1: Isang Pagtitipon

Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los Santos na hi

git na popular sa taguring Kapitan Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang baha
y na nasa Kalye Anloague (na ngayo'y Kalye Juan Luna) na karatig ng Ilog Binundo
k.
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gusto
ng dumalo sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao, map
agbigay at laging bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay
nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.
Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. Puno ang bulwag
an. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na p
insan ng may-bahay. Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia civil, Padre
Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si Padre Damaso na madaldal at mahahayap a
ng mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong P
ilipino. Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos
. Ang pakay ng kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lu
pain ng mga Indiyo.
Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa monop
olyo ng tabako. Nailabas ni Padre Damaso ang kanyang mapanlait na ugali. Nilibak
niya ang mga Indiyo. Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababa. Lumitaw din
sa usapan ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong mga nakal
ipas na araw. Mapanlibak si Padre Damaso. Kung kaya t iniba ni Padre Sibyla ang us
apan.
Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre Damaso pagka
tapos ng makapagsilbi sa loob ng 20 taon bilang kura paroko ng San Diego. Sinabi
niya kahit na ang hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa
mga erehe.
Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may karapatan
ang Kapitan Heneral sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng bansa.
Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Padre Damaso. Ito, um
ano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal na lalaki na
napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal.
Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inut
os nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bilang parusa. Na
gpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap
ni Padre Sibyla na pakalmahin ang loob ni Padre Damaso. Lumawig muli ang talaya
n. Dumating ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawan
g sina Dr. de Espadaa at Donya Victorina.
2: Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating
lahat ni kapitan ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot n
a siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Padre Damaso ay namutla nang makil
ala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang ka
ibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Eur
opa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha mababakas an
g kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na
kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Padre Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibiga
ng matalik ng kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, s
iya ang kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at n
apaharap sa tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tin
yente at Ibarra. Nagpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang binata ng wal
ang anumang masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa bi
nata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon sa tinyente ang
ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa masamang

hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.

Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binat
a. Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa
Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang pan
auhin. Ang mga babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapa
kilala rin sa kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat
.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tin
ong kay Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa an
yaya ang binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na natur
an.
3: Ang Hapunan
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang
mga mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Padre Sibyla sama
ntalang banas na banas naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng mada
anan hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente.
Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap na handa
ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente sapagkat natapak
an ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng kanyang buh
ok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng
dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang p
adre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman ang igin
igiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya t siya
ang karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang iaalok ang up
uan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan ng dalawang
pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan T
iyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang kapit
an sabay sabing huwag mo akong alalahanin.
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng damdamin ni Padre
Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunt
a sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng
pari, sadyang ipinaluto ng kapitan ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malapit sa kina
roroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon din
g pitong taong nawala sa Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya naka
kalimutan ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan sapagk
at ni wala man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng
kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng tin
yente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng ka
nyang amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng h
atid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.
"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon," tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at marami
ng wika ang kanyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang p
inupunntahan niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pina
g-aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan partikular na
ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa
tema ng kabuhayan, politika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang n
ababatay sa kalayaan at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at
ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso. W
alang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lamang ang

nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-aksaya lamang ng pera sapagkat kahit n

a bata ay alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita n
g pari.
Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya ang mga san
daling madalas na pumunta sa kanila si Padre Damaso noong maliit pa siya upang m
akisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal n
a si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiago sapagkat darating si Maria
Clara at ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si
Ibarra. Pero, nangako siyang babalik kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan diin niya na a
ng gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang pagiging mapagmataas. Dahil dit
o, aniya, dapat na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulo
t sa sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol
sa isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may
handa ay walang silbi sa isang piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang I
ndio sa ibang lupain.
4: Erehe at Filibustero
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang s
a may Liwasan ng Binundok . Sa maraming taong pagkakawala niya sa bayan,wala pa
ring pagbabago sa kanyang dinatnan.
Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay sa
kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra,na sumunod sa kanya upang paalalahanan na
mag-ingat din sapagkat nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit
ng kanyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente ang tungkol sa buhay
ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.
Sinabi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya may isang taon na ang nakak
alipas. Nagbilin si Don Rafael (ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung s
akali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga gawai
n.
Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa buong
lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang mga n
uno nila ay mga kastila.Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng m
ga nararapat. Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafae
l ay maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa lamang nakakaal
is sa Pilpinas si Ibarra, si Don Rafael at Padre Damaso ay nagkasira. Di-umano,
di nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway. Pinagbinta
ngan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong naniningil
ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng "ba, be, bi
, bo, bu" na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang tungkod ng artilyero an
g mga bata. Isa ang sinampald na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napa
tiyempo namang nagdaraan si Don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, it
o ay lalong nagpuyos sa galit at si Don Rafael ang kanyang hinarap. Walang nagaw
a si Don Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang artilyero at dahandahang nabuwal. Terible ang kanyang pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tum
ama sa isang tipak na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluy
ang mapugto ang hininga.
Dahil dito, nabilanggo si Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero
. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigatna p
arusa.
Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib. Pinaratngan din siyang nagb
abasa ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatag
o ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain at na
gbibigay ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay

marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abogadong Pilipino na si G.

A at G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero
ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si Don Rafael ay malapit ng l
umaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-sapin
g kahirapan ng kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal
na katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng bilangguan, nalagu
tan ng hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay Ibarra
at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba pang pa
ngyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra
.
5: Isang Bituin sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de Lala. (Ito ay isang uri ng panul
uyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynila). Kaagad na nagtuloy si Iba
rra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo a
ng isip nito. Maya-maya ginala ang paningin sa kalawakan ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog. Na
ririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtu
gin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu
-sino ang naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na habi
,may suot na diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at dala
gang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari
, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw
silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at pu
tlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Padre Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usa
p sa mga dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng
dalagang hinahangaan ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang
naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang ba
tang Pransiskano.
6: Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni Kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, d
i kaputian at may bilugang mukha. Siaya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong g
ulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga, maituturi
ng na sya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang kl
ase ng ari-arian. Tanyag din sya sa Pampanga at Laguna bilang asendero, hindi ka
taka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman.
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensiyadong tao. Siya ay malakas sa
mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing n
iya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang diyos
dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at na
g papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapag
tatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng mga s
anto at santong sinasmba katulad nina sta. lucia, san pascual bailon, san antoni
o de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miquel, sto. Domingo, h
esukristo at ang banal na mag-anak.
Para kay Kapitan Tiago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-d
apat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilin
gkod bilang gobernadocillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusono
d. Sipsip din sya sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapan
ganakan at kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.
Si Kapitan Tiago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa malab
on. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at ti

nuruan sya ng isang paring dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya y mag
isang nangalakal. Nakilala nya si pia alba na isang magandang dalagang taga San
ta Cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakil
ala sa alta sosyedad.
Ang pag bili nila ng lupain sa San Diego ang naging daan upang maging kaututang
dila roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayama
n sa boung san diego- si Don Rafael Ibarra, ang ama ni Crisostomo Ibarra. dahil
sa anim na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit
na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni Padre Damaso na sa oabando sila pumunta kina san pascal ba
ylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si
pia, nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya ay namatay. Si Padre Dam
aso ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilan
g pag bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay Tiya Esabel, pinsa
n ni kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag mamahal
na inukol ni Tiya Isabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si Maria, nang siya'y ipinasok sa Beaterio de Sta. Catalina. Luhaa
n siya nag paalam kay Padre Damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si Criso
stomo Ibarra, pag kapasok ni Maria sa kumbento, si Ibarra naman ay nag punta na
ng europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina Don Rafael at Kapitan Tiago na maski nagkalayo ang kan
ilang mga anak. Pagdating ng tamang panahon silang dalawa (Maria at Crisostomo)
ay pag-iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na
nag-iibigan.

7: Suyuan sa Isang Asotea[5]

Kinabukasan, maagang maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos
ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria.
Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay n
agwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiago ay Binuklat naman ang m
ga itinatagong kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagda
raang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiago na
magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa
malaki ang bahay roon ay malapit na ring ganapin ang pista.
Tinagubilin ni Kapitan Tiago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang mga damit ay ma
gpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hinda na siya babalik sa beaterio.
Nanlamig at biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na sa
sakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang pum
asok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bag
o harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang pagkakatam
a ng kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.
Pamaya-maya, lumapit sila sa asotae upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Is
abel. Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang b
ansa dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hind
i nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala
siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hi
ndi nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng kanyang padre kompesor na limutin na
niya si Ibarra.
Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro, pagtatampuh
an at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng kanyang

ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang ang kan
yang tampo nang lagyan ni maria ng sambong sa loob na kanyang sumbrerong upang h
inda maitiman.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang kalupi ang isa
ng papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero,
mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ni Maria ang isang liham na ibinigay na
man sa kanya ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Ma
ria ng pantay mata upang di makita ang kanyang mukha.
Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa iba
ng bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa
mga buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat, m
atanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaub
aya ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.
Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa pagb
abasa si Maria. Tinanong ni Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimu
tan ko ang aking tungkulin. Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas n
a."
Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni Ka
pitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa S
an Diego sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na
ito.
Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiago at inutusan
na magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina Mahal na Poong San Ro
que at Mahal na Poong San Rafael.
8: Mga Alaala
Ang kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang pook
sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang kahapi
sang nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa kanyang na
hihimlay na diwa ang isang alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga t
aong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino,
mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, m
ga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw. P
ati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo ri
n ay kanyang naalala.
Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na walang ipinagbago a
ng punong Talisay sa San Gabriel. Ang Escolta naman sa tingin din niya ay lalong
pumangit. Nakita din niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga k
awaning inanatok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga t
sino at paring walang kibo. Sa mga paring nakasakay sa mga karwahe, namataan niy
a si Padre Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong noon na kasama ang asawa a
t dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.
Napadaan din siya sa Fabrica de Tabacos de Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa b
ahaging kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na siyang nah
ilo dahil sa masamang amoy ng tabako.
Nang madaan siya sa Jardin Botanico saglit na napawi ang kanyang mga magagandang
gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapa
g-aanyaya sa mga ito upang iyon ay malasin. Itinoon niya ang tingin sa malayo at
makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at nilumot ng mga p
ader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin ng kanyang nagin
g guring pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang kar
unungan ay para sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2
) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na sal
in-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto.
Kung kaya t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang kunin nama
n ni Ibarra ang ginto nila (dayuhan).
9: Mga Bagay-bagay sa Paligid[6]
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago. Ang nakasakay
sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Tiye

mpong dumating si Padre Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni
Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari,
bubulong-bulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa bahay ni Tiago. Ang pagbulung-b
ulong ng pari ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito ia
bot ang kamay nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang m
ag-usap silang sarilinan ni Kapitan Tiago. Pumasok sila sa isang silid at isinar
ang mabuti ang pinto.
Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Padre Sibyla, kaagad na nagtuloy siy
a sa kumbento ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang si
lid at tumambad sa kanyang paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit
. Sinigilahan siya ng matinding pagkaawa rito. Ikinuwento ni Padre Sibyla sa par
ing may-sakit ang tungkol sa naganap na pagkakaalitan nina Padre Damaso at ni Ib
arra. Ipinaliwanag ni Padre Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at mabuting tao.
Ang dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa mayamang binata, ka
y Maria Clara at kay Kapitan Tiago. Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay lubhan
g napakalaki ng maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran
ng panahong iyon.
Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang kanilang mga kay
amanan lalo na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng pagkaw
ala ng kanilang mga ari-arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis
sa kanilang mga lupain sapagkat ang Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa ib
a t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa kanila o higit pa.
Bago umalis si Padre Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin nag
sumbong sa Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Padre Damaso. Per
o, nalaman din ng kapitan ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa is
ang pahayagan. Si Padre Damaso ay napalipat pa sa higit na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan T
iyago at Padre Damaso. Sinisi ni Padre Damaso si Kapitan Tiago dahil sa hindi ni
to pagtatapat. Binalaan pa niya ang kapitan na kailanman ay huwag itong magsinun
galing sa kanya sapagkat siya ang inaama ni Maria Clara. Pag-alis ng pari, kaaga
d na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila kay Maria na patungkol
para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.
10: Bayan ng San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng i
sang lawa at my malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay m
ga magsasaka. Dahil sa kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikult
ura ay naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabu
uan ng bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, map
apansin sa pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mi
smo ng kabukiran.
Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong ala
mat. May isa umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas mags
alita ng tagalog at nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mg
a pinambayad niya ay mga damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay
nawala.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy. Hin
anap nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng
matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.
Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung nabubuhay
pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig nito, p
aimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galin
g sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang
anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Si
ninop niya ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Mayn
ila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni
Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit

kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging n
ayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indio. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang pumalit
at naging kura pareho ng bayan.
11: Mga Hari-Harian
Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra, hindi siya ang kinikilalang maka
pangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero, siya ay iginagalang at halos
lahat ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng
kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang k
akampi.
Si Kapitan Tiago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at hi
nahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod,
siya ay tinayawag na Sakristan Tiago.
Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o makapan
gyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang
sabunin at kagalitan ng alkalde mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang
payat at batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapag
kat mahilig siyang mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay Padre Damaso, siya ay mab
ait at maingat sa tungkulin. Si Padre Salvi ay ang Alpares at ang kanyang asawa
na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa m
ukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa niya ay
binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsa
nay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.
Bagama t may hidwaan ang alpares at Padre Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho
silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para wala
ng anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumaga
wa sila ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa t-isa.
Ang alpares at Padre Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag
sa kanila ay mga casique.
12: Todos Los Santos (Araw ng mga Patay)
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at m
ay bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito.
Ito ay maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.
Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong nakatung
tong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng panahon.
Masukal ang kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na
malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa
naman ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at pana
y ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang luga
r sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya ma
tagalan ang gayong tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kany
ang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing
sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan at nam
atay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan.
Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.
Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, minara
pat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura
na si Padre Garrote.
13: Mga Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael. Kasa
ma niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kap
itan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng
mga bulaklak ng adelpa at sampaga at nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng li
bingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipa

gtapat ng sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay
sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang ba
ngkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang ma
tanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra an
g kausap hanggang sa makasalubong niya si Padre Salvi na nakabaston na may puluh
ang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Padre Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang naga
lalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Padre Salvi. Tinanong
ni Ibarra si Padre Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa ka
nyang ama. Sumagot si Padre Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si
Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.
14: Tasiong Baliw o Pilosopo
Si Pilosopo Tasio ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, wa
lang tiyak na direksiyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw di
n siya sa libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala k
ay Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral
mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pag
tatamo niya ng higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa
pa, gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero, hindi niya ito sinunod at sa
halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay a
ng kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat
hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim
na kidlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni P
ilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya ku
ng bakit, Diretso ang sagot niya: Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sa
pagkat t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog s
a mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na ngay
on, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o p
ararayos ngunit ako y pinagtawanan lamang ng lahat.
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip
ay mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng
kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukul
og. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang
dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangku
ra. Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa baha
y ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at
itinanong kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo
sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang
naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siy
a sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sap
agkat noon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo.
Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nit
o sa tao upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niy
a na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasali
tan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pan
gyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang nag
lalakad papalayo sa mag-asawa.
15: Mga Sakristan
Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na s
ina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng
sila ay hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. S
a anyo ng hitsura ng magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana, siya ay h
indi mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay

pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha n
i Crispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suwel
do lang kasi ni ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong b
eses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina.
Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito para kay Bas
ilio.
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya
. Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasa
bi ni Crispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito
. At kung papatayin man siya sa palo ng kura at siya y mamamatay magkakaroon naman
ng mga damit si Sisa at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huili sa binang
git ng kapatid.
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnak
aw si Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwa
la ang kanilang ina sapagkat ipikikita niya ang maraming latay na likha ng pagpa
lo ng kura at ang bulsa niyang butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta n
a aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha pa sa kanya ng hidhid na kura.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid.
Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan. Mag
mula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga t hindi ni
ya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya
napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at s
abungero.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na nakapa
nhik sa palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya ka
y Basilio na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kamp
ana. Kapagdaka, si Crispin naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi han
ggang hindi niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya. Tinangkan
g mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan mayor sa pagsasabing
kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-10 n
g gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng m
aglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang sina
mbilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagda
nan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng k
apatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang tulala. Ang bawat pagsampa
l ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki ang mat
a at nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa isip
na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang paghi
ngi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng kamp
anaryo. Mabilis na kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog
na padausdos sa bintana ng kampanaryo. Noon ang langit ay unti-unti ng nagliliw
anag sapagkat humihinto na ang ulan.
16: Sisa
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang m
ga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong
mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na da
mpa na sa labas ng bayan. May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan m
ula sa kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang
pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga a
nak, tanging si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kap
abayaan ng kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o al
ahas nito noong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang pagkamartir at hina ng
loob. Sa madalang na paguwi ng kanyang asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng k
atawan. Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang
bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyo
ng tawili at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay C
rispin. Tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niy
a kay Pilosopo Tasyo ang inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya

ng puting bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay n
a pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng punta
han niya ang mga ito sa simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat du
mating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga pagkaing nakasadya sa kanila
. Itinanong pa niya kung nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa
ni Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na t
irahan siya ng perang sasahudin ng anak.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang kan
yang dalawang anghel. Ngayon lamang siya nagluto, tapos uubusin lamang ng kanyan
g walang pusong asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat naa
lala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa pa
ghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina.
Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang
kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain.
Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin siya ng malak
as na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
17: Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang ma
saganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya
ay hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumar
ipas ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya
at paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinap
lisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento s
i Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sas ina, na huwa
g sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay
sabihin na lamang na nahulog siya sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintang
an na nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natik
man ng kapatid sa kamay ng sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa ana
k. Sinabing ang ma dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap
sa buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng ang ina
nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang pagdumarating ang ama tumitiking n
g bugbog ang ina. Nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kan
ilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay pinag
damdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang k
apatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan major hangang sa i
to ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginisi
ng ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Ba
silio ang dahilan at sa halip , kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa kanila
ng pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang magkakapatid sa pagsa
sakristan at ipapakaon niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay
Ibarra na kunin siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki
na siya, hihilingin niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasa
ka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsi
sipag sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-sak
ali.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalama
y ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasis
iyahan. Ngunit lihim na napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang m
ga balak ang kanilang ama.
18: Mga Kaluluwang Naghihirap
Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Padre Salvi ng magmisa kin
abukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa kura ku
ng sino ang pipiliin niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Padre Damaso ba
? Padre Martin o ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanil
ang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng indulhensiya plenarya, na siyang tanging

kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo upang mahango roon. Ang isan
g karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas na ng mahigit na 1,0
00 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay pinangungunahan
ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa kanilang kaa
balahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa ka
nyang halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na pabori
tong gawing salad ng kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa
si Basilio ng umalis siya sa kanilang dampa.
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig ang tinig ni
Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga sakristan at kawasi
sa kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya t siya na mismo ang nag-ayo
s sa mga dala niyang gulay sa isang hapag.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinab
i sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung n
asaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Cr
ispin ay nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala n
g pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang pangy
ayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upa
ng hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tain
ga nang paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak
dahil nagmana ito sa ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.ewan
19: Mga Kapalaran ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibh
asa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra a
t ang binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapo
n ang labi ni Don Rafael. Sang-ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra noong
itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa noon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Noong bagong salta ito sa San Diego, an
g Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro k
ay Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan n
g magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga t
aong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga
batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kast
ila at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulang
an ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi n
g karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay nakakabulab
og sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa, madalin
g natutuhan ng mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Padre Da
maso sa pagsasabing ang wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang mang
mang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay tagalog.
Ipinaris pa siya ni Padre Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong
bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyant
e. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Padre Dam
aso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila oara sa kanyang oansariling i
nteres.
Sobra ang pakialam ni Padre Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pag
agmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalo
oban, sumunod din siya saspagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Padre Da
maso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang
pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik sa serbisyo, kak
arampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon ng ba
gong kura. Hindi na si Padre Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang i
salin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.

Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo,pagsasaka,kagandahang as

al na hango sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas.
Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon
sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulunga
n niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa paan
yaya ng tinyente mayor.
20: Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pul
ungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang duting sina Ibarra at ang gu
ro, nagsissimula na ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa mes
a. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga m
atatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. It
o ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa pagdaraos ng
pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. T
inuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga pag
hahanda sa piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo,isan
g mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talum
pati niya. Dahil dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng m
ga gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang
bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay
nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200. Bawat ga
bi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don Fel
ipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya t iniatras niya ang mga ito.
Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga matatanda. An
g kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang magpap
alabas ng komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang maalis
ang mga masamang ugali at kapintasan.
Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng kapitan na tap
os na ang pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos n
g anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito
ang gusto ng kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya y pupunta sa ulumbayan ng lalawig
an upang lakarin ang isang mahalagang bagay.
21: Kuwento ng Isang Ina
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isi
p ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng
sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa ka
may ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa
kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na na
wala ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyan
g anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa.
Nang makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan ni
ya diumano itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaami
n din siya tungkol sa paratang ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin
pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga sibil. A
t sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap. Ipinakius
ap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay
naglalakad patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa
kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang
daga sa isang sulok. Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya
daig pa ang sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang
ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali,
nabagbag ang damdamin ng Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang
hina na siya. May dalawang oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.
Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kanyang ba

hay. Dagling umakyat siya sa kabahayan. Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit
-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog
ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod ,at sa may gilid ng bangin. Wala ang ka
nyang hinahanap. Ptakbo siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng du
go. Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pi
las ng damit na nababahioran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong
katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdam
an niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta
ng pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong pagkatao.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak, hag
ulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang ka
nyang kaanyuan. Lahat ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kany
a.
22: Mga Liwanag at mga Anino
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa pi
stang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siy
ang hindi nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababaya
n dahil sa kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan siy
a. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking pagbabago sa kan
yang ikinikilos ay si Padre Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at madalas na dalawin ito.
Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik
kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat makakasama na naman niya sa pamamas
yal ang kanyang dating kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila sapa
gkat magmula ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing ma
kakaharap niya ang kura. Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong i
big ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya, tuwirang hihingi ni Maria kay Ibar
ra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapag
kat yaon ay lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi. Humingi ng pa
umanhin si Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing masakit ang ka
nyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyo
n ng kura, kaya na kaagad na tinanggap niya ang paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong ni
ya ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking
nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at
mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.
23: Pangingisda
Madilim dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang ma
tatandang babae na patungo sa dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kaw
aksing babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga pagka
in at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba,t-ibang ku
lay na kagaya ng gitara, alpa,akurdiyon at tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victo
rina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbi
biruan. Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangungun
a ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan.
Dahil dito,mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mg
a dalagang kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Marai. Si albino ay k
ay Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga.
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang b
inatang may matikas na anyo, matipuno ang pangangatawan, maitim, mahaba ang buho
k at siksik sa laman. Ito ay si Elias.

Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana a

y hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang n
a isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang a
nak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay w
alang nasalok.
Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito. Ngunit,wala ring
nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na b
aka mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing s
anay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwa
ya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag
din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara sapagkat ang mga dalaga noon ay hindi
marunong mahimatay.
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda
na may tangang gulok. Pamayamaya y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias n
a dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang
buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra. Nagpatuloy a
ng mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila
sa gubat na pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na pun
ong- kahoy na tumutunghay sa batisan.
24: Sa Gubat
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upan
g kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. K
apagdaka y nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang
kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.
Sa may di-kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa kumbento . Nam
aybay siya sa mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng p
ugad ng gansa. Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang
masundan niya at makita parati si Ibarra nang hindi siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Padre Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sunda
n ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang
punahin ng mga kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay n
aligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang taong tumatampalasa
n kat Padre Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating
si Sisa. Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito. Ngunit,
mabilis na tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Padre
Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina Padre Salvi tt Don Felipo sapagkat sin
abi ng Don na higit pang mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kays
a sa kanyang dalawang sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi niya sa mga k
aharap na siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka y nakiumpok na si Ibarra sa mga
nagsisipaglarong biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtano
ng si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya ang dais at
binasa siya ang sagot na tumama sa: "Ang pangarap ay nanatiling pangarap lamang
." Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.
Mula sa kanyang bulsa, inilabas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na
pinatibay na ang kanyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra an
g sulat, ang kalahati ay ibinigay kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay Si
nang na nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni
Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si Padre Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-pu
nit ito. Malaking Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalam
an nito y pawang kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit
na malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa pa
gmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran an
g magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.

Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na
siya umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-a
anyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing
walang sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging
kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang guba
t upang hanapin si Elias na umano y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni
Elias ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-unting lumalaganap
ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim na.
NK: Elias at Salome
Silipin din: Nawawalang Kabanata ng Noli Me Tangere
25: Sa Bahay ng Pilosopo
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasio. Inabutan niya
ito ng nagsusulat ng heroglipiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niy
ang huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pin
igilan si Ibarra, Sinbi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan
ngayon. Ngunit, ang mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang
mga ito ay higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilan
g mga ninuno.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala
si Mang Tasyo ng mga tao. Kung kaya t isinangguni niya ang kanyang balak tungkol
sa pagpapatayo ng paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin s
apagkat itinuturing siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang itunuro sa bi
nata ang Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa
rin sa kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay magbibigay ng masasamang payo
subalit ang pagsangguni ay hiindi nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kun
wari ang payo at ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay ayon sa mga pinagsa
ngunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasio na maganda ang kanyang payo peero mahirap gawin
sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan.
Maagap na tumugon din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan n
g isang uldog, nagtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hind
i naman. Ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa matitgas na pa
der ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng
bayan at pamahalaan.
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. A
yon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito
ay matatag sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak s
a sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay
hindi naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati-rati tinatangkilik tayo n
g relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan
kaya hindi dumaraing. Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang ka
diliman at ang mga tinimping buntunghininga y magsisiklab. Ang Bayan ay maniningil
ng pautang at sa gayo y isusulat sa dugo ang kanyang kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan n
a siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay di- pap
ayag na sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda n
a tunay na mainam ang mga balak sa itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil s
a kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan a
y sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang nagpapatupad. Dahi
l dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi ang magpayaman sa loob lamang ng
tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na lumalayo
na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo.
Ang payo ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-h
arian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong
ang kanyang pinakawalan. (1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailanga
n bang maapi upang maging mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang mat
upad ang isang layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng

ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na Sapagakat ang lupang pagatatama
nan ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban. Kailangan
g humalik muna kayo ng kamay! Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na i
to ng matanda sa pagsasabing: humalik pagkatapos nilang patayin ang aking ama at h
ukayin sa libingan. Ako y hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang aking relihiyo
n. Ngunit ang ank ay hindi nakaklimot!
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa ala-ala ng
binata ang sinapit ng kanyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kanyang ba
lak na papapatayo ng paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang siya ng ibang par
aan na ikagagaling ng kanyang mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang payo ng mat
anda, pero kailangang gawin niya abng naipangakong handog sa kasintahang si Mari
a. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo a
y mga halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa deami ng
bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, an
g tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na pu
no ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinu
kuran niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang
puno ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat ibubuwal ng han
gin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat sa isang
lupaing mabato mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi
kaduwagan ang pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa pun
long iyon, upang hindi na muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka pa
kitang-tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtutujro ay magiging kaa
gaw ng kumbwento sa kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon
ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinan
im nito. At ang binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na natata
kot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niy
a ang kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama. Ipakiki
usap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang
saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
26: Bisperas ng Pista
Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla
sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalam
utian ng iba t-ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan
ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahan
dang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong p
abo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang
mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inila
labas dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tab
ako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwewdeng ng m
akapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at i
mahen ay nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay na
man ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang
tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bay
an naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng mga
taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng mgha ku
witis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra ang inihanda
sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may
dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-p
o at mga mamamayan buhat pa sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang

na darating. Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at mag
iging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag magbubukid at taga bundok ay na
ghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa mayayamang mayari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador
ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nyor Juan, ang
nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag
ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para
sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay magigin
g kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoon
g A, na siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno
at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang k
ura ay humiling na siya angn gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unan
g batosa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarr
a sapagkat hindi naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang kla
hat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyan
g huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit n
a bagay na kanilang ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng ku
rbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala
sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay kanyan
g nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni Balagtas na Kung ang i
salubong sa iyong pagdating may masayang mukha t pakitang gilliw, lalong pag-ingat
a t kaaway na lihim siyang isaisip na kakabakahin.
27: Sa Takipsilim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiago ang pinakam
alaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay M
aria at Ibarra na kanyang mamanugangin. Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang ta
nyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista
, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-sa
ring inumin at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiago. Sa pagdati
ng ng Kapitan sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may bri
lyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiago at Ibarra. May mga ilang kaibigan
g dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Ma
ria sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na k
ailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahi
gpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiago si Ibarra na sa kanilang tahanan na s
iya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisit
a.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kin
a Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si M
aria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad
ay napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanh
ik muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kan
ya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa monte si Pad
re Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang ipinahihiwa
tig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot
at umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga
tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan
ng maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw n
a kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria
ang suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga k
asama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod
ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mg

a bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lu

bhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang
ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing nar
uroon ang anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw
sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan n
i Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala a
ng bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong k
ulang-palad.
28: Mga Liham
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Gina
wa ito upang malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pa
gdaraos ng pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa kar
angyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padr
e Hermando Sibyla, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Bata
nggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bispera
s ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at mga makapangyarihan sa kura sa kumbe
nto; ang paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng
madasaling si Don Santiago De los Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre D
amaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang artistang sina Rat
ia Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang
kanilang usapan, ang marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa pal
abas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag da
lo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng birhen de la
Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong pilak nina Santo D
omingo at San Diego. Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra
at awit ng mga artista pag nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa sermon ni P
adre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay ang pagsay
aw ni Kapitan Tiago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa at nagniningning s
a brilyante ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito y
dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur n
a sina Kapitan Tiago, Padre Damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang kons
ul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:
Crisostomo:
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya t ipinagdasal kita
at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi,
pinilit nila akong tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga t
ao. Kung hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko
sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay.. Ipaubaya m
o na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulon
g.
Maria Clara:
Habol:
Ako y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan.
paalam
29: Kinaumagahan
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga nututulog
. Muling narining ang tuong kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago n
ila. Tanging si Pilosopong Tasio lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati si
ya ng tinyente mayor. Sumagot ang Pilosopo na Ang magsaya ay dinangangahulugan ng
paggawa ng mga kabaliwan. Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa
karaingan ng lahat. Si Don Filipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo suba

litwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.

Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binab
atak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang
pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iy
on, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon ki
nabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari
na walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging s
iya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng pranela at hinilot
. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim
ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Franci
sco. Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay
nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at m
ahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de
la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Padre Salvi ang
nasa ilalim ng palyo sa halip na si Padre Sibyla. Ang prusisyon ay sinasabayan n
g mga paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiago. Naka
dungaw sa bintana ang alkalde, si Kapitan Tiago, si Maria, si Ibarra at ilan pan
g kastila. Si Padre Salvi ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang
ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
30: Sa Loob ng Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua bendita
. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binaya
ran ng P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng
tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang
manonood dito ay mahuhulog sa impyerno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa
sermon ay tuloy-tuloy sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero
at panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay
ina-antok sa may tabi ng kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot n
iya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Ina
kala ng ilang tao na ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari a
y pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwa
derno. Pumanhik sa pulpito si Padre Damaso at at Padre Sibyla. Pero, tanging pal
ibak ang inukol niya kay Padre Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling
ang isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang
kumuha ng tala.
31: Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang kastila at Tagalo
g. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga
salitang winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa
kanila ang iyong mabuting espiritu upang silay y turuan, hindi mo inaalis sa kani
lang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang pagk
auhaw
Humanga si Padre Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay nap
alunok ng laway dahil sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa
kanyang sariling sermon.
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong
malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara ang laha
t ng mga pintuan. Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na.
Ngunit, hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Sinabi ni Padre Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang ma
ging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupai

n ng banal na si francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang ma

pagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng
kakkristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot-noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung kaya t
sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na opo, ginoong Alperes, higit na matapang
at makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatal
o nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himal
ang likhang ito ay tulad ng paglikha kay Diego de Alcala.
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang Kastila,
kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang
salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang mu
ha ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Padre Damaso dahil
sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang-b
ahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago
sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga ka
rabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiago ay napahikab. Samantala, si Maria a
y hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni
Ibarra na malapit lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay
tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro pa
nunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Iba
rra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi nang
ungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa simbahan. Hindi ri
n nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, m
ga binatang salbahe at pilosopo ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra. Pero
, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi up
ang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating
oras. Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit ka
y Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang ma
ging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagk
at maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
32: Ang Kabriya
Ipinakita ng taong madilaw kay Nyor Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampaki
los ng kalong ang kanyang itinayo. Ito ay mayroong walong metro ang taas, nakaba
on sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kaya til
a napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong ba
nderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nyor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki
na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lam
ang. Hangganghanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga ta
ong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nyor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya
kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman.
Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding
gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukangbato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno n
g pagkain at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at
musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Padre Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pa
ng-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya, salapi
ng pilak at relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipi
nasok naman sa bumbong na yari sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang may hawak ng
lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng bat
ogn na ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang
ito ilalagay ang bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde.

Pagdaka y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle, mga kawani, ilang mayayamang bi
sita at Kapitan Tiago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiago at amuki
ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla
na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at umalumbuk
ay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo
sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito y natabunan ng mga biga na na
sa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, n
a walang iba kundi si Nyor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala
sa lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang m
agpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasio sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang
masamang simula.
33: Malayang Pag-iisip
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pa
gbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang
na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sap
aglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway. Batas ng buhay ang di pagkakasund
o. Lahat tayo y may kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula
sa pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan, pagdidiin pa ni El
ias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyan
g mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang bal
ak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw.
Umano y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di
kilalang tao at sinabing hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng k
anyang ama, makikita ninyo.
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinag
mamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas n
a sahod ng magprisinta kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pa
gkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid buhat sa kanya. Pero,
ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala niyang matat
akasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos a
ng humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapa
g-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga
taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang an
umang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatana
w na utang na loob kay Ibarra.
34: Ang Tanghalian
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malak
ing hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Na
sa bandang kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magka
bilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle,
kawani at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap n
g telegrama sina Kapitan Tiyago, siya y kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Hen
eral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapag
kat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang u
sapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating ni
Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong
kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay an
g mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Padre Damaso
kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasa
ring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Padre Damaso ang t
ungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang du
go ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Padre Damaso at sasaksakin nito sa dibd

ib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan a
ng mga kasalo sa pananghalian.
35: Usap-Usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat s
a buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa da
lawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari
ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra s
apagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang ka
may nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na pagsansa
la ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang
balak na kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa
taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng kany
ang ama. Nanindigan naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat
laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari
sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan samantalang ang mga p
rayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na mawalay sa grasya ng
simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang at pumili kay Ibarra at sinabing kara
ngalan niya ang magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa sagradong al
aala ng yumaong ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga magsasaka na h
indi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa t isa sa kanila ay naghahan
gad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May nagsabing hindi na matutuloy ang pagp
apatayo ng simbahan sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle si Ibarra. Hindi n
aman maintindihan ng mga magsasaka ang kahulugan ng Pilibustero.
36: Unang Ulap
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiago dahil sa hindi inaasahang p
agdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi pinakiking
gan ang payo ng kanyang ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng ka
nyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa b
inata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento. Pinatulo
y na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawa
lan lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng par
aan para magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiago. Sinabi nito na inutus
an siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. S
i Padre Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan
at ang utang ni Kapitan Tiago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi m
awawala ang kanyan buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang
niyang umiyak nang ito y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso
sa nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong
katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitan lalo na si Maria na napailin
g lamang, umiiyak at tinakpan ang mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinab
ihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang
ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sul
atan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang ar
sobispo ay isang prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle
. Pagkarrang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal a
t baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni Kapitan
Tiago ay nagsimula nang mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at
nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan nang pumasok ang kany
ang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat ma
n sa loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng katawan.
37: Ang Kanyang Kataas-taasan
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kin

ausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagseser
mon sa misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni
Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausa
pin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng ma
buting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Padre
Sibyla, Padre Martin, Padre Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at
nagbigay galang sa Heneral Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng hen
eral. Sinabi nina Padre Sibyla at Padre Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang su
munod na nagbigay galang sa Heneral ay sina Kapitan Tiago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. Kung hindi
dahil sa kanya, maaring nautas na si Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng Heneral
na kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang
humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi
niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya s
a alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Padre Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay eskomulgado.
Pero, hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Pa
dre Damaso ang pangangamusta na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverenci
a at sabay sabay na nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit
hindi sila nagkakibuan. Mata lamang ang nag-usap.
Pagkakita ng Heneral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama la
ng ang kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniy
ak niya na kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaeskomulgado ni Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng kap
itan Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man la
ng liham na tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani
Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapa
hayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na ma
talino ang binata. Inamuki niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-arian at s
umama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang kanyang kaisipan sa Pi
lipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa bayang sinil
angan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra sapagkat inaakala niyang hig
it nga niyang kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, s
inabi ng Heneral kay Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagub
ilinang paparoonin sa kanya si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na s
amahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarr at umalis na. Kapagdaka,tinawag ng H
eneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde
na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay ang lahat
ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin.
Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang
kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral
dahil sa pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na manunungangin. Nagpris
inta pa ang Heneral na maging ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria
sapagkat naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa hal
ip ay si Sinang ang sumilip. Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang
sasabihin sapagkat papunta sila sa dulaan. Nagtaka si Ibarra.
38: Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay nagba
badyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dal
ang sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Ka
pitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapit
an. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdaus
an ng pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Kung hindi lamang s
a imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa ta
hanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si Maria.

Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na pi

lak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na
papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin
sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimig
ay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod s
i San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay
ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Terce
ro.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan n
g loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo
, nakabanda at may bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata
sa wikang Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa m
apatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-awi
t ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Ku
ng napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama
ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng k
asintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
Kapitan-heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usap
an ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
39: Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya Consolacion ay pinid na pinid.
Nang umagang iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay
hindi nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinah
ihiya ng alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katula
d ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion
siya ay higit pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi pinayagang luma
bas ng bahay ay ang pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya ng alpere
s. Suklam na suklam ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdilidili niya ay nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang la
hat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag magpapaso
k maski sinuman. Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Do
nya narinig niyang umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel. Pi
napaakyat ng Donya si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang ut
os ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi matino ang isip, isa na s
iyang baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero,
hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay
Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit a
y tumalab sa damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundal
o, hindi niya sukat akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya
ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan ng Donya si Sisa
at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at
nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na
sugat. Nasisiyahan ang Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton n
iya kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang naka
sarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng
katawan sa galit at namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang
anuman ito sa Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw
bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang bantay na big
yan ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigy
an ng magandang higaan at huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakd
ang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya Consolacio
n yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay dating labande
ra lamang ng mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na noon ay isa lamang k

abo. Ito ang dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang ma
y pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
40: Karapatan at Kapangyarihan
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pai
law ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng luces de Bengala na siyan
g nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Teny
ente Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Teny
ente si Pilosopo Tasio at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang
Don sa kanyang tungkulin. Danga t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibi
tiw nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasa
ma ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at ilang kastila. Isa-isa
silang inihatid sa upuan ng tenyente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at Mari
anito ng Crispino e la Comare. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay
Padre Salvi na walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan
, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at an
g mga kasama nito. Tumindig si Padre Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo
na paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya mag
agawa ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi
siya natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Hene
ralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napil
itan umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra
at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsa
sabing si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nas
a panahon pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala
sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako
si Ibarra na babakik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hind
i raw makatulog sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagb
igyan ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang na
gkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero an
g mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo naman
g nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig n
i Ibarra ang mga nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa
latin si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal
ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain
pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap.
Sinabi ng binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na punta
han ang mga kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang m
ga lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan
ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Padre Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa l
iwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring k
aguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Padre Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay w
alang malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahul
og siyang bumaba sa kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubu
lyawan siya ng mga kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang
bahay ni Kapitan Tiago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang mga anin
o nina Maria Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay unti-unt
ing nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Padre Salv
i.
41: Dalawang Panauhin
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa
sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing mayro

on siyang panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilin
gon. Ang kanyang panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na n
ilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sa
pagkat nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata
kung wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating pagl
alakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan nangyari sa
liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang magkapatid na namumuno sa panggugul
o. Ang mga ito ay mga sibil. Ang ama ng magkakapatid na patayin sa palo ang mga
sibil na nanggulo sa liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang magkapatid kay
Elias, sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra, kaya nagp
aalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa pagkakasakit ng ka
sintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang
isang maliit na lalaking nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lu
cas at kapatid ng taong madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato sa paaral
an. Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na kung magkano raw ang i
babayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na magbalik na lamang si
Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska na nila pinag-usapan ang tungkol
sa pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaaga
d si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa sariling si Ibarr
a ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama at iisa ang dugong nanana
laytay sa kanilang mga ugat subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mat
aas, sila ay magiging mabuting kaibigan.
42: Mag-asawang De Espadaa
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiago sapagkat may sakit si Maria. Pinag-uusapan n
g magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiago kung alin ang mabuting bigyan ng limos
, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais mala
man ni Tiago kung alin sa dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan
na parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling kaagad ang karamdam
an ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa harap n
g bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadaa, na inaanak ng kamag-anak n
i Padre Damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya.
Inaasahan ni Tiago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni Vi
ctorina si Linares, sinamahan sila ni Tiago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang
ginang na may edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang.
Noong bata at dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya
nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang
dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na mapabilang sa mataas na antas ng
lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa pa
ngangailangan na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang masi
yahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya itinaboy ng bayang Extremadura
at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de Espana
da na may 35 taong gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya n
g katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik
sa Espanya, dahil ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw si
ya sa bansa nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kas
tila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na huma
nap nang magandang kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na isang mediko na a
ng tanging puhunan ay ang pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahih
ya siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang mapagpipilian kundi su
munod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng mga
painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaal
am-alam sa panggagamot. Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sin
amantala niya ng husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na

tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko
sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente.
Babalik na sana siya sa pamamalimos sa mga kakilala t kababayan subalit napangasaw
a nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. I
lang araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutu
ling kabayo mula sa Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan
din niya ng husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsim
ulang maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng m
ga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas, Ipinamalita niyang siya ay nagl
ilihi at sa Espanya manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging r
ebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa m
ga tarheta nito ang Donya Victorina de los Reyes de de Espadaa.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsiyami kaya
t wala siyang magawa kundi ang manatili sa lupaing ito ng mga salvaje. Ang ginawa
niya ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hind
i siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya
ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano
ang gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Dony
a, nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan nama y hindi niya ipinapahi
ntulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medici
na at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang pa
nggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na am
ini t hindi, siya ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na:Dr. DE ESPADAA, ESPE
SYALISTA SA LAHAT NG URI NG SAKIT at ito ay ikinabit sa kanyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kanyang mga ari-aria
n sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don
ang pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Padre Salvi. Dati ng kakilala ng
mag-asawa ang pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad s
inabakan na ni Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalan
dakan na kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa
estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiago na kadadalaw lamang ng Kapitan-He
neral sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil
sa wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad
nagkasakit si Mari disin sanay y nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahig
a sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may
taling panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawa
ng kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Padre Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat
may dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Mar
ia kaya napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit
mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: Sa umaga ayliquen con leche, jarab
e de altea at dalawang pildoras ng cinoglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinak
ilala si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay M
aria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linares sa magandang mukha n
i Maria nang sabihin ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang pari ay
kagagaling lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at
hindi masalita. Ang una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.
43: Mga Balak
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at luhaang sisnabi sa
Anak ko, hindi ka mamamatay. Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga na
kakakilala sa prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang paring may magaspang

na ugali at matipunong anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin ng pa

ri. Tumindig si Padre Damaso at nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkkon
ahe at umiyak na parang batang ibunulalas ang lahat ng sama ng loob. Dahil dito,
nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng pari ang inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya Victorina si Linares.
Sinabi ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibiniga
y ni Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay na
ngangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang maihanap
ng trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa Universidad Centr
al. Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.
Naiwan si Padre Salvi na malungkot at nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nan
g batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng payo tungkol sa pagkamatay ng kanyang k
apatid. Nagdrama ng husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha nan isalys
ay niya ang pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa
pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa kadramahan ni Lucas, kaya pin
agtabuyan niya ito at pasalamat siya t hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis
na bumubulong-bulong si Lucas.
44: Pagsusuri ng Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang si
nasabing pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilal
a.Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiago naman a
y nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo.
Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa
dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asaw
a.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Padre Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis
na daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niy
a na ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi n
aman ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang
anak at si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapag
kat matibay ang kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay M
aria.
Hindi pinansin ni Padre Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw an
g nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat nam
ga gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas
ang Donya at iminungkahi niya kay Padre Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si
Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipa
handa kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bi
bigyan nniya ng viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.
Samantala, pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na k
ristal at bilin ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi. Iti
nanong ni Maria kay Silang kung hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si sinang na aba
la si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang kanyang ekskumunyon.
Saglit na natigil ang kanilang pag-uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel
upang ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niy
a ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria
naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos. Pa
gkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal na Birh
en.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na m
akinig ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga.
Nung lumabas ng silid si Padre Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, ku
not ang nuo at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawa
d.
45: Mga Inuusig
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng
isang lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nag makita ni Elias ang Mat

andang Pablo natatalian ang ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kay
at na nagkilala silang dalawa. May anim na buwan na nang huli silang magkita. No
on, ayon Kay matandang Pablo siya ang naaawa Kay Elias. Subalit, ngayon nagkapal
it sila ng puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang matanda ay sugatan at lu
gami sa hirap ng katawan at kalooban. Mayo 15 araw na araw na naibalita kay Elia
s ang sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng
dalawang lalawigan. At ngayon nga ay kanyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-bi
nyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yama
n din lamang daw walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa
kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang silang dalawa
bilang mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig lamang ang m
atanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong
buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang sinapit o
pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng mga buh
ong. Noon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang isinisigaw ng
kanyang budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang sinapit ng ka
nyang mga anak kaya ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isa
ng alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki.
Pero, nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang
anak niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at
pagtawag sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at
hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na pagn
anakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking kasinungalingan. A
ng kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar. Pero ang kanyang anak ay namat
ay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti
dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakal
imutan lamang niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpa
tiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan upang
maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib n
a kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang pangkat
na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw upang
lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni Kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito
na sa pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihig
anti. Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganan
g kay Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak
at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa
sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng
kanyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang nama
n ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at mak
atulong sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak
ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madri
d kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa m
atanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa h
eneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni
Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad o paki
kipag-usap sa binata (si Ibarra) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapit
an ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot
. Kapag pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng katarungan at
kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng buhay.
46: Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito a
y nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang
babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang daraanan
na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain,
gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalak

ihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig s
a sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao a
t pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi nam
an ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita s
a lugar na ito ang mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur
at sentensiyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si
Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang pap
asok ito sa sabungan na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang isang
lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapit
an Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara, pag
karaan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P 3
,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga sabun
gero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada
, ang dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta. Sila ay matamang pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pin
akabata sa dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may maipus
ta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga sibil, ang kanilan
g ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitid kung payag na sila sa kondisyong kanyang ibinig
ay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya an
g magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapa
pautang ang mga ito ng perang hindi niya pag-aari. Ang pera, anya ay kay Don Cis
ostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali niyang mabi
bigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang k
apatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas
na mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali
ay malapit lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa sug
atan. Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula
naman ay sa pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puit na nagkikisay at s
umunod naman ang pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang p
ula. Hiyawang umaatikabo ang sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana y nanalo ng
tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na b
inibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at a
ng lasak ni Kapitan Tiago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kap
atid na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang i
naalok na pera ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral a
t kasama pa nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng ti
g- P30.00 sa kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nak
apagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa ga
gawing pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-P200
ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na tinanggap
ang perang hinihingi nila. Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na kinabukasan
ay darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa mak
alawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos. Ito lamang
at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.
47: Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiago, magkaakbay naman na namamasyal
sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga indio. Ayon
sa Donya pangit ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siy
a ng husto kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil dito,
inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw ng ka
nyang kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa

, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng main

itang pagtatalo Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Do
nya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si
Donya Consolacion, upang daluhugin si Donya Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot
ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sin
aksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya
ng alperes kasabay sa pagtawag ditong mapagbanal-banalang Carliston . Nagalit nama
n ng husto si Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alp
eres sa pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot n
a naman ng di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at a
ng mga kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensiyon ng Donya, inutusan nito
na siya ang humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ib
ubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla
si Linares at humingi ito ng paumanhin sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang
lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sin
abi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito
nagawa, di dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababag
ay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria s
a kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang ku
wenta sa paggagamot kay Maria at ito y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan n
aman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
48: Hiwaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid n
a Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiago
upang ibalita na siya ay hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala siyang
sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang
excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw d
in niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si Linares. Ti
nawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasin
tahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na a
baniko. Sa may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sa
mpaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at
hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero h
inang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hin
di makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing pagdalaw. Na
katingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi
sa kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang si
ya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng mat
inding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya
sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nyor Juan at mangagawang dinatnan niya
ng abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala ng dapat i
pangamba sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na eskomulgado. Pero, tinugo
n siya ni Nyor Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion sapagkat silang lah
at ay pawang eskomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at ipin
ahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kanya. Da
hil dito, inutusan ni Ibarra si Nyor Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaa
n nito ng mga obrero upang kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-i
isang nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makaus
ap ang binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng law
a sa bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay. Tumango lama
ng si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si Nyor Juan. Si Elias naman a
y lumayo na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan n

g pilotong si Elias.
49: Tinig ng mga Inuusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya
, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi
ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na ma
gkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya. Nan
ghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng alperes
. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isi
p ang kanyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya an
g sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tu
lisan (si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pag
babala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaa
mang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal
na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangang
asiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga tao,
ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga s
ibil na madalas na nagiging puno t dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang ma
kakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madr
id sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakius
apan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang
pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang korporasyo
n, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniw
ala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailan
gang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapa
g ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit
ng bayan ay malubha kaya t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabu
ti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at
hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas
. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito y iniinis
sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag
pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng b
ayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga t
ulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao ka
hit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailan
gang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang ma
mamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao da
hil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad
na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang pa
gtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na lo
ob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at pata
ngkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pe
ro, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na i
lipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.
50: Ugat ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siy
a ay kabilang din sa mga swimpalad. Mayo 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng ka
nyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila. Isang gabi nas
unog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa s
alang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa b
awat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagk

akakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gu
maling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nangana
k ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno
ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipali
bing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay n
g asawa.Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliba
n sapagkat dalawang buwan siyang buntis noon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa
ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kal
apit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Na
kilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina
ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dah
il sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagt
a ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nak
asabit sa puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay
ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraa
n sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Si
ya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang a
ngkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang
ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan
hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng t
apat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangam
basiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan
ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dah
il sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siy
a ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pagibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isan
g lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na
ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa y may kaya ang nuno si E
lias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordi
a. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila nama
malayan. Namatay ang kanilang nuno kaya t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin
ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na
babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilan
g kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugali
ng mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong n
agdaan. At ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kani
lang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya a
ng naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagta
pat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niya
ng ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito t sukat
. Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bang
kay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang
kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba t-ibang lalawigan bunga
ng iba t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito n
atapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay
Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong nak
ikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghint
ay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa ka
sawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa bay
bayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag
babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta n
i Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tut

upad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dum

ating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.
51: Mga Palitan at Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng li
ham mula kay Donya Victorina na nagsasaad ng ganito:
"Itinatanging pinsan,
Sa loob ng tatlong araw inaasahan kong malaman sa yo kung ikaw pinatay ng alfere
z o ikaw sa kaniya ayoko lumampas pa ang isang araw na wala ang hayop na yan sa
kaniyang parusa kung lumampas ang taning at di pa hinahamon mo siya sasabihin ko
ke Don Santiago na ikaw kelanman di naging segretaryo ni Canobas ni makipaginum
an sa Heneral arseo Martines sasabihin ko ke Clarita na lahay ang bola at di ikaw
bibigyan ko ni isang kusing pa kung hahamunin siya pangako sa yo lahat ng ibbig
kaya tinggnan natin kung hahamunin mo pinagpapaunako sa yo na alang nang palugg
it at dahildahilan.
Iyong pinsang maal kang buompuso
Victorina de los Reyes de De Espadaa
Sampaloc lunes I ka 7 ng Gabi."
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alpere
s subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling
sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso
ng Donya.
Dumating si Padre Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya an
g tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kap
usukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Padre Dam
aso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama ni
ya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Vict
oria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiago pumasok si Ibarra na kasama
si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Padre
Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa laman
g niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang it
anong kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinas
asabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibar
ra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na
si Ibarra.
52: Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya
ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag
na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagam
ot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin
naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilal
a sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alil
a ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan a
ng mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay
sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating n
a anino na sinusubaybayan siya kaya t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na Mabuhay Don Crisostomo ! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. A
ng bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon pali
bhasa, sumilong ito sa pintuan kaya t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nil
ang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal
sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog m
agkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa m

ukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang
nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikib
o. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyon dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan
nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi
mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung
saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagka
t ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni El
ias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang
kapatid. Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
53: Makikilala sa Umaga ang Isang Magandang Araw
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libing
an ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francis
co, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman an
g narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpit
o, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa pur
gartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosop
ong Tasio na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap n
g alkade ang kanyang pagbibitiw sa tungkulin. Hindi naman mapakali si Tandang As
yo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararapat at napapanahon.
Sa panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pa
g-iisip ni Pilosopong Tasio. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad n
oon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Nama
malas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo
naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin.
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman tun
gkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring
na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na
kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang m
ga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin ka
yang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, s
a kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod s
a Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasio kung hindi nangan
gailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero tinugon
sya ni Tandang Tasio na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot
at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don na
sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat malapi
t na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasio ang kapakanan ng bay
an ang kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tu
matahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.
54: (Pagbubunyag)[7]
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong
humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito
ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang
asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng a
lperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng par
i na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag
-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng
isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwar
tel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila an
g gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na naka
paisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng
mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglus
ob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin s
apagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa t

irahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang

amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias
kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinas
unog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na
maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahu
huli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nab
asa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kun
g ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Is
a pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng mati
nding kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip
niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan
ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumi
ngin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra
. Itinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.
55: Malaking Sakuna
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niya
ya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palaka
d lakad si Padre Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghih
intay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang
argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang multong si Padre Salvi. N
akatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakat
akdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa
isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. N
ang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pa
gpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasi
ntahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatd
a si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. A
ng mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at
panay na tulisan tulisan Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibig
an ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang put
ukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng biglaan.
Tinawag ni Tiya Isabel, si Padre Salvi dahil sabi ng alperes ay gusto nitong mag
umpisal. Umalis si Padre Salvi Mula sa kanyang pinagtataguan sa may haligi. Tako
t na takot din si Tiya Isabel para kay Crisostomo dahil Gustong lumabas nito, ng
unit ayaw nito ito mahintulutan dahil hindi pa ito nangungumpisal sa kura.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong
na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanya
ng maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsuk
bit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya naka
rinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lal
aban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril
at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isina
ma.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibar
ra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanya
ng angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Wari
ng ang lahat ay tinatawag siyang duwag isang duwag. Labis na pangingipospos ang k
anyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang mala
man niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang s
aka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mg
a aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid n
iya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha
ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng m
ga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang katulo

ng ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska

ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at
mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na n
akarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis p
a sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong
ni Ibarra.
56: Sabi-sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni
isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bint
ana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-l
agim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusa
p, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na
ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta nam
an sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka r
aw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipa
g-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanil
ang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa trib
unal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha y na
is niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiago si Padr
e Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang bab
ae naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol s
i Lucas.
57: Vae Victis (Magdusa ang mga Nalupig!)
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batan
g sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang a
lperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot. B
ago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes
sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan
ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil
.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamal
ay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang p
inatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo
sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang
lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pag
tatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si
Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino ka
y Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang noong lamang niya nakita. Dahil dito, muli
siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng
kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng k
ura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dal
aga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngi
tngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan a
ng binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itini
mba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang bese
ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahir
ap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak
na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan di-umano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa
patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok

ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa k
arsel.
58: Isinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbe
nto, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mg
a inilalakad. Palubhasa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatul
ong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw n
a lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alpe
res naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumam
o sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pang
alan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa
rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon di
n at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay
dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na
nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan
ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nyor Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tina
ngka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihil
a sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginaw
an nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na
ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka
ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya
ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binir
ahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang b
iyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapi
tana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang huling luma
bas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namu
mutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng is
ang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa an
g may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gap
usin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinun
o ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na na
ka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaala
lay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa k
anyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag.
Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay t
inawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala
niya ang kuwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at na
kabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa k
anyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa
sa kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahana
n kaibigan at magandang kinabukasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod n
a pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin ang papalaong
kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kin
abukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang b
ahay.
59: Pambayan at mga Pansariling Kapakanan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang es
tilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas n
g isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit n

a naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga

pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at nagha
handog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na maging ang
munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng ko
rporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Padre Salvi at sinabing ito ay kara
pat-dapat na bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga h
eswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa T
undo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kaga
ndahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tin
chang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimi
k. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay hah
arap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa
mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang ka
nilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig magsasa
lita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat maru
nong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakit
a sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niy
ukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao
at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya t walang ibang nalalabin
g paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di or
as si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang i
binigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra
sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, m
ga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din
sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang h
eneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng
isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya t di dapat silan
g ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pak
ana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na
gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang isa pa
ng babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na pu
no ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo
ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga paa
nyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pa
gtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may bantay p
a. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
60: Ikakasal si Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay na
gpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del Carm
en. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran nama
n ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamah
alaan. Di nakabuti ito sa kanya ang paglalakbay sa ibat-ibang tanggapan nito sapag
kat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik. Hi
ndi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isa
ng pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaa na kapwa iti
nuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sin
abi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilib
ustero. Bagama t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Hum
antong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din

na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa l
oob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidi
do na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya y maglalab
as-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang
tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng
mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik. Na
ngunguna sa mga ito si Padre Salvi, Padre Sibyla, ilang pransiskano at dominikan
o, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang
de Espadaa, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga s
ibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay magal
ang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Mar
ia, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang u
nang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na n
g Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwana
g ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBU
RZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso
ng binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magan
dang kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran n
g bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong
dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang da
mdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan
. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano it
ong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at
sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarr
a lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. P
agkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero
si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.
61: Pagtakas Hanggang Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may mag
amit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwa
sayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay ni
ya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni El
ias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero
, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga bant
ay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang mapa
daan sila sa tapat na polvorista, sila y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias
kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya y galing ng Maynila at rar
asyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag n
i Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapa
sakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli ra
w ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilangg
ong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsa
sagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit
ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Na
kalabas na sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga
heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na
tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang mas

agana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na

bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isan
g palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tina
kpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Ka
ya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksiyon an
g palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Na
kuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala sila
ng dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya
kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarr
a. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensiyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Eli
as pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampan
g, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras a
y umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
62: Nagpaliwanag si Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag
. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-m
aya dumating si Padre Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasundu
an ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni M
aria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Padre Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya hu
mingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan di
in niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pah
intulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umali
s si Padre Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na si
nabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang
parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang pa
gkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
63: Nochebuena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis
ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuha
y dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang mata
nda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalaga
y ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isan
g batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain.
Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. I
naaliw siya ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalag
a na ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang bu
wan na ang nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagka
tapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay
magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa n
iya ng pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw
bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na ma
sayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wl
a man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na n
apawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng
palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat
kay Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. H
abag na habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat n
amang balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang n
iya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-

ika niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon a
ng ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sib
il na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito n
g takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing
nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang
tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matan
dang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na binubuksan it
o ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan
ng ina. Kaagad niya itong niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat
.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang k
atinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at
biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng
ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha.
Dinaiti niya ang kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasi
ndak si Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang mala
mig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat
siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kanya. Tumango si Basili
o nang tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibin
g si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong
kahoy at ibunton sa bangkay ng kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang
sa maging abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang
malaking kayamanan na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kun
g walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sug
atan na kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malap
it ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang manguha ng panggaton
g. Si Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang d
alangin. Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng
bayang kanyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lamang daw limutin nang ganap an
g mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggan
g sa unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang malaking
siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Man
ang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang
ni Hesus.
64: Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila
. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng padre provincial sa isang malayong probinsiya
. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa pagsusuri ng dokto
r, sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay n
anungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara. Ka
sunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiago ay dum
anas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-i
sip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabiha
n niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto n
a lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang pinipintakas
i at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo, sabong
at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikita siya sa tindaha
n ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan at
kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa pintua
n na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala ni is
a mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang pagbabalatk
ayo niyang siya y taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tiburcio a
y hindi na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bi
lang doktor para mag-gamot. Wala na rin siyang ngipin.