Ο Χρόνος, ο Χώρος και η Μεταφορά στην Μουσική Εμπειρία

και Εθνογραφία

του
Timothy RICE/Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Los Angeles

Μετάφραση : Μάγια Φουριώτη

Για να απαντήσουμε στην ερώτηση ‘’Σε ποιόν κόσμο ζουν οι

μουσικοί και πως συντελείται η μουσική παραγωγή;’’ θα πρέπει να
δημιουργήσουμε το θεωρητικό πλαίσιο που θα μας βοηθήσει να
απαντήσουμε τα ερωτήματα περί μουσικής στον κόσμο όπως εμείς
τον κατανοούμε.
Το θεωρητικό πλαίσιο του Alan Merriam to 1964 στην
‘’Ανθρωπολογία της Μουσικής’’ δομεί έναν απλό περιχαρακωμένο,
απομονωμένο κόσμο κοινών πολιτισμών και σχετικά στατικών
κοινωνικών δομών. Η βασική ερώτηση για την εθνομουσικολογία
όμως αφορά στη σχέση της μουσικής με άλλους τομείς του
πολιτισμού και το ρόλο της στην διατήρηση ή την αλλαγή των
κοινωνικών συστημάτων. Οι εθνομουσικολόγοι όμως σήμερα,
συμφωνούν ότι ο σημερινός κόσμος στον οποίο οι άνθρωποι ζουν ,
κατανοούν και δημιουργούν μουσική είναι πολύ πιο περίπλοκος από
το παρελθόν ή απλά σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι πάντα ήταν
πολύπλοκος.
Αν αποδεχτούμε τα παραπάνω θα πρέπει να αποδεχτούμε επίσης
ότι ζούμε σε μια εποχή ταχείας μετακίνησης ατόμων, ιδεών και
εικόνων και ότι η μουσική παραγωγή σήμερα συντελείται σε έναν
πολύπλοκο, μετακινούμενο, δυναμικό κόσμο. Η πολυμορφία και η
διαφορετικότητα σε έναν τέτοιο κόσμο είναι αναπόφευκτη:
πολυμορφία ιδεών, δοξασιών, προτιμήσεων, εμπειριών, κοινωνικών
θέσεων. Και για να μπορέσουμε να συγκεράσουμε όλα τα παραπάνω
προτείνω έναν ‘’τρισδιάστατο χώρο της μουσικής εμπειρίας’’ που
θα μπορούσε να μας βοηθήσει στον καθορισμό της
‘’ανθρωποκεντρικής μουσικής εθνογραφίας’’

Το υπόβαθρο της Θεωρίας και της Πράξης

Ενώ η μουσική εμπειρία μπορεί να μοιράζεται μεταξύ κοινωνικών ή

εθνικών ομάδων θα παρατηρηθούν σημαντικές διαφορές που
μπορούν να γίνουν κατανοητές μέσω λεπτής ανάλυσης των
μετακινούμενων χρονικών, κοινωνικών και πολιτισμικών
ερεισμάτων αυτής της εμπειρίας.
Ο Appadurai (1996) , μιλά για έναν πολύπλοκο κόσμο με απώλεια
της ‘’εδαφικότητας’’ γεμάτο από περιπλανώμενους μετανάστες,
πολιτικούς πρόσφυγες, επιχειρηματίες και αστούς τουρίστες.
Αντίθετα ο Clifford( 1997) υπογραμμίζει τη συνέχεια μεταξύ του
παρελθόντος και του παρόντος με την διαπολιτισμική σχέση να
είναι πάντα ο κανόνας.
Παρά το γεγονός ότι οι τοποθετήσεις αυτές υπήρξαν χρήσιμες για
τους εθνομουσικολόγους, η προσωπική μας εμπειρία μας οδηγεί να
σκεφτούμε τον ‘’κόσμο της μουσικής’’ με διαφορετικό τρόπο.
Ιδιαίτερα δε ο νέος όρος ‘’παγκόσμια μουσική’’ είναι ιδιαίτερα
δελεαστικός προς αυτή την κατεύθυνση.
Η ‘’παγκόσμια μουσική’’ δεν είναι το μοναδικό μουσικό δείγμα του
μοντερνισμού ούτε και οι προκλήσεις που τίθενται στην
εθνομουσικολογία ως προς αυτήν. Ο μοντερνισμός έχει διεισδύσει,
αλλάξει και τονώσει τοπικές μορφές μουσικής παραγωγής, χωρίς
όμως να τις ενσωματώνει στην παγκόσμια αγορά.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ανάμειξη μουσικών και πολιτισμικών
μορφών που μπορεί να συναντήσει κανείς σε έναν τόπο, που είναι
απόρροια της αποικιοκρατίας αφ΄ ένός και της εξέλιξης της
τεχνολογίας αφ’ ετέρου.
Για να συνοψίσω τα παραπάνω θα σταθώ σε 4 σημεία:
Πρώτον το γεγονός ότι ο καθένας από εμάς είναι ένας ξεχωριστός
μουσικός πολιτισμός
Δεύτερον ότι διαχωρισμοί στην μουσική εμπειρία δεν είναι μόνο
πολιτισμικοί αλλά κοινωνικοί και γεωγραφικοί
Τρίτον, πρέπει να δοθεί έμφαση στο χρόνο της μουσικής
δημιουργίας
Και τέταρτον η μουσική είναι ένα αγαθό της καθημερινότητας, μια
σημαία αντίστασης, ένας προσωπικός κόσμος και ένα βαθύ
συμβολικό πεδίο για τους ανθρώπους της κάθε κοινωνικής τάξης.
Πάνω σε αυτά τα σημεία θα προσπαθήσω να προχωρήσω τη σκέψη
μου.
Η Ανθρωποκεντρική Μουσική Εθνογραφία

Θα συμφωνήσω με την άποψη του Slobin ότι είμαστε μεμονωμένοι

μουσικοί πολιτισμοί και αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει τη
θεωρητική βάση της μουσικής εθνογραφίας. Αυτό επίσης θα
προσέδιδε κάποια αφηγηματική συνοχή μέσα στον πολύπλοκο και
κατακερματισμένο κόσμο. Η συνοχή αυτή εντοπίζεται στα
βιογραφικά των ανθρώπων και την μεταξύ τους δια-δραστικότητα
στο χώρο και το χρόνο. Η δομή της μουσικής εθνογραφίας έχει
ανάγκη ένα πρότυπο που θα προσπαθήσω να διαμορφώσω
παρακάτω. Το πρότυπο αυτό είναι το άτομο πάνω στο οποίο θα
πρέπει να εστιαστεί η μουσική εθνογραφία σαν ένα βαθειά
κοινωνικό ον.
Κάτω από αυτό το πρίσμα, η εμπειρία δεν είναι ένα εσωτερικό
φαινόμενο που προσεγγίζεται μόνο με την ενδοσκόπηση αυτού που
βιώνει την εμπειρία. Η εμπειρία αρχίζει μέσω της
διαδραστικότητας με έναν κόσμο ή με άλλους κόσμους.
Το άτομο δημιουργείται δια μέσου της συνάντησής του με τα
σύμβολα του κόσμου όπου καλείται να ζήσει και η διαδικασία αυτή
φτάνει στο απόγειο της με την εκμάθηση της γλώσσας , την
ανάπτυξη της συνειδητότητας, της αυτό- αντανάκλασης και της
επίγνωσης της παρουσίας των άλλων.
Αν το άτομο είναι εκ φύσεως κοινωνικό απαλλάσσεται από
παραδοσιακές δομές και συνήθειες. Ο μοντερνισμός απαιτεί από
όλους εμάς να δομήσουμε τα βιογραφικά μας αντανακλαστικά
επιλέγοντας στοιχεία που δεν διατίθενται στις παραδοσιακές
κοινωνίες.
Ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου μέσα στο μοντερνισμό λογίζεται
σαν κοινωνική διαδικασία και αποτελεί τη βάση για την
ανθρωποκεντρική μουσική εθνογραφία.

Οι τρεις διαστάσεις της Μουσικής Εμπειρίας

Η πρότασή μου για τη μουσική εθνογραφία διαθέτει για κάθε άτομο

ένα τρισδιάστατο χώρο μουσικής εμπειρίας. Οι τρεις διαστάσεις
του φανταστικού και ιδανικού χώρου είναι ο χρόνος, ο τόπος και
η μεταφορά
Ο χώρος και ο χρόνος είναι θεμελιώδεις για την ανθρώπινη ύπαρξη
και κατ’ επέκταση για την μουσική εμπειρία όπως πρεσβεύει η
ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση.

Ο τόπος
Η κοινωνική θεωρία των τελευταίων 50 χρόνων ενδιαφέρεται
ιδιαίτερα για τις έννοιες του χώρου του τόπου και των τοποθεσιών.
Η κοινωνία ή το χωρίο των ανθρωπολόγων, η κοινωνική τάξη ή το
έθνος –κράτος των κοινωνιολόγων έχουν ξεπεραστεί από τις
μετακινήσεις των ατόμων που μελετούν. Οι γεωγράφοι
διαμορφώνουν το αντικείμενο της μελέτης τους χωρίς να
θεωρούν το χώρο φυσικό, αμετάβλητο και σταθερό αλλά μια
συλλογικότητα, μια προβολή του κοινωνικού στο χώρο και τόσο
δυναμικό όπως ο ίδιος ο χρόνος. Η μουσική εμπειρία δύναται να
είναι προϊόν των ανωτέρω και μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία
πολλαπλών τόπων στο χώρο. Η πρόταση μου είναι να θεωρήσουμε
ότι οι εμπειρίες όλων μας δεν περιέχονται μόνο σε τοπικούς,
απομονωμένους πολιτισμούς ή στα κράτη –έθνη αλλά
διαμορφώνονται τις τοπικές, περιφερειακές, αποικιακές και
παγκόσμιες οικονομίες, πολιτικές, κοινωνικές σχέσεις και εικόνες.
Το κρίσιμο σημείο αυτής της διάστασης είναι ότι όλοι μας ζούμε
και έχουμε εμπειρίες σε πολλαπλές τοποθεσίες και αυτό πρέπει να
ληφθεί υπ’ όψη από τη μουσική εθνογραφία σαν επιστήμη. Εξ ‘ ίσου
σημαντικό είναι το ότι η κοινωνικο- γεωγραφική διάσταση δεν
αποτελεί την κλίνη του Προκρούστη αλλά το ότι ή έννοια του τόπου
διαφέρει από άτομο σε άτομο, από χρόνο σε χρόνο και από
αφήγηση σε αφήγηση. Το ‘’τοπικό’’ στοιχείο είναι μια μεταφορά των
κοινωνικών και πολιτισμικών ενοτήτων που παραδοσιακά
μελετούνται από τους εθνομουσικολόγους. Το ‘’περιφερειακό’’
αναφέρεται στους αστερισμούς χωριών ή ομάδων που επινοούνται
από τους επιστήμονες και αναφέρουν οι ντόπιοι.
Το στοιχείο της ‘’διασποράς’’ αναφέρεται στην έννοια της
συνεκτικότητας μεταξύ των πληθυσμών που έχουν κοινή καταγωγή
αλλά είναι διάσπαρτοι σε όλο τον πλανήτη. Το ‘’παγκόσμιο’’
αναφέρεται στους δεσμούς που αναπτύσσονται λόγω του εμπορίου,
των ταξιδιών και των ηλεκτρονικών μέσων μεταξύ διαφορετικών
ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη.
Το ‘’εικονικό’’ στοιχείο αναφέρεται στις δυνατότητες να υπάρχει
εξαϋλωμένη ύπαρξη και δημιουργία σε τόπους που δημιουργεί το
διαδίκτυο.

Ο Χρόνος

Υπάρχουν δύο τρόποι προσέγγισης του χρόνου. Ο ένας είναι

χρονολογικός και ιστορικός και ο άλλος είναι εμπειρικός και
φαινομενολογικός.
Η ιστορία, όπως γράφεται κατά παράδοση, προϋποθέτει την
ικανότητα του συγγραφέα να βγει από το χρόνο, να τον παρατηρεί
στο πέρασμά του και να δημιουργεί μια τακτοποιημένη αλληλουχία
των γεγονότων. Η περιοδικότητα, που ποικίλλει από το
μικροσκοπικό στο μακροσκοπικό, είναι μια από τις συμβατικές
στρατηγικές της προσέγγισης του χρόνου. Η περιγραφή μουσικών
ήχων στη σειρά αντιπροσωπεύει την περιοδικότητα μιας μουσικής
παράστασης. Πιο χαρακτηριστικά θέτουμε σε περιοδικότητα είδη
μουσικής, ομαδοποιώντας μια συνεχή διαδοχή μουσικών κομματιών
ή παραστάσεων σε κατηγορίες που εκτείνονται χρονικά σε
δεκαετίες και αιώνες. Μερικές φορές το ιστορικό αυτών των ειδών
μουσικής συνδέεται με αλλαγές στην κοινωνική και πολιτιστική
υποστήριξη της μουσικής.
Φαινομενολογικά, η μουσική εμπειρία σήμερα επηρεάζεται από τη
μανιώδη προηγούμενη εμπειρία.
Η μουσική μπορεί ήπια να λειτουργήσει από την αρχή έως το τέλος,
από μία ακρόαση στην άλλη, από ένα κομμάτι στο άλλο, από ένα
είδος στο άλλο μέσα σε μια χρονολογική προοπτική. Αλλά μέσα
στη ροή του χρόνου κάθε ακρόαση περιέχει μια νέα εμπειρία.
Ο χώρος της μουσικής εμπειρίας χρειάζεται να λαμβάνει υπ’ όψη
της και τις δύο θεωρήσεις του χρόνου. Συνεπώς η μουσική εμπειρία
αλλάζει ενόσω το άτομο μετακινείται στο χρόνο και από τον τρόπο
που η μουσική μας δίνει τη δική της εμπειρία του χρόνου.

Η μεταφορά

Η Τρίτη διάσταση αποτελείται από δοξασίες για τη θεμελιώδη φύση

της μουσικής όπως αυτή εκφράζεται στις μεταφορές. Η άποψή μου
για τη μεταφορά είναι ότι είναι ένα βασικό στοιχείο της
ανθρώπινης σκέψης και ως εκ τούτου έχει σημαντικές
επιστημολογικές και οντολογικές επιπτώσεις. Αν η ανθρώπινη
σκέψη είναι μεταφορική τότε ο ορισμός της μεταφοράς απαιτεί να
επανεξετάσουμε το διαχωρισμό μεταξύ της κυριολεκτικής και
μεταφορικής σημασίας διότι κατά τη φιλοσοφική παράδοση και οι
δύο δύνανται να κάνουν αληθείς δηλώσεις. Οι κυριολεκτικές
εκφράσεις είναι κάτι ‘’παλιό και συμβατικό’’ ενώ αντίθετα οι
μεταφορικές εκφράσεις εμπεριέχουν το στοιχείο του νεωτερισμού
και απαιτούν μεταστροφή της γνώσης και της εμπειρίας όπως για
παράδειγμα η έκφραση ‘’τραγούδια σαν καταρράκτες’’ ή ‘’η μουσική
είναι δουλειά του διαβόλου’’.
Οι μεταφορές αυτές είναι τόσο πολυάριθμες όσο οι πολιτισμοί που
μελετούμε και η κάθε μια από αυτές μας λέει κάτι για τη φύση της
μουσικής σε αυτή την κοινωνία.

Δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που εμείς μελετούμε, που χρησιμοποιούν

τη μεταφορά για να αφηγηθούν την μουσική τους εμπειρία. Οι
μουσικολόγοι επίσης βασίζουν τις μελέτες τους στις μεταφορές που
αποτελούν θεμελιώδεις ισχυρισμούς για τη φύση της μουσικής και
τη σημασία της.
Οι κοινές μεταφορές που παρατηρούνται διαπολιτισμικά είναι :
Η μουσική σαν τέχνη, σαν γνώση, σαν ψυχαγωγία, σαν θεραπεία,
σαν κοινωνική συμπεριφορά, σαν αγαθό, σαν σύμβολο αναφοράς και
σαν κείμενο προς ερμηνεία.

Η μεταφορά ‘’η μουσική σαν τέχνη’’ υπονοεί ότι η φύση της

μουσικής έχει πρωταρχικό ρόλο στη διαδικασία της μουσικής
σύνθεσης και εκτέλεσης, το μουσικό προϊόν αυτή της διαδικασίας
και την υποδοχή αυτών των διαδικασιών και προϊόντων στη
διαδικασία της αντίληψης, της γνώσης και της ερμηνείας.
Η μεταφορά ‘’ η μουσική σαν κοινωνική συμπεριφορά’’ όπως
απέδειξαν οι εθνομουσικολόγοι στηρίζεται στο γεγονός ότι η
μουσική παράγεται και γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους μέσα
στην κοινωνία και κάθε μουσική παράσταση είναι επίσης μια
παράσταση μιας αναδυόμενης ή ήδη υπάρχουσας κοινωνικής
δομής.
Η τρίτη μεταφορά ‘’η μουσική σαν σύστημα συμβόλων’’ ισχυρίζεται
ότι η μουσική είναι ένα σύστημα συμβόλων ή κείμενο ικανό να
αναφέρεται όχι μόνο στην ήδη υπάρχουσα μουσική αλλά και σε ένα
κόσμο πέρα από τη μουσική.
Η μεταφορά ‘’η μουσική σαν αγαθό’’ στηρίζεται στο γεγονός ότι η
μουσική είναι ένα ανταλλάξιμο προϊόν.
Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να στηρίξουμε τους ήδη
προαναφερθέντες τύπους ‘’μεταφοράς’’ ή να δημιουργήσουμε νέους
με τη βοήθεια των εθνομουσικολόγων διότι οδηγούν στην αλήθεια,
στην πρακτική άσκηση και το διάλογο που αποτελούν τρόπους
κατανόησης του κόσμου μας.

Ο Χώρος της Μουσικής Εμπειρίας και της Εθνογραφίας

Ο τρισδιάστατος χώρος της μουσικής εμπειρίας που προτείνω εδώ

αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια να σχηματοποιηθεί η συνάντηση
των εθνομουσικολόγων και του αντικειμένου της μελέτης τους με
τον μοντερνισμό. Αυτός είναι ο χώρος της μουσικής εμπειρίας και
της εθνογραφίας. Ο χώρος αυτός μοιράζεται από όλους μας σαν
ιδεολογικός χώρος όπου η μουσική εμπειρία και η εθνογραφία
συνυπάρχουν για τους μελετητές, μουσικούς ακροατές. Σε αυτό το
χώρο οι παραπάνω κατηγορίες ανθρώπων γνωρίζουν το πέρασμα
του χρόνου, δοκιμάζουν τα διαφορετικά αρώματα της μουσικής, τις
σημασίες και μεταφορικούς συσχετισμούς με άλλους τομείς του
πολιτισμού και αισθάνονται τις δυναμικές διαβαθμίσεις από τόπο
σε τόπο.
Ένας τέτοιος αφηρημένος χώρος είναι θεμελιώδης για τις μελέτες
μας πάνω στην τεχνολογία και τα μέσα αφ’ ενός και τη δύναμη και
την αμφισβήτηση αφ’ ετέρου.
Τέλος πιστεύω πως αυτό το μοντέλο του χώρου της μουσικής
εμπειρίας και εθνογραφίας μπορεί να μας παρέχει το αναλυτικό
εργαλείο για να βοηθηθεί η κατανόησή μας για τις προσωπικές μας
συναντήσεις με το μοντερνισμό καθώς επίσης να παρέχει το
πλαίσιο σύγκρισης ανάμεσα στις ιδεογραφικές μελέτες μας.