‫روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬و اﻧﻘﻼب‬

‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﻲاﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ‬

‫ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫‪1‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬و اﻧﻘﻼب‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﻲاﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫ژاﻧﻮﻳﻪ ‪2009‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول ـ اﻧﻘﻼب ﭘﻴﺶ از ﺗﺮور‬

‫ﺑﺨﺶ دوم ـ اﻧﻘﻼب و ﺗﺮور‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ـ ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻧﻘﻼب‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ـ اﻧﻘﻼب و ﻓﻜﺮ آزادي‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ‪ -‬روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ ـ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان و ﻣﺠﺘﻬﺪان در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ ـ ﻣﺘﻔﻜﺮان روس و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ ـ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ‬

‫ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ ـ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن روس و اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﻣﺎ ـ ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ‬

‫ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ ـ ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اﻳﺮان )ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ‪ /‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن‪ /‬ﺟﺰﻧﻲ(‬

‫ﺑﺨﺶ دﻫﻢ ـ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﻧﮕﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن‬

‫ﺑﺨﺶ ﻳﺎزدﻫﻢ ـ ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ‪ :‬ﭼﺮا اﻧﻘﻼب ﺷﺪ؟‬

‫ﺑﺨﺶ دوازدﻫﻢ ـ ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﻢ‬

‫‪2‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫اﻧﻘﻼب ﭘﻴﺶ از ﺗﺮور‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﮔﺮي و رﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ ﺑﺮادران دوﻗﻠﻮاﻧﺪ‪ .‬روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رواﺑﻂ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻇﻠﻢ را از‬
‫ﭘﺎﻳﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آزادي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬و ﺑﺮادري ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اي‬
‫ﻛﻪ در آن دوﺳﺘﻲ و ﻋﺸﻖ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ارزش ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﺜﻤﺎر اﻧﺴﺎن از اﻧﺴﺎن ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ رﺧﺖ‬
‫ﺑﺮﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ روﻳﺎﭘﺮوراﻧﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻬﺎن را ﭼﻨﻴﻦ زﻳﺒﺎ و ﻧﻴﻚ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر درآورﻧﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺼﻮري را‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺷﻬﺎدت ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺷﺪﻧﻲ و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼﻮل ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﭼﻄﻮر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﻴﻦ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎي ﻧﻴﻚ اﻧﺪﻳﺶ دﺳﺖ ﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﻮن آﻟﻮده ﺷﻮد؟ ﭼﻄﻮر ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ رﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ زاﻳﻨﺪهء ﺗﺮور ﺑﺎﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﺗﺮور وﺟﻪ ﺿﺮوري ﻳﻚ اﻧﻘﻼب اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺗﺮور ﻫﻤﺎن درد‬
‫زاﻳﻤﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻧﻮﺳﺖ؟ دردي ﺟﺎﻧﮕﺪاز اﻣﺎ ﻣﻮﻗﺘﻲ و ﺿﺮوري ﺑﺮاي ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آوردن آﻳﻨﺪه اي ﺑﻬﺘﺮ؟ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺶ ﺷﺮط اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻳﺎ ﻫﻤﻪء اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺎن اﻧﻘﻼب اﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻤﻞ اﻧﻘﻼﺑﻲ »راﻧﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ«؟ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻠﻴﺎن روﺑﺴﭙﻴﺮ ﻳﺎ ﻓﻴﺪل ﻛﺎﺳﺘﺮو‪ ،‬در اوان ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد‪،‬‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻟﻴﺒﺮال ﻣﺴﻠﻚ و ﻏﻴﺮﺧﺸﻮﻧﺖ ﻃﻠﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻨﻄﻖ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﻧﻬﺎد دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺴﺨﻴﺮ‬
‫ﻗﺪرت و ﺣﻔﻆ آن‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺒﺎرزهء ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن را درﮔﻴﺮ ﻧﺒﺮد ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫آﻣﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؟‬

‫ﻣﺪرﻧﻴﺖ ــ زادهء اﻧﻘﻼب‬

‫ﻣﻔﻬﻮم »اﻧﻘﻼب« در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮي ﮔﺮه ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺗﺒﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪرن را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اروﭘﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهء »ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ« ﺑﺪون‬

‫‪3‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم اﻧﻘﻼب ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم »اﺳﺘﻘﻼل« ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻬﺎي اﺳﺘﻘﻼل ﻳﻚ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﻔﻬﻮم اﻧﻘﻼب‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﻜﺮ ﻛﺮد ﻧﻈﻴﺮ‬
‫»رﻓﻮرﻣﺎﺳﻴﻮن«‪» ،‬دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ«‪» ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ«‪» ،‬ﺟﻤﻬﻮري«‪» ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ«‪» ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ«‪» ،‬ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎﻟﻴﺴﻢ«‪» ،‬ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ راج« ]راج = ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻫﻨﺪ[‪» ،‬ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ وﻳﺸﻲ«‪،‬‬
‫»ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ آﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ« و ﻧﻈﺎﺋﺮ اﻳﻨﻬﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ‪.‬‬

‫درﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﺮف ﺗﻮﻟﺪ ﻣﺪرﻧﻴﺖ در ﻋﺮﺻﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ »دوﻟﺖ ـ ﻣﻠﺖ« )ﻧﻴﺸﻦ‬
‫ـ ﺳﺘﻴﺖ( در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻘﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺪون ﻣﻔﻬﻮم اﻧﻘﻼب ﺗﺼﻮرﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ از ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮﺟﺪﻳﺪ در اروﭘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬زادهء اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ِﻫﻠﻨﺪ‪ ،‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻗﺎرهء آﻣﺮﻳﻜﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه را در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺿﺪاﺳﺘﻌﻤﺎري ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و اﻳﺠﺎد دوﻟﺖ‬
‫ـ ﻣﻠﺘﻬﺎي ﭘﺴﺎاﺳﺘﻌﻤﺎري ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪» .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ« ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻧﻮ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﺑﻮرژواـ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ اروﭘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﻨﻴﻤﺎل ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻠﻲ ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺟﺒﺎري‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻗﺪرت )دوﻟﺖ( را در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ‬
‫آﻣﻴﺰ ﺗﻦ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻣﺤﺘﻤﻞ اﻟﻮﻗﻮع ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻫﻤﻮاره در روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ و ﺧﻮدداري از اﺻﻼﺣﺎت ﺻﻮرت ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد؛ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺪرت ﻧﺰد رﻋﺎﻳﺎ از ﻣﻴﺎن‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺤﻮهء ﺟﺎﺑﺤﺎﻳﻲ ﻗﺪرت ﺑﺮﺣﺴﺐ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي درﮔﻴﺮ‪ ،‬اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫روﺑﺴﭙﻴﺮ ــ ﭘﻴﺶ از ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ‬

‫ﭘﻴﺶ از ﺗﺤﻠﻴﻞ راﺑﻄﻪء اﻧﻘﻼب و ﺗﺮور‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ اي از داﺳﺘﺎن اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺷﺎره اي ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬
‫داﺷﺖ‪} .‬در دو ﺑﺨﺶ‪ :‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﭘﻴﺶ از ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ‪ ،‬و روﺑﺴﭙﻴﺮ در ﺟﻨﮓ و ﺗﺮور اﻧﻘﻼﺑﻲ{ ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﺎﻛﺴﻤﻴﻠﻴﺎن روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺣﻘﻮق دان و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء »ﻃﺒﻘﻪء ﺳﻮم« )‪ (Third Estate‬در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠﻲ‬

‫‪4‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﻪء ﺳﻮم را ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ در ﺻﻒ اﺷﺮاﻓﻴﺖ و روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻧﻤﻲ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﻮرژوازي‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﺳﺎﻳﺮ اﻗﺸﺎر ﻏﻴﺮ ﻣﻤﺘﺎز‪.‬‬

‫روﺑﺴﭙﻴﺮ در دوران ﺗﺤﺼﻴﻼت اش ﺷﺎﮔﺮدي ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻛﺮده و ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﭘﺎرﻳﺲ‪» ،‬ﻛﻠﻮب« ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻛﻠﻮب ﺑﺮوﺗﻮن« ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﺷﮕﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در‬
‫ﺟﺮﻳﺎن اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ »ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﻬﻴﻴﺞ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﻦ ﻛﻠﻮب ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ ،1789‬ﺳﺎل ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻠﻮاي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﺟﻨﺎج »ﭼﭗ« از اﻳﻦ ﻣﻮاﺿﻊ دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻫﺮﻧﻮع ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام‪ ،‬و اﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي روﺑﺴﭙﻴﺮ و ﻫﻤﻔﻜﺮان اش‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻮق داﻧﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻃﺒﻘﻪء ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻛﻪ ﻣﻮاﺿﻊ ﻟﻴﺒﺮال دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻣﻮاﺿﻊ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از اوج ﮔﻴﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺮدم و ﻃﻲ ﻳﻜﻲ دوﺳﺎل ﭘﺲ از ﺷﺮوع اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي روﺑﺴﭙﻴﺮ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن اش ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ رادﻳﻜﺎﻟﻴﺰه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ را در ﻣﻴﺎن ﻓﺮودﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﺎ ﺳﻴﺮ وﻗﺎﻳﻊ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ و ﻧﻘﺶ ﻟﻨﻴﻦ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن‬
‫اش در ﺟﻨﺎح ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ (.‬در ﺳﺎل ‪ ،1789‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭘﺎدﺷﺎه وﻗﺖ ﻗﺼﺪ ﻓﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً وﻗﺘﻲ ﻛﻪ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮﻣﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﻮﺋﻲ از ﻣﻘﺎم اش ﺧﻠﻊ ﺷﻮد و ﻗﺪرت اﺟﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم واﮔﺬار‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﻮﺋﻲ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﺷﺪه و ﻓﺮار او از ﺗﺮس ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻘﺎم ﺧﻮد اﺑﻘﺎ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ و ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ و ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران رادﻳﻜﺎل ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺮدم دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮات‬
‫ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲ زﻧﻨﺪ‪ .‬ارﺗﺶ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻻﻓﺎﻳﺖ ﺑﻪ روي ﻣﺮدم ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﺑﻲ ﺳﻼح‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻛﻪ ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ در اﻳﻦ درﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺮدم ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‬

‫‪5‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬داﻧﺘﻮن‪ ،‬ﻣﺎرا‪ ،‬ﻣﻴﺮاﺑﻮ‪ ،‬ﺳﻦ ژوﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺤﺮوم )ﭘﻠﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻫﺎ( ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﺳﺖ ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻃﺒﻘﻪء ﻣﺘﻮﺳﻂ ــ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻠﻒ ﺟﻨﺒﺶ روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ و ﺗﻔﻜﺮ ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ــ و ﺗﻮدهء ﻋﻮام ﻳﺎ‬
‫»ﺧﻠﻖ« ﻛﻪ از اﻣﺘﻴﺎزات اﺷﺮاﻓﻲ و ﻇﻠﻢ درﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬

‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻃﺮﻳﺶ و ﭘﺮوس ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻼرﻏﻢ ﻧﻈﺮ درﺑﺎر و‬
‫ﻋﻼرﻏﻢ ﻣﻮاﺿﻊ »ژﻳﺮوﻧﺪن« ﻫﺎ ﻛﻪ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﭗ ﻣﺪاﻓﻊ ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮد‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺟﻨﮓ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﻴﻔﺘﺪ و ﺗﺜﺒﻴﺖ درﺑﺎر را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻼش او و ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1792‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻃﺮﻳﺶ و ﭘﺮوس درﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ روﺣﻴﻪء وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪء ﻣﺮدم‪ ،‬در اﺑﺘﺪا از ﻃﺮﻓﺪاران روﺑﺴﭙﻴﺮ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ‬
‫در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻓﺮار ﺳﺮﺑﺎزان از ﺟﺒﻬﻪ‪ ،‬ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و روﺣﻴﻪء ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻲ آﺑﺮوﻳﻲ ﺷﺎه ﺷﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎخ ﺗﻮﻳﻠﺮي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﻠﻊ ﻳﺪ از ﺷﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﻮ‪ ‬ﺷﻮرﺷﮕﺮاﻧﻪ و در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪء ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اواﺳﻂ ﻣﺎه ژوﺋﻴﻪء ‪ ،1792‬روﺑﺴﭙﻴﺮ و ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﻴﺎم ﺗﻮده اي ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺷﻌﺎر ﺑﺮﻗﺮاري »ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﻣﻠﻲ« و اﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ را ﻣﻲ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ )رﻗﺒﺎي ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻄﻼح اﻣﺮوزي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﻬﺎ را ﻟﻴﺒﺮال ﭼﭗ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ(‬
‫ﻛﻪ از ﻓﺸﺎر ﺗﻮده اي و ﺟﻮ‪ ‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺷﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ‬
‫از اﻋﻼم ﺟﻤﻬﻮري و رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ ﻫﺎ )ﺳﺎن ﻛﻮﻟﻮت ﻫﺎ‪ ،‬اﻗﺸﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬ﻛﺴﺒﻪء ﺧﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن(‬
‫واﻫﻤﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮدم و رﻫﺒﺮان ﺧﻠﻘﻲ ﺷﺎن ﻛﻤﻴﺘﻪ اي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻛﻤﻴﺘﻪء ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ« )ﻛﻮرﺳﭙﺎﻧﺪﻧﺲ‬
‫ﻛﻮﻣﻴﺘﻲ‪ (Correspondence Committee /‬درﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ــ روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد اﻣﺎ ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫داﺷﺖ ــ ﻗﻴﺎم را ﺳﺎزﻣﺎن دادﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﻴﺎم ارﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﺳﻢ »ﻛﻤﻮن اﻧﻘﻼﺑﻲ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺷﺒﻴﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ »ﻗﺪرت دوﮔﺎﻧﻪ« ﻳﺎ دوﻟﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ درﺑﺎر‪.‬‬

‫درﻣﺎه اوت‪ ،‬ﻟﻮﺋﻲ از ﻛﺎخ ﺗﻮﻳﻠﺮي ﻓﺮاري ﺷﺪ و »ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﻣﻠﻲ« )ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺑﻲ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﺷﺪه( ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺸﺖ و رﺳﻤﺎً ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻤﻬﻮري را اﻋﻼم ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬داﻧﺘﻮن‪ ،‬ﻣﺎرا و دﻳﮕﺮ رﻫﺒﺮان ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء »ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﻣﻠﻲ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻴﺎن ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ و ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ اوج ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬روﺑﺴﭙﻴﺮ در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ آژﻳﺘﺎﺗﻮر‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺑﺎزي ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪء ﻟﻮﺋﻲ )ﻛﻪ ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺎن آن ﺑﻮدﻧﺪ(‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن اﻋﺪام ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﺮد رﻫﺒﺮان ژﻳﺮوﻧﺪن از‬
‫ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ‪ 21‬ژاﻧﻮﻳﻪء ‪ 1793‬اﻋﺪام ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫اﻧﻘﻼب و ﺗﺮور‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫درﺑﺨﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1789‬ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻳﻢ و رادﻳﻜﺎﻟﻴﺰه ﺷﺪن ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬
‫آن ﺗﺎ اﻋﺪام ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ در ﺳﺎل ‪ .1793‬رادﻳﻜﺎﻟﻴﺰه ﺷﺪن اﻧﻘﻼب ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دورهء دوﺳﺎﻟﻪ اي از‬
‫ﺟﻤﻬﻮري ژاﻛﻮﺑﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮور« ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﺗﺮور« ﺳﺮﻛﻮب ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﺿﺪ‬
‫اﻧﻘﻼب و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻈﻨﻮن ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺿﺪاﻧﻘﻼب اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دوره از ﺳﺎل ‪ 1792‬ﺗﺎ ‪ 1794‬ﺑﻪ ﻃﻮل‬
‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن آن‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻬﻢ ﺗﺮﻣﻴﺪور )ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺪﻳﺪ اﻧﻘﻼب(‪ ،‬رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼب روﺑﺴﭙﻴﺮ دﺳﺘﮕﻴﺮ و‬
‫اﻋﺪام ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺘﻌﺎدل وﻟﻴﺒﺮال ﺑﺮ ﺳﺮﻛﺎر آﻣﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﻧﺸﺪ ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺸﻮر را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪء ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪ ،‬در ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺮوﻣﺮ ‪ ،1799‬ﻳﻚ ژﻧﺮال ﺟﻮان ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻋﻼم‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ارﺗﺸﻲ ﺟﻮان ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭼﺮا اﻧﻘﻼب »ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم« ﻳﺎ اﻧﻘﻼب ﺑﻮرژوا دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ــ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري و‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪء ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اروﭘﺎ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮد ــ رادﻳﻜﺎﻟﻴﺰه ﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮور اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ؟‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻼرﻏﻢ ﺗﻼش روﺑﺴﭙﻴﺮ و ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻃﺮﻳﺶ و ﭘﺮوس‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1792‬ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ارﺗﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اوان ﺟﻨﮓ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻴﺮوزي ﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﻪ زودي دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ژﻧﺮال دوﻣﻮرﻳﻪ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ارﺗﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ »ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﻣﻠﻲ« و دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺎزه‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮدﺗﺎ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ )ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﻧﻘﺶ ژﻧﺮال ﻛﻮرﻧﻴﻠﻮف در اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ(‪.‬‬
‫ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ )رﻗﻴﺒﺎن ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎت اﻣﺮوزه ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان آﻧﻬﺎ را »ﻟﻴﺒﺮال« ﻧﺎﻣﻴﺪ( ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﺮده‬
‫ﺑﺎ ژﻧﺮال دوﻣﻮرﻳﻪ ﺗﻤﺎﺳﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻛﻮدﺗﺎي او‪ ،‬ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫داﻧﺘﻮن ﻣﺴﺆول ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ روﺑﺴﭙﻴﺮ دو ﻧﻬﺎد ﻣﻬﻢ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻳﻜﻲ »دادﮔﺎه ﻋﺎﻟﻲ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ« )‪ (The Revolutionary Tribunal‬و دﻳﮕﺮي »ﻛﻤﻴﺘﻪء ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ« ) ‪The Committee‬‬
‫‪ .(of Public Safety‬اﻳﻦ دو ﻧﻬﺎد ارﻛﺎن اﺻﻠﻲ »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮور« را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻫﺮ ﺣﺮﻛﺖ و ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻗﺪام‬
‫ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺤﻜﻮم و ﺳﺮﻛﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻤﺒﻮد ﻏﺬا و ﮔﺮاﻧﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ آﺷﻮب‬
‫زدﻧﺪ‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻠﻮاي اﺷﺮاف ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻗﺸﺎر‬
‫ﻓﺮودﺳﺖ ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺼﻔﻴﻪء ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ و ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ را از ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺧﺮاج ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ ﺑﺎ زور و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫»ﮔﺎرد ﻣﻠﻲ« و ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺪام ﺳﺎن ﻛﻮﻟﻮت ﻫﺎ )ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻫﺎ( ﺑﻪ ﻣﺰد دوﻓﺮاﻧﻚ در روز‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﺣﺪت ﻛﻠﻤﻪ‬
‫روﺑﺴﭙﻴﺮ ﻛﻪ دو ﺳﺎل ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮاﺿﻊ }ﺑﻪ اﺻﻄﻼح{ »ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ« داﺷﺖ )دﻓﺎع از ﻣﺠﻠﺲ و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ‬
‫از آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻟﻐﻮ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام(‪ ،‬اﻛﻨﻮن اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻧﻘﻼب و ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳﺎن ﻛﻮﻟﻮت ﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﻳﻚ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬او اﻋﻼم ﻛﺮد‪» ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﻳﻚ ارادهء واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﻴﺎم ﺑﺎﻳﺪ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪء اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﻤﻬﻮري ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺗﻮده ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ از‬
‫ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن از ﺗﻮده ﻫﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬

‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1793‬دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ رﺳﻤﺎً ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﺗﺮﻳﺶ و‬
‫ﭘﺮوس ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺿﺪ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻫﻘﺎﻧﺎن اﻳﺎﻟﺖ »وﻧﺪه« )‪ (Vendee‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش زدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻨﮓ »وﻧﺪه« )از ﻣﺎرس ﺗﺎ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (1793‬ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺗﺮﻳﻦ و ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن‬
‫روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن ﺷﻮرﺷﻲ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ »ﺧﺪا و ﺷﺎه« دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم زدﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﺷﻮرش وﻧﺪه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻗﻴﺎم اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﺿﺪ ژاﻛﻮﺑﻦ )ﻓﺮاﻧﺴﻮا‬
‫ﻓﻮره ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل( اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن وﻧﺪه ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﺷﺎه ﭘﺮﺳﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم و‬

‫‪9‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻋﺰام اﺟﺒﺎري و ﻓﺸﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ اﻏﺘﺸﺎش ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آﻟﺖ دﺳﺖ اﺷﺮاف ﻣﺤﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ در رﺳﺎﻟﻪء ﻣﻌﺮوف »ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺮوﻣﺮ« ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺬرا ﻗﻴﺎم وﻧﺪه را ﺣﺮﻛﺘﻲ از ﺳﻮي روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن‬
‫واﭘﺴﮕﺮا ﺑﺮﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ اوان وﺿﻊ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﻣﺮدم رو ﺑﻪ وﺧﺎﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻴﻤﺖ اﺟﻨﺎس و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺳﺮﺳﺎم‬
‫آوري ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ادارهء اﻣﻮر در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ از ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻳﺪ‪ .‬ارﺗﺶ در ﺟﻨﮓ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و در آﺳﺘﺎﻧﻪء ﺷﻜﺴﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﺗﻜﺎي دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ دو ارﮔﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲ »ﻛﻤﻴﺘﻪء ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻠﻲ« و »دادﮔﺎﻫﻬﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ« ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺎ اﺗﻜﺎ ﺑﻪ ﺳﺎن ﻛﻮﻟﻮت ﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ارادهء ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻧﻈﻢ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي روﺑﺴﭙﻴﺮ آﺷﻮب ﻫﺎ را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮد‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎ را ﺑﻪ زور ﭘﺎﺋﻴﻦ آورد‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫زﻳﺎدي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﺻﻨﻌﺖ و اﻣﻮر ﻣﺪﻧﻲ و داراﺋﻲ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ارﺗﺶ ﺟﻤﻬﻮري را ﺗﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻗﻮاي دﺷﻤﻦ را در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1794‬از ﺧﺎك ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻴﺮون ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ دورهء اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﮔﺮدن ‪18‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﺣﺪود ‪ 25‬ﻫﺰار ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺮق‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاﻃﻴﺎن »ﭼﭗ« ﻧﻴﺰ ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﭙﮕﺮاﻳﺎن ﻳﺎ »اﺑﺮﺗﻴﺴﺖ ﻫﺎ« از ﺣﺎﻣﻴﺎن رادﻳﻜﺎل‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪء روﺷﻨﮕﺮي و ﺑﻪ ﺷﺪت دﻳﻦ ﺳﺘﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺷﻮراﻫﺎ و اﻧﻘﻼب ﻣﺪاوم در‬
‫اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ(‪ .‬در داﺧﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺎح »راﺳﺖ« ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ داﻧﺘﻮن و ﻃﺮاﻓﺪاران اش ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪﺗﻦ از‬
‫رﻫﺒﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪء ژاﻛﻮﺑﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﻻ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ )ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﺑﻮﺧﺎرﻳﻦ و ﻃﺮﻓﺪاران »ﻧﭗ« در اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ(‪.‬‬

‫ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد روﺑﺴﭙﻴﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﭘﺲ از اﻋﺪام داﻧﺘﻮن‪ ،‬در اوج اﻗﺘﺪار و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ‬
‫روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ او ﻛﻮدﺗﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذﻫﺎ و ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﻴﮕﺮد ﻣﺄﻣﻮران وﻳﮋهء ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻫﺎ ﻳﺎ‬
‫»ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮان« )‪ (incorruptibles‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻓﻀﺎي رﻋﺐ و ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎدي ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻃﻠﺐ روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻴﺰ از ﺗﺮس ﺟﺎن از ﻛﻮدﺗﺎﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻦ ژوﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻮﺗﻮن‪ ،‬و دﻳﮕﺮ رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ژاﻛﻮﺑﻦ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻓﺮدي‬

‫‪10‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻠﻴﺎن روﺑﺴﭙﻴﺮ و ‪ 21‬ﺗﻦ از ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎران اش اﺑﺘﺪا ﺑﻪ »دادﮔﺎه ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ« ﺑﺮده و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ‪ 36‬ﺳﺎل داﺷﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ داراﺋﻲ اش ﭼﻴﺰي ﻣﻌﺎدل‬
‫ﺳﻴﺼﺪ دﻻر ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ژاﻛﻮﺑﻦ‪ ،‬در آﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1794‬ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫ﺗﺮﻣﻴﺪور داد‪ .‬در اﻧﺘﻬﺎي ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻧﺎاﻣﻨﻲ و ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ ﺗﺮﻣﻴﺪور‪ ،‬در ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺮوﻣﺮ ‪ ،1799‬اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻮﻧﺎﭘﺎرت ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1804‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺧﻮد را اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻤﻬﻮري ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻣﺎ آﻏﺎز ﺗﺜﺒﻴﺖ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻧﻮﻳﻦ ﺑﻮرژواﻳﻲ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻧﻘﻼب‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ را ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﻄﺎب ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﻳﺪآﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻚ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻧﻘﻼﺑﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ آﻧﺮا اﻧﻘﻼب‬
‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ‬
‫ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﺸﻬﺮوﻧﺪي )ﻛﺎﺳﻤﻮﭘﺎﻟﻲ ﺗﺎﻧﻴﺴﻢ(‪ ،‬و اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﺮاﺑﺮي ﺧﻮاه‬
‫و ﻋﺪاﻟﺖ ﻃﻠﺐ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ــ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺟﺎن راﻟﺰ‪ ،‬ﻧﻮرﺑﺮﺗﻮ ﺑﺎﺑﻴﻮ‪ ،‬و ﻳﻮرﮔﻦ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ــ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺪآﻟﻴﺴﻢ ﻛﻼﺳﻴﻚ آﻟﻤﺎﻧﻲ )ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻓﻴﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻠﻴﻨﮓ‪ ،‬و ﻫﮕﻞ( ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﺮداز ﺑﺰرگ روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮل ﺑﺰرگ ورود ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﺪرن را ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﺧﻮد و ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﻘﻼﺑﺎت‬
‫ﺑﻮرژواﻳﻲ دﻳﮕﺮ از ﺳﺮﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻫﺎ ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﻪء ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ از زﺑﺎن ﻫﺎﻧﺮﻳﺶ ﻫﺎﻳﻨﻪ و ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ ﺷﻨﻴﺪه اﻳﻢ‪ .‬ﻫﺎﻳﻨﺮﻳﺶ ﻫﺎﻳﻨﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻛﺎﻧﺖ و ﻓﻴﺨﺘﻪ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ روﺑﺴﭙﻴﺮ و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﻏﺮور ﻫﺸﺪار ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ ﻛﻼﺳﻴﻚ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻮش ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺗﺎن آﺗﺶ ﻧﮕﻴﺮد! اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ دﺋﻴﺴﻢ )ﺧﺪاﺑﺎوري ﻋﻘﻠﻲ( را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
‫دﻓﻦ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﭘﺲ از او ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﭘﻬﻨﻪء اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻳﻦ ﺟﺴﺪ را دوﺑﺎره زﻧﺪه ﻛﻨﺪ؛‬
‫درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺲ از ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ زﻣﻴﻦ را دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه »ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎﺋﻨﺎت«‬
‫ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻏﻴﺮاﻧﻘﻼﺑﻲ و اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻧﻈﺮ ﻫﺎﻳﻨﻪ از آن آﺗﺶ اﻧﻘﻼب ﺑﺮﻧﻤﻲ ﺧﻴﺰد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺣﺎﻣﻲ اﻧﻘﻼب آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد اﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪء‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻨﺪي ﻛﺮد ﻛﻪ ﻃﺒﻖ آن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ از ﻗﺎﻧﻮن ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮف روﺷﻨﮕﺮي ﻓﻜﺮي ﻳﺎ روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﻲ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﺮداز اﺧﻼق ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺮوز ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﻤﺸﻐﻮل ﺗﻨﻮﻳﺮ اﻓﻜﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻧﮕﺮان از ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺶ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »روﺷﻨﮕﺮي ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ« ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﺎ ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺗﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ روﺷﻨﮕﺮي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺳﺘﺒﺪاد ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ و ﺑﻬﺮه ﻛﺸﻲ ﺗﺎراﺟﮕﺮ و ﻗﺪرت‬
‫ﻃﻠﺐ را ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﺪ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎﻋﺚ اﺻﻼح واﻗﻌﻲ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻣﺮدم ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺗﺎزه‬
‫ﺟﺎي ﺗﻌﺼﺒﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ]دوﺑﺎره[ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اﻓﺴﺎري ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آن اﻧﺒﻮه ﺗﻮدهء ﻧﺎدان زﻳﺮ‬
‫ﻛﻨﺘﺮل درآﻳﺪ‪(1) «.‬‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺪاﻓﻊ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﻤﺪوره ﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ او را ژاﻛﻮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻴﻚ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬دﺳﺘﺎورد ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﻧﻈﺮي اﻧﻘﻼب آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران و ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻛﻠﻮب ژاﻛﻮﺑﻦ‪ ،‬آﺑﻪ ﺳﻲ ﻳﺰ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺧﻮﻳﺶ رﺋﻴﺲ »ﻛﻤﻴﺘﻪء ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ« را ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﻈﺮ رﺳﻤﻲ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﻤﻜﺎري او را در ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻧﺖ را ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻳﺎ از اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن درﮔﻴﺮ‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ از اﻳﺪهء اﻧﻘﻼب و‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻧﺎﻇﺮ آن اﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺰوﻣﺎً ﺧﻮد در اﻧﻘﻼب ﺷﺮﻳﻚ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )‪ .(2‬ﻓﻜﺮ‬
‫اﻧﻘﻼب‪ ،‬اﺻﻞ آزادي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺘﻴﺎزات اﺷﺮاف و واﺑﺴﺘﮕﻲ رﻋﺎﻳﺎ؛ اﻳﺪه ﻳﺎ‬
‫روح ﺟﻤﻬﻮرﻳﺨﻮاﻫﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ؛ اﻧﺴﺎﻧﮕﺮاﻳﻲ اﻧﻘﻼب در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ دﻳﻦ و ﺧﺮاﻓﻪ و‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻘﺪس؛ و ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﺣﻖ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻓﺮدي‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﺎ ﻫﻤﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺗﻴﭙﻴﻚ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﺑﻮرژواﻳﻲ اروﭘﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ دﻓﺎع از ﻧﻴﺖ و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي اﻧﻘﻼب‪ ،‬از ﺷﻜﻞ ﻗﺎﻧﻮﺷﻜﻦ ﻳﺎ ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ آن اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮوﺳﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ واﻗﻌﻪء‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪهء ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎم‪ ،‬و ﺧﻮد ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدود‬

‫‪13‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﺳﺖ زﻳﺮا اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ از دﻳﺪ ﻛﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻧﻮن رﻓﺘﺎري ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺮ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ رﻋﺎﻳﺎ ﻳﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻛﻤﺎﻛﺎن ﻋﻤﻠﻲ ﻏﻴﺮاﺧﻼﻗﻲ و ﻧﺎﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ ﭘﺎﺳﺦ روﺷﻨﻲ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮوﻳﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺗﻠﺦ ﭼﻨﺪ دﻫﻪء اﺧﻴﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ اﮔﺮ دوﻟﺖ ﺧﻮد ﻗﺪرت‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻴﺎﻓﺘﻪء ﻓﺮاﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻖ ﻛﺸﻲ )ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻨﻲ( ﻧﻈﺎﻣﻴﺎﻓﺘﻪء ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آن ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﭘﺎﺳﺦ روﺷﻨﻲ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺪاﻓﻊ و ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ ﻋﺎم و ﺟﺎﻧﺸﻤﻮل‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻠﺘﻲ ﻏﻴﺮﺟﺎﻧﺒﺪار و »ﺑﻲ ﻃﺮف« ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ رو‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل )ﻳﻮﻧﻴﻮرﺳﺎل( اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪء اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪرن‬
‫در ﻫﺮﻣﻜﺎن و زﻣﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺟﺮاﺋﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل ﻋﺎم اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ و اﺻﻮل‬
‫ﻋﺎم اﺧﻼﻗﻲ اﺻﻮﻟﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻓﺮد ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻋﻘﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻛﻪ آزادي او و دﻳﮕﺮان در‬
‫ﮔﺮو اﻃﺎﻋﺖ از اﻳﻦ اﺻﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻫﻤﻴﻦ رو ﺗﺌﻮري ﻛﺎﻧﺘﻲ دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﺼﻠﺘﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰي و ﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬
‫ﺟﻤﻌﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺒﻖ اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﻋﺎم ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ؛ دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ »ﻧﻔﻊ ﻫﻤﻪ« ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎص ﮔﺮوﻫﻬﺎ و دﺳﺘﻪ ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺤﺚ ﻛﺎﻧﺖ را در ﺧﺼﻮص اﻧﻘﻼب ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي ﭘﺲ از‬
‫آﻧﻜﻪ از ﻓﻜﺮ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و روح ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ رژﻳﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺧﻮد را‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮﻟﺒﻨﺪي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﻫﺮﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬وﻟﻮ‬
‫ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻨﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻫﺮﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﻧﻴﺰ راه‬
‫ﺣﻞ ﻫﺮﻣﺸﻜﻞ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻠﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﺳﻠﻄﺎن ﻳﺎ رواﺑﻂ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻣﺘﻴﺎز را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ‬
‫ﺑﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪14‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺎﻧﺘﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ را ﻣﻨﺤﺼﺮاً در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺷﻴﻌﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﺮوج از ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻖ دﻳﮕﺎه ﻛﺎﻧﺘﻲ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﻪ ﺷﻴﻮهء ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺧﻮد اﻳﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺑﺮﺳﺮﻛﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب در ﻫﺮﺷﻜﻞ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻛﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﻧﻴﺰ رد ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن رژﻳﻢ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﺗﺨﻄﻲ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ آن ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺟﺎي آﻧﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهء ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪﻧﺶ‪ ،‬اﮔﺮ آن دوﻣﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺘﻲ ﺗﺎزه ﺑﺮﭘﺎ دارد‪ ،‬ﺑﺎز ﺣﻜﻢ ﻛﺎﻧﺘﻲ ﻣﺸﻤﻮل رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺎزه‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺨﺘﺺ ﺧﻮد را دارد و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻋﻠﻴﻪ آن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺷﻜﻨﻲ در آن‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ‬
‫و ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﻘﻼب ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ و رﻓﻮرم اﻣﻜﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬راه ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫‪------‬‬
‫)‪ (1‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ص ‪ 55‬در‪:‬‬
‫‪Kant, Political Writings, Edited by Hans Reiss, Translated by H. B.‬‬
‫‪Nisbet, (Cambridge University Press, Reprinted 1991) p. 55‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﻤﺎن ص ‪182‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫اﻧﻘﻼب و ﻓﻜﺮ آزادي‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫ﻫﮕﻞ ــ ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﻲ ــ ﻧﻮزده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )‪ (1789‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬او در‬
‫آﻧﻬﻨﮕﺎم در داﻧﺸﻜﺪه اي در ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺑﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و ﺑﺎ دو ﻫﻤﺪاﻧﺸﻜﺪه اي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻮﻟﺪرﻟﻴﻦ و ﺷﻠﻴﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن دوﺳﺘﻲ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻮﻟﺪرﻟﻴﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ آﻟﻤﺎن‬
‫ﺷﺪ و ﺷﻠﻴﻨﮓ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ ﻛﻼﺳﻴﻚ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﺎﺑﻐﻪء ﺟﻮان ﺷﻴﻔﺘﻪء‬
‫اﻧﻘﻼب رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدهء آﻟﻤﺎﻧﻲ در آن دوران‪،‬‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ را در دوك ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﺧﻮد‪ ،‬راه ﺣﻞ ﺑﻴﺮون آﻣﺪن از ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪،‬‬
‫ﺧﺮاﻓﻪ ﭘﺮﺳﺘﻲ دﻳﻨﻲ‪ ،‬و ﺳﺘﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺑﺮاي اﻳﻦ آرﻣﺎﻧﮕﺮاﻳﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺤﻮﻟﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﻧﻮزاﺋﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬و ارﻣﻐﺎن آورﻧﺪهء روﺷﻨﮕﺮي و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ‬
‫رﻓﺖ‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪء روﺷﻨﮕﺮي ﻗﺼﻪ اي ﻣﻌﺮوف از دوﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﺎﺑﻐﻪء آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺗﻜﺮار آن در ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻲ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ ﻧﺸﺎﻧﺪﻫﻨﺪهء اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫روز ﭼﻬﺎردﻫﻢ ژوﺋﻴﻪء ‪ ،1793‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺲ از روي ﻛﺎر آﻣﺪن ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ و اﻋﻼم ﺟﻤﻬﻮري‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻫﻮﻟﺪرﻟﻴﻦ‪ ،‬و ﺷﻠﻴﻨﮓ در ﺣﻮاﺷﻲ ﺷﻬﺮ داﻧﺸﺠﻮﺋﻲ ﺧﻮد درﺧﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »درﺧﺖ آزادي«‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﺮود »ﻣﺎرﺳﻲ ﻳﺰ« )ﺳﺮود ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ ﺷﻠﻴﻨﮓ ﻣﺘﻦ آﻧﺮا ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد( ﺑﻪ دور آن درﺧﺖ ﻣﻲ رﻗﺼﻨﺪ و ﭘﺎﻳﻜﻮﺑﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺷﺼﺖ و ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪء ﺧﻮد ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﺮﺳﺎﻟﻪ در ﺳﺎﻟﮕﺮد اﻳﻦ‬
‫اﻧﻘﻼب ﻟﻴﻮان ﺷﺮاب اش را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻓﻠﺴﻠﻪء آزادي و ﻣﺪرﻧﻴﺖ‬
‫ﻫﮕﻞ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﺋﻲ و آﺧﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ اﻳﺪآﻟﻴﺴﻢ ﻛﻼﺳﻴﻚ‬
‫آﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻫﮕﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪء آزادي و ﻣﺪرﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻔﺴﺮان ﺗﻔﻜﺮ او را ﻓﻠﺴﻔﻪء اﻧﻘﻼب ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ راوي و روﺷﻦ ﻛﻨﻨﺪهء درك آدﻣﻴﺎن از آزادي ﻃﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن دﻗﻴﻖ ﺗﺮ‪ ،‬او‬
‫اﻧﻜﺸﺎفِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ِ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آزادي را ﺑﺮﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ را در‬
‫ﺗﺤﻮل و ﺗﻄﻮر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن اﺷﻜﺎل آﮔﺎﻫﻲ ــ از ﺟﻤﻠﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ و ﻟﻮازم آزادي )‪ (freedom‬در ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي از اﺑﺘﺪا ﺗﺎﻛﻨﻮن ــ را در دﮔﺮﮔﺸﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ /‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺧﻮد دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻨﺶ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﺒـﻴـّﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ‬
‫وﻗﻮف دارد‪ .‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺌﻮري ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻴﭻ اﺻﻠﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل )ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ـ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻳﻲ؛ ﻳﻮﻧﻴﻮرﺳﺎل( ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ‪} .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ درﺑﺎرهء اﺻﻮل اﺧﻼق ﻛﺎﻧﺖ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ {.‬اﻳﻦ‬
‫اﺻﻮل ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺨﺺ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻫﺴﺘﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر و ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻤﺎﻳﻞ و ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻓﺮد ﻓﺮد اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﻨﻲ واﻗﻌﻲ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪهء ﺗﺎرﻳﺨﻲ را درﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ از وﻗﻮع‬
‫آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮔﻴﺮودار ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد‬
‫ﺧﻮد را از آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﻲِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﺑﻜﺸﺪ و از ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻣﺎوراء ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼً از ﺟﺎﻳﮕﺎه‬
‫»ﻋﻘﻞ« ﻛﻞ ﻳﺎ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻣﻄﻠﻖ )ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ( ﺑﻪ داوري ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫رواﺑﻂ ﻣﻴﺎﻧﮕﺮوﻫﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻓﺮدﻳﺖ‬

‫ﻫﮕﻞ در ﺧﺎﻧﻮاده اي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎر آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺪ اﻧﺪر ﺟﺪ آﻧﻬﺎ از روﺣﺎﻧﻴﺎن روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺶ ﻛﻠﻴﺴﺎي‬
‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ )ﺑﺠﺰ ﭘﺪرش ﻛﻪ دﻳﻮاﻧﻲ و ﺳﻜﻮﻻر ﺑﻮد(‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻼت دﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻧﻲ او ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاد درﺳﻲ‬

‫‪17‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫روﺷﻨﮕﺮي و ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠﻖ ﻗﻠﺒﻲ ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ارزش ﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ )در ﻋﻴﻦ ﺑﻴﺰاري از اﻻﻫﻴﺎت ﺳﻨﺘﻲ(‪ ،‬در دﻳﺪﮔﺎه او ﺗﻨﺸﻲ را ﻣﻴﺎن ﻣﻴﺮاث ﭘﺎﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﻳﻤﺎن‬
‫دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬روﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ در ﻋﺼﺮ ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻛﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﻫﻨﺮي ـ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ـ زﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و‬
‫ﺷﺒﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ روﺷﻨﮕﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪء او اﺛﺮي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻫﮕﻞ‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز ﺟﺪي ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش اﻧﺘﻘﺎدي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﻮرژواﻳﻲ )ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي و ﺟﺎﻣﻌﻪء‬
‫ﻣﺪﻧﻲ( و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻓﺮارﻓﺘﻦ از آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻖ و آزادي ﻓﺮاﺳﻮي ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬در دﻳﺪﮔﺎه ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ از آزادي ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﺳﺘﻘﺮار آزادي‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ‪} .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ درﺑﺎرهء ﻋﺪاﻟﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪{.‬‬

‫آزادي ﺑﺮاي ﻫﮕﻞ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آزادي ﻓﺮدي ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲ ﺷﻮد )آزادي ﻣﻨﻔﻲ(‪ .‬آزادي ﺑﺮاي او در وﻫﻠﻪء اول‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﺎر رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬آزادي ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ؛ و ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻴﻨﻲ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ »ﺿﺮورت« اﺳﺖ‪ .‬آزادي ﻳﻚ وﺿﻌﻴﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ )ﻳﺎ در ﻣﺴﻠﺦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﻫﮕﻞ( ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺤﻘﻖ آن در ﮔﺮو ﺗﻐﻴﻴﺮ رواﺑﻂ ﻣﻴﺎﻧﮕﺮوﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺟﺴﺎرت ﻳﻚ‬
‫ﻓﺮد ﻛﻪ ﻫﺮﻟﺤﻈﻪ اراده ﻛﻨﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ و ﻧﺎﺑﺎﻟﻐﻲ ﺑﻪ در آﻳﺪ و ﺑﻪ روﺷﻨﮕﺮي ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮور‬
‫ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح ﻣﻴﺎﻧﻪ روي اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ژﻳﺮوﻧﺪن ﻫﺎ ﺳﻤﭙﺎﺗﻲ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺧﺒﺎر ﺑﺮﭘﺎﺋﻲ ﮔﻴﻮﺗﻴﻦ ﻫﺎ و اﻋﺪام ﻫﺎ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎ ﺑﺪﺑﻴﻦ و ﺑﻲ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﻈﺮش را راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﻘﻼب ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪاد‪ .‬ﻫﮕﻞ ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻮﻧﺎﭘﺎرت ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻣﻲ اﻳﻦ‬
‫ارﺗﺸﻲ ﺟﻮان ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺧﻮد را اﻣﭙﺮاﺗﻮر اﻋﻼم ﻛﺮد؛ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روﺷﻨﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﻮرژواﻳﻲ‬
‫ﺧﻮد دﺳﺘﺎوردﻫﺎ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اداﻣﻪء اﻧﻘﻼب‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻮدوﻳﻚ ﺑﺘﻬﻮون ﻧﻴﺰ ﺳﻨﻔﻮﻧﻲ ﻣﻌﺮوف اروﺋﻴﻜﺎ را ﺑﺮاي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ در ‪ 35‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺷﺎﻫﻜﺎر ﺧﻮد »ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﻲ روح« را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮد‪ .‬در ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه »ﻳﻪ ﻧﺎ« در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1805-6‬اﻳﺮاد ﻛﺮده و در آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎرهء ﺗﺮور در اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻛﺘﺎب او‬

‫‪18‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﻫﮕﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آزادي ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﺮور« ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬او‬
‫در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎﻳﺶ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﮔﺮ در اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺿﺪاﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺮور ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺜﺒﻴﺖ رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﺿﺮورت‬
‫از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ رود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺻﺮار روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﺮاي اداﻣﻪء ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮور ﺑﻪ زودي ﺿﺮورت ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫داد و ﺑﺮﻛﻨﺎري ]اﻋﺪام[ ﺧﻮد او ﺿﺮوري ﺷﺪ‪.‬‬

‫داوري ﻣﻨﻔﻲ ﻫﮕﻞ در ﺑﺎرهء ﺷﺘﺎب اﻧﻘﻼب ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آزادي از راه ﺗﺮور‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ روﻳﺪاد اﻧﻘﻼب‬
‫ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و از آن ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲ رود‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺮوژهء روﺷﻨﮕﺮي ــ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه آن ﺑﻮد ــ ﺑﺎ اﻧﻜﺎر ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ )‪ (faith‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﻴﺮوزي زودرس ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻗﺎدر ﻧﻤﻲ ﺷﻮد آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ را وﻋﺪه داده ــ ﻓﺮدﻳﺖ ﻏﻴﺮﺑﻴﮕﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻊ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫»روح« ﻳﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻤﻌﻲ ــ ﺑﻪ اﺟﺮا ﺑﮕﺬارد‪ .‬روﺷﻨﮕﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و درﻋﻤﻞ ﻋﻘﻞ از اﻧﺠﺎم آن ﺑﺎزﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ادﻏﺎم ﻧﻮﻋﻲ اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫اﻣﺮوزي ﻧﻮﻋﻲ »ﭘﺮوژهء ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ« ﻳﺎ اﺧﻼق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺴﺮ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﮕﻞ اﻟﺒﺘﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺸﻴﺸﺎن و‬
‫ﺣﺎﻣﻴﺎن دوﻟﺘﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهء او روﺷﻨﮕﺮي و ﻣﺪرﻧﻴﺖ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ آﻧﺮا ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
‫ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻓﻨﻮﻣﻨﻮﻟﻮژي ـ ﺑﺨﺶ »روﺷﻨﮕﺮي و اﻳﻤﺎن« ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﺨﺶ »آزادي ﻣﻄﻠﻖ و‬
‫ﺗﺮور«(‬

‫ﻫﮕﻞ روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮان دوﻟﺖ ـ ﺷﻬﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ارادهء ﻋﺎم ﺷﻬﺮوﻧﺪان دوﺑﺎره ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮد‪ .‬او )در ﺑﺨﺶ »آزادي ﻣﻄﻠﻖ و‬
‫ﺗﺮور«( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ژاﻛﻮﺑﻨﻴﺴﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر او از آزادي ﻣﻄﻠﻖ ﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﺪن ارادهء ﻓﺮدي و ﺟﻤﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﺋﻲ ﻛﻪ اﺗﻮرﻳﺘﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺧﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ارادهء ﻋﺎم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺗﺮور ژاﻛﻮﺑﻦ ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮور ژاﻛﻮﺑﻦ ﺑﺮاي ﺗﺤﻤﻴﻞ ارادهء واﺣﺪ ﻳﺎ ارادهء ﻋﺎﻣﻪء ﻣﺮدم و‬
‫ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻬﻠﻚ ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﺧﻮد راه ﺣﻞ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ وﻗﻮع آن‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻜﺮار آن در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺑﻮرژواﻳﻲ »ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺎز« ﺷﻮد‪ .‬آن‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﻮرم اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﻧﮕﻬﺪارد و ﻫﻤﺰﻣﺎن از‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود و ﻧﻮع ﺗﺎزه اي از رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﺣﻖ و آزادي‬
‫در ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﮕﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ اي ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ آﺷﺘﻲ دادن دو ﻗﻄﺐ آزادي ﻓﺮدي )در ﺟﺎﻣﻌﻪء رﻗﺎﺑﺘﻲ ﺑﻮرژواﺋﻲ ﻳﺎ »ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪﻧﻲ«( اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﻛﻤﻮﻧﻴﺘﻪ )ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻈﺎم اﺧﻼق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮي را ﺗﺤﺖ‬
‫اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮارﻧﺪﻫﺪ ﻳﺎ ﻓﺮد از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﮕﺮدد‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد )ﻳﺎ ﺳﻮژه(‪ ،‬ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺨﺸﻲ از ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻈﻬﺮي از زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺮاد آن‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺟﺒﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ آن‪ .‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪء اﻳﺪه آﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‬
‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻴﻨﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ از ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪء ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮان اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آدام اﺳﻤﻴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪﻧﻲ ﭘﻲ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﻫﺪاف اﻧﻘﻼب )ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﻖ‪ ،‬آزادي‪ ،‬و ﻋﺪاﻟﺖ(‪ ،‬روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ راﺑﻄﻪء ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻣﺪﻧﻲ و دوﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎرآورﺗﺮﻳﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪء ﺗﻔﻜﺮش‪ ،‬ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪء اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺗﺎ رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺣﻮزهء ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻔﻊ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﻲ را از دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻧﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪء »ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺣﻖ« ﺛﻤﺮه اﻳﻦ دوران اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ آﻣﻮزد ﻛﻪ ﺣﻖ و آزادي واﻗﻌﻲ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬از راه اﻧﻜﺎر ﻳﺎ ﻣﻴﺎﻧﺒﺮ زدن‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ )ﺑﺨﻮان ﻛﺎﻧﺘﻴﺎﻧﻴﺴﻢ( ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ از راه ﭘﺬﻳﺮش‪ ،‬ادﻏﺎم‪ ،‬و ﻓﺮاروﻳﺶِ اﻧﺘﻘﺎدي از‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﻴﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺼﻠﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﭘﻬﻨﻪء ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﭼﻪ در‬
‫ﻋﺮﺻﻪء ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪،‬‬
‫»اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ«‪ ،‬و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،57‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎ ﻓﻜﺮ آزادي‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ‪،‬‬
‫و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ؛ »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« ﺑﺎ اﻟﻐﺎي ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬آزادي زﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش رواﺑﻂ ﺑﻮرژواﺋﻲ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ؛ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ در ﺗﺤﻮل ﺗﺌﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻧﻔﻲ دو اﻧﻘﻼب ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻧﻘﻼب آﻳﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ »ﺑﺮوز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ« ﻳﺎ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد؟‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻧﻘﻼب ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺑﺮاي‬
‫وﻗﻮع ﺧﺸﻮﻧﺖ دارﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ روﻳﺪادي ﺗﺮاژﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺮ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد )اﻗﺪاﻣﻲ دﻓﺎﻋﻲ( ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ آﻧﺮا ﻣﻌﺎدل ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ و ﺑﺪون‬
‫ﺗﺮﺣﻢ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ــ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺒﺮان ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﻧﺪه از ﺑﺎزﮔﺸﺖ رژﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ را در ﺣﻖ ﻣﺮدم روا ﻣﻲ داﺷﺖ؟‬

‫ﺧﺸﻮﻧﺖ رﺳﻤﻲ‬
‫آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻫﻤﺎن ﻧﺎﺑﻮدي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻌﺎﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺬف ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫زﻧﺪان و ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺗﻮأم ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫در ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ دﻳﺴﻜﻮرﺳﻲ )ﻛﻪ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺳﻜﻮت ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ( و ﺧﺸﻮﻧﺖ در اﻳﺠﺎد ﺗﺮس‬
‫رواﻧﻲ )ﺗﺮور( ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺮاي ﻗﺪرت اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺮ و ﭘﺎﻳﻪ اي ﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ــ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ ﻗﺪرت‪.‬‬

‫ﻫﻤﻪء اﻳﻦ اﻧﻮاع ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻫﺎ زﻳﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪء ﺧﺸﻮﻧﺖ »ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮ« ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺎﻋﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻳﺎ‬
‫»ﺳﻮژه« ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪء دﻳﮕﺮي از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ »اﺑﮋﻛﺘﻴﻮ« اﺳﺖ و از ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﻋﻴﻨﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺳﺮﺑﺮﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺑﮋﻛﺘﻴﻮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺣﻀﻮر آن ﺑﻪ ﻃﻮر روزﻣﺮه ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ اﺟﺒﺎر راﺑﻄﻪء ﺳﺮوري ـ ﺑﺮدﮔﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻓﺮودﺳﺖ ﺑﺮوز ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﺸﻮﻧﺖ »ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ« اﺳﺖ؛ در ﺑﻄﻦ و ذات ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻀﻮر دارد و از آن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪء اول ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪21‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺮور ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﺎﻣﺸﻬﻮد ﻫﺮﻧﻮع دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻳﺎ‬
‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ .‬دوﻟﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺠﺎب آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ ﺑﺮﻣﻲ دارد و آﻧﺮا ﺑﻪ ﺟﻠﻮي ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲ آورد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻏﻴﺮاﻧﻘﻼﺑﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از »ﻧﻈﻢ« و ﻋﻘﻼﻧﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره از ﺳﻮي آﻧﺎرﺷﻲ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬و »ﺑﺮﺑﺮﻳﺖ« ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻬﺎدي ﺷﺪهء دوﻟﺖ در‬
‫ﺟﻬﺖ دﻓﺎع از »اﻣﻨﻴﺖ« در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻨﮕﻞ« ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺗﺮور ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ در دوﻟﺖ ﻟﻴﺒﺮال ـ دﻣﻮﻛﺮات ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺶ و ﭘﻠﻴﺲ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎﺳﺪار ﻧﻈﻢ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ زﻧﺪان ﻣﺪرن‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧﻮد را از ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻴﺘﻲ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﺎ »دﺷﻤﻦ«‪،‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﺮورﻳﺴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬آﻧﺎرﺷﻴﺴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬و اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ِ ﺑﺮاﻧﺪاز ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫در ﺳﻄﻮح ﻓﺮدي‪ ،‬اﻧﻮاع ﺟﻨﻮن‪ ،‬ﺳﺮرﻳﺰﺷﺪن ﻧﺎﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﭘﺎﮔﺬاﺷﺘﻦ آﻧﺴﻮي ﻣﺮز ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﺑﺖ ﺷﻜﺴﺘﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺴﻴﺨﺘﻦ‪ ،‬ﮔﺬر ﺑﻪ ﺣﻴﻄﻪء ﺗﺎرﻳﻚ ﻛﺸﺶ ﻫﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬رﻫﺎ ﻛﺮدن اﻓﺴﺎر ﺷﻮر و ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺟﻤﻠﮕﻲ‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎﺋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﻣﺠﺎزات ﺧﺸﻦ ﺧﻮد را از ﺳﻮي آن ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﻬﺎدي ﺷﺪهء رﺳﻤﻲ )ﻳﺎ‬
‫دوﻟﺘﻲ( درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺸﻢ ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎﺋﻲ و ﺧﺸﻮﻧﺖ‬

‫اﻧﻘﻼب ﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻛﺴﺐ آزادي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬و ﺑﺮادري اﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻜﻢ اﻳﻨﻬﺎ ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻋﺎﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺞ ﻃﺒﻘﺎت دﻳﮕﺮ و ﺗﻮدهء ﻣﺮدم از آﻧﻬﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب در ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻓﺎﻗﺪ ﻋﺪاﻟﺖ رخ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﻬﺎ از اﻳﻦ رو از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ وﻋﺪهء ﭘﺎﻳﺎن ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ را ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﻬﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار »ﻫﺪف واﻻ« ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺪف واﻻ ﻫﻢ ﻳﻚ آرﻣﺎن ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ .‬ﻫﺪف واﻻ اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﺪل‪ ،‬آزادي‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل وﺻﻠﺢ اﺳﺖ؛ ﻫﺪف واﻻ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‪،‬‬
‫»دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ«‪ ،‬ﻳﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻫﺮ »ﻧﻈﺎم ﻣﻘﺪس« دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن زﻣﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﺤﺒﻮب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻤﺎد آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮاﻧﻲ ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻣﺆﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺪف واﻻ ﺟﻠﺐ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺻﺎﺣﺐ »ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎ آن‬
‫ﻫﺎﻟﻪ اي از اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﻮي در اﻃﺮاف ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻲ‬

‫‪22‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﺸﺪ و در آﻧﻬﺎ اﺣﺴﺎس اﺣﺘﺮام و ﺗﻘﺪس ﺑﺮﻣﻲ اﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎ ﻣﺎدرزادي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ارﺛﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎدﮔﺮﻓﺘﻨﻲ‬
‫ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎ در آزﻣﻮن ﮔﺬﺷﺘﻦ از آﺗﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺸﺎء اﻗﺘﺪار ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺎدي ﻳﺎ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻓﻴﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ روﺣﻲ او و‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ آن اﻣﺮ واﻻ ــ ﻫﺪف ﭘﻴﺶ رو‪ ،‬آرﻣﺎن اﻧﻘﻼب ــ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد ﺻﺎﺣﺐ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫و ﭘﻮﺳﺖ وﺧﻮن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻫﺮﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﭘﺎﻣﺎل ﻧﻤﻲ ﺷﻮد آرﻣﺎن او اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺮگ ﺧﻮد را ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او از ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﺘﺎدن و ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﺮ واﻻ را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارد‪ .‬اﻗﺘﺪار ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬از ﻧﻮع اﻗﺘﺪار ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺖ ﺷﻜﻦ و ﺑﺮاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺧﺸﻢ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺎﻟﻪ اي از ﺗﻘﺪس دارد زﻳﺮا ﻧﻮﻳﺪ دﻫﻨﺪه و‬
‫رﻫﺎﺋﻲ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ وﻋﺪهء ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻣﻴﻠﻪ ﻫﺎي زﻧﺪان را ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﺸﺖ ﺑﻪ دﻫﺎن‬
‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻋﻮن ﻫﺎي زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻲ زﻧﻨﺪ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎم آﻧﻬﺎ ﻓﺮدي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮور آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺸﻢ اﻻﻫﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻔﺮﺳﻮن‪ ،‬روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬داﻧﺘﻮن‪ ،‬ﮔﺎرﻳﺒﺎﻟﺪي‪ ،‬زاﭘﺎﺗﺎ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‪ ،‬ﻣﺎﺋﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻧﺪي‪ ،‬ﻫﻮﺷﻲ ﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻛﺎﺳﺘﺮو‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮔﻮارا‪ ،‬و ﻧﻠﺴﻮن ﻣﺎﻧﺪﻻ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﺋﻲ از رﻫﺒﺮان ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎﺗﻴﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻠﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺮدم ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺴﺐ‬
‫ﻗﺪرت اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬در دوران ﻣﺪرن‪ ،‬رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت از ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﺗﺌﻮري‬
‫ﭘﺮدازان ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮان ﻃﺮﻳﻘﺖ و ﺷﻴﻮخ‪ ،‬ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻴﺎن‪) .‬در اﺻﻄﻼح آﻧﺘﻮﻧﻴﻮ ﮔﺮاﻣﺸﻲ‪ ،‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮ »اورﮔﺎﻧﻴﻚ« اﻧﺪ ﺗﺎ روﺷﻨﻔﻜﺮ »ﺳﻨﺘﻲ«‪ (.‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫در آﻧﻬﺎ ﻗﻮي و رﻳﺸﻪ دار اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻫﺎي ﺷﻮرﺷﮕﺮي ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن آﺛﺎري از ﺧﻮد را در ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺪرن ﺑﺮﺟﺎ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﺟﺎذﺑﻪء ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮ‬

‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮ از آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﻘﻼب ﺟﻠﺐ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد‬
‫واﺑﺴﺘﻪء ﻗﺪرت ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪء اﺧﺘﻨﺎق زده‪ ،‬روﺷﻨﻔﻜﺮان زﺑﺎن ﺷﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮي ﭼﺎپ آﺛﺎرﺷﺎن را ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮف ﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺷﺎن ﻧﻤﻲ رﺳﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫آﻧﻜﻪ ﺑﺼﻴﺮت و ﻗﺪرت ﺗﺤﻠﻴﻞ دارﻧﺪ ﻣﻨﺸﺎء اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪23‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫در ﺟﺎﻣﻌﻪء اﺧﺘﻨﺎق زده ﻳﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺎﺳﺒﻜﺎر و ﻣﺎﻟﺪوﺳﺖ و ﭘﻮل ﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻨﻔﻜﺮان از راه ﻛﺎر‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﺟﺒﺎر ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل روي ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎزك‬
‫اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﻜﺮﻛﺮدن‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﺑﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮔﺬراﻧﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻜﻨﻴﻚ و‬
‫داﻧﺶ ﻓﻨﻲ اي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آن ﺷﻐﻞ و اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺪام ﻛﻼﻓﻪ اﻧﺪ از اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ از آﻧﻬﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ وﻗﺖ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ و ﺧﻠﻖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان از اﻳﻨﻜﻪ اﻣﻮر ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻨﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺸﺘﻲ ﻧﺎﺑﺨﺮد و ﻧﺎﻻﻳﻖ ﻣﺠﻴﺰﮔﻮي ﻗﺪرت‬
‫اﻓﺘﺎده دل ﭘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻧﻮﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻫﻤﻪء اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺷﺄن واﻗﻌﻲ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ و‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ او ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎذﺑﻪء اﻧﻘﻼب اﺳﺖ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮ‪.‬‬

‫روﺷﻨﻔﻜﺮان اﮔﺮ ﺧﻮد ﺳﻮداي رﻫﺒﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ آن دارﻧﺪ ﻛﻪ رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼب را اﻳﺪه آﻟﻴﺰه‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﻋﻮام اﻟﻨﺎس ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه آرزوي ﻫﺎي ﺧﻮد را در وﺟﻮد‬
‫رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺮون ﻓﻜﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮد و زن ﻋﺎﻣﻲ در اﻧﺘﻈﺎر آﻗﺎﺋﻲ ﻧﻮراﻧﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ روزي ﻣﻲ آﻳﺪ و‬
‫ﻇﺎﻟﻢ را ﺑﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬و روﺷﻨﻔﻜﺮ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺎﺟﻲ اي ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ ﻫﺎ‬
‫وﻋﺪهء ﻗﺴﻂ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻗﻮل ﺗﺰﻛﻴﻪء روﺣﻲ و ﭘﺎﻟﻮدن ﻓﺮﻫﻨﮓ از اﺑﺘﺬال و دﻧﺎﺋﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎﻧﻪء ﻋﺴﺮت‪ ،‬ﺷﻴﻔﺘﻪء »ﺿﺪﻗﻬﺮﻣﺎن« رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ در آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮاي او ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻣﻲ ﺳﺮاﻳﻨﺪ؛ ﺿﺪﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺣﺴﺎس و ﻛﺘﺎﺑﺨﻮان و‬
‫روﻳﺎﭘﺮور ﻧﺪارد‪ ،‬ﺿﺪﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻳﺎ اﻋﻤﺎق اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻲ ﺷﻜﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎﻗﻮ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪،‬‬
‫راﻫﺰن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺎد اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻣﻲ آﻻﻳﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺮاﻓﺖ‬
‫ذاﺗﻲ زﻳﺮ ﭼﺮخ دﺳﺘﮕﺎه اﺟﺤﺎف رژﻳﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﺧﻮن ﻣﻲ ﺗﭙﺪ؛ ﺷﺮاﻓﺘﻲ دﻳﺮﻳﻨﻪ و ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋﻳﻚ ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﺎﺳﺒﻜﺎر و ﻣﺘﻘﻠﺐ اﻣﺮوزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻣﻐﺒﻮن‪ ،‬در ﺷﻬﺎدت ﺿﺪﻗﻬﺮﻣﺎن ﻟﻮﻣﭙﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻋﻲ اﺷﺮاﻓﻴﺖ واﻻي اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪء ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻫﺎي او را ﻣﻲ ﺷﻮﻳﺪ و ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺬات‬
‫ﭘﻨﺪاري در ذﻫﻦ او ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﻌﺼﻮم را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف واﻻ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﻮد واﻻﻳﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ وﺟﻮدي‪ ،‬رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺑﻲ ﺷﻚ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺑﮋهء ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﻳﺎ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﻠﻴﻪ او اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد »دﺷﻤﻦ« ﻳﺎ »ﺿﺪ اﻧﻘﻼب« ﻧﺎم دارد‪ .‬دﺷﻤﻦ‬
‫ﻫﻢ آن ﻧﻴﺮوﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻴﺮون ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را دارد‪ ،‬و ﻫﻢ آن ﻛﺲ ﻛﻪ‬

‫‪24‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫»از درون« ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه »ﺗﻮﻃﺌﻪ«ي دﺷﻤﻦ دروﻧﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﺮ از‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد زﻳﺮا او ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻔﻮف ﺧﻮد اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ و‬
‫ﻗﺪرت ﺧﻮدي را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﺧﻮدي آﺷﻨﺎ اﺳﺖ!‬

‫اﻧﮕﻴﺰهء دﺷﻤﻦ دروﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ از اﻫﺪاف اﻧﻘﻼب ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎه ﻃﻠﺒﻲ ﻳﺎ ﻧﻔﻊ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﺿﻌﻒ اﻋﺘﻘﺎدي ﻳﺎ ﺗﺰﻟﺰل در ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺪم ﺟﺴﺎرت و ﺑﻲ ﺟﻨﺒﮕﻲ ﺑﺮاي‬
‫اداﻣﻪء ﻛﺎر ﺧﻄﻴﺮ اﻧﻘﻼب و ﺟﻠﻮﺑﺮدن آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻫﺪف واﻻ؛ ﻛﺎري ﻛﻪ ارادهء راﺳﺦ ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ و اﻳﻤﺎن‬
‫ﺻﺪ در ﺻﺪ ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻬﺎي اوﻟﻴﻪء اﻧﻘﻼب‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬ﻫﺮآن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﺮس ﺑﻪ دل راه دﻫﺪ ﻣﻘﺼﺮ اﺳﺖ!‬
‫)ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﻮﻗﻴﻒ داﻧﺘﻮن و ﻛﺎﻣﻴﻞ دﻣﻮﻟﻦ(‬

‫زﺑﺎن و ﺗﺮور‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻋﻼوه ﺑﺮ داﺷﺘﻦ ﺗﺌﻮري و ﻧﻈﺮﻳﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬از ﻧﻴﺮوي روﺷﻨﻔﻜﺮي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫در ﭘﺮوﺳﻪء اﻧﻘﻼب ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و آن ﻧﻴﺮوي زﺑﺎن اﺳﺖ ــ ﻧﻴﺮوي ﺗﺮﻏﻴﺐ ﮔﺮ )ﻳﺎ اﻏﻮا ﻛﻨﻨﺪهء( زﺑﺎن‬
‫و ﺧﻄﺎﺑﺖ‪ .‬ژاﻛﻮﺑﻦ ﻫﺎﺋﻲ ﭼﻮن روﺑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬داﻧﺘﻮن‪ ،‬ﻛﺎﻣﻴﻞ دﻣﻮﻟﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ژوﺳﺖ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻬﺎﺋﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻓﻴﺪل‬
‫ﻛﺎﺳﺘﺮو‪ ،‬رژي دﺑﺮه‪ ،‬و آﻧﺠﻼ دﻳﻮﻳﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺧﻄﻴﺒﺎﻧﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮده اﻧﺪ ﺑﺎ اﺣﺎﻃﻪ اي ﻣﺴﺤﻮر‬
‫ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮ زﺑﺎن‪ .‬زﺑﺎن ﻳﻚ ﺧﻄﻴﺐ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎري زﻳﺒﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ رﻗﺺ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ وﺣﺸﺖ ﺑﺮ دل ﻫﺎ ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﺗﺮور دﻳﺴﻜﻮرﺳﻲ ﻳﺎ ﺗﺮور ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﻚ از زﺑﺎن ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻴﺰد‪.‬‬

‫ﭼﻪ راﺑﻄﻪ اي اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬و ﺗﺮور؟ ﺗﺤﻴﻠﮕﺮان ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺮ‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮد اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺗﺮور ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺟﺰﻣﻴﺖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻃﻠﺒﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮي رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ آﺷﺘﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪء‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ را ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮد ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻲ ﺣﺪ و ﺣﺼﺮ ﻣﻨﺰه ﻃﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش را وﻗﻒ ﻳﻚ ﻫﺪف‪ ،‬آرﻣﺎن واﻻي اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﻣﻮر »ﺧﺼﻮﺻﻲ« و ﻛﺎرﻫﺎي »ﻓﺮﻋﻲ« دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﻣﺎ زﺑﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻨﺰه ﻃﻠﺐ او ﺣﺎوي ﻋﻨﺎﺻﺮي از ﺗﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »ﺗﺮور« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آن ﺣﺮﻛﺖ ذﻫﻨﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي زﺑﺎن راــ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ــ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﻧﺮا ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬

‫‪25‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﺮﻛﺲ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﭙﺬﻳﺮد ﺧﺎﺋﻦ ﻳﺎ »دﺷﻤﻦ« ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﺻﻮﻻً‬
‫ژاﻛﻮﺑﻨﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬و ﻟﻨﻴﻨﻴﺴﻢ‪ ،‬آن ﻧﻮﻋﻲ از اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺌﻮري را ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري را ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪء ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮ ﭘﺮوﺳﻪء ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻮع وﻳﮋه اي از آﻛﺘﻮر ﻳﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻫﻤﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮي‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﺌﻮري اش را در ﻋﻤﻞ ﺑﺒﻴﻨﺪ و در راه اﻳﻦ ﻫﺪف ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ دﺳﺖ ﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را آﻟﻮده ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫»ﻋﺪاﻟﺖ« ﻓﺮاﺳﻮي ﺗﻤﺪن‬

‫ﻫﻤﻪء اﻳﻦ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺟﺎي ﭼﻮن و ﭼﺮا دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ در ذﻫﻦ و روان ﻳﻚ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ .‬ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻫﻮادار ﻓﺮودﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﺳﻮي آﻧﻬﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﻴﺮد و ﻋﺪاﻟﺖ را ﺟﺎري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻔﻜﺮ اروﭘﺎﺋﻲ ﺳﻼوي ژﻳﮋك در‬
‫دﻓﺎع از ژاﻛﻮﺑﻨﻴﺴﻢ )و ﻧﻴﺰ دﻓﺎع از ﺧﺸﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﺮوم ﺟﻬﺎن ﺳﻮم( اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ را »ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻻﻫﻲ« ﻣﻲ ﮔﺬارد )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ژﻳﮋك ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎي‬
‫روﺑﺴﭙﻴﺮ در ﻛﺘﺎب »ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺗﺮور« وﻧﻴﺰ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﻛﺘﺎب »ﺧﺸﻮﻧﺖ« ﻧﻮﺷﺘﻪء ژﻳﮋك(‪ .‬ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻻﻫﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﺳﺎﻧﺤﻪء ﻃﺒﻴﻌﻲ از ﻫﻴﭻ ﻛﺠﺎ ﻧﺎزل ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻃﺮح ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ و ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺸﻪ‬
‫اي از ﻗﺒﻞ ﺑﺮاي آن وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﻨﺘﺮﻟﻲ ﺑﺮ آن‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺎوراي ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺎوراي ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺗﻤﺪن‪ ،‬و ﻓﺮاﺳﻮي ﻫﺮ ﺳﭙﻬﺮ ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﻚ و زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬رﺧﺪاد آن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻨﺘﻈﺮه‪ ،‬ﺻﺎﻋﻘﻪ آﺳﺎ و ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺮﮔﺒﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﻄﻦ آن ﻋﺪاﻟﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎن ﺧﺎﻛﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺟﺮاﻳﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ و آﺧﺮﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪء ﻋﺪﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪﮔﺎه ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬در ازاي ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪن ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻛﻮﭼﻚ‬
‫وﻓﺮودﺳﺖ در ﻣﺴﻠﺦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮان »ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ«‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺘﻤﻜﺎر و ﻏﻴﺮﺳﺘﻤﻜﺎر ﺟﺎري ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮ‬
‫و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺧﺸﻢ آﺳﻤﺎن ﻣﻬﺎر زﻧﺪ‪.‬‬

‫*‬

‫‪26‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان و ﻣﺠﺘﻬﺪان در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﻧﻘﻼب »اﺳﻼﻣﻲ« ﺳﺎل ‪) 1979‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ (1357‬ــ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﺎد ﺻﺎﺋﺐ ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺷﻨﺎس اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻘﻴﻢ آﻣﺮﻳﻜﺎ ــ ﺑﺎﻳﺪ دو روش ﺗﻮأﻣﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪» :‬ﻗﺮار دادن اﻳﻦ اﻧﻘﻼب در زﻣﻴﻨﻪ و‬
‫ﺑﺴﺘﺮ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺴﻢ و ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪء اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ‪(1) «.‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﮔﺮﻫﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﻬﻢ ارﺗﺒﺎط ﺷﻴﻌﻴﺴﻢ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ را در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان )‪(1906-1911‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮﻫﮕﺎه از ﺟﻬﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ و آن ارﺗﺒﺎط ﻳﺎ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺷﻴﻌﻴﺴﻢ ﺑﺎ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮيي ﻣﺪرن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﺗﻀﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲي ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪ ،‬در‬
‫»اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬و ﻣﻬﻤﺘﺮ ازﻫﻤﻪ در اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ‪ 1387‬ﺷﻤﺴﻲ‪ ،‬ﺗﻜﺮار ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت آﻧﺮا ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﺟﺎﻧﺖ آﻓﺎري ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻘﻴﻢ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪» ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻀﺎدﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز ﺑﺮﺟﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ ــ ﺗﻀﺎدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻗﺮن ﻣﻠﺖ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻃﺮز‬
‫ﻣﺒﺮﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮده اﺳﺖ‪(2) «.‬‬

‫ﺳﻪ ﻧﻴﺮوي ﻓﻌﺎل در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‬

‫در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪء اﻳﺮان ﺳﻪ ﻧﻴﺮوي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻘﺶﻫﺎي اﺻﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻚ( ﻃﺒﻘﻪء ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫و ﺗﺠﺎر ﺑﺎزار؛ دو( ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن ﻟﻴﺒﺮال و ﺳﻮﺳﻴﺎلدﻣﻮﻛﺮات؛ و ﺳﻪ( ﺑﺨﺸﻲ از روﺣﺎﻧﻴﺎن و‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺖ راﺑﻄﻪء ﻧﺰدﻳﻚ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﻴﻤﻪء دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻘﻪء ﺑﺎزرﮔﺎن و ﺗﺎﺟﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺧﻮد آﮔﺎه ﺷﺪ و‬
‫در اﺛﺮ ﻣﺮاوده و ﺗﺮدد ﺑﺎ ﻏﺮب و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪي در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻮرژوا در اروﭘﺎ ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻋﻠﻴﻪ‬

‫‪27‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﭘﺪرﺷﺎﻫﻲ )ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴﺎل( و ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺘﻴﺎزات ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي ﺗﺠﺎري ﺧﺎرﺟﻲ و ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲي دوﻟﺘﻬﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ آﻣﻴﺨﺘﻪ اي ﺑﻮد از دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬و ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺤﻠﻴﮕﺮان‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺑﻮرژواـ‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ )ﺿﺪ اﺳﺘﺒﺪادي و ﺧﻮاﻫﺎن اﺳﺘﻘﻼل ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ ـ ﻧﻈﻴﺮ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ( و ﻳﻚ‬
‫اﻧﻘﻼب ﻣﻠﻲ )ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﻣﺪاﻓﻊ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء ﻣﻠﻲ( داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻴﭗ ﺷﻨﺎﺳﻲي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را اﻓﺰود ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﺧﺎص ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷﻴﻌﻲ و ﺟﻨﺎح ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺗﺌﻮـ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‬
‫آن )در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دو ﻧﻴﺮوي دﻳﮕﺮ(‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺮدو اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ را‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺻﻒ ﺑﻨﺪيﻫﺎي اﻧﻘﻼب و ارﺗﺠﺎع‪ ،‬ﺑﺎزار و درﺑﺎر‪ ،‬ﻣﻨﻔﻮراﻟﻔﻜﺮ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻴﺒﺮال و ﻣﺘﺸﺮع‪ ،‬ﺳﻜﻮﻻر و دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره و ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻼﺳﻴﻚ درﺑﺎرهء ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪،‬‬
‫»ﺟﻨﺒﺶ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ و اﻋﺘﺮاض ﻋﺎم را ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ :‬ﺗﺮﻗﻴﺨﻮاﻫﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ]ﺗﺠﺎر ﺑﺎزار[‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺮﻗﻲ و آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺮك ﻓﻌﻠﻲ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و زﻣﻴﻨﻪ اش از ﻧﺴﻞ ﭘﻴﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻨﺼﺮ روﺣﺎﻧﻲ در آراﻳﺶ دﻳﻨﻲ ﺟﻠﻮه ﻛﺮد ﺑﺎ‬
‫روح ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ ﺑﻮد و ﻛﻤﺘﺮ ﻓﻌﻠﻲ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺎﺟﺮ در ﭘﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻔﻮذ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪(3) «.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ را اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ و دﻧﺒﺎﻟﻪ رو ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺮدم و‬
‫ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﺟﺪﻳﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﻴﻌﻲ‬
‫و ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﺖ )ﻧﻈﻴﺮ ﺣﺎﻣﺪ اﻟﮕﺎر از داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮﻛﻠﻲ(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ )ﻧﻈﻴﺮ ﻳﺮواﻧﺪ‬
‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎس اﻣﺎﻧﺖ(‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن را در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ اﺷﺮف‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻘﻴﻢ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬در ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﻬﻢ ﻛﻪ ﺳﻲ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻧﻘﺶ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء ﺗﺠﺎري و ﺑﺎزارﻳﺎن را در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮﻣﻲرﺳﺪ و درﺑﺎرهء راﺑﻄﻪء‬
‫آن ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫‪28‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫»ﭘﻴﺮوزي ﺗﺠﺎر در ﻗﻴﺎم ﺑﺮﺿﺪ اﻣﺘﻴﺎز ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﻛﻪ داراي ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪء ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺿﺪ اﺳﺘﺒﺪاد داﺧﻠﻲ و‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪء ﻫﻤﻜﺎري و ﻫﻤﮕﺎﻣﻲ دو ﻧﻴﺮوي ﺑﺰرگ ﺿﺪ اﺳﺘﺒﺪادي و ﺿﺪاﺳﺘﻌﻤﺎري ﻳﻌﻨﻲ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﺑﺎزارﻳﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﺑﺎزار و روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺳﻮاﺑﻖ ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﻴﺎز ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎزار ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﻣﺎﻟﻲ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ و از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺮدﻣﻲ ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻋﻤـّﺎل دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت و ﻓﺎﻳﺪهﻫﺎ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻧﻴﺰ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺿﺮوري ﺣﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺎزارﻳﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺪﻳﺎت ﻋﻤـّﺎل دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮد‪.‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﻛﺎﻟﺒﺪي و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎزار ﻫﻤﻮاره‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎزارﻳﺎن را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎزار را ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺳﻨﮕﺮﻫﺎي ﺗﺴﺨﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺳﻨﺖ و‬
‫ﻣﺬﻫﺐ در ﻣﻲآورد‪ .‬ﻫﻤﻪء اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ زﻣﻴﻨﻪء ﻳﻚ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻨﺪي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ را در ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺷﻬﺮي اﻳﺮان ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﻲآورد ﻛﻪ در ﻳﻜﺴﻮي آن روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﺑﺎزار و در ﺳﻮي دﻳﮕﺮ آن ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻋﻤـّﺎل دﻳﻮاﻧﻲ ﺟﺎي‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﻮق اﺻﻮﻟﻲﻫﺎ ﺑﺮ اﺧﺒﺎرﻳﻮن ﻛﻪ از اﺑﺘﺪاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ و ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ )وﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺪ‪‬د و ﻣﺆﺳﺲ( ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻛﻞ ﺗﻘﻠﻴﺪ از زﻣﺎن ﺷﻴﺦ ﻣﺮﺗﻀﻲ‬
‫اﻧﺼﺎري ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪه و ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻣﻴﺮزاي ﺷﻴﺮازي در ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻴﺎﺳﺖ وارد ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫رﻫﺒﺮي روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎب اﺟﺘﻬﺎد را ﮔﺸﻮده ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺤﻜﻴﻢ و ﺗﺴﺠﻴﻞ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺠﺎر و ﺑﺎزارﻳﺎن در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﺒﺪاد ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪(4) «.‬‬

‫ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان و ﺗﺮوﻳﺞ ﻓﺮﻫﻨﮓ روﺷﻨﮕﺮي‬

‫ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ در اﻳﺮان ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻤﺎس و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻏﺮباﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻓﺮاورده و ﻓﺮاﻫﻢآورﻧﺪهء ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ ﻧﻮﻳﻦ ِ ﻛﺴﺐﺷﺪه از اروﭘﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﻘﻠﻲي ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻜﺮ آزادي و ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻮا ــ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ــ ﻫﻤﻪ رﻫﺎوردﻫﺎي ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء آزادي ﻣﺪرن ﺑﻮدﻧﺪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺧﺸﻢ و ﺧﺼﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان و اﺳﻼﻣﮕﺮاﻳﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﻛﺎر ﺷﻴﻌﻲ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪29‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺳﻜﻮﻻر و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ )ﻣﻠﻲﮔﺮاﻳﻲ(‪ ،‬وﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻋﺼﺮﻣﺸﺮوﻃﻪ از راه آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان وارد ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺰاع ﻓﻜﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان و ﻣﺠﺘﻬﺪان در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﻧﺰاﻋﻲ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﺪت ﮔﺬﺷﺘﻪ اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ ِ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و واژﮔﺎن آن ﻛﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻫﺮروز ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎرﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪء ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﻋﺼﺮﻣﺸﺮوﻃﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان از ﻣﻴﺎن اﻋﻴﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در ﻧﻴﻤﻪء ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻫﺪف ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان را )از روﺳﻴﻪ و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ( ﺟﺒﺮان ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻛﺸﻮر ﭼﻴﺮه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬دﻋﻮت از اﺳﺎﺗﻴﺪ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬و اﻋﺰام داﻧﺸﺠﻮ ﻣﺒﺎدرت‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻨﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬و ﺳﻴﺎﺳﻲ ِ اﻳﺮاﻧﻲ را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ‬
‫ﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد زﻳﺮا ﺳﺮﺳـﭙﺮدﮔﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺪرﺷﺎﻫﻲ ﻗﺎﺟﺎر و ﻣﻼﺣﻈﻪء ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘﻪء ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎي آﻧﻬﺎ رﻳﺸﻪ ﻧﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از ﺑﺪﻧﻪء‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻓﻜﺮ اﺻﻼﺣﺎت از ﺑﺎﻻ ذرهذره ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻓﻜﺎر رادﻳﻜﺎل ﺗﺮ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ داد‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ داراﻟﻔﻨﻮن و ﺳﺎﻳﺮﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺪرن‬

‫ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﮔﻞ ﺳﺮﺳﺒﺪ اﺻﻼﺣﺎت داراﻟﻔﻨﻮن ﺑﻮد‪ .‬داراﻟﻔﻨﻮن ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1852‬ﺗﺄﺳﻴﺲ‬
‫ﺷﺪ ﺑﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان اﻋﻴﺎن را ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1900‬ﻛﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ داراﻟﻔﻨﻮن‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪء ﺑﺰرگ ﭘﻮﻟﻲﺗﻜﻨﻴﻚ ﺑﺎ ‪ 350‬داﻧﺸﺠﻮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻼن رﺗﺒﻪء ﺑﺎﻻ ﺑﻮرس‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻠﻲي اروﭘﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﻠﮋﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻔﻮذ روﺳﻴﻪ‬
‫و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در اﻣﻮر ﻛﺸﻮر ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ .‬وارد ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬دوﻟﺖ ﭼﻬﺎر دﺑﻴﺮﺳﺘﺎن دﻳﮕﺮ در‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬و ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻨﺞ ﻛﺎﻟﺞ ﻳﺎ ﻣﺪرﺳﻪء ﻋﺎﻟﻲ ﺟﺪﻳﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ داراﻟﻔﻨﻮن ﮔﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از دو ﻣﺪرﺳﻪء ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻈﺎم‪ ،‬و ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎي ﻋﺎﻟﻲ ﻋﻠﻮم ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و زﺑﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‪ .‬ﻛﺎﻟﺞ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﺎري ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪء دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪ 160‬ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻫﺸﺘﺎد ﻛﺘﺎب ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬و زﺑﺎن آﻣﻮزي‪ ،‬ده ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮح ﺳﻔﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ اروﭘﺎ(‪،‬‬

‫‪30‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ده ﻛﺘﺎب ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪهء ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ راﺑﻴﻨﺴﻮن ﻛﺮوزو )داﻧﻴﻞ دﻓﻮ(‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻔﻨﮕﺪار )اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‬
‫دوﻣﺎ(‪ ،‬دور دﻧﻴﺎ در ﻫﺸﺘﺎد روز )ژول ورن(‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ )دﻛﺎرت(‪ ،‬اﺻﻮل )ﻧﻴﻮﺗﻮن(‪ ،‬و ﻣﻨﺸﺎء اﻧﻮاع )ﭼﺎرﻟﺰ‬
‫داروﻳﻦ(‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ ﺟﻠﺪ ﺷﺮح زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺎﻫﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻼي اول‪،‬‬
‫ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬و ﻳﻠﻬﻠﻢ اول‪ ،‬و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ده ﺟﻠﺪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم‬
‫ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﻮﺳﻂ اروﭘﺎﻳﻲﻫﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪(5) «.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻘﻴﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ ﺧﻮد در ﺑﺎرهء آﻣﻮزﺷﮕﺎهﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻋﺼﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﺑﺮاي اﻳﺮاﻧﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺮﻧﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ زﺑﺎن روﺳﻮ و‬
‫وﻟﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﺰار دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻪ ﻣﺪﻧﻴﺖ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ‪ . . .‬روﻳﻜﺮد ﺑﻪ ﻓﺮﻧﮕﻲ را ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻲآﻣﺪ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي اﻳﺮان از روﺳﻴﻪ )در ‪ 1812‬و ‪ (1826‬ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﻫﻮﻳﺖ ﻧﻴﺰ آﻓﺮﻳﺪ‪ (6) «.‬ﻣﺪارس ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‪» ،‬ﺷﺎﮔﺮداﻧﻲ ﭼﻮن ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن‬
‫ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺟﻤﺎﻟﺰاده‪ ،‬ﭘﺮوﻳﻦ اﻋﺘﺼﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺎﻳﻮﺷﻴﺞ و دﻳﮕﺮان را در داﻣﻦ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺮوردﻧﺪ‪(7) «.‬‬

‫ﺗﻮﻟﺪ ژورﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﺪرن‬

‫ژورﻧﺎﻟﻴﺴﻢ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺼﻮﻻت روﺷﻨﮕﺮي در اﻳﻦ دوران ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪه در داراﻟﻔﻨﻮن و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدﮔﺎن ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﺪاري اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد زدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺸﺮﻳﻪء رﺳﻤﻲ دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻣﺴـﺘﻘﻞ اﺻﻼح ﻃﻠﺐ و اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺗﺠﺎر‪ ،‬در اﻳﺮان و ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ )ﺗﻬﺮان(‪،‬‬
‫ﻫﻤﺖ )ﺗﺒﺮﻳﺰ(‪ ،‬ﺣﺒﻞاﻟﻤﺘﻴﻦ )ﻛﻠﻜﺘﻪ(‪ ،‬اﺧﺘﺮ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل(‪ ،‬ﭘﺮورش )ﻗﺎﻫﺮه(‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن )ﻟﻨﺪن( )‪.(8‬‬

‫در اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻤﻪء دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﻋﻠﻨﻲ و ﻏﻴﺮﻋﻠﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮوﻳﺞ اﻓﻜﺎر‬
‫روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن اﻧﺠﻤﻦ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻠﻲ‪،‬‬
‫ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻟﮕﻮي ﻣﻌﻤﺎران آزاد در اروﭘﺎ )ﻓﺮي ﻣﻴﺴﻮنﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ در روﻧﺪ روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪31‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪]» ،‬در آﺳﺘﺎﻧﻪء اﻧﻘﻼب[ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺮوﻳﺞ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ در دﻫﻪﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه آزادي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬و ﺑﺮادري‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﺸﺎء اﻟﻬﺎم ﻧﺎم ﻧﺸﺮﻳﺎت روﺷﻨﮕﺮي ﺷﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻴﺪاري‪ ،‬ﺗﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺪن‪ ،‬وﻃﻦ‪ ،‬آدﻣﻴﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﻧﻮ‪،‬‬
‫ﻧﺪاي وﻃﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬اﺻﻼح‪ ،‬اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬آزادي‪ ،‬ﻣﺴﺎوات‪ ،‬و اﺧﻮت‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪء‬
‫اﻧﻘﻼب ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﺎﻧﺴﻮر‪ ،‬ﺳـﻴﻞ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ادوارد ﺑﺮاون‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺒﻮت ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻼرﻏﻢ ﻋﻨﻮان ﻣﺬﻫﺒﻲاش‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﻜﻮﻻر و‬
‫رادﻳﻜﺎل ﺑﻮد‪ (9) «.‬ﺗﻴﺮاژ ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ ﺑﻪ ‪ 5‬ﻫﺰار ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا )دﺧﻮ( را ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﺎده و روﺷﻦ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﺠﻮ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ورق زر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در روﻧﺪ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻧﺸﺮﻳﺎت روﺷﻨﮕﺮ ﺑﻪ ‪ 90‬رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫رﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﺴﻜﻮرس ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺿﺪﻋﺮب ــ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﺣﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ــ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪء ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻜﻮﻻر ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪء ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺗﺤﺼﻴﻠﻜﺮدﮔﺎن ﻣﺪرن و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان در ﺑﻴﺪاري اﻓﻜﺎر و اﺷﺎﻋﻪء ﻓﻜﺮ آزادي‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ دﺳﺘﺎورد آﻧﻬﺎ ــ‬
‫ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ از اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬از ژاﻛﻮﺑﻦﻫﺎ و ژﻳﺮوﻧﺪﻳﺴﺖﻫﺎ و ﻧﻴﺰ از ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎي روﺳﻲ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ــ ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﺮاي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﺪاﻟﺘﺨﺎﻧﻪ ﻳﺎ‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺪرن ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮم از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‬

‫ژاﻧﺖ آﻓﺎري ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ در ﺟﺮﻳﺎن اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻔﺎوت از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﻴﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪-1» .‬‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻴﺎق ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺒﻠﻮر آن ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ‪1906‬‬
‫ﺑﻮد؛ ‪ -2‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﺎوراء ﻗﻔﻘﺎز در روﺳﻴﻪء ﺗﺰاري ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ؛ و ‪ -3‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‬
‫رادﻳﻜﺎل ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻧﻮاع اﻧﺠﻤﻦﻫﺎ و ﺷﻮراﻫﺎي ﺧﻠﻘﻲ و ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺮوز ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻛﻨﺶ و واﻛﻨﺶ ﭘﻴﭽﻴﺪهء‬

‫‪32‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﻧﻬﺎدﻫﺎ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺟﻬﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺒﺮد در زﻣﻴﻨﻪ اي از رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ــ ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫دو ﻗﺪرت روﺳﻴﻪ و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ــ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ دﻳﻨﺎﻣﻴﺴﻢ آن ﺗﻤﺎﻣﺎً از درون ﺧﻮد ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪ‪«.‬‬
‫)‪(10‬‬

‫ﺧﺎﻧﻢ آﻓﺎري در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ]ي ﻣﺸﺮوﻃﻪ[ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﺳﺎل ‪ 1831‬ﺑﻠﮋﻳﻚ اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻲ‬
‫اﻋﺘﻨﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ . . . .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﭘﺎره اي زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ از ﺑﺮﺧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺎﺳﻲ اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲرﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه از آن رو ﻛﻪ از ﺣﻘﻮق ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺎﺳﺘﻪ و ﻗﻠﻤﺮو اﺧﺘﻴﺎرات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا و وزﻳﺮان را ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺑﻨﺎي دادﮔﺴﺘﺮي ﻋﺮﻓﻲ ]ﺳﻜﻮﻻر[ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و از ﻗﺪرت‬
‫ﺳـﻨﺘﻲ ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻛﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان اﻣﺘﻴﺎزﻫﺎي ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﻪ اﺳﻼم و‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ داد و ﺑﺪﻳﻨﺮوي ﻫﻢ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان و ﻫﻢ اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا و ﻗﻮهء ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ را‬
‫ﻣﺨﺪوش ﻛﺮد‪(11) «.‬‬

‫ﻧﻘﺶ دوﮔﺎﻧﻪء ﻋﻠﻤﺎ‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﻮاﻟﻔﻜﺮان ﺗﺮوﻳﺞ ﻣﻲﺷﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻓﻜﺮ آزادي‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬دادﮔﺴﺘﺮي‬
‫ﻏﻴﺮﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬و دوﻟﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺟﻨﺎح »اﺻﻮﻟﻲ« ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻓﻜﺎر ﺟﺪﻳﺪ را ﻛﻪ از اروﭘﺎ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﺮﻋﻲ و ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻬﺪﻳﺪي ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و آن ﻋﺪه ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از‬
‫ﺗﺠﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰهء واﺑﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﺎ ﺑﺎزار‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺘﻴﺎزات ﺧﺎرﺟﻲﻫﺎ در ﺧﻄﺮ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر و ﺳﻨﺘﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ ﺟﻨﺎﺣﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻫﻤﮕﺎم ﺷﺪ و ﺳﻌﻲ‬
‫ﻛﺮد ﺑﺮاي ﻓﻜﺮآزادي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺮﻋﻲ ﭘﻴﺪاﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻬﺎ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﺷﻴﺨﻲ و ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﻲ ــ‬

‫‪33‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼح ﻃﻠﺐ دﻳﻨﻲ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در اﻳﺮان ــ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺤﻮل ﻓﻜﺮي ﺿﺪاﺳﺘﺒﺪادي را‬
‫آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫روﺣﺎﻧﻴﺎن روﺷﻦاﻧﺪﻳﺶ‬
‫ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﻣﻼﻳﺎن ]ﺷﻴﻌﻲ[ ﻣﺒﺘﻜﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ«‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن از »ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﻣﺘﺮﻗﻲ ﻃﺒﻘﻪء روﺣﺎﻧﻲ« ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ »ﺑﻪ ﻓﺸﺎر واﻗﻌﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻫﺮاﻧﮕﻴﺰهء دﻳﮕﺮي« ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‬
‫ﮔﺮاﻳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آدﻣﻴﺖ از ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» ،‬ﻣﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را ﻛﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﺪﻳﺪه‬
‫ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را دﻳﺪه ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ و آﺑﺎدي ﻣﻤﻠﻜﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺷﻮق و ﻋﺸﻘﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪(12) «.‬‬

‫در دوران ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻧﺼﺮاﷲ ﺧﺎن ﺑﻬﺸﺘﻲ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﻣﻠﻚ اﻟﻤﺘﻜﻠﻤﻴﻦ« )وﻓﺎت ‪ 1908‬م(‬
‫روﺣﺎﻧﻲ ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺑﺎﺑﻲ )ازﻟﻲ( ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در روﺷﻨﮕﺮي اﻓﻜﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﺎه در دورهء‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﻴﺮ او را ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺮم در ﺑﺎﻏﺸﺎه ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮز ﻓﺠﻴﻌﻲ ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺑﻲ )ازﻟﻲ(‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻧﻘﺶ روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪ داﺷﺖ ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ واﻋﻆ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ )ﭘﺪر ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺟﻤﺎﻟﺰاده( ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ)‪ 1908‬م(‪.‬‬

‫ﻋﺒﺎس اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻴﻞ‪ ،‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪء ﻛﻼﺳﻴﻚ و ارزﻧﺪه اش درﺑﺎرهء ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﻲ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ را ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺮكﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهء‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ »اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺳﻜﻮﻻر ﺳﺎز« ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻔﺘﺎدﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺌﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ‬
‫ﺗﻼش ﻛﺮد »ﭘﺎراداﻳﻢﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ« آﻧﺮا را ﻣﻌﻜﻮس ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﺑﻴﺴﻢ ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﻮد از درون دﻳﻦ‬
‫ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﻴﺖ و ﺗﺠﺪد‪ .‬ﻋﺒﺎس اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﻴﺴﺖ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ]ﺳﺮﻛﻮب[ و‬
‫اﻧﻜﺎر رﻫﻴﺎﻓﺖ آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎﻧﻲي ﺑﺎب در ﻧﻴﻤﻪء ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ اﻳﺮان در ﻣﺴﻴﺮي ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﻲ در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺧﺘﻢ ﺷـﻮد‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ راه ﺣﻞ آن ﺑﺮاي ﻣﺴﺄﻟﻪء ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و اﻗﺘﺪار ﻣﻘﺪس‬
‫ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد ﺟﺰ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺟﻨﺒﻪء ﻣﺠﺘﻬﺪاﻧﻪـﻛﺎﻫﻨﺎﻧﻪ و ﺟﻨﺒﻪء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ )اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ(‪(13) «.‬‬

‫‪34‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ژاﻧﺖ آﻓﺎري ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻳﻜﻲ از آﻳﺮوﻧﻲﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ]ﻃﻌﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ[ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺎﺑﻴﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺻﺪراﻋﻈﻢ اﺻﻼحﻃﻠﺐ و ﺳﻜﻮﻻر‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺄﺳﻴﺲ داراﻟﻔﻨﻮن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ (14) «.‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪء ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺮﻛﻮب و ﻛﺸﺘﺎر ﺑﺎﺑﻴﺎن ﺷﻮرﺷﻲ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪء ازﻟﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﻲ‪ ،‬از راه اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﺪارك زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ دو ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺎﻻرﺗﺒﻪء ﺷﻴﻌﻪ در ﺗﻬﺮان ﻛﻪ در ﻣﺤﺎﻓﻞ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺑﺎزارﻳﺎن و ﺑﺴﺖ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﺶ آﻧﻬﺎ در ﺑﺴﻂ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﻴﻦﻫﺎي ﺷﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ )‪ (1905‬و ﻣﻬﺎﺟﺮت اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﻪ ﻗﻢ )‪ (1906‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺴﺘﺮش روح اﻋﺘﺮاض‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻣﺠﻠﺲ اول ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻇﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻧﻘﺶ ﻣﺜﺒﺘﻲ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪان‬
‫در ﺟﻨﺒﺶ ‪ 1906‬ﻧﻘﺶ ﻓﻜﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و رﻫﺒﺮي ﻓﻜﺮي را در ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻨﺪي ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ــ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺪاﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ــ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر ﻧﻈﻴﺮ ﻳﺤﻲ دوﻟﺖ آﺑﺎدي و ﺻﻨﻴﻊ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻗﺎدر ﺷﻮﻧﺪ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﺎص رﺳﺘﻪء روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻊ وﻳﮋهء ﻃﺒﻘﻪء‬
‫ﺑﺎزاري‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻃﻠﺐ ﺑﻲ واﺳﻄﻪء ﻣﺮدم ﻛﻮﭼﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮاي ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪ (15)«.‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻮرﻣﻮﻟﺒﻨﺪي ﻋﺎم و ﻧﻈﺮي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺮاﺳﻮي ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﺠﺘﻬﺪان‬
‫ﻫﻤﺪل ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻋﻬﺪهء آن ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ از دو ﺗﻦ »ﻣﻼي ﺑﻴﺪار دل« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮاي آراي‬
‫روﺷﻨﮕﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻋﻠﻴﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺘﺸﺮع ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ﻣﻴﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ ﻣﺆﻟﻒ رﺳﺎﻟﻪء »ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻻﻣﺖ و ﺗﻨﺰﻳﻪ اﻟﻤﻠﺖ« )‪1327‬ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﺑﻐﺪاد( ‪ ،‬و ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻣﺆﻟﻒ »رﺳﺎﻟﻪء اﻧﺼﺎﻓﻴﻪ« )ﻗﻤﺮي‪ ،1328‬ﻛﺎﺷﺎن(‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺮدو از ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺟﺪي اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺎﻫﻲ و‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ اﻧﺪ و ﺗﻼش ﻣﻲورزﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن و دوﻟﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪء ﺷﺮﻋﻲ و‬
‫ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻳﻦ ﺗﻼش ﻧﺴﺒﻲ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ دو رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرهء ﻧﺤﻮهء ﺗﺪوﻳﻦ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻮا‪ ،‬و ﺗﻌﺒﻴﺮ از آزادي ﻓﺮدي ﻃﺒﻖ ﻫﻨﺠﺎر دوران و »ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﻋﺼﺮ« )از ﺟﻤﻠﻪ‬

‫‪35‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫آزادي در ﻃﺮز ﭘﻮﺷﺎك(‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪي ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻧﻈﺎم ﺷـﻴﻌﻲ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو روﺣﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﺮو رﺳﺎﻻت ﺧﻮد را دو ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮ دو‪ ،‬از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮاﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن و ﻃﺎﻟﺒﻮف ﺗﺒﺮﻳﺰي )ﻫﺮدو ﺳﻜﻮﻻر و‬
‫ﺿﺪﻣﺘﺸﺮع( و ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ )ﭘﻴﺸﺮو ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ( ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪(16) .‬‬

‫ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬

‫ﭘﺎناﺳﻼﻣﻴﺴﻢ ﻧﻴﻤﻪء دوم ﻗﺮن ﻧﻮزده را ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻜﻲ از آﺑﺸﺨﻮرﻫﺎي ﺟﻨﺒﺶ اﺳﻼﻣﻲ در اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‬
‫ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ .‬در رﺑﻊ آﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﺳﺪآﺑﺎدي )وﻓﺎت ‪1897‬م ـ ﻧﻪ‬
‫ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬و ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻫﻮاداراناش ﻣﻴﺮزا‬
‫رﺿﺎي ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ( ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺑﻴﺪاري اﻓﻜﺎر ﺿﺪاﺳﺘﺒﺪادي ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﻳﻠﻲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲﻫﺎي ﺳﻜﻮﻻر ﻏﺮﺑﻲ از ﻳﻜﺴﻮ و روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻛﺎر ﺳﻨﺘﻲ ازﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮﻣﻲ ﮔﺮا و ﻓﺮاـ ﻣﻠﻴﺘﻲ‪ .‬اﺳﻼﻣﮕﺮاﻳﻲ ﺿﺪاﺳﺘﻌﻤﺎري آن ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻮﻣﻲ و ﺿﺪﻏﺮﺑﻲ داﺷﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﺒﺎرز اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي روﻳﺎروﻳﻲ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﺌﻮرﻳﻚ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﺮاﺗﻴﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ و‬
‫ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺎﺋﻖ آﻳﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﻳﻚ واﺣﺪ ﺑﺰرگ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻛﻠﻴﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺪﻳﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد او ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖﮔﺮاﻳﻲ(‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه و رﺷﻴﺪ‬
‫رﺿﺎ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ دﻧﺒﺎل ﺷﺪ و ﺟﺬاﺑﻴﺖ آن ﻓﺮاﺗﺮ از روﺣﺎﻧﻴﺎن رﻓﺖ و در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻠﻲ ﮔﺮا و‬
‫ﺷﺒﻪﻣﺘﺠﺪد )ﻣﻠﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ( ﻧﻴﺰ ﻫﻮاداران ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮت ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاﺗﺮ از زادﮔﺎه او‬
‫)اﻳﺮان( ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻬﻨﻪ اي ﺑﺰرگ از ﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮدان را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺪال‬
‫ﻗﻠﻤﻲ اش ﺑﺎ ارﻧﺴﺖ رﻧﺎن او را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ از زﻣﺎن ﺣﻴﺎت او ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﮔﺎه ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ‪) UCLA‬ﻟﻮس آﻧﺠﻠﺲ( ﺑﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻜﺘﺐ ﻋﻘﻠﮕﺮاي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد و ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﺧﻮد را ﺷﻴﻌﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد)‪ .(17‬وﻳﻠﻔﺮد ﻛﻨﺘﻮل‬

‫‪36‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺳﻤﻴﺖ او را »ﺻﻮﻓﻲ و ﺳـُﻨﻲ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ)‪ .(18‬ﺑﺮﺧﻲ اﺳﻼﻣﺸﻨﺎﺳﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ اﻟﻲ ﻛﺪوري و ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﺳﻴﻠﻮﻳﺎ ﺣﻴﻴﻢ‪ ،‬او را ﺷﻴﻌﻲ اﻣﺎ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎزه ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ را ﻣﺘﻮﻟﺪ اﺳﺪآﺑﺎد ﻫﻤﺪان )ﻧﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪهء ﻣﺮاﻛﺰ دﻳﻨﻲ ﻧﺠﻒ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﻣﻬﺪيﮔﺮاﻳﺎﻧﻪء او را ﻣﺘﺄﺛﺮ از آﻣﻮزهء‬
‫ﺷﻴﻌﻪء اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﻠﻮﻳﺎ ﺣﻴﻴﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﭘﻴﺪاﻳﺲ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي »ﭘﺎن ﻋﺮﺑﻴﺴﻢ« داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران آن از ﻗﻀﺎ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣﺎروﻧﻲ )ﻓﺮﻗﻪء ﻣﺴﻴﺤﻲ در‬
‫ﻟﺒﻨﺎن( و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻋﻤﻴﻖ اﺳﻼم در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻴﺴﻢ ﺳﻜﻮﻻر )ﻣﻴﺸﻞ اﻓﻠﻖ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﺑﻌﺚ‪ ،‬ﺟﻤﺎل ﻋﺒﺪاﻟﻨﺎﺻﺮ و دﻳﮕﺮان( ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻴﻞ و ﻣﺴﺦ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ را در ﺗﺤﻮل ﺳﺎزﻣﺎن آزادي ﺑﺨﺶ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮآﻧﭽﻪ را در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺳﺎﺑﻘﻪء‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺗﺮاﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻢ آﻧﺮا از آن ﺧﻮد ﻛﻨﻨﺪ )ﺑﻮﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ( و ﻫﻢ ﻧﺴﺨﻪء ﻏﺮﺑﻲ و ﻓﺮﻧﮕﻲ آﻧﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻃﺮد ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻈﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد و‬
‫در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻠﻪ ﻛﺮدن اﺻﻞ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﺑﺎ ﻫﺪف‬
‫ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )اﻋﻢ از رﻓﻮرﻣﻴﺴﺘﻲ ﻳﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﺠﺘﻬﺪان‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه در آن ﺑﻮد ﻛﻪ او اﺳﻼم را ﻫﻤﭽﻮن وﺳﻴﻠﻪ اي ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺗﺤﺎد در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮب‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪان اﺻﻼح ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد اﺳﻼم و دوام آن در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺪرن در ﺻﺪد‬
‫اراﺋﻪ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻫﺪاف ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎل ﻧﻪ ﺗﺌﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ در اﻋﺎدهء اﺣﺴﺎﺳﻲ از ﻏﺮور ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺸﺘﺮك‪،‬‬
‫وﺣﺪت ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬و ﻗﺎﻣﺖ راﺳﺖ ﻛﺮدن در ﺑﺮاﺑﺮ زور ﻏﺮب ﺗﺒﻠﻮر ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺗﺤﻘﻴﻖ ارزﻧﺪهء ﺳﻴﻠﻮﻳﺎ ﺣﻴﻴﻢ ) در ﻛﺘﺎب ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ »ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻋﺮب«( ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ را ﻛﻪ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻫﻤﻴﺖ روزاﻓﺰون ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻣﻲﺗﻮان در »ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي‬
‫ﺗﻮده ﮔﻴﺮ و ﻣﺒﺎرزه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪء اﺳﻼﻣﻲ از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﻮان اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻣﺼﺮ« ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺎﻧﻢ ﻛﺪي‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺷﻬﺮي ﺗﻌﻠﻖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي در ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺳﻨﺘﻲ ﻳﺎ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬

‫‪37‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﻛﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺘﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻏﺮب ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻛﻤﺘﺮي ﺑﻪ ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﺎن داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺗﺤﺼﻴﻼت آﻧﻬﺎ ﻳﺎ ﻧﻘﺶ اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺎن ﻃﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ رﻏﺒﺘﻲ ﺑﻪ ﻏﺮﺑﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻧﻤﻲ اﻧﮕﻴﺨﺖ ‪ (19) «. . .‬در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )و اﻗﺘﺼﺎدي(‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﺘﺎرﻳﺴﺘﻲ و اﺻﻼﺣﺎت ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﻲآﻳﻴﻢ ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ و اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم اﺻﻴﻞ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺧﻮد ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ(‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي دوﻟﺖ اﺳﺮاﻳﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ دﻓﺎع از »اﺳﻼم« را ﻣﻬﻤﺘﺮ از دﻓﺎع از ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺧﺎص ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﺑﺎور‬
‫آﻧﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻮد ﻛﻪ در وﻫﻠﻪء اول ﻫﺪف ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻏﺮب و ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد)‪ .(20‬وﻳﻠﻔﺮد ﻛﻨﺖ‬
‫ول ﺳﻤﻴﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ دو ﻣﻔﻬﻮم »اﺳﻼم« و »ﻏﺮب« را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ــ اﻣﺎ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ ــ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ)‪ .(21‬ﺗﻘﺎﺑﻞ »اﺳﻼم« و »ﻏﺮب« در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﻮدآﮔﺎه ﻣﻲآﻳﺪ و ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻳﺎ »ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري« و‬
‫»ﺿﺪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ« ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺧﺼﻠﺘﻬﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺧﺮده ﺑﻮرژواﻳﻲي ﺑﻮﻣﻲﮔﺮا‪ ،‬و ﺿﺪ ﻏﺮﺑﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﭘﺎن‬
‫اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ اﺷﺎره دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآورﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻳﻚ ﻓﻌﺎل ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎ و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬و‬
‫ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺳﻔﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﻣﭙﻴﺮﻳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬و ﺑﺪهـ ﺑﺴﺘﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﻫﻨﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻧﻮر ﻣﻴﺎن ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد و اﻣﺘﻴﺎزﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ از اﻫﻤﻴﺖ دوراﻧﺴﺎز ﻋﻠﻮم و ﺿﺮورت ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن اش اﻫﻤﻴﺖ اﻛﺘﺴﺎب ﻋﻠﻢ و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي‪ ،‬و ﺗﺪرﻳﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫او داﺷﺘﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺮﺳﺶ از ﭼﺮاﻳﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ و ﻛﻨﺠﻜﺎوي در ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺷﺮط‬
‫ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﺎﻗﺪ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﺘﺎ »ﺣﻜﻤﺎ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻳﻚ »روﺷﻨﮕﺮ«‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﻳﻚ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮ اﺳﺖ)‪ .(22‬اﻣﺎ ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ ﺳـﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ )ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺳﻜﻮﻻر( ﻳﻜﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﺮﺳﺨﺖ آﻳﻴﻦﻫﺎي ﺳﻜﻮﻻر ﻏﺮب اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪء‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ درﺑﺎرهء »ﻓﺮﻗﻪء ﻧﻴﭽﺮﻳﺴﺖ«‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدي دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫داروﻳﻦ‪ ،‬و ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻣﺪرن)‪ .(23‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »ﻣﺎدي ﮔﺮي« ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺻﻠﻲ‬

‫‪38‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي اﺳﻼﻣﮕﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آرﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻴﺎ ﺳﻲـ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺻﺪر اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن اﺣﻴﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻼﻣﻲاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻛﺘﺴﺎب ﻋﻠﻮم و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺎ از اﻳﻦ راه ﺑﺮ ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﺰﻣﻦ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻓﺎﺋﻖ آﻳﺪ و ﺷﻜﻮه ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ارﺗﺠﺎع ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ‬
‫دو ﺟﺮﻳﺎن واﭘﺴﮕﺮا از ﻫﻤﺎن ﺻﺪر ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺟﻠﻮ ﺗﺜﺒﻴﺖ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن اﺻﻮل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻚ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷﻴﻌﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺷﺮﻳﻌﺖ؛ و دو‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺧﺎرﺟﻲ در‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از اﺳﺘﺒﺪاد داﺧﻠﻲ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻣﺪ اﻟﮕﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻢ آﺛﺎر آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ و ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ رﺳﺎﻟﻪء دﻛﺘﺮاي‬
‫ﺧﻮد را در ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ درﺑﺎره ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻲ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪» ،‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزهء ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻮزهء دﻳﻨﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪(24) «.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺿﺮﺑﻪ را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻣﺠﺘﻬﺪاﻧﻲ زدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و ﻣﺘﻤﻢ آﻧﺮا‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪء اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺑﺮ ﻓﺮاز اﺻﻮل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ‬
‫ﻧﻮري از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﻜﻮﻻر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻦ‪ ،‬و آزادي زﻧﺎن ﻫﺮاس داﺷﺖ‪ .‬او‬
‫و ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﻫﻤﻔﻜﺮاﻧﺶ در ﻣﻴﺎن ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷﻴﻌﻲ )و ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﻪء ﻋﺘﺒﺎت( ﺑﺮآن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ آزاديﻫﺎ را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﭘﺨﺖ ﺑﺎﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺎﺋﻴﺎن‪» ،‬ﻃﺒﻴﻌﻴﻮن«‪ ،‬و‬
‫»ژاﻛﻮﺑﻦﻫﺎ« اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺠﺎدﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﺘﻤﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬آﻧﻬﺎ از اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻫﻤﺘﺮاز ﺑﺎ ﺣﻘﻮق زرﺗﺸﺘﻴﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﻴﺎن‪ ،‬و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻟﻴﺒﺮال و رادﻳﻜﺎل ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪء ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺎر ﺑﻮد)‪.(25‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮ ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﺿﺪاﻧﻘﻼب )ﻣﺸﺮوﻃﻪ( در ﻣﺮﺣﻠﻪء اول ﺧﻮد )ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1908‬و آﻏﺎز اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﺻﻐﻴﺮ( و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،57‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻀﻤﻮن اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ راﺑﻄﻪ اي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻓﺮﺟﺎم ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ‪teleology of the Islamic Revolution of ) «1979‬‬

‫‪39‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫‪ (١٩٧٩‬ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ)‪ .(26‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺪ اﻧﻘﻼب در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ داراي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺸﺨﺼﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن »ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻲ اﺳﻼﻣﻲ« )‪ (Islamic traditionalism‬ﺑﺎﺷﺪ و از ﺳﻮي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ )‪ (hierocracy‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮاس اﻳﻨﺎن از ﭼﺎرﭼﻮب ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و‬
‫ﻣﺘﻤﻢ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و اﻗﺘﺪار ﺳﻨﺘﻲ را ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮروﺛﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ او ﻧﻴﺰ از اﺳﻼم و ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد ﻳﺎري ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻲ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﺿﺪﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﭼﻢ اﻳﺪوﻟﻮژﻳﻚ ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻗﺘﺪار ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻣﺘﻴﺎزات‬
‫ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ )‪.(27‬‬

‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷﻴﻌﻲ در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺎزي ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از ﻓﺮاز ﺳﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ را ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﺟﺮاي اﻳﻦ اﺻﻞ از ﻣﺘﻤﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ‬
‫ﻫﻴﺄت ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در »ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ« ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1907‬ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﻨﺪه و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﺟﺮاي اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪ و دﻳﻦ ﺷﻴﻌﻪء‬
‫اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻦ رﺳﻤﻲ ﻛﺸﻮر در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ دﻳﻦ و دوﻟﺖ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺮار ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻨﺎرﻳﻮ را در اﻧﻘﻼب ‪ 1357‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﺶ ﻧﻮﻳﺲ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﻲ را ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬زﻳﺮ‬
‫ﻓﺸﺎر روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﺎدل ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﻚ ﺑﻤﺒﺎران ﻣﺠﻠﺲ در ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺰاﻗﻬﺎي‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻴﺸﺎه ـ ﻟﻴﺎﺧﻮف داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮآﻣﺪن روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻲ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺮ ﻓﺮاز اﻧﻘﻼب ‪ ،57‬از ﻟﺤﺎظ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪء‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ در اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اي ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺑﺎﺳﺘﻴﻞ و ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺿﺪروﺷﻨﮕﺮ )ﺿﺪژاﻛﻮﺑﻦ ـ ﺿﺪژﻳﺮوﻧﺪﻳﺴﺖ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﻠﺮﻳﻜﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي رﺳﻴﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻣﺪرﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »ﻏﺮب« ﺑﻪ داﻣﻦ اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺗﻼش‬
‫ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ ﺗﺎ از ﺷﻴﺦ ﻧﻮري اﻋﺎدهء ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﻴﺮ )ﻳﻚ‬
‫ﺳﺎل ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﻣﻴﺎن اﻧﻘﻼب و ﺿﺪ اﻧﻘﻼب( ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣﻔﺴـﺪ‬

‫‪40‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻓﻲ اﻻرض« ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﻳﻚ »ﺷﻬﻴﺪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ ﺣﺮاﺳﺖ‬
‫از ﻫﻮﻳﺖ ﺑﻮﻣﻲ و اﺻﺎﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ و »ﺧﻴﺎﻧﺖ« روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ‬
‫اﷲ ﻧﻮري ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺘﻘﺎم اش را از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﮔﺮﻓﺖ آﻧﻬﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮﻳﺪ ﺧﻮد روح اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮي و ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎ دو ﺑﺎر ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ! ﻳﻚ ﺑﺎر در ﺻﺪر‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺑﺎر دوم در ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ‪ .‬ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻧﻮري‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫»ﻣﻔﺴﺪﻓﻲ اﻻرض«‪ ،‬ﭘﺪرﺧﻮاﻧﺪهء ﻓﻜﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲي »ﻧﻈﺎم ﻣﻘﺪس« وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺷﺎاﷲ آﺟﻮداﻧﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﺸﺮوﻃﻪء اﻳﺮاﻧﻲ و ﭘﻴﺶ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪء وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« از ﻳﻚ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر راﻳﺞ درﺑﺎرهء ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻗﺎي آﺟﻮداﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺖ ﻫﻤﺎن ﻧﻮع ﺑﺪﺧﻮاﻧﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺿﺪﻳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺎ دوﻟﺖ ]ﻗﺎﺟﺎر[ و ﺿﺪﻳﺖ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻛﻔﺎر و ﻣﻠﻞ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺿﺪاﺳﺘﺒﺪادي‪ ،‬ﺿﺪاﺳﺘﻌﻤﺎري و ﺣﺘﻲ ﺿﺪ‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻪ ﻣﻴﺮزاي ﺷﻴﺮازي ﺿﺪ اﺳﺘﺒﺪاد و آزادي ﺧﻮاه ﺑﻮد و‬
‫ﻧﻪ ﻣﻴﺮزاي آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪاﻣﺸﺎن ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻳﺎ ﺿﺪاﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‪(28) «.‬‬

‫اﻛﺜﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮﮔﻬﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺟﻨﺎح رادﻳﻜﺎل( ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮآﻣﺪه از‬
‫روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ را از درون ﺳﻨﺖ و ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﻳﺪهﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻪء ﺷﺮﻋﻲ و ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﻠﻤﺎي اﻋﻼم )در ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑﻼ( ﺑﻮد‪» .‬ﺣﺮﻳﺖ« ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫آزادي ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬وﺟﺪان‪ ،‬آزادي ﻣﺬﻫﺐ و ﺑﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪا و ﻧﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﻏﻴﺮ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬آزادي ﺑﻴﺎن و ﻗﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آزادي واﻗﻌﻲ ﺑﻴﺎن و ﻗﻠﻢ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫آزادي در اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ درك ﻣﻲﺷﺪ‪» .‬ﻣﻠﺖ« در رﺳﺎﻻت و ﺣﺘﺎ ادﺑﻴﺎت و ﺷﻌﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن« ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﺷﺎاﷲ آﺟﻮداﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺎﻣﻠﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و‬
‫درك ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و اﺳﻼﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻴﺪي و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻨﻲ ﭼﻮن »ﻗﺎﻧﻮن« و »ﻋﺪاﻟﺖ« )و ﻧﻬﺎد‬
‫»ﻋﺪﻟﻴﻪ«( و ﺗﺮﺟﻤﻪء ﻣﻔﺎد ﺑﻴﺎﻧﻴﻪء ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺛﻤﺮهء اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ(‪ ،‬و ﻛـُﺪﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز روﺷﻨﻔﻜﺮان دﻳﻨﻲ و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‬
‫اﺻﻼح ﻃﻠﺐ )ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻔﻆ »ﻧﻈﺎم ﻣﻘﺪس« ( ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫‪41‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫»دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻏﺮﺑﻲ« ‪» ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬و »ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ« ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر اﺳﻼﻣﻲ و اﻋﺘﻘﺎدات‬
‫ﻣﺮدم آن ﺟﻮر در ﻧﻤﻲآﻳﺪ و اﮔﺮ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ آن از ﻧﻮع »دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎﺷﺎاﷲ آﺟﻮداﻧﻲ از ﻋﻨﻮان »ﻣﺸﺮوﻃﻪء اﻳﺮاﻧﻲ« آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي وﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﺴﻢ را از ﺻﺎﻓﻲ ﺑﻮﻣﻴﮕﺮا و دﻳﻨﻲ ﺧﻮد ﮔﺬر داد و آﻧﺮا ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﻴﺰدﻳﮕﺮي ﻛﺮد‬
‫ﺳﺮاﭘﺎ ﻣﺘﻔﺎوت از اﺻﻞ آن ﻛﻪ زاﻳﻴﺪهء روﺷﻨﮕﺮيي اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻗﻠﺐ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑﻮد و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫»ﺗﻘﻠﺐ« ‪ ،‬آن ﻧﻬﺎﻟﻲ را در زﻣﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﺎﺷﺖ ﻛﻪ ﻃﻌﻢ ﻣﻴﻮهء ﺗﻠﺦ اش را ﻣﻠﺖ اﻳﺮان در ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و‬
‫ﻫﻔﺖ ﭼﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮدو ﺟﻨﺎح روﺣﺎﻧﻴﺖ در اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن و ﻣﺸﺮوﻋﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن( در وﻫﻠﻪء ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮاﻫﺎن »ﺣﻔﻆ ﺑﻴﻀﻪء اﺳﻼم« ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮن و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﻳﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ .‬در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻴﻤﺎري ﻳﺎ ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﻋﻠﻞ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن )»ﻓﺘﻮر در ﻣﻤﺎﻟﻚ اﺳﻼﻣﻴﻪ« ﺑﻪ ﻗﻮل ﺛﻘﻪ اﻻﺳﻼم ﺗﺒﺮﻳﺰي( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه دو ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ :‬اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﻼﻃﻴﻦ و اﺳﺘﻌﻤﺎر اﺟﺎﻧﺐ ﻳﺎ »دول ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن« )ﺑﻠﮋﻳﻚ ‪ ،‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬و ﻓﺮاﻧﺴﻪ(‬
‫و واﺑﺴﺘﮕﻲ اوﻟﻲ ﺑﻪ دوﻣﻲ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮﻣﻲ )ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﻨﻲ( اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻠﻲ دﻳﺮﭘﺎ‪ ،‬زﻣﺎﻧﺪار‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺒﻠﻴﻐﮕﺮان »ﭘﺴﺎاﺳﺘﻌﻤﺎري« ﻳﺎ »ﭘﺴﺖ ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎل« ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺴﺨﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ از ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﻲي ﺷﻴﻌﻲ اﺻﺮار‬
‫دارﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ و ﻣﺪرﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ذاﺗﻲ و ﺳﺮﺷﺘﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎر‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده و ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺑﻮﻣﻲ« و »ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳﺘﻪ«ي دﻳﮕﺮي را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ روﺷﻨﮕﺮي ﻛﺮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻞ آﻛﺎدﻣﻴﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﻀﺤﻜﻲ ادﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﺎﻋﺚ آزاد ﻛﺮدن‬
‫»ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳﺘﻪ« ي ﻧﻮﻳﻨﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳﺘﻪء ﻣﺪرن ﺷﺪه اﺳﺖ!‬

‫ﺻﻨﻒ ﻣﺠﺘﻬﺪان‪ ،‬ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻋﻠﻤﺎ و ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬از ﭼﻨﺪﺗﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ ،‬در ﻛﻠﻴﺖ ﺧﻮد از ﻗﺮن‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺮﺳﺮ راه ﺗﺤﻘﻖ آزادي و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫در ﺳﺮﻛﻮب و ﻛﺸﺘﺎر ﺑﺎﺑﻴﺎن‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺎرﻛﺖ آﻧﻬﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻬﺎرزدن ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﺳﻜﻮﻻر ــ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ارﺗﺠﺎع ﻋﻠﻨﻲي ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »اﺳﻼﻣﻲ«‬

‫‪42‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﺮدن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺻﻠﻲ روﺷﻨﮕﺮي در ﺟﻨﺎح ﻣﻌﺘﺪل ﻣﺠﺘﻬﺪان ــ در ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﻣﻠﻲي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ژاﻧﺖ آﻓﺎري‪ ،‬و ﻣﺎﺷﺎاﷲ آﺟﻮداﻧﻲ از اﻳﻦ‬
‫دروغ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻘﺎب ﺑﺮﻣﻲدارد ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪء ﻓﻜﺮي و دﺳﺘﮕﺎه ﻧﻈﺮي ﺗﺌﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫»اﺳﺘﻌﻤﺎر« ﺑﺮﺟﺎ ﻧﻬﺎده ﺷﺪ و رژﻳﻢ ﻓﻘﺎﻫﺘﻲ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼب ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ﻳﻚ »دوﻟﺖ ﺿﺪاﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺤﻮهء ﻗﺪرت ﮔﻴﺮي ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﺠﺎورت ﻳﺎ درون ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺻﻔﻮي و ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬و رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻗﺪرت آﻧﻬﺎ در دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻜﺮي ﺷﻴﻌﻪء اﻣﺎﻣﻲ و ﺗﺼﻮف‬
‫ﻣﺘﺸﺮﻋﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ارادهء ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت اﻳﻨﺠﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﺟﻪ ﺑﺎرز ﻓﺮﻗﻪء ﻣﺤﻤﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﻮد و ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ در آﻳﻴﻦ ﺷﻴﻌﻲ ﻫﻤﭽﻮن آﺑﺮاﻫﻪ اي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ‪ ،‬ﮔﺎه ﭘﻴﺪا و اﻏﻠﺐ ﻧﺎﭘﻴﺪا‪ ،‬درﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‬
‫ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻗﺪرت ﮔﻴﺮي ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪان و ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼﻣﻬﺎي ﺷﻴﻌﻲ در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬
‫و ﻗﺎﺟﺎر رو آﻣﺪ و ﻓﻌﻠﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﻚ و ذاﺗﺎً ﺧﺸﻮﻧﺖ زا ﻣﺴﻴﺮ روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪء ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ در دوران ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺠﺪدآﻣﺮاﻧﻪء ﺳﻠﺴﻠﻪء ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪء ﻧﻔﻮذ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴﺎن ﺑﺮ ﺷﺌﻮن ﻛﺸﻮر و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت را‬
‫ﻳﻚ ﭘﺎرﭼﻪ و ﺗﺎم در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻪ روﻳﺎي ﺷﻴﺦ ﻧﺮاﻗﻲ واﺿﻊ ﻧﻈﺮﻳﻪء وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ و آرﻣﺎﻧﻬﺎي‬
‫»ﻣﻔﺴﺪﻓﻲ اﻻرض« ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﺟﺎﻣﻪء ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪2008‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‬
‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 4‬از ﻛﺘﺎب اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Said Amir Arjomand, The Turban for the Crown (Oxford University‬‬
‫‪Press, 1988), p.4‬‬

‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 2‬از ﻛﺘﺎب آﻓﺎري در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Janet Afary, The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911‬‬
‫‪(Columbia University Press, 1996), p.2‬‬

‫‪43‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫‪ -3‬ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﻴﺎم‪ 2535 ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‬
‫)‪1355‬ش( ص ‪ ، 27‬و ص ‪147‬‬

‫‪ -4‬اﺣﻤﺪ اﺷﺮف‪ ،‬ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در اﻳﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1359 ،‬ص ‪11-‬‬
‫‪112‬‬

‫‪ -5‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﺺ ‪ 39-40‬از ﻛﺘﺎب ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Ervand Abrahamian, A History of Modern Iran (Cambridge University‬‬
‫‪.Press, 2008), pp. 39-40‬‬

‫‪ -6‬ﻫﻤﺎ ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪء ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻓﺮﻧﮕﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺎوران‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ‪ ،1375 ،‬ص ‪19‬‬

‫‪ _7‬ﻫﻤﺎ ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪8‬‬

‫‪ -8‬ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪41‬‬

‫‪ -9‬ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.46‬‬

‫‪ -10‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 3‬از ﻛﺘﺎب آﻓﺎري‪:‬‬

‫‪ -11‬ژاﻧﺖ آﻓﺎري‪» ،‬آزاديﻫﺎ ﻣﺪﻧﻲ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان«‪ ،‬اﻳﺮان ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرهء ‪ ،3-4‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1386‬ص ‪248‬‬

‫‪ -12‬ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﻴﺎم‪2535 ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‬
‫)‪1355‬ش( ص ‪226‬‬

‫‪ -13‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﺟﺪﻳﺪ ﻋﺒﺎس اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Abbas Amanat, Resurrection and Renewal, The Making of Babi‬‬
‫‪Movement in Iran, 1844-1850 (Cornel University Press, 1989).‬‬
‫‪.paperback reprint 2005‬‬

‫‪44‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫‪ -14‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 25‬از ﻛﺘﺎب آﻓﺎري در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Janet Afary, The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911‬‬
‫‪(Columbia University Press, 1996), p.25‬‬

‫‪ -15‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 37‬از ﻛﺘﺎب اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Said Amir Arjomand, The Turban for the Crown (Oxford University‬‬
‫‪Press, 1988), p.37.‬‬

‫‪ -16‬ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪225-258‬‬

‫‪ -17‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ‪ 1983‬ﺧﺎﻧﻢ ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Nikkie R. Keddie, An Islamic Response to Imperialism (University of‬‬
‫)‪California Press, 1968, reprint 1983‬‬

‫‪ -18‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﻮﺗﺎه »اﻓﻐﺎﻧﻲ«‪ ،‬ص ‪ ،54‬در ﻛﺘﺎب وﻳﻠﻔﺮد ﻛﻨﺖ ول ﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Wilfred Cantwell Smith, Islam in Modern History (Mentor Book from‬‬
‫‪the New American Library), 157, p. 54 .‬‬

‫‪ -19‬ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪xix‬‬

‫‪ -20‬ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪xix‬‬

‫‪ -21‬وﻳﻠﻔﺮد ﻛﻨﺖ ول ﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪55‬‬

‫‪ -22‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺸﺘﻢ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1882‬ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﺳﺪآﺑﺎدي در ﻛﻠﻜﺘﻪ )ﻫﻨﺪ(‪،‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ‪ ،15‬ﺑﻪ وﻳﮋه ص ‪104-195‬‬

‫‪ -23‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪء ﻣﻌﺮوف ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ درﺑﺎرهء »ﻓﺮﻗﻪء ﻧﻴﭽﺮﻳﺴﺖ«‪ ،‬ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎدي دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ داروﻳﻦ‪ ،‬و ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻣﺪرن‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.130‬‬

‫‪45‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫‪ -24‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺖ »ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ آﻟﻮﻣﻨﺎي«‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮﻛﻠﻲ‪ ،‬ژوﺋﻦ ‪2003‬‬

‫‪ -25‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻛﺘﺎب ژاﻧﺖ آﻓﺎري‪ ،‬ﺻﺺ ‪ ،89-115‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Janet Afary, The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911‬‬
‫‪(Columbia University Press, 1996), pp. 89-115.‬‬

‫‪ -26‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 49‬از ﻛﺘﺎب ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Said Amir Arjomand, The Turban for the Crown (Oxford University‬‬
‫‪Press, 1988), p.49.‬‬

‫‪ -27‬ﺳﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ص ‪.48‬‬

‫‪ -28‬ﻣﺎﺷﺎاﷲ آﺟﻮداﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻪء اﻳﺮاﻧﻲ و ﭘﻴﺶ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪء وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻟﻨﺪن ‪1367) 1997‬ش( ص ‪.6‬‬
‫×‬

‫‪46‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻣﺘﻔﻜﺮان روس و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ ــ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫در ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان در اﻳﻦ اﻧﻘﻼب‪ .‬ﭼﺮا روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪي آﻧﻬﺎ »آزادي« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎ‬
‫»ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ« و »ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ« دﺷﻤﻨﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﻋﻮض‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﻜﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲي ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮﻣﻲﮔﺮا ﻗﺮار دادﻧﺪ؟ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺑﺎرهي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر‬
‫ﺟﺪﻳﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن اﺻﻠﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ؛‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺴﺐ آزادي‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ﺳﺘﻴﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ زﻧﺪان رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮد را ﭘﺮﭼﻤﺪار و ﺳﺨﻨﮕﻮي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد و زور ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮي در ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﺎن را واﻣﻲ داﺷﺖ »آزاديﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ« )ﻳﺎ‬
‫»دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻮرژواﻳﻲ«( را ﻓﺪاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻏﺮب و »اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ« ﺳﺎزﻧﺪ؟‬

‫ﭘﺎﺳﺦ را ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان در دو ﻛﻠﻤﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد‪ :‬ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﻲ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ‪.‬‬

‫»ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ« ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻠﻖﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬و »ﺧﻠﻖ« ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻓﺮودﺳﺖ‪ .‬اﻧﺒﻮه ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬رﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺻﻨﻒ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻼت‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺷﻌﻮر و آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺘﻔﺎوت‪ .‬اﻧﺒﻮه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺸﺘﻪاي از ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪﻫﺎ و ﻣﺤﺮوﻣﺎن‪ .‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ازدﺣﺎم ﻳﺎ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﺷﺪه«‪ ،‬ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺷﺪﮔﺎن زﻣﻴﻦ‪.‬‬

‫ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﻲ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺮوز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺳﻮﻣﻲ‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻣﺎ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﻴﺎن ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،57‬ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﺑﻮﻣﻲﮔﺮا‬
‫زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲي ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻛﺜﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺿﺪاﺳﺘﺒﺪادي ﺑﻮد؛ و‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪي ﻓﻜﺮي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﭼﭙﮕﺮاي اﻳﺮان و ﻫﻮاداران آﻧﻬﺎ در ﻣﻴﺎن‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و داﻧﺶ آﻣﻮزان‪ .‬اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻠﻒ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﺻﺪر ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ!‬

‫‪47‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻣﺘﻔﻜﺮان روس و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬در ﻛﺸﻮر روﺳﻴﻪي‬
‫ﺗﺰاري ﻫﻤﺴﺎﻳﻪي ﺷﻤﺎﻟﻲي اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺐ و ﺗﺎﺑﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻔﻜﺮان روس ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان‬
‫روﺳﻲ »اﻳﻦ ﺗﻠﻲ ﮔﻨﺴﻴﺎ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﺗﻌﻬﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺳﺨﻨﮕﻮي‬
‫ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺤﺮوم ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮن ﺳﻜﻪ زده ﺷﺪ‪» .‬ﻣﺘﻔﻜﺮان روس« ﻫﻤﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان رادﻳﻜﺎﻟﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﺸﻮرﺷﺎن را از ﻗﻴﺪ اﺳﺘﺒﺪاد ﺗﺰاري رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و در آن اﺻﻼﺣﺎت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫را ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ روﺷﻨﻔﻜﺮي روﺳﻴﻪ در دو ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر آﻣﻮزﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻴﺎن روﺳﻴﻪي ﻧﻴﻤﻪي دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و اﻳﺮان ﭼﻨﺪدﻫﻪي ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫ﻣﻬﻢ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻧﺎﺷﻲ از ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺪن ﺳﺮﻳﻊ و از ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ وﺳﻴﻊ دوﻟﺘﻲ‪،‬‬
‫رﺷﺪ ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ و ﻋﻤﻞاش را از ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻧﻮﻳﻦ و ﻣﺘﺠﺪد ﻛﺴﺐ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﮔﺴﺘﺮش آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﻨﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺗﺠﺪد و ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﻲ؛ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ روﻧﺪﻫﺎ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲاي را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ آﺳﺎﻳﺶ‬
‫زﻳﺴﺖ ﺳﻨﺘﻲ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ رﻳﺰد و ﺳﺒﺐﺳﺎز ﺑﺤﺮان در آﮔﺎﻫﻲ و وﺟﺪان ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻲاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﻗﻮﻣﻲ ﻳﺎ دﻳﻨﻲﺷﺎن در اﺛﺮ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬
‫دم از »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ« و اﺣﻴﺎ اﺻﻞ و ﻣﺒﺪاء ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻲ زﻧﻨﺪ‪ .‬دو ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺘﻀﺎد ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﻲ و‬
‫ﺗﺠﺪدﺳﺘﻴﺰي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي اﺻﻠﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲ دوران ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ‬
‫از »ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ«‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﻟﺤﻦ ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎﺳﻤﻪاي‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﺪي‪ ،‬و وارداﺗﻲ اﺳﺖ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻮدهﻫﺎي ﺧﻠﻖ و روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن از‬
‫»اﺻﺎﻟﺖ« ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬روﺳﺘﺎﮔﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻲ از ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي اﺻﻠﻲ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺌﺎﺗﺮ‪ ،‬و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ روز ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻮد)‪.(1‬‬

‫ﻣﺘﻔﻜﺮان روس در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻏﺮبﮔﺮاﻳﺎن و ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن )اﺳﻼوﻓﻴﻞﻫﺎ(‪.‬‬
‫ﻏﺮبﮔﺮاﻳﺎن ﻃﻴﻔﻲ از ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮي‬

‫‪48‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ــ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه ﻣﺎ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﻼوﻓﻴﻞﻫﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻼﻳﻖ دﻳﻨﻲ و ﻗﻮﻣﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﻴﺮوي از ﻏﺮب ﻣﻘﺪم ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﺎﻧﻪي‬
‫ﺷﺎه )از ﭘﺘﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﺗﺎ ﻧﻴﻜﻼي( ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺪرن ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ وﺣﺪت‬
‫اورﮔﺎﻧﻴﻚ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه روح دﻳﻨﻲ آن‪ ،‬اﺧﺘﻼل ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور آﻧﻬﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب ﻣﻲ آﻣﺪ ﺑﺎ زﻣﻴﻦ ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻳﻦ ﺧﺎك رﺷﺪ ﻛﻨﺪ و ﺛﻤﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ورود ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻲ رﻳﺸﮕﻲ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ و ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ از ﻫﻮﻳﺖ ﻗﻮﻣﻲ و دﻳﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎديﮔﺮي‪ ،‬ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬آزاديﻫﺎي ﺻﻮري‪ ،‬ﻣﺎﺷﻴﻨﻴﺴﻢ ﺑﻲ روح‪ ،‬و ﭘﻮل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ‬
‫ارزش‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻲ« را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺧﻠﻖ اﺳﻼو ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﻜﺎر اﻳﻦ ارزشﻫﺎ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻮﻳﺖ و رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮد را از آﻓﺖ ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ .‬واژهي ﻏﺮبﮔﺮا‬
‫)‪ (Westerner/Westernizer‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ادﺑﻴﺎت اﺳﻼوﻓﻴﻞ ﻫﺎ ﺑﺎرﻋﺎﻃﻔﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺧﻠﻖﮔﺮاﻳﻲ ﻳﺎ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن و ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﺎن رادﻳﻜﺎل‬
‫رﻳﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻟﻴﺒﺮال ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ وﮔﺮاﻳﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪،‬‬
‫»ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ« و رواﻧﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﺮاي آﻣﻮزش ﺗﻮدهي ﻣﻮژﻳﻚ را زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎز اﻧﻘﻼب ﻣﺮدﻣﻲ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺟﺎ دارد اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻜﺚ ﻛﻨﻴﻢ و از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﭼﺮا ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺟﻮان ﻛﻪ از ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﻬﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻮاﺧﻮاه ﺧﻠﻖ ﻣﺤﺮوم روﺳﺘﺎ ﻳﺎ ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺷﻬﺮآﻣﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد؟ روﺷﻨﻔﻜﺮ‬
‫ﺟﻮان ﭼﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻣﻴﺎن ﺧﻮد و »ﺧﻠﻖ« ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ؟ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺎ را ﻛﻨﺠﻜﺎو ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫درﻳﺎﺑﻴﻢ اﻳﻦ ﺟﻮان ﺧﻮد ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻧﭽﺸﻴﺪه و ﻓﻘﺮ را در زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺰﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲ ﺷﻚ او از ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺧﻮد ﻧﺎراﺿﻲ اﺳﺖ‪ .‬او آرﻣﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺳﺮ ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﺪ؛ ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﭼﻨﻴﻦ آرﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭼﻨﻴﻦ آرﻣﺎﻧﻲ و ﻓﺮاﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ از دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ وﺟﻮدي ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي زﻧﺪﮔﻲ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺧﻄﻴﺮ ﺟﻮاﻧﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬او ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ‪» ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از اﻳﻦ‬
‫ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﺑﻪ درآﻳﻢ؟ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ از ﺑﻬﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲام ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺒﺨﺸﻢ؟«‬

‫‪49‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ ﻃﻠﺐ و ﻛﺎوش ﺣﺘﺎ ﭘﺲ از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ درﺑﺎرهي وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ و در ﺿﻤﻴﺮ‬
‫آﮔﺎه‪/‬ﻧﺎآﮔﺎه ﻣﺎ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﭘﺮﺳﺶ از »ﭼﮕﻮﻧﻪ« ﺑﻪ »ﭼﺮا« ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪» ،‬اﮔﺮ ﺟﻬﺎن زﻳﺴﺘﻲي ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا در آن ﺑﻤﺎﻧﻢ؟«‬

‫ﻧﺎرودﻧﻴﻚﻫﺎي ﺟﻮان روﺳﻲ ﻋﻼرﻏﻢ ﺷﻌﺎر »ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻠﻖ« ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﺎ‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ و ﻛﺎرﮔﺮ روﺳﻴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻮض ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮاﻧﻪ روي ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮرﮔﻨﻴﻒ‪ ،‬رﻣﺎن ﻧﻮﻳﺲ و روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺟﻨﺎح ﻟﻴﺒﺮال ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﺎن روﺳﻲ‪ ،‬در ﺷﺎﻫﻜﺎر ﺧﻮد »ﭘﺪران و ﭘﺴﺮان«‬
‫ﻧﺎم اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ را »ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﺖ« ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺧﺎرج از اﻧﺼﺎف ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ زﻳﺮا ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎي روس‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻧﺴﻞ درﺧﺸﺎن اوﻟﻴﻪي آﻧﻬﺎ ــ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻫﺮﺗﺰن‪،‬‬
‫ﺑﻠﻴﻨﺴﻜﻲ‪ ،‬ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ‪ ،‬و دوﺑﺮوﻟﻴﻮﺑﻮف ــ روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﭘﺮودون ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻮل ﻣﺜﺒﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آزادي و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ‬
‫ﻳﺄس ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﻛﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ در ﻣﻴﺎن ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪ )از ‪ 1860‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ( ﻛﻪ در ﭘﻲي‬
‫ﻛﻨﻜﺎشﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲي ﻣﺘﺄﺛﺮ از رﻣﺎﻧﺘﻴﺴﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻣﻲ زدﻧﺪ‪.‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺪا ﺷﺪن در راه ﺧﻠﻖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻢ آرﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ آن‬
‫ﭘﺮﺳﺶ وﺟﻮدي‪» ،‬ﻣﻌﻨﻲي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ رﻫﺎﻳﻲ ﺧﻠﻖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﺪﺋﻮﻟﻮﮔﻬﺎي ﺗﻴﺰﻫﻮش رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ آرﻳﺎﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل واﻗﻌﻪي ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر واژهي »ﺧﺮاﺑﻜﺎر« را ﺑﺮاي ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد ﺗﺎ از آن ﭘﺲ ﮔﺰارﺷﺎت روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫آن دوران ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺪاﺋﻴﺎن ﺧﻠﻖ و ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﺧﻠﻖ ﺑﺪﺑﻴﻦ ﺳﺎزﻧﺪ )ﻫﻮﺷﻨﮓ وزﻳﺮي؟ دارﻳﻮش‬
‫ﻫﻤﺎﻳﻮن؟ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻌﻔﺮﻳﺎن؟ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﻴﻜﺨﻮاه؟(‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻣﻌﻨﻲي اﻳﻦ واژه دﻗﻴﻖ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﻴﺎن »ﺧﺮاﺑﻜﺎر« و »ﺗﺮورﻳﺴﺖ‪/‬آﻧﺎرﺷﻴﺴﺖ‪/‬ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﺖ«؛ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲي آن ﻧﻮع ﻣﺒﺎرزي ﻛﻪ ﻫﺪفاش‬
‫ﻧﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ اﺳﺖ و ﺿﺮﺑﻪ زدن و رﻋﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در دل دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﻮيﺗﺮ از‬
‫ﺧﻮد؛ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﻮدـ ﺗﺒﺎﻫﻲ و اﻧﺘﻘﺎم اﻧﺘﺤﺎري‪.‬‬

‫ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن اﺳﻼوﻓﻴﻞ از ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﻮدهي ﺧﻠﻖ اﺣﺴﺎس ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﺳﻜﻮﻻر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻗﺘﺼﺎدي روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن در ﻣﺰارع اﺷﺘﺮاﻛﻲ )ﻣﻴﺮ(‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬

‫‪50‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎور ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ »ﺧﻠﻖ«‪ ،‬ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖ )ﻧﺎرودﻧﻴﻜﻲ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ »ﺧﻠﻖ« )ﻧﺎرود ﺑﻪ زﺑﺎن روﺳﻲ‬
‫ـ ﻓﻮﻟﻚ ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ( ــ ﺑﻪ وﻳﮋه روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻫﻨﻮز آﻟﻮده ﻧﺸﺪه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ــ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ وﺣﺪت ﺑﺨﺶ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮﻣﻲ را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ داد‪ .‬ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ در روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺰارع اﺷﺘﺮااﻛﻲ روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ »ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ« رﺳﻴﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ از ﻣﺴﻴﺮ‬
‫»ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺑﻮرژواﻳﻲ« )و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﺘﻲ آن( ﻋﺒﻮر ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺳﺘﻴﺰه ﺑﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ و رﺷﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ را ﻧﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري‬
‫ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﺮق اروﭘﺎ‪ ،‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬و ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﺳﻴﺎﻳﻲ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺗﺤﺎد اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎ »ﺧﻠﻖﻫﺎي ﻣﺤﺮوم ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮق و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات« )و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي »ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﻬﺪ«( ــ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺒﺎرزهي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ــ واﺟﺪ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﻲ و ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ دﭼﺎر »ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ و اﺿﻤﺤﻼل«‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ ﺑﻮد‬
‫از ﺗﺰ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻟﻨﻴﻦ و ﭘﺎن اﺳﻼوﻳﺴﻢ روﺳﻲ )و در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻏﺮب ﺳﺘﻴﺰ‬
‫آﻟﻤﺎﻧﻲ(‪ .‬اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻟﻨﻴﻦ ﻫﻤﺎن »ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در ﺣﺎل اﺣﺘﻀﺎر« ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺰ ﻟﻨﻴﻦ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري را در اوان ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ در ﺣﺎل »زوال« ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه ﺑﻘﺎي آن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﮕﺮي و ﭼﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات اﺳﺖ؛ و ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﺑﻮﻣﻲﮔﺮا ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻤﺪن ﻣﻐﺮبزﻣﻴﻦ را‬
‫ورﺷﻜﺴﺘﻪ اﻋﻼم ﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬و اﺧﻼﻗﻴﺎت‪ .‬ﻏﺮب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮي ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻫﻴﭻ‬
‫ﭼﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول اﻳﻦ ﺑﺎور را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ــ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎم آزاديﻫﺎي‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ ﻳﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻏﺮﺑﻲ ــ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‪» ،‬در ﺑﻨﺪ اﺳﺎرت‬
‫ﭘﻴﺸﺪاوريﻫﺎي ﻣﻮﻫﻮم ﺑﻮرژواﻳﻲ و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ« اﺑﺰار ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر‪ ،‬ﻳﺎ »ﺟﺎده ﺻﺎف ﻛﻦ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ آزاديﻫﺎي‬
‫ﺑﻨﻴﺎدي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آزادي اﻧﺪﻳﺸﻪ وﻗﻠﻢ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان را‬
‫از دم ﺗﻴﻎ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻛﻪ دم از »آزاديﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ« ﻣﻲ زد در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺪاﻓﻊ »دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري‬

‫‪51‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ« ﺑﻮد و ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻪ از دم ﺗﻴﻎ ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ! ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﭼﻬﺮهي ﻏﺮب را »ﺑﺰك«‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫درﺳﻲ از ﻣﺎرﻛﺲ‬
‫در اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن دﻳﻨﻲ و ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﺎن ﺳﻜﻮﻻر ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺪه آل ﺧﻮد )اوﻟﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺗﻮﺣﻴﺪي‪ ،‬دوﻣﻲ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ اﺻﻄﻼح »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ«( ﻣﺴﻴﺮي‬
‫»ﻏﻴﺮﻏﺮﺑﻲ« ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ ﻓﺮارﻓﺘﻦ از ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻟﻴﺒﺮال ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي‬
‫دوﻳﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪاش را ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ و »ﻣﻴﺎﻧﺒﺮزدن« آن ﻣﻴﺴﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪي ﻣﻜﺘﺐ ﻫﮕﻞ‪» ،‬ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫رﻓﺘﻦ« را ﺑﻪ ﻃﺮزي وﻳﮋه درك ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از ﭘﺬﻳﺮش‪ ،‬در ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺧﻮدي ﻛﺮدن‪ ،‬و‬
‫آﻧﮕﺎه ﻓﺮاﮔﺬﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﻬﻨﻪاي ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ راﺑﻄﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﺷﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎر‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻨﮕﻮﻧﻪ درك ﻣﻲ ﻛﺮد؛ ﻫﻢ در ﭘﻬﻨﻪي اﻗﺘﺼﺎد و ﻫﻢ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ درس‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ :‬روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻛﺸﻮر واﭘﺴﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻬﻘﺮا‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻣﺒﺎرزهي ﻧﺎﮔﺰﻳﺮش ﺑﺎ ﻗﺪرت اﺳﺘﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻳﻚ روﻧﺪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺗﻤﺪﻧﻲ را از‬
‫ﺳﺮﺑﮕﺬراﻧﺪ؛ آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﻪ ﻣﻜﺘﺐ آن ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺠﺰ ﺧﻮد ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﻲ )»ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﻮرژواﻳﻲ« ( ﻧﺒﻮد‪ .‬و اﻳﻦ‬
‫درﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ اﻳﻦ اﻧﺪرز ﻣﺎرﻛﺴﻲ ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺘﻌﻬﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺎرﻳﻚ اﻧﺪﻳﺶ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖ و ﺿﺪﻟﻴﺒﺮال ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪ وﻟﻮ آﻧﻜﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﻌﺎرﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ و »ﺿﺪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ« ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺳﻨﮓ ﺧﻠﻖ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻴﻨﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ ﻳﺎ ﺧﻠﻖ ﺳﻨﮓ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲي اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬از درون اﻳﻦ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﻏﺮب ﺳﺘﻴﺰ و‬
‫ﺿﺪروﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮون ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻣﺪرن‪ ،‬اﺧﺬ ﺷﺪه‬
‫از ﺧﻮد ﻏﺮب‪ ،‬زاﻳﻨﺪهي ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬رﮔﻪﻫﺎي ﻋﻘﻞ ﺳﺘﻴﺰ ﻋﺮﻓﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن و ﻛﻴﺶ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎﺗﻴﻚ رﻫﺒﺮ و ﭘﻴﺸﻮا و ﺷﻴﺦ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺧﺼﻠﺖ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻲ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺪرن )ﭘﻠﺨﺎﻧﻮف‪ ،‬ﻣﺎرﺗﻮف( و ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ ﺟﻬﺎﻧﺸﻬﺮ‬
‫)ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻮﺧﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺮﺑﺮاژﻳﻨﺴﻜﻲ( را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ روﺳﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻪ دام‬

‫‪52‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﻮﻣﻲﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬و اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ ﻏﺮب ﺳﺘﻴﺰ و ﺑﻌﺪﻫﺎ روﺳﺘﺎﻳﻲﮔﺮاﺋﻲ ﻣﺎﺋﻮﻳﺴﻢ اﻧﺪاﺧﺖ؛‬
‫ﻣﺪﻟﻬﺎي ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲاي ﻛﻪ اﺳﻼﻣﮕﺮاﻳﻲي ﻣﺒﺎرز و ﻛﻴﺶ »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد« در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ از آﻧﻬﺎ اﻟﻬﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‬
‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ در ادﺑﻴﺎت ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ‪ 57‬در اﻳﺮان ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺴﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ در داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺴﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻨﻜﺎش‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1369‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺮﻳﺎن روﺳﺘﺎﮔﺮاﻳﻲ و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﺑﻮﻣﻲﮔﺮا در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر ﭼﭗ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ »ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ« در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﻬﺮهي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻨﻜﺎش‪ ،‬دﻓﺘﺮ ‪ ،2-3‬ﺑﻬﺎر ‪1367‬‬

‫‪53‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن روس و اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﻣﺎ ـ ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫در اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،57‬در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻟﻴﺒﺮال و‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞﻛﺮدﮔﺎن ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ ﻓﻌﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ در ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺮوﻳﺞ اﻧﺪﻳﺸﻪي اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺤﺎﻓﻞ روﺷﻨﻔﻜﺮي و داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺗﺪارك و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﺻﻨﻔﻲ و‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻫﻢ در ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي ﺑﻬﻤﻦ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼب ﺑﻪ دﺳﺖ اﺋﺘﻼﻓﻲ از‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﺖﻫﺎ و ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎي اﺳﻼﻣﮕﺮا اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ ــ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﻐﺒﻮن و راﻧﺪه از ﻣﺸﺎرﻛﺖ در‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ــ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ رﻫﺒﺮي روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن اﺗﺤﺎد ﻛﺮد؛‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﻛﺪاﻣﻨﺪ؛ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ )در دوﻟﺖ و ﺧﺎرج از دوﻟﺖ( ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺤﺪﺷﺪ و ﺑﺎ ﻛﺪام‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﻧﻴﺮو« ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﻃﺒﻘﺎت و ﻻﻳﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اي ﺑﻮد ﻛﻪ آن اﺣﺰاب‬
‫»ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ« ﺷﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﺎت و ﻻﻳﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺑﺎزارﻳﺎن و ﺗﺠﺎر‬
‫)ﺑﻮرژوازي »ﻣﻠﻲ«(‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺻﻨﺎﻳﻊ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﻻي ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ )ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن ﻳﺎ »واﺑﺴﺘﻪ‬
‫‪/‬ﻛﻤﭙﺮادور«(‪ ،‬ﻛﺴﺒﻪي ﺧﺮد‪ ،‬ﺧﺮده ﻣﺎﻟﻜﺎن روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻗﺸﺮﻫﺎي ﺣﺎﺷﻴﻪي ﺷﻬﺮي )ﺧﺮده ﺑﻮرژازي ﺳﻨﺘﻲ(؛‬
‫ﻛﺎرﻣﻨﺪان و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدﮔﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺷﻬﺮي )ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ﻣﺪرن(؛ و ﻛﺎرﮔﺮان ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫)ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ(‪.‬‬

‫اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺰرگ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز در ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و اﺣﺰاب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ اﻳﺮان در ﺳﺎل اول اﻧﻘﻼب رخ داد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﻜﺎف ﻣﻴﺎن ﺟﻨﺎح »راﺳﺖ« )ﺣﺰب ﺗﻮده و ﻓﺪاﻳﻴﺎن ﺧﻠﻖ اﻛﺜﺮﻳﺖ( و ﺟﻨﺎح »ﭼﭗ« )ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﻗﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫راه ﻛﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﻴﻜﺎر و دﻫﻬﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ( ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف دو ﺟﻨﺎح ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫دﻓﺎع از آزاديﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ ﻳﺎ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ارزﻳﺎﺑﻲ از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ اﻧﻘﻼب )ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﺖﻫﺎ( و ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آن ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪54‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺣﺰب ﺗﻮده و ﻓﺪاﻳﻴﺎن اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن اﻧﻘﻼب را )ﻧﻴﺮوي ﻫﮋﻣﻮﻧﻴﻚ در اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ( ﻣﺘﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺮدﻣﻲ‪ ،‬و »ﺿﺪاﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ« ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﻢ ﻳﺎ »ﺧﻂ اﻣﺎم«‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ‬
‫»دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ« ي ﺧﺮده ﺑﻮرژواﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﮕﺎن را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻂ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﭼﭗ ﺳﻜﻮﻻر و ﺑﺎﻓﺮﻫﻨﮓ )و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ »اردوﮔﺎه ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ« ﻳﺎ اﺗﺤﺎد‬
‫ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ(‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻧﻘﻼب را در ﻣﺴﻴﺮ درﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻫﻢ اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي از اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد و ﻫﻢ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﺸﻮر ﺳﻬﻴﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از »ﺧﻄﺮ ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ« ‪» ،‬ﺗﺌﻮﻛﺮاﺳﻲ اﺳﻼﻣﻲ«‪ ،‬و »ﻣﻼﺗﺎرﻳﺎ« ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ دﻳﻦ‬
‫از دوﻟﺖ ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﺪﺑﻴﻦ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان ﺣﺰب ﺗﻮده‪ ،‬ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﺖﻫﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺷﺮﻳﺎﻧﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲي ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻧﻮ را ﭘﺎره ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ ﻛﻤﺎﻛﺎن ﻣﺪاﻓﻊ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رژﻳﻢ‬
‫ﺷﺎه ﻣﻨﻬﺎي ﺧﻮد ﺷﺎه‪ .‬ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﺧﻮد ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺑﻪ اﺳﻼم و روﺣﺎﻧﻴﺖ و اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ‬
‫ﻣﺮدم اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ و در ﻣﺒﺎرزهي ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎي ﺳﻜﻮﻻر‪ ،‬از »ﺧﻂ اﻣﺎم« دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﭼﭗ رادﻳﻜﺎل‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮﺗﺠﻊ ﺧﺮده‬
‫ﺑﻮرژوازيي ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر و ﺳﻨﺘﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻠﻮ رﺷﺪ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﺴﺪود ﺧﻮاﻫﻨﺪﻛﺮد‪ .‬ﺧﺼﻠﺖ واﭘﺴﮕﺮاي رﻫﺒﺮيي اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ را ﻣﻲ ﺷﺪ در ﺑﺮﺧﻮرد آن‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن و اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ و در ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﻛﺎريي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﺮﮔﺒﺎر ﺑﺎ‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎي رادﻳﻜﺎل‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻫﻨﻮز ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬در ﺗﺪاوم اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫واﻗﻌﻲ ﻛﺎرﮔﺮان و ﺷﻮراﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻟﮕﻮ در اﻳﻨﺠﺎ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﻛﻮﺑﺎ و ﭼﻴﻦ )و اﻟﺒﺘﻪ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫از دﻳﺪ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎي ﭼﭗ‪» ،‬ﻗﻴﺎم ﺑﻬﻤﻦ« ﭘﻴﺮوز ﺷﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ »اﻧﻘﻼب« ﻫﻨﻮز ﺗﺎ ﭘﻴﺮوزي ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﻘﺮار »دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﺎرﮔﺮان و دﻫﻘﺎﻧﺎن« ﻳﺎ ﺣﺘﺎ‬
‫»دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ« ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﺮدو ﺟﻨﺎح راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ »ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ« ﺳﺘﻴﺰه داﺷﺘﻨﺪ )اﺣﺰاب ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠﻲ و‬
‫ﻧﻬﻀﺖ آزادي و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻴﺎﻧﻪ رو( و آﻧﻬﺎ را ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي داﺧﻠﻲ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪55‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﺟﻨﺎح‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﻦ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ »روﺑﻨﺎﻳﻲ« و ﻛﻢ اﻫﻤﻴﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻟﮕﻮي ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎري را در ﺗﺌﻮري و ﭘﺮاﺗﻴﻚ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ‪ ،‬دو ﺟﻨﺎح ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎلـ دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ‬
‫)ﺑﻠﺸﻮﻳﻚﻫﺎ و ﻣﻨﺸﻮﻳﻚﻫﺎ( ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ رﻓﺘﺎر ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ در اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ و‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ از آن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻣﻲ اﻧﺪازﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري و ﭘﺮاﺗﻴﻚ در ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎي‬
‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‪.‬‬

‫در ادﺑﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲي روﺳﻴﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮيي ﭘﺮداﻣﻨﻪ اي درﺑﺎرهي‬
‫راﺑﻄﻪي ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ و ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺤﻮري اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﺮا در ﻳﻚ‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺷﺎﻫﻲ از ﻧﻮع ﺗﺰارﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮال و ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺳﺎزﺷﻜﺎر‪ ،‬و‬
‫ﻧﺎﭘﻴﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻮرژوازي اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺑﻮرژواـ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ را‬
‫)ﻣﺜﻞ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ( ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؟ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻮرژوازي ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺿﻌﻴﻒ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد؟ و اﮔﺮ وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد و‬
‫ﺗﺰار در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺳﻘﻮط ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮرژوازي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼب را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ آﻳﺎ اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‪ ،‬در رأس اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻗﺮارﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫وﻇﺎﻳﻒ آن ﻫﻤﺎن وﻇﺎﻳﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺑﻮرژوازي ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد )ﻧﻈﻴﺮ اﺻﻼﺣﺎت‬
‫ارﺿﻲ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﺮدن ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬و رﺷﺪ ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ(؟ آﻳﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي »ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﻮرژواـ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« اﻧﻘﻼب ﻣﻴﺎﻧﺒﺮ زده ﺷﻮد و از ﺗﺰارﻳﺴﻢ‬
‫ﻧﻴﻤﻪ ﻓﺌﻮدال ﺣﺮﻛﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ آﻏﺎز ﮔﺮدد؟ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻫﻨﻮز‬
‫اﻗﻠﻴﺖ ﻛﻮﭼﻜﻲ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﮕﺎن اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﻘﻼﺑﻲ »زودﻫﻨﮕﺎم« ﻧﻴﺴﺖ و در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻘﺪان ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آزاد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ‪ ،‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺗﻚ ﺣﺰﺑﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﻧﺎﺑﻐﻪي اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲي ﻋﻤﺮ‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺶـ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﺑﺎزﻣﻲ ﮔﺮدد و ﺗﻼش ﻣﻲ‬
‫ورزد از ﻧﻮ آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎزاﻧﺪﻳﺸﻲﻫﺎ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﭼﻮن آﻣﻮزش و‬

‫‪56‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺗﻤﺪﻧﻲ‪ ،‬دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲي ﻣﺰﻣﻦ روﺳﻴﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲ دوزد‪.‬‬

‫از ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﺷﺎه ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1917‬در روﺳﻴﻪ دو اﻧﻘﻼب ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬اول‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻓﻮرﻳﻪ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺿﺪﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و‬
‫ﺿﺪدﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺑﻮرژوا دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻧﻘﻼب‬
‫اﻛﺘﺒﺮ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‪ .‬در اﻧﻘﻼب اول ﺗﺰار ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ و ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن و‬
‫ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ اﻓﺘﺎد‪ .‬در اﻧﻘﻼب دوم‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭼﻨﺪﻣﺎه ﺗﻮازن ﻗﻮاي ﻣﺮدﻣﻲ را در‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن‪ ،‬و ﺳﺮﺑﺎزان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﻋﻮض ﻛﻨﻨﺪ و ﻗﺪرت را از ﭼﻨﮓ رﻗﻴﺒﺎن ﻟﻴﺒﺮال‬
‫ﺧﺎرج ﺳﺎزﻧﺪ و ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮﻛﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻟﻨﻴﻨﻲي اﻛﺘﺒﺮ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﻓﻮرﻳﻪ‬
‫ﺗﺎ اﻛﺘﺒﺮ در روﺳﻴﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ــ ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺌﻮرﻳﻚ و ﻫﻢ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﻣﺒﺎرزه در وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ــ ﺗﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﭼﭙﮕﺮاﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ )‪ .(1‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻟﻨﻴﻦ ﻃﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﺪﻣﺎه )از‬
‫»ﺗﺰﻫﺎي آورﻳﻞ« ﺗﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺪرت(‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‪ ،‬اﺳﻨﺎد ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‪ ،‬و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺣﺰب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ )ﻛﺎدتﻫﺎ( از‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲﺗﺮﻳﻦ و ﺟﺬابﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺌﻮري و ﭘﺮاﺗﻴﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع »اﻧﻘﻼب ﻳﺎ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت« اﺳﺖ )‪.(2‬‬

‫در ﺳﺎل اﻧﻘﻼب‪ ،‬روﺳﻴﻪ ﻫﻨﻮز درﮔﻴﺮ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول )‪ (1914-1918‬ﺑﻮد و اﺣﺰاب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه و‬
‫ﺑﻮرژواـ ﻟﻴﺒﺮال ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﺷﺮﻛﺖ روﺳﻴﻪ در ﺟﻨﮓ دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺻﺪﻫﺎﻫﺰارﺳﺮﺑﺎز روﺳﻲ در ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﮕﺎن و ﻓﺮارﻳﺎن را ﻫﺰاران ﻫﺰار‬
‫ﺳﺮﺑﺎز ﻋﻠﻴﻞ و روانزﺧﻤﻲ و ﻓﻘﻴﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﻛﺖ در »ﺟﻨﮓ‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روي ﻛﺎرآﻣﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آﻏﺎز ﺻﻠﺢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ را ﺗﻜﺎن داد‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 3‬آورﻳﻞ ‪ ،1917‬در »اﻳﺴﺘﮕﺎه ﻓﻨﻼﻧﺪ« ﭘﺘﺮوﮔﺮاد‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺗﺒﻌﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اراﺋﻪي‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪي »ﺗﺰﻫﺎي آورﻳﻞ« ﺧﻮد ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ‪ ،‬را ﺷﻮك زده ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪57‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﻮﮔﺪاﻧﻒ ﻳﻜﻲ از رﻫﺒﺮان ﺑﻠﺸﻴﻚ »ﺗﺰﻫﺎي آورﻳﻞ« را »ﻫﺬﻳﺎنﻫﺎي ﻳﻚ ﻣﺠﻨﻮن« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدژدا‬
‫ﻛﺮوﭘﺴﻜﺎﻳﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻟﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﻋﻘﻞ اش را از دﺳﺖ داده!« )‪.(3‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ ﻧﺨﺴﺖ »ﻗﺪرت دوﮔﺎﻧﻪ«ي ﺷﻮراﻫﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد و از ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺎﻃﻊ‬
‫ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ و ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻮراﻫﺎ را ﻣﻄﺮح‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮﻳﺖ رﻫﺒﺮي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻨﻮف‪ ،‬و ﻧﻮﮔﻴﻦ ﻛﻪ در آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮي ﺣﺰب ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺷﮕﻔﺘﻲزده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ورود ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺰﻫﺎي آورﻳﻞ و رﻫﺒﺮي‬
‫ﻗﺎﻃﻊ او‪ ،‬اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻮد ﺑﺎ اﺑﻌﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ .‬ﻳﻚ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ‪ 4‬آورﻳﻞ ﻛﻪ ﺟﻠﺴﻪي ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺪارك ﻳﻚ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ وﺣﺪت ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدن ﺗﺰﻫﺎي ﺧﻮد از اﻳﻦ‬
‫»وﺣﺪت« ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺎﻣﻴﺎن ﻟﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﻟﻮﺗﻮف‪ ،‬آﻟﻜﺴﺎﻧﺪرا ﻛﻮﻟﻮﻧﺘﺎي‪ ،‬و‬
‫ﺷﻠﻴﺎﭘﻨﻴﻜﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در روزﻫﺎي آورﻳﻞ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﺳﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ »ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ درﺑﺎرهي ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ«‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎﻣﻨﻮف و زﻳﻨﻮوﻳﻒ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر ﺷﻌﺎر ﻋﺎم‬
‫»ﻫﻤﻪي ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎ«‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﺷﻌﺎرﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺰ ﺷﻌﺎر ﻛﻨﺘﺮل ﻛﺎرﮔﺮي در ﺻﻨﺎﻳﻊ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫در ‪ 5‬ﻣﻪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ از ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪي اﺋﺘﻼﻓﻲي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ .‬دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫»روزﻫﺎي ژوﺋﻴﻪ«‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎي ﻣﺮدم از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ اوج ﻣﻲ رﺳﺪ‬
‫و ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺷﻮرش ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود‪ .‬واﻛﻨﺶ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ دﻓﺎع ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﺸﺪار و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻋﻤﻞ‬
‫زودرس اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺮﻧﺴﻜﻲ در رأس آن‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ آﺷﻮﺑﮕﺮي و ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﻛﻮدﺗﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت دوﻟﺘﻲ ﻣﺪارﻛﻲ ﺟﻌﻠﻲ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺟﺎﺳﻮس‬
‫آﻟﻤﺎن )دﺷﻤﻦ روﺳﻴﻪ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺣﻜﻢ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻟﻨﻴﻦ ﺻﺎدر ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ و زﻳﻨﻮوﻳﻒ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺨﻔﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ آﻓﺘﺎﺑﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬آﻧﻬﺎ از ﺟﻤﻠﻪ در‬
‫ﻛﻨﮕﺮهي ﺷﺸﻢ ﺣﺰب ﻧﻴﺰ از ‪ 26‬ژوﺋﻴﻪ ﺗﺎ ‪ 3‬اوت ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ (.‬در اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه اﻋﻀﺎي ﻛﻤﻴﺘﻪي‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﺣﺰب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ي‪ .‬ﺑﺮژﻳﻦ ‪ /‬آ‪ .‬ﺑﻮﺑﻨﻮف ‪ /‬ن‪ .‬ﺑﻮﺧﺎرﻳﻦ ‪ /‬ف‪ .‬دزرژﻳﻨﺴﻜﻲ‬

‫‪58‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫‪ /‬ل‪ .‬ﻛﺎﻣﻨﻮف ‪ /‬آ‪ .‬ﻛﻮﻟﻮﻧﺘﺎي ‪ /‬ن‪ .‬ﻛﺮﺳﺘﻴﻨﺴﻜﻲ ‪ /‬و‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ‪ /‬و‪ .‬ﻣﻴﻠﻴﻮﺗﻴﻦ ‪ /‬م‪ .‬ﻣﻮراﻧﻮف ‪ /‬و‪ .‬ﻧﻮﮔﻴﻦ ‪ /‬آ‪.‬‬
‫راﻳﻜﻮف ‪ /‬ف‪ .‬ﺳﺮﮔﻴﻮف ‪ /‬س‪ .‬ﺷﻮﻣﻴﺎن ‪ /‬ي‪ .‬ﺳﻤﻴﻠﮕﺎ ‪ /‬گ‪ .‬ﺳﻮﻛﻮﻟﻨﻴﻜﻮف ‪ /‬ج‪ .‬اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ /‬ي‪ .‬ﺳﻮردﻟﻮف‬
‫‪ /‬ل‪ .‬ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ‪ /‬م‪ .‬اورﻳﺘﺴﻜﻲ ‪ /‬گ‪ .‬زﻳﻨﻮوﻳﻒ‪.‬‬

‫درﺑﺎرهي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻟﺌﻮن ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻛﺘﺒﺮ ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ او ﻫﻤﻮاره در اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﻮاﺿﻌﻲ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ داﺷﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮداﺷﺖ او در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و اﻧﻘﻼب‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻢ اﻫﻤﻴﺖ داﻧﺴﺘﻦ ﻧﻘﺶ روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺤﺪان ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ در اﻧﻘﻼب‪،‬‬
‫و ﻧﻴﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ارﺿﻲي ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ و ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻠﻲ‪ .‬ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ در اﻳﻦ دوران ﺑﻪ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻛﻮدﺗﺎي ﻛﻮرﻧﻴﻠﻒ‬
‫ﺟﻨﺎح ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ از ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎلـ دﻣﻮﻛﺮات در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ و ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻋﻀﻮ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﻨﮕﺮهي‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺷﻌﺎر »ﻫﻤﻪي ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎ« را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺬار ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺎرﮔﺮان‬
‫و روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ زﻳﺮا ﭘﺲ از »روزﻫﺎي ژوﺋﻴﻪ« اﻣﻜﺎن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﺬار ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰي ﻣﻨﺘﻔﻲ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم در دﺳﺘﻮر روز ﺣﺰب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﺸﺪار داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺑﻮرژوازي ﺑﻪ ﻧﺒﺮدي زودرس ﺗﻦ داد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺸﺪار و‬
‫آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا در اواﺧﺮ ﻣﺎه اوت‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻗﻮاي ﺧﻮد دوﻟﺖ ﻛﺮﻧﺴﻜﻲ‪ ،‬ژﻧﺮال‬
‫ﻛﻮرﻧﻴﻠﻒ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ زد‪ .‬ﻫﺪف او در وﻫﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺮﻛﻮب‬
‫ﻳﻜﺒﺎرهي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ‪ 27‬اوت ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در آن روز ﺑﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮات دﺳﺖ ﻧﺰدﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺿﺪاﻧﻘﻼب را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻮدﺗﺎي ﻛﻮرﻧﻴﻠﻔﻲ را ﻋﻘﻴﻢ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻲ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ و رﺿﺎﻳﺖ ﺗﻠﻮﻳﺤﻲي دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ در ﻗﺒﺎل ﻏﺎﺋﻠﻪي ﻛﻮرﻧﻴﻠﻮﻓﻲ ﺑﻪ زدودن ﺗﻮﻫﻢ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖ ﻛﻤﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺮدم از ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻗﻮا در ﺷﻮراي ﻛﺎرﮔﺮان و ﺳﺮﺑﺎزان ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﻌﺎر »ﻫﻤﻪي ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎ« را ــ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲي ﮔﺬار ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ ــ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻴﺪ اﻣﺎ ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ اﻳﻦ »اﺣﺘﻤﺎل« را از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ‪ 5‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ در ﺷﻮراي ﻣﺴﻜﻮ و در ‪9‬‬

‫‪59‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ در ﺷﻮراي ﭘﺘﺮوﮔﺮاد‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻓﻮرﻳﺖ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را‬
‫درﻳﺎﻓﺖ‪ :‬ﻟﺤﻈﻪي ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻟﻨﻴﻦ‬
‫در دو ﻧﺎﻣﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ از ﻣﺨﻔﻲﮔﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﺣﺰب ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ در ﭘﺘﺮوﮔﺮاد‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ‬
‫ﺿﺮورت اﻗﺪام ﺑﻲ درﻧﮓ و ﻓﻮري ﺑﻪ ﻗﻴﺎم را ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬در ‪ 15‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آراء ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺨﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎ اﻧﺮژي ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي و ﺑﻪ ﺗﻚ ﺗﻚ اﻋﻀﺎي رﻫﺒﺮي‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻟﺤﻨﻲ ﻣﺒﺮم ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت از دﺳﺖ ﻧﺪادن ﻟﺤﻈﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ورزد‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺪرت ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد ﻓﺮدا ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻤﻴﺘﻪي‬
‫ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺧﻮاﻫﺪ داد وﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ ﺗﻮدهﻫﺎي ﺣﺰﺑﻲ و‬
‫ﻛﻨﮕﺮهي ﺣﺰب روي ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻟﻨﻴﻦ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ‪ 3‬اﻛﺘﺒﺮ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺗﺎ در ﻣﻮرد ﻗﻴﺎم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ اي ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﻨﻮوﻳﻒ و ﻛﺎﻣﻨﻮف و ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ‬
‫ﻣﺼﺮاً ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ روي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺮﻛﺖ در »ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« )ﺑﻪ دﻋﻮت‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ از ﻫﻤﻪي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ( ﺑﺮاي ﺗﺪارك ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎن اﺻﺮار ﻣﻲ ورزﻧﺪ‪ .‬در ‪ 7‬اﻛﺘﺒﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ در رأس ﻳﻚ ﻫﻴﺄت ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ در »ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« ﻋﻤﻼً ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ و ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ را ﺗﺮك ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻗﻴﺎم ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ‪ 10‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﻣﻲ‬
‫آﻳﺪ و در ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪ اي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻗﻴﺎم ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫در ‪ 11‬اﻛﺘﺒﺮ زﻳﻨﻮوﻳﻒ و ﻛﺎﻣﻨﻮف ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ دﻻﺋﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻧﺎن را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﻨﺪ‪ .‬در ‪ 16‬اﻛﺘﺒﺮ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﻣﻲ آﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم ﻧﻈﺎرت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﻣﻨﻮف ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي اﻋﺘﺮاض از ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ روز ﻳﻚ »ﻣﺮﻛﺰ ﻧﻈﺎﻣﻲ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﺗﺎ راﺑﻂ رﻫﺒﺮي ﺣﺰب ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺘﻪي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺷﻮراي ﭘﺘﺮوﮔﺮاد ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روز ‪ 20‬اﻛﺘﺒﺮ ﺑﺮاي ﻗﻴﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪60‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺨﻔﻴﮕﺎه ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد و در ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﺣﺰﺑﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻛﺎﻣﻨﻮف و زﻳﻨﻮوﻳﻒ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ و ﺗﺰﻟﺰل روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ و ﻓﻘﺪان ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲي آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻧﺎﻣﻪي ‪ 11‬اﻛﺘﺒﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﻨﻮف و زﻳﻨﻮوﻳﻒ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ ﺑﻪ ﺧﺎرج درز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻳﺎدداﺷﺘﻲ در ﻧﺸﺮﻳﻪي »ﻧﻮاﻳﺎ‬
‫ژﻳﺰن« )ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺎﻛﺴﻴﻢ ﮔﻮرﻛﻲ( ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ و از ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻤﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم‪ ،‬آﻧﻬﻢ دو روز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﻗﻴﺎم‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ را آﺗﺶ ﻣﻲ زﻧﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ او ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ‬
‫»ﺧﻴﺎﻧﺖ« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎي اﺧﺮاج زﻳﻨﻮﻳﻮف و ﻛﺎﻣﻨﻮف از ﺣﺰب را ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي در ﻧﺸﺴﺖ ﺑﻌﺪي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﻟﻨﻴﻦ و زﻳﻨﻮوﻳﻒ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮﻣﻲ دارد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ‪» ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ روﺳﻴﻪ و اﻧﻘﻼب ﺟﻬﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻗﺪام ﻇﺮف ﻫﻤﻴﻦ دو ﺳﻪ روز دارد‪ .‬ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‬
‫و ﻛﻤﻴﺘﻪي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺎ ‪ 23‬اﻛﺘﺒﺮ ﺗﺪارﻛﺎت ﺗﺎزهي ﺧﻮد را ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ‪ 24‬اﻛﺘﺒﺮ ﺣﺰب‬
‫آﻣﺎدهي ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻣﻨﻮف ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺰب ﺑﺎزﻣﻲ ﮔﺮدد ﺗﺎ در‬
‫ﻗﻴﺎم ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان ﻣﺴﻠﺢ و ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ اﻛﺘﺒﺮ را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‬
‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﺨﺒﻲ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻟﻨﻴﻦ در ﻓﺎﺻﻠﻪي آورﻳﻞ ﺗﺎ اﻛﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر و‬
‫ﻣﺆﺧﺮهء ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺳﻼوي ژﻳﮋك‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫)‪Slavoj Zizek, ed., Revolution at the Gates (Verso, 2002‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪:‬‬

‫اي اچ ﻛﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ روﺳﻴﻪء ﺷﻮروي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪء ﻧﺠﻒ درﻳﺎﺑﻨﺪري‪ ،‬در ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪1371‬‬

‫‪ -3‬ژﻳﮋك‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻴﻞﻫﺎردﻳﻨﮓ‪.‬‬

‫‪61‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‬

‫ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ ﻣﻨﺒﻌﻲ اﺳﺖ ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲي ﭼﭗ و ﻋﻤﻠﻜﺮد آن ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط‬
‫رژﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮي آﻧﻬﺎ در ﻗﺒﺎل ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎ )ﺧﻠﻖﮔﺮاﻳﺎن( ازﻳﻜﺴﻮ و ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ درون ﺣﺰﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ در دوران ﻓﺮوﻛﺶ ﺑﺤﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮهي‬
‫ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻨﻲ و ﻏﻴﺮﻋﻠﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در )ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻢ( اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﺋﺘﻼف ﺑﺎ اﺣﺰاب ﺧﺮده ﺑﻮرژوا‪ ،‬ﻳﺎ اﺣﺰاب ﺑﻮرژواـ ﻟﻴﺒﺮال‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺮآﻣﺪه‬
‫از اﻧﻘﻼب ﺿﺪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري )وﻗﺘﻲ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﻲ ﺷﻮد( و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ را ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮان در ﺗﺌﻮري و ﭘﺮاﺗﻴﻚ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲي وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎراﻧﻪ را از ﻛﻨﮕﺮهي دوم ﺣﺰب ــ ‪ 1903‬ــ ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ زﻳﺮا ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري‬
‫واﻗﻌﻲ ﺣﺰب‪ ،‬ﻃﺮح اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي آن از ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬ﻛﻨﮕﺮه دوم ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺣﺘﺮام‬
‫ﺑﻪ آﻏﺎزﮔﺮان ﻛﻨﮕﺮهي ﻣﻴﻨﺴﻚ )‪ (1898‬ﺧﻮد را »دوﻣﻴﻦ« ﻛﻨﮕﺮه ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﻨﮕﺮهي اول در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻴﻨﺴﻚ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺎرﺗﻮف‪ ،‬و ﻛﺮوﭘﺴﻜﺎﻳﺎ در زﻧﺪان ﺗﺰاري ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻟﻨﻴﻦ‬
‫ﭘﺲ از آزادي از زﻧﺪان ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻛﻨﮕﺮهي دوم‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﺸﺮﻳﻪي ﺳﺮاﺳﺮي »اﻳﺴﻜﺮا« )اﺧﮕﺮ( ﺑﻮد ﺑﺎ‬
‫ﻛﻤﻚ ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف‪ ،‬آﻛﺴﻠﺮود‪ ،‬و ورا زاﺳﻮﻟﻴﭻ ــ رﻫﺒﺮان اوﻟﻴﻦ ﻧﺴﻞ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎي روﺳﻲ ــ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺎرﺗﻮف‪ ،‬و از ﻧﺴﻞ ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺸﺎﻳﺶ ﻛﻨﮕﺮهي دوم‪» ،‬اﻳﺴﻜﺮا« ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ ﺗﺌﻮرﻳﻚ و ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺎرﮔﺮي روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ )‪.(1‬‬

‫‪ :1903‬ﻛﻨﮕﺮهي دوم‬
‫در ﻛﻨﮕﺮهي دوم‪ ،‬ﭼﻬﻞ و ﺳﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻪ ﺣﻖ رأي ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ )ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻨﻴﻦ و ﻣﺎرﺗﻮف دو رأي داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ ﺣﺰب و ﻫﻢ ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮهي اﻳﺴﻜﺮا(‪ .‬از‬

‫‪62‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﺳﻲ و ﻳﻚ رأي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻮاداران ﻧﺸﺮﻳﻪي »اﻳﺴﻜﺮا« ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﺸﺮﻳﻪي رﻗﻴﺐ اﻳﺴﻜﺮا‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫»راﺑﻮﭼﻴﻪ دﻟﻮ« )ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح اﻛﻮﻧﻮﻣﻴﺴﺖ ﻫﺎ( ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در ﻛﻨﮕﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎرﺗﻴﻨﻮف‪ ،‬آﻛﻴﻤﻮف‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاﻫﺮش‪ .‬ﻛﻨﮕﺮه در ﺑﺮوﻛﺴﻞ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻟﻨﺪن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮي ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﻧﺸﻌﺎب اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ از ﻫﻤﺎن اواﺋﻞ ﻛﻨﮕﺮه ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎده ــ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻀﻮ ﺣﺰب ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‬
‫ــ درﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﺗﻮف‪ ،‬دوﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﻟﻨﻴﻦ و از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان ﺟﻮان ﺣﺰب‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺘﻦ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﻀﻮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺣﺰب را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﺎدي از ﺣﺰب ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ آورد و‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﺷﺨﺼﻲ و ﻣﺮﺗﺐ ﺧﻮد را زﻳﺮ ﻫﺪاﻳﺖ ﻳﻜﻲ از ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪«.‬‬

‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دﻳﮕﺮ از ﺟﺎﻧﺐ وﻻدﻳﻤﻴﺮ اﻳﻠﻴﭻ اوﻟﻴﺎﻧﻮف )ﻟﻨﻴﻦ( ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬در ﺳﻦ ﺳﻲ و ﻳﻚ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬از‬
‫رﻫﺒﺮان ﻣﻬﻢ و ﭘﺮ اﻧﺮژي ﺣﺰب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اراﺋﻪ ﮔﺸﺖ‪» :‬ﻋﻀﻮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺣﺰب را ﻣﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮد وﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮد را از ﺣﺰب ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎدي و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﺷﺨﺼﻲ در ﻳﻜﻲ از ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺣﺰﺑﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪«.‬‬

‫اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻮﭼﻚ درﻣﺘﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪي ﺣﺰب ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎد ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺪهي ﻟﻨﻴﻦ از ﺗﺮﻛﻴﺐ وﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﺰب ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ و ﺳﺨﺖ ﻣﻨﻀﺒﻂ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ روي ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻴﻢ ﺑﻨﺪ اﺷﺨﺎص ﻏﻴﺮﻓﻌﺎل و رﻫﺒﺮي ﺻﺮﻓﺎً »روﺷﻨﻔﻜﺮي« ﺣﺴﺎب ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف )ﭘﺪر ﻣﺎرﻛﺴﻴﻢ در روﺳﻴﻪ( را داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ را‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺎرﺗﻮف ﻛﻪ از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از رﻫﺒﺮان ﺟﻮان ﺣﺰب‪ ،‬ﻟﺌﻮ داوﻳﺪﻳﺞ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺎﻳﻦ‬
‫)ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ( ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬در اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل اﻛﺜﺮﻳﺖ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺮح ﻟﻨﻴﻦ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﺗﻮدهﻫﺎي وﺳﻴﻊ در ﺣﺰب ﺷﺪه و آﻧﺮا ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻨﮓ و ﻣﺨﻔﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲي اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺣﺮﻓﻪ اي‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺎح )ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ( درﻣﻘﺎﻃﻊ ﺣﺴﺎس و ﺑﺤﺮاﻧﻲ از‬

‫‪63‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺗﻮدهﻫﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺨﺺ ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ در اﻧﻘﻼب ‪ 1905‬و ﻫﻢ در‬
‫‪ 1917‬در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و رﻫﺒﺮي ﺷﻮراي ﺳﺮﺑﺎزان و ﻛﺎرﮔﺮان ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎل اﻳﻔﺎ ﻛﺮد‪(.‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﺪهي ﻟﻨﻴﻨﻲ ﺣﺰب ﻣﺤﺪود ﺑﻪ رﻓﻮرﻣﻴﺴﺖﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺧﺎرج از ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ آﻟﻤﺎن‪ ،‬روزا ﻟﻮﻛﺰاﻣﺒﻮرگ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﺳﺎﻟﻬﺎ در ﺳﻄﺢ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ اروﭘﺎ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهﺗﺮ از ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻃﺮح ﻟﻨﻴﻦ در ﻣﻮرد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﺰب‪ ،‬ﻃﻲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﺗﺌﻮرﻳﻚ اﺑﺮاز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻟﻮﻛﺰاﻣﺒﻮرگ و ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻃﺮح ﻟﻨﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺣﺪ ﺣﺰب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ در رأس ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺪار ﻳﻜﺠﺎﻧﺒﻪ و ﺑﻼﻣﻨﺎزع ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي و‬
‫در ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي اﻗﺘﺪار ﺑﺪون ﻛﻨﺘﺮل ﻳﻚ ﻓﺮد آﻧﺮا از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ارﮔﺎﻧﻴﻚ و دو ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺗﻬﻲ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮان وﺣﺪت ﻋﻤﻞ و وﺣﺪت ﻛﻠﻤﻪي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬او ﺧﻮاﻫﺎن ارادهي ﻳﻜﺪﺳﺖ‬
‫ﺣﺰب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎد دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺗﺰاري ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻫﻴﭽﮕﺎه‬
‫اﻫﻤﻴﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ دروﻧﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺮان آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮيي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﻃﻊ‬
‫اﻛﻮﻧﻮﻣﻴﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺰب و ﺟﻨﺒﺶ دﭼﺎر اﻧﻔﻌﺎل ﮔﺸﺘﻪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻨﺒﺶ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي و اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي ﻛﺎرﮔﺮان‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﮔﺎﻣﻲ در ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ رﻫﺒﺮي در ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮرژوا ـ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺿﺪ ﺗﺰاري ﺑﺮﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺟﻨﺎح ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻀﻮﻳﺖ و ﺷﻜﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﺣﺰب درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻧﻌﻜﺎس ﺧﻮد را‬
‫در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي اﺳﺘﺮاﺗﮋي و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ واﺿﺢﺗﺮ در ﻛﻨﮕﺮهي ﺑﻌﺪي )ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ(‬
‫و ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﻌﺪي )ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ( و در روﻧﺪ اﻧﻘﻼب ‪ 1905‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﺗﺤﺎدﻳﻪي ﺳﺮاﺳﺮي ﻛﺎرﮔﺮان ﻳﻬﻮد )ﺑﻮﻧﺪ( ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻳﺴﻜﺮﻳﺴﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﺮح آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻓﺪراﺗﻴﻮ درون ـ ﺣﺰﺑﻲي ﺑﻮﻧﺪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻟﻬﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻟﻴﺘﻮاﻧﻲ‪ ،‬و روﺳﻴﻪي ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض‬
‫ﻛﻨﮕﺮه را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﻟﻨﻴﻦ در ﭘﺎﻓﺸﺎري ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﻳﺐ اﻳﺴﻜﺮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ارﮔﺎن‬
‫ﺣﺰب‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻧﺤﻼل »راﺑﻮﭼﻴﻪ دﻟﻮ« را داد و ﺑﺮاي آن ﻧﻴﺰ رأي آورد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ دو ﺗﻦ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫راﺑﻮﭼﻴﻪ دﻟﻮ ﻧﻴﺰ ﻛﻨﮕﺮه را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺮوج ﺑﻮﻧﺪﻳﺴﺖﻫﺎ و راﺑﻮﭼﻴﻪ دﻟﻮﺋﻲﻫﺎ ﺗﻮازن آراء را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﺟﻨﺎح ﻟﻨﻴﻦ و ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف )ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎرﺗﻮف و ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ( ﻋﻮض ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺟﻨﺎح ﻟﻨﻴﻦ »اﻛﺜﺮﻳﺖ«‬
‫)ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ( ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪64‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻟﻨﻴﻦ اﻣﻜﺎن داد ﺗﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺧﻮد را داﺋﺮ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﻪي اﻳﺴﻜﺮا از‬
‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ )ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف‪ ،‬و ﻣﺎرﺗﻮف؛ ﺑﺎ ﺣﺬف ورا زاﺳﻮﻟﻴﭻ‪ ،‬ﭘﻮﺗﺮه ﺳﻮف‪ ،‬و آﻛﺴﻠﺮود( ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻟﻨﻴﻦ ﻣﻮﻗﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎرﺗﻮف از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻋﻨﻮان ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺪون ﺷﺮﻛﺖ‬
‫آﻛﺴﻠﺮود و ورا زاﺳﻮﻟﻴﭻ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ در ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اي ﻛﻤﺘﺮ از ﺷﺶ ﻣﺎه از ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف از اﻓﺮاد ﻗﺒﻠﻲ دﻋﻮت ﻛﺮد دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮه‬
‫ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي اﻋﺘﺮاض از »اﻳﺴﻜﺮا« اﺳﺘﻌﻔﺎ داد )ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ (1903‬و اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﺴﻜﺮا از آن ﭘﺲ ارﮔﺎن ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﺻﺮف ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻟﻨﻴﻨﻲي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻼت اﺧﺘﺼﺎص داده ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮف ﻟﻨﻴﻦ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺑﻮﻧﺎﭘﺎرﺗﻴﺴﻢ )رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻃﺒﻘﻪ(‪ ،‬ﺑﺎﻛﻮﻧﻴﺴﻢ )ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮔﺮي ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ(‪،‬‬
‫ﺳﻜﺘﺎرﻳﺴﻢ )ﻓﺮﻗﻪ ﮔﺮاﻳﻲ(‪ ،‬و »دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺑﺮ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ« ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻟﻨﻴﻦ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ‬
‫»ﻛﻴﺶ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺮﻓﻪ اي« ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ داد‪:‬‬

‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻮرﻣﺎل‪» ،‬ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ« )از زاوﻳﻪي دﻳﺪ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻏﻴﺮﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ( ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺎرت دﻗﻴﻖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را از آرزو‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻲ و ﺑﻮﻟﻬﻮﺳﻲ روﺣﻴﻪي ﻣﺤﻔﻠﻲ‪ ،‬از ﺷﻴﻮهﻫﺎي درﻫﻢ ﺑﺮﻫﻢ ﻣﺤﻔﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‬
‫»ﭘﺮوﺳﻪي آزاد ﻣﺒﺎرزهي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪) .‬ﻛﺘﺎب »ﻳﻚ ﮔﺎم ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺶ‪ ،‬دو ﮔﺎم ﺑﻪ ﭘﺲ«(‬

‫روزا ﻟﻮﻛﺰاﻣﺒﻮرگ در ﻣﻘﺎﻟﻪ اي در ﻫﻤﺎن اﻳﺴﻜﺮا ﻧﻮﺷﺖ‪» ،‬اوﻟﺘﺮاـ ﺳﺎﻧﺘﺮاﻟﻴﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از روﺣﻴﻪ اي ﻣﺜﺒﺖ و ﺧﻼق ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ آن ﻣﻨﺒﻌﺚ اﺳﺖ از روﺣﻴﻪي ﺳﺘﺮون و‬
‫ﻣﻨﻔﻲ ﻳﻚ ﭘﺎﺳﺒﺎن‪«.‬‬

‫‪65‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ »ژاﻛﻮﺑﻦ« ﺧﻮاﻧﺪن ﻟﻨﻴﻦ در ﺟﺰوهي »وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺎ« ﻧﻮﺷﺖ‪» ،‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫آﻳﻨﺪه ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ آﭘﺎرات ﺣﺰﺑﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﺣﺰب‪ ،‬ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﭘﺎرات‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﺷﻮد‪«.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﻛﺎر ﻣﺨﻔﻲ در روﺳﻴﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪» :‬در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻳﺠﺎب ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﺎر ﻣﺎ در ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺎري ﻛﺎﻣﻞ اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻔﻞﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺨﻔﻲ ‪ . . .‬ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺮف ﻣﻲ زﻧﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺸﻜﻞ و ﺣﺘﺎ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪(2) «.‬‬

‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﭘﺲ از ﺟﺪاﻳﻲ از اﻳﺴﻜﺮا ﺑﺎ اﻧﺮژي ﺗﻤﺎم ﺳﻌﻲ در ﺟﺬب ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ درون‬
‫روﺳﻴﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ 1904‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﺟﺪﻳﺪي از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي‬
‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺣﺰب در روﺳﻴﻪ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ )در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﻟﻨﻴﻦ ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮد را ﺑﺮآن از دﺳﺖ داده‬
‫ﺑﻮد(‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن در ﻣﻬﺎﺟﺮت‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻧﺸﺮﻳﻪي »وﭘﺮﻳﻮد« را ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪارك ﻛﻨﮕﺮهي ﺳﻮم‬
‫ﺣﺰب ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ :1905‬ﻛﻨﮕﺮهي ﺳﻮم واﻧﻘﻼب‬

‫ﭘﺲ از ﺟﺪاﻳﻲ از ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در آورﻳﻞ و ﻣﻪ ‪ 1905‬در ﻟﻨﺪن ﻛﻨﮕﺮه اي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺰب ﺑﺮﮔﺰار ﻛﺮدﻧﺪ )ﻛﻨﮕﺮهي ﺳﻮم( و ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي آن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺮدﻣﻲ در روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ‪ 1905‬اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﻃﺮح رﻳﺰي و آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﻨﮕﺮه ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ را ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ »ﻋﻨﺼﺮ آﮔﺎﻫﻲ« را در ﻣﺒﺎرزهي ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫»ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي« ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ و )در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزي( ﺷﺮﻛﺖ در ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﻮﻗﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲ ورزﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪» ،‬ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﺮو ﺗﺮﻳﻦ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﭘﻴﮕﻴﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي را در ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻋﻤﻮﻣﻲ روﺳﻴﻪ اﻳﻔﺎ ﻛﻨﺪ‪(3) «.‬‬

‫‪66‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﮔﺮ رژﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ )ﺗﺰارﻳﺴﻢ( ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﻲ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻏﻴﺮﭘﺮوﻟﺘﺮي ﺳﺮﻛﺎر ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‬
‫ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪» ،‬در ﻣﻴﺎن وﺳﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺸﻬﺎي ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ اﻳﻦ اﻳﺪه را ﺗﺮوﻳﺞ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎي ﻣﺴﻠﺢ و‬
‫ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ‪ ،‬ﺗﺤﻜﻴﻢ‪ ،‬و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﺪ‪(4) «.‬‬

‫ﻛﻨﮕﺮه ﺣﺰب را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺰار‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺰب ﺧﺮده ﺑﻮرژواﻳﻲ اس ـ آر‬
‫)ﺳﻮﺳﻴﺎل روﻟﻮﺳﻴﻮﻧﺮ( »ﺗﻮاﻓﻖﻫﺎي رزﻣﻲ ﻣﻮﻗﺘﻲ« ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﻜﻪ آن ﺗﻮاﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺣﺰب ﻟﻄﻤﻪ اي ﻧﺰﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﺣﺰب ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻨﻲ و ﺑﻬﺮه‬
‫ﮔﻴﺮي از ﻛﻠﻴﻪي اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي و اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﻋﻠﻨﻲ و ﻧﻴﻤﻪ ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺮاي ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪي »ﭘﺮوﻟﺘﺎري« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارﮔﺎن ﻣﺮﻛﺰي ﺣﺰب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ )در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫»اﻳﺴﻜﺮاي ﻧﻮ« ي ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ(‪.‬‬

‫ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮن ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻫﻢ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺎه آورﻳﻞ‪ ،‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد و ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ را وﻇﻴﻔﻪي‬
‫اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺎﻟﺐ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي ﭘﺮوﻟﺘﺮي ﻧـﻤﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻴﻨﺎﺟﺎﻣﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻮژوا دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ آن‪ ،‬ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ و ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ )ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ(‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﺪف ﺧﻮد را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﺪرت در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از ﻗﻴﺎم ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﺰب اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺪرت زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري )اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ( اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ رخ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت اﻳﻦ روش‬
‫رﻓﻮرﻣﻴﺴﺘﻲ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻮد )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺎرﻛﺲ و اﻧﮕﻠﺲ ﺑﺮاي دوران ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻴﺎن ﺑﺮ زدن ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري را در روﺳﻴﻪ ﺗﺰاري ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب ‪1905‬‬
‫در ﻣﺘﻦ اﻧﻘﻼب ‪) 1905‬ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از آﻏﺎز اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﻳﺮان ﻋﺼﺮﻗﺎﺟﺎر(‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻋﻀﺎي ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻨﺸﻮﻳﻚ و ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻛﺮاﺳﻴﻦ و ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف‪ ،‬ﻳﺎران‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻊ ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺗﺤﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد در ﻳﻚ ﺣﺰب واﺣﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻨﻮع‬

‫‪67‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺟﺎﻳﺰ داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1905‬در ﺷﻬﺮ »رﻳﮕﺎ« ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ و ﻣﻨﺸﻮﻳﻚ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎزﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ را ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻼش ورزﻳﺪ از ﺷﺪت ﺑﺤﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ .‬ﺗﺰار ﺑﻪ وزﻳﺮ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد »ﺑﻮﻟﻴﮕﻴﻦ«‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ دوﻣﺎ )ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن( را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ رﻳﮕﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻟﻨﻴﻦ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ‬
‫ﻣﻲ داد وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻓﺮارﺳﻴﺪه‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺠﻠﺲ دوﻣﺎ را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮد و در ﻋﻮض ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ را در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﺣﺰب ﻗﺮار داد‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوﻣﺎ را ﺧﺎﺋﻦ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ و ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻫﺮﻛﺪام ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﺗﺎ وﺣﺪت ﻗﻄﻌﻲ و ﻧﻬﺎﻳﻲ‬
‫دو ﺟﻨﺎح را ﺗﺪارك ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ )ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺎن( و در‬
‫دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﺗﺎﻣﺮﻓﻮرس )ﻓﻨﻼﻧﺪ( ﻫﺮﻳﻚ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺧﻮد را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺸﺘﺮك آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎوي از دو ﺟﻨﺎح ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮدو‬
‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ و ﻫﻢ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮده و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻪ ﻛﻨﮕﺮه ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬در ﻛﻨﮕﺮهي ﺑﻌﺪي )ﻛﻨﮕﺮهي وﺣﺪت‪ (1906 ،‬ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺷﺎن‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮدو ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ اﺻﻞ »ﺳﺎﻧﺘﺮاﻟﻴﺴﻢ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« و اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت )در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﻧﺘﺼﺎﺑﺎت ﺣﺰﺑﻲ( در ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪ‪) .‬درﺣﺎﺷﻴﻪ ــ در اﻳﺮان ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﺰب آرﻳﺎﻣﻬﺮي رﺳﺘﺎﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪي اﻳﻦ ﺣﺰب ﻧﻴﺰ اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﺻﻮل »دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ«‪ ،‬در ﺣﺰب اﺻﻞ »ﺳﺎﻧﺘﺮاﻟﻴﺴﻢ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ« ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ!(‬

‫در ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﺗﺎﻣﺮﻓﻮرس ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪» ،‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش اﺻﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﺳﺎﻧﺘﺮاﻟﻴﺴﻢ‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‪ ،‬اﺟﺮاي ﮔﺴﺘﺮدهي اﺻﻞ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﺿﺮوري ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬و درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﻨﺘﺨﺐ در‬
‫اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻫﺒﺮي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻋﻤﻠﻲ ﻗﺪرت ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻋﺰل ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﻋﻤﺎل ﺷﺎن وﺳﻴﻌﺎً ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم ﻣﻲ رﺳﺪ و اﻛﻴﺪاً ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﻮد‬

‫‪68‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛« و »ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻛﻠﻴﻪي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﺧﻮد را ﺳﺮﻳﻌﺎً و‬
‫ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺟﺪﻳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪(5)«.‬‬

‫در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﺎﻣﺮﻓﻮرس ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻟﻨﻴﻦ و اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ــ ﻛﻪ ‪ 26‬ﺳﺎل داﺷﺖ ــ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل ‪ 1905‬ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ ﺟﻨﺎح وﻧﻴﺰ ﻳﻚ ارﮔﺎن‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺣﺰﺑﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬از ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي »ﻛﺮاﺳﻴﻦ« و »راﻳﻜﻮف« و در ﻫﻴﺄت‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﺮهي ارﮔﺎن ﺟﺪﻳﺪ‪» ،‬ﻟﻮﻧﺎﭼﺎرﺳﻜﻲ« و »ﺑﺎزاروف« درﻛﻨﺎر ﻟﻨﻴﻦ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ :1906‬ﻛﻨﮕﺮهي ﭼﻬﺎرم )وﺣﺪت(‬

‫ﻛﻨﮕﺮهي وﺣﺪت ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد دو ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮن ﻣﻨﺸﻮﻳﻚ و ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﭘﺎﻳﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ذﻛﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ ﺑﻪ ﻛﻨﮕﺮهي وﺣﺪت ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ‬
‫در آن ﺑﺎ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻨﺎح ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ ﭘﺲ از ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ وﺿﻊ ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻛﻨﮕﺮهي دوم ﺑﻮد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻟﻨﻴﻦ ﺟﻨﺎح ﻣﺎرﺗﻒ را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻛﻨﮕﺮه‬
‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻲ ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي ﻛﻨﮕﺮهي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ و ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‬
‫ﻛﻪ در اﻗﻠﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﺎره اي ﺟﺰ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎل‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد »ﭘﺮوﻟﺘﺎري« را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸﻜﻴﻞ »ﺑﻮروي ﻧﻈﺎﻣﻲ ـ ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ«‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺪراك ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻛﻨﺘﺮل آﻧﺮا ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻛﺎدرﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﻮﻟﻲ ﺧﻮد‬
‫را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اوﺿﺎع اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ ،1905‬ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ دوﻣﺎ دﺳﺖ زد‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوﻣﺎ در ﻣﺎرس ‪ 1906‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﺿﺪ ﺗﺰاري‪ ،‬ﺣﺰب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه )دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎي ﻛﺎﻧﺴﺘﻴﺘﻮﺳﻴﻮﻧﻞ ﻳﺎ‬
‫»ﻛﺎدت«( و »ﮔﺮوه ﻛﺎر« )ﺗﺮودوﻳﻜﻲ( رأي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن اﻛﺜﺮﻳﺖ را در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن )دوﻣﺎ( ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮه‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﻳﻜﻮت را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و وﻇﻴﻔﻪي ﺧﻮد را‬
‫آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در دوﻣﺎي دوم اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻫﻨﻮز در ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬

‫‪69‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ دو ﺟﻨﺎح ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎح ﭼﭗ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺗﺎ‬
‫اﻧﺘﻬﺎ ﻛﻤﺎﻛﺎن ﺑﺮ اﻳﺪهي ﺗﺤﺮﻳﻢ و ﻋﺪم ﺷﺮﻛﺖ در دوﻣﺎ ﭘﺎﻣﻲ ﻓﺸﺎرد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮوﻛﺸﻲ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از اﻣﻜﺎﻧﺎت اﻓﺸﺎﮔﺮاﻧﻪي ﺷﺮﻛﺖ در دوﻣﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﺘﻔﺎده را ﻛﺮد‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1907‬ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻫﺮدو ﺟﻨﺎح ﺗﻮأم‪ ،‬در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوﻣﺎي دوم ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ‬
‫ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻧﺼﻴﺐ ﺷﺎن ﺷﺪ‪ 65 .‬ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺠﺪه ﻧﻔﺮﺷﺎن ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﻣﻮرد ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد‪» ،‬ﻃﻲ اوﻟﻴﻦ دور اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در‬
‫ﮔﺮوه اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﺟﺰﻳﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻬﺎ ﻳﺎ اﺣﺰاﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺒﺎرزهي‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﭘﺮوﻟﺘﺮي وﻓﺎدار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻏﻴﺮﻣﺠﺎز اﺳﺖ«؛ و »در ﻛﻠﻴﻪي ﮔﺮوﻫﻬﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ ‪ . . .‬در‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮوز ﺧﻄﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاﻫﺎي اﺣﺰاب دﺳﺖ راﺳﺘﻲ درﺟﺮﻳﺎن ﻣﺒﺎرزهي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻓﻘﻬﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺎ اﺣﺰاب اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن اﻧﻘﻼﺑﻲ و دﻣﻮﻛﺮات ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻞ و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﺣﺰب ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺰﺑﻲ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﺠﺎز‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﺣﺰاب دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﺻﻮل ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪(6) «.‬‬

‫‪ :1907‬ﻛﻨﮕﺮهي ﭘﻨﺠﻢ ــ روﻳﻜﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖﻫﺎ و ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ‬

‫ﻛﻨﮕﺮه در ﻟﻨﺪن ﺑﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻟﻨﻴﻦ و ﻣﺎﻛﺴﻴﻢ ﮔﻮرﻛﻲ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر دو ﻋﻀﻮ ﺗﺎزه ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﺮدو‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻘﺸﻬﺎي ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ ﺑﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻛﻨﮕﺮه ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﻟﺌﻮ روزن ﻓﻠﺪ‬
‫)ﻛﺎﻣﻨﻮف( و ﮔﺮﻳﮕﻮري رادوﻣﻴﺴﻠﺴﻜﻲ )زﻳﻨﻮوﻳﻒ(‪.‬‬

‫در ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه دو ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷﺖ درﺳﺖ و ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻋﻤﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ اﻣﺮوز‬
‫ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺋﺘﻼف ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻨﻲ و در ﻣﻮرد روﻳﻜﺮد ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ اﺳﺘﻘﻼل ﻳﺎ رﻫﺒﺮي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‬
‫اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻣﻮرد اول در ﻗﻌﻄﻨﺎﻣﻪ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪» ،‬اﺣﺰاب ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺖ ﻳﺎ زﺣﻤﺘﻜﺸﺎن )ﻣﺜﻞ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﻠﻘﻲ‪ ،‬ﺗﺮودوﻳﻜﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻮﺳﻴﺎل روﻟﻮﺳﻴﻮﻧﺮﻫﺎ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ دﻗﻴﻘﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ و دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻮدهﻫﺎي وﺳﻴﻊ‬

‫‪70‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻴﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ و ﻣﺒﺎرزهي ﻗﻄﻌﻲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫زﻣﻴﻨﺪاران و دوﻟﺖ ﻓﺌﻮداﻟﻲ در ﻧﻮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺰاب ﻫﺪﻓﻬﺎي اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻮرژواـ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺧﻮد را در‬
‫ﻟﻔﺎﻓﻪي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲي ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ دروﻏﻴﻦ آﻧﻬﺎ را اﻓﺸﺎ ﺳﺎزد و ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎي ﺷﺎن ﺟﻬﺖ ﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﺟﻠﻮه دادن‬
‫ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ و ﺧﺮده ﻣﺎﻟﻜﺎن ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻫﺮﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﺗﺎ اﻳﻦ اﺣﺰاب را از زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ و رﻫﺒﺮي ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را وادارﺳﺎزد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺐ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻳﻜﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ ‪(7) «.‬‬

‫درﻣﻮرد اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي‪ ،‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي ﻛﻨﮕﺮهي ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺪف ﻋﻤﺪهي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در‬
‫اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي را‪» ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﺮدن ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ رﻫﺒﺮي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﻗﺮارﻛﺮدن ارﺗﺒﺎط ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺑﺎ ﺣﺰب« ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫دراﻳﻨﺠﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻫﻤﻮاره درﺳﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﺣﺰب‬
‫ﭘﺮوﻟﺘﺮي ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و از آن ﭘﺲ اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻗﺒﺎل دوﻟﺖ از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‬
‫از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ اﺟﺤﺎﻓﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ دوﻟﺖ دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎي‬
‫ﻟﻨﻴﻦ و ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎرﮔﺮان واﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﺷﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ زﻳﺎده رويﻫﺎي ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺧﻮد‬
‫دوﻟﺖ »ﻛﺎرﮔﺮي« ﺑﻮد‪.‬‬

‫راﺑﻄﻪي ﭘﻴﭽﻴﺪهي ﺣﺰب‪ ،‬دوﻟﺖ‪ ،‬و ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻬﻢ دوران ﮔﺬار ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺣﺘﺎ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ــ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب ﻣﻨﻔﻲي اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي وﭼﻴﻦ ــ ﻧﺴﺨﻪي ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي‬
‫ﻋﻤﻠﻲي ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي دوران ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻧﻴﺰ ﻋﺪه اي از ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاي اِﻋﻤﺎل رﻫﺒﺮي‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ را در ﻣﺒﺎرزات اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﺻﻔﻮف ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬اﻋﻢ از‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ وﻏﻴﺮﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺰﺑﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺰﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻏﻴﺮﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ودﻗﺎﻳﻖ‬
‫راﺑﻄﻪي ﻣﺒﺎرزهي ﻃﺒﻘﻪﻳﻜﺎرﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺒﺎرزهي ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺣﺰب )ﻫﺎي( ﻃﺒﻘﻪي ﻛﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ارﺗﺒﺎط دادن ﻣﺒﺎرزات ﺻﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻋﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻛﺴﺐ ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ و ﺗﺼﺮف‬

‫‪71‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻗﺪرت دوﻟﺘﻲ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ دراﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺒﻬﻢ ﻣﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ ،1908‬در ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪي اﺟﻼس ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات‪ ،‬ذﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‪،‬‬
‫»ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺮﻓﺎٌ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺗﺮوﻳﺞ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ در درون اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ و ﻣﺒﺎرزهي اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ را ﺑﮕﺴﻠﺪ‪(8) «.‬‬

‫ﻛﻨﮕﺮهي ﭘﻨﺠﻢ آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮهي ﺣﺰب ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1917‬ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻨﮕﺮهي ﺷﺸﻢ ﺣﺰب )ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ( ﻣﻴﺎن دو‬
‫اﻧﻘﻼب ﺳﺎل ‪ 1917‬ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وﺣﺪت ﺻﻮري ﺣﺰب ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺮﻛﺰي واﺣﺪ و‬
‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎي واﺣﺪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1912‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻴﮕﻴﺮ دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮﻧﻲ ﻃﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻛﺎﻫﺶ ﻧﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺖ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ؟‬

‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﭘﺲ از ﻛﻨﮕﺮهي ﻟﻨﺪن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﭗ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ وﻗﺖ روﺳﻴﻪ‬
‫»اﺳﺘﻮﻟﻲ ﭘﻴﻦ« اﻣﺮ ﺑﻪ اﻧﺤﻼل دوﻣﺎ داد‪ ،‬ﻛﺎري ﻛﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن آﻧﺮا »ﻛﻮدﺗﺎي ارﺗﺠﺎﻋﻲ اﺳﺘﻮﻟﻲ ﭘﻴﻦ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻮﻟﻲ ﭘﻴﻦ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎراﻧﻪﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻣﺎي ﺳﻮم‬
‫را داد‪ .‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺣﺰب در ژوﻳﻴﻪي ‪ 1907‬ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﻧﻄﻔﻪي اﻧﺸﻌﺎب ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻛﺜﺮ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ )ﺑﺎ رﻫﺒﺮي ﻓﻜﺮي ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف( رأي ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‪ :‬ﺧﻮد ﻟﻨﻴﻦ‪.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دوران اﻋﺘﻼي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻓﺮوﻛﺶ ﻛﺮده‪ ،‬و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﭼﭗ رواﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد از ﺟﻤﻠﻪ زﻳﻨﻮوﻳﻒ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻨﻮف‪ ،‬و راﻳﻜﻮف را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮﻳﺶ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻗﺎﻧﻊ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎح اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ ،1907‬ﻫﻔﺖ ﻣﻨﺸﻮﻳﻚ و ﺷﺶ ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ دوﻣﺎ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ﺟﻨﺎح ﭼﭗ«‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﺎزﭘﺲ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ آﻧﻬﺎ را »اﺗﺰوﺋﻴﺴﺖ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫‪72‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺎزﭘﺲ ﺧﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ (.‬ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫زﻳﺮﺑﻨﺎي ﻣﺘﺪوﻟﻮژﻳﻚ و ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﻣﻴﺎن دو ﺟﻨﺎح ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف و ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﺬر ﻣﺎﻫﻬﺎ و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺣﺎدﺗﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در اواﺋﻞ ﺳﺎل ‪ ،1909‬رﻫﺒﺮان ﺟﻨﺎح ﭼﭗ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ در ﺷﻬﺮ ﻛﺎﭘﺮي در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪي ﺣﺰﺑﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﻋﻀﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺎرت ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف‪ ،‬ﻟﻮﻧﺎﭼﺎرﺳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻛﺴﻴﻢ ﮔﻮرﻛﻲ‪ ،‬و آﻟﻜﺴﻴﻨﺴﻜﻲ اداره ﻣﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻨﻴﻦ ﻫﻢ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً در ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﺪرﺳﻪي ﺣﺰﺑﻲ ﺟﻨﺎح ﺧﻮد را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد‪ .‬در ژوﺋﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻃﻲ‬
‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻲ‪ ،‬ﺟﻨﺎح ﭼﭗ از ﺻﻔﻮف ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ »اﺧﺮاج« ﺷﺪ )ﻫﺮﭼﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎي اﺻﻴﻞ ﻣﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ( و ﻋﻤﻼً در ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎ ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ و ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎح ﭼﭗ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ وﺳﺎﻳﺮ ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ رو را‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺣﺎل اﺳﺘﺤﺎﻟﻪي ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺳﺎﻧﺘﺮﻳﺴﺘﻲ ﺳﻘﻮط ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﺟﻨﺎح ﭼﭗ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺻﻨﻔﻲ ـ اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي در رژﻳﻢ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪي‬
‫ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬رد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﺳﺎزش‪ ،‬و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲﻫﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ را ﻋﻤﻼً در ﺻﻔﻮف‬
‫آﻧﺎرﺷﻴﺴﺖﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲ داد‪ .‬دﻳﺮي ﻧﻴﻨﺠﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻨﺎح را ﺑﻪ اﻧﺤﻼل ﻛﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎره اي‬
‫از اﻋﻀﺎي آن ﺑﻌﺪﻫﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺻﻔﻮف ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﮔﺪاﻧﻮف ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ‪،‬‬
‫از اﺷﺎﻋﻪ دﻫﻨﺪﮔﺎن آﻣﻮزهي »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺮوﻟﺘﺮي« ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ در اواﺋﻞ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻴﺴﺖ‪ ،‬از رﻫﺒﺮان ﻳﻜﻲ از‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﭼﭗ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎرﮔﺮان« ﺷﺪ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 1926‬در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻳﻚ ﺗﺠﺮﺑﻪي‬
‫ﻃﺒﻲ ﻛﻪ روي ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داد درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺟﻨﺎح ﭼﭗ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﻳﺎ »اﻧﺤﻼل ﻃﻠﺒﺎن«‬
‫ﻳﺎﻓﺖ )‪ .(9‬در ﺳﺎل ‪ ،1912‬در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺷﺸﻢ ﺣﺰب‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﭘﺮاگ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮﻳﻜﻬﺎ و ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1914‬ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻟﻨﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻴﺮ‬
‫و وﺣﺸﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن اﻗﻠﻴﺘﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ‪ :‬اﻛﺜﺮ رﻫﺒﺮان ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات اروﭘﺎ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻠﻲﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ از دوﻟﺘﻬﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻊ ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪///.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‬

‫‪73‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻘﻞ ﻛﺎﻣﻞ از اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‪ ،‬ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎلدﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ در ﺗﺪارك اﻧﻘﻼب ‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﭘﻮﻳﺎ‪ ،‬ژاﻧﻮﻳﻪي ‪) 1986‬زﻣﺴﺘﺎن ‪.(1365‬‬
‫‪ -2‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﺣﺰب ﻛﺎرﮔﺮ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن ﺧﻠﻖ اﻳﺮان ـ اﻗﻠﻴﺖ‪ .‬ص ‪31‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪57‬‬
‫‪ -4‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ص ‪59‬‬
‫‪ -5‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ص ‪92‬‬
‫‪ -6‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ص ‪118‬‬
‫‪ -7‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ص ‪124‬‬
‫‪ -8‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ص ‪139‬‬
‫‪ -9‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺺ ‪158-200‬‬

‫‪74‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻣﻮزﮔﺎر‬
‫ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ دراﻳﺮان ـ ﻳﻚ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫»‪ . . .‬ﺗﻮي ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﻣﺪ ﺑﺎ ﺗﺮس و ﻟﺮز‪ .‬ﻣﻦ آﻧﺠﺎ ﺑﻮدم‪ ،‬دﻳﺪم ﺑﭽﻪء ﺟﻮاﻧﻲ آﻣﺪ‬
‫و ﻟﺒﺎس ژﻧﺪه اي ﺗﻨﺶ اﺳﺖ و »ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد« ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ را ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ‪«. . .‬‬
‫ﻋﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺳﺎﻋﺪي ‪» ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻔﺎﻫﻲ اﻳﺮان« ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪء اﻟﻔﺒﺎ ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهء ﻫﻔﺘﻢ‬

‫دﻫﻪء ‪ 1340‬ﺷﻤﺴﻲ ‪ ،‬دﻫﻪء ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ادﺑﻴﺎت و ﻫﻨﺮ اﻳﺮان ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﻌﺮ ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ در‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي اﻳﻦ دﻫﻪ ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮﻧﺎﻳﺎن ﭘﺮآوازهء ﺷﻌﺮ ﻧﻮي ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺗﺎزه اي در ﺷﻌﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪـ‬
‫ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ‪ ،‬در ﻧﺜﺮ ﻧﻮ‪ ،‬در داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺴﻲ ‪ ،‬و در ادﺑﻴﺎت ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻋﺎم‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ ﻧﻘﺎدي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭼﭗ ‪ ،‬را در اﻳﻦ‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪ :‬ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺳﺘﺒﺪاد زدهء ﺑﻌﺪ از ﻛﻮدﺗﺎ ﻛﻪ در آن ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺻﺪر‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺎﻧﺴﻮر ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﻲ و ﻧﺎﻳﺎب ﺑﻮد؛ ﺟﺪﻟﻬﺎي ﭘﻴﺸﺘﺎز ﺗﻘﻲ رﻓﻌﺖ در زﻣﻴﻨﻪء ﺗﺠﺪد‬
‫ادﺑﻲ و اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ‪ ،‬از ﺗﻘﻲ اراﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﻣﻲ در ﻳﺎدﻫﺎ ﺑﻮد ‪ ،‬و ﻧﺴﻞ ﻧﻮﻳﻦِ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ‪ ،‬در ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اي ﺳﺘﺮون ‪ ،‬ﺑﻲ ﻫﻮﻳﺖ و ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﮔﻴﺮي ‪ ،‬ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪء ﺧﻮد‬
‫و ﮔﻴﺞ ‪ ،‬در ﺑﺮﻫﻪ اي از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺮﻳﻊ ﻧﻬﺎدي و ﺳﺎﺧﺘﺎري ﮔﺬار از ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺳﻨﺘﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﺷﻬﺮي‬
‫و ﻣﺪرن ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭼﺮاغ راﻫﻨﻤﺎ ﻣﻲ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫دﻫﻪء ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮي اﻳﻦ دﻫﻪ ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻲ و ﺗﺤﺠﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﺴﺄﻟﻪء ﻧﻮآﻣﻮزي در ﺷﻌﺮ و ادﺑﻴﺎت ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از »ﺑﻲ ﻫﻮﻳﺘﻲ ‪ ،‬اﺑﺘﺬال و ﺳﻔﺎﻫﺖ‬

‫‪75‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻃﺒﻘﻪء ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪ« ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻘﺎد از »ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ« و ﺟﺴﺘﺠﻮي »راه ﺳـﻮﻣﻲ« ﺑﺮاي‬
‫آﻳﻨﺪه ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲ ﮔﺸﺖ )ﻧﻪ ﻏﺮب ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮق(‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﻳﺮان ‪ ،‬روﺳﻴﻪء ﺳﺪهء ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ :‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮان دﻣﻮﻛﺮات اﻧﻘﻼﺑﻲ ـــ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن‬
‫ﺑﻠﻴﻨﺴﻜﻲ‪ ،‬ﻫﺮﺗﺰن‪ ،‬ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ‪ ،‬دوﺑﺮوﻟﻴﻮﺑﻮف ‪ ،‬و ﻫﻤﻔﻜﺮان آﻧﻬﺎ ـــ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ ﻋﺼﺮ‬
‫روﺷﻨﮕﺮي اروﭘﺎﻳﻲ ‪ ،‬ﺑﺎ وﺳﻌﺖ داﻧﺸﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻧﻮﻳﻦ و ﻧﻘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺎدي ﮔﺮا و اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪،‬‬
‫رﻫﺮوان ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺰارﻳﺴﻢ و اﺧﺘﻨﺎق ‪ ،‬ﺳﺘﻴﺰه ﮔﺮان ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻲِ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺮاي ﺗﻔﻜﺮ ﻗﻮﻣﻲ ـ دﻳﻨﻲ ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻳﻚ ﻧﺴﻞ از ﺟﻮاﻧﺎن و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن آن دوره را ﺑﭙﺮوراﻧﻨﺪ و ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮕﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﺎرودﻧﻴﺴﻢ و‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ را ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﺮان در ﺳﺎﻟﻬﺎي ره ﮔﻢ ﻛﺮدﮔﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﺮﭼﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ ﻫﺎي اﺻﻴﻞ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫از داﻧﺸﺴﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﻪ روﺳﺘﺎ ‪ :‬درد ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ‬

‫»ﺑﭽﻪء ﺟﻮاﻧﻲ« ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺳﺎﻋﺪي ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ژﻧﺪه ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ ﻣﻲ ﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻚ ﻛﺎرﮔﺮ ﻓﺼﻠﻲ اﻫﻞ ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻌﻠﻤﻲ از روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ‬
‫ﭼﻬﺎرﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﺒﺎرزهء ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اش را ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه آﻣﻮزﺷﻲ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮوع ﻛﺎر روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪء او در زﻣﻴﻨﻪء ﻓﺮﻫﻨﮓ ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از درد ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ‬
‫در اﻳﺮان‪ .‬او اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي آﻛﺎدﻣﻴﻚ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺴﺰﻣﻴﻨﻪء اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪء روﺳﺘﺎﻳﻲ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي اﻳﺮان ‪ ،‬و ﺗﻨﺶ ﻫﺎي آن ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻮرژواﻳﻲِ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺷﻬﺮي ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫داد‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻫﺪف ﻫﺎي ﺣﻤﻠﻪء ﺗﻴﺰ او ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲِ ﺳﺮﻛﻮﺑﮕﺮ دوﻟﺘﻲ در ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﻳﺮان‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﺷﻐﻞ و اﻣﻨﻴﺖ او را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﻣﻲ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬

‫او ﺗﺠﺮﺑﻪء آﻣﻮزﮔﺎري اش و ﺣﺲ ﮔﺮم و ﻋﺎﻃﻔﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﻮدﻛﺎن روﺳﺘﺎﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ اي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آن ﺗﻌﺪادي از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻛﻮدﻛﺎن را در ادﺑﻴﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺎزي ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در اﻳﻦ ﻛﺎر ‪ ،‬ﻛﻪ او ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ اي از ﻳﻚ ﻧﺒﺮد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲ‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ،‬و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري وﺳﻴﻊ ﻗﺼﻪ ﻫﺎي ﺑﻬﺮﻧﮓ در ﻣﻴﺎن ﻧﻮﺳﺎﻻن دﺑﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺣﺘﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ دوره ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدن در ﭘﻬﻨﻪء ادﺑﻴﺎت ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫‪76‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺮگ زودرس ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ )‪ 1347‬ﺷﻤﺴﻲ( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاري ﻧﻜﺎﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ داﻣﻨﻪء آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎدي اﻓﺰود‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ در اواﺧﺮ دﻫﻪء ‪ 1340‬و اواﻳﻞ ‪ 1350‬ﺷﻤﺴﻲ ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻓﺸﺎر اﺧﺘﻨﺎق و ﺳﺘﻢ ﻧﻈﺎم ﺷﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬رژﻳﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬از داﻧﺸﺴﺮا ]ي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ[ ﻛﻪ درآﻣﺪم ﺑﻪ روﺳﺘﺎ رﻓﺘﻢ‪ .‬ﻳﻜﺒﺎره درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺮﺑﻴﺎن داﻧﺸﺴﺮا ﻛﺸﻚ ﺑﻮده‪ .‬ﻫﻤﻪ اش را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮدم و ﻓﻬﻤﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮدم‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﻓﻮت و ﻓﻦ ﻣﻌﻠﻤﻲ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ‪) «.‬ﻛﻨﺪ و ﻛﺎو در ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ اﻳﺮان ‪ ،‬ص‬
‫‪(9‬‬

‫ﺑﻲ رﺑﻄﻲ ﻧﻈﺎم ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪء ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در ﻛﺎر آﻣﻮزش ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ دو ﻧﺤﻮ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲ داد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ »وارداﺗﻲ« ‪ ،‬ﻛﭙﻲ ﺑﺮداري و ﺑﻲ رﻳﺸﮕﻲ روش ﻫﺎ و ﻣﺘﻦ ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ و ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺨﺺ اﻳﺮان ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺟﻮان آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ؛ و دوم‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﺘﻢ ﻣﻠﻲ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺤﻤﻴﻞ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮ ﻧﻮآﻣﻮزان آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ﺣﺮف زدن‬
‫ﻫﻢ ﺑﻠﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻃﺒﻌﺎً ﺷﻴﻮهء ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺎن ﺑﺎ ﺷﻴﻮهء ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﻮدﻛﺎن ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﻔﺎوت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﭘﺲ از »ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ« آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ را ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر در ﭘﻬﻨﻪء ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻲ رﻳﺸﮕﻲ و ﺟﺪاﻳﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان و آﻣﻮزﮔﺎران اﻳﺮان از ﻣﺤﻴﻂ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﻃﻠﺒﻲ و ﺗﻜﺒﺮ ﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري ﭘﻠﻴﺴﻲ رژﻳﻢ را ﻧﻴﺰ ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮاي ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﻃﻌﻨﻪ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ »ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺸﻴﻦ« ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري‬
‫از »ﺗﻜﺴﺖ ﺑﻮك« ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻴﺎن و رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ را دﻳﻜﺘﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪،‬‬
‫و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ را در ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻛﺎر ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﻘﺮ ﻣﺎدي و‬
‫»ﭘﺸﺖ ﻛﻨﻜﻮر ﻣﺎﻧﺪن« و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻌﻠﻤﻲ ﭘﻨﺎه آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫»ﻣﺸﻜﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﻣﻌﻠﻤﺎن‬

‫‪77‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻓﻨﻲ ﺗﺪرﻳﺲ و ﻛﻼس درس ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن ﺑﻪ »ﻣﺸﻜﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﻣﻌﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهء ﻫﺴﺘﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اي ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﺒﻪ‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪي آﻧﻬﺎ در روﺳﺘﺎﻫﺎي دوراﻓﺘﺎده و ﺑﺪون اﻣﻜﺎﻧﺎت ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ‪ ،‬ﺑﻲ ﺳﻮادي‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻋﺎﻃﻔﻲ و ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻫﺪف ﺣﻤﻠﻪء ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻛﻞ ﻧﻈﺎم‬
‫آﻣﻮزﺷﻲ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ را‪ ،‬در ﻣﺘﻦ راﺑﻄﻪء ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬درﻣﺘﻦ ﺗﻀﺎد ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻛﻮب‬
‫اداري )ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ( و ﺳﺘﻢ ﻣﻠﻲ ‪ ،‬و ﺗﻼش ﺧﺮدﺳﺎﻻن روﺳﺘﺎ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﻓﺮﻫﻨﮓ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻴﺎﻧﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺟﻮان ﺧﻮد را ﻣﻲ ﺑﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﻮآل ﻛﻪ »ﭼﺮا ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮب ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻤﻴﺎ دارد؟« ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻐﻞ‬
‫ﻣﻌﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﺪرت از روي ﻋﻼﻗﻪ و اﺳﺘﻌﺪاد اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺷﺎن را ﻧﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ . . .‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻫﺰاران ﺟﻮان دﻳﭙﻠﻤﻪ را ﻛﻪ ﭘﺸﺖ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮﺳﺎل ﻋﺪه ﺷﺎن زﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ . .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻐﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺎم ﺑﻴﻜﺎر‬
‫روي ﺷﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪) «.‬ﻛﻨﺪ و ﻛﺎو ‪ ،‬ص ‪(34‬‬

‫او ﺑﻪ ﺣﻖ ﻛﺸﻲ ﻫﺎ و ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺎم اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﻌﻠﻢ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل در‬
‫روﺳﺘﺎ ﺑﻪ اﻣﻴﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ‪ ،‬ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻤﺎن »ﻧﻮرﭼﺸﻤﻲ« دﻳﮕﺮي ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا »ﺑﻐﻞ‬
‫ﮔﻮش ﻣﺎﻣﺎن و ﭘﺎﭘﺎ ﺷﺎن« ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮآﻟﻲ از ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪء اداري ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ »ﭼﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻣﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ؟« ﺑﺎ ﺳﺎدﮔﻲ ﺗﻤﺎم ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ »:‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺮط ‪ . . .‬ﻓﺮاﻫﻢ آوردن آﺳﺎﻳﺶ ﻓﻜﺮي‬
‫و ﻣﺎدي ﻣﻌﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﮔﺬران و ﻛﺎر و ﺑﺎر زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ رﺋﻴﺴﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻪ ﺗﻮي ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺧﻮب ﺑﺪاﻧﺪ و از ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺳﺮدر ﺑﻴﺎورد‪) «.‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪(27‬‬

‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻼت ﺳﺎده و ﺑﺪﻳﻬﻲ ﭼﻄﻮر ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ و‬
‫ﻓﺎﺳﺪ دﺳﺘﮕﺎه آﻣﻮزﺷﻲ زﻧﮓ ﺧﻄﺮي را ﺑﻪ ﺻﺪا در آورد‪» :‬رﺋﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻪ ﺗﻮي ﻛﺎر را ﺑﺪاﻧﺪ و از ﺗﻌﻠﻴﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺳﺮ در ﺑﻴﺎورد!« در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ رگ ﺣﺴﺎﺳﻲ زده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‬

‫‪78‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺘﻀﺎد دو ﮔﺮوه را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ داد‪ :‬ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺟﻮان از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻬﺎي دوﻟﺘﻲ از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ .‬اﻧﺰﺟﺎر ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ از ﻋﺎدات و ﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﻲ رؤﺳﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ از ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻫﺎي او‬
‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬او وﺿﻌﻴﺖ »ﺷﺒﻪ ﺑﻮرژوازي ﺑﻲ درد ﺳﺮ« رﺋﻴﺴﻲ را ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ دوران رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺗﺎق اش را‬
‫از ﻣﺒﻞ و ﻓﺮش‪ ،‬ﻣﻴﺰ زرق و ﺑﺮق دار و ﻟﻮازم ﻟﻮﻛﺲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و ﺳﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﻫﻢ ﻛﻨﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺎ رواﺑﻂ و ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﺎزي در ﺻﺪد رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ ـــ اﻳﻦ را ﺑﺎ وﺿﻊ ﺧﻮدش‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‪» :‬از اول ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺑﻪ اداره اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻧﺠﺎري ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺰ و ﺻﻨﺪﻟﻲ‬
‫ﻟﻜﻨﺘﻪء ﻣﺪرﺳﻪ ام را ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﺎل ﻣﻮرد »ﺻﻼﺣﺪﻳﺪ اداري« ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪) «.‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص‬
‫‪(28‬‬

‫ﻛﻨﺘﺮل ﭘﻠﻴﺴﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺑﺎزرﺳﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻔﻆ و ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻌﻠﻤﺎن ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻫﺎ و ﺣﻜﻢ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺻﺎدر ﻛﺮدن ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻤﺎن »ﺳﺮﺗﻖ« ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه اي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﭘﻠﻴﺲ ﻧﻈﺎم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﻠﻤﺎن‬
‫را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﻣﮕﺮ »ﻳﻚ زﻳﺮدﺳﺖ اﻟﻔﺒﺎ ﮔﻮي ﺗﻮﺳﺮي ﺧﻮر« ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﻈﺮش را‬
‫درﺑﺎرهء ﻣﺴﺎﻳﻞ آﻣﻮزﺷﻲ اﺑﺮاز دارد ﺑﺎ ﭘﺮوﻧﺪه ﺳﺎزي و ﭘﺎﭘﻮش دوزي و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ و‬
‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﻣﺜﺎل ﻣﻲ آورد از ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻛﺘﺒﻲ اي ﻛﻪ ﺧﻮد درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از رؤﺳﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻪ او را از‬
‫»ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﻴﺖ دار« ﻣﻲ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ دادﮔﺎه اداري ‪ ،‬اﺧﺮاج ﻳﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺪن‪،‬‬
‫ﺟﺮﻳﻤﻪء ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮه‪.‬‬

‫ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫در ﻛﻨﺎر دو ﺑﻌﺪ اﺻﻠﻲ ﻛﺎر ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺎم ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺗﻲ و داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺑ‪‬ﻌﺪ‬
‫ﺳﻮﻣﻲ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﺑ‪‬ﺮد آن دو دﻳﮕﺮ را ﻧﺪارد ‪،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺎﻻت و ﻧﻘﺪﻫﺎي ادﺑﻲ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ‬
‫درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪهء ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ادﺑﻴﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻨﻪء ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮاﻳﺶ ﻏﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺮاﻛﻨﺪه ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ آن را »ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ادﺑﻲ« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ام‪.‬‬
‫ﺧﻠﻖ ﮔﺮاﻳﻲ ‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪ آﺷﻜﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ ،‬و روﺳﺘﺎﻳﻲ ﮔﺮاﻳﻲ ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ در ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺠﺎه ﺷﻤﺴﻲ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪79‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫در دوراﻧﻲ ﻛﻪ اﺧﺘﻨﺎق ﺳﻴﺎﺳﻲ رو ﺑﻪ اوج ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺮﻛﻮب‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ در ادﺑﻴﺎت و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي در ﺟﻮ‪ ‬روﺷﻨﻔﻜﺮي ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬و ﺳﻴﺎﺳﻲ آن‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻘﻮﻟﻪء »ﻫﻨﺮ ﻣﺘﻌﻬﺪ« و ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ ﻋﺪه اي از روﺷﻨﻔﻜﺮان در ﻗﺒﺎل »ﻫﻨﺮ ﺑﺮاي ﻫﻨﺮ« و »ﻫﻨﺮ‬
‫ﻓﻮرﻣﺎﻟﻴﺴﺖ« داﻣﻦ ﻣﻲ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺎﻧﻪ اي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻘﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻫﻨﺮي در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﺷﺎﻋﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﻤﻖ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ادﺑﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ‬دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎي روﺳﻲ )ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا از آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﻢ( در ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻫﻨﺮ رﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻌﻬﺪ ارﺗﻘﺎ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه در ﭘﻬﻨﻪء داﺳﺘﺎن‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺳﺎﻋﺪي‪ ،‬ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ‪ ،‬ﺧﺴﺮو ﮔﻠﺴﺮﺧﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﺳﻠﻄﺎﻧﭙﻮر‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮوز دﻫﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻦ ﻓﻘﻴﺮي ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ ﻳﻠﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد دوﻟﺖ آﺑﺎدي و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ آﺛﺎر ﺧﻮد و ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫اﺟﺮاي ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺮﺷﺖ‪ ،‬اوﻛﻴﺴﻲ‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ؛ در ﺗﺌﺎﺗﺮﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻴﺮوي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻨﺮي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ دوﻟﺘﻲ ﻧﻈﻴﺮ رادﻳﻮـ ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺎه ﻧﻤﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻛﺎﺧﻬﺎي ﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﺸﻦ ﻫﻨﺮ ﺷﻴﺮاز ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ ﻛﻪ در »ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدن« روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺎزي ﻛﺮد‪.‬‬

‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ادﺑﻲ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﻧﺨﺴﺖ در روﺳﺘﺎﻳﻲ ﮔﺮاﻳﻲ او ﺗﺒﻠﻮر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺷﻬﺮي و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻌﺮﺷﺎن را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻲ ﺑﻮي دود ﮔﺎزوﺋﻴﻞ و »ﻫﺮ« و »ﺗﺮ« ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪء ﺷﻌﺮ و ﺣﺮف ﺷﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آخ و اوف ﻣﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻨﻬﺎﻳﻴﻢ و ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ‪ . . .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺪم رﻧﺠﻪ‬
‫ﻧﻤﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ ﺗﻮي ﻣﺮدم و روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ را ﺑﮕﺮدﻧﺪ و ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﺑﺮاي ﻛﺪام ﻣﺮدم ﺷﻌﺮ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ و داﺳﺘﺎن ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪) «.‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ص ‪(106‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪء ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي روﺳﺘﺎ و روﺳﺘﺎﻧﺸﻴﻲ ﺟﻨﺒﻪء آرﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ و آن را در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و‬
‫»ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺸﻴﻨﻲ« ﻣﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ :‬او ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺮدﺳﺎﻻري‪ ،‬و ﺧﺸﻮﻧﺖ زﻧﺪﮔﻲ روﺳﺘﺎ اﺷﺎره اي ﻧﻤﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻬﺮ را ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي او ﻫﻤﻮاره از ﺷﻬﺮ »ﺑﻮي ﮔﺎزوﻳﻴﻞ و‬

‫‪80‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺗﺮﻳﺎك و ﻫﺮوﺋﻴﻦ« ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از روﺳﺘﺎ »ﻧﺴﻴﻢ ﺧﻨﻚ داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺑﺮف ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺐ ﺳﺮخ و‬
‫آﺳﻤﺎن آﺑﻲ‪) «.‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ‪ ،‬ص ‪(108‬‬

‫ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﻘﺎﻻت اش ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﺎزد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻲ‬
‫ﺧﺒﺮي از اوﺿﺎع ﻣﺮدم روﺳﺘﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﻮد او‪ ،‬ﻛﻪ در روﺳﺘﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬درﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﻳﻞ روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪء ﺗﻤﺮﻛﺰش ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺎﻳﻞ آﻣﻮزﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬او در آﺛﺎرش ﺑﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ روﺳﺘﺎي‬
‫اﻳﺮان ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺴﺎﻳﻠﻲ ﭼﻮن ﻣﺴﺄﻟﻪء ارﺿﻲ و ﭘﻲ آﻣﺪﻫﺎي اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎﻫﻲ ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ در‬
‫روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺧﻮش ﻧﺸﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻓﻮل ﺻﻨﺎﻳﻊ روﺳﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت ﺗﻌﺎوﻧﻲ ﻫﺎ و ﻛﺸﺖ‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ ‪ ،‬رﺷﺪ ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ ﻛﺸﺎورزي ‪ . . .‬اﻳﻦ ﻫﺎ از ﻧﻈﺮ او ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺑﺮاي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اي ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﻮﺿﻊ اﺧﻼﻗﻲ ﺳﺨﺘﻲ اﺗﺨﺎذ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‬
‫در ﻫﻤﺎن »ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ« اش ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ اﺣﻴﺎء »ﻛﻠﻴﺖ اﺳﻼﻣﻲ« اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ‬
‫ﻫﺸﻴﺎري ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪.‬‬

‫ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻓﻮﻟﻜﻮر روﺳﺘﺎﻳﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻴﺰد و دراﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫»ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻫﻤﻴﺸﻪ زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎرﺷﺎن را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻮده )ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر( ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﻧﺪ‪«.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ (137‬او در ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ درﺑﺎرهء ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ ،‬از ﺣﺪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﺎده ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫ﻧﻤﻲ رود و ﺑﻪ ﻛﻨﻜﺎش ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺟﻤﻌﻲ و ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮدم‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ‪ ،‬ﻛﻪ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ اﻳﻦ رواﻳﺘﻬﺎي ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬راه ﻧﻤﻲ ﺑﺮد )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﺎﺣﺪود‬
‫ﻛﻤﻲ در ﻣﻘﺎﻟﻪء »ﻋﺎﺷﻴﻖ ﺷﻌﺮي« در ﺗﻮﺿﻴﺢ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﻤﺎﺳﻪء »ﻛﻮراوﻏﻠﻮ«(‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﻪ ﻫﺎي روﺳﺘﺎﻳﻲ »ﻋﺰا داران ﺑـَﻴ‪‬ﻞ« )ﻧﻮﺷﺘﻪء ﺳﺎﻋﺪي( »ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ« ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهء آﻧﻬﺎ ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ زﻋﻢ او‪» ،‬ﻣﺮدم ﻋﺎدي« ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻗﺼﺪ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه آﮔﺎه ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺟﻨﺒﻪء دﻳﮕﺮي از ﻫﻤﺎن ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ادﺑﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﺟﺎ اﺛﺮ ادﺑﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻲ‬
‫واﺳﻄﻪ و واﻗﻌﻲ ﮔﺮا ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدن آن ﺑﻪ »ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﺴﻢ« ‪ ،‬آن اﺛﺮ را ﻣﺮدود و ﺧﺎﻟﻲ از »ﺗﻌﻬﺪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺒﺮﻫﺎي روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﺷﻌﺮﺷﺎن را »ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻗﻮل او »در ﻳﻚ ﺷﻌﺮ ﺧﻮب ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺄﺛﻴﺮ و‬
‫اﻧﻌﻜﺎس ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﻳﺎﻓﺖ ‪ . . .‬ﻳﻚ ﺷﻌﺮ ﺧﻮب از ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎ‪ ،‬رﻧﺞ و ﺷﺎدي ﻫﺎي ﺗﺎزهء‬

‫‪81‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ در ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﻳﻪ‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻳﺎ ﻳﻜﺠﺎ‪ ،‬ﺷﻌﺮ‬
‫ﺧﻮب راه زﻣﺎن ﺧﻮد و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻛﻪ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهء ﻳﻚ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ‪ . . .‬ﻣﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺪ‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪(102‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪء اﺧﻼق‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪء اﺧﻼق ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ آن ﺑﻮدﻛﻪ ﺗﺎ درد را ﻧﭽﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻲ از درد ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻧﮕﺎره ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﺗﺮﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﻳﻲ ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ اﻓﺮاﻃﻲ ﻋﻤﻠﮕﺮاﻳﻲ ﺻِﺮف در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮي ﺑﺮوز ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮي از دﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﺴﻞ‬
‫ﺑﺮﭼﺴﺐ »روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺑﺎزي«‪» ،‬ﭼﺮﻳﻚ ﻛﺎﻓﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮدن« ‪ ،‬ﻳﺎ »ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎري« ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻲ ﺷﻚ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ دوﺳﺖ ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﺑﻮدﻧﺪ از اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻬﺮوز دﻫﻘﺎﻧﻲ و ﺧﻮاﻫﺮش اﺷﺮف دﻫﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي‬
‫ﻓﺪاﻳﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ اﺧﻼق ﻣﻄﻠﻖ ﮔﺮا را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ﻣﻘﻮﻻت اﺧﻼﻗﻲ در ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ را ﺳﺮاﺳﺮ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻃﻨﺰ و ﻫﺰل از‬
‫اﺧﻼﻗﮕﺮاﻳﻲ و ﻧﺼﺎﻳﺢ »ﻧﻮع ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ« ي ﺑﻮرژواﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﻮدﻛﺎن ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﺷﺪ )ﻧﻈﻴﺮ آﺛﺎر‬
‫ﻋﺒﺎس ﻳﻤﻴﻨﻲ ﺷﺮﻳﻒ( اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در ﻣﻘﺎﻟﻪء »ﺿﺮورت دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در ادﺑﻴﺎت ﻛﻮدﻛﺎن«‬
‫آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻛﺎرزار ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد و از ﺷﻴﻮهء ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي درﺳﻲ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫اﺧﻼق »زورﻣﻨﺪان و ﻃﺒﻘﻪء ﻏﺎﻟﺐ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬او ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻓﻘﺮ ﻛﻮدﻛﺎن ﻓﺮودﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲ‬
‫ﭘﺮدازد ﻛﻪ »رﻧﮓ ﮔﻮﺷﺖ و ﺣﺘﺎ ﭘﻨﻴﺮ را ﻣﺎه ﺑﻪ ﻣﺎه و ﺳﺎل ﺑﻪ ﺳﺎل ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﺪهء ﻗﻠﻴﻠﻲ دل ﺷﺎن‬
‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻏﺎز ﺳﺮخ ﺷﺪه و ﺷﺮاب ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬او ﻫﻤﻪء اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺪا از ﭘﺴﺰﻣﻴﻨﻪء‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ از اﺧﻼق ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ در ﻓﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﻤﻪء دﻫﻪء ﭼﻬﻞ ﺷﻤﺴﻲ ﺑﺎزي ﻛﺮد ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺶ ﻣﻲ رود‪ .‬او در آن ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺧﻮد در ﺟﺮﮔﻪء ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ ﺿﺪـ‬
‫ﺳﺎزﺷﮕﺮي )ﻧﺎن ﻛﻮﻧﻔﻮرﻣﻴﺴﻢ( ‪ ،‬ﻫﻮﺷﻴﺎري اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﺗﻌﻬﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﺶ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪء ﻛﻮﺗﺎه روﺷﻨﻔﻜﺮي دوران ﻣﻌﺎﺻﺮﻣﺎن ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻬﺮه ﻫﺎﻳﻲ‬

‫‪82‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ آﺛﺎرﺷﺎن ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺗﺮ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺷﺎن اﺳﺖ؛ و دﻳﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬وﺟﻮد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺷﺎن ﮔﺮاﻧﻘﺪرﺗﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ آﻧﻬﺎ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎ ﻧﻬﺎده اﻧﺪ‪ .‬ﺻﻤﺪ ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ از زﻣﺮهء دوم ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻓﺮﺻﺖ آن را ﻧﻴﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻌﺎدل ﭼﺮﻧﻴﺸﻔﺴﻜﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در دوران ﻓﻘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﭼﭗ ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﻮاج راﻛﺪ را ﺑﻪ ﺗﻼﻃﻢ در آورد‪/// .‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي ‪» ،‬ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اﻳﺮان« ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪء »ﻛﻨﻜﺎش ـ در ﮔﺴﺘﺮهء ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ« )وﻳﮋه روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮان(‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،2-3‬ﺑﻬﺎر ‪ 1367‬ﺷﻤﺴﻲ و ‪ 1988‬ﻣﻴﻼدي‪.‬‬

‫‪83‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﭼﺮﻳﻚ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ دراﻳﺮان ـ دو‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫» ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ زﺑﺎن ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ رواﻧﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺧﺼﻠﺖ ﺗﻜﺮوي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺟﺪاﻳﻲ ]از ﺟﻨﺒﺶ[ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺘﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دﻳﻮاري ﻛﻪ او ﺑﺪور ﺧﻮد ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬روز ﺑﻪ روز‬
‫ﺿﺨﻴﻤﺘﺮ و ﺿﺨﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ‪» :‬ﺷﻮرش ﻧﻪ‪ ،‬ﻗﺪﻣﻬﺎي ﺳﻨﺠﻴﺪه در راه اﻧﻘﻼب«‬

‫روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭼﭗ ﻛﻪ در اواﺧﺮ دﻫﻪء ‪ 1340‬ﺷﻤﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮﻣﻲ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻳﻚ راه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ :‬راه ﺣﺰب ﺗﻮده و ﺣﺎﻣﻲ آن اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي‪ .‬دﻫﻪء‬
‫‪ 1340‬ﺷﻤﺴﻲ دﻫﻪء ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ اﻗﺘﺼﺎدي رژﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺪد درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ از ﺷﺎه ‪ ،‬ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪهء ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﺳﺮﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻫﺎي وﺳﻴﻊ دوﻟﺘﻲ و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬و ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز رﺷﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻲ داد‪ .‬دوﻟﺖ ﺷﻮروي ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ ﻣﻠﻲ ﺟﻨﺒﻪء ﻣﻬﻤﻲ از‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اش را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ داد ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ رژﻳﻢ ﺷﺎه ‪ ،‬دﻓﺎع از رﻓﻮرم ﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي آن ‪ ،‬و ﻛﻮﺷﺶ در راه ﺑﺴﺘﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪء ﺟﻨﻮﺑﻲ اش روي‬
‫آورد‪.‬‬

‫ﺣﺰب ﺗﻮده ﻛﻪ ﻣﺸﻲ ﺧﻮد را ﻫﻤﺨﻮان ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬در دﻫﻪء ‪1340‬‬
‫‪ ،‬ﭘﺲ از اﺧﺮاج ﺟﻨﺎح ﻣﺎﺋﻮﻳﺴﺖ ﺧﻮد ‪ ،‬ﺷﻌﺎر ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ‪ ،‬در ﺻﺪد ﻛﺴﺐ‬
‫اﺟﺎزهء ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺷﺎه و ﭘﻠﻴﺲ ﺳﻴﺎﺳﻲ آن »ﺳﺎواك« ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﻲ و رﻓﻮرﻣﻴﺴﻢ ﺣﺰب ﺗﻮده ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻤﺎﻳﺘﮕﺮ‬
‫ﺷﻮروي از ﺷﺎه )ﺑﺎ ﻓﺮوش ﺗﺴﻬﻴﻼت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ او( در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺟﻮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﮔﻴﺮي ﻫﺎي‬

‫‪84‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ :‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺸﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ )»ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ واﻗﻌﺎً‬
‫ﻣﻮﺟﻮد«( و رد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ و اﺳﺘﺮاﺗﮋي اي ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻲ واﺳﻄﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اي دور ﻣﺤﻮل‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺮﻳﻜﻲ ﻓﺪاﺋﻴﺎن ﺧﻠﻖ در ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺴﺘﺮﻓﻜﺮي اي ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ )‪ .(1349‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻓﺪاﻳﻴﺎن ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻬﺎي‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻮﭼﻚ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺴﺘﺮ در ﺻﺪد اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در آن زﻣﺎن و ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﺑﻌﺪ ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او را اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﺎ اﻣﻀﺎء »رﻓﻴﻖ ﺳﺮخ« ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻮﺳﺎن ﻣﻴﺎن دو ﻗﻄﺐ ــ ﻧﻈﺎم ﮔﻔﺘﺎري »راه ﺳﻮم«‬

‫در ﻓﻀﺎي ﻓﻘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭼﭗ ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮﻛﻮب و ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎري ﺣﺰب ﺗﻮده و‬
‫ﺷﻮروي ‪ ،‬روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺟﻮان ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ داﻧﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻧﺴﻞ ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫آﺑﺸﺨﻮر ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻳﻚ ﮔﺮوه‪ :‬روﺷﻨﻔﻜﺮان »ﻧﻴﺮوي ﺳﻮﻣﻲ«‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي ﺳﻮم ﺧﻮد ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ‬
‫دوﮔﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺣﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ‪ ،‬از ﻳﻜﺴﻮ ‪ ،‬از واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﺮﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻤﻲ ﻣﻠﻲ ﮔﺮا ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ )دﻓﺎع ﺑﻲ ﺣﺪ و ﺣﺼﺮ از رﻫﺒﺮان ﻣﻠﻲ ﮔﺮا ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﺼﺪق ‪ ،‬ﻧﻬﺮو ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻧﻜﺮوﻣﻪ ‪ ،‬ﻟﻮﻣﻮﻣﺒﺎ( و اﻳﻦ ﻣﻠﻲ ﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﻲ ﮔﺎه ﺗﺎ ﺣﺪ دﻓﺎع از‬
‫اﺣﻴﺎء ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رﻓﺖ )آل اﺣﻤﺪ ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﺻﺪر‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ( ؛ و ﮔﺎه ﺗﺎ ﺣﺪ ﺷﻮوﻧﻴﺴﻢ‬
‫ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺳﺘﻴﺰي ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﻫﻴﺄت ﺣﺎﻛﻤﻪ ‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﻘﻮط ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻀﺎد ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ و اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ ‪ ،‬و ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ ﻣﻠﻲ ﮔﺮاي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺷﻮروي‬
‫‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ـ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه دو ﻧﻤﻮﻧﻪء ﻣﻬﻢ از آن ﻣﻴﺎن ﻳﻌﻨﻲ »ﺟﻬﺎن ﻧﻮ« و‬
‫»اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻨﺮ« اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدي در زﻣﻴﻨﻪء اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ »ﻣﺎﻧﺘﻠﻲ رﻳﻮﻳﻮ« درﺑﺎرهء ﻧﻈﺮﻳﻪء »واﺑﺴﺘﮕﻲ« )ﺳﻮﺋﻴﺰي ‪،‬‬

‫‪85‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﮕﺪاف ‪ ،‬و ﻫﻤﻔﻜﺮان( ‪ ،‬در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدن »اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻧﻮ« و ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻧﻘﻼب ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫ﺷﻮروي ﻣﺜﻞ ﻛﻮﺑﺎ ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﻳﺮ‪ ،‬ﻏﻨﺎ ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻲ ؛ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ادﺑﻴﺎت »ﻣﻠﺘﺰم« ﺳﺎرﺗﺮ و ﺣﺘﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺪود ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از ﮔﺮاﻣﺸﻲ و ﻟﻮﻛﺎچ در اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫»اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻨﺮ« ﺑﺎ ﭼﺎپ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻟﺌﻮن ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ ‪ ،‬آﻳﺰاك دوﻳﭽﺮ ‪ ،‬م ن روي ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﭼﭗ‬
‫ﻫﻨﺪي‪ ،‬آﺛﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان »ﭼﭗ ﻧﻮ« در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎم ﻫﺎﻳﺪن ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزان واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ »ﭘﻠﻨﮕﺎن ﺳﻴﺎه« ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اِﻟﺪرﻳﭻ ﻛﻠﻴﻮر و ﻣﺎﻟﻜﻮﻟﻢ اﻳﻜﺲ ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ »اس دي اس« ؛ و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻨﻬﺎ ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ »ﭼﭗ« دوران ﺑﻌﺪي ﺗﺄﺛﻴﺮاﺗﻲ ﺑﺮﺟﺎﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﻔﻜﺮ و ﺳﻴﺎق ﻧﻮﺷﺘﺎري »رﻓﻴﻖ ﺳﺮخ«‪.‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻣﺘﻀﺎد ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﮔﻔﺘﺎري )دﻳﺴﻜﻮرس( ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻂ ﺣﺰب ﺗﻮده و‬
‫اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ از ﻳﻜﺴﻮ‪ ،‬و ﺷﺎه و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي راه ﺳﻮﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻮﺳﺎن ﻣﻴﺎن دو ﻗﻄﺐ‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﺗﺮوﺗﺴﻜﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫رﻓﻴﻖ ﺳﺮخ‬
‫»رﻓﻴﻖ ﺳﺮخ« ﻧﺎم ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﭼﺮﻳﻚ ﻣﺒﺎرزي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 39) 1354‬ﺳﺎﻟﮕﻲ( در‬
‫ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﻠﻴﺲ ﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ .‬او از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺴﻞ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﻪء‬
‫دوم دﻫﻪء ﭼﻬﻞ ﺷﻤﺴﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻮﻳﺎن ‪ ،‬اﺣﻤﺪزاده ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ ‪ ،‬و ﺣﻤﻴﺪ اﺷﺮف ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ اﻧﺪﻳﺸﮕﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎن ﺳﺎل ‪ 1347‬و ﺳﺎل ﺷﻬﺎدﺗﺶ ‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺳﻪ ﻛﺘﺎب و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻎ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﻫﺰار ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻄﻠﺐ ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه در اﻳﺮان ﭘﺨﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﭘﻮﻳﺎن ‪،‬‬
‫اﺣﻤﺪزاده ‪ ،‬و ﺟﺰﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﺮوه و ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﻣﻴﺮاث دار ﻧﻈﺮﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ آﻧﭽﻪ او ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ و اﻧﻘﻼب ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻞ ﻣﻬﺠﻮر ﻣﺎﻧﺪن و اﻧﺰواي ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن و دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻋﻠﺖ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ‪ ،‬رﻧﮓ و ﻟﻌﺎب »ﻧﻴﺮوي ﺳﻮﻣﻲ« اﻧﺪﻳﺸﻪء او؛ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي‬
‫ﻓﺪاﻳﻲ ﺧﻠﻖ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ و »راه ﻛﻮﺑﺎ« ﺑﺎور داﺷﺖ ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ آن ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‬
‫‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺮﻳﻜﻲ ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ و ﻣﺎﺋﻮ روﻳﻜﺮدي ﺑ‪‬ﺖ ﺷﻜﻨﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺧﻄﻮط ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او اﻧﺘﻘﺎد از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺷﻮروي از ﻫﻤﺎن اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ ‪ ،‬و اﻧﺘﻘﺎد از اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ‬

‫‪86‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻧﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻟﻨﻴﻨﻴﺴﻢ و ﺑﻮﻟﺸﻮﻳﺴﻢ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﺟﻮد ﻫﻤﻴﻦ روﻳﻜﺮد در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬
‫ﺿﺪﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺟﺒﻬﻪء ﻣﻠﻲ و ﻧﻴﺮوي ﺳﻮم ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ او را در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺻﺪﻣﻪ ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫دوم‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﻳﺪ ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﺧﻠﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻘﺪ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ‪ ،‬و ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن‬
‫ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻟﻨﻴﻦ ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اوج ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺮﻳﻜﻲ ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺴﺎدﮔﻲ از آن ﮔﺬﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺪال ﻗﻠﻤﻲ ﻣﻴﺎن ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن و ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي ﻓﺪاﻳﻲ )دﻗﻴﻖ ﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻴﺎن او و ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز و‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪء ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﻳﻲ( در ﺳﺎل ‪ ، 1353‬ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺣﺪي از ﺗﻨﺶ و ﺷﺪت رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺪاﻳﻴﺎن ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪء ﻣﺴﺘﻘﻞ‬

‫ﺑﺮاي ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻧﺪﻳﺶ‪ ،‬داﻧﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﻛﺸﻮري ﻛﻪ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻳﻚ ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮازﺑﻨﺪي اي از اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و دﻳﮕﺮ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﮔﺮاي ﭼﻨﺪ دﻫﻪء ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ ،‬و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن از اﻧﻘﻼب اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اواﺧﺮ دﻫﻪء ﭼﻬﻞ ﺷﻤﺴﻲ ‪ ،‬ﺑﺮاي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﭼﭗ »ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري« ازﺗﺠﺮﺑﻪء ﻛﻮﺑﺎ ‪ ،‬وﻳﺘﻨﺎم ‪ ،‬و ﭼﻴﻦ ‪،‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از آﺳﺎن ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮي از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎر ﺟﺪي‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﮔﺮي اش را ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺘﺠﺎوز از ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ در ﺑﺎرهء »اﻧﻘﻼب ﺟﻨﮕﻞ« آﻏﺎزﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪،‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻋﻠﻞ ﺷﻜﺴﺖ آن ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪» .‬ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ« ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﺎن درآﻣﺪه ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن وﻳﮋﮔﻲ ﻳﻚ درﺳﻨﺎﻣﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ را‬
‫ﻫﻢ دارد‪ :‬اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻴﺴﺖ ‪ ،‬و ﭼﻪ ﻣﻠﺰوﻣﺎﺗﻲ دارد ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ و‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋي ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻴﻨﻲ و ﻋﺎﻣﻞ ذﻫﻨﻲ ‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺮوﻳﺞ ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪء ارﮔﺎن‪ ،‬و اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺪاوم ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪء‬
‫ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ و ﻗﺪرت ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻴﺪه و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻫﺎي ﻛﺘﺎب ‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺗﺎرﻳﺨﺪاﻧﻲ آﻛﺎدﻣﻴﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن را ﻓﺮدي‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﺟﺪل ﺳﻴﺎﺳﻲ و درس ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺗﺠﺮﺑﻪء دﻳﺮوز ﺑﺮاي اﻧﻘﻼب ﻓﺮدا ﺑﺮ ﻛﺎﻏﺬ‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪87‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻣﻠﻲ ﮔﺮا و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن ﺟﻨﮕﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪء ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از واﭘﺴﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ دوﻟﺖ ﺗﺎزه ﭘﺎي ﺷﻮروي ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﻧﻘﻼﺑﻲ ﮔﻴﻼن اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ )‪ .(1920‬ﺑﺴﻴﺎري از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻛﻼﺳﻴﻚ دﺧﻴﻞ در ﻳﻚ اﻧﻘﻼب‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ در اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺒﻬﻪء ﻣﺘﺤﺪ و ﺗﻀﺎدﻫﺎي آن‪ ،‬ﺗﻀﺎد و ﺗﻨﺶ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻃﻴﻔﻲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي رادﻳﻜﺎل ﺗﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭼﭗ ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻲ‬
‫ﮔﺮا و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺳﻤﺘﮕﻴﺮي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﮕﺮاي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﭗ ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪء ارﺿﻲ و‬
‫دﻫﻘﺎﻧﻲ و اﻧﻌﻜﺎس آن در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪء ﭼﭗ ‪ ،‬وﺟﻮد ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ ﺧﺎرﺟﻲ اي ﭼﻮن اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي و ارﺗﺶ‬
‫ﺳﺮخ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻃﺮح و ﺗﻮﻃﺌﻪء اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ از درون و ﺑﻴﺮون و ﻏﻴﺮه‪.‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻈﻴﺮ ﺣﻴﺪرﺧﺎن ﻋﻤﻮ اوﻏﻠﻮ‪ ،‬اﺣﺴﺎن اﷲ‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﻮﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ از رﻫﺒﺮان ﺣﺰب »ﻋﺪاﻟﺖ« ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﺗﻌﺪادي از اﻋﻀﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪء ﺣﺰب‬
‫ﺑﻮﻟﺸﻮﻳﻚ ﺷﻮروي ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻘﺶ ﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻬﻮري ﻣﻮﻗﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﮔﻴﻼن ﺑﻴﺶ‬
‫از ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ دوام ﻧﻴﺎورد و از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان و ﺑﻪ دﺳﺖ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪ ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ رﻫﺒﺮان اﺻﻠﻲ آن در ﻣﻴﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت دروﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﺮاژﻳﻚ ﺑﺎﻋﺚ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻮروي ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﮔﺸﺘﻨﺪ ‪ ،‬و ﻋﺪه اي ﻧﻴﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دﺷﻤﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻨﮕﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ )ﺗﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ( ﻫﻨﻮز ﻣﻄﺎﻟﻌﻪء ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪه ‪ ،‬و ﭘﺎره اي‬
‫اﺳﻨﺎد اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﻨﻮز ﻧﺎﻣﻜﺸﻮف اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ‪ ،‬دو ﮔﺮاﻳﺶ در ﺗﺤﻠﻴﻞ از دﻻﻳﻞ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب ﺟﻨﮕﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻏﻠﻂ ﺷﻮروي در ﻗﺒﺎل ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮد؛ ب(‬
‫ﺿﻌﻒ دروﻧﻲ رﻫﺒﺮي اﻳﻦ اﻧﻘﻼب‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﺿﻌﻒ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺟﻬﺎﻧﻲ دﻻﻳﻞ اﺻﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ وارد اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﭽﻴﺪهء ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬روﺷﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﻦ دو دﻳﺪﮔﺎه‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺖ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰهء ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ او ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ »ﺟﻨﮕﻞ« ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎر ﺷﻮروي در ﻗﺒﺎل ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫‪88‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫»ﺷﻮروي ﺑﺎ ]ﺟﻨﺒﺶ[ ﺟﻨﮕﻞ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﺴﺖ‪ .‬ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ وﻋﺪه ﻫﺎ داد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻣﻮﻗﺘﻲ واداﺷﺖ ‪ ،‬و ﻛﻠﻤﻪء »ﺳﺮخ« را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻬﺎزي ﻧﻬﻀﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪. . .‬‬
‫وﻋﺪه داد ﻛﻪ اﻧﻘﻼب و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهء ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻠﻖ اﻳﺮان ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺳﺪ ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از وﻋﺪه ﻫﺎي ﺧﻮد وﻓﺎ‬
‫ﻧﻜﺮد‪ ،‬و در ﻋﻮض ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲ و رژﻳﻢ واﺑﺴﺘﻪء اﻳﺮان ﻋﻠﻴﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ وﺣﺪت رﺳﻴﺪ‪) «.‬ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬ص‬
‫‪(28‬‬

‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﻢ ﺷﻤﺎري دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ او از‬
‫اﻧﻘﻼب ﺟﻨﮕﻞ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ و ﻳﻜﺴﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻨﮕﻞ و رﻫﺒﺮ آن ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن‬
‫ﺳﺮاﭘﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻒ ‪ ،‬ﻫﺸﻴﺎر و آﺗﻴﻪ اﻧﺪﻳﺶ ‪ ،‬ﺑﺎﮔﺬﺷﺖ و ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزي اﻧﺪ ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ‬
‫ﺷﻮروي و ﻛﺎرﮔﺰاران اش ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر و ﻣﻮﻗﻊ ﻃﻠﺐ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺿﻌﻒ ﻫﺎي دروﻧﻲ ﺟﻨﺒﺶ و ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﺎح ﺑﻨﺪي ﻫﺎ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫درون ﺣﺰب ﺑﻮﻟﺸﻮﻳﻚ و »ﻛﻮﻣﻴﻨﺘﺮن« ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﻗﺒﺎل اﻧﻘﻼب ﻫﺎي »ﻣﻠﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺮق« در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ اي از ﺿﻌﻒ ﻫﺎي ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﺟﻨﺒﺶ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻫﺎي ﺷﻴﺦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ در ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻛﻠﻨﻞ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﺧﺎن ﭘﺴﻴﺎن درﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻓﻘﺪان ارﺗﺒﺎط ﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫ارﺗﺶ ‪ ،‬ژاﻧﺪارﻣﺮي و ﻗﻮاي ﻗﺰاق‪ ،‬ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﺮاي ﻛﻮﺷﺸﻬﺎي ﺧﺮاﺑﻜﺎراﻧﻪ در ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮﻛﺰي ‪ ،‬ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺳﺮاﺳﺮي ‪ . . .‬و اﻳﻦ ﺷﮕﻔﺘﻲ اﻧﮕﻴﺰ‬
‫ﺑﻮد از آﻧﺮو ﻛﻪ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺧﻮد ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫درﮔﻴﺮ ‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﺒﻨﺪي ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ رﻫﺒﺮي ﺧﺮده ﺑﻮرژواﻳﻲ ﺟﻨﺒﺶ ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ‬
‫ﺗﺌﻮري ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻛﺎدرﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺮﻓﻪ اي‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻴﺎﻓﺘﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ ‪ ،‬و ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﺮﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‬
‫ﻧﻬﻀﺖ روﺷﻨﮕﺮيِ وﺳﻴﻊ ﺗﺮي ﻛﻪ ﻓﺮاورﻧﺪهء ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﺟﻨﺒﺶ را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن ﺻﺺ ‪ 47-48‬و ﺻﺺ ‪.(60-65‬‬

‫‪89‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن در ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪء ﻣﻬﻢ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ از روﺣﺎﻧﻴﺖ ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ از ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي )و ﺳﻤﺘﮕﻴﺮي ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ آن( و ﺗﺤﻠﻴﻞ از ﻣﺴﺄﻟﻪء ﻗﺪرت و ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ‬
‫اﻧﻘﻼب ‪ ،‬ﻫﻮﺷﻴﺎري ﻫﺎﻳﻲ دارد ﻛﻪ ﺣﺘﺎ ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ‪ ،‬در اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ، 57‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﭼﭗ ﻓﺎﻗﺪ‬
‫آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻪ »ﺿﻌﻒ ‪ ،‬و اﺣﻴﺎﻧﺎً ﻓﻘﺪان ﻃﺒﻘﺎت اﺻﻠﻲ« در رأس ﺟﻨﺒﺸﻬﺎي آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ اﻳﺮان اﺷﺎره ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ‪ . . .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼﺑﺎت ﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ـ ﺿﺪ‬
‫ارﺗﺠﺎﻋﻲ ‪ ،‬و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ‪ ،‬ﺗﺎ اﺳﺘﻘﺮار رﻳﺸﻪ اي اﻧﻘﻼب ﭘﻴﺶ رود؛ و ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻨﺪهء ﻳﻚ‬
‫ﺗﺤﻮل و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﺳﺎﺳﻲ و ﻋﻤﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻴﻨﺶ و دﻳﺪ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ آن ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ‬
‫اش ﺣﺪاﻛﺜﺮ‪ ،‬و ﺣﺪاﻛﺜﺮ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﺗﺤﻮل ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﻮل ‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ ﻫﺎي اﺻﻮﻟﻲ و‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﺎزه ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺮوع ﻛﻨﺪ‪) «.‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪(59‬‬

‫در ﺻﻔﺤﺎت آﻏﺎزﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬ﻧﻜﺎﺗﻲ درﺑﺎرهء روﺣﺎﻧﻴﺖ ‪ ،‬ﻧﻘﺶ آن در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و ﺳﻤﺘﮕﻴﺮي ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ »ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻨﺪي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ آن« دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ از ﺗﻴﺰي و‬
‫ﻫﻮﺷﻴﺎري ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن ص ‪ ، 49‬ﺻﺺ ‪ .(53 - 50‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﻪء اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻨﮕﻞ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ‪ ،‬او ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻃﻌﻲ اﺑﺮاز ﻣﻲ دارد و ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫»اﺳﺘﻘﻼل ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻨﮕﻞ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﺿﻲ اﻧﻘﻼب اﻳﺮان و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ ﻧﺒﺾ ﺟﺎﻣﻌﻪ را در دﺳﺖ دارد ‪ ،‬ﺟﺪاً ﻗﺎﺑﻞ اﺗﻜﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻞ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ درﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﺣﻖ‬
‫را ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ رﻫﺒﺮي و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻃﺒﻴﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻳﻦ ﻳﺎ آن دارو را ﺑﺮاي ﻣﺮﻳﺾ ﺧﻮد ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪،‬‬
‫ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮل ‪ . . .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺟﻨﺎﺣﻬﺎي داﺧﻠﻲ ‪ . . .‬ﻳﺎ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺧﺎرﺟﻲ را‬
‫ﻧﺨﻮرد؛ و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ ﺟﻨﺎح اﺻﻠﻲ ﺟﻨﮕﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﺎح ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ‪ . . .‬ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬دﻗﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ‪،‬‬
‫و ﺧﻮاﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ﺷﻌﺎرﻫﺎ ‪ ،‬و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ را ﻃﺮح و دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪) «.‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ص ‪(126‬‬

‫و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺿﻌﻔﻲ در ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮد ‪ ،‬در »ﺗﺮﺑﻴﺖ ذﻫﻨﻲ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪء« ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن اﺳﺖ و ﻳﺎ »ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫روﺣﻲ ﻣﺮدم ﮔﻴﻼن ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﺗﺒﺮﻳﺰ ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ آرام ﺗﺮﻧﺪ« )ص ‪ ، (127‬و در ﻛﻞ ‪،‬‬
‫ﻛﻤﺒﻮد ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ در رﻫﺒﺮي ﺟﻨﺒﺶ ‪» :‬ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ دل رﺣﻢ و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد‪«.‬‬
‫)ص ‪(128‬‬

‫‪90‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫از ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺎ ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ‬
‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن »ﺧﻴﺎﻧﺖ« ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻨﮕﻞ را در اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻲ دﻳﺪ‪ :‬زﻳﺮﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﺻﻮل ﻗﺮارداد‬
‫اوﻟﻴﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن و ﺷﻮروي‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ »ﻛﻮدﺗﺎ« ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻴﺮزا و ﻳﺎران اش ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫»ﭼﭗ« ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺎزش ﺑﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و رﺿﺎﺷﺎه‪ .‬ﭼﺮا دوﻟﺖ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اﻛﺘﺒﺮ ‪ ،‬زﻳﺮ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻟﻨﻴﻦ ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ؟ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺮاي »ﺳﺎزش« ﺷﻮروي ﺑﺎ اﻧﮕﺴﺘﺎن و ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ دﻟﻴﻞ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫و دوﻟﺖ اﻳﺮان )ﺻﺺ ‪.(365 -356‬‬

‫روﺷﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ‪ ،‬ﺑﺎ اﺑﺰاري اﻧﺪك ‪ ،‬ﺟﺴﻮراﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳﺮان و ﺷﻮروي ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﺼﻮر اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻤﻪء اﺑﻬﺎم ﻫﺎ وﺑﻐﺮﻧﺠﻲ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻓﺼﻞ را ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آورد ‪ ،‬ﺑﻪ دور از واﻗﻌﺒﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪» ،‬ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ« ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﻔﻜﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اي ﻛﻪ ﻣﺎ ﻃﻲ »اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ« اﺧﻴﺮ اﻳﺮان ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن درﻣﻮرد‬
‫اﻧﻘﻼب در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اي ﺣﺪاﻗﻞ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ‪ ،‬رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺬﻫﺒﻲ ‪،‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺒﻬﻪ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ در ﻗﺒﺎل ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﻏﻴﺮﭘﺮوﻟﺘﺮي ‪ ،‬ﻧﻘﺶ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻲ ﮔﺮا و‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮده ﻫﺎ ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﻘﻼب ﻣﺪاوم ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺳﻮآل‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ و ﺟﺎﻟﺐ اﻧﺪ‪» .‬ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ« در ﺑﻬﺎر ‪ 1349‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﺴﺨﻪ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ اﻣﺎ در‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺨﺶ از ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ‪ ،‬اﺛﺮي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﭼﭗ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدد ﺑﻪ دﺳﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮان ﻧﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮدن ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻃﻨﻴﻦ رﻋﺪآﺳﺎي دﻳﮕﺮي از ﺳﻮي ﺟﻨﮕﻞ روﻳﺎرو ﻳﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ‪ .‬آﻏﺎز ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭼﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪء روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻓﺪاﻳﻲ ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪء ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﮔﺬاﺷﺖ ﺑﺮ ﻳﻚ‬
‫دورهء ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ و اﻧﺰواي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﭼﭗ‪.‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن و ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻚ اش ﻛﻪ در اﻳﻦ دوران ‪ ،‬ﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲ در‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻗﺪام ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1347‬ﺗﺎ ‪ ، 1350‬در ﺻﺪد ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼب‬

‫‪91‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﻔﺼﻞ »اﻧﻘﻼب« ﺛﻤﺮهء ﻛﻮﺷﺶ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﻮد و در اﻳﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪء ﺗﺎرﻳﺨﻲ ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ دروازهء ﻫﻤﻜﺎري او را ﺑﺎ ﻓﺪاﺋﻴﺎن ﺧﻠﻖ ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« در ﻛﻨﺎر »رد ﺗﺌﻮري ﺑﻘﺎ« )اﻣﻴﺮﭘﺮوﻳﺰ ﭘﻮﻳﺎن( و »ﻣﺒﺎرزه ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﻢ اﺳﺘﺮاﺗﮋي«‬
‫)ﻣﺴﻌﻮد اﺣﻤﺪزاده( ‪ ،‬از اوﻟﻴﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎي ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺸﻲ ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ ﻣﺸﻲ ‪ ،‬درك اراده ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ )واﻟﻮﻧﺘﺮﻳﺴﺖ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪن ﭘﺮوﺳﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن‪» :‬ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﺮاه زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﻘﻼب ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮد آﻏﺎزﮔﺮ اﻧﻘﻼب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ و ﻛﺎرﮔﺮي‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ‪) «.‬ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« ص ‪.(226‬‬

‫ﺑﺮاي ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ـ ارﺗﺸﻲ دو ﻫﻮﻳﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮده‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ و ﻫﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ )ص ‪ .(39‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪء ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬در‬
‫ﺑﻴﻨﺶ اراده ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪء ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬او ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺰب ﻳﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﻴﺸﺘﺎز ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺴﻠﺢ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮ ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ‬
‫»ﻃﺒﻘﻪ و ﺗﻮده را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ«‪:‬‬

‫»آﻳﺎ ﺣﺰب ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ و ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻃﺒﻘﻪ ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ و ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻗﻴﺎم ﻳﺎ ﺧﻴﺰش ﺧﻮد ﺑﺨﻮدي‬
‫ﺗﻮده و ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ ‪ ،‬از آﻏﺎزﻳﺪن ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ‪ ،‬از ﻧﻄﻔﻪ ﮔﺬاري اﻧﻘﻼب ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد؟ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دﻟﺨﻮش ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ و ﺗﻮده ﻣﮋده دﻫﺪ‪ :‬ﻳﮕﺎﻧﻪ راه رﺳﺘﮕﺎري اﻧﻘﻼب اﺳﺖ؟ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﻪ! ﭘﺲ‬
‫ﺣﺰب ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮد ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﻧﻘﻼب را ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از ﻣﺮﺣﻠﻪء ﻧﻄﻔﻪ اي آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‬
‫و در ﭘﻮﻳﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ و ﺗﻮده را اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪) «.‬ﻛﺘﺎب‬
‫»اﻧﻘﻼب« ص ‪(40‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪء ﻧﻄﻔﻪ اي اﻧﻘﻼب ــ ﻗﺒﻞ از ﻗﻴﺎم‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺳﺮﻛﻮب رژﻳﻢ ﺣﺎﻛﻢ ‪ ،‬ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮارﺳﻴﺪن وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ و‬
‫ﻗﻴﺎم ‪ ،‬ﻧﺒﺮد را ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺣﺰب اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻨﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻬﻴﺎي ﺟﻨﮓ‬

‫‪92‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺨﻮدي ﺧﻮد »آﻏﺎزﮔﺮي« ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺑﺮﻧﻤﻲ ﺧﻴﺰد ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺷﺮوع آن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﻛﻮل ﺑﻪ آﻏﺎز ﻗﻬﺮ دوﻟﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﺮﭼﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻣﻴﺎن‬
‫آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ و »ﺗﻮده اي ﺷﺪن« آن راﺑﻄﻪ اي ﺧﻮد ﺑﺨﻮد و ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲ دﻳﺪ‪.‬‬

‫او ﻧﻤﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺴﺘﻪء ﭘﻴﺸﺮو در دوران رﻛﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺰواي ﺑﻴﺸﺘﺮ آن از ﻫﺮﻧﻮع ﻋﻤﻞ ﺗﻮده‬
‫اي ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﺪ و در اﻧﻔﻌﺎل ﺗﻮده ﻫﺎ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺮﺟﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻦ ﺑﺴﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﺧﻠﻖ را از ﻣﺸﻲ اﺣﻤﺪزاده ـ ﭘﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺌﻮري ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺳﻮق داد ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻋﻤﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎدن ﻳﻜﺒﺎرهء دﻳﺪﮔﺎه ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺘﺎز‪.‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺷﻮد ـــ »ﻣﺪرﺳﻪء آﮔﺎﻫﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ« ـــ ﻧﻪ ﻣﻜﺎن ﻛﺎر‬
‫ﻛﺎرﮔﺮان ‪ ،‬ﻧﻪ اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي و ﻣﺒﺎرزات روزﻣﺮهء ﺻﻨﻔﻲ ‪ ،‬ﻧﻪ ﻛﺎر ﺗﺮوﻳﺞ و ﺗﺒﻠﻴﻎ در ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺧﻮد ﭘﺮوﺳﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي او ﻛﺎر در ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ »ﻧﺎﻛﺎرﮔﺮي« و »ﮔﻤﮕﺸﺘﮕﻲ« ﻃﺒﻘﻪ‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﺎرﮔﺮ از ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ اش ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺗﻀﻤﻴﻦ دﻫﻨﺪهء ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ آﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﺎرﮔﺮي و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اوﺳﺖ )ﻫﻤﺎن ﺻﺺ ‪ .(65-68‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ از ﻣﺤﻴﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ دور ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻳﮕﺮ »ﭘﺮوﻟﺘﺮ« ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪء ﻗﺸﺮﻫﺎي ﺣﺎﺷﻴﻪء ﺷﻬﺮي‬
‫ﻳﺎ ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ورﺷﻜﺴﺘﻪ ﺳﻘﻮط ﻛﺮده ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻣﺒﺎرزه و آﮔﺎﻫﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﭘﺴﺮﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫در ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« ﺻﺤﺒﺘﻲ از ﻣﺮﺣﻠﻪء اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺻﺤﺒﺖ از اﻧﻘﻼب ﻛﺎرﮔﺮي‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺤﺚ ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻛﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﭗ اﻳﺮان درﮔﺮﻓﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪء‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻘﺪان اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﺰد ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رد اﻧﻘﻼب ﻫﺎي »ﻣﺮﺣﻠﻪ اي« اﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻴﺰ ﺻﺤﺒﺖ آﺷﻜﺎري ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن‬
‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻴﻨﻲ اﻧﻘﻼب در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ آﻣﺎده اﺳﺖ ‪ ،‬آﻧﭽﻪ آﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ذﻫﻨﻲ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﺪان رﻫﺒﺮي اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ در اﻧﻘﻼب اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻧﻘﻼب در ﻫﺮﺟﺎ ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻤﺒﻮد‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬او در ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرهء ﻣﻠﺖ ﻫﺎ و ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻠﻲ ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﻣﺮزﻫﺎ را ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻮرژوازي اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬ﻏﻴﺮﭘﺮوﻟﺘﺮي ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ و از اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ‬
‫اﻧﻘﻼب ﭘﺮوﻟﺘﺮي ﭘﺲ از وﻗﻮع در ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﮔﺬرد)ﺻﺺ ‪ 44‬و ‪.(237‬‬

‫‪93‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﺮ اﻧﻘﻼب ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ‪» ،‬ﻻﻳﻨﻘﻄﻊ« ‪» ،‬ﺑﻪ ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد« ‪ ،‬ﺗﺎ ﻃﻲ »دﻫﻬﺎ و دﻫﻬﺎ ﺳﺎل‬
‫اﻧﻘﻼب ﺟﻬﺎﻧﻲ« ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫»ﻫﺮآﻳﻨﻪ اﻧﻘﻼب در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺮزﻫﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬دﻳﺮ ﻳﺎ زود ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ رو‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ‪ ،‬دﮔﺮدﻳﺴﻲ‬
‫ﻧﺎﻛﺎرﮔﺮي ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪه اي ﺿﺪاﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﻴﺰ دﮔﺮﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪) «.‬ﻫﻤﺎن ص ‪.(44‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻨﺶ اراده ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ اي ‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﻋﻈﻴﻢ درك اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪:‬‬
‫ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ در ﻳﻚ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ اﻧﻘﻼب را ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﻮي ﻣﺮزﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ ‪ ،‬در‬
‫درون ﻣﺮزﻫﺎﻳﺶ و ﺑﺮاي دﻫﻪ ﻫﺎ ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟ ﭼﻪ ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي ﻣﺮﻛﺰي؟ ﭼﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺴﺘﺮدهء ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ـــ در ﻋﻴﻦ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫رو ﺑﻪ ﻓﺰون ـــ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻳﻞ آﻳﺪ؟ ﭼﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻤﻲ ﺑﺮاي ﮔﺬار از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ؟ ﺷﻜﻞ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ راﺑﻄﻪ اش ﺑﺎ ﺣﺰب و دوﻟﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟ راﺑﻄﻪ اش ﺑﺎ ﺷﻮراﻫﺎ‬
‫‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﮕﺎﻫﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ رﺳﺪ دﻳﮕﺮ ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﻓﺪاﻳﻴﺎن و اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﺖ ﻫﺎ‬

‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 50‬و ‪ 51‬ﺷﻤﺴﻲ ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي )ﮔﺮوه ﻧﺎدر ﺷﺎﻳﮕﺎن ﺷﺎم اﺳﺒﻲ( ﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﺪه ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﻛﻮﭼﻚ ﭼﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﺒﻬﻪء دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺧﻠﻖ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎ ‪،‬‬
‫اﺻﻮل ﻧﻈﺮي ‪ ،‬و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﻮﺷﺘﻪ اي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن را‬
‫ﻣﺎﻧﻴﻔﺴﺖ آن ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻟﻮ رﻓﺘﻦ و ﺷﻬﺎدت ﻧﺎدر ﺷﺎﻳﮕﺎن و ﻳﺎران اش ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن و‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎي »ﺟﺒﻬﻪ« ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ )ﺧﺮداد ‪ .(1351‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻗﻠﻴﺘﻲ ﻣﻌﺘﺮض و‬
‫ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻨﺰوي ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺸﻲ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺘﺎز ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪف دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻧﻘﺪ‬
‫ﻟﻨﻴﻨﻴﺴﻢ‪ .‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮدن ﻛﺘﺎب ﺟﻨﮕﻞ ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ رﻓﺘﺎر ﺷﻮروي ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﺟﻨﮕﻞ ﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪه اي اﺗﻔﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ رﻳﺸﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺮوژهء ﺑﻮﻟﺸﻮﻳﺴﻢ و ﻧﻴﺰ دﮔﺮدﻳﺴﻲ اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ ﺗﺤﺖ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻟﻨﻴﻦ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪94‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺣﻤﻠﻪء ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﺗﻨﺪ و ﺗﻠﺦ )»ﻧﻨﮕﻴﻦ« ‪» ،‬ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ«( ﻣﺘﻮﺟﻪ »ﻟﻨﻴﻨﻴﺴﻢ« ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او از آﻧﭽﻪ‬
‫ﺧﻮد آن را ﻟﻨﻴﻨﺴﻢ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ :‬ﮔﺎه آن را ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ اﺻﻞ »ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ‬
‫آﻣﻴﺰ« ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ دوﻟﺖ ﺷﻮروي ‪ ،‬و ﮔﺎه ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪء »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ در ﻳﻚ ﻛﺸﻮر«‬
‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد‪ .‬او ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺑﻮﻟﺸﻮﻳﺴﻢ را از زﻣﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ آن )‪ (1903‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮدود ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد زﻳﺮا‬
‫ﺑﺎ ﺗﺌﻮري ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﻧﺪارد )ﺻﺺ ‪ .(79-81‬اﻣﺎ ﻟﻨﻴﻦ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪء او ‪ ،‬در اﺳﺎس‬
‫ﻟﻨﻴﻦ ﭘﺲ از اﻛﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪» :‬دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي ﺿﺪ اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ . . .‬در ﺣﻮاﻟﻲ ‪ 1920‬رخ داد‪«.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن ص ‪ (260‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن اﺳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺷﻮروي و‬
‫»ﻛﻮﻣﻴﻨﺘﺮن« )اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎل ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ( ﺑﺎ ﭘﻴﺮوي از ﺳﻴﺎﺳﺖ »ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ« ﺑﺎ اردوﮔﺎه ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪،‬‬
‫دورﻧﻤﺎي اﻧﻘﻼب ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮدﻧﺪ و ﺗﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺟﺒﻬﻪء ﺿﺪاﻧﻘﻼب ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬
‫دادﻧﺪ )ص ‪ .(29‬و آﻧﮕﺎه ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎي ﻛﻮﻣﻴﻨﺘﺮن‬
‫آﺷﻨﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ‪. . .» :‬ﭼﻬﺮه اي ﻛﻪ دﻳﺮﮔﺎﻫﻴﺴﺖ ﺷﻮروي ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺪك‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﻮﺑﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪) «.‬ﻫﻤﺎن ص ‪(21‬‬

‫ﻛﺘﺎب اﻧﻘﻼب ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ واﻛﻨﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎن او و ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ‬
‫ﺟﺪاﻟﻲ ﻧﻈﺮي درﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺤﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﺛﻤﺮهء آن دو ﻛﺘﺎب ‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎوز از ﺷﺸﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﻳﺰ ﺷﺪ! ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻬﺎد‪ ،‬و ﻫﻤﺰﻣﺎن‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﺧﻮد ﻓﺪاﻳﻴﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﺠﻢ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮهء اﻳﻦ دو ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازم ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺟﺎ دارد ﺑﻪ ﻳﺎد آورده ﺷﻮد‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ﻣﻦ ﺑﺮاي آوردن‬
‫آﺛﺎر ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن در زﻣﺮهء ﻣﻴﺮاث ﭼﭗ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ در اﻳﺮان ‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ رﺧﺴﺎر اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮ را در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪء ﭼﻬﺮه ﻫﺎي »اﻧﻘﻼﺑﻲ« آن ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﭘﺪﻳﺪهء اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ در ﺑﻌﺪﻫﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در ﺑﻌﺪ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮد اﻧﻘﻼﺑﻲ‪.‬‬

‫روﺷﻨﻔﻜﺮيِ اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻪ ﺷﺪه و رﺳﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﺒﻮد ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻼﻗﻲ ﻣﻨﺶ و روﺣﻴﻪء ﺣﺴﺎس ﻣﺼﻄﻔﻲ‬
‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ ﺟﺰﻣﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و »واﻛﻨﺸﻲ« ‪ ،‬در ﻧﻮﺷﺘﻪ‬

‫‪95‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﺎﻳﺶ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺷﻴﻮهء ﺧﺸﻚ و آﻣﻮزﮔﺎراﻧﻪء ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﺰوه ﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭼﭗ ‪ ،‬در ﻫﺮﺻﻔﺤﻪ از ﻫﺮآﻧﭽﻪ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﺑﻲ اﻏﺮاق ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﻲ و ﺻﻤﻴﻤﻴﺘﻲ ﺗﺒﺪار ﻣﻮج ﻣﻲ‬
‫زﻧﺪ ﻛﻪ از اﻣﺘﻴﺎز ﺑﺰرگ اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﺑﺮ ﻣﻲ آﻣﺪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻳﻲ ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از دﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻼق و ﺗﻮأم ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺗﺌﻮري ﻫﺎ و ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪء ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻣﻲ داﻧﺪﻛﻪ ﺗﻴﺮﺑﺎران ﻛﺮدن ﻣﻐﺰﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪء زﻳﺎن ﺑﺨﺸﻲ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻮاه درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﻳﺶ از ﻧﻴﺮوي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺘﻜﺎﻣﻠﺘﺮ آن ﺗﺮواﻳﺪه اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻮاري اﺳﺘﺨﻮاﻧﺒﻨﺪي ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺧﻮد از ﻳﻜﺴﻮ و ﻓﺮاز ﺗﺎرﻳﺨﻴﺶ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ آﮔﺎﻫﻲ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ از ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻫﻴﭻ‬
‫دﻫﺸﺘﻲ ﻧﺪارد‪) «.‬ﻫﻤﺎن ص ‪(68‬‬

‫ﺑﺮاي ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﻣﺘﻨﻲ ‪ ،‬وﻟﻮ از ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻫﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﻨﻲ ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﻛﻨﺠﻜﺎوي‬
‫ﺟﻤﻼت و واژه ﻫﺎ را ﻣﻲ درد و ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺧﻮدش را از آﻧﻬﺎ اﻋﻼم ﻣﻲ دارد‪ .‬او از ﻣﻌﺪود‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان آﻏﺎزﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ‪ ،‬از ﻫﻴﭻ رﻫﺒﺮ ﺑﺰرگ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑ‪‬ﺖ ﻧﻤﻲ‬
‫ﺳﺎزد‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎره اي از ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻟﻨﻴﻦ را ﺑﺒﻴﻨﺪ ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه واﻗﻌﻲ دﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻛﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﻫﻤﻴﻦ روش ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ در دﻓﺎع از اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ رﺳﻤﻲ ﭼﺎپ ﺷﻮروي و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ آن ﻛﺸﻮر اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و در ﻋﻮض ﺗﺎرﻳﺨﺪاﻧﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﺘﻌﻬﺪي ﭼﻮن آﻳﺰاك‬
‫دوﻳﭽﺮ ﻳﺎ اي اچ ﻛﺎر را »روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻟﻴﺒﺮال« ‪» ،‬ﻻﺷﺨﻮر ﺟﻨﺎزهء ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ« ‪ ،‬و »ﻛﺎرﺷﻨﺎس اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ« ﻣﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ واﻗﻌﻲ ﺷﻮروي و ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ آن ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣﻲ دﻫﺪ ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ در آن زﻣﺎن ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﺴﻮﻳﮕﻲ ﻫﺎي دﻳﮕﺮي درﻣﻲ ﻏﻠﻄﺪ‪ .‬ﺗﻨﺶ ﻣﻴﺎن او و‬
‫ﻓﺪاﻳﻴﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺘﺎب »اﻧﻘﻼب« و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ او را ﺑﻪ ﺟﺪاﻳﻲ از ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪ )ر‪ .‬ك‪.‬‬
‫»ﭘﻨﺞ ﻧﺎﻣﻪء ﺳﺮﮔﺸﺎده ﺑﻪ ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﺧﻠﻖ اﻳﺮان«(‪ .‬در ﺳﺎل ﺷﻬﺎدﺗﺶ ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﻳﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫زﺧﻢ اﻧﺰوا ‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‬

‫‪96‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد اﺧﺘﻼف ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻧﻮﺷﺘﺎري و زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ او ﺑﺮاي اﺑﺮاز‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻟﮕﻮي اﻳﻦ زﺑﺎن ﻧﺤﻮهء ﻧﮕﺎرﺷﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﺸﺮﻳﻪء »اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻨﺮ« ﺗﺮوﻳﺞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ :‬ﻧﺜﺮي ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﺮه ﻧﻮﻳﺴﻲ و اﺟﺘﻨﺎب از ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺮاﻳﻲ داﺷﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻓﺮاط در‬
‫اﻳﻦ راه ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ واژه ﻫﺎي ﻣﺮده ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻠﻤﺎت ﺳﺎدهء روزﻣﺮه ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻴﻨﺘﺎﻛﺲ زﺑﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﺠﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﻟﺖ »ﺗﺮﺟﻤﻪ وار« ﺟﻤﻼت ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺿﺮورﺗﻲ ‪ ،‬ﻳﻚ زﺑﺎن‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﻲ ﻣﺘﻈﺎﻫﺮاﻧﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻧﻜﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهء ﻧﻴﺎزي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻛﻲ از ﺗﻜﺮوي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اش ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن در ﺟﺎﻳﻲ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺮﻓﺘﻦ از اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮهء ﻧﺜﺮ ﮔﺮاﻳﻴﺪه ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از واﻣﮕﻴﺮي ﺑﻌﻀﻲ از واژه ﻫﺎي ﻛﺴﺮوي ‪ ،‬او زﺑﺎن اش را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺪﻳﻮن‬
‫»اﻧﺪﻳﺸﻪ وﻫﻨﺮ« وﺳﺮدﺑﻴﺮ آن ﻧﺎﺻﺮ وﺛﻮﻗﻲ ﺑﻮد‪) .‬از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﮕﺬرﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﺮوي ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮﺑﺨﺶ و‬
‫ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب اش ﮔﻔﺘﺎري از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم ‪ ،‬از ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻳﺎ ﻗﺮآن ﻧﻤﻲ آورد ـــ ﻛﺎري ﻛﻪ در ﻓﻀﺎي‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮيِ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ آن دوران »ﺷﻴﻚ« و »ﺧﻼف ﺟﺮﻳﺎن« ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ!(‬

‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﻴﺎق ﻧﻮﺷﺘﺎري ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي در راه‬
‫ﮔﺴﺘﺮش اﻓﻖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در ﭘﻬﻨﻪء واژﮔﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺮﻓﻪ اي و ﻣﺮوج ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬اﻳﻦ زﺑﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ وﺧﻴﻢ و اﻧﺰوا آَور‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﻧﺰواي ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ﻧﺎﺷﻲ از زﺑﺎن وﻳﮋهء او ﻧﺒﻮد‪ .‬زﺑﺎن او ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ اي از ﺗﻜﺮوي‬
‫آزادﻣﻨﺸﺎﻧﻪء ﻣﺒﺎرزي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ زدﮔﻲ آن روزِ ﺟﻨﺒﺶ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ اﻳﺮان ﺷﻮد‪.‬‬
‫درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺗﻬﺎم زدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻓﻬﺎي »ﺳﺎواك« و ﺿﺪﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ در رژﻳﻢ ﺷﺎه ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺎپ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺗﻬﺎم را ﺣﺰب ﺗﻮده در آن‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﻣﻲ زد!(‪ .‬ﺣﻤﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺠﻴﺪ از »ﻳﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ« ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ }ﺑﻪ ﻗﻮل او{ »دﺷﻤﻦ ﻛﻴﻨﻪ ﺗﻮز ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ« را ﻛﺸﺖ ]راﻣﻮن ﻣﺮﻛﺎدر ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﺖ ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪء داﺧﻠﻲ ﺗﺮوﺗﺴﻜﻲ در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﻜﺰﻳﻜﻮ ﻧﻔﻮذ و ﺑﺎ ﺗﺒﺮ ﻓﺮق ﺳﺮ او را دو ﻧﻴﻤﻪ ﻛﺮد‪ ، [.‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺘﺎ‬
‫اﺷﺎره اي ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺷﻮروي ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﺑﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫‪97‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد رﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ در ﻗﺒﺎل ﻫﻤﺮزﻣﺎن ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ دﻳﮕﺮاﻧﺪﻳﺶ ﺧﻮد اﺗﺨﺎذ ﻣﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ؟ ﺑﻬﺘﺎن ‪ ،‬ﺗﺮور ﺷﺨﺼﻴﺖ ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻳﺎ ﺣﺬف ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ؟ ﻟﺠﻦ ﻣﺎﻟﻲ ﻫﻤﺮزﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ دﻳﺮوز رﻓﻴﻖ ﺑﻮد ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﺸﺨﻮارﮔﺮ ﺣﺮﻓﻬﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﺴﻢ«؟ ﺷﺎﻳﺪ از ﻫﻤﻴﻦ رو ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ‪ ،‬در‬
‫ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﻳﻨﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن ﺟﻨﮕﻠﻲ از ﭘﺲ »ﺧﻴﺎﻧﺖ« ﻳﺎران ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ ‪ ،‬و از زﺑﺎن‬
‫دل ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎن اﻳﻦ ﺷﻌﺮ ﻧﻴﻤﺎ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﺑﻪ ﻛﺠﺎي اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﻴﺮه ﺑﻴﺎوﻳﺰم ﻗﺒﺎي ژﻧﺪهء ﺧﻮد را‬
‫‪/// « . . .‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي ‪» ،‬ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اﻳﺮان« ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪء »ﻛﻨﻜﺎش ـ در ﮔﺴﺘﺮهء ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ« )وﻳﮋه روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮان(‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،2-3‬ﺑﻬﺎر‬
‫‪ 1367‬ﺷﻤﺴﻲ و ‪ 1988‬ﻣﻴﻼدي‪.‬‬

‫‪98‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫زﻧﺪاﻧﻲ‬
‫ﺳﻪ ﭼﻬﺮهء ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ دراﻳﺮان ـ ﺳـﻪ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫»ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در درون اردوﮔﺎه ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري اﻳﺮان‪ ،‬از‬

‫آﻏﺎز ﺗﺎ ﺑﻪ اﻛﻨﻮن ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﭘﮋوﻫﻨﺪه اي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ارزش و‬
‫ﺗﻮان ﻫﻤﺴﻨﮕﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮآوران ﺟﻬﺎﻧﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪه‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ و درﺧﺸﺎن ﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮه ﻫﺎي آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎب‬
‫‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ ﻛﺴﺮوي ‪ ،‬و ﺷﻬﻴﺪ اراﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪«. . .‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن )»اﻧﻘﻼب« ‪ ،‬ص ‪(13‬‬

‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎم ﺑﻬﻤﻦ )اﻧﻘﻼب ‪ ، (1357‬ﻓﻘﺮ ﺗﺌﻮرﻳﻚ وﺟﻪ ﺑﺎرز ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬آن‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ رو ﻗﻄﺐ ﺑﻨﺪي ﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از اﻳﻦ ﻓﻘﺮ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ‬
‫ﺗﺌﻮري »ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺎده« اي ﺑﺮاي ﺑﻜﺎر ﺑﺴﺘﻦ در ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋهء اﻳﺮان ﭘﻴﺶ روي آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻟﻨﻴﻨﺴﻢ روﺳﻲ و ﭼﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻣﻴﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮي در اﻳﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺰب ﺗﻮده‪ ،‬ﭼﻮﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺌﻮري اش را از »آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦ« ﻫﺎي ﺷﻮروي )اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎي ﺣﺰﺑﻲ( ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﻮرﻣﻮﻟﻬﺎي‬
‫»رﻗﺎﺑﺖ دو اردوﮔﺎه ‪ ،‬اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺟﺒﻬﻪء ﻣﺘﺤﺪ ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻣﻠﻲ‪ ،‬و راه‬
‫رﺷﺪ ﻏﻴﺮﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري« را ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﺟﺎوداﻧﻲ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان ﻧﻈﺮﻳﻪء‬
‫»ﺳﻮﺳﻴﺎل اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ روﺳﻴﻪ« ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪء ﻣﺎﺋﻮﺗﺴﻪ دون رﻫﺒﺮ ﭼﻴﻦ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ در دﻫﻪء ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺠﺎه ﺷﻤﺴﻲ در ﭘﻬﻨﻪء اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ »اﻳﺮان ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪء ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ـ ﻧﻴﻤﻪ ﻓﺌﻮدال« ‪ ،‬اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ »ﻧﻮﻳﻦ« ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﻮده اي ﻃﻮﻻﻧﻲ و »ﻣﺤﺎﺻﺮهء ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ روﺳﺘﺎ« ‪ ،‬ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي ﺧﻼق ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اﻳﺮان‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪99‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻃﺮﻓﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﺌﻮري ﻫﺎي وارداﺗﻲ ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮاﻓﻲ ﻫﺎي ﻣﻄﻮل در اﻳﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﺪارك ﻋﻤﻠﻲ در راه ﭘﻴﺎده ﻛﺮده ﺗﺌﻮري ﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻧﻨﻤﻲ ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻮرﻳﺴﺖ ﻫﺎﻳﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪» ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ« زﻳﺮ ﺑﻐﻞ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬از ﮔﺮد راه رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻲ اﻧﺪازهء ﺗﺌﻮري و ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺎﺧﺘﺎري‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪء اﻳﺮان ﺑﺮﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻣﺒﺎرزات داﺧﻠﻲ ‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اوﺿﺎع ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اي ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺠﺎرب اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎرز ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ در ﻃﻮل دو ﺳﻪ دﻫﻪء ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺗﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪء ﭘﺮداز اﺻﻴﻞ و ﻃﺮاح اﺳﺘﺮاﺗﮋي در ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﻳﺮان ﭼﻬﺮه ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻫﻤﻴﺖ و ﺷﮕﻔﺘﻲ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ دوﭼﻨﺪان ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪء او در ﭘﺲ دﻳﻮارﻫﺎي‬
‫زﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺷﺎه ‪ ،‬در ﻓﻮاﺻﻞ ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﻣﺼﺎﺋﺐ ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪ اي‬
‫»ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎي زﻧﺪان« اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ واﻗﻌﺎً ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﺮان )ﻧﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪي ﻫﺎي ﭼﭗ در‬
‫ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر( ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺮﻓﻪ اي‬

‫ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮروﺷﻨﻔﻜﺮ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﻤﺪوره اش ﺷﺎﻳﺴﺘﻪء ﻧﺎم اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺣﺮﻓﻪ اي اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎر اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﺑﺎ ﻛﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ اش از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺟﻮاﻧﻲ ‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن و ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪32‬‬
‫)ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻮاﻧﺎن ﺣﺰب ﺗﻮده ـ ﺳﺎزﻣﺎن داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺟﺒﻬﻪء ﻣﻠﻲ( ‪ ،‬در دوره ﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب زﻧﺪان و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮش در زﻧﺪان ‪ ،‬ﺑﻬﻢ ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﻓﺎﺻﻠﻪء ﮔﺴﺴﺖ ﺗﺪاوم ﺗﺠﺮﺑﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ اواﺧﺮ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺳﻲ ﺗﺎ آﻏﺎز دﻫﻪء ‪ 50‬ﺷﻤﺴﻲ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن »ﺣﻠﻘﻪء ﭘﻴﻮﻧﺪ« ي ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﺗﺌﻮرﻳﻚ و ﻋﻤﻠﻲ در ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﻳﺮان ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻓﺘﺎدن ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ زﻧﺪان در زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1346‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺎر ﻣﺨﻔﻲ ‪ ،‬او در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺒﺎرزات ﻋﻠﻨﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ ـ ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻪ ﻃﺮح و‬
‫ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻲِ ﻣﺴﺎﻳﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻮع ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻧﻮﻳﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺣﺰب ﺗﻮده ‪ ،‬وﺣﺪت ﭼﭗ‬

‫‪100‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮهء ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺟﻨﺎح ﭼﭗ ﺟﺒﻬﻪء ﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺑﺎ ﻋﻄﻒ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي‬
‫ﻛﻮﺑﺎ ‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬و اﻟﺠﺰاﻳﺮ‪ ،‬و ﺗﺪارك ﻣﺒﺎرزه ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ در زﻧﺪان ﺑﻮد ﻛﻪ اوج ﻛﺎر ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪء آﻏﺎز ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي‬
‫ﻓﺪاﻳﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺷﻬﺎدت اش ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي زﻧﺪان او ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ‪ ،‬در ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪء‬
‫اﻳﺮان ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻮﻳﻦ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ در آن زﻣﺎن را ﭘﻲ رﻳﺰي ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺶ روﺷﻨﻔﻜﺮي ﺟﺰﻧﻲ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺟﺰﻧﻲ ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺰوه ﻫﺎي »‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ﺗﺌﻮرﻳﻚ« ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪ 1356‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺿﻄﺮار ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ زﻧﺪان و ﺧﻄﻴﺮ ﺑﻮدن ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ‬
‫آن ﺑﻲ واﺳﻄﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان از ﺧﻼل آن ﺑﻪ روﺣﻴﻪ وﻣﻨﺶ ﺷﺨﺼﻲ او راه ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬از ﻣﺮدي ﻛﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺷﻌﺮﮔﻮﻧﻪ اش در ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻫﺎي اﻧﺘﺰاﻋﻲ او ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﻬﺮﻧﮕﻲ ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺷﻌﺎﻋﻴﺎن ‪ ،‬ﻳﺎ اﻣﻴﺮﭘﺮوﻳﺰ ﭘﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺜﺮ ﺟﺰﻧﻲ از رﻧﮓ ﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﻋﺎﻃﻔﻲ ‪ ،‬از‬
‫ﺧﺸﻢ ﻳﺎ ﻃﻌﻨﻪء اﺧﻼﻗﮕﺮاﻳﺎﻧﻪء ﻳﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭘﺮﺷﻮر ﺗﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬آن ﺗﻨﺶ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ روان ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺑﻲ ﻗﺮاري ﻓﺮدﮔﺮاي رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ‪ ،‬و ﺧﺮدﮔﺮاﻳﻲ ﺳﺮدِ ﺗﺤﻠﻴﻠﮕﺮ ‪ ،‬در آﺛﺎر او ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ ﺟﺰﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮد ﻣﺠﺎز ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اش را ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اش‬
‫درآﻣﻴﺰد؛ و اﻳﻦ ﺟﺎي درﻳﻐﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲِ ﺟﻨﺒﺶ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﻓﻲ ﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ آﻟﻮده ﻧﻴﺴﺖ )»ﻓﻠﺴﻔﻪء‬
‫ﻋﻠﻤﻲ« ﻣﻲ آﻣﻮزد ‪» . . .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ« ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪». . .‬ﻣﺎده« ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ »ﻛﺎذب« ‪» . . .‬از ﺧﻮد‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ« ‪ . .‬و اﻧﺸﺎﻧﻮﻳﺴﻲ ﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم آن زﻣﺎن(‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر از ﻋﺼﺒﻴﺖ و ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮي ﺑﻲ ﻣﻮرد‪ ،‬ﮔﺮد و‬
‫ﺧﺎك ﻛﺮدن و رﺟﺰﺧﻮاﻧﻲ »ﭼﺮﻳﻜﻲ« در ﻣﻮرد »اﭘﻮرﺗﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ ‪ ،‬رﻳﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻴﺴﺖ ﻫﺎ ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺑﻮرژوازي در ﺻﻔﻮف ﺧﻠﻖ« در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺟﺰﻧﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻤﻞ و ﺳﻌﻪء ﺻﺪر ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد دارد و اﻧﺘﻘﺎد ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺷﻬﺎﻣﺖ اﺧﻼﻗﻲ و ﻣﺪﻧﻲ واﻻي ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او ﺑﺎرﻗﻪ اي از ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻗﺘﺪارﮔﺮا‬

‫‪101‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫و ﺳﺮﻛﻮﺑﮕﺮ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد؛ و اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﻏَﺒﻦ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ او را در ﺻﻔﻮف ﻣﺒﺎرزان ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ‬
‫دوﭼﻨﺪان ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻮزه ﻫﺎي ﺗﺤﻠﻴﻞ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺳﻪ ﺣﻮزهء ﻋﺎم را درﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ :‬اﻟﻒ( ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از ﺗﺤﻮﻻت اﻳﺮان ؛‬
‫ب( ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻗﺘﺼﺎدي رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در اﻳﺮان ؛ ج( ﻓﻮرﻣﻮﻟﺒﻨﺪي ﻣﺸﻲ ﻣﺒﺎرزه ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ‪،‬‬
‫ﻫﺪﻓﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎ و ﺷﻌﺎرﻫﺎي آن‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﻲ در ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ ،1332‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺒﺎرزان ﭼﭗ ﺑﻪ درك ﺿﺮورت ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ رژﻳﻢ ﺷﺎه رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺼﻠﺖ ﻓﺌﻮداﻟﻲ رژﻳﻢ و ﺷﻮرش ﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪهء دﻫﻘﺎﻧﻲ ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎي‬
‫اﻳﺮان را ﻧﺰد ﻣﺒﺎرزان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﺎﻧﻮﻧﻬﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮهء ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در اواﻳﻞ‬
‫دﻫﻪء ‪ ، 1340‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﭼﻴﻦ و ﺷﻮروي و ﺟﺪاﺋﻲ ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺎﺋﻮ از ﺣﺰب ﺗﻮده ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﻮت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫درﺳﺖ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻣﺒﺎرزان ﭼﭗ از‬
‫ﺣﺮف ﺑﻪ ﻋﻤﻞ روي آورﻧﺪ و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻳﺮان را ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ »ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه« و ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻧﻘﻼب‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺬف ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ارﺑﺎب ـ رﻋﻴﺘﻲ ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﺧﺮده ﻣﺎﻟﻜﻲ و ﺳﭙﺲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺻﻨﻌﺘﻲ در‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻧﻘﻼﺑﻲ روﺳﺘﺎﻳﺌﺎن را ﻣﺘﺤﻮل ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪن دوران‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺒﺎرزات ﻋﻠﻨﻲ ‪ ، 1339-42‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫در اوان ﺳﺎل ‪ ،42‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ و ﺳﻪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﮔﺮوه ﺧﻮد را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ ﻫﻤﭽﻮن وﻇﻴﻔﻪء اﺻﻠﻲ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺟﻠﻮه ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﺸﻲ‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﺒﺮد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در روﺳﺘﺎ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭼﺮﻳﻜﻲ در ﺷﻬﺮ )ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﺗﺠﺮﺑﻪء ﭼﻴﻦ و‬
‫ﻛﻮﺑﺎ( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ ،1345‬ﺟﺰﻧﻲ در ﺷﻤﺎر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺿﺮورت ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻮﻳﻨﻲ‬
‫از اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن را ﺑﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺟﻨﺒﺶ درﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪102‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي واﭘﺴﻴﻦ در زﻧﺪان ‪ ،‬اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺰﻧﻲ از رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در‬
‫اﻳﺮان و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺟﻨﺎح ﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬

‫اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي )رﻛﻮد اﻗﺘﺼﺎد ﻓﺌﻮداﻟﻲ و اﻧﺤﻄﺎط دﺳﺘﮕﺎه اداري ـ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن( و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ )ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻛﺮدن ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻮﻳﻲ روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن و رﻋﺎﻳﺎ( دﻻﻳﻞ اﺻﻠﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻴﻮهء اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت اﻣﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎراﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻼك ﻣﻼﻛﺎن ﺗﺎ ﺟﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎزﺧﺮﻳﺪ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از زﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﭘﺮﺑﺎرِ ﻣﻜﺎﻧﻴﺰه ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن دوﻟﺖ درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎوﻧﻲ ﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻣﺼﺮف ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﺎرآﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺸﺎورزي ﺑﺮاي ﺑﺎزار ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ و ﺧﺮده ﻣﺎﻟﻜﻲ‬
‫دﻫﻘﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﺠﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺰرگ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺳﻮق دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻼً در ﭼﻨﺒﺮ ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲِ‬
‫رﻛﻮدزاي دوﻟﺘﻲ ﻋﻘﻴﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﻨﺪ اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻪ ﻓﻮاﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺬف ﺟﻨﺎح ﻣﻼك ـ ﺗﺎﺟﺮ‬
‫از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻛﺮدن رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ روﺳﺘﺎﻳﻲ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻧﺼﻴﺐ رژﻳﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﭼﻪ اﺛﺮي ﺑﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺰﻧﻲ از اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺟﻨﺒﺶ داﺷﺖ؟‬

‫روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻲ واﺳﻄﻪءرادﻳﻜﺎل از ﺟﺎﻧﺐ روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و زﻣﻴﻨﻪء ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ از‬
‫روﺳﺘﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﻪء ﻣﻬﻢ ﺗﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪء ﺑﻌﺪي ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ در ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﺎورزي ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻧﺎﺑﻮدي اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﻛﻮﭼﻚ روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﭼﻨﮕﺎل ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ دوﻟﺘﻲ و‬
‫ﻛﺴﺎدي ﺑﺎزارِ ﻣﺤﺼﻮﻻت داﺧﻠﻲ در رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺧﺎرﺟﻲ و ﻛﺸﺎورزي ﺑﺰرگ ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫رود‪ ،‬ﺧﻴﻞ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ روي آورده و ارﺗﺶ ﺑﺎﻟﻘﻮهء ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻮﻳﻦ ﺷﻬﺮي را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬

‫ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اواﻳﻞ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ ،1350‬در زﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﺸﻲ واﻗﻒ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎري اﻗﺸﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ﺳﻨﺘﻲ و‬
‫ﻟﻮﻣﭙﻦ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﮔﻴﺮي ﻫﺎي ﻣﺤﺘﻤﻞ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ اﻳﻦ اﻗﺸﺎر ﺷﻬﺮي ‪ ،‬ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬

‫‪103‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺣﺘﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ آن ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻲ در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري اروﭘﺎ ‪ ،‬و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺎرﮔﺮي در ﻗﺒﺎل آﻧﻬﺎ دﺳﺖ زد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻲ اﻧﺪازهء ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ در ﻣﻴﺎن ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت »ﺿﺪ‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ« اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ دﻓﻦ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در اﻳﺮان‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در اﻳﺮان در آﺛﺎر ﺟﺰﻧﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺪﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫»ﺗﺌﻮري واﺑﺴﺘﮕﻲ« ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري ‪ ،‬در درون »ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري«‬
‫‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﻣﻮﺳﻮم اﻧﺪ ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي وﻳﮋه ﻛﻪ‬
‫ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري »ﻛﻼﺳﻴﻚ« اﺳﺖ ‪ ،‬از ﺳﺮ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﻜﻞ ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺎر ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و »ﻣﺒﺎدﻟﻪء ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ« ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺮوﭘﻮل و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺮوج ﻣﺎزاد ارزش و ﻣﻮاد ﺧﺎم )ﻧﻔﺖ( از ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪء »زوال«‬
‫رﺳﻴﺪه ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﺑﻘﺎي آن در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ »ﻏﺎرت ﺟﻬﺎن ﺳﻮم« و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري ‪ ،‬روﻧﺪ اﻧﺒﺎﺷﺖ و ﺧﻮدـ ﮔﺴﺘﺮي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺪام ﺑﺎرآوري ﻛﺎر و‬
‫ﻧﻮآوري ﻫﺎي ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري دﭼﺎر رﻛﻮد ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺪه و دوام اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫در ﮔﺮو ﭼﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻃﺒﻖ ﺗﺌﻮري واﺑﺴﺘﮕﻲ ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﻮﻳﻨﻲ از اﺳﺘﻌﻤﺎر )ﻧﺌﻮﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎﻟﻴﺴﻢ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﺎﻃﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران‬
‫»واﺑﺴﺘﻪ« ي داﺧﻠﻲ )ﺑﻮرژوازي ﻛﻮﻣﭙﺮادور( و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻓﺰاﻳﻨﺪهء ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ در اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻠﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬رﺷﺪ اﻳﻦ روﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﺮي و ﻃﻔﻴﻠﻲ ﮔﺮي ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﻳﻚ‬
‫روﺑﻨﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري »ﻣﻠﻲ« را ﺑﻪ زوال ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ اﺻﻠﻲ اﻧﻘﻼب‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻫﻤﺎن وﻳﮋﮔﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي آزادﻳﺒﺨﺶ ﻣﻠﻲ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ را دارا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺰﻧﻲ از ﻳﻚ ﺳﻮ اﻟﻐﺎي رواﺑﻂ ﻓﺌﻮداﻟﻲ و »رﺷﺪ ﺑﻮرژوازي در ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻜﻬﺎ و ﻛﺸﺎورزي« را‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ »ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪء ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري« و »رﺷﺪ ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪء ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ« ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﻣﻲ‬

‫‪104‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫دﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﻀﺎد اﺳﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري اﻳﺮان ﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺎر و‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر او ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﻧﻘﻼب ﭘﺮوﻟﺘﺮي‪،‬‬
‫ﮔﺬار ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺪاوم‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮﻧﻤﻲ ﺧﻮرﻳﻢ‪ .‬در ﻋﻮض او ﻫﻤﻪ ﺟﺎ از »اﻧﻘﻼب‬
‫آزادﻳﺒﺨﺶ ﺧﻠﻖ ﻫﺎي ﻣﺎ« ‪» ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﺗﺮﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺎن اﻳﺮان« ‪» ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ‪ ،‬ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري‬
‫ﺧﻠﻖ« ‪ ،‬و »اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺧﻠﻖ« ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲ آورد‪.‬‬

‫دﻻﻳﻞ »اﻧﮕﻠﻲ« ﺑﻮدن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري اﻳﺮان ﺑﻪ زﻋﻢ ﺟﺰﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻛﺎراﻳﻲ اﻧﺒﺎﺷﺖ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻨﺪي ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ‪،‬‬
‫در ﻛﻨﺎر رﻳﺨﺖ و ﭘﺎش دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻراﻧﻪء دوﻟﺘﻲ و ﻣﺼﺎرف ﺗﺠﻤﻠﻲ درﺑﺎر ‪ ،‬ﺳﻮق دادن درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺮف ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻏﻴﺮﺗﻮﻟﻴﺪي )از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻔﻆ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎرﻣﻨﺪي ﺳﺮاﺳﺮي( ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ از ﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻪ روﻧﻖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺘﺎﺑﺎن آن در اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮر‬
‫اﺷﺎره داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎدي ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از دوﮔﺎﻧﮕﻲ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ درﺑﺎر ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺴﺒﻲ در ﻗﺒﺎل ﺑﻮرژوازي ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻳﺮان ‪ ،‬ﺑﺎ اﺗﻜﺎ ﺑﻪ‬
‫درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ و ﻣﻴﻠﻴﺘﺎرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺑﺎﻻ ﻗﻴﻤﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﻮرژوازي ﺗﺎزه ﭘﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‬
‫و راﺑﻄﻪء ﺑﺎج ﺳﺘﺎﻧﻪ و ارﺑﺎب ـ ﺧﺎدم وار ﺑﺎ آن ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪء اﻳﻦ اﻧﮕﻞ ﺳﺎﻻري‬
‫درﺑﺎري‪ ،‬ﺑﻮرژوازي اﻳﺮان ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد زﻳﺮﺑﻨﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺴﺘﺮدهء ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﺑﺨﺸﺪ؛ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻤﺎﻳﺰي ﻣﻴﺎن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري اﻳﺮان و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺑﻪ اﺻﻄﻼح »ﻛﻼﺳﻴﻚ«‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺰﻧﻲ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪء ﺧﺎص ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪء اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ داﺧﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ داد ﺗﺎ‬
‫»واﺑﺴﺘﮕﻲ« ﺑﻮرژوازي ﺻﻨﻌﺘﻲ را ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮاردﻫﺪ‪ .‬آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻲ ﮔﺮا در ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﻳﺮان ‪ ،‬ﺻِﺮف‬
‫وﺟﻮد ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ را ﻋﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪء ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻫﺎ ﻣﻲ دﻳﺪ‪ .‬ردﻳﻒ ﻛﺮدن ﻧﺎم اﻳﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎ و‬
‫درﺻﺪ ﺳﻬﺎم ﺷﺎن در ﭘﺮوژه ﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻳﺮان ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﺮان ﻣﻮرد‬
‫ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري »ﺧﺎرﺟﻲ«‬
‫در اﻳﺮان ﺻﻮرت ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬اﻳﺮان از رﺷﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺳﺎﻟﻢ ﺗﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬و رﻓﺎه ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻬﺮه ﻣﻲ‬

‫‪105‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺮد‪ .‬روﺷﻦ ﻧﺒﻮد اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﻲ ﺑﻮد آﻳﺎ ﻧﺮخ اﺳﺘﺜﻤﺎر و اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ارزش ﻟﺰوﻣﺎً ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺴﺘﺮده ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ رخ ﻣﻲ داد؟‬

‫»ﺧﺮوج ﺳﻮد از ﻛﺸﻮر« ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺿﻴﻪ اي اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﺎ ﺟﺰﻧﻲ ﻧﻴﺰ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ »ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﻄﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻫﺎ ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﺳﻮد از ﻛﺸﻮر ﺧﺎرج ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر را اﺳﺘﺜﻤﺎر‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ اﻏﻠﺐ ﺳﻮدﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ ﺧﻮد را در رﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺎزه ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻨﺠﻪ ﺧﻮد را روي ﺗﻤﺎم رﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻓﺮو ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪») «.‬ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ« ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ‪ ،‬ص ‪(49‬‬

‫ﻓﺮﺿﻴﺎت دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﺧﻴﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ واﻗﻌﺎً ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫داري در اﻳﺮان ﻣﻨﺤﺼﺮاً در ﺻﻨﺎﻳﻊ اﺳﺘﺨﺮاﺟﻲ و ﻳﺎ ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺳﺒﻚ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﺑﻮرژوازي اﻳﺮان‬
‫در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺳﻨﮕﻴﻦ داﺧﻠﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻧﻤﻲ ﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺗﻤﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺳﺒﻚ‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺸﺎورزي ‪ ،‬از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺮوﭘﻮل ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬و ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺮوﭘﻮل ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺳﻨﮕﻴﻦ را درﺑﺮﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ؟‬

‫ﺑﻮرژوازي اﻳﺮان ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ »واﺑﺴﺘﻪ« ﺑﻮد؟ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺳﻨﮕﻴﻦ ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﺑﻠﻮك ﺷﺮق و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﻮروي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ واﺑﺴﺘﮕﻲ اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ؟ وﺟﻮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء ﻣﺸﺘﺮك ‪،‬‬
‫وارداﺗﻲ ﺑﻮدن ﻛﺎﻻﻫﺎي اوﻟﻴﻪ و واﺳﻂ ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه اي در ﻧﺤﻮهء اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد؟‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري »واﺑﺴﺘﻪ« ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺪﻣﺖ اﻳﺠﺎد اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻔﻮذ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و »ﺣﺎﻣﻴﺎن داﺧﻠﻲ اش« ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪء ﻣﻬﻤﻲ از اﻧﻘﻼب اﻳﺮان از ﺳﺮﮔﺬراﻧﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺸﻜﻞ اﻳﺮان در »ﺧﺎرﺟﻲ« ﺑﻮدن ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء در ﮔﺮدش اش ﻧﺒﻮد ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي ﺟﻨﺒﺶ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﺷﺮ »اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و ﻧﻮﻛﺮان اش« ﺧﻼص ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ و‬
‫دوراﻧﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ و ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز آن ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از اﻧﻘﻼب ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻓﺮا‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﺿﺪﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﻳﻚ اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺗﺨﻔﻴﻒ داده ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﺨﻔﻴﻔﻲ‬

‫‪106‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﭘﻬﻨﻪء اﺳﺘﺮاﺗﮋي و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي اﺋﺘﻼﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺳﺎزﺷﻜﺎراﻧﻪ اي‬
‫ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ وﺟﻮد دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺷﺎﻫﻲ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ در‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﺗﺴﻠﻂ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻌﻴﻦ )و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ وﺳﺎﻳﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ( را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار ﻣﻲ داد‬
‫ﻳﺎ اﺳﺘﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺤﺖ ﺳﺘﻢ‪ ،‬در دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪء ﺧﺎص‬
‫ﻣﺜﻞ ﻓﺌﻮداﻟﻬﺎ ﻳﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران روﺑﻪ رو ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻈﻬﺮ واﻗﻌﻲ و ﻣﻠﻤﻮس ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎه و‬
‫درﺑﺎر )و ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺧﺎرﺟﻲ آﻧﻬﺎ( را دﺷﻤﻦ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺟﻨﺒﺶ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﺮان« در‬
‫زﻣﻴﻨﻪء ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺖ ‪ ،‬در ﻧﻮع ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ )ﻛﻪ دو‬
‫ﻓﺼﻞ از ﺑﺨﺶ دوم آن ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه( در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪهء ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﺮان ﻃﻲ‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1320‬ﺗﺎ ‪ 1350‬و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اي از ﻣﺒﺎرزات ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ دوره ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺰاب و اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزات و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪء ﺟﺰﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ درﺧﺸﺎﻧﻲ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺰب ﺗﻮده و ﺟﺒﻬﻪء ﻣﻠﻲ و دﻻﻳﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﻲ در ‪ 28‬ﻣﺮداد وﺟﻮد‬
‫دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﻳﻦ واﻗﻌﻪء ﻣﻬﻢ را از ﭼﻨﺪﻳﻦ زاوﻳﻪء ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )راﺑﻄﻪء ﺟﻨﺎح ﺑﻨﺪي‬
‫ﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪء اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﻫﺎي اﻧﮕﻴﺲ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ دوﻟﺖ و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬دﻻﻳﻞ‬
‫ﺗﺌﻮرﻳﻚ ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬و ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ‪ ،‬و ﺣﺘﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ رﻓﺘﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ درﮔﻴﺮ ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺣﺰب ﺗﻮده‬
‫‪ ،‬راﺑﻄﻪء رﻫﺒﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎ ﻣﺮدم ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﺟﻨﺎح ﺑﻨﺪي ﻫﺎي آن‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ(‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر درﺑﺎرهء ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺪا از ﺟﺒﻬﻪء ﻣﻠﻲ و ﺣﺰب‬
‫ﺗﻮده )اﻋﻢ از ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻠﻲ( ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ ، 1345‬ﮔﺮوه ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ »ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ درﺑﺎرهء ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﺸﻲ ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺪارك اﻳﻦ ﻣﺸﻲ و ﭘﺮاﺗﻴﻚ آن ﺑﺪﻫﺪ‪ 19) «.‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،4‬ص ‪ (13‬ﻣﻲ‬

‫‪107‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﺷﺮوع ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در ﻧﺰد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺮﻳﻜﻬﺎي ﻓﺪاﻳﻲ ﺧﻠﻖ‬
‫)اﺣﻤﺪزاده و ﭘﻮﻳﺎن( در وﻫﻠﻪء اول از اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮﻣﻲ آﻣﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﻨﺎق ﭘﻠﻴﺴﻲِ ﺷﺎﻫﻲ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫راﻫﻬﺎي ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﺒﺎرزهء ﺻﻨﻔﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻃﺒﻘﻪء ﻛﺎرﮔﺮ را ﻣﺴﺪود ﻛﺮده و ﺷﺮوع ﻣﺒﺎرزهء ﭼﺮﻳﻜﻲ در‬
‫ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ ‪ ،‬ﺧﻤﻮد و رﻛﻮد ﻣﺮدم را درﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻜﻨﺪ ‪ ،‬آﺳﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮي رژﻳﻢ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهء ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﺰد ﺟﺰﻧﻲ ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺷﺮوع ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي داﺷﺖ و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺮوزي ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﺮﭼﻴﺰ از ﺑﻲ ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ﺣﺰب ﺗﻮده و ﻋﺪم دﺳﺖ ﻳﺎزي آن ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺟﺮﻳﺎن و ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﺪ )ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺮار رﻫﺒﺮي ﺑﻪ ﺧﺎرج(‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻮده اي ﺷﺪن اش ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‬
‫و ﺣﺘﺎ در ﺻﻮرت ﺷﻜﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪء ﻧﻮﻳﻨﻲ ارﺗﻘﺎ داده ‪ ،‬آن را ﺑﻪ رﻛﻮد و ﻓﻼﻛﺖ‬
‫ﻣﺰﻣﻦ دﭼﺎر ﻧﻤﻲ ﻛﺮد؛ و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از ﻫﺮﭼﻴﺰ در ﻛﺴﺐ ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﭼﭗ )ﺟﻠﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺮدم( در دوره ﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪيِ ﻣﺒﺎرزه ﺗ‪Ĥ‬ﺛﻴﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫»ﺳﻘﻮط ﻣﺼﺪق ﺷﺮاﻳﻄﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺣﺰب ﻛﺎرﮔﺮي اﻳﺪه آل اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻲ‬
‫آﻧﻜﻪ ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﺮﺿﺪ رﻫﺒﺮي ﻣﻠﻲ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ارﺗﺠﺎع و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ او را ﺳﺎﻗﻂ و اﺳﻴﺮ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ‪ . . .‬دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهء ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﺑﺮﺿﺪ رژﻳﻢ ﻛﻮدﺗﺎ زده و ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻫﺎﻳﻲ ﺧﻠﻖ ﺷﻮد ‪ . . .‬ﺿﺮورت ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در‬
‫دﻫﻪء اﺧﻴﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺲ از رﻓﻮرم و اﺳﺘﻘﺮار ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻠﻜﻪ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ ،‬در دوره ﻫﺎي ﻣﻌﻴﻦ اﻳﻦ ﺿﺮورت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و اﻟﺒﺘﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از ﻣﺒﺎرزهء‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ درﻫﺮ دوره ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ 19) «.‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ، 3‬ص ‪(49‬‬

‫در آﺳﺘﺎﻧﻪء ﻧﺒﺮد ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ‬

‫ﺟﺰﻧﻲ در زﻧﺪان ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺮوع ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي ﻓﺪاﻳﻲ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد‬
‫ﺳﻴﺎﻫﻜﻞ ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻴﻨﻲ و ذﻫﻨﻲ ﺑﺮاي ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»ﻣﺸﻲ ﭼﺮﻳﻜﻲ« اﺻﻮﻻً ﺑﺎ ﺗﺌﻮري »ﻓﻨﺮ ﻓﺸﺮده« آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻳﻦ ﺧﻴﺎل ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻠﻨﮕﺮ ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎ ﻛﺎﻓﻲ‬

‫‪108‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻮده اي ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻓﻨﺮ ﻓﺸﺮدهء آﻣﺎده ‪ ،‬آزاد ﺷﻮد‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪء ﻓﻨﺮ ﻓﺸﺮده را از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‬
‫ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺎ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺎﺳﺎً ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ روﺷﻨﻔﻜﺮي اﺳﺖ‪19) «.‬‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،3‬ص ‪(97‬‬

‫ﺟﺰﻧﻲ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ ﺳﺎل از ﺷﺮوع ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺮﻳﻜﻲ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭘﺎﺳﺨﻲ از ﺳﻮي‬
‫ﻛﺎرﮔﺮان و دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻣﺒﺎرزان داده ﻧﺸﺪه ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ را ﺑﻪ ﺗﺤﺮك واداﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ ،‬ص ‪ (98‬ﺟﺰﻧﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻧﺒﺮد ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ از ﺳﻮي ﻣﺮدم ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺣﺮﻛﺎت ﭼﺮﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻴﻨﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺒﺎرزات ﺧﻮد آﻧﻬﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻋﻠﺖ وﺟﻮدي ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪء ﭘﻴﺸﺘﺎز ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﻗﺎدر ﺑﻮد »ﺗﻮده ﮔﻴﺮ« ﺑﺸﻮد؟‬
‫ﺟﺰﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻣﺒﺎرزهء ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ دو ﻫﺪف ﻋﻤﺪه ﺑﺮﻣﻲ ﺷﻤﺮد‪ :‬ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺪارك‪ .‬ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﻮدﻛﻪ ﻣﺒﺎرزهء ﭘﻴﺸﺘﺎز در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎﻣﻬﺎ ﺑﺮ ﺑﻲ ﻋﻤﻠﻲ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻃﻠﺒﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻓﺎﺋﻖ ﺷﻮد و آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﻪ دور ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺑﺴﻴﺞ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ اﻧﻌﻜﺎس اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺴﻠﺢ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪ ،‬در‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮده اي ﻳﻚ ﺳﺎﺑﻘﻪء ذﻫﻨﻲ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﻪ اي ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﻴﺮو ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻲ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در آﻏﺎز ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻴﺮوي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺮدم ﻳﺎ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪء ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ اﻳﻦ را‬
‫ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و از ﻫﻤﻴﻦ رو ﺑﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻴﻨﻲ اﻧﻘﻼب ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻫﺸﺪار ﻣﻲ داد‬
‫ﻛﻪ ﻧﺒﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزان را ﺑﻪ ﻳﺄس ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ »ﻣﻮﺗﻮر ﻛﻮﭼﻚ« ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﻘﻼب را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮدم ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎرﻫﺎ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﺋﻲ در آﻏﺎز »ﺟﺪا از ﺗﻮده« اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ در ﻛﺎر رزم ﺑﺎ رژﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آﮔﺎﻫﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻟﺰوﻣﺎً ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه داراي اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺮدم ﻫﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ را ﺗﺜﺒﻴﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺮوﺳﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺳﺮﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺷﻮد آزﻣﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪء ﭘﺮﺳﺎﺑﻘﻪ اش را وﺛﻴﻘﻪ و‬
‫ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪء ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺮدم ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪109‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻲ آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ارﺗﺒﺎط ‪» ،‬ﺗﺪارك« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آوردن ﻫﺴﺘﻪ اي از اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺣﺮﻓﻪ اي رزﻣﻨﺪه اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره آﻣﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺒﺎرزهء ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ ﺗﻮده اي‬
‫را رﻫﺒﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه‬

‫وﺟﻮد ﺗﺸﻜﻴﻼت ﭼﺮﻳﻜﻲ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪه ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪهء ﻧﺒﺮدي ﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮد در‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ آن رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻧﺰواﺟﻮﻳﻲ ﻣﺴﻠﺢ ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺌﻮري ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻣﺴﻠﺢ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي اﻓﺰود‪ :‬ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از ﺗﺸﻜﻴﻼت ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ ـ ﺳﻴﺎﺳﻲ روي آورد ‪،‬‬
‫و اﻫﻤﻴﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي رزﻣﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﺟﺰﻧﻲ‬
‫ﺳﻌﻲ داﺷﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻣﻴﺎن دو ﻣﺸﻲ ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻣﺴﻠﺢ ‪ ،‬و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻗﻴﺎﻣﮕﺮاﻳﺎﻧﻪء ﻟﻨﻴﻨﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪء ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ در ﻣﺒﺎرزهء ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺒﺮد ﺗﺪارك ﻣﺒﺎرزه و ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﺗﻮأﻣﺎن‪ ،‬و‬
‫آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻧﻮع اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزه از اﻋﺘﺼﺎب ﺗﻮده اي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻗﻴﺎم‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ را از ﺗﻜﺮار ﺗﺠﺮﺑﻪء ﻧﺎﻛﺎم ﺣﺰب ﺗﻮده در ‪ 28‬ﻣﺮداد ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﮕﻬﺪارد‪.‬‬

‫ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺰﻧﻲ را از دﻻﻳﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ در ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ ، 32‬و ﻧﻘﺶ ﺣﺰب ﺗﻮده و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ آن ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﻲِ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺗﺪارك ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﺪي را در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﻗﺮار ﻧﺪاده ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎي‬
‫اﺻﻠﻲ ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺟﺰﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺰرگ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻟﺤﻈﻪء ﺑﺤﺮان‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺞ دﭼﺎر ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻴﺰﻧﮕﺮي ﺟﺰﻧﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﻣﺤﻮري رزﻣﻲ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهء ﻣﺆﺛﺮ از آﻧﻬﺎ را ﻳﻚ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫وﺟﻮد ﺳﺎزﻣﺎن رزﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺒﻮد ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ در واﭘﺴﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ آن را ﺑﻜﺎر ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻠﻔﻴﻖ اﻳﻦ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﻮع اﻧﻘﻼﺑﻬﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺷﻜﺎل »ﻗﻴﺎم« ‪» ،‬ﺟﻨﮓ ﺗﻮده اي« ‪» ،‬ﺟﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﻲ« و ﻏﻴﺮه ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﻧﺘﺰاﻋﻲ اﻣﻜﺎﻧﭙﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪهء دﻗﻴﻖ اﻧﻘﻼﺑﻬﺎﻳﻲ از ﻧﻮع ﻓﻴﻠﻴﭙﻴﻦ‪ ،‬اﻟﺴﺎﻟﻮادور‪ ،‬ﻧﻴﻜﺎراﮔﻮﺋﻪ ‪ ،‬ﻛﻮﺑﺎ ‪ ،‬وﻳﺘﻨﺎم‬
‫و ﻏﻴﺮه ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺒﺎرزه ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ و‬

‫‪110‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﭘﻴﺶ ـ اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮي‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎي‬
‫ﺧﻮداﻧﮕﻴﺨﺘﻪء ﺗﻮده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﭘﺎﻳﺎﭘﺎي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮوز ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزه را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از درﺟﻪء رﺷﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪي اﺧﺬ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮدال‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه = ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﻲ در روﺳﺘﺎ ؛ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري = اﻋﺘﺼﺎﺑﻬﺎي ﺻﻨﻔﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎب ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎم(‪ .‬اﻣﺎ اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزه راﺑﻄﻪء ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﮕﻲ ﻳﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﮕﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺪارﻧﺪ )زﻳﺮا‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ از اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻴﺴﺖ(‪ .‬ﺗﺌﻮري ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﺋﻲ آﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﭘﺮداز اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ‪ ،‬ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺎ ﭘﺮوژهء ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ ﻟﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻧﺪارد ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺌﻮري و‬
‫ﭘﺮاﺗﻴﻚ ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﻘﻼب ﻫﺎي ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺟﺰﻧﻲ را ﺑﺎ ﺗﺌﻮري اﻧﻘﻼب ﻧﻴﻜﺎراﮔﻮﺋﻪ )در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﻨﺎح ﻗﻴﺎم ﮔﺮا ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ‬
‫ﭘﺮوﻟﺘﺮي ‪ ،‬و ﺟﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ( ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻌﺪد اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزه در ﭘﺮوﺳﻪ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ال ﺳﺎﻟﻮادور ﻳﺎ ﻓﻴﻠﻴﭙﻴﻦ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ؟ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺎه در ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ رواﺑﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻴﺎﻓﺘﮕﻲ ‪ ،‬ﺟﻨﮕﺎوري‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪء ﻛﺎر و آﮔﺎﻫﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻛﺎرﮔﺮان در ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﺑﺮوز ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ روﺳﻴﻪ ‪ ،‬ﭼﻴﻦ ‪ ،‬ال ﺳﺎﻟﻮادور‪ ،‬ﻛﻮﺑﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻴﻜﺎراﮔﻮﺋﻪ‪ ،‬اﺷﻜﺎل ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮ ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ را آزﻣﻮن‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﺮزي آرﻣﺎﻧﺨﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ »اﻧﻘﻼب ﭘﺮوﻟﺘﺮي« ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ در دوران ﻣﺎ ﺑﻮده اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺨﺎﻃﺮات ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ و »اﺳﻼم ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ«‬

‫اﻣﺎ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎ و اﺷﻜﺎل ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺨﺎﻃﺮات دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎزﺷﻜﺎري در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺤﻮﻻت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎي اﺋﺘﻼﻓﻲ اي ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫ﮔﺮي واﭘﺴﮕﺮاي ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي ﻳﺎ اﻗﺸﺎر ﺑﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ ﻫﺸﻴﺎري ﻛﻢ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ﺧﻮد را در ﺗﺤﻠﻴﻞ از رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي و اﻗﺸﺎر ﺣﺎﺷﻴﻪءﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺴﻴﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان ﭼﭗ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ از اﻗﺸﺎر ﺧﺮده ﺑﻮرژوا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣﺘﺤﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻛﺎرﮔﺮان‬
‫ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »رﻗﻴﺐ« ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد و اﻧﻘﻼﺑﻴﮕﺮي ﺧﺮده ﺑﻮرژوازي را ﻫﻤﭽﻮن‬

‫‪111‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺧﻄﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﻟﺒﻪء ﺗﻴﻎ ﺣﻤﻠﻪء آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪء ﺑﺰرگ و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ، 8‬ص ‪.(30‬‬

‫ﺟﺰﻧﻲ »ﺟﺎﻣﻌﻪء روﺣﺎﻧﻴﺖ« را ﻫﻢ از زﻣﺮهء ﻫﻤﻴﻦ اﻗﺸﺎر ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺻﺮاﺣﺘﺎً از‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮان ﺑﺎﻟﻘﻮهء اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ‪ ،‬و در ﻫﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﺎﻧﻪ از ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻲ ﺑﺮد )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ ،‬ﺻﺺ ‪ .(29-34‬ﺟﺰﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﻛﺎﺳﺖ روﺣﺎﻧﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺸﺮﻫﺎ و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮي ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪،‬‬
‫ﺧﻮد داراي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺻﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪») «.‬ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ، «. . .‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ص ‪.(140‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺻﻨﻔﻲ اﻳﻦ »ﻛﺎﺳﺖ روﺣﺎﻧﻲ« و دﺳﺘﮕﺎه روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ در ﺳﺎل ‪ 1353‬ﻫﺸﺪار ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزهء ﻛﺎرﮔﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو و ﺧﻄﺮات آن ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬دو ﺳﺎل ﭘﻴﺸﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ در ﺟﺰوه اي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ ﻳﺎ اﺳﻼم ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ« ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺟﺎﻣﺪ و‬
‫واﭘﺴﮕﺮا اﺳﺖ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﻲ در آن ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﻮﻧﺪ آن ﺑﺎ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻼﺷﻲ‬
‫ﻧﺎﻛﺎم و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻀﻤﻮﻧﻲ ارﺗﺠﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮآن‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺮاﻓﻲ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه از »ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﻲ«‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻧﺼﻴﺒﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮد و ﻫﻤﻴﺸﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ رو روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﻓﺘﻮاﻫﺎي آن ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهء اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﻋﺎﻣﻪء ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ اﻓﺸﺎ و ﻃﺮد آﻟﺘﺮﻧﺎﺗﻴﻮﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اي اﻳﻦ ﻗﺸﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ )»ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ« ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ص ‪(60‬‬

‫ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﺟﻨﺒﺶ‬

‫ﻫﻮﺷﻴﺎري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﻮق ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻀﻤﻮن آن‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﭼﭗ را )ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﺿﺪاﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲِ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻓﺎﺷﻴﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺳﺎﺑﻘﺶ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز آن را‬
‫»ﭼﭗ« ﺧﻄﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ( از ﺑﺴﻴﺎري از ﻟﻐﺰش ﻫﺎ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﮕﻬﺪارد‪ .‬ﭼﺮﻳﻚ ﻫﺎي ﻓﺪاﻳﻲ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎل‬
‫ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،‬در ﻗﺒﺎل ﺟﻨﺒﺶ اﺳﻼﻣﻲ و دوﻟﺖ آن ﺳﺎزش ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪء ﭼﻨﺪﻣﺎه ‪ ،‬ﺳﻴﺮ ﻗﻬﻘﺮاﻳﻲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در آن روزﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻴﺸﻪ‬

‫‪112‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺿﻌﻒ داﻧﺶ ﺗﺌﻮرﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺠﺮﺑﮕﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﻲ در اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﻳﻲ‪،‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﻘﻮط ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه اي داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ‪ ،‬ﺳﻮآل آزاردﻫﻨﺪهء دﻳﮕﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ در ﺗﺌﻮري و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻫﺎي ﺟﺰﻧﻲ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﺎزﺷﻜﺎري و ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ راﺳﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﻳﻲ را‬
‫ﻣﺪد رﺳﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ اي ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان آن را ﭼﺸﻢ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﻃﻴﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ وﺳﻴﻌﻲ از ﭼﭗ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻛﺮد ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻂ ‪ 2‬ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻬﺮهء ﺑﺮﺟﺴﺘﻪء آن ﺟﺰﻧﻲ ﺑﻮد‪ :‬ﺳﻜﻮت درﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪء ﺷﻮروي‪.‬‬

‫در ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺎﻧﺪن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ )ﺷﻮروي و ﭼﻴﻦ( و در ﺟﻬﺖ اﺗﺤﺎد ﭼﭗ‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ در اﻳﺮان ‪ ،‬ﺟﺰﻧﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﻮدن ﻛﺸﻮرﻫﺎي »ﻣﺪل ﺷﻮروي« را ﻣﺴﺄﻟﻪ اي‬
‫ﺣﻞ ﺷﺪه ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑﻌﻀﻲ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت آن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ اﻟﮕﻮ را ﺗﻘﻠﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻤﺪردي ﻏﻴﺮآﺷﻜﺎر ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﺎن ﺳﻜﻮت ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻌﺎﻻن ﺟﻨﺒﺶ ﻓﺪاﻳﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﺌﻮري ﺑﺎﻓﻲ ﻫﺎي ﺣﺰب ﺗﻮده و »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ واﻗﻌﺎً ﻣﻮﺟﻮد« ﺧﻠﻊ ﺳﻼح ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ارزﻳﺎﺑﻲ »ﺗﺠﺮﺑﻪء‬
‫ﺷﻮروي« ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﭼﭗ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﻪء ﻧﻈﺮي ﻧﺒﻮد ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ روﺷﻨﮕﺮ آن ﻧﻮع »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ« اي ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺎن اش ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎرﻳﻒ آﻧﻬﺎ از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪء در ﺣﺎل ﮔﺬار‪ ،‬دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‪،‬‬
‫دوﻟﺖ ﺷﻮراﻳﻲ‪ ،‬راﺑﻄﻪء ﺣﺰب و دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و آزادي ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪء زﻧﺎن و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻼل ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﺪل ﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و‬
‫ﺣﺎل ﺗﺎ ﺣﺪودي روﺷﻦ ﺷﻮد و ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﭗ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﻜﺮار‬
‫ﻓﺠﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻴﮋن ﺟﺰﻧﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪء ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺎرﮔﺮي اﻳﺮان و ﻧﻘﺶ ﺣﺰب ﺗﻮده در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬از ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺸﻬﺎي آزادﻳﺒﺨﺶ ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ رﻫﺒﺮي ﺣﺰب ﺗﻮده از‬
‫ﺷﻮروي اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮد و ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪113‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫»ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺸﻲ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ در ﺟﻨﺒﺶ ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺒﻌﻴﺖ ﺑﻲ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط اﺣﺰاب ﺑﺮادر از ﺣﺰب‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺷﻮروي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ‪ . . .‬ﺣﺰب ﺗﻮده را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ از ﺣﺰب و دوﻟﺖ‬
‫ﺷﻮروي ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪») «.‬ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ «. . .‬ﺑﺨﺶ دوم ‪ ،‬ص ‪(20‬‬

‫ﺟﺰﻧﻲ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻓﺮﻗﻪء دﻣﻮﻛﺮات آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ﻋﻠﻞ ﺷﻜﺴﺖ آن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ ،‬ص ‪ .(21‬ﺑﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد از »ﻣﺸﻲ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ« ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ و ﺑﺮﺗﺮي ﻃﻠﺒﻲ ﺣﺰب‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺷﻮروي اﺳﺖ و داﻣﻨﻪء ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮهء ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ‪ ،‬ﺗﺠﺎرب دﻫﺸﺖ زاي‬
‫اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻴﺴﻢ ﻳﺎ رﻓﻮرﻣﻴﺴﻢ راﺳﺘﮕﺮاﻳﺎﻧﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻠﻴﺴﻲ و اﺧﺘﻨﺎق زدهء ﺷﻮروي و ﭼﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰﻧﻲ‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻮﻳﻦ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ‪ ،‬ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ و ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﭙﺮدازد‪/// .‬‬

‫‪114‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﻧﮕﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪء ﻋﺒﺪي ﻛﻼ ﻧﺘﺮي‬

‫اﻫﻤﻴﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‬

‫»ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد ﺗﺨﻴﻞ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻳﻚ ﻧﺴﻞ را ﺑﻪ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺧﻮد درآورد؟ ﻣﻨﺒﻊ اﻧﺮژيِ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚِ ﻓﺮدي ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ در ﻛﺠﺎﺳﺖ؟« )دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(103‬‬

‫ﻳﺎن رﻳﺸﺎر‪ ،‬ﺷﺮق ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻣﺘﺨﺼﺺ اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪]» :‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪1970‬‬
‫ﻣﻴﻼدي در اﻳﺮان[ ﻧﻮآورﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎتِ ]ﺣﻮزه اي[‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ ﺗﻤﺎس ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﺎ ﻏﺮب‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ زﺑﺎن روﺷﻦ و ﻛﻠﻤﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬از‬
‫اوﺿﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺎزه اي را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪء‬
‫اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻨﻲ ﺻﺪر ﺑﻮدﻧﺪ ‪ . . .‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ‬
‫]اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ دﻳﮕﺮ[ ﺟﻮاﻧﺎن اﻳﺮان را ﺑﺮاي ﺧﻴﺰش اﻧﻘﻼﺑﻲ آﻣﺎده ﻛﺮد‪ .‬روﻧﺪ وﻗﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺟﻠﻮ رﻓﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪء ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اش در ﺳﺎل ‪ ،1977‬ﺑﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ اﻧﻘﻼب‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪) «.‬رﻳﺸﺎر‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ص ‪ 198‬و ص ‪(200‬‬

‫ژﻳﻞ ﻛﭙﻞ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻣﺘﺨﺼﺺ اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﻬﺎد‪ ،‬ردﮔﻴﺮي اﺳﻼم‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ »ﺑﻌﺪ از آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺗ‪Ĥ‬ﺛﻴﺮﮔﺬارﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮهء روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺒﺎرز ﺑﻮد‪) «.‬ﻛﭙﻞ‪ ،‬ص ‪ (37‬ژﻳﻞ ﻛﭙﻞ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻧﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮ و‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ و ﻧﻪ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهء ﻣﺮدم ﻋﺎدي‪ ،‬اﻣﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮت و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ او را اﺧﺬ‬
‫ﻛﺮده و در ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺧﻮد ادﻏﺎم ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻓﻜﺎر اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهء ﻣﺮدم ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺮده ﺷﺪ‪) .‬ﻛﭙﻞ‪ ،‬ص ‪(39‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي »اﻳﺮان ﻣﻴﺎن دو اﻧﻘﻼب« و »ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﻢ«‪،‬‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪ ،1970‬واژهء »ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻴﻦ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪ .‬او اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را از‬

‫‪115‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬دو ﭼﻬﺮهء ﻣﻬﻢ روﺷﻨﻔﻜﺮي اﻳﺮان ﻛﻪ »ﮔﻔﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ«‬
‫)دﻳﻜﻮرس( را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺣﻴﺎي اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »ﻏﺮب« ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻮع »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد« ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ و ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﻓﻜﺎرﺷﺎن در ﻣﻴﺎن ﺗﻮده ﻫﺎ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺑﺪاﻋﻲ آﻧﻬﺎ ازﻃﺮﻳﻖ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﺑﺴﻴﺞ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻚ ﻫﺸﺪار روش ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‬

‫ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ واﻗﻊ ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ از ﻧﻘﺶ و اﻫﻤﻴﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان و رﻫﺒﺮان ﻓﻜﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از‬
‫ﻗﺪﻳﺲ ﻧﮕﺎري )ﻫﺎﺟﻴﻮﮔﺮاﻓﻲ( و ﺷﻬﻴﺪﭘﺮﺳﺘﻲ )ﻣﺎرﺗﻴﺮوﻟﻮژي( ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪ .‬درﺑﺎره اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﮕﺎه ﻣﺮﻳﺪان ﺳﺮﺳﭙﺮدهء او ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻴﻨﺶ ﻗﺪﻳﺲ ﻧﮕﺎراﻧﻪ را دارﻧﺪ آﺛﺎرش را‬
‫ﺳﻨﺠﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ در اﺑﺘﺪاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮد از ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻫﺸﺪار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬از‬
‫ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ »اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ« اﻧﻘﻼب دﻳﻨﻲ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪء روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬از ﻟﺤﺎظ وزن روﺷﻨﻔﻜﺮي‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﻳﺮواﻧﺪ‬
‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن »ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮاﻧﺘﺲ ﻓﺎﻧﻮن اﻧﻘﻼب اﻳﺮان« ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ ،‬و از ﻟﺤﺎظ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ آﻣﻮزه ﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﺘﻲ اﺳﻼم و ﺗﺌﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﻴﺰان آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬و آﺛﺎر‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(108‬‬

‫ﻳﺎن رﻳﺸﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر رﺳﺎﻟﻪء دﻛﺘﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را در ﭘﺎرﻳﺲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻣﻀﻤﻮن اﻳﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﺳﺘﺎد ژ‪ .‬ﻻزار‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه‪ ،‬در زﻣﻴﻨﻪء ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺻﺮﻓ ًﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲِ ﻗﺮون وﺳﻄﺎ در اﻳﺮان ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﺷﺎﻫﺮخ اﺧﻮي‪ ،‬ص ‪(126‬‬

‫ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮرﺳﻲ و ﺳﻨﺠﺶ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ادراك آﻧﻬﺎ را از ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ وارﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎ درﺑﺎرهء ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻏﺮب« ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﺎوﻳﻢ و روﺷﻦ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ واﻗﻌﻲ‬
‫اروﭘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮي اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ آﺷﻨﺎ ﺑﻮده اﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬

‫‪116‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫روﺷﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻫﺎي »ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژﻳﻚ« )اﻓﺴﺎﻧﻪ اي( آﻧﻬﺎ را در ﻣﻮرد »ﻏﺮب«‪،‬‬
‫»ﺷﺮق«‪ ،‬و »اﺳﻼم« ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ را ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﻴﺪهء ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻫﺎي ذﻫﻨﻲ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎ ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻳﺎ‬
‫اﺳﻄﻮره اي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻮد اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﻳﺪان‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ و اﺳﻄﻮره ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻫﺮﻧﻮع ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺘﻘﺎدي را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺪﻳﺲ‬
‫ﻧﮕﺎريِ اﺳﻄﻮره ﺳﺎز و ﺷﻬﻴﺪﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(108‬‬

‫ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎي او ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﻲ ﻏﻴﺮ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ از‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﮕﻞ و ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺴﺆﻟﻴﺖ ﻓﺮدي و ارادهء آزاد‬
‫اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬و اﺳﺘﺮاﺗﮋي و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهء ﻟﻨﻴﻦ )رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼب‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ روﺳﻴﻪ( روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪء اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺪرن و اﺑﺘﻜﺎري‪» ،‬ﻗﺮآﻧﻲ« و‬
‫»ﺷﻴﻌﻲ« ﺷﺪه اﻧﺪ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﺎص اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ را ﻧﺰد ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﻳﺎ‬
‫»ﭘﺮوﺗﻮ ﺗﺎﻳﭗ« ﻫﺎي اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي را ﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻧﻘﻼب اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ﺟﻬﺎدﮔﺮا و ﺣﺰب‬
‫اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻫﺮخ اﺧﻮي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬در ﺑﺎرهء ﻧﻘﺶ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻧﻬﺎدِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺣﺴﻴﻨﻴﻪء‬
‫ارﺷﺎد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎرهء ﻣﻌﺘﻘﺪات دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از دﻳﺪ اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ )ﺗﺌﻮﻟﻮژﻳﻚ(‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن در ﻣﺮﻛﺰ ﮔﻔﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ )دﻳﺴﻜﻮرس( را ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺘﺤﻮل ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات دﻳﻨﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ روش ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﺑﺎ اﺧﻼﻗﻴﺎتِ ﭘﺎرﺳﺎﻣﻨﺸﺎﻧﻪء )ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﺗﻴﺴﺖ( ﺳـﻨﺘﻲ در ﺗﻌﺎرض ﺑﻮد‪) «.‬اﺧﻮي‪ ،‬ص ‪ (127‬ﺷﻴﻌﻪ ﮔﺮيِ ﻋﻠﻮيِ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﺮاي او ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ‬
‫ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﺗﻤﺎم و ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬واﺟﺪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪117‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ )آﻧﺘﻮﻟﻮژي( ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﻮد ﺑﺮ وﺣﺪت ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪا‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن )اﺧﻮي‪،‬‬
‫ص ‪ .(127‬اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ »ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺗﻮﺣﻴﺪي« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﺨﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ او‪،‬‬
‫وﺣﺪت ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪا‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ داد ﻛﻪ زﻧﺪه‪ ،‬ﺧﻮدآﮔﺎه‪ ،‬داراي اراده‪،‬‬
‫و ﺻﺎﺣﺐ اﺣﺴﺎس و آرﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ »ﺗﻮﺣﻴﺪي« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬در آن ﺗﻀﺎد ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻀﺎدﻫﺎي دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ اﻧﻜﺸﺎف ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫)ﻣﺜﻞ »ﻣﺒﺎرزهء ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ« ﻫﺎﺑﻴﻞ و ﻗﺎﺑﻴﻞ(‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺣﺘﺎ از ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﺒﺮ ﻋﻠﻤﻲ« ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪء اﺳﻼم ﺑﺮآن ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﺷﺎﻫﺮخ اﺧﻮي‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﻪ ﻫﺪف‬
‫ﻣﻨﺪي ﺗﺎرﻳﺦ )ﺗﻴﻠﻴﻮﻟﻮژي( و ﺗﻌﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد )او اﺻﻄﻼح ﻓﺮاﻧﺴﻮي »دﺗﺮﻣﻴﻨﻴﺴﻢ اﻳﺴﺘﻮرﻳﻚ« را ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﻣﻲ ﮔﻴﺮد( و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آزادي اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﻓﻨﻮﻣﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ‪.‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻫﺴﺘﻲ از »ﻣﺎده و اﻧﺮژي« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ »ﺟﻠﻮه ﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب« ﻳﻚ »ذات« ﻧﺎدﻳﺪﻧﻲ‬
‫و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‬
‫»وﺣﺪت« آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﮔﺬاري ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻲ را ﺑﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺤﻮهء ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺪا وﻟﻲ ﻫﻤﺰﻣﺎن وﺣﺪاﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ‪ ،‬و راﺑﻄﻪ ﺷﺎن ﺑﺎ ﻳﻚ »ذات« ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻻﻫﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫رﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻮﻣﺎس آﻛﻮﻳﻨﺎس‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ از دﻗﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻜﻞ ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ادﺑﻲ و‬
‫ﺗﺨﻴﻠﻲ را دارد‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﻓﻬﻤﻴﻢ اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎنِ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪء ﺳﺎرﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻘﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ و ﺧﻮد‪ ،‬ذات آزادي و اﻧﺘﺨﺎب آزاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دو ﻣﻔﻬﻮم »اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻣﺜﺒﺖ« و »ﺷﻬﺎدت« ﻫﻢ ﺑﻪ واﺳﻄﻪء ﻫﻤﻴﻦ آزادي اﻧﺴﺎﻧﻲ درك ﺷﺪﻧﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آزادي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫»ﻣﺴﺆﻟﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدن« را ﺑﺮدوش ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬از دﻳﺪ ﺗﺌﻮري ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫)ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ـ اﭘﻴﺴﺘﻤﻮﻟﻮژي(‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﻇﺎﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و‬

‫‪118‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ذات واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ذاﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﻳﻨﻨﺪهء آن ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ‪ ،‬از دﺳﺘﺮس ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﺧﺎرج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آن ذات‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺎدﻳﺪﻧﻲ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪) .‬اﺧﻮي‪ ،‬ص ‪(131‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺗﻌﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ )دﺗﺮﻣﻴﻨﻴﺴﻢ( را ﺗﺠﻠﻲ ارادهء ﺧﺪا ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻳﺎ اﺻﻞ »اﻧﺘﻈﺎر« ﻣﺘﺒﻠﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺤﻮهء ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎط ﻫﺎي ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ را ﻣﻴﺎن ارادهء ﺧﺪا و ارادهء آزاد اﻧﺴﺎن )ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ »اﻧﺘﻈﺎرِ ﻣﻨﺘﻈﺮِ اﻋﺘﺮاض«( در ﺗﺌﻮري ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ اش ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻋﺪم ﺗﺠﺎﻧﺲ ﻧﻈﺮي‪ ،‬در ﺗﺌﻮري رﻫﺒﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪء ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﺗﺌﻮري وﻻﻳﺖ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪان ﻳﺎ ﻧﺨﺒﮕﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮ( و از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهء اﻧﻘﻼب ﻛﻴﺒﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻈﺮ دارد ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻧﻈﺎم‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮدهء ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻮرا و اﺟﻤﺎع ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪) .‬اﺧﻮي‪ ،‬ص ‪.(138‬‬

‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ اﻧﻘﻼب و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ«‬

‫ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﮔﻔﺘﺎر ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﻛﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ‬
‫ازﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﺎﺷﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻬﻤﻞ ﮔﻮﻳﻲ ﺳﺨﻨﻮراﻧﻪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﺑﻮدن او ﺑﻮد‬
‫]و در ﺑﻴﻨﺶ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﮔﻮﻧﻪ ﻳﺎ »ﭘﺮوﻓﺘﻴﻚ« او[‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫اﺳﻼم ﺷﻨﺎس‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪) «.‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(103-104‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهء ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻳﻚ ﺗﻨﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و ﺗﻤﺎم اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻳﻚ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﮔﺴﺘﺮده و ﺟﺎﻣﻊ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺮﻳﺰد‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪ (107‬ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﻫﻤﻪ در ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎي »ﺿﺪ ﻏﺮب« ﺧﻮد‪ ،‬از »ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ« و »ﺑﻲ رﻳﺸﮕﻲ« ﻏﺮب زدﮔﺎن اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و از‬
‫ﺿﺮورت ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ« و »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« ﺣﺮف ﻣﻲ زدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﻨﻮع اﺳﻼم ﻫﺎ در ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ]اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﻳﻜﺴﻮ و آﻧﺘﺮوﭘﻮﻟﻮژي اﺳﻼم از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ[‪ .‬آﻧﻬﺎ آﻣﻮزه ﻫﺎي ﺧﻮد را از ﺗﺰرﻳﻖ ﺗﺌﻮري ﻫﺎي‬
‫ﺳﻜﻮﻻر ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ و اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ »ﺳﻨﺖ« ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺗﺨﻴﻠﻲ از ﺣﻤﺎﺳﻪ‬
‫و ﺷﻬﺎدت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ‪ ،‬و ﻧﻘﺶ ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬آن ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﺧﻼﻗﻲ اروﭘﺎﻳﻲ را ﺟﺎﻣﻪء‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪119‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫داﻧﺶ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ ﻫﺎ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻓﺰون ﺗﺮ از داﻧﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻧﻬﺎ از اﺳﻼم و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮد‬
‫)ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺰان ﺷﻨﺎﺧﺖ را ﻫﻢ از ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻫﺎﻧﺮي ﻛﻮرﺑﻦ و ﻟﻮﻳﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ(‪ .‬آﻧﻬﺎ از‬
‫ﻏﺮب ﻗﺮض ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ »ﻏﺮب« ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪء ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺗﻤﺎم ﺳﻴﺴﺘﻢ واژﮔﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ و اﺳﺘﺮاﺗﮋي و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻟﻨﻴﻨﻲ ﺣﺰب ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ »ﺷﻴﻌﻲ« ﻛﺮدن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻴﺪي‬
‫آﻧﻬﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي »ﻗﺮآﻧﻲ«‪ ،‬ﺑﺪﻳﻞ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻏﺮب« و »ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ« اراﺋﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫)دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(117‬‬

‫اﻻﻫﻴﺎت آزادي ﻳﺎ ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰي ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪء ﻋﺮﻓﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ؟‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ارادت ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮدش ﻟﻮﺋﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ و ﺷﻴﻔﺘﻪء‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﺑﻮد‪ .‬او ﭼﻬﻞ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪء آﺛﺎر ﺣﻼج و ﻧﻮﺷﺘﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪء او‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن از ﺣﻼج ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ داد ﻫﻤﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ زاﻫﺪاﻧﻪء ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪء ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ اﺳﺘﺎدش‪ ،‬ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺷﻮر ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪء ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺼﻮﺻﻲ‬
‫ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن را ﺑﻪ ﻣﺠﺮاي اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪ (107‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻔﺲ ﺧﻮدش‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻛﻮﻳﺮ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه‪» ،‬ﻋﺸﻖ« اش را ﺑﻪ ﺗﻮدهء ﺧﻠﻖ اﺑﺮاز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ زاﻫﺪاﻧﻪء ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺰه ﻃﻠﺒﻲِ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬و ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﮔﺮا ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻪ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد ﺗﺨﻴﻞ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻳﻚ ﻧﺴﻞ را ﺑﻪ ﺗﺼﺎﺣﺐ‬
‫ﺧﻮد درآورد؟«‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ اﺻﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻲ واﺳﻄﮕﻲ ﻋﺎﻃﻔﻲ‬
‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻬﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻳﻚ ﺗﺌﻮري ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻖ از اﻳﻨﻜﻪ »ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد«‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺨﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ ﺑﻴﻨﺶ‬
‫ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ وار )وﻳﮋن( اﺳﺖ‪» .‬ﻳﻚ ﺟﻮر ﻗﻄﻌﻴﺖ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﺎﻃﻊ از اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺪف ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﻛﺪام اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ راﻫﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎن ]واﻗﻌﻪ[ ﻛﻲ ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬و ﭼﺮا ﻫﻤﻪء اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ارزش ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻨﮕﻴﺪن‬
‫دارﻧﺪ‪) «.‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪ (103‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻧﻬﺎن ﻧﮕﺮ و »وﻳﮋﻧﺎري« )ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻴﻨﺶِ ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ وار(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻛﺎري ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺪارد ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻗﻴﻖ و آﻛﺎدﻣﻴﻚ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ؛ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ از‬

‫‪120‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻳﻜﺪﺳﺖ و ﺑﻲ ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اش در ﻳﻚ ﺣﻴﻄﻪء ﺗﺨﺼﺼﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‬

‫»ورود ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪء روﺷﻨﻔﻜﺮي ﺷﻬﺮي اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮأم ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎدي ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋي اﺳﻄﻮره اي ﺑﺮاي ﻛﻮﻳﺮ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻫﺮﭼﻪ ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ؛ و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺎك‪ ،‬واﺟﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬و زﻳﺒﺎ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﻮﻳﺮ ﺑﻮد‪) «.‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪ (105‬ﭘﻴﺎم ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺨﺶ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر روزاﻓﺰون‪ ،‬ازﻧﻘﺎط دور اﻓﺘﺎده ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ اﻧﻌﻜﺎس آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﺧﻮد را ﻧﻪ در‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ و ﻧﻪ در ﻋﻠﻤﺎي ﺳﺎﻟﺨﻮردهء ﺳﻨﺖ ﮔﺮا‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(113‬‬

‫ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻧﺰد ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﭘﺲ از او اﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫و ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻳﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻜﻲ و ﻣﻌﺎدل ﻫﻢ ﺗﻠﻘﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪) «.‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪ (11‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻧﻴﺎزي ﻧﻤﻲ دﻳﺪ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬و آﻣﺎده ﺷﺪن ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺻﻼﺣﻴﺖ رﺳﻤﻲِ دﻳﻦ ﺳﻨﺘﻲ را از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﻫﺮ دﺧﺘﺮ و‬
‫ﭘﺴﺮ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﻧﻤﺎز و روزه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از روي اﺣﺴﺎس وﻇﻴﻔﻪء دﻳﻨﻲ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺟﻬﺎدي ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي اﻳﺜﺎر‪ ،‬و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﺎﻃﻊ‬
‫از اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻴﺮ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺷﺮّ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را ﻣﻲ ﺳﺎزد‪) .‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪(113‬‬

‫»آﺧﺮﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪء ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻟﻮﻳﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن و ﺗﻌﻬﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد او‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻗﺮار‬
‫دارد ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻗﻄﻌﻪ ﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد را درﺑﺎرهء ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬و ﻋﺸﻖ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﺪام و ﺧﺎﻟﻲ از‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺷﺪﻳﺪ اﺣﺴﺎﺳﻲ را در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﻳﺮي اش اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻨﺶ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ و زﻫﺪﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن وﻳﮋﮔﻲ ﺧﺎﺻﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ زﻫﺪﮔﺮا ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺬاب‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪرت و ﺷﻮر ﺧﺸﻤﺎﮔﻴﻨﻲ ﻛﻪ در ﮔﻔﺘﺎرِ ﺳﺨﻨﻮراﻧﻪء ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازه اي از اﻳﻦ ﺑﺎور‬
‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻛﻠﻤﺎت ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ اﻳﻦ ﻗﺪرت‪ ،‬در ﺟﺎدوي اﺳﻄﻮرهء ﺟﻤﻌﻲ )ﻛﻠﻜﺘﻴﻮ ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژي(‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬در ﻛﺸﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮّ ﺑﻼﻏﺖ ﻛﺎرﻳﺰﻣﺎﺗﻴﻚ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ آن اﻧﺪازه ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫رازﮔﻮﻧﻪء ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻮاد ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن‪ ،‬اﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‬

‫‪121‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪء اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪) «.‬دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪» (107‬اﻋﺮاض ازدﻧﻴﺎ«‪ ،‬ﻧﺤﻮهء ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺰه ﻃﻠﺒﻲ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ )دﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ص ‪.(141‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﺣﻤﻴﺪ دﺑﺎﺷﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎن رﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ در ﻣﺒﺎرزان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭼﭗ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد و ﻫﻢ در ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ارﺗﺠﺎﻋﻲ و ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﺘﻲ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ رﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭼﭗ‪ ،‬ﺳﻜﻮﻻر اﺳﺖ و از ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﻚ ﺑﻴﻨﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰي دﻳﻨﻲ و‬
‫رﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﻴﺴﻢ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﮔﺮي ﭼﭗ ﺳﻮق‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهء ﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮﺳﭙﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ را از ﺳﻄﺢ ﺿﺮورت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺿﺮورت ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ )آﻧﺘﻮﻟﻮژﻳﻴﻚ( ارﺗﻘﺎ داده ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ »اﺻﺎﻟﺖ«‪،‬‬
‫»ﻫﻮﻳﺖ«‪» ،‬رﻳﺸﻪ«‪ ،‬و »روح« ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ »ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ« ‪» ،‬ﺑﻲ رﻳﺸﮕﻲ«‪» ،‬ﻏﺮب« و »ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ« اﻧﺠﺎم ﻣﻲ‬
‫داد‪) .‬ﻣﻴﺮﺳﭙﺎﺳﻲ‪ ،‬ص ‪(117‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻨﺸﻲ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺧﻠﻖ‪ ،‬اﻣﺖ‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا‪ ،‬و ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﻤﻪ در ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻲ ﻓﺮاﺗﺮ و اﺻﻴﻞ‬
‫ﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﻋﺮﻓﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲِ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و‬
‫ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻓﺮدﻳﺖ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن در ذاﺗﻲ ﻓﺮاﺗﺮي )»او«‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا‪ ،‬ﻣﺮاد‪» ،‬ﺧﻠﻖ«( ذوب ﻣﻲ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﻴﻨﺶ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴﺴﻢ‪» ،‬ﺿﺪ اﺳﺘﻜﺒﺎر« ﻳﺎ ﺿﺪ ﻏﺮب ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪Nikki R. Keddie, Modern Iran, Roots and Results of Revolution 2003 (Previously‬‬
‫‪published as Roots of Revolution, 1981), Yale University Press.‬‬

‫‪Ervand Abrahamian, Khomeinism: Essays on the Islamic Republic University of‬‬

‫‪California Press,1993 .‬‬

‫‪Ervand Abrahamian, The Iranian Mojahedin, Yale University Press , 1992.‬‬

‫‪Gilles Kepel, Jihad, The Trail of Political Islam, Harvard University Press, 2002.‬‬

‫‪122‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

Shahrough Akhavi, "Shariati's Social Thought", in Nikki R. Keddie, Editor,
Religion and Politics in Iran, Shi'sm from Quietism to Revolution, Yale University
Press, 1983, p.125

Hamid Dabashi, Theology of Discontent, Transaction Publishers, second printing,

2006

Ali Mirsepassi, Intellectual Discourse and the Politics of Modernization, Cambridge

University Press, 2000.

123 Abdee Kalantari Intellectuals, Enlightenment, and Revolution December 2008

 ‫ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ـ ﭼﺮا اﻧﻘﻼب ﺷﺪ؟‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻋﺒﺪي ﻛﻼﻧﺘﺮي‬

‫ﻣﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲ آﻣﻮزﻳﻢ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ آﻧﺮا ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﻘﻼب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ‬
‫ﺑﻲواﺳﻄﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت دارد ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن اﻫﺮم ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ رژﻳﻢ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻳﻚ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲي درازﻣﺪتﺗﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ آرام آرام ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎ‬
‫ﺗﻀﺎدﻫﺎﻳﻲ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻟﺮزهاي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺿﺮورت اﻧﻘﻼب از ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﻞ درازﻣﺪت ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫»ﺿﺮورت« ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺿﺮورت اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻠﻞ دراز ﻣﺪت دارد؛ و اﻳﻦ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ »ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﺮا »ﺗﻮﺿﻴﺢ« داد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺿﺮورت دارد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺗﻔﺎق‬
‫ﻧﻴﻔﺘﺪ زﻳﺮا رﺧﺪادﻫﺎي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را ﻋﻮض ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻣﺎ آﻧﭽﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت داراي ﺿﺮورت اﺳﺖ زﻳﺮا ﻋﻠﺖﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲ آﻣﻮزﻳﻢ اﻣﺎ‬
‫ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﺗﺎرﻳﺦ را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺗﻚﻋﻠﺘﻲ ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻜﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫﺮم ﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻤﭽﻮن »ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ« ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در وﻗﺎﻳﻊﻧﮕﺎري‬
‫اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻠﻨﮕﺮﻫﺎي ﻧﻬﺎﻳﻲ و ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت و ﺗﺐوﺗﺎبﻫﺎي ﻣﺎﻫﻬﺎي آﺧﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد و ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي اول روزﻧﺎﻣﻪ و رﺳﺎﻧﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻲ ﺑﻨﺪد‪.‬‬

‫ﺗﻜﺎﻧﻬﺎ و ﻓﻌﻞواﻧﻔﻌﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪﻧﺪ ــ رﺧﺪادهﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ رخ‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ ــ ﭼﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺳﺮدﺳﺘﻲ از اﻳﻦ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﻪ دﺳﺖ داد‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﭘﺎدﺷﺎه! ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي در ﺳﺮﻛﻮب ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺟﻨﺒﺶ اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺧﺸﻦ و ﺑﺪون‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺗﺰﻟﺰل ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ژﻧﺮال ﺳﻮﻫﺎرﺗﻮ در اﻧﺪوﻧﺰي ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮب ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺮدﻣﻲ در ﺳﺎل‬

‫‪124‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫‪ ،1965‬در ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﺳﺎل ﺣﺪود ﻧﻴﻢ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ را ﻛﺸﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬اوجﮔﻴﺮي دوﺑﺎرهي ﺟﻨﺒﺶ در‬
‫آن ﻛﺸﻮر ﺳﻪ دﻫﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﺷﺎه اﻳﺮان ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد راه داد و ﺟﻨﺒﺶ ﻗﺪ راﺳﺖ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺟﻴﻤﻲ ﻛﺎرﺗﺮ! ﻛﺎخ ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻲ اﺻﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺣﺴﺎس ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر‬
‫ﭘﺸﺖ ﺷﺎه را ﺧﺎﻟﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر وﻗﺖ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬در اداﻣﻪي ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﺑﺎ اردوﮔﺎه‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺷﺎه زﻳﺮ ﻓﺸﺎر اﻓﺸﺎﮔﺮيﻫﺎي‬
‫رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻛﺎرﺗﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ داد از ﺷﻜﻨﺠﻪي زﻧﺪاﻧﻴﺎن و ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در‬
‫اﻳﺮان ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺴﻠﻴﺤﺎت دﻟﺨﻮاﻫﺶ را از اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﺨﺮد ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‬
‫ﭼﻬﺮهي ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ از رژﻳﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻨﮕﺮهي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ »ﺟﺰﻳﺮهي ﺛﺒﺎت« در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺖ از ﺗﻌﺪاد اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎري‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮ و داﻧﺸﺠﻮ و ﻣﻼي ﻧﺎراﺿﻲ ﻫﺮاس ﺑﻪ دل راه دﻫﺪ‪ .‬در اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪ 1356‬ﺷﺎه ﺑﻴﺶ از دوﻳﺴﺖ و‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻦ از زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ را آزاد ﻛﺮد‪) .‬در ﺳﻔﺮش ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ، 1977‬در ﻳﻚ ﺿﻴﺎﻓﺖ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺟﻴﻤﻲ ﻛﺎرﺗﺮ ﮔﻴﻼس ﺷﺮاب را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪»،‬اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت‪ ،‬اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻫﺒﺮي داﻋﻴﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮهي ﺛﺒﺎت در ﻣﻨﻄﻘﻪاي آﺷﻮﺑﺰده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺛﻤﺮهي اﻋﺘﺒﺎر ﺷﻤﺎ و اﺣﺘﺮام و ﻋﺸﻘﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﺮاي اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪(«.‬‬

‫ﻣﺠﺴﻢ ﻛﻨﻴﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺎرﺗﺮ‪ ،‬ﻛﺎﺑﻴﻨﻪي ﺟﻤﻬﻮريﺧﻮاه ﻧﻴﻜﺴﻮنـ ﻛﻴﺴﻴﻨﺠﺮ ﺑﺮ ﺳﺮﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﻮد ــ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در »ﺑﻤﺒﺎران ﻗﺎﻟﻴﭽﻪوار« )‪ (carpet bombing‬ﻛﺎﻣﺒﻮج و اﺳﺘﻔﺎده از »ﻧﺎﭘﺎﻟﻢ« ذره اي ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد راه‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ ــ آﻳﺎ آﻧﻬﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻫﻤﻪي اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺷﺒﻜﻪي ﺳﻲآياي )‪ (CIA‬و دﻫﻬﺎ ﻫﺰار ﻣﺸﺎور‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺧﻮد را در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺖ آﻫﻨﻴﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬارﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در دﻫﻪي ﻫﺸﺘﺎد در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭼﻮن ﮔﺮاﻧﺎدا‪ ،‬اﻟﺴﺎﻟﻮادور‪ ،‬ﭘﺎﻧﺎﻣﺎ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ؟‬

‫ﺧﺎﻧﻢ ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ دو ﻧﻮﺑﺖ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ را در اﻳﺮان‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺎ روﺷﻨﻔﻜﺮان زﻳﺎدي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻛﺮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺎ ﺷﺎه ﻣﺤﺘﻤﻼً دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﺑﺮوز‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻜﻞ و زﻣﺎن آن ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﭘﺮﻳﺰﻳﺪﻧﺖ ﻛﺎرﺗﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در‬

‫‪125‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ژاﻧﻮﻳﻪي ‪ 1977‬آﻧﺮا اﻋﻼم ﻛﺮد و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻣﺎﻟﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻗﻄﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﮔﺮ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي دوﺳﺖ ﻛﻤﺎﻛﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ . . . .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ واﻗﻌﺎً‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺟﺴﻮراﻧﻪ ﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺨﺶ ﻋﺮﻳﻀﻪﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻓﺸﺎﮔﺮ و‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻄﺮي ﺟﺪي ﺗﻬﺪﻳﺪﺷﺎن ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪(١) «.‬‬

‫ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺳﺎل ‪ 1977‬اﻧﺘﻘﺎدات را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﺳﺮﻃﺎن دارد و اﺣﺘﻤﺎل اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺎ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﺟﻠﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم زﻣﺎم را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﺸﺖ آﻫﻨﻴﻦ آﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮد او ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺴﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ دو ﺳﺎل آﺧﺮ‪ ،‬ﺷﺎه را‬
‫ﻛﻤﺘﺮ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻨﻲ ﻣﻲ دﻳﺪﻳﻢ و در ﻋﻮض ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻠﻜﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده در‬
‫ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺑﺎزﻣﻲ ﺗﺎﺑﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺗﺮ ﺷﺪن اوﺿﺎع‪ ،‬ﺷﺎه را ﻣﺮدد ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻲ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻧﮕﻪ ﻣﻲ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬در آورﻳﻞ ‪ 1977‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر دادﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺮﮔﺰارﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻠﻴﺐ ﺳﺮخ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻴﺴﺖ زﻧﺪان را ﻣﻮرد ﺑﺎزرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎدي‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دادﮔﺎﻫﻬﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻲ از ﺑﻬﺒﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ از ﻗﻴﺪ ﺳﺎﻧﺴﻮر رﻫﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮوش ﮔﺴﺘﺮده اي رﺳﻴﺪ‪(٢) «.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﻠﻞ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت را ﻣﻲ ﺗﻮان دراز و درازﺗﺮ ﻛﺮد‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﺶﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ آﻣﻮزﮔﺎر‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﻒ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ازﻫﺎري ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي آﺷﺘﻲ و ﺳﭙﺲ ﺳﺮﻛﻮب ﻗﺒﻞ از ﮔﺰﻳﺶ دﻳﺮﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎﭘﻮر‬
‫ﺑﺨﺘﻴﺎر ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﻧﺘﺨﺎب اول از ﺳﻮي ﺷﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻓﺮوﻧﺸﻴﻨﺪ؛ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ از ﻋﺮاق ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ )ﻧﻮﻓﻞ ﻟﻮﺷﺎﺗﻮ(؛ اﺧﺘﻼف داﺧﻠﻲ ﻣﻴﺎن اﺣﺰاب ﻣﻠﻲﮔﺮا )ﺣﺰب‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ آزادي( ﻛﻪ ﻗﺎدر ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻗﺒﻞ از آﻳﺖ اﷲ ﻧﻘﺸﻲ ﻫﮋﻣﻮﻧﻴﻚ ﺑﺎزي‬

‫‪ -١‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 231‬ﻛﺘﺎب ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺪي‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Nikki R. Keddie, Roots of Revolution (Yale University Press, 1981), p. 231‬‬

‫‪ -٢‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪234‬‬

‫‪126‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻲﺗﺪﺑﻴﺮي و ﻧﺰدﻳﻚﺑﻴﻨﻲي ﺗﺎرﻳﺨﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺳﻜﻮﻻر و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺻﻨﻔﻲ آﻧﻬﺎ )ﻛﺎﻧﻮن وﻛﻼ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻧﻮن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﺳﺎﺗﻴﺪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺪﻳﻜﺎﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي( ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از‬
‫ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺟﺒﻬﻪي دﻳﮕﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﻒ ﺧﻤﻴﻨﻲﮔﺮاﻳﺎن ﺑﺮﭘﺎدارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻬﺎي رﻧﮕﻲي ﻳﻚ دﻫﻪ ﺑﻌﺪ در اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺖ اﻛﺜﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان‬
‫ﺳﻜﻮﻻر از ﻧﻬﺎد روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان )آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ(‪ .‬ﻧﻘﺶ ﻣﺴﺎﺟﺪ و اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻮﮔﻮاري ﭼﻠﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ دور ﺗﻜﺮار‬
‫ﺷﻮﻧﺪه ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﺳﺘﻤﺮار وﺿﻌﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺞ ﻣﺮدﻣﻲ‪ ،‬و رادﻳﻜﺎﻟﻴﺰه ﻛﺮدن ﺟﻨﺒﺶ اﻋﺘﺮاﺿﻲ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎل ﻧﻮﺑﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖﻫﺎي دراز ﻣﺪت اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻞ ﻫﺮ اﻧﻘﻼب اﺻﻴﻞ دﻳﮕﺮي‪ ،‬اﻧﻘﻼب ‪ 57‬را ﻧﻪ ﻛﺴﻲ از ﻗﺒﻞ ﻃﺮح اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺣﺘﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﺎﻇﺮان‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و روﺷﻨﻔﻜﺮان و داﻧﺸﮕﺎﻫﻴﺎن ﻛﺴﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد آن را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ آﻣﻮزﮔﺎر در ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫»اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ واﻗﻌﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻧﺎدراﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺮات درﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ رژﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ از راهﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﺎر در ﻓﻮاﺻﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ رخ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﭘﺴﺎـ رﻓﻮرﻣﺎﺳﻴﻮن‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬اﻧﻘﻼب ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺟﻨﮓ‬
‫آزاديﺑﺨﺶ و ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﺷﻮرش‪ ،‬ﻗﻴﺎم‪ ،‬و ﺑﻠﻮا‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﻧﺮﺳﺪ ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﻋﻤﻞ را ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺷﻮرش ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﻔﺎوت دارد ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي ]درازﻣﺪت[ آزاديﺑﺨﺶ ﻛﻪ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﻣﻠﻲﮔﺮا ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻚ ﻧﻴﺮوي ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﺟﻠﻮﺑﺮده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﻘﻼب ﭘﺪﻳﺪهاي داﺧﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺮﺣﻠﻪي‬

‫‪127‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎﻳﻲ آﺗﺶﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﭘﺎرهاي اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت دوﻟﺘﻴﺎن آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد اﻧﻘﻼب ﺛﻤﺮهي ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎي زﻣﺎندار و دﻳﺮﻳﻨﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺟﻮش آﻣﺪه‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم را ﻋﻠﻴﻪ رژﻳﻤﻲ ﺑﺮﻣﻲ اﻧﮕﻴﺰد ﻛﻪ آﮔﺎه ﻳﺎ‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه ﺻﺒﺮ و ﻃﺎﻗﺖ را از آﻧﻬﺎ رﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻛﺜﺮ ﻛﻮدﺗﺎﻫﺎ و‬
‫ﻃﻐﻴﺎنﻫﺎي درﺑﺎري ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻻﻳﻪي ﺑﺎﻻﻳﻲ را ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺗﻤﺎم ﻫﻴﺄت‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻪ و ﻃﺒﻘﻪي ﺣﺎﻣﻲ آن را ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﻣﻲ آورد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻧﻘﻼبﻫﺎ از ﭘﻴﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي آﻧﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪي‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ذرهـ ذرهي ﺧﻄﺎﻫﺎي رژﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت و داوريﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ و رﻓﺘﺎر ﺳﻮﺋﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻧﺎﭼﻴﺰ و ﺗﻚاﻓﺘﺎده را ﺑﺮﻣﻲ اﻧﮕﻴﺰد اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮج ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺑﺪل ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻇﻬﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺷﺘﺎب و ﺣﺮﻛﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي آن ﻓﺰونﺗﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ‬
‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺟﻠﻮ آن را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ ﺧﻮد اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ آﻧﺮا ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ رژﻳﻢ در‬
‫اﻳﺮان ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﻘﻼب اﺻﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ‪(٣) «.‬‬

‫ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‬

‫ﭘﺲ ﻋﻠﻞ اﺻﻠﻲ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻋﻠﺖﻫﺎي دراز ﻣﺪتاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻋﻠﺖﻫﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦﻫﺎ‬
‫اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻲ ﮔﺬارﻳﻢ و آن »ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺳﺘﺒﺪادي« اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1970‬ﻣﻴﻼدي از ﻫﺮﻟﺤﺎظ ﻳﻚ »رژﻳﻢ ﻗﻮي« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﻠﻴﺴﻲ داﺷﺖ و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺖ آﻫﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﺿﻌﻒ آن از‬

‫‪ -٣‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 17‬ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ آﻣﻮزﮔﺎر‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Jahangir Amuzgar, The Dynamics of the Iranian Revolution (State University of‬‬
‫‪New York, 1991), p. 17‬‬

‫‪128‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻛﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ؟ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز ﺑﺰرگ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮ ﮔﺮاﻣﺸﻲ ﻧﺸﺎن داده‪ ،‬ﻫﻴﭻ رژﻳﻤﻲ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻗﻬﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ را ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارد ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ از‬
‫ﻗﻬﺮ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪي درﺟﻪاي از رﺿﺎﻳﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‪» .‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ« ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﻗﻠﺒﻲ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻲ ﻃﺮﻓﻲي ﻣﺜﺒﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖﺷﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﮔﺮاﻣﺸﻲ ﺑﻪ آن »ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ« ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‬
‫)ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺿﺎﻳﺖ در ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ(‪.‬‬

‫ﻓﻘﺪان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ از ﭼﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﻮد؟ ﺳﺮ ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ آن ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻘﻴﻢ آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﻧﻪﺗﻴﻜﺖ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب‬
‫»ﺟﺴﺘﺠﻮي دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳﺮان«‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲي‬
‫ﺻﺪﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻋﻼرﻏﻢ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬دوام و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﻳﻲي‬
‫]ﺻﺪﺳﺎﻟﻪي[ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ )اﺗﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ(‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﻓﻮاﺻﻠﻲ ﻋﻘﺐ ﻣﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪن ﻳﻚ ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲي ﺳﻴﺎﺳﻲي ﻣﺮدم اﺳﺖ در ﻣﻌﻨﺎي‬
‫وﺳﻴﻊ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن؛ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ]ي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ[ي اﻳﺮان‬
‫ﻟﻄﻤﻪي ﺟﺪي وارد ﻛﺮد‪(۴)«.‬‬

‫ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ در وﺳﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻮد اﺷﺎره دارد ﺑﻪ ﺗﺪاوم دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري اﺗﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫ﺷﺎه در ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻜﺴﺖ آرﻣﺎنﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫ﻣﺮدم و ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ روﺷﻨﮕﺮان و روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺨﻨﮕﻮي اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻧﻬﺎد ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻧﻬﺎدي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و‬
‫ﻣﻮردﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎدي ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را از ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲي‬
‫ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﺴﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻮرﺗﻲ‪ ،‬اﺟﺮاي ﭘﺮوژهي »ﺗﺠﺪد« ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺠﺪد آﻣﺮاﻧﻪي از ﺑﺎﻻ ــ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ آن ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﺪ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﻮﺳﺎزيﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ ﺷﻬﺮي‬

‫‪ -۴‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻛﺘﺎب ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Fakhreddin Azimi, The Quest for Democracy in Iran (Harvard University Press,‬‬
‫‪2008), Prologue.‬‬

‫‪129‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺎ زور ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ و ﺑﺪون ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ را ﺑﻪ درﺑﺎر ارزاﻧﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ــ ﻣﺎ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﻲ داﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺠﺪد و آزادي را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻲ داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ]در اﻳﺮان[ ﻓﻘﻂ ﻧﻮﻋﻲ از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺑﻲ ﻃﺮف و ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺤﺘﻮا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ]ﺗﺎ ﺑﺘﻮان‬
‫آن را ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﺑﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ داد[ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ و ﺳﺨﺖ و ﺻﻠﺐ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﺘﻴﺎزات‬
‫ﺧﺎص ﮔﺮه ﺧﻮرده و ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻴﺴﺘﻢ ارﺑﺎب ﺳﺎﻻري )‪ (patronage‬اﺑﻘﺎء ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪(۵) «.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎديي دﻳﺮﻳﻨﻪي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺗﻨﺶ ﻣﺰﻣﻦ ﻣﻴﺎن درﺑﺎر و ﺳﺎﻳﺮ ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬رﻳﺸﻪ در ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸﺮوﻃﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻓﻘﺪان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺗﺸﺪﻳﺪ )ﺗﻌﻴ‪‬ﻦ دوﺑﺎره ﻳﺎ‬
‫‪ (overdetermine‬ﻣﻲ ﻛﺮد و آن ﻧﻔﻮذ ﺧﺎرﺟﻴﺎن ﻳﺎ ﻧﻘﺶ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﻮدﺗﺎ‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ زداﻳﻲ از رژﻳﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان در ﺷﻤﺎر دﻻﻳﻞ‬
‫درازﻣﺪت اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ وﻳﮋه از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻮدﺗﺎي‬
‫‪ 28‬ﻣﺮداد ﻳﻚ روﻳﺪاد ﻧﻈﺎﻣﻲي داﺧﻠﻲ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺎﻣﻴﺎب ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﺮا ﻫﻤﺴﻮ و در اداﻣﻪي ﻣﺪاﺧﻼت ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در ﻧﻘﺾ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻠﻲ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ اي از »دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﮔﻲ«ي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح »دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﮔﻲ« ﻳﺎ ارﺗﺒﺎط ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻬﻠﻮيﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در‬
‫دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و از ﻋﻠﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ دوران ﻗﺎﺟﺎري و‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول‪ ،‬اﻳﺮان ﻛﺸﻮري ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﺪون ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﺎﻟﺘﻬﺎي‬
‫ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮔﻴﻼن‪ ،‬و ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﻗﺪرت ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻨﺴﺠﻢ‪ ،‬ﻳﻚ واﺣﺪ ﻛﻮﭼﻚ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺴﺮان‬

‫‪ -۵‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪4‬‬

‫‪130‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻗﺰاق روﺳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1879‬ﺳﺎزﻣﺎن داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ اﻛﺘﺒﺮ در روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ ،1917‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺮﻳﮕﺎد ﻗﺰاق ﺑﻪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ واﮔﺬار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻠﻨﻞ‬
‫رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﺑﺮﻳﮕﺎد ﻗﺰاق‪ ،‬در زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1921‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮدﺗﺎ زد‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌﺪ رﺿﺎﺧﺎن رﺳﻤﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻗﺎﺟﺎر ﺧﺎﺗﻤﻪ داد و ﺧﻮد »رﺿﺎ ﺷﺎه« ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻮدﺗﺎي رﺿﺎﺧﺎن )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد( ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎي ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻮد و دوﻟﺖ ﺑﺮآﻣﺪه‬
‫از اﻳﻦ ﻛﻮدﺗﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﻛﺸﻮر را ﻳﻚ ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﺎزد و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دوﻟﺖ ﻣﻠﻲي ﻣﺪرن )ﻧﻴﺸﻦـ ﺳﺘﻴﺖ‬
‫‪ (nation-state‬را در اﻳﺮان ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺗﺎج ﺷﺎﻫﻲ در اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا زﻧﮕﺎر‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر رﺿﺎﭘﻬﻠﻮي ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲي دوم‪ ،‬رﻗﻢ زده ﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﭘﺲ از ﻫﺠﻮم آﻟﻤﺎن ﻫﻴﺘﻠﺮي ﺑﻪ روﺳﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ ،1941‬ﻗﻮاي ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﻣﺴﻴﺮ اﻳﺮان ﺑﺮاي‬
‫ﺟﺒﻬﻪي روﺳﻴﻪ ﺗﺪارﻛﺎت اﻋﺰام دارﻧﺪ؛ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺸﺎن داد‪،‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و روﺳﻴﻪ او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺴﺮش ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ را ﺑﺮﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪(۶)«.‬‬

‫ﻓﺮدﻫﺎﻟﻴﺪي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﺸﺘﺎز و ﻣﻬﻢ او درﺑﺎرهي رژﻳﻢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه ﻳﻚ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‬
‫از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻳﺮان ـ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري و ﺗﻮﺳﻌﻪ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻛﻠﻨﻞ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻛﻮدﺗﺎ ﻛﺮد و ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او ﻣﺄﻣﻮر اﻧﮕﻴﺲﻫﺎ ﻧﺒﻮد ــ‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ او ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻧﺎزي ﺳﻤﭙﺎﺗﻲ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬رﺿﺎﺷﺎه ﻫﻤﻪي ﺗﻼش ﺧﻮد را ﻛﺮد ﻛﻪ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ]ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ[ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎي ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﻳﺮان را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻛﺸﻮري ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ؛ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﺪف او ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ارﺗﺶ ﻗﻮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪي‬
‫رژﻳﻢ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1922‬ﺳﻬﻢ ارﺗﺶ از ﻛﻞ ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﻪ ‪ 47‬درﺻﺪ رﺳﻴﺪ؛ در ﺳﺎل ‪ 1925‬ارﺗﺸﻲ‬
‫ﻳﻚﭘﺎرﭼﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ؛ در ﺳﺎل ‪ 1926‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲي ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪ؛ ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮات ارﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 1930‬ﺑﻪ ‪ 80‬ﻫﺰار ﺗﻦ‪ ،‬و در ﺳﺎل ‪ 1941‬ﺑﻪ ‪ 125‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬

‫‪ -۶‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 24‬از ﻛﺘﺎب ﻓﺮدﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Fred Halliday, Iran Dictatorship and Development (Penguin Books, 1979), p. 24‬‬

‫‪131‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫رﺳﻴﺪ‪ .‬رﺿﺎﺧﺎن دو ﻣﺪرﺳﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺗﻬﺮان ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و اﻓﺴﺮاﻧﻲ را ﻧﻴﺰ ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن‪ ،‬و روﺳﻴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1924‬ﻳﻚ ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬و در ﺳﺎل ‪ 1932‬ﻳﻚ‬
‫ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﻳﻦ ارﺗﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ را در ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ ﺳﺮﻛﻮب‬
‫ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻃﻲ دو ﻗﺮن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي را ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﺪ‪(٧)«.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ رﺿﺎﺧﺎن »ﻣﺄﻣﻮر اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ« ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺎآﻧﻜﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫او ﺑﺎ ﻛﻤﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ اﺑﻘﺎء ﺷﺪ و ﻃﻲ ‪ 25‬ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲي آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او ﻧﻴﺰ »ﻣﺄﻣﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ«ﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪» ،‬ﻛﺸﻮر اﻳﺮان‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲي واﻗﻌﻲي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﻳﻚ »ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهي ﭘﻴﺸﻴﻦ« ﻫﻢ ﻧﻤﻲ‬
‫ﺗﻮان آﻧﺮا ﺧﻄﺎب ﻛﺮد‪(٨) «.‬‬

‫در ﻣﻮرد دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪي ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪،‬‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و روﺳﻴﻪ در ﻋﺰل رﺿﺎﺷﺎه و ﻧﺼﺐ ﭘﺴﺮ او‪ ،‬در اﺻﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﺮد‬
‫و ﻓﻀﺎي ﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش آزاديﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮيي اﺣﺰاب ﻣﻠﻲ و ﭼﭗ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﺻﻨﻔﻲ‪ ،‬و رﺷﺪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت آزاد ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه ﺟﻮان و درﺑﺎر را واداﺷﺖ ﺗﺎ از آن‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮب ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺮا و اﻋﺎدهي ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر روزاﻓﺰون ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‬
‫روي آورﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺮدم اﻳﺮان و آﻛﺘﻮرﻫﺎي ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ دﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ و‬
‫ﺑﻨﺪوﺑﺴﺖﻫﺎي ﭘﺸﺖ ﭘﺮده را ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در اﻓﻜﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻢ واﻗﻌﻴﺖ و ﻫﻢ ﺗﻮﻫﻢ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ آﻣﺮﻳﻜﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﺘﻴﺰي در ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﭘﻮزﻳﺴﻴﻮن ﭼﭗ و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ دوران ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ﻣﻬﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻣﺪرن‪،‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻣﺨﺮب ﺑﺮ آﻣﺎل ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻲ‪ ،‬و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ اﻳﺮان داﺷﺖ و ﺗﺤﻮﻻت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻨﺒﻌﺚ از‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﻲ را از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اي ﻛﻪ ﻛﻮدﺗﺎ را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣـُﻬﺮي ﭘﺎكﻧﺸﺪﻧﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻮرات ﻣﺮدم از ﻧﻘﺶ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬و ﺣﺎﻣﻴﺎن داﺧﻠﻲي آﻧﻬﺎ‪،‬‬

‫‪ -٧‬ﻓﺮدﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪66‬‬

‫‪ -٨‬ﻓﺮدﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪66‬‬

‫‪132‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫زد‪ .‬ﻛﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﻴﺎي ﺗﺴﻠﻂ ﺧﺎرﺟﻴﺎن ﺑﺮ اﻳﺮان و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﻲي آن‪ ،‬ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺟﺪي ﺑﺮ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫وارد آورد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮدﺗﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲي اﻳﺮان ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺼﻮراﺗﻲ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﻮد ﻣﻜﺎراﻧﻪي اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻛﺸﻮر را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﺗﺎ در‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪي ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻜﺴﺖ از اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬و ﻳﻚ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﺷﻜﻨﻲي ﺧﻔﺖﺑﺎر ﺣﻚ ﺷـﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﺷﺰد ﺗﻠﺦ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻨﺘﺮﻟﻲ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻮدﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺟﺒﺮان ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺳﺮﺷﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮي را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد و ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ آن ﺳﺎﻳﻪاي ﺗﻴﺮه اﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻮدﺗﺎ ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻣﺘﺤﻮل ﻛﻨﻨﺪه داﺷﺖ و او را ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲي رو ﺑﻪ ﻓﺰون و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﺎرﺟﻴﺎن ﺳـﻮق داد‪(٩) «.‬‬

‫ﻣﻴﺎن ﻛﻮﺗﺎدي ‪ 28‬ﻣﺮداد و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﻳﻚ رﺑﻊ ﻗﺮن ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ و ﻃﻲ اﻳﻦ ﻣﺪت‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫اﻳﺮان ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺴﻴﺎري را از ﺳﺮﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲي اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت و ﺷﻴﻮهي رﻫﺒﺮي ﭘﺎدﺷﺎه و دوﻟﺖ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﻨﻔﻲ روﻳﺪادﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ‪ 28‬ﻣﺮداد را ﺧﻨﺜﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻴﺎن ﻛﻮدﺗﺎ و اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬از ﻓﺮاز اﻳﻦ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪ ،‬ﻳﻚ‬
‫راﺑﻄﻪي ﺿﺮوريي ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻠﻲي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‬
‫اﻧﻘﻼب را ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻮﻻت ﻳﻚ رﺑﻊ ﻗﺮن ﺑﺠﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺪﻳﺪهي‬
‫اﻧﻘﻼب را ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﻧﻪ ﻳﻚ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻮدﺗﺎي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ زداﻳﻨﺪهي ‪28‬‬
‫ﻣﺮداد ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﭘﺲ از آن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮش را در ﺿﻤﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮدم‬
‫زاﺋﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻴﻠﻴﺘﺎرﻳﺴﻢ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬

‫رﺿﺎﺧﺎن و ﭘﺴﺮش ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﻫﺮ دو ﻗﺪرت ﺧﻮد را در وﻫﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﭘﻠﻴﺲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪي ﻣﻌﻴﻦ )زﻣﻴﻦ داران ﻳﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫داران( و ﻣﺸـﺮوﻋﻴﺖ ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ .‬ﺑﻮدﺟﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪) 1976‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از‬

‫‪ -٩‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪157‬‬

‫‪133‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ( ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺑﻮدﺟﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻠﻖ ﭼﻴﻦ ﺑﻮد ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮات ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫اﻳﺮان ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دﻫﻢ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﭼﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻣﺪ‪(١٠) .‬‬

‫ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬اﻳﺮان ]در زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه[ ﻛﺸﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ درﺟﻪي‬
‫زﻳﺎدي ﻣﺪﻳﻮن ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺑﻮد ــ در اﻗﺘﺼﺎد از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺧﺎرﺟﻲ در ﻛﺸﻮر‪ ،‬و در زﻣﻴﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻣﻮرﻧﻈﺎﻣﻲ از راه‬
‫اﺗﺤﺎدي ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺑﺎ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺷﻜﻞ داده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮدوﻟﺘﻲ در اﻳﺮان‪(١١) «.‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ }ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي از آن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ{ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﺤﻮهي واﺑﺴﺘﮕﻲ و ﻣﻴﺰان آن‬
‫را ﺑﻪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭼﭗ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺷﺎه اﻳﺮان ﻧﻪ آن‬
‫اﻧﺪازه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻧﻪ ﺑﺪان درﺟﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ او را ﺑﺪان ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﻫﺎﻟﻴﺪي ﺑﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه‬
‫ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻧﻴﻤﻪـ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﻳﺎ ﺣﺘﺎ »ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهي ﺳﺎﺑﻖ«‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ »واﺑﺴﺘﮕﻲ« اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف در ﻣﻮرد ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫رژﻳﻢ ﺷﺎه ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن رژﻳﻢ ﺷﺎه ﺑﺮ ﺳﻪ ﺳﺘﻮن اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪ :‬ارﺗﺶ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ دوﻟﺘﻲ‪ ،‬و‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ارﺑﺎبﺳﺎﻻري درﺑﺎر‪ .‬ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬از ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ارﺗﺶ و ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻘﺎم اول را دارا ﺑﻮد ‪ . . .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﻴﺎن ‪ 1954‬و ‪ ،1977‬ﻫﺰﻳﻨﻪي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ دوازده ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪ و ﺳﻬﻢ آن در ﺑﻮدﺟﻪي ﺳﺎﻻﻧﻪ از ‪ 24‬درﺻﺪ ﺑﻪ ‪ 35‬درﺻﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1954‬‬
‫اﻳﻦ رﻗﻢ ‪ 60‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1973‬ﺑﻪ ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﭘﺎﻧﺼﺪﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر و در ﺳﺎل ‪ 1977‬ﺑﻪ ‪7‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﺳﻴﺼﺪﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮات ارﺗﺶ ﻧﻴﺰ از ‪ 127‬ﻫﺰار ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 410‬ﻫﺰار رﺳﻴﺪ ‪. . .‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮدﺟﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺻﺮف ﺧﺮﻳﺪ ﺗﺴﻠﻴﺤﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺟﻨﮓاﻓﺰار ﺑﻪ ﺷﻮﺧﻲ‬

‫‪ -١٠‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪72‬‬

‫‪ -١١‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪21‬‬

‫‪134‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎه اﻳﺮان ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻮر وﺣﺮارﺗﻲ ﻛﺘﺎﺑﭽﻪﻫﺎي ﻓﺮوش آﻧﻬﺎ را وارﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدان‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺠﻠﻪي »ﭘﻠﻲ ﺑﻮي« را‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1975‬ﺷﺎه ﻋﻈﻴﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ را در ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬و‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ را در ﻏﺮب آﺳﻴﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻮد؛ ]ﺗﻮان و وزن[ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ او در دﻧﻴﺎ ﻣﻘﺎم‬
‫ﭘﻨﺠﻢ را داﺷﺖ‪ .‬در زرادﺧﺎﻧﻪي ﺷﺎه ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﺗﺎﻧﻚ ﻣﺪرن‪ 400 ،‬ﻫﻠﻲﻛﻮﭘﺘﺮ ﺟﻨﮕﻲ‪ 28 ،‬ﻫﺎورﻛﺮاﻓﺖ‪،‬‬
‫‪ 100‬واﺣﺪ آﺗﺸﺒﺎر دورﺑﺮد‪ 2500 ،‬ﻣﻮﺷﻚ ﻣﺎورﻳﻚ‪ 173 ،‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎي ﺟﻨﮕﻨﺪهي افﻓﻮر ‪ 141 ،‬ﺟﻨﮕﻨﺪهي‬
‫افﻓﺎﻳﻮ‪ 10 ،‬ﺟﻨﮕﻨﺪهي افﻓﻮرﺗﻴﻦ‪ ،‬و ‪ 10‬ﺑﻮﺋﻴﻨﮓ ﻧﻔﺮﺑﺮ ‪ .707‬در ﮔﺰارﺷﻲ از ﻛﻨﮕﺮهي آﻣﺮﻳﻜﺎ در آن‬
‫زﻣﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان‪» ،‬در ﺟﻬﺎن از ﻫﻤﻪي ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﮔﻮﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1978‬ﻣﺒﻠﻎ ‪ 12‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر ﺳﻔﺎرش ﺟﻨﮓ اﻓﺰار ]ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ‬
‫ﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ[ داد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 160‬ﺟﻨﮕﻨﺪهي افﺳﻴﻜﺴﺘﻴﻦ‪ 80 ،‬ﺟﻨﮕﻨﺪهي افﻓﻮرﺗﻴﻦ‪ 209 ،‬ﺟﻨﮕﻨﺪهي‬
‫افﻓﻮر‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﺎوﺷﻜﻦ‪ ،‬و ‪ 10‬زﻳﺮدرﻳﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﻲ ﺷﺪ؛ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻛﻪ اﻳﺮان را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﺰرگ‬
‫در ﺣﻮزهي اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎه ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻃﻲ ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﻳﺪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﺎ ﻧﻴﺎت آﺷﻜﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ داﺷﺖ‪(١٢) «.‬‬

‫رژﻳﻢ ﺷﺎه ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻮدﺟﻪي ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ ﺧﻮد راﺳﺎً ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻠﻲ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬دﻻﻟﻬﺎي اﺳﻠﺤﻪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺴﻬﻴﻞﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻼت در ﻣﻴﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺎن دوﻟﺘﻬﺎي اﻳﺮان و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺧﺮﻳﺪﻫﺎي ﻛﻼن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪» ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﺗﻜﺎء ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﺘﺨﺼﺺ‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و اﺳﺘﺨﺪام روزاﻓﺰون ﭘﺮﺳﻮﻧﻞ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺳﻘﻮط رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﺟﻨﮕﻨﺪه ﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ از ﺗﻌﺪاد ﺧﻠﺒﺎﻧﻬﺎي ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻳﺪه ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد؛ در آن زﻣﺎن در ﻛﺸﻮر ﺣﺪود ‪50‬‬
‫ﻫﺰار آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ‪ 80‬درﺻﺪ آﻧﻬﺎ در اﺳﺘﺨﺪام ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻣﺸﺎوران ]ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ[ ﻃﻲ ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪(١٣) «.‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮيﻫﺎ‬

‫‪ -١٢‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﺺ ‪ 124-125‬ﻛﺘﺎب ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Ervand Abrahamian, A History of Modern Iran (Cambridge University Press, 2008),‬‬
‫‪pp. 124-125‬‬
‫‪ -١٣‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪248-249‬‬

‫‪135‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﺖﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ را ﻣﻲ ﺗﻮان رﺷﻚ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻣﺘﻴﺎزات ﻣﺎدي ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ﺳﺮآﻣﺪان در رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ .‬ﻣﺤﺴﻦ ﻣﻴﻼﻧﻲ در ﻛﺘﺎب »ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان« ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻳﻚ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻲ ﻃﺮف و ﻫﺸﻴﺎر اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﺮان زﻣﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳـﻪ اﻳﺮان ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﺮان اول ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در ﻏﺮب درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﺮان آﺳﻤﺎﻧﺨﺮاﺷﻬﺎ ودﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺪرن‪ ،‬و ارﺗﺶ ﻣﺪرن‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺟﻬﺎن آﻧﺮا ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ از آن ﺷﻨﺎﺧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي و ﻣﺘﺤﺪان آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ آن‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢﻛﻨﻨﺪهي ﻛﺸﻮري ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ و ﺟﺪاﺷﺪه از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﺮان دوم ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎراﺿﻴﺎن ﺿﺪﺷﺎه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻛﻤﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮد اﻣﺎ در ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺎﻇﺮان آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ زﻳﺮا از دﻳﺪ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪي ﺟﺪي ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ارﺗﺒﺎط ﮔﻴﺮي ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮔﺮاﻳﺶ‬
‫ﻏﺮﺑﮕﺮاﻳﺎﻧﻪي ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﺮان ﺳـﻮم‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫و ﭘﻮﺷﻴﺪه در رﻣﺰ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮديﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ آن اﺷﺮاف داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻀﻮش ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻏﺮب ﻗﺮاردادﻫﺎي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻري ﻣﻲ ﺑﺴﺖ ﻳﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺳﺮﺳﺎمآوري از ﺟﻨﮓاﻓﺰارﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ از‬
‫ﻏﺮب وارد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﺑﻮدﺟﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻼن‬
‫ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻗﺪرت ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﻧﻴﺰ آﻧﺮا ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮان ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺳﻴﻨﻪ زﻧﻲ‪ ،‬زاﻏﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎزارﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬و ﺑﻲ ﻧﻮاﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آﻣﺎري‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺤﺮوﻣﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮﻧﺨﻲ از ﻃﺮز ﻓﻜﺮﺷﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ‪(١۴) «.‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮآﻳﻨﺪي ﺑﻮد از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1960‬و ‪1970‬‬
‫ﻣﻴﻼدي‪ .‬ﺷﺎه اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮوﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺤﺮان ‪ 1963‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دوﻟﺖ را ﺑﻪ آن‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي اﺻﻼﺣﺎت ﻳﺎ »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« )»اﻧﻘﻼب ﺷﺎه و ﻣﻠﺖ«( ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ‬
‫اﺟﺮاﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻢ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮدﻣﻲ را ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﺪ )اﺣﺘﻤﺎل اﻧﻘﻼب واﻗﻌﻲ( و ﻫﻢ راه ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺻﻨﻌﺘﻲ‬

‫‪ -١۴‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ص ‪ 14‬از ﻛﺘﺎب ﻣﺤﺴﻦ ﻣﻴﻼﻧﻲ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Mohsen M. Milani, The Making of Iran’s Islamic Revolution (Westview Press,‬‬
‫‪1988), p. 14‬‬

‫‪136‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫را ﺑﺮاي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداريي ﻧﻮﭘﺎي اﻳﺮان ﻫﻤﻮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﻛﺮدن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﻲي‬
‫ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻓﺌﻮداﻟﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻨﻴﺎدي در ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ رژﻳﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺤﻮل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻳﻚ ﻫﻴﺄت‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ دار و ﭘﺪﻳﺪآوردن ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺷﺎه ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش ﻣﺸﺎوران اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎن اف ﻛﻨﺪي‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را از وﻳﺮوس اﻧﻘﻼب ﻛﻮﺑﺎ در اﻣﺎن ﻧﮕﻪ‬
‫دارد)‪ .(١۵‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻨﺪي و ﻋﻠﻲ اﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺎه‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران اﻧﺘﻘﺎدﮔﺮ و ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮد و اﻳﺮان را از ﻟﺤﺎط ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪي‬
‫ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎري درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ و ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺗﻜﻨﻮﻛﺮات ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻇﺮف ﻳﻚ دﻫﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻳﻚ ﻗﺮن‬
‫ﺟﻠﻮ ﺑﺮد‪ .‬ﻳﺮواﻧﺪ آﻳﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﻮﭼﻚ« ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ (١۶).‬اﻣﺎ اﻳﻦ رﺷﺪ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎدل در رﻓﺎه ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪.‬‬

‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگﻫﺎي رژﻳﻢ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﻗﺘﺼﺎدي را ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن »ﺗﺮﻳﻜﻞ داون« ) ‪trickle‬‬
‫‪ (down‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ و ﮔﺮوه‪ ،‬ﺳﻬﻢ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي از داراﻳﻲي ﻛﻞ ﺑﺮﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه آﻧﻬﺎ در ﻫِﺮَم ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬وﺿﻊﺷﺎن از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ارﺑﺎب ﺳﺎﻻري درﺑﺎر‪،‬‬
‫ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﺎزي و ﻓﺴﺎد‪ ،‬و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻛﻨﺪه‬
‫ﺷﺪﮔﺎن از روﺳﺘﺎ و ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻢ درآﻣﺪان و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻬﺮي ﻫﺎ )ﻫﻤﺎن اﻳﺮان ﺳﻮﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﻼﻧﻲ در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮد(‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺤﺮوم ﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺟﺪوﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﺮوﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻳﻚ درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺳﺮان ارﺗﺶ‪،‬‬
‫ردهي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ دوﻟﺘﻲ‪ ،‬و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ درﺑﺎر(‪.‬‬

‫‪ -١۵‬ﻓﺮدﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 26‬و ص ‪44‬‬

‫‪ -١۶‬ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪133‬‬

‫‪137‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ب( ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﻨﺘﻲ )ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ﺧﻮد( ‪ 13‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺘﺸﻜﻞ از‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎزارﻳﺎن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎ و ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻛﺸﺎورزان ﺗﺠﺎري(‪.‬‬

‫ج( ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪ )ﺣﻘﻮق ﺑﮕﻴﺮان( ‪ 10‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﺮف‪ ،‬ﻛﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺘﻲ‪ ،‬دﻓﺘﺮﻳﺎن‪ ،‬و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن(‬

‫ه( ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﻳﻴﻦ روﺳﺘﺎﻳﻲ‪ 45 ،‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺘﺸﻜﻞ از روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن زﻣﻴﻨﺪار‪،‬‬

‫روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻓﺎﻗﺪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬و ﺑﻴﻜﺎران روﺳﺘﺎﻳﻲ(‪.‬‬

‫و( ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻬﺮي‪ 32 ،‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻛﺎرﮔﺮان ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان‬
‫ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬دﺳﺖﻓﺮوﺷﺎن‪ ،‬و‬
‫ﺑﻴﻜﺎران ﺷﻬﺮي(‪(١٧).‬‬

‫ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮔﺰارش اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻫﺎدﺳﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻋﻼرﻏﻢ درآﻣﺪ ﻛﻼن ﻧﻔﺖ و ﺗﺰرﻳﻖ آن ﺑﻪ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮر‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺖ دﻫﻪي ‪ 1970‬وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﺳﻼﻣﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭼﻨﺪان ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ]ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﻘﺮ[ وﺿﻊ ﺷﺎن ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﻮل ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﻋﻤﺮ ‪ 50‬ﺳﺎل ﺑﻮد ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺳﺎل ﻛﻤﺘﺮ از ﻃﻮل ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻋﻤﺮ در ﻫﻨﺪ؛ و ﻧﺮخ ﻣﺮگوﻣﻴﺮ اﻃﻔﺎل ‪ 139‬در‬
‫ﻫﺰار‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎزﻫﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺮخ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻮد‪(١٨) «.‬‬

‫ﻓﺴﺎد‬

‫»ﻓﺴﺎد« ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻨﻈﻮر در اﻳﻨﺠﺎ ــ آﻧﻄﻮر ﻛﻪ اﺳﻼﻣﮕﺮاﻳﺎن ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ــ ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻲ‬
‫ﺑﻨﺪوﺑﺎري‪ ،‬و ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪» ،‬ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪهي ﻧﻈﺎم ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻓﺴﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺴﺎد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﻛﻪ در آن )اﻟﻒ(‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از داراﻳﻲي دوﻟﺘﻲ و ﺗﺴﻬﻴﻼت آﻧﺮا ﺑﺮاي ﭘﺮﻛﺮدن ﺟﻴﺐ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛ و )ب( ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺷﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺠﺎري‬

‫‪ -١٧‬ﻳﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪140‬‬

‫‪ -١٨‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪13‬‬

‫‪138‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﺑﺎج ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و در ازاي آن اﻣﻜﺎﻧﺎت دوﻟﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر اﻳﻦ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺴﺎد ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ درآﻣﺪ وزرا و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﻻي ارﺗﺶ ﭼﻨﺪﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ ﺑﺰرﮔﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺎه ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻨﻴﺎد ﭘﻬﻠﻮي‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ و ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻛﺎزﻳﻨﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺰارع ﻛﺸﺖ و ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬و ﻫﺘﻞﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻠﻲ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ ﺻﻨﺪوق‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ از وﺟﻮه آن ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران و دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد در ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر رﺷﻮه ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد؛‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎري در اﻳﺮان ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮهﻫﺎي ﻛﻼن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت درﺑﺎر و وزارتﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ و اﺷﺎﻋﻪي اﻳﻦ ﻓﺴﺎد ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻓﻘﺪان ﻣﺸـﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت و اﻣﺘﻴﺎزات ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﺮد ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬اﻣﺎ داﻣﻨﻪي‬
‫وﺳﻴﻊ ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درآﻣﺪ ﻛﺸﻮر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از اﻋﺘﺒﺎر رژﻳﻢ ﻛﻢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ اﻧﺰواي ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ]در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم[ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪(١٩)«.‬‬

‫ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﺑﺪون ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺪرن‬

‫در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ وﻳﮋه‪ ،‬ﺷﺎه و ﻧﺰدﻳﻜﺎن درﺑﺎر اﻓﺴﺎر ﺑﻮرژوازي ﺻﻨﻌﺘﻲي ﻧﻮﭘﺎي اﻳﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و از آن ﻏﻼمﺻﻔﺘﻲ و ﭼﺎﻛﺮﻣﻨﺸﻲ ﻃﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺳﻜﺎﻧﺪاران اﺻﻠﻲي‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻃﻮق ﻧﻮﻛﺮي درﺑﺎر را ﻫﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ! دوﻟﺖ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ دار ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻃﺒﻘﻪي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ دار و ﻣﺴﺘﻘﻞ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي »ارﺑﺎب« اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺿﻌﻒ ﺑﻮرژوازي اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺿﻌﻒ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲي ﺑﻮرژوا ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﺣﺰاب ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺪاﻓﻊ ﺟﻨﺎﺣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﺰب ﺳﺮاﺳﺮيي ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ )رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر ارﺑﺎب ﺳﺎﻻر‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺪﻧﻪي رژﻳﻢ وﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪي‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدﮔﺎن‪ ،‬و روﺷﻨﻔﻜﺮان از اﻣﻜﺎن ﻧﺸﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎرﺳﺎل ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬ﺷﺎه دﺳﺘﻮر ﺗﻌﻄﻴﻞ ‪ 95‬درﺻﺪ از ﻣﺠﻼت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را داده ﺑﻮد‪ (٢٠).‬داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ و ﻣﺮاﻛﺰ آﻣﻮزش‬
‫ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻖ آزاد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻜﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﺎواك و ﺑﺎ‬

‫‪ -١٩‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺻﺺ ‪57-58‬‬

‫‪ -٢٠‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪49‬‬

‫‪139‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮔﺎرد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ اداره ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان زﺑﺪه‪ ،‬ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻬﺎي ﻣﺘﻤﻠﻖ و ﺑﺎدﻣﺠﺎن‬
‫دور ﻗﺎب ﭼﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ را اﺷﻐﺎل ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﺑﺮاز‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﺳﺮوﻛﺎرﺷﺎن ﺑﻪ دﺧﻤﻪﻫﺎي ﺳﺎواك ﻣﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺤﻜﻮﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي دادﮔﺎﻫﻬﺎي ﻋﻠﻨﻲ‬
‫ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ دادﮔﺎﻫﻬﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﭙﺮده ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮهي ﻗﻀﺎﻳﻴﻪ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺷﺎه ﻋﺎﻣﻞ اﺟﺮاي ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻮد اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ روﺷﻨﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪي ﺳﺮﻛﻮب ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬و ﺗﺮوﻳﺞ ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺎﻃﻴﺮي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪي اﻳﺮاﻧﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي »ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ« )و ﻧﻪ‬
‫ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن( وﺟﻮد آزادي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آزادي اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ و زاﻳﺶ و ﺗﻮﻟﻴﺪ در زﻣﻴﻨﻪي‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲ آورد‪ .‬دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻃﺎﻋﻮن ﺳﻲ ﺳﺎﻟﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﺳﺘﺮوﻧﻲ ﺑﻮد دﺷﻤﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪ‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬رژﻳﻢ ﺷﺎه ﻣﻴﺮاث دار ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪه ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻲ ﺳﻮادي و اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺮاﻓﻲ ﺷﺨﺺ ﺷﺎه و دﻳﻨﺪاري ﻃﺒﻘﺎت ﻧﻮرﺳﻴﺪهي ﺑﻮرژوا ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را‪ ،‬ﻧﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺪﻧﻲ و ﻧﻪ در ﻣﺮاﻛﺰ آﻣﻮزﺷﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ‬
‫اي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎي دﻳﻨﻲ ﺳﻮق داده ﺷﻮد و اﺳﻼم اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬و ﺗﺌﻮﻟﻮژي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻴﻌﻲ در ﻣﻴﺎن ﻋﻮام و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬رﻳﺸﻪ‬
‫دواﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﻧﻘﻼب دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺑﻬﻤﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ دﭼﺎر ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺗﺤﻮل ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ در ارﺗﺒﺎط ﻧﻬﺎد روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎ درﺑﺎر ﭘﺲ از »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ« روي داد‪ .‬ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه اﺻﻼﺣﺎت در زﻣﻴﻨﻪي ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ارﺿﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اوﻗﺎف‪،‬‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻋﺎﻟﻲرﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮد را از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻨﺎر ﻧﮕﻪ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﮔﺮا و‬
‫اﺣﺰاب ﭼﭗ‪ ،‬ﻋﻠﻨﺎً ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎه را ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻧﻴﻤﻪ ﻓﺌﻮدال و ﭘﺪرﺳﺎﻻر ﺑﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻫﻤﻮاره در ﺷﻤﺎر ﻃﺒﻘﺎت ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﺷﺎﻫﻲ )ﻳﺎ »اﻧﻘﻼب‬

‫‪140‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﺳﻔﻴﺪ«( ﻃﺒﻘﺎت ﺳﻨﺘﻲ زﻣﻴﻨﺪار و ﺑﺎزارﻳﺎن را ﻛﻪ ﻣﺆﺗﻠﻒ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت راﺑﻄﻪي روﺣﺎﻧﻴﺖ و درﺑﺎر را ﻧﻴﺮ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬درﺑﺎر اﻛﻨﻮن ﭘﺸﻴﺘﺒﺎن ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺧﻮد را ﺟﺎي‬
‫دﻳﮕﺮي ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ :‬در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﻛﻮﻣﭙﺮادور‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﻳﺪ و ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ارﺗﺶ‬
‫و ﺑﻮروﻛﺮاﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﻫﻨﻮز ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻨﺪاري و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي‬
‫ﺗﺠﺎري ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻨﺶ و رﻫﺒﺮآن ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ درﺑﺎر‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻳﺖ اﷲ ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ و ﺳﺨﻨﮕﻮي ﻣﺠﻠﺲ در‬
‫دورهي اوﺟﮕﻴﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺼﺪﻗﻲ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﺎن از ﻧﻔﻮذ ﭼﭗ‪ ،‬دﺳﺖ ﻳﺎري ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮدﺗﺎﮔﺮان دراز ﻛﺮد‪ .‬او‬
‫در ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﺼﺮي ﮔﻔﺖ‪» ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻠﻚ ﻓﺎروق ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه‬
‫اﻳﺮان ﻧﻪ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺜﻞ ﻓﺎروق ﻃﻤﻊﻛﺎر و ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان ﻣﺮدي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪(٢١) «.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد‪ ،‬ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري آﻳﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ از اوﺑﺎش و ارﺗﺸﻴﺎن را‬
‫در ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ دﻓﺎﺗﺮ ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠﻲ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي رﻫﺒﺮان آﻧﻬﺎ را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ (٢٢).‬ﭘﺲ از‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﻛﻮدﺗﺎﮔﺮان‪ ،‬ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ وﻗﺖ آﻳﺖ اﷲ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺑﺮوﺟﺮدي و ﻣﺪرﺳﻪي ﻓﻴﻀﻴﻪي ﻗﻢ از ﺷﺎه وارﺗﺶ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮوﺟﺮدي ﺑﺎ ﺗﻠﮕﺮاﻣﻬﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺎه‬
‫در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺑﻪ ژﻧﺮال زاﻫﺪي ﺳﺮﻛﺮدهي ﻛﻮدﺗﺎ‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ »آﺑﺮو و ﺣﻴﺜﻴﺖ اﺳﻼم« را دوﺑﺎره اﺣﻴﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد اﺑﺮاز ﺧﺸﻨﻮدي ﻛﺮد‪ (٢٣).‬ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎ ﻗﺪرت و ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﮔﺸﺖ و آﻧﻬﺎ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﻛﺎرزار ﺿﺪﺑﻬﺎﺋﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮي ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ رادﻳﻮﻳﻲ آﻗﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‬

‫‪ -٢١‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از روزﻧﺎﻣﻪء اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺳﻲام ﻣﺎرس ‪ ،1953‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫‪Misagh Parsa, Social Origins of the Iranian Revolution (Rutgers University Press,‬‬
‫‪1989), p. 192‬‬
‫‪ -٢٢‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي رﻳﭽﺎرد ﻛﺎﺗﻢ و ﺷﺎﻫﺮخ اﺧﻮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪192‬‬
‫‪ -٢٣‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎﻫﻬﺎي اوت و ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1953‬و ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﺎﻧﻢ ﻫﻤﺎﻧﺎﻃﻖ در ﺷﻤﺎره ﻫﺎي ‪ ،2 ،1‬و ص‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪء ﺟﻬﺎن )‪(1982‬‬

‫‪141‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎﺋﻴﺖ و ﺗﻬﺎﺟﻢ ارﺗﺶ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ژﻧﺮال ﺑﺎﺗﻤﺎﻧﻘﻠﻴﺞ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻬﺎﻳﻴﺎن و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎرزار ﺑﻮد‪(٢۴) .‬‬

‫ﺑﺎ آﻏﺎز »اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ«‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد و ﻃﺒﻘﺎت ﺣﺎﻣﻲ اش‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي ﻳﻚ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ در ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ آﻗﺎي ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ ﺷﺎﻛﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻟﻮاﻳﺢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت‪» ،‬ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪ «.‬او از ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻓﺸﺎر آورد‬
‫ﺗﺎ ﻟﻮاﻳﺢ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ (٢۵).‬آﻳﺖ اﷲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري و آﻳﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ از‬
‫ﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﺣﻖ رأي زﻧﺎن را ﻣﻠﻐﺎ ﻛﻨﺪ‪(٢۶) .‬‬

‫ﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ و ﻧﻪ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪﻫﺎي اﻗﺒﺎل و ﺷﺮﻳﻒ اﻣﺎﻣﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ از ﭘﺲ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺮآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺸﺎر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬و اﻧﺘﺼﺎب ﻋﻠﻲ اﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري وزﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﺎورزي ﭘﺮﻗﺪرتاش ﺣﺴﻦ ارﺳﻨﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ و اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق زﻧﺎن و دﻫﻘﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ در آﻏﺎز ﻛﺎر ﻧﻴﺰ روﺣﺎﻧﻴﺖ از ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﻨﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ آن ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ‪ .‬اﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻮس ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن رﻓﺖ و ﻋﻜﺲ او در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻣﻴﻨﻲ ﺷﺨﺼﺎً راﻫﻲ زﻳﺎرت ﺣﺮم اﻣﺎم رﺿﺎ ﺷﺪ ﺗﺎ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ (٢٧).‬اﻳﻦ ﺗﻼشﻫﺎ در ﻋﻤﻞ ﺑﻴﻬﻮده از آب درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ رﻓﺘﺎر را ﻣﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ از ﺳﻮي اﻣﻴﻨﻲ ﭘﻴﺮ و رﻫﺒﺮان ﺳﺎﻟﺨﻮردهي ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠﻲ در آﺳﺘﺎﻧﺒﻮﺳﻲ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﻮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ -٢۴‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 194‬و ﺷﺎﻫﺮخ اﺧﻮي‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪Shahrokh Akhavi, Religion and Politics in Contemporary Iran (Albany State‬‬
‫‪University of New York Press), p. 76‬‬
‫‪ -٢۵‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪء آﻗﺎي ﺑﺮوﺟﺮدي در ﻣﻘﺎﻟﻪء وﻳﻠﻢ ﻓﻠﻮر‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬
‫"‪Willem M. Floor, "Revolutionary Character of the Ulama,‬‬
‫‪in‬‬
‫‪Nikki R, Keddie, ed. Religion and Politics in Iran (Yale University Press, 1983), p.‬‬
‫‪77.‬‬
‫‪ -٢۶‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪195‬‬
‫‪ -٢٧‬وﻳﻠﻢ ﻓﻠﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪80‬‬

‫‪142‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻬﻤﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪]» ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ[‪ ،‬ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﻗﺪرت‬
‫رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﻼﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه آﻧﻬﺎ در ﺟﺮﻳﺎن اﺻﻼﺣﺎت‪ ،‬اﻣﻼك ﺧﻮد را از‬
‫دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ و درآﻣﺪﺷﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻋﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﻴﺮوانﺷﺎن ﺷﻮد؛ ﻫﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺑﺎﻧﻜﻬﺎ و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﻋﺘﺒﺎري و ﻣﺎﻟﻲ دوﻟﺘﻲ و ﺑﺨﺶ ﻣﺪرن ﺗﺠﺎري‪ ،‬از ﻗﺪرت ﺑﺎزار ﻧﻴﺰ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻳﻚ ﺳﻮم واردات و دوﺳﻮم ﺧﺮده ﻓﺮوﺷﻲ در دﺳﺖ ﺑﺎزار اﺳﺖ‪(٢٨) «.‬‬

‫ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ دﻫﻪي ‪ 1960‬و اواﻳﻞ دﻫﻪي ‪ 1970‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق و ﻣﺮاﻛﺰ آﻣﻮزﺷﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮﺷﻲ در‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ﻏﺮب و ارزشﻫﺎي ﻣﺪرن در ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺎﻟﻴﺪي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ رژﻳﻢ ﺷﺎه را ﺑﻬﺘﺮﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺪد رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زاﺋﺮان ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ از ‪ 232‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﺳﺎل ‪ 1966-1967‬ﺑﻪ ‪3‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﺳﺎل ‪) 1976-1977‬دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب( رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻛﻤﻚ ﺑﺎزارﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻛﺎت از ﻣﺎﻟﻴﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻓﺰون ﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻌﺪاد ‪ 80‬ﻫﺰار ﻣﺴﺠﺪ ]در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎ[ و‬
‫‪ 1200‬زﻳﺎرﺗﮕﺎه ﺷﺒﻜﻪ اي را ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﺎﻟﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي‬
‫رژﻳﻢ را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﻲ داﺷﺖ‪ . . . .‬ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ ،1973‬ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر روزاﻓﺰون ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪(٢٩) «.‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺒﺎرز ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬زﻧﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ .‬آﻳﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺳﻌﻴﺪي و آﻳﺖ اﷲ ﻏﻔﺎري ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺎواك ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي‬
‫ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ‪» ،‬در ﺳﺎل ‪] 1975‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب[‪ ،‬ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ روﺣﺎﻧﻲ در زﻧﺪان ﻳﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻳﺖ اﷲ ﻫﺎ ﻣﺸﻜﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪوي ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻻﻫﻮﺗﻲ‪ ،‬و ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم ﻫﺎﺷﻤﻲ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻗﻤﻲ در ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﻪ ﻣﺪت ده ﺳﺎل ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻤﺎري اﺟﺎزهي ﺑﺎزدﻳﺪ‬
‫ﭘﺰﺷﻚ را ﺑﻪ او ﻧﺪادﻧﺪ‪ (٣٠) «.‬ﺑﺎ ﺷﺮوع ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ و آﻏﺎز درﮔﻴﺮي ﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﭘﻠﻴﺲ و‬

‫‪ -٢٨‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ‪ ،6‬ص ‪15‬‬

‫‪ -٢٩‬ﻓﺮد ﻫﺎﻟﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪18-19‬‬
‫‪ -٣٠‬ﻣﻴﺜﺎق ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪198‬‬

‫‪143‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

‫ارﺗﺶ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻴﺮاز و اﺻﻔﻬﺎن و ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺮاﺟﻊ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري و آﻳﺖ اﷲ ﺷﻴﺮازي و ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ آراﻣﺶ و ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﺟﺮﻗﻪي اﻧﻘﻼب زده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﻮر روزاﻓﺰون ﺧﻮاﻫﺎن رﻫﺒﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب را‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﺳﺎزش ﺑﺎ رژﻳﻢ را‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﺴﻲ را ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺷﺎه از ﻗﺪرت ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪144‬‬ ‫‪Abdee Kalantari‬‬ ‫‪Intellectuals, Enlightenment, and Revolution‬‬ ‫‪December 2008‬‬

 ‫ﺑﺨﺶ دوازدﻫﻢ ـ ﺧﻤﻴﻨﻴﺴﻢ‬

(.‫)ﺑﻪ زودي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‬

145 Abdee Kalantari Intellectuals, Enlightenment, and Revolution December 2008

 Intellectuals,
Enlightenment,
and
Revolution

By
Abdee Kalantari

New York, 2009

146 Abdee Kalantari Intellectuals, Enlightenment, and Revolution December 2008