Η Επανάσταση στην Στερεά Ελλάδα

Την εποχή εκείνη, οι Στερεοελλαδί-

τες είχαν στραµµένα τα βλέµµατά τους
στην πάλη µεταξύ του Αλή πασά και
του τουρκικού στρατού στα Ιωάννινα.
Ο Αλής είχε καλέσει σε βοήθεια κατά
του Σουλτάνου τους Έλληνες. Παράλ-
ληλα, όµως, είχε καταγγείλει τα σχέδια
της Φιλικής Εταιρείας στον Σουλτάνο
και υποσχέθηκε ότι, αν αµνηστευόταν,
θα κατέπνιγε την ελληνική εξέγερση σε
λίγες ηµέρες. Η Στερεά Ελλάδα, όµως,
δεν ήταν δυνατόν να µείνει αµέτοχη
στα διαδραµατιζόµενα στην Πελοπόν-
νησο.
Η Επανάσταση µεταδόθηκε από
την Κόρινθο στην απέναντι παραλία. Ο
αρµατολός των Σαλώνων (Άµφισσας)
∆ηµήτριος Πανουργιάς, µετά από πο-
λιορκία της ακρόπολης της Άµφισσας,
στην οποία βοήθησαν και οι Γαλαξι-
διώτες, που έσυραν τα τηλεβόλα των
πλοίων στη στεριά, εξανάγκασε τους
έγκλειστους Τούρκους να παραδοθούν
ανήµερα το Πάσχα του 1821. Ταυτόχρο-
να, ο εξάδελφός του, Γιάννης Γκούρας,
εξήγειρε τους Γαλαξιδιώτες, που ανυ-
ποµονούσαν από καιρό.
Το κίνηµα εξαπλώθηκε σε όλη την
επαρχία Φωκίδας και ύστερα από λίγο
επαναστάτησε και η Βοιωτία. Ο Αθανά-
σιος ∆ιάκος, στις 10 Απριλίου, κατέλαβε
την Λιβαδειά, στη συνέχεια την Θήβα
και την Αταλάντη. Κατόπιν στράφη-
Η ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑ ΤΟΥ 1821 (B’ ΜΕΡΟΣ) κε στις Θερµοπύλες, επειδή έµαθε ότι
τουρκικός στρατός συγκεντρωνόταν στο

Η Eπανάσταση
Ζητούνι (Λαµία).
Λίγο αργότερα, επαναστάτησε η
Αττική. Οι αγρότες της Πάρνηθας κυ-
ρίευσαν την Αθήνα (28 Απριλίου), η
οποία ήταν τότε µία µικρή κωµόπολη,

«ριζώνει»
µε 10.000 κατοίκους και 1.235 φτωχές
κατοικίες. Οι Τούρκοι κλείστηκαν στην
Ακρόπολη, όπου πολιορκήθηκαν από
τους χριστιανούς των γύρω χωριών,

Οι µάχες του
οι οποίοι ενισχύθηκαν από αρκετούς
Αιγινήτες, Κείους, Υδραίους και λίγους
Κεφαλλονίτες µε κανόνια. Έτσι, οι πο-
λιορκητές έφτασαν τους 3.000.
Τότε, ο Χουρσίτ πασάς έστειλε δύο

πρώτου έτους
πασάδες, τον Κιοσέ Μεχµέτ και τον
Οµέρ Βρυώνη, µε δύναµη 9.000 πεζών
και ιππέων, να καταπνίξουν την Επα-
νάσταση. Για την αναχαίτισή τους πα-
ρατάχθηκαν, στη γέφυρα της Αλαµάνας
(κοντά στις Θερµοπύλες), µικρές δυνά-
ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ Α ΓΕΡΑΜΑΝΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗ ΠΖ Ε.Α. µεις υπό τους οπλαρχηγούς Πανουρ-
γιά, ∆υοβουνιώτη και Αθανάσιο ∆ιάκο.

4 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010


Μπροστά στις πολυάριθµες τουρκικές
δυνάµεις, οι δύο πρώτοι έφυγαν και
έµεινε µόνος ο Αθανάσιος ∆ιάκος µε λί-
γους γενναίους συντρόφους του. Αφού
αµύνθηκε απεγνωσµένα, τραυµατίστη-
κε και συνελήφθη αιχµάλωτος. Τελικά,
θανατώθηκε µε µαρτυρικό τρόπο την
23η Απριλίου στην Λαµία, αφού αρνή-
θηκε µε αποτροπιασµό τις σαγηνευτι-
κές προτάσεις του Οµέρ πασά, ο οποίος
υποσχέθηκε τιµές και αξιώµατα. Ενώ
βασανιζόταν τραγουδούσε το: «Για ιδές
καιρό που διάλεξε ο χάρος να µε πάρη
τώρα π’ ανθίζουν τα κλαριά και βγαζ’ η
γη χορτάρι». Έγινε µε τον ηρωϊκό του
θάνατο παράδειγµα µάρτυρα στο βωµό
της θρησκείας και της Πατρίδας.
Ο Αθανάσιος ∆ιάκος (1788-1821),
γιός χωρικού, καταγόταν από τη Μου-
σουνίτσα της Παρνασίδας. Η οικογένειά
του τον προόριζε για τον ιερατικό χώρο
και νέος µπήκε σε µοναστήρι. Επειδή
ο αέρας του βουνού ήταν θελκτικότε-
ρος, έφυγε και εντάχθηκε στο κλέφτι-
κο σώµα του Σκαλτσοδήµου, ο οποίος
τον αγάπησε και τον εµπιστεύτηκε σαν
υπαρχηγό του. Στη συνέχεια, πήγε στα
Ιωάννινα, στην αυλή του Αλή πασά
και κατατάχθηκε στους σωµατοφύλα-
κές του. Εκεί, τον γνώρισε ο Οδυσσέας
Ανδρούτσος, ο οποίος όταν ορίσθηκε
αρµατολός στην Λιβαδειά, τον πήρε
πρωτοπαλλήκαρό του. Εκεί έγιναν και
οι δυο Φιλικοί, και, όταν έφυγε ο Αν-
δρούτσος, εκλέχτηκε παµψηφεί αρχη-
γός. Την 1η Απριλίου, κήρυξε την επα-
νάσταση στην επαρχία του και επιτέθη-
κε κατά των Τούρκων στην Λιβαδειά,
την οποία, τελικά, κατέλαβε.
Τον ηρωϊκό θάνατο του ∆ιάκου
εκδικήθηκε, µετά από λίγο, ο εµπει-
ροπόλεµος Ανδρούτσος, ο οποίος πα-
ραµόνευε µε 120 παλληκάρια στο Χάνι
της Γραβιάς, στην σηµερινή αµαξιτή
οδό Μπράλου – Ιτέας. Από εκεί θα
περνούσε ο τουρκικός στρατός κατευ-
θυνόµενος προς την Πελοπόννησο. Η
επιχείρηση ήταν επικίνδυνη, και γι’
αυτό ο Οδυσσέας κάλεσε όσους από
τους συντρόφους του επρόκειτο να
θυσιαστούν µαζί του να πιαστούν σε
χορό, τον οποίο έσυρε ο ίδιος. Έτσι, τα
παλληκάρια, περιφρονώντας το θάνα-
το, κλείστηκαν στο πλινθόκτιστο µικρό
χάνι, σφράγισαν όλα τα ανοίγµατά του
και άνοιξαν πολεµίστρες.
Οι Τούρκοι, ανύποπτοι, δέχτηκαν
οµοβροντίες και ο χώρος γύρω από το
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Β’ ΜΕΡΟΣ)
χάνι γέµισε µε πτώµατα. Παρά τις λυσ-
σώδεις και επανειληµµένες επιθέσεις
τους, οι Αλβανοί απέτυχαν και γι’ αυτό
ζήτησαν να τους στείλουν τηλεβόλα
από την Λαµία. Οι έγκλειστοι, όµως,
µε ηρωϊκή έξοδο, διέφυγαν στα γύρω
βουνά, µε απώλειες µόλις 2 συντρό-
φους τους (8 Μαΐου). Άφησαν πίσω
τους 300 εχθρούς νεκρούς! Η παράτολ-
µη αυτή αντίσταση των λίγων ανδρών
συνετέλεσε ώστε, ο µεν Οµέρ Βρυώνης
ν’ αλλάξει πορεία και να στραφεί προς
την Ανατολική Στερεά και την Εύβοια,
για να τις εκκαθαρίσει, να αναπτερώσει
δε το φρόνηµα των Ελλήνων, µετά το
ατύχηµα της Αλαµάνας, και να δοξάσει
το όνοµα του Οδυσσέα, ο οποίος έγινε
ο Κολοκοτρώνης της Στερεάς.
Το κατόρθωµα του Οδυσσέα εµπό-
δισε τον Βρυώνη να προχωρήσει προς
την Πελοπόννησο και να λύσει την πο-
λιορκία της Τρίπολης, γιατί δεν θεώρη-
σε σωστό να προχωρήσει πριν να κατα-
στείλει την επανάσταση της Ανατολικής
Στερεάς. Μετά από οκταήµερη διαµονή
στο χάνι, ο Βρυώνης εισέβαλε στη Βοι-
ωτία και κατέλαβε την Λιβαδειά, την
οποία λεηλάτησαν οι Αλβανοί του, ενώ
παρενοχλούντο από τους οπλαρχηγούς.
Στη συνέχεια, κατέλαβε την Θήβα και
προέλασε στην Εύβοια, προσπαθώντας
να προσελκύσει τους Έλληνες µε απα-
τηλές υποσχέσεις.
Στην Εύβοια, ο Βρυώνης σκόνταψε
σε ισχυρή αντίσταση, κοντά στη θέση
Βρυσάκια, και αναγκάστηκε να στρα-
φεί και πάλι προς την Αττική, όπου
έλυσε την πολιορκία της Ακρόπολης
της Αθήνας (20 Ιουλίου). Έτσι, έσωσε
τους πολιορκηµένους Τούρκους, αλλά
δεν τόλµησε να κινηθεί προς την Πε-
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010
λοπόννησο, διότι αφενός οι Πελοπον-
νήσιοι αρχηγοί Πάνος Κολοκοτρώνης,
Παπαφλέσσας, Σουλιώτης και Αντώνης
Μαυροµιχάλης κατέλαβαν τον Ισθµό,
αφετέρου οι οπλαρχηγοί της Στερεάς
απειλούσαν τη διακοπή των συγκοινω-
νιών του.
Μία νέα τουρκική δύναµη 8.000
ανδρών, υπό τον Μπαϊράµ πασά, που
προερχόταν από την Μακεδονία και
προήλαυνε για ενίσχυση του Βρυώνη,
είχε φθάσει µέχρι την Λαµία. Οι οπλαρ-
χηγοί ∆υοβουνιώτης, Πανουργιάς και
Γκούρας την προσέβαλαν κοντά στα Βα-
σιλικά, στην οδό Λαµίας - Αταλάντης,
µε αποτέλεσµα αυτή να ηττηθεί και στη
συνέχεια να εγκαταλείψει τα σχέδιά της
για εκβίαση του Ισθµού. Στα Βασιλικά,
οι Τούρκοι άφησαν 700 νεκρούς.
Οι δύο πασάδες, επειδή απειλού-
ντο από τις ελληνικές δυνάµεις και τον
χειµώνα, τον Οκτώβριο του 1821, εγκα-
τέλειψαν την Στερεά και επέστρεψαν
στην Ήπειρο. Έτσι, απέτυχε η πρώτη
εκστρατεία των Τούρκων κατά της Πε-
λοποννήσου.
Η Επανάσταση στην Μαγνησία
– Εύβοια – Βόρεια και
Ανατολική Ελλάδα
Στις 7 Μαΐου, επαναστάτησαν τα
πλούσια και ευηµερούντα χωριά του
Πηλίου, όπου ψυχή της Επανάστασης
ήταν ο επιφανής διδάσκαλος και κλη-
ρικός Άνθιµος Γαζής, ο οποίος είχε
µυηθεί νωρίς στην Φιλική Εταιρεία και
είχε προσφέρει µεγάλες υπηρεσίες στην
εθνική υπόθεση.
Σχεδόν ταυτόχρονα υδραίικα πλοία
µετέδωσαν την Επανάσταση στην Εύ-
βοια. Η επίθεση των επαναστατών
5

Επάνω: Ο θάνατος του Μάρκου
Μπότσαρη όπως αποτυπώνεται σε
πίνακα της εποχής.
Δεξιά σελίδα:
Προσωπογραφίες των Γεώργιου
Καραϊσκάκη(1), Μάρκου Μπότσαρη(2)
και Αθανάσιου Διάκου(3).
6 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Β’ ΜΕΡΟΣ)
κατά της Χαλκίδας απέτυχε, αλλά όλη
η ύπαιθρος επαναστάτησε και µόνο η
Χαλκίδα και η Κάρυστος έµειναν σαν
κέντρα της τουρκικής αντίστασης.
Από το Πήλιο η φλόγα της Επα-
νάστασης µεταδόθηκε αργότερα στην
Μακεδονία, όπου η εξέγερση παρουσί-
αζε µεγαλύτερες δυσκολίες. Η ελληνική
µακεδονική χώρα της Βαλκανικής είχε
τραβήξει τα βλέµµατα του Τούρκου κα-
τακτητή λόγω της ευφορίας της. Ισχυ-
ροί αγάδες είχαν εγκατασταθεί, από
την κατάκτησή της, στα ευφορότερα
µέρη της χώρας. Παρόλα αυτά είχαν
δηµιουργηθεί ελληνικότατα κέντρα, στα
οποία άκµασε το εµπόριο, ο πλούτος
και τα γράµµατα, όπως η Θεσσαλονίκη,
το Μοναστήρι, οι Σέρρες, η Σιάτιστα, η
Κοζάνη, η Καστοριά κ.ά.
Η Φιλική Εταιρεία είχε απλώσει σε
όλη την Μακεδονία τα πλοκάµια της και
οι άριστοι Μακεδόνες πολεµιστές, διδά-
σκαλοι, ιερείς και πρόκριτοι είχαν µυηθεί
στα µυστικά της. Οι Φιλικοί θεωρούσαν
την Μακεδονία σαν µία από τις κυριό-
τερες εστίες για τον αγώνα της ανεξαρ-
τησίας. Επειδή η Μακεδονία κατείχε κε-
ντρική θέση στην Ελληνική Χερσόνησο
και οι Τούρκοι την θεωρούσαν γέφυρα
µεταξύ της Κωνσταντινούπολης µε την
Νότιο Ελλάδα, είχαν δηµιουργήσει σ’
αυτήν δυο ισχυρά στρατιωτικά κέντρα,
την Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι και
άλλα µικρότερα, µε ισχυρές φρουρές. Γι’
αυτό, ενώ η ιδέα της Επανάστασης στην
Μακεδονία είχε ωριµάσει, περισσότερο
ίσως από την υπόλοιπη Ελλάδα, εντού-
τοις φαινόταν ότι στρατιωτικά ήταν δυ-
σκολότατο έργο χωρίς την βοήθεια της
Νοτίου Ελλάδος. Παρόλα αυτά η Μακε-
δονία εξεγέρθηκε, αγωνίσθηκε ηρωϊκά
και έδωσε πολλά δείγµατα αυταπάρνη-
σης και αυτοθυσίας.
Η ∆υτική Μακεδονία εξεγέρθηκε µε
κέντρο την Νάουσα, τον Φεβρουάριο
του 1822, από τους αρχηγούς Ζαφει-
ράκη, Καρατάσο και Γάτσο, αλλά και
εδώ η Επανάσταση κατεστάλη µε αγρι-
ότητα από πολυάριθµο τουρκικό στρατό.
Η Νάουσα, αφού αντιστάθηκε ηρωϊκά
επί ένα µήνα, πυρπολήθηκε και οι πε-
ρισσότεροι κάτοικοι σφαγιάσθηκαν. Τα

λείψανα των επαναστατικών δυνάµεων
της Μακεδονίας διέφυγαν στην Νότιο
Ελλάδα.
Η Επανάσταση της Χαλκιδικής
και του Αγίου Όρους
Ο αγώνας της Μακεδονίας είχε µε-
γάλη σηµασία, διότι διακοπτόταν η συ-
γκοινωνία της Οθωµανικής Αυτοκρατο-
ρίας µε την Νότιο Ελλάδα, όπου ήταν
ευκολότερη η εδραίωση της Επανάστα-
σης λόγω έλλειψης επαρκών δυνάµε-
ων σ’ αυτά τα µέρη. Ο ∆. Υψηλάντης,
ο οποίος είχε κατέβει από την Ρωσία
στην Ελλάδα, σαν αντιπρόσωπος του
αδελφού του Αλέξανδρου, µε άλλους
Μακεδόνες οπλαρχηγούς, µεταξύ των
οποίων και ο περίφηµος Νικόλαος Κο-
σοµούλης, κατάρτισαν επαναστατικό
σχέδιο δράσης στην Μακεδονία, σύµ-
φωνα µε το οποίο προβλεπόταν, κατά
σειρά: α) Εξέγερση του Ολύµπου, β)
επανάσταση στην Χαλκιδική, το Άγιον
Όρος, την Ανατολική Μακεδονία και τα
Νησιά, γ) κατάληψη των διαβάσεων του
Αξιού, των Τεµπών, των στενών της Κα-
στοριάς και των φυσικά οχυρών θέσε-
ων της Καστανιάς του Βερµίου και της
Σιάτιστας. Έτσι, το ισχυρότατο κέντρο
της Θεσσαλονίκης θα υπέκυπτε, αφού
θα απειλείτο από πολλά σηµεία.
Η Επανάσταση άρχισε από την
Χαλκιδική, από τον πρωτεργάτη της
Εµµανουήλ Παππά. Οι οπλαρχηγοί του
Ολύµπου, οι οποίοι έπρεπε να κινη-
θούν πρώτοι, φάνηκαν διστακτικοί, πε-
ριµένοντας βοήθεια από την Νότιο Ελ-
λάδα. Την 23η Μαρτίου 1821, ο Παπ-
πάς γέµισε πλοίο στην Λήµνο µε όπλα
και πολεµοφόδια και, αφού πήρε όλη
την κινητή περιουσία του, απέπλευσε
για το Άγιον Όρος, όπου πολλοί από
τους µοναχούς, που ήσαν µυηµένοι
στην Φιλική Εταιρεία, τον δέχθηκαν
µε συγκίνηση και ενθουσιασµό. Σε
γενική συνέλευση των ηγουµένων
των µονών, µοναχών και του Παππά
αποφασίστηκε η κήρυξη της Επανά-
στασης. Ταυτόχρονα, ο Παππάς διέτα-
ξε την στρατολογία όσων µοναχών και
κατοίκων της Χαλκιδικής µπορούσαν
να φέρουν όπλα.
Ο Τούρκος διοικητής της Θεσσαλο-
νίκης, είτε επειδή πληροφορήθηκε την
επαναστατική κίνηση είτε από πρόνοια,
έστειλε στην Χαλκιδική σηµαντική δύ-
ναµη. Η προκλητικότητα των Τούρκων,
που απειλούσαν γενική σφαγή των Ελ-
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Β’ ΜΕΡΟΣ)
λήνων της Χαλκιδικής, επιτάχυνε την
σύγκρουση. Περί τα µέσα Μαΐου 1821,
οι κάτοικοι του Πολύγυρου κήρυξαν
την Επανάσταση. Αφού εξόντωσαν την
µικρή φρουρά της πόλης, επιτέθηκαν
κατά του στρατού, τον οποίο ανάγκασαν
να υποχωρήσει. Μετά από τα γεγονότα
αυτά, ο Τούρκος διοικητής της Θεσ-
σαλονίκης σε αντίποινα αποκεφάλισε
πολλούς προκρίτους και τον επίσκοπο
Κίτρους Πιερίας.
Στο Άγιον Όρος, ο Παππάς σε γενι-
κή συνέλευση στις Καρυές, κήρυξε την
Επανάσταση, ταυτόχρονα δε επαναστά-
τησε η Κασσάνδρα και έτσι εκδηλώθηκε
γενική εξέγερση στην Χαλκιδική. Μετά
την εξέγερση αυτή, ο Σουλτάνος έστειλε
διοικητή στη Θεσσαλονίκη τον Αµπούλ
Αβούδ µε 14.000 άνδρες. Στα τέλη
1 Οκτωβρίου, αυτός εκστράτευσε κατά
της Χαλκιδικής και έπνιξε στο αίµα την
Επανάσταση. Ο Παππάς, αφού κατανά-
λωσε ολόκληρη την περιουσία του για
τις ανάγκες του αγώνα και απογοητεύ-
τηκε οικτρά από τις αποτυχίες, µόλις
κατόρθωσε να επιβιβασθεί σε ψαριανό
πλοίο και να φύγει στην Ύδρα, όπου
είχε σκοπό, µε νέες βοήθειες, ν’ αρχίσει
τον αγώνα σε άλλο σηµείο της Μακεδο-
νίας. Περιπλέοντας, όµως, τον Καφηρέα
πέθανε και η σορός του µεταφέρθηκε
στην Ύδρα, όπου ενταφιάσθηκε µε τι-
µές αρχιστρατήγου.
Η Επανάσταση στην
Αιτωλοακαρνανία και
Δυτική Ελλάδα
Στην Αιτωλοακαρνανία, οι δυνάµεις
2 του αρµατολού του Ζυγού ∆ηµητρίου
Μακρή, στις αρχές Μαρτίου, προσέβα-
λαν τους κοµιστές του ετήσιου φόρου,
ενώ πήγαιναν από το Μεσολόγγι στην
Ναύπακτο. Κατά τα µέσα Μαΐου, εµφα-
νίστηκαν υδραίικα πλοία στον Κόλπο
της Πάτρας, στο Μεσολόγγι και το Αι-
τωλικό και ύψωσαν τη σηµαία της Επα-
νάστασης. Οι Τούρκοι, µετά από αυτά,
αποσύρθηκαν βορειότερα στο Βραχώρι
(Αγρίνιο), απ’ όπου εκδιώχθηκαν από
τον Μακρή και τον Βατικιώτη. Σε λίγο
όλη η Αιτωλοακαρνανία, η Ναύπακτος,
η Ευρυτανία και τα Άγραφα επαναστά-
τησαν.
Τα τουρκικά αντίποινα
Ο σουλτάνος Μαχµούτ Β’ απάντη-
σε στην εξέγερση των Ελλήνων µε µέ-
3
τρα άγριας τροµοκρατίας και µε αθρόες
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010 7

1. Χαρακτηριστική εικόνα αρµατολών
προετοιµασία πριν από την µάχη.
2. Η σηµαία της Φιλικής Εταιρείας.
8 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Α’ ΜΕΡΟΣ)
σφαγές. Η Πύλη, επειδή υποπτεύθηκε
κάτι από τις ενέργειες της Φιλικής Εται-
ρείας, είχε ήδη προβεί από την έναρξη
της Επανάστασης σε συλλήψεις, έρευνες
στα σπίτια και σε µεµονωµένες εκτελέ-
σεις. Όταν δε έφτασε η είδηση της επα-
νάστασης του Υψηλάντη, ο σουλτάνος
ζήτησε, µε κάθε µέσο, να ξυπνήσει τον
µωαµεθανικό φανατισµό.
Την 9η Μαρτίου, ο σουλτάνος ζήτη-
σε από τον Πατριάρχη οκτώ αρχιερείς,
τους οποίους κράτησε οµήρους, έφε-
ρε δε πλήθος Ασιατών στρατιωτών, οι
οποίοι, µαζί µε τον οπλισµένο όχλο της
πρωτεύουσας, επιδόθηκαν σε σφαγές
των Ελλήνων και λεηλασία των περιου-
σιών τους. Την 26η Μαρτίου, ο σουλ-
τάνος σκότωσε πολλούς σηµαίνοντες
Έλληνες της Πόλης, συγγενείς ή γνω-
στούς των Ελλήνων της Μολδαβίας.
Την 3η Απριλίου, η τουρκική µα-
νία κορυφώθηκε, όταν αγγελιαφόρος
από την Αθήνα ανακοίνωσε την επα-
νάσταση της Πελοποννήσου. Λέγεται
ότι ο σουλτάνος έπεσε στο έδαφος από
οργή αφρίζοντας και φώναζε εκδίκη-
ση. Όταν ο Ρώσος πρέσβης τον δια-
βεβαίωσε ότι η Ρωσία δεν ενθάρρυνε
τις ταραχές των ηγεµονιών, τότε απο-
θρασύνθηκε περισσότερο. Ο διερµηνέ-
ας της Πύλης, Κωστάκης Μουρούζης,
αποκεφαλίστηκε, εµπρός στην µεγάλη
πύλη των ανακτόρων, επειδή η Πύλη
είχε εντοπίσει επιστολή του Υψηλάντη
προς αυτόν.
Χωρίς αιτία οι Τούρκοι αποκεφάλι-
σαν ή κρέµασαν από τα παράθυρα των
σπιτιών τους συγγενείς, τραπεζίτες ή
γιατρούς των άλλοτε οσποδάρων ή µε-
γάλων διερµηνέων. Το Μεγάλο Σάββατο
(9 Απριλίου) αποκεφάλισαν δύο εφη-
µέριους της Μεγάλης Εκκλησίας, διότι
άφησαν και δραπέτευσε η Ευφροσύνη
Μουρούζη, που την φύλαγαν.
Την Κυριακή του Πάσχα (10 Απρι-
λίου) µετά την λειτουργία, αφού είχε
διαλυθεί το αραιό και έντροµο εκκλη-
σίασµα, ο διερµηνέας της Πύλης, συ-
γκέντρωσε τους αρχιερείς και τους αρ-
χηγούς των συντεχνιών. Τους διάβασε
 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Α’ ΜΕΡΟΣ)

φιρµάνι, µε το οποίο «ο Πατριάρχης Προσπάθεια δηµιουργίας τις πρώτες επιχειρήσεις, αρχιστράτηγος

Γρηγόριος Ε’ καθαιρείτο, επειδή εφάνη κεντρικής εξουσίας είχε ανακηρυχθεί ο Πετρόµπεης Μαυ-
ανάξιος του πατριαρχικού θρόνου, αχά- Ενώ µε τα κατορθώµατα της ξηράς ροµιχάλης, αργότερα, όµως, ουσιαστι-
ριστος και άπιστος προς την Πύλην και και τους ηρωϊσµούς του ελληνικού κός αρχιστράτηγος επιβλήθηκε ο Θεό-
ραδιούργος». Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ναυτικού, η Επανάσταση στερεωνόταν δωρος Κολοκοτρώνης. Από τότε άρχισε
Ε’ περιυβρίσθηκε και φυλακίσθηκε. κάθε µέρα και περισσότερο και προ- να δηµιουργείται αντιζηλία µεταξύ των
Μετά το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας καλούσε τον θαυµασµό της Ευρώπης, δηµογερόντων και των στρατιωτικών, οι
σύρθηκε έξω από τη φυλακή και, αφού η οποία έβλεπε ότι η µικρή Ελλάδα οποίοι ήταν δυσαρεστηµένοι από την
κακοποιήθηκε, τελικά, κρεµάστηκε στην στάθηκε, µε τις δικές της δυνάµεις, να διαχείριση των πρώτων. Όπως ο λαός,
µεσαία κεντρική πόρτα του Πατριαρ- αντιµετωπίσει την ισχυρή Οθωµανική έτσι και ο στρατός ζητούσαν κυβέρ-
χείου. Τρεις ηµέρες έµεινε το λείψανο Αυτοκρατορία, άρχισε στο εσωτερικό νηση, η οποία να εκλέγεται ελεύθερα
στην αγχόνη και την τρίτη παραδό- να εισχωρεί το µικρόβιο της διχόνοιας, από τον λαό και να φροντίζει για την
θηκε στους Εβραίους, οι οποίοι, αφού η οποία οδήγησε σε θλιβερά γεγονότα συνέχιση του πολέµου. Γι’ αυτό συνήλ-
το έσυραν στους δρόµους του Φανα- τους αγωνιστές. θαν οι πρόκριτοι και οι αρχιερείς στην
ρίου, χλευάζοντας και βλαστηµώντας, Όταν άρχισε η Επανάσταση, δεν Μονή των Καλτεζών και διόρισαν επι-
το έριξαν στη θάλασσα, στη µέση του υπήρχε κεντρική διοίκηση. Τις κοινότη- τροπή από προκρίτους, την Γερουσία,
Κεράτιου Κόλπου. Την 16η Απριλίου, τες διοικούσαν οι δηµογέροντες, αλλά η µε σαφή δήλωση ότι η νέα κυβέρνηση
το σκήνωµα ανέβηκε στην επιφάνεια Επανάσταση δηµιούργησε νέους άρχο- θα ήταν µόνο για την Πελοπόννησο και
και περισυλλέχθηκε από ελληνικό ντες, τους στρατιωτικούς αρχηγούς. Με θα ίσχυε µέχρι την άλωση της Τρίπο-
πλοίο. Μεταφέρθηκε και ενταφιάσθηκε
µε µεγαλοπρεπέστατη κηδεία, κατόπιν
2
εντολής του ίδιου του Τσάρου, στην
Οδησσό. Μετά την απελευθέρωση, τα
οστά του Πατριάρχη µεταφέρθηκαν
στην Αθήνα και εναποτέθηκαν µέσα
σε µαρµάρινη λάρνακα, στην αριστερή
πτέρυγα της Μητρόπολης της Αθήνας.
Την ίδια ηµέρα, ο σουλτάνος κρέµασε
και τρεις από τους αρχιερείς, που είχε
φυλακίσει. Ο όχλος επιδόθηκε σε κάθε
είδος ακολασία. Επιτέθηκε κατά των εκ-
κλησιών της Πόλης, τις βεβήλωσε και
τις σύλησε.
Στο τέλος Απριλίου, ο σουλτάνος δι-
έταξε ν’ απαγχονιστούν και άλλοι τρεις
αρχιερείς. Ο δήµιος τους έβαλε σε πλοι-
άριο, ανάπλευσε τον Βόσπορο και τους
κρέµασε σε τρία πολυπληθή προάστια
του Βοσπόρου.
Τις επόµενες ηµέρες συνεχίστηκε η
µανία των Τούρκων και τα θύµατα της
θηριωδίας τους ανήλθαν, µόνο στην
Κωνσταντινούπολη, σε 10.000. Όµοιες
σκηνές βαρβαρότητας διαδραµατίστη-
καν στην Σµύρνη, Ανδριανούπολη,
Αίνο, αργότερα στις Κυδωνίες και σε
άλλες πόλεις τις Μικράς Ασίας και της
Μακεδονίας.
Η άνανδρη αυτή θηριωδία των
Τούρκων, όµως, όχι µόνο δεν πτόησε
τους επαναστάτες, αλλά αντίθετα αύ-
ξησε το µίσος και τον φανατισµό και ο
πόλεµος πήρε χαρακτήρα θρησκευτικό,
άγριο και εξοντωτικό µεταξύ των δύο
φυλών. Στην διεθνή κοινή γνώµη και
στον οµόδοξο ρωσικό λαό προκάλεσε
αίσθηση και συγκίνηση ο απαγχονι-
σµός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε’.

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010 9


λης, οπότε θα διοργανωνόταν ενιαία
διοίκηση για ολόκληρη την επαναστα-
τηµένη Ελλάδα.
Λίγες µέρες µετά την πράξη των
Καλτεζών, έφθασε στην Πελοπόννησο
ο ∆ηµήτριος Υψηλάντης, ο οποίος δεν
αναγνώρισε την πράξη των Καλτεζών,
οπότε οι προεστοί εξεγέρθηκαν εναντί-
ον του και απειλούσαν να τον εκδιώ-
ξουν από την Πελοπόννησο. Οι στρατι-
ωτικοί, όµως, και ο λαός τάχθηκαν µε το
µέρος του Υψηλάντη, ο οποίος ανέλα-
βε, σαν εκπρόσωπος του αδελφού του
Αλέξανδρου, την αρχηγία του στρατού
που πολιορκούσε την Τρίπολη.
Οι προστριβές µεταξύ των προκρί-
των και του Υψηλάντη ήσαν η αρχή
ολέθριων ερίδων. Τα µίση οξύνοντο
καθηµερινά και έτσι δηµιουργήθηκαν
τα πρώτα πολιτικά κόµµατα: το Πολιτικό
και το Στρατιωτικό. Οι στρατιωτικοί τρά-
βηξαν µε το µέρος τους τον Υψηλάντη
και οι πολιτικοί (πρόκριτοι) τον Αλέξαν-
δρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο
Νέγρη, οι οποίοι είχαν κατέβει στην πα-
τρίδα, για να προσφέρουν τις υπηρεσίες
τους. Ο Μαυροκορδάτος, όταν άρχισε η
Επανάσταση, έφθασε στις 20 Ιουλίου
στο Μεσολόγγι και µε επιστολή του πα-
ρακάλεσε τον Υψηλάντη να τον δεχθεί
σαν συναγωνιστή. Από εκεί, µετά από
πρόσκληση των προκρίτων, κατέβη-
κε στην Πάτρα, όπου συναντήθηκε µε
τον Νέγρη, γιο του πρώην ηγεµόνα της
Βλαχίας και γραµµατέα της τουρκικής
πρεσβείας στο Παρίσι, ο οποίος, µόλις
έµαθε την Επανάσταση, ήλθε αµέσως
στην αγωνιζόµενη Ελλάδα.
Ο Υψηλάντης ανάθεσε στον Μαυ-
ροκορδάτο να οργανώσει πολιτικά την
Στερεά Ελλάδα. Αυτός πήρε µαζί του
τον Νέγρη, στον οποίο ανέθεσε να ορ-
γανώσει την Ανατολική Στερεά, µε πρω-
τεύουσα την Άµφισσα. Ο ίδιος ανέλαβε
την ∆υτική Στερεά µε πρωτεύουσα το
Μεσολόγγι. Έτσι, έξω από την Πελο-
πόννησο, δηµιουργήθηκαν δύο νέες
τυπικές εξουσίες: η Γερουσία της ∆υ-
τικής Στερεάς, µε δεκαµελές συµβούλιο
από προκρίτους και οπλαρχηγούς και ο
Άρειος Πάγος της Ανατολικής Στερεάς,
µε δώδεκα µέλη. Οι δύο αυτές εξουσίες
παρέδιδαν τη διεύθυνση των πραγµά-
των στους πολιτικούς και εστρέφοντο
κατά του κύρους του Υψηλάντη. Έγι-
ναν, έτσι, αιτία διαίρεσης του έθνους µε
την υπόθαλψη του τοπικιστικού πνεύ-
µατος.
10
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Α’ ΜΕΡΟΣ)
Η πρώτη εθνική συνέλευση
στην Επίδαυρο
Οι Έλληνες άρχισαν να καταλα-
βαίνουν την ανάγκη της ύπαρξης κε-
ντρικής εξουσίας για όλη την Ελλά-
δα, ώστε να σταµατήσει ο διχασµός.
Γι’ αυτό αµέσως µετά την άλωση της
Τρίπολης (23 Σεπτεµβρίου 1821), ο
Υψηλάντης κάλεσε µε προκήρυξη τον
λαό να εκλέξει αντιπροσώπους για την
Εθνοσυνέλευση.
1
2 την οργάνωση του στρατού και του
Την 14η ∆εκεµβρίου 1821, µαζεύ-
τηκαν οι αντιπρόσωποι των διαφό-
ρων επαρχιών στο Άργος και ορκί-
στηκαν πίστη στην πατρίδα, αλλά από
την αρχή επικράτησαν οι πρόκριτοι
µε τους Μαυροκορδάτο και Νέγρη. Ο
Υψηλάντης αηδίασε από τους τρόπους
και τα µέσα των αντιπάλων του και
εγκατέλειψε, µαζί µε τον Κολοκοτρώ-
νη, το Άργος. Έτσι, έµεινε η µερίδα
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010
των πολιτικών κύρια της κατάστασης.
Οι πληρεξούσιοι της Πελοποννήσου
ίδρυσαν τότε τυπική κυβέρνηση, κατά
το πρότυπο της ∆υτικής Στερεάς, η
οποία ονοµάστηκε Πελοποννησιακή
Γερουσία, αφού η Γερουσία των Καλτε-
ζών ήταν προσωρινή µέχρι την άλωση
της Τρίπολης.
Οι πολιτικοί, επειδή δεν θεωρού-
σαν το Άργος ασφαλές τόπο, λόγω της
ύπαρξης αρκετής δύναµης επαναστα-
τικού στρατού, µετέθεσαν την έδρα της
Συνέλευσης στη Νέα Επίδαυρο (Πιάδα),
όπου άρχισε τις εργασίες της η Πρώτη
Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων. Αυτή
ονοµάσθηκε Συνέλευση της Επιδαύ-
ρου (20 ∆εκεµβρίου 1821), της οποίας
τις εργασίες διηύθυνε ο Μαυροκορ-
δάτος. Η Εθνοσυνέλευση κήρυξε την
1η Ιανουαρίου 1822 την ανεξαρτησία
του Ελληνικού Έθνους και ψήφισε το
πρώτο Ελληνικό Σύνταγµα, το Προσω-
ρινό Πολίτευµα της Ελλάδας, έργο του
Ιταλού πρόσφυγα Γκαλίνα, µε βάση το
οποίο αναγνωριζόταν ο θεσµός της Γε-
ρουσίας στον Μωριά, της Συνέλευσης
της ∆υτικής Ελλάδας και τον Άρειο
Πάγο στην Ανατολική Ελλάδα και το
οποίο καθιέρωνε τρεις εξουσίες: α)
Την εκτελεστική εξουσία (Νοµοτελε-
στικό), από πέντε µέλη, που εκλέγοντο
από Βουλή. ∆ιηύθυνε την διοίκηση,
διόριζε τους υπουργούς, φρόντιζε για
στόλου και υπέβαλε τους νόµους στην
Βουλή για ψήφιση, β) Την Νοµοθετική
εξουσία (Βουλευτικό), από 70 πληρε-
ξούσιους των επαρχιών, µε µειωµένα
γενικά δικαιώµατα, που επέβαλε φό-
ρους, ψήφιζε ή απέρριπτε τους νόµους
που υπέβαλε το Νοµοτελεστικό, γ) Την
∆ικαστική εξουσία.
Με βάση το Προσωρινό Σύνταγµα
καθιερώθηκαν σαν χρώµατα της ση-
µαίας, το κυανούν και το λευκόν και
το Εκτελεστικό Σώµα όφειλε να προσ-
διορίσει την µορφή της. Αυτό, την 15η
Μαρτίου 1822, µε την υπ’ αριθ. 510
διαταγή του, καθόρισε τα χαρακτηρι-
στικά της σηµαίας: διαφορετική για
τις δυνάµεις της ξηράς, από αυτήν της
θάλασσας. Η Εθνοσυνέλευση αφαίρεσε
από τον Υψηλάντη την αρχιστρατηγία
και από τον Κολοκοτρώνη τον τίτλο του
στρατιωτικού αρχηγού του Μωριά.
Στις 12 Ιανουαρίου 1822, κυριεύ-
θηκε η Ακροκόρινθος και η Κόριν-
θος έγινε η πρώτη πρωτεύουσα του

κράτους. Στις 16 Ιανουαρίου 1822, η
Συνέλευση διαλύθηκε, αφού εξέδωσε
διακήρυξη των δικαιωµάτων του Ελ-
ληνισµού.
ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΕΤΟΥΣ
Ξηµερώνοντας το 1822, ολόκληρη
η Πελοπόνησος, εκτός από τα φρούρια
του Ναυπλίου, είχε απελευθερωθεί. Η
Στερεά Ελλάδα και άλλες µεµονωµένες
περιοχές, είχαν ελευθερωθεί και συµ-
µετείχαν στην Επανάσταση. Τα νησιά
του Αιγαίου, εκτός της Λέσβου και
Χίου, ήσαν ελεύθερα και συµµετείχαν
στον αγώνα. Το ελληνικό ναυτικό κυ-
ριαρχούσε στο Αιγαίο.
«Μη µε προτρέπετε εις φυγήν.
Μάχαιρα θα διέλθη τας ρύµας της
Κωνσταντινουπόλεως και των λοιπών
πόλεων των χριστιανικών επαρχιών.
Υµείς επιθυµείτε, εγώ µετεµφιεσµένος
να καταφύγω εις πλοίον, είτοι κλει-
σθείς εν οικία οιουδήποτε ευεργετικού
ηµίν πρέσβεως να ακούω, πως εις τας
οδούς οι δήµιοι κατακρεουργούν τον
χηρεύσαντα λαόν! Ουχί. Εγώ διά τούτο
είµαι πατριάρχης, όπως σώσω το έθνος
µου, ουχί δε όπως δι’ εµού απωλεσθή
διά των χειρών των Γενιτσάρων. Ο θά-
νατός µου ίσως επιφέρει µεγαλυτέραν
ωφέλειαν από την ζωήν µου. Οι ξένοι
Χριστιανοί ηγεµόνες, εκπλαγέντες εκ
της αδικίας του θανάτου µου, δεν θα
θεωρήσωσιν αδιαφόρως, πως η πίστις
αυτών εξυβρίσθη εν τω προσώπω µου.
Οι δε Έλληνες, οι άνδρες της µάχης
θα µάχωνται µετά µεγαλυτέρας µανί-
ας, όπερ συχνάκις δωρείται την νίκην.
Εις τούτο είµαι πεπεισµένος. Βλέπετε
µεθ’ υποµονής εις ότι και αν µοι συµ-
βή. Σήµερον (Κυριακήν των Βαΐων)
θα φάγωµεν ιχθύας, αλλά µετά τινας
ηµέρας, και ίσως και ταύτην την εβδο-
µάδα, ιχθύες θα µας φάγωσι......Ναι, ας
µη γίνω χλεύασµα των ζώντων. ∆εν θα
ανεχθώ ώστε εις τας οδούς της Οδησ-
σού, της Κερκύρας και της Αγκώνος,
διερχόµενον εν µέσω των αγυιών, να
µε δακτυλοδεικτούσι λέγοντες: Ιδού
έρχεται ο φονεύς πατριάρχης. Αν δε το
έθνος µου σωθή και θριαµβεύση, τότε
πέποιθα, θα µοι αποδώση θυµίαµα
επαίνου και τιµών, διότι εξεπλήρωσα
το χρέος µου». Αυτή ήταν η απάντη-
ση του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’, στους
Έλληνες αρχιερείς και άρχοντες, και
τους ξένους πρέσβεις, που καλά ενη-
µερωµένοι για τα µελλούµενα, του συ-
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (Α’ ΜΕΡΟΣ)
3
4 η διχόνοια, το ρόλο των µεγάλων δυ-
1. Πίνακας του Πέτερ Φον Ες, «Οι Ιερολοχίτες
µάχονται στο Δραγατσάνι»
2. Πίνακας του Θεόδωρου Βεζυράκη «Η Έξοδος
του Μεσολογγίου»
3. Προσωπογραφία του Πρώτου Κυβερνήτης
της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια και του
Πρωθυπουργού Γεωργίου Κουντουριώτη (4).
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Απρίλιος 2010
νιστούσαν να φύγει, για να σωθεί από
την οργή της Πύλης.
«Σε γνωρίζω από την κόψη
Του σπαθιού την τροµερή
Σε γνωρίζω από την κόψη
Που µε βια µετράει τη γη
Απ’ τα κόκκαλα βγαλµένη
Των Ελλήνων τα ιερά
Και σαν πρώτα ανδρειωµένη,
Χαίρε, ω χαίρε Ελευθεριά!....»
Άρχισε, το 1823, να στιχουργεί ο
Εθνικός µας ποιητής ∆ιονύσιος Σολω-
µός στον «Ύµνο στην Ελευθερία», των
158 τετράστιχων στροφών µε οκτασύλ-
λαβους και επτασύλλαβους τροχαϊκούς
οµοιοκατάληκτους στίχους, όπου εξι-
στορεί το παρελθόν, την υποµονή στα
πολύχρονα παθήµατα, τις ιστορικές ει-
κόνες, τα ελαττώµατα της φυλής, όπως
νάµεων.
Ο ύµνος αυτός, 42 χρόνια αργό-
τερα, µε Βασιλικό ∆ιάταγµα της 4ης
Αυγούστου 1865, καθιερώθηκε σαν
«Ύµνος του Έθνους και του Βασιλέως»,
όπως µελοποιήθηκε από τον Κερκυ-
ραίο µουσουργό Νικόλαο Χαλικιόπου-
λο (Μάντζαρο). Η πολυπόθητη ελευθε-
ρία ήλθε µε την επέµβαση των τριών
µεγάλων δυνάµεων, Αγγλίας, Γαλλίας
και Ρωσίας, οι οποίες, αφού εκτίµησαν
το δίκαιο του αγώνα των Ελλήνων, µε
τους στόλους τους καταναυµάχησαν
στο Ναβαρίνο, τον Οκτώβριο 1827,
τον ενωµένο τουρκοαιγυπτιακό στόλο
και άνοιξαν τον δρόµο για την ανακή-
ρυξη της Ελλάδας σε ανεξάρτητο και
κυρίαρχο κράτος. Τον Ιανουάριο του
1828, έφθασε στο Ναύπλιο, την πρώτη
πρωτεύουσα του ελεύθερου κράτους, ο
Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Κ. Παπαρρηγόπουλος: Η ιστορία του
Ελληνικού Έθνους.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτι-
κή Αθηνών.
• Α.Ι. ∆εσποτόπουλος: Η απόφασις της
Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821.
• Ι. Μακρυγιάννης: Αποµνηµονεύµατα.
• Πανόραµα Ελληνικής Επαναστάσεως,
Εκδόσεις Κουµουνδουρέα.
• ΘΕΟ∆ΩΡΟΥ ΡΑΖΗ: ο Πατριάρχης Γρη-
γόριος Ε’ στη συνείδηση του Γένους
• Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική
Εγκυκλοπαίδεια.
• Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου.
• Αντιστράτηγος Αθ. Γεραµάνης: «Τουρ-
κοκρατία» (ανέκδοτο)
11