ING. ARH.

HUSREV REDI

O KRITERIJUMU ZATITE ARHITEKTONSKOG SPOMENIKA

Granica izmeu Istoka i Zapada povuena u Evropi preko Balkana, nasilno je spreavala jedinstvo naih naroda u toku dugog vremenskog perioda od itavog jednog milenij uma. Borba katolike crkve i pravoslavlja na ivom organizmu naih naroda u prolosti, davala je peat ne samo politikoj misli osloboenja i ujedinjenja, nego i cijeloj kulturnoj i umjetnikoj djelatnosti naih naroda. Geografski poloaj naih zemalja bio je izvor mnogih naih katastrofa u istoriji, on je bio glavni uzrok da su nai narodi tako kratkotrajno bivali nezavisni, a tako dugo okupirani od velikih imperija Istoka i Zapada. Naa istoriska nesrea bila je u tome to je granica tih imperija uvijek prolazila preko naih krajeva, pomiui se lagano, as prema zapadu, ali uvijek ostavljajui dio naih naroda u interesnoj sferi Istoka, a dio u zapadnoj interesnoj sferi. ak kad ne bi bilo pisanih istoriskih izvora iz tih epoha, dovoljni bi bili materijalni spomenici kulture toga doba, da prema samim njima dobijemo uvid u nasilnu podjelu naih naroda kroz istoriju. Arhitektonski spomenici, upravo zbog toga to su materijalizovali umjetnike karakteristike stila i ljudske duhovne i fizike potrebe, govore bolje i iscrpnije o svom dobu, nego bilo koja druga umjetnika ostvarenja. Svejedno da li se radi o vremenu samostalnosti ili ropstvu, arhitektura jednakovrijedno odraava ekonomsko-drutvene i politiko-duhovne snage svog doba. Sasvim je razumljivo da zbog nasilne podjele u prolosti i zbog kratkih perioda dravne nezavisnosti ne postoji kontinualan razvoj nae umjetnosti uopte, a arhitekture posebno. Dalmaciji i Primorju dali su peat zapadnjaki umjetniki stilovi Romanike, Gotike, Renesanse i Baroka. Srbiji i Makedoniji srednjeg vijeka umjetnost hrianskog Orijenta i Vizantije. Izmeu XV i XIX vijeka Srbija, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Kosmet i Sandak sa turskom vlau primaju i novu umjetnost. Naselja ovih pokrajina dobivaju novu fizionomiju i izgrauju se na novim orijentalnim urbanistikim principima. Osmanska okupacija pomenutih naih zemalja bila je dugotrajna, a zavrila se prije relativno krutog vremena, pa nije nikakvo udo da je njen peat u arhitektonskom naslijeu tako snaan. Ako se ograniimo samo na Bosnu i Hercegovinu, odnosno na arhitektonske spomenike ove nae republike, moemo konstatovati postojanje tih spomenika iz svih epoha: poev od neolitika, rimske dominacije, ranog srednjeg vijeka, srednjovjekovne bosanske drave do turskog i austrijskog perioda. Ova dva poslednja, kao najmlai najsvjeiji su i najoigledniji, a i najbrojnije zastupljeni. Poev od ranog srednjeg vijeka pa do najnovije istoriske epohe, svi arhitektonski spomenici vezani su za ivot naih naroda, te pretstavljaju vrijedne dokumente nae istorije. Postavlja se pitanje treba li praviti razliku u pogledu zatite izmeu spomenika koji su nastali u doba samostalnosti i onih iz vremenskih perioda kad je zemlja bila pod vlau raznih osvojaa? Arhitektonski monumenti iz doba samostalnosti bosanske drave pretstavljaju u najveoj mjeri nae vlastite realizacije, ali su i oni pod uticajima stranih razvijenijih umjetnikih stilova, to vrijedi i za spomenike turske i austrougarske dominacije u ovoj naoj pokrajini. Ni za jedan umjetniki period mi nismo jo u stanju da precizno odredimo udio naih ljudi u arhitektonskim ostvarenjima, kako u Bosni i Hercegovini, tako u Srbiji, Makedoniji, Dalmaciji i drugim naim pokrajinama. Venecijanci, vizantiski Grci, Turci i Austrijanci, zauzimajui nae krajeve donosili su sobom i novu umjetnost, koju su irili. Svi su oni davali naim narodima nova obiljeja, kako na ekonomsko politikom planu, tako i na planu umjetnosti. Graditelji znaajnijih arhitektonskih spomenika u periodima okupacije bili su najee stranci, pripadnici naroda koji je zauzeo ovu ili onu nau pokrajinu, ali su mahom nai ljudi svojim vlastitim rukama realizovali zamisli tih graditelja i unosili u ova djela esto svoja umjetnika shvatanja. Na raznim spomenicima ovaj udio je razliit, a nije

235

rijedak sluaj da su nai ljudi bili i pravi kreatori tih monumenata. Ispitivanje tog udjela naih ljudi u arhitektonskim realizacijama raznih perioda okupacije, jedan je od zadataka naih istoriara umjetnosti. Za najvei broj arhitektonskih spomenika ne znamo njihovog graditelja. Ne moe se usvojiti gledite, da zbog pretpostavke, da je neki arhitektonski spomenik gradio stranac-osvaja, ne bi trebalo isti zatiavati i uvati, jer je na vijek davno prevaziao takva uska nacionalistika shvatanja. Narod na ijem se teritoriju nalazi arhitektonski spomenik bilo iz kog vremenskog perioda i umjetnike epohe, treba da ga zatiti i uva. Bez potovanja ovog principa bila bi nemogua nauna obrada istoriskih a r h i t e k t u r a . Ako bi svaki narod titio i uvao samo one spomenike, koji su specifino njegovi, nestao bi ogroman broj m o n u m e n a t a najvee istoriske i umjetnike vrijednosti, a tim bi bila nanesena neprocjenjiva teta umjetnosti i nauci uopte. Kod zatiavanja i uvanja arhitektonskih spomenika postoji samo jedan nauan princip: ako istoriski arhitektonski spomenik odraava svoju epohu svojom prostornom kompozicijom, svojim konstrukcijama, formama i proporcijama, tj. svojim umjetnikim stilom, treba ga staviti pod zatitu drutva. Ovaj posao u naoj republici ve je odavno obavljen, iako se ne bi moglo rei da je i dovren, poto svaki spomenik nema istorisku i tehniku dokumentaciju, koja je uslov za njegovu naunu obradu. S t a n j e u kome se nalaze nai zatieni arhitektonski spomenici posve je nezadovoljavajue. Bogumilski steci, srednjovjekovni gradovi i tvrave, ostaci ranohrianskih crkava, crkve iz vremena turske vlasti, arhitektonski spomenici turske kole, dobrim dijelom izloeni su p r o p a d a n j u i ostavljeni bez potrebne brige. Konzervatorski zahvati vreni su samo na malom b r o j u tih spomenika. Takvo s t a n j e postojeeg zatienog fonda arhitektonskih spomenika stvorilo je jedno shvatanje, koje bi se moglo nazvati s h v a t a n j e iz nude, da treba zatititi mali b r o j spomenika i na n j i m a izvesti konzervatorske radove, a sa ostalih skinuti zatitu i prepustiti ih zubu vremena. Ovakvo shvat a n j e bazirano iskljuivo na postojeem nezadovol j a v a j u e m s t a n j u u kome se nalaze nai arhitektonski spomenici, nauno je neodrivo. Kae se, treba ostaviti zatitu samo na nekim stilskim prim j e r c i m a koji su n a j v r i j e d n i j i . Bez obzira na injenicu to su ti spomenici u Bosni i Hercegovini nedovoljno obraeni i to jo niko nije dao u m j e t niku i tehniku analizu pojedinih spomenika, pa se u svim sluajevima i ne zna koji su to primjerci najvrijedniji, ovakvo s h v a t a n j e je primitivno. Da napravimo jedno poreenje. Zamislimo

ovaj princip p r i m j e n j e n recimo na f r a n c u s k u Gotiku ili italijansku Renesansu. Kojim gotskim katedralama treba ostaviti pravo zatite, a s kojih je skinuti? Koje palate italijanske Renesanse ne bi trebalo zatititi, ak i kad se zna koje su umjetniki m a n j e vrijedne? U prvom sluaju mnogobrojne gotske graevine su nesumnjivo meusobno sline i razliite umjetnike i tehnike vrijednosti, a u drugom sluaju za renesansne palate vrijedi isto, pa ipak je nemogue i zamisliti da nekom u ovim zemljama moe pasti na um pomisao skidanja d r u tvene zatite sa bilo kojeg spomenika. A poznato je da su ba ove dvije zemlje n a j b o g a t i j e sa istoriskim arhitektonskim monumentima. Njihova dravna i drutvena zatita dovedena je na najvii nivo. Arhitektonski spomenici mogu biti meusobno slini, ali na svijetu ne postoje dva potpuno jednaka. Svaki ima svoju individualnu osobenost i vrijednost, koju treba ouvati. Zbog sveg kazanog t a j princip nude, koji zahtijeva odravanje samo stilskih pretstavnika, u svojoj eventualnoj realizaciji bio bi veoma tetan. injenica da nai arhitektonski spomenici nisu brojno ujednaeni po pojedinim epohama govori samo o plimama i osjekama u g r a e n j u kroz nau istoriju i ne moe da bude a r g u m e n a t za skidanje zatite sa nekih spomenika. Ponekad se u t v r d i da neki spomenik svojim s m j e t a j e m smeta normalnom razvoju modernog grada, jer onemoguava ostvarenje neke gradske komunikacije ili nekog drugog komunalnog objekta. Polazei od toga da Zakon o zatiti istoriskih spomenika titi spomenik pod zatitom, a da je d u g o t r a j a n rad na u t v r i v a n j u razloga koji govore za i protiv njegovog u k l a n j a n j a , u praksi se deava i to da se vri pritisak na organe zatite da bi skinuli zatitu sa nekog spomenika, kako bi mogao biti sruen po k r a t k o m postupku. Ovaj p u t je najgori mogui. Na p i t a n j e da li se uopte moe prii r u e n j u istoriskog spomenika odgovor je pozitivan, ako su razlozi za njegovo r u e n j e takvi da u t v r u j u da postojanje spomenika onemoguava razvoj grada. Ukoliko se radi o spomeniku vrlo velike istoriske i umjetnike vrijednosti, on se paljivo k a m e n po kamen prenosi na drugo mjesto i tamo restaurira u prvobitnom stanju. U svakom sluaju neophodno je napraviti potpunu tehniku dokumentaciju o spomeniku, koja e i poslije njegovog r u e n j a omoguavati naunu obradu. Kad se u t v r d i da je nuno r u e n j e nije potrebno zbog toga skidati zatitu, jer se i zatien spomenik moe ruiti kad stoji na p u t u ivotnog razvoja, samo to za svaki pojedini sluaj treba argumentovano dokazati. Rijetki su sluajevi u kojim se ne mogu uskladiti ivotne potrebe grada sa postojan j e m istoriskog spomenika.

236

Ako je potrebno vriti reviziju zatienih spomenika, onda je jedini put utvrivanje za svaki pojedini arhitektonski spomenik njegovih istoriskih, umjetnikih i tehnikih vrijednosti. Drugi elementi ne bi smjeli da utiu na kriterij zatite. Vrlo razvijene i vrlo kulturne zemlje izdaju ogromna financiska sretstva za konzervacije i restauracije arhitektonskih spomenika i itavih istoriskih urbanistikih ansambla, kako iz razloga uvanja arhitektonskog naslijea, tako i zbog turistike atraktivnosti tih spomenika, odnosno gradskih cjelina. Kod nas u Bosni i Hercegovini brigu o svakom spomeniku vodi srez ili optina na ijem se teritoriju nalazi. U nekim srezovima i pptinama naroito kad se radi o veim gradovima, davana su znaajna finansiska sredstva za konzervacije arhitektonskih spomenika. Za veinu pak srezova moe se rei da ovaj problem za njih uopte ne postoji. Rijeavajui probleme privrede, prosvjete i zdravlja, oni su posve izgubili iz vida potrebu ouvanja svog spomenikog fonda. Zbog toga se postavlja pitanje ne bi li bilo

bolje rukovoditi iz republikog centra, ne samo zatitom, nego i finansiranjem svih zahvata na konzervacijama i eventualnim restauracijama. Srezovi u dogledno vrijeme nee moi obezbijediti strune kadrove, poto su ovi veoma malobrojni u itavoj zemlji. Sigurno bi efekat bio vei kad bi ti malobrojni arhitekti-konzervatori bili angaovani u jednom centru i iz njega djelovali u itavoj republici. Ali najvaniji problem ostaje finansiranje radova na konzervacijama spomenika. Da bi se obezbijedile pravovremene intervencije prema znaaju i stanju ugroenosti spomenika, mogue je postii uspjeh samo ako se djeluje iz jednog centra, a sredstva ovom centru, po mom miljenju, trebali bi da obezbijede narodni odbori srezova. Obaveznim doprinosima za odravanje naeg arhitektonskog istoriskog naslijea koje bi trebalo staviti na raspolaganje Zavodu za zatitu spomenika nae republike, bilo bi mogue intervenisati sistematski i permanentno na najugroenijim spomenicima, koje ne smijemo ostaviti i dalje zaputene i osuene da se iz dana u dan pretvaraju u prainu.

SUR LE CRITERIUM DE LA PROTECTION DU MONUMENT ARCHITECTONIQUE

L' auteur traite dans cet article un principe scientifiuqe si dans un monument architechtonique se mire une poque, on doit le mettre sous la protection de l'associt. C'est justement qu' cose de leurs caractristiques du style matrielis et des besoins

spirituels et phisiques que ces monuments parlent beacoup plus et inpuisablement de leurs tmps qu'un quelconque autre oeuvre artistique. A cose de cela l'auteur rejete chaque revision des monuments protgs.

237