ESAD PROLI

RESTAURACIJA I KONZERVACIJA TITOVOG VAGONA SA OTRELJA

Meu najinteresantnije spomenike Narodnooslobodilake borbe na teritoriji Bosanske Krajine treba svakako ubrojati i jedan teretni eljezniki vagon, koji je sve do 1951 godine bio u upotrebi Jugoslovenskih eljeznica. Za ovaj, malo i neobini, spomenik nae najnovije istorije vezani su dogaaji koji su se odigrali polovinom 1942 godine, naime, za momenat kada je 22 juna 1942 godine Vrhovni komandant NOP i DVJ drug Tito naredio da se preduzme mar-manevar iz rejona Zelengore u pravcu Bosanske Krajine, u kome su uestvovale P r v a i Druga proleterska, Trea sandaka i etvrta crnogorska proleterska brigada. To je bila istoriska odluka od izvanrednog vojnopolitikog znaaja za dalji razvoj oslobodilake borbe ne samo na teritoriji Bosanske Krajine ve i Hrvatske i Slovenije. Ovim je otpoela nova etapa u razvitku revolucije u Jugoslaviji. Neposredna pomo Centralnog komiteta K P J i Vrhovnog taba u pitanjima organizacije vojske, stvaranja organa nove vlasti, organizacije pozadine i uopte ivota na slobodnoj teritoriji imala je odluujui uticaj na dalji razvoj ustanka u Bosanskoj Krajini. Poetkom mjeseca oktobra 1942 godine Vrhovni tab se nalazio u planinskom mjestu Otrelju, koje lei izmeu planina Osjeenice i Klekovae. 1 Ofanzivom snaga NOP i DVJ bila je tada ve stvorena prostrana slobodna teritorija u zapadnoj Bosni, koja se preko Livna vezivala sa slobodnom teritorijom u Dalmaciji. Istovremeno, ofanzivom snaga NOP i DVJ u Lici, Baniji, Kordunu i Gorskom Kotaru, bila je stvorena i u Hrvatskoj slobodna teritorija, na koju se preko Kupe nadovezivala slobodna teritorija u Sloveniji. Za vrijeme svog boravka u Otrelju Vrhovni tab s drugom Titom na elu bio se smjestio u kompoziciju voza, koja se sastojala od jedne lokoMjesto Otrelj, eljeznika stanica na pruzi Drvar-Srnetica, nekada je bilo ureeno ljetovalite i izletite stanovnika Drvara, ali je stradalo za vrijeme prolog rata.
1

motive, jedne cisterne i tri vagona. Nalog za korienje ove kompozicije izdao je ininjer Volodja Smirnov, tada ef tehnike slube pri Vrhovnom tabu, sada general JNA. O dolasku Vrhovnog taba u Otrelj 8 oktobra 1942 godine Vladimir Dedijer je u svom Dnevniku zabiljeio: . . . Stigli smo u mrak na Otrelj. Ovde e se Vrhovni tab smestiti u vagone. Tuda prolazi eleznika pruga koja vodi do Sanskog Mosta pa sve do Vakufa Travnika, a na zapad do Knina. Vagoni jo nisu stigli, pa leerno ispod b o r o v a . . . 2 . Kompoziciju voza u koju se smjestio Vrhovni tab oktobarskih dana 1942 godine spominje i edomir Minderovi u svom dnevniku Za Titom. On kae: Mala eleznika kompozicija pokrivena granama etinara nevidljiva vri od ivota. To je mozak, to je centralni nerv nae b o r b e . . . 3 . Kao to se vidi, i Dedijer i Minderovi daju u svojim dnevnicima vrlo oskudne podatke o navedenoj kompoziciji. Osim u navedenim dnevnicima, ona se nigdje vie ne spominje u partizanskoj literaturi iz rata. Kasnijim ispitivanjem u Beogradu i na terenu ustanovljeno je da se ova kompozicija oktobra 1942 godine nalazila na umskom kolosjeku koji vodi prema Javorovoj Kosi Osjeenici. To mjesto udaljeno je oko 800 metara od stanice Otrelj. Ustanovljeno je i to da je vagon u kompoziciji Gd kr broj 1366 upotrebljavao drug Tito. To su bila potanska kola duine 10.40 metara. Sastojala su se od dva odjeljenja. U prvom odjeljenju nalazila se jedna limena pe, zatim jedna nepomina klupa i polica. U drugom odjeljenju nalazila se jedna ira nepomina (ugraena) klupa koja je sluila umjesto kreveta, zatim polica i jedan pomini stoli sa etiri stolice. Inventar je bio izraen od jelove grae. Kola su izvana bila obojena zelenom, a iznutra sivom bojom. Drveni dijelovi vagona su za vrijeme rata izgorili. Poslije Osloboenja ovaj vagon je opravljen i kao takav sluio u saobraaju sve do 1951 godine.
2 3

Vladimir Dedijer: Dnevnik I dio, strana 280. edomir Minderovi: Za Titom, strana 138.

173

Na inicijativu generala Smirnova, 1951 godine, Centralni odbor Saveza boraca NOR-a Jugoslavije preuzeo je mjere i kola Gd kr broj 1366 izdvojio iz svakodnevnog saobraaja, dok su ostali dijelovi kompozicije i dalje ostali u upotrebi. Lokomotiva broj 12, koja se jo uvijek nalazi u redovnom saobraaju, bila je prva lokomotiva koja je funkcionisala na osloboenoj partizanskoj teritoriji. Prema Dedijeru, bila je sastavljena od dijelova osam starih lokomotiva. 4 Vagon Gd kr broj 1352 sada se nalazi kod loionice JZ u Drvaru i slui kao pomona kola. Vagon Gd kr broj 1353 nalazi se u Srnetici i slui kao kupatilo za osoblje J. Cisterna Rer broj 8509 je u svakodnevnom saobraaju J na liniji Drvar Otrelj Srnetica i obratno. Centralni odbor Saveza boraca NOR-a Jugoslavije zainteresirao se za ureenje Titovog vagona i juna 1956 godine zatraio od Saveznog instituta za zatitu spomenika kulture da uputi svoje strunjake u Otrelj kako bi na osnovu pregleda na terenu mogli da stave prijedlog kako da se izvri zatita vagona. Institut je stavio prijedlog Centralnom odboru Saveza boraca NOR-a Jugoslavije da metalne dijelove vagona treba zatititi primjenom flatalnih emajla za teretne va4

gone i bitumenskih premaza koje proizvodi fabrika boja i lakova Duga. P r i j e nanoenja zatitnih premaza sve metalne dijelove treba oistiti od re peskiranjem i metalnim etkama, a posljednje ostatke re ukloniti pomou preparata na bazi fosforne kiseline Aktivin ili Antoxyn. Na ovako oiene povrine nanijeti onda zatitne boje, i to za krov, spoljnu i u n u t a r n j u oplatu flatalni emajli, a na donji stroj bitumenski premaz. Metalne povrine prvo treba da se grundiraju, zatim da se nanosi osnovni sloj boje a na k r a j u zavrni premaz. Preporueno je da se drveni dijelovi vagona zatite premazivanjem Xylamonom, proizvodom njemake firme Desowag, jer Xylamon ima dobro fungicidno i eusekticidno dejstvo, neznatno mijenja boju drveta, ne napada metalne dijelove, prodire lako u drvo i ne ispere ga kia. Zbog tekoa oko nabavke Xylamona za ove svrhe preporuuje se i Kuprinol Po to ga proizvodi domaa fabrika Pinus. Nedostatak ovog domaeg sredstva je to premazanim predmetima daje svijetlozelenu boju. Prilikom restauracije Titovog vagona u Drvaru djelomino su koriena navedena uputstva iz prijedloga Instituta.

Vladimir Dedijer: Dnevnik I dio, strana 280.

Sl. 1. Titov vagon prije konzervacije

174

Uporedo s interesovanjem Centralnog odbora Saveza boraca NOR-a Jugoslavije za ureenje vagona, koji pretstavlja prvorazredan spomenik iz nae najnovije istorije, interesirao se za nj i Zavod za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH i nastojao da obezbijedi potrebna sredstva za restauraciju i konzervaciju vagona. 1958 godine odobrilo je Izvrno vijee investicioni program Zavoda za dovoenje Titovog vagona u prvobitno stanje. Odmah po odobrenju investicionog programa Zavod je formirao jednu komisiju sa zadatkom da konstatuje injenino stanje i da utvrdi kakvi se sve radovi treba da izvre na vagonu u cilju njegove restauracije. U komisiji, pored predstavnika Zavoda, bili su zastupljeni i pretstavnici Glavne eljeznike radionice Vaso Miskin Crni iz Sarajeva i Preduzea za opravku kola i lokomotiva iz Drvara. Komisija se 19 augusta 1958 godine sastala u Otrelju i konstatovala da su to etveroosovna teretna kola koja su privremeno stavljena na improvizirani kolosijek, nedaleko od umskog kolosijeka na kome su bila locirana za vrijeme oktobarskih dana 1942 godine. Mjesto na kome se nalazi vagon udaljeno je par minuta hoda od samog centra naselja. Prilaz vagonu je sa druma koji vodi za Bosanski Petrovac odnosno Drvar (udaljenost od vagona do ceste iznosi oko 2530 metara). Komisija je zatim konstatovala da

je vagon bez ikakve zatitne konstrukcije, izloen nepogodama. Gvozdeni dijelovi vagona su na pojedinim mjestima prevueni debelim slojem re, koja se ljuti, te se mehanikim putem moe skinuti. Drveni dijelovi takoer su oteeni (krovna konstrukcija, pod, vrata, itd.). Da bi se kola dovela u prvobitno stanje, komisija je zakljuila da e biti potrebno izvriti i djelominu restauraciju kola (izmjena sanduka kola, poda, itd.) a ne samo konzervaciju, kako se dotada mislilo. Komisija je bila miljenja da se svi potrebni radovi na vagonu (ienje, premazivanje i druge opravke) izvre u nekoj od veih eljeznikih radionica u Sarajevu ili Drvaru. U vezi s tim zakljueno je da se vagon prebaci u Drvar, u tamonje Preduzee za opravku kola i lokomotiva. Prebacivanje vagona iz Otrelj a u Drvar izvreno je na raun navedenog preduzea. Da bi se restauracija i konzervacija vagona to strunije obavila, Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH angaovao je konzervatora ing. Duana okia iz Saveznog instituta za zatitu spomenika kulture, i on je, kao strunjak koji je ve ranije radio na elaboratu, dao uputstva za izvoenje radova na vagonu. Radovi na vagonu otpoeli su 15 oktobra, a zavreni 15 decembra 1958 godine. Preduzee za opravku kola i lokomotiva u Drvaru izvrilo je tehnike opravke na vagonu: opravku obrtnih po-

Sl. 2. Titov vagon nakon konzervacije

175

stolja, opravku donjeg i gornjeg skeleta i rekonstrukcij unutranjeg namjetaja. Izvrena je opravka obrtnih postolja: zamjena osovina, prelijevanje leaja, izmijenjeni su koioni utci, izvrena je nadoknada koionog poluja, i to dvije koione vage, dva koiona regulirna viljka, jedna koiona motka i kompletno koiono vreteno sa spojkama glavne vage, zatim je izvreno ravnanje postoljnih ramova i detaljno ienje i bojadisanje ovih dijelova. Pri opravci donjeg skeleta raeno je na ravnanju glavnih nosaa, zatim na skidanju glavnih poprenih nosaa krieva koji su ravnati uslijed istroenosti, obavljeno je varenje odbojnih motki, ienje skeleta od korozije i njegovo premazivanje dva puta minijum bojom i trei put crnom bojom . Opravka gornjeg skeleta sastojala se u ravnanju bonih i eonih stupaca i krovnih rogova, zatim u izmjeni patosa u cjelini (od jelove grae) koji je, radi trajnosti, premazan dva puta karbolineumom; u izmjeni krova i sanduka i njegovom premazivanju izvana dva puta zelenom a iznutra dva puta sivom bojom (za sanduk uzeta jelova graa), u ispisivanju oznaka na kolima i u pokrivanju krova pocinanim limom debljine 0,60 mm. Rekonstrukcija unutranjeg namjetaja izvrena je na ovaj nain: u prvom odjeljenju ugraena je jedna limena pe sa cijevima, zatim jedna polica i jedna nepokretna klupa. U drugom odjeljenju izraena je jedna ira nepokretna klupa sa ladicom, jedna polica i jedan pokretni stoli sa etiri stolice. Tehnikim radovima na vagonu rukovodili su majstori Mile Bojani i Vlado Trnini, koji su oktobra 1942 radili na unutranjem ureenju naprijed pomenute kompozicije. Treba istai da je Preduzee za opravku kola i lokomotiva u Drvaru uloilo mnogo truda da bi dovelo Titov vagon u prvobitno stanje, i da pritom nije alilo ni svojih sredstava jer je vrijednost opravke premaila odobrenu sumu od 500.000 dinara.

Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH obrazovao je komisiju za pregled izvrenih radova. Komisiju su sainjavali: Nikola Rodi, pretsjednik NOO Drvar, Mile Bojani, poslovoa Kolske radionice, i Esad Proli slubenik Zavoda za zatitu. 18. decembra 1958 godine komisija je pregledala vagon i zapisniki konstatovala da obim radova, kvalitet i cijena odgovaraju ugovorenim uslovima. Iako su radovi na vagonu bili zavreni krajem 1958 godine, tada jo nije bilo rijeeno pitanje njegovog lociranja. O tome je postojalo nekoliko miljenja. Jedni su smatrali da vagon poslije restauraciji i konzervacije treba da ostane i dalje na Otrelju, gdje se nalazio za vrijeme boravka druga Tita, 1942 godine. Po miljenju drugih uglavnom strunjaka iz Muzeja Narodne revolucije NR BiH, Titov vagon treba prenijeti u Sarajevo. Tree miljenje je bilo da vagon treba locirati u Drvaru, ispred Muzeja 25 maj gdje bi kao eksponat Muzeju uao u sklop s ostalim objektima koji se ve tu nalaze. Mjeseca marta 1959 godine Centralni odbor Saveza boraca NOR-a Jugoslavije obavijestio je republiki Zavod za zatitu spomenika kulture da vagon treba locirati na Otrelju, na mjestu gdje se i nalazio tokom NOB-e. U vezi s tim bie potrebno preduzeti mjere u cilju odreivanja konane lokacije objekta. S obzirom na postojee stanje moguna su dva rijeenja: prvo, da se vagon postavi na umski kolosijek, na kome je nekada bio, i drugo, da se kolosijek sa vagonom postavi na oko 8 metara od umskog kolosijeka prema drumu, ime bi se unekoliko izmijenila situacija koja je bila 1942 godine. Lociranjem vagona u Otrelju potrebno je rjeiti i pitanje uvara i mogunosti razgledanja objekta od strane posjetilaca. Da bi se kompletirala itava kompozicija voza u kojoj je 1942 godine boravio Vrhovni tab, Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH preduzeo je mjere da se i ostali dijelovi kompozicije izdvoje iz saobraaja. Time bi bili sauvani od propadanja objekti koji su neosporno od znaaja kao dokumenti iz nae novije istorije.

176

RESTAURATION ET CONSERVATION DU WAGON DE TITO

A l'occasion de son sjour Otrelje, petite localit situe entre les montagnes Osjeenica et Klekovaca, l'Etat major, le marchal Tito en tte, s'tait, dams la premire quinzaine d'octobre 1942, install un certain temps dans un train compos d'une locomotive, d'une citerne et de trois voitures. Le marchal Tito tait dans la voiture Gd kr, numro 1366. Cette voiture a t il a qulque annes retire du service en tant que monument historique, tandis que les autres parties du train sont encore utilises. Plusieurs fois, au cours des annes passes, l'Institut pour la conservation des monuments culturels de la RP de la B-H s'est efforc de se procurer les fonds ncessaires la restauration et la conservation du wagon de Tito. En 1958 le Conseil excutif de la Rpublique a ratifi le programme d'investition de 500.000 din devant remettre le wagon dans son tat d'alors. Ds la; ratification du programme d'investition, l'Institut a form une commission qui avait pour but de constater l'tat actuel du wagon et d'tablir quels taient les travaux que ncessitaient la restauration et la conservation de cet important monument

culturel. La commission s'est runie Otrelj et a constat qu'il s'agissait l d'un wagon de marchandises quatre essieux, plac pour le moment sur une voie de chemin de fer improvise, non loin des rails forestiers ou il se trouvait pendant les jours d'octrobre 1942 mentionns plus haut. On entre le wagon de la route qui mne Bosanski Petrovac et Drvar. Aprs avoir constat l'tat actuel du wagon, la commission a dcid que toutes les rparations ncessaires seraient faites Drvar par l'entreprise locale pour la rparation des wagons et des locomotives. Les rparations ont commenc le 15 octobre et taient termines le 15 dcembre 1958. L'Entreprise pour la rparation des wagons et des locomotives a procd aux rparations techniques suivantes: rparation des chssis, rparation des armatures suprieure et infrieure et la reconstitution de l'amnagement intrieur. La dite entreprise a engag de grands efforts et beaucoup d'argent pour la rparation du wagon, la valeur des travaux ayant dpass la somme ratifie de 500.000 dinares.

THE RESTORATION AND THE CONSERVATION OF TITO'S FREIGHT CAR

Ostrelj is a small mountainous village between the mountains Osjecenica and Klekovaca. For some time the headquarters with Tito at its head was installed there in the first half of October in 1942. The members of the headquarters lived and worked in a railway composition which consisted of a locomotive, a cistern and three freight cars. Comrade Tito lived in the freight car GD num. 1366. As a historical monument it is now out of use, while other parts of the composition are still in use. During the last years the Institute made efforts to ensure the necessary money for its restoration and conservation. In 1958 the Executive Council of Bosnia and Herzegovina gave the sum of 500.000 din. for restoration of the freight car in its original form. After that the Institute formed a commission with the task

to find the present state of it and to prepare all that is necessary for its restoration. The commission visited Ostrelj and found that it was a freight car located near the place where it had been during October in 1942. It can be reached from the road leading to Drvar. The task of its reparation is given to the company for restoring of freight cars and locomotives at Drvar. Workers from this company began to work on February 15-th and ended on December 15-th. They performed all technical reparations and the reparation of the lower and upper skeleton. They made the reconstruction of the inside furniture. Workers from the same company worked hard and so they finished the work which is worth more than 500.000 din.

12

Nae starine VI.

177