You are on page 1of 639

m'A

._D '^
V'^•^
^v-
-* -~ \./^^*5:ï^-
•'
SI^C-
^ï'^X'

^ i.^^

>^

^
ï-

^
rii?r.

%
f

P ^E^
%^^
R- là

^N*

,^1»^

>^**f:

'.^•>^.
-fTQ-

3miio BIS
ci'

9 AMSTEKVKDVM.
5Î>
%^
IRANsteil^ËÊ^RY

-^.

Il ^
T^^.I.F'^T

AUCTORUM ET OPERUM
QUI IN HOCCE VOLUMINE CONTINENTUR

HOOKE.
De verâ Religione ( pars prima ).

THEOLOGIA ROTOMAGENSIS,
Appendix prima : Prsejudicia adversùs incredulitatem.

VALSECCHI,
Appendix secunda: Spécimen historiée religionis, et hostium et bellorum adversilis eai».

IDEM.
Appendix tertia : De fontibus impietatis.

THEOLOGIA ROTOMAGENSIS.
Appendix quarta : De Religione nalurali.

VALSECCHI.
Appendix quinta : De possibilitate et necessitate Revelationis.

THEOLOGIA ROTOMAGENSIS.
Appendix sexta : De notis Revelationis.
Appendix septima : De Religione primitivà.

FACULTÉ THÉOL. DE LA SORBOIVNE.


Censure du livre intitulé Emile ou de C Education.

INDEX RERUM.

EXCUDEBAT E.-J. BAILLY, ïn FORO sorbomco, î.


Digitized by the Internet Archive
in 2010 with funding from
University of Ottawa

http://www.archive.org/details/theologiaecursus02mign
THEOLOGI.4:
)

EX TRACTATIBUS OiMNlUM PERFEGTISSIMIS UBIQUE HABITIS,'

ET A MAGNA PARTE EPISCOPORUM NECNON THEOLOGORUM

EUROPiE CATHOLICvE,

UNIVERSIM AD HOC INTERROGATORUM , DESIGNATIS,

UNICE CONFLATUS,

Plurùnis annotantibus presbjteîis


ad docendos levitas pascendosve populos altè positis.

ANNOTARUNT VERO SIMUL ET EDIDERUNT


FR. J. P. ET V. S. M****.

S44M

TOMUS SEGUNDUS.

DE VER A RELIGIONE.

iPiiMsais d
APUD EDITORES,
IN VIA CALLICÈ dicta:

HUE DES MAÇONS-80RBONNE, N» 7.

1838.
yiTA [lOOKE.
IlooKK ( Lucias-Josepbus ) . è Natbanielc contexil egregiani ,
qujc coUegarum eonsiliis

llooke, cclebri liistorico, Dublinii in Iliberniâ paulisper imniutala, suninio omnium plausu
naïus anno 17 IG, juveuis in Galliani migravil prodiil(l). Calhedram theologicani, exqtiàtot
ul studioriim curriculuni decurreret. Semina- bauserat labores, ullrôabdicavitanno 1765, ul
rium Parisiense S. Nicolai à Carduclloprimùni hebraicisermonislectiones publicas inSorbonà
ingrossus est, ibique lilteris lùin profanis, lùni (larel. Uaud muliù posl bibliolhecai Mazarinaea;
sacris induisit, donec licentiœ laureà cl tandem conservalor nominalus esl; quo ex munere
doctoris sorbonici infulâ 173G exornatus est. delrususannol791, ob denegatumjusjurandum
Quatuor ab bine annis clarissiniaehuic facuiiali quôd civicum nuncupabanl, secessil in oppidu-
professer accessit, decembrisque die duode- lunivulgô diclum Saint-Cloud, ubi duodeciraâ
vicesinià 1750 prccses fuit congressùs in quo apriiis die anno 179G, œtatis verù 80, piè obiit.
de Prades famosiorem thesim suain propugna- Qtiantùmlibet exercitafueril llooke vita , nemo
vit. Ex hàc circunislanlià lam simplici quae ,
dilliietur eum bonae inlenlionis semper fuisse,
nibil nisi sunimam llooke doctrinam signilica- et si ugendam rem cxcipias in quâ nimià cf-
rc videbatur, defluxil quidquid molesiiaruni ravil deceplus praecipilatione, ingenii acumine
vilam tjus postea exagitavit. Licet subscripiio- sequè ac solidàadmodijm doclrinâ praestans ajh
neni iliesi incaulè dalani, re maluriùs perpen- parebit. Nulliusjudicio magis confidil Sorbona ;

si, retraclaverit,cailiedrà ibcologicà desiilulus iiulii qusstionestheologicas gravions momenti


estniaii die teriià 1752. Duobus post annis, commisit enucleandas.
cùm du Prades ipse in graiiam esset regressus, Praeler Religionis naluralis cl revelatœprincipia,
Hooke, ul loco doctoris Lefebvre, professoris quaeParisiisprimùni prodière 1751, el ilerùm
sorbonici niunus obiret, sesc conipetilorem 1774 cuin novis disserlalionibus, operâ D, Dre-
lulit Francisci Pctitjean cui tolo corde favebat wer benedicliniAngb', quemsibi amicum fami-
archiepiscopus Parisiensis. Vieil llooke une liarem Hooke habuerat, ejusdem supersunt opé-
suffragio ; inde auteni novae exagiiaiiones ipsi ra sequenlia : 1° Mémoires du maréchal de Der-
allatoD , quae saepiiis in scandaluni cesserunt. liicii, 2 vol.i n 12, Paris, 1778. 2" Ex anglico
Hinccnim colluclatio Sorbonam inter et arcbi- sermone in galiicum versio operis quod paler
ppiscopuin exorla, cui civilis poleslas sese infe- Naibaniel Hooke de Rébus veleris Romse scrî-
liciter niiscuil. Quidquid id est, in professoris pserat, 3 vol. in-12, Paris, 1784.
mnnere slelit auclor nosler; cùmque conimis-
sioneni inslituil Sorbona libri dicli Emile exa- (1) Vide ad calcem voluminis Censuram de
minandi causa, depulatorum unus, censurain quâ hic a itur.

—=^»«-«M<

SEP 2 7 1961
TRACTATUS

DE VERA RELIGIONE.
Per religionera iiaturalem inlelligimus col- ejus nobiscum relaiienes explicare. 2° Homi-
lectionem officioruni omnium, sive erga Deum, nis dotes, vires et conditionem naturalem ex-
sive erga seipsum et alios hoinines, quai ex poncre. 3° Ofiîcia ex honiinis cuni Deo, seipso
consideralione divinae nalurae et condilionis et aliis lioniinibus nalurali necessiludine pro-

humanae, ralione invesligari et concludi pos- iluentia evolvere.Prima pars tlicologiam natu-
sunl {\). Oporlet iiaque in hoc opère de reli- ralem, secunda moralemphilosophiam, icnia
gionis naturalis principiis 1" Dei naluram et universi juris naturalis elementa coiitinebit.

pav0 Prima.
THEOLOGIA NATURALIS.
Haic de Deo disquisitio tota tribus quaestio- et intelligendi vim, non à providà quâdam na
nibus continetur : an sit ? quis sii ? quid agat ? turâ profectam, sed per naturalem commotio-
Quas tribus seetionibus de Dei existentià, na- nem, seu efficientiamaelernaî et ratione caron-
lurâ, et providentiâ explicabimus. tis materiae generatam fuisse. Verùm in defi-
niondâ materiae naturà, et rcrum originibus
explicandis magna
SECïIO PRIMA. 1°
inter illos dlssensio est.
Anaximander, philosophorum, qui Deum
De EXISTENTIA Dei. sustulère , forsan anliquissimus , materiam
seternam et infinitam esse statuebai, alque
(Cirpoôitio :^tl)ciômt. in
se spcciatam nec generationi, nec corrupiioni
Commune est hoc omnium Atheorura prin- obnoxiam : partes quidem ejus mu tari, totura
cipiuin, universilateui rerum, sensum quoque esse immulabile. Ex hujus raateriuj naturali

(I) In sensu gencraliori Roligio exi)ninit


duplicera ideô religionem, aliam
socieiatom Deum intérêt hominem, quorum naturalem
existere, aliam stipernaturalem
mutuascomplcctilurrelaliones. Uu'ppè Ueligio
namque rêve- ;

ra partes sunt ejnsdem iteligionis,


nolionem legis essenlialiter impiicans. eu ipso div.rsi ve-
rô<iuoad intelleclum huniaiium wneris-
l-egislatoris nempè Dei existenti;im atque niiod
,
sedulô notai cvolviuiuc Theologus
subditorum arguil, delerminalqiie tum supc- Lugd'uiion-
sis. «Notandum, iii,|uit, legem naturalem
rioris jura, tum olUcia inleriorum. Inielligenda
seorsim sumplam, non jmsse dici Kcligioiiem
est ergo Rebgio veluti hujus societatis con-
lia ut du;e sint religiones quariim altéra,
stitutio, eas relationes, jura scihcel
pnedicla lege naturah, altéra revelatione
et ollicia cxhiticns, dednirique polest coniinoatur
Lecjis- : altéra naturalis > altéra supernaturalis''
latio divinn societatis inter Ucum et hominem,
seu reveiata ; sed unicam esse J{eligionom
suàeorum relationes constitulionc exprimens, suis qurc ex lege nalurali simul et
'.C(jibus jura
revelatione roa-
determinans et oiftria. i'urro ex lescii: ad.'ù ut, sive Icgen» naluralcm
isiis relationiLtus, juriiius et.olliciis, observel
alia; ra- liomo, sive v. rilalos sol.i revelatione
lioni proportionalau ejus luminepersj)iciunlur, co -nilas
iirma Inlc teneat, unius et ejusdem
legemque constiluuiit naturalem lieli'cionis
alla; vero , actus exerceal.
ualivum ejnsdcm ralionis captum superantes,
« l'Euim vcraquœlibeiReligioeum
nonnisi revelatione seu divinà exlernà innote- omnem
culuim eompjcctitur, quem Deus
scunt manifestatione nobis pr»-
neque indè concludas
:
scnbit, Ht ipsi gratisimus, vilam<inc
a'tcrnaui
II DE VER A RELIGIONE. 42

iiioiu ol qnaliialilms nimiiùm, nigore, caloro, leriam in figuras atquc aïonios omnis generis

UuaûJiune, sicciuie, cic, quaseï gigiii posse angulares, roiundas, îasves, aspêfas, Bâinâià*,

Cl dcslrui dicebat, ciincia, quae conspicimus curvaias, aduncas sccucrunt ;


quas ex infinilo

aiil oxpciiimir ,
prognala allirniabat. Islas icmporc in immenso et inani siialio volilâsse

aiiien» formas se» (lualilalcs, eniia roalia esse et concursâssc asserebant: cxquo factuni est,

doccbal, à inayniluiliiie, ii^iini, silii, niolu, ut muliiplici ratione cobœserinl inter se , et

qtiioie, aliisque lualcrkc primariis affeclionibus posl varios inq>eius, faclâ quasi conspiratione,

rcalilcr diversa; alquc ad haruni foriiiariim in unum aut plures voriices coiverint. Postre-

cLissoin, vilain qiioque aiiiinalem, scnsiini al- niô, post infinilas coinplicationes et explica-

qiio ralioïK'in rolorebal : cl cani ob cnusam ab lioncs , niolitiones cl periclilalioncs , cùni

Aris'.olclo nolaïus est, quod ooniraria ex co- nulle formas cl figuras nunc induissenl, nunc
dem principio derivaret. InCmilos asscrcbat cxuissent alonii, illuni rerum coniplexum ex-
genorari niumlos, qui corrupli in iufinilalein titisse, qucm hodiè conspicimus (1). Epicurus,

nalura; redoiint. qui Democrili phiiosopbiam suis invenlis auxil,


2° Loucippus voiô cl Democrilus, cùin iii- in alomis priiuis rerum principiis duplicem
IcIligQrenl Anaxiinandri pliilosopbiain de for-
cl inlercunli- ( Itaqucpro ccrlo leneamusunicamesse Re-
mis subsianlialibus nascenlibus
cuin Islo
ligionem veram, nempe clirislianam, qu» licet
bus nullo mo'!o posse consislcre
praîcepla legis naluralis conlineal, supernatu-
principio, alheorum onniium arec : Ex niliilo
ralis tamen esl tum quia legis naluralis ollîcia,
:

tiihil fil, et in niliiliim uilpotcst revcrli , suslu- sicut oporlct, ul aiunl Patres, observari ne-

prœdiclas formas subsianlialcs, cl nia-


queunt sine lide in Oirislum; siquidem non
leriinl
esl in nec enim aliud nomen
alio aliquo salus;
est snb cœlo dalutn Iwminibus, in qno oportcat
conscquamur : alqiii unicaçsl hnjusiuodi Rc- nos salvos jieri (Acl. 4, 12); tum quia necesse
lit^io, nec alia esl (|nam Cbrisliana dtiplicis ;
fuil ul legis naluralis cognilionem, quam va-
quidèm generis ollicia conliiiel, ncmpe alia ria? bominuni cupiditates niaximà ex parte
diclat ralio naluralis, et alia qiia^ pei; obscuraverant, Dons per exlernam revclalio-
qua;
solam icvclaliuncm cognoscinius ex duplici ; neni manil'estarel. Mine clarissimum illud Cleri
flulem illo oUicioruni ordiue non cxoriiur du- Gallicani testinionium in celeberrimis anni
plex llcliiiio naluralis una, el supornaluralis 1700 Comitiis < L'Eglise Catbolique a tou-
:

;dlera, séu revelala ; alioijui per allerulram « jours été persuadée que la Religion cbrétien-

seorsim sumpiam, Dec lolus reddereiur queoi « ne consiste dans la foi et les mœurs; que les
«•xit;il cuUus ;
quod lanien nemo dicere au^il. c dogmes qui (ixenl la foi, cl ceux qui règlent

Numquid cnim Deum, ul p.ir est, colère ccnse- I les mœurs ont la même source, el que les
relur, (|ui loium obsequium ipsi debilumcocr- i préceptes qui nous apprennent à bien vivre,

cerei, \el inira verilaics solâ rcvclaiionc co- ( appartiennent à la foi.) Ibi s:ipienlissinnprœ-
gniuis? sulcs, nullà faclâ religionis naluralis nienlione,
t
2° Id verx cnju-libel Religioins proprium unicam admitlunl Religionem, nempè cbrislia-
rst, ul bomini subministrcl quidquid subsidii nam, quam in moribus et *idc ita silam esse
rcquirilur, ul Deo placeal aiqui non ila pro- :
diciiMl, Jil el ipsa; morum regulae ad liJem et

leclù se iiabcl lex naluralis ; ad ( an» (luippe rcvelationem perlineant. >


non perlincl lides atqui sine fidc /»i//04A///.f :
Haud aliter scntiuiil onines Theologi quorum
rst placere Deo, ail Aposlolus ( llebr. 11, 0). pliu'es eani Religionis naluralis appellalionem
Idim passim le^tanlur sancli Falres, el pnt!- aperlè suggillanl, ul videre 'esl apud Bergier,
birlim Auguslinus c Nus, inquit, ea qua,- vi- :
Diclioitn. vorbi) lieUij. naturelle , Tbeolog. ^Ro-
( denlur opéra boiia dieimus non esse verè louiagensem cujus verba legenda snnl vid.
, ;

c bona sine fido ;


qnoniain opéra vcrè boiia ad caleeni luijus voluminis, 5, de Ile! JS'at.
t; .

i necesse esl Dr-o placere, cui sine liiie (piia Ibid. laudabinius aiia veiba, nempè Tbeo'.
I impossibile esl jjlacere, proleclo quod verè Tolosani, quibns band inlelici conalu coneilia-
( opus esl bonum, sine lide non polesl es?c. »
re Icnlal calliolicos in oppositas opiniones
(Ulf. 4 contra Jnliaii. unm. .M, tcm. 10, pufj. circa Religionem naluralem abeuntcs. .•Ç'^iii;

tiOi). ) Ergo. cùni i>on sullieial lex naluralis. ISunc ad iractatuui nosliiun ul rcdeamus;
tilDeo placeanuis, vcram Religionem consti- docirinà de Deo ejus(|ue Providenlià primùm
lucre so!a non polesl. tradilâ, seu objecto lundamentali Religionis
< y Maxime novella esl Icgi*; naluralis in
Re- slabililo, jam spocialiùs cum auctore eam in
ligiouen» jialuraleni conversio nulluinquc ,
suâ tunstiiutiunc ex exislenlià expende-
sivc in Scripuiris, sivc in Falribus babet fun- mus.
damenlum. Si cnim singulas Ecelesia* aMales Scd operœ prclium crit profectù plurima
perluslravcris. scculuni XMII
nnllum anlc de docirinà el iudole incredulorum tum ex
reperias scriplorcm ccclesiaslicum, qui legein Tlieologià Rotomagensi, tum ex o|)crc Valsec-
naluraleni vencrando llcligionis nonnne deco- cbi de Fiindumenlis llelifjionis dcccrpla referre.
raveril. Quin cliam in rccenlibus scriplis — Vid. ad calcem voluminis.
ecclesiaslicà auclorilale munitis nusquàni ap- P. S.
parct nlipcrum religionis naluralis vocabu-
lum. (l)Lucr. lib. 5, v. 417.
13 DE EXISTEMiA DEl. 14

inesse voluil alium perpendicularem, ordinc, qunmvis noc sonsum nec inlelllgen-
moiiim :

orluni à nalurali pondère corpusciiloruni ;


tiani babeat, cuncta explicet et gcneret , par-

alium declinationis in aliquibus. Qiiippe , si les surs ita nunc disponat , ut sensus ex illa-

atomiomneslincâ rectà dcorsùni semper cade- rum coagmentalione nascatur, qualis in brûlis

renl, fieri nullo modo potuisset, ut in infiniio est animanlibus; nunc eo modo, ut ralio et

spalio atomus una aliam iinquàm altingcret ;


judicium, quibus valent homines, existant (1),

sed ul giitlae imbris, secundùni lineas paralle- in bâc opinione omnis tollitur casus , et me-
las decidentes , nunquàra in moles majores cbanismi immutabilis Icgi cuncta subjiciun-

concrevissent. At atomi à motii perpendicula- tur.

ri paululùm déclinantes el in vicinas inciden- Qui banc tenebant sententiam , alii mun-
tes , cum illis coalesccre , variisque concretio- dum oelernura et incorruptibilem ; alii in tem-
nibus originem prœbere poterant (1) : ex bâc pore orlum et interilurum statucbant , ut palet

eliam alomorum quarumdam decliualione or- ex bis verbis Senecœ ; « Nam si vel cerlum sit
tam docebat libertatcm. î planta; similem esse hune mundum sive à ,

Hi pbilosopbi conimuni consensu mundum « naturâ quàdam consilii experte , at augendi


ortum habuisse , et habiturum interitum sta- « et procreandi potenlià instructâ régi atque

luebanl, < gubernari; id tamen non impedit , ne orUi


3° Est sententia, quam Slrato olim invenis- « quodam generaïus et exiiio obnoxius babea-

se dicilur. 111e cùm nullo modo intelligcret « lur : nec idem obstat quominùs certà quâ-
qui ex molu oriri sensus et inieliigenlia pos- « dam cl constanii lege ab ortu ejus ad inte-

sint, materiam omnem natnraliter, et vilà et ( rilum administrari omnia pulentur, ipsœque

nalurali efficientià praedilam asseruit, el habe- « ili.c eluviones et exustiones lerrarum ,


quœ
re quaîdam initia molùs, sensùs, ralionis et i nonnunquàm evenerint, vel eventurae sint
consilii: etiamsi molum , sensum, rationeni i in poslerum , à naiurae ejus moderatione et

et consUlum non semper et naturaliler babeat. « guhernationc proficisci judicenlur (2j. 5

Isla ergo vita matcriae insita, non aniraalisest, i Diversam , ab bis quatuor , albeismi forraam
quœ adjanclani babeat conscientiam ; sed gc- nec in scriplis pbilosopborum reperias, nec
nitrix, et banc babct virlulem, ut quoelibet per uienlem fingere possis. INam si quis Deum
matériau portio , vcl in seipsâ procreare, vel tôlière velit , necesse est doceat nullam naiu-
ex alterius niateriœ aclione varias animorum ram iniclligenlem universitali rerum prœes-
Soles accipere valeat, tametsi rationem et se , aîque quidquid sensùs et ralionis est , id

consilium nunquàm adbibeat. In bâc opinione, nibil esse nisi maleriœ affeclionem. Jamverô
ut in superioribus ,
quoniam non est commu- qui maleriam inieliigenlia carentem unicum
nis quœdani vita , quae toti universilati leges slaluit principiuui, islam materiam aut pror-
ferai, fortuna seu casus mullùni valet. Nam sùs morluam et inerlem credere débet ; aut
illae materise parliculai insilam vim haud exc- ei aliquam vilse formam tribuere. Prius si pro-
runt nisi occissione variarum concursaiionum bel, ilcrùm vel ad formas subslantiales, vel
et implicationum, qme forluitô conliagunt. In ad figuras et aiomos confugiat necesse est, Sin
lioc verù difîcrt à prœcedentibus , quôd prai- poslerius eligat , aut unam tantùni ojusmodi
lercasum , cliam vim genilricem à moludiver- vitam per lolam maleriœ molem fusam esse
sani adbibeat. lîi pbilosopbi vulgù cum Slralo- dcfendcie débet, aut poncre omnem materiam
nc mnndi tenebant aeternilaiem . sed illum per se vitam quamdam conlinere, ila ul nulla
niaximis conversiouibus obnoxium faciebant. parlicula proprià vilà careal.
Deniquc Stoïci quidam, cùm ex fortui-
•4" Inler albeos nullo modo numerandi sunl iili

lâ alomorum concursionc aut vi maleria; , Stoïci. qui universilalem rerum animal esse
parliculis insilà cl communi lege solulA, oriri dixcrunt in quà sicut et nostris corporibus,
mundi specicm lantam minime poluisse puta- sensus insit, consilium, ralio et anima qui-
rcnl, toli huic uiiivcrsilaii rcrum incsse volue- dam modcrairix rerum omnium: quam ©pinio-
runl naiuram qtiamdam arliliciosc omnia dis- nem exposuil Cicero 1. 2 de Nat. Deorum; et
poncriiem , al ralionc scnsuque vacuam : Virg. Georg. 1. 4, v. 211) ; et /En. 1. 6; Senc-
jnundum porrù non dissiniilcm esse plantarum ca in Qu. Nal. 1. 2, cap. 45. Ili enim pbiloso-
aique arborum quem natura comnuinis quce-
, pbi, ctsi bâc universilaie rcrum omnia conti-
dam incolat ficlrix el goniirix
,
quœ via atquc
(1) Cic. de Nat. Deor. 1. 2, c. 32.
(Ij Lucr. lib. 2, v. 217. (2j InQ lucst. N at. 1. 2.
45 DE VEHA UELIGIONE 16

neri, Deumque igneuin niiintli hujus parlein CO.NFUTATIO ATIIEISMl.

linxorint : aliamcn cùin illum ignem , omnia Trii)licis gencris argumenta hoc loco vulgô
periiu'aiiiom, porreciissiinà raiione praeiiiium, dislinguiintnr. Aliamoraliadicunlur, ex homi-
el ab 00 ciiiKta prinuiin coiistiuila ouin consi- iium ulilitalibus, consensionc, sensibus inle-
lio cl ejus providoiiiià cadcni consianier adini- lioribus, el liistorià petila. Alla pbysica nun-
nislrari docucrint, potiùs naluram Dei nialè ciipaniur, quae arripimus ex rerum ,
quibus
intolloxisso qnàni Deum siisiiilisse dicendi sunt. constat niundus, naluris, operalionibus, dispo-
« Jovoni inlolli;;olianl aiiti(iiii , omiulem (|iioin sitione el constantià. Alla dciiique metajjbysica
€ nos, iiKiuii Senec;t , ciisiodeni reotoremqiie vocanlur, sumpia nempc ex noslraî mentis

I univcrsi aniimim ac spirilum , uuindani liu- concepiibus el ideis. INos eamdem divisionem
I jus operis doniiimin, arlilicem, cui nonicn sequemur, sumplo initio ab illis ralionibus,

< onine convonit. Vis illum latum vocare ? qu;T) sunl minus à vulgi inlelligenliâ sensuque
« non crrabis : hic est ex quo suspensa sunl disjiincta;.

t omnia, causa causarum. Vis illum providen- ARGUMENTA MORALIA.


reclèdices enimcujus con-
< liam diccre'.' : esl
Primim. — .1^ ulili'.ule religionis, seu lujht-
« siliohuic mundoprovidelur, ul inconsulius
tionis exislcnliœ el providenliœ Dei.
< cat et actiis suos explicet. Vis illum naturam
« vocare? non peccabis: est enim ex qno nata Quamvis hoc argumenlum ab ulili ductuni
4 sunl omnia, cujus spiritu vivimus. Vis illum non conficeret directe Deum exislere, valet
( vocare mundum? non falleris: ip-e enim est ccrlè ad alieiiandosab atheismo animos, et ini-

« tolum (piod vides, tolus suis parlilius indi- pioriim bominum revinccndam perversitatcm,
( lus, et se suslinens vi suâ. » Qu. Nal. I, T>. (|iii nullis ni\i ralionibus bomincs summis
Ncc sunl etiam inier allieos numerandi ii commodis, quie babot adjuncla religio seu
omni'S qui mundi aeternilalera lucnlur: pleri- agnitio numinis, spoliare contendunt. Valebit
que cniui e()rum,quibus hoc dogma plaçait, non etiam ad confirmandam Dei existenlise suspi-
modo esse Ueuni conlilebanlur, sed argunien- cionem nauiraliter, ipsis fatenlibus alheis,

tis ex diviuà ualurà sumplis hanc opinionem meniibus inditam ; nam sicul benè concludi-
conlirmabanl , ul Arislolcles el Plalonici rc- lur ex supposilà existenlià Dei, ejus agnilio-

centiores. Ll aiheislicse impieialis reus quis nem utilem bominibus esse oportere, quia sub
sit , necessecsl , ul statuai mundi, non lan- imperio juslissimi cl sanctissimi numinis, uti-
l'un origincm a;leinam esse, sed necessariam lilas el pielas divisic esse non possuul; sic

quoqueel independenlem ab inlellgenle aliquà vice versa ex pielalis manifeslà utilitale Dei
n-.iturà Vcrùm adalheorum classemilli omnino exisientiae augurium legiiimum capimus : sub
pertinent, ipii nomine rcliquerunt dcos, divi- Dei imperio rem ila esse necesse esl ; tollo

nas perfecliones suslulerunt. ^empe qui nalu- Deum. et nullam causani babcs, cur agnitio
T.is pra'Slantiores bomindjus exislere lateban- numinis taniarum utilitaium causa existai.

lur, sed illas cum lolà universitaïc rcrum ex Praeterea,absurdum maxime videlur homines
Occano vel ex Cbao prodiisse in iniiio asserc- per hoc esse felices, vel feliciorcs, quôd erreni;
bant ; ex quo consequilur inlerirc eosdem per hoc esse miseros, quôd sai)ianl : nam non
pusse, elsi poêlai genilos iilos deos imniortali- esl probabile naluram indigere, ul bcala sit,

late donare consueverinl (Ij. ( VideCudworlhi aliquo sibi contrario cl répugnante, qualis esl
Sysl. Inlell. Sianici. Hisl. Pbil. )
error ; aul miseram ellici ex co quôd esl ma-
In refellendis sigillalim variis alheorum Iiy- xime secundiim appelitum, qualis est verilas.

polhcsibus haud inimoiabimiir, cpiod in pro- Allamon, si agnitio numinis ad bominum uli-

bandA divini numinis existenlià , isla omnia litatem,tum privalam, lumpublicam, conférai,
eonim prinei|)ia picna esse vanitalis simus si sit neccïsaria ad salulem societalis civilis ,

Oîicnsuri : solius Spinosae syslema, cui quam- haec omnia lam absurda ab alheis adniittenda
dani dcdil auilorilalem novilas cl forma geonic- sunl : errorque, qui esl aigriludo qucedam
Iricè elaboralLi, ( uriosiùs expendennis et dire- aninii, ad honiinis felicitalem plus quàm aliud
cte confulabimus, in fine hujus disputalionis. quidquam conferet, iraô ad optimum ejus
staium erii necessarius. Neque dixerinl aihei
Hàc breviori nolii agnoscendi sunl veri
(1) niuliiilies conlingere ul errores habeant uti-
Albei ii nimirùm divinam Providenliam
, rc-
litaiem sibi adjunciam, cl régna fa'ds religo-
jiciaiit, quidquid pra;lerea sub lioc nomine
Dt'i itdiiilti'T'- \iili-:iiiliir. iiilci* foneîsî'^rf» : nnm .iiu"l oos. qui falsij
17 DE E.KISTL.NTIÂ bU. IS

religionibus vivunt et conservanlur, est non afl'ert ,


quia docet opiinii parenlis diiioue

solùm falsa religio , sed est aliud simul veris cuncta contineri, ejusque benelicam erga bo-
sinnim nalurse dictaraen , à quo falsa religio nos voluntaleni, propler infinilam sapientiani
loiani vim suam salutarem accipit, videlicet, alque potentiam, nunquàm suis finibus fru-

vivendum esse cum reliijione ; qiiod si abesset, slrari. In alhoismo, ubi lenet imperium for-
nec ipsa; falsai religiones, neque régna con- tuna, securiias nuUa esse potest : banc habes
sistèrent aut perdurarent (1). perpetuara expectationem juxta Lucretium (1) ;

Homo in vario vilse statu considerari potest, Diclis dabit ipsa fidem res :

vol in conditionc privalà divisus à cœteris homi- Forsitan et g^a^ite^ lerrarum molibus orbis
nibus, vel in societale nalurali sorte nascendi Omnia conquassari in parvo tempore cernes.
cunialiis conjunctus, vel in confoederatione ci- Deinde in religione, etiamsiadversà ulamur
vili: interesse honiiiùsDeum existere in quolibet
forlunâ, babemus in spe divini praisidii maxi-
statu tiiplici proposiiione conliciemus, coniia ma foriitudinis et conslantiiBadminicula, quia,
Cardanum, Hobbium et Bayliuni, quorum duo ut ait vêtus poeta (2),
prioresreligionem, horainibus noxiam, tertius
Omnia sunt speranda nec insperabik quid(iuam
, ;

inulilem, seu non necessariam scripsit.


impedil ipsiun.
Cuncta Deus peragil facile et nil

PROPOSITIO PRIMA.
In atheismo omne bonum nostrum in illis ré-
Interest liomhns esse Deiim.
bus silum est,quœ nec in nostrà sunt posila
Prob.vtio. — Nam, 1° agnitio numinis nobis
poteslate, nec nos ullo modo curant, et tantùm
aperit ordinem rerum maxime cupienduni, casibus ab
homines in œrumnis et hujus vilai
atheismus in scenam immillil trislitià et bor-
quan-
alorais auxilii et opis sperare possunt,
rore plenam. Quippe Uieismus nobis exbibel in quàdam procellà et
tum quis solalii à sacvà
rerum universitate reclorem sapientera, bene-
turbine expcciaverit, aut à cominoto quodani
volum, benelicum propler iiilinilas virlules
,
mari, cujus nequeunl violenli lluclus exorari :

bumniè aniabilcm, cujusoplinils el sanclissimis


prœibcanda est illa naturse Dcum spontc in
decretis cuncta primùm conslituia, perpétue
xrumnis advocantis vox :

ordine decurrunt. Atheismus vcro slaluit te-


Dî prohibete rainas ; dî , talem avertite casum ,
(l)
nerc principaium vim quamdam inlinitam sine
,

sine benevolentià, te- A quà ipse Lucretius, vi nalurse domilus, tenr


rationc, sine consilio,
mcrè et sine lege cientem motus necessarios. perare loco laudato non poluit :

Quantô ergo proesiat sapieniia cœciiati, béni, Quod procul à nobis flectal fortuna gubernans ,

gniias et beneficentia temeritali, ordo confu- El ratio potiiis quàm res persuadeat ipsa

gratissima concordia tristissimai anar- Succidere horrisono posse omnia Ticta fragorc.
sioni ,

cbise, tantô gratior est aspectus religionis. 2° Affert denique agnilio numinis solidam l'eli-

Theismus amplilicat naturara hominis et augft citatem, quia spem injicil non esse Inijus nior-

ejus dignilalem; atheismus vilissimam et ab- talis sévi limitibus finilam vitam hominum;
jectam efficit. Siquidem ille suadet nos divinam extremum diem nostrum non exliiiclionem, ,

sorliios originem cum oplimo parente Deo, quam refugit natura, sed comnuilaiionem tan-
cura enie inlinitè perfeclo habere quamdam tùm loci afferre, ailernique diei natalem esse.
similitudinem et cognationem; aique esse Atheis è contrario horrenda mortis expeclatio
quaedam illius simulacra : quo nihi! potest esse esse débet, et onmes eorum laelitias inficere,

illustrius. In alheismo originem vilein el for- qui in eâ pulant omnia interire, atque post
tuilara babemus , nihilque sumus, nisi acervus exanllalos vilœ laborcs nihil liominis manere
atomorum, quarum si commissurae dissolvan- praeter extinctionis malum sempiternum.
tur, tumvilamnostramomnem inlerirenecesse 4° Tandem agnilio Dei excitai ad omnes vir-
est. y rhcismusadJLinctam liabel securitalem, lules : atheismus vilioriim laxat babenas. Sed
sumniam spem at([ue solidam felicitatem ;
quœ virlulis inhnila sunt conimoda : exornat men-
omnia tollit atheismus. Ille quidem securitalem Icm, pacem et iranquiliilaiem animis ingene-

(l) Falsse simulque cum ipsis


religiones rai, adjungit nobis alios homines. Viliorum

régna slelerunt, atque beiiclicio veritatum


vi inlinita iiifomnioda sunt : mentis, corporis(iae
erroribus pennixlaruin, quas ex primilivâ ro-
habilum corrumpunl, animum a'griludinibus
velaliono habitas, Iraditione ralionisque dicla-
minc scrvàrunt homines. lllce vcrô sunl in (1) L. 5, v. 105.
quarum graliam unanimis moraliler populo- (2) Linus apud Jam. de v. Pyth. c. 28.
rum consensus invocalur. P. S. (ô) Virg. .En. 1. 3, v. 2G5.
\o df: vlu \ UELIGIONE. 20
clicliint, alios Iioinino? à nobis nlicnos t'Kk'iiint ranl (). 2" Quia melus ilIe lurbulcnlus rcgri-
cl naUirali ollicioiiiià ooriiin coiUciiiptum at- ï ludincs pariens, non omnes , scd improbos
quc odia excitant, m alio loco cxponemus. lanlùm afficil, conlilcnlibus Epicuroet Lucre-
Ilabct orgo agnitio numinis liœc oiniiia coin- lio, (pii cxinde conchisèrc, non posse jucundô
moda, allicisiuo adlixronl isla incoiuiiKuIa. vivi, nisi boncslc vivalur. Al bujus, ul allerius
Objicics. Mhil magis boinimim intorcsl quàm oninis rci, judicium à nalura pncslantissimA
habere animum inetu vacuum, cl pleuissimà sumendum est, iioc csl, à bonis. Ilis sponlè
friii IH)crtalc bœc hominuni sumnia félicitas
: enascilur ex sensu numinis jucunda Jicata;

est. Atqiii agnilio numinis niolnni injicil bo- ioterna;quc vilae cxpeclatio; albeismus im-
luinibus cl liberiatom tollil : « Quis cnini fcrat, proborum et sceleratorum hominum porluglum
« ut ait Vclleius apud Ciceronem, iniposilum est.

f cervicibussuisscinpilernunidoniinuni, qucni PnoposiTio 11,

« dies et noclcs linical; oninia providcnlcui,


Agnitio Numinis socictalis uaturalis vincnlum
f et cogilanlcni, cl animadvcrtenlcni, cl ad se
necessarium est.
« pcriinerc putanieni, curiosuin et plénum
I negotii Deum? > Probatio. — Nam 1", sine Dec nulla sunt

Respondeo 1° : Nego maj. Naui societatem hominum adversùm se muluô olïicia natura-
civilem bominlbus utiieni esse cl neccssariam lia. 2" Nullà saltem ad ea ,
qu.ie vocamus
falcnlur aliiei ; al pcr leges civiles luelus ho- officia, praeslanda obligalio perfccta esse po-

niinibus injicilur, el minuilur libcrtas. Non test.

oinnis ergo inclus aut liberlaiis iniininuiio 1" Atheislica impielas lollil mulua hominum
malum est. Tune profcclù niclus niaknn non erga se officia : nam hœc officia fiindanlur,

est, ubi est saUiiaris, el frenuni quod injicil vel in naturali el immulabili boni aiquc mali

volunlati est necessarium , ubi illa niolestia, moralis discrimine, vel in islà Icge in itâ na-

quam affcrt nieius, suspendilur aliis mullis lunTC hominum omnes diffusa, cujus in-
el in

et niagnis ulililalibiis. Alqui iile meliis ,


qucni venlorem cl lalorcm Deum, naturà monentc,
habcl religio adjunduni, salulaiis est : avocat omnes putamus. Scd sublalo Deo, tollitur

yoluntatcm à quorum maxime noxia est


viliis, essenlialc discrimcn inler bonum et malum
nalura excitai ad omnes virluies, quarum in-
;
morale, uli confessi sunt vclcres albei , Pro-
finitasunt commoda, ut Epicurnsci Lucrelius tagoras (2), Ileraclilus ; et inler rcccnliorcs,

confessi siml. Et illa niolestia, quam aiïert Hobbius et Spinosa : (juodquc modo conficic-

penè suspendilur et vincitur illis omnibus uli- mus in argumcnlis mctapliysicis. Tollitur eiiam
lilalibus,quas in conclusione enumeravimus. cum Icgislalore Dco Icx na'turso, cl nulla vilœ

Respondeo 2": Nego min., 1° quia non csl régula rclinquilur prœter cujusque libi-

proprius cHecUis agnilionis Dei metus luibu- dinem, quam belli faccm , non pacis vincn-
Jcnlus, ulisuppoiiunt albei, sed poliùs suavcm lum esse cxperimur , cl docenl Ilobbius (3)

jucundamque spcm menlibus ingençral. Siqui- et Spinosa (4), quorum doclrina moralis ad
dem Dcus non csl formidolosum numon abu- bœc principia rovocalur : « NuUam esse in

lens, more arbilrario vel ex neccssitalc, inliniià « animis noslris œquilalcm aut bcncvolontiam
potcnlii.Scd nalura est sapiens eibcnefica,in(i- t erga alios , scd libidinem dominandi cl cu-

niià polcnlià ulcns ad bcnefaciendum, quantum < pidilalcm esse unicam hominum rcgulam...

patitur ordo œlernus rcrum, scu inconmiulabiles « Jus omne situm esse in poleniiâ, obligalio-

earum raliones. E contrario albei^mus borro- 1 ncm in imbccillilale , et cuique liccre faccrc

rem liabct adjunctnm ,


quia l'orlnna albeistica « quodcumquc cl in quoscumque libueritî

polenlia est infinila, ciens motus necessarios, i adeùquc nihil injuslum ficri, nullam inju-
sine lege et sine benignitale, quae hune admi- < riam inferri posse. Virtulem idcircô omncm
rabileni conspeclum rcrum convcrlcrein le- < rem vanam esse, ncc prœccllere fidem pcr-
nebrosa larlara unico momcnlo poleril, cl i fidisc, clemenliam crudelilati, gratum ani-
Intolerabilia niala inopinalô nobis omnibus
(I) Silcnl Athei quos intérim plcrique ex-
procrearc. Si ab hoc melu immunes sunt albei, pcriuniur rcmorsus. De bis lusiùs inira cura
id liabertt ex insità naluris liominum fiducià auclore, ubi de speculaiivis Alheis dicenmst
erga mundi rcctorem, cl ex experientià bcnc- P. S.
(2| Vide Plat, in Theœt.
volorum ejus consiliorum, quamnalurae tolius L. de Cive cl Levialhan.
(ô)
voc,eûi tacUy_scquuniur, diim diclis abju- (i) Tract. Thcol, pol. c. IC.
%l DE EXISTENTIA DEL 2®
1 mum ignavo et ingrato, 'modesliam inipu- ferentias morales perciperc, quia sublato uno
« dcntiae : uno vcrbo niliil essequod laudi sensu naturali, non continué tolluntur omnes
« vel vitio verti possit Imô voluiitatem alii. Sed manifestum est bos atheos sibi non
i laedendi omnibus incsse in statu nalurae, constare : nam nulla aclionum bumanaruni
( securitalis viain nicliorem scire ueniinem moralités concipi polest, sine bis duobus, vide-
( aniicipalione ; idcircô in statu naturaî, lio- licet libertate, et sensu obligalionis, qui babeat
t mines intentos esse in se mutuô praioccu- banc vim ut nos conscienlia delicti afficiat,

« pandis, vel vi, vel fraude. Ilinc sequi liomi- ubi rationem non sequimur. Jam verô in
€ neni non esse nalum ad sociclalem, sed allieorum bypotbesi onnii, sive eà, quLe fortu-
« naturaliter existcre inter ijomincs bellum nam mundi reginam statuit ; sive illà, quœ falo

8 omnium adversùs omnes, > En nativa athei- rerum administrationem commillit, nulla li-

smi principia , ab omnibus atheis fermé, sive bertas esse potest. Nulla etiam obligatio propriê
veteribiis, sive recenlibus, confessa ;
quae sanè dicta existit, quae sine superiore obliganle, et

nullam relinquunt hominum socictatem nalu- sine lege jubente et vêtante, vix inteiligi po-
ralem. lest : aut saltem non est perfecta (1). Dictala
2" Etiamsi albeismus relinqueret discrimen rationis respectu atheorum consilia poliùs

inler bonum et malum, nolionem aliquam offi- sunt quœ invitant, vel motiva naluralia ad
ciorum, certè toUeret oninem obligalionem agendum impellenlia, quàm oflicia quae pro- ,

perfectam ad pra;standa illa ollicia. Nam ob- priê devinciant (2). Sed demus aibeos cornere
ligalioquatenùs dislinguitur ab ipso sensu of- posse rcrmn morales diflérentias et servare

licii sui, est nécessitas quaedam moralis benè sensum internum justi et injusli, atque ex illis

agendi.orla ex consideratione nostrae utilitatis, molivis moveri ad exercitationem virtutum :

quam cum honesiaie conjunclam credimus; negamus illa motiva ullam vim servatura re-
et praesertim ex metu numinis, cui placere spectu vulgi atbeorum, qui non fuerunl ingé-
necessejudicamus, quia maximis nos prœmiis nue educali, aut quorum exculta ralio non
remunerari, et pœnis pleclere valet. Sed atliei- fuit. Atque id exponere verbis Pomponatii
slica impietas tollit illam neccssitatcni benè pbilosoplii abs rc non erit, quod fuerit ille

agendi ortam ex consideratione numinis san- mérité atheismi suspectus, sed falsô tamen à
ctissimi omniscientis et omnipotentis : tollit Baylio in patrocinium suœ senlentiaB, de reli-

omnem spem prsemiorum , omnem mclum gionis ad societalem inuliliiate, adduclus.


suppliciorum , steque honestalis et felicitatis < Aliqui sunt bomines ingenui et benè insli-
conjunctioncni dirimit, Quibus omnibus sub- « tulSB nalurae, adcô quôd ad virtulem indu-
latis, quam vini servare poierit sensus jusli et « cuntur ex solû virtutis nobilitaie et à vilio

injusli ad jubcndum vel vetandum, ad invitan- i rotrabuntur ex solà ejus fœdiiatc : et bi

dum vel terrendum, ad suspendcndam vim < oplimè deposili sunt, licet perpauci sint.
immoderalam appetitùs? aut qu» alla néces- c Aliqui verô sunt minus benè dispositi : et hi,

sitas cxistet, qiiàm conlendcndi ad utililates < jiraeter nobilitatem virtutis et fœdilatem vi-
suas et felicitalcm, lionestate contempla ? î tii, ex pracmiis, laudibus et bouoribus , ex
Objicics 1* cum liaylio (1) : Atliei iisdem « po^nis, vituperiis et infamià, sludiosa ope-
aflicluntur sensibus, iisiem utuntur ralionis i ranlur et vilia fugiunt , et in secundo gradu
principiis ac tbeistœ : et ideô, negaià Dei exi- 4 sunt. Aliqui verô propler spem alicujus boni
slenlifi, possunt servare, cl reverà servant « ei limorem pœna; corporalis sludiosi edî-
sensum justi et injusti, et reruni constantes et « ciunlur : (juare ut taies virlutem consequan-
imniutabiles differentias percipiunt. Atqui in t tur, statuunl politici velaurum, vel dignila-

islo sensu justi et injusti, et pcrceptione dis- « lem, vol aliquid taie; nt vitiavcrô fugiant.
criminis inler boninn et malum morale posi-
la est natura et vis ofliciorum. — Uospondeo, (1) ILec non salis absohilè,
ut nobis videtur;
aflirniat doclissimus aucUu". Quippè nulla pror-
allicos si sibi non constent, et ex suis prin-
sùs obligalio moralis snb athehmo, cùm nequ(î
,

cipiis sensus intcriores non informent, possc sil ulla auctorilas legislaliva ex quà eaui déri-
servare sensum jusli et injusti, rorumque dif- vai! necesse est nullus supcrior et princcps
,

oamdeni suâ volimlalc jure imponons, sanclio-


(l) Penscos diverses sur la Comète c. 178, ,
n('(|uc lirnians. lliiic nulla pror.siis oljkia quae
etsuiv. L'addition à ces pensées, c. 4. Réponse sine obligatione morali concipi nequeunt,
à la dixième et treizième object. La conlinua- nulli iiiferiorcs et snhjccti. P. S.
lion des pensées div. c. 143. (2) Vide infra, ubi de Lege naturali.
«3 DE VERA RELIGIONE. 24^

I staïuniit, Tol in pcoiitii.l, vol in lionore, vcl ncnt, nescinins. II.trc enim arguunt , princi-

< in corporo, stu niiililiindo monibruni son pia, ordinem moralem, discrimcn bonietmali,
I orciileiulo, piiniri. C)i''^'a"> vorô ox feroci- ollicia tandem, liberumque arbilrium ,
quae

« taie el porvoisilale naluric niillo lioriim quidem omnia nulla sunt in principiis Athei-

« niovcnlur, ni qiiolidiana doccl expericnlia ;


smi , nniversilalem rerum ex nullà intelli-

« ideù poouerunt virluosis in alià vilà pracmia genli causa natam , ferreâ necessilale , vel

< ;L'lerna, viliosis vcrô œlcriiu damna, qu3R forluilo casu consistcrc asserentis. Et vcrô si

< maxiniù lorrcreni El qtioniani hoc iilli- Albei iiujusmodi nioliviscommoverivideantur,


« uiun» ingcnium omnibus lioniinibns polost si probitati , honcsiaii , famaeque bonae stu-
i prodi'sse, cujuscninqne gradùs sinl, rcspi- deant , id non mirum cùm vitam agant in
f ciens logislalor proniialom viarum ad ina- tbeisticà socieiate. Quaestio non est de nostro
i liim, inlcndcns communi bono, sanxit ani- praesenti statu, sed de regimine sociali, si

i inam esse ininiortalcn) , «on curans de veii- quod supponerelur quale sub Atheismo institui

« lalo. scd lanlùm de probitale, ut iiiducat posset , cùm omnes ab illo notioncs morales
« bominos ad virlnlcm. Noque adcusaiuhis est exularenl. Equidem lex naturalis fundalur in

< pobtitiis : sicul nam(]ue mcdicns niuit » lin- rerum essenliâ; sed illa ipsa essenlia tam ne-
i git, ni a^gro sanilatcm restituai, sic polili- cessaria, ac Dcus ipse, bujus fonsetorigo sub-
t eus apologos formai, ut cives reciilicel. Si stanlialis, jam quid intelligibile esse desineret,

« omnes homines esscnt in illo primo gradu si numen existera negaretur. Quod aiunt so-
< enunierato, slante eliam animorum morla- cietalem ex primitivâ hominum conventione ,
« litale, suidiosi lièrent, sed quasi nulli sunt seu pacto sociali olliciaque simul originem
i isiius disposilionis, quare aliis ingeniis ince- ducere, id confutatum coulra Hobbium, et
« dcrc necesse fuit (1). » Rousseau reperilur infra ubi de legis naturalis

Objicies 2" cum codem (2) : Animis alheo- existeniià iraclat auclor ad object. quariam.
rum , ut aborum hominum, insitus csl laudis Superest diluere quae nobis ex polylheismo
appeliliis et gloria; cupidilas. Atqui bivc suf- objicil Baylius,

cienler movent iii statu nalurae ad prœstanda 1** Conlendit sophista polytheismum magis
muiua vitae ollicia. — Respondeo, nego niino- Deo injuriosum esse quàm atbeismum,ob qui-
rem. i" Elsi aUquis insit omnium hominum dem fœdas opiniones paganorum vitia Numini ,

animis lundis appiitas, lamen apud vulgiis turpiaque facta tribnentium.Nullus quippe in-
iniiiimam vini babcre expericnlia docet : ncc venitur homo qui potiùs ignorari vel negariab
modo suspendere vim cupiditalis, quà in
i;llo hominibus quàm aflici calumniis , malit. Ra
proseniia commoda ferri solel. 2° Quia, cùm ipse ratiocinatnr Pluiarcbus cujus verba citât
favor popularis anrrc sempor adjunclus sit di- adversarius : « J'aimerais mieux, inquit clarus
viiiis el potcniiai , appetilus laudis et gloria; « pbilosophus, qu'on pensât qu'il n'y eut ja-
niagis stimulai ad bas comparandas, quàm ad « mais de l*lutarque au monde que ,
croire que
virtuiis excrcilium; praesertim cùm prcelerea « Plularque est injuste , colère , et tel qu'il

polentia et diviliaî cupidilatum omnium ex- t serait bien fâché d'être, i

plendarum média sinl. 3" Quia illai alfecliones 2° Eumdem Polytheismum magis noccre so-
non vcram sinccramquc virtulem , sed bypo- ciali ordini moribusque quàm Atheismum ;

crisim lanlùm valent procreare ; à publicis cùm illo infami Deorum cultu exemplisque
avocant scelcribus, privatis laxant liabenas. llagiiiosis omnes fovebanlur cupiditates, et eo
Quod verô reponil Rjylius post I.ucretium ,
honeslabantur.
meluere debere bominem glori* cupidum , ne Atqui lamen génies plurimse olim sub Poly-
admissa privatim scelera in somno vel febris lheismo lloruêre , atque etiamnùm cxistunl ;

a-stu patefaciat, nimiùm absurduni est el de- ergo à fortiori sub atheismo stare posset so-
spcrata; causse argumenlum. Quen» unquàm cielas,

talis moins cobibuit aut unquàm cobibeat, no Resp. Neg. Maj. cujus parles falsas esse
libidincm expleat? evincilur.
Ad primam \° Baylius vagari extra thesim
(Annotatio, auctore P. S.)
vidctur, cùm magis de pessimis contra sociela-
Honor, virius, fama, Deo sublalo quid so-
tem consectariis Atheismi quàm de ejus ctir
(1) De Immortal. anima;, minis gravitate rcs agatur.
p. 123.
(2j Pens. div. c. 109. 2° Aliud profeciô est contingentera existen-
23 DE EXISTENTIA DEI, 26

tiam nogare , aliud vero necessariam ; ex « des humains. En célébrant les débauches de

allato igilur cxeniplo temerariô coiicluditur t Jupiter, on admirait la continence de Xé-

gravius essecrinien poljllieistaruni quàm atlieo- « nocrale; la chasle Lucrèce adorait l'impu-

rum. Praelerea indignig allribulis in mente < dique Vénus; l'inlrépide Romain sacrifiait à

corruptâ paganorum dii non infaniabanlur i la peur; il invoquait le Dieu qui mutila son

dùm è conlra in exeniplo liominis supra me- « père, et mourait sans murmure delà main
niorali verè ille calumnià difl'amalus suppo- < du sien : les plus méprisables divinités fu-

nitur.
* « rent servies par les plus grands hommes.
3" Denique Deuni inler et homines plurimae i La sainle voix de la nature, plus forte que
adsunt relaliones; v. g.,Deus est hominum t celle des dieux , se faisait respecter sur la

Creator, et paier, et conservator : hune homi- I terre, et semblait reléguer dans le ciel le

nes cum adoralione, gratiludine, amore, onini « crime avec les coupables, n Ilœc reclè , si

tandem cullu colère dcbenl : porrô, Iiis specta- tamen per vocem tmturœ , inlelligamus vocem
lis nullum gravius crinien est in liominibus ,
naturae à Deo supremo, justo provido inge- ,

quàm Deum prorsùs rejicere et abncgare. nitce, ut credebant ipsi polylheislaî.

Ad secundam, fatemur socielales firmissimas Objiciunt tandem Atliei mala quorum Thei-
primùm, nefandis polylheislarum erroribus ad smus seu Religio causa existeret. Religio, in-
eversionem ineluctabilitcr denique perduccn- quinnt, ubique sive apud Polylheislas sive ,

das fuisse. Sed naliones islœ uniiatem Dei ge- apud Christianos ipsos, bellis mullis dissidiis-
nuinaque dogmala primùm tencnles, validis- que civilibus seu omnimodè commovit socie-

simum habuêre fundamenlum, Deinde cùm tatem alque perlurbavit ;


praeterea fanalismus

verilalumearum generaliumsocietaiique maxi- ex Religione nains horrendis facinoribus or-


me necessariarum traditionem et lidcm, licet bem terrarum fœtiare nunquàm deslilit. Porrô
innumeris ferc et pravissimis obrutam errori- discordiarum hune fomiiem extinguit, lot tan-

bus, retinerent , atque inde conscienliœ ser- torumquc malorum causam cum fanalismo
varent regulam principiaque morum, faustà delet Atheismus. Ergo quâl'bet potior est Re-
liujusmodi contradiciione stare utcumque po- ligione , seu thcismo anleponendus.
tuerunt. Atverôsocictas athcislica, cujus cives Resp. Neg. Maj. Vera enim Religio, ncmpc
lum suis principiis, tum cupiditalibus, ac nullo chrisliana, praediclorum malorum nunquàm
relardante niotivo, ad scelera omnimoda indu- fuit causa; sed homines ipsi, praesertim am-
cerentur, repentinâ deordinatione ruerct. biliosi, pro suà perversilale, ad ea patranda
Ergo sub omni respeclu Atheismus pejor saero nomine non scmel abusi suni; quod
Polyllieismo dicendus est. constat tum ex historià, tum ex ipsis dogma-
Diximus polylheistas sibi contradicerc, dùm tibus Religionis dissidia civilia et hujusmodi
veras morum régulas in conscientià ex princi- qualia ab adversariis objiciunlur vehemenler
piis Thcismi tcnerent , simulquc suis diis reprobanlis et prohibentis. Idem dicendum de
quaeque attribuèrent facinora , eosdem rilibus verilalibus ex primativà Religione servatis

fœdis colenles. Porrô banc egregiis verbis apud populos à vero cultu aberrantes; quippe
Rousseau sic exposuit conlradictioncm : « Jc- errores vindicare haud inlendinuis. Igilur non
t lez les yeux sur toutes les nations du monde, Religionis nccossaria vel naluralia consectaria,
< parcourez toutes les bisloircs. Parmi tant sed abusus objiciunlur. Porrô ex rei abusu in
t de cultes inhumains et bizarres, parmi celle rem ipsani nil concluditur, nisi tamen ejus
f prodigieuse diversité de mœurs et de carac- ulililas incommoda eliam accidcntalia , sed
« tères, vous trouverez partout les mêmes probabilia non compenseï; quod cerlè dici ne-
f idées de justice et d'honnêlelé, partout les quit de Religione seu de llicismo, cujus et
« mêmes principes de morale, partout les veritatem et omnimodam necessitaicm cvinci-
« mêmes notions du bien et du mal. I/ancion
< paganisme enfanta dos dieux abominables C?eterùm malà (idc omninù religionis innu-

« qu'on eût punis ici-bas comme des scélérats, mera benelicia dùm ex omni
silenl Aliici ,

< et qui n'olliaient pour lableau du bonheur su- parte quàcumque congerunt mala quorum in-
f prcme,quc des forfaits à connnellre , et des vita fueril occasio. « C'est mal raisonner con-
« passions à contenlcr. Mais le vice, armé d'une t ire la religion (inquil Monles(|uieu, Esprit
< autorité sacrée , descendait en vain du séjour < des lois, 1. 24, c. 2), (juc de rassend)ler
« éternel; l'instinct moral le repoussait du cœur ( dans un grand ouvrage une longue cnuinc-
27 DE YEUA 1\ELI(;I0NE. 28

« ration clos maiii qu'elle a prckluils, si l'on manente , scsc lamen gcrcrc haud aliter ac sj

t ne fait pas de nKÎmc celle des biens qu elle négative summû cum cerliludine solveretur, id
« a faits. Si je voulais raconter tous les maux est, quasi liqiiidô patcret Dcum nullum esse

t qu'ont proiluils dans le monde les loix civi- nullas remuneralionos spcrandas, nulla sup-
I les, la monareliio, le gouvernement républi"
I
[tlicia icterna pcriimescenda !

I cain ,
je dirais des choses effroyables La Quis deniquc lemerilalem demcnliamquc
i question n'esl pas de savoir s'il vaudrait indil^ereutis concipiel, si duo insuper advertat
« mieux qu'un certain homme, ou un certain soquenlia ? 1" llujiis hominis in c;icteris nego-
t peuple n'eût point de religion que d'en abu- tiis aliam omninù esse agcndi ralionem; 2° du-
I ser; mais de savoir quel est le moindre bium, quo persévérante sic se gerit idem
I
« mal ,
que l'on abuse quelquefois de la reli- -
homo, ita levé esse ac irrationabile, (
quippe
t gion , ou qu'il n'y en ait point du tout parmi (piod omnigcnis argumcntis,'cl praesertim lutius

I les hommes. » luimani gcncris acpioindc nalurœ voce impu-


Quod spectal ad fanalismum, ipse est quo- gnatur), ut nonnisi velut fictum haberi debeat
que rcligionis abusus, atque ex illo pelilam et incogilalum!...De hoc audianuis D.Pascal.
supra dicta sat refellunt objcctioneiii. Vcx- I Que ceux qui combattent la Religion ap-
terea notandum est non ex solà religionc , sed « prennent au moins quelle clic esl avant que
ex omni rerum ge!icre, quibus mens humana t de la combattre. Si celte Religion se vantait
vehementer afiici polcsl, ex politicà proinde, « d'avoir une vue claire de Dieu , et de le pos-
ex litleris, ex rc bellicà cl pbilosopliià oriri < scder à découvert cl sans voile , ce serait

fanalismum. Inde igilur niliil contra rcligio- < la combattre que de dire qu'on ne voit rien
nem specialilcr cuncludendum. « dans le monde qui le montre avec cette évi-
Ex illo primo argunuMito morali ,
plura sc- I dcnce. Mais puisqu'elle dit au contraire que
quuntur. « les hommes sont dans les ténèbres , et dans
Cor.OLLVRUM l'KiMiM. — Ergo rcjiciendus est « l'éloignement de Dieu ,
qu'il s'est cache à
Allu'ismits, ex anhnoque Tlichmus awplcctendtis; « leur connaissance , et que c'esl même le nom
eliam abstractione faclâ urgumentorum quibus « qu'il se donne dans les Ecritures , Deus abs-
ulraquc sentenlia defenditur, quibusque ex t couditns; cl enfin si elle travaille également à
omni parle Theistœ dehellanl Atheos. Id per se i établir ces deux choses , que Dieu a mis des
liquet. t marques sensibles dans l'Eglise pour se faire

CoROLL\uif.M H. — Ergo nefanda est omnino « reconnaître à ceux qui le chercheraienl sin-
circa quœslionem de exislcnlià Dei (luœlibct in- < cércment; et qu'il les a couvertes néanmoins
diffcrentia. Illa cnim Ueo nuillùm injuriosa fo- i de Icllc sorte qu'il ne sera aperçu que do
ret, ac proinde in liomine valdè culpabilis, si- < ceux qui le cherchent de tout leur cœur ;

mili et maxima periculosissimaque dcmentia. « quel avantage peuvent-ils lirer, lorsque dans
1° Deo injuriosa est et in Iioniine culpabilis. < la négligence où ils font profession d'être ,

Qui cnim in dubio an s;t Dcus, insollicilus rc- « de chercher la vérité , ils crient que rien ne
manet, eo ipso Dcum graviter contcninit; ita ! la leur montre; puisque celle obscurité où
parùm curai an crcatorcm liabcal , an palrcm « ils sont, et qu'ils objectent à lEglisc, ne fait

benignissimum cl conservatorcm, à quo bcnc- « qu'établir une des choses qu'elle soutient
lîciis loi lantisquc cumulatus , adorationem , < sans toucher à l'autre, et confirme sa doctrine
gratiludincm , amfirein, cultumquc tandem ci I bien loin de la ruiner?
deberet. Iniô in liniu>iii(»di dubio non aliter se « Il faudrait pour la combattre qu'ils crias-
geril ac si ccrlo sibi constarct Dcum non < sent qu'ils ont fait tous leurs efforts pour
exislcre. i chercher partout , et même dans ce que l'E-
2° Esl denicnlia maxima. Quid cnim insa- t glise propose pour s'en instruire , mais sans
nius quàm gravissinu momcnti quxslioncm i aucune satisfaction. S'ils parlaientdelasorte,

prxtermiltcre ex quà omnis liujus vita; pen- « ils comballraient à la vérité une de ses pré-
dcl félicitas, allcriusaulcm aelernilas sive pœ- « tentions. Mais j'espère montrer ici qu'il n'y a
narum , sive rcmuncralionum; ex cujus solu- i point de personne raisonnahle qui puisse
lionc, vel ad virlulcm, vcl ad cupiditales, es- 1 parler do la sorle ; cl j'ose même dire que
scntiali discrimine vita sit instilucnda ! Inio I jamais personne ne l'a fait. On sait assez de
vcrô quid dcmcnlius quàm, prafatâ câdem ( quelle manière agissent ceux qui sont dans
quaestionc non pcnsaiA atquc saltcra dubio < cet esprit. Ils croient avoir fait de grands ef-
29 DE EXISTENTIA DEl. 30

« forls pour s'instruire lors qu'ils ont employé î raison nous doil donner ces senlimenls. Il

« quelques heures à la lecture de l'Ecriture ,


i ne faut voir pour cela que ce que voient les

« et qu'ils onl interrogé quelque ecclésiastique i personnes les moins éclairées.

< sur les vérités de la foi. Après cela ils se ; II ne faut pas avoir l'âme fort élevée pour
I vantent d'avoir cherché sans succès dans 1«îs i comprendre qu'il n'y a point ici de salisfac-
c livres et hommes. Mais, en vérité,
parmi les : lion véritable et solide ,
que tous nos plaisirs

I je ne puis m'empécher de leur dire ce que i ne sont que vanité ,


que nos maux sont in-

f j'ai dit souvent, que celte négligence n'est « finis ,


mort qui nous menace à
et qu'enfin la

t pas supportable. Il ne s'agit pas ici de Tin- « chaque instant nous doil mctlrc dans peu
« térèt léger de quelque personne étrangère : î d'années et peut être en peu de jours dans
,

« il s'agit de nous-mêmes et de noire tout. i un élat éternel de bonheur, ou de malheur ,

< L'immortalité de l'âme est une chose qui .-


ou d'anéantissement. Entre nous , le ciel et
€ nous importe si fort , et qui nous louche si « l'enfer ou le néant il n'y a donc que la vie
, ,

profondément ,
qu'il faut avoir perdu loul « qui est la chose du monde la plus fragile ; et

sentiment pour être dans l'indifTérence de î le ciel n'étant pas certainement pour ceux
savoir ce qui en est. Toutes nos actions et < qui doutent si leur âme est immortelle , ils

toutes nos pensées doivent prendre des routes i n'ont à attendre que l'enfer ou le néant.

si différentes, selon qu'il y aura des biens ( 11 n'y- a rien de plus réel que cela ,
ni de
élernels à espérer ou non , qu'il est impos- « plus terrible. Faisons tanl que nous voudrons
sible de faire une démarche avec sens et ju- : les braves , voilà la fin qui attend la plus

gement ,
qu'en la réglant par la vue de ce i belle vie du monde.
point qui doit êlre notre dernier objet. i C'est en vain ([u'ils délourneni leur pensée
« Ainsi noire premier intérêt et notre pre- < de celte éternité qui les attend , comme s'ils

mier devoir est de nous éclaircir sur ce sujet, i la pouvaient anéantir en n'y pensant point.
d'où dépend toute notre conduite. El c'est « Elle subsisie malgré eux , elle s'avance , et

pourquoi, parmi ceux qui n'en sont pas per- ; la mort, qui la doil ouvrir, les mcllra iniailli-

suadés ,
je fais une extrême dilTcreiice entre i blcmenl dans peu de temps dans l'horrible

ceux qui travaillent de toutes leurs forces à n nécessité d'êire élernellenienl ou anéantis,

s'en instruire , et ceux qui vivent sans s'en î ou malheureux.


mettre en peine et sans y penser. i Voilà un doute dune terrible conséquence;
c Je ne puis avoir que de la compassion pour i et c'est déjà assurément un très-grand mal
ceux qui gémissent sincèrement dans ce : ({ue d'être dans ce doute; mais c'est au moins
doute ,
qui le regardent comme le dernier i un devoir^indispens dde de chercher quand
des malheurs, et qui, n'épargnant rien pour î on y est. Ainsi celui qui douie et qui ne ,

en sortir, font de celte recherche leur prin- i cherche pas, est tout ensemble et bien in-

cipale et leur plus sérieuse occupation. Mais ; jusie , et bien malheureux. Que s'il est, avec

pour ceux qui passent leur vie sans penser a . cela, tranquille cl satisfait, qu'il en fasse pro-

celte dernière fin de la vie , et qui par celte : fesbion, et enfin qu'il en fasse vanité, et que
seule raison qu'ils ne trouvent pas en eux- i ce soit de cet état même qu'il fasse le sujet

mêmes des lumières qui les persuadent , né- I de sa joie et de sa vanité , je n'ai point de
gligent d'en chercher ailleurs et d'examiner < termes pour (lualifier une si extravagante
à fond si celle opinion est de celles que le i créature
pcup'e reçoit par une siniplicilé crédule , ou i Où peut-on prendre ces sentimcnls'? Quel
de celles qui, quoique obscures d'elles-mêmes, « sujet de joie irouvc-l-on à n'attendre plus que
onl néanmoins un fondement ircs-solide, je i des misères sans ressource? Quel sujet de va-
les considère d'une manière toute diffcrcnte- s iiiiéde se voir dans des obscurités impéné-
Celle négligence en une affaire où il s'agit * trahies? Quelle consolation de n'attendre
d'eux-mêmes, de leur éternité, de leur tout, i jamais de consolateur ?

m'irrite plus qu'elle ne m'attendrit; elle « Ce repos dans celle ignorance est une
m'éionne cl m'épouvanle ;• c'est un monstre i chose monstrueuse , et dont il faut faire sen-

pour moi. Je ne dis pas ceci par le zelc pieux tir l'cMnivogance et la stupidité à ceux qui
d'une dévotion spirituelle. Je prétends au
y passent leur vie , en leur représentant ce
contraire que l'amour-propre , que l'intérêt 1 qui se passe en eux-mêmes , pour les con-
humain , que la plus simple lumière de la < fondre par la vue de leur folie. Car voici
51 DE NLHA HELIGIONE. 32
< comment ruisonncnl les hommes quaii'1 ils < nables ; et leur opposition lui est si peu dan-
< ciioisissenl de vivre dans cette ignorance de « gcrcuse ,
qu'elle sert, au contraire , à l'éta-

« ce qu'ils sont, et sans en reelierclier d'eclair- i blissenient des principales vérités qu'elle
I cis>;einent. i nous enseigne. Car la foi chrétienne ne va
« Je ne sais qui m'a mis au monde , ni ce « principalement qu'à établir ces deux choses,
« que c'est que le monde , ni que moi-même. i la corruption de la nature, et la rédemption
Je suis dans une ignorance terrible de toutes I de Jésus-Christ. Or, s'ils ne servent pas à
« choses. Je ne sais ce (jue c'est (jue mon corps, i montrer la vérité de la rédemption par la

« que mes sens ,


que mon ànie ; et cette partie « sainteté de leurs mœurs, ils servent au moins
I uiëuie de moi qui pense ce que je dis , et i adn)irablement à montrer la corruption de
« qui fait rcllexion sur tout et sur elle-même, I la nature par des sentiments si dénaturés.
I ne se connaît non plus que le reste. Je vois « Rien n'est si important à l'homme que son
I ces eirroyaiiles espaces de l'univers qui m'cn- « état ; rien ne lui est si redoutable que l'élcr-
i ferment, et je me trouve attaché à un coin t nité. Et ainsi ,
qu'il se trouve des hommes
« de cette vaste étendue, sins savoir pourquoi < indilTéronls à la perte de leur être , cl au
i je suis plutôt placé en ce lieu qu'en un autre, < péril d'une éternité de misère , cela n'est
« ni pourquoi ce peu de temps qui m'est donné « point naturel. Ils sont tout autres à l'égard
I à vivre m'est assigné à ce point plutôt qu'à < de toutes les choses ; ils craignent jusqu'aux
< un autre de toute l'éternité qui m'a précédé « plus petites , ils les prévoient , ils les sen-
i et de toute celle qui me suit. Je ne vois que i lent; et ce même homme qui passe les jours
« des iulinités de toutes parts qui m'englou- « et les nuits dans la rage et dans le désespoir
i tissent comme un atome , et conmic une i pour la perte d'une charge , ou pour quelque
i ombre qui ne dure qu'un instant sans retour. « oflénse imaginaire à son honneur, est cclui-
i Tout ce que je connais , c'est que je dois < là même qui sait qu'il va tout perdre par la
< bientôt mourir; mais ce que j'ignore le plus, i mort , et qui demeure néanmoins sans in-
< c'est celte mort même que je ne saurais « quiétude, sans trouble et sans émotion. Celte
« éviter. « étrange insensibilité pour les choses les plus
« Comme je ne sais d'où je viens, aussi ne « terribles dans un cu'ur si sensible aux plus
« sais-je où je vais; et je sais seulement qu'en j légères , est une chose monstrueuse ; c'est
« sortant de ce monde je tondjc pour jamais I un enchantement incompréhensible, et un
« ou dans le néant , ou dans les mains d'un « assoupissement surnaturel.
< Dieu irrité, sans savoir à laquelle de ces « Un homme dans un cachot ne sachant si

< deux conditions je dois être éiernellement i son arrêt est donné, n'ayant plus qu'une
« en partage. I heure pour l'apprendre, et cette heure sulfi-

< Voilà mon état plein de misère , de fai- i sant , s'il sait qu'il est donné, pour le faire

< blesse , d'obscurité. Et de tout cela je con- < révoquer , il est contre la nature qu'il era-
t dus que je dois donc passer tous les jours de i ploie celle heure là, non à s'informer si cet
1 ma vie sans songer à ce qui me doit arriver, « arrêt est donné, mais à jouer et à se divertir.
« et que je n'ai qu'a suivre mes inclinations i C'est l'état où se trouvent ces personnes
( sans réilexion et sans inquiétude , en faisant « avec cette différence que les maux dont ils

i tout ce qu'il faut pour tomber dans le mal- i sont menacés sont bien autres que la simple
« h''ur éternel, au cas que ce (ju'on en dit soit « perte de la vie et un supplice passager que
« véritable. Peut-être que je pourrais trouver « ce prisonnier appréhenderait. Cependant, ils

i quelque éclaircissement dans mes doutes, « courent sans souci dans le précipice, après
f mais je n'en veux pas prendre la peine , ni « avoir mis quelque chose devant leurs yeux
t faire un pas pour le clierclier ; et en traitant « pour s'empêcher de le voir, et ils se moquent
I avec mépris ceux qui se travailleraient de ce I de ceux qui les en avertissent.
« soin ,
je veux aller sans prévoyance et sans c Ainsi, non seulement le zèle de ceux qui
« crainte tenter un si grand événement , et me f cherchent Dieu prouve la véritable Religion,
« laisser mollement conduire à la mort dans ( mais aussi l'aveuglement de ceux qui ne le

« l'incertitude de l'éternité de ma condition « cherchent pas , et qui vivent dans celte hor-
\ futrre. i rible négligence. Il faut qu'il y ail un étrange
I En vérité , il est glorieux à la Religion d'a- , renversement dans la nature de l'homme
I voir pour ennemis des hommes si déraison- < pour vivre dans cet état, et encore plus pour
33 DE EXISTEINTIA DEI. 34
« en faire vaniU^ Car, quand ils auraient une que cela est si ma pris , si contraire au bon
t cerlilude enlière qu'ils n'auraient rien à sens , si opposé à l'honnêteté , et si éloigné
« craindre après la mort que de tomber dans en toute manière de ce bon air qu'ils cher-
I le néant , ne serait-ce pas un sujet de déses- chent, que rien n'est plus capable de leur
« poir plutôt que de vanité? N'est-ce donc pas attirer le mépris el l'aversion des hommes,
( une l'olie inconcevable, n'en étant pas assu- et de les faire passer pour des personnes sans
< rés , de faire gloire d'èiro dans ce doute? esprit et ^ans jugement. Et en elTei , si on
« El néanmoins il est certain que l'homme leur fait rendre compte de leurs sentiments
« est si dénaturé qu'il y a dans son cœur une cl des raisons qu'ils ont de douter de la Re-
i semence de joie en cela. Ce repos brutal ligion , ils diront dos choses si faibles el si

« entre la crainte de l'enfer et du néant, semble basses qu'ils persuaderont plutôt du contraire^
i si beau ,
que non seulement ceux qui sont C'était ce que leur disait un jour fort à pro-

I véritablement dans ce doute malheureux s'en pos une personne : Si vous continuez à dis-
t glorifient, mais que ceux-mèmesqui n'y sont courir de la sorte, leur disait-elle, en vérité
« pas croient qu'il leur est glorieux de feindre vous me convertirez. El elle avait raison; car
« d'y être. Car l'expérience nous lait voir que qui n'aurait horreur de se voir dans des sen-

I la plupart de ceux qui s'en mêlent sont de timents où l'on a pour compagnons des per-
« ce dernier genre ;
que ce sont des gens qui sonnes si méprisables?
e se contrefont , et qui ne sont pas tels qu'ils < Ainsi ceux qui ne font que feindre ces sen-

€ veulent paraîlre. Ce sont des personnes qui timents, sonlbien malheureux de contraindre

< ont ouï dire que les belles manières du leur naturel pour se rendre les plus imperti-

t monde consistent à faire ainsi l'emporté. nents des hommes. S'ils sont fâchés dans le

< C'est ce qu'ils appellent avoir secoué le joug; fond de leur cœur de n'avoir pas plus de lu-
« et la plupart ne le font que pour imiter les mière ,
qu'ils ne dissimulent point. Celle
€ autres. déclaration ne sera pas honteuse. Il n'y a de

€ Mais s'ils ont encore tant soii peu de sens boute qu'à n'en point avoir. Rien ne décou-
« commun , il n'est pas difficile de leur faire vre davantage une étrange faiblesse d'esprit
« entendre combien ils s'abusent en cherchant que de ne pas connaître quel est le malheur
f par-là de l'estime. Ce n'est pas le moyen d'en d'un homme sans Dieu. Rien ne marque da-
« acquérir ,
je dis même parmi les personnes vantage une extrême bassesse de cœur que
« du monde qui jugent sainement des choses, de ne pas souhaiter la vérité des promesses
t et qui savent que la seule voie d'y réussir éternelles. Rien n'est plus lâche que de faire

i c'est de paraître honnête , fidèle ,


judicieux, le brave contre Dieu. Qu'ils laissent donc ces
I et capable de servir ulilement ses amis impiétés à ceux qui sont assez mal nés pour
« parce que les hommes n'aiment naturellement en êlre véritablement cripables : qu'ils soient

« que ce qui leur peut être utile. Or, quel avan- au moins honnèles gens , s'ils ne peuvent
c lage y a-l-il pour nous à ouïr dire à un encore être chréiiens, etqu'ils reconnaissent
i homme qu'U a secoué le joug ,
qu'il ne croit enfin qu'il n'y a que deux sortes de personnes
I pas qu'il y ail un Dieu qui veille sur ses ac- qu'on puisse ajqieler raisonnables , ou ceux
€ lions ,
qu'il se considère ( omme seul maîlre qui servent Dieu de tout leur cœur, parce
I de sa conduite ,
qu'il ne pense à en rendre qu'ils le coniiaisseiil ; ou ceux qui le cher-
I compte qu'à soi-même? Pense-t-il nous avoir ( chent de tout leur cœur , parce qu'ils ne le
< porté par-là à avoir désormais bien de la con- < connaissent pas encore.
I fiance en lui , et à en allendre des consola- « C'est donc pour les personnes qui cher-
« lions ,
dos conseils et des secours dans tous chent Dieu siiuèrement, el ([ui reconnaissant
€ les besoins de la vie? Pense-t-il nous avoir leur misère , désirent véritablement d'eu
« bien réjouis de nous dire qu'il doule si noire sortir ,
qu'il est juste de travailler , afin de
« âme est autre chose qu'un peu de vent cl de leur aider à trouver la lumière qu'ils ii'onl
I fumée, et encore de nous le dire d'un ton de pas.
t voix fier el coulent? Esl-cc donc une chose « Mais pour ceux qui vivent sans le connaî-
I à dire gravement, et n'esl-cé pas une chose tre et sans le chercher , ils se jugent eux-
t à dire, au conlraire , irislcment , comme la mêmes si peu dignes de leur soin qu'ils ne
,

< chose du monde la plus trislc? sont pas dignes du soin des autres ; el il faut
t S'il- V peiT^nioi't '^érioiisoment, ils vf^rraienl nvoir tniilc la (Inr'lé ('o l.i lîo'i; 'o fiu'iU
i
DE VEUA UEUGIONE. 36

nit-|)rii;cnt pour no les pas nu'pnsor jusiiii a pas ; il n'y a point de milieu. Mais de quel côté
I ,

Mais, pareo pencherons-nous? l.a raison, dites-vous, n'y


t les abamloniicr dans leur folio.

nous ol)lij:!e de les regar- peut rien déterminer. 11 y a un chaos infini


c que celle Uoligi«)n
qui nous sépare. se joue un jeu à celte dis-
I der loujours lanl qu'ils scronl en celle vie Il

comnio capables de la grâce qui peut les tance infinie, où il arrivera croix ou pile. Que
«

I éclairer, el de croire qu'ils pouvonl èlrc


dans gagerez-vous? Par raison vous ne pouvez as-
par raison vous ne
I pou de lemps plus remplis de loi que nous ne surer ni l'un ni l'autre ;

I sommes, cl que nous pouvons, au contraire, pouvez nier aucun des deu.x.

ravenglemenl où sonl, « Ne blAmoz donc pas de fausseté ceux qui


I lomher dans iis

pour eux ce que nous voudrions ont fait un choix ; car vous ne savez pas s'ils
« il faut iiiire

quOn fil pour nous si nous étions en leur ont lorl , cl s'ils ont mal choisi. Non , diroz-
«

appeler à avoir pitié d'eux- vous ; mais je les blâmerai d'avoir fait, non ce
4 place , cl les

au moins quelques pas choix, mais un choix: cl celui qui prend croix
i mêmes, ei î» faire

ne trouveront point de lu- el celui qui prend pile ont tous doux lorl : le
( pour lenler s'ils
juste est de ne point parier.
I mière. i

(Pascal, Pemécs, V part., cli. I". Vide i Oui; mais il faut parier; cela n'est pas vo-

Essai sur l'indiprcncc lom. cli. 8, lont;',irc ; vous clés embarqué; el ne parier
eliam ,
,
I ,

egrogiè traetaium ar;^umentum ro- point que Dieu est, c'est parier qu'il n'est pas.
ubi isiud
Le(|uel prendrcz-vous donc? Pesons le gain
perimus.)
liâc indilTorcnlis agondi ralionc mo- et la perle en prenant le parti de croire que
Nota ex
mcnta in gratiam cxislcnliaî Dei valiîè confir- Dieu est. Si vous gagnez, vous gagnez tout ; si

mari. Quid eni;n non argnmenleUir nie,saltem vous perdez, vous ne perdez rien. Pariez donc
securilalem fmgondam, nisi qu'il est sans hésiter. Oui , il faut gager. Mais
ad aliquam sibi

quia lidei Iheislicœ splcndore plane vincitur? je g>ge peut-élre trop. Voyons ; puisqu'il y a

Idem Pascal miré versavil argumenlum liis paieil hasard de gain el de perle, quand vous
prnrsùs vel idonlicum, ncmj.e iililius n'auriez que deux vies à g-'^o^cr pour une
artino

esse honiiiii Doum crcdcre, quàm negare. vous pourriez encore gager. El s'il y en avait

qu'il y a \\n infiiii, iiuiuit, dix à gagner, vous seriez imprudent de ne pas
I Nous connaissons
ignorons sa nature. Comme, par excmi)le, hasarder votre vie pour en gagner dix à un jeu
et
est faux que les nombres où il y a pareil hasard de perte et de gain.
nous savons qu'il

Donc est vrai qu'il y a un inliiii Mais il y a ici une infinité de vies infiniment
soient Unis. il

en nombre. Mais nous ne savons ce qu'il est. II heureuses à gagner avec pareil hasard de perle
est faux qu'il soil el de gain et ce que vous jouez est si peu de
en faux qu'il soit pair, il ,

impair; car en ajoutant l'unité il ne change chosf, et de si peu de durjée, qu'il y a de la

point de nature. Ainsi on peut bien connaître folie à le ménager en celle occasion.

qu'il y a un Dieu, sans savoir ce qu'il est : el « Car il ne sort de rien de dire qu'il esl in-

TOUS ne devez pas conclure qu'il n'y a point ccrlain si on gagnera, et qu'il est certain qu'on

de Dieu , de ce que nous ne connaissons pas hasarde; et que l'infinie dislance qui est entre

parfaitement sa nature. la ecrlitude de ce qu'on expose el l'incertitude

iJe ne me servirai pas, pour vous convaincre (le ce que l'on gagnera, égale le bien fini qu'on

de son existence, de la foi par lafiuclle nous expose ccrlainement, à l'infini qui esl incer-

la connaissons certaine.;. ont, ni de toutes les tain. Cela n'est pas ainsi : tout joueur hasarde

autres preuves que nous en avons ,


jjuisciue avec certitude pour gigncr avec incertiiude ;

vous ne les voulez pas recevoir. Je ne veux el néanmoins il hasarde certainement !e fini

agir avec vous que par vos principes mémos ;


pour gagner inccrlaiuemenl le fini , sans pé-

et je prétends vous faire voir par la manière cher contre la raison. 11 n'y a pas infinité de

dont vous raisonnez tous les jours sur les dislance entre celle certitude de ce qu'on ex-

choses <le la moindre conséquence, de quelle pose el l'inceriitude du gain ; cela est faux. Il

sorte vous devez raisonner en cclle-ci, et (juel y a à la vérité infinité entre la certitude de
parti vous devez prendre dans la décision de gagner cl la certitude de perdre. Mais l'incer-
celle importante question de Kcxistence de titude de gagner est proportionnée à la certi-

Dieu. Vous dites donc (juc nous sommes inca- tude de ce qu'on hasarde, selon la proportion
pables de connaître s"il y a un Dieu. Cepen- des hasards de gain et ijcrte : cl de là vient

dant il (^\ certain que Dieu est , ou qu'il n'est que s'il y a aulonl de hasards d'un cOlé que de
37 DE EXISTElNTIA DEI. 38

l'autre , le parti est à jouer égal contre égal; SCIlOLimi.


et alors la certitude de ce qu'on expose est Ea pleraque de nefandis Atheismi consecta-
égale à rincerlilude du gain , tant s'en faut riis dicla suam totam vim rctincnt contra eos

qu'elle en soit infiniment distanie. Et ainsi omnes qui aliquo modo vilai allerius pœnas
notre proposition est dans une force infinie, prscmiaque suis impetunt opinionibus, quique
quand il n'y a que le fini à hasarder à un jeu vcl omnia efiicacia virlutis colejidœ auferunt
où il y a pareils hasards de gain que de perte, motiva, temporalis duniaxat folicilatis moti-
et l'infini à gagner. Cela est démonstratif, et vum suppeditantcs, vel omnem eiiam expun-
si les hommes sont capables de quelques vé- gunt ofiicii virtutisque nolionem.

rités, ils le doivent être de celle-là. Hinc iisdem argumentis quibus Athcos hic
« Je le confesse, je l'avoue. Mais encore n'y vincimus, et ipsi debellantur
aurait-il point de moyen de voir un peu plus V Sceptici, divinoe Providenlise adversarii

clair? Oui, par le moyen de l'Écrilure, et par quilibet, materialistsc, fatalisiœ, immortalilalis

toutes les autres preuves de la Religion qui animae legisque naluralis et socielatis impu-
sont infinies. gnalores.

i Ceux qui espèrent leur salul, dircz-vous, 2° Deistœ et quicumque revclalioni chri-

sont heureux en cela. Mais ils ont pour contre- stianae adversanlur. Equidem alleram vitam
poids la crainte de l'enfer. Mais qui a plus esseisti fatentur atverô si divinis quibus un-
:

sujet de craindre l'enfer, ou celui qui est dans dique refulgel noslra religio characleribus pa-
l'ignorance s'il y a un enfei-, (t dans la certi- rumper attendalur, jam omninô liqucl Deum
tude de damnation s'il y en a ; ou celui qui est à Deistis coeterisque Antichristian s adraissum,
dans une persuasion certaine qu'il y a un nullum esse vel nefandum. Isti videlicet cha-
enfer, et dans l'espérance d'être sauve s'il racieres taies sunt, ut si mendaces semel sup-
est? ponerentur ,
jam meritô cum Richardo à
€ Quiconque n'ayant plus que huit jours à vi- Sancto Victore exclamaremus : « Domine, si

vre, ne jugerait pas que le parti est de croire « crror est qucm credimus , à te decepti su-

que tout cela n'est pas un coup de hasard, < mus : quoniam iis signisprcïdila est Religio,
aurait entièrement perdu l'esprit. Or, si les « quae nonnisi à te esse potuerunt. » Hinc si

passions ne nous tenaient point, huit jours et Deismus vel quaslibet antichristiana opinio ve-

cent ans sont une même chose. ritate prsevaleret , Deus eo ipso fallax , injus-
« Quel mal vous arrivera-t-il en prenant ce tus, etc., id est nuUus, absurdus probaretur.
parti? Vous serez fidèle, honnête, humide, re- Prœlerca uigi-ri ctiam adversùs Deismum po-
connaissant, bienfaisant, sincère, véritable. A teslidem quam supra contra Atheismum, vcl ma-
là vérité, vous ne serez point dans les plaisirs terialismum, etc., argumentum, nempe semotâ
empestés, dans la gloire, dans les délices. revclatione christianà, jam revcrà apud gentes
Mais n'en aurez-vous point d'autres? Je vous pnicscrtim scicntià artibusque et pliilosojdiiâ
dis que vous gagnerez en celle vie ; et qu'à poilentes nullum ampliùs viilulisenicax moli-
chaque pas que vous ferez dans ce chemin vum existcrct. Si Doistai igilur el alii quilibet
vous verrez tant de certitude de gain , et tant revelaiionis christianaî adversarii urgeanlur,
de néant dans ce que vous hasardez, que vous vel ad Alheismum, vel ad noetram doclrinam,
connaîtrez à la fin que vous avez parié pour solam verè calliolicatn, confugiant necesse est.
une chose certaine et infinie, et que vous n'a- Vid. insuper plurima alla bis aHinia vel
vez rien donné pour l'obtenir, i idonlica, tuin doj)rompla ex Tbeologià Rolo-
Corollarium 111. — Ergo verissimus est Tlieis- magensi ad calcem voliimiuis, lum ab ipso
vms, fal.sHsqne omuiiib cl absurJus Allicistiius. nosiro auclore ad finem hujiis tractatùs de Re-
Alioqui diccndum cssel socictalem et privato- ligione, remissa.
rum felieitatem errore essenlialiter fundari at- L'i ipsi tandem argumentum tanii momenti
que pcrstaro, essenlialiter autem veritate des- concludamus, baud injucundum orit idem di-
Irui. Porrô illud absurdissimum est, omnibus serlis verbis ab auclore anonymo légère trac-
scilicct notionibus et sensui commun! conlra- tatum : i Lu Athée fait pour être obscur, et
dicens. Semper enini et ubique error, scu « qui n'a pu se faire remarquer un instant
idearum iiwrdinatio, ut quid malum et uoxium i (lu'à force de choquer le boa sens cl la dé-
habilus est ; adeô ut crror ipsc nunquàm nisi « ccnce, a bien osé imprimer ces paroles :

sub vcritatis nomine prodire audcat. Ergo, etc. « Les Athées voudraient que le magistral d'une
39 DL VEKA UtLiGlOiNE. 40
qraiule nation, en consacratit par une loi la chose de réel. Le mensonge est une néga-
liberté (tes ailles, fil néanmoins sentir l'absur- tion ; il est, par rapport au vrai, ce que sont
dité et les inconvénients de tous ces cultes, dans les ténèbres par rapport à la lumière. Il fau-

des proclamations sages, adressées aux pères drait élre incapable de lier deux idées, cire
de famille et aux chefs des maisons. On pour- absolument étranger à toute bonne niéta-
rait ciler d'autres Alliées encore, qui ont eu pliysique, pour ne pas sentir qu'une doc-
la bonlioniie de penser (jue l'exlinclion de trine nécessaire au bonheur des hommes, à
toute idée religieuse serait irès-salulaire au la conservation des sociétés , est une vérité.
genre iiumain, et qui semblaient répandre L'existence et la félicité des sociétés humaines
leur doctrine avec un grand air d'innocence, ne saurait porter sur le néant du mensonge.
élant les seuls à ne pas rougir de leur sin- t Mainlenant je m'adresse à l'Athée , et je
gularité monstrueuse, comme on voit les in- lui (lis : Si le dogme d'un Dieu et d'une
sensés et les enfants ne pas rougir de leur Providence est nécessaire au maintien , à la
nudité. Toutefois soyons justes, même avec prospérité de l'ordre social , ce dogme est

ceux qui ont voulu briser parmi nous la vrai : et vous, qui osez le nier, vous voilà
règle de toute justice. Il faut convenir qu'il convaincu d'erreur. Si vous avancez que le

est des Athées qui croient que leur impiété genre humain peut s'en passer , vous voilà
bonne pour eux, ne le serait pas pour la en opposition avec le cri de l'univers entier,
muliiiude, que c'est là une de ces hautes avec l'expérience de tous les peuples, et de
conceptions réservées pour un petit nondjre tous les siècles , et dès lors vous êtes con-
d'élres privilégiés , dont l'àme fortement vaincu de folie. Les Athées ont si bien senti
trempée est à l'épreuve du sens commun. que leur système entraînait la ruine de l'or-
// faut une religion an peuple , telle est la de- dre social, qu'on les a vus célébrer à l'envi
vise de ceux qui sont bien aise de garder les délices de l'état sauvage; car c'est là

pour eux la belle éducation et les belles une des causes secrètes de leur prédilection
manières, et qui renvoient au vulgaire une pour la sauvagerie.

religion incommode. Quoi qu'il en soit, il est « L'Athée le plus décidé ne l'est jamais par-
facile de convaincre d'erreur les Athées par faitement ; il reste dans la partie la plus
les dangers mémos 'le leur système : la dis- cachée de son cœur des impressions d'idées
cussion est un peu sérieuse, mais elle ne religieuses dont il ne peut jamais bien se
sera pas longue : défendre. L'homme est ,
par le fond de son
t L'homme a soif de la vérité comme du élre, si naturellement religieux!.... Une
bonheur; même eu la trahissant, il conserve main divine y grava d'ineffaçables emprein-
pour elle un amour secret. Quel est celui tes il a beau faire, il porte ce sceau divin
:

qui, en se livrant au mensonge , ne rougi- partout où il porte son cœur : cela est fort
rait pas de s'en avouer le sectateur? L'être heureux pour lui comme pour les autres.
intelligent vit de la vérité; c'est dans elle Mais supposons pour un moment un peuple
qu'il trouve sa nourriture et sa force; con- athée, intimement convaincu que Dieu n'est
çoit-on un être raisonnable dont la lin et la pas , qui soit privé de toute idée religieuse,
vie ne fût que dans l'erreur ? Ces angoisses, et n'en fasse dans aucun cas la règle de ses
ces agitations éternelles dont les hommes affections et de sa conduite, alors nous au-
se tourmentent , (pic sont elles autre chose rons l'aihéisme pratique. Lli bien ! quel est
(jtie les symptômes d'un esprit languissant celui qui serait empressé d'aller vivre au
d'igiiorani.e et de faiblesse, qui lutte contre milieu de ce peuple ? Est-il môme d'athée
les ténèbres pour arriver à la lumière, et qui en eût le courage? Celui qui hésiterait
trouver eiiliu son rfpos dans la possesLiion ici pourrait bien avoir aillant d'esprit que
de ce qui est , dans la Vé.ilé'.' les sophistes du dix-huitième siècle ; mais
I Mais si l'Iiomme est fait pour la vérité, comme eux il se montrerait parfaitement
comment le genre huinain, pour élre heu- élranger à la connaissance du cœur humain.
reux, aurait-il bCMiin du incnsonge'.' Molie « Si l'Athée a raison , le système (jui dit
nature serait en conii.idiction avec elle- qu'il n'y a j)oiiit de Dieu est une vérité. Mais
même si d'un côté
, faite pour le vrai, elle
, quelle est donc celle vérité que tous les
ne pouvait de l'autre Ijouver son bonheur peuples, tous les sages, tous les législateurs
(pie dans le faux. La vérité est (faclque ojt^^'poussée comme le lleau le plus des-
41 bÈ EÎClSTËNtlA DEL î|
« tructertr dies familles et des sociélés , avec î Mallet-Dupan) Voliahe donnet me énergique.
€ laquelle les hommes sont plus méoiiaiiis, les « leçon à dWlembert et à Condorcet , en ren^
f nations plus indisciplinables , les crimes « voijaut tous les domestiques de l'appartement
ï plus multipliés sur la terre? Qu'il soit quel- î au milieu du repas , et en disant ensuite aux
i quefois nécessaire de préparer les lionmies à » deiix académiciens : Maintenant, messieurs,
< la vérité, comme on prépare insensiblement < continuez vos propos contre Dieu ; mais comme
< les yeux malades à supporter l'éclat du j je ne veux pas être égorgé ni volé cette nuit
< grand jour, cela se conçoit; mais une doc- 1 par mes domestiques, il est bon qu'ils ne vous
( trine constamment et universellement nuisi- i entendent pas. i

ble n'est pas une vérité, c'est une monstruo- (De l'Accord de l'utile et du vrai. Article
sité. Les philosophes du dix-hniiième siècle,
anonyme extrait du Journal des Débats du
pour autoriser leur audace à tout dire, ne dimanche 14 octobre 1804. )
cessaient de répéter que la vérité ne saurait
(Explicit annotatio. P. S.)
nuire aux hommes. Je le crois comme eux
Objicies 3", cum eodem (i) Experientiâ :

répondait Jean-Jacques ; mais c'est à mes


habemus compcrlum homines in viià insti-
yeux une grande preuve que ce qu'ils disent
lucndà parùm sequi philosophica principia;
n"est pas la vérité.
V. g., Sioici qui lato cuncta constricta esse
< iMontesquieu a dit qu'une religion, même ,

fausse, était encore le meilleur garant de la


dicebanl, tollebantque humanam libertatem ,

omnium philosophorum uti minime debebant


probité des hommes : c'est qu'une religion
exhoitationibus ad virtutom , et lamen nulia
fausse ne l'est jamais entièrement : elle
secla exiitit à quâ tôt praîcepta prolluxêre.Sic
lient comme par la racine à une vérité dé-
etiam quolidiô i,on sine admiralione cernimus
naturée : tel fut le polythéisme. Des dieux
cos qui tenent fidem christianam de œlernis
,
sanguinaires qu'on apaise par le sang hu-
post mortem crucialiLus, neque carent quoli-
main des dieux infâmes qu'on adore par des
;

dianis admonilionibiis, tamen in vità agenda


infamies, voilà Terreur; el sous ce rapport
isiorum principiorum parùm memores esse.
l'idolâlrie détruisait l'homme et les bonnes
Ergo concludi potest vix uUani esse religionis
mœurs ; elle était nuisible. Un être en géné-
vimad promovendam, autatheismi ad minuen-
ral supérieur à l'homme et maître souverain
dam virtulem.— Respondeo Distinguo ani.
de toutes choses, qui exigeait les hommages :
:

Experientiâ habemus comperlum homines in


des mortels, voilà le fonds de voriié qui en-
viià insiiluendà parùm sequi philosophica prin-
r veloppaii le ténébreux paganisme ; et sous
cipia, ubisuni contraria vel sensibus iniernis,
I ce point de vue il était, quoique irès-impar-
quos exuere non possuni, vel opposila cupidi-
I failement, conservaieur de l'ordre et de la
laiibus,quarum vi abripiuntur,C. L'bi sunt cu-
I société. Quand des préjugés sont utiles, ce
pidilaiibus consentientia, N. Haud mirum sanè
I n'est pas comme faux , c'est comme secrè-
est Sioicos, qui fatum defendebant, in agendo
I lement liés à quelques vérités premières.
non esse socutos principia sua, quia illa vis
« Je me résume : l'athéisme est universelle- est
ualura) liberos nos esse perpeiuù declarantis,
( ment nuisible; donc il est faux. Le dogme
ut ad illius vocem ol)surflescere non possiuius,
I d'un Dieu et d'une Providence est uiiiver-
quodammodô iiivitos ad assensum,
el cogat nos
I sellement utile ; donc il est vrai ; donc il
Neque etiam mirum est quùd illa principia
f faut croire en Dieu..,. Cela est bien dur.... ,

non inclinent semperanimos, qua; habenl sibi


« Allons, messieurs les Athées, résignez-vous.
contrariam vim appeiitùs; quia tanla hominum
« ^e^vton ne prononçait jamais le nom de
imbecilliias, tanta levitas est, ut abrepii
« Dieu sans donner un signe de respect , et œsiu
cupidiiatis, cisi videant meliora prohenique,
I soit dit entre nous, ISevvtun ne passe pas
détériora tauien sequanlur. Sed sanè res
I pour un sot. Du moins les Athées devraient esset

t bien garder leur doctrine pour eux seuls, et admirationedignissima,sivisappelilOsauctaau- r

ctoriiate priucipiorum, ut est in alheismo,


I ne pas chercht'r à la comnmniquer même à non
un petit nombre d'adopies
inclinartH volunlatem; cùm plerùmque habeat
( : le disciple veut
illam vim, etiam reniienle raiione et
( a son tour devenir maître, et la contagion terrente
conscienlià ; imô sub aelernorum supplicio-
< gagne au loin. Hiippcîlons , en Unissant, la

t leçon donnée aux Aîhocs par un L'nind maî-


(1) Peus. div. c. 136, 167. Contin. des Pens.
f Ire. J'ai vu un soir à souper (dit quelque part div. 149.
ro. il.
4S DE VÈRA RELIGIONE. U
rum comminalione, uii observaiur in olije- esse potest : sed omnis auctoritas, ut posue-

ciionc. runi llobbius cl Spinosa, est potcslas cogendi


Ohjioios r cuin ooiltMii (\) allioisimim non ac virihus, non jure delerminatur ; ila ut si

liabore illain pravam pilicienliaiii in vilain lio- ci vis aliquis magi^lratibus nsislere possil im-

ujinura ccrtos nos faciunt mores eoruni qui punè, et jure poterit resistere. Vel sic idem
Deuni olini cl n(»slris lenijoribus suslulèrc; conlici potest : auclorilas magislratuum et jura

Diaiîora;, Tiiouilori , Lvouieri , Mcanoris, Ili|)- oninia civilia puuuulur in bonà Hdc, scii obli-

ponis, quorum conspiouain virlulom fuisse nio- galione ad scrvanda fœdcra inter magislratus
niori;c prodiuiui est : quibus ailjungi eliani et i.lebem inila. Atqui in hypollicsi alheorum
possuni Epieurus ipse et apud Uonianos Cas- lides bona, ut omnis alia virlus, rcs ludicra est^

sins, Allious , Pliuius anliquior; iuter recen- nec est ulla obligatio ad servanda isla fœdera,
rinres, Vaniiiiot Spinosa. Probaiil cliani exeni- praeler coaclionem : quisque naturali inclina-
pla gentiuni niultarum, qu* sine religione con- lione et lege propriis'^ludet anlc oninia utilila*
conleiu viiam à niullis secnlis in soparalis la- tibus. Ergo 1° nulla est vcra el propriè dicta
uiiliis egerunl. — Respondeo 1" ex paucoruni in civilate atheorum magislratuum el Icgum
lioniiiium vilà nibil eondei in h:'ic re posse; auctoritas.
quia, ul supra diximus, in illis iioniinibus, qui 2" In republicà atlieorum, valdè impcrfecta

ingénue fuerunl educali, qui excullam ralio- est legum civilium sanclio (l), oui perfeciio-
oem habuorunt, et qui se tolos dederunl pbi- nem suam sola tribucre potest Religio. Nam
losophiae studio, sorvare vim magnain polue- perfecia logum sanctio, cùm praemio, lum
runt sensus jusli et injusti, aicjuc noia leruni pœnà continetur. Sed polilica poleslas sepa-

discrimina naturae exculiae boniiate vicii sunl.


: raia à religione pœnis lantùm leges suas san-
Cùmque etiam singularilaie doclrinae oculos dre potest, prsemiis nuUo modo : delerrere
in se omnium convertissent non parùm cos , potest à violaiidà lege; ad eamdem servandam
afliciebal pnbiica exisiimatio. Denique necesse invilare non potest . Idque ob duplicem ratio-
qunque ipsis fuit, ut bonâ vità amovcrent pu- nem, banc primùm quùd magistralus non ha-
lilicam invidiam, (f lam ipsis constabal philoso- beat suQicientem bonorum seu prsemiorum
phandi ratio ablmrrens à vulgi opinionibus. supellectilem, ut dividere unicuique possil

Sed hnec mo!iv;i in vulgus rude et incuiluni, pro meritis : deinde quùd, etiamsi sudicien-
gentcmque atbeorum vim aliquauï nullomodô teni bonorum baberet copiam ad remuneran-»
servarent. 2° Dicimus nullas génies existere dos bonos omnes, tamen qui essenl boni nun-.
aut extitisse olim sine noiilià Dei : quod se- quàni scire possel, cùm id pendealex inierno
quenli argumente demonstraluri sumus. hominis in agendo consilio. Iluic dcl'eclui me-
detur Religio, dùm in bouarum omnium actio-
Propositio III.
num remunerationem prœmia maxima pollice-
Agnitio Numinis staltïs civilis prœcipuum funda- tur à Deo, qui omnibus nostris non lantùm
menliim est.
actionibus praesens est, sed ipsis etiam inter-
Probatio. — 1° In republicà atheorum nulla vcnit cogitationibus, et sic eincit ul excite-

e&set vera et propria magislraïuuni et ligum mur ad benè agendum spe praîmiorum , quaei

oiviiium aurtorilas. Nam auctoritas propriè liomincs non possuni concedere. 5° Potesla%
dicta, est lacultas non lantùm vi cogendi , sed civilis qua'dain lantùm ollicia juberc potest,
ila jure imperandi, ut subdili, nullà vi inler- no)i omnia : cogit lantùm ad ea qu% juriscon-
venicnio, agnoscant se verè ol)striclos esse ad sulli vocani, perfectie obligalionis, el justitiae^

parcndum; idque scmper etiam in secretis lo- stricte sumptse , qux necessaria sunt ad ipsara-
tis , ubi nulli testes: et proinde obligatio sociclatisexisleniiam, nequaquàm verô ad oflin

(|uaui parit auctoritas, suppoiiit taies causas, cia benevolentiœ elcliaritalis, seu, ul vocantur,;
qn:eiiilcriùshominisconscienliamita alficiml, impcrfeclae obligalionis, quce necessaria sunt
ut ex propria; rationis consilio agal et judicet ut socielas lœta sil et jucunda (2). Ncque,
se non reclè seu non jnre posse resistere (i). illa priora omnia justiiiai jubere potest, aut;
Alqui toile Deum, iegcm naturalem et con-
soicnliani. auctoritas bujusmodi in civilate nulla (1) Sanclio est ea pars legis, quâ imponitur
obligatio ad parendum praecepto, vel per polli-'
(IJ Pens. div. c. 174; et conlin. des Pens. ciiaiionem pneniiorum vel per conuuinatio-
div. Ui ncm pccnaruni.
II
(2) Vi^e infra, ubi de lege naurali. (2) Vid. infra, ubi de jurisprud. nat. ^
DE EXISTENTIA DEI. 4G

fflla alHef confirmare qahm jurejurando in lam à legislatoribus invenlam fuisse ad salulem
jïiullis casibus, ut cuique atlendenii patebit. et incolumitatem reipublicae. Hobii et Cardan
Mine pulchrè scripsil Seneca 1. 2 de Ira, adversùs banc parlem objeciionibus infra res-

c. 27 « Quàm angusla innocentia est, ad


:
pondebimus, ubi de Lege naturali.
» leg^m boniini esse Quantô latiùs offîcio- '

> rttni palet, quàm juris regala ! Quàm raulia


Argumemlm II. — Ex consensu naliomun.

« pietas, humanitas, liberalilas, juslilia, fldes


Argumentum hoc ab auctoritate human
'é exigunt; quae omnia extra publicas tabulas
generis quibusdam eliam christianls scriplori
» sant. » Sensns autem numinis, quod bono-
bus parùm firmum visum est ; illo tamen cuni
¥um malorum habeat ratiouem, ad omnes
et
eô majore utemur fideniiâ et securitale ,
quod
excitai virtutes, et ab omnibus avocat pecca-
nullum fuerit , quo ssepiùs veteres sapientes
tis. 4''CiviUs potestatis defectus in lioc maxime
contra atheos usi sint ; nullum in quo alhei
apparet, quôd publica tanlùm delicta attingat
majores invenerint difficullaies : adeô ut Demo-
ifuatenùs manu , ul ait Tullius, lenere potest,
critus ad idola quaedam deorum tenuissima in
privata verô ignorel. Et prseterea liumana ju-
acre volilanlia aique in sensus irruenlia con-
dicia vilandi spes affulgere solet ,
quia ssepis-
fugere necesse judicaverit; et Epicurus, qui
6Îmè nuUa sunt, saepè eliam falsa ; iniô ex
caeleras omnes raiiones noslras refellere cona-
ipsis facinoribus quandoque impunitas oritur,
lus esl, hâc adductnm se esse dicerel ad cre-
Cùm naagnam quis scelere sibi conciliai poten-
dendum qnanid.ini inipressam esse à naturà
liam. Seususverô divinae providenliae seu Re-
animisomnium anlicipatam Dei notitiam (1).
ligio, dùm nobis exhibet Deum supra et circa
nos stantera; factorum, dictorum , cogitatio- Propositio.
numque c(MîSorem; qui habiturus sitbonorum
Commvnis omuimn lioviiitiim in omiii atate et
et malorum rationem , homines in omnimodâ
in omni loco comtans et perpétua vox atqiie
constilnit necessitate legibus parendi, eliam in
serUenlia fuit, esse Deum, atqne hujus tam com-
secretissimis locis, omnem toilcndo spem fu-
viunis opinionis summa auctorilas at. In atlieo-
giendi supplicii. Haec omnia complexus est
rum verb liijpotliesi univerm gens liumana va-
Cicero de Leg. : « Quis non videat, quàm mulia
nilatis et stuttitiœ incn'dibilis condemnatur,
I lirmentur jurejurando? Quani^ salutis sint
quod summœ est arroijantiœ et intolerabilis
( fœderum religiones? Quàm muitos divini
impudentiœ.
t supplicii timor à scelere revocetï Quàm san-
f- eia sii civium inter ipsos socielas, Deo im- Probatio. — Du« parles sunt : i" nullani

{ morlali interposilo, lum judice, tum teste? » fuisse usquàm vel nunc esse genlem atlieam.
liane religionis vim ad cives continendos ad- 2" Humani generis consensionem summam ha
eô intellexerunt législatures omnes, utsiudiosè bere auctoritalem.

quisque populorum animis inculcaverit esse Pars prima. — Haec pars, qn» circa factum
deos, et ad eorum iribimalia cujusque hominis versatur, conlici aliler non potest , quàm ex
vilam expendi : ex quorum omiiium mente variarum gentium hisioriis , ex gravissimorum
pra?cipiiTullius de Leg. : i Sit hoc à principio auclorum lesiimoniis , et ex primorum Icgisla-

< persuasum civibus dominos esse omnium lorum, quorum aliqua est memoria, agendi ra-

t rcrum et moderalorcs deos; caque quae ge- lione.

< runinr eorum geri vi , ditione et numine; i" iNalionum omnium hisloriaî fidem numi-
c eos denique oplimè de gencre luimano me- nis ubique propagatam exhibent, liii primum
I reri ; et qualis quisque sit, quid agat, quid possumus auctoribus anliquissimis populis,
« in se admittai, quA mente , quà pietate colai llebra;is, Chaldaiis, .-Egypliis, Indis, Persis,
i religiones , inlucri ;
piorum et inipiormn Arabibus, Gelis, Gallis, Germanis, Graecis, Ro-

« liabcre rationem. i Imô omnes ad unum manis, et omni retrô anliquiiaie in quà nul- ,

pliilosophi, elsi ex illis plures in philosophicis lum cxcmplum habcmus geniis atheae. Colla
dispuialionibus Deum sustulerinl aul futu- quidem apud Ciceronem Velleio epicureo ex
ram vilam, liane tamen opinionem deorum cl consensu gentium arguuicntanti respondel (2) :

immortalium animornm scrvandam , lanquàni « Unde nota; libi sunt ojùniones nationum.
legibus praesidium Urmi&simum, pulaverunt. < Equidem arbitrer mullas esse gentes sic im-
Athci eliam, hâc maniCcslissimà uiiliiate Kcli-
(1) Cic. de Nat. deor. 1. 1.
gionis permoti, in orani avo decreverunt, il- (2) Ibid.
47 Ï)E VERA KELIGIONE. 4S

i m.iniial»' cfterauis , ut apud eas nulla suspi- tbraustes apud Arimaspos, à dsemone, seu

c cio ileorum sit. > Sed ipsa haec forma lo- bono genio; Rhadamanthus et Minos Creten-

qiiemli s.ilisiiuiical millam gonlem ad civiloni sium reges, à' Jove Crelensi ; Triptolemus apud

ciilium tloiluclaiii sine Doo fuisse ; ucquc ullum Atbenienses, à Cerere, gentilitià deà; Pytha-

eiiam apud barbares reperlum cxempluni, Vc- goras et Zaleuchus apud Crotoniatas et Lo-

lerihus populis coiisonliunl omnes, qui hotliè crenses, à Minervà ; Lycurgus apud Lacedœmo*

suni lerrae incoli, cilam maxime inculli : Mexi- nios, ab Apolline; Homulus à Deo Conso;

cani, Poruviani, Brasilioiises, Canadienscs, alii- Numa ù nympbâ iï^gerià, suas leges sibi tra-

que barbari uli constat ex optimis perogrina-


,
ditas gloriabantur. Inier omnes hos nullus in-

torumet navigatorum relationibus, lura anti- venitur ,


qui prima apud populum aliquem

quioribus, lum receiilioribus. posuerit religionis fundamenta, aut qui in suis

2" lIoMiinum gravissimorum testimonia con- instilutis populorum opinionibuset religionibus


firmant geniem nullam fuisse sine notitiA Dci: moreni non gesserit.

ita Plato (1), iia Arisiotcles(2),itaEpicurus(5,\ Objicies cum Baylio (1) : Ut confici possit

Cicero ( l), Seneca (5), Arlemidorus (G), A'Ma- ceriô existentia Dei ex consensu populorum,

nus (7), MaximusTyrius (8), Sexlus Enipiri- consensus ille débet esse omninô generalis

cus Dion Prusccensis (10), etc. Laudabimus


(0), sine exceptione ullâ. Atqui res ita non est.

solunnnoilô Plutarciuim et Julianum. i Si ter- Nam,


prier (M), invcnire possis 1° Testantur quampiures bistorici gentes
^ ras obeas , ail

« urbcs mûris, liiterls, regibus, domibus, opi- olim fuisse atheas. Taies erant Thoes, extremae

< bus, numismate carentes.... Urbem verô Tliracia; populus , ut refert Porpbyrius (2) ex

« lemplis diisque destiiutam, qux prcibus, Theophrasto. Taies Nasamones, narrante Dio-

« jurejurando, oraculo non utatur, non bono- nysio Periegete (3). Taies Gigantes, de quibus

« runi causa sacrilicet non mala sacris avcr- , Macrobius sic scribit (4) : i Gigantes quid aliud
c tere nilatur, nemo unquàm viclit. Sed faciliùs 1 credendum est, quàm bominum quam-
fuisse

< urbem conili sine solo posse pulo, quàm opi- < dam inipiam gentem deos negantem, et ideo
« nione de diis penitùs sublatà civilatem coirc i existimatam deos pellere de cœlesti solo vo-
< aul constare. i Julianus aulcni scribit (12) : < luisse. » Taies Phlegyes, qui ab Homero (5)

« Omnes ante doctrinam numen esse aliquod dicuntur Joveni non curare, et in scboliis ad
« persuasi sumus , eô respic iendum ,
ad eum Iliadem (6), atbei vocantur. Taies Allantes,

« prnperandum : credoque sic animos noslros genusquoddam i£thiopum, qui athei dicuntur

I se habere ad Deum, ut visu praedita ad lu- à Strabone (7) et Meiâ (8). Taies Callaici seu

t cem. » Lusiiani, referente Strabone (9). Taies Galli,


3" Cerlissimum est apud nullum populum auctore Cicérone (10). Taies erant Arabes, teste
lidem nnminis legislatorum instilulis inlrodu- S. Nilo(H). 2** Multas quoque gentes in orbis
clam fuisse ; è contrario videmus iegislatores partibus recens detectis sine religione vivere
o'iines, quorum aliqna est memoria, suis legi- ex multorum peregrinatorum el navigatorum
bus |)nesidiiim qu;esivisse in populorum reli- relationibus comperlum est, quorum testimo-
gionibus. Siquideni oinnes fermé linxère se à nia plura collegit Baylius (12). Taies erant Ca-

diis gcntiliiiis et tutelaribus ,


qui maxime à po- narienses, teste Columbo (13). Taies incolœ
pub) colei)aniur , legalos esse : sic Amasis et insularum quarumdam meridionalium , refe-

Mnevis apud yEgyptios leges ab Hermâ sibi rente Jacobo le Maire (14); el insulse propè
datas commenti sunt; Zoroaster apud Baclria-
nos, et Zamolxis apud Getas, à deà Vestà; Za- (\) Contin. des Pens. div,
(2) L. 2 de Abstin. ab anira. p. 152.
M) DcLeg.l. 10. (3) Perieg. vers. 210.

(\i)Ad Nicom.l. 10, c. 11. (4j L. 1. Satur. c. 20.


(5) llym. in Apol. v. 279.
(3) Apud Cic. I. de Nal. deor.
Prim.Tuscul. G) N. 302.
(i)
(5)Ep. 11". 7) L. 17, p. 823.

(G) L. 1, c. 9.
81L. 1, C.8.
(7) Var. bi-l. 1. 2. c. 13. (9) L. 3, p. 1G4.
prim. (10) Oral, pro Fronteio c. 9.
(8) DilT.
(9) Lib." 1 contra Physicos, c. 61. (11) Narr. lert.
(Kl Or. 4."). (12) Contin. des Pens, div. sur la Com.
(U) Contra Citlotto- Epie p. 1123. (13) Navig. c. 2.
(12) Ep. ad H.MOcl. (14) Descript. Navig. 31 mail.
4y DE EXISTKN IIA DEl. m
l'iltus Guineae novae, narrante Schouten (1); et isla sacpiùs vis est vocis isliu.a, ailui, apud
et insulae vel terrae Yedso, seu Jeso propè Ja- veteres. De Ailantibus scribit solumtnodô
poniani (2); et insularum Cubae, Hispanio- .Mêla, « quôil soleni execrenlur, et dùui oriUir

lae, etc., auclore de Laet (3); et insularum « et dùm occidil, ut ipsis agrisque peslileruni. »

Marianarum, referenle P. le Gobieu (4); et Strabo quideiu de .Etbiopibus, qui ad toiri-


insularum Antillarum (5). Taies Brasilienses, dam habitant, eadem refcrt, et add t « (juôd

ut narrant Leri et Ric'iier (6). Taies Cana- I nonnulli athei putarentur. » Sed sine dubio
dienses, Hurones, Souriquosii, Arraouchicosii, ob banc solam causara quôd solem execraren-
testibus Gabriele Sagard (7) et Lescarbol (8). tur; quemadmodùm Judaeos vocat Plinius
Taies tandem Cafri, seu Hottcntoli , accusante I gentcm conlumelià numinum iusignem. 5 et

ïhevenoiio. 3° In illo antiquissimo et iloren- Chrisliani ab ethnicis dicebanlur, sacrilegi,


lissirao Sinarum imperio secta est non homi- profani , athei. Non affirmât Strabo Callaicos
nuni rudium , sed litleratorum, laiè diffusa, seu Lusilanos nullum Deum agnoscero, sed
quaeque principatum obtinet : illa lamen , re- quôd ila aliqui dicerent : et eodem loco narrât
ferenlibus gravissiniis aucioribus (9), nulluni Celliberos ad sepienirionem vicinos, et Deum
in rerum universitate Deuni seu nientem ciim agnoscere, et sacra facere. Ciceronem Galles à
consilio gubernanlem agnoscit, sed tantum- religione alienos scribentem secum non con-
modôvim quamdara cienlem sine ratione motus sentire probat Vossius (1) : longé major est
necessarios. Caesarisauctoritas qui Iradit (2), < nationemora-
Hespondeo î" : Nego maj. Agnoscunt omnes « nemadmodùm fuisse debitam religionibus. i

scripiores nationes atheismi suspectas esse S. Mlus parùra eliam secum ipse consentit,

omnium maxime barbaras : « At ex gentibus cùm paulô post doceat illos Arabas religione
« illis tam efferatis et inhumanis , ut ait Por- carentes, < solerc slellam matutinain adorare
• phyrius (10), non oportet ab aequis judicibus < et sacra illi facere. »

« convicium lieri naturae humanae. v Numquid 2" Quod spcctal relationes navigalorum de
jequum esset de corporis humani habilitaiibus barbaris Americae, seu Africae, seu Asiai popu-
judicare ex caecis, vel surdis, vel niuiis, vel lis, non est temerè omnibus adhibenda (ides,
contractls ; aut dotes animi humani ex idioiis, ob multiplicem causam. Primùm, quia plures
stupidis, vel insanis colligere ? Sine dubio spé- ex levissimâ conjectura nobis mores illorura
cimen naturae cujuslibet à naturà opiimà su- hominum relulerunt, cum quibus nec sermo-
raendum est. Respondeo 2°: INego min., et nem conferre polerant, nec audebant tanlûm :

1° quidera levia sunl illa ,


quae ex veteribus sciebant, quantum ex spécula videre licebat.
scriptoribus afferunlur ad minuendam eorum Hujus generis relationes sunt multae, ut Le
auctoritatem ,
qui supra laudati sunt. Singula Maire de insulis meridionalibus , Schouien de
exempla expendamus. insulà propè littus Guineae novae, et eorum qui
Quae de Thoibus apud Porpbyrium, et de olim de lerrâ vel insulà Yedso scripserunt :

Nasamonibus apud Dionysium leguntur, nullo neque praedicli auctores absolutè affirmant
'

alio lestimonio conlirn)antur, et ad implus illo- illos populos carerc reliiiione, sed se pauca
runi populorum mores referenda sunt. Certè detexisse religionis vesiigia. Secundo : plcra^-
novimus Thracas et ^ibiopas ,
quibus illi an- que relationes isiius generis nullum in inilio

numerantur, Deos agnovisse. habuêre fundamentum, nisi crudclissimorum


Macrobii verba de Giganiibus non factum hostium calumnlas. Aoceplae enim snntab illis,

continent, sed fabulae arbitrariam explicalio- qui inhumanè depopulati sunt regiones illas,

nem. Phlegyes Jovem non curantes benè ab et qui ut iiividiam bonorumque indignationom,
Euslalhio dicuntur Iwmines improbi et latrones: quam crudelitatesuà excitaverant, aIi(iuatonùs
minucrent, illos miseros homines alienos ab
(1) Diarii p. 47.
omni humanilate exhibuerunt. Certc narrât
(2 Maff. ep. I. 4. april. 28. 1565.
(3) Descrip. Ind. occid. I. 1. c. 10. Benzo (3) Hispanos, cùm coniinentem invasis-
(A) Hist. des iles Marianes. scnt, et mullas experirentur difficultates in
(b) Arnaud, quatr. dénonc. du péché phil.
tantà coercendi imporio suo multitudine, om-
(6) Hist. Nav. in Bras. c. 16," p. 225. Bayle
Dict. crit. art. Leri. nibus vitiis apud rcgcm populos illos oneràsse*
(1) Hisl. du Canada.
(8) Hist. de la Nouvelle-France, 1. G, c. 6. (1)L. Ide Idol.c. 37.
Coniin. des pens. div.
(9) Bayle, (2) De bcll.Gall.l. (J, c. 16.
(10) L. de Abstio. (3) llisl. nov. orb. 1. 10, c. 8.
51 DE VEilA RKLIGIOiSE. a.^

ui (Hlieiiiiii obiiiic'ioiit (iiio iitl pcrpcluani sor- mail principium liment, qucm Mahoga a^r,
vitiilem iiiiiiies daiiiiKiroiiUir : cl lanioii scribil pillant , cui prx'seriim sacra laciunl : sacer-
illo^ laiilùiii acc'usalos luiic fuisse idololalrix' : dotcs liabcnl, quos IJjycz vocanl. FalsQ
ncque ulla alla causa aflerri poiesi, cur lania accusai! sunt Brasilienses, quôd nec Dcui£|:

«'xistat intcr varias relaliones opposilio. Oni- nôssent, nec ullum nomcn Dci apud ipsos
iiiuin jiririia', eililx' à viris qui plouani cl peire- esscl : Iiabenl Deimi primum cl summum
ciam habehanl illoium popuiuruni noliiia m ),
qucm Tupa cl Tupana nuncupanl sacerdoles :

illis iribuuni relijjioncui cl sacras ca;renionias, ctiam habent per quos sacra faciunl (1). Huro-
V. g., incolis Cubic, llispaiiioke, clc, dùin ilios nes, Souriquosios, aliosque Canadae Barbares
nullani habcrc rocemiorcs sccipiorcs (2) allir- Deum agnosccre, cui vola et muncra oflerunt,
iiiavt'rinl. Tcrlio : nuiiloruiu sciiploruin Icsli- extra omnenj conlrovcrsiam est (2). Gabrieï

nioiiia luillum aliud iiabenl lundainentum, nisi Sagard el Lescarbol negant solummodù eos
quod ajiud illos populos nulla lenipla , niillas cognosccre vcrum Deum. Ccrlum quoque est
aras, nulla publica sacroruu» niinisleria con- Cafros seu Iloltenlolos unum Deum summum
spexcrinl ; id tanicn nulio modo argunienlo agnosccre, qucm magnum ducem vocanl : cor
cet, illos non habere noliliajn Dci, ncc ciiam 1ère praeterea solcm el luuani, el sacras habere
admiralioneni noslram babcrç debcl , si cou- cairemonias, lestes multisunl (5). UniiisP.l^j
sidorenius quùd vagi cl palabundi vivanl sine Gobien de incolis insularum Marianarum tesU^.

civilale ci sine Icge. Forlè didiccrunl à inajo. moniuni nullo contrario refellere possumus ;

ribus nuUuni cullum, nisi inlernuni animi, sed nescio an valdè ipse sibi consenliat, dùni
Dec graïuni esse : refcriur (3) elenim unum scribii eos credere animos immoriales, hisque-
ex barbaris Canada inierrogalum, cur Dec repositas esse vel laelas post mortcm sedes, vel
preccs cl sacra non facercl , rcspondisse reli- tristes in inferis, quibus praesidet malignus ge-
cluni es»c unicuiquc, ul id aniuio inleriùs pcr- nius. Quis prœsidei laetis sedibus?
ficcrel. Legimus eliani (4) Winsiow, qui unus, 3° Tandem quod ad , Sinenses atlinel, haud
ex priniis planlatoiibus in Angliâ nova exlilit, diflllemur apud eos atheos esse, veletiam atlico-
didicissc à barbaris, illos agnosccre nnuiu Dciim rum sectam, qnalis eral apud Graîcos et Ro--
supremuni cl plures inleriorcs : cl ideô correxil, manos secla Epicureorum al ncgamus illam :

quod anlca de illis rciulerat deceplus exlernà sectam , aut apud eos antiquam esse, aut ialè
specic , vidolicel eos esse sine Dec. Tandem à diffusam, aut imperium lenere.
niuliis rcleriur de incolis insulae Madagascar (o) El primùm quidem illi ipsi auclores, quos
cl Anicricai populis diclis, Nouragues cl Aco- laudat Baylius, conlitenlur doctrinam veterum.
quas , et Galibis {{}), quod etsi conseniianl in Sinarum per duo annorum millia sanctissimam
agnoscendo uno Deo, illi lanicn nulluni prai- in hâc parle fuisse el agnovissc illos unicum
stenl cullum cxlernum. Quarto : populi , qui Deum , boiium el sapienlem rcrum omnium
suspicione alhcismi maxime laborabant, mul- condilorem, conscrvaiorcm el gubernalorem
lorum Icslimoniis, quorum major auclorilas ad quem in allliclis rébus confugiebant , et in
est absolvunlur. Sic Canarienses, quos Colum- cujus prsesidio spem omncm ponebant (4).
bus accusaveral, unum Dcuni agnovissc virlulis Deinde quôd illa alheorum secla valdè dillusa
rcniuneratorem et scelerum vindiccm, con- in Sinà esse ncqueal, manifeslum est ex eo
stat ex liislorià suhactionis istarum insuiarum- quôd iidem auclores référant eanulcm vetuslis-'.

Sic Caraiba; insularum Anlillarum (7) aliuni simam rcligioncm vigcre apud liileraios ; popu-
Deum boni principium agnoscunl, alium V

(1) Laet, de Or. gent. Amer. p. 193. MM".


(1) Vid. Pelrum martyr. Anglerium dec. 1, grav. de liras, reg. c. 9.
c. 1, 0. dec. 3. (2) Lalilau, mœurs des sauvages Améri-"
(2) De Laet. supra. cains.
(5) Voyage du S^ Champlain, l. 5, c. 5. (3) Joan. Dos Sanlos, hisl. de l'Elhiopie
h) l'urchas, l. 4, 1. 10, c. o. orieniale, c. 7. P. Tachard voyage de Siani ,

(.5) Dcllon, rel. d'un vov. t. 1, c. 8, F. Gau- 1. 3, p. 84. M. de la Loubère, du royaume de


che, p. 119. Siam, t. 2, p. 112. De Ghaumonl, .Journal du
(6) P. Gillet, Journal du voy. dans la Guyane, voy. de Siam, p. 78. Ten Rhyne Schediasma
c, 7, p.- 81. de |irom. Bonae Spei. Pétri Kolben, Descri-,.
(7) Rocbeforl, Ilisl. morale des Antilles, c. piio capiiis Bonœ Spei. Histoire des voyages,
13, 11. Du Tertre, Hisl. iiat. des Anl. l. 2, vol. 5.
p. 56o. Kelaiion des Caraïbes du S', de la Horde, (4) Duhalde , Description de la Chine
c. 2 et 3. tom 3.
DE EXISTENTIA DEI. m'
{um verô variis sapcrstitionibus dedituni esse : corpora gravitent; sic benè sine dubio con-
Hiagnam partein scqiii pr*copla Laokiun vol cluderent eliam genus bumanum in regionibus

Xekia, qui innunierabiles deos Sinarum impe- australibus, sicut in noslris, maribus et femi-

rio intulit; alios idoloiairas esse et addiclos nis conslare, eoruni corpora eadem babere

cultui Foë, quœ nova superstitio invocla dicitur exteriora lineamenta ; et eorum animis insitos
1er mille annis posi tenipora Fohi Sinici iin- esse eosdeni appetilus et affecius. Jam verô
perii coudiloris, et 1600 posl Coiifucium. Ter- propler hanc earadem rationem et nos benè

tio, quôd illa litteratorum secia ,


quae hodiè concludimus australes génies esse dedilas reli-

in Sinâ dominatur et damnât lanquàm haereti- gioni, cùm septentrionales, orientales et occi-

cos scclalores Laokiun et adoratores Foë, non dentales sine exceplione ei addictas videa-

sit alheisticâ impietale infecta, constat ex tcsli- mus.


moniis plurimorum auctorum (1). Constat Pars secu.nd.v. —
Consensus generis humani
etiam ex eo, quôd vetuslissimis libris maxime suramam babere débet vira ad persuadendura.
addicta sit, serveique diligenier veteres usus, Nam, 1" prœstantissiraa ingénia hujus argu-
juxla quos ab imperatore cum maxinio appa- menti vira agnoverunt, Plato, Aristoteles, Ci-
ratu, slatulis temporibus, régi cœli sacra fiunl. cero, Seneca. et alil. « Firmissimura hoc af^

Çonslat ex ipso imperatoris testimonio, qui « ferri arguraenluni videUir, ait Cicero, cur

anno 1700 dignatus est edicto publico profiteri, « deos esse credamus, quôd nulla gens lara
Sinas non maicriale et visibile cœlum, sed cœli i fera, nemo oranium tara sitimraanis, cujus

Dominum qucm non nisi ad reveren-


adorare :
€ mentera non irabuerit deoruni opinio. » Et
tise testilicalionem cœlum vocant, sicut impe-
alio in loco : « Orani autem in re consensio oni.

ratorem suum ob eamdem causam palatii sui « nium genliura lex nalurae putanda esi(l). i

nomine nuncupant. Hanc conslantem doclri-


i Mullùra dare soleraus, inquii Seneca (2),

nam imperatoris fuisse et magnalum raultiplici « prasuniplioni omnium horainum : apud nos
testimonio confirmai P. du Halde (2). llli ergo i verilatis argumentum est, aliquid omnibus
litleraii apud Sinas athei carent omni auciori- « videri ; lanquàm, deos esse sic colligiraus,

tate et bonore : et mulla eliam dici possunt, « quôd omnibus de diis opinio insila sil, ncc
vel Deum
ad eos excusandos, qui aliura nullum « ulla gens usquàra est adeô extra leges mo-
admiltere videntur, praîter vira quamdam in < resque projecla, ut non aliquosdeos credat. »

naturâ, quam vocant Taiki vel Li. Nam hanc .2" Teslimonium generis humani in se conside-

vim, non solùm infiniiam et aeternam dicere ralura et independenler ab ejus causis, suni-

soient, sed etiam summè perfectam : viiam illi


niae est auctoriialis respeciu cujuscumque
aitribuunt, nominantque animam seu spiritura privali, nec sine magnâ arroganliâ et stulliliâ

cœli; et lam magnifiée quandoque de ejus conlemni potest. Nam, ut observavit Arislotc-
intelligentià et solerlià loquunlur, ut popu- les in Topicis, id verisiraile est, quod aliquibus
his non dubitaverit templa in honorera Li sapientibus verura videtur ; id majorera habet
seu Taiki aediJicare, eique vota et sacra la-
probabililaiem , quod sapientibus plerisque
cère. certum videlur; id majorera multô habet vcri-
Quod verô addii Baylius (3) oporlere nos similitudinein, in quo docti siraul et indoctt

probare non tanlùni nullam genlem cognilara consenliunl ; id denique juxla eamdeni rogu-
esse alheam;6ed perfeciâ enumeratione os-
lam censendum est babere niaxiraam proba-
tendere nullos esse populos ulheos in regioni- bililaiem et esse moraliter certum, in quo

bus australibus nondùra cognitis, vebenienter oranes omninô consentinnt. Cerlè in communi
absurdura est. Nam apud physicos summa est
vità bas régulas se(|ui necesse est liomines
vis analogiœ ad conficiendum : id pro cerlo omncs, et illas ipsi sequuntiir aihci : nam
habclur quod conslans experientia, cujus au- omnis ratio, inslitulioque vilsc in hominura

ctorilaleni nullaj anl paucissimai excepliones auclorilate versalur. El verô, aul aliqna est

imminuunt, confirmai. Sic concludunl omnia judicii humani auctorilas aul oraninô nulla :

corpora gravilarc, quôd omnia nobis cognita hoc posteriusnon aHirmanl ipsi athei, et iiimiK

ccrlè intolerabilc foret pronunliare genus ho-


(I) Martin, bisl. Sin. iniiio. Bartholi bist. minura non esse rationale. Sin priusadniilias,
Asiat. p. 5. 1. 1. Magaillans, novel. rel. délia
China.
(1) VideTusr. 1 de Nat. Deor., I. 1, c 17;
ii) Description de la Chine, tom. 4. cil. 2, c. 2.
(3) CoQtiu. des Pens. div. c. 15. (2) Vide Ep. 117, cl de Bcnef. 1. 4, c. i.
ftS DE VERA RELIGIONE. 8^
quôd aliqnn sit hiim.ini judicii auctoritas, in sumus (1); nec profectô, ut habet Tullius (2),

bûc re cerlè niinimè v;ilel)it; tiim propl«'rroi, « id nisl cognitum comprebensumque animis
dequà jiidicii.'iii prolorlur. iKitiirani, qn.tî om- « baberemus, non lam stabilis opinio penna-

nibus aperia ei obvia esl ; iiempe aitcndcn- i neret, nec confirmarctur diuturnitatc lem-
duni (iiiqiic tnnlùin est, qiiid interiîis naliira f poris, nec una cum secuiis, a.'latibusqiie

obiiiuniiinct, quid oxpref.snni in nntiirà cer- « lioiiiiiium invelerare poluissel. Elenini vide-

nai, qiiid in primis ralionis principiis conlcn- « mus cxieras opiniones liclas alque vanas
luin deprchendat : ttini proptor nnanimitalom, i diuturniiaie exiabuisse. Quis enim llippo-
quâ fit, ul nulld aiicloriialc aliâ suspendi pos- I cenlaurum fuisse aut Cbimœram puiat ?
sit vis teslimonii Jmjus bumani. Eu-nim si in ( Opinionuni enim commenta delei dies, na-
banc Doi .ignilionem consei.sisscnl taniùni iio- « tiiraî judicia confirmai. » Prœterea juxla
niincs rudes et inculli, dociorum conlradi- fundamentale ailieorum principium omnis per-
cenlium sentenliâ absqne dubio imminuta cs- ce|)iio, omnis cognitio est ex sensibus, ul ba-

sel plebis auctoritys. Vei si docti tanlùni in bet Lucretius :

banc opinionein convenissenl, opponi forlas«è Invenies primis à sensibas esse crealam
posset popiilornm vox, qui ducem secuii nalu- Notiliani veri.

ram plus sapiunt qiiandoque quàni pbilosopbi. Ex illo ergo explicare tenentur athei banc tani
\t illiquinoganl, quisunl?Paucissimi. Et qua- conimunem de Deo opinionem, alque ideô Epi-
•es? Quilius scilicel est illud scholaî slomma :
curus fingebat elïluere ex deorum corporibus
Comedamiis et bibamus , crus euint vioriemiir. vel quasi corporibus simulacra, quse nostros in-
Quai sententia, quae auctoritas gentis iiiius esse teriores sensus afficiunt. Democritus verô as-
potesl , apud quam nuilum est consilium sorrbai ba!c idola non ex deorum corporibus
quae, negleotis ralionis jjrsecepiis, ducem vita;
cfïluere, sed in ipso aère spontè nata sese per
libidinem lecerunt ? Nos conira tulum gcnus poros corpnris insinuare. Has ridiculas opinio-
bumanuni •'.umus « et consuliius est, si erran- nes exposuisse, confuiâsse est : ut et illam
« dura est, quandoquidein bomincs sumus, Cardani et Vanini docentium ex tactu siderura
« quùd cum ipso genore bumano crrarc videa-
natas esse et onminô pendere religiones.
i mur. > Aug. de Liil. cred. c. 7.
Objicies cum Baylio (3) : Auctoritas quae er-
5° Denique consensus ille uuiversalis sum- rori et superslitioni patrocinatur, nullius pon-
mam babelvlm ad persuadendum, si in causis
deris est. Alqui universalis consensus gencris
suis necessariis spectelur. >am cujusque eUe- biimani in mulforum errorum el vanissimarum
clùs uuiversalis «ausam aiiquam generalem supcrstiiionum patrocinium afîerri potest ,

esse oportcl. Atqui causa nulia generalis pra;- nempe ad astruenda eclypsiuni praesagia, co-
lerbas lingi potesl : videlicel nalunc insiiam nieiarum minas, vim siderum in vitam bunia-
el innjlam cogilationem ; vel naiuralcm et
(1) Auctor ibi non traditionem ipsam cora-
conimunem propensionem ad banc opinionem
muiiem ab origiue rerum duclam, velul testi-
penitùs animo combibendani statim atque nioniiim orah", scriptunique à gênerai ione in
menti proponilur; vel facile el obvium omni- geiier.iiionem transniissum rejicil. Sed cum
raliocinium duclum ex consideratione Tullio id conlcndil, scilicel lidem quà iiumeii
bus ,

lioiuiiies omnes confcssi suiit, non esse opi-


rerum juturalium ; vel denique conimunem
nionem ait iiominibus conficlMmacdeiiide ul)i-
iradiiionem acccplam à commuiiibus parenli- quc ddlusam alque per secnla pntpagalam.
bus et ab iuilio rerum ad ba;c usque leinpora Alioqui ipse doclissimiis auclor silii onliadi-
cercl paiilô int'ia in argmiienlo quarto, ubi ex
derivaiam. Sed si primum, vel secundum, vel
C'iuuniHii traililione otiiiiinm bnminum eviitcit
leriiuni concédant albci, convicti sunt, ul origmeni mniidi liaiid aMernam, primo
enli seu
proxiiiKi argumenio efiiciemus. Sin vero ex Deo es-e Initnoiidain. 'cm eiiain, infra disse-
I

rcns de rciigicme revelalà, parle 2, art. .->, §3,


irdditione accepta à coinnmnibns |tarontibus
ubi de cuiivenicniià vclusli^sitnarnm apudeili-
derivare velinl bunc oniniimi seculoruni per- n;cos religionum cum religione palriarchali et
peiuum sensum , in hàcce eiiam bypolbcai judaicà evolvil opiniones. eam ul proltabilio-
rcni li'uei, nimiriim Koligionem cliristianam,
magnaiii babere débet vim ad persuadendum
quam demonslravil niuiulo in pr.'BCipuis coa;-
primoruni parentuui auctoritas, (|ui quô pro- vam, esse Ibnleui or.ginem omnium ali:.r. un,
el
piùs aberant ab oriu rerum , boc meliùs (|u;e solun)moilô sunl lolld^m quasi liœres's à
sine dubio,. ca qure erant vcra cernebant.
priniari.'i illà lide in pravum detlexae. — P. -S.
(:> !.. âdcNat. D.or. c. 2.
Verùm banc hypolbesira vanam esse probabunt
(5) Peiis. div. c. 18 et suiv. cent, des pens,
mnia qune in sequenli argumenio dicturi div.
87 DE EXISTENTIA DEl 58
nam, divinationem, polytheismum et idoiola- bere. Denique istorura omnium crrorum ,

triani. — Respondeo, nego miiioreni. Nam polytbeismi, idololairise, divinalionis, alioruni-


faisum est iilis errorilius imbuUini fuisse uni- que apiid gentiles religionis adjunctorum cau-
versiim genus huinanum, sicut omnium ani- sas, principia, initia, progressus novimus :

mes occupavilreligio. Quotusenimquisque plii- nullam liabent constanliam, sed facile ex ani-
losopliorum vel sapieniùm luit, qui illis omni- misexlirpanlur. Religionis ipsius nullam cau-
bus addiderit fidem:sed profeclôsi sapieniùm sam nisi naluram, nullum initium nisi origi-
fermé omnium suffragio circa Dei existenliam nem rerum deprehendimus ; sicque naturae
careremus, nunquàm arripuissemus argumen- congruens est, sic penitùs ci infusa, ut nulle
lum hoc ab auclorilale hominum. Deinde non modo illam exuere possimus (1).
in omni loco et in omni lempore prœdiclis
opinioiiibus (idem dédit ipsa plebs. Asirologia
Argumextum III. — Ex sensibus naturalibus.

judiciaria, et divinalio, non sunt inditi sensus Quae superiori argumento de hominum uni-
ac universales, sed artes, quarum regulae supra versali senieniià et illius exteriùs consideratac

captum vulgi positse erant, de quibus multse auctoritate disputata sunt, spontè ducunt ad
natones ne fando quidem audierunt ;
quui et sensuum naturalium investigationem, ut pcr-
ab aliis recepise sunt ex soià sacerdoium au- videamus an illa tanta et lam conslans omnium
ctoritale. Nullum eiiam erat conslans plebis in unà re consensio non sit à naturà ipsà pro-

de eclipsibus et cometis judicium profectuin à fecta, et quai sit naturae auctoriias. Tamen
natuiâ, sed momentanea poiiùs terroris ex il- quoniam alius locus (2) erit illos sensus natu-

lis evenlibus impressio fuit. Quod ad polytheis- rales evolvendi , hic nonnisi breviter in illoruni
mum atque idololatriam atlinel, illa neque explicatione versabimur.
ubique obtinuêre ; et ubi obtinebant, conjun- Propositio.
cta erant cum notitià unius supremi et pra;- Interior naturœ humanœ vox , seu insifi à na-
potenlis Dei, deorum omnium, hominumque turà omnium liominum menlibiis sensus Dcum
parenlis , ut infra conficiemus ubi de unitato esse indicaut et universalem hominum consen-
Dei. Praeterea non lantùm ab universalilate sum peperére.
testimonii argumenlum petimus, sed ex na- Probatio. — Existit profectô Deus, si natu-
turà rei de quà ferlur judicium. Siquidem pu- rai vox summam habero dcbeat auctoritatein
tamus judicium illud de providenliâ, (nam hic et illius voce ad Dei noliliam perducamur.
non agitur de naturâ aut unitate Dei) non esse 1" Summa apud nos esse débet naturae au-
supra vulgi caplum, et omnes horaines ad di- ctoritas ,
quia illam solam nacti sunius in
cendam senlenliam admiltendos esse, quôd omnibus scientiis naturalibus pneceptriccm ;

quœslio dijudicanda sit ex ipsis sensibus, qui ncc illius vini tollere possis, aut in docendo
cuique sunt interiores ; aul ex sinïplici aspe- auctoritaiem, quin omnem simul tollasveritalis
ctu naturae, cujus omnes partes evidentia con- inveniendai viani : quid enim melaphysica
silii et solerli;« indicia forunl. At illa alla enu- verilasesl, nisi iJearum convt.'nienlia ,
qiiain
merala in objectionc suiil à vulgi iiilclligenlià sensu quodam natur* insito apprehcndiuius ?
loiigissiniè disjuncla : nequc idonei judices Quid veriias physica, nisi quae sensibus exiornis
sunt pif-rique rudes, qua», causa sit dcffcluuni nalurai nostia; adjunctis percipitur? Pone
soliset lun:e, vel oitùsel occasùs comeiarum. sensus naluralcs fallerc pos^e, aut univcisalcs
Possimi facile rudiores persenliscerc, aut ob- errorc"^ nalura; liuniana' adjiinctos esse, linem
vio el laciii quam-
ratiociniocon^eciiii vint esse omni dispiilationi posuisti : in quà seniperab
daiii cuncta cum consiliogubcrnaniem; quam- ali(|uo priiicipio certo et concesso est proliciS'
vis non distincte inlelliganl quai sint allribula
ceiulum. Et verô iti quàoumque hypolhesi
islius vis, vel quic ratio adininislralionisejus ;

ail per taclum sidcriim an pcr tutclares et


;
(1) Ouamvis in hoc seciiiido argmuenlo viiu
inferiores di os; an per parliculares volunla- abM)liilaiu coiiseiisui popiiloruiii UilMicre non
les, quarum indicia voluit esse éclipses, come- videalur auctor, eain lamcii r^onsensioiieni |»lii-
ribus in aliis ar^Minietilis invocal, ahpio iiisi-
tas, aliaque prodigia, res humanas modcrolur. giiiler in sccjuenli lerlio, ubi asscrit commu-
Idem sa;pè coîilingii ipsis pliilosopliis, qui oxi- nes cont eplioiios, prima ex gentiuni |)rinci|)ia

sieiiiiani nmllarun» in naiurà viriuni comper- conscnsii maxiiin' agnosci, a(; proinde notid-
nem Inijusniodi esse existenliam Dfi in quà
tam habcnt, cpininvis iioque lias vires, ncc ea- omnes consi-ntium. P. -S.
nmi cjtusis, iic<; oaniiii Ifgo-;. posisinl «loscri- C-î) l'Ul de I,c-'e naturali.
59 DE VEHA KELIGIONE. ^
éîve tljeistarum, sive alhcorum, cstnalurae s:in- consentit. Il|a à philosophis habentur natura-
ctissimnm jadicium . oui sose non suhmitterc, lia, qu;» speciei alicui communia esse conslans
Incrcdibilis slullilia est. In liypollipsi quideni docet experientia , vel quœ ita communia sunl,
rlieistarum ,
quia apud eos, ut scribii Seneca, ut paucissimu: sinl exceptiones; sic uatursa
I iiiliil aliud est natura quàni divina ratio bominum adjunclumest, videre, audire, etc.;
4 niundo et parlihus ejus inserla : i seu vox sic gravitatem adjunctam esse omni materise
n:ilur;ç . vox est illius , qui naturœ iinentor et coninmni lege concludiinl pliysici, quia omnia
inforuiator est ; adcôque si naturù duce erra- nobis cognila corpora buic Icgi subjecta sunt.
romus, falleret nos Deus. In hypolhesi eliaiu At nibil est, in quo natura bumanx mentis in
athooinnj sanclissinium liaberi (lebet judicium omnibus individuis, tam similis, tam eadem
nalui;o ; quia cinn apud ipsos oninis inlelligen- est, quàm in illis sensibus modo ciiumeratis.
tia sit passio ex rébus externis cria, quisque Et certé si de aliquâ re nos natura inslituerc
sensus proprium et particulare objectuu» ha- debuerat, nibil eral omnibus adeô necessariuin
bere débet; quia etiam nulla oi\iniuù alia quàm nolilia Deiet priniorum principiorum re-
norma judicii esse polesl : hinoque, ut iufra ligionis el vitaî moralis. Ergo cùm omnes iu-
dicenius, veleres alhei, id cuique vemm esse , venianms ad banc notiiium insiilulos, benè
quod sibi videreiur, adirniabant; ex quo nos augnramur banc çsse naturx insliiutioneni.
concludiuius, id omnibus vcrtim esse, quod om- Secundo evidenlissimum indicium est, sen-,
:

nibus videtur. Vel si ulipsi concedunt, quioque sus illos naturales esse, quod oiiininù >-inl na-
perco|ilio et quis(iue sensus causjini aliqnaui lurae congruenles et plané indélébiles. Illi

parliculareni et objectum particulare babere quippc sensus non instilutis et legibus conlir-
debeat ; ergo perceplio diffusa in onines et maii sunl, non illos communes fecit coUocu-,
sensus eomniunis universaiem causam et com- tio bominum , sed sponlè et naluraliter exo-
mune objecluiu débet babere. riunlur in animis , ut quicvis alia afleclio
2° Nat.irae interiore voce seu sensibtis nalu- naturalis; id palet ex eo, quôd illorum non
ralibus ad Dei noiitiam perducimur. Nani geri- minor vis sit apud iiiculiam plebem, seu etiam
mus in animis legem ad quani non docti , sed bai btras génies, quàm apud illos quos do-
facli sunius, sensutii bonesii et turpis. Experi- clrina expolivit. Deinde si quid contra naturam
itiur legem banc sanclionem babere naturalem, est, eo exui exultai natura, tanquàm solula ab
in conscienliù delicti, quae œgritudinibusangit, inique onere, et naiivam consecuia liberiaiem:,
cùm legis prjccepta non servanius; et in sensu quod verô secundùm naturam est , id nonnisi
suavissimo innocentiaî, quo perfundiniur, cùni cum mullo labore violenter evelliiur, el prima
ritam omneni secundùm legem instiluiinus. data occasione rursùs occupai animum ; ,

Hujus sanclionis pars est naturalis praisensio


Naturam expellas rarcâ,tanien asqae recurret. Hor,
futurorum seculorum : expeclalio jucunda
melioris aevi spontè occupât bonorum animos ;
Porrôboc in re praesenti evenire certum est:

sollicitât malos futurorum suppliciorum metus. fac omnia loca personare praeceptis alhcorum,
Cum his omnibus connexus est sensus natur» nemo vel in ipsis Epicuri scbolis ad bos sensus
alicujus curantis reshumanas, habentis bono- naUirae obsurdesccret : mulii natura; bonilatc
rum et malorum rationem, illos remunerantis, doniili ad legem illam ingenitam, ad quam non
hos punientis. Naturalesesse bos sensus eiïici- essenl docti, vilam componcrenl; el virlus,

tur ex eo quôd sint uiiiversales, natura; con- prsesertim adversam passa forlunam, f^[>in\\ in-

gruoe et constantes. Primùm ex universalitate : jiceret melioris aevi; dùm alii spernaii illam
nam certi^ est aliquod lestimonium naturre ,
legem, conseil invilô delicti, ipsi se fugerent
suut pririripia aliqua prima, qiire probanda et perpeluis aegriludinibus eliderenlur. Aliàs

non snnt, sed admittenda ,


qua; appellanlur unde facium est, quôd cùm intégra; naiionos
luniino nalurali nota, seu communes concc" formam rcligionis sa;pè mulaverinl , et lalsam

ptiones; quibus si careremus, actum esset de pro falsà, et veram eliam pro falsà reliquerint,

scienliis omnibus, nec ([uidquam unquamcon- nulla lamen liaclenùs credideril juxla pra;ce-
fici possel. cùm à nullo cerlo principio inilium pla alhcorum sine religione vivendum esse?
dispulationissumere possemus. Atquisi aliquae Sed utamur in hàc parle gravissimis auclo-
sînl ejusraodi primae intelligcntix el commu- ribus Epicuro el Lucrelio. In Epicuri raiis sen-
nes coui-eptiones, illœ sunt procul dubio , in \ tendis hoc enunliaium fuit : « Si ea qua; iuxu-

quibus génies omnesconvcniunlet natura tota « riosis sunl enicientja voluplalum, liberarent
DE LXISTENTIA DEl. ta
neos
f deorum et mortis melu, docereiitquè sic sesè in miserrimam delrudunl
,

servitutem"*
' ^

nihi! liœrere- Ita poeta cujus est hoc sciium :


i.

« qui essenl fines cupidilalnni ,

i mus, » elc. Concludebal in illo loco non Primus in orbe deos fecit limor.

posse jucundè vîvi, nisi honestè vivatur, quôd Vide Lucrelium |. 6, v. 19; Spinosam in prse-

ea,qu3e iuxuriosis sunt efTicienlia vohiptalum, fatione ad Iractalum tbeologico-politicum ;

iiietusinjicianl graves deorum, quibus nuliâli- Ilobbium lev. c. 12. — Respondeo primo : Ne-
berari possunt industrià, nisi vitam secundùm go consequentiam. Nam etsi concederemus
Virlulis normam insliluanl. Lucrelius etiam sensum divini numinis à metu esse, nihil pro-

cônniètur plerosque suosin scholâ Epicuricon- ficient athei : quia si melus ille naluralis sit;

aiscipulos terroribus iîsdem frangi ,


prœcipuè sisitinnalus animis, si sit diffusus in omnes,

in rébus adversis , et lune acriùs advcrtere non minus arguet divini numinis existentiam
quàm ipsa nolio numinis indita cerlè sive ho-
^nlmos ad religionem, etiamsi profiteantur se :

scire animiim nihil nisi sànguinem esse quem :


mines ad agnitionem numinis naturalibus et

ducantur, sive insit naturali-


locum his pulçhèrrimis versibus et ad rem insitis afTectibus

noslram aplissimis concludit : fer notio numinis, id eèdem redit. Quia in


ulrâque hypothesi, si nullus Deus sit, vanitatis
Quô magis in dubiis horainem speclare pcriclis
'
Çonvenit, adversisque in rébus noscefe qui sit: damnanda erit natura, quod summse stultitiae
Nam Terae voces lum demùm peclore abimo est. —
Respondeo secundo Nego antecedens. :

Ejiciuntur, et eripitur persona , manet res. Quia r temeritalis habet multùm, id assumere
sine probatione, quod in controversiâ positum
Forlassè eliam reclè pronuntiat Sencca de
Menliunlur qui est. 2° Impudenlissima est illa impiorum ho-
atheorum fortissimis (1) : i

f dicuni ée non senlire esse Deuni , nam elsi minuni in omne genus humanum calumnia,
affirment inlerdiù, noclu tamen et sibi quasi verô universi usum rationis vanis terro-
< libi

Cerlè Colta apud Ciceronem de ribus amiserint pauci athei magno, constanti
« dubitant. » j

et imperterritoanimofanalici hujus melùs vim


ipso atheorum duceEpicuro dicit: « Nec quena-
mngis ea, qusetimenda esse elTugerint. 3° Si notio numinis à metu profe-
« quam vidi, qui
ctus fuisset, rem sibi fingerent homines formi-,
( negaret, tinieret, morlem dico cl doos. >

'
OJbjicies primo : Ista de divinà gubernatione dolosam et truculenlam, suœ vit» insidian-

opinjo à metit proficisci potuit. Homines enim tem; sed contrariuni sibi persuadent; Deum
cùm nalurâ imbecilles et infirmes se esse sen- naturam putant amabileni, optimè de nobis
tiant, perpetuisque curis et sollicitudinibus meritam, cultuque nostro dignissimam adeô- :

dlendctuqueseexedi, atque rerum futurarum que athei meliùs decrevissent spem originem
expectalione excruciari : hisce angoribus ad- Dei notioni dédisse, sicque ralionem verisimi-
ducli sunt, ut res sibi fingantanirao terribiles homines cùm incerla rerum
liùs instituissent :

et formidolosas, niultaque suspicentur et cre- humanarum cernèrent, sollicitos naturam quœ-


dant esse, quae nusquàm sunt, atfjuc intcr alia sivisse, lura potentem, tum humani gcneris

ut sibi fingant naturam ab oculis bominum re- amanteni, qu;E forlunas suas advcrsùs omnes
motam et rationis participcm quœ ad arbi- insidias temporum hominumque
,
firmaret ;
,

Irium suiim in orbe dominetur, et quidquid itaque rem sibi finxisse supra omne id ,
quod
videmus, positam, potentem el beneficam ad
vocabulorimi excogitare possunt ad reveren- ,

tiam ctstudium suum testandum, id in fictam eamque, quô tutis sibi liceret esse, precibus et

illam naturam conferunl, orancsque vias pla- sacrificiisconfugisse. Certèita Pliinius ab athei-

candi, sibique illam conciliandi exquirunt, et sticâ impietate non alienus ralionem deduxit,
dùm docuit sensum numinis et immortali-

{\) Je sens qu'il y a un Dieu et je ne sens ,


tatis « puerilium delinimenlorum, avida;quc
{ point qu'il \\\' en ail point, cela me sulfil; conuncnia
1 nunquàm desinere mortalilalis
t tout le raisonnemouldu monde m'est inutile;
esse. 4" Uti su|)ra diximus, nulli minus sunt
I je conrlus (jiie Dieu existe. Cette conclusion »

f est dans ma nature, j'en ai reçu les princi- de futuriseventibus8ollicili,(iu;unilli in quibus


« pes trop aisétiienl dans mon eniance; je les ai
est sumnia in Deuin pielas nulli majoribus :

« conserves depuis trop naturellcmonl dans un


t âge plus avance, pour les soupçonner de faus- aegritudinibus elidunlur, quàm athei , seii ii

« set(''. Mais il y a des esprits qui se défont de qui sensum numinis ideô praefocare conantur;
< ces prinripos c'est une grande question s'il
adeôque polinsDeum limor sustulitquàm
:
fecit.
I s'en trouve de lois ; et (juand il en serait
« ainsi, cela prouve seulement (pi'il y a des Objicies secundo; Religionis seu persuasio-
« monstres. » Coract. de ta Bruyhe, rhap. Ifi. nis isiius de existenliâ Dci causa, ignoranlia
63 DE VERA RELIGIONE. 64

jnsiècensori potesi. Ilomines enim ipsân;iiu- gnanda est, ila et illius. Quarlô liberlatem :

rà "foruuliir ad caiisinim iiulagalioiicin, alque nain (jiiod excogitavil Epicurus ligmenlum ,

tinla esl scienli^e Cdpidilas, ul si eveiiluniii esse in alomorum molu liberlalis (|uoddani

nullas naltiralos calIi^as Yaleaiil invenirc, alias gonus, orlum ex levi inclinalione earum, id

sibi lingaiil non natnrales, Iragicos iinilali, qui vebemcnler est absurdum , idemquc valet ac

cxiuini l'abnhf invoi.iro n(M|noanl, Dciini (|u(Mn- si dixissel ex nibilo libcrtatom nasci homi-

dam o.\ niaoliinà advoi anl : ila llobbius lev. c. 1:2: num ; nam cùm alomi cerlo delinitoque fc-

i MeUis pcrpctims, qnigonusliuiiianum in cau- ranlur molu ,


parùm referi inclineniur quae-

1 siiruMi iguttranlià, quasi m loncbris. comita- dam, necnc; necosse sanè est esse omnia fato et

« tur, objccliini lialiel ne( essai iô aliiiiiud; quia ineluclabili necessitale conslricla. Quiniô : nec
( oigoluiuiniruni suaruni causani alii|iiani iio- explicare possunt atbei, unde oriatur species
< mines nuit vident, iiibil esl({uod accusarepos- et puicbriludo reruin : hanc casu et fortuitô
< suntpraeier pulentiauiuliquaineiagenlein in- coniigisse aiunt; sed casus et fortuna voces sen-
< visibiloui ; ai(|ue liiiic foriassc eral, quôd ve- su el pntestaie vacuai sunt, nisi pereas inlclli-

i leruin poolaruni aliqui d<>os priinos à liinore gas, vel absenliam causae intelligentis: sed quis
I faclos esse dixerinl; iisdcni ex causis natani ferot boc , absenliam causae intelligentis esse
« esse slaluuiu popularem doclrinani de infe- causam pulcbriludinis? vel inlelligas contu-
< l'iiiris ordinis nientibus supienio nuniini pa- sionem et temerilaiem; sed quis feret istud,
« reniibus. » lia etiain Luciet. I. 5, v. 1182: confusionem peperisse ordinem, temoritatem
l'iacterea coeli raliones ordine certo produxisse arlein el sapienliam? Sexto : nec
El varia aiinuruiii ccriicbaiil leiiipora verli, communis islius de Deo opinionis, nec sen-
Nec polerant qu bus id fierel cognoscere rau^is. siium naluralium, qui puisant omnium ho-
Ergo perfugium sibi habebant, omniaDivis
miniim animos ; nec cur lanta sit rcligionis
Tradere, el illuruin nuiu facere omnia flecli.
uUlilas seu eflicienlia ad felicitalem vilae , vel
Respondeo 1° niiniùin babere arroganliai, ad socielalis, seu naturalis, seu civilis inco-
opiiiioiiem delcndere, iinponciido omnibus lumitatcm, ullam possunt invenirc rationem.
liomiiiibus calumniam ignoranliae. 2° Affe-
Ilujiis eoruni inscitiae causa in prompluest,
ronda est bujiis asserlionis aliqua probaiio. quôd in rébus explicandis proficiscantur à re
Nam tlieislai ( x alierà pai le conienduni se duel omnium vilissimà et abjeclissiinà, niateriâ vi-
adDcinoiiliamnonperignoraniiam.sedpcrcia- delicet inerte, et gradibus ascendunt ad id
rissimas menlis peiceptiones, per evideniissi- quod est in naiurà praestantissimum; quasi
ma coiisiiii el ariis iiidicia, pcr sensus omnes verô effeclus causa suâ nobilior et praeslanlior
inleriores. 5" Ducunliir ilieislx* ad agiiiiionom esse posset. E contrario benè explicant omnia
Del, considérâmes atlieoiuni imperiliani et tbeist:€, quia sumunl inilium ab eo quod sum-
vanilalem ;
qui poslquàm illud piincipium, mum est, et facullates minores dérivant ex eo
ex iiiliilo niliil fit, «niversaî suae pbilosopbiai quôd majori gaudet perfectione, omnesquevir-
fuiidamenlum fecerunl, omnia ex uiliilo lin- lules in se continct, uli fusiùs in sequentibus
gere el sine ellicicnie causa coguntur : primo exponclur. Hisce rationibus, non causarum
corpora omnia; qux cùm nullam habi-ant ignorantià, ducuntur theista: ad notitiam Dei.
exlernaiu exislcniiai causam , nec inlernam Objicies 5° : Sensus ille nuniinis benè in
suae exisleniiae raiionem, uipole non neces- legislalorum versuiiam refundi potest. llli

saria, ex nibilo sponiè cl sine causa oria quippe cùm inielligerenl fore, ut nmllô faci-
esse nccossc est. Dcinde moium : illc enim liùs in ollicio erga magislratus continerentur
juxta plures albcos, el inprimis Spinosam cives , si Deum esse pularent , vitia illa nalur%
esscnli;dis maicriu; non est, nec poiest juxla pavorem et ignorantiam sollicité foverunt et
eosdeiu semelipsam movore. Quid hoc est, semina fecerunt religionis. Ita ex omni tem-
nisi slaïuere motum sine causa exislere, pore athci docuerunt : antiquiorum mentem
aclionem sibi lingere sine causa ellicienle? sic exprcssit Plato, 1. 10 de Lege: < Deos, 6
Postea sensum et raiionem : bas laculiales t beaie vir, primùm afïirmanl non naturâ esse,
ex niolu ('dncore,esl <;x nihilo procrcare : I sed aile unicè ac legibus constilutos; hinc-
imo in bypotbcsi ([uôd inateiia jiossil cogi- 4 que lieri ut singnlis regionibus et populis
tare , iu» se habei inleliigcnlia respeclu cor- f proprii dii sint pro diverse eorum ,
qui
,

poris moli, ul molus respeclu corporis quie- I leges rogârunl civitatum , ingénie et indo-
''cenlis : sicut igilwr buJMs causa aliqua assi- < le. » Quorum S4;<;utu8 vestigia Hobbius re-
U DE EXISÎEMIÀ DEJ «6
'igionera et superstitionem sic definivit ; rum, tum recentiofum
atheorum opinio,
« Melus potenliarum invisibilium, sive ficise supremî numinis, à quo condilus hic mundus
î illae sint.sive ab hisloriis acceptas publiée fuerit, existentiam negari no.-i posse, hisi
« religio est : si publicè ac ceptae non sinl niiindi ipsiiis defend.iiur aelernilas. Qnanivis
< superstiiio. > — Respondeo, 1° expectare hi nuiliiludine aliorum, mundo iniiium ac
nos bujus assertionis ralionem aliquain pro- finera Iribuenlium, plané obriianlur; eorum
babilem ; quu^stio facli est, quse exemplis est lamen ralionem habebimus ac aeierni mundi
confirmanda; at nulluin habent atbei. Nani vanissîmam opinionem praeserlim ex genlium
quôd legislatores onines , vim rebgionis pers- anliquissimaruin tradiiionibus et monumentis
picienles, illâ usi sinl ad continendos in ofTi- temporuni confiilabimus.
"'

cio cives ; quôdqne varias leges tulerint ad Propositio.


inducendam rullùs publici unilorniilaleni, fo- Mundi originem œteruam non esse, probant om-
vendamque pielaiem erga dros, id non juval iiium tiatiomtm anliqnissimarum tradiliones,
atbeos, quia ita agere debuissent, si naturalis confirmant omnia temporitm monumeuta.
fuit hominibus sensus nunnnis. Quôd etiani Procvtio.—•i''Genliiini omnium antiquissima-
quseque civiias deos proprios habueril, id runi iradiliones hiimani generis et mundi origi-
non est profeclum ex diversà iiidole legisla- nem noii;œlcniam,sedreC' niem esse lestanuir.
lorum, qui summi viri fuerunt, et à vulgi Omnium sciiplorun» antiqiiissimus Movses
imperilià et stupore mullùm distantes; sed libros suos ab liis verbis exorsus est : In prin-
ex levitaie nunquàm salis
niullitudinis, cui cipio Deus creaiil cœlum et terrum. Sicqne de-
fuit habere cum reliquis hominibus commu- fuiilo rerum omnium iniiio, univers! generis
nem parentem, qui curam omnium aequalem humani hisioriam, série gcnerationum non
gererel : sed insuper deos indigenas , locales inlerruplà, aJ suum iisquc lenipus perducit.
geniililios et tutelares habere voluit, qui sibi Hiecque omnia non dubilans, non disputuns
suisque rébus speciaiiier invigilarent : cui uiphilosophus solei.sed rem simpliciler nar-
populari ingenio morem gerere coacti sunt rans, tanquàm omnibus nolam, cum sunmiâ
praestantissimi pliilosophi et maximi legis- securiiate hi^toricus déterminai. Fuit eigo
latores. 2° Non legibus aut inslilutis in- haec constaniissima docirina vetusiissimaî He-

troductam esse de Deo opinionem, patet exeo, braeorum semis; iniô si lîdes ulla addenda
quôd illa haud minus vigeat apud barbaras gén- est antiquisbim.e illi hisioriye , fuit communs
ies, quae carent orani cuitu civili ,
quàm apud tradiiio omnium hominum. In eàdem opi-
humaniores. ô" Haud facile intelligilur, qui nione, circa mundi hujus aspectabilis fornia-
opinio, nec in sensu naturali fundata, nec tionem ex rudi et indigestà mole, fuerunt
ralioni consona, quœque supponitur homi- eliam Phœniccs, ut constat ex Sanchonia-
nibus molesta , eosque gravissimâ servitute Ihone; et ^g>ptii, ut colligiiur ex Diodoro
deprimere, tam facile omnium aninios occu- Siculoei DiogeneLaeriio et Cliald«i seu Byby- ;

pa verit. 4" Qui factum est, ut non (antùm lonii, nt narrât B.tosus ; et Persœ (i); et Grae-
cives, sed ipsi reges et magislmtus, non ci, ut omnibus notum est ex eorum poeiis Ho-
tantùm indocli, sed ipsi sapientcs, vanis som- mero,Hesiodo, Oipheo, etc., qui iiuindi cecinère
niis deludi se patianlur, nec islud veterum naliviialem. Ilyec denique omnium pliiloso-
regum et sapientùm arcanum noverint? 5° Cur pliorunj anliquissimorum, tum theisiarum, lum
tanta, inter alias omnes, isiius fraudis leli- alheorum senlentia fuit; ut Thalelis, Pyiha- -

cilas fuit, ut per tôt secula apud onmes gorae, Anaximandri, etc., quos enumerare
viguerit? Cseieras opiniones fictas atque vanas necesse non est, cùm glorielur Aristoteies (2)
videmus diuturnitate extabuisse : haec stabilis se primum omnium, mundi œternitalem as-
permansit et cum seculis a;tatibusque homi- seruisse; et unus lantùm laudari soleat Ocelius
nura inveleravit. Denique qui factum est, ui Lucanus, anliquior ejusdem opinionis asser-
cùm fraudem à tôt seculis alhei delexerint tor. 2" In monumentis finuiibus tomporum
hominesque admonuerint, tanta lamen sit aiHiquiorum, mundi recenicm originem et
horum in errore isto perversiias, ut magi- tolius genlis humana; quasi ab infaniiâ
stros atheos irrideant, exhorreant, et salu- ad pueritiam et adullam magis œiaiem pro-
tarem doclrinam indignati aspernentur? gressum animadveriimus. Et piimùni qu'dem,
Arglmentl'm IV. — Ex novitate mundi. (1) Hyde, de Ilel. vot. Pers.
Fuit illa aliquorum paucorum , tum vête- 1
(2) L. 1 de Cœlo c. iO.
\3.': Ali.
«7 DE VEftA RÉLIGIONE.
si lellus nosira el genus humanum sempilenuim et quidquid demùra iri mundô prscélare |és),ùm

esset, cxisUrei aliqua sempiierna nalio; aut est. Illi ergo bomines, qui ante séx mfnia'àn-
salleiu aliqua, cujus origineiii deleriniuare norum per aiiernitatem vixerunl, eoilenl po-

non possoiuus : sed iiulla lalis est. N.iin ina- siliuma; aiternilatis amorc laugebantur ;
qui
juruui uiuiiium et aiUiqtiissiinaruin gt>nliuin ergo nibil de ;eternis gestis memoriai proditum,
origines coinplexus est Moyses : Hebrajoruin, ne(iue librls, neque inscriplionibus, neque
Pliœiiicum, .Egyptioruni , Assyriorum, Per- aididciis ; .

saniiii , Arabuin : el eaniin ,


qua; sibi notai Secundo, si nnindus sempiternus fuîsséf,

eraiit , initia Gneci liisloiici proilidcruiit ; bominum inventione et laborrbus ante


a;ternâ
Sicyoniorum , Atbeniensiuin , Arcadioruin , omnem memoriam invenlae et ad perfèciionêm
Tbebanoruin, Spartaiiorum, Corinthioruin dednct;e fuissent artes, scienliae et cunclâ
Doriiiiii, Creleusiuiu , Llidium, dciiide Sicu- illa quae uunc babenms, sive ad utililàlem,
lorum, Italoruin, Macedoiiuni , etc. (l), ex sive ad oblcctationem Quid enim? Immènsà
quibus uiuuiuin aliaruin urigiiicm bcnè con- illa «ternitalis relroacta séries illis omni-
çludere possumus : nain quis sanse mentis sibi bus absolvendis , nmltisque aliis excogitàn-
persuadeat , Graiciam, tani jucundam, taïu- dis non sulTecisset , ad quae videmus sulFe-
que tcniperatani terrae regionein , Asia;, Afri- cisse tria annorum millia? Sed bsec omnia
cae et Europai conlerniiiuun, descilam tani- recentem babenl origincm, leste Romanoruni
diù renianerc poiuisse, si ab a;terno niundus doctissimo Varrone, qui suo tempore assere-
extitissef? Aut si incolis non carueril , nulla bat yix ullam artem superâsse antiquitatem
à poetis, bisturicis, pbilosopiiis nioniinienta mille annorum. Et reverà prima Gères semi-
reperiri in Gracia poluisse_, qua; a;rani chii- nandi, metendiquc f'rumenti modum Graecos
sliauani bis mille anuis antiquitate superarcnt? docuisse ferlur ; ideoque divinosaccepil bôntM
Jain vcro ba'c accipiunt vim ex considera- res. Coresautem ex Oxonicnsi marmore annié
lione ingenii et indolis liunianai. Omnium et- ante Gbrislum 1409 in Graiciam appullt. Vinf
enim si^culorum experinienlo nolum est, nibil usum juxtaMoysen Noe primus invenit; juxia
honiinibus pluris esse, quàm propriai gentis, scriptores GraecosBaccbus, qui vel Noe est, ut
vel reipublicai suae antiquitatem. llinc istud erudili complures putàrunl, vel eo longé pô-
olini vctustissimarum gcntium de antiquitate sterior. Ponderum et mensurarum, sicul et
certamen. Qui ergo donnis nulla, nulla ratio, monelai, primus inventor, teste Plinio câîte-
regnum nullum suam jactal aeternitatem? Ac- risque, Pbido Argius, qui annis anté Chrî-
ccdit et illud : Mbil est bominibus faniiliarius, stum 805 juxla mamior Oxoniense florebat. A
niliil jucundius, quàm rerum antiquissiiiiarum Ikibyloniis, qui primi astroi'um observalorês'
atque à nobis amotissimarnm inquisitio : vide fuerunl, borologii solaris usum Graicos acce-
mur quippe boc pacto quamdam divinitatom pisse scribit Herodotus 1, 2, cujus invenlio ab
nancisci, si occullissima et remotissima nove- aliis Anaxiujandro, ab aliis discipulo ejus Ana-
rinms : iidem faciunt tut libri de singularnm ximeni iribuitur, Primus in staluis membrâ
gcntium anli([uitalibus, de veterum gestis, D;edalusefDnxit, suamque sculjttura perfeclio-
dictis, minulioribusquc rébus conscripti. Quôd nem non nisi temporibus Pliidiai, Lysippi et
si ante majorum memoriam atque ab ;eterno iMironis accepil. Tam rudem initio pingendi
bominesextitère, illos etiam rapuissetbic idem arlcm Cuisse scribit /Elianus 1. 8, c. 8, ut quid
anli(iuitatis cxplorandai amor : lamen nibil de pingere pictor voluisset, super tabulas scribere
aiternis gestis memoriai proditum est, sed necesse esset. l^aucis anle liomulum annis pri-
brevissimoannorum intervallo omnia conclusa mus masculum à feminâ dislinxit Illgyemon
sunl. Omnium rursùs expérimente notum est, ex Plinio I. 35, c. 8, Ante Eumarum Athc-
boulines desiderio magno llagnire, ut sese no- niensem omnia indiscrinuuatim objecia pin-
mtMKjuf buuni leternum posteris l'acianl; quod gere nemo poluerat. Musices elcmenta primus
tesUintur bominuni in bello ad gloriam com- docuit Pytiiagoras. Naves à Pbœnicibus pri-'
{larandam faeinora, libri conscripti, xdificia mùm icdificatas esse onmes consentiunl. Hinc
Vide Marbbam in Cliion. liocbart in nrsa minor, (juai diîi soia à nantis observata'
(1) '

Geogr. sac. Pezron dt; Anli()uil. temp. Four- est, Pbœnicia vocabalur. Prima autcm in
mont in Sanchon. Sliilinjilb'cl in Originibus
Graicià visa est Danaï navis juxta Plinium 1.'
nmndi. llistoriam
sacris. Slii.c .lord iuHiblurià
universalenj anglicanae $ocielaiis. Jacquelolde 7 , c. 26 , id est , ex marmore Ôxohiensl
Exist. Dei. annis ante Gbrislum \o\\, cùm Ericibonins
^9 DÉ EXISTENtÎA DÊI 70

regnaret. Primum navale cerlamen Corinthios Tertio, omnes celebriores eventus, et quae
inler et CorcjTenses comniissum fuisse annis ad eoruui conservandam memoriam insiituiœ
fintequàm hîDc scriberel 264, narrai Tliiicydi- sunt solemnilaies cerlam et dolerminaiam
des. Lillerarum usum Grœcos docuit Cadmus setalem habent. Etcnim cùm vctustissimus ille
annis anle Chrislum circiler 1491, nec apud Graecorum praecipuè mos fuerit, ut ad relinen-
anliquissîmam ^gyplioriim genteni, qnse, ea- dam consecrandamque pcrsonarum et even-
rtim inventrix fortassè fuit, memoriam huma- tuum maximorum memoriam solemnes ludos
nam sitperare, palet ex hieroglyphicâ et syni- instituèrent, ex borum ludorum anliquii;iie,
bolieà apitd illum populum scribcndi olim quae beroum, quae evenluum sit aniiquitas,
ratione, quam litterarum invenlioneni prseces- colligi facile polest. Atqui ludorum omnium
sisse valdè probabile est, ut effecit Warburton anliquissimi, qui Lupercales dicebantur, à Lyr
de div. Moysis Leg. vol. 2, 1. 4, sect. 4. De caone secundo, annis anle Chrislum 1537,
pbjlosopbiâ nihil anle Pylbagoram Ilalicae insliluti sunt. Panalheneos Ericthonius et
sectae principem in Graeciâ fuerat audilum; Theseus, notae ajtalis heroes, inslilueiunlj
unde ab annis minus quàni mille cognitam Isthniios Glaucus Corinlhiorum rex. Pyihios
mundo sapientiam Seneca scripsit. Primus primùni insliluisse dicilur Apollo, posl inier-
rudem astronomiam Grsecos docuit princeps feclum latronem vel draconem PythoneiUi
lonicse seclae Thaïes, qui eam ab ^Egypliis ex lidem cùm in desucludinem abiissent anno
Diogone Laertio didicerat. Alexandri tempore tertio Olymp. 48, juxta Pausaniam, vel anno
lluxum ac reflaxum maris portenlosum quid secundo Olymp. 47, juxta marmor Oxoniense,
fuisse palet ex Quinlo-Curlio. Ignorata diù solenmi Amphiclbyonum decrelo restaurai
eclypsium causa fuit ; atque bine factum est, fuère. Olympicos tandem omnium celeberrimos
ut ab omnibus ferè populis, non lam ut natu- primùm insliluil juxla aliquos in pareniis sui
rales effectus, quàm ut divini, vel favoris, vel funere Alreus, juxta alios Hercules, à quoad
fnrorls indicia spectarentur. Primus Socrates eorum sub Iphilo inslauralioneni annos 54G
philosophiam è cœio devocavit, et ad iingendos Velleius numéral. Ilcrùm ab Iphilo ad Cor»;-
liominura mores adhibuit. Quibus aucloribus buni, qui primus est viclor, cujus serval um
exculta «revit mathesis , scimus. Medicinam posleris nomen est, auni 108 eflluxeruni. Ab
primus docuit Hippocrates : Hcrodoli aetate hoc anno, qui est 776 anle Chrislum, Olym-
publicis in vicis œgrolantes exponebantur, ut piades numeranlur. Ergo publicà onuiium
qnaenam adhiberipossenl remédia, transeunles, genliura et monumenlorum fide certum est,:
si scirent, indicarent. Legislatoruni omnium, anle qualcr inille annos homines omnes pau-
qui populos ad civilem cullum dcduxerunt, cissimis faniiliis conlentos fuisse, in onnii
nomina et aetatem novimus, Moysis apud He- viclu et Vivendi ratione universe civili cuitu
braeos; Zorosaslri apud Persas; Orpliei apud caruisse; scilicet, sine urbibus, sine jure, sine
Thracas; Lycurgi apud Lacedœmonios ; Thesel, lege, extra orane litterarum, scieniiarum aique
Draconis et Soionis apud Atbenienses; Pytha- arlium commercium vixissc. Mox vicos, pa-
gorse in magnà Grœciâ, Cl aliorum. Elbnica- gosque secuios; dcinde urbes, rcspublicas, et
rum denique religionum nulla pars est, enjus régna paulalim conslitisse; faclas leges, artes
originem in historiâ non inveniamus. Omnium inventas, atque scicnlias excogilalas, cunda-
genlililiorum dcorum natales et vitam in terris que illa quœ ad jiacis ac belli, et lam publicai
olim descripsit Euhcmerus; ideôque Epicurous quàm privai»; vitae rationem speclant, horum
apud Ciceroncni ail « omnem eoruni cullum omnium inilia cl incrementa constare : nullam
€ fuisse in luclu. > Tcmplorum, slaluarum, omninô vastissiniic aeternitatis superesse me-;
altarium, oraculorum, cocrcmoniarum cl sa- moriam, aul rcgnorum, aul urbium, aul bel-
crorum omnium originem novimus, ut probal lorum, aul invcnlionum, aul aliquorum in
Jacquolol de Exisl. Dci. Athoisnd <|iioque pri- sapienliâ excellenlium virorum, magnorunive
mosîMicioresmcmoriyc prodiditbistoria, Anaxi- ducum. Ergo eam omnem auciorilalem habcl
mandrum, Leucippum, Domocrilum : banc mundi recens origo, qnam iides pulilica ;diciij
gk>riam Epicuro suo iribuil l.ucrclius, 1. I : scnlenlia; aflorre polest. Vide de lolo lioc ar-

Humana aiitc oculos fœJè ciiin vita jaceret


gumenlo Jacquelot de Exisieniiii Dei, et infra,

In lerrig oppressa gravi sub rclligione :


in decursu, ubi de auctorilate anti(|uitatum Jii-

î'rimùm Grains liomo morlaleg tollerc conlra daicarum. ,


.

Est oculos autuB ,


primasqu« obgistore coatra. Objicies 1° cum Ocelle Lucano et Aristotele.
71 DE VËKA UELlClONt. »
ï>rimùm argunicntari (lel)Omus de rébus inco- nés', sed in jelernam permanere non poterit ;

gnilis,oxrebuscognilis. eldciomporibuspraeio- oi vis gravitatissola, quA lelluris parles plerœ-

riiis, oxtonipoiibiispra'sonlibus.Sednon expe- que vincunt quinquies parles acjua; et qnara


riiiiui;«li(|iiulj;mi di' iiovolicii: oiiiniaserieqiiâ- niiila contraria vis salis suspendit, cfliciet

daiii iiiUT se nexa perpeiuo icikup por f;onora- tandem, ut cavernaruni interiorum coluninis

tioiiis h'gcs evolvuuUir. Secundo, idoinno quod faliscenlibus, elemenla minus gravia excludan-
goiKTaUir à slalu imperfeclo ad staliim porlc- tur ac jnxta pondus specilicum disponanlur,
cluiu variis incromenlis procedit, ac poslea ad ex illo sUilu nullà vi nalurali dimovenda. liane
corrupiionem el dissoluiiorieiii perpetuis iinmi- gencraleni causam mulia; adjuvant particula*

nulionibusconlPiidil. AUjui nulla psialia produ- res. Numquid non cernimus ipsis oculis mon-
clioiùs via qiiàiu por goiieralionem,quia crealio tium aliiludines perpetuis venlorum staiibus et

esl impossibilis : el aliiinde mundus non habet pluviarum eluvionibus è regione aeris in naii-

lia incremonla cl décrémenta , scd est semper vum siluni et subjeclas valles ruere, campis
d^.m — Uespondeo, priinam ralionem esse plané aliquando œquandas : llincque exislere coni-

inepiam; quia isto modo argnmcnlari, esl ma- cam illorum liguram , et capita pelrosa terra

nileslè assimiere quod esl posiliim in conUo- nudala? Leginms in hisloriâ, quàm plurimos
versià : et, ui noiat Mainionides More Nevo- gravibus terra; motibus in subjeclas cavernas

chim 1. 2, c. 17, si quis à lencris annis in quas quasi tumulos singulis ferme paravisse

insulam deducius, ibi educalus luisset, nesci- nalura videlur, collapsos esse. Numquid non
relque raiionen» hiimanae generalionis , hoc etiam manifcslum est maris alveos perpetuis

eodom argiimenlo porlinaciior lueri posset, se alluvionibus per Uumina faclis impleri ; et ca<

nuni|uàm malcrno ulero inclusum fuisse;


in veasiliassubterraneas, quibus flumina el maria

nullnm len)pus, qiio non spiravoril, quo omnes ipsa absorbenlur, quiequc tani nccessaria; sunt

corporis siii partes cailein inuncra non obie- ad omnium lossilium metallorumque concre-

rinl. Seeundi argiimenli p;iries onmes, vel lioncs el ad fontium perenniiales, aliquando

falsae suni , vel saliem lemerè assumplse. Te- arenà atque lerrà , quas aqua secum ex mari
meré primo assnnniur id quod via generalionis el terra; superlicie devolvil, ibique defaecala

produeiiur, cùm nacinm est maluram œlalem, relinquit, aliquando occludendas esse : ex quo
non posse esse ex divinà virlute siabile et im- fiel, ul aqua , visceribus terra; el alveo maris

morlale. Faisa qiioque est secunda proposiiio, exclu.-a, superliciem tandem exundutura sil?

omnem produclionenï esse per generalionem ;


Nonne tellus omnis ab aquis ubique exesa
n;im lioc assiimere esl supponere maieriam, ruina; speciem pra;bei? Si verô vis graviialis

icsque omnes exislenios a;ternas esse, et in vincilur vi spirilùs vel ignis sublerranei lellu-

Deo nullaiu esse vini creandi. Deniquc faisa rem perpeiuo iniùs excaventis, imminebil tel-

esl et lenierè assumpia teriia proposiiio, vide- luri ex contraria causa ruina ; scilicel omnis
licet nmndi stabilem statum esse. Nam jiixta aqua in terrae viscera recepia aliquando, ibi

philosophiam Neulonianam jam niaximè pro- sepulta remanebit. Si neuler efl'.'clus contin-,
balaui, miindi moles universa laboritl el quoli- git, hoc esse non polest nisi ex sapieniissimâ
diè senescit, iisdem legibus perilura, qiiibus virium conlrariarum lemperatione, temeritali,
consistil , rdsi wanunifcmeudatriccm opif'ex afft- seu fortunée neuliquàm adscribenda. Aliis

rai. Sol perpcluis eflluviis consumitur, et variis Ocelli Lucani, Aiislolelis, et l'Ialonicorum ra-

corruplionibusobnoxiumessc macu!:eindicant; tionibus peiiiis ex divina; nalurae aciivilaie


magn* in planelis mulaiioncs observala* sunl. inliniià, ex ejus bonilate et ex creationis im-
tl cerlè si ex bàc iioslrà tellure conjectura ca- possibilitaie, infra suis locis respondebimus.
pienda sil, adveniet tandem orbi fatalis dies, nisi Objicies 2" : Supponi polest lerram in secu-
elemenlorum vires perpeiuo lempeiei nalura; lorum série inliniià variis obnoxiam fuisse
parens. Nam praesens lerra; organisalio in eo vicissiludinibus, plures passam esse, seu con-
sita est ,
quod elemenla omnia contra vini gra- ilagrationes, seu aquarum eluviones; et sup-
vilatis permixta sinl, lerra, aqtia , aer, ignis. poni polest delelos fuisse onmes fermé homines,
Tollilur in cœlum lerra, in terrae viscera tra- et cum ipsis extinctas scienlias, et delela an-
dunluraqua, aer, ignis; sed jiixta axioma : liquiialis monumenla. — llespondeo 1° id sup-
Onme viotentum non est durabile. Ergo violenta non debere, quia non est assumendum
inlerruptio, per ioiigum leinpus
Iponi
ha.'C xqui'.ibrii Sine prubaiione, quod esl posilum in conlro-
durure poieril, lenusque accipere iinminulio- versià ;
quia de facio quxsiio est, factum autem
75 I>E EXISTEINTIA DEI. 74
ex non conlradiciione seu merâ possibililate piscium exuviae, quœ in montium verlicibus et
nemo sapiens deduxerit; quia argumenta posi- in terra ad altitudinem maximam reperiunlur,
tiva arbitrariissupposilionibiis non refolluntur; in lapidibus marmoribusque passim inclusse ;

quia islarum conflagralionum seu eluvionum materia circumjectà plenœ, in maximas moles
generaliuni ipsa ex naluralibus causis possibi- quandoque coacervala; ; et qusedam etiam con-
liias non adsiruilur. Deinde illse calamitales clue efi'udiuntur dissilis regionibus peculiares.
si onininù générales fuerunt, gens bnniana FI.Tec omnia mare innuunl, cujus aqua; conchas
oninis periil et renovata poslea est : et in bàc à regionibus, tum dissilis, tum vicinis, congre-
hypothesi novilas mundi defendenda est. Si gavernnt ; congregalas arenâ in lapides post-

fuerint particulares ira; calamitates , œterni modùm converiend.à impicverunt et circumde-


mundi del'ensoribus niiiil prodcrunt, quia non dorunt ; tum eft'urmalà desuper lapiduni et
dequâdain pariiculari terni; parle, sed de loto terrae mole peniiùs obruerunt. 5" Confirmât
orbe dispulanius. Ogygis diluvio subniersa fue- situs variorum slratorum, lapidis , marmoris,
rit Allica, non idcô lotiim periil humanum argillœ; qure sibi sunt parallela, horizontalia,
genus, non ideô inventas et excultas in aliis velhorizonti simililer inclinata. Ilic slratorum
regionibus aries exiingin , aut deieri prœleri- situs ostendit, ea ab aquis suceessivà alluvione
larum rerum monumenta oportuil. Cerlè ex instar sedimenli fuisse deposita : quod etiam
illo diluvio Noemico ,
quod universalissimum conficitur ex rimis seu fissuris perpendiculari-
accepinius ex libris Moysis, elsi soins Noe cum bus, qu.-e in hisce omnibus siralis inventai sic-
faniiiià superstes fueril , conservata tamen est citaii ,
post aquarum recessum evidenter ad- ,

aliquaanliquiorum teniporum memoria,saltem scribendae sunt.


ipsius diluvii, apud omnes nationes. Secunda propositio quôd terra nostra sic ,

Objicies 5° ; Tolius nostrae telluris superior non fueril ab aquis composita, nisi pluribus
pars argunienlo est, illani antiquissimani esse abhinc seculorum millibus, facile probatur.
et à nuiliis seculorum niiliibus cum plantis at- Nam bsec terrae conformatio non potest ad-
que animalibus existere. Nam 1" demonstratur scribi ullis causis, nisi maris motibus, prse-
montes omnes etiam altissimos, et universam sertim ei quo per lunoe actionem fertur ab
telluris paitem exteriorem ad magnain usque oriente in occidentem (1). Propter hune mo-
altiiudinein ab aquis raarinis faclam esse, ex- tum mare oras orientales perpetuô verberat
Iruclam successivis alluvionibus, et per slrata abradit, invadit; occidentales verô perpétua
conipositam , adeôque omnes terras maris olini alluvione ditat, auget ac deserit. Hincque fa-
fnnduin fuisse. 2" Ostenditur terrani non fuisse etum est, ut propè oras obversas orienti mul-
in hoc situ, noque sic ab aquis conipositam, tse exislaiit iiisukc , maris invadentis ex ill.1

nisi mullisabliinc seculorum millibus. parte terras certissima signa. Hinc juga mon-
Priniam proposiiioneni ba;c confirmant, 1° tium in longos Iractus ab austro ad boream
montium conformatio onmis. Et primùm qui- porrecta medios continentes dividentia; et
dem observalur, quôd in montibus vicinis et ipsse terra; continentes ab austro ad boream
oppositis alterna sil angulorum proniinentium extensœ œquatori a-qualiler inclinatœ, eodem
et intimormn ojjposilio : id est ,
quôd anguli fermé modo in oris suis orientalibus exesa;.
unius piominenles opposili sint angulis alle- Hinc telluris diversa slrata non secundùin gra-
rius inlrô recedentibus ad modum ripa; llumi- vitatem specificam inveniuntur; sed graviora
nis , quae forma non potuit nisi ab aquis inter- sœpè Icvioribus propter siiccessivam longo
labenlibus proficisci. Secundo observalur, quùd tcmpore alluvionom superponunlur : liKC om-
eorunidem op|)ositoruni montium altitudo sil nia per diluviuin vc! eluvionem aliquam subi-
œqualis; qu:e xqualilas ostendit iilos fonnalos tam explicari nullo modo possunl. Jam verô
fuisse sub aquis ad libellam composilis. Tertio motus hic maris invadentis terras orientales
observalur, quùd in omnibus materia similis sit, tardus admodùm quippe quo maris aquo!
est ,

qu* similitiido indicat caiisaiu eamdem et eo- vix semiloucam inlra 1:2000 annos conli-
di'm IfMuporc agi'iitcm.2" Probat materia omnis
ciunt (2\ uli cxporienliis aliquibus conslare
ex quà montes et universic lerrae pars suporior dicitur. Colligilur quoque ex procdictis obser-
componilur. Sunt cnim rupes, lapides, argiliœ, valionibus, universam terrain ex ntaterià so-
caîteraque cjiisdem gmeris, cpue ex arenà te-
nui coidecta non potuère, nisi ab aquà arenas (1) De hoc motu vide Varenii Geo^r. gMi
1. 1, c. U.
Coaccrvanie, formari. ^uql conch» aliseque (2) Ilist. nat. art. 19, p. 600.
,

TU. II,
1^ hl m:ua M
Lri i^îiM^ ioiiipDsilaiii, «'1 ni primo sud fei;itii lerrae abrasaî deposit» luorint , nir orgo abru-
piT pliira si'ciil.i aipiift <»|»iMlam jaciiisso ; o;im- pla^ siiiit, et porpendiciilarilor o\( sb orsc plc-

t!('i>i(|iu' v.irii) l'.iolii iiiaiib, ilio pra siM'liiii ^ouo- ntipie oocidei talt'S? Talia snnt liilma (îaliia',

i.di tjiii) li'i.i Miolcs a!) urieiiU; in ocoiilctilctn llispanise , Africaî loiins, et maximae punis
à luiià Lii'liw, <lilulaiii, abrasaiii,el t'vcavalaiu Amerioa». Cur lillora orieiili obvcrsa siMil onn-
iii aiii|iiiijUï. liK-isalvi-iiiii mari cxiipiciuio piw- Ira miniiiKV al'.ilmlinis in ntr()(]no ronlinonte?
ljui!»be; eaind(*iii in aUls lucisaiiclam pcrpriuis Ctim è contrario ofcidonlalia liiloi;;, (iiia; mare
.-tliiiviii.'iibiis M'iisiiii in cxlaiilcin aquis siipor- deserit, esse debercni dcclivia ctsonsim incli-
lirii-iii it iii moiitos eUitiinalam esse (1). At nala : orientalia verô, qnœ mare perpetnô ai)-

lia:o omiii:) iioiiiiisi iiosl lungis'jima loni|!(>ra radit , abrnpla et perpcnd'cnlaria. Ciir ctiam

ieri |i')lii('riitil. or;T! occidentales non stipcnlnr insulis, sicut


lU'sjionilci» prioiom proposiliononi lolobser- orien(;i!es, ciim ex perpoliiis alluvionibus et
valiunil):is oonlirmalain vi\ ncgari pos^c : iticremenlisin iliispotiùs oriri dcbereni? Cur
iirjn|C' oxli'iior.Mj |)ai'liin U'iiiiiis, atl cerlam jnga monliiim in pleriscjnc insniis el procur-
iiâjiio altiliuJiiK m, ta< litiam esst> ci aii aquis leiilis lerr* coiiliiienlis pirtibtis lia siint sita,

(jMUposiam ;
pioU-rioiTS vcrô livpollitst'»*, qiii- ni médias terras pervadant alqiie in diias par-

liiis Mliitii' aur.iur ciuissiauis lii&loria^ naiiiralis les dividanl (i) cùm Iiic silus, in liypnthcsi
:

lu>^lO.^• vuljjaU'. , t'I quiltus aijuli poleriint rcli- quam impugnamus perpeluô mulari debeal,

j^joii » |vvi'ial;i! fonlriiipluit'S , 111)11 os^e salis il ab occi'Ionle ad oii-iilem accedere ,


quia
( (mliiiiMlas, el intillib pui(>re giaviuiibus (ilije- parles insularum el conlinenlis orientales scm-
tiioiiiîius: aiianiesso viamreie.xpciliemiccelliiï- jier abradnntur, occidentales alluvione angen-
lyiia: cl uliSi rvaliuiiibu? uiagis coiignieuleni. lur? Si in aliquo silu jnga monlinm dintiùs
I. iiulla in pniHiictis liypoliiovibns magnaiii permanere deborenl, id conlingeret, (piando
h ibciil (iilli uilaiom. l'rii:!o iiun inU'iligilur occiipurenl oras orientales, iinmensosuo vuln-
«piiiiiioJô Uiarf , quotl obm elevaluin i'uil su- mine ac rupibus maris accessum longo lem-
pra liiDiilcsallissimos, aiilcnm eoriiui verlici- [loreimpedienlia :al è contrario à mnllissecnlis
bii^ ad Itbollam compoitihim, pliisqti.siii 7)i\l médias terras divideiilia ostiMidnnt el elficiiint

txipcilas. xni 10^)02 pcdes di'scendf'ril : uuilô earnm stabiiitalein , anl saltem indieanl mare
ciiim moiilt's l'criiviani juin siipi'ranl lii-ram lanlùm absumpsisseex parii» occidcnkili, qiian-

maris. Imù fvi liMilissiiuè demoiislralur iibram ii'ini ex orientali.


maris nml ni non posso, o.o modo qiuiii pro- Ciir ex duabns lelliiris cnnliiuniilius, niia,

Iiavii aucior iiittoriae naiuralis : nempe per nempe America, porrecla esl mugis à seplen-
cxcavalinnem lundi in aliqnibns parlibus <H Irione in ausiruni; allcra dicta velus magis
icrrarnm ahiasarum Iranslalionem in alias porrecla esl ab oceano Atlanlico ad finis Tar-
lundi parl<^s. Quia .upiai in alveum excavaiiiin tarise orienlalis, qiiàin à sepleiilrione ad au-
d-scijidi'nlis biiiim sempor ofciipahil lerra ex strum, in (pià directio! e siiiil cliam monliuin
alveo cxlracia el in aiinni b)cum lanUim irans- jnga 7 Cnr tanta in jugis monlinm diversilas?

lata. [J aquaiiim libra deprimatur, sen ul ca- i Alia, inquil Vareniiis lib. 1, cap. 10, progrc-

rnm suporlicii's ad ccnlrnm icirai abqiialenns « diimlur à seplentrione in auslrnm, qua^daai


accédai, ncco^so csl ul loria; excavalai supra « ab oriente in occidentem , et alia ad plagas

a(|uac supofliciem vi aliquà, ab aliuvii)ne di- « cardinilins collatérales. Quidam montes, ut


v<T.-à, fillolbnlur : lunrque acinariim libra de- « idem babel ibid., longo iraclu extendnnlur,
prlmrlnr ralione quanlilalis icrrie snpra aqnae « alii parvo circuilu icrminantur. Quidam nse-
snpeid.iem rie\al;e. Al si sil nccessarioadmil- < dias regiones secanl, alii per qiiosvis regio-
li-nda < ansa aliqna al» alluvione snc;cs8ivà di- * nnm iraclus Iraiisennt. » lia-c laiila varietas

MTsa , mil lolmii autluris llistoria: naiuralis in omni re ex unà causa mechanicà unilormi-
Msiema. ter agente , qnalis eral iiiitio juxia auctorem
Secijndii, hi in nras lerra', oriiMilalcs sempor llislori» naiuralis maris motus ab oriente in
iiiipeuim l'atial u.'oanns ; si signa mulli sinl oceidentem, explicari nullo modo polcsl.

e\ qnibus collii;iiur oias illas iilriusipie conli- Tertio observaUim esl, concbas, quamvis
ncnlis 500 Icucarum spa'io jani imminulas cl accuralè occlusas ,
plenas lamen esse maleriâ
cxesas esse (-2) ; si in oris occideiilalibns li3e {ircumjeclâ, ciijiis ici per Icutus et sitrcessivas

alluviones raiio reddi nequit. iSam si lenlo


(1» llisl. liai, arl. 10.
(2) Hist. nai. art. 19. (Ij Var. Geogr. 1. 1, c. 10.
77 DE kXlSfENl lA WA. rs
aqiianim molu arena vel sa!)ulum in couchas lium vitri solidi? Ad minut^nd.im h:ine diliHcul-
dclaliini est , vel pisciciiliis prim;^ alltivione lalem supponit auclor llisloriœ nUuralis snpe-
priTefocatus concliam occliisit, sicqiio iiovis al- riorem lelluris parlem mollem fuisse, nempe
Iiivionibus inlroitus donegalus est, et coucha ex vilri spumâ vel scorià contectam. Sed ne-
vacua remaiiere dtltuil; vel pisciciilo pruefo- scio an omnein dillicullalem tollal hœc siippo-
cato concha non est occlusa, atque iieriim iie- sitio. iSam innumeraî sunl in mari profluenies
rùniquc alkivionos inlra se recepit , sicque aquae, \u\^à courants , quarum motus augetur,
nunquùm poluit occludi. Observatnm eiiam tum aestu maris , lum venlis tum fundi inae-
,

est, conchas plerùmijue ejusdem esse gravita- qualilalibus; sunt in terra tlumina, quorum
lis specilicse ciim stralis, in quibns jarent se- omnium fundus, exarenà tenui, post inli-
licei

piilla,', graviores in slralis gravioribus, leviores nilumlenqius vix aliquam mutalionem accepit.
in stralis levioribus; et quandoconchse leviores Sed coiicedamus à maris motu «qnabili ex-
in stratis gravioribus reperiunlur, ofCMpanl cavatum fuisse maris alveum cur non fnil
,

strati snperiorem parlem : liane observaiionem omnis inter iropicos coiiclusns, ubi lolns ocea-
inculcat ubique Woodward in historià nalsirali. nus ab oriente in ocridenlem tonenlis in-
Sed si successive et variis per pkira soc nia star prolUicbat? Cur terne dilulae et abrasœ
alluvionibus strala coniposita fuissent in fundo non inerunt versus polos disj:'cl;e , ubi eraf
maris , in omnibus stratis omnis generis con- major lian(iuillilas maris? Cur niaximi moules
cliœ, aiiœqne pisciuin cxuvioe invenirenlur , et Peruviani rouira li.nic vmi in cœlum verlices
sirata servarent nusquàm rationeu) gravilalis extuir-re? Prohal aucior Uisloriae naluralis
art.
specifiC3B. 19, sinus maris majores esse omnes e.viensos
Quarto, gravissimum quoque hoc inconimo- ab oriente in occideiilem, indicaiiies impetiim
dum videtur in hypothesi pnediclà, quôd diini aquarum esse secundùm islam diret-lioM-ni. Sed
ad tt'lluris per sirata coniposilioneni explican- sijam oceanns terras illas disjiciat , el ciinim
dam sii inventa, tamen supponat tellureui per ruinam perpeluô opi'reliir , qnomodô iniiio
sirata antea fuisse composilam, cum hâc diffe- formalae sunt contra eumdem hune inqielimi
rentiâ, quôd in prima tellure strala, qu* j;im quem nuila alla vis suspend bal ? Praterea
est
siinl superiora, fucrint inferiora. IS;un maris terra omnis verisimiliter c.nernosa inleriùs (I),
imda; diluentes fundum A, eumqne abraden- haecque conformatio ne(o^saria muliis videlur
tes, non potueriint iransferre in locum B stra- ad lonliuni percnnilales explicandas.
An eliam
lum argillae, quin ioco A ejusdem geiieris slra- per molum maris ab oriente in occidcnlem
so-
tum invcnissent. tt si sUalo liuic argil!:!- poslea lida lerra terebrata est? An potiùs dicemus
inq)osuerinl slralum ;ireiiœ, illud slralum in- aquas in slralis conficiendis hinc et inde spe-
venerunt in Ioco A conlinuatà excavatione. Vol cus et cavernas rellquisse , et fornices qui-
,

si supponas oras Asi* orientales perpétué bus legerenlur, extruxisse? Si igni in visceri-
aliradi et alluvioneni continua lieri in oris biis lerrae a>sluanli lii tanli effeclus tribuendi
occidcnlalibu.s Americie, alluvio esse non po- sunt, cur eliam
eidem non tribuemus ipsorum
teril allerius generis quàni est eluvio; et si montium qui omnes fermé sunl caverno^i
,
,

alluvio Mat per strala, eluvione qi/oque sirata oxlruclionem? Conslat corlè ex historià plu-
excsa fueriini. res moules, sicut el insulas in medio mari, hàc
Quinto vix inlclligilur (piomiMlo Icllusduia, raiione formates esse. Aut si Deus ex nalurA ,
solida, vilrea, si fuerit olini omnis operta aquis, ex opère suo à philosoj)ho
, sit ablegandus,
ex hoc tam nalnrali slalu, in quo elcmen!a dis- di erem montes in tanlam aliiludinem elulos
ponercnlur sccundùm sjieciiicam gravilatcm, esse [iroplcr vicinartim lerrarum ingénies,
fa-
nnquàm polncril dimoveri per motum aqua- tiscentîbus columnis, ruinas.
rum a;quabilem ab oriente in occidenlem, cùm M. Alla est via rei expediend;e , et historià;
nondùm essent venii nisi aequabiles, etfundus el observai ionibns magis congruens, netr)pe
levis et rotundus sine ullis in.iequalitalibus re- per diliivium, qualc descrihilur à Moyse,
et
linquercl aquis niolum libcrrimiim. Fuissetne quod non tanlùni mansit in mcmorià Ilcbnco-
in hâc hypothesi nisus aquaruni ab oriente in rnm, verùm etiam in fastis omnium aliarnm
occidcnlem, qui est ferme insensibilis in i|)sà nationum antiquissimarum. Narrai Movses cum
siipcriicie, par vincendye vi ulriuscpie , Uim
(I) Varenins, I. 1 Ceogr. c. \7>, 16. Wood-
gravilalis, (|iiâ lelluris plera;qii(; parles vincunl ward, hisl. nal. Miirnet, Theoria lelluris Se-
quinquies.partes aqu:v!, lum cohsesionis par- ncc.i (Ju. nal. j. 3.
-i) DE VEKA KtLlGlOiNE. 80

sumiiià l'uleiui;\, ni rem omnibus nolam, 800 luuï a^slusreciprocus, lum venli, luin visilla

solùiiimcnh") aille siKim a,nalem annisconliiiuam innueusa aquas è lerrae imis visceribus e.\lra-

fuisse per dios et noctes quadraginla pluviain, bens(l). Propier loi ac laulas causas aquas lur-

aquas lerrce visceribus iiuiusas bautessupponi polesl, lerram in aquà dilulam,


al(|ue proelerea

sive aquas abyssi super universam superliciem vel ab aquis aliquo modo deporlalam spalio

per quiiiquo monses inlegros, scu lôO dcccm niensium ÔOO^'" parlem spalii, ab aquis
efïïisas ,

Au verô h;ec coiiliiiua perdies


ilies(l) crevisse.
luibidis occupali, lenuisse. Jam vero divide

allilndiiuMu a{iuarum o])erientiuin altissimos


quadmginla plu\ ia cl aquarum sublerraucaruni
per dies 150 exuudalio adscribonda necessariô montes 15 cubiiis, qua; vulgô censetur circi-

sil divina^ virtuli iuunedialè, el coulra ualunie ter 4000 exapedarum vel 2i0000 pedum
non possil adscribi per 500, habebis crassiludinem slrali, qiiod
vires lege^que operauli, an
causis naiuralibiis à Deo ab initio prapaïaiis, per aquas diluvii terrai universse superponi

ulcomeia'ad terram propiùs accedenli (2), poluil, videlicei 80 pedum (2). Ha;c abundè
vel lerrarum in mullis parlibusdisrup'tioni el sullicil ad oblimandas salis omnes iclluris par-

illapsui iu supposilas aquas (3,, bic dijudicare, les médise aliiludinis, de quibus solis sollicilè

neque vacal neque necesse est. Osleudanius sumus, quia, ut modo diceums, parles sublimio-
solumniodô causas assignalas à Moyse pares res potiùs eluvione diminulai, quàm alluvione

esse omnibus pbaenomenis explicandis. Juxia aucla; fuerunl; el parles inferiores diutiùsaquis

explicalionem banc inanil'c.-luni eslaquam per submersai jacuerunl el à quater mille annis,

quinque menses in lerram elVusam non l'uisse novis alluvionibus per pluvias et decurrenles ex

limpidam et defaecalam, sed maxime turbidam: locis altioribus rivos incremenla cœperunl, ul

lum propier coniinuam per dies quadraginia docet ipse auclor Hisloriœ naluralis.

pluviam lerram diluenlem; lum propUr vini Ex bâc explicalione baîc sequunlur: 1" Al-

aquarum i'nmensarum (4) lerra; visceribus per tissimorum monlium apices debenl esse ple-
omnes aperluras cum magnà vi el impelu rùmque terris nudali ;
quùquc ediliora suut
erunjpeniium , vel eliam exieriora strala in loca , eô minus eliam crassa esse debeiit di-
mullis locis disrumpenlium , secunique ma- versa^, mai crise slrata el pauciores conchae :

i-uam terra; quanlilalem deierenlium ; lum quùd in islà alliludine aquifi fueriul magis de-
propier perpeiuam per menses dccem quibus ,
fa;calaî et nnnùs perduraverint. Erunl lamen
terne ferè omnesaijuis operlai jacuerunl mon- exuviai piscium eliam ma,j()rum,qui in islà lan-

lium et edilorum locorum eluvionem ex vio- (l)Quid lu esse Rbodanum , quid pulas
!• nlà aiiuarum agiiaiione, quam augi'I)aul Rbenum atque Danubium quibus torrens ,

eliam in canali suo cursus e*l , cùm superfusi


(1) Auclor Hist. nat. non rcctè sni'ponil, novas sibi fecère ripas ac scissa humo simul ,

preuve arl. i, p. 187, et art. o, p. 11» 1, dilu- excessère alveo? Quanià cum praicipilatioue
vium iO lanlùm diobus durasse. volvunlur!... Cùnupie Damdtius non jam ra-
{•>) Vile \\ lii>lon Tlieor. tell. diées, nec média uionlium slringil sed juga :

(ô) Buini'l Tln'or. sacr. Iclluris. ipsa sollicitai, lerens secum madefacla mon-
QuaiUilas aqua; necessaria ad legendos
(i) lium lalera rupesque disjeclas et magnarum
, ,

allissimos montes, terrse visceribus lune ex- promonloria regionum, (jua; fundamenlislabo-
trada, vigesiessuperal qnaniiialom aqua; con- ranlibusè continenli rece^serunl. Deinde non
lenlam in oceano nli denionsliavit Ki>illius
, inveniens exitum (omnia enim sibi ipse prœclu-
conlra HurnetuuK Mequr aliiiueiii porlnrbabil scral) in orbem rcdil ingenlemque lerrarum,

b;ec quanlilasaqua', qnandocogilaiiit T'cpiôd, and)ilum at(iue urbium uno vorlice involvit.
juxla Varcninml. 1, c. 7, |». 1, iiiliisinsolidi- Intérim permanenl imbres.,. Procellxqualiunt
lale lerric exihlanl « iniuinieri bialns, reccs- mare. Sen. nat. qu. I. 3.
« sus, anlraclus unicnli , V(irai;ines. lubiili
, » (2| Vide NVbislon Tbeor. tell., p. 416. Juxta
t el vasla receptacula in quorum quiiinsdam , I). .Maillet Description de l'Egypte, p. 50, li-

« mare esl, ncmpe qu:e alvco maris per Ji- musabafjuis iNili exundantibus deportalus ex
« quauiviamconjungunlur. iii(piiliusd;Ém aqua .fElbiopiâ lenetdecimam parlem spalii ab aquis
« dulcis, lliivii, amnes. Nimis ille ocnlis por- i « occupali et constat ex |»lnrimis observationi-
:

« millil, ail Seneca, qui non crédit esse iu abs- biis aijuasPadi mullô majorem lerra» quanlila-
I coudilo terra; siuus mari^ v;i>li, k etc. Nid. lem déterre quàm supra |)Osuimus. IJenè ergo
nat. qu.l.ô. (piôd allitndn moiilis allissi-
2'' < supponere poluissemus aquas diluvii superpo-
« mi,juxlaeumdeui gi^ograitlium, I. l,c.fl, p.7, suisse veleri lelluri slralum novum trecento-
« non babeal ad Sfiuidiamclrinn Iclluris sensi- rum vol (luadringenlorum pediun, iniô vero
,

< bnn proporlioiiem, sive adeo exigiiam, ut crassum magis, proplerea (|uàd exuudalio di-
« roluriditati iclluris non oni(i:il. \.\ b;'ic du- » luvii nnnaliquiliiis dicbusaiilduolius vel Iribus

observalione cfdligc Icilani illamaqiiaiquan-


plici men>ibus, sed pcrlouiui lerè anuum duraveril,
liuiem, quamvis plianiasiicimmeui-a videaiur, eiluerit nmliô major propier causas supra rela-
respecta globi lenesiris miuimam esse. tas, lerrarum disjcciio, dissipaiio, depofialio.
81 DE EXISTEMIA DEI. 82

là aquarum pertubatione loca aliiora pelehant. fodinis terra iriplo , vel quadruple , vel etiam

Propler eamdem ralionem non solùni in !ui- quiiîtuplo gravior rcperitur. Juxta Whislonum
niilioribus locis slrata crassiora oportei esse ,
Theor. tell. p. 83, lapidum gravilas relative ad

scd ciiam strata ejusdera loci diversa eriint gravitatem aquœ est, ut 14 ad o, ex quibus
crassiora, quô sunt profundiora. Slrala in mon- observalioiiibus sequi videtur lapides vinci

liuni veriicibus, qui plaiii sunt, plana erunt, graviiale à lerrà interiori. Conchae erunt s.tpè

in laleribus inclinala, quae omnia experienlià repletai materià circumjecià , quia in illis con-
confirniaia esse docet auctor Historiai natiira- tent! pisciculi aquamhaurienles per alluviouem
lis. 2° In monlibus opposilis apices sublimes ,
subilam praefocati sunl,concliamque moricnios
si fuerint terris nudati , irregulares erunl. Me- occluserunt nunquàm iierùm aperiendam (1).

liqusc parles inferiores, si sint mullà terra ic-


4° Aqua; salis celeriler iuiiio percavernas
clce , habebunl angulos prominonles et inlro- monlium et fissuras in terrae viscera recessc-

recedenles alterné opposilos , hoc est , angnli runl , cl ediliora lelluris loca, quales sunt

unius prominenles respondebunt allerius an- non lanlùm montes Gordiani, in quibus arca

gulis interioribus , ad nioduni ripse lluminis ,


consedit, sed Iota sepienirionalis Asiœ pars,

ulpote quse per plures nienses magnà aquai uni in quâ ipsi colles per maximam anni parlem

interlabenlium vi cxesae primiini,poslea subsi- nive tegunlur, aquis per quinque menses sub-

dentibus aquis refectaesunt. At haicangnlorura sideniibus siccari poiueruut. At humiliores

extinioiuuiet intimorunioppositio, niagis accu- terrae partes diuiitis aquis submersas jacuisse
rala esse débet in collibus et in canipis, ubi major probabileest, alias magis, alias minus, quasdam
maleri;c novse quantilas p! opter silum bumilio- vero per plurasecula. In hisce regionibus om-
rem luit deposita. Lbi monlium oppositorum nis exterior lenœ parsconformari poluit juxta

vertices solidi et saxei non resliierunl aquis liypolhesim aucloris Hisloriae naturalis : erunt
diluvii, eorum altiludo immiiiula est et ad hic slrata materiae graviora , quandoque ex suc-
aequaliialem perducta, ac quasi coniposila ad cessivà alluviouc levioribus imposilà.

libellara (1). 3" Strala materite erunt secun- 5° Rimai seu lissura; perpendiculares nullam

dùni specificam gravitatem. Conchae erunl in nobis facessunt dilliculiaiem ; eidera causœ il-

slralis ejusdem densiialis ; et ubi conchce le- las adscribimus, cui adscripsit auclor Historiai

viores invenientur in slralis gravi(»ribus , su- naturalis, siccitati nempe posl aquarum reces-
perliciem tenebunt, melaila prolundiora loca sum.
occupabunt : quse experienlià conslare docel « At, inquies, nulla ergo remanerc debue-
Woodwardus. Tamen propter perlurbalum i runt veteris terra; vestigia (2). > Nulla qui-

moluni aquarum aiiquce esse polerunl exce- dem in locis humilioribus, sed mulla in allio-

ptiones , pricserlim in locis liumilioribus, ut ribus, in quibus vix ulla conligit mulalio :

modù dicemus. regio in quà arca consedit, est omnium allis-

Objicit auctor Historiée naturalis, moules e\ sima, et ideô plant» incelumes manserunt.
lapide confectos superponi slralis minus den- « Al lellus omnis oblimala recenli liino

sis. Poluit primùm ba;c esse prinia;va reruui 1 frugibus ferendis parùm apta fuisset (3). p

dispositio ob causas aliquas Creatorl notas. Et hoc verum de locis interioribus. i At pisces
Sed prœterea juxia Newlonuni princ. malb. 1. « omnes in aquis turbidis prsefocaii interire

3, p. 10, terra communis suprema est lantîmi î debuerunl (4). » Et hoc quoque admillimus,
duplo gravior quàm aqua: at paulù inferiùsin
(1) In Italia; litlorc prope Formias (nunc
mole di Gaela) exlrahunlur à mari lapides
(1) In Alpium jugisper quaî via est ex Gal- pletii musculis vivis,()uiseparali tolidem cellu-
lià in llaliam nullo modo exislit illa unit'ornu- îis inclusi iuler se per lilauienla riibra communi-

las,quam suppoiiit auctor Hisloriu; naturalis cant. Lapideslii ex liuu), in quo umscuii demersi
et quam sui sysiemalis luudamenliim.
fecil jacebanl et siuco glutiuoso coiporibiis exsu-
,

Montes opposili non habent eanulem semper dante conlecli sunt, et hipsti temporis maxi-
altiludinem nec anguli uuius introrecedeuics
; mam duritiem acquirere possunl. Àlorluis au-
su nlsemper opposili allerius aiigulisextanli bus; lem musculis vel illis dcdcienlibus, licri polest
neque sunt ex eàdein nialerià oonipositi (por ul limus per tilameiiloi uni ranales in inleriora
longum lier liabes rupeni à de.xiris ex lajiide lapidis cl in ipsas cduclias per rimulas quas-
lissdiseu ardesiA à sinislris ex lapide arena-
, dam iniroducaïur, illas repleal et durescal. Et
rio viarum); quresitse in illis conch^e nuspiam sic inleiligilur, cl quomodô coucha; marin.-» in
inventa; sunl. Nescio an major existât in aliis lapidibus r»'periunuir, cl ipssc etiam conclue
jugis uniformilas aut rerum dispositio aptior
, ••ircumlusà maleria plein; quocpie invenianliir.
fulciendo novo syslemaii. (-2) llisl. nal.p. iOO, (3) Ibid. p. 201. {i)lbid.
KV DE VEKA LIGIONE. 84

pli'rosipic iiiloriis«(', oiiiiios scilifcl qiiihiis iil- « Il n'y a niiilc raison pour ne pas ailribuer
tiores moules peloio non licuil. Non noganiiis la réiiaelion do la Genè?c à .Moïse lui-même,
olijun, rniin maiT jiiMi occupol aliqnas iclinris ce (|iii la ferait remonler de cinq cents ans
partes, quas anlea non occnp.ihal: (juin eliani plils liant.

in «eciilisiiinnniorahilibiislieri possil, nt omnis ( Moïse et son peuple sortaient de i'Lgyple,


nosira conlincns subincrgalur; el parles qnàn» qui, de l'aveu de toutes les nations dOccident,
plurima: jam subniersa; emerganl ex miiliis esl le loxaume le plus anciennement civilisé

eansis : de qnibns vide Arisloleleni, I. 1 .Me- de tous ceux (|ui cnloiircnl la Méditerranée.
leor. c. ii; Slevinnni in Geog.; Vareniuni, Le législateur des Juifs n'avait aucun molif
Geogr. I. 1, c. 18. Seii non puianius in illis pour abréger la durée des nations, el il se
novis continenlibus solani maris lenlissiniam serait décrédilé lui-même auprès de la sienne,
alluvionem allollerc posse monles ad alliUidi- s'il lui eiïl enseigné une bisloire loule con-
nem vigt^ies mille |>e(iiim supra maris libram. traire à celle qu'elle devait avoir apprise en
« Qnosdam n)onles, inquil Varcninsl. 1, c. 9, Egypte.
i prop. 8, progressu lentporis générales esse « il y avait donc tout lieu de croire que l'on
« eolligitur ex conebtilarum (eslis, t\nx in n'avait point alors en Egypte d'autres idées
< quibiisdani monlibiis inveninnliir, nt in (lei- sur raiili(iuilé des peuples existants que celles
» dria* monlibns. hA generalionis niodus bic que la Genèse présente.
« esse videlur, si ventus velicmens arenam el * Or, Moïse élablil une catastrophe générale,
t sabulumpaulaliin in locnm mentis déferai el une irruption des eaux , une régénération
« acennuilel aeceden!(> pinvià. Qui niodus sicul prescpie totale du genre humain ; et il n'en
i minores montt'S producere pole^l, lia veri- fait remonter l'époque qu'à quinze ou seize
« simile videlur majores monles non esse ge- siècles avant lui, selon les textes qui allongent
r neraios, sed ejusdem cum lotà tellure aîlaiis le plus cet intervalle, par conséquent à moins
. cl originis. » Vide ^Vhisloni Tbeoriam lel- de cinq mille ans avant nous.
hiris I. 4, 0. i, nbi dijigenter el minute ex « Les mêmes idées paraissent avoir régné en
supra posilis principiis singula pb;enomena ad Cbaldee, puisque Bérose, qui écrivait à Baby-
praesenlem terrae conrormaiioncm perlineniia, lone au lemps d'Alexandre, parlait du déluge
quae nos prosequi hîc non possumus, explical à peu près comme Moïse , el «ju'il le plaçait
ingeniosusauclor. immédialemenl avant Belus, père de Ninus.
(Aiuiolntio P. -S.) < On ne voit pas que Sanchoniathoa en ait
Isiud de recenli mundi origine argumen- parlé dans son Histoire de Pliénicie, quelle que
lum miré versavil clarissinius Cuvier, cujns puisse êlrerauihenlicité de ce livre; cependant
verbii operœ pretiuni est referre, deprompia on parait y avoir cru en Syrie, puisque l'on
scilicel ex ejus disserlalione de Ossibusl'ossilibtis. mollirait dans un temple d'HiérapoUs, à une
« I a nature nous lient parloulle même lan- époque très- postérieure, il esl vrai, l'abîme
gage, partout elle nous dit que Tordre acliiel jtar où l'on prétendait que les eaux s'étaient
des choses ne remonte pas Irès-liaul; el, ce (coulées.
qui est bien remarquable, partoui riiomme i Quant à l'Egypte même, on pourrait croire
nous parie comme la nature, soit que nous que celle tradition y fut ell'acée, puisque l'on
consul lions les vraies Irad liions des peuples, n'en retrouve plus de Irace expresse dans les
soit que nous examinions leur étal moral el plus anciens fragiiienlsqui nous restent sur ce
politique cl le développement inleIK clm-l iprils pays. Il esl vrai qu'ils sont tous postérieurs à
avaient atteint au momeiii où coiiMnencenl la dévastation de Cambyse, el que leur peu
leurs monuments authentiques. Interrogeons, d'accord entre eux prouve bien qu'ils sont
en effet, riii^loirc des nations, lisons leurs an- tirés de documents mutilés; car il est impos-
ciens livres, essayons d'y reconnaître ce qu'ils sible d'établir le moindre rapport vraisemblable
coniicnneni de faits réels et de les dégager entre les listes des rois d'Egypte écrites par
des ficlious iniéressées qui y niasquenlla vérilé. Hérodote sous Artaxerxès, par Eratosthène et
L«; Fenlaleuque existe sous s;» tonne ai luelle .Manéthon sous Plolémée, el par Diodore sous
au moins depuis le scbism»- de Jcroboam, Angiisie; on ne peul pas mêiiie accorder entre
puisque lesSamarilaiiis le reçoivent comme les eux les diiTércnts extraits tirés de .Manéihon.
Juifs, c'esl-à-dire qu'il a mainlenanl, à coup Cependant la mythologie égyptienne, au défaut
sur, plus do deux mille huit ceuls ans. de l'histoire, semble encore rappeler ces grands
85 DE EXISTENTfA DEI. U
tvônemeiils dans les aventures de Tvphnn oi daigné se servir d'auctme de ces oïiservations
d'Osiris; el même si les j)rè(res de S.'ïs ont ||
faites dans le pays où il écrivait?
réellement fait à Solon les contes qne rapporte, Il
s II n'y avait point encore de grand empire
après lui, Ciilias dans Platon, il faudrait croire |i en Asie du temps de Jloïse, et les Grecs tnx-
qu'ils avaient conservé des notions pins pré- ||
mêmes, malgré leur facilité à inventer des
cises d'une grande révolution , quoiqu'ils en i fables, n'ont pas pris la peine de se fabriquer
fissent remonter l'époque beaucoup plus dnul |j
une antiquité. Les plus anciens colons d"E-
que Moïse. Ils avaient même étalili en tliéorie jj gypte ou de Phénicie, qui vinrent les arratlier

une alternative de révolulior.s, les unes opérées Il à un état sauvage, ne remontent pas à plus de
par l'eau, les autres par le feu : idée qui lut quatre mille ans avant le temps pt"ésent; el les

aussi répaiidue cLez les Assyriens et jusqu'en plus anciens des auteurs qui en jartent ne
Elrurie, datent pas de trois niil!e. Les Phéniciens eux-
t Les Grecs, chez qui la civilisation arriva de mêmes n'étaient en Syrie que depuis peu ,

Phénicie et d'Egypte el si tard, mélangèrent quand ils firent des établissements en Grèce.
les niyihologies phéniciennes et égyptiennes, C'est aussi à quatre mille ans que remontaient
dont on leur avait apporté des notions con- les observations des Chaldéens, envoyées à Aris-
fuses, avec les traits non moins confus de lenr tole par Callisthène, si ce fait, qui n'est rap-
première histoire. Le soleil personniOé, non^mé porté que par Simplicius, six cents ans après
Ammon, ou le Jupiter d'Egypte, devint un Arislote, avait quelque chose d'authentique,
prince de Crète; le Phtha, ou artisan de tontes ce qui est fort douteux, puisque les obs^M va-
choses, lut VUepliœstus ou Vnlcain, nn forge- lions chaldeenncs d'éclipsés réellement con-
ron de Lemnos; le Chatn, autre symbole du servées et citées par Ptolémée ne remontent
ou de la force divine, se transforma en
soleil qu'à deux mille cinq cents ans. i^uoi qu'il en
un héros thébain robuste, leur Héraclès ou puisse être, l'en.pire de Babylone et ci-fni d'As-
Hercule; le cruel .Vo/offt des Phéniciens , 1^ syrie n'ont pu être long-tenq)S puissants, et

Remphal des Egyptiens, fut le Chronos ou le laisser autour d'eux de petites peuplades libres
Temps, qui dévorait ses enfants, et ensuite comme étaient toutes celles de Syrie, avani
Saturne, roi d'Italie, ce qu'on appelle le deuxième royaume d'Assy-
« S'il arriva, sous quelqu'un de leurs princes, rie. Les milliers d'années que s'attribuent les
une inondation un peu violente, ils la décri- Chaldéens sont donc tout aussi fabuleux que
virent dans la suite avec toutes les circonstan- ceux des EgAptiens, ou plutôt ce ne sont que
ces vaguement restées dans leur mémoire du des périodes astronomiques, calculées en ré-
grand cataclysme, et ils tirent lepeupier la trogadant, d'après des observations inexactes,
Ij
terre par Deucalion, tout en laissant une lon- }\ ou même de simples cycles arbitraires et mul-
gue postérité à son oncle Atlas. tipliés par eux-mêmes.
I -Mais l'incohérence de ces récils, qui atteste t Les plus raisonnables des anciens n'ont pas
la barbarie et l'ignorance de Ions les peuples en d'autres idées, el ne font pas remonter à
des bords de la Méditerranée, atteste également plus de quarante et quelques siècles leur Niiius
la nouveauté de leurs établissements, et cette et leur Sémiramis, premiers des conquérants,
nouveauté est elle-même une forte preuve et après lesquels l'histoire garde un long si-

d'une grande catastrophe. On nous parle bien lence; ce qui fait soupçonner qu'ils pourraient
en Egypte de centaines de siècles; mais c'est bien encore n'être que des créations posté-
avec des dii.'ux et des ;!cnii dieux qu'on les rieures des historiens.
remplit. Il est, pour ainsi dire, prouvé aujour- «Nos connaissances, notre civilisai ion arlMolle
d'Iiiii que la suite î'années el de rois humains descendent sans interruption des Egypiims el
que l'on place parmi les demi-di<-u.v et avant des Phéniciens par les (irecs et par les fîo-
rcnvahissement des pasteurs, tient :» ce que mains : les Juifs nous ont donni' ininiediat<'nieiit
l'un regarde comme des rois sufcessifs les nos idées plus épurées de morale el de reli-
chefs de plusieurs petits Etals contemporains. gion ;
quelques traits de lumière nous sont
i Macrobe assure qne l'on a*'ail des recueils aussi venus par eux et par les Grer s, des Chal-
d'observations d'écli|)S('s faites en Egypte qui déens, des Perses cl des Indiens; el, chose
8 apposeraient un travail continué sans inter- bien remarquable , les peuples ne formeni
ruption dfpnis au moins douze cents ans avant i (ju'nne race : ils se ressemblent par les traits
Alexandre. Mais comment iHolémee n'a-t-il •lu visage, et même par une infinité de chose';
87 DE VERA UELIGIONE. 88
de convenlion, telles que leurs divinités, les ciens livres n'existent plus; ils n'ont d'histoire
noms de leurs constellations, enfin Justine que celle qu'ils se sont faite récemment, et
dans le fouti de leurs langagos. ([u'ils ont modelée sur la Bible. Ainsi ce qu'ils
« Ceux d'enlre ces peuples dont la civilisation disent du déluge est emprunté de la Genèse el
est peul-èire la plus ancienne et parait avoir n'ajouie rien à son autorité. Mais les Guèbres,
le moins varié dans ses tonnes, ceux qui pro- aujourd'hui seuls dépositaires de la doctrine
bablement sont encore les plus voisins de son de Zoroastre el des anciens Perses, placent
berceau, les Indiens, n'ont malheureusenienl aussi le déluge universel avant Cayoumarals,
point d'histoire; el, parmi celle inlinilé de dont ils font leur premier roi.
livres de tliéologie mystique ou de niélapliysi- € Pour retrouver des traces vraiment histo-
quc abstruse qu'ils possèdent, ils n'ont rien riques du dernier cataclysme, il faut aller jus-
qui puisse nous instruire avec ordre sur leur ([u'au-delà des grands déserts de la Tartarie.
origine et sur les vicissitudes de leurs sociétés. Vers l'Orient et vers le Nord, habite une autre
Leur Malia Barala, ou prétendue grande his- race dont toutes les institutions, tous les pro-
toire, n'est qu'un poème ; leurs Pom/'ahas ne cédés diflërent autant des nôtres que sa figure
sont que des légendes; et l'on a eu beaucoup et son tempérament. Elle parle em monosyl-
de peine, en les comparant avec les ; uleiirs labes; elle écrit en hiéroglyphes arbitraires;

grecs et romains, à établir quelques hunbeaux elle n'a qu'une morale politique sans religion,
d'une espèce de chronologie interrompue à car les superstitions de Fo lui sont venues des
chaque instant et qui ne remonte pas plus haut Indiens. Son teint jaune, ses joues saillantes,

qu'Alexandre. ses yeux étroits et (ddi(|ues, sa barbe p^u four-

t 11 est prouvé aujourd hui que leurs tables nie, la rendent si dill'érente de nous, qu'on
astronomiques, d'où l'on voulait déduire leur serait tenté de croire que ses ancêtres et les

extrême antiquité, ont été calculées en rétro- nôtres ont échappé à la grande catastrophe
gradant ; et l'on vient de reconnaître que leur par deux côtés diflérenls. Mais, quoi qu'il en
Suria-Ciddlianta, qu'ils regardent connue leur soit, ils datent leur déluge à peu près de la
plus ancien traité scientifique d'astronomie, et même époque que nous.
qu'ils prétendent révélé depuis plus de deux i Le Cliou-king est le plus ancien des livres

millions d'années, ne peut avoir été composé des Chinois : on dit qu'il fut rédigé par Con-
qu'il y a environ sept cent cinquante ans. fucius avec des lambeaux d'ouvrages antérieurs,
€ Leurslivres sacrés, ou Vedas.ii en juger par il y a environ deux mille deux cent cinquante
le calendrier qui s'y trouve annexé et auquel ans. Deux cents ans plus tard , arrivèrent la

ils se rapportent, et d'après la position de co- persécution des lettres et la destruction des
lures que ce calendrier indique, peuvent re- livres, sous l'empereur Chi-hoang-ti. Lue
monter à trois mille deux cents ans: ce qui partie du Cliou-king fut restituée de mémoire
serait à peu près l'époque de Moïse. par un vieux lettré, quarante ans après, et une
« Cependant les Indiens n'ont point totale- autre fut retrouvée dans un tombeau ; mais
ment oublié les révolutions du globe ; leur théo- jjrès de la moitié fut perdue pour toujours.
logie consacre les destruclions successives que Or, ce livre, le plus authentique de la Chine,
sa surface a déjà essuyées et doit essuyer en- commence l'histoire de ce pays par un empe-
core ; et ce n'est qu'à un peu moins de cinq reur nonuné Vao, qu'il nous représente occupé
mille ans qu'ils font remonter la dernière : l'une à faire écouler les eaux qui, s'eiant élevées
de ces rcvoluiions est même décrite dans des jusqu'au ciel, baignaient encore le pied des plus
termes presque correspondants à ceux de Moïse. hautes montagnes, couvraient tes collines moins
« Ce qui n'est pas moins remarquable, c'est élevées et rendaient les plaines impraticables.
que l'époque où ils placent le comniencemenl Ce Yao date, selon les uns, de quatre mille

de leurs souverains humains (ceux de la race cent cinquante, el, selon les autres, de trois
du soleil el de la lune) est à peu près la même mille deux cent trente ans avant le temps
que celle où l'on fait commencer ceux des actuel. La variété des opinions, sur cette épo-
Assyriens, environ quatre mille ans avant le que, va même jusqu'à deux cent quatre-vingt-
temps présent. quatre ans.
< 11 est inutile de consulter, sur ces grands t Quelques pages plus loin, on nous montre
événements, les peuples les plus méridionaux, Yu, niinislre et ingénieur, rétablissant le cours
tels que les Arabes et les Abyssins : leurs an- des eaux , élevant des digues , creusant des
89 DE EXISTENTIA DEL 90

canaux et réglant les impôts de chaque pro- chons, quoique tous ses caractères nous mon-
vince dans toute la Chine, c'est-à-dire dans un trent clairement qu'elle a échappé à la grande

empire de six cents lieues en tout sens; r.; is catastro;»he sur un autre point que les r^ces

^'impossibilité de scmblaljîos opérations, après caucasique etatlaïque, dont elle était peut-êire

de semhiables événemonis, nionire bien qu'il séparée depuis long-lemps quand cette grande

ne s'agit ici que d'un roman moral et politique. catastrophe arriva.

Des historiens plus modernes ont ajouté


(
« Ainsi toutes les nations qui peuvent nous

une suite d'empereursavant Yao, mais avec une parler, nous attestent qu'elles ont été récem-

foule de circonstances fabuleuses, sans oser


ment renouvelées après une grande révolution
Jeur assigner d'époques fixes, en variant sans de la nature.

cesse entre eux-mêmes sur leur nombre et sur « Celteunanimité de témoignages historiques

leurs noms, et sans être approuvés de tous ou traditionnels sur le renouvellement récent

leurs compatriotes. du genre luiniain. leur accord avec ceux que

« C'est à Yao qu'on attribue l'introduction de l'on tire des opérations de la nature, dispen-

l'astronomie à la Chine ; mais les véritables seraient sans doute d'examiner des monuments
éclipses, rapportées par Confucius dans sa chro- équivoques dont quelques personnes veulent

nique du royaume de Lou, ne remontent qu'à se pj'évaîoir pour soutenir l'opinion contraire;
deux mille six cents ans, à peine un demi-siècle mais cet examen même, à en juger par quel-

plus haut que celles des Chaldéens, rapportées ques essais, ne ferait piobablement qu'ajouter
par Ptolémée. On en trouve bien une dans le des preuves de plus à ce que les traditions

Cliou-kiiig (\\n daterait de trois mille neuf cent annoncent.


soixante ans, mais qui est racontée avec e!es « 11 parait aujourd'hui que le fameux zodiaque
circonstances si absurdes ,
qu'il est probable du portique du temple de Denderah n'a pu
que l'histoire en a été ajoutée après coup. Une le souien r; car rien ne prouve que sa division
conjonction de quatre mille deux cent cin- en deux bandes, de six signes chacune , indi-

quante-neuf ans, et qui serait la plus ancienne qu ; la position des colures résultant de la pré-

observation connue, est encore contestée. La cession des équinoxes, et ne réponde pas sim-
première qui paraisse véritable est une obser- plement au commencement de l'année civile

vation du gnomon ^l^ deux mille neuf cents à l'époque où on l-s dessina, année qui, n'étant
ans. en Egypte que de tru's cent soixanle-cin(j jours
f Est-il possible que ce soit un simple hasard juste, faisait le tour du zodiaque en quinze
qui donne un résultat aussi frappant, et qui cent huit ans, ou, selon ce que les Egyptiens
fasse remonter à peu près à quarante siècles imaginaient (ce qui prouve (lu'ils ne l'avaient pas
l'origine traditionnelle des monarchies assy- effectv ment observé), en quatorze centsoixanle
rienue, indienne et chinoise'.' Les idées de ans.Lnraitquiachcvederendrecettcsupposition
peuples qui ont si peu de rapport ensemble, vraisemblable, c'est que, dans le même temple,
dont la langue, la religion et les lois n'ont il y a uu autre zodiaque où c'est la vierge qui
rien de commun, s'accorderaient-ellcs sur ce commence l'année. S'il s'agissait de la posi-
point, si elles n'avaient la vérité pour liase? tion du solstice, le zodiaque intérieur aurait
c Mous ne demanderons pas de dates précises été fait deux mille ans avant celui du portique;
aux Américains, qui n'avaient point de véri- en admettant, au contraire, que l'on a voulu
table écriture, et dont les plus anciennes tra- indiquer le conmienrement de l'année civile,

ditions ne remontaient qu'à quehjucs siècles un intervalle de cent et (piehiuos années suflira.
avant l'arrivée des Espagnols, et cependant » Il resterait à savoir si notre zodiaque ne
l'on croit encore apercevoir des traces d'un contiendrait pas en lui-n.éme des preuves de
déluge dans leurs grossiers hiéroglyphes. son antiquité, et si les ligures (pie l'on donne
« La |)lus dégradée des races huniaines, celle aux conslellntions n'auraient point de ra(q)ort
des nègres, dont les formes s'approchent le avec la position des colures à l'époque où elles
plus de la brute, et dont l'intelligence ne s'est ont été imaginées. Or, tout ce qtie r(m a d t

élevc'C nulle pan au point d'arriver à un gou- à cet égard est fondé sur les allégories ipie
verneuient régulier, ni à la moindre apparence l'on a prétendu vr)ii' dans ces ligures que la
;

de connaissances suivies , n'a conservé nulle balance, par exemple, indique l'ég.ilité des
part d'annales ni de traditions. Elle ne peut j(Mirs et des nuits; le taureau, le labourage;
donc nous instruire sur ce que nous recher l'écrevisse, une rétrogradation du soleil ; la
Ul DE VLllA KI£I IGlONIi. 92
vi'rgi\ la ri'colio, etc. : ol combien tmii co!.! bien auiiemcnt démonstratifs; il faudraiiseu-
n't'Sl-il pas lias;irtk' ! D'aillours, tos cxplica- M li MOMi iulaieltre avec (luehpies modernes que
i
lions dovroîit varier pour (.liaiiiie pays; «ii r.islrononde était au nombre des connaissances
sorle qu'il faudra ddimer au zndiaiiuo iiiif conservées par les lionmie^ que celle caïaslro-
époque dillérente, selon le eliiual ou l'on pla- phe épargna.
cera son invention : |)eul-èlre niènic n'csl-il « On a aussi beaucoup exagéré l'antiquité de

aucun cliniat ni aucune époque où l'on puisse certains travaux de mines. Un auteur tout ré-

trouver pour lous les sijçnes une explication cent apréleiulu que les mines de l'ile d'Elbe,

naturelle. Qui sali enfin si les noms n'auraient à en juger par leurs déblais, ont dû être ex-
pas été donnés Irès-ancieni'nienl, d'une ma- ploitées de])uis plus de quarante mille ans ;

nière abstraite, aux divisions de l'espace ou du mais un autre auteur, qui a aussi examiné ces
temps, ou au soleil dans ses diflérenis étals, déblais avec soin, réduit cet intervalle à un

comme les astronomes les donnent maintenant peu plus de cinq mille, et encore, en supposant

à ce (pi'ils appellent les signes, et 5)'ils n'ont que les anciens n'exploitaient chaque année
pas été appliqués aux constellations ou groupes que le quart d(! ce que l'on ex()!oile mainle-
d'étoiles à une époque délernnnée par le ha- nanl. Mais quel niolii a-l-on de cioiie que les

sard, en sorte que l'on ne pourrait rien con- R(unains, par exemple, tirassent si peu parti
clure de leur signification? de ces aunes, eux qui consommaient tant de
« Mais, dira-t-on, l'étal où nous trouvons Tas- fer dans leurs aimées ? De plus, si ces mines

tronomie chez les anci«Mis peuples n'est il pas avaient été en exploitation il y a seulement

nne preuve de leur anti(|uité; et n'a-l-il pas quatre miile ans, comment le 1er aurait-il clé

falluaux Chaldéens et aux Indiens un grand si peu connu dans la haute antiquité ?

nond)re de siècles d'observations pour parvenir « Je pense donc , avec iMM. de Luc et Uolo-
aux connaissances i(u'ils avaient déjà, il y a
mieu, ([ue, s'il y a quehiue chose de constaté
près de trois mille ans, de la longueur de l'an- en g('ologie, c'est que la surface de notre globe
née, de la i)récession des cquinoxes, des mou- a été victime d'une grande et subite révolution,

vements relatifs de la lune et du soleil , etc. ?


dont la date ne peut remonter beaucoup au-
Maisa-t-on calculé les progrès que devait faire delà de cinq ou six mille ans; que cette révo-

une science d :ns une nation qui n'en avait lution a enfoncé et fait disparaitie les pays
point d'autres, ei chez qui la sérénité du ciel, qu'habitaient auparavant les hommes et les

la vie pastorale et la superstition faisaient des espèces d'animaux aujourd'hui les plus con-
astres l'objet de la coiitciiqdalion générale; où nues; qu'elle a, au contraire, mis à sec le fond
des collèges d'hommes les plus respectés furent de la dernière mer et en a formé les pays au-
chargés de les observer ei de consigner par jourd'hui habités; que c'est depuis celte réyo-

Que parmi ces nom-


écrit leurs observations? luiion que le petit nombre des individus épar-
breux individus qui n'avaient autre chose à gnés par elle se sont propagés sur les terrains

faire, il se soil trouvé un ou deux esprits géo- nouvellement mis à sec ; et par consé(iuent
métriques, et tout ce que ces peuples ont su que c'ei depuis celte époque seulement que
a pu se découvrir en quelques siècles. nos sociétés ont repris une marche progressive,
< Songeons que, depuis les Chaldéens, la vé- qu'elles ont foiiné des élablissemenis, élevé
ritable astronomie n'a eu que deux âges: celui des monuments, recueilli des faits naturels, ei
de l'école d'Alexandrie, qui a duré quatre condjine des systèmes scienliliques.
cents ans, et le nùir , qui n'a pas été aussi I Mais ces pays, aujourd'hui habiter, et f;iie la

long. A peine
des Arabes y a-l-il ajouté
l'àge dernière révolution a mis à sec, avaient déjà
qufl((ue cho->e, et tous lesaulres '^ièrles odI été habiles auparavant, sinon par di;s iiounnes,
été nuls pour elle. Il n'y a pas eu trois cents ans du moins par des animaux terrestres; par
entre Cdpernic et l'auteur de la MécanUine cé- conséquent, une révolution précédente au ,

leste, et l'on veut que les Indiens aient eu besoin moins, les avait déjà mis sous les eaux (l).

de milliers d'années jioui' trouver leurs règles!


(1) La foi universelle ou catholique, mots
.\u surplus, (juand tout ce
< qu'on a imaginé qui signiiienl la même chose, ne prescrit pas
sur l'ancienneté de l'astronomie sciait aussi de croire (|u'avanl la rice humaine :a terre
n'ait pas eu un autre mode d'existence. 11 ré-
jirouvé ([u'-il nous p:iraii dcs!ilu(; de preuves,
sulte seulement des livres 'maints (}uc la race
on n'ert pouirail rien conclure contre la grande humaine n'existe sur la terre que depuis six
caïaslrophe dont il nous reste des uocunâenls ou sept mille ans. {Note de M. de Genonde.)
95 DE KXîSiLrs riA DEl 94

i Ce sont ces alternatives qui me paraissent tria sunt in omni syslemale distinguenda :

maintenant le p'oblème géoloiziq e io plus im- nenspe res et subslanlia;, quibus constat mun-
poriant à résoudre ou pUuôl à bien définir, à dus : quoe juxta alhcos corpora sunt, et prse-

bien circonscrire ; car, pour le résouilie en en- lerea nibil : rerum seu snbslanliarum vires et

tier, il faudrait découvrir la cause de ces évc- facultates, sive corporeoe, sivespiritualcs, qui-

nenienls, ce qui est d'une tout autre (iiHiculté. > bus in se niutuô agunt, vel seipsas commo-
Vid. eliam Jacqueiot, qni histoiià mosaicà, venl : bae vires juxta atomicos pbilosopbos ad
accedenlibus histori;c profana; nionumenlis, motnm; juxia ilylozoitas ad motum et vim
niirà cuni eruditione in suis di^serlationibus de quamdani fiolricem, uli supra exposilum fuit,

existentià Dei, niundmn re;enlcai esse alqne revocandx' sunt : deniipie illa spccies et apta

Deuni habere auctoreni denionstravit. — P. -S. coiistausque lerum omnium dis|)Osilio, quae

Argumenlis liisce nionslibus aiiud inviclum ex corporum iîi se mutuô agentium viribus

adjungere liceret, idque ad vuigi captutn ma- oritur : et illa in animalibus appelituum et

xime accommodatnin, petilum nempe ex bi- passionum permixtio, ex quâ vitie constans

storià Judseorum et Cbrisiianornm, alioruni r.;tio et uniformitas nascitur : quain corporum

eliam populorum, quoe cnm sunin)âaurlorilate disposilionem, tcmperationemque appetituum


ceriiores nos elllcit Deum ssepiùs rébus hu- fortuite et lemeré natam, vel viriuni cœcarum
manis intervenisse, et siiam provideniiam de- necessarium efl'eclum esse asserunt. Nos verô
claravisse subitis et stiipendis reriim conver- contendimus non posse corpora esse à seipsis,

sionibus, miraenlis et rerum futurarum vatici- noc animos; nullas esse materiae nalurales

nationibus. Sed inferiùs ubi de Rel. reveiatà de vires, non vim moîricem, multô minus vim
bis prcetcrnaturameffeclibusdicturi snnius(l). cogitandi; aJmirabileni univcrsi partiumqiie

ARGUMl-NTA PHYSICA. ejus dispositionem, et illam in animalibus ap-

In bâc universitate rerum, inquà versamur, pelituum lemprralionem sine causa intelligente
exislere non potuisse. Initium sumemus à
(1) Ad argumenta moralia id cerlè prDccIa-
specie rerun), quia universitatem conlemplanli
rum perlinet, quod scilicet ex mira rerum dis-
positione in online morali nasceretur. quod- se primùm offert admiration! bominum.
que sic inslilueremus î^ropositio. Socialis —
— Exordine rentm
:
Argumentum V. et viriuin nalii-
seu moralis ordo existentiam Dci probat.
Prob. Socielas inter homines exislit, et qui- ralium sapienli tcmperatione,
dem sapienlibus omninô legibus, quibus nimi- Propositio.
rùm singula cjus menibra proprium oblinent
bonum, atque cum aliis mirandà plurimarum Deum esse, qui mundum liiiiic iiiitio constituit
relationum combinatione conneLtuiilur; adeô atque in omni tempore régit, ostendit totius
ul indè longé prœstanlior quàin in pbysicis
exurgal ordo ex que proindé Deuni esse à
:
universi et omnium ejus parlium descripiio.
fortiori concludere nccesse est. Quod argumen-
tum, (ion qiiidem agreslibiis ingeniis accom-
Probatio. — Nam ea est mundi lotius fabrica-
tio, ut si adhii)ila fuisset ad illius formalionem
modalum, philosopiiorum reluis pbysicis haud
niniis siudenlinni alliiere débet mentes. summa sapicntia et consilium solertissimum,
Idrm specialilor urgerelur ex miro slupcn- meliùs formari non potuisseï; partesque ejus
d()([uc in cliristianà religione conspicuo ordino,
omnes laies sunt, ut nec ad usum meliores
et qiiidcm abexordio nmndi usqnead nos tani
complexà et fniimà rerum, dicioruni, scriplo- esse poluerinl, ne(|uead speciem pulcliriores.
I im, prophetiarum, evcntuum, elcconcatcna- Aiqui haecmunrM solerlissima fabrica, ejusque
tione, |)r,Tsertini p«'rpelui^ ulriusqiie Tesla-
onmium parlium onblierrinia descriptio décla-
mcnii relalionilius peniuclurn. liujns verô
arguini ntaiionis cicmc'ita sup[)''iliiabiinl supra rât b;ec omnia non fortuilô , aut à brulà et
de revelalione mosaicà et clirisManâ disseria- CTcà vi , sed à causa intelligente et providà
lionrs. Ad casdein qii!<lf*ni remitiit ip.-eau(!'»r;
piofecla esse.
sed in'slorico sub i<spt-ciu sohmi traclr.ndam,
ex more, Jacqueiot ibid. indirat quaîslioiiem. l'ARS PRIMA. — Miindi species et upla partium
Ilsec ccrtè légitima est et ellicax argumenlandi disposilio.
ratio, (pj;e>riJi(it(>xvariisliislorir;i3 ccrlitu li-
Hoc argumcnlum qui coj)iosiùs velil |)er-
nis l'oiiiibns, si-d polissimfnn ex morali liumi-
iMMii conslitiitione vim snam dcpromil. Niliil Iractare, illi tola physiologia est percurrenda :

vcn")impidil qiiin prailcrca ex variis cbi isliau;e summa nos lanlùm attingemus capita.
leligionis parlihns et elcmentis, sive ante
1. Quanta primùm in immensâ cœlestium
Kvaiigr!inm,sivodciiiceps, ex eorumjlem com-
binaiioiie iiigeniuni bumanum prorsùs snpe-
regioi;um exlensione maj(;stas est! Quanta in
rante, inleliigeniem iiliusacsupremamexislére corporum inlinità multitiidine magnilicenlia!
C9usain, seu Deuni esse concludamus. P.-S — i Nudos ad cœhun oculos per arnica screnae
95 DE VEKA UELIGIONE. 96

iioclis siliMiiia dirige ; innuuieral)iles aspice immensilalcs ;


quibus omnibus eflicitur laetum,
slolhis ,
qiKC dobili lici-l ,
jiioiindo lamoii , sein- c'opiosu.n et amœnum animanlibns cunctlsdo-
Jill;iiilfqiic vividiùs liiniine ubi(jue coliiiccnl: mieilium. Spb:erioa est, non plana, ut caloris
driiidoporastroiioinoruminstrimienlainluore; cl lumiuis in variis Icrrx purlibus aiiqiia possit

novKs cu'los, novas slellas , iiiimoiisaiii(|iio do- ( sse successio ; ut jusla commodaque fieri

preheiuiis spalioium aelhereorum alliludiiiem. possil a({uarum dislribulio ; ul venlorum vim


Cogila sU'Ilas singulas lolidcm soles, et cujus- non frangat vel nimiùm dcclinet monlium
quovaslissimiiinimperiiiincsse,solarisyslcmalc altitndo.

liaud l'orlassè niimis. Jam toiporiini illoriiin Criminari solonl Epicurei luni terrœ inajqua-
ininioiisas magiiitudinos, iiiipcius, coilos nio- iilatcs, (|ii;e lamon nccessariai sunt, ne aipiae

lus, apla iiilL'ivalla , ralos ordiiios coiisidira, dillluanl nimiùm, el ul aprica loca existant ad
ut intcr se nuiKiuàin conciirranl, ut iiiium uvarum cl opiimorum frucluum maturilatem :

allerius iitin{|ii:iin perturbel moins; ni siiinma lum monlium altiludines, sine quibus muliis
sil c.vimiluâ libralionccoiiseiisio el iiiviolabilis carercmus pieliosis melallis et lontibus ,
qui
conslantia. Vidciiirne uUa l'orluua, uiia teine- ex condensalis vaporibus in eorum frigidis

rilas , crralio ulia , ulla vanilas? Annon con- verlicibus orli dimananl acceleralo molu in

tra ordo , raiio, verilas? subjeclos campos : lum caveas el specus et


II. Qnanla (b>iinle in soiis alipie hnue cur- volcana ,
qu;e lamen summae uliliialis esse
sibus et cilicienlià sapicnlia chiccl ! Asj)ice ul obscrvavil olim Plinius Ilisl. nal. 1. 2, c. 82 ;

sol oriens dilFnsà undiqne lace , ei iielà et quia per bas caveas et diverticula aesluans in
salulari , reoroel naliir.ii lotius conspecUnn ! (erne visceribus ignis, ad rerum omnium vilam
ni recedens gralas qiiielis vices revoc^l! ul neccssarius, erumpere solet; ut in couïpluri-
conslanlissiniù ol cnni incrcdibili celerilale ab bus oppidis nolalur ,
quai quia crebris ita ad
uno iropico ad alleruui accedens clîioial leni- cluvieui cuniculis cavala sunt , minus ideô
peslaium vicissiludines anniversarias , cnni lerrœ molibus qualiunlur ; tandem loca dé-
suninià salnle el couservalione aiiiiualiuin serta , sed liaic eliam ulililatern suam babere
onininn» alque slirpiiini ! Quaula caloiis , lu- possunl , licel ignolam ; saitem ad varielalem
niinis(|ue ulililas ! Quàm bcnc ad usum el conducuul , nec bominum generi necessaria
volnplaleni ulraqtie leuipcrala esl ! Ne anleui sunl; prailcrea in bunc slatum devenerunt
ladioruni solarium vis debilior foret, pellen- vel in illo permanent bominum culpà , aul ex
disve cilô lenebris minus iilonca , incrcilibiii naluralibus legibus ,
quarum infiniUe ulilila-

celcrilalc, qnàm cogilalioiie asscipii non vale- les sunl.

nius . propagalur , (piiB soni velocilalem plus- IV. Circuinfusus terra; aer est , animalls,
quàm scxceniics millies superel. spii-abilisque naltira ,
parlibus constaiis subti-
Sole Ilesperiis in nndis immer>o , non ideô lissimis, ut nempe corpora cuncla pervadens,
obscurà in nocle palpabimns. Qiiaî vélo quo- imiiic secreliores eorum sinus pcnelrans mo-
daramodô lucis fueral obducla asUorum in- lem universam fovcre, alere et agiiare possit.

finila mulliuulo explical seso , iliaque caelera- Iluic elemenlo debenl animalia quôd spirent
rum quasi domina luna , cujus muluala à sole cl spirando vivant, ul ex iiiacliinae pneuma-
lux lenuis el silens remillil oculos nimià solis liciB expcrimenlis cvidenler colli^ilur. Nec in
vi perculsos, et ad quiclem iuvilal. Quanla in animalibns lanlùm, sed in planlisquoque per-
illius molu mcnslruo ulililasad metienda tem- agiiur aeris respiralio quaidam imperfecta
poral Oniuii salularis cilicacia in ciendomaril ;i (|uà carum viia conservatioque pendel. Sine
Ipsorum lun.fc defecinum iistis norunt aslro- aore moveri pecora, volare aves ,
pisces nalare

noml, geograplii , cbroiiologi. Quis haec for- non possenl ; sine acre nec sonus , nec diei

tune , non cxcelleiili ralioni Irihuat? candor, nec crepuscula , nec caerula cœli spa-
I!I. Ad lerram veniamus : videatur vcslila lia exislerciil ; sine acre ros è icrrà non ascen-
floribus , litM'bis, arboribus, Iriigibus, quorum derct, nubes non formarenlur; eflbrmalge non
omnium incredibilis mnllitudo insaliabili va- suslinerenlur ad arcendum nimiùm solis ar-

rielale dislinguilur. Adde liùc fonlium gelidas dorem ; suspensoî guUalim in terram non re-
perennilalcs, li(|uores pellucidos amnium , ri- cidcreni. In acre formanlur el venli ,
quibus
pariim veslilus viridissiuios, siicluncarum con- nisi aeris moles quandoque commoveretur
cavas proriindilalcs, saxorum aspcrilales, im- inlVcia brevi cunciis et frugibus et animanli-

pendenliuin monlium ahiiudiues ,


camporum bus iiercl lelbitcra. Hi caloris solaris ardoreni
97 DE EXISTENTIA DEl. 98
ita lemperant, ul ipsam praestenl liabilabilem varieias est et pulchritudo ! Quanta corum om-
lorridain zonam, quani perpolui recréant ze- nium vis, ut ex lantillis granis, herbas, stirpes,
phyri. Venlorum ope classes vaslum tranant iruncos, ramos, folia, llores et semina profé-
oceanum ; oninesque génies omnium reriim rant! Animalium quoi nsibus plantic inser-
agitant commercia. viunl ! Aliœ a^dificiis, ali;c inslrumenlis apla;
V. Terram aqua cingit, et ubiqiic permeal; suhi : remédia hae, illa; alimenta, suppediuint :

quam si toUeres, esset terra cinerum sterilis quiedanî durse et spissaî sublimi coelum feriunt
congeries : respirare non possemus siccum ,
veiLice ol dulcem animanlibus unibram pra;-
sublililerque frigiduni aerem, inineralia non benl; aliai fragiles et depress* vel bumi ser-
formarenlur ,
plantai non nulrirenliir , siii punt, aut ad manuum altitudinem frucius te-
omnia arescereni, niliilque nisi sr|iialidum neni suspensos et invitant ad ariipiendum. Ut
et morluum tclluris faciès exliiberel. Hinc na- luec omnia usùs tam varii et mulliplicis, vi
turœ p.'^rens providus suas cuicpie rogioni di- solius seminis ex eàdem lellure, càdem pluvià
visit aquas: si i^Lgyplus pluviis non lœi unda- inigaia , eodeni sole calefacta, gignunlur !

tur, exuîidans stalis temporibus iSilus molliios Quidni liceat planlarum interioreni slrucluram
et oblimaios agros ad serendum relinquil. Qiii- expendere, canales inira quos essentiales succi
bus locis nec pluvias copiosas, nec cxundanlcs perpeiuô fluunt, descriiiere; extimarum, qui-
lluvios nalura dedil , largila est rores incredi- bus piailla; leguntur, veslium figuram
expo-
i)ililer abundantes. Quanta in aquarum omnium neie ; mirabilem foliorum texluram deline.ire;
perpeluisagiialionibus elcursibussoleriia est! seminis exigui totam in se planlam conlinenlis
Sed aspice stupendam oceani immensitatem : virlulem evolvcre? Possemus oslendere, quo-
spumanlis œquoris irati flucius inluere, cum modù émanantes à caule vel caudice, rainis et
fragore et calervatim in lerran» exundanles : radicibus novella; partes perpeiuam jaciuram,
Qtiis concliisit ostiis mare? quando erinupebal perpeiuà prolis educlione, réparent ; quomodô
quasi de vulvà procedem, quis posuit vectem? dobilioros iiiilio pjusmoili parles, non iliicù

Et dixit : Vsque liitc veuies et non procèdes am- laxalas exlendi nalura palialur, sed compendio
pliùs , et ii'tc confrhiyes ttimentes fluctus tuos? quodam coagmenlalas intra folii axillam cu-
Cur, inquies, salsaî sunt aquae marinai, et iia bare faciat. Quomodô planta;, quœ vim frigoris
nobis ad polandum inutiles? Quia allemperari i:equcunt suslinere, subterraneis suis radici-
debuerunt non nobis qui illis non indigemus, bus conscrvei.Uir ; usque dùm cas lemperalus
sed variis piscium gcneribiis, eorunique usi- vcris calor excilct et reproducal. Quomodô
bus : quia molus ex reciproco a^stu et ex venlis planlarum, qua; veloribus a'«f///HO?He?;rt', recen-
non esset sufiiciens ad arcendam pulredinem ;
liorilius seusiiivœ dicta; sunt, folia manu aut
nam pacato per plures coniinuos dies mari baculo tacta et paululùm compressa, slatim
aquam lurbari experinuir , et procreari , quai ne laedanlur , conli allant scse : cœterarum
inliciunt, animanlium mulliludinem. verô penè omnium flores, ubi grave et liumi-
VI. Terram et universa corpora ignis intùs dum leinpus est, complicentur ; ubi purum et
alil. Hoc è naturà sublalo ipsa vila loilerelur, screnum, exjdicentur : quomodô rubustii plan-
lorpercnt omnia. Hujus inlinita; noscunlur à lis, ul slare per se possint, duras et elaslicas
philosopliis ulililaies, sed lia; nota; sunt omni- nalura fibras concesseril; eariiiiKiuc ramos, ut
bus : sine igné nec cibi parareniur, nec nie- a;quiiibrium onines servarent et pulcliriorem
talla liquarenlur, nec vasa coniinendis liqno- babcienl aspeclum, à slipite sub angulo cirvi-
ribus idonea ellicerenlur; necessaria inecha- ter 45 graduum prodire jusserit; exileras verô
nicis opificibus instrumenta non fabricarentur; debiliores sub majorum proteclione tu tas cres-
chimiœ operaliones non perficerenlur; micro- cere voluerit ; succum iis glulinosum dislri-
scopiis.telcscopiis, perspicillis, speculis carere- buens, vel radiculas quasi digitos, velclaviculas
mus; lumine per noctem liomines non fruc- quasi maniis, qiiibus protcclricibHS suis tena-
rentur; calore, cùm terram pulsit liyems, non citer adlia*reanl : quomodô eai planlarum spe-
fovereniur. Quid plura'.' nisi ignis dalus luisset, cios in quàvis ngioiic repcrianlur , ipia; lio-
in vanum adessent caitcra, qua; igné sublalo miiiibur, ca'toiisciuc animanlibus ibidem iiatis
diu conscrvari nequeunl. maxime coiiveniuiil ; lia ulcx p!anl;iiiiiii spontè
MI. Quàm mira est eorum fabrica quae gi- nasconiiuni irecjuenlià, (jiiibus moibis obnoxia
gnunlur è terra ; qua: radicibus iis alliguntur, sil regio quaîvis, dignoscaliir : quomodô in illis

quibus succum ex lerrâ Irahual ! Quanta eoiuni plagia u]>i aqua lerra; dclicil , lial»eaiu aniiuau'
99 DE VtUÀ tELIGIONE. 100

lia siibs'uliain ahuiulaïUi planlariun stillaïUiuni ;es cl ad moliim apiissimi sunt pcdes el brèves
litiiiiidilalo. liane soluniniodo luotlitalioiii ina- el ininuli : ul in omnibus commoda capilis et

tcri.iiii siihjtN i^sc siillicial. roslri lii^nra , aj>'a cerebri ,o(iiloruin, auriuin

Vill. AiiiiiiaiiliiiiiivcroqtiaiMa varielas!i|iiil)iis disposilio ; idonea veiitrieuloiuiii slructiira ,

lola nosira lellus ubiqiie abuiulai ! Nulla pars quorum aller cibos eomminuens digeslioneni

suis incolis orba roporitur , arbornm frondes pra'paral; aller cibos concoquens ac traiisfor-

gonli innnnuM-.iliili loi lilc so'iiin siippodilaiU ;


mans digeslionem eonficil : ul in omnibus ad-
nidli sniil U^rinô lii|uoros , in (iiiibns porspioii- mirabilis , eisi lam varia vivendi ratio seu œco-
loruni opo non cornainns innunicras diverb;e noniia. .Mulalis leinpeslalibus sunlne regiones

spcciei atqiio nngiiitudinis animâmes. Ipsa commulandae? Staiis lemporibus et mire or-
aninialinni suporlicics aliis aninialibus ubcicin dine por vaslissimos tei rarum marisque traclus

canipnni pru'bcl. iNcc solido iiiarnioii vlla peregiin ;nlHi' ; cerlum ilcr in inrertà aeris rc-

doosl ,
qnippo cnjis oava loca tnrbis anima- gione , nemii'.e dirigente, sequunlur; nôrunt
iinni invisibiiiuni romplola n'periunrnr. Gran- positas in inuiienso mari insulas quasdam , in

dior nalura grandiora exhibel : maria , lacus, quibus v.ctum possint reperire; atque ubi ad
pahidcs, llnmiiia, saillis, oainpi soalenl ani- primas sedes ledeundum eril , fada' jam per-
madlibiis ,
qiiihiis oiiiiiibns iialiira pabiila pa- egrinalionis meniores novum ab iisi'em locis

ravil idonoa. Sod (|Uo(i non minus ailmirari- slipendium repelere non omillenl. Ne aulem
dum est , illam inliitilain mnllilndinom , non diulurnis ejnsmodi peregrinatioiiibus nimiîmi
minifro taiiliim , scd spccicrnm inercdibili va- (ielaiig.MVMitur , loiigas eis /'oilesque alas,et
riol Ile dislinxil iiaUira'|tareiis inieivalliiin illiid diiros pectorales nmsciilos nalura benè |)rovi-

oiiino, quod palel in vilà sensilivà à planlà ad da coneessil. Piscium quoque qiianla mulliludo
liominem diversis animalibus sensiin el serin perambulat semiias maris ! species diversas
(piàdam creseenliltiis ita conipleinr, ni specie- plnsi[nàm 170 nnnieravit iMinins ; Kuiscbins et
ruiM jtroxiniariim discrimina scnsnin noslriim Jonsîoiiiiis qniiigenlaselnllra lecensnôre. Alio-

l'iigianl. Snnl quaedam animanlia, qnse vix su- rum prodigiosa magnitudo, aliorum slupenda
pra sorlem inerlio malcri* e'ala videntnr parvitas , admirahilis omnium slrnclnra, respi-
qnalia snnl, pisces lestacci quidam, qui rnpi- randi ratio à lerreslrium animalium respira-
bns a(llia;rescunl , à quibus avulsi stalim mo- lione diversa , organa aqnalico elenienlo con-
riniilur. Multa sunl qua; ininimo ab liis distant griia, perpeluum corporis îKniiiibrium, molûs
iiiii'rvallo, quaeque niillum alium sensuin ha- facilitas in progrediendo , in ascendendo , in

Jiciil, quàm laclùs et guslns : aliis nalura ad- praicipitando, in declinando, base et inlinila
didil racnllalcmaudicndi, aliis sensuin oilacliis, alia nnllanc babonl arlis el soloriiic indida?
aliis viin vivcndi. Imô idem sensus in variis Dalus est animanlilms el sensus et ajjpelitus,
animalibus, varius est et taiiia accipil in ali- ul alLero conalum baberenl ad naiurales paslus
quibus incremcnia, ut diversi generis esse vi- eapessendos ; altero secernerenl noxia à salu-
dcaliir. Ille sensiis inleiior , illa sagaeilas laribu-. Insiluî sunl membris vires ad moins
quini inslinclum ncmiiiamns , sic giadalim et spoiilaneos mira varielale dislinclos, quibus
sensiin crescil, utab iiilimo gradu initium ca- saliilaria arripianl el nocilura repellanl , aut
picns nalura ad hunianam in aii(iuibiis pcrliii- d(!clinenl. (jiiibus besliis is eral ribus , ut
gero callidilaiem vell(; videalur. aliiis gi-neris besliis vescerentur, vires nalura
Quanla in membronun iiguris liabililas ad dedil; iliis verô ad pradam deslinatis cum
paslum capesscnduni conliciendunupie , ad limidilale celeritalcm fugiendi eonjunxil. Data
arripienda ea omnia qux sunt conservantia sui estquibusdam etiam maebinatio quoidani atque
slalùs ! ad colligendos cibos , ad rclinendam solertia , ut in araneolis , alire quasi rete te-
praidam , ad oneia b'ienda , ad Iclhirem aran- xunl , ni si ipiid inbyeseril , c<m(icianl : aliie

dam, ad nidos componendos , ad laqueos te- aulem ex inopinato observant , et si quoil inci-
xcndos, etc.! (Juàin admiiabilis l'abrica mem- dil, arripiunl, idqiie consnmunt. Quanlo opère
brorum sit in avibus pra;serlim consideromus. ex allerA jiarle se eusUxIiiml bistia'.nlinpastu
Vide ul al* el plnmae forles simul el levés , ila circumspectanl, ul in cnbilibus delilescant !

sunl disposilie , ni lolum corpus legalur el fa- Quàm provido consilio coiiservanlur ani-
cile movealur : ni varius in ui)à(|uàque avium niautium gênera ! Animantes, alii mares, alise
• spei if alarnm siins sil , pro diversà nalaiidi , fcininye; pariesiine corporis ad proereaiiduin
'\uiandi , uiergeuJi raliunc : ul iu omnibus le- cl concipiendum aptissiniii; , atque corporum
m DE EXISTENT lA DEt: 402
oonimisceiidorum mirre libidiiifts. In aviuin interprètes ac nuntii rerum, in capile, lanquàm
œcononiià qiiàm atimirabilis ovoruiii iiichlialio in arce, mirificè ad usus necessarios etfacU et
esl ! PriMiùiii quidcm inlerna pars ovi el ipsius collocali sunt, Nam oculi lanquàm speculalo-
t; sta liiinc in fiiieni raanifeslè conijiaraUt sunt. res, altissimum locum oblincniex quo plu- ;

Ex alho ovi li(|uore avis corpus foriiialiir : rima conspieienles fungaiîtur suo munere. Et
l'oriiKstiini luleo vesciiur; el gemin?e, iiia: par- aures cùm sonumpercipere debcanl, quinaturâ

les, ut iiiirà sunl dexteritate conjunclaî , sic in sublime ferlur, reciè in altis corporis parii-
niiro sunlartificiodiscrelne. Deinde ipsaavium hus £ol!ocat!ie sunt. Itemque nares eô quèd ,

iiicubanliiim aclio sapienli;i; plena est : (juis omnis odor ad snpera ferlur, rectè sursùm
easdocuit, nonnisi hàc via su.im posse speciem sunt: et quôd cibi et poiionis judicium ma-
propagari ? Quis eas docuil in ovis fœtus con- gnum earum est, non sine causa vicinilatem
lineri el delcrrninali cujusdam coloris gradùs oris seculaî sunt. Jam guslatus qui senlirc ,

ope nasciluros? Cujiis coiisiiiuincas[>er ceriam eoruni, quibus vescimur, gênera deberet, ba-
loin])nris niensiirani, modo lirevioreni , niodô bilal in eà pirlooris, quà esculenlis el
poUiîen-
longiorein niiîis relinel patienter alfixas? Unde lis ilcr natura palerecit. Tactus autem loto
nata illa esl, quam aiihibeut in conslruendis corpore a^quabiiiter fiisus esl, ul omnes ictus ,

liidis inoUissiniis induslria, in cibis inveniendis omnesquenimios el frigoris el caloris appuisus


sagacilas, in iiigiendis poriculis sob'rlia ? ll!o- senlirepossimus. Atque, utiniedifieiisarcbilecli'
rijni vcrô aniiijantium, quae lacle alunlur, sta- averlunt ab oculis et naribus dominorum ea
tiu) atque fœtub uleris cxeiderunl. lum omnis quaî prolluentia necessariô letri essenl aliquiJ
fermé malruu) cibus lactescere incipit : eaque, babilura, sic natura res similes procul anian-
qua; paulô anle nata sunt, sine magistro, duce davit à sensibus.
nalurà, mammas appelunl el earum uberta- Non pignueum bominem esse natura voîiiit,
le saluranlur. Atque ut inteibgamus quàm quia caeleris animalibus dominari debebat ;

iiibil boruin sil fortuiluni ,


quàm byuc om- quialabor i deslinat :S, pares labori vires baheie
iiia sint providai solerlisque naturui opéra : eum oportebat; quia exiguae laliludinis capsit
qua; mulliplices fœtus procréant, ut sues , ut sulficientem spiriUium animaiium eopiam coii-
canes , bis nianomarum dala est mulliludo : tinere non poteral. Non fecit gig.tntem quia ,

quas easdem paucas babent eaî beslia;, quœ eum tantà voracilate ntilriri facile non poluis-
pau^'os fœius gignunt. iosilus est iis omrcbiis sel; eum tanlà ferendonnn oneriun facililale
animantibus, quorum oporà indigct sobob^s ,
in maebiiiarum utilium invenlione ralionem
tcncrriniusanior; et proccipua quaîilam in iis ,
non exereuibset. In admirabililer proportio-
qux' procrcaverint, educandis cuslodiendisque nalo illo corpore, que compages ! Qua; slru-
eura ad eum usque bneni dùm seipsa possint clura! Quœ leviias simul ac lirmitas
ossium !

defcndcre; imô dùm possint iis parentes suà Qui mcmbrorum omnium ordo ac decens ap-
operâ prodesse. Ilinc etiam postquàm pullos paralus! Quae slupenda musculorum varielas !
nidis exchiscrunt , ita (amen tuenlur maires, Qu;b lot inler [)arles diversas a;qui!ibrii con-
ut i»e!iiiis b)veant, ne frigore iaiuantur; et si stanlia ! Ul superposilis caniibus ossa vesliun-
esl caior à sole, se ojipoiiaiil; et cùm pulii lur et ossibus miio sibi inserlis arlifieio carnes
pennulis uti possunt, tum volaïus eoiaun ma- suslinentur! Ul carnem qiiil»us(î;im in parliiius
ires prosequuntur, re!i(iuâ cura liberaulur. circumdal lenera |)eiiis et ornai; in aliis du-
Yerùm ubi ne(iue parcntùm auxiiio indigcl so- rior ac fortior eamdem à vulneribus protegil!
boles.nequepossuniiili parentes suà operà pro- Sidj eà rami innumcrabiles
lalilanl rpiorum ,

desse, aut abest omninô hic anior, aut cessât, alii à centro ad cxlrema sanguinem vebunt
IX. Sed ad liominem caMcrorum auimalium alii ab exiremis .ul centrum revebunl eumdem :

doniinum veniamus. Quanta corporis lolius spe- sic illo perpcluo fluenhr carnes irriganlur,
Cics el digiiilas! Nide ul omnium reruin cœle- idemque ad primam originem rediens vires no-
stium speelalor est. vas,novamque sublilitatem accipit iterùm lolo
VÀnn (lemissa viilunt nniiiialiu ( aitcra terram corpore dilfuiKiendiis. Ne aulem illa lluidi
,

Os liomini sublime dcilit rœluinquc lueri sanguinis moles dedcial, (|ui sumunUir
,
cibi lu
Jussit, cl oredos aa sidcia lolleri! vullus.
sangninem posl digeslionem perpeluô Iransfor-
Hoc in rcclositu, quocumque volueril, nio- manlur. Sed subtilioribus alimentoruin piiii-
vetur facile ; aclus à volunlalc impeiatos l)us in sangiiiru'm Iransmutalis crassiores
,

membra statim cxequuntur. Scnsus autcm, eorumdcm parles ab aliis nalurali-quàdam


105 DE VERA RELIGIONE. 104

operatione secretae per canalcs huic usui desli- tuo; de proporlionatà cœleris parlibus braclûo-

natos ejiciuiilur. bic(iue lniinniium corpus runi longitudine; de nervorum in illis vi ac

quod porpeluà iraiispiraliono p ril, peipoliià quaniilale; de nianuum nervis el ossiculis, et

réparai ione conservalur. slupendà digilorum niobilitalc, quibus tôt ar-

Supra partos cceieras capiit eminet, quod lium niinislra; fiunt; de inlernarum omnium
duris ac spissis ossil)us uiKliijue cincluin est, parlium slruclurà? Quid enim ? estnc in tanlA

ne preliosus, qucni coiuiuil, spirituuui thé- pailiuni (liversilale ali<juid inordinalum? in

saurus cvauescat. L'I aplè calva perforalur iis lanlà niulliludine ali(piid supervacaneum ? aut

in locis, quibus oculi, aures, os, uares respon- potiùs nonne omnia ;ipla el eleganlia; ac ralio-

deul ! Suos uniuiuaîque pars iiei vos habel sus- nis plcna sunl ? Merilù ergo Galenus, post
cipiendis sensalioiiibus idoneos. Orgaiia autcin llij)pocralem medicoium princeps, cùm bu-
quibus ab objeciis cxlcrioribus ad cerebrun» niani corporis fabricam olim exposuissel, pul-

sensaiionesileleruiilnr, plerinnque sunl gemi- cbcrrimuin Deo liymnum cecinisse se dice-


na, ul neiupe quod in uno perire possit, su- bal (1).

persil in alUTO, sicque disposila, ul sivo dire- (1) Quàm opliinè noslri quinque sensus
cte, sivo ad dexierani , sive ad laivaui couverti fuère singuli ad proprios usus aplati quàm com-
posilè, bis verbis non sinearle describit Philo-
statini possint. Quid de froiite diceuius ad ina-
sopliia Lugdunensis < Sapiens omnium crea-
:

jestalcui concessâ ;
quid de oculis quibus, tan- « lorDeus iis nos inslruxilscnsibus, qui nostris
quàu» aniiujii sedi, (luitdajn llauinia cœlcstis i m bàc vilà necessilalibus abundè sulliciant.
llos ualura priminn nieud)raiiis le- « l'roportionem quamdam instituit inter cor-
indiia est !

« poris nostri organa , el corpora ex quibus


iiuissimis vebtivit et sci)sil qiias pcilucidas
< magis pendent animi dolor el voluplas. Quod
:

fecii, ut per eas cerni posset ; lirmas auteni ul t si, iisdeni reiuanenlibus objeciis quai nos
coulinerculur; lubricas et mobiles, ul et do- I circunistant, longù major lieret organorum
« sagacitas, id,ncdùni lucro foret apponen-
clinarent si (juid nocerel, et aspecluu» quù
( dum |)lurimùm conlra molesli;£ et incom-
,

vellenl facile converterent. Aciesque ipsa quà j modi nobisalïerrel.


parva est, « 1" Si visus longe sublilior foret, forsan nec
cernimus, quae pupula vocalur, ita
< solares radios, nec ipsam diei luceni susli-
ut ea (jua; nocore posseut, facile vilel. Palpe- i nere possel. Penitiùs (juidem intiniam obje-
braique, qua> sunl leginenlaoculoruni, mollissi- i clorum conlexluram parlesque recondiliores

f pervadcrct. Id veroquàm mullis redimerelur


nia; tactu ne laidcrint aciem ,
aptissinue f;icla;
« incommodis? nanujue si oculi microscopiis,
et ad claudendas pupulas, ne quid incidcret,
« V. g. , simdes essenl aipia; guslula quà dis-
,

et ad aperiLMid^s, idque naUira providit, ul « solverelur piperis granum, aul eliam paulu-
idenlidcni lieri poss.t cun» niaxinià celeiilale. I lùm aeeli, quasi llumen innnensum conspi-
« ceretur , quo innaiarent pisces innumeri.
Munil.oque sunl palpcbr^e lan(|uàni vaiio pilo-
« Fœlidorum liquorum spuma, veluii campus
rum, quibus, el aperlis oculis, si quid incide- I amœnissimus, variis lloribus planlisque dis-
rel, repeileielur; et soiuno connivenlibus, « linclus viderelur; caseoli fruslulum, velut

ccrneiiduni non egercnius, ut


t pilosis araneis conspersum
bispidum appa-el
ciiu) oculis ;id
< rerct. Mine laslidium oplima quiecjue, et de-
qui tanciuàni involuli quiescerenl. Lt lalent « hïclalionem noxia gignerent.
ciiam uliliter oculi, cùni et excelsis undique « l'rx'lorea, si oculi estent microscopiis si-
< mili's, objecla dunlaxal cerneremus, quae
parlibus sopiunlur ! Supciiora suporciliis ob-
« duoltus inbusve lanlùm pollicibusdislarent,
ducla, cljienai,ab inferioie parle subj cla; t Cielera veiô quaicumque, sive liondnes, sive
leviler emineuies lulanlur. Quid de auribus I planlu', sive animalia, visu minime percipe-
reiilur; eigo ea qw.r à loniiiufpio vilare in-
diceuius? Audilus s.mpcr palet: ejus cnini «

1 lercsl, (leclinari non possenl. Sol, luna,


sensu eliam dorniienies Cj^cinus, à <pio cùni « steli;e, ipsum dcnique coelum nobis forent
sonus esiaccpplus, eliani;i soninoexcilaniur :
« incognita; alquc ila nos prorsùs Ingèrent,
qua; Dei majestalem el gloriam splendidiùs
Uexuosuni ilerbabel, ne quid dircclo inlrare <

< enarrant.
possil provisum etiani ut si qua niinima be-
:
« Montra, si instariclescopiorum oculi con-
sliola conarelur irrunqjere, in sordd.iis ;)u- « lornian-nlur, lunccœlorum plagas,siderum-
riuni , lanquiiui in visco inhaerebcercl. Qu.m» « que moins longé (piidem iaciliùs digno^ctrent
i homines; sed (nia' sihi propiora lorenl, vix
niulla piailoreunda n(»bis sunl de denlibus, ad
« suspicaienlur regioncs sibi |)laiiè incogni-
;

oris ornalain ciboruuKiue niaslicalioneiu desli- < l is iiicfdt'rent, ac proinde nec (pue sibi uldia

nalis; de linguà, quoi nervis tonslans celeritcr « sunl admovcre, nec quai noxia facile remo-
i veri' pussent.
niobilibus, stipenliii:"', fleciihir volubililale; de
«
"1" Si i)eus idem o'faclûs organum nobis
colio ad bominisnutum , vel ercclo, vel incli- i conccssisst'l, ac quibusdam
venalicis cani-
nalo i Uc pulmonibus eorumque motu perpe- < bus, vix aliusaiium Uoiuineio sufTerret, Fce->
iôa DE EXISTËNTIA DEl. loô

Veniamlis lieniqae ad animî parles, quarum laudenlur ,


quô majorem in vilà felicilateni

çst aspecUis illUsirior , et proecipuè ad vim ra- atque ad plures pertinenlem efficere sunl ido-
lionis ,
quce homini in oninia lerreslria , sive nea ; etiam ubi hi qui comprobant et laudant,
aiiimata,siveinaniiiiata dédit imperium. Hoini- nullam su;ie utilitatis cujuscuraque babeanl ra-
num ratione et prudenlià lot arles invenlœ, lionem? Quid quod et benignissimo consilio

qiiibns lanta reruin ulilium et jiicundariim co animi constiluantur appetitiones ? ÏNalura enim
pia suppeditatur. Homiiies ratione in cœiiiin non se solùm cuique commendavit; sed conju-
«sque pénétrant, et mundi totius pulchritudi- gem sobolem , , cognaios, vicinos, cives ;
quos
ïiem conilemplanlur : Iiàc aslroruni ortus ,
omnes gratuità bonitate prosequimur, ubi nuUa
obitus , cursusque cognovimus : liâc finitus est dissidii causa : alque boni bonos diligunt
dies, nicnsis, annus : defectiones solis et lunse quasi propinquilate conjunclos. Serpit etiam

cogniloe praedictseque in onuie posleruni lem- latiùs bœc hominum charitas , tolumque com-
pus ,
quoe ,
quantœ et quando futurai sint. Hàc pleclitur huraanum genus. Vinculis hisce ho-

corporum coeleslium magniiudines , distanliae, mines inter se coliigavit nalura et ad cœtus ,

vires, legesdetectse. Ratione Deum ipsum adi- concilia et civitates instituendas iuvitavil : eos-

mns , et in mundo inlellecluali expatiaraur. demque ad omnia prœclara vitse officia subor-

'{inid memorem alias animi dotes Quôd soli '.' navit. Quàm benè etiam inslitutum est , ut

îioniini dalum sil rcrum pulchritudinem , or- lanta in animis , quanta in vullibushominum
dlneiii ,
parliuni convenientiani et usuni cer- dissimilitudo sit , in hune nempe hnem ut ,

nere; quùd sontiani homines etiam in animi diversa munera diversi obire et velint et pos-

consiliîs, in diciis factisque, quid pulcliruin et sint ; et sic pernmtatione meritorum et officio-

honestuiu ; quid deceat; quis niodus; quôdque rum novo vinculo homines adunarentur. Haec

animi aûeaus et agendi consilia omnia eô nia- omnia ,


qui lorluitù evenisse reputaveril , ne-
gls i)onilnmu sensui se probent et ab omnibus scio quse solertiae , consilii , aut prudentiae

« pourraient trouver ni chevaux, ni autres


4 îlBJos odoresnobis immilterent innunieracor- « bêtes de charge qui pussent les porter, ni les
i pïc a, quse ad usus frequentissimos, penèque « traîner dans aucune machine roulante; ils ne

« neuessarios adbiberi soient; in iis igilur quœ « pourraient trouver assez de matériaux pour
I nostcae conservationi praesunt, quantum esset i bâtir des maisons proportionnées à leur gran-

i nioiesii* et làstidii ! c deur; il ne pourrait y avoir qu'un petit nom-

« 3" Si delicaliores essent linguae et palali « bre d'hommes sur la terre, et ils manque-
« Hbrae, tune aqua, panis aliaque id genus non « raient de la plupart des commodités. Qui
H minus acriter palaium veliicarent , quàm f est-ce qui a réglé la taille de l'homme à une

* lercuia qua; muliis salibus et acidis condiun- « mesure si précise ? Qui est-ce qui a réglé
< tur; alimenta igitur, vel paucis vicibus regu- i celle de tous les autres animaux à celle de
•4 staia, nauseam procrearent. < l'homme L'homme est le seul de tous les
!

i"Siacutius evaderet auditùs organum,


« j animaux qui est droit sur ses pieds par là :

•« jmporlunis continua sonispersonaret; omnis 1 il a une noblesse et une majesté qui le dis-
.« concentuuni barmonia inleriret, auribusque d lingue, même au dehors, de tout ce qui vil
< semper obslreperent murmur quoddam in- c sur la terre.

< conditum et clamores plané confusi. Ilinc « Non seulement sa figure est la plus noble,
4 nullus somno, nullus mediialioni locus re- « mais encore il est le plus Tort et le plus
« iiiigueretur. « adroit de tous les animaux à proportion de
« il" Denjque si delicalissimum foret taclùs « sa grandeur. Qu'on examine de près la pe-
« organ«iu loto corpore dillusum, ita ut im- « santeur et la niasse de la plupart des bêles
.< pressioncB exlernae illud non minus vividè I les plus terribles, on trouvera qu'elles ont
membra- f plus de matière que le corps d'un homme
t lal'cercnt, quàm tenues oculornm ;

oroii I quàm jnisera esset hominum i et cependant un homme vigoureux a plus de


f nas

< condilio ingratisiiiolesiisque perpétué scn-


! t force de corps que la plupart des bêtes fa-
« saiionibus vexarentun Pluma vel levissima < rouches elles ne sont redoutables pour lui
:

i sunimam cutcui nequidem perstringere pos- « que par leurs dents et par leurs griffes.
f sel, quin excilartMiiur in ntente dolores acer- « Mais l'homme, qui n'a jtoint dans ses meni-
i bissimi. > t bres de si fortes armes naturelles, a des
Eamdein proporlionem in tolà humani cor- < mains dont la dextérité surpasse, pour se
poris slruclurâ Fcnclonius oslendit
diserlè : € faire des armes, tout ce (jue la nature a
< Le corps de riionnne pourrait sans doute I donné aux bêtes. Ainsi riionunc perce tie
I être beaucoup plus petit. S'il n'avait, par « ses traits, ou fait tomber dans ses pièges, et

< exemple, qu'un pied d»; liaulè'ur, il serait in- « enchaîne les animaux les plus luricux il :

t sulli- par la plupart des ;iiiiniaux, qui récra- < sali même les apjirivoiser dans h'ur captivité,
( seraient sous leurs pieds. S'il était haut « et s'en jouer comme il lui plaît; il se fait
t comme les plus grands clochers, un petit < flatter par les lions et les tigres ; sur
il ni;);iic

« nonibred'be.mmcs consommeraient en peu de < éléphants. > ( Traité


les de l'Exisleucc de
«jours tous les aliments d'un pays; ils ne 1
Dieu, 1*^
part., ch. 2, §42.)

TU. II. 4
107 DE VERA UELIGIONE. 108

opéra ri'liiKiucie po^sil. Anl si sirigula qMom- aliis(pie inslrumonlis canenles , ul singularis

quain forlè non movcnl, iinivcrsa cvrlè inlor et uniis iiide oriatur conoenlus ,
quamvis qui-

se (.oiuiexa iiioverc dehcbunl (1). Vide Cicoro- libet eoruin cerlas |)arlcs sibi datas obeat, non

nciii, I. <lt^ ^i^l. (leor. Ft'nelon, lic Exist. Dii. staiini intclligit , prseter iiomines istos inslru-

l{;i\ (le Kxisl. Doi (loin, por cioalunis. Nouweu- nienla puisantes musica ( (pioruiu quisque id

liit, (le E\ibl. Del. Doiliam, Tiicol. Piiys. et laiiiinii curare muiius potesl ,
quod sibi est

Aslroii. De Uoauimir, in .Meni. ad liisl. in- iniposiluin), unam esse ineiUein , cui ab omni-

secl. de. bus parealur ,


quae causa islius harmonise sit

quop moduni et ralionem singulis prœscripse-


P.uts II. — Arijumculi ex cuusis fmalibus vis et
ril ? llicc oninia casui adscribi posse iiniversum
iiiuloiitds.
negat luiinanuni genus ,
qijiu in illis nulla te-

1" Lt ex oiïecliîjus causim esse aliiiuani in- nicrilas est , sed ordo cerlus apparet , sed ars,
tolliginius, i^icexcfliM'libnsarliliciosiselsoIci'li- prudenlia, sapieniia , consiliuni. Multô quidem
liis caiisani aile el solerlià pra;dilani coiligore niagis in lanlis nalurae lotius nioiionibus, tan-

dfbouius cl soleinns. Quis si labulani piclani tisquc vicissiludinibus , lam mullarum rerum
inluealur, in quà sil o]es,'ans coloriiin vari(!las, alque tanlarum or.liiiibus ; in quibus niliil un-
Jnsla personarum disposilio , criulila cciilo- quàm inimensa et inlinita vetustas mentila sit,

rinii conversio , apta iiiniiiiis dislribulio, soleis statuai nccesse est ab aliquà menle tantos na-
uiiibrariiin {lerinixtio ; (piis sinulcni labulani ture motus gubernari. Unaquaî(jue naturae

ex roiliiilà C()b)ruin projecliono nalain sibi pars , minutissiiuuni animal ,


plures babet par-
persuaderel? Uuis slaluam in insulà quâdam les arlidciosè disposilas, quàm poema Virgilii,

tlcserl;\ leperiens, cujus omnia inenibra admi- quàm musica maxime varia multiplex et com- ,

rabililt r apia , inajeslatein , vilain , niolum , posita adeôquc cùm inlinita sit in murido
;

ek'jjaiiliain spirarenl , cam caico iuinulluanlis paitium mullitudo, lam lieri nequit ut mnn- ,

ycqiioris iinpelu puiarel elTiclain ?Quis lloineii dus oriatur unquàm aut ortus sit ex concursu
Iliadcm , aul .^ilncidein Virgilii ex litleris le- fortuito quàm fieri non potesl
, ut ex proje- ,

iiicrè in lerram excussis nalas arbilrelur? Quis, ctione litlcrarum oriaiur poema iuliiiilà ver-

si aiidl^Til pluies niusicos lani scilè lidibus suum mullitudiiK! conslans vel barmouia ex ;

indnilis inslrumcntis musicis perfecta.


l\) Homo aile lam admirabili oonslituUis ,
S^Elsidaremuscx concursioue fortuitâ oriri
loi lanlisqiie l'aLullalibus ornalus , ()ri)is sou
muiidum liaud repugnare, id tamen asserere,
ualur* nnivci-MK (loniiiius aiinijsconiliis est
atque rex s-alulaiidu>. Qoippe ad noslros usas dcmenlis esscl. Illud enim cci lissimè conclu-
iiecessarios ad noslia(|iie oblectainenla cùin dilur, quod concludilur cum probabiiilatc in-
animalia lùin votselalia aplari cerlc vidonms.
finilà et è contrario inepla prorsùs est con-
Quid enim, iil exeniplis ulaniur, lani neccssa-
:

riuia boiiiinii)Us qnàni nli brûlis ad varia niiiii-


sleria qiiàni eoruni carniiius
;
nec non el ler- ,
« que Dieu (ait raisonner les animaux parce ,

ne frugibus arborunKjue poinis onuiriii ? Quid


, « qu'ilimprime dans leurs actions une images!
siiaviiis quàincaiiis, v. g., experiri fidelilaieni, « vive de raison qu'il semble d'abord qu'ils,

avinni canlus audire ipiàm inirum ac oinni- ;


« raisonnent.
genuni bciluaruin iiisliiiclum prospicere ? Quid « 11 semble en elï'et que Dieu ait voulu nous

(lulcius (piàni lloribus iierbàque viridi oculos « donner dans les animaux une image de fai-
recicare; qiiiuii totani vidcrc nalurain, îiieiiie « sonnement, une image de linesse, bien plus,
qnieseentcni sinnil ac aridain , inodô iiovas al- f une image de vertu et une image de vice ;

que pulcberriiiKis induere lornias , el ubique < une image de piélé dans le soin qu'ils nion-
varia prorsùs speclacula f'X|)andcre'.' «'le. l'or- « Irenl tous pour leurs petits, et quelques-uns
rô Dl-us seu causa piimaria suininà cuni in- « pour leurs pères; une image de prévoyance,
lelligenlià ba'C omnia liomini compaiavil, ani- « une image de lidélilé une image de llallerie, ,

maliuiu scilicel a<: vegflabuin organizalioiics i une image de jalousie el d'orgueil, une image
cuin buinanâ coiislilniione iiecnon cl nalur.-K! I de cruauté une image de lierlé et de cou-
,

legibus minorem niajoremvo analogiam lela- « rage. Ainsi les animaux nous sont un spec-
tioiiemque habenles adbii'cmb) adeo iil noslri : i t icle où nous v(»yons nos devoirs et nos
,

corporiS imô el oporalioiinm intelieclualiuin


,
t man()iiemenls dépêinls. Cliaqnc animal est
iiioraiiuiiKpie in lolà viMbilimn rcrum nalurà I cbargé' de sa représenlalion. Il élale, comme
jinagincs existanl. Quod aiiimadverlens bos- 1 un tableau, la ressemblance (pi'on luiadon-
quet sic cas in Iddliiis solilà lacundià descri-
,
« née mais il n ajoute
; non plus qu'un la- ,

jjil: « Les scuIpleuPL; el les pcinlres, inqiiil, « bleau, rien à ses traits. Il ne montre d'autre
les [)ierres , et l'aire parler invention que celle de son auleiir, et il est
, sembb'iit animer
«

lani ils représentent viveineul lait, non pour être ce qu'il paraît, mais pour
j les couleurs
t
,

les actions exléricures qui inarqnonl la vie. « nous en rappeler le souvenir. » ( Traité de la
On peut dire , à peu près dans le même sens, Connaiss. de Dieu etc., çh. 5, § 10.) P.S. , —
M EXISTEiNTl DEi. ]\\)

clusio, quse liabel sibi eontrariam infiniiam t aquA coiilenipiï-re, îiilclligere declarari ho-
probabilitalem : verisimilitudo qiiippe infuiita « ras arte, non casu; mnnJum aulem qui et
parit ceriitudinem absobitam ; concludere verô « bas ipsas artes et carum artifices et cunctà
contra îllam verisiniililudiiiem, contra quam « complectatur, consilii et rationis expcrtem
nulla plané ratio esse polest, quid aliud est « pularc? Quod si in Scytliiam aut Britanniam
quàm insanire? Alqui ex pnlcberrimâ niun- « spbaeram aliquis tulerit, cujus singula^ con-
di fabricâ et solerti descriptione parlium om- « versiones idem efficiunt in sole et in lunâ,
nium cum iufinilâ probabilitate conchiditur, « etinquinque slellis errantibus, qiiodelUcilur
eaomnia, quai miindo conlineniur, non à « in cœlo cunciis diebus et noclibus; quis in
brutàet csecâ vi , aui à temerario inipeiuorta « illâ barbarie dubitel, quin ea spbœra sit per-
esse, sed à causa cum consilio et raiione agen- « fecla ratione ? Hi autem dubitant de miindo,
te. Nam cùm numéro inflnil» sint ligurae et « ex quo et oriunlur et iiunt omiiia , casune
skus déformes et inutiles, quasrecipere possint « ipsesit effectus, aut necessitate aliquâ , an
materiae parles, unica verô sit forma, unicus « ratione ac mente divinâ, et Archimedem ar-
partium situs, in data quâvis speeie, pulcbri- « bilrantur plus valuisse in imitandis spbaera:
tudini aut usui inserviens : qui sperat ex con- « conversionibus, quàm naturam in ellicien-
cursu fortuito orituram unicam illam formam, « dis : prœserlim cùm ninkis partibus sint
sperat contra inbnitam probabilitalem; quo « illa perfecta, quàm baec simniata, soler-
nihil polest esse levius. Et qui crédit ortam f liùs. >

esse unicam illam formam, crédit eiiam con- 4" Oralio et bominum collocutio non magis
tra probabilitalem inlinitam ;
quo nibil polest certos elïicil nos , illos esse mente prœdiios,
esse stultius. quàm oralio illa naluraiis, quae in sensaiionibus
5" Nibil est in vità cerlius quàm ratione posila est, ({uaique eslquaedam naiurae scu potiùs
prseditos esse homines, quorum fruimur c©b- auctoris natnraînobiscum collocutio, certos nos
victu et familiarilate. Alqui cerliores sumus elïicit exisiei)li;e Doi. Priniùm quidem boccer-

esseDeum, cujus fruimur muneribus quàm , tumest, nos non magis bomines cernere cum qui-
esse bomines ratione pi-aeditos. Nam esse alios bus est nobisconjunctio sermonis, quàniDeum.
hofflines mente atque intelligentiâ prœdilos Cerno exieriora quidem Eiominis Uneamenta
7»on aliter cognoscimus, quàm ex raolibus cor- et peliem vario colore tiu-tam; sed non est
poris bumani, in quibus apparet ratio, pru- niilii cum pelle, vel lineanientis cxternis collo-

rfentia et artis similitude. Sed m univer&itate cutio, sed cum quàdam re, nec visibili, nec
rerwm multô plura et majora sunt indicia ra- tangibib, participe rationis, quae cùm rclique-
lionis, consilii et artis, quàm in molibus vo- Uneamenta, manet cadaver, non bomo
rit isla :

luntariis corporis bumani : naturaj eniiii so- nonbominem ergovideo,cumquoesimibiami-


lertiam nullus opifex, nulla arsconseqai potest ciiiaeet familiaritatis conjunctio, sed domum
imilando; nec quidquam manus hominis po- ejns seu illam molem et ex
, in quà babilal;
test eflicere, quod cum ipsius manûs opiticio variis motibus istiusmolis, praesertim verô ser-
possit comparari. Pulcberrimus est in banc monc, habilantis in eâ bominis solerliam et
rem Ciceronis locus in secundo libre de Nat. industriam coUigo, Haudsecùs, eisi Deum non
dcor. Quôd si onmes mundi parles ita con-
: i videam oculis, video tamen quasi domnm Dei
f stiluiœ sunt, ut neque ad usum meliores bunc mundum ; et ex bujus mundi pulcberri-
i potuerint esse , neque ad speciem pulcbrio- mo ornatu , aptissimisque molibus, et oralio-
« res, videamus ulrunme ea fortuila sunt; an ne naturali in sensaiionibus positâ, colligo ha-
f eoslalu, qno cohserere nullo modo potuerint, biianlemin eâ mentem esse, cujus solertia tantô
« nisi sensu modérante , divinâqvie providen- supcrat hominis indusiriam, quantô admira-
I tiâ... Si ergo meliora sunt ea, ((u« nalurà, l>ilins est naturae, quàm hominis artiliciiim.
< qwàm illa quae artc perlecta sunt , ncc ars Adeôque omnis (|U3eslio in <o versatur, an
I cflicit quidquam sine ratione, ne natora qui- i)eu8 non conlinuô alloquatur et signis ulatnr
f dem rationis expers estbabenda. Qui igitnr ad informalionem nostram plancarbitrariiscum
f convcnit signuni aut tabulani cùm |»i(;lam rébus significatis nullam omninô babentibus,
t aspexcris, scire adbibitam esse artcm cùm- ; vel necessariam connexionem , vel similitudi-
f que procul cursum navigii vidcris, non du- ncn); baud majorcm quàm babcant voces, qui-
< bilarc quin id ratione alque arte moveatur; bus constat oralio buiiiana, cum rébus pereas
< aut cùm solarium vel descriplum , ani ex significatis. Atqui res ita est. Exempla caprre
m DE VERA RELIGIONE. 112

possumus ex omnibus sensalionibus et ex ipsâ strorum aut propinquorum familiarîtale incul-


oralioiie liuinanâ : nain quai est siniilitudo et cala ; isla verù à Deo inslilula sil, et à consue-

connexio inler varias animoruin aft'ecliones, ludine rerum naluralium alque experienliâ , à

dùm seniimus, et illa média quibus utilur na- primo ipso ortu incboalà , accepta sil. Quid
tura, seu poliùs sub naturae vélo abdiius Deus, enim per visionem percipimus? Corporum di-

ad easdem afl'ecliones excitandas? Qu«namest slanliam, situm, magniludinem, iiguram, du-


connexio vel simililudo inler molum in nervis riliem, molliliem, lluidilalem , asperitatem,
opiicis excilatum, et islam admirabiiem varie- pulcbritudinem ; et pralerea in hominum vul-

laiem luniinis et coioruni; inter tremuluni tu varios animorum motus, iracundiam pudo- ,

molum auriuin et exquisilam illam ketiliam,


,
rem, audaciam, timorem, ketiliam, tristiiiam,
quam paril iiarmonia insirumenlorum musico- etc. Sed anhaec videmus in seipsis? An non per
rum? Quanla inomni sensu varieias, odorum, signa arbitraria ,
quai nullam liabent connexio-

saporum, etc.! lilaïamen omnis varieias, nullo nem cum rébus significalis? Cerlum enim est pro-
alio medio sensibili perficitur, quàni nervorum priumobjeclum oculorum esse lucem, lucisque
iremulo moiu orio ex impressione, seu aeris gradationes seu temperationes, prœterea nibil ;

seu luminis, seu alterius alicujus corporis, qui et nosdistanliara, v. g., percipere ex majore vel
tremulus motus profeclô non levissimam hal)et minore objecti visi clarilaie ;
quod propè est

cognaiionem cum afTectionibus famis, silis ,


clarè dislinclèque cernitur ;
que magis recedit,
odorum, colorum, eic. Et proinde illae nervo- eô obscurum et confusum magis apparet. Sic

rum vibraiiones efliciunt sermonem aliqucm ,


etiam corporum situm et Iiguram ex luminis

quo admonemur Deo de rébus cum quibus


à temperatione percipimus, quod vel ex eo palet,
nullam habent simililudinem. Et hune sermo- quôdpictores non fallanl et inspeculisrescum
nem insliiutum invenientes bomines, illum ad suis omnibus distantiis, dimensionibus, figu-

suos UjUS accommodant, nempe ad sibi invi- risquecernamus. Idem dicendum erit de durl-
cem signilicandos interiores sensus; seu ge- lie , de fluiditate alque asperilate ;
quœ sanè
slu, seu scripio, seu voce ; elsi nec geslus, nec qualitales ad tactum proprié pertinent : idem
scriplum, nec vos, ullam babeal ex se signifi- quoque dicendum de rerum pulcbriludine, quae
caiionem, ut ullam accipere posset ex instituto animo solo percipilur, ut infra oslendemus.

hominum, nisi natura priùs sensalionum arbi- Mullô profectô minus oculis cernimus animo-
irarium usuminstiluisset. rum commotiones; sed de ipsis solummodô
Verùm cum motus nervorum non à nobis
isli admonemur ex visis in vultu colorum muiatio-
senlianlur, et ideù respcctu nostrî minus babe- nibus. Jam verô nulla est naturalis connexio

re naluram signorum videri possint, sed so- inler lucis gradationes et distantiam, seu flgu-

lummodô respectu Dei ,


qui illorum occasione ram, seu situm, seu fluiditalem, etc., nulla

in nobis lam varias affectiones divinâ sua vir- etiam inter lucis modificaiiones in vultu homi-
tutc excitai : aliud igitur exemplum sumamus, nis conspectasel animi afl'ecliones, iracundiam,
in quo manifesium sil admoneri nos per signa pudorem, melum, spem, desperalionem , lœii-

sensibilia de rébus loto cœlo disjunctis naiurâ; liam , tristiiiam. Non major cerlè est connexio,
elislis signis sensibilibus, sicut voce humanâ, quàm inter voces , et res per voces significa-

doceri quid amplecteiidum, quidve fugiendum tas : quod adeô verum est, ut experienliâ

sil. Exempkun illudinvisionebabemus(l).Nam compertum sil hominem caicum à naiivilale,


reverà visio omnis, seu illa naturalis admoni- cùm primùm ad rerum conspeclum admillilur,
tio, quam per oculos accipimus de rerum natu- nequaquàm posse de distanlià vel figura vel , ,

ris , fil per signa sensibilia plané arbitraria , situ , cœterisque qualilalibus corporis judicare
quae nullam simililudinem babenl, nec neces- ex visione, donec experienliâ et consuetudine
sariam connexionem cum rébus significalis ; didiceril. Omnia enim non extra se posita, sed
et in boc tolum discrimen est inter orationem in animo suo putat inesse : alqui elsi ex taclu
et visionem , quôd illa ab bominibus inventa consueverit dislinguere varias figuras, oculo
fuerit (2) et nobis parvulis inslitulionc magi-
2" Ab omnibus ferè nunc reccptura est alque
Berkeley. Alcyphron dial. 5.
(!) luni faciis , tum raliocinio comprobaium
(2)'lmmerilo dicit auclor orationem (seu ver- verbum in ordine rerum praesenti ab homine
bum ab bominibus inventam, Namque 1°
, imllo modo potuisse inveniri. Eam qusesiio-
cerluni est primos Jioslros parentes à Deo cum neni maxime versavit clarissimus D. de Do-
ipsis loquente de facto accepisse loquelam. nald. {\i(i. Recherches pliilosophiq. ch, 11.) P. S,
115 DE EXISTENTIA DEI. H4
ista primo intuitu dividere non valet (1), nisi « fantibus ex se editis ingenilum laclis huujo-
Ibrtassè fuerit mathemalicus et noliones suas, n rem, naturà ministrante ,
praebuissc; quos
non ut rudes soient, sed ex consideralione « ita educatos et adullos, genus humanum
abstractivà informaverit , et ad illas notiones î propagàsse. » Quam fabulam non ad conlu-
apparenlias novas expenderit.Ex quo sanè efll- meliam et opprobrium illi pbilosopho altribu-
citur visionem esse sernionem quemdam ab lam fuisse palet ex Lucretio, qui eanidem
auctore naturae, non tantùiu arbitrariô inven- sic exornat :

tura, sed quem experientiàaïqueusu discimus; Crescebant uteri terrae radicibus apli
et in hoc differre sernionem humanum à ser- Quos ubi tempore maturo palefecerit œtas
mone naturali , quôd ille varius sit apud homi- Infanlùm, fugiens humorem, aurasque palissens,
nes, hic omnibus communis; quôd ille muta- Convertebat ibi naiura foramina terrae ,

bilis, hic constans; quôd meminerimus tempus Et succum venis cogebat fundere aperlis

quoillumdidicimus, huic assuelisimus ab ipso Consimilem laclis; sicut nunc femina quœque

ortu et memoriam nostram prœcesserit quôd Cùm peperit , dulci repletur lacte, quôd omnis
;
Impetus in mammas converlitur ille alimenli :

in sernione bumano voces, separatim à rébus,


Terra cibum pueris, vestem vapor, herba cubile
gramnialicè consideremus vix unquàm verô ,
Prœbebat , mullà et molli lanugine abundans.
accidat , ut speciem reruni à rébus separemus.
Objicies 1° : SiEpicureisconcedantur postu-
Sic etsi, cùmpetramintueor, nihilvideam nisi
lata sua, videlicet, existere atomos omnis ge-
temperationes lucis , tamen eodem tempore
iieris aptissimas ad mundi constructioneni
menti soient sese ollerre caelerae petrse quali-
illas atomos moveri naturaliter, non lanlùm
tales, soliditas, asperilas, etc. Atiamen in
secundùm lineas parallelas , sed etiam decli-
sermone humano idem fermé contingit : nam
nare paululùm ; et sic in se mutuô incidere ;
non possumus sine aliquà contentione vocem
infinitas per totam aeternitatem molitiones et
separare à re significatà : cùm legimus librum,
perlclitationes facere; nullo modo nogari po-
nullam daraus attenlionem lilleris et vocabulis,
test, quin ex earum concursione fortuiiâ oriri
sed continué progreditur mens ad res signifi-
mundus possit. Quia inter infinitas combina-
catas : et si sernio hunianus nobis esset natu-
liones possibiles, hœc praesens disposilio re-
ralis , siab infantiâ ci assueli essemus, si nulla
esset apud diverses homines varietas; tam et de belluis majoribus non posset supponi?
connexus cum rerum naturis videretur, quàm Non ergo invocanda causa intelligens ad orga-
nizationes vitamque animalium et vegetalium
sermo arbitrarius visionis.
formandas, cùm ipsarum casus fortuilus causa
5" Huic argumente ex causis linalibus ex sufficiens existât.
nullâ re major accedit auctoritas, quàm ex ri- Resp. 1° : Neg. anteced. 1° Omnes rerum
physicarum periti, imô et plurimi inter ipsos
diculis generationis animalium exposilionibus,
materialistas, à multo jam tempore hujiisniodi
quas protulère athei (2) ; illas coUegit Franc. generationes seu eam foriuitam animalculo-
,

Redi de Gêner, insect. p. 14. Nos verô hic so- rum ex putredine plantarumve produclioncm,
lummodô referemus Epicuri menlem circa • tanquàm pbysicis experimentis adversam irri-
dent. Objecïa' igitur formaliones per innu-
primam bominis nalivitatem. < Is enini , teste mera explicanlur germina ab insectis ubique
< Censorino , de Die nat. c. 2, crcdidit limo deposita.seminaquein omnesventorum aclione
calefactos uteros nescio quos partes perlata , ex quibus animalcuia nec non
« , , radicibus
et praelata vegetalia oriuntur. 2" Suam asser-
< terrae cohaerenles, primùm increvisse, et in- lionem nullo certè experimento probare valent
adversarii. Ad illud quippe desideratur male-
(1) Vide Locke de Intell, hum 1. 2 p. 27. , ria bis germinibus seminibusve omninô pur-
Berkeley Alcyphron vel min. pbil. dialog. 5. gata, quod ita esse nunquàm poterit constare ,
Voltaire Elementa pbil. Neul. c. G. Vide etiam, propter eorum subtilitalem quaj lanta est, ut ,

quae contra disputantur in 1. de Origine cogn. ne lermentatione quidem aut igno sallem ple- ,

hum. soct. (>, cujus auctoris senienlia nequa- rùmque destrualur. Igitur de hujusmodi pro- —
quàm minuit vim argumenti nostri. ductictnibus ex principiis nielapbysicis vel ex
(2) Eliani apud nos quidam matcrialistaî se- analogià solummodô pronuntiandiim est. Atqui
culi proximc elapsi generalionesœquivocas, ut
, i" Melapbysica principia id clarè adstruunt,
:

aiimt, objicere non erubuerunt. Ex putrefa- scilicet vitam, sonsum, idcas intellectuales
ctione, inqulunt, quaedam adhuc spontè na- demîim et morales operationesex materiàcom-
scuntur aninialcula sese movcnlia caitcrisque , posità et inerti quociimquc modo agitatâ ac
vilalibus donata facultalibus. Sic vcrmes ex disi)osità , nunquàm nasci posse ; idcircô ob-
putrefaclà carne, aut iii aquiscorrnplis subti- jectas repugnare generationes 2° ex analogiA
;

lissima aninialia etc.


vegetalibus,
, Etiam in idem conciudendum , cùm nulla ex caeteris
planlse absquc seminc super tecla natae cre- animalia seu vegetalia ita ex forluilà fermenla-
Bcunt. —
Quod de animalculis evincitur/juidni lionc prodirc videamus. P. S.
115 DE VEKA REI.IGIONE. 116
pciiiiir ;
q\\x coMsof|uenlor est .neqnè j)ossil)ilis Nec mil, antc, vidure, oculorum lumina nala ;
I

;»c pi-obabilis, ac alia qu;)bvis : iaiù qiui; iii Nue diclis orarc priùs, quàm liiigua crcata.

inlinilale seciiloruni est necessaria , cùin oiiuies


coiiibinationos u'ici'nilas oxhaiirire dcbca».
Omnia denique mcmbra
Ergo. — Hespondeo , concessis onmibiis pn«-
Anle fuêre, ut opinor, eorum quàm fuit usus.

diclisposlulalis, prœsenleni rerum disposiiio- Cuni eodcm ergo concluili potesl :

nein esse plané ex concursionc foiluilà iiDpos-


Quare eliam aUjue ctiam procul esl ul credere possis
sibilem : ob banc cvidentissiiiiain caiisiiii
Ulililalis ob officium potuisse creari (1).
qnnd ad geiieraiiduiu, consorvandiiiii(|iK! iiiuii-

dum biine sini necessariic certae leges luoiùs, Hespondeo hàc Epicureorum evasione nihii
praeter illam quâ perimitaltir motus ex colli- absurdius esse. Quid enim? non condita sunt
siono, quasalonii sibi prrcscribere non possiint. lumina ut vidcremus : cur ergo nibil lia-
Neccssaria) siinl loges gravilalis sca atlraclio- bent, quod ad visionem non referatur? Non
nisniutuae, cobaesioiiis, repulsionis, genera- datsc sunt nobis aures, ul audircmus cur :

lionis et nulritionis plaiilarum et aninialiiim ergo nibil babent quod non sit excipicndo
atque allai innuniera.' ,
quic ex legc percussio- sono proporlionatnm? Non positi in pectore
nis non pendent. Sine bisce legibus dcnion- pulniones, ut aerem liauriremus : cur ergo ni^
stratur ex solà legc porcussionis nulla orilura babent respiralioni non destinatum? Cur
bil
corpora organica, sed onines alomos in vorli- ergo non dicemus, non esse facluin solarium
cein unum vel plures , in quibus es! moins li-
ad indicandas boras, navcm ad navigandum?
berrimus, distributas, aUcrnùmessc in eodeni Sed, inquit Lucretius, membrls ipsis posle-
statu duraluras (1). Aliennni est à pbilosopbi Primùm hoc falsum
rior est illorum usus. est.
conslantià assererc ali(juem eïïecluni esse pos- eorum cen-
Ut enim posterior membris usus
sibilem , antequàm noverit an adsint causa; seri possit, necesse esset ut membra per tera-
pares producendo elTectui : oslendant cigo pus aliqiiod indiOerenlia ad hune, vel illum
Lpicurei et caeteri eorum imiiatores, collisio-
nsum forent et deinceps ad talem praecisè de-
nem atonioium causam parem produ- esse terminarcnlnr. Atqui nunquàm indilierens est
cendo etconservando mundo. Hoc quoUesten- membrorum usus aut fuit, ita ut iis ad hoc
târunl, ut ait Baconus, rim ab omnibus excepti
vel istud pro lubitu homines uti potuerint.
sunt.
Pleraque verô eo ipso usui incipiunt esse, quo
Objicies 2° Rébus (piia exislunl, utiniur
: , ;
existimt : et ille eorum usus et motus ad cor-
minime vcrô , ut iis uleremur , conditue sunt.
poris vitam necessariô requiritur. Secundo :

lia Lucretius, 1. 4: Membris posterior


hocc Lucrctii proposilio :

esl membrorum usus, duplici sensu intelligi po-


Ml ideô natum est in corpore , ul uli
Possemus, scd quod natum est, id procréai usuui.
tesl. Nempe vel sic, ut signilicet in se et in au-
cloris sui intenlione membrorum usum esse
Et verô, inquit idem, iilud cujus causa lactuni membris posteriorem : vel sic, ut signilicet
est aliquid, eo priùs est quod ejus causa
tantùm in executionc cl ratione temporis post
exiblil.
membra membrorum usum haberi. Si poste-
riore sensu intelligatur, ex parte vcra est :
Nam conlra conffrre luanu cerlamina piu'na;
El lacerare arlus, fœdarcque
sunt enim bumaiii corporis membra quœdam,
mcmbra cruore,
Anie fuil niullô, quim lucida lela volaront. quœ priîis quàm iis utatur homo, in bominc

El vulnns natura priiij Titare coegil


,
exisUint. Si aulcm priori sensu intelligatur,
Quàm darel ol)ieclum parinai K-cra pcr arlem. falsa est; elilliusveritassine probationeà Lu-
Scilicel et fe.ssum corpus rn;:iidare quicii crelio supponitur. Nec enim membra primùm
Mullo aniiquius est, quàm lecti mollia slrata auclor natursc condidil, cujus iila essent aut
El sedare giiim priùs est quàm pocula nalum. esse possent ulilitatis inccrtus, sed contra pro-

Sed rehus ipsis earum usus posteriores sunt.


(\) Homines boni et mali, ordinis et confu-
(1) A ca;cà necessitaie mclapliysicô , qii;c sionis notioncs sibi cflormânml, postquàm sibi
utiquc eadeni est sempcr et nbique nt:lla ori- , persuafiissentomnia quai liunl propier ipsos
ttir reruin varielns. Tota rerum condilarum pro licri. Tune in unâquàque re prœcipuuin judi-
locis et loniporii)Us divorsitas .ni) ideis et vo- care delnierunl, quod ipsis iililissimum et
iuiUatciMilis necessariô existcmis soliimmodo illa omnia praisu»nlifisima œstimaie à quibus
oriripoluil. Ncwionus lïinc. Matb. 1. ô. optimè allioiebantur. Sic Spinosa.
117 DE EXISTENTIA DEÏ. 118

spiciensquic reetulilitateessotsiiarurn crcalii- Horum infelicibus successibus non deterritus


rerumquc naUiram liabens prospeclam, clarissiinus auctor llistoriae naturalis nuper
raruiTi,

niembra dédit et ad certos Unes, quos muiare edike, quamvis ipsc scquatur Newloniaiiani

nequimus, destinavil. Et iil exemplis Lucrclii pbilosophandi rationem cartcsiano more, valdè

commodior et aplior telis piignaiuli ra- contemnit causas finales (1) : et conseniicnter
uiar,

tio, eventu ipso et lenipore telis est poslerior; buic dogmati, illum admirabilem planelaruni

sed si cogilatioiiem specteniiis lioniiniim, telis concentuni, in quo Newlonus tôt divini consi-

antiquior est, et rêvera tela peperit. Non pos- lii argumenta invenit , in vis centripelic et

rcruni, nisi de- projecliiis temperatione (2) , conietae in solein


sunt ergo universè tolli fines

monslrelur niillam esse in parente nalurai illapsui atiribuit. Tellurem omnem nostram
cognitioneni rerum ante eariim affectioneni, exloriorem, tam Ixtum et copiosum omnibus
aninianlibus domicilium, tumultuanlis occaui
quod prcedicto argumento non conficit Lucre
fiuctibus, spuraam velscoriam subslanliai sola-
tins.

Observatio. — Validissinuim hoc adversùs ris seu vitreœ sulcantibus, acccptani refert.

alheos ex causis finalibus argiimentum nuil- Le second principe employé par Platon
(1) i

tùm elevàrunt quamplures philosophi cliri- « et par la plupart des spéculaiiis que je viens

sliani in niulliplici aliâ re de religione oplimè i de citer, principe même


adopté du vulgaire
I et de quelques philosophes modernes, sont
meriii. Magnus ille Carlesius, pliilosopliise me- i les causes finales; cependant, pour réduire
chanicae instaurator , easdem causas finales s ce principe à sa juste valeur, il ne faut qu'un
prorsùs à physicâ suâ et etiam à metaphysicà « moment de réflexion dire qu'il y a de la lu-
:

« mière, parce que nous avons dos yeux qu'il ;

ablegavit. In responsione ad objectiones Gas-


« y a des sons parce que nous avons des oreil-
sendi scribit : « Nec fingi potcst, aliquos Dei « les; ou dire que nous avons des oreilles et
» fines niagis quàm alios, in propalulo esse :
« des yeux, parce qu'il y a de la Inmiére et
d des sons, n'est-ce pas dire la même chose,
i omnes enim in imperscrutabili ejns sapienti.ne
i ou |)lutôl, que dit-on Trouvera-l-on j;imais
'?

f abysso sunt eodem modo roconditi. Med. f « rien par cette voie d'explication? Ne voit on
4. Melaph. : « Ob banc unicani ralionom î pas que ces causes finales ne sont que des
1 rapports arbitraires et des abstractions mo-
< totum iilud causarum genus, quod à fine peli
« raies, lesquelles devraient encore imposer
« solet, in rébus physicis nullum usuni babere « moins que les abstractions métaphysiqiics?
« existimo : non enim absque lenierilate nie « car leur origine est moins noble et plus
1 mal imaginée; et quoique Leibnilz les ait
i puto investigare posse fines Dei. j Et in prin-
« élevées au plus haut point sous le nom-de
cipiis philosophire p. 1, § 28, babet : a Nullas j raison sufiisante, et que Platon lésait repré-
« unqu.àni rationes circa res naturales à fine, « semées par le portrait le plus flatteurde per-
« l'ectiou, cela ne peut pas leur laire perdre à
f quem Deus aut natura in eis faciendis sibi
« nos yeux ce qu'elles ont de petit et de
« proposuit, admitliinus, quia non tantùm no- i précaire en connait-on mieux la nature et
:

« bis debemus arrogare, ut ejus consilioruni « les effets, quand on sait que rien ne se fait
i sans une raison sufiisante, ou que toutse fait
« participes esse possimus. > Consentienler
i eu vue de la perfection? Qu'est ce que la rai-
hisce placitis mundi lotius et corporis luimani
« son sufiisante? Qu'est-ce que la perreciion?
generalionem ex principiis niecbanicis conalus i Ne sont-ce pas des êtres moraux créés par
(les vues purement humaines? Ne sont ce pas
est explicere, scd satis infejiciter. Ab atbci- <

« des rap|)(uls arbitraires que nous avons gé-


siicâ lanien inipiclate sine dubio longissiniè
« néralisés? Sur quoi sont-ils fondés? Sur des
abfnit, cùm argumenta omnia melapliysica il- « convenances morales, lesquelles bit ii loin de
lustraverit Deumque solum causam malerioc,
,
I pouvoir rien produire de physique et de réel,
i ne peuvent (lu'allérer la réalité, et conl'on-
et molùs eiïoctricem et conservatricem statue-
« dre li.'s objets de nos sensations, de nos p'-r-
rit : et insuper eiiam docucrit , crcatorem « copiions et de nos connaissances, avec ceux
eam précisé moins quantitalem nialeriac dé- i de nos sentintents, de nos passions et de nos
« volontés. > Vol. 2, c. o.
disse, quse apla esset producendis rébus om-
nibus. (2) Planelai sex
principales rcvolvuntur cir-

Mallebranchius Carlesii scculus vostigia ali- ciMU solcin in circulis soli concenlricis, eà<leni
molùs direc.tione, in planis orbiinn plauoiaiimi
quatenus tamen magistro timidior extitit; ut-
quàm proximè. El lii onmes niolus rogularos
pote, qui cum solâ maleriil et niotu sine ori"inem non liabenl ex causis nu^ciiauicis
ratione gubernante cosmogoniam generalcm Éle'gantissima lia;cce solis, planelaruni et co-
metarnin compages, nonnisi eousilio et douii-
tcniaveril, corporum vero organicoruni (abri-
et potentis oriii pjluit.
nio eutis iiitelligenlis
cam ad caecos malcriae molus rcvocandani non Newloiuis iii line princi|iit)rum iiialli. p!iil. nat.
putaverit. Vide Bentlci sermoncs contra alhcisinum.
il9 DE VERA RELIGIONE. 120
Plantarutu omnium et animalium organica cor- Magnus Newionusà Bacono aliqualenùssal-
pora à vi quàdain fictrice materiae insilà effe- tem quoad formam loquendi dissentit, dùm
cUi esse contcndit. scribit : i Deum cognoscimus per sapientissi-
4° Hisce omnibus ducem se praebuerat t mas et opiimas rerum structuras et causas
magiuis scionliarum amplilioaior el pliiloso- < finales De quo ex pboenomenis disserere
phioi vates Baconus, (jui quideni mulla contra 1 ad pbilosophiam experimentalem perlinet. >

causas finales scripsit, et proptcrea nuilloruni Princ. 1. 3. Stant ergo pro causis fînalibus Py-
tloctorum virorum invitiiam subiit, llinam Ibagoras, Plato, Arisloteles, Hippocralcs, Zeno,
lamen coetori omnes, qui ejus nionilis parue- Galenus, Baconus, Ncwlonus, Leibnilzius cum
runt, moderationem quoque fuissent soculi :
omnibus suis, cum universo bumano génère.
neque aliuni in hàc conlroversiâ arbitrum Causa finiUi est.
quœremus. Docet quidera iile Platonem et alios Et certè in bominum artificiis, consiliis,
quamplurinios causis finalibus egregiè abusos actionibus eorum fines quaîrimus ; ac de eo-
osse in reiius pliysicis; el proi)lerea oinninô à rum induslrià, bonitate, sapientià, ex finibus
pbysicâ al)legai»das slaUiit : at sinml easdom et mediorum ad fines aptitudine judicamus si :

causas veras esse docet et philosophi inquisi-


lione dignissimas; verùm ad melapbysicara naturae prœlusionibus et tenlamenlis (quas
perlinere censet. Ejus locuni, quamvis longio- uno nomine fatum aul fortunam vocabant )
allribuerunt et rerum parlicularium causas
,
reni bic describere opeise prelium videlur;
maieri^e necessitati, sine inlermixlionc causa-
quôd niagnam liabeat apud pbysicos nosiros rum finalium, assignàrunt, nobis videlur, qua-
aucloritateni ; et dùm ipsis ea omnia concedit, tenùs ad causas physicas, multô solidior fuisse
et alliùs in naturam pénétrasse, quàm illa
quae ad peificiendani suani scieniiani ncces-
Arislolelis et Platonis banc unicam ob cau-
:

saria sunt, lamen nullo modo quaiit tbeoiogiae sam, quôd illi in causis finaiibus niinquàiu
«aturalis l'undamenia (1). operam triverunt, hi aulem easperpeluôincul-
càrunt. Neque haec ideô dicimus, quôd causae
(1) Melaphysicoe pars secunda, inquit, est illae finales verœ non sint, et inquisitione ad-
finalium causarnm inquisilio, quam non ut modùm dignœ in speculalionibus metaphysi-
praitermissani , sed ut malè collocalam nota- cis, sed quia, dùm in causarum pbysicaruni
mus. Soient enim inquiri intcr pliysica non , possessiones excurrunt el irruunt, miserè eam
inter melaphysica. Qnanqufim si ordinis hoc provinciam depopulanlur et vaslanl. Alioquin,
solum viliuni esscl, non inilii tueril lanli.Ordo si raodô inlra lerniiiios suos coerceanlur,
onini ad illuslralioneni poriinet, nequo est liœc magnoperè hallucinanlnr, quicunique cas phy-
subslanlia scienliarum. Al bxc ordinis inver- sicis causis adversari aut repugnare putant.
sio deleclum insignem popcril , cl maximam Nam causa reddita , quôd palpebrarum pili
pbilosophiaj imiiixil caianiilaleni. Tractatio oculos munianl nequaquàm sanè répugnai
,

enim cansarum linaliinn à physicis incpiisilio- allcri illi, quôd i)ilosilas solel conlingere linmi-
nem causarum physiiarum oxpuiit et dejecit, ditalum oriliciis; sic de reliquis, conspiranll-
elFeciuiue ni homines in isliusmodi speciosis bus oplimè utrisque causis, nisi quôd altéra
et umbratilibus causis acquic^ccrent ; nec in- inlenlionem, altéra simplicem conscculionem
quisitionem causarum realium et verè physi- denoiel neque verô ista res in dubium vocat
;

carum strenuè urgcrenl, ingenli scienliarum providenliam divinam, aul ei quidquam de-
detrimento. Etenim reporio boe factum esse rogat sed potiùs eamdem miris modis conlir-
;

non solùm à Plaione, qui in hoc littore semper mat et evebit. Nam sicut in rébus civilibus
anclioram ligil verùm eliam ab Aristolele,
, prudenlia polilica fuerit multô allior el mira-
Galeno el aliis, qui S3epissimè etiam ad illa bilion, si quis operà aliorum ad suos fines et
vada impingunt. Elenim qui causas adduxerit desideria abuli possil, quibus lamen nibit con-
hujusmodi palpebras cum pilis pro sepi et
: silii sui imperlil ( ut intérim ea agant quye
vallo esse ad munimenlum oculorum aul, ; ipse velil, neuiiquàm verô se hoc facere in-
corii in animalibus lirmiluilinem esse ad pro- lelliganl), quàm si consilia sua cum admi-
pellendos calores et Irigora aul, ossa pro ; nislris voluntaiis suae communicet sic Dei :

columnis et trabibus à naturà induci, quibns sapientià efTulget mirabiliùs, cùm natura aliud
l'abrica corporis innilalur is in metaphysicis : agit, providenlia aliud elicit, quàm si singu-
non malè pliysicis aulem ne-
istaallegàrit, in lis motibus naturalibus providenlia; characle-
quaquàm. Imô quod ca^pimus dicere hu- , res essenl impressi. Scilicel Arisloteli, post-
jusmodi scrmonum discursus (instar remora- quàm naturam finaiibus causis impraegnâsset,
rum, uli lingunt, navibus adhaerenlium) scien- naturam nihil frustra facere suique voti sem-
liarum quasi velilicalioncm et progrcssum per esse compotem, si impedimenta abessent,
relardàronl, ne cursuin suum tenerenl, el ul- et hnjusn)odi nuilla eô speclantia posuisset,
progrodcrenlur el jampridtMii cHecc-
toriiis : ampliùs Deo non fuit opus. At Democritus et
rnnl, ni pbysicarum causarum inquisilio ne- Epicurus, cùm alomos suos praedicarent, cô
glccla di.'licêrcl, ac silenlio prx'lcrirelur. Qiia- usque à sublilioribus nonnnilis tolerabanlur ;
proplcr pliilosfqiliJM naturalis Dcmocrili el verùm cùm ex eorum forluito concursu fabri-
aliorum, qui Deum el nicnlom ;i Idbricà rcrum cam ipsam rerum absque mente coaluisse
amovcruiit , et slrucluram nnivcrsi inlinilis assererent, ab omnibus risu excepli sunt. 'AdQÔ
122
i2i DE EXISTENTIA DEI.

ergo mundus sitartificiuni Dei, si ejus consilio Argumentum VI. ~ Ex viribus naturalibus, motu
et cogitatione,
et providentiâ gubernetur, quare divinam ar-

Icni, sapientiam, bonilaleni ex finiuni oplinio- Propositio prima.


rum conlemplatione et aptissimà mediorum ad mundum hune inilio conslituil et
Deum esse, qui
fines obtinendos instilulione non invesligabi-
perpétua actione sua moderalur, ostendit cor^
nius?ln hominum libris legendis vir sapiens
porum motus.
ad orationis sensum attentas, illum accommo-
Probvtio. — Nam vel dicendum est, motûs
dât ad usus suos , nec vanè et inaniter gram-
originem cl causam nullam esse neque intra,
,

matices regulis unicè intentiis sentenliaruni


neque exlra materiam , sed illum ab aeterno
arlificium et cuni praîdiclis regulis convenien-
successivis impulsibus semper sine inilio con
liam considérai. Sic cùm versamur in niagno
tinuatum fuisse, uti docebant Epicurei, et
naturse voîumine, granimalici est in re humili
defixi, occupari tanlummodè in pliœnonienis < tout le possible doit arriver, et s'il n'y a pas
i de quelque absurde et indigne qu'elle
ficiion,
ad certas molùs régulas générales revocandis ;

« soit, qui n'arrive en quelque


temps ou en
sapienlis est et philosoplii, ex consideralione
I quelque lieu de l'univers, il s'ensuit qu il
n'y a ni liberié, ni Providence; que
pulchriludinis et magnificenlioe rerum ani- i
ce qui
n'arrive point est impossible, et que ce
qui
mum suum perficere et amplificare sapien- i

arrive est nécessaire, justement comme


,

«
tiam et beneficenliam crealoris perspicere et
i Hobbes et Spinosa le disent en termes plus
adniirari ; accommodare res naliirales, quan- « clairs. ,.
est
tum in se est, ad crealoris gloriain et suam i Si Dieu est auteur des cboses, et s il
« souverainement sage, on ne saurait bien
aliorumque felicilateni alque ad hos oplimos
raisonner sur la structure de l'univers sans
;
«

^hysicorum uti invenlis et la sagesse; comme


et naturales
y iairc entrer les vues de
fines 4

observalionibus (1). f on ne saurait bien raisonner sur un bati-


1 ment sans entrer dans les fins de l'archi-
nt tanlùm absit, ut causai physicœ bomines à « lecle. J'ai allégué ailleurs un excellent pas-
Deo et providentiâ abducant, ut contra potiùs « sage du Pbédon de Platon, où le philosophe
philosophi illi, qui in iisdem eruendis occupaii î Anaximandre, qui avait posé deux principes,
lueruni, nullum exituni rei rcperiant , nisi i un esprit iuieliigeiil et la matière, est blâme
postremô ad Deum et providcntiam conlugiant. 1 pour n'avoir point employé celle intelligence
Idem pulcbrè scribitdc Augm. scion. 1. 1. Ccr- i dans les progrès de son ouvrage, s'étant
lissimum est, alque evperienlià comprobalum i conieulé des iigures et des mouvements de
le cas de nos
levés guslus in pliilosopbià niovere loriassè ad « la matière; cl c'est justement
alhcismum, sed pleniores baustus ad religio- i philosophes modernes trop matérialistes.
nem reducere. Namque in limine pbilosoplii;e, « .Mais, dil-on, en physique on ne
demande
cùni secundae causae, tanquàm sensibus proxi- « pas pourquoi les cboses sont, mais
comment
niae, ingérant se menti humanse, niensque ipsa i elles sont je reponds que l'on y demande l'un
:

et l'autre; souvent par la fin on


peut mieux
in iiiis ba;reai alque commoreiur, oblivio pri- <

inse causae obrepere possit. Si quis uileriùs « juger des mnijens, outre que pour expliquer
pergai, causarumque dependentiam, sericm et < une machine, on ne saurait mieux faire que
de proposer son but, et de montrer
cora-
concatenalionem, atquc opéra providentiâ^ in- i

meiil toutes les pièces y servent cela peut


luealur, tune secundùm poelarum mylliolo- i
:

giam facile credet, summum naluralis calena; « même èlre utile à trouver l'origine de in- I

annulum pedi venlion. Je voudrais quon de cette


se servit
solii Jovis alligi. De Augmenlis <

scienliariim, 1. 3, c. 4'. i méiiiode, même dans la médecine. Le corps


Operae prelium est ipsa lùm Leibniizii
(I) I de ranimai est une machine en même temps
lùni Newionis de causis (inalibus verba allerre, t hydraulique, pneumatique et pyrobolique,
de quibus inducatur de Donald sic disserens : t dont le but est d'enlrcieuir un certain mou-
« Les principes qu'a posés Tabbé Faydit, « veinent; cl en monlrant ce qui sert a ce
« écrit Leibnilz, rent'ermenl des conséquences « but, et ce qui v nuit, on ferait
connaître
€ élrangos auxquelles on ne prend pas assez 1 lanl la phvsiolôgie que la
thérapeutique.
servent en
< garde. Après avoir détourné les philosopbes « Ainsi, on voit que les causes finales
« de la reclierclie des causes linales, ou, ce i phtisique, non seulement pour
admirer la
€ qui est la même chose, de la considération « sagesse de Dieu ce qui est le principal,
,

et
« de la sagesse divine dans Tordre des cboses, « mais encore pour connaître les choses
« qui, à mon avis, doit être le (frand but de l<i , pour les manier... M. Molineux a fort ap-
oc-
i pliilosopliir, il en fait entrevoir la raison « prouve la remarque que j'avais laite a I

« dans im endroit de ses principes, où vou- i easion de la dioplriciue de M. Descartes,


du
« lani s'cxcust-r de ce qu'il stMuble avoir ailri- i bel iisaue des causes linales, qui
nous elevc
sagesse,
t bue la maliérc certaines ligures, cl certains
:'(
-î à la cousideraiioii de la souveraine
en nous faisanl counaitre en même
< mouvements, il dit qu'il a le droil de le lairc, i
temps
< parce que la matière prend suecissivenienl « les lois de la nalure (pii en
sont la suite.
phi-
« toutes les birines [tossihles, et qu'ainsi il a 1 ComiiK! l'un des meilleurs usages de la
« lallu qu'elle soit (;nlin venue à celle (|u'il a « losophie, et particiilièremenl de la
physique,
élever a
i supposée ; mais si ce qu'il dit est vrai, bi < est de nourrir la piété et de nous
!23 DE VERA UELIGIONE. lU
inler rccenliores Spinosa(l) : vel iiioiùs ori- bus B, C, D... Z; adeôque sui molùs causam
gineni ol oaiisam esse in ipsà malerià, quae exisiere. Si lingas serieni inlinilam, nihil pro-

liabel esseiilialitor vim molikein , iil posuil licits : nam , snblalà prima causa molùs , ba-

Sirato, el ox recentioribiis Tolaiuliis, vel nion- bebis elîocUim iuliuilum sine causa. Quod hàc
lem aeiernam niotûs principium esse. Al((ui coniparalione elucidari potcst. Finge catenara

net' piiiniim iioo secuiidiim dici polesl ex indelinità alliludine pendentem, cujus om-
1" tiiiin absuriliiin esl dicere iiiolùs origi- ncs annuli pondèrent in terrain ; si quajrere-

neni et causam millaiu esse. Nam ahsurdnin esl lur, cur ista calena tam ponderosa non caderet

suppouorc enocium alicjueiu exislcre sine causa in terram , num responsioneni probabilem
ellicieiue, passionem esse sine aclione. Alqui aiitdisse eiim pnlaremus, qui dicerel annulura

in illà Ijvpothesi esset elleciiis sine causa. Nani infinium ab annulo immédiate supeviori sus-

in islà exposilione oninis moins scu corporis pendi, bunc ab alio, et sic in inlinitum?

Iranslaiio producla est : aique tamen nulla vis Iterùm profeciô qncererelur, quid efliceret ut
admiliilur produrens, neque externa, neque omnes annuli suspensi mancrcnt contra vim
interna. Ponc corpus A, inipcllore corpus 15,
ponderis? Nam si vis aliqua sil necessaria, ad

et B irnpcllcre corpus C, et C impellcre 1) :


suspendcndum unuu) annulum, major vis rc-

moins corporum B, C, D, erit ellecius vis quirilur ad suspendendos 20 animlos, major

corporis A, el A erit primum movens. Toile ad 100 suspendendos; et ad pondus inlinitum

jam illam causam |iriniam A, cl haltes ciïi^- sustincndum necessaria esset vis infinita , ne-

clum sine causa. Si fingas corpora illa moveri dùm nulla requirerelur. Idem dicendum est de

in orbem et à corpore A derivari successive série quàcuinijue causarum sese successive

niolnni in B, C, D... Z, A ; (ing<s taniùm cor- producenlium, in quâ siprimam lollas, habe-
pus A, seipsum movere medianlibus corpori- bis, vel (initum, vel inflnilum rerum numerum
sine causa ellicienie. Adeôque suppositio in-
I Dieu, je ne sais pas mauvais gré à ceux qui
I m'ont donné celle occ:'sion de m'e\pliqncr liniii temporis dilliculiatem (luodammodô ex
I d'une manière qui pourra donner de bonnes conspectu removei , nullo modo solvit : et
i inipressi(tns à quelques-uns. » Tom. H, Let-
propterea hujus benè conscius Spinosa, cnm
tres, pag. 245, S.')!, 2:)2.
i Voilà ce que pensait Leibnilz des causes ab amicis raiio aliqua suae positionis poslula-
t iinali's ; écoulons à présent Newton : relur, elTugia scmper quaesivit, ut palet ex
« Telle était, dit M. Haiiy dans son Intro- Epist. 63 et sequenlibus.
i duclion du Trailé élémentaire de physique,
2° Non inesse maleriœ naturaliter et essen-
I lell<^ élait la disposition où se trouvait le
c grand >e\vton, lorsque après avoir considéré tialiler vim molricem, mulliplici ralione con-
« les rapports qui lient partout l<'s elFcls à licilur.
< leurs causes, et font concourir tous les dé-
I lails à réconomie de rensenibie, il s'élevait
Primo : quod essenliale rei alicui est, ad ejus
» jusqu'à l'idée d'un créateur el d'un premier conceptnm perlinet : alqui motus, seu vis mo-
< moteur de la matière, en se demandant à lui- trix nullalenùs in conspectu matériau includi-
< même pourquoi la nature ne fait rien en
lur : adaequaiam habemus illius ideam, ut rei
« vain? D'où vient que le soleil et les corps
c planétaires gravitent les uns vers les autres exlensa; et solid?e, absque motu; iniô nedùm
c sans aucune matière dense inlermédiaireV involvat contradiclionem corpus aliquod quies-
I Comment il serait possible que IVril eut éié
cere, è contrario quielem naiivum ejnssialum
I construit sans la science de l'optique, et l'or-
« gane de l'ouïe sans l'intelligence des sons? i esse intelligimus ; el Tolandus, qui sibi in ani-

i Kl M. Haiiy remarque ailleurs que Ton mum induxit dcfendere illam absurdi^^simam el
« trouve dans tous les ouvrages de la nature commnni omnium sensu
abliorrcnlcm à opi-
I ce qu'on pourrait appeler sa devise faivilière:
I Economie et simplicité dans les moyens; nioncm, quôd in ideâ materisp, inciudalur idea
I richesse et variété inépuisable dans les molùs, nihil affcrre poluit quod non sil plané
« efTeis. Nous pourrions encore citer Vol-
incplum, ut modo videbimus. Secundo omnrs :

« partisan décidé des causes finales , si


taire ,

I VoUnire
faisait anlorilé en jtliilosophie, vis motrix répugnai nalurre materioe. Nam in

I même aux veux de ses admirateurs. » omiii malerià esl vis quacdam negaliva et im-
(M. de Donald, licclierches philosophiques, t. 9, propriè dicta, quam signiiicantissimo vocabulo
pag. 127.) P. S.
(I) Parle secundà, prop. 13, lemm. ô. Cor-
philosophi appellant vim inertiœ , quâ corpus
pus molum vel quicFcens, ad motum vel quie- quodcumque status muialioni resislit. liane
tem delerm'mari debuil ab alio corpore , (|uod inertiara in omni corpore experimur; corpus
etiam ad niolum vel quielem delerminalum
quiescens moventi resislit, et corpus moiuui
fuit ab alio, et illud ilerùm ab alio, et sic in
inlinitum. resislit sistcnli : si duplum fueril , duplo plus
125 DE KXIS TENTIA DEI. 126

resistit ; vel si idem corpus A niovciidum sit g minationem non magis mutare posset quàm
cum duplici velocilale , diiplo etiaiii plus resi- I
natiiram : et si forte contingcret ut à fortiori

stit, seu requirilur vis dupla, quod profectô abriperetur in partem naturali conatui conlra-

non conlingeret, nisi esset insita materiae iner- riam, renilerelur sanè semper, et prima data

tia quaîdam, quâ mutalioni status résistât, tolie occasione naturalem determinationem seque-
illam, et minimum corpus moveret maximum retur. Jam verô cum hisce naturalibus inclina-

corpus, nuUâ amissà velocitate. Imô verô non tioiiibus consistere nequeunt leges motùs, quae
tantùm experimur vim liane inesse maleriaî postulant, ut corpora siut naturâ suâ indiffe-

sed etiam sine illà corpus concipere non pos- renlia ad quamcumque determinationem.
sunuis, haud magis quàm sine exiensione vel Si naturaliter inesset corporibus motus, vel

impenelrabilitate : nam si ad movendum cor- vis motrix , ista vis motrix vel ille motus idem
pus A cum ali(iuà data velocitate, necessaria sit semper esset; nec ulla essent motùs incre-

vis aliqua V, (ieri non potest ut ad movendum menta vel décrémenta. Sed experientià constat
idem corpus A cum duplici velocitate, vel, quod molum in collisione corporum, nunc destrui,
codera redit , ad movendum corpus duplum 2 nunc augeri : in quâ re sunt jam philosophi
A, non sit necessaria vis dupla 2 V quia causa :
consentientes.

débet esse necessariô effectuiproporlionata, et Si vis motrix esset essentialismatcrioe, nullae

répugnât ut eadem vis motrix producat diver- particule, vel quievissent unquàm, vel nunc

sos in infinitum gradus moiùs. Atqui si ad quiescerent, sed perpétue motu particulae agi-

movendum corpus aliquod cum variis veloci- talaî semper à se invicem divellerentur : ergo

tatis gradibus necessaria sit vis major vel mi- nihil geuerari seu concrescere unquàm potuis-

nor, habita ratione molis movendai , vel velo- set , uliamve adipisci siabilitatem et conslan-
citaiis producendae, agnoscenda est necessariô tiam. Manifestum quidem est res omnes univers!
in malerià quàcumque inertia, quâ resistit certam quamdam justamque motùs et quietis

mutalioni status. Porrô hsec inertia, quam in- mensuram requirere.

esse corporibus experimur, et sine quâ corpora Si vis motrix esset materiae essentialis, leges

cogitare non possumus , excludit omnem vim motùs essent naturâ, non voluntate determi-
motricem. Nam duo contraria, sese mutuô natae; vel potiùs esset lex unica, ubique uni-

destruentia, eidem subjecto inhœrere non pos- formis, cujus necessitatem aliquam deprehen-

sunt ; quia res non potest esse simul talis et derenms. Sed experimur leges motùs esse

non talis. Atqui inertia et vis motrix sunt duo plané arbitrarias (1) nec uniformes. Nam vires

contraria et incompatibilia : et si simul essent prnecipuse et universaliores sunt : gravitas seu

insita; in materià, maieria esset iners et non vis quâ corpora quœque versus proprinm cen-
iners ; statum servare per inerliam , statum trum deprimuntur : vis cohsesionis, quâ cor-
mulare per vim motricem eodeni tempore ni- porum minutiores particuia; colligantur et

teretur. Ergo esse in corporibus vis motrix durities existit : vis elastica seu repulsionis

nulla potest. quâ corpora minutiora se mutuô repellunt et

Tertio : ex suppositione vis motricis insitae


fugiunt : vis percussionis, quae in corporum
in malerià plura sequuntur absurda. Nam, ut collisione manifesta est. Esse alias vires in re-

modo diximus, toileretur à materiâ ista inertia, rum naturâ certissimum est, nam ex his non
sine quâ tamên nulla? esse possunt leges motùs, pendent omnia phœnomena , saltem quantum
et materia esset prorsùs inulilis ad raundi nos cernerc possumus : verbi gratiâ , omnis
conslructionem. oeconomia animalis , motus musculorum , sen-
Deinde, si inesset naturaliter materiae parti- sationes. Atqui hsfrum virium leges sunt plané

culis vis motrix , vel enim ista vis quacjuavor- arbitrarioe : nam gravitas corporum non eadem
sùm niteretur, vel in aliquam partem determi- est in variis à centro distantiis, sive inlra ter-

naretur : prius plané absurdum est ; nam nisus ram, sive extra terram : inlra terram corpora
in omnes simul partes contrarias répugnât :
ponderare vidcntur in ratione direclâ distan-

si quidem particuia aliqua niteretur versus liarum à centro ; id est, quà proporlione ad
orientem , co ipso niteretur ï-ecedere ab occi- centrum acccduut , eàdem minuitur corum
denle. Non posterius, tuu) quia nuUa particu-
laris deierniinaiio contipi potest necessaria :
(1) Dicit auctor leges motùs arbitrarias, id
est, libéras, seu à molore primo intelligente li-
lum etiam quia si aliqua determinatio esset
béré coiulitas, principiisque ordinis essentiali-
maicriaî naturalis et necessaria , illam deter- bus semper convenientes. P.-S.
!27 DE VERA RELIGIONE 128
pondus. Scd extra icrram pondérant aliter : tiam materiae, uti coUiginius omnem materiam
I

nain quù magis recedilnr à contre, eô minus esse exler.sam, quod nullam ejus partem inex-
pondus est : scd non decrescit in ralione sini- lensam noverimus. — Respondeo 1°: In ideà
plici distanliarura ; sed, ut loquuntur goonie- maieriac includitur quidem divisibililas, et
Irx, in ratione duplicata inversa dislaniiariim, iunse(iuontor c;ipacilas motum recipiendi : sed
id est, corpus in duplô majori distantià, qua- muliùm distant divisibililas et divisio aclualis
druplé minus pondéral : quo niliil arbitrariuni per motum ; seu capacitas recipiendi motum
niagis lingi potcst. Sic quoque vis illa, quà co- et motus Ex eo quôd corpora no-
aclualis. 2"
ha;rent parlicuUe materiae in corporibus duris, bis per motum sensibilia sint, non sequilur illa
aliam prorsùs legem sequilur, ralionem iripli- per motum necessariô esso sensibilia. Nam ta-
catam vel quadruplicatam inversam dislanlia- lia esse possunt , et reverà sunt , non ex na-
rum ; nam minimo intervallo nulla est , in turis suis, sed ex instituto arbitrario creatoris,
puncto verô contractus infinité superat vim qui poluisset aliam occasionem scnsationunt
gravilatis. Qu;ccuinque sil lox harum virium, consiiluere, si voluisset. Deinde, etsi per imagi-
quam detenninare vix possibilc est , liquet nationem nobis repraesentare non possiraus
cerlè, quôd plané lueril ad arbitriuni lacUt; corpora sine aliquibus qualitatibus scnsibilibus,
nibil in materiae naiurà reperies, quod basée saliem illa saepiùs existere sine aliquibus qua-
loges necessarias eflieere potuerit. Idem dici litatibus scnsibilibus novimus et existere posse
potest de citicris omnibus logibus quas se- semper. Novi , v. g., sidéra sole micanle exis-
quuntur corpora. tere ; exislunl tamen sine qualitatibus scnsibi-
Scimus ([uidem Epicureos olim et recentio- libus respectu nostrî: et cùm, consentientibus
res mecbanicae philosopbiae restau ratores, do- philosophis ,
qualilates sensibiles non sint in
cuisse oninia plitenomona naturce derivari rébus ipsis , sed in animis, cerlé sublalis ani-
posse ex bis duabus simplicissimis logibus :
n)is tota universilas rerum sine islis qualitati-

Corpus quodi-umque servnre slatum molùs et quie- bus existeret. Qualilates ergo sensibiles ridicu-
tis nititur ; et : Quantilas niotùs communkatnr le dicunlur pertinere ad essentiam corj)orum.
pro qiianlilale molis corporiim iwpingentium (1). 3° Etiamsi concedamus omnem materiam in
Sed scimus oliam id valdé temeré ab ulrisque universo orbe in motu posilam esse, quod ta-
asserlum fuisse ; vixquc ullum esse pbœno- men non probatur ex islà : universalitale nul-
menon , cujus isti pbilosopbi solutionem féli- lo modo sequilur motum ad essentiam materiae
citer icnliiverint. ¥a propteroa quô magis in pertinere. Ipse Tolandus agnoscit inesse om-
naturae intima pénétrant obsorvando pbilo.>o- nibus corporibus vim ccntripelam, negat ta-
phi, lanlô in dies minuitur apud omnos gentcs men illam graviialionem versus cenlrum esse
illorum philosopborum aucloritas. Adeô ut materia; esseniialeni. Oportuisset illum confi-
illa ingeniosa philosopbandi ratio per bypo- cere eamdem plané ralionem esse molùs et
tbeses arbitrarias inventa à Carlesio, ab omni- extensionis : ac sicut, subialâ exlensionis no-
bus curiosis naturx exploraioribus déserta sit. tione, lollilur omnis notio materiae, sic su-
Objicies i" cum Tolando : Motus essentialis blalo motu actuali nullam relinqui ejus ideam.
malcriaî est, et in ojus ideâ includiiur. Nam Objicies 2° contra secundam ralionem : Vis
primùm materia omnis est naturâ suà divisi- inerliae seu resistenlia ad mulandum slatum
bilis : divisibililas verô conlinet ideam motùs. falsô dicitur csssenlialis materiae, Nam omnes
Deinde malcria sine qualitatibus scnsibilibus pbilosopbi in boc consentiunt, materiam esse
concipi à nobis nequit : sed omnes qualilates indiiïerentem ad motum vel quietem. Atqui
sensibiles sunt efTeclus motùs. Tertio denique isla indiffcrentia consistere non potest cum
omnis materia movelur , et consequenler con- pra'.dictà vi inerliae. — Respondeo omnes phi-
cludere dcbemus motum pertinere ad cssen- losophes docere materiam esse indifFerentera
ad motum vel quietem, eo sensu quôd naturâ
(I) c L'idée de ramener l'explication de suà non magis propendeat ad motum quàm ad
t lous les phénomènes à dos principes mécani-
quietem ; nec magis résistai transire à statu
I qucs assun-mont grande et belle ce pas
, est ;

• est plus hardi qu'on pùi faire en pliiloso-


le quictis ad motum ,
quàm à statu motùs rursùs
i phio, et c'est Descartos qui fa lait; mais celle ad canulem quietem redire: sed non docent
« idt-e n'est qu'un projet et ce projet est-il lon- :
materiam esse indiffcrenlem ad motum et
« de Quand même il lo
.'
serait, avons-nous les
« movens de lexéculcr? i etc. Vide llist. nat.
quietem, eo sensu quôd in materia nulla sit

Ibid. renitentia ad motum in statu quielis, et ad


129 DE EXISTENTIA DEI. 150
quielem in statu motùs (1). Deinde, eliamsi inferius diclitaret, atque ibi gravilate suâ
revocari possit in dubium à iheistà , an illa vis ferri et deprimi corpora , ubi nullus erat mé-
inerliaî, quani in malerià omni sensibili expe- dius locus seu centruni. In eàdem vanilate
riniur, sit maleriae essentialis, an inipressa ex- sunt quidam recentiores philosophi, qui at-
trinsecùs à Deo; id ab alheo revocari in du- tractionem inhaerentem materiae qualitatem fe-
bium non potest : nam hic lenelur defendere ccrunt: in quà opinione hoc non solùm est
id omne periinere ad naturam materiae ,
quod reprehendendum quôd vis aliqua inerti ma- ,

omni materiae inesse constanlissimâ experien- leriœ Iribuauir sed id perabsurdum est :

lià novimus. ^Sed certè conslanli experientià quôd corpus dicatur agere in distans, ubi non
novimus nialeriam esse inertem. sit, ubi est nihilum corporis, sicque effectus
Animadvertendum eliam est, majores dlfli- ex niliilo oriri supponalur. Sequitur denique
cultates , si fieri posset, premere atlicos , si vires naiurales esse ipsam divinam enicaciam ;

statuant materiam non esse inertem , quàni si et omnia pluienoniena ,


quae vocantur effoctus
inertem illam esse concédant : nam in hàc hy- virium nalurœ et legum molùs, nihil roverà
polhesi nulla esse posset materiae alicujus aclio esse, si propriè loqui velimus, nisi effectus
in aliara materiam. Omne enim corporis nw- divinae actionis , vel immédiate per se moven-
mentum pendet ex massa , id est, ineriià tis materiam , vel medialè per alia entia spi-
massae, seu majori vel minori resistentiâ ad ritualia : aut esse effectus parliculares le-
mutandum statum , et ex velocitate. Toile mas- gum naturae gcneralium ,
quœ leges générales
sara seu inertiam massae , et finge corpus non sunt tanlummodô effectus générales effi-
resistens: post coUisionem, vel corpus impin- caciœ divina;. Cursus ergo et ordo naturfe
gens statim quiescet , cùm nuUam habeat vim nullus est propriè diclus, sed hoc nomine si-
ad servandum statum motùs; vel nullà amissâ gnilicatur divina volunlas, res omnes regens
velocitate rapiet secum corpus quiescens ,
quia ralione constanli, perpétua et uniformi : ex
hoc nullam habet vim ad servandum statum quo sequitur illius virlute omnia etiam minu-
quietis. In neutrâ hypothesi posset hic mundus lissima conlineri , atque in ipso ac per ipsum
consistere ; in prima esset omnis materia tan- omnia vivcre, moveri et esse: et « Dei cogni-
dem quiescens et moles segnis: in secundà, t tioneni ex phaenomenis periinere ad philoso-
omnis materia raperetur secundùm eanidem i phiam experimenlalem, sut
posuilNewtonus.
determinationem. Ad has ergo angustias redu- Vide de tolo hoc argumento Cariesium, Malle-
citur atheus, ut vel asserat materiam inertem branchium, Clarkiuni de Aitr. Dei, et in resp.
esse naturâ, et tune carebit natura vi motrice ;
ad Leibnitz. Baxter de Immortalitate animac.
vel ponat non esse inertem et tune alierius
materiae motrix esse non poterit.
,
PuoposiTio II. — Demi existere , seu ens à ma-

CoROLLARiA. — Ex his ouinibus sequitur pri- teria segregalum, oslendit animis

dita cogitandi vis.


liominmn in-

mo , vanissimam esse philosophiam Stratonis


et Stoicorum supra dcscriptam , quae statuebat Proi!atio. — Si cogiiaiio ( intellige vel per-
inesse materiae vim niotricem ,
quamdam ten- ceptionem passivam , vim percipiendi vel
vel ,

dentiam ad motum et nisum elemenlarem. coiiscientiam, vel sensum, vel voliiionem) à


Quam opinionem etiam nostris tcmporibus Deo non oritur , se<l inhaeret materiae , vel ori-
secuti sunt Hobbius, Tolandus, necnon claris- tur accidentaliter ex aliis materiaî affectioni-
simus Leibnitzius. 2° Sequitur non esse inhœ- bus, nempe magnitudine , figura , situ , motu ,

renteni materiae vim gravitatis et vim cohae- quamvis diversa; sit naturae , uli posuit Epicu-
sionis, quales admittebat Epicurus in individuis rus ; vel est una ex his materiae affectionibus
illis particulis, quas atomos vocabat. In quà seu magnitudo , seu figura , seu siius , seu mo-
ejus sententià hoc etiam perabsurdum fuit tus, uli Hobbius scripsit muliis in locis ; vel
quôd in spalio infinilo superius esse aliquid et denique est facullas insila naturaliler in mate-
ria et distincla à uiolii , situ , figura cl magni-
(1) semble, en considérant l'indiffé-
c II
tudine , uli Slralooliin docuissc diciuir. Alqui
< rence de la matière au mouvement et au rc-
« pos que le plus grand- corps en repos hae 1res senlouliic abhorrent ix raliouc.
,

« pourrait être emporté sans aucune résistance 1" Absurda Epicureorum seuienlia.
est Nam
f par le moindre corps qui serait en mouve-
ex magnitudine , molu
figura , situ et nihil gi-
( ment, auquel cas il y aurait action sans ré-
< action et un eflet plus grand que sa cause. »
gniiur ,
praeter varietalcm earumdem affeciio-
teibnilz Théod. p. 538, num. Divide maleriae magnitudinem ,
parles
131 DE VERA UELIGJO.NË. 13â

divide ia alias minutioros , easdeni per tolam animuni in dislans, quasi per baculuni. Isia

aeieruiuuem varia ralioue scca , niliil gencra- exposuisce , réfutasse esl: jam apud omnes
bis un(|iùiu nisi divcrsas magiiiludiiics. Com- cerUim est ,
qualilales corporum scnsibilcs

pone iinilalione silùs varias iilas parles, pone esse animorum alîoctiones in rébus ipsis neuti-

parlem A mine ad orieiilem , luiiK' ad occiden- qiiàm cxislenles.

leiii , nunc ad seplenirioiuMU , mula parlium Secunda opinio , in quâ definilur cogilalio-

disiantiam , nihil habcbis nisi divcrsas inalcri;B ncuï esse unam ex supradiclis maleriai affeclio-

cojubiiialiones. Moiis ligurani iiiula, miila par- nibus , yequè absurda est. Nam de rerum nalu-

lium coiiligiiralionos, iiiiiii liabebis nisi imila- ris judicare non possumus nisi ex rerum idcis ;

tioiiein liguriL' scu niiilalain liguram. Movo lollc lioc principium , omnem scienliam suslu-

ijunc maieriae uiolem , velocilalcm auge \o\ lisli : ideô lanlùm albruio iriangulum non esse
minuc iii inliuiiuni, nibil movendo generabis, circulum ,
quia diversa esl idea Irianguli ab
quôd idoà circuli. Alqui idea cogilalionis diversa est
nisi niouuu variunï. Kl ralio esl ,
r(>s

modo dillerant nalunU rcbus ab idoà niagiiiludinis , vel ligurai, vel silùs,
coniposilae nullo
siraplicibus ex quibus componuntur ; ut cùni vel moU'is ; siquidem idea magniludinis unius

ex duobus iriangidis quadralum elVicis , qua- poliicis , vel pedis , vel exapedai non esl idea

dralum illud nihii aiiud erit quàm duo trian- cogilalionis , non esl voluplas , non est con-

gula : miscc pulvercm coerulcum ciim pulvere scienlia. Circulus , seu Iriangulum , seu qua-

flavo , babebis ex commixiione pulvorem viri- dralum non est s.ensus. Syslema quatuor alo-
deni , sed rêvera isle pulvis viridis nibii est morum , vel decem , vel centura , etc., non est

nisi pulvis ca;riilous cum llavo , uli ope pers- sapienlia. Moins circularis , seu parabolicus ,

picillorum ipsis oculis iiuueri licct. El prolcclô seu spiralis , non esl judicii vis , praeleiMlorum

si lolum aliquod possel babcre diversam nalu- monioria , scu providenlia fuUirorum. Haec

ram à parlibus, essci diversœ naturce à seipso ;


plané diffcruni, mngisque inler se quàm circu-

nain lolum aliquod nibil esl nisi complexio par- lus cl Iriangulum ; haec duo codem gênera
liun). Lnde cùm Epicurei supponanl cogiialio- conlincnlur ; circulus verô , scu molus circu-

nem nalurà ab aliis affeclionibus dil^rrc, il- laris loto génère disial à providenlia fulurorum,

lam rêvera ex nihilo educunt , ei sine eflicienle seu mcmorià , seu conscienlià , scu sensu , seu

causa. voliiione.

lluic Epicnreorum tani stullae opinioni ori- Cùm verô soleanl atbei , et inprimis Hob-
gincm dedil corum inscilia ; exislimàruul si- bius (l), ex malcriœ affeclionibus molum seli-

quidem cum plcbe qualiiaics corporum sensi- gere , cui allribuant cogilalionis dignilalem et

biles , colorem , sonum , calorem odorcm ,


pra;rogativam , illam senlenliam diligenliùs

cs%c- ex primariis afTi'Ctionibus prognalas cl cxpciulamus. Priniô, molus nibil aliud in nia-

exislere in ipsis rcbns extra nos posiiis , è qui- terià procrearc polest quàm divisionem , vel

bus ad nos miris modis iransfcrebanttir. Scn- conliguralionem , vel divcrsum silum , seu co-

saliones igilur exislimabant oriri ex crassiori- agmcnlalionem , ut modo dicium esl. Sed ab
bus vaporibus , qu^e perpétué de corporibus bis omnibus mullùmdiffert cogilalio. Secundo,
manarenl , scseque piT sensus in nervos insi- si molus esset cogilalio , omnis niolus esset
nuarcnl ; reliquas verô universas bominum co- cogilalio , cl eadcni cogilalio : nam molus non
gilaiioncs , sive vigilantibus sive sonuiianiibus esl rcs varia , sed unilormis. Varice ojus detor-

occurrenlcs cxcilari ab alio quodam gonere minaliones , vel ad oricntem , vel ad occiden-
,

jmaginuni vel simulacrorum , multù lenuiori^ icm, sunt lanlùm exlernae et relaiivae deno-

texturae de corporibus quoque fluenie. ILx'c minaiiones , non mulanl ipsam naiuram islius

verô lenuiora simulacra , sive idola ad ccrc- qualiiaiis ,


quam molum vocamus. Molus ciiani

brum dicebanl , non per apcria organa sen-


{i ) Causa sensionis est erxiernum corpus she
suum (loferri , sed per rara corporis seu poros objeclum quod preniil organum proprium
, ;

penelrare , animumque iniùs alliccre : vide cl prcnioiido. nicdianlibus nervis ci ineuihra-


conlinuum cilicil moluni iiilrorsùm ad ce-
iii^-,
Liicr. i. 4, V. 7'2G. Alii verô banc absonam
lobrum cl Inde ad cor; uiidc nascilur cordis
,

pliilosophandi raiionem emendare voluerunl :


'n'sislenlia et contrapressio,sive conalus cordis
et idcô sialuerunl non ipsas imagines è corpo- libi'ranlisse à pressione per molum lendenlcm
c.xliorsùm qui molus |)roplcrca apparel lan-
ribus tluenies irruere undique in aninios, sed ;

quàiii iiliipiid extcnium aique iipj);irilio lisec ;


,
lendere , seu impelb-re lucem , seu aerem in- sivc pliiiiiiasina, est id quod vocamiissonsioncm.
«er se et animimi , et sic langi seniirique per I I-cv. c. 1 . Vide eliara de Sensu cl Molu animali.
435 m LXISTENTIA DEI. 134

circularis , vel elliplicus , non diversus esl à r| larum moventium in aliud syslema successive

HioUi recio. (Viiia omnis moins ex naîurà suâ per plures annos : quo nihil absurdum nic^gis

est reclus , et in singulis punclis circuli nisus esse potest, cùm ex eo sequerelur qualitalem
moiùsest semper reclus licet propter inipe- ,
qualis esl conscientia individualionis carere
dimontum perpeluô nisùs recli delorminalio posse subjecto , et unam substantiam consciam
muletur : quovis ergo inslanli nioUis habel ni- esse posse à se illa facta esse , quae à cenium
sum rectum , et motus circularisnunquàm aliis personis fada sunt ; Id est , se et centuna

exislii , sed lingilur tantiim per memoriam seu alias personas esse eamdem personam.
mentem ex conjunctione variorum motuum in 3" Absurdum est sentire cum Stralone ma-
successivi's inslanlibus. Idem dicenduni est de teriam omnem esse per se percipicntem , co-
sysiemale corporum moventiuni , et de niolu gilalionemquft perlincre ad ejus essentiam.
impuisionis : lune quidem essenl niuUse partes Primo ,
quia id solum maleriœ essentiale dici
et niulii motus, et proinde niullae cogilaliones. potest, sine quo nequit nialeria concipi : ideô
In omnibus casibus motus est res unilormis , et extensionem , divisibilitatem , figurabililatem ,

conseijuenter si motus sit cogitaiio, omnis mo- mobililatem , impenelrabilitatem , ad illius es-

Quod absurdum putare vi-


tus erit cogitaiio. sentiam perlinere dicimus,quia islas proprie-
denlur qui reactionem quidem
ipsi advcrsarii , tates à materiâ dividere cogitando non possu-
cogiialionem nuucupaverunt nunquàm vcrô , mus. Atqui vim illam vitalem, illam perceptio
molum simplicem reclilineum. Tertio, si cogi- nem naluralem ,
qualem admiltunt Slratonici,
taiio esscl species quidam motùs, lune motus facile à materiâ dividimus ; inio nihil in ma-
essel gencrica potenlia sub se conlinens cogi- teriâ prœter praedictas qualitates concipere
taiionem, uii genus eontinet speciem. Atqui possumus. Secundo , si cogitaiio esset essen-
nedùm motus, aut quœvis alia materiae affectio, tialis materiae , à materiâ non possel abesse,
sit generica potent a respeciu cogilationis, è sed omnis maleria illam contineret : et esset
contrario cogitaiio est genus respeclu moiùs , cogilationis eadem proportio, quae extensionis
et aliectionum omnium materiae. Nam existunt seu magniludinis. Atqui lamen experimur
tôt ideae mwûs ,
quot sunt modi motùs ; et in- omnem maleriam non habcre illam vim cogi-
super lot sunt ideœ ligurœ ,
quot esse possunt tandi : in lotâ illâ mole corporeà, quâ indui-
Ijgurae ; lot etiam sunt ideae aliarum rerum mur, nulla pars esl quae cogitel. Nullam aliami
quot res sunt quae possunt existere : bae om- viam ad tollendam vim islius rationis invenire
nes ideae sunt modi cogilationis. Manii'eslé ergo poluit Hobbius, nisi banc : docet perceplionem
cogitaiio cùm sit adco geneialis , adeô com- differre à sensu seu conscientia perceptionis ;

preliensiva , et sub se continealomnes liguras, perceplionem verô in omni materiâ esse; sen-
omues luotus , omnes magniludines omnes , sum verô et conscienliam ex memoriâ pen-
situs , omnes colores, omnes sonos, omnia dere, quae in organizatione sila est: vel sen-
denique entia , non potest esse species aliqua sum nasci ex varietale perceptionum sibi in-
motùs , sed est genus plané generalissimum. vicem succedciitium (1). Sed h«c dislinctio
Quarto, si motus particularum materiae esset
cogitaiio , esset ista cogitaiio tcmeraria sine (1) Ilaquc , ail Pliysic. c. 25, sec. 5 : « Sen-
€ sioni adlKcret proprié dicUe , ut ei aliqua
consilio nala. ÎNam cujus consilio nascerelur ?
i insita sit jH'rpelua pbanlasniatum varielas;
Et conscquentcr nullacsse possel , nec lii)ertas, i ila ul aliud ab alio secerni possil. Si suppo-
nec sapientia, uec providenlia quae lamen « namus enim esse liominem, oculis quidem
,
4 Claris , Cceierisque videndi organis reclè se
inesse cogitandi vi sentiraus. Quinlô, cogitaiio
« babenidjus composilum , nullo aulcm alio
seu conscientia est res permanens : non tan- i sensu pnedilum eumque ad eanidom rem ,

lùm reminiscimur rerum gestarum W, vel 50, < eodem semper colore et specie, sine ullâ vel
f minimà varietale appareniem obversum
vel 50 abhinc annis , sed conscli sumus à nobis
< esse niibi cerlé, quidqiiid dicanl aiii, non
;

ïpsis casdcm gestas fuisse. Atqui si conscientia « vidcre videretur allonilum esse et for- : ,

esselmotus materiae, ut ccrebri vel sanguinis, ,


c tassé aspeclare eum, sed stnpcndum dice-
« rem viilere non die» rein. Adeô seiilire
subjcclum cogilationis non essel permanens ,

,
i semper idem, alcpie non sentire ad idem
et idem per multos annos , sed in perpeluô 1 rei.idunl. » Ibid. scribil i Scio fuisse pbi- :

Iluxu. Non haberemus memoriam , sed niultô « losopbos, eosdcmquc viros doclos (|ui cor- ,

minus conscienliam I pora omnia sensu pr;edila esse sustinue-


individualionis. Nequeba;c
< runl. iNoc video si nalura sensionis in rea-
solvi potest dillicullas, nis^i delendalur con- ({uomodô refutari
« ctio)ie solà collociirelur ,

scienliam Iranslerri al) uno sysiemale parlicu- ( possiut. bed etsi ex roactione etiam corpo*
455 DE VERA RELIGIONE. 136
percepiiollis et sensils seu conscientiae, vanis- bus esse individua non potest, nisi omnes
sinia esl ; neqiie ullo modo iiilclligitur , quo- parles haboanl eamdem individuam vim ; aut
modô una ab allerà divelli possil. l'oicoplio ex omnibus simul conjunciis elllorescat illa

sine sensu et conscienlià est perceplio sine vis individua. Pone, v. g., illam vim esse in
perceplione. Teriiô, si Stratonici philosoplii corporibus A, B et C, vel erit in singulis, vel
agnoscanl in niateriœ particulis perceplionis in conjunclione irium. Sed utrumque est ab-
lantnnnnodô senien et vini genitricem sensùs surdum. l'rimum certè est absurdum ,
quia
et rationis, non sensum aninialein, ralioneni, qualitas individua corporis B, non potest esse
co<;itationcni rellexam et conscicnliani, nodum qualilas individua corporis A, non magis quàm
ergo non solvunt. Qu«rere licet unde et quo- gravitas, seu motus, seu natura, seu exisleniia
modo gignalnr in aninialibus sensus, cl in lio- corporis A potest esse gravitas, seu motus,
minibus cogilalio rollexa. Sidicant vilam illam seu natura, seu exisleniia corporis B : non
naturalein et genilriceni diversiniodé pro or- magis quàm mea cogilalio possit esse alterius
ganorum diversilale sese exercere , incidunt eadem et individua cogilalio. Quaeque res ha-
in labyriiilbos Epicureorum, et ipsis conce- bet suam naiuram, nec naiurâ carere potest ;

dere cognnlur per niodilicalioneui in organis quaeque ergo res babel propriam individualio-
faelam roni oriri anlea non exisleniem et nul- nem , et individua qualilas , quae adhaeret na-
lum nexum cognalionentvc habentem cum turaî cujusque rei , non potest esse qualitas
organizalione. Quarlô , cogilalio plané répu- individua alterius rei , magis quàm natura A
gnai nalune nialeiia;, seu corporis. Nani cor- potest esse idenlica natura B. Sccundum etiam
pus est subslaniia conslans niuilis pariibus non minus absurdum est : nam qualilas totius
extra se inviceni posiiis et sepaiabiliLus , et alicnjns non potest esse diversa à qualitaiibus
aequè distinciis , ac sol ei luna. Hanc roalerise parlium ; cùin loium sit complexio parlium , si
naturain participant oninesilliusproprielales :
natura aul qualitas totius differret à natura et
magniludo corporis est nuilliludo partium juxla qualiiate parlium , difterret à seipsâ quod
,

se positaruni , et augelur vel niinuitur , aut répugnât. Sic totum non potest esse extensum,
juxlaposilione novaruin parlium , aut earuin nisi parles sint extensae ; totum non potest
snblraclione. Figura lola corporis enascilur movcri quin parles totius moveantur. Sed,
,

ex liguris parlium exleriorum. Inertia ,


gra- inquios , rotundilas in circulo , globosilas in
vitas, motus corporis alicujus, pendel ex iner- globo , est alleclio lolius, quae non esl in par-
lià, gravilate et motu partium , adeô ul non iibus. Nequaquàm : nam rotundilas esse non
possis dividere corpus in parles duas vel très, posset , nisi essent arcus seu parles eflicientes
quin has omnes pariler qualitates dividas. At- rolundilatem : nec globus esse posset, nisi es-
qui cum hâc parlium mulliplicitale , quam sent parles spha-ricitatis.
participant omnes matériau qualitates , con- Usi sumus solummodô hoc loco ralionibus
sistere non potost cogilalio. Nam cogilalio pelitis ex mulliplicitale partium materiai et
non tanlùm est disjuncta ab islis qualitaiibus earumdem divisibililale : alia argumenta con-
corporis ( id est , non est longa ,
quadrata tra animi extensionem qua;re infra , ubi de
ponderosa, iners, divisibilis, etc.), sed est pla- Immensitate Dei. Vide de toio hoc argumente
ne simplex et individua ; unâ tanlùm valet Cartesium, Mallebranchium , Dangeau , Clar-
quisquc vi, quà res comparai, judicat, conficit; kium, Baxter de Immorlalitate anima;.
quâ prselerila tenet , compleclitur prrcsenlia,
Arglmentum vu. — Ex materiœ et animi exi-
futura providet; quA per lotam vitam quisque
stentià.
conscius est sibi , se eamdem esse individuam
personam successivis lemporibus. Atqui hyec
Propositio.

vis unica, simplex et individua in re muiliplici Deum esse, qui cuncta in inilio creavit et suâ effi-

esse non potest. Nam illa vis in muliis parii- cacià perpelub conservât, ostendunt omnes,
quitus corslat mundus, substantiœ.
runi aliorunj, phantasma aliquod nasceretur,
«

i illud tamcn remoto objeclo slalim cessa-


, ,
PnoDATio. — Ex superiori propositionc pa-
t ret. Nam nisi ad relinendum moUim im- let dupiicem esse in mundo subslantiam, ma-
c prcssiHU C'iiam renioto objeclo
, apia ba- , leriam ncmpe, molùs subjeclum et spiritum,
,

< beanl organa, ut liabenl animalia, iia tanlùm


cui insit cogilalio. Atqui ulraque illa substan-
« senlient, ul nunquàm sensisse se recorden-
< lur. Sensioni ergo quœ vulgo sic appellalur, tia non est per se existens, sed alterius enlis
( necessariô adhserel meœoria aJiqua. i arbilrarium figmenlum. El primé quidem ma-
157 DE EXISTENTIA DE Î38
leriam rem creatam esse mulliplici hâc ralione ficari, et esse jam modificatam. Toile banc
conficitur. capacitatem passivam à notione materiae, om-
1" III ud eus non est pcr se subsistens et in- nem materiae notionem sustulisti. Atqui quod
dependens, in cujus ideà nidloraodo includilur passivum est, id faclum et productum esse ne-
nécessitas exislendi, sed è contrario contin- cesse est. Nam passivilas non magis concipi
gcnlia : nam si de rerum naturis judicandum potest sine activilate, quàm effectus sine causa;
sit, judicandum sanè est ex ideis. Atqui in ma- cadem omninô est connexio, seu relatio inter
teriae ideâ non includitur existendi nécessitas, id, quod passivum est, et id per quod est
pas-
quia potest concipi non existons j nam id solùm sivum ; quae est inter effectum, et id per quod
necessarium cogitalur, quod non potest cogi- effectus existit. Passivum quippe et activum
tari non existens; sic dicinnis partem neces- voces sunt, quae babent earadem potestatem
sariô esse niinorem toto, quia répugnât partem ac istae, effectum et efliciens; quia activitas
esse sequaiem vel majorem toto : et dicimus è omnis est vera eflicientia, et passio est reverà
contrario motum corporis alicujus versus effectus, et vice versa : et proinde si fieri pos-
quamdam partem determinatam esse contin- set, ut substantia passiva non esset effectus
genlem, quia idem corpus motum in contra- causae alicujus, tune effectus quilibet posset
riam partem facile cogitamus. Atqui materiae esse à se et independens quod plané absur- :

partes omnes non existere facile cogitamus, ut dum Ergo ex naturà materiœ passivâ con-
est.

lunam, aut aliam quamvis, aut omnes simul. cluditur materiam esse effectum. Haec lucem
2" Illud eus non potest esse necessarium, et firmitatem ex sequentibus accipieut.
sed est dépendons, quôd nulles habet modos 4" Illud ens non potest esse necessarium et
existendi necessarios, sed omnes contingentes independens, cujus omnes proprietates non
et mutabiles. Atqui materia nullos habet modos possunt allier concipi, quàm ut effectus caus»
necessarios. alicujus imô ut effectus arbitrarii. Atqui
,

Major propositio evidens est; nam quod ne- omnes materiae proprietates taies sunt. Pro-
cessarlô cxistit et sine causa, débet etiam ha- prietates corporum sunt, magniiudo,
figura,
bere modum existendi independentem à quàvis silus, soliditas, motus, inertia, etc. Atqui bae
causa ; répugnât plané ut ens sit necessarium omnes proprietates seu modi non possunt aliter
et independens ad esse, et contingens ac de- concipi, quàm ut effectus causae à materia dis-
pondens ad modum existendi : quia cùm exi- tinctae. Quid enim
est magnitudo fthita nisi ,

slentia sine modo exislendi esse nequeat, talis moles coniingenler et arbilrarié determinata,
est modus existendi qualis existentia : imô quam sine causa déterminante cogilare non
res quaevis necessaria vel contingens denomi- possumus? Sic quoque figura quaivis, seu cir-
natur ex nullà re alià, quàm ex modo existendi. cularis, seu triangularis, etc., non necessitatis,
Proindeque quod contingens est, mulabile et sed volunlalis opus est ; res figurata sine figu-
dependens ratione modi existendi , dépendons rante efieclus est sine causa. Sic motus
seu
(|uoque est ratione existenliae. corporis ex uno in alium locum translatio
nullà
Minor propositio nullam habet obscuritatem: alià ratione potest cogitari, quàm
ut effectus
quis enim modus materiœ necessarius et im- vis molricis. Sic soliditas sine colu^sione
par-
mulabilis est? Cogila illam in massam homo- tiuni non est ; coha^sio autem effecius est vis
geneam et uniformem conglobatam, vel divisam alicujus materiae partes compingentis. Denique
in partes, cum bis aut illis liguris, in hoc vel ista vis inertiœ, quam inesse materi;e supra di-
illo situ, in motu vel quiète, in statu fluiditatis xiraus, non alio modo intelligilur, qu;un ut
vel soliditaiis; nullum ex bis modis dicere pos- effectus divini dccreti, quo statuit materiam ad
sis necessarium, quia modus contrarius «que mulandum statum allaturam esse resisleniiani.
possibilis est, illosque omnes successive induit Ergo quidquid in materia experimur, non po-
materia : ergo ipsa materise existentia, quae test aliter concipi, quàm ut effectus causse .\
sine bis modis contingcntibus et mutabilibus materia distinclae; et in unàquàque atoino vis
esse nequit, est etiam contingens. divina varia ratione conspicua est in determi-
5° Materia est ens mcrè passivum, est enim nalione magniludinis, hguroe, silùs, soliditatis,
resdivisibilis,mobilis, figurabiIis,locabilis,etc.; motûs, ineriiœ, etc. Dices forlassé aiomuni
est res divisa, mota, figurala, etc., quaequalila- quamlibcl naturà suâ finiri et ad lalem ma^ni-
tes cerlè sunl passivae, seu significanl hoc ludinom, liguram, motum, duritiem, inertiani
unum , materiam posse ab agenle varié modi- deterrainari. Atper naluram vel inielligis ens
TH. Il,
\%y^ ht VËI\A HEUGIONE. 140

aUquoi), ixliqiiahi viîn, disllnclani à ligiirA, coniinerc nOU posse videllir. Hsec ipsa tamen

duriiic, tic, Vol nihil. Sin |)rihiuin, Iiabc- verba sensum falsum continent, si nimirùm
qiiod voluimis. Siii sccuiuluni, absurde lo- per Islas voces ex uihilo, terminus à quo tantùm
iiiiis

queris. dcsignelur, et bic ilTs sonsus Iribualur, nibil

Hoc idoni sic breviîis coiilici potosl. Corpus quod non fuit antoa ad exislenliam ullo modo
Vol Iiabci nccossariô omnos inaguiluilincs pos- adduci posse. Hoc cniin si universè vcrum es-

oiinios liguras. ninues silus, etc., vol sel, nulla possel esse producUo seii efficienlia,
sib.los,

Iiidiol ucopssario nullani niagniUuIinoni, mil- nullus motus, nulla cogftatio. Sed in nobis

lani ligiiiatn, clc, vol liabol ncccssariù uiiani ipsis cxperimur facultatom, novas cogitationes
animis noslris, novosqtu; motus in corpori-
fignram, Unaili niagniludinem, etc., vel denique
in

haln'l rtiagr.iliidiu.Mu, liguram, etc., coniingon-


bus producendi ;
quod ipsum cogit athcos, ut

ox vulunlatc onlis aliclijus. Priiiiuni banc propositionem reslringant, el de subslan-


tor cl

conliadiclioncui involvil, nempo corpus habcn; lils unicè accipiondam statuant. Quo etiam
lifcossai'iô oinucs siiuu! mjgniludinos, oinncs
sensu falsa esl propter raliones supra allalas et

ligllfas, elc. Sccunduin rcpugiial nam corpus :


liane allani : quia nogari non poiesl creatio

siiiP aliquo ( x illis niodis cxisiorc non potcsl. quln lollatur potentia infinila. Nam quid Csl
nam corpora infinita potentia, nisi facultas perficiendi id
Tciliuui contra oxporienliam esl;
p-rpoUiis viclssiliulinibus ohnoxia sunt. Ergo omtie (piod non répugnât? Atqui non répugnai

ïiS!Ct)ninla volunlalc dcierniinanlur. Vide alia


existcrc aliqUam substantiam finitam el iniper-
fcclatn,quae ianlea non fuit, alonium, v. g.,
arguiiionia inlVa, ubi de ente nccessario. Eai-
doui ralionrs lacilè conl'erri possunt ad con(i-
vel animum. Qui èrgo islud principium hoc
tilMidum aiiimosoliam cssosubsiaulias crcalas. sensu assumunt, assumunl nullam esse po-
sonsus, alîodio- tentiam infinitam quod est pelilio prin-
Nam ôrtlliid quoqlie in anitiiis, ,

nos iiiicrnaî, vis inieUigendi, el caUcra sunt cipii.

aibiliarià vohinlato dclorniinaïa.


At, inquics, islud principium, ex nihilo nihil

Oitjirics : Est iliud pbilosopbia^ oiiHiis cct- fil, esl etiam ceilissimum eo sensu, quôd à

priiicipium, et ab omnibus pbih)So- causa efTicienle etiam infinilà nulla substanlia


lisslmum
phis admiSSuni : Ex niliilo nihil exisierc. Ergo. produci possit. Nam l^nequaquàm crealionem

principitim esse pbilosophirr, ccr- substanllae ex nibilo cogiiatione complecti pos-


Urspondeo ,

cxistorc, boc sensu sumus. 2" Islud principium experientiA con-


lissinuim, ex niliilo iiibil

Inicllecluni, quôd "'bil, quod non fuit ante, lirmatur: nam ifi naluralibus muiationibus, in

alicujus, generalionectcorruptionecorporun), nulla pars


possit existcrc sine cOicieniià causae
Idem princi- substantisc vel destruilur, vel creatur sed si
Vcl tiuôd à )»7»7o nihil cffici possit.
;

quod ex nibilo substanlise orirenlur, res aliter sese


piutn esse falstim, eo sensu, qtiôd nibil,
aniea, ad cxistentiani adduci qucal. liaberet , ut observavit Lucrelius :
non fuit
nibilo Nam si de niliilo fièrent
Igiiur falemur sine enicienlc causa e\ , ex omnibus rebus

nibil possc orii'i, quia rei non cxistenlis nulla Omne genus nasci possct , ni! semine egeret :

ex quo etiam conficilur nun- E mare prin)iim homines, è letrâ posset orirî
csl criicientia :

S([uamigeruih genus el volucres erumpere cœlo


quàni fuisse nibil seu non omnia entia esse
,

Arinenta el alia» pecudes : genus omne ferarum


fada, sed naUnani aiiquam per se et necessa-
Incerlo partu culla ac déserta tenerent.
riô ab infinité icmpore fuisse. Ex eodem prin-
Nec fructus iisdom arboribus constare solerenl,
produci posse, nisi ab eà
fcipio seqtiitur, nibil Sed mularentur: ferre omnes omnia possent.
hatiir:\ qure parom sdtom rei productîc perfc-
5" Quia , ui idem poeta argumentatur :

ciionem habet, et laculiatem tantam, quantasuf-


effcctus qui perfe- Practerca nisi nialeries œterna faisset
ficil ad illam producendam :

Anlehac ad niliiUlm penilùs res quajque redîsset


clior est tausA suà, sine causa
necessc eslortns
De nihitoque renata forent quœcumque videmus.
Ideô-
sit, t\\m sua^ causx eflicieiiliam excédai.
quc si niilUi> in orbe motus foret, neque ulla Respondco : tara vanas esse illas alheorum
^)ra;ler corpora naiura exisierel,
nullus motus raliones, prïêler quas nullas habent alias, ut

tinqùàm po^^sct exisiere, cùm corpora careanl magnam ex ipsis accîpiat auctoritatem noslra

vimotrice. Idcircô etiam videlur nullam nalu- coiiclusio. Prima ratio sic procedit : non in-

ramliniiam el imperfcciam, novam substantiam tolligo quomodô subslanlia ex nibilo produca-

produccrc possc, lamelsi novis modis produ- lur : ergo êubslanlia est nulla creata. Licebit
ccndis par sU : quia el'ficienliam crcatriccm ergo hominî câecoànalivitaleconcludere nulles
Ul i>E EXISTENTIA DEI \\i
esse colores, iiec corporum dislanlium situm et circa Dei naiuram ejusque virtuicm fuisse.

figuram posse cerni? Licebit ergo nobis omni- Argumenta physica, quœ exposuimus modo, in
bus concltidere nullum esse in mundo motuni, perfecliorem nos ducunt Dei cognitionem; dùai
seu cogitationem? Nam non magis inteiligimus, ostendunt eum esse tolius universilatis arlili-
quomodô nascanlur, quàm quoniodù orianlur cem solertissimum; totius naturœ, diffusione
substantiœ. Quod obscurum est in crealione suae virtuiis, reciorem et quodanmiodù ani-
est transitus à nihilo ad esse, qui transitas mam; ipsarum etiam substantiarum omnium
et

œquè oblinet in molùs et cogilationis produ- creatorem et adminiculum. Sed quae jam ex-
ctione. Si ergo exmotu et cogitatione conclu- posiluri sumus argumenta metaphysica inie-
dere liceat esse vim niotricem, et vira cogi- riorem Dei notitiam dabuni; scilicet, in quibus
tandi, quam non habeo comprehensam, cur non tanlùm videbimus, quam habeat cum
eliam non licebit concludere ex naluralibus et hominibus habitudinem, aut cum rébus creaiis
esscntialibus proprietalibus rerum fiiiitaruni, connexionem; sed qualis in se sit inteiligimus.
quse evidenter sunt contingentes, mutabiles et Et sicut profectô in locis jam explicalis, iu
effectus arbitrarii, esse vim creatrieem, etsi moralibus et physicis rébus, nihil est, à quo
illam non corapleetar cogitatione? Profectô si profecti non possimus ad Deum ascendere, ila

sit vis aliqua necessaria, illa infinita est, nt in mentis noslrœ abs(ractis ideis, seu in mundo
modo ostendemus; et consequenter aequè certi inteliigibili quoqiie est, quod divinam
nihil

sumus et cerliores, illam existere quse par sit exislentiam non demonstret penè dixerim :

omnibus rébus possibilibus producendis quàm ,


quôd ipse Deus non sit. Id triplici argumenlo
esse vira aliquani flniiam illius parlicipationem. conficiemus in primo exislentiam entis sttmmè
:

Secunda ratio Lucretii plané ridicula est, et perfccli, ex existenlià entis necessarii co'lige-
effîcit solummodô res non oriri ex seipsis, seu mus. In secundo perfecti et imperfecti, infiuiti
sponte suà, temerèet sine consilio ac vi causai et finiii noliones eanidem Dei exislentiam efli-

eflicienlis, Tertia ratio sequè est inepta : si res ccre probabimus. In tertio ostendemus essen-
quidem sponte suà temerè prodirent ex nihilo, tias rerum necessarias, et immtitabiles eariim
sine causa etiam interire et renasci iterùm relationes, seu omnem veritalem conjunciam
possent. Sed ubi exislunt tantiim efflcaciâ esse cum existenlià Dei, qui est sempitema et
potenliaî infinilse, in nihilura redire non pos- immutabilis veriias. Inler argumenta haic,
sunt, nisi sublractione islius efficaciae per quœdam subtilia nimiseï levia videnlur multis,
quam existunt. Hœc omnia multô meliùs retor- neque nos ipsis eamdem vim omnibus inesse
queri possunt adversùs Epicuri et Lucretii exislimamus; tamen illa omnia breviter expo-
bypothesim : in quà temerè et sine causa nere constitulum est, quôd nobis haudqua-
cuncia, praeter brutam matoriam, ex nihilo quàni œquum videatur noslrum ingenium aliis,
erumpunt. m judicii normam, proponere et moveat ,

Argumenta metaphysica. praeterea sumraorum philosophorum auclori-


las, quibus haec omnia argumenta summoperè
Esse Deum seu ens horainibus excellenlius,
placuerunt.
CHJus numine et procuraiione cuncia rcgaiiiur,
cum siimniâ vi et aucloritale suadenl argu- Argume.ntum VIII. — Abexistentiâ entis necessarii.

menta nioralia, sed parùm explicant iiatuiain


Propositio,
illain divinam (1) : ideôque videinus liomiiiuui
vu)gus, quod solumniodô ex islis argumenlis Existere beum, quo mmîne hic inteiligimus ens

moralibus Deum intcllexil, neque scse conlulit infinité perfeclum, demonstratur ab existentiâ

ad rcrum pliysicarum et raetaphysicarum con- entis necessarii.

lemplationem,in magnà opiniouum pcrversitate


PRoriATio. — Nam profectô existit in rerum
(1) Noiilia quai de Dco ex conscnsu populo- nalnrà ens necessarium. Alqui ens necessarium
runi habclur, prsecipuasliceterroribus [œdalas est infinité perfectum.
conq)leclitur pjus pcrfectioncs, ut cuni iinilate
Major propositio ab omnibus seu veteribus,
oniiiipoleiiliaiii bonilaleni, suminaia dcnique
,

perfeclioiicm, quod ex jiifra diceiidis de uiii- si'u recenlioribusalheis admissaest : et reverà


lale Doi liciucbit. l'bilosopbi vero cas evolvunt cvidiMilissiinis argumenlis sic conlicilur.
noliones in argumenlis i)bysicis et melapliysi-
1" Aliquid existit. Alqui nisi esselens aliquod
cis, singuli pro suo ingeiiio, sed non câdem
ceriiludiiic , ui laox ipsi inl'ra jioiabimus. necessiirium, mdlum ens exisleret. Main si nul-
P.-S. lum Cssel cas noccssaiium , entia quajvis esscnl
U5 I>K VERA RELIGIONE. 444

iialurâ suii contiiig^'niia. Atqui si ftntia qiucvis inliniium et perlectum unicum est et simplex,

pssciil natiirù siià oontingenlia,nullum eus exi- et in ejus conceptu nulla perfeclionis conlin-
sierct. Ens siquidein conlingens illud est, (luod gens el arbilraria determinatio includitur.

ex se el ex nalurà suà ad existendum vol non Ergo linilum et imperfcclum non est necessa-

exislendum indifierensest,quod proindcnisi ad rium, sed potiùs inliniium et perfectum.


existendum aliâ re,qii;ini nalurà suâ detcrmina- 2' Ens necessarium conlinet in nalurà suâ
reiur,nunquàm exislerel. Alqui in hàc hypolhesi necessitatem exislendi ; seu ens necessarium
nulla alla res est, à quà dclerminarelur enlis illud est , de quo existentia necessaria nequit
alicujus existentia. Ergo nuliumens existeret, negari sine conlradiclione. Etenim si aliquid
quod falsum est. Vel sic breviùs conlice :
posset necessariù existere prœterid unum, quod
Omnia cniia exisluni, vcl ob causam aliquam in ipsàsuà nalurà necessitatem exislendi conti-

externam, vel ob causam aliquam inlernam. net , sequeretur necessitatem illam exislendi,
Prius contradiclionem involvit; si posierius quamres illa liaberei, ex nibilo ortam esse, et in
verum ergo enlia omnia non suill contin-
sit, nibilo fundalam, eu quùd ncque ab ipsà rei
geniia, sed est aliquod necessarium nam ens : nalurà, nequeab aliàquàvis causa oriri poluis-

neccssarium illud est, quod in nalurà suà con- set. Alqui solum ens inliniium et perfectum in
linet ralionem exisientiae suœ. suà nalurà necessitatem exislendi coniinet : de
2° Vel exislit ens necessarium quod nalurà solo illo ente cum conlradiclione negatur exi-
suà necessariù exislit : vel enlia seipsis dedère stentia necessaria. Quia in nolione solius enlis

originem conlingenler, cùm anlea non exli- infiniii includilur existentia, non verù in no-
lissent : vel omnia enlia producla fuerunt, lione cujuscumque enlis flnili et imperfecli.

uno ente aliud successive générante pcr loiam Ergo ens necessarium est infinité perfectum.

xternitatem. Atqui dici nequit, 1" enlia omnia 5" Ens necessarium illud est cujus existentia

contingenter sibi dédisse originem, cùm anlea posita est in necessilale absolutà c, antécé-
non exlitissent : quia in isià hypolbesi res dente insità in nalurà : uam juxla nostrum
orirenlur ex nibilo sine causa; nam res anle- cogitandi modum ens necessarium non est

quàm existai est nibilum , el nullam babet necessarium quia exislit ab aeterno, seu conse-
ellicieniiam. 2'' Dici nequit entia omnia fuisse quenter ad seternam exislenliam; sed existit
successive procreaia, nullaraciue esse primam ab œlerno quia necessarium est, seu quia
causam improduclam : nam jam demonslravi- nécessitas qusedam absolu la et quodammodù
mus progressum ejusmodi in causis producen- anlecedens juxla noslrum concipiendi modum
libus supponi non posse, nec solvere diflicul- ratio formalis est exislenliœ. Alqui ens cujus

talem, quia iota illa séries entium cogitari ratio exislendi est absolula et anlecedens néces-
polest, ut unum ens continuum sine principio sitas non polest esse finitum et imperfectum.

nec tamen necessarium el indepen-


el sine line, Nam illa nécessitas absolula et anlecedens,

dens, sed producium. Quod répugnai, cùm quse ratio exislendi supponilur , nullum babet
nullum sit ens à quo producatur. limilem, et exigil œqualiter omnem realitatem,
Minor proposilio quoque cerla est; nam omnes gradus perfeclionis, tolam enlis ampli-
4" vel ens illud quod est necessarium, est ne- tudinem. Non potes cogilare illam unquàm in
cessariù linilum et imperfectum, vel est infini- arbilrario aliquo gradu perfeclionis aut aliquâ
lum et perleclura. Seu, conversa propositione, contingenli realitatis limitiitione consistere,

vel finitum el imperfectum est necessarium, quin stalim, sublalâ necessilale illà absolutà, ar-

vel infinitum et pcrfcclum est necessariun), bitriumsupponas. Ergo ens necessarium, quod
Atqui linitum et imperfcclum nullo modo est exislit ex absolutà el antécédente necessitate,

necessarium : benè verô quod inlinitura et quam nulla rescoercet, quam nulluni arbitrium

perlectum est. Nam quod multiplex est, quod régit, est necessariù infinitum et perfectum.

quod suo conceptu includil 4° Si finitum et imperfectum esset necessa-


varium est, in

arbilrariam et contingentem deierminaiioncm, rium, ens el niliil haberenl quodammodù divi-


non polest dici necessarium sed : id solùm quod sum imperium, et de nibilo plura possent prae-
simplex, quod unum et in cujus conceptu niliil dicari quàm de ente. Cùm finitum non conti-

arbilrariumeiconlingensincluditur. Alqui lini- nerci omnem realitatem possibilem omnes ,

lum et imperfectum est multiplex el varium, in metapbysicas rerum possibilium essentias

ejus conceptu includilurcontingcnsetarbitraria nibilum esset necessarium, esset aeternum


determinatio perfeclionis , ut palet. Ens verô esset io^inensum, esset infinitum, esset cogno«
145 DE EXISTEMTIÂ DEI. i46

scibile, iniô contineret essentias rerum om- debeni : quod aliud esse nequit praeter interio-

nium possibilium , omnes earum raiiones (1). rem sensum aut idcam. Quœ nec sensu ncc
Atqui absurdum videtur asserere nihilum ha- ideâ percipiunlur, nec comparari, nec dividi
bere proprietales illas omnes entis, imniensi- possunt, sunlque respeclu nostrî quasi non
tatem ,
cognoscibilitatem , etc. Ergo infinitum existant. Ergo infinitum et perfecium, si com-
et perfecium qiiod continet omnem realitaiem, pareniur cumfiniio et imperfeclo, ab iisque co-
excluditque omne nihilum , est necessarium. gitando dividanlur, necesse est, aut sensum ali-

S** Ens necessarium unicum est, ut salis pa- quem,autideaminfinitietperfeclihabeamus(l).


let, et infra probabitur. Atqui ens unicum est Et profectô ridicule salis diceretur nos nul-
necessariô infinité perfectum. Nam habet om- lam habere illius rei notitiam, cujus existen-
nes perfectiones possibiles, et iliaî perfecliones tiam multiplici argumento demonslramus
possibiles sunt inflnitse. Habet quidem omnes quam et athei quoque admiltere coguntur. Sed
perfectiones possibiles: nam nulla est perfeciio enlis infiniti et perfecti existentiam superiori-

possibilis,'nisiqualenùsalicui subjeclo inhcerere bus argumenlis jam confecimus, et etiam in


potest. Atqui ens necessarium habet omnes hypothesi alheorum , si loUalur mens infiniia

perfecliones quae alicui subjeclo pussunt inhse- et perfectionibus absolula, admittendum erit

rere. Duo tantùm sunt perfectionum subjecia, aliquid aliud infinitum , tara duratione tum
,

ens necessarium et ens conlingens. Sed ens exiensione : quod adeô verum est, ut omnes
necessarium unicum habet manifesté omnes athei arcem causae suse in infinitâ materiâ po-
perfectiones proprias enii necessariô : habet suerint. Neque movere qucmquara débet quod
etiam omnes perfectiones enlium contingen- infinitum comprehendere non possimus, aut
lium, cùm haec non possint habere nisi illas informare talem notionem, quae totam ejus in-
quas ab ente necessariô acceperunl. Ergo ha- finitatem exhauriat.Nam habere ideam enlis in-

bet omnes perfectiones possibiles. Deinde illte finiti, est apprehendere ens, cujus naturae sit

perfectiones possibiles numéro sunt infinitae : nullos terminos habere : v. g., si immensilas
ille quippe numerus infinilus dicitur, qui ab- esset adjuncta naturœ spatii, vel oeterniias es-
solutus est et cui nihil addi polest. Atqui per- set adjuncta naturae temporis, cogitando spa-
fectionum possibilium numéro nihiladdi polest. lium et tempus res infinilas apprehenderemus,
Quidquid enim extra perfectiones possibiles licet ipsam earum infinilatem non complecte-
positum est, id non est in génère perfectio- remur anirao. Nullara rem etiam finitam com-
num. Ergo perfectiones possibiles sunt iiifi- prehendimus, ita ut ejus noscamus essentiam,
nita;. Ergo ens necessarium habet infiniias aut omnes proprietales et virtules ; num ergo
perfectiones; vel saliem lot et tantas habet, dicendum est, nos rei nullius habere ideam (2/.'

quoi et quanta; haberi possunl ; ita ut nihil .Jam verô haec idea entis infiniti et perfecti
ipso sit perfeclius, nihil majus, nihil melius : multiplici ralione confirmai existentiam Dei :

sed taie ens Deus est. Ergo. Vide Clarkium, de 1" Si considères illius originem et causani;
Existentiâ et Allribulis Dei, et in resp. ad plu- 2" si allendas ad ejus constantiara ;
3" si ejus-
res litteras ad calcem ejusdem operis. dem naturam perspicias.
Akcumentum IX. —Ab ideâ entis infiniti et perfecti. 1** Videtur quôd à nullà alià causa quàm ab
Pbopositio. ente infinité perfecto oriri poluerit.Nam primo,
Deum esse seu existera ens infinitum et perfectum prœdicta idea non orilur directe et immédiate
probat ipsa idea infiniti et perfecti. à scnsibus externis : quia est longissimè dis-
Probatio. — Nam certissimè indita estmen- juncia ab omni qualilate sensibili , seu coloris,
tibus nostris idea infiniti et perfecti. Sed haec seu soni, seu saporis, etc., ab omni etiam affe-
idea multiplicem suppediiat conliciendae exi- clione qualitatem sensibilem comitante, exien-
stentiae Dei rationera. Major propositio sic con- sione, motu, figura, inerliâ, cohœsione, divisi-
ficitur: Finilum abinfinito, imperfectum à per- bilitale, etc. Quia etiam quidquid estrealita-
fecto cogitando disiinguimus. Atqui nisi ani-
mis informata esset idea aliqua infiniti et per- (1) Ideœ nominc, inqnil Carlcsius in resp.
ad obj. icrtiam, inielligo cnjuslibcl cogitalionis
fecti, nec finilum ab infinito, ncc imperfectum
formàm ,
per cujus immedialam perceplionem
à perfecto dislingucrc possemus". Quaecumque ipsius ejusdem cogilationis conscius sum adeô ,

cnim cogilatione dividimus , aliquod nobis ex- ut nihil possini verbis exprimere inleiligendo
ploratum dislinctionis fundamentuni habere id quod dico,quin exhocipsoccrlum sitin me
esse ideam ejus, quod verbis illis significatur.
(1) Vide argumentum decimum infra. (2; Cartes, resp. ad obj. prim.
m DE VER\ HEUGIONE. ï*8

lis seu perfcclionis in aliquâ rc, id est fornia- a et verse perfectionis nalura qusedam babet,
liler ve! cininenlpr in cansA suâ prima et l mnlôiliameliùscognosciturelfaciliùssentilur,
adieqiialà ; aliàs p/Tootus cxisUM-el ex niliilo. vis ('jus menlem potentiùs commovct : nolioni

Indo scqiiitiir realilatcni objectivani idcœ cii- limitalionis, iguorantiae , impolentiai , etc.,

lisperfecli, deboro foiinaliter conlincri in cjiis qnid tenebricosum inest.

causa : sed realitas objectiva ideae cntis pcrfe- Addit Cartesius, si omninô velis mentem ac-
cii, seu oninis porfectio non contineiiir in ob- livam esse et suas omnes ideas cudere, et inler
jectis sensibilibus. Secundo : eadeni idoa non alias banc infiniti et perfecti , eâdem ratione
est ab ipsâ nienle conficla per aggregationcni argumentari licebit ab origine tant^e activitatis
omnium perfectionum rerum fmilarum, earum- tam prœclarae facultalis, quai valeat ipsius in-

que mentalem amplilicalionem, uli conlenduni finiti speciem sibi informare ;


quse tanla facul-
Gassendus, Lockius, etc., quia 1° non niiiii tas non minus requirit causam infinitara quàm
conscius sum, illam ideam à me aliquando con- idea ipsa infiniti.
fictam fuisse, conquisitis undique pcrfectioni- Vis omnis bujus argumenli, ut satis liquet,

bus : congrua est menti meœ, domeslica, na- pendet ex naturâ et origine idese inliniti et

liva. Infirmior et imperfeclior est mens humana, perfecti : si sit accepta à sensibus, faclitia,
quàm ulreiadeôpra3slantisnotionem sibi infor- negativa, nt contendunt Gassendus et Loc-
mareqaeat: coUigalomnes perfectionum ideas kius, evanescil omnis bujus rationis auctoritas.

ex sensibus advenicntes omnes suarum per- ,


2" Confirmât Dei existentiam praedictae ideae

fectionum noiioncs adjungat, quantum polerit constantia. Nam quarumcumque rerum no-
amplilicet:ilIaidoa l'aclitiamultùm aberitab in- liones tam altè animis nostris infixae sunt, ut

fmiti et perfecti nolione, quam gerimus in ani- nullo modo, quidquid moliamur , ejici vel

mis,et cum illà comparata vanitatisconvincetur. evelli queant, illae res existant. Nam tune exi-
Quia 2"inens non cudii suas ideassimplices.aul ex stentia illarum rerum aequé certa erit et eo-
phantasmaiibus educit, uti credebanl Aristotoli- dem nitetur fundamenlo, ac quœvis alia veri-
ci quidam, sed eas sibi informa tasbabet à nalurâ, tas : V. g., illa verilas, bis duo sunt quatuor,
id est, sensu quodam inleriori et nalivo perci- ideô certa est, quia illam idearum convenien-
piuntur. At ista idea infiniti seu perfecti est tiam nec mutare nec eliminare ex mente ullo
simplicissima, omnisque compositionis expers. modo licet, Atqui nolio entis infiniti, selerni,

Kam inliniias seu perfectio est ens absolulè, cui inunénsi, potentissimi, omniscientis, exharuni
nulli limites adjunguntur. Perfecta seu infinita idearum ordine est, quas nec mutare ullo mo-
cogniiio est cognitio absoluta, cui nulla igno- do, necexmenteextirpare possumus, sed sem-
rantiaadjunctaest, seu cognitio sine ignorantiû. per nobisinvitis sese obtrudunt. Finge nuUam
Similiter infinita et perfecta potentia, nihii est esse omninô substantiam, etiam fauâ bàc ab-
nisi potentia absolutè , in quA nibil cogitalur surdà bypotbesi, obversabilur semper menti
debililatis et impolenliae , seu virtus operandi forma œternitatis, immensitatis ; cogitabis in-
sine adjunctâ notione irabecillilalis. Ilincque finitam multitudineni rerum possibilium et
illam ideam inliniti seu perfecti nullo modo veritalum : basque formas ad nibilum pertinere
neque amplificare neque imminuere, neque , statuendum erit, dicendumque nibilum esse
uUo modo discerpere possumus sicut ideas ; ailernum et immensum, in nibilo conlineri
omnes factilias mens ad arbitrium varia ratione infinitas relationes et veritates, atque rerum
componit : haec plané immutabilis, et à mente infinitarum possibilitalem quod videlur con- :

indepcndens videlur. Propterea etiam sicut tradiclionem involvere. Hoc argumento utitur
circuius imperfectus malè dicerelur defectus Clarkiiis ad demonslrandam existentiam œter-
circuli perfecti, sed c contrario circuius im- nitaiis successivœ, et spatii infiniti ; sed mul-
perfectus déficit à normà stabili circuli per- tô meliùs confertur ad conficiendam existen-
fecti : sic quoque imperfectum omne et fini- tiam entisinfinitiet perfecti, sine quo acternitas
tum ,
quod in suâ nolione semper includil ar- et infinita extcnsio esse non possunt, at quôd
bilrariam limitalionem, déficit à normà simplici, fortassé cxislere polest sine illà temporis suc-
et neutiquàm arbilrariâ , infiniti et perfecti. cessione et spatii dilTusione.
Idex hai perfecti et infiniti non lanlùm simpli- 3" Quidquid clarè et distincte percipitur,
ciores sunt, sed onminô clariores : quia ut illiid est aul esse potest. Sed si ens perfectum
quantô plus in re quâque lucis est, tantô illa esse potest, reverà existit. Aliàs esset simul
clarior est et illustrior ; sic quantô plus virtutis possibile et inipossibile : possibiie quideni ex
i49 DE EXISTENTIA DEI. ISft

liypolhesi : impossibile quoque , tum quia, oo et ex dissensione eorum, qui illud eoufutà-

ipso quôd non existeret, necesse esset non runt, qui videntur potiùs suspicari vllium in

existere ; tum eliam, quia non posset uliâ ra- argumente, quàm perspeclum illud habere.

lione ad existenliani perduci ; neque à se ,


« Buddeus, inquil Fabritius, in Carlcsii argu-

quôd res nulla sibi dare exislentiani possil ;


i nienlo reprehendit quôd ideam infiniti et

neque abalio, quia in(inituni et pcrfeclum non t perfecti, pro re inlinilà et perfecià, qu?e
polest produci ab imperfeclo et finito. Valet « nonnisi à Deo esse possit, vendilet ; et fal-

argumentum boc, sive idea Dei supponalur î laciâ ambiguse locutionis delusus ex eo, quôd
positiva, sive negaiiva. 1 ens perfeclissimum, siquidem existât, ncces-:
4° Quidquid in ideà clarâ et distinctâ alicu- t sariô existât, concluserit illud etiam existere.

jus rei conlinetur, id de illâ re alfirmari po- i Joannes Norris negatprimam ideam Dei esse,
lest, modo illa idea sit siniplex et ab ipsâ nalu- « ut ens perfeclissimum cogilemus, sed illud
rà menlibus nostris insita, non eonficta à i demùm ideam Dei existcntis consoqui, vel-

mente. Atqui in ideà simplici et naturali entis « uti ideam Irianguli consequitur, quôd dico
perfecti includitur existentia necessaria ,
i in illo Jatera junclim accepta sunt terlio

geterna et independens , utpote quae non lan- « majora. A Chrisliano Wolfio notalur Car-
tùm perfectio est, sed fundanienlum omnis « lesium supponcre rem ab atheo vocatam in
perfectionis. Ergo. i dubium, quôd ens perfeclissimum existere
Loquatur ipse pro se Cartesius magnas « possit. Samueli Clarkio argunienti Iiujus

hujus argunienti, si non inventer, saltem de- « obscurilas et defectus videtur latere in ea,

fensor(l): « Animus meus considerans inter « quôd ad ideam nominalem, sive definilio-

( diversas ideas, quas apud se babet, unani « nem enlis per se existenlis praecipuè se ex-

« esse entis sumniè intelligentis, sununè po- « tendit, neque suflicienti evidentià et eonse-?

< tentis , et summè perfecii ,


quae omnium î quentiarum valido satis nexu applicatur ad
< longé praecipua est, agnoscit in ipsâ existen- « ideam realem istius entis aclu exlra nos
« tiam non possibilem et contingenlom lanlùni « existcntis. » Delect. argnm. cap. 10, pag.

I quemadmodùm in ideis omnium aliaruni 320. Excepliones hae longé majorem obscuri-
< rerum, quas distincte percipit, sed oraninô tatem habere videntur, quàm babet ipsum apr

t necessariam et aeternam. Atqui ex eo quôd gumentum Carlesii. Adde eliara quôd elsi viri

t exempli graiià, percipiat in ideâ trjanguli perspicacissimi omnes ingenii nervos conten-
€ necessariô contineri, 1res ejus angulos œqua- derint, ut hoc argumentum convincerent va-
€ les esse duobus rectis, plané sibi persuadet nitatis , et varia exempla paralogismorura
« triangulum très angulos habere aequales duo- protulerint, quse ejusdem generis esse asserue-
« bus redis : ita ex eo solo quôd percipiat runl, tamen successu caruerunt exempla illa :

« existentiam necessariam et seternam in eiilis eorum vitia, et cum argumente hoc discre-
< sumniè perfecti ideâ contineri, plané conclu- panliam Cartesiani prodiderunt. Hoc exeni-
i dere débet, ens summè perfectum existere. plum, V. g., aliquibus probatum est Quidquid :

I Magisque hoc credet, si attendat nuUius al- in ideà clarâ percipitur alicujus rei, id de illà

I terius rei ideam apud se inveniri, in quà re poiest aflirmari. Atqui in ideâ horologii lo-
f codem modo necessariam existentian) conii- quenlis includiUir exislentia aclualis. Ergo.
< Ex hoc enim intelliget,
neri animadverlat. Sed illa idea horologii loquenlis factitia est,
t istam ideam entis summè perfecii non esse à non simplex, ut est idea perfecti, et ideô lan-

iseedîctam, nec exbibere cbimericam quam- tùm concluditurde illo existenlia aclualis, ((nia

« dam, sed veram et lunnulabilom naliirani, jain in praîniissis conjuncla fuit cum horologio
f qua;que non polcst non existere, cùm ncces- idea neuliquàin cognala et necessariô ciii'i eo
« saria existentia in eâ conlinealur (2). s conjuncla, videlicet aclualis loquclas. Alii hoc
Hoc argumentum cujusque judicio sine de- exenq)Io utunlur : Quidquid in ideà clarâ, etc.

fonsione relinquenuis; dicemus lanlùni nia- Atqui in idrà seleriKC materi;e includiltir exis-
gnam illi accedere auctoritaiein ex suffragiis tentia necessaria. Ergoexisiit necessariô niale-
summorum in omni gente pliilosophorum ^3), ria seterna.Sed in hoc argumenlo idem vilium
est. Idea îelern;c materiae factitia est falsuuj
(i) l'rinc. philos, p. l,c. 14. quàm idea siniplex et nobis
potiùs judicium,
Vide mod. oCarlesii.
li\
("4 Jacquclol, Saurin, II. More, Gastrel, connaluralis. El prolectômanifeslum e&t exeiii-
Lamy, Malebranche, btillingHeet, elc pluin nullcmi proferri posse ,
quia, ul observa-
151 DE VERA KELIGIONE. 152

vil Carlesius, ad essenliam nullius rei impcr- inunuiabiles formas videl; eâdem aelernà luce
feciae periiiiet nécessitas exisiendi, sed è con- collustratur, cujus radii in mundum spiritua-

trario depeiideiuia el arbilraria liniilatio. lem universum, non secùs ac solares in lotum

Abgime.\tlm X. — Ex scieutiœ immiilabili


orbem corporeum ditlundunlur. Est denique
veritas res necessaria et immulabilis, id est,
iialurà, seu œternis rentm ideis et necessariis
perpeluô etconstanter cadem; qua sicut nun-
eanim rationibus.
quàm esse cœpit, ita nunquàm esse, aut eodem
Propositio. esse modo, desinet. Fac omnes perçant geo-
metrae, non ideô geometricse ralionesperibunt.
Deiim esse, id est, menlem infiiiitam, aiernam,
Universus hiccorporeusmundus evanescat, et
necessariam, universulem, immntabilem, pro-
omnes qui in eo sunt inlelligentiae tollanlur,
bant immutubiles rentm esscntiœ et rationes,
impossibile tamen erit, ut rationes quai nunc
in quibits posita est omiiis veritas et scientia.
ab illis inlelligenliis clarè el evidenler perci-
Probatio. — Nam inlelligilur à nobis Veri- piunlur, salvse et incolumes non permaneani.
tas ut res infinita, selerna, universalis, neces- Verum semper erit, très angulostrianguli oequa-
saria et immulabilis, qune poslla sii in imniula- les esse duobus angulis redis ; in circulo
bilibus et necessariis reruni rationibus. Alqui lineam ordinatam perpendiculariter ad diame-
iila immulabilis, inîiiiita et necessaria veritas, trum esse mediam proporlionalem inler duas
quae à nobis inlelligilur, est uiodus mentis parles abscissas diamelri. Nullum igilur du-
infinitx, aeternae, universalis, necessariae et bium est, quin inviti concipiamus veritalem,
immulabilis. ut quid aeternum, infinilum, universale, neces-
.Major propositio per se evidens est , vixque sarium el immutabile. Deinde in verilaie, in
poiest ex argumeniaiione accipere auclorita- rationibus bis aelernis et immutabilibus po-
teni. Concipilur quidcni veritas, ut inlinila : sila est omnis ars et sapienlia : et arie ac
idque vel sola geomeiria, quaj circa figuras et sapientià omnia conslitula sunt. Nam nullum
abslractas extensionis niodiflcationes occupa- ordinem, nullum arlificium sine illis concipi-
tur, salis déclarât : inlinitse quippe bgurarum mus ; mullôque minus intelligimus quomodù
sunt species, et inliniiiie ligurœ cujuslibet pro- ipsa ars et sapientià ex re brutâ oriripoluerit:
prielales, et ligurarum inler se rationes. Est sunt ergo ipsa per se et rerum omnium prin-
veritas res oeterna, quae semper fuit, eritque cipia. Nibilne ergo illud eril, quo cuncla con-
semper. Estne aliquis, qui sibi persuadeat slant atque fundaiitur?Quod viri ailatum om-
aule Euclidem, Arcbimedem, cajlerosque geo- nium sapienlissimi tanlo studio, tôt curis el

metras proposiiiones cas, quarum veriiatem laboribus detegere conati sunt, rati nibil
detexerunt, veras non fuisse, aut fuisse ad verilate et sapientià illuslrius, et in ejus par-
veriiatem et falsilalem indilTerenles ? Erant ticipaiione vitae hujus felicilalem posiiam
ergo verae antequàm detegereniur ; nec, quan- esse?
tuinvis conniiamur animo, uUum potest lem- Praeterea certum est nos res nuUas aiiingere
pus concipi, quo figurai geomelricae, Iriangu- in seipsis, sed tantùm interventu alicujus
lum, V. g., deterniinalan» formam non baberet, ideae : objecta sensibilia percipimus per ideas
aut non esset relatio ceria et deierminata qualitatum sensibilium, et alias qualitales
inler lalera irianguli; quae cùm omni tempore sensibiles comitantes, ute.vtensio, motus, elc;
cxlileril ctdemonslrari potueril, non couficla et quia cogimur ab ipsâ naturâ ideas bas re-
sed inventa à geometris fuit. Est veriias res ferre ad res externas, tanquàm earum imagi-
universalis : rerum enim essenliae et earum nes, ideô res exlernas existere certôjudica-
rationes, eliarasi loi in menlibus existant nnis. At aequè reaies sunt percepliones intel-
haud tamen idcircô discerpunlur, amplilican- lecluales rerum et earum relationum, easdcm-
lur, aut ullo modo commulanlur ; verùm in que naturâ cogente credimus immulabiles et
omnibus uniusmodi, ejusdemque generis sunt. necessarias, cl à noslrâ perceplione vel exis-
Quemadmodinn unum eumdeni([ue vullum lentiâ independenles. Vel, utverbis utar auc-
inbnitareferuni spécula ; unius solis imaginem loris recenlioris nobis in liàc parte conlrarii,
innumerabiles simul oculi conspiciunt^ unam € illai res sensibiles haberi debent reaies et
eanidemque vocem mille bauriunl aures: ita « existentes, de quibus sensus exlerni in om-
intiniiameniium mulliludo unam camdemque « ni tempore idem testimonium tulerunt: et
audit vocem sempiierni verbij easdem rerum Ll
< illae res certae sunt, quae sese offerunt sera^
155 DE EXISTENTIA DEI 154

f per eodem modo. » Ergo et illae res iniel- formas vocat u naturam immulabilem et ira-

leciuales debent haberi reaies et exislenies , de niobilem (1). » Idem affirmât Cicero multis in

quibus sensus interni et intellecluales idem in locis, praeserlim in libris de Legibus (2) : quos
ouini tempore tesiinionium ferunt : et illae res secutus S. Auguslinus praeclarè scribit (3) :

intellecluales certse sunt, quse siib eàdem for- 4 Qiiapropler nullo modo negaveris esse in-

ma semper et omnibus sese offerunt : cur fidem i commutabilem verilatem , haec omnia, quai

babebimus sensui externe, non habebinms in- € incommulabililcr vera sunt , conlinenlem ,

terne et inlellectui? Cur major illius, quàm t quam non possis dicere luam, vel meam,
hujus aucloritas? Cur sensilivara cerliludinem t vel cujusvis bominis ; sed omnibus incom-
admitlenius , intellectualem et metapbysicam « nmlabilia vera cernenlibus, tanquàm miris
aspernabiinur? Minor proposilio facile proba- « modis secrelum et publicum lumen prœslô
tur, scil. verilatem necessariam, immulabilem « esse ac se prsebere communiter. Omne aulem
et selernam esse modum menlis necessari* , « quod communiter omnibus raliocinanlibus
immutabilis et seternae : nam quidquid reale et « atque inlelligenlibus praeslô est, ad ullius
positivum est, vel est substanlia, vel subsian- i eorum propriè naturam perllnere quis dixe-
tiae modus : ergo infmita, œlerna, immutabilis < rit (4)? • lluic etiam argumente subscribere

et necessaria veritas , vel est subslantia aut ali-

cujus subslantise modus. Substanlia aulem i!la


(1) Arisloteles, quamvis contra Plalonein de-
quaecumque sit, seierna, inûniia, necessaria fenderil niliil esse in intellectu quod priùs non
,

fuerit in sensu, lanien longissimè dislabal ab


et immutabilis est, ejusdem nempe generis,
eorum mente, qui ouinem scienliam cum sen-
cujus est veritas ,
quae in ipsà fundalur : sub- su confunduni. Prseter quinque sensus exter-
stantiam certè linilam, recentem, contingen- nes alium interiorem admillebat, quem com-
tem, particularem, mutabilem , fundamentum niunem (licebat, cujus esset munus sensalio-
nes ex v;iriis sensibus advenienles unire. Om-
esse modi inflniti, œterni, universalis, neces-
nem seniiendi l'aculialem muliùm discreparc
sarii et immutabilis répugnât. Neque enim uUo dicebal à facuitate percipiendi et judicandi,
modo polest in leniporaneo fundari quod œter- quam inielleclum vocabal priorem cum ani- :

maniibus comniunom, banc liominis propriam


num est, in linito quod infinilum est, in par-
affirmabal. Inlellectuin autem dividebat in pa-
quod universale
liculari est, in conlingenti lienlemot agenlem. Paliens ipsi dicebalur fa-
quod necessarium est, in mutabili quod im- cultasrecipieiidi ideas intellecluales, quaî juxla
eum erani immobiles et «ternse; ideôque pro-
mutabile est. Deinde si praediclae veritates ni-
prium scienlise objectum. Inlelleclus agens
hil aliud essent quàm subslantise finilse , con- ipsi eral vis illa animi quâ poUet, advocandi ,

autharum substantiarum
tingentes, muiabiles, ideas, eas coniemplandi, inler se conferendi,
methodicè disponendi ad verilatem deiegen-
modi supposilâ quod fieri polest earum
; , ,

dam. liane vim ab anima inseparabilem et


destructione, ipsas quoque veritates perire inexlinguibilem docuil, et tantùm abfuit ut il-
necesse esset sicut exiinclâ luce pereunl colo- lam cum sensu confudeiii, ui banc doclrinam
res, vel deslructo corpore interit motus. Sod defensam ab Heraclilo el aliis atheis confula-
veril, ut etiam aniinam scnsilivam belluis Iri-
absurdum est verilatem œlernam, immulabi- bueril et morlalom fecerit; inlelleclualem so-
lem et necessariam, perire. Ergo veritas baec lam in aclibus suis à corpore independeniem
supponitmenlem infinilam, et ejusexistentiam el immortalem asserueril. « Omnes animas,
« inquit, ante extiiisse non esse vcrisimile ,
dcmonstrat. Tandem omnes res finiia; et earum
t his raiionibus oslcndilur. Quorum principio-
modi in suo conccplu dicunl aliquam relalio- € rum actio est corporea , haec sine corpore
nem ad tcmpus et causam pleraeque etiam ad « esse non posse cerlum est; uli ambulare
,

« quis non i)olesl sine pedibus , ila licri non


locum. Sed essentiae rerum et earum raliones
< polest, ut istae animae cxtrinsecùs in cor-
nullam talem dicunl relalionem, quia reverà, t pora venianl... cùm sinl inseparabiles à cor-
nec in loco existunt , nec tempore condiiae « pore.... Restai igitur ut menlem solam cx-
t Irinsecùs in corpora ingredi concludanuis
sunt, nec ullo modo créât», sed aelernse sunt
< eamque solam divinam esse. Nihil enim cum
et necessariae. « ojus aclionc conunune habet actio corpo-
His argumentis usi sunt clarissimi pliiloso- < rea. » L. 2 de Gen. anim. c. 3, p. 618, t.

phi. Plaionis menlem cxpressit Cicero 2, opp.


sic :

2) Vide infra, ubi de immulabili nalurà le-


I Essenlias Plalo ncgai gigni, sed senipcr esse,
gis naluralis.
f et ratione et inlelligenlià coniineri. > Aris- (.3) L. de libero Arbitrio.
loleles, elsi irriseril ideas Plalonis, hoc idem de hoc argumenlo Cudw. syst. in-
(4) \'uiii
de ;i'leiiiis justi et injusti Mensu-
tellect, et I.
docuil : < Formam scu speciem rci nemo facit,
ris. Malebranclie, Lntrct. méiaphys. Œuvres
< nec ca gencratur ullo modo, i Alibi casdein 'poléuûquco, t. 1.
!5â DE VERA HËLIGlOr^E. ISfi

debcnt ii omnes, qui ex idcis spalii et lempo- ipsos noiiones mentis abstractae et universales,
ris iiiliiiili coniluiliiiU coriiiudem cxislenliaiii. quas PLlo et Arisloleles dicebanl per se in-
Ex aliâ parle aciversùs doctrinam liane dis- telligibiles et menti domcslicas ac nalivas,ex
putàrunl oliin et nostris leniporibus quàuiplu- rébus sensibilibus arripiunlur : scilicet , mens
liiiii. 1° Piolagoras Ahdontes, uti coiislai ex visis pluribus singularibus, eoruin variis dis-
Plalonis Theailelo , asserebal nullain esse im- criminibus quasi seposiiis, anlicipaiionem ejus,
niobilem esseniiam, nullaiu absohilain el uiii- quod commune est, eftingit. Hanc philoso-
versaleni voritateni, scd lanlùui relativani ;
pliandi ralionem, alemendatam et illuslralani,
ouiiieiii scieniiam non ese coniprebcnsioncm nostris icmporibus seculi sunt Gassendus,
naiurai inuuulabilis , sed esse sensuni ex niotu Loïkiusel alii (1).

corpoi'UMi exorluni : aniniam ipsissinios sensus


1) Illi, qui noslris leniporibus omnem cog-
esse dicebat; « et consequenler uniuscujusqiio nilioneni luimaiiam cun» sensu confundunl,su3e
< boniinis scnsiini aul opinioneai unicam esse doclrina; palronos laudare soient Aristolelem,
f regiilain oiiinis veiitaiis.... Quaicunique ali-
Gassendimi, Lockium ; quôd scilicet isli ouj-
nis cogniiionis primum principium in sensu
I oui videnlur esse, eaesse illi cui videaiur...
esse dixerint. Qune liicrit Arislololis doclrina
I Oninem visioueui seu opinionein veram in nota siipcriori vidiiniis.Quoil ad Gassendum
« esse. > Ex quibus eiiam sic concludebat ;
allinet, ceriuin es( illum pJiilosopbum animam
bumanam, immorta-
cl spirilileni,etliberani,el
« Quaecumque civitas qmedan» sancit pro bo-
lomcredidisse eiquc tribiiisscvim aclivamideas
4 neslis vel inboneslis, pro juslis et injuslis, ex sensibus acceptas varia ratione augendi, et
I pro sanctis et profanis babenda esse, ea ci- niiiiuendi, componendivel disctrpendi,el géné-
rales noiiones iidorniaiuli (piui omiiia placita
:
I vilali ilii reapsè lalia sunl : nec in ejusmodi
sunl miillùm aliéna à mente noslrorum niinu-
« rébus ullus privalus abo privato, ani civilas torum pbilosopborum. Lockius aulem pro se
< civitaie sapienlior est. » Ha.'c l'rotagorae sen- ipse loipjalur « D'où rànie puise-t-elle tous
:

« les maiériaux qui lonl comme le fonds de


tentia dtiobus nitebatur fundamentis(l), nem-
« tous ses raisonnements el de loules ses con-
pe doclrina Hcraclili ,
qui niliil stare , sed om- t naissances ? A cela je réponds en un mot,
nia instar fluminis perpeluo fliiere aflirmabat, < de l'expérience. C'est là le fondement de

alomicà pblbjsopbiâ, quae niliil iiisi maleriam i toutes nos connaissances les observations
:
et
< 7«e nous faisons sur les objets cxlérieurs et
et moliiin adiniltebal. Ex quibus principiis ma- « sensibles, el sur les opérations intérieures de
nifesté sequitur, nullam esse cognilioneni prae- t noire àme, que nous apercevons el sur les-
fluxam et rautabilcnisensaiioneni bancque « quelles nous réllécbissons nous-mêmes, four-
ler ;
« nisseni à notre esprit les matériaux de toutes
sensalioneiu à nullà alià facultate vanilalis ar- € les pensées. Ce sont là les deux sources d'où
gui posse. 1 découlent toutes les idées que nous avons et
2" Eamdem cum Prolagorà opinionem lenc- « que nous pouvons avoir. Et premièrement
€ nos sens étant frappés parcerlains objeisex-
rc deberent omnes Democrili el Epicuri disci- I lérieurs font entrer dans noire àme plusieurs
puli; neque minus vani sunt, dùm scieniiam I perceptions distinctes des choses, selon les
seu comprcbensionem veri immulabilis ex I diverses manières dont ils agissent sur nos
« sens. C'est ainsi que nous acquérons les idées
tluxu atomorura temerè vagantium educunt,
i (jue nous avons du blanc, du jaune, du chaud,
qaàm cùm ex earuradem molu orlam lingunt t du froid, du dur, du mou, du doux, de l'amer,
libertalem. Attamen non eô usque proccsse- • et de tout ce que nous appelons qualités sensi-
i bles. Nos sens, dis-je, font entrer loules ces
runl, sed conlra in sensu judiciuin vcritaiis
« idées dans notre àme ; par où j'entends
posuerunt. Dicebanl res iriplici ratione per- I qu'étant fiajipés par les objets extérieurs, ils
cipi, sensu, mente el affeclione; sed meiitem et f excitent dans l'âme ce qui y produit ces
( sortes de perceptions ; et comme celle
affeclionem ex sensu derivabanl : menlera qni-
I grande source de la plupart des idées que
dem, quôd omnis idea, seu nolio, seu species « nous avons, dépend enlièremenl de nos sens,
menlalis, quam vocabant anlicipaiionem vel « el se communique à l'entendemenl parleur

cùm I moyen, je l'appelle sensation. L'autre source


pra;noiionem, gignereiurvel incursione,
« d'où renicndement vient à recevoir des idées,
ra» seiisibilis directe incidil in sensus ; vel pro- I c'est la perce|)lion des opérations de noire
porlione , cùm res accepta |>cr sensum ampli- i âme sur les idées qu'elle a re«;ues par les

cùm ad t sens opérations qui, devenant l'objet des


licalur vol miiiuilur; vel simililudiiic,
;

« réllexions de l'âme, produisent dans l'cn-


instar rei ,
quai fucrit sensu percepla , similem t lendemenl une autre espèce d'idées, que les
aliam cogilamus ; vel compositione denique, c objets extérieurs n'auraient pu lui fournir ;
« telles que sont les idées de ce qu'on appelle
cùm duariim aul plurium reruni dislinctas no-
t apercevoir^ penser, douter, croire, raisonner,
tiones in unani compingimus. Adcèque juxta € connaître, vouloir , el toutes les différentes
(1) Vide Bruckerum p. 2, 1. 2, c. il « actions de notre âme : de l'existence des-
iSÏ DE EXISTENTIA DEI. 15S
5° Hobbius quoque philosophiae Epicuri sese « res imaginatio et memorla, sed propler di-
addixit, sed suo niorc quaedam ininiulavit, vel 1 versas consideraliones diversis nominibus
eniiclealiùs exposuit. Docel «originem ouHiiuin « significala.Memoria multarum rerum dicitur
» cogitationum esse seiisum : nullam esse ani- « experientia. .. . Imaginaliones dormientium
î nii conceplionem, quae non fuoril ante gcni- a sunt somnia Difficile est, inquit, et mul-
la in aliquo sensuum, vel totam simul, vcl « lis videtur impossibile inter sensum et sora-
per partes : causam autemsensionis esseex- I nium dislinguere accuratè. Ergo quolies
ternum corpus, sive objectum quod preniit « considero, quod in somniis, neque saepè,

uniuscujusque organum, et premendo con- € neque constanter, eadem objecta, loca, per-
tinuuni effîcit molum introrsùm adcerebruni, « sonas actionesque imaginor, quae vigilans ;

et inde ad cor ; unde nascitur cordis resis- i neque tam longam seriem cogitationum
lenlia et contrapressio, sive conalus cordis < cohaerenlium reminiscor somnians , quàm
liberantis se à pressione per niotum tenden- i aliàs ; et quoniam vigilans absurditatein
tem extrorsùni qui raotus propterea apparet
; < somniorum meorum sœpè video, somnians
tanquàni aliquid externura. Atque appariiio « aulem cogitationum mearum vigilaniis ab-
bœc sive phanlasrna, est id quod vocamus « surditates non video salis persuasus sum ,

sensionem Postquàm enim objectum re- i vigilantem me scire quôd non somniera ,
motum est, vel oculus clausus, imaginem ta- « quanquàm somnians videor mihi vigilare
nien rei visae retinemus, quanquàni aliquaniô i Imaginatio, quœ in homine aliove animali, à
obscuriorem; atque haec est imago.à quâ facul- i sermone vel aliis signis voluntatis nascitur,
latein appellamus imaginationeni, quœ nibil î appellatur iniellectus (1). Séries imagi-
aliud eslquàm sensiodelicienssivephantasma < nationum est discursus, ad quem revocatur
dilutum et evaniduin ; et est horainibus cum « facultasinveniendi, seusagacitas, reminiscen-
aninialibus csfcleris ferè omnibus communis , j lia, prudentia (2). Ratio, nihil aliud est
sive vigilant, sive somniant Eadem est « praeter compulationem, sive additionem et
« sublractionem nominum generalium, quae ad
quelles étant pleinemement convaincus, par-
i notationem sive signilicaiionem cogitationum
ce que nous les trouvons en nous-mêmes, nous
recevons par leur moyen des idées aussi dis- « recipiuntur Apparet bine rationem non
que celles que les corjts produisent en
tinctes i esse, sicut sensus et memoria, nobiscum na-
nous, lorsqu'ils viennent à frapper nos sens. tam neque solâ, ut prudentia, experientia
( ;
C'est là une source d'idées que chaque
homme a toujours en lui-même et quoique « acquisitani, sed induslrià, scil. aptâ inprimis
;

cette l'acuité ne soit pas un sens, puisqu'elle < impositione nominum deinde methodo
; rectâ
n'a rien de commun avec les objets exté-
< procedendo à nominibus ad propositiones, et
rieurs, elle en approche beaucoup, et le nom
de sens intérieur ne lui conviendrait pas < à propositionibus ad syllogismes , donec ve-
mal. Mais comme j'appelle l'autre source de < niatur ad cognitionem consequentiarum no-
nos idées sensation, je nomme celle-ci ré- I minum omnium quae ad scientiam pertinent.
flexion; parce que 1 ame ne reçoit par son
moyen que les idées qu'elle acquiert en ré- < . . . . (3). Cogniiionum duae sunt species :

lléchissant sur ses projires opérations < altéra facti, et est cognitio propria testium ,

J'emploie ici le mot d'opérations dans un I cujus conscriplio est historia : altéra est con-
sens étendu, non seulement pour signifier les
« sequentiarum, vocaturque scienlia, conscri-
actions de l'âme concernant ses idées, mais
encore certaines passions, qui sont produites e ptio aulem ejusappellari solel pbilosophia.»
queiquelois par ces idées, telles que le plaisir Doctrinam hancbreviùs expositam habemus in
et la douleur que cause quelque pensée que
objectionibus ad médit. Cartesii, bis verl'is :
ce soit.» Essai sur l'entendement Immain, l. 2,
ch. 1. Expositaemodô Lockiide origine idearum « Quid dicemus, si forte raiiocinalio nihil aliud
ex sensalione et rellexione senlentiae, quai I sitquàrn copulatio et concalenatio nominum
muilorum liâc nostrâ a;tate philosophorum ap-
< sive appellationum per verbum est? Unde col-
probalionem habet, vesligia deprohenduntur
apnd S. Augustinum de Trinilale I. 9, c. 3 :
« ligimus ratione nihil omninô de nalurâ re-
€ Mens ipsa sicut corporearuui rerum notilias nimirùm
I rum, sed de earum appcllaiionibus,
< per sensus colligit, sic incorporearum per
« utrùm copulemus rerum nomina secundùm
i semelipsam crgo et semotipsam per somet-
:

« ipsam novit, qiioniam est incorporea. » El < pacia, vel non. Si hoc ita sil, sicut esse po-
Arislotelcs ipse scripseratl. 3 de Anima c. (i : f test, ratiocinalio dependebit à nominibus ,

« In iis ((uuisunt sine materià, idem est inlelli-


« nomina ab imaginationc, et imaginatio ab
« gens ot quod iiitclligilur : scientia enim con-
€ teniplaliva et objectum imuediatuin scienlia; 1) Lev. de homine c. \.
( idem est. t
\^) Ibid. c. 3. (3) Ibid. c. o-
139 DE VER A KELIGIOISE. 160
< organorum corporeorum motu. Et sic mens lis et doloris sensum evolvitur (1). De hâc nova
< iiihil aliiul oril, prailerquàni inotns in parli- eiliicà experimentali dicemus infra ubi de lege
< bus quibusdani corporis organici.i nalurali. Quôd talibus insistcns principiis nihil
4° Doctrina onuiis Ilobbii, siciit et alioniin de religione praecepcrit, nullius babcre débet
atheoruui, exposita est et asscrla duobus la- admiralionem, quippe cùm Dei omnen» primùm
inosis libris, non ila pridem apnd nos ediiis, cogniiionem, deinde Icgislationem suslulerit ;

quorum unus inscriptus est de l'Esprit, aller imô verô ex naturâ, tanquàm mundo regendo
Système de la Nature; quorum peculiarem in- inulilem dimiscril (2) : sic etiam necessc fuit,
stiluere conCulationenj non est nocesse, cùm ul omne jus genlium, seu mulua supremarmn
nihil plane novi conlineanl; elsi auclores glo- polesialuin ollicia tollerel, staluerclque inter
rienlur, ille quod principia huniana scienti;e, illas nullum existcre jus aliud quàm polentiai
parùm anlc ipsum enucleata, primus plenè et astuliœ, neque valere fcrderum religionem ;

cxposueril; aller quôd systemali atbeistico co- sed eorum omnium quantnmvis solemnium
ronideiu landeni imposuerit. Cùm facultas co- violationcm, tacilam esse seniper eorum con-
gilandi illa in liomine perfeclio sit, quà prae- diiionem, quotiescumque utilitas cum perOdiâ
stare animantibus, et à malcrià quoad animam conjuncta sit (3).
longissimè disjunclus credilur, omnem inpri- Auctor libri dicli Système de la Nature ea-
niis openi conlulit auctor libri de l'Esprit, ut dem ferè principia admiltit, al omni abjeclà
illani vim divinam deprimeret ; eoque consiiio dissimulalione,quà superior quandoque utitur,
eam revocal ad facullalem merè passivam rc- universum atheismi sysiema apertè complexus
cipiendi sensaliones ex impressione corporum, est :

quam dicilsensibilitalem physicam, cujus quai- Ille impiger bausit


dam appendix sit memoria seu facultas eas- Spumantem pateram.

deni sensaliones reiinendi : quae facullales lluic prœier naturam, seu universitatem re-
omnium idearum et cogniiionum bumanarum rum corpoream nibil est. Naturae autem anima
fontes slaluuntur : adeô ut percipere, reml- est motus, quo quandoque moles seu massai
nisci ,
judicare , raliocinari , nibil aliud sit inlegrœ feruntur; quandoque partes inleriores
quam seniire (1). Ilanc deinde sensibililalem cienlur; buic inlestino molui debetur fermen-
pbysicam bomini et belluis communem facit, talio, et vita seu vegelaliva, seu animalis, seu
nullo admisse discrimine, quàm organorum
in ralionalis, cum omnibus adjunciis. — Motus
tonformatione exlernà (2) : imô non abbor- est maierioe omni essenlialis, necessariô fluens

rere pulal à vcro illani omni maleriai compe- ex aliis ejus proprietatibus, exiensione, pon-
lere (3). His positis principiis, ul par erat, spi- dère, impenetrabililale, ligurà : sequiturquc
riluaiitatem anim£, ejusque bnmortaliiatem legcs constantes, quarum nos quasdam novi-
ul evanida somnia reprsesenlat (4), et sublalà nius simpliciores el generaliores, videlicet per-
penitùs iibertale concludii bominem nibil aliud cussionis, altraclionis et repulsionis , gravila-
esse, quàm macbinan» sentientem falali parcn- tionis in se et inertiae, amoris et odii, philauliœ

lem in omnibus necessiiati (5). Deinde ad mo- seu amoris sui. Nihilominùs omnis motus est
ralis disciplinae considcralionem delapsus ,
acquisitus, nullus sponlaneus ; el omnia phae-
omnia inorum principia generis buniani au- nomena necessariô exoriuntur , efbciuntquc
clorilale et usu comprobaUi sugillat, ut lemerè aeternam el immensara causarum et elfecluum
et sine consiiio iniiio admissa, et tyrannorum catenam ; unde causae linales nuUae sunt, nec
vi aique sacerdolum fraudibus conservata : dicere possis existere ordinem vel confusio-
novamque moncl adornandam esse etbicam nem ; mundumque subdere regiraini enlis ab
cxperimenlalem, in quà nullo admisso inter eo disiincii, est mulliplicare entia sine neces-
bonum et malura morale discrimine, nullo sitale. — Anima autem bumana est pars cor-

jure nalurali aut ofliciis boniinum erga se mu- poris, seu ipsum corpus consideratum relative

tuô posilis in nalurà reruni, omnia pra;cepUi ad cerlas luncliones quarum est capax. Omnes
ex seiisibililalc pbysicà concludanlur; ulp<ile cogilaliones in cerebro nascuntur ex sensibili-
quae non modo sit omnis cognitionis princi- late pbysicà et ad sensum ulliraô reducuntur.
pium, sed et omnium inslinctuum, propensio- Sensus stricte sumplus est motus proprius
num et passionum fons, quatenùs per volupta- cortorum organorum corporis animati, orlus

(1) Disc. 1, c. 1. (2) Ibid. (3) Ibid. (4) Ibid. (1) Disc. 2 et 3.
(5) Ibid. c. 4. (2) Disc. 3, c. 9. (3) Disc. 5, c. 4.
16i DE EXISTENTIA DEI. 162
in organe ex praesenliâ alicujus (orporis ex- omnium rerum quae hominibus videntur no-
,

terni, et Iransmissus per organa usque ad ce- tissimœ et certissimae ex sensibus, ex afTectibus,
rebrum. — Impressio facta in organo inle- ex raiione, ex fide et aucioritate humanâ quae
riori, seu ejus modificatio, est conscicntia. — sunteiiam charissimae propler raullas et
;

magnas
Mutaliones quœ in cerebro contingunt ex im- omnis generis utililales; cliam propler nati-
pressione objecloruni externorum in organa, vam menti bumanae ambiiionem, quaî spontè
vocantur quando cerebrum refert mu-
ideae, de se magnilicè sensit, neque uUo modo vull
tationes bas ad objecta, quae earum causae ex- in classem atomorum deirudi.

titerunt. — Cogitatio est perceplio niodinca- ^^ Cl. auctor Hisloriae naturalis


nupervul-
tionis, quam cerebrum aut accepitextrinsecùs, galae superiorem doctrinam suam in mullis
aut intra se procreavit : nam (quod vix credi- pariibus fecit. Docet omnem veram et realem
deris) cerebrum gaudet facultaie sese modifi- cogniiionem esse sensum omnem
, scientiam
candi, considerandique modificaliones, quibiis esse experienliam; ideas abslractas principia

obnoxium est. — Facultatis bujus exercilium, cognilionis esse non


posse, neque in talibus
ex quo novae nascunlur —
ideae, est retlexio. fundamentis quidquam poni praeter lemplum
Memoria est facullas, quà organum interius errori sacrum (1). Ilinc quoque alibi scribit
valet renovare modos practeritos. Imagina — veritatem esse rem vagam, quae nullam habeat
lio est facullas, quam habet cerebrum (ingendi definitionem : verilates ipsas maihematicas
novas percepiiones ad exemplar aiiarum jam quae primi ordinis censentur, esse posilas in

per sensus acceptarum. — Judicium appella- definitionibus seu supposilionibus arbitrariis et

mus illam facullatem, quâ pollet cerebrum suas relalivis et ideô ipsas verilates, quae ex tali-
:

ideas inter se conferendi, detegendique earum bus principiis deducuntur, esse quoque arbi-
convenientiam vel disconvenientiam, — Vo- Irarias et relalivas (2).

lunlas est modus cerebri, quo disponilur ad 6° Denique adversùs expositam supra doctri-

movenda organa corporis ad acquirenda ea nam disseruit Cartesius in Medilatioiiibus suis


qua; sunt corpori congrua, vilandaque contra- melaphysicis, et in responsionibus ad objectio-
ria : objecta autem externa et ideai inieriores, nes adversùs casdem .Medilaliones. Non quidem
quae banc disposilionem gignunt , dicuntur cum Protagorà sustulit omnem absolulam veri-
motiva ; et ejusmodi esse possunt onines sen- talem aut essentias rerum immulabiles; neque
saliones, percepiiones et ideae; quae omnes cum alomicis pbilosopbis et recentioribus me-
sunt gratae vel ingralae, et inclinant cerebrum tapbysicis sensum principium omnis scientiae
ad agendum, quod facit propria sua energia. — fecit, sed essenlias ex Del arbitrio dependere
Passiones sunt modificaliones cerebri, vel at- asseruit. « Répugnât, inquit, Dei voluntatem
Iracti, vel repulsi, per objecta externa secun- I non fuisse ab aeierno indifferenlera ad omnia
dùm leges physicas, quibus cerebrum paret. i quae facla sunt, aut unquàm fient; quia nul-
— Nominatur intellectus facullas cerebri, quae < lum bonum vel veruin, nulinmve credendum,
percipit objecta externa proprias ideas. — et < vel faciendum, vel ©miilcndum fiiigi polesl,
Intelligentia verô est harum omnium faculta- I cujus idea in intelleclu divino priùs fuerit,
tum complexio. — Denique ingcnium, sapien- < quàm ejus voluntas se delerminàrit ad elfi-

tia,prudentia,virtus, suntdisposiiiones stabiles « ciendum ut id taie esset : neque liic loquor


vel instabiles organi interioris, quae homincs I de prioritaie temporis, sed ne quidem priùs
excitant ad agendum. < fuit ordine, vel naturà, vel raiione ratioci-
Haec certè omnia ipsâ suâ obscurilate etab- « nalà, ut vocant. Exempli causa, non voluit
surdilate satis refelluntur; eaque auctor tam I Ires angulos trianguli aequales esse duobus
fasiidiosè per duo volumina haud parva sine i rectis, quia cognovit aliter fieri non posse ,

ullâ probatione perpetuô repetit , ut ei quamvis I sed contra, quia voluit 1res angulos trianguli
satis diserto vix contigerit invenire quemquam, < necessariô aiquales esse duobus redis , id-
qui ab initio ad finem librum, quamvis profes- < circô jam lioc verum, et aliter fieri non po-
sum nova et grandia, perlegere potuerit ; adeù i test. » Et alibi scribit (3) : t Quemadmodùm
ut omnis ejus labor videatur jam penè obli- i poêlai lingunt à Jove quidem fala fuisse con-
vione delelus. Haud conscius fuisse videtur < dita, sed postquàm condita fuère ipsum se
arcera causae atheisticae non esse in explica- I lis servandis obstrinxisse, ila ego non pulo
lionibus pbysicis ,
qua^ scmper fuorunt risu
(i) T. 2. c. 5. p. 77. (2) T. 1. p. 53. in-4».
excepiae , sed in impudenli negatione earum (3) Fn resp. ad obj. Gassend. adv. raed. 5,
m »E VERA RELIGIONE. m
< esseniias reruni , niaihemaiicasque ullas ve- Taies sunt concepliones respecluum seu rela-

I rilales, qure de ipsis cognosci possunt, esse tionuni, quae existunl inter res corporeas et

I iiuicpeiKlonies à Doo; sed piUo nihilominùs, ex quibus exsurgit id quod pulchrum vel de-

« quia Deus sicvoluit, quia sic disposuit, ipsas lorme nominamus : perceptio convenieniias

t esse immulabiles et œiernas. i Cum liis plurium rorum, vel Intor se, vel cum fine ali-

igilur, quo, longissimè distal à sensatione ab ipsis


Objicies 4° : Omnis inlclligenlia nihil aliud rébus excitatâ. Ex. gr., non sensu exlerno per-
est quàni scns;ilio à rebns corporis excilata. cipitur pulcliriludo vel convenientia parlium

Alqui per sensationom non percipiuntur nisi .ïneidos, neque systematis Copernicani, neque

res singulares, niutabiles et tcmporari».— niagiii aedilicii, aut cujuscumque compositi, in

Rcspondeo : Nego niajorem, idque ob niuliipli- quo spectanda convenientia partium inter se,
cem causani :
1° Quia ex prondicto principio et omnium cum inienlo fine. Taies sunt ideae
n»ulia scquunlur absurdissinia : videlicet, om- numerorum, qure sine corporum ideis perfe-
nera opinionem esse verani, cùm omnis sensus ctissima; esse possunl; durationis, quœ comi-

sit vcrus sensus : sequilur opiniones contradi- tatur omnes operaliones mentis; extensionis,

clorias posse esse simuIveras,opinioneni, verbi et spatii, et motùs, et quielis, quae dicunlur

^ralii Proiagorse, el opinionem conlrariam


,
affectioncs sensalionera comiiantcs. Taies de-

Plalonis; nullumque esse commune critérium nique sunl idocc simplices figurarum perfecta-

veritalis, sed privalum in uniuscujusque sensu. rum, circuli, irianguli, quadrati, etc., quarura

Sequilur nullum esse discrimeu inler conce- nulla sunt corporea exemplaria ; sed cùm menti
pliones vigilanlis el pbantasmata somnianlis, nativœ el domesiicoe sini, eas ad res corporeas
conseciaria à applicat vel accidil nobis res corporeas con-
vel deliria febriciianiium. Haec :

Prolagorà et Heraclilo admissa olim suni, ideô- templanlibus, quod homini qui piclam amici

que asserebant falsani iilud esse principium ; absenlis imaginem contemplalur. In illius ho-

Impossibile est aliquid simul esse et non esse, minis animo binae sunt eodem tempore imagines
et diversce formai, quarum allera iinpressa est
quôd opinio posset esse simul vera et falsa.
2** Experimur inesse animis noslris nobilio- à tabula, altéra jam ante in mente exlilil; haec-

rem faculiaiem concipiendi, judicandi et raiio- que norraa et exemplar est ad quod illam ex-
cinandi, quîc de sensibus ipsis fert senlentiam, pendil, el variorum vitiorum convincit. lia in

fallacias et errores eorum aperil ,


docotque mente geometrae res corporeae non générant
niliil in rébus exlcrnis esse simile
qualilatibus illas simplices et perfectas notiones, sed exci-

sensibiiibus, coloribus, sonis, calori, etc., quae tant solummodô; quae excitat;e (iunt mensurae
in nobis ex eorum praeseniià exciiantur. Hoc imaginum corporearum (I).Atque, ut observât
eiiam confileri cogebatur Deraocritus aibeislicae Arisloleles earum raliones quamvis per sen-
,

secise princeps unus : * DemocriUis, inquit sum aliquo modo perciperemus, tamen illas per

I Sexlus Empiricus, in regulis duas dicil esse sensum non scifemus, demonslrationem requi-
I cognitiones; aiteram quidem per sensus, reremus : quia scire est id, quod universale
I alieram verô per cogitalionem. Ex quibus est, cognoscere (2).

I cognilioni quidem per cogilalionem tribnit


« judicium veritalis, ac genuinam el iide dig- Vide Cartesii Med. S, initio.
(1)
Nec per sensum lit, ut sciamus,sed quod
(2)
< naniessetestalur:cognilionen)auienipersen-
senlimus necosse est hoc esse quid particulare
I sus nominal tenebricosam, eripitque ei hoc, et alicubi el nunc. Quod aulem est universale,

I quôd in vero discernendo errare nequeat.


> el in omnibus, id scniiri nequit, quia non est

3* Si inielligenlia essel sensalio, nuilie essent iioc aliquid, neque nunc: alioqui non esset
universale; quod enini est semper et ubique,
inmente noiiones, nisi rerum corporearum. id dicimus esse universale. Quouiam igilur de-
Atlamen innumerae insunl animis noiiones, monslralioues sunt universales, universalia
modo aut ad ea sola verô non licet sentire, perspicuum est non fieri
quœ ad corpora nulio ,

per sensum, ul sciamus. Imô planum est,


non perlineni laies sunl omnes conceplionos
:
eliauisi sensu prrcipi posset trianguluui duobus
perfeciionum spirilalium , sapienliae, jnsiiiiff', redis aequales aiigulos babere, nos esse requi-
siluros demonslrritionem, nec enim { ul qui-
bonitatis, veritalis et falsitatis, conscienliaî,
dam inquiunt) sciremus. Sensus scilicet attin-
memoriae, judicii. Haec nec visu, nec taclu, gil laiitùin singniaria se ientia verô est quâ
:

nec oli'aclu inleiiigunlur; lantùmque abe^l ut universale cognoscitur. Analv. posl.l. 1, c. 51,
à corporibus advcuiaul , ut iiullo modo illas p. 2-26.
Aliud multiplex discrimen inter sensum et
noUones cnm inalerià conjungcre possimus.
4^0 DE EXISTENTIA DEI.

At, Ihqiiiés tùïA aliclore libH qui inscribitur judicium est sehsaiio (1). Imô verô fel conve-
dé l'EspHl : Omnes meiilis operaliones rcvo- nientiae objeclorum sentirentur per visioneni
cari possunl ad jiidicium. Sed judicare est sen-
mentem non exislunt. Intelleclus verô ipsas
lire; nam judicare est percipere convenienlias
rerum naluras aliingit id patet ex ipso judi-
;

Vel disconvenienlias objeclorum. Sed percipe- CIO quod de sensibiis fert nam ea
res, quœ in
;

fe convenienlias illas, esteasdem senlire; ergo nobis pronuntiat, notiones rerum, quas
sensus
nobis informant, non absolulè veras
esse
intelligentiani notavit Plalo. 1° Sensus est pura phanlasmatibus non semper credeudum,
noii
passio in orgonis sensuuni per moluni exier- potest non sensu et imaginalione
praistàntior
num facia, cujus occasione alla succedil passio esse. Benè ergo scripsil Cartesius: » Ipsainel
cor-
spiriialis in nienle, aut est quaedani cuni cor- « poranonproprièàsensibus, velab
imaginandi
pore compassio, quà de lis rébus qiice perti- « faciiliate, sed solointelleciu percipi,
necexeo
nenl ad statuai corporis mens conscia fit caret « percipi quod tanganlur aut videanlur,
:
sed
onipii vi activa, quà possit ejus, quod recipit, « laulùm ex eo quod intelligantur. » 7' Sen-
noliiiani comparare. lulelligere vcrô est inte- sus ubi nimio splendore rerum percellitur
riori luenlis vi, eàdemque insità, na-
quâdam tune oblundilur, frangitur. Intelligentia
per
tivâ cl domesticà, rei cujusdani nolitiam con- veritales maxime splendidas haud debilitatur
sequi. 2" Sensus est niera perceptio formaruni sed è contrario roboralur. Quod discrimen
ex
quiiiumdamcorporearum humilis et depressus eo nascilur, quôd sensus nibil sit quàm
;
passio
jacet in rébus sensibilibus, nec sese erigere mediantibus organis corporis excitata, inlelle-
potest alquc ad notionera abstractam et uui- ctus sine organis exerceat sese.
Vcrsalem ascendere. Inielligere est rem ali- (I) < Toutes les opérations de
l'esprit se ré-
qu;iin reapsè comprehendere operalionum qua- < duisent à juger. Juger, c'est apercevoir
les
rumdam abslractarum et universalium, » per < ressemblances et les différences, les conve-
« quas, ut Boclius loquilur, mens quasi desu- i nances disconvenances qu'ont enlr'eux
et les
I per spectans conceptâ forma quye subsunt
, c les objets divers.
Or, apercevoir les cou ve-
« dijudicat. > 5° Sensus ol)scura est et parùm « nances et les disconvenances des objets
accurata perceptio exiremitalum nalurce cu- » c'est les sentir. Donc le jugement
est une'
jusdani corporeae, et accideniium ejus; inle- < sensation.. Quand je juge de la grandeur
.
et
riorem statuni, indolcm et raliones sensus non « de la couleur des objets qu'on me présen-
assequilnr hiucque fieri potest ut res quaedani
: t te, il est évident que le jugement
porté sur
eadem nianeat, et nibilô lanien minus respeclu i les différentes impressions que
ces objets
omnium sensuum mutelur, sub aliis nempe ont faites sur mes sens, n'est proprement
qualilalibus sensibilibus appareat, alio colore, i qu une sensation; que je puis dire également-
odore,calore,elc.Solusinieilectusveramreruni « Je juge, ou je sens; que de deux objets,
l'un
naluram et immuiabiles raliones perspicii alque J
que
j'appelle toise fait sur moi une impres-
.

comprebendit. 4' Sensus qui exlra corpus per- sion différente que celui que j'appelle
pied-
spiciunt, et rem objeclain conleinplaiilur, di- «rj'en conclus qu'en pareil cas juger
n'est ia-
stant intervallo ab eà re qnam conteniplantur. < mais que sentir. » Ergo et canis qui
videt et
Jntelleclus auiem rem quam novitet intelligit, tangii duo corpora A elB, percipil
quoqueeo-
iiileriùs et sine ullo intervallo expendit;acquod rum convenieniiam, et si liabeaniraiionem pe-
vocabuliinlelleclùsorigoindicat.in inlerioribus dis ad exapedam percipil ununi esse sexiu-
,

îegil, intra se collecta ipsam rem complecliiur. plum alterius. Nequaquàm cerlè ut in ralione
:

5 Sensus corpora singularia cxterna, ope rei



2 o 6 numerus 3 exprimens relationem est di-
alicujus ab illis iluentis et quodammodô à po- verstis à numeris 2 et G; sic manifesta
perce-
steriori percipil oiune enim quod in nobis
; ptio islius relalioiiis est modus mentis
distin-
p^r ressensibussubjcctascxlrlnsccùs produci- clus à perceplione duoruni numerorum
et qui ;
lur, nibil est qnàm motus in organis sensuum. duos numéros percipil, non slalimnercipit
con-
Al inielligere non est percipere per impulsum venieniiam. Et cerlè in principii.s
meclianicis
organorum, sed per excilalionem inleriorum pliilosopbia; Ilobbianaî facile est
demonslrare
animi faculialum. b'= Sensus non est perceptio judicium ex sensalionibus oriri non
posse •
rei extra mentem posilae, sed passionis soluni- sint ob oculos duo corpora A cl D.
Reaciio ce-
inodo anioiae corpus cùm aut acu pungitiir,
: rebri adversùs A erit perceptio corporis
A, et
aut gladio vulneralur, nemo sibi persiiaserit reaciio cerebri adversùs B erit perceptio
cor-
dolorcs exindc nalos veras esse et absolulas poris B. Et ut sunt (Itiorum corporuni
impres-
qualiiales in acu scu gladio unie sensimi nos- siones disiincias, sic sunt cerebri reactiones.
Inmi exislentcs et idem verum est de omni-
: Jani verô si poiias exislere Icrtiam
percepiio-
bus sensali(uiibus. Imù vcrô adsunt lue
aliis nem, nempo convenienti;c utriu.sque, qu.e ne-
sensationes, ubi nulla est objectiva realilas, que sit reaciio prior nec posierior, supponis
quod conlingil iis, qui post abscissam manum eflectum sine causa. >'ec (bcas ex duabus rea-
senlinnt dolorem quasi in digilis, qui non suut clionibus enasci me<liam quamdam,
qu;e sit
sui corporis : tpiod accidil eliam dormienlibus, perceptio convenienlijc. Nam intelligiiDus
quo-
fiiriosis, tV'bricilanlibus, (piibiis |tliantasmala modô ex duobus moliJuis confusis nascatur
obscr\'anlur. Et quamvis in vii,'ilaiitii)us pban- moins sccuudi'iiii (li;tj};oMalciM ex utroqu(!
com-
tasmala miiiàs vivida sint, sensalionrs vaiidio- positus; sed (>\ diicduis iiiotihup iuicrmixtis
et
res, accidil tiunoii eliam in vigilaulibiis, sou iu su(» statu periiiaiientibus inlia
molioex nî-
meiu, seu alià passioiie graviter comniolis, ut bilo enasci non potest. Aliimdc, ut
supra dixi-
sensaiiones |>ltantasmatibus vtncanlur; et pro- mus, jdea; abslratla; numerorum et
omnium
pierea mulla cernant, vel audiaut , quce exira relaiionuiu non sunt sensationes.
167 DE VEUA llELir.lONE. 168

nullatenùs ver6 naluris rerum congruenles (1).


vel au.lilum, vel olfactmn, vel guslum, vel la-
^ Ergo d nuUam realem cognitionem nos du-
clum, aut per ulluin seiisum corporeum ;
sed ;

non itaest. Âpprchcndunlur laciillatespiriiali, cere possunt. — Respondeo omnes hujus ar-

qui sensus intcrior nominari polcsl; scd idem


gumenti partes non minus à veritale, quàm à

mille modo est cum sensationibus per organa


communi omnium fermé vcterum et recenlio-
ad menlcm propagalis. Ut cum his confundi rum opinione abhorrere. Nam 1" falsum est
possit, ostendendum est sensum convenientiaî omnes noslras ideas, quae non sunt rerum
duorum objectorum non parlicularium per sensus externos , animi esse
vel disconveniiniiae
distingui à sensationibus duorum objectorum; figmcnia. Quia ex modo dictis manifestum est

et ubi suni duiie sensalionos, ibi esse perceplio- habere nos sensum intoriorem, vim inlelli-

nem convenieniiîe vel disconvenientiae. An gendi sensu praîstantiorem, cujus faculialis

quisquamseriôdefenderepotestveritatcsomnes objecta naturalia sunt virtutes animi spirita-


incorporeae et relationes omnes;
matbematicas debcri cerebri reactionibus oc- les, idea;

casione impressionum in organis factarum; aut cujusque ope spirituum aequè perfectaest no-

illam ;o(iuationom, (juà complexus est Newtonus tilia ac corporum; lalet intima utriusque na-

numerum et proprietales omnium curvarum tura, nolae sunt affectiones. Isludergo axioma :

generis, anicquàra illae curvae ipsius non NiliU est in intellectu quod priiis non fuerit
tcrtii

oculis.sed cogitationi praîsentes fuissent, in sensu, verum esse poterit hoc tanlùm sensu,
modo
Quàm absurdum est quôd in intellectu nihii sit cujus sensus oc-
esse etiain scnsationem?
,

casio non exliterit. Neque hoc negat Cl. Loc-


vim illam divinam, illam celeritalem cogitaiio-
al ejus quidam discipuli nobis vendunt
nis, quàuniversum mundum perlustrat;
spa- kius ,

docirinara in objectione contentam ut clavera


tiorum cœlesliunï profunditaies metitur as-
,
;

novam omnis cognitionis humanae cujus ope


irorum situs, distanlias, magniiudines, densi-
,

lales, motus, leges investigal ;


deinde in se- omnem ex scienliis obscuritatem et errorem
liceat depellere et veritalis inleriora adyla
ipsu m conversas, his omnibus se excellenlio- ,

et ad enlis inlinili et perfecti penetrare : miseranturque omnium hactenùs


rem agnoscens,
conlcmplationem assurgens, in ejus virtute et philosophorum sortem , qui sine hoc fdo scien-

sapienlià, omnis ordinis, omnium virium, om-


liarum labyrinlhos ingressi sunt. Sed ,
quaeso,

nium fmilarum rerum loniem cernil quàm : ,


hujus tam prœclari inventi qui hactenùs fru-

inquam, absurdum est vim tanlam cogilalionis ctus exlitêre? Aut in quo laniûm dill'ert (dif-

cum cerebri conlra corpora ferl sanè quoad verba) ab obsolelà Peripaleti-
cum sensatione,
reactione velle conlunderc !
corum doctrinà, quôd concoplusanimi et rerum
Objicies 2" : Abstraclai rerum idese, quales rationesex phanlasmatibus ab inlellectu agente

omncs perceptiones pra;ier sensaliones rerum educantur? Objicerent eisPlatonici quod olim

parlicularium in sensibus externis genitas Peripaleticis, quôd intelleclui tanlùm facul-

sunt fi?monta animi humani. Scilicel inesl ho-


taiis et vigoris concédant , quantum ipsi ei

iribuunl, tanlùmque inler utrosque


mini laculias idcas complexas ex sensibus ad-
intersil

venientes varia ratione dividendi , et unam quantum inler eum qui diceret, soli esse po-

qualitatcm, cum aliis mullis in ipsis rébus tenliam lucem ex nocte seu caliginoso aère
abslra- educendi, aliumque qui solem contenderet
conjunctam, separalim considerandi ,

liincque nataesunt omnes prœdictae pollere facullale lucem ex ipso corpore suo
hendique :

eô magis dissimiles sunt prolrudendi. Utrique hi parem soli largiuntur


idece absiraciœ, quae

rerum parlicularium , quô subtilior est abstra- vim et poteslatem : verùm hic apte magis et

ciio(l).Im6 vero fortassè niliil aliud sunt quàm propriè enuntiat, quod ille minus accuraiè ac
propriè tradit
voces générales, quibus nulla respondet idea, (2).

sed significalur multitudo rerum


parlicula- Quod verô spectat illos qui abstractas et ,

rium Jam verô haîc animi ùgmenla arbi- générales rerum notiones et rationes nihil esse
(2).

iraria sunt et relativa, utpote merae supposi- siatuunt, quàm mera vocabula, quibus nulla

liones vel appellaiiones ex arbilrio pendentes, subjecta potestas est, judicat Cudworthus (3)
oos indignos esse cum quibus aliquis congre-

i\) Locke de Intell. bum. 3, c. 67. Essai


I. diaUir, cujus sequimur judicium.
sur l'origine des connaissances humaines,
sect. 5. (1) Hist. nat, supra.

(2) Hobbes supra. Berkeley de Princ. cog. (2) Cudw. de œt. jusli not, 1. 4, c. 1.

buro. (3) Ibid,


169 DE EKISTENTIA DEI 170
2° Parùm refert in praesenli nostrâ disputa- mutare? Nonne circuli ratio independens est à
lione , quani habeant originem , seu existendi mente meà et in se necessaria : cl propier
occasionem pi'pediclae ideae : quia argiimenlum hanc causam eadem et immulabilis in omnium
noslrum pelilur ex carum naiiirà. Docuit Plalo nienlibus ? Ubi du 3e idese componunlur, an
illas ideas ab ipsà niento naluiali encrgià gi- cerniiur qu«vis habitudo vel relalio, an non
gni. Dociiit Mallebrancbius illas percepliones una sola quai uiriusque naturis convenir, et
esse passioncs ab immulabili el universaii na- quam inielligimus Deum ipsuni immutare non
turà : qu;Te senieniia ,
quamvis habeat aliquam posse? Quisquamne inlelligere potest
, quid
obscnrilaiem, lanion nieliùs intelligilur, qiiàm sit Veritas arbitraria , sclenlia arbitraria , sa-
illa passio ,
quam defendunt alhei , ex rébus pieniia arbitraria ? Nonne meliùs definierunt
corporels : cùni major cognalio sit inler nien- veritalem veieres, y.y-i'Kr-U-i toù cvto;, id est»
teni el Deiim , ideô clarior est cogitalio quo- compreliensionem ejus quod necessariô est :

modô ab ipsà Dei nalurâ alliciar, et de ejus rem omnium minime vagam, sed clarissimam,
modis cerlior liani. quàni quomodo à ualurà tan- cerlissimam et firmissimam, quâ si homines ab
gar corporeà, elde ejus admonear affeclionibus ipso Dec non essent imbuli, omnia quae con-
et proprielailbus. Quidam tandem recenliores, dila sunt nibil forent quàm ludibria fortunai
,

non sine supercilio et oplimorum philosopbo- el t miorum, fo:iina


; umbroe ac vanitas ? ,

rum aspernatione pionuntiant ideas onines 5° Propter bas causas consequentiam nullo
abstraclas primùm in sensibus et
ortas esse , modo admiltere possumus , quôd ad nullam
per mentis operUionem à rébus pariicuiaribus veram realem cognitionem absiraclae perce-
el

esse separatas. Haiic sententiam longissinié di- pliones nos ducere valeant. Nam primo ciim
slare à veriiate piilamus : at etsi vera essel, quocumque n:odj gignantur
ideae absiraclae ,
,

num ideae absiraclae , et earum rationes erunt habeant objeclivam realitatem, eamque ne-
idcircô figmetita relativa et arbitraria? Nequa- cessariam, immulabilem, et omnibus mentibus
qunm. Eliam in hâc hypolhesi ideœ simplices communem ,
per omnes scientias eliam spe-
circuli et iiianguli tam erunt passiones mentis, culativas, in quibus invesligantur earum con-
occasione sensaiionum exortae, quàm sensa- venientiae, acquiriiur scientia realis : veritas
liones coloris el soni : cl earum quoque ratio- omnis est res solida , non licta et evanida.
nes, ubi mens illas figuras contemplabitur ,
Deinde in omnibus scientiis mixtis , seu physi-
erunt quoque passiones ineluctabiles : non comaihemaiicis, in omnibus artibus, in quibus
polesl malhemalicus non senlire 1res angulos ex cogiiiiis observalione viribus dciermiiiatur
in iriangulo esse sequales duobus rectis. Quo- ope abslraciarum relalionum quomodo appli-
uiodù ergo ligmenla suni? Deinde dicimus sen- candiie sunt vires ad producendos certos
cffe-
salioncm quamvis caloris, vel saporis, etc., cius comparatur eliam sine dubio scientia
,

esse relaiivam, quia ex meà sensaiione coUi- realis quamvis non sit rerum actu extra nos
,

gere non possum ,


quid alla cnlia rationalia ad existentium ex. gr. quando determinalur
:
,

praescniiam talis objecli sentianl; babel cum geomelricè qu?e inclinatio lormeiiio bellico
me solo reiationem; el ox eâ intelligo, quo- danda est ,
ut globus ferreus ad certain disiau-
modo se habcal objeclum relative ad corpus liam deleraiiir, vel quae curvalura danda sit
meum. Sed ex abstraciis ideis colligo quid prorae navis , ut cmn maximà celerilale sulcei
oninia enlia rationalia intelligunt : ex. gr. mare. QuiC scientia si licta et vana essel, non
novi omnes inlclligere ir. s angulos in irian- allerrel lanlas vitœ hominum uliliiates. Sic
gulo esse sequales duobus rectis. Per hanc in- quoque ex abstraciis relationibus inler causas
telligenliam communem est inler omnes ralio- et efleclus, nunc ex eflectibus causarum realem

nales socielas el omnium ratio, lexque una cognitionem, nunc ex causas realem cogiiiiionem
communis : per sensalionem vcrô, quia parli- eirectuum eomparamus. Ex. gr. déterminant ,

cularis el relativa est , nulla laiis conslitui- physici ex lege gravitalis moins planetarum, et
lur socielas , el consonantia animorum. Sic vicissin» ex molii planetarum colligunt legeni
eliam variae idex laciillye arbilrariae sunl ;
gravitalis. Sic (iuo(|iie et nos colligimus ex eau-
liippoceniaurum (ingère possum , ipsi alas ad- sis linalibus , ex viriiim naluraliiiin lompera-
der.', aliasque parles nov.is ; dt-inde formam tione, «-x omnium rerum aptitudine, cxislen-
ficlam discerpere, et alià ralione componere : tiam causa; inlelligentis res mundanas procu-
oslnc idea circuli ejusden) gencris? Possumne rantis : quu'. eognilio , quamvis ex abslraetis
jilam amplilicare, discerpere, aut ullà ralione ideis relalionum iiabcatur, realis lamoi («si

IH. II.
171 DE VEll\ RELlGtONB. m
eortiorqiie, quam est ea quse solo sensuum CoROLLXRiA. — Primura. Exislenlia Dei de-
fuiiilainonlo iiiiiliir.
monslralur à posleriori. Psam demonstralio à

Ol»jicies 5", oiiin Carlrsio : Qiiamvis voliin- posteriori illa est , in quâ procedilur à notis

tati hiimanœ taiilùm tribui non di'hoal , ut ordine, ex enlis iniinili neccssilale quo l'ne-

deslrucre riiil pioducla enlia coniingenlia, de.


rcriim essenlias pro lubiiu fingere ,

lludionià LClaie prudicruiil quidam scholae,


et înimiilare possit , sallem hoc concedcndum ul aiunl, .Meiicsianie addicli, ([ui acriler pro-
est volimlati diviiue. « Nain répugnât Dei pugiianl onineui argumcnlalioncin pliil(»sop!n-
i volunlaioui non fuisse ab ;elerno iudiftVrcn-
cam esse prorsùs ni.^ullicientoin ad prodticen-
dam ceililudnieui ralionalein qu ipr<)j)ler uni-
:

f tcin ad oninia quae lacla sunt aut umiuàm cinii arguniLMiluni coiivincons de exislenlia Dei
« fient, qnia nullum bonum vel veruni, nulluni- adduci posse arbilrali stnit, nentpù consensura
ct'iunmueiii, aucloiilalem generaleni. His as-
f ve credenduui, vel raciondiun, vel omilien-
cujns idea inlelleclu
sentiri mm possunius; vel eiiim unicum islud
« duni Hngi polest , in
arguuienluni deuionstralivum dieereums, (piia
i divino priùs fuerit, quàni ejus volunias se de- ceililudiuis prii:cii)ii.ni solùin reponi debei in
« lerminàrit ad efliciendum ut id laie esset. » sensu coiiuiiuni (juaieui cxponebal D. Lamen-
nais, vel quia sola li*c via foret ad com.ionen-
Respondeoieruniquidoni vocabulaelnoniina
dani coutroversiam cuiu atlieo reluelaiili. At-
mulari pnsse à voluntale ; (igura qu;t; qnadra- qui non priinum dici poiesl. Hoc euim est fallax
tuni dicitur, circulus dici polest. Verùni, si sysiema et plane imprubundum, ul déclarât S.
quis naturam quadraii dixerit , non id neces-
P. Gregorius \M in Encycl. 1854 quai incipit :

SiiKjulari nos ajft'ccrant, quo verilalem ipsam


sariô esse quod est, sed in naturam circuli fiilciri vanisshni Iwmines perperàm urbilraulur ;

ex arbitrio Dei converti posse ; essenliam eo tollilur oninis cerliltido individua cùm :

euim individuus credere lulô nequeat auclori-


cirouli adsciscere posse essenliam trianguli
tali ,nisi prius sibi conslet exislere consensum
bine ullà physicà et reali mulatione ,
per ineta- geueralem el eousensuin illum sullicerc ad cer-
pliysicam quanidamessenliarum convcrsionem; tam elliciendum (idem de Exislentià Dei con- ,

non lanlùm quce cogitalioneconsequi non pos- sequens eril invebi inoluclabiliier scepticis-
niuui, si individuus non liabel in se niedia qui-
sumus, sed aperlé repugnanlia nobis credenda hus sibi cerlù ac lulo applicelur verilas per auc-
roponit. Fuit quidem in Deo ab œterno volun- lorilalcm goneraiem Iradila, medianle ipsius
ias sed fuit eiiam sapientia. Utra harum pcr- ratione individua. Non secundinn. Nam si
,

alheus vel sceplicus nollet admilleie piincipia


feciionum quas in Deo esse necessariô iniel-
,
per se evidenlia et consectaria maniieslà de-
liginius , alteri pareat , facile cognoscilur ex duclione ex bis priucipiis erula, in vanum
uîriusque naturâ. Sapienlia , uti à nobis con- pr;esumilur Mlum laciliiis fidem prieslilurum
esse huic consensui coniuiuni, inprimis cùm
cipitur , res est plané deterniinala , constans ,
hujus consensus auclorilalem elevare posset
immola , tlecti nescia , neque ullo modo muta- cxperientià erroruui in quos olim iinpegil circa
bilis; ideôque perse norma est et régula. Vo- polylbeisnmm, idololalriam, cultum Dei per
Jiuniaua sadillcia, etc.
luntas verô in se spectala , separala ab inlel-
Alii sunl receniioris adhuc schol* sectatores,
leclu , caeca est et omni luce destiiuia , nullà qui exisiimani umnem ceriiiudinem de Deo
ex parte definila , varia , mutabilis ; régula igi- exisienleprocedere à (ideet supponi non posse
tur et norma esse non potesl. Quapropler lum hominem raliocinio aliisve mediis naluralibus
assuigere ad nolKiam cerlam de Deo, qum
Tolunlas perfecla intelligitur, cùm à verilate
derogelur grali;e divina; et renoveulur eriores
et sapientia dirigitur et inclinaïur; non tolli- seuupeliigianisnii. Ili vera falsis miscent. Cer-

lur, sed moderalur. E contrario sapicniiam et tum est graiiam esse ad Udem neccssariam,
unde nisi pixvenial auxilium Spiritùs sancli,
verilalem voluntatis arbiirio subjicere et ad
,
bomo adiKcrere non potesl vcritatibus revela-
hanctam variamet mulabilem facullalem com- tis assensu supernaiurali cerium etiam est
;

quin sapicniiam et verila- auxilium Dei esse necessarium ut incredulus


poncre non possis ,
perveniat ad admillendas vcrilalcs quu;, licet
lera sustuleris (1).
ordinis naiuralis, perlinent lamcn ad religio-
(l) Inler argumenta ab auclore adducla ad
nem, ul siuil mulla ijua; siniul et per lidctn et
doinonslrandani exislenliam Dei, ([ugedain sunl per scienliani coguoscunlur buic euim adliae-
;

de quibus inler Doclores dis|)Ul.iUu' an viin sionisaipéobslanl pra-judicia.cupidilates, etc.,


ineiuclabik'in babearil; illud praiscrliin in con- quac viribus nalurie bomo non supeiabil. II«c
trovcrsiam venil ([uod Carlcsiaiii dciiucunl al> ullrô agnoscimus. Verùm in eo errant quôd
ipsûmel idcA eiilis infiiiili; alia autom apud velinl exislenliam Dei, fada evaugolica el alia

OMines liabenlui dcmonstrativa adeo ul neuio ,


liujusmodi ceriô cognosci non posse nisi per
liiieiii, uiidé gralia lidei esset ullinium nioli-
pjiàil illa perpeudcrc, aniiiio à pia.'judiciis
exulo, sincero(jue verilalis ainore, (inin illico vum adliaisiouis bis verilalibiis. Hoc sysiema
absolutam cerliludinem de Deo cxislenlc ac- advrrsilur lum Siripluris, qu;e sup|)()nunt
quir.il Imjusmodi sunl probatioiies deduclae
:
Deum à nobis cognosci posse per leslnnonium
ex conàeUbU coniniuui lioniinum, ex juuudi creaiurarum visibilium (Act. aposl. 14; Ep,
173 DE EXISTENTIA DEI. \:\
-eirecUbus ad ignolae causse iiivesiigaiioneni demonstratur aroa , vei daiis areà et altiludine
et consequenter argunienla à posteriori exi- denionslraïur basis. Alqui exisientia Dei de-
slenlia; Dei illa suiil , in qiiibus colligitur ex monslralur per ailributa quœdam ,
quae sup-
effeclibus naturalibus exisientia eniis siipra ponunlur magis nola, qucequc demonstraniur
naluram, et omnium reruni motieraloris. Alqui soli enli perfeciissimo posse convenire : talis

in prœcedenlibus argumenlis mulia lalia sunt : est illa demonstralio melaphysica duc la ex
ut moralia , et pbysica , et illa metaphysica ex aeternis veriiaiibus, quse supponuniur magis
ideà Dei, qiiani oslendimus à solo Deo menlibiis notae, quàm substanliie a;lernœ spiriialisexislen-
noslris insculplam esse. lia, et quae demonslrantur nihil aliud essequàm
Secundum. Exisientia Dei deuionstratur à niodos immulabiles aeternae et infiniiae mentis.
siniulianco. Nam demonstralio àsimultaneo ea Terlium. Exisientia Dei demonstratur à prio-
est , in quâ nec procedilur ab efieciibus ad ri. Nam denionslralio à priori illa est, in quà pro-
causani , nec à causa ad investigaiionem efle- cedilur à causa cognilà ad investigaiionem effec-
ciùs : sed in quà exisientia alicujus en lis pro- tus; vel àraiione aliquâ anlecedenle ad conse-
batur per qusedam attributa magis nota ,
quse quenlem ex illàrei alicujus exislonliam : sivein
soli illi cnli convenire posse demonslrantur. quà exisientia rei alicujus colligilur, vel ex causa
Sic , verbi gratiâ ,cùm concludimus ex vi co- ejuselliciente vel ex causa forniali, quae per men-
giiandi , et ex vi movendi esse in mundo sub- tem concipilur ut anlecedens rei exislenliamet
staniiam spiritalera à corpore secreiam , cujus determiuans modum exislendi. Alqui etsi Ueus
hae vires atiributa sunt , ista denionslralio est nulhim iiabeat propric diclam suae exisientiae
à simultaneo ; non à priori certè ,
quia vis co- causam, Mihil(|ue sit lenipore prius Doo, lamen
gitandi non est causa substanliaespirilalis; non noslro concipiendimodoelin ordine noslrarum
eiiani à posteriori, quia vis cogilandi non est idearum,estaliquidDei exisientia prius, nempe
effectus nalurae spirilalis, sed ipsa ejus natura necessiias exislendi : ex quà Deum exislere et
seuessentialealtributum.Multaquoqueexempla talem esse probanius; quaeque proinde conci-
denionslraiionum àsimultaneo suppeditat geo- pilur, ut causa formalis Dei existenliae, ejus-
nielria;ut cùm dalis basi ei altiludine trianguli que perfectionum, ut palel ex illà deraonstra-
tione melaphysica ducià iib enle necessario.
ad Rom. c. i, v. 20); lum tradiiioni SS. PP.
et doclrinaî communi iheologorum qui con- Nisi exisientia Dei banc baberet rationem fuu-
slanler duplicem ordinem adn)isorunt, alium damenlalem , dici posset Deum exislere casu
fidei, alium scientiœ ; tum denique principiis
ei forluitô , vel existera sine causa ; saliem
sanai pbilosophise. 1° De nauirà est substan-
tiae inielligenlis, ut quasdam verilales inda- nullam aliain rationem afferre possemus , nisi

gare et cerio atlingere valeat, prœsertim sui banc alheorum pro cujucumque rei exisientia,
aucioris existentiani, saltem quando illi fue- ideô nempe exislere ,
quia exislit. Et lune non
rint proposiioe. 2° Vel syslema de que agiiur
laboral vitioso circnlo, vel prolabiiur in er-
repugnarel, ut exislere desineret , aut non
rorem Enlbusiastaruni. Elenini adt-iil circuUis exislcrel ubique. Lti Epicureus dicit atomum
viliosus si quis Jide adh;«reat veriiaiibus in exislere quia exisiil , et exislere hoc in loco ,
Scriplurà aliisve nionunienlis Iradilionis con-
quia exislit in hoc loco. lia Clarkius; al pleri-
signaiis, propler Dei aucloriiatem,qiiùni, juxla
syslema quod confutamus, non possinius cerlô quc banc demonstrationem demonstralionibus
cognoscere Don nisi per banc revt'lationemm , àsimultaneo annumerant.
de illius aulem reveialionis exisientia elauclo-
rilatecerli lanliim sinius per lidcm in Deum à
Quartum. Illa proposilio, Deus est, nom est

qno suam habet originpm.Soliim médium quod per se ,


quoad se. Nam scbolastici illam pro-
superesset ad se expedietidum ab eo circulo posilionem nolani per se, quoad se, dicunt,
vilioso foret inslincltis lidei seu qutcilam im-
,
cujus praidicalum est de nalurà seu essenlià
pulsio interna per gratiam animai improssa;
hoc aulem viam entbusiasmo apcrit, siiiuidem subjecli ,
qualis est illa ; Homo est animal. At-

nullum occurrel riierium certum (|uo di>iin- < <pii in istà propositione : Deus exislit , praîdi-
guanlur vera impulsio, vera inspiralio à falsis :

caium est de essentià subjecti. Non minus


t 11 ne vous reste, concludil aiiclor recens,
I ilne vous reste et il ne saurait vous rester (juippe exisientia csseniialis est Deo, quàm
« que la foi d'enthousiasme et l'impossibilile animalitas homini , ut confeclum est in argu-
I de nous rendre compte poiirfj^uoi vous croMV. menlis metaphysicis.
f à la divine mission de Moïse plul(H qu'à
« de Kuma,
celle à Jésus-Christ plutôt qu'à Quinlum. illa proposilio : Deus <?«/, nola est
I Mahomet (*).» per se ,
quoad nos. Nam illa proposilio dicilur
nola perse, quoad nos, cui audilis et inlel-
{')Coup d'œil sur f enseignement de M, l'abbé
li., Auclore U. Uielrich, Icctis lerminis mens sialini acquiescii. Alqui
475 1>^' MliA UKLIGIONE. iTG

lalis c>t illa propobiiio , cùm dcnionslralnm voccs pectore ejici , enpi personam , manere
fiK^ril iii argnmonlis moralibus senstini niimi- rem : cl boc suum in scribendo poemale con-

nis esse omnibus Iioininibusnaluraleni cl sj)nn- silium fuisse falelur, ul metum bunc Acbe-
tè iiasci et adolescere, ulnasciliir qiutvis alia ronlis ageret funditùs ex suorum in scbolà

aftetiio naluralis : cl ex argiimcnlis pbysiois Epicuri condiscipulorum animis (1).

patcal omncm naturam parenlem suiir.i lam


allé pi .-edicarc , iil ad cjiis vocem obsurdesccrc (1) Ex istis corollariis, primum et quarlum
à tbeislis ul cerla admiluiniur. De cicleris va-
liomincs ncqueanl : et dciiiqiie in melapliysicis
ri;esunl eliani inlcr ilioologossenlcntia!. Quod
conft'Clum sit , nos slatini alqiic rcc am Oei verô ad boc ullimnm spécial, disliiiguimus,
notionem animisintorraavimus, non posse ab prrctcr />raf //('«m cl speadiitiviim, cliam albeum
neçialivum, qui nempc nullà Dci nolione imbu-
ejus idcA cxistcnliani dividcre. tus, cum poliùs ncscirct quàm ncgaret. Ncmo
Scxtnm. Ergo non soiùm existcnlia Del à quidcm mullos cxislcre aibeos pracli-
dillilctur

nullo invincil)iliier ignoratur, sed rcverà nulli cus. Communior scnli-nlia atiirnialcumauciore
nulkim verè spcculalivum albeum cxislere.
sunt aibei specnlaiivi, sed lanlùnl praclici.
« S'ils sont assez fous, iiKjuil .Montaigne, ils
Alhcus praclicus illc dicitur, qui ila vivit ac si 4 ne sont pas assez forts, ils ne lainont pas de
nuilus Dous esset, sensumquo nuniinis aniino i joindre leurs mains vers le ciel, si vous leur
« allacbezun bon coupdepée dans la poitrine;
insitiini proefocareconauir. Taies quidcm imilii
« et quand la maladie aura appesanli celle li-
sunt. Alhe^is speculalivus ille est, qui Dcum « cenciouse ferveur d'Iiumeur volage, ils ne
nullnm rcverà agnoscit : vcl quia de Dco illi 4 lairront pas de revenir el de se laisser manier
Dcumquc idoô c tout discrètemeni aux créances et exemples
nunquàm contigii cogilare,
< publiques. Autre c!)ose est un dogme sérieu-
ignorât; vel quia raiionibus ronviclus est,
4 scmenl digéré, autre cbose ces iinj)ressions
nullum esse Deuni. laies onininô nullos esse 4 superlicielies, lesquelles, nées de la débaucbe
d'un cs|)rildémancbé, vont nageant témérai-
sequitur ex bis omnibus, quœ bactenùs dispu-
4

4 lemont et incerlainemenl dans la fanlaisie.


latasnni. Adeôqui^ baud diibilandum, quin illi
4 Hommes bien misérabh s cl écervelés, qui
omnes, qui olim el bisce noslris temporihus « tàcbeiil d'être pires qu'ils ne peuvent. i —
aiheisticam impielalem profcssisuul, id l'ecc-
Tandem albeos negativos non existere conlen-
dinius l" ex supra diclis lum apud auclorcm
rint, non ex inleiiorc persuasione, quani ba- tum in annolalionibus salis constat nuliam
:

btre nunquàm poluerunt, sed à quâdam sin- societalcm absque ibeismi lide et principiis
gularilalis alleclationc, aul ingenii levitale, aul slare posse. 2" lb)mo privalus, cùm rationis
exercitium nonnisi sociali aliquâ cducalione
pcrversitale cordis. lnj>rimis boc cerUim csl,
valeai adipisci, ut nunc communis est senlen-
mullos esse bomines, qui non tam ex sincero lia, sinud Dei nolione einn imbui necesse est.

amorc vori soicnliis adjungunl animos, sesequc Sic proinde inlelligendi sunl tiieologi, de bo-
quàm ex fam:ic alcîuo mine sociali seu à suo slalu nalurali accidenla-
confcrunt ad scribondnm,
liler non avulso, ubi ailirniant bominem non
<>xislimaiionis cupidiialc; eosque in id maxime posse invincibiliier Dcum ignorare. Et rcverà,
connili, ut omnium in se oculos convertanl quotics de bominc aliquid ex raiioneoriendum
tanlaquc esse solet asscrimus, non puerum profeclô, neque alium
doctrinoe singularilale :

quocumque modo rationis usum non adeptum


singularilalis b.oc illeocbra, ul ad absurdissi- signilicamus.
nias defcndendas opinioiios et ab omni Fonsu Hic »|uairi polest quainam sint Atbeismi
traduci se facillimè patianlur. causse? inlcr varias causas Baco annumerat
abhorrentes
scliismata atque mulliplices de Keligione dispu-
Hinc sine dubio factum est, ut quidam de om-
taliones,ex (juo quanlùm licenliai atque im-
nibus dubilaie se dixerint; alii malerise cxi- pielatilavcril proleslantismus videre licet. ,

stcntiam, alii motum , alii quielcm ncgaveiinl; idem pbilosopbus consueiudine de rébus sacris
s;iîpèirreverenler jocandi, imô lilteris, malé
alii bujus principii veritalem : Impossibile est
quidcm cullis, alque pacis iranquiilitatc nec
aliquid esse simul et non esse; et uno verbo non cl magnà diviliarum copia peslem albei-
quidquid in opinionibus cerlissimum est, infi- sticam asserit ali alquc foveri. Clarkius ad
,


très causas revocat Aibeismum nempè ad ,

ciali sint. Deinde illi qui advorsùs Rcligioncm


ignoranliam menlisque slupidilatem, ad corru-
scrmonibus vcl scriplis peroranl, non id lariunl plclam morum,denique ad sopbislicum nioreni
quia sunl solulimelu numinis; sed plcrùmquc pliilosopiiandi. Pascal aliquantùm mentis tri-
buit ind)ecillilati Atlicismum « l^'Albéisme
quia magis illo meiu inleriùs eliduntur, à quo :

4 inqiiil, manque de force d'esj)ril, mais jus-


solvcrc se omnibus modis conantur : obsciva- 4 qu'à un certain point seulement. Pensées .»

omnium
tur (piippe ab ipso Lucrclio albcos «se ( morales, LXV. —
Ilyec omnia vcra suiit subali-
<pio respeclu. Nos verô bominem dicimus esse
bominum maxime mcliculosos, omnibus œrum-
allieiim neqalivnm, ex accidenl.ili facullalum
ni^ afCectos vivcre, in rébus atlversis acriùs inlellecluaiitim earumve nsiis privalione, pra-
adverierc animos ad lleligionem, verasquelunc ctiatm, ex libidinibus inirenatis, quippè qui
177 DE EXISIENTIA DEl. 178

perfeclà intelligcniià, bonilalc et feliciiale pr;«-


EXAMEN î
ditum , qualcm nos Deum esse pulamus; S(-'d

l'RIM.E PARTIS ETIÎICES SPlNOS.f: hoc lantùm sensu substaniiam unicam dici

QC.E EST DE DeO. posse perfeciam, qualenùs iniinila est et iufiiu-

Cùm hujus ailici sysiema, propicr novam lorum luimcromodorum suI)jectum,ilaquo:i!!<;

quaiii invenit, loquendi forinnin, abhorrcnleni Spinosa : in scholio ad prop. 17, habci :

à coniiDuni senuone, vi\ iiilelligi queat et ( Infra absque ope hujus prop. oslendam, ad

imillorum aciilissiiiioruin hoininum loiseiil < Dei naluram neque inlellecluni , neque vo-
ingénia; neecsse inprimis est iiliid bievitcr < lunlatem perliuere Si ad ailernam Dci

enucleare : quod raeliùs fieri non posse pula- « essenliani inlellectus et volunlas perlinoaii!

nius, quàm comparando liaiic novam doclririam « aliud saiiè per utrumque hocaltribulum in-
cum vclerum alheorum opiuionibus, et iiive-
* telligendum est,quàm quod vulgô soient
sligando quâ in re consenliant, et in quà vi-
« bomincs. Nam inlellectus et volunlas, ([wx.

deanlur dissentire. Sic quippe veteruni alheo- ( Dei essenliam constituèrent, à noslro inlcl-

rum aperla et perspicua placita Spinos* « loclu cl volunlate loto cœlo differre debe-

tenebris lucem aliquam forlassè affere'nt. Deiu- « rent, nec in ullâ re j


raiterquàm in noniine

de expendemus novi sysleniiiiis principia, ut i convenire possent, non aliter scil. quàm
inlelligaraus an ex illis aliqua addila sil alhei- « inter se conveniunt canis signum cœlesle et
snio auclorilas. El denique breviler quil)us c canis animal lairans. i o" Veleres atomici

argumentis nniversura sediliciuni conveili pos- philosophi nullam aliam vim praeler motum
sil, indicabimus, agnoscebant, qui repetitis impulsibus in ster-

ExposiTio DocTKix.E. — l" Hoc coninuine num propagaretur, cl esset omnium modorum
alheorum omnium principium semper fuit lum corporeorum, lum spirilualium, quos acci-

et esse débet, unicam esislere substaniiam, denlaliter producebat, lemerarius arlifex. At


necessariam , improduclam, infiniiani, qiiam Hylozoita} seu Slralonici prœler motum, vim
veleres, vel, maleriani primam, vel e.vlen- cogitaiionum, appciiluum el voliiionuni per s<î

sionem infinitam , vel atomos vocabant, Spi- cl naluraliier eûeclriccm admiliebant. In illo

nosa vcrô diecre aniat Deum ,


quà appel- Epicureos, in hoc Straionicos sequitur Spi-

lalione qiiandoqiie eliam vcteres ulebaniur. nosa.


2° Sequitur hujus unicse substantif allribula Juxta Ipsum Deus seu unica substantia agit
vel afleciiones esse exlensionem et cogitalio- necessariô, sive qualenùs res cogilans, sive

nem, quod oiiani probat Spinosa. 3" Sequi- qualenùs res extensa. Qualenùs res cogilans
luromnia enlia parlicularia, corpora et uienlcs, producii cogilaliones singulares, quae mentes

esse parles illius unicae substaniise , uli ciiam hominum sunl. Qualenùs res extensa, pro-
docet Spinosa. Corpus est pars extensionis ducii corpora, cum omnibus eorum mulabilibus

certà ratione modificaia : mens est singularis affectionibus. Sed lum corpora , lum menles
cogilalio seu idea rei aliciijus singuiaris actu non producunlur ab unicà substantia excrenle
exislentis. Sed amat quoquc ilia vocare modos aliquam i^gendi raciillalem , sed per serioai

extensionis et cogitationis ;
quia partium dis- successivam iniinitam causarum finilanun.
tinctio ingralam mulliplioi(alis nolionem ad- At quoniam mens et corpus idem suiit,

jnnciam habet : de quà appellalione modo et eadem poieulia est movons et cogi-

dicemus. 4" Aliiei omnes, prœter Sloicos, do- lans, existit inler cogilaliones nionlis cl al-

cebant nullam esse communem loti subslanticC, fecliones corporis mulua sympulhia, seu har-

vel vim fictricem arle et via progredientcm monia naturalis, < ordo el connexio idearum,
vel sapienliam universi modcralricem proin- < ut ponit Spinosa prop. 7, p. 2, iilem est
;

deque nullas esse causas linales, conlra (}uas « ac ordo el connexio rerum modus exlen-
:

fusé disputai Spinosa; nequc eus aliquod < sionis, el idea illius modi, una eademquc res
« est; sed duobus modis expressa. Ex. gr.,
dicil in corde siio: Deux; landem spe-
-Son est
t circulus in nalurà existens, et idea circ.uli
cnlutivnm non quidem
sinoer^e lidei, ex super-
bià qiia; gesc suprà vulgiis hominum l.uii inso- 8 existenlis, una eadcmque est res, quaj per
lilis opinionibus cxtnlîerc oonalur, siniul ac,
f diversa allribula explicalur, et ideô sive
utsoiet, l'œdissimis eliam cupi(iil;ilibus alheus
illc sopliista
< naluram sub attribulo extensionis, sive sub
indulgol.
Vid. etiam Valsecchi ad calcem volumi- < allribulo cogilalionis, sive sub alio quo-
nis- P.-S. < cumque concipiamu», ununi eunidemque
\19 DE VERA nELIGIONE. 180
« oiclinein, sive un;iiu caniiicmque c;msaiii//i • laie Dei naturae, sive uniuscujusquc Dei
c connexionein , lioc est , easdcm ros seqiii re- « atlribnlorum sequitur, boc est,omnes Dei
t poriomiis. Neqiie ullà alià d«^ caii^à dixi, « allribnlorum modos, quatenùs consideran-
I qiiôd Dciis sil causa ideae, v. g., circuli, qna « lur ut ros quoo in Deo sunl, et qua; sine
< tenus tanlùin est res cogilans, et circuli, < Deo nec esse nec concipi possunt (1). »
,

f qiialeiiùs tanlùm est res extensa, iiisi quin Ex biscc definitionibus liquet istas voces novas
< esse fornialc ideœ circuli, nisi per aliiiin designare solummodô unius et ejusdem rei
f cogilandi moduin tanqiiàin caiisam |)n)\i- seipsam modilicaniis et per seipsjim modili-
< iiiam, et ille ilerùiu por aiiiiin el sic in inli- cat;e, varios aspect us.
< nitum potcst percipi ; ita ut quamdiù rcii 2° Docet naturam naturantem esse liberam,
« ut cogilandi modi considcraniur, ordinem quia ex solis naturaî le,i;ibus et à nemine co-
« tolius nalurae, sive causaruin connexioneni, acla agil quam liberlalem sic explicat in
,

« per solum cogilalionis allributuin cxplioare ep. 25 ad Oldenb. : i Ilic paucis explicare volo,
« debemus, et quaicnùs ut modi cxlensionis f quâ raiione ego fatalem omnium rerum et
( considcrantur, ordo eliaai totius naturoe f actionum nccessitalem staluam : nam Deuni
f per solum extensionis attriitnluin explicari « nullo modo faio subjicio, sed omnia ine-
» débet, et iden» de aliis atiribulis intei- I vitabili necessitatc ex Dei naturà sequi
I ligo (1). » t concipio, eodem modo ac omnes concipiunt
6° Tandem ex his principiis sequitur oninia < ex ipsius Dei naturâ sequi , ut seipsum
evenire ex necessilate naiurie iiiius unicae sub- € intelligat; quod sanè nemo negat ex divinâ
stantif (i); hanc unicani subslaniiam , ciun « naturâ nccessariô sequi, el tamen nemo
extra illam nihii existai, dici posse rerinn ï concipit, Deum fato aliquo coaclum, sed
omnium causam immancntcm (3); et res nullo « omninô libéré, lameisi necessariô seipsum
aliomodo neque alio ordine à Deo produci
,
« inlelligere. » Prinuis Spinosa necessitalem
potnisse (4). pbysicam et liberlalem conjunxit. Naturam
Cimi baec principia atbeis veteribus et Spi- verô naturatam negat esse liberam ,
quia de-
Bosie communia sint, iiquct ceriè illos reipsà terminatur ad existenduni à naturà naturante :

HOii dissenlirc : videamus ergo quid sibi hic et cùm omnia corpora et mentes pertineant
velit novis iliis, (juilius ulilur, l'ormis lo- ad naturam naturaiam, nullam agnoscit in
quendi. hominibus aut quàvis mente particulari li-

V Duplicem dislinguit naturam cum vete- berlatera. Nibil hic habemus praeter verba
ribus Cabbalistis naluranlem et naturatam :
nova.
per priorcin inleiiigil, « id quod per se est 5° Docet unicam substanliara concipi posse
« elper secoiuipitur; seulaliasubstaniiaialtri- duplici raiione, abslraclè scil. et superiicialiler,
( buta, quse U5ternam cl inlinitam essenliam e\- prout nempo ipsam imaginamur : vel ut sub-
( primuut,hoc est, Deum, quatenùs ut causa slantia, quod lit per intellcclum : quôd si ad
i libéra considcralur. » Per naiurainaulem na- quanlitatem atlondamus, prout in imagina-
turatam inleiiigil , < id omne quod ex nccessi- lione est, quod sa;pè et l'aciliùs à nobis (it,

repcrietur linita, divisibilis, et ex parlibus


(1) Parle (ininl. piop. prima Iiabtl Proiit :

conllala. Si ad qu.inlitatem verô prout in in-


cogiialionc's, reruniqne idct ordiiiaiiliir, ol
concalonanlnr in mente, ita corporis adeiiio- telleciu est altendanius, et oam , qualenùs
ncs, seu rerum imagines ad ainussim ordinaii- subslanlia est, concipiamus ,
quod dillicillimè
lur el concatenanliir in corpore. El cp. Ij :

(it, tum iniinila, unica et indivisibilis reperie-


Quoi aiilom ad monl<>m Immanam allinet
eam etiain parlcin nalurse esse censco, nempe tur. f Nam cùm vacunm in naturà non deiur,
quia slaUio , dari eliam in naliirâ potenliam 4 subslanlia corporea, qualenùs subslanlia,
inliuilaiii cogilandi; ({iiie i|uati.'iuib inlinita in
I non polesl babere partes rcaliter dislinclas
se coiiliiiellolam naturam objt'elivè, cl ciijus
cogilalioiips procedunt eodcm modo ac iia- I el consequenter non polest dividi : est illa
tura ejus idearum. Deindc menlem liun)anam < ul)i([ue eadem , noc partes in eàdem distin-
liane caindcm |)()lenliam staluo, non qiialciiù^
« guunlur, nisi quatenùs materiam diversi-
inllnilam el lolam naliiram porcipitMilcm
, ;

sed linilam nempo qualenùs tanlùm Imma-


,
< moilè alTeciam esse concipimus : unde ejus
nnm corpuâ pcrcipit, cl liûc ratione monteni « parles modaliler tanlùm distinguuntur, non
bumanam partcm cujusdam iniinili inlelleclùs
« .lulem rcaliter. Ex. g., aqtiam qualenùs aqua
si a lu 0.
Prnp. primée partis. « est, dividi concipiinus, ejusque partes ab
(2) 4 fi

(5 Ibii prop. liJ, ( l) Prop. 33, ibid. il) S«hol. ad prop. 2'.).
m DE EXISTENTIA DEI. tS2

invicem separari; at non quateniis sub- Secunda : < Ea res dicitur in suo |enere

est corporea, eatenùs enini (quia « finita, quae alià ejusdem nalnrae terminari
slanlia
vacuuni est impossibile neque separalur « potest. Ex. gr., corpus dicitur linilum, quia
)

neque dividitiir. Porrô aqiia, quaienùs « aliud semper majus concipimus. Sic cogitaiio

aqua generatur et cornimpitur : at j alià cogitalione terminatur atcorpus non ter- :


,

quateniis substanlia, nec generatur nec « minalur cogitalione, nec cogitaiio corpore. »

corrumpilur. » Ex hisce valdè raanilestum Ex hâc definitione sequilur, infinitum in suo

Spinosam in unicà suâ subslantià partes génère esse id quod alià re ejusdem naturse ter-
est,

reverà agnoscere, quse sint subjecla variarum minari non potcsl, seu de quo nulla res ejusdem

actionum seu raotùs, seu cogitationis ; alias nalur» negari potesl. El infinitum in omni gé-
quadralas , alias rolundas , alias motas in nère eril illud, quod nuUà alià re cujuscumque

orienlem, alias in occidenlem alias lœtas nalurne terminari polest, seu, de quo nulla res
;

negari potesl. Ergo Deus, qui est illud infinitum


alias tristes, etc., et in hoc soluminodô dissen-
lire ab aliis philosophis, quôd sennonem im- in omnigenere, est congeries omnium rerura.En

mutare velil, illasque partes niodos appellare


universum systema in unicà definitione. Dein-
,

propterea quôd illse unicani ubique cohœ- de ,


quamvis illara vocem, potest, adjecerit

renlem substantiam etïiciant, et non sint à se Spinosa ad fucum faciendum, illius tamen hic
invicem diversae , nisi propter diversitatem reverà sensus est : « Ea res diciiur finita in

modificationuni el singularem existenliam.Sae- « suo génère, quaî alià ejusdem naturse lermi-
piùs ipse communi formse loquendi sese ac- € nalur, > ut palet ex prop. 8 ; ex quà defini-

commodât, et in loco modo laudalo scribit :


tione directe sequitur substantiam extensam

t Quamvis hoc non esset, (id est, quamvis et maierialem esse infiniiam , neque vi créa-

« maleria non esset indivisibilis et ex partibus trice ,


quae diversœ naturœ est, posse finiri.

< conflaretur) nescio cur materia divinâ nalurà Certè haec definilio plané absurda est , cùm
« indigna esset, quandoquidem extra Deum finitum non definialur per causam finiludinis,

« nuUa substantia dari potesi , à quâ patcre- seu efficientem, seu formalem, et sit contra-

i lur Quare nullâ ratione dici polest sub- ria communi hominum intelligentiae. iNam

€ stantiam extensani divinâ natiirà indignam concipimus corpus aliquod finilumesse, etiara-

« esse, tametsi divisibilis su|iponalur, dum- si nulla alla corpora existèrent, aut etiam pos»

c modo œterna infinita concedatur. s


sent existere ; el etiam ex allerà parle concipi-

Systematis Spinos-e fDsdamenta. — Cùm mus rem infiniiam, etiamsi res finita ejusdem

nihil novi, prseler voces, referai Spinosae naturae genericae existât : nempe concipimus
doctrina, videamus jam an aitulerit aliquam intelligentiam seu cogilalionem infiniiam in
atheismo suis rationibus auelorilalem : an non Deo el linitam in mente hnmanâ.
Iota celebrilas systematis orta sit ex principio- Terlia : « Per substantiam inlelligo id quod
rum obscuritate et illâ admiralione quam in î in se est et per se concipiiur : hoc est, cujus
,

hominibus indoclis et levibus pariunt res re- « conceplus non indigcl conceptu alterius à
condit.ie , et à vulgi intelligcT»iià disjunclae. { quo Ibrmari debeat, »

Certè Spinosse principia, quse perseclara esse IIujus definilionis duplex sensus est : alius

dcberent, adeô sunt involiita, ut nulià aliû ra- gencralior, ut substanlia sit id quod in se est

tione possimus illa exponere, qiiàm explicari et perse concipiiur absquc conceplu, seu sub-
soient arcanœ notne et verba quocdam minus jecli cui inbaereat, seu causas à quâ producalur.
•usitata lingua? alicujus, uti diciiur, morluse : Aller sensus est minus generalis, ut substanlia
videlicet comparando loca varia , in quibus ca- sit id quod in se est et per se concipiiur sine
dem verba usm panlnr, sicriiic sensum ex ron- subjocto inba'sionis. Ilic poslerior est omnium
Conlantibus locis expromcndo. Hoc crgo modo pbilosopliorum, juxla quom substanlia alla po-
rem teniemus. lest esse creaia , alla increata. Sed non est
Definitiones. — Prima : » Per causam suî sensus Spinosrn : nam ad priorem sensum de-
< inlelligo id, ciijus cssentia involvil existcn- torminalur in propos, seeundâ, et in cor. prop.
I tiam, sive id, cujti» natura'non potcsl con- quart, et in scbolio ad prop, dec. In hâc ergo
« cipi, nisi existens. » definitione, assumit substantiam esse en s nc-
Satis ineptum est definire causam suî , quae cessarium et independens. Quaî positio uni-
•nuiia est : eus nccessarium non nisi valdè im- verssi doclrina; sununa est. Imô falsa est lia;c

propriè sic dici pote$t. definilio, si substantia consideretur relative ad


i85 DE VER A RELIGIONE. 184

modos 6U0S : nam substanlia neque exisiere < soluté infinitum est, ad ejus essentiam per-
nec concipi potest sine modis exislendi ; el per I tinet quidquid essentiam expiimit et nega-
modos existendi cognoscilur, sallom à nobis, c tionem nullam involvit. > Ilaîc definilio
qui renini essentias non habennis pcrspecias. rcspondet apiissimé delinilioni linili supra tra-
Qnarla : < Por allribulum inlelligo id quod dil;e, et ox ulràquc sequitur ens inlinitum esse
« intellectus de subsianlià percipil, lanquàni colleciionem omnium realiiaium.
« ejusdem essentiam consliluens. > Sepiima : € Ea res libéra diooiur, quae ex
Dillicilis est bujus definilionis sensiis. Nam i solà suse naiurje necossiiate cxisiil, àsesolâ
in definilione sexià et propositione nonà vide- i dcterminatur (
quamvis necessilalc pliysicà
lur disiiiigiiere allribulum à subsianlià; cùm c et ca;cà , ut prop. 17 ) ;
neccssaria aulein ,

illud nnilliplex, bœc unica diialur. At axiomale < seu poliùs coacla, qua; ab alio dcterminatur
primo et prop. quarlà et alibi allribulum cum < ad existendum et operandum cerlà et deler-
subsianlià confunditur : c Kxlra inieliecUim, « minatà ratione. r

€ inquit, nibil dalur praeier substantias et af- Singularis sanè liberlas, quse atomis Epicuri
« fectiones, id est, modos. > Exemplis qui- convenit!
tus utilur Spinosa, meliùs intelligitur, quid sit Octava : e Per aeiernitatem inlelligo ipsam
allribulum, quàin ex ojus dclinilionibus.EMen- f existenliam quatenùs ex solà rei aiternaede-
sio est allribulum , cogitalio est aitributiim < finitione necessariù sequi concipilur. »

unica;, quam admiitil , substaïUia; ; aliaquc in- î Explicatio. Talis enim existeniia ut aeter-
finiiaaltributaessesupponil,qu3e lamen nuliibi < na Veritas, sicul essentia concipilur, pro-
explicat. Videbimus modo ailributum in sysie- I ptereaque per durationem aut lempus expli-
male Spinosaî non esse ens reaie sed absira- , < cari non potest, tametsi duratio principio et
ciam mentis notionem. « fine carere concipiatur. > Est hœc definilio
Quinta : i Per modum inlelligo substantiae nccessariae existenti;c, non a;ternilatis, et ex
« aflectiones, sive id quod in alio est, per quod eâ sequitur nulia esse décréta aclerna, qua; ne-
« eiiam concipitur. i Clariùs exprimitur buic ccssaria non sinl.

definilio proj'. lo : i Modi sine subsianlià nec Axiomatn. — Prinmm : Omnia qiiœ sunt, tel

< esse nec concipi possunt ; » et in scholio ad in se, vel in alio sunt.

prop. 10 habet : i Per niodilicationem autem Verum est duplici sensu. 1° Omnia quae sunt,
« intelligo id quod in alio est, et cujus conce- vel existunt in se et independenler ab alio , vel
» plus a concoplu rei, in quâ est, formalur. > in alio, id est , dependenler à virtuie alterius.
Si exempla quidquam conferre possunt ad sen- 2" Omnia quae sunt, vel sunt in se, id est,
sum Spinosce pervidenduni, nosce corpora sunt subjecta, vel in alio, id est, sunt qualita-
omnia esse modos unicte substantiae quatenùs les subjecto inhaerentes. Sed falsuni est tertio
exlensœ, et mentes omnes esse modos ejusdem sensu , si intelligas omnia quae sunt esse in se
quatenùs cogitanlis; motum esse quoque mo- el independenlia, vel in alio, id est, cssequa-
dum corporis, id est, modum modi. lilates subjecto independenli inhaerentes ; et
.Manifestum est falsam esse definitionem hic obscurior sensus, est scnsus Spiuosae. Ex
sensu cxposilo : nam nedùm modus, uti dofini- quo sequitur nibil exisiere praeier substan-
lur à Spinosà, sine subsianlià non possit con- tiam in se et independentem, alque ejus modos.
cipi , contra substantiam non concipimus nisi Secundum : Id quod per aliud non pote&i con-
per modos. Ex corporibus arripimus notionem cipi, per se concipi débet.
substanlia; spiritaiis. Et etiam motus, qui apud Ambiguitatem habet propter voces per se.

Spinosam est modus modi, non includitur in Elsi non concipiamus quomodô materia creata
conceplu substanii;e corporeae, sed cslaliquid sit, tamcn non débet concipi ut increata.
reale substaniise corporeaî adjccium. Terlium : Ex data causa determina'.à neces-
Sexia :
«•
Per Deum inlelligo ens absolulé sarib sequitur effectus : et contra , si tmlla delur
t infiiiiiimi, lioc est, substantiam constauiem de termina ta causa, imposiibile est ut effectus se-
( inlinilis attributis ,
quorum unumquodque qualur.
« îelernam el inlinitam essentiam exprimil. » Ambiguum est. Verum quidem , ubi agilur
« Explicatio. Dico absolulé inlinilum, non de causis necessariis velaclualibus; falsum, si
1 autem in suo génère; quidquid enim in suo transferatur ad causas libéras et polentiales.
€ gonere tanlinn inlinilum est, inlinila de eo Ilisce existenlibus non necessarib sequilur ef-
f atlribula negare possumus quod autem ab- ; fectus, sed est solumraodô posùbilis.
i8S DE EXISTENTIA DEI. 186

Quartum : Effectùs cognitîo à cogtiitione cau- esse non posset. Nos verô ex aliâ parte dicimus

sœ dependet et eamdem invotvit. duas subslantins diversa habentes attribula ba-


Ambiguuni est. Ijnô verô, effectùs formali- bere communem relationem causse et effeclrts,

ler, ut aiunl , speclatus, involvit cogiiitionera et posse unam per aliam concipi , causani per

causœ siiœ, quia duo correlala suul simul co- effectum, crealorem per creaturam.
guiiione non verô efleclus nialerialiler spec-
: Ténia : « Quse rcs nihil commune inter se

latus. At prop. sexlà, et prop. 25, lioc sensu < habeiit, earum una alierius causa esse non
generali suniitur et concludilur niunduni non « poiest. »

posse esse crealum , si ejus conceptio non in- i Demonstratio. Si nihil commune cum se

volvat concopiioncin Dei. Ex hoc axiomate < invicem habent, ergo per axioma quintum
conjuncto cum definilionc sextà concludilur t nec per se invicem inlelligi possunt , aileôquc

omnes effectùs, cùm per causana suam conci- « per axioma quartum una alterius causa esse
piantur, esse niodos causse suae. i non potest. »

Quintum : Qiiœ niliil commune inter se invicem Axioma quartum et quintum captiosa sunt
habetU, etinm per se mvicem intetlîgi non pos- ut supra diximns : ergo et haic propositio. Ni-
sunt, sive conceptus timiis alterius conceptum non hil commune est inter iremorem nervorum op-
involvit. ticorumet visionem , aut quemvisalium molum
Anibiguum est ; veruni, si inlelligascomniu- in sensuum organis et sensationes : unum ta-
iiitatem relalionis et naturse genericae : qualem men alterius causa est, vel moralis sou occa-
adniiltinius inter menlem omnipolentem et sionalis , vel pbysica. Nihil commune est inter

res creatas. Faisum verô est, si inlelligas com- vim molricem , vel volilionem mentis et mem-
niunitatem natura; spécifie*. Nam elsi causse brorum motum, experimur lamen hune motum
et effectùs non sit eadcni specifica natura , v. esse earum causarura effeclum. bic quamvis

g., intelligcntise et mundi, tamen ex ordinc inter corpora et vim creatricem nihil commune

mundi intelligentise coUigo existentiam. Quam- concipiam, cùm cogito eorum attribuia, ta-
vis corporuni Iranslatio sit diversoe natura; à men banc illorum causam esse inlelligo. Imô
vi motrice , ex corporuni tamen iranslatione idem admittenduni est in ipso Spinosae syste-

coUigo existentiam vis niolricis. niale, in quo natura nalurala, ad qucm juxta
Sextum : Idea vera débet cum suo idealo con- Spinosam pertinent omnia corpora et omuis
venir e. intelleclus, seu finitus, seu infinitus ,
produ-
Faisum esteo sensu , quo illud interpretatur cilur à nalurà naturante ,
quse non majorem
Spinosa , sed ad rem nostram non perlinet fal- habet analogiam cum natura naturante ,
quàni
laciam aperire. canis signum cœleste , et canis animal lalrans.
Septimum : Quidquid ut non existens potest Soilicet Spinosa in natura naturante niliil con-
concipi, ejus essenlia non involvit existentiam. cipit, pr;eler vim csecamprocreatricem omnium
Propositio.nes. — Prima : « Substanlia prior modorum corporeorum et spiritualium , finiio-

I est n;itur.i suis affeclionibus. Denionslratio runi et iiilinitorum, nicnlium inimanarum et


i palet ex dcliiiilioiie leriià et quintâ. i iriloUeclùs divini. Iheret ergo in iisdem dilli-

Substanlia neque esse, neqiie concipi polcsl cul'.alibus quas nobis objiiit.

sinemodo existendi ; ergo non est prior natura Quarta : « Duœ aut plures res distincla;, vel
modo suo. < inter se distinguuniur ex diversiiate attribu-
Sccwnda : « Duse subslantiaî diversa ba- t loruni, vel ex diversiiate affeciionum. »

I bonles altril)nla niliil inter se commune lia- « Demonstratio. Omnia quse sunt, vel in se,

f bent. I < vel in alio sunt, per axioma primum : hoc


« Demonstratio patel ex definitione lertià. i est, per deliiiitioncm tcriiam et qiiintani

« Unaquaeque cnim débet esse et per se con- t extra intelltcluin niliil dalur pra;ter subsian-
t cipi , sive conceplus uniusconceptumalterius < lias, eariiiiidi'inque affecliones; nihil ergo
non involvit. » « extra iniclleclum datur per quod plures res
In falsâ vel captiosâ definitione non potest I distingui possunt prsfater substaiitias (sive
poni nisi falsa vel capliosa proposilio. Seusus « quod idem est per ilffniilionem quarlam)
hic est : Dens et maieria si cssent diia; sub- « earum allribula, caruiiiquc allcctiiines. d

stanlise diversa habentes aitribiita, uli vulgô Falsa est hsRC propositio, quia maniiVstnra
putatur, niliil iiiler se commune habcreni , id est res non laniùm distingui per diversitatem
est, ut juo<lô vidcbimus, una alterius causja atlributorunj et aU'ociionum , scd cliam per 80-
Î)E VEKA RELIGÏONE. i88

paralam cxistcntiara : circuUis A et circuliisR, t Demonstratio. Substantiâ unius attributi,


non nisi unica existit, per proposiiionem
èo ipso quôd separatim existant, diversi sunt. i

Ipsius spaiii et loniporis parles quamvis siniil- ,


< quintam; ad ipsius naturam perlinet existerc,
lainen dislinolani exislentiain f per proposiiionem seplimam : erit ergo ipsius
Ynnx, !ial>ent :

natura vel fiiiila vel infinita. Al non linita;


et sine dubio in b^pinosae unicà suhstanlià iiifi-
I

tiîlè exlensâ parles adiniltondai sunt distincte


< nam per derniitionem secundam débet ter-

èl divers*, nlsi conimnnem loquendi forniam i minari ab aliû ejusdem naiurœ, quae etiam

et coinmiineni sensnn) (jiiis aspernari volit. I necessariô debiH exislere ,


per proposiiionem

Qulnta : « In rernin naliirà non possuntdari « seplimam. Adeùque dareniur duae subslan-

( duae aut plures substanlice ejusdem naturaj I tiae ejusdem atlribuli : quod est absurdum,

( sive altribull. » < per proposiiionem quintam. Existet ergo in-

« Demonstratio. Sidarenlurpluresdistinclse, « finita. »

< deberenl inler se dislinpiiii, vcl ex divorsi- Nona : j Quô plus realilatisaul esse unaquae-

f taie aliributoruni , vel ex diversilale affectio- < que res babet , eô plura atlributa ipsi com-
4 num per proposiiionem qnartam. Non ex
,
< pelunt. »

( diversilate atiributorum, quia snpponuntur î Demonstratio palet ex dellnitione quar-

t ejusdem esse naiura; sive atlribuli. At si ex « là. »

« diversltate afleciionunitanlùmdislinguuntur, Décima : « Unumquodque unius substantiae

« cùni subslanlia sit prier suis aflectionibus < aitribiilum per se concipi dcbel. j

« per proposiiionem primam, deposllis ergo j Domonslralio. Attribulum est id quod in-

I affeclionibus et in se consideraia ,
boc est i lelleclus de substantiâ percipit lanquàm ejus

t per dcfinitionem tertiam et qnartam verè ,


f essentiam conslituens per dcfinitionem qual"-

t considerata, non poterit concipi ab aliâ dis- I tam. Adeôque per definilionem tertiam pei"

f tingui : hoc est ,


per proposiiionem proece- f se concipi débet, i

I dentemnonpoterunldari plnros, scd tanlùm Hanc proposiiionem addidit Spinosa, ut

t una. » obviàm iret Carlcsii argumento , in quo ex


Haec proposiiio in priori posila est; confun- diversilate conceptuum, quibus extensio et

dit Spinosa notioncs maxime communes, seu cogitaiio apprebenduntur, concluditur rem
potiùs formam loquendi mutât; cas res solum- extensam et remcogiiantem esse entia diversa:
modo distinctas esse vult, quce habent diver- cùmque illam ponat in duabus defmilronibus
sam essentiam;cùmaliiomncsillasdistinguunt, pro lubilu conlictis , manifeslum est hic esse

quœ babent diversam exisleniiam. petilionem principii. Si slemus defmitioni sub-

Sexla : « l'na subsianlia non potcst produci stantiae tradilae à Spinosa, sequelur extensio-

f ab ali:^ substantiâ. » nem esse substantiam ,


quia per se concipitur :

< Demonstratio. In rerum naturâ non pos- et cogilationem esse substantiam, quia per se

« sunt dari duae substantiae ejusdem attribut!, concipitur : et juxta axioma quintum bas sub-
I per proposiiionem prsecedcnlem , boc est, stanlias nibil commune inler sehabere, quia
I per proposiiionem secundam ,
qnae aUqiiid conceplus unius conceplum alteriusnou involvit.

€ inler se commune babent. Adeôque per pro- Undecima : i Deus sive subsianlia conslans

I positionem lerliam una aherius causa esse I infmilis allribulis ,


quorum unumquodque
< nequit , sive una ab alià produci nequit. » f aeternam et infinitam essentiam exprimit,

Proposiiio baec dediicilur ex tribus f;«Isis I « necessariô existit. i

propositionibus : et eadem est vanilas seijift'u- « Demonstratio. Si negas, concipe,si fieri

tium omnium. c poiest , Deum non exislere. Ergo per axioma


Seplima : ( Ad naturam subsianlia? perlinet « septimum ejns cssentia non involvit exislen-

< exisiero. » * liam. Alqui lioc per proposiiionem seplimam

« Df^monslratio. Subsianlia no!» poiest pro- < est absurdum. Ergo Deus necessariô exi-

f duci ab aliâ ,
per proposiiionem praeceden- I stit. >

i tem ; erit iiaque causa suî, id est, per defini- Duodecima : « Nullum substantiae attribulum
< lioncm primam , ipsius ess'-ntia involvit « poiest verèconcipi, ex quo sequatur substan-
< necessariù exisleniiam , siveadejus naturam t liam possedividi. >

< perlinet exislere. » < Demonstratio. Partes enim in quas sub-


Oclava : i Omnis subsianlia est neccssariô f stanlia, sic concepta, divideretur, vel na-

c inrinlta. » < turam substanti?e reiinebuni, vel non. Si


\w DE EXrSTENri DEI. Î90

I pnmum , tuni per proposilionein oclavam « manifesta esse débet, si modo ad boc aiien-

« unaquaeque pars debebit esse inlinila, et por « dal, quôd dalâ èujuscumque rei definitione

€ proposiiionem sexlam causa suî, et perpro- i plures proprielates concludit, quae reverà ex
€ positionem quinlam constare débet ex diverse i câdem (hoc est, ipsà reiessenliâ) necessariô
« atiributo, adeôque ex unâ subslantià pliires « sequunlur, et eô plures, quô plus realilalis

t consiiiui poterunt, qiiod per propositionem « rei definitio exprimit, hoc est quô plus rea-
( sextani est absurduni. Adde quôd parles per 1 litatis rei definilse essenlia involvit. Cùm
< proposiiionem secundam nihil commune cum < autem natura divina infinita absolutè atlri^

i suo toto haberent, et lotum per definiiioncm « buta babeat, por definitionem sextam ,
quo^
( quartam et propositionem decimam absque i rum etiam unumquodque infinitam essen-

I suis partibus, et esse et concipi possel, quod « tiam in suo génère exprimit, ex ejusdem
I al)surdum esse nemo dubitare poierit. Si au- « ergo necessiiate infinita infinitis modis (hoc
« tenisecundum ponatur, quôd scilicet parles « est, omnia quae sub intellectum inflnitum
< naluram substanliae non relinebunl ergo : € cadere possunt), necessariô sequi del>ent. >

« ciim tota substantia in aequales partes esset Omnia bîc assumit Spinosa sine ullà proba-
« divisa, naturam substantias amiilerei et esse tione.
« desineret ; quod per propositionem sepiimam Yigesima nona : « In rerum naturâ nullum
f est absurdum. i « datur conlingens; sed omnia ex necessiiate
Décima lertia : < Substantia absohitè infinita « divinae naturae deierminala sunt ad cerlo
f est indivisibilis. » f modo exislendum et operandum. i

Demonslralio eadem est quse propositionis CoNFiiTATio sYSTEMATis Spinos/E. — Rcvocari


duodecimae. Addit : « Ex bis sequitur, nuilam potest Spinos* doclrina ad proposiliones treSi
t substaniiam corpoream, quatenùs substantia I Prima est unicam exislere substaniiam, exten-
< est, essedivisibilem. » sam et cogitantem, ex cujus nalurali vi et ef-

Décima quaria : « Proeter Deum nulla dari


I ficienliâ, sed caecâ et brutâ, omnia intra se

< neque concipi potest substantia. > producuntur necessariô, ita ut nihil detur
I Demonslratio. Cùm Deus sit ens absolutè conlingens, sed omnia deierminala sint ex ne-
i infinitum, de quo nullum attribuium, quod cessiiate nalurali ad certo modo exislendum
< essentiam substantire exprimit , negari po- et operandum. Secunda est, banc substaniiam
« lest per defmiiionem sextam , isque necessa- unicam nullas habere parles et esse plané in-

I riô existât per propositionem undecimam : divisibilem et immulabilem. Terlia est, hanc
f si aliqua substantia praeter Deum daretur , substaniiam esse summè perfectam, quôd Con-
< ea explicari dcberet per aliquod aliribulum tineal omnem realilalem, omnes modos entis»
c Dei, sicque duse substaniiœejusdem attributi Prima propositio conlinel docirinam omnium
< existèrent, quod per propositionem quinlam atheorum , et directe confutatur omnibus ar-
I est absurdum ; aderque nulla substantia ex- gumenlis, seu moralibus, seu pliysicis , seil

< tra Deum dari potest, et consequenler con- metaphysicis ,


quae haclenùs explicala sunt.
€ cipi nam
; si posset concipi, deberet necessa- Confulabitur etiam in sequentibus hujus ope-
< riô concipi ut existens.Alqui boc per primam ris partibus , specialim verô , in arliculis de
f parteni hnjus demonstrationisestaljsurdum. Immensitate Dei, ubi oslendemus extensionem
i Ergoexlra Deum nulla dari , neque concipi et cogiiaiionem in eoilem subjecto consislerè
f potest substantia. » non posse ; de Liberlate Dei, ubi conficiemus
Pcrgil : I Hinc clarissimè sequitur 1" Deum omnia in rerum universilate esse arbilrariè
M esse unicum hoo est per definitionem sex-
; consliluta; de Attributis Dei moralibus, quae
€ tam in rerum tiaturâ nonnisi unam sub-
, cum necessiiate illâ ferrrA et caecà exislere
< slantiam d!iri,raiiiqueabsolulèin(initam esse. nequeunl; et ubi de Liberlate hominis et iege
< Sequitur 2" rem extensam et rem cogitan- naturali.
i tem, vol Dei altributa esse, vel per axioma Secunda et terlia propositio formam lo-
f primum adectiones atlributorum Dei. i quendi continent Spinosa; propriam , quam si

; Décima soxia : « ïix necessilate divinae na- ostenderimus non lanlùm esse abhorrenlem à
t turrc, inlinila inliiiitis modis, hoc est omnia communi sermone , sed alienam ab omni ra-
-< quse sub intellectum inflniium cadere pos- lione, cril cerlè Spinosae syslemaex omni parle
4 sunt, sequi debent. > confulalum.
: I Demonslralio. Hxc propositio unicuique
iM DE VEHA KELIGIO^E 192
Propositio prima. queunl : v. g., si finila exlensio A moveatur
Vnica Spinosœ subslmUia cogilaus et crlensa versus orienlcm, et alla exlensio (inita B mo-
composita est ex parlib'is realiter dislinciis ,
veaiur versus occidenlom , negat communis
divisibilis est et mntabilis, et conscquenter uoii boniinum iiitclligenlia A esse B, quia lune mo-
est eus necessarium propter rationes in argii- verclur eotlom lempore in contrarias parles ,

mentis superioribus allalas. quod est absurdum. Alqui Spinosa in Deo


Probatio. — 1" Ul principiis Spinosae ular : agnoscit modos cjnsmodi indnitos, conlrarios
I SiibsUuilia esl id cujiis concepUis non indi- et incompalibiles. Eigo necesse est ul illos dis-
f got concopln nlloriusà qiio furniari dobeat. b tribuai in jiarles diversas unicœ suae subslan-
Âlqui juKla cunuleni Spinosam cogilatio nun lia;. Et reverà, quamvis placuerit Spinoscc
indiget conccplu exlensionis, à qiio (ormari varias parles substaniiiie nnicae modos appcl-
dcbcat, scd per se concipilur : sic quoqneex- lare , illis modis tribuit ca omnia quîc nos
icnsio non indiget concoptu cogitaiionis à qiio tribiiimus parlibus, separatam existentiam,
formari debeat. Ergo extcnsio el cogiialiosnnl elTicicnliam propriam , cerlas aJl'ectiones par-
duae substanlise. Imô bujusmodt atiribuia licniares seu modos, ul palet ex proposilione2G :

qu3C pcr se concipinntur inlinila agnoscit in « Quodcunique singularc , sive quaevis rcs ,

Deo Spinosa. Ergo vel lalsa est subslanliae de- « i\nx linila csl et doterniinatam habetexislen-
finilio, vel infinit;« sunl substantiie. < liaui, non potest existere nec ad operaiulinn
Ilanc objeclionem in scbolio ad proposilio- 4 determinari, nisi ad exislendum et operan-
neni decimain praeoccupare voluil, ubi sic Ic- « duin delerminetur ab alià causa, quse eliam
ginuis : « Ex bis apparel quôd ,
qnamvis duo « lir)ita est et delerminatam babet exisleniiam,
« aiiribuia reaUler disiincia concipianlnr, non < el riirsùs biec causa non polesl eliam exi-
I possumus lamen indc concludcre ipsa duo « slere, neque ad operandum determinari
« enlia, sive duas subslaniias consliiuere. » « nisi ab alià, quae eliam lînita est et delermi>
Quidni? i Quia id est de naturâ subslanliae ut « naiam babet exisleniiam, delerminetur ad
I ununiquodi[ue ejus allribulorum per se con- « exislendum et operandum, et sic in infini-

{ cipialur, quandoquideni oninia, quiC liabet 1 tum. j Et parle secundà inter praevias deli-
f simul in ipsà seniper fuerunt, nec unun» ab nitiones bœc seplima est : c Per res singulares,
« alio produci poluit, sed ununiquodque leali- < inlelligo res qucc finitae sunt et delermina-
« talcni seu esse suijslaniiae expriniit. » Hoc < tani babenl existentiam. Quôd si plura indi-
eôdeni redit, ac si dixissel : Nolo agnoscere î vidua in nnâ actione ita concurranl , ut
plures parles subslantiaies esse realiter dislin- « oninia simul uniusell'ectùs sint causa, eadem
cias, si simul scmper conjuncla; fuerinl, neqiie i omnia calenùs, ut unam rem singularem
una lueril ab aliâ producla, el unaqua^que rea- « considi^ro. » Et axioma quarlum ibidem csl:
lilatem substantiie exprimai. Potest cerlè Spi- c Nos corpus quoddam muUis modis affici sen-
nosa reruni nomina mutare pro arbilrio , scd i limus. » Inepte ergo solummodô formam
hàc mutai ione cxistimtre se novain doclrinain loquendi imnmtavit, dùm partes subslanliae
condcre, eainque demonstrare, bominis deli- moib>s appidlal, eosdonhpie contra communem
ranlis est. In eodem scbolio babei : « Si ([iiis seiisuni aiiorum modorum subjecla efficit.

« aulem janiquœrit, ex quo ergo signo divor- 5" Expcndamus rationes, quibus Spinosa
< silalem subslanliarinn polerimusdignoscere, subslanliae exlensae et modorum inlinila varie-

f légat seipientes propositioncs, qua;osteii(luiit late distinclae indivisibililatem condrmavit.


( in rerum naturà nonnisi unicam sid>s(anliani l'rimô bnjns indivisibililatis ba;c legitur de-
I existere , eanique absolulè infinitam esse, monslratio propos. 15 : « Si enim divisibilis

1 quapropler id signum frustra quaereretur. i < essct, parles in quas divideretur, vel naturam
Quod eôdem redit, acsi dixissel nulluni babeii '.
subslanliae absolulè inbnilx retinebunt, vel
laie signum. El reverà nullum aliud signum < non. Si primùm, dabuntur ergo plures sub-
praeler conceplnm claruin realis dislinclionis i siantiae ejusdem naturae, quod per proposi-
esse polesl. Quod signum nunc admitlere ,
i tionem quinlam est absurdum. » Sed supra
nunc non adniilierc , liomini? est ridicule sc- ostondimus proposiiionem quartam, in quâ bœe
cum dissentieniis. denionstratio ponilur, esse falsam. Secundo.
2° In illà subslantiâ sunt partes rcaliter dis- In sciiolio ad eamdem proj)Ositionem inveni-
tinct*, uiji sunt nioJilicaliones contraria; el nius iianc aliam dcmonslralioncm : « Quôd
répugnantes quae in cûdem parle esse ne- < subslantiâ sil indivisLbilis, simpliciùs ex hoc
195 DE EXISTENTIA DEI. i94
« solo intelligitur, qiiôd nalura substanliae non « abstractc scilicet sive superficialiter, prout
« polcsl concipi, nisi inllnila; et qiiôil per ( nempe ipsam iniaginamur ; vel ut subsianlia,
s pailem subsianliac nihil aliud polesl inlelligi I quod à solo inlelicclu ht. Si itaquead quan-
< quàm subsianlia finila, quod pcr proposilio- « litalem attend.inius, prout in imaginalione
« iieni octavam manifeslam contradiclionem s est, quod sœpèet faciliùs à nohis ht, reperie-
« iniplicat. » Proposilio quarta deduciliir ex « lur iinila, divisibilis et ex parlibus conllata
;

propositionibus evidenler falsis et lemerè as- < si aulem ad ipsam, prout in inielleclu est,
sumplis : fidenler adversari comniiini omnium « aliendamus,eteam, qualenùs subsianlia est,
intedigenlioc, hoc apud Spinosani est dcnion- « concipianuis, quod difiicillimè fit, lum ut jam
slrare. Terliô. In scbolio ad proposilioncm 15 « salis demonstravimus, inlinila, unica et in-
Iiabet : t Non minus absurdum est poneic, 4 divisibilis reperielur. Quod omnibus ,
qui in-
« quôd subsianlia corporea ex corporibus sive 4 ter imaginalionem elintelleclum distinguere
s parlibus componatur, quàm quôd corpus ex < sciveriut,salis manif'.slum eril; prœcipuè

« siiperficiebus , superficies ex liiicis , lineai « si ad hoc cliani atlendalur, quod maleria


« dcnique ex punciis eompouantur. s Quis hoc « ubiquc eadem est, nec parles in eâdem dis-
concedel Spinosœ, non esse dilliciliorein cogi- « linguuulur, nisi qualenùs maleriam diversi-
taiionem puiicti nialhemalici ,
quàm corporis « mode affoclam esse concipinius, unde ejus
solidi, aut non niagis repngnare, ut sui)Slanlia « partes modaliler tanlùm dislinguuntur, non
corporea ex punciis inexiensis, quàm ex par- « aulem realiler. Ex. gr., aquam, qualenùs
libus extensis componatur. Quarto. Pergil ibi- « aqua est, dividi concipimus, ejusque parles
dem: 1 Alque hoc omnes, qui claram ralionem « ab invicem separari; al non, qualenùs sub-
« infallibiiem esse sciunt, faieri del)enl , et i stanlia est corporea : eatenùs enim neque
« inprimis ii
,
qui neganl dari vacuum. Nam « separalur, ncque dividiiur. Porrôaqua, qua-
i si subsianlia corporea ila posset dividi , ut « tenus aqua, generalur et corrumpiiur; at
< ejus parles realiter dislincla; essent , cur < qualenùs subsianlia, nec generalur, neccor-
« ergo una pars non possel annihilari, manen- « rumpiliir. > At vanissima est hac distinclio :

« tibus reliquis, ut anle , iuler se connexis ? nam subsianlia unica considerata per intelle-
I El cur onuies ila aptari debent, ne delur ciuni en pura abstraclio menlalis nullum ha-
« vacuum? Sanè rerum, quœ realiter ab invi- bens objeclum reale. Subsianlia considerata
i ceni dislinctae sunt, una sine alià esse et in per intelleciuni est subsianlia sine modo exi-
t suo siaiu manere potest. Ciim igilur vacuum stenliK. Alqui subsianlia exislere non potest
« in naturà non delur, scd omnes parles ila sine modo exislendi. Seu quod eôdem redit,
« concurrere debent , ne delur vacuum , sequi- nullœ res existunt nisi res singulares , nulla;
« tur hinc eliam easdem non posse realiter cogilaiiones nisi singulares, nuih motus nisi
« disliiigui, hoc est, subslanliam corporeau) , singulares, juxia proposilioncm 28 primai par-
t qualenùs subsianlia est, non posse dividi. i lis. El juxla axioma 5 secundœ partis nullas
Estne hominis prudcntis ponere sentenliam res singulares praiier corpora et cogilandi mo-
lam abhorrentcm à communi omnium inlolli- dos percipimus, qu;B omnia pertinent ad na-
gentià in o{»inione lam inrertà et explosa à luram naluralam juxla scholium propos. "29, et
maximà parte physicorum, (jui sine vacuo mo- concipiunlur per imaginalionem. Quid ergo
lum exislere non posse contendunl?Sedquid- eiit nalura nalurans, quai concipilur per in-
quid sit de hàc controvcrsià, manifcstum Obl lellcctum? An subsianlia sine modo cl sine
maleriam lam esse parlibus distinclaui, in sy- aliribulis? Sed nulla lalis esse nec concipi
stemale Carlesii, qui vacuum negat, quàui in potest. An subsianlia cum vi motrice vel vi
syslemate Ncwtoni vacuum admitleniis, quia cogilandi? At juxla Spinosani propos. 28, jam
in utroque corpora omnia, v. g., sol et luna laudatà, nulla est in iinicà suà subsianlia lacul-
separatam habent et independentem à se mu- las, nihil praUer aciuales motus et cogilaiiones.
luo existenliam , nec magis idenlificantur pcr lu scliolio ad propos. parle secundà scribit:
'18,

inlerjeclum sethcr, quàm per vacuum inicrpo- « Eodt ni modo denionslralur in mente nullani
silum. Quinlô. Tandem omnes objecliones ibi- « dari facullatem ;d»S()liilam iMlclligciidi , cu-
dem sic pr.x'occupal : i Si quis lameii jam qurc- « pieodi; unde hcipiilur bas et hiniilcs Caculla-
« rat cur non ex nalurà ila proponsi simus ad tes, vel prorsùs liciiiias, vel nihil
«
esse praetcr
( dividendam quanlitatcm , ei respoudoo, (piùd enlia meiaphysica sive universalia, quae
< , ex
( quantilas duobus modis à nobis concipilur, pariicularibus lormare solenms.
« t Ratura ergo
lîftj
DE VERA RELIGIONB. \m
nalurans, quaienùs dislinguiliir à naiurâ nalu- I ponit; imperfeclio aulein contra eamdeni

ralà, est pura absiracUo menlalis. « tollit, adeôque de nullius rei exisienlià cer-
esse possumus, quàm de existentià
Propositio h. — Snbstantia imica Spinosœ non
I

t
liores

cutis absolulé inlinili seu perfecti , hoc est,


est ens infinité perfectum.
« Dei. Nam quandoquidem ejus essenlia om-
PRonvTio. — 1" Subslanlia uiiica Spinosse ( nein imperfeclionem secludit , absolutamque
vel dicerelur infinité perfecla, quatenùs est e pcrfeclionem involvit,eo ipsoomnem causam
naturans et concipitur per inlellectum, vel i dubilandideipsius existentià tollit, summam-
quatenùs est nalnrala et concipitur per in)agr- i que (le eâdem ceriiiudinem dat; quod me-
nationem : sed neulrum dici poiest. Naiura « diocriter atiendenti perspicuum fore credo.»
naturans nullam habei facultaleni, nullani vim, Hscc pronuniiat de naturà naturanle, cui nul-
nullum niodum, ut nioilô dictum est; niliil est lum concedit , neque inlellectum , neque vo-
aliud quàni abstracia idea subs(anti;K vol ex- lunlalen), neque ulh.m omninù l'acullalem ; et

teiisionis cuni abslractà ideà cogttalionis et cujus nomine, quatenùs dividitur à nalurâ na-

virlum, quae actualiier laniùm existunt in na- turatà, nihil intelligere possumus prœter ex-
turâ naturatà. Atqui idea abstracia nullum lia- tensionem inlinitam , cui essentise loco tribuit

bens objecluni acluale non est cerlè ens infi- polentiam : nam hœc est propos. 51 : < Dei po-

nité perfectum, sed ens rationis. Ncqiie natura « tenlia est ipsa ipsius essenlia. > Cujus propo-
naturatà, quae reverà sola actualiier existit sitionis banc singularem iradit demonslratio-

est ens infinité perfectum. Nam Spinosa in nem : « Ex solâ enim necessitate Dei essentiae

scbolio ad propos. 15 docel exlensioneni cor- j sequiliir Dciim esse causam suî, per propos.
poreani non conslare ex partibus, quia parles « 11, et omnium rerum per propos. 16. Ergo
fmiiae infinilum componere nequount. Ahjui « poienlia Dei, quâ ipse et omnia sunt et

naturae naturatà; niodi sunt flniti. Ergo infini- « agunt, est ipsa ipsius essentia. > At quid
tum nequeunt constituere. esse poiest baec poienlia, quae est causa Dei et
2° Ens infinité perfectum illud dicero sole- omnium rcrum, quae non est vis motrix, nec

mus, quod habet omnes perfecliones in infinilo vis cogilaiidi, nec uUo modo babet rationem
gradu, scientiani, bonitatem,oninipoieniiam facullalis? Si iillus sensus tam obscuro ser-

liberlatem imperium, quod nullas ex alià


; moni iribuendus sit, dicendum crit Spinosam
parte babet imporfectioncs. Atqui juxla Spino- per polenliam illam causam Dei et omnium
sam unica subslanlia quovis modo coiisideiclur rerum inielligere necessilaiem exislendi, quam
non babet illas perfecliones, nisi nomine, ut scbolaslici plerique vocimt gradiim conslitutî-

patet ex superiori expositione : babet verô om- vnm divina; essenliae , et quam quidam metà-
nes imperfectiones corporum et spirituum , pliysici aniecedentem vocant, atque exislentiae

cùm ex illis conlletur ; in Deo existunt omnes Dei causam formalem. Adeôque extensio ne-
iigura! motusque corporum omnes sensationes ; cessaria considerala sine ullis aliis perfectioni-

etiam molestissinKE animorum quas omnes , bus erit ens infinité perfectum. Hoc tueri, quid
imperfectiones à Deo non aniovet Spinosa nisi aliud est quàm insanire ?
per vanissimam illam dislinclioneni nalunie H;ec naiura nalurans producil juxla Spi-
naturantis et nalur* naturatà;; vol subslanlia; nosam naluram naluralam. \idoamus ,
quo
concept» per intellecium et per imaginatio- sensu buic summa perfeclio Iribul possit, quo
neni. Sed profectô cùm naiura naturans, seu modo natura; hujus naluralae accessione, una

subslanlia concepla per inlt'lleclum , sil pura naiura efiiei possit perfeclissima. Slatuil pro-

mentis abslractio, seu, ut ejus verbis uiar, res pos. 16 : « Ex necessitate divinae naturae, in-

factitia et ens melaphysicum ac universalc , I finiia infinilis modis (hoc est, omnia qua;
quod ex particularibus elTormare solennis , si « sub intellecium inflnitum eadere possunl)

nullas habeat imperfectiones, nullas babcbit t secpii debeni. t Cujus propositionis demon-
eliam perfecliones. slraiio supra descripia est ; iiaec summa est:

Ndiilominùs Spinosa omnibus fermé argu- i Enlis necessarii infinila realitas est. Ergo
menlis meiapbysicis supra tradilis utitur ad i ex ejus nalurâ infinila infinilis modis sequt
demonslrandam summam pcrfeclionem suae « debout : id est , sequi debenl omnes afTeclio-

unicae subslanli?e per intellecium conceijlre, et « nos possibiles corporo;^e et spiritalcs. »

in scholioad projws. sic oncludil : « l'erfoctio Concedimus antecedenlem proposiiionem.


i igilur roi existentiam non tollit, sed contra Ens necessariuni sine dubio babet infiniiam
m D£ EXISTEiNTlà DEL
4° Spinosa;,
i9S

rcalitaiem; conlinct formaliier omnes perfe- reorum ;


3* Immaterialistarura ;

ciiones , ut loquuntur scholastici , simpliciter seu Panlbeislarum. Academici mundum esse

simplices, et quae suiil raeliores ipsae quàm aelernum coniendebant, quorum opiniones
non ipsae ,
quœ nullam habent adjunciara ini- sufflcienter exponit auclor et confulavit, su-
perfeclioneni , nec aliani perfcclioneni majo- pra in argum. quarto ex novilale mundi illato.

rein aut œqualem excludunt. ConLinet cliam Principia quidem contra epicureos in argu-
enainenler et virlualiter omnes perrectiunes mento quinlo stabilivii idem auclor; non
simplices, quœ non sunt meliores ipsœ ,
quàm tamen sysiema eorum exposuit, nec salis di-
non ipsae, vel quae imperfecti quidpiain liabent recte curavit impugnare de immaierialistis ;

adjunctum, vel opponunlur perfectionibus ex- verô silel. Panlbeismum denique ad Spinosae
cellenlioribus : bas, inquam, conlinet cogita lio- theoriam suo tempore celebratam reduxisse

ne et polentià.Nulloaliomodo evolvere ideam videtur. Porrô , ut his aliquantisper supplea-

enlis infinité perfeclipossumus, quàm accumu- mus omissis, primùm adnoiabin)us duplici ge-

lando ex unà parie oranemveram peifeclionem; nerali modo albeislicam pcstem prodire :

et ex altéra parle omnem imperleclionem et 1° Deum è medio rerum exislenlium lollen-

liraitationem excludendo. Sed negamus ex in- do, adeô ul mundus pnosens sive necessa-
finitâDei realitate, inUnitainfiuitismodis sequi riô ab œlerno , sive fortuilo ab alomis exis-

ad sensum Spinosae , ila ut deillo nibil negari tere dicalur; quod proprium est atheorum
malcrialistarum 2°
possit. Nam 1° Spinosa de Deo suoquàmpluri- praesertira ; nibil praeier

ma negat et ea quae maximam continent perl'e- Deum affirmando, seu quaecumque exisienlia

clionem ,
quae nisi Deo negaret, inutile foret ei Deum esse; bine panlheismi nomen huic sy-

tribuere gradus enlis finilos. Negat in Deo slemali Iribulum ,


quod figmentum immate-
existere intelligenliam iufinilam, sapieniiam ,
rialislis solcl arridere. Ad aibeos prinii gene-

bonitalem , oninipolenliam , libertalem , elc. ris maxime pertin: nt Academici et Epicurei.

quas perCecliones cùm Deo iribuamus, inutile Panlbcismus verô sese formis prodit non pau-
est tribuere ideas, voliliones, vires humanas, cis, quas tamen ad duas contrabi posse aibi-

et alios quosvis definilos gradus enlis. 2" Cùm tramur : vel enim ens primum exislil à quo
Spinosa nos jubet concipere ens perfectum, ut caetera variis modis emanùrunt, (juod polissi-

ens infinilum exlensivè, non intensive : loco mùm apud Indos , ac deinceps apud Gnosticos

unius enlis ponil colleclionem enlium innu- invaluil; vel quisque id admitlere débet, nibil

merabilium cum diversis et disiinctis existen- praîler seipsum esse. Alque universilaicm

tiis, quarum una non supponil aliam. Finge mundi sibi appareniis nonnisi suae cogiiaiio-

atomos Epicuri numéro infiniias liabere omnes nis pbaenomena exbibere, quod deliramenlum
istas perlecliones simplices corporum el mcn- apudhodiernos panlbcislas frequentiùsoblinet.
tium; unam essequadralam, rolundam aliam, Spinosa materialismum cum panUieislioà opi-
aliam triangularem, etc.; unam habere unum nione consociare inlcndit cùm uniram sub-
,

gradum velocitalis, aliam duos, aliam 1res, elc, stanliam exlensam fingeret, ex quà rerum

aliam laetam , aliam trislcm, aliam juslam, deducit universilalem quasi per emanationem
aliam injuslam, etc. Quis enim menlis coinpos ideologicam, ul ila dicain, more goomelrorum
dixeril islam discordcm muliiludincm alomo- ad fucum argumentauilo; tanlà vero cum ob-
rum esse unum ens in génère perfectionis iuU- scuritate, ul certè magis ille impius sui syste-
nilum ? 5" llaic idea enlis finili exlensivè ba- malis moralis licenlià effrcnalâ nocucrit

bet omnes dillicullales; qux adjunclai sunt quàm abblraclà aUpie ininlelligiliili llieoriâ.

cxlensioni infinitu;, tcmpori infiniio, numéro De sysiemale Spinosai salis dissoruil auclor
infinilo, quai longé majores sunt, quàm quai Pantbeisnii liun Indorum, tum Gnoslicoruui
adjuiiclat' sunt ideai enlis pcrlccli intensive. exposilionem conlraclam vide in opère inscri-
4" Supra coniecimus pcri'eclioncs simplices, plo : Précis de l'histoire de lu Pltilosopliie, pu-
seu modus menlium corporum esse arbilra-
el blic par les directeurs du collège de Juilly.

rios cflectus causai libérai, neque esse posse Quoad hodiernos panlbcislas, vid. ipsorum
modos necessarios enlis à se exislenlis cl im- libros. Superesl bic lum Epicuri, lum imma-

umlabilis. lerialislarum expontre syslrmala, ul liabonlur


(A.NNOTATio , auctore P. S.) apud D. Lafosse, in suis (juas adJidil iraclalui

Ad qualuor vulgo ailieorum syslcmala rel'e- de Deo, auctore Tournely, Annolalionibus.


ruuiur, nempc 1" Acadcinicorum ; 2" Epicu- (Explicil annolalio P. S.)
199 DE VERA RELIGIONE. 200

Systema Epicuri. mos fuisse motas deorsùm; nam in spalio

Epicurus dcos a^novit, serf molli seu poliùs inlinilo niilla dalur circumferentia , nullum

lurpi vers;iiilo5 in olio, orbis olîormalioni n(»n cenirum; ergo in illo non est deorsùm aut
pr.i'fuère illi, ncc illiusconscrvalioii: invii;il:irl. suisùm. Deinde voces ist* , deorsùm eisursùm

aiil cnliniu es quibus coniponilur providoiil relalivœ sunt ad personas loquenles, quodque
uecessilali!)us aulem sine inanium deoruni
: ul deorsùm est respectu unius, respeclu allerius

opcralione mundum efforinet Epicurus, duo sursùm erit ; sit linea à puncto cœli uno pro-
supponit necessariô et à se exisienlia, spa- ducta usque ad oppositum cœli punctum, ra-

lluni scilicel iuunensum, id est, vacuuni lione nosiri deorsùm tendet , sursùm verô
quoddam, x'icrnum, infiniiura, et inane; hoc ralione Anlipodarum; somniavit ergo Epicu-

primum. rus dùm lalia elFuiiit. A° Absurdum est agno-

Scciindum est materia, non in unum quod- scere aliquam molùs delerminalionem in aio-

dam compacta corpus omnibus sibi invicem mis : vel enim ab eodem puncto cunciae
adbœrenlibus pariibus, scd pcr primas suî intelliguniur procedere simul ad oppositum,

parles minulalim divisa et secia ;


partes ilîas vel à diversispunctis rectà procedunt. Si pri-

vocal alomos, quarum h» sunt propriciates, mum, nulla est ratio, cur poliùs progredian-

œlernilas, divisibiliias, figura, gravitas et mo- lur simul alomi omnes ab uno spalii puncto,

tus. Alomi sunt reterna; quia necessariô exi- quàm à diversis et singulis spalii punctis sin-

slunt ; sunl indivisibiles licel exiensa;, ob pcr- gulae moveri incipiant ? cur, quseso, poliùs ab

feclain duriliem quà poilent ; fignraloe sunt, oriente progrediuntur ,


quàm ab occidenle ?

siiiguUe anlem suà g.iudcnl ligurà, ali;e enim Si secimdum ,


jam nullalenùs in invicem im-
sunl hiimala', allai pyramidales ,
iriangulares pingere possuni, quia non possunl sibi occur-

aliae, eic. ; sunl quoquc graves alomi ;


porrô emensum spalium
rere, sese collidere, nisi post

earum gravitas innala est propensio lendendi infiuiuim; ergo, etc. 5° Absurdum est in aio-
deorsùin, et in illis principium eslinlrinsecum mis adniiitere clinaminis molum is enim est ;

molùs jam verô nioius duplex in aiomis dislin-


: contra materiiii ideam, et innatam atomis ex
guilur naluralis unus quo illiB ferunlur deor- Epicuro gravilalem. Aliunde quœ illius causa
sùm. aller forlniius est, et cUnamen appel- erit? casus quid est? aut niliil, cujus nullus
laïur, quo alomi déviantes à lineà quâ perpen- est eflectus, aut aliquod eus; ergo ditur ens à

dicuhriter lendcbanl ad cerilrum , occurre- spalio et atomis disiinclum; ergo datur Deus.

ruiil in invicem, et ob figurarum diversiiatem 6" Absurdum est admiltere alomos indivisibi-

sibi invicem adha^serunt. les : vel enim extensae sunt, vel inextensae; si

llis posilis genesim mundi cxplical Epicu- inextensae , nusquàm ex pluribus atomis oriri

rus : Ferebanliir alomi ab xMcrno deorsùm in polerii corpus exiensum, ut demonstrant phy-
Êpalio inani ; foriuilô autem conligil quùd à sici contra Zenonem : si extensse, ergo ex

rectà déclinantes via , in invicem impcgerunt, pariibus extra posilis résultant; sed ubi intel-
sibique adluerentcs ob diversiialem figurarum liguniur parles extra parles positœ, jam con-
varia ex quibus résultai orbis eHorniaverunt cipitur possibilis divisibiliias; ergo alomi sunt

corpora. verè divisibiles. 7" Absurdum est agnoscere


Sic aulem illud systema specialiler confula- alomos essenliali donalas niotu ; etenim con-
tur. siiluuntur itia; ex pariibus absolulè et perfeclè
1° Absurdum est illud spalium seu inane, quiescenlibus; sed aut quiescunt alomi , aut

necessarium, a;ternum, nullà nisi irinà dimen- movenlur illaruni parles : nam ill:je parles sunl

sione et vacuo pra-ditum perleclionc : vcl materia ul alomi; ergo iisdeni ac atomi do-
enim nibil est, et ndiiii nullœ sunt propricia- nanlur proprieialibus ; ac proinde aut summè
tes; evanescil ergo illud spalium : vel est ali- divisibiles sunl, quin el sunt divisae atomi,
quid, et lune eus erit necessarium, cui ex laiione jugis molùs quo donari debenl illarum
demonsiratis infinilre compelunl perfecliones. partes; aul plenè el perfeclè quiescunt, et
2" Absurdum est alomos numéro inliniias cxurgere non poiuit mundus. 8** Absurdum
moveri in spalio licel inlînllo : agnoscit enim esi asserere onuiia in mundo ordinala esse
Epicurus sine v .( iio impossibilem uiulum : sod for(uito oasu, el sine priiis inlenio Une. Non
atumi numéro intiniUc piorsiis rcpleiil b,>a- ocuiiis ad vid'Miduin t'ui-iiialiis, non auris ad
liu.ii etsi inlinilum ; ergo impo&sibiiis luil alo- autl.cndum, non sol ad lucem ennlleudam el
Uiurum motus, ù" Absurdum est asserere ato- calorem, etc. ;
poiuil evenirc ul oculus locuni
201 DE EXISTENTIA DEI 202
pedis, pe? ociili locum occuparot, cic. ; lisec et n litione, aul sonsaiione eerlô judicare possoiit,

similia faleri, nonne est desperatam causam incerli verô cssent de re aliâ quâiibct : aliïs
per absurda quœque leneri et defendere ? potuit magis placere dari mentes œlernas, dc-
Suffieiant lioec ad refellendum Epicuri systc- cessarias, à se invicem independentes, modili-
ma ; fuit il!e audacior et imprudcns dùni orbis catioriibus necessariis et sibi necessariô succe-
formalionem sine Deo voluit evolvere; saiiùs dentibus successive instructas. Quocumque mo-
ijli fuisset silere, quàm lot ac lanla congerere do sumatur illud syslenia, fiicillimè refellitiir.
siniul absurda, Verùm aniniadvertanuis hanc \° Eiiini liumana mens causam aul
liabel
esse Alheismi soi teni, ut ubi Deum negat, quô exislil à se; si primum, bccc causa Dcus erit,
ralionem existenliîe et modi reruni magis co- Deusque demonslrabilur. Si secundum habet ,

nalur reddere , cô majora excogitarc ac tucri ergo omnes perfectioncs quas enli necess.irio
lenetur absurda ; unde etianisi doctrina de Dei compctere supra demonslravinuis ; ergo illa ,

exislcntlà nullis positivis probaretur nionienlis, Deus est, et velut Deum scse exbibere polerit
nihilominùs adliuc slaret immola, cxposilione alheus immalerialista. 2° Humana mens desi-
absurdorum quae illius adversarii admitlere deriis quibus succcndilur, indigenliœ admone-
cogunlur. lur suœ; ergo non habet quidquid babere
Sijstema Immaterialistarum. potest, quin necessariis el exoplatis ardenliùs
Immalerialislœ il dicunlur qui maieriam seu caret; ac proinde finitudinis et pauperlalis
corpora exislere negant raii solis spirilibus suce conscia, non exislere necessariô cogno-
posse exislenliam compelere. Si in bàc generali scere débet, el sentit invita. 3° .Mens bumana
Immaierialisrai nolione consistas, cerlum est varias experitur sensaliones, nonnullas inquirit
illud syslcnia fuisse propugnalum à Georgio et advocal, plurimas excipit inexpeclatas, el
Bcrkeleyo collegii SS. Trinitaiis Dublini soc;o, ex iis quoi sunt quas incassùm exculere el
et deinde ad episcopaium Cloanensem à roge fugare tentai? iis delinelur et lorquelur do-
Brilanniae majoris evcclojn opère quod adver- lens; insuper quoi sunt quas concupiscil, ad
sùs seplicismum, alheismuni , et irreb'gionem quas inbial, quibus tamen fruslraïur? sed haï
anglicè scripsit, cnjus pars inscripta : Dialogj sensaliones, harum prœscntia, duralio, natura.
ïlilam inler et PInlonoum, etc., non ila pridem efficacia, arguunl exislenliam enlis ab anima
in gallicuni scrmonem translata est. Verùni disiincli dominaUim suprcmum in eam exer-
pr?eposlerc et imnieriiô is auclor à muliis ut ccnlis; illius cutis potentiam expendal, et
aihcus habitas est, qui contra ex cxisleniià pei scrulelur naturam immalerialista, el Deum
malcriœ et vuiudi in spirilibus, ut loquilur, id liabebil. 4" Vel solum sensum intimum baix'i
est, ex ideâ prœcellenli quani hujusce muiuli immalerialibla aibeus ut veriiaiis nolam, no-
aspeclabilis et omnium ejus moUium et par- strorumque regulam judiciorum , vel admiiiit
lium, conncxionisque earumdcm habcmus, ne- insiq)er cogniiionis clarilalem sou evidenliam.
ccssariù cl immédiate demonstrari oslcndit Scligat illc; si prinum), soins ergo exislil im-
enlis suprcmi et inlinitè pcrfecti el iiilcliigéntis malerialista allicus in rcrum naturà, in uiiico
exislenliam, à quo solo eju.^modi idea nobis prxsenti inslanti, cum unicà acluali modifira-
Iribui polesl. Imô verô Berkeleyus suani sin tione, cujusortum, duralionem, sicul suuni
gularem doclrinam cum Scripturis sacris con- orlum suamque propriam duralionem ignorai:
cih'are salagit , ipsiquc «tlribnilur egregiuni sensus enim inlimus non est iiisi de iis q\uv.
aIi(piod opusculum adversùs incrediilos cxara- aciu el in prœsenli inlrinsecùs ailiciuMl. Si
lum, quod inscribilur, AUipliron. secundum, jam mentes numéro inlinilas, iie-
Nulla igilur hîc cum Bcrkeleyo conlrovcrsia cessarias, independentes etoîleinas admiitit,
nobis est. Sed ferlur fuisse quosdam qui ut ar- alinudeiamcn eœdem mentes nuliiim seryaviVe
gumenta ex malcrinc cxisleniià el molu, cl ex de suà a^ternitate vestigium , se iii conslanli
universi ordinc petila, quibus aiheismus peni- vivere dependcntià experiuuiur, ad bona ex-
lùs cverlitur, declinarent, immaterialismum leriora jiigiler anhelant, perpétua deluduuiiir
aniplexi sunt, ac non alia eiilia pra^ter spiritus enlis cxtrinseci operalionc : prorsùs inrclicrs
exislere slaUierunt. Hos ap[»ellainus Immatcria. nec (lolorem vilare, nec cxplere desideria
listas Aihcos, qui duplicis generis esse poiue- queunt non sunt ergo enlia necessaria
;
cl ,

nint, nam aliis vidcri poluit scsolos in rcium undequaque ruit insuisum alhei iunnaterialisla»
nnlurà cerlô exislonlcs ponerc, adeô ut de suû syslcma. o" Eti.imsi sniqioni posset nidia exi-
solà evisicnlià, de siiA solà <'ogitaiionc aiil vo- slere corpora non lamen immalerialisia' id
,

TII I'.
20> DE VEHA KELIUIONE. 204

circô dcoiiiiarc posscnt invicliim quod ex Dices : iSon sumus certi cxisterc corpora,

disposilione cl ordinc parlium niundi aspccla- nec iliam probare conanlur exislenliam pbilo-
Lilis (leduoiliir argumciituin. Nam scu existai sophi, nisi suppositâ Dei existcntià ; ergo, etc.

sou non existât nialeria, ecrlissinuun est ipso- — llespondco 1", Immalerialislarum albeorum
qiie sensu inlimo constat 1° dari idcani ojiis- sysloma à nobis fuisse confulalum niultis ar-

modi disposilionis , dari appnrentias earuni guuicnlis à corporum existcntià non pctilis, ac
omnium qnx in niundo aspcc.labili vcri philo- proinde, etc. 2" Falsum est vidcri philosophis

soplii esse crediinl et deniirantur; constat 2", inccrlam esse corporum exislenliam, nisi Deus
in ideà illà el apparentiis univorsi sumniam summc verax omnibus praecssc ponalur. Enim-

elucere sapientiam cl eam quideni sapieniiani verô sentiunl quidem non nisi suppositâ Dei

qux mentis noslioe inlclligcntiam longù supe- exislcnlia posse haberi hnjuscc verilatis de-

rel; constat 5°, nos ejusmodi ideà el apparen- monslralioncs melapliysicè certas; sed nemo
liis eliain invites allici , ac iiroiiido nos non eorum est qui non agnoscat lot esse ut dixi-

esse ejusmodi idere et apparcnliarum causam. mus, corporum exislcnlia; indicia etiam abslra-

Ergo agnoscenda est causa nobis supcrior, et hcndo ab exislcnlia Dei , ut nonnisi slullè in

h quâ pendeamus, quae ejusmodi idoam el rc- dubium rcvocari possit. Et verô scnsaiiones

rum appaienlium in nobis producat cuique ,


sensationumque relationes non producnnlur

summa inielligenlia et potentia tribuenda sil; ab anima ipsâ, siquidem cas etiam invita pa-

lirccautcm causa est Deus; ergo. G» Oinnia titur, mullaeque sunt ingralai el injucundaî

argumenta melapbysica ex ideâ Dei cl entis quas spontè non suscipit ; ergo vel oriuntur à

neccssarii desumpla quibus evicinnis Deiun corporibus, el tune exislit maleria; vel eas

cxisterc, non déclinai inimatcriali>la aiiicus, imprimil nobis eus ali(iuod spirilualc el prœpo-
tens, cujus proinde nalura débet esse opiima,
dùm rerum sensibilium exislenliam admitterc
renuit, 7" Etiam abslrahcndo à veracilatc Dei, rectaque voluntas ; nno verbo Deus eril qui nos

salis lirma iiabentur exislentise corporum ar- deludere non polcst, sicquc el Deus et corpora

gumenta, ut à nemine prudenlor ejusmodi exi- agnosci debenl : vel ortum ducunl illaî scnsa-

sienlia negari possit. Id enim ncgare impru-


iiones ab anima ipsà ; scd islud répugnai : non
écus, est et stnltum ,
quod omnia suadent el enim eas spontè suscipit mens, cùm multoties
astruunl, à quo adinillendo niliii dcterrct, et eas ingralas ac injucundas experialur invita;

ad quod judicanduni invincibililer inclinamur: non ea.' quoquc necessariô è naUirà animae

alqui sic se habel corporum exislcnlia etiam ,


pullulant; ncque anima si cxislens à se intcl-

nbi à Dei veracilatc abslrahitur. T Ilanc exi- ligaïur, dici polcst dolori, illusioni nata el in-

slenliam omnia suadent cl aslruunt, ncmpc fcliciiaii. Ilcstat ergo ut immaterialista alheus

tcstimonium sensuum constans et uniforme, respondeat se sonsalionum causam sicul et suse

omnes scnsationcs sensationumque relalioncs, oxislenti;ie nesciro, bocque unum se scirequôd

omnes rerum ac personarum quibus circumda- in momenlo prœscnti existai el senlial.

(Explicil cilalio D. Eafo?se.)


jnur apparentioe. 2° Nibil nos ab admittcndà
corporum exislcnlia avertit cl delerrel ; falen-

dum quidem reipsà aliquando dari in nobis

impressioncs sensalionibus prorsùs similes SEf/nO SECIÎNDA.


licel extra nos objcclum ejusmodi sonsalionum

non existât; scd tune ncque tcstimonium sen- )Pf nalura ci attributif Dri.
suum uniforme csi, ncque scnsaiiones suni
consianles.neque habcnt pro objecte mundum AUTICELUS PRIMES.
a?pectabilem aul corpora gcneralim, sed ali-
,
DE NATURA DEI GENEH.VTIM.
quod dunlaxat in particulaii dclcrminatum
corpus; ergo ab admittcndà c\i tentià corpo- Solemus essentiam scu substanliam Dei ab
ojus proprietaiibus el altributis dividere;il-
rum quibus rerum universitas constat, nibil
luenlem avocat et dcterrct. 5° Invincibililer lamijuc cogitare, ut subslratum aliquod, cui
iniia-rcant proprielales lanquàm accidcnlia in
inclinamur ad judicanduni cxisterc corpnra ;

ncmo subjccto. Scd CLim bujus substrati sou subjccli,


teslem hic experieiitiam appell;\mus :

non non poîsc cons'.anter Icmpo-


exj)erilur £C
non in rébus modù divinis, vcrùm ne in nalu-

Corpora a'iqjia exi- riilibus quidem, quisquam sibi noîionem dis-


rarc se ab boc judicio :

siuiil; ergo, etc.


liiuiam Jingere possit , vanô instilucrelur de
203 DE NATURA DEI. 20G

illû dispulalio, liaud minus ac si caeci de co- in animis, et nos non debere illas attribuerr

loribus dissererent. Per naluram igilur Dei iiic Deo, sensu univoco, sed sensu tanlùm analo
intelligimus complexioncm divinarum perfe- gico; id est, debere nos cogitare, in Deo esse

ctionum, sive attribulorura, sive propriela- aliquid supra uostrum intelleclum ,


quod re
tum ,
per quas reverà nobis innotescit. Toile spondeat aliquà ralione islis noslris perfectio

ab ideà Dei necessiialeni exislendi,oeiernilateni, nibus, quamvis cum illis non bubeat veran
immensitateni , immulabilitatcni , intelligcn- simililudinem eliam genericam. In eàdem sen
liani,boniiateni,potcntiani ; omncm ejus natu- tenlià eliam plures veteres Chrisliani fueruni

rain suslulisti : sicul si tollas à malcrià extensio- ut Boelius, qui scripsit « Deum non esse ver
neiii, solidilateni, divisibilitatcni,niobilitalcni, « subsiantiam,sed ultra substanliam, > et au

nescio an relinquelur idea ullius rei, quam vo- ctor cœleslis Hierarchiœ , falsô nuncupalu
care possis esseniiam materiœ. Sub hoc igitur li- Dionysius Areopagita, qui Dei sapientiam vc
lulo insiiluennis solumniodô qiiœsliones très : cat « absurdam, irralionabilem el slullam s
1" An el quomodù Dei nalura et perfecliones i pienliam : quia est ultra omnem sapientiai

cognosci à nobis possint? 2° An et quomodù € et prudentiam. »

divinae perfecliones sint à se invicera distin-


Propositio.
clse ? ô" An sil inler Dei attribula aliquod pri-
muni, à quo alia (luere concipiunlur; et quod-
Cognitio abstractiva divinœ natiirœ, quam liabe

mus in Itàc mortali condilione, vera est (


nam illud sil 'I Quœsliones bas, cùm non
sincera : sen ex efjectibus natnraiibus, ex ide,
magnani babeant ulilitalem, valdè breviler
menti noslrœ congenitis, ex crealurarum pe,
concludemus.
fectiouibus appreliendimus perfecliones Dei, ;
QU.EST10 PRIMA.
non perfeclè el quoad modum infinilum, salle:
An et quomodb natura Dei cognosci possit ni in se sunt et quoad speciem.

Triplex vulgô dislinguitiir cognitio : abslra- Probatto. — Nam 1" nullo modo intellig'

cliva nempè, qu3C comparalur non ex rci ipsiiis tur quomodù perfecliones in Deo esse possir.

conteniplalionc, sed ex ejus operalionibus et diversi generis cl speciei à perfeclionibi;

cITeclibus : sic coUigilur natura Dei ex admi- crealurarum. Scientia enim res una est et in^

rabili mundi opificio ; ad banc cliam referlur mulabiliter eadcm in omnibus menlibus ; ver!

cognitio ex ideiscl revelalione. Inluiliva, qutc gralià, ratio convenicntiae intcr Ircsangulos i

rem speculatur, ut in se est el immédiate : iriangulo et duos rectos, eadem est respect
banc spcramus in altéra vilà. Comprehensiva omnium entium intelligenlium; non enim ha
deniquc alia dicilur cognitio, quœ omncs rci ratio conlrahitur in horainis mente et ampl

alicujus parles cl raliones compleclilur, lo- ficalur in divinà, sed eadcm in ulràque es

lanique rei naluram inleriùs pcrspicit et ex- quia œquè est necessaria et immulabilis ac ipi

liauril. Omnis de intuiiivâ Dei cognilione dis- Deus. Sic etiam justiiia res est constans <

pulalio aliéna est à noslro instilulo : et de com- uniformis : est siquidem constans volunlas S'

prehensiva Dei cognilione hoc solumniodô quendi in agendo innnutabilem rerum ord
dicendum babenius, quèd finilis mcnlibus non nem, Sicut igilur hic ordo rerum est fegu!
compclal. Quippc cùm Deus conlincat inlini- uniformis, constans, ilecti nescia, nccesseer
lara' realitatem , omnes ralionalcs reruni es- juslitiam esse ejusdem generis in oninibi
sonlias, omnem verilaleni, non polcst perfcclc menlibus. Sic quoque benevolcnlia ejusdei

cl coniprchensivè cognosci, nisi cogitalione generis el speciei est in Deo cl bomine : qui
inliniià, cujus capax creatura non est; quœ enim in quopiam ente esse polcst, quàm vc
Dei, non creaturocatlribulum csi. Igilur pauca lunlas benofaciendi vel fclicilatem communi
solummodô addemus de cognilione abslraclivà, candi ? Idem de polcntià aliisque omnibus d'

quoe propria est procscntis status. IMurcs re- vince natura: virlutibus dici polcst.
ccnliores nimiùm vidcnlur dcprimcre absira- 2" Si divinœ perfecliones csscnt diversi gc

clivam banc cogniiioncm : ncgant illam esse ncris ab illis quas in crcaturis deprehendimu?
uUo modo veraniscicnli.mi, scu.arripcrc possc vel quas cogilando assequi possumus, isla no
nos ex rcbus crealis, aut ex ips;^ revelalione stra analogica, uli vocatur, cognitio, rêver
ullam sinceram divinsc naiuroc noliliam. Aiunt non esset cognilio. Vcrbi gralià, tamelsi possi
ejus allribula esse loto génère disjuncla ab mus homincm à nalivilate cœcum tcslimoni.
illis pcrfeclionibus, qiiarum l'ormam babcmus hominum ci mulliplicicxperienlià convincerc
207 DE VERA RELIGIONE. 208

cssc in honiinibus nliis scnsum quo ipso carci, pliccm cl obviam divince naiursc explicalionem

\isionis viJelicct, quo illi corpora dislanlia dcserere : et ad illam obscuram et tenebrico-

apprclicnderc possuiit; tamon ista cjus con- sam raiionem analogicam recurrere. PcrtVclio-
viclio ctpersuasio non polosl dici cogiiilio vi- nes quidem Dei sunl omnes necessariœ, aîlor-

sionis. Alqui analogica cognilio est prorsùs nrc, independenles , immulabiles ,


perfeclce

ojnsdcm gcncris ac isla cognilio hominis cxci, infinitae ; in crcaturis vcrô sunt coulingentes,

quia divinai pcrfcclioncs supponunlur lolo lemporariœ , depondenles, mulabilcs , imper-

génère disjuncuc à perfcclionibiis nol)is cogiii- feciaî, (iniki;. Sed denominaliones isUc afïi-

lis, sicut facullas videndi dividiliir l'.aliirà ab ciunl solùmmodô inodum gradum perfecUo- et

aliis sensibus, quorum cœcus nolitiam habot. num , non ipsam speciem. Nam primo quod
rrccleroa quomodo in islâ Clirisiianorum quo- exiblit dependenlor, vel in lemporc, vel mula-

rumdani sontenlià honio faclus est ad im;igi- biiiior, babel cerlè realem cxislcnliam , sicut

nem et similitudinem Dei ? Ilcec cerlè simili- id quod nccessarium est , independens et aeier-

ludo in nullà rc polcst quàm in


consisierc nimi. Cognilio vel polenlia depcndens et nova

simililudinc pcrlectionum. Onomodô Deus pro- est lamen cognilio et polenlia; non quidem
poni noltis possct in cxcnipUim, quod deboa- cum islis adjunclis quK eiïioiunl modum exi-

jiuis imilari ? Scriplum est : Silis iinita'orcs stendi in Deo , sed lamen ejusdem gcncris.
Dci. Silis miséricordes, sicut Paier rester cœle- Nam abstracla idea cognilionis el polentiœ ,

itismisericors est. Silis pcrfecti, sicut Talcr re- quai genus conslituit , tam potesl applicari
barum perfcclionum
ster perfectus est. Si i;ul- cognilioni el potenliœ dependenli el mula-

lam habcremus veram noiionem, nosirx ini- biii ,


qu?c bcri orta est el cras cessabil ,
quàm
taiionis objcctum esse non possent : nani il!c cognilioni et polenlice independenii et inimu-

qui imilando assequi aliquid conalur, débet id labili, quae nunquàm esse cœpit neque inter-
cognoscerc quod imilalur. Cur eliam in Scri- ibil. Secundo, non diilerunt génère perfeclum
piuris sacris bominum judicinm appellat Deus cl impcrfeclum, sed gradu tanlùm, secundùm

circa suas agendi rationes, si ejus pcrfeclio- majus el minus. Polenlia perfecla est facullas
nuni nioralium noiionem nullani reclam ha- quidiibel cfliciendi, seu polenlia sine adjun-

Leanius ? Cur ail apud Isaiam : Uahitatores Jc- clà imbecilliiale ullâ ; polenlia imperfecla est

rusalem et viriJuda, jiidirate inler me et vincam facullas quœdani elliciendi. Sic scienlia perfe-

vieam? Cur apud Ezecliiclem Anditc ergo, : omnium rerum possibilium el


cla est perceplio

(lomiis Israël : mnnquid via mea non est œqna, ralionum omnium, quae sunt inler res possi-
cl non miKjis via; veslrœ pravœ sunt ? Cur doiii- biles, id est, scienlia sine ignoralione; scien-

quc iaiisdem Scripluris referlur virossanclos lia imperfecla est cognilio aliquarum tanlùm

divinarum perfectionum noliones sibi efTor- rorum, el quarumdani tanlùm ralionum inler
niAsse et judicâsse quid Dei jnslilia; conveni- illas res : baec sanc non génère sunt dislincla,
ret, quid non convenirel ? Cur Abrabam sic sed gradu. 5° Denique non differunt génère

<;um Dcocontendit : t Nuniquid perdes juslum infinilum el finilum : lum quia fniilum el in-

< cum impio '.' Absil à te ut rem banc finilum idem omninô sunt ac impcrfeclum et
4 facias, et occidas juslum cum impio, fialque perfeclum, quœ non differre génère modo dixi-
< juslus sicut impius : non est lioc Uuini qui mus lum eliam quia ubi dicimus Dei per-
;

4 judicas omnem terram, nequaquàni lacios lociiones scienliamel potcnliam esse infinilas,

€ judicium boc. » Ciir Joremias Dei nomine boniinis scientiam el potcnliam esse finilas ,

Jiscc pracipit : « Ila'C dicit Dominus : >;<in siq)ponimus esse simililudinem aliquam generi-

c glorielur sapiens in sapicnliâ suA, ei non cam : allas nullo modo ulrasque poçsemus com-
« glorielur foilis in forliUuline suà, ol non pararc. Nam si divina; pcrfcclioncs esseni lolo

« glorielur dives in diviiiis suis; sed in lioc gf'ncre disjunclaî à noslris, ut sonus à colore,

< glorielur, qui glorialur, scire et nôsse me, non magis diccre possenius In Deo esse scien-
< quia ego sum Dominus, qui facio misericor- liam infinilam ,
quàm diccre possumus visio-

< diam cl judicium el jusliliam in lerrà : bccc nem esse sonum infmilum Iii lermini : igilur,

i cnim placent milii, dicit Dominus? t In quo liiiitum et infinilum, nedùm includanl distin-

loco asscrilur in eo posilam esse omnem lio- ciioncm in génère, è contrario applicari non
minis gloriam, quôd divinis perfeclionibus co- poî^suni nisi rébus quae liabent hanc generi-
gnoscendis par sit. cani simililudinem. Ergo cùm informare animis
Tt" Doiiiqi'c nnlla r:ilio rogil no<î linno sim- volunuis Dei distinclam idoam, boc solùmmodô
209 DE NATURA DEI. '210

cavendum est, ne defectus et liinitationes mistae et Nominales. Nam eôdem plané redit, si

quoe modum fiiiitum nostrarum perfeclionum dicas cum bis, adeô esse imperfectam mentera
comiianlur, illi Iribuamus. Nostra cognilio , v. humanam , ut non nisi sub diversis et inada>
g., orilurex sensatione, vel reflexâ cogilaiio- quatis formis Deum valeat assequi ; an ver(>
ne , vel ex dlscursii : non sic cognoscit Deus. dicas cum Thomislis adeô esse perfectuni
Omnibus noslris alleclibus adjuncta est perlur- Deum, ut non nisi sub diversis et inadaquatis

batio quaedam, quae à Deo omninô exulat, etc. formis à mente possit intelligi. Utraque dis-

QlJ.ISTIO II.
linctio ralionis ratiocinantis et ralionis ratioci-

natae eodem modo definilur apud ulramque fa-


An et quomodb attributa divina inter se distin-
miliam: est dislinctio menlalis rei in se simpli-
(juaniur.
cissimaî ralione cormotali seu effectuura, quos
Incidimus hic in controversiam scholse cele- aliquo modo respicit. lisdem quoque exempli's
berrimam ,
quam omninô prœtermittere nefas familia ulraque ad cxplicandam suam senten-
foret, tamen non lanlam habere videlur nlilita- liam utiiur. Commune est cxemplum, virlr.s

tem, ut in illà expendendà niiillùm immore- solis liquefacliva cerœ et indurallva luti. Fua-
niur ; et praiterea cjus deierminaiio pendet damentum legitimum dislinguendi ,
quod ad-
ex interiori Dei essentiae noliliâ , à quà profe- miltunt Tbomistœ, nihil aliud est quàm suni-
ctô longissimè distamus. ma Dei perfectio , seu ocquivaleulia pkiribus
Dupiicera soliolactici dislinclionem esse do- causis : quam perfeclionem et œqiiivalenli:;ni

cent : aliam realem ,


quse intercedit etiam Gersonus et cseteri Nominales nunquàm nega-
nemine cogitante inter entia realia ; aliam verunt. Sed magis propriè loquenlcs dicebant
ralionis, quce fit per nientem in re simplicis- causam dislinciionis esse imbecillilatem ingenii

simâ. Dislinctio realis triplex distinguiiur : alla humani , non summam Dei perfeclionem :

major dicitur, nempe qua) est inler divcrsas aliàs Deus ipse sua attribula cogitatione di-

substantias, ut inter corpus et animam ; vel videret.


inter ea quse relative opponuntur, ut inler 1res Senlenlia qua; mentalem lantùm dislinclio-
personas sanclissimce Trinilatis. Alla minor nem admillil, eô quôd simplicitali divincc ma-
vocaïur, quae est inler rem et ejus modum : gis faveat , majorera Deo perfeclionem atlri-
quaî ita inter se differunt , ul substantia sine buere videlur. In hàc opinionc Deus unico et
isto modo esse possit, non vice versa ; ita simplicissimo aclu omnia intelligit, vult, agit :

corpus distinguitur à figura sua. Alla denique omnes proprictales divinse ,


quamvis nobis va-
formalis nuncupalur, quae intercedit inter illa, riée videantur ac mullse , reapsè tamen ununi
quae unam eamdera habent existentiam , ut in- idemque sunt: non secûs atque solis lux, una
ter duas proprictales inseparabiles ejusdem licet sit et siraplicissima , tamen si incidens in
subslantiae : qualcs sunt in Deo scientia et nubem frangatur, oculis noslris specicm prœ-
potentia. Dislinctio ralionis duplex: alla ralio- bet iridis variis dislinclœ coloribus. At revcrà
nis ratiocinantis, quce fit per mentem sine nobis ,
qui ex perfcclionibi"^ menlium crcata-
uUo in ipsâ rc fundamcnlo, et solùmmodè nas- rum et variis ideis divinœ nalurœ nolioncni
titur ex imbecillitate mentis, quae lolum ob- informamus, omninô est incomprehcnsibiiis
jectumjicet simplicissimum, unicà cogitatione hscc simpUciias , neque exullà rcargumenluni
complecli nequit. Alia dicitur ralionis raiioci- pro simplicitale non intelligibili , cujus nulla
nalae ,
quse non solùm fit per mcnlem ex im- Deum reprœsentalio est, capcre possu-
extra
becillitate , sed otiam quia est in re fundamen- mus cùm Scotisiis hœc argumenta sese olfe-
:

tum dislinguendi : et ideô cùm in re ipsâ rant. Primo, perfecliones menlis divinai et

spoctalur, vocatur virlualis. Qui inler tbeolo- menlium humanarum sunt ejusdcm gcnoris,
gos scbolae Nominales olim dicli sunt , nega- et lantùm differunt modo existendi et gradu.
bant aliam inter divina atlributa dislinclionem Sed perfecliones menlium humanarum sunt
admillendam ,
praeler dislinclionem ralionis formalilcr distinclac; scientia in animo dis-

ratiocinantis. Qui Thomistae dicunlur , suam tinguitur formaliler à volilione et potenlià.


feccrunt dislinclionem ralionis ratiocinalai, Deinde concciituum diversitas unicum est cri-

seu virlualem. Scolistaî acriler dcfcndunl dis- térium diversilalis enlium ; sic omnes rcs diS'

linclionem realem formaicm. Al rêvera du- linguimus : sed divina atlributa divcrsimodè
plex lantùm esse polesl de Iiàc rc senlenlia ,
conci|iiuntur : scientia et vis creatrix res nobis

neque uUo modo nisi nomine dilleruul Tho- luui dibiiaclic vidciiUir , quiini cireulus et
m !)!• VEllA RELIGIONE. 212

'riangiiliim. Siciil varia do iriangulo adinnare sise non adeù dividit Deum et alia entia , cùm
licet, quoc circule non convcniunl, v. g. , quôd islam perfectioncm onincs mentes participent.
triangiili capaciias sit mininia omnium figura- Nec inlinitas seu sunima perfcclio, cùm sit

rum , circuli vcrô capaciias maxima : sic ctiam quidam niodus cxistendi , niinquàm adeô dis-

contraria de scientià cl vi créatrice afTirmamus. junclus esse potest ab alio modo cxistendi
Scientiacunclapossibilia ncccssariô compiccii- ac ipsa essenlialis exislenlia Dci est à nalurali,
lur, et habel immutaljilcobjcctum ; vis creatrix ul ila loquar, non cntilale aliarmn omnium
ul paucasc extcudit, caque mutabilia, nec neces- rcrum.
•aria. De hac insolubili quaîstione bœc sufliciant, 2" Nécessitas cxistendi adeô est fons et radix

de quà eisi longiorcm institueremus dispula- nostro concipiendi modo omnium perfeciio-
tioneni , nihil ad clariorem rci inlelligentiam num divinarum, ul ex omncs dcmonstren-
illà

iffcrre posscnius. tur à priori. Hoc enim jam supra confecimus,


ubi probavimus existentiam enlis perfeclissimi
Qu^STIO III.
ex necessitale cxistendi. Idem omnis scquens
In sit inter atlributu Dci aliqmd primuni à qito
dispulatio elficiet, in quàsingulasDei perfcclio-
cœtera flucre cocjitemus, et qnod sit quodam-
nes ex boc principio dcrivatas llucre ostende-
modb divinœ essenliœ constitulian.
mus. Ilinc inlolligiJur quàm conscnlicns verae
Circa quoostionem banc 1res sunl ilioologo- pbilosopbiœ sil narratio insliluta in Genesi, in
ura scntenlioe. Tiiomistœ contondunl inlcUe- quà scribilur Dcum ,
quxrenli Moysi ,
quis
lionem in Dco esse primum isUid atlributum esset, et quod nomen habcret, respondisse, se
onsiitulivnm divinoc c?senliac; scdinler ipsos esse ens pcr naluram , seu ens nccessarium :

is est, uirùm inielicclio radicalis seu facullas Ego surn qui sum; sic dices filiis Israël : Qui
ntelbgendi,an intcllcclio actualis, bocnomine est misit me ad vos.

onanda sit. Scoiistx vcrô pro infinitatc di-


ARTICULIS II.
iiicant. Sed à tbeologis vulgô ad bunc bo-
dignitalis gradum prœ caiterisom- DE DIVI.MS ATTRinUTIS.
,oris et

ibus perfcclionibus cffcrlur nccessilas cxi- Atlributa Dei in 1res classes commode Iribui
tendi. possunt : prima continebit illa atlributa ,
quje
Propositio. concipiunlur ul modi cxistendi enlis necessa-
rii, quDcqueita pertinent ad substanliam à se
yecessitas cxistendi, inter Dei atlributa illud est,
existenlem, ut nequeant communicari crcalu-
qxiod potiori jure dici débet gradns divinœ es-
ris : idée illa appcllabimus atlributa incommu-
senliœ conslilutivus.
nicabilia : qualia sunt inlinitas, celcrnitas

PnoBATio. — Nam illud altributuni prtc cx- immensiias, imnuilabilitas, unilas. Secunda
Icris omnibus dici débet gradus divinaî essenliœ classis illa liabcbil, quai concipiunlur, non ut
constitutivus, quod in Deo primum est ;
quod modi enlis neccssarii simpliciter, sed ut modi
i)eura à quovis alio maxime dividit ;
quod à entis viventis, vel ut facultales seu virtules :

ilobis concipitur ul fons cl origo cœterarum om- lalia sunt vita, scientià, volunlas ,
polenlia

>ium perfeciionum , iia ut possinl ex illà à liberlas, félicitas. Ilsec altribula, quoniam par-
»riori demonstrari. Atqui 1° nécessitas exi- licipantur à crealis mcnlibus, diccmus atlributa

tendi est quid primum in Dco , niliil enim communicabilia. Tcrlia, illa donique compleclc-
joncipimus priusquàm ipsum esse. Priùs est lur, qux babent babitudinein seu relationem

. sse ,
quàm esse inlelligens ,
quàia esse in- cum lege œlernà et immulabili, quocque pro-

.inilura. Illud atlributum niagis quùm alla pterea moralia dici possunt : qualia sunt sa-

luaevis perfcclio, Dcum dividit à quovis alio pientia , sanctilas, bonilas, juslitia. Hacc vcrô

nie : nam enlis divisio prima et maxime obvia atlributa moralia cùm sint excrcilalio ad extra
Uque gcneralis, illa est , enlis pcr cssenllam attribulorum secundjc classis, propriè perli-
ît enlis per parlicipalionem ; nullœ sunt res nent ad dispulaiioncm de divinà providentiâ ,

nagis opposilac quàm res necessaria et res et propterea in subsequenti sectionc de illis

conlingens, quœ sebabent, ul ens et non ens. disscremus.

Quippe ens nccessarium est ens simpliciter,


De attributis Dei incommunicabilibus.
ens vcrô conlingens, dependens et prccarium,
est primordialilcr lantùm possibile seu non De infinitate Dei. — Infinilum , si ad gram-

ens. Intcllcclio ccrlc quam Uefcndunt Tbonii- maticalem nominis polestatemattendas, vide-
213 DE NA rURA Dtl, 214

iiir cssc qiiid merè nogalivimi : careiiliam sibi adjunclam haberc. Deus juxla hos ipsius
enim termini ac finis sonat , et reverà hune temporis omniumque Icmporalium parens
liabet scnsum cùm applicatiir abslraclis notio- nec Huit , ncc labitur ; sed in constant! stabili-

nibus rerum finitarum , iil temporis, exten- late suà labentem omnium lemporum seriem ,

sionis numcrorum velocilalis etc. Finil»


, , , idque quod nos mortalcs tempus prœteritum ,

nalurse et earum proprieiates cùm absoluiam prœscns et futurum nominamus , simul conti-

et veram inlinitalem assequi nunquàm possint iiet. Negant lamen liane stantem aiternitatcm
et semper iiicreincnloruni capaces sint, earum concipi debere ut brève quoddam temporis mo-
magniludo abstraclè considcrala est négative menlum, quod consistit, vel informandam esse
intiniia, seu caret terminis. At infinilumphilo- illius ideam ex rerum mutabilium duraiione.
sophicè considérât uni est aiiquid maxime posi- liabet qurequc res pro suâ indole et nalurâ du-

livum, cùm nihil sit aliud quàm summa et ab- ratioiiem propriam ; ideôque rerum quarum
solula perfeclio. imperfccta natura lluminis instar decurrit

Duo quaeri possunt, an Deus sit infinitusseu perpetuisque motibus et vicissitudinibus agi-
summè perfectus? Etquomodù intelligendaest latur , duralio neccssariè succcdens est, prœ-
summa Dei perfectio? Ulrique quaesiioni jam leriens , et lluens : bce nalurœ pcrpeluô ex
satisfccimus : priori, in argumenlis metaphysi- prseterito tempore in prcscns descendunt
cls cxistcnli* Dei, ubi ostendimus rem cam, semper futurum speclant, semper deniquc
qu3e cerlis lantùm gaudet perfcctionibus , non eventurum esse aiiquid ,
quod nondùm adest
omnibus, autflnitoquodam perfeclionum modo sed appropinquat , vel spcrant , vel mctuunt.
et mensurà, voîunlale causse effcclricis ad iiiarn Verùm id quod stabili gaudet et immobili na-
finitam et arbitrariam amplitudincm delermi- tnrâ , ejus quoquc duratio stabilis , luiUiquc
natam cssc : adeôque naluram primam ,
qua: lliixui obnoxia cssc débet ; nunquàm illud, ejus

nullam agnoscit causam limitanlcm , liabere quod possidct, amillit aiiquid vel reiinquil ;

omnes perfectiones. Posteriori quœstioni re- nunquàm , ut consequatur aiiquid , cujus non-
spondimus proescrtim in disputatione desysie- dùm compos est ,
procedcre pcrgii. Tlato (1)

niale Spinoste , ex quà colligilur, Deum co olim et tola ejus familia , alii([uc maximi no-
sensu esse infinilum, quôd babeat fornialiler minis apud anliquiores in hâc fuère ojiinione :

omnes perfecliones puras et absolutas ,


quas inter quos Boctius , cujus maxime probata est

scholaslici vocant simpliciler siinplices, id est, œternitalis dclinitio. Est juxta cum , « inter-

illas omnes, quse nullam babentsibiadjunctam « minabilis vitai tola simul et perfecta posses-
imperleclionem , ncc ullam aliam excludunt j sio. »

perfeclioncm ,
qualis est, verbi gratiâ, scieutia Alii contra , illique gravissimi viri , de reli-

perfecta : quôd contincat tantùm virtualiler, gione ctiam optimè meriti , banc non capien-
id est, uti cflectus est in causa, perfecliones tes senlentiam , nimioe illam subtilitatis ar-
simpliccs, seu secundùm quid ,
quœ quidpiam guuntcl rolundèstjiluunt a^lornitatem cssc du-
imperiecli habenl ex sese, aut alleri pcrleclion i rationem successivam seu tempus inlinitum. In
seu se([uali , seu majori opponunlur, qualcs hâc dillicili quœstione ,
quac huniani ingenii
sunt motus, figura, etc. vires longé superat , vix quidquani satis explo-
De œlcrnitate Dei. — Sit alifjuod ens nenne, ratum possumus aflirmarc ,
praclcr hoc solum ,

oui nec ortura , nec interitum iribuere possi- esse ens ortu et fine carens ,
quod prima pro-
mus, et quod proinde œlcrnum sit, iiuilus positionc brcviter confirmabimus. Et cùm ve-
unquàm negavil. Sed cùm in temporc oiimiu risimilior videatur , et auclorilate inagnorum
quae novimus successive durare videantur, virorum magis confirraala scntentia prior , etsi

cjusdemque durationis nolionem quamdam ad-


junctam habeat oranis mentis actio , autpassio
Erat , est et crit , partes smit tenqioris
(1) ,
ardua et didicilis extilit quocslio de divinà na- et malè illa transferimus ad aMcrnam naturam ;

turà , an successive duret. In diversas abière huic est lantùm c(tiiq)elil crue verù pt crit per- ;

partes viri gravissimi in tinent solununodô ad res in tempore lluenles,


omni rctrô antiqnitale
sunt enim motioncs. Illa hcmper innnobilis na-
nunc in Iiâc oclate nosirâ alii sla-
et cliani :
lurâ ncc senior, nec junior nllo modo esse
tuunt naturam divinam simplicem et immuta- potost. In TimaN) p. T)?. Vide Pliilonem Jn-
bilom omriia sempor eodcni ac unico actu in-
,
(l;cum Pi-ocluni
, IMolinnm, Sinq)licium, l'Iu-
,

l;iiclimn. llanc rpioipie o|»iiiioM('Mi seculi sunt


tclligcnlem et voleniem , nullo modo successive |il('ri(pie Ecclcsiui Patres et omnes l'(.'rnic scho-
durare , ncc ullam temporis conlinuationcm lastici.
215 DE VERA UELIGIONE 2i6
cwr.ceplu diflicilior, illani oliam paucis adslruc- vis tcmporis fuluri spallum. Et informamus
ri' coiiabiiiuir. nolioncn ;clcrnilatis à parle ante cùm cogiia-
mus dis aliiiuoel poiuisse cxislere aille quodvis
PKOrosnio pnni.v,
dclerminalum tcmporis iiilervalhim. Atqui ab-
bais rsl ci:s atcniiim, sat principio cl fuie caret.
siirdum est dicere «lernilatem à parte post
Probatio. — 1» Dciis est eus ncccssariuiii ,
jiossc unquàm evolvi ,
quoiiiain iiiniiitum non
sou iiilcnià iiocessilalo cxislil , seu ncccsse csl polesl cxliauiiri. Ergo aequo absurdum csl di-
Deiini cxibloro. Aluni (juod iiccosso csl cxisleie, cere a?lcrniialcm à parte ante jam evolulam
id nunquàiii nui) fuit cl iiunquàui non fuluruin esse, quia cxliauslum supponereUir inlinituni.
osl. 2° Dtus si non sil œlcrniis , ali(iuando lia- ()I)ji(ics. Pcrvertil omnes maxime coninuines
linil iniliiuii. Aliiiii iiabeio initiuin non puUiil. nolioMcs seiitcnlia lia-c, poiiil pio divino allri-

A (1110 cloniin ? Non ab alio , cùin sil eus pri- bulo quiddam minime inlclligibile , et est ob-
inuni. Non à seijiso ; nulla rcs sibi d;ire polesl noxia iusupcrabilibus ditlicullalibus. — Res-
fxislcnliam , ciiin rci non cxisientis nulla vir- pondeo hosce cliaractercs esse loiidem notas
lus , nulla t'Ilicacia s:l. 5" Id pro vero liabcn- vcritatis. 1° Nec debcnt ncc possunt in liàc

dniii csl , in quo oinncs conscnliunl. Atqui , dlspulalione communes nolioncs in divinam
m IJoelius nolal 1. 5 de Consol. pliil. prosà : naluram iransferri. Nullam habemus ideam
i Deum œiernuni esse cuncioruin ralionc uien- duralionis, nisi illius lluontis et perpctuô la-
I lium commune judicium csl. » El Ciccro bcnlis crcaturarum linilaruin , quarum exis-
cliani obscrvavit , c naluram ,
quaî Deoruin icnlia; partes oinncs ali((iiaiu!o fuUiriTî erant
« iiiformaiioncm nobis dédit , canKlcm menti posleaprœsenles sunt, el ali(iuando erunt praa-
« iMisinc iiididissc, Deos esse beaios et oeter- teritaî. Talem durationcm inlinitam nunquàm
< nos. > cvadcre posse, videmur clarè iiilelligcrc : nam
PaoposiTio II. quantùiiivis rcmolam Icmporalis rci origincm
concipiamus , nunquàm potcrimus cflicere, ul
A'Jlcriiilas l)ei v.on est duralio succcssiva sine
non cogilemus omnia niomenta duralionis
principio cl fuie, seu tewpus iitfuiitimi.
isiius successivai et pra;lcreuntis fuisse prœ-
PnouATio. — 1" Si ictcrnitas sil succcssio iii- senlia : et consequenler ilhm origincm liaud
liiiila nionicntoruin scmper nticnlium,scu icm- magis iufinilè dislantem cogitarc possumus ,

pus inliniUim , duo contradicloiia aflirmari quàm numerum iiifinitum compositum ex suc-
jiossunl, videlicet infinita secula jam esse prae- cessivà unilatis addilione : vcl aliquid in spatio

teiila. Inlinila prrctericrunt ex liypolbesi inlinito collocatum ,


quod à nobis infinité dis-
nain icmpus inliiiiliiin supponilur. Prailerita let seu ciijiis distanlia nictiri non possil. Ila!C

t.inicn secula nullo modo sunt infinita , nam enim noiio lemporalis duralionis valdù accurata
illorum numéros novis advenienlibus seculis est , et nunquàm errabimus quamdiù illani ap-
pcrpcluô augelnr ; cl illud lantùin infinilura plicabimus entibus tanlùni nuitabilibus el fini-

est , cui addi niliil polesl. Sic etiain allirmari lis. Ex eà concludere licet nuindum non esse
polesl ab origine divinâ nativitalem hominis aetcrnum, non esse infiniias generaliones, etc. ;

esse inliniiè dislantem et non esse. Erit enim scd illa non magis Dco convenit ,
quam Idea
inrniitc dislans ex bypolhesi , cùin inlercedanl mutationis et lluxùs perpctui. 2" Est etiam
iiidnila secula. Non erit prolectô : nam illa characlcr verilatisin liâc scntcntià, quod niodus
oniiiis dnratio, quce est prœlerita , fuit ali- cxistenlia; necessariae sil incomprelicnsibilis.
quando praesens, aliàs non essel prailerita; Quid enim verius est, quàm infinilum Deum
sed quod praesens fui non polesl à nobis iii- necessarium et immobilem non jiosse compre-
Icrvalîo inlinilo (lislare ; numéro polesl desi- Iiendi à liiiilis mcnlibus? Et jtrœsertim ubi
linari aliqno distanlia , uli manifestum est. 2" non agitur de perfcclionis alicujus specie, sed
Diiplcx œtcrnilaiis pars distingiii iiolcst : lila modo ,
qui lanlùm distare débet à modo nos-
(|u;e jam prscierita est ,
quœ dicilur œternilas trarum pcrfectionum ,
quantum independentia
à parle ante : el illa quae est futura , qurequc à dependcntià, nécessitas à coritingcntià , im-
diiilur a:lerniias à parle post. Ejusdem pror- niulabililas ab inconstantià , inliiiilum à fiiiito.
sùs naiurai sunt liae duae sclernilales cl càdein .""
Non mirum est, quôd res à nosiris sensibus
ralionc illas animo informamus. Nam Informa- (lisjiinctcc , etabhorrenies à communibus no-
nius notioncni rclcrniuilis à parle post , cùm lioiiil)us , nnillis videanlur dillicuUalibus obno-
cogiiamus ens aliquod poss« durare ullra quod- ^\x , ubi ad illarum commuuiuui notionuu
217 DE NATLllA DEI. 218
Irutinam cxpeudunlur. Sedinalè hoc tenlaïur, losophis ; hanc quoque seculi sunt fermé cm"
recusaniiis illam normani , niillas ox illis orlas nés cbrislianai Ecclesi* doctores.
objecliones adiiiiuinms , uisi ubi agilur de spe- Alii liaud pauci doctissimi viri negant de-
cie allribuloruin, quani quidcm ex animi not^lii bere nos à communibus nolionibus et à luce
scnsibus et virtulibiis utcuinqiie apprchendi- quodammodô ad tenebras animos transferre :

mus ; sed inoduni nullo nioiîo : v. g., scienliara et contendunt exislere neeessariô spalium in-

esse in Dco concludo et utcumque apprehendo finilum et aeternum , quod omnes res eorpo-
ex buinanâ inielligentià; sed quoniodô Dcus rales et spirituales contineat quodque nihil
,

cognoscal, eàdem raiione inlelligrTC non pos- aliud sit, quàni ipsa divina immensilas. Quan-
siiin. Sic quoque existcnliam Dco tribuimus, doqiddein hiijus iimnensilatis spaliosa3 nolio-
eamquc necessariam ;
quam aiilcni connexio- nem nullà possimus induslrià ex animis noslris
uem habeat cum succcssionc tcnipoiis plaiiè extirpare ; hoc argumenlo esse aiunt,perii-
ncscinius. nere illam ad eus necessarium, cuiexistentiam
De immeiisilatc Dci. — EasdciH ,
qtias in sinecontradiclione denegare non possumus.IIi
superiori dispulatione, hic didicullatos expc- igitur philosophi res omnes formai ter extensas i

rimur et ex codem fonte nalas. Deuni à nulià asserunt et in quàdam condensatione subslan-
re abesse l'acilè concedunt omnes, qui illius tiarum difîerenliam ponunt. Dco propriam
agnoscunlexisleniiani,sed in explicando modo esse extensioiiem inhnitam et sublilissimam :

divinaî imniensiiaiis magna dissensio est. Cùm ita ut quasvis alias substanlias facile penetrare
ea oninia corpora inler qu;e versamur spa- queat: materiam verô esse extensionem maxi-
tium quoddani aui locum rcpiere vidcantiir, et me crassam et solidam : et inler Dcum et ma-
cùm omni rei , ciijus habemus distinctam no- (eiiam innumcrabiles subslantias possibiles
tionem , sit conjunctus loci, qiio conlincalur, esse, quarum sublililas magis vel minus à
scnsus , diflicilis nascitur quœslio , an Dons summà Del simplicitaïc recedil, et qua; pro-
cliam cum spatio diffundalur. In diversas par- plerea etiam magis vel minus aclivae sunt.
les abièrc tum pbilosopbi, tuni iheologi. Qui- Ilujus opiniouis palroni inler veteres plurcs
dam Deum , omncmque naluram cogilanlem exliterunt , et à reccnîioribus aliqiiibus pbilo-

ita sirapliccm censent ut ncque cum spatio


, sophis praeserlim inler Anglos Newlono, Clar-
cocxlendi , aut locum quemvis occupare pos- kio , Lockio, aliisquc defensa fuit: quorum
sinl; quôd hoc sine partibus vcrè divertis, quœdam placila sunt mullùui abhorrenlia à
utcumque siniibbus et cohxrentibus , concipi receplissiniis notionibus. iNempe Newionus in-

nequeal : et ex eo confirmant opinionem suam, ter qucEsliones quas proposuit in fine Oplices,

quôd spiriluum aiïectiones et vires omnes ,


hanc habet : « Annon sensorium animalium
sensus, cogitaiio, conscieniia, elc, nullo modo I est locus cui subslantia sentions adest , et

pcr locum exlensum porrigi videanlur. In iiàc < in queni sensibiles rerum species per nervos
sentcntià tota fuit Platonis schola (1) cum « et cerebrum deferuntur, ut ibi pra;sentcs à
Aristotelc aliisiiue benè multis vclcribus plii- i proîscnte sentiri possint? An non ex
« pli«nomenis constat esse entem incorpo-
(I) Terlinm gcnus locus est, qui omnibus
. renm , vivcnlcni , intclligente^n , oniniprcC-
quae gignuntur scdcm cxiiibcl.... cùm ad hune
aiiiuio respicimus, soniniamus (juodauimodô
s sentem ,
qui in spatio infinilo , lanquàni
,

iiecessarium(iiio putamus, ut quidquid c.-t î sensorio suo, res ipsas inlimè cernât , peni-
in aliquo sil quod ncquo in
loco posilum ; et î tùsquc perspiciat : lotas inlra se prœsrns
lerrà neque in cujIo sit, minime esse crcdi-
nius: lioc soiunio et imaginalione adeè lenen-
« pra^sentes compleclalur; cpiarum quidcm
tnr homiiies eonstricti ut hicc et sinulia ,
{ rerum , id quod in nobis sentit et cogilat
etiam à pcrvigili verèquc exislenle naturà divi- f imagines tantùm ad se per organa sensuum
derc non vaieant. Plalo in Timaio, p. .jô").
< delalas, in sensoriolo suo pcrcipit cl con-
Deus non in alio quodam est non in terra ,
,

non in cœlo sed idipsum, por seipsum, cum


,
( tuelur 1 i Movinius etiam eosdcm pliiloso-
seipso uniforme semper exisleus. Caîlera vorô phos, elsi menlem suam clarè nunquàm libris
otiinia, qti;e pnlchra sunl illius parlicipatione
j)ul(lira sunl. Iilom Syuip.
,
vulgaverint, existin)àssc, Deum in creandà
\).Tj:>l. NideArislo-
Idcm l'Iiys. cap. uhin'io et in lilM-is mela])hys. malerià nibil aliud egisse , nisi hoc unum,
et de Anima, IMoliuum, Simpliiiinn , l'orpliy- ncnipe effecisse ut pars suae in)nicnsilatis solida
rium. Lnih; mirum est Daylium Dict. crit.
exislercl. De quà opinionc consulc notam edi-
t.i, arl. Sinioiiide et alibi asseruisse banc
(loclriuam anlc Cartesiuui à ncminc delcn^am loris gallici in libriim quartuu) Lockii.
fuisse. ^'ou dcfucrunl aliqui, qui mcdiain inler lias
^i\) DE VER A llELIGIOiSE. 220

opposilas scnlcnlias viain insislere volucrunt; lionuni naiuralium prinuis auclor, est omnium
qiiiiiuo lioc iiioilt) utros(iuc coniponcic iciilà- subslan'iaruni ailniiniculum, ita ut nequeanl

ruiu. Docoiil Doiun (luideiii pnirsùs non cx- sine ojus virUile exislore. Alipii divina virtus

tendi, scd lanicn ubiquc in spalio inliniio agore non polost , ubi ipsc Deus praisens non
diflïisuni esse, iia iil lolus ul)iqiic procsens sil. est cl quotlanunodô in dislans, quia nibilum
Finilas cliain nienlos, laniclsi parle sui intc- non potcst agere. Al ubi sul)slanlia Dei non
liori non sinl disiontce , srniciipsas lanien in est, ibi est nibilum Dei.
cciiani qiianulam exiensionis cxternae seu locl
PUOPOSITIO II.
ampliludineni dJlFunderc, pcr quani ila ccrlô
Deus non est formatiter extensns , seu spalium,
cuidani spalio alligake sunl, ut siniiil lotai in
bingulis ejiis parlibus adsinl. Ilinc(iiie nala est quod ftugitur in/inituot, non est divina immen-
silas.
dislinctio celebris, ubi circuniscriplivi, quod
corporibiis, et ubi definilivi ,
quod spiritibus PuoiiVTio- — Id elTicitur iilis rationibus,
convenit. liane senlonliani quidam scculi sunl, quilius probalur animes omncs nullo modo
qu;ii vakiè obscura et sublilis est , niiiilque cxtensos esse, i" Si spirilus omnis exlensus
aliis refene videtur , nisi voces sensu vacuas, sil, iiecesse est aut quandibet animi exlensi
vel consocialionem idearuni repugnanliuui. parlem esse animumet partis ejusmodi quam-
Quoinodù enim , aiujit, rcs (|u;Tedani iu anipli- libcl parlem esse quoquc menicm, aut non
ludincin loci sese poiesl exlentlere et tanien esse. Alqui ulrumque absurduin est ;
postcrius
non esse cxlensa , cxiensioncin occuparc et quidom : nam si nulla pars animi exlensi ani-
repierc sine exlensionc ? Nos verù lanlas di- mus est, propriâque sibi inlelligcntià valet,

riuierc lites in nos non suscipinius et banc cerlum est omninù, nequc lolum quod ex om-
praeeipuani in bis qu.TSlionibus ulililaloni quae- nibus bis constat parlibus , mentis parliceps
rendani esse putamus , ut lenuitaiis noslra; esse possc, quia ex nibilo niliil lit. Coagmen-
conscienlia excilelur, et ingenii deprinialur lalio rcrum vità vacuarum seu in quib-us est

arroganlia. Verùm quoniam prior opinio, etsi nibilum viia>, non polest conlinere vitam, non
obsciiriur, non lot palet incouimodis , magis- niagis quàm ex colleclione rcrum non cxlensa-
(|ue babel approbalioneni pbilosopboruni niaxi- rum polest componi cxlensio, ciim lolum ali-
uiorum, illani ,
posl asserlum breviter divina' quidnibil rêvera sit, quàm parlinm colleciio,

imniensilatis dogma, defcndcnius. dillerre naturà à parlibus non polest. Primum


cliam dici non polest , nenipe singulas animi
PrOPOSITIO PRIM.V.
exlensi parles esse lolidem animos, qui suâ
Dens est immeusm, seu rcbiis omnibus, lum corpo- gaudent inlelligcntià alque vilâ, quia lune tôt
rels, tnm spirilualibus , intime prœsciis est. .
essent mentes quoi parles : in (juâ bypolbesi
pROBATio. — l" Deus esl eus nccessarium.seu omncs cssenl supervacaneai pra;ier unam : et

eus quoi] exislii ex iniernà et ahsoUilâ noces- prjelerea intimo sensu inlclligimus rem, quai
sitale ,
quam nuila vis coercet. Alqui taie eus in nobis est parliccits cogitalionis, non esse
ncccssariô immensura est, seu à nuUà rc potcst mulliplicem.
abcsse. Nam absoluta nécessitas œiiualiter cxi- 'l" Sic conficere licct : Si spirilus qui sentit
i,'it, ut sil ubique , ac ut sil alicubi : conlra- ae percipil in nobis exlensus cssel, partcsque
dictioncni involvit , ut possil ab aliquo loco babercl extra parles, unum ex bis iribus albr-
abcsse ,
quia aberit sine causa. Pone uni tan- mandum esl : aut quamlibel nalurai bujus ex-

liim loco adosse, tollis uniforinem illani, abso- lensaî parlem objectœ rei partem taniùmper-
hilamquc necessilatem ,
qnx supponilur causa cipere, aut singulas ejus parles lolam rem
exislendi inlerior , et iiiduris arbilrium seu objectam coniprebendere; aut denique unum
arbllrariam delcrniinationeni unius loci , cui quoddam punctum esse individuum, quod sin-

adsil, prse oaini alio. gidas objectai rei parles et totum simul per-
2" Deus est ei;s inlinituni et perfeclissimuni. cipiat, ad quod tanquàm ad cenlrum omncs
Alqui ens iiifiniium cl perfeciissinuun à nulià rcliquoc parles tanquàm lotidcm linca; tendunt.
rc vel loco polest abcsse, id enim nec infini- Al(iui primum dici nequit, quia lune niliil erit

lum cogitatur, quod ullis lerminis circumscri- in nobis, quod rem universam comprebendat;
bilur, nec pcrfeclissimum ,
quod caret excel- I)artcs comparet cum parlibus. Secundum etiain

li'îiii propriclale ubique exislendi. ô" Deus esl dici ncquit : tune enim quolquot animus pun-
omnium rcrum fubricaior , esl omnium opera- clis conslabit, loties rem unam camdemque
221 DE lNATLRA DEI. 222

totain pcrcipict , id c>t, infiniliC uiiiiis rei per- Essent fldem impenelrabiles et solidi : nam illa

cepliones siniul cxorienliir in nobis, cl crit substanlia impenetrabilis et solida diciiur, quai
quisque spirilus nuillitiulo pcrsonaruni porci- locum suuni replet, cl oujns partes firmiler
pientiuin. Terliuin vcrô eligorc, est incidore in cohœrent; ob nuliam aliani causam maieria
senlentiam eorum qui ncgaiil spirilus esse ex- impenetrabilis et solida babelur. Atqui si spi-

lensos : nam piincluni individuuni esse cxlen- rilus extensi sinl, replenl locum suum, cori;m
suMi nequit. Et prœlerea ejusmodi punctuin in partes valdè cohaerent, cùm nuUà vi nisi divinà

re exleiisà, juxla oinnes pliilnsopiios, qui cou- possint divelli. Dcnique facile concipimussub-
linui divisibililalem iu infinilum admiltunt, staniianiquamlibcl vcrè cl formaliter exlensam
nulluni est. Aliunde non inlelligilur quare in posse in organa dislribui, et varios continere
eàdem re cxtensâ unicum puncluni sil cogi- motus, qualis est motus sanguinis in corpore
lans, alia non sint : noque eiiam quomodô bumano. L'no verbo ab ideâ subslanliac cxlen-
niiniuium islud puncluni coniplecli vab^at lan- sœ nullo modo scparare possumus omnes cor-
lam rerum varietatem quantam percipimus. poris alfeclioncs. Ergo, etc.
o" Constat experienlià esse in anirais niulta- 5" Nullara babemus aliam judicandi reguîam
rum rerum species, quœ imaginando ncqueunt prsetcr claram dislinclamque perceptionem.
infonnari ; ideôque nec longitudinis aliquid, Atqui clarè et distincte disjuiigunlur cogitalio

nec lalitudinis,nec crassitudinis habenl, quaîes etomncs animi virtut s ab csiensione ne que :

sunt notiones virtutuni et viiiorum. Fingimus ullo modo possumus aul extensioncm cogitare
eliani aninio lornias polentiaruin cl virluiuni, cum vi cogilandi, aut vim cogilaudi vcetirc
nunc crescenliuni, nunc imuiinularuni, quibus exlensione.
omnibu,s nihil extensionis inest. Onines abslra- G° Tandem, quod Deum allinct , valdè ab-
ctae rerum essenlioc dividi nequeunt. Quin surdum videlur negare Deum esse totum ubi-
eiiam, mens noslra ipsas resexlensas, nec ex- que, et parlera solùmmodù illius esse in bâc
lensè , nec dividuô percipii : si spalium raille rerum universilalecorporeà. IbDC tamcn neccs
passuum animo lecura expendas, non plusioci sariô dicendum est , si spalium sil ipsa divina

cogiiatio biec occupai in animo, aul animum imraensilas. Nam Dcus inbnitè exlensus non
magis dilatai, quàm si de exapedàvel pedc co- polesl esse tolus, v. g., in sole, cùm inuuitas
gites. Aiqui si illa res, quae in nol)is sentit ac spaiii, quœ divinura atlribulum supponitur, in
percipit, esset naiurâ extensionis particeps, sole non sit. Imô alia pars diviuLe immensiiatis
haud ea cuivis rei, quamsentimus, aequè esset erit in sole, alia in terra ; et quisque planc-
accommodata, nec simili plané modo rerum tarum motu sue varias pcragrat et motitur di-
majorum et minoruni notiones animo ini'or- vina^. substanlice partes.
marct minime vero omnium, res omni onininà
: Objicies : NuUa est idea clarior illà spaiii ;

magnitudine vacuas cogitando sibi ellingerct, quidquid obnitamur animo, illam mente pelle-
imô nullai taies intclligibilcs essenl. Hanc re non possumus : invili spalium, ut quid infini-

argumentalioneni Arislulelcs pulal nullâ via tnm, immobile , œlermnn cl twccssariitm, cogila-
elevari posse. niu-, dirai facile matcriam liniilibus circum-
4" Si spirilus finiti essenl formaliter extensi, scribimus. Ergo spalium babel objeclivam
essent ctiam corporei , qui ccrtè liabcrent om- realiiatem , quam malcria non babet. — Ues-
nescorporum proprielates. Essenl primùin ex- pondco : Ergo spatiuni babel objeclivam rea-
tensi ex li\ polhesi ; essenl eliam fujiirati , nani liiatem, in menie tum bumanà , tuni divinà ,

baberenl exiensioncm terminaiam seu circula- bicut alia benè mulla, tempus, mmcrus, œternœ
rem, seu triangulareni, seu quadralam, etc. : veriiaies, concedo; extra menlem omnem di-

ccrtè extcnsio (inila sine ligurà esse nequit, vinam ctbumanam, smi est proprielas enlis
Essenl eliam mobiles, posscnl translcrri de loco alicujus dislincta à cogitaiione, vel aliqua sub-
in locum ; et motus inler ipsos eliam commu- stanlia exislens neccssariù et ab acterno, nego.
nicareiur juxta ccrias legcs seu impulsionis, Idca spaiii valdè clara est, esto. Sed non est
seu gravitaiis, etc. Essent iidem ilivisibiles ; clarior quàm idca tcmporis , vel nunieri, vel
posset sanù Deus dimidiam paitem creatura; illaruni ralionum, qua; sunt inler numéros et
exlensse annibilare scrvalâ alla dimidià parle ;
(iguras : ut spalium cogitamus inlinitum et
vel posset duas dimidias partes à se invicem œternum, sic quoquc cogitamus tempus inli-
disjungcre. Sulislanliam sanè extonsam sine iiilum numéros inliniios verilalcs iufinitas
, ,

posiiionc parlium extra parles nou coucipiuius. et aelernas. Jgilur non magis concludere debc-
2-25 DE Vi:it\ UELIGIONE. 224

mus spatiuin esse re;Ueni aliquam proprielaUMu ics diliicullales. Primo, illa^ subslanlioe non
aelernain cl infinilani cxlra nienlem omncni, exlcnsa? vcl niinima sunl pbysica, quai cùm
qiiàin concliidore licet, lenipus, numcrum, exilitatc sinl incredibili, sec;iri ampliùs et di-
veiiialos ossc onlia realia exlra iiilcllcctum vîdi ncqucunt ; vel puucla sunl malbcmalica,

oiiiiicin. Quiil crgo spaliuni csl? Est abslracla (pia; nemo, nisi mente cl cogilalione , assequi
idea cxlonsionis corporca;; sicul Icnipiis csl polesl , atquc mille barum substantiarum in
idoa absiracia duralionis entUin» luulabiliiiiii : unius acùs cuspide saltare polerunl : (juic ri-

ut veritalcs œlonise sunt abslraclaj notioncs dicula notio risu excipienda poliùs csl quàm
ralioiiiim, qiia) sunl inler rcs possibilos vd seriù confulanda. Secundo, quodcunuiuc ncc
exislcnlos. Quarc illud ul iiilinilum senipcr parvum est, ncc magnum, ncc spaliuni occu-
oogitanuis? Quia ilhiin abstraclani exlcnsioncui, pât , nec loci silûsque inier cajlera corpora
quani menlc coiiipreboniliunis, possunius au- paniceps csl, id omnino nihilum est. Magni-
gore iii iuliiiituiii , oanuloin possunius cliain liido cnim et extensio veram consliluit illarum
iii iiiliiiiluui niiiuicrc. Eàdcni prorsùs raiionc rerum, quai verè exislunl, essenliam; nec sine
tcnipusaugemus cl minuiuius in iidiniluni ;
exlensione cogilari polesl vel subslanlia, vcl
numéros addinius cl franginuis in infiiiiluni. accidcns. Tertio, qui naturas inexlensas de-
(Juaro nialcriic terniinos poninuis, non spalio? fendunl, lii eliam docenl easdem esse lolas in
Quia nialeria csl verè exislens extra nionlem ,
loto spalio cl simul totas in quâlibet parle
quce nalurà suà ncccssario circumsciibilur : spatii : quod plané absurduni est. Etenim si

al exlensio est abslracta idea, qua; pra^scindit lola Dei nalura existai in loco A, nihil ejus

ab oniui anipliliidine dderniinalà. Sic quoquc esse polesl in piinclo B; aul si lioc cliam con-
cujusquo roi linit;e exlra monleni exisienlis lincal divinam aliquam naturam , alla sil ne-
duralionem linilam cogilamus, nequc aliter cesse csl , lola ab illà altéra discrepans. Simi-
possunius apprehenderc : ipsani lamen abstra- liter si aninius nostcr lotus unam corporis
clani U'jiiporis notioneni sub forma indclinità partem replet, nisi niultiplicatus in aliis par-
concipimus. Rcs nunieralas «pioijuc scniper tibus , lotus existere non polerit nec unicus
ccrlo el finito numéro dclinilas cogilamus, exislere lotus in loto corpore. Quarto , sj

eisi ipsi numeri inlinili censcanlur. Quani- substanliic incxtensoe sinl , locum nuilura
obrem mai)ircslumesl omnibus rébus absiraclc occupant; si locum nullum occupant, sunl
sumpii> nuilos limites ponerc nos el sub for- immobiles, quod videlur absurdum. Ex eo
ma infinilinegativi concipere, spatia, lempora, etiam scquerclur posse animum finilum lot'

numéros, velocilalcs cl qu;iccunique alla incre- rerum universilati prœsenleni esse , illanique

menti perpctui capaciasunl ,


quia mens habel niodcrari. — Uespondeo baîc omnia argumenta
pcrpctuam facullatem augeiidi id quod niiii- à vctcribus nostrai scnlcntiae defensoribus
quiim esse poieslabsolulè cl positivé iulinitum, praeoccupata fuisse el confutata. Primo, neganl
nequc polesl mens res illas lanquàni (initas Plotinus cl Porphyrius Deum , aul alias sub-
concipere, nisi lollas ab suam facul- illà islam slanlias non extensas, dici posse, vcl puncta
laicm perpétué augendi. Concludendum crgo pbysica , vcl puncta malbcmalica. l^riora cnira

est illam inlinitalem spatii, tcmporis, iiumcri, magniludincni babent parlesque exlra partes,
Ole, esse infinitatem potentialcm.scu capaci- cl cogilalione dividi possunt. Puncta verô ma-
lalem accipiendi incrcmenla, non absolutani lbcmalica, quamvis magniludine carcanl, ha-
el a* tualem inlinitatem, cxlra mcnlem oxi- bent situm cl positum. Punctum , ail Arislo-
stenlcm, eliilam esse unicè posilaminilià fa- Iclos, monas est, quod situ gaudel cl posilu.

cullalc, quâ gaudel animus duplicandi, lri|»li- Spirilus vcrô , nequc habet magniludinem ,

candi, cl quâcumque ratione multiplicaudi netjuc situm : non possis illum diccre magnum
quidquid capax est aniplilicalionis. El idcircô vel parvum, nec coilocatum ad seplentrionem
etiamsi posueris numcrum aliquem esse ii'ilini- vcl ad meridiem. Proinde ncc in cuspide acùs,
lum, pergel aninius augendo el lingcl duos ncc usquàm aliàs saltare polesl. Secundo,
infinilos numéros, inlinilum infinilo majus, populi opinionibus servire est, pro nibilo illud
niullij)licabil in infiiiitum ipsuni infiiiilum. omnc babere ,
quod non babel parles extra
Adro bec oporalioncs ingenii nostri lusussunl. partes. Cùm animum avocamus à sensibus et
Objicies 2° : Multùm disjuncla csl à com- pbanlasià ,
quàm mulla sine ullà forma cx-
muni omnium intelligenlià iila de substantiis tiMisa cogilamus ? lUa quœ rébus omnibus
non cxlcnsis opinio ; liabel /yullas iiicxtricabi- praesidel ^apieulia, illa quœ omnia con-
virlus,

n
225 DE NATURA DEl 22G
linet ininiensamquc niolcm pro arbilrio ver- motum cxislere non posse. Prseterea Inlelligi-
sai, liabelne ipsa molem aliquam ? Terliô , ne- mus Deum posse hinam vel aliud qaodcumque
cesse est ut subsianlia spirilualis tola adsil illis corpus in nibilum redigere, caeleris in codera
rébus, quibus adest : ac si contrarium slatuc- statu divina virlule conservatis ,
quod lamen
remus, nenipc parlem subslanlice spirilalis in esse non posset , nisi vacuum essel possibile.

parte corporis tanlùin cxislere , inciderenius Ilisce et similibus raiionibus mubi adducli
in id vitium quod nobis cxprobratur , confi- sunt, ut spaiium vacuum admillcrent ,
quod
tenles rem individuani in partes secari passe. cùm ccqualiter dislel à maleria solidà et à spi-

Sed adest phiribtis parlii)us sine niiiIlipUca- rilu inextenso, et tamen proprielas cxlensionis
tione, ut vis niotrix una adest omnibus parti- sine suljjecto esse non possil ilhid dixcrunt ,

bus corporis nioli , et sapientia divina una et substantiam simplicissimam cujus unica sit aul
individua adest omnibus parlibus uiiiversilalis. sallem cognoscalur proprielas, vidclicet exten-

Kern ila esse colb'gimus ex ipso communi om- sio. Quoi et quanlas eiiam liabel bœc senlen-
nium sensu naturœ insilo, quo crcdimus Deum tia diiïicullales!

esse ubique ,
quod profeclô esse non posset, {Annotatio V. S.)

si Deus essel diffusus, et iinaqu;Tsque pars ejus SatprobabiUler evincilur cliam pbilosopliicô
ila disponerelur, ut una pars in uno loco, alla Deum esse ubique pra'senlem ralione subslan-

in abo loco exisleret : sic enim Deus dissipa- Uœ; quara quœstioncm ab auclore prœlermis-
relur, noque pars unaquaeque tola divina na- sam sic Iraclavit DD. Bouvier, in suis pliiloso-

Uira esse posset. Quarto, sine dubio non com- pliicis Inslilutiombns , de Allributis divinis,
jietit spirilibus motus sicut corporibus : nec cap. 7 :

ilifi vi, qui impeUis dicilur et eorpora transfert, Df, IMMENSITATE DeI.
agilantur. Possunt tamen boc sensu nioveri, llbid dicilur immensum quod mensurari non
quôd successive variis rébus cogitatione pré- polesl, vel quod nullis limitibus circumscribi-

sentes esse possint, et vi cogilationis procréa- lur. Inler pbilosopbos cbrislianos , alii dicunt
trice hoc sensu agilari : ac propter banc eani- Deum esse immensum ralione operalionis
dom raiionem edicere |)otest Deus potentiâ quia ubique operalur vel operari polesl, quod

suà , ut spirilus finilus omnibus rébus creatis quidem constat ex dictis ; alii contendunl illum
pracsens sil cogitatione, easdemqiie, ut corpus esse immensum quod eliam ralione scienliae ,

suum nunc régit, moderetur, verissimum est, ut palebil ex dicendis alii ;

Aliae sunt objeciiones physicorum ,


quibus docenl praeterea illum esse immensum ralione
conficiunt necessariuni esse vacuuni ut cxi- subsianlia;. ILbc poslerior senlenlia admilten-

slere possil motus, quas ingénue falemur nos da est.

sohere non posse. Si omnia esscnt, inquiunt, Pr.OPosiTio. — Deus csl iitimenms, id vsl, ubique
plena corporibus, nullo modo inlelligere posse- prœscus ralione subslaiiliic.
nius quâ ralione fluida, sivc liquores in perpe- Prob. 1**: Vel Deus est uliique prrescns ralio-
liio niolu essequoant. Nam non possunt liqui- ne subsianlia; , vel quibiisdam limitibus cir-
(iorum parliculne pcrpeluo siuun mulareinter cumscribitur : alqui nullis bmiiibus circum-
se ,
quin spaliola vacua relinquanl : nullaque scribilur ; ubi enim sunt limites , ibi est ne-
est maleria qucc possil sese aplarc lam subitis galio cutis ultcrioris ; ubi est negalio cutis
cl tani variis mulationibiis pororum , «l cos uUerioris , ibi est imperlcctio ; si ergo Deus
perpcluô accuralissimù compleat. Oporlercl qnibusdam limitibus circumscriberelur , esset
illam sublilem materiam esse actu in infinilum imperfeclus ; sed dicere Deum esse impcr-
divisam , quod omninô concipere non possu- feclum , est blaspbemia ; ergo nullis limilibus
mus, et redderel illam ad omnos usus inuli- circumscribilur ; ergo est ubique prœsens ra-
Icni , cùm maleriic in inlinitum divisai , seu lione subslantire ; ergo dici non polest illuni
qu-Te nuilara babercl niassam , nullum momou- esse limilibus circumscriplum.
tum esse possol nidia vis, neque ad moven-
,
Insup'r vel ubique est prœsens ralione sub-
dum, neque ad sistendmn. Argiunenlum cliam slanliœ, vel quibnsdam locis tanlùm , vel nulli
insnpcrabile pcliiurcx inerlià ,-quam maleriaî loco alqui duo postcriora
: ncqucunl dici :

omni incsse cxperientiâ et ralione intclb"gi- r dici non polesl Deum qnibusdam loris tan-
mus, quoe clficii ut maleria oninis movenda lùm esse prœsenlem ; nulla enim est r.ilio rur
résistât pro quaniilate molis sua; , cum qiià bis ])Oliusqu;un illis adsil, et lamen nulîa causa
tanlà resis!eiiii;"i in miitubi pleno dcmonslralur cxtranea illum sic resiringerc poluissel, 2" Dici
227 DE VEUA RELIGlUiNE. 228

non polesl illiim nulli loco esse praesoniojn ; ccntrura cunciis lamen radiis,licet numéro
nam si nullo loco sil i)rœsens , nullibi exisiii : iniiniiis, respondet. Asserebant vcrô Scolista^,
alqiii nullilii cxislore, el non exislcre sunl quicl à subiili dociorc Scol sic vocaii, immensilalem
umnn cl iili-in. I>ci non esse dislinctam à spalio in quo reci-
Alitiiule , Deus ubique cognoscit cl opcraUir piuiilur corpora, eamquc incorporaliler esse
vcl o|»orari polesl : ponù ipsius scienlia cl cxtcnsam, el sic universis rébus, tum exi-
opcraiio à subsianlià separari non possuiil ; slcntibus, lùm possibilibus, correspoiidere.
crgo uluquc csl prïcscns ralione subslanliae. Scd in prima (ipiuione non explicalur quo-
Sotvuntur objecliones. — Obj. 1° : Ucus csl modô Deus omnibus locis ic.ililcr sil priiescns ;

sinq)lcx : alijiii non polesl esse sinuil siniplex in sccundà non sullicienicr inltdligilur qnid sil

el ubique prœscns ; crgo , elc. — Kesp. Nego cxicnsio incorporea et indivisibilis. Nonne
min.; Deus, è conira, non polesl esse corporeus nicliùs esl ignoranliam noslram conrileri,quàni
cl ubique praisens : nani si corporeus essel rem obscuram iiilricalis supposilionibus ex-
una pars siibstanli^ii ejus uni loco responderet pli care ?

Cl aliera pars alleri loco, el sic nullo locotolus Audiamus clarissimum Fcnelon , pag. mihi
csset praîsens : alqui lamen , cùni non possil û5i : « il n'est pas plus (Dieu) dans un certain
esse tlivisus, lolus csl ubique prœsens; ergo € lieu précis qu'il n'osl dans un certain temps:
nedùm ipsius simpliciias immensilali noccal, i car il n'a, par son cire absolu cl infini , au-
ad illam nocessariô prairoquirilur. I cun rapport aux lieux et au temps , (jui ne
Insi. : Deus singulis locis proesens esse non « sont que des bornes et des restrictions de
polcst, quin aliquo modo cisre>pondcai : alqui c l'clre. Demander s'il esl a»i-delà de l'univers,
subsianlià siinplox locis coniposilis rcspondcre I s'il en surpasse les exlrcmitcs en longueur,
non polesl ; crgo, elc. i largeur, profondeur, c'esl dans un sens faire
llcsp. Disl. min. : Locis coniposilis rcspon- « une question aussi absurde que de deman-
dcre non polesl ad modum eorporeum , conc. ; « der s'il était avant que le monde fui, et s'il
modospirilibus proprio, nego minorcni. Cor- i sera encore après que le monde ne sera plus,
pora rcspondoul lotis [icr malerialem exlcnsio- i Comme il ne peut y avoir en Dieu ni passé
nem, ila ul una pars corporis uni paiii loci, i ni futur, il ne peut y avoir aussi en lui ni au-
et aliera pars alleri parii loci respondoai. « delà ni en-deçà. Comme la permanence ab-
Ccrluuï csl subslanliam simpliccm hoc modo î solue exclut loule mesure de succession ,

ocis corrcspondcre non posse : scd indc non « l'innncnsilé n'exclut p;is moins toute mesure
concludcndum esl quôd nullo modo locis cor- < délenduo. il n'a point élc, il ne sera point,
rcspondcre valcal ; cùni enim naUiram sub- « mais il est : tout de niCine , à proprement
sianliae siniplicis el essonliam loci non nisi « parler, il n'est point ici, il n'est point là,
mperfeclè noscamus, impruiicnlor afllrmarc- i il n'est point au-delà d'une telle borne ;

mus nullani inicr ntrumque j.ossibiîcm esse c mais ii est absolument. Toutes ces expres-
relalionem. Quarc cnim subsianlià siniplex € sions qui ie rapportent à quelque terme,
modo sibi proprio locis adesse non posscl? i qui le fixent à un certain lieu, sont impro-
nullam sanù validam ralionem afft rre posse- « près el indécenlos. Où est-il donc? il est, et
mus; crgo, elc. Iniô cvidcnlibus ralionum « il est lellcment qu'il faut bien se garder de
momenlis adslruilur Deum esse simpliccm ex ; « demander où. Ce qui n'est qu'à demi , ce
allerà parle demonslralur illum ubique esse € qui n'est qu'avec des bornes, est lellcment
praiscnlen» : unde coiicluJere (!cl)omns sub- « une ccrlaine chose, qu'il n'est que celle
slanliam simpliccm modo nobis impervio locis < chose précisément ;
pour lui , il n'est pré-
coniposilis praîscnicm esse posse. < ciséinenl aucune chose singulière el res-
l'hilosoplii aiilem varia excogilàrunl syslc- t irt'iiile. 11 esl i'Èlre, ou pour dire encore
mala, ni explicarenl modum quo Dous sil sini- I mieux , en disant plus simplement , il est ;

plex el inmicnsus. Acrilcr cir^a lioc punclum t car moii;s on dit de paroles, plus on dit de
jnler se dispulaniTliomislx el Scoiibloi. Tho- « choses, ii esl. gardez-vous bien d'y rien ajou-
mislcc , sic dicli à S. Tliomà Aqiiinale , cujus « 1er. t

doctrinam se profileri gloriabanlur, diccbanl Obj. 2" : Répugnai Deum esse prœscntem
DfMim esse virlualiicr extonsum, id csl, ila in in locis sordibus, polUilis el in llagiliosissimis
se divisum cl unicuui, ul omnibus lamen cor- peccaloribus ; ergo non esl ubique prœscns.
respondercl locis, sicul simplicissimum spha;rcc l\Q>p. Nego ant. ; nam Deus prorsùs inipas-
220 DE NATCRA DE! 230
sibilis est ; nullum igilur patilur detrimcnlum, « quœ csl ipsa xquabilitas , ipsa pulcliritudo ,

nec ullo modo niaculalur, quamvis sit snbslan- « ipsa singularitas, ipsum ens, nullam quœ csl
fialiler praiscns in locis pollulis et in peccato- « expcriri posse mutalionem. » Plato in Plire-

ribus fœtidis. Sic radii solis lœdissima illu- done. —


Aliquam babet dillicuitalem atlributi
minant loca , nec idi o cessant esse nuindi bujus cum libertatc et variis divinse provi-
puri et nilidij ergo, etc. P. S. denliae actibus concilialio , de quâ vide art. de
De inmiulabilitate Dei. — Elsi immulabiiilas Libertatc Dei.
negalivMiin aliquid videatur sigiudeare , posi- De iinilate sen singiilaritate Dei. — Per uni-
tiva niliilominùs sensu pliilosopbico in Deo tatem iulelligimus, non solùm ilhim siugulari-
proprielas est, per quam scilicet idem semper tatem quœ cxcludat omiiis altcrlus entis
,

permanel : mullôquc magis mulabilitas et in- œqualis cl earumdcm perfeclionum consorlis


constanlia dcfcclus consJanliaî est ol imniuta- cxislentiam , sed cl omnis alius natunc ncces-
])ililaiis quàin conslantia defcclus mutabili- sariœ et à se exislenlis seu independenlis con-
,

taiis. sortium. Adeôquc veram nalurre divinœ uni-


tatem negârunt,
PROPOSITIO.
l^Quotquot duasnaturas ab œterno exisien-
DcHS est hnmntabilis. tes, nempe materiam cl Deum admiserunt
Prodatio. — 1° Quidquid imilalur, vcl mu- quique sic duo rerum prineipia, allerum effi-

ciens,allerum quod fingerctur,docuerunl. Hoc


lalur à causa exleriiâ, vel à causa interna. At-
dogma Academicis, Peripaleticis et Sloicis tri-
qui Deus expcriri niulalioneni à causa cxlernà
buil TuUius in Acad.Qui'St. « Naluram divi-
noiipolest, cùm sit independens , singulaiis
:

« debant in res duas, ui altéra esset elliciens,


et disjunctus al) onini a!ià re, nullique extcr-

noc impression! obnoxius. i\'on ab inlernà cau-


« altéra autem quasi iuiic se prœbens, ex quâ
« ciTicerclur aliquid in eo quod eiïiceret, vim
sa ; nam luilla alia concipi polest divinse exi-
:

« esse censcbani; in eo quod ma-elficeretur,


slcnliaî, ojusquc modoruni ,
quàni nécessitas
absoluta exislendi; quœ cùm sit eadcm sem-
<i teriam quamdam (1). tAt juxta eumdem
per cl uuiformis , exigit ut Deus scnipor idem piiilosoplii bi duo isla rerum prineipia sic
sit in omni tompore. 2" Deus est eus inliniiè
commiscebant, ut reipsà nonnisi una fièrent

porfeclum. Alqui talc ens uullam accipit mu- eademque natura , « in ulroque tamen utrum-

lalioncm quia nullam de novo acquircre « que, pcrgit Cicero , neque ciiim m:leriam
,

pcrfeclioncm polest, cùm jani omnes liabeat :


i ipsam cobœrere potuisse, si nullà vi conli-

neque ullani dcperdcre, cùm sint omnes indis- f(


nerciur ; neque vim sine aliquà malerià :

solubili nexu conjunciaî , nec una esse jiossit


« nibil est cnim quod aiicubi non esse coga-
,

sine aliis. Vel sic confiée : Deus est insniutabili- « tur. i Imô Stoici bas res muliô magis con-
icr lalis, qualis est necessariù. Sed est lieces- fundebanl; docebant enim rem cnicieniemma-

sariô in i'ormâ perreelissimà. Est ergo ininiula- lerialem esse, ignemqu(! aiiquem subtiiissi-

bililer in illù forma. 5" Quâ in re expcriri


iiuini. Sed quidquid sit de iiorum opinione
mulalionem posset? An ralionc cxislenliuî ?
CCI luni est fuisse quamplures piiiiosoplios, qui

sed illa ncccssaria est. An ralionc loci? Sed simplices et spiriluales mentes professi, duo
immcnsus est. Oninia in ipso vivunl , moven- diversa rerum prineipia ab alorno simul exli-

tur et sunl. An niliouc lemporis? Sed inimo- lisse asseruerunt, materiam vidolioei, elDeuni

l)ililcr rciernus est, et in s'.anlc suà X'ierni- segrcgaium ab omni concretionc corporeâ.

tatc omnes icinporum diiï(MTnlias continct. Sic Anaxagoras scnsit , sic Arclielaus , sic At-
An ralionc cognilionis'.' Sed quiJ iaicrc potest licus , sic plures alii. Pytliagoram quoque in

infinilam scicniiam ? An ralionc consiliorum? bàc sculenlià fuisse Numcnius auclor est. Pla-

Sed à perfcclissimâ meule oninis abest aniini


tonem idem scnsissc Plularclius et Laerlius

levilas , quoc ex iguoranliû aul incogiianliâ in scripserunl. Arislolelem camdcm fovissc scn-

ij)sis bominibus proficiscilur tciiliam pori;u;isiim mnlii^ iiiil. Porpbyrius,


(1).
In liâcileniqu' senlentià sunnua senijicr uiil
omnium pliilosopiiorum (1) Dicunl Stoici noUri duo cssc in rerum
consensio , scilicel
naiurà , ex (piihus omnia liunt, causam et
^ iîlam nccc-Fariô exislcnlcm csscniiam Dei
nialcii.un. i\lalcria res ad ouii il
jacel iaeis ,

parala, cessatura nenio moveat. Causi au-


si

(1) An ai) a!i(iuàcxcquendi diiiieullaîe ? ^cd tem, id est, ratio, materiam format. Sen.
csl ouiuipolcns. 1'. S. Ep. G.j.
231 DK VER A HELIGIONE. 232
Janiblknis, Prodiis cl Siniplicius, cisi dociic- quoddani priiaipium cxoogiiàrunt; quippe cùm
lint Dcum cnpul esse aique causam rcruni oni- non inielligerent quoinodô sub regimine Dei
iiiiini , t.iiuen pulavoriint matoriain esse xicv- suinmè boni inaliim oriri poluissel , et vanarti
uaiii. Quorum omnium aUpn' suam scnltiiiiam iMcpiamipie duccrent opinionem ,
qtiae niatc-
sic exponit l'iutarciius (I): « Prcesial igiiur riam qnalilalis omnis et virlulis vacuam cau-
t Plalonis (quàm Ileracllli) sonlcniiam sequi, sam niali faciebat ,
quôd esset inobscquens vo-
< alque hoc diccrc et cancre, mundum à Deo liiiitali Dei; pularentque in illo sysleniale ma-
« esse faclum. Nam et mundus oniniiun ope- hmi non in maleriam, sed in Dcum ipsum
c rumesl puklicirimum, csi Deusoiniiiumcau- rcfundcndum esse ; liuic nialeiiai a;ierna; ad-
i sarum prsstanlissima. Subslanliaui aulem junxerunt naturam scu viin quamdam ralionc
« Cl inaleriam, c\ quà factus est mundus, non carcnlein et inaleficam , inordinalis ac turbu-
c natam, sod scmj)or subjeclam opiiiri dispo- lenlis niolibus niatcriam perpciuù cienlem :

I nendam so alque ijtsius simililudine , quan- liane naturam Plularcbus vocal « animani con-
I lùm lieri potcst, efliiigendam sese prœbuis- f Irariam et contrariorum oiiilicem ; aniinam
< se. Non eniin ex nihilo exliiil mundus, sed j incomposilam , turbulenlam cl menle va-
« ex eo quùd non |!ulcbrè , non reclè, nec « cuam : n nominal qiiandoque necessilatem ,

« pcrfectè , scse baberci ,


qnomoilô liunl do- eu quôd sine consilio agat; alque eam ipsum
< nuis , veslis , statua. » Iniô vcrô quidam esse fatum asserit, de qno poeiœ cl philosopbi
viri docllssimi liane opinionein ailribuunt om- tam nuilta scripsère. Hi philosopbi igiiur sic
nibus gcneraiim antiqnioribus sapienlibus. \i- cxplicant originem rerum, ut nihil omninô
de éd. lat. Cinlicortlii cuin noiis cl diss. do- producluni i'uciit ex nihilo, nevc bonum, ncve
(tissimi interprelis , et Deansobre in Ilislorià nialnm ; ac juxla eos Dcus , cùm mimdum
Manicheisnii. conderc voluit, hxc effecit : Primo maleriam
Hoc doiiina lonuerunl olim eliam mulii Cliri- digossit cl suum elemcnlo cuilibet locuin assi-
sliani ('2), qui idclrco Maicriarii vocali suni ,
gnavit. Deinde ne reclè constiUita denno
inlcr quos Ucrmoçicnes cclclris fuit, quem convellerenlur , mundi animam emendavit,
prœserliin ex origine ina!i disputasse legimus quantum potuil, ejusqne inordinalos ac lurbu-
apud Terlulliannm 1. contra Ilcrmog.. p. 158. lenlos molus tempcravit. Et tandem de suà
« Praîslruit , ail Tertullianus , Domiiuim aut pioprià substanlià parleni adilidit ,
qucn varios
I de scinclipso fccisse cuiicia, aul de aliipio... ejiis moins sic dirigerel, ut hœc rerum omnium
I iSegal illuni ex semciipso facerc poluisse ,
pulchritndo nasceielur. Quidquid ergo mali
t quia partes ipsins fuissent , qurccumqne ex csl in mundo , originem babel ab illà maledcA
« semelipso fecisset Dominus ;
porrô in par- anima, qnam Dcus omnino corrigere non po-
f tes non devenire , ut indivisibileni , et in- tuil : qnidquid vcrô boni, ab illà parte divinà,
« deniulaiiilcm, et cumdem senipcr, quà Do- quse principalum oblinct, et œquabili legc
f minus. Ex niiiilo non poluisse cura faccre omnia continet. Ut mundus universus, sic
I sic conlendil, bonuin et optimum dcfiniens bomo quisque, ex liibus islis parlibus compo-
« Dominuni ,
qui bona et optima tam vclit fa- nitur, nempe n.alcrià, vi inordinalà et aura
f cere ,
quàm sit; imo nibi! non boiium al- cœlesli. Iluic ultimse opinioni valdè deditus
f que optimum , el vciie eum cl faccre. Igi- fuit Plutarchus ,
qui summo studio conalus csl
< tur omnia ab eo bona el optima oportiiisse in illius patrocinium traherc omnespraeclaris-
i fieri secundùm eondilioncm ijtsius. Invcniii simos philosnphos. Vide Sysl. Inlell. Cudw.
I autem et mala al) eofacta, uliquc non ex liisluriam Manichaiismi. Manichaî.smum ante
€ arbilrio, nec ex voluntale , nibii incon- Manichacos.
f grucns et iiidignum sibi faceret. Quod crgo 3" Suporioris scnlcnli;c amplificatio quamdam
t non arbilrio sno fcceril, inleliigi oporicre fuit ManicliKorum doclrina. Ili elcnim in hoc
c ex vitio alicnjus rei factum : ex niatcrià solùmmodô à recensiiis philosopbis diflei cbanl,
t cssc sine dubio. > quôd exislimarenl, juxla velerem quamdam
2° Prœler banc œicrn^ni cl ncccssariam ina- (^lia!da;orum, Piiœnicum el Persaruni aliquo-
leriam , et Dcum , nudli olim qnasi icriium rnm opinionem (1), in istà a;leriià materià na-
luraliicr gigni varii generis animanlia , et
(1) Tom.
2, op. p. 10!l.
da'mones malos, unumque aliorum principem :

(2) Auctor ptr islos Cîiristiancs iiilclligil


boercticos, de quibus vid. IJorgier, Diction, duoiiuesic stalucrinl impcria alterna , aliud
verbo Malcrinlismc, Motérialisles. (I) Vide Ilist. Manich.
253 DE NATURA DEI. 234--

lucis repletum infinitis beatis spiriiibus, in quo sedes migrare voluerunt (1) , vel quôd exorio
regnarel Deus opiimus maxiraus ; aliud lene- interillosbello, qui devicli sunt, vincenlium
brarum, in quo iniperilaret princeps daemo- furorem longiùs fugienies ad lerminos regni
num , Hyle diclus , cuin suis consorlibus. lucis pervenerunt (2) bic tum viciores lum :
,

Audiamus ipsuni Manieliceuni fi): « In exordio vicli capii pulchriludine lucis, pace compositâ,
fuerunl duœ subslantiœ, à sese divisœ : et regnum cœlesle invadere mediiaii sunt. Deus
luminis quidcni imperiuni lenebat Deus pa- verô , à quo nullum malum existere polest
ler, in suà sanclà slirpe perpeluus, in vir- bellum dcclinans , banc arripuil occasioneni
lule niagnilicus, nalurà ipsû verus, alernilale corrigendi aliqualenùs lenebr;iruni perversam
proprià exulians, semper conlinens apud se substanliam ,mundique hujus aspeclabilis ef-
sapicntiam et sensus vitales : per quos etiani formandi. f Bonus ergo polestalem quamdam
duodecim membra luminis sui conipreben- ( miilit , cuslodiluram scilicel praescripla, re
dit, regni videlicet pioprii diviliasaflluentes. « aulem verà fuluram ipsi materia; illecebram
In unoquoquo aulem nitmibrorum ejus sunt et invilamenlum ad moderalionem
»
, ejus à
recondila millia innumerabilium et inimen- I volunlatc alienam, Hanc conspicatâ malerià,
soruni ibesaurotum (-2). Ipse verô pater in « amore exarsil, sibieam conjungere concupi-
suà laude praecipuus , magnitudine incom- < vit improvidèque devoravil. Sic quodam-
,

prehensibilis , copulala habet sibi beata et < modo lanquàmbeilualigala est. > Haec Titus
gloriosa sccula (x-onas) : neque numéro Boslrensis, qui videlur meliùs perspeclam ha-
neque prolixitate sestimanda , cum quibus buisse Manichsorum doctrinam. Idem addit
idem sanclus atque illustris pater et genitor Manicbœos usos esse hoc exemplo < tanquàm
degil : nuilo eliam in regnis ejus insignibus f canlione missse polestalis raaleriam sopiiam
aut indigente aul infirnio constitulo. Ita i » Ex commixlione ergo duarura
fuisse. na-
aulem lundala sunt ejusmodi splendidissima lurarum, non solùm hominem, scd universum
régna super lucidam et beatam lerram , ut à mundum, quem in omnibus partibusanimatum
nullo unquàm aul moveri aul concuti pos- putabant, generalum doccbanl.
sini. Juxia verô unam partem ac laUis illius Haec Manichœi; al inter Persas aliosque
illustris ac sanclse lerrae, erat tenebrarura Orientales plures exlilerunl, qui malo principio
terra profunda, et immensâ magnitudine, in excellenliorcs dotes majoremque virlulem con-
quà liabitant igiiea corpora, gênera scilicct cessisse videnlur, el duos quodammodô deos
pesiifera. Hinc inlinilae tenebrae ex eàdem œternos el iniuiicos conslituisse nisi
: decepli
aiananles nalurà inoeslimabiles cum propriis fuerinl Piularcbus el Graeci,
alii etpcrGraecos
fœtibus, ultra quas erant aquae cœnosae ac eliam quamplurimi Laiini quod extra om- ,

turbidae cum suis inbabilatoribus ,


quarum nem verisimilifudinem non est. Sed de boruni
inleriùs venli horribilcs ac véhémentes cum omnium doclrinà alius erit fortassè dicendi
suc principe cl geniioribus. Rursùm régie locus.
ignea ei corruplibilis cum suis ducibus et i" Divinae nalurœ unitalem negaverunl illi
nation ibus. Pari more introrsùm gens cali- elhnici, qui mullos deos cequales et indepen-
ginis ac fumi plena , in quà morabalur im- dentés agnoverunt : sed profectô res esl valdè
raanis princepsomnium eldux, habens circa
se innumerabiles principes, quorum omnium (I) < Erat, inquil Manichœus lempus cura ,

ipse erat mens atque origo haeque fuerunl ;


i niaieria sine ordine ferebalur, et generabat
< et cresccbal ac multas poleslalcs producebaf
nalurai quinque terrai pesliferae (3). > Hacc
« Aucla igiiur evebebaïur, nesciens subslan-
régna per inlinila stcula soparata sic nianse- < liam boni. Poslquàm verô magis erecla no~
runt, neque Deus bonus dignum se judicabat, < vit terram el lumen boni, nilebalur ascen-
quidquam « dere ad ea quae non erant jjropria. > Titus
in imperio lenebrarum moliri aul
Boslrensis.
ex malerià quid(iuam lingere principalus verô
:
{-2} Explananl aulem modum scdilionis bu-
lenebrarum appclilu ([uidem praedili, al ra- jus. Qui, inquil Manichéens, ex eà noquiliû
<

tione destituii in)perium lucis nesciebant, Vc- t (nequilia aulem Sa4anas est) nali sunt, so
i muluô inscdatisunl cl devoraverunt, dura
n'im tandem, vcl quùd nimiùm mulliplicati
( et gravia passi neque priùs desliterunl in
,

« seipsos moveri quain lumen serô tandem


,

(I) Apud S. Aug. I. coiilra Lp. Man. c. 13. « vidèrent ( bis enini verbis ulilur), et à se
{-À} Vide c'Xplicalioiioiu liujus iiiyslici sernio- I enim ipsi exagilali ciim aliofpii iies<irenl ,

nis m Man.
liisl.
« ila lamcn ausi sunt ad iinncn accodere.
,

i
(3) Apud S. Aug. ibjd. c. 15. Idem,
m. 11.
âSii DE VERA RELIGIONE. 336

aiubiiua, an voleres potloin gensii islam vocom sam suam , videlicel decretnm divinae volun-

itii sumtior aL»'t>|u!riiil ae, iiiià mine acci;iimiiiî : lalis. Ccrlc PcUiis cl Panlns cnlia duo esse

:(iii |>oiiùs cerliim videiuroos por ilUni vncem, non possunl, m'c scparalam liabcie cxi-

uiii ill.iiii liliiriiJiiô irilmcliaiil, notiiia;|ii;mi in slenliam. Argnuieninui iioc sublik) scholasli-

ti'Ili'xUsiMMiiia pi'rrui'iiijhiiua, n('(|ne enli:i ne- coruni esl.

piinias Ciiusts ronini oinniuni, 5" Deus csi ens nccessarium. Atqni cnlia
fur^ar 0. liiNinii

8('4 iiileriorcfi «liqno» dpos indijjjtMas ,


gonlili- plura necessaria esse non possunl. Nam iliud

t;((s, locaks, miclarcB, C(i;lesles cl niundanos, ens lanlùm esl necessarium, quod non possu-
tjiius lanqtriin prinioj cl universalis causiK ad- nius cogiiare non existons, son cujus non cxi-

miiiisliDS k|u'clalianl. U'"»' i»'" alif|iià dili- slcniia involvil coiilradiclionom. Airjui oniiiia

giîiHJà liUccUHi siunus , ui vis sua consiei ar- cnlia jinclcr uninn pos^umus ciigilaïc non
gitmciiii» sHpia allaiis »}x noiione inmiensi exiileniia : pone, vcrbi gralià, dcccm , iaciiè

tMnnistÏL'nlis «a OMini|»iili'niis Del onniiiiin concipimns ex isiisdt'ccm, novoni esse proisiis


liDMiiiinni nirnlibiis ii)i|.iTssà. inuiiiia cl posso non esse.

Deinde ens ncccsï^arlum iikul esl quod exislit


l'Ropnsnio l'iuju.
ex intern;\ el absohità neccssiiale ,
qnani nc-
l iiiaim esii' Di'KW, seu unicam primat» causam cessilalen) aliqnâ ralione, ul anleccdenlem cl
n-ritm pniniuw, sine aquali, ratio cvi(.lenler inlernam scu furMialcm causam cxislenliic Dei
demuiiitral; philoaiphi omnes ibeistœ docue- cogiianuis. Alqui iila absolula el unil'ornùs
ofunes rettislissifuw (jt^Htes seiiiper
rfint ; nécessitas unius el singulaiis nalune perfeclis-
qn'ioverunl : adeoffue vn'ilus pettinel ad no- sima; causa intciior esse lanlùm polesl : unius
itimein verl pi suinoij Dei aniiuis liominum iuimensilalis, unius %lernilalis, unius poten-
iusiltiiu. li;c, unius intelligentife, etc., ncc uiiilalcm ab

Proli^mr prima [mrà. ilUus ideà djsjungcre valemns : cur duorum

inifm Pci raiiime canficitur. — \" Dcus esl vel Iriurn enlium, vel quinque, vel viginli, etc.^'

on< sninmiim. Ai.jni ««'pngnanl plur.t snmnia c;iusa sil, non vidcmus : ubicumque numerus
iplla (d laniiiiuniodàsiininiuinest,
quod iicijno (ingilur, ibi esl aibilriiim, non nécessitas;
iiiajuâ quidijuan», nequn par agnosi;;!. Sic quia quicumque alius numerus aequè pos-
ToiUiliimMis : 1 De iàloconvenitapui! omncs, sibilis est. Raiioncm banc benè exposuit
DiUs suniniuin magniini cl lornià cl Clarkîus.
« ul &il ,

U»* jani 4" Deus eus iuliniluui ens cujus allri-


€ ralione, cl vi, cl polcslalo <'ril esl ,

I condjlio ipsius suninii niagniV Nmiipe ul ni- bnta omnia suul inlinila. Al (ui unicuni lanlùm

» iiil iili adoiqm'lur, iJ esl, ul non sil aliud potcsl esse ens, cujus altribula omnia sint in-

« sunuuimi magnun), cvcrsâ condilionc cl, ni finita : quia omnia allribula infinita neccssariô

« lia dixoriui, Icgc, qnu; suninio niagiio niliil singuiaria sunl. Primo iinmensilas postulai
f sinil adaifinari. » dopcmicntiam omnium abarum rcrum. Nam
8° Dciis câlCMi inliniic peiicclum, cui nqlla quod imnicnsum est, à nuîià re aiià débet ex-

deesi pcrftH lio. Aiqni non pôles ponorc duo ciudi. Atqui si essent duo cnlia xqualia et à se

entia buninà- perfocia, quin codom Icniporc nuiiuô nuiio modo dependentia , à se niuluô

st.iUias ulruintiiic careif ali(inâ iJOilVclionc. cvcludcrcutur. Deus ideô lanlùm in crealuris

^^^rt illa duo cniia A cl \i , à se inviccm aliquà exislere concipilur, quia per ipsum el in ipso

t% disliuguunUir et difliTunl : scil. allrihulis exisluul, scu carum exislenlia et conservalio

suis vcl cans.'i formali cxjstpnliae suae : nam si lluil ex perpétua Dei aciione. Sed si iilas di-'

f)^ eiDlial'cani cautdom causam formalmi exi- vina virlus non Cccissel, nec cxislerenl per
slenlLe suac, eamdeni naliiram cleadem .illribu- Dcum, nec in Dco, Deus ab iliis exciuderclur.
la, cerlè ex nulW parle difit-runl : porrô idpcr Secundo duplex omnipoleniia répugnât nam :

di&lingiicrcnmr pcrl'cdio csscl ,


cl illà illa poleulia inlinila non esl, qune experitur
<iui»d

HerlccliDuc aiicnilriMn carcrcl. Ergo. Ncque conlrariani , ifuô .Tqua'em in alio ente. Et
diras i>ftr cxislcnliam ,
qitam liabot quodijur" cum bis duoliusaUribulisiutereunl omnes aliae

spcijulcin, nlruMiqucens salis djslingui. Nam pcrfecliones. Scicnlia inlinila nulla est, siqui-

«ikisicnlia supponii rc& dislincias, el uU nulla d( m ille non novil omnia, qui ab aliquà re ex-
esl d'siiuclio , al)>uidf liiigilnr scparala cxi- clnditiir, non novil naluram, vim, corisilia illius

sienlia : sic snpponc l'clrum cl l'aulum non x'qualis eniis cl independeulis. Sapieniia nulla

4islingui aeque per ualuram, neque per cau- esl, nec bonilas, nec juslilia. Siquidem ille
DE NÀTUilA MA. i58
non polest sapienler, juslè et bénigne cum ali- « qui pcr casiiim (odem, quo lola rerum uni-
quà fidenlià et securilate agere, qui experiri s versitas, molu decurrunt, primum et inlelli-
polcsl aliani naturam consilia contraria niachi- i gibileni illum Deum ordine sequentes. »

iiantem. Si dicas mendicare posse uiium Deum iianc senlentiam exprcsi-èaliis pliilosopbis om-
abalio veniani agendi, susiulisii eiilis indepcn- nibus allribuil S.Cyiillus, 1. 1 c. Jul. « Manifo-
deiitiset perfecli et inliniii miiioncm. Tatidem i slum est, ail, ctiam grseco more pbiiosophan-
périt eliam Dei félicitas sunima, quae in volun- s libus,unumcenseriacin confesso esse Deum
tale omnipotente, liberrimâ et sibi suiïicienle 1 universi conditorem cl naturà omnes supc-
posila est. « rantem, à quo facti sunt et prodiieli ad gonc-
5" Denique oninia in nnindo conuexa sunl c ralionem alii deinceps dii su!» intcllecinm
et ordo unus ex omnibus existit; orgo unico « et sensum, ut ipsi loquuntur, cadenles. »

consilio mundus couslitulus est : cuncta in eo Et cerlé ne unus quidem inter onines veieres
placide sumniâque cum constantià et aeqnaJ)i- sapieutes laudari polest, qui plura crediderit
lilâte, juxta easdeni leg<^s ferunlur; ergo unica numina selerna , et per se oxisteniia : imô
est adminislraiionis ratio. Âtqui ex unitale Cieero scripsit Tusc. disput. 1. 1 : « Deus alio
consilii in constiiulione mundi beué coiiigitur fi modo intelligî non poks!, nisi ut mens so-
illiusunumesse arcbiiectum, et ex unilaiepro- i lula cl libeja, segregala au omni concrelionc
videntiac benè efUcitiir unum esse rccloreni. « morlaii, omnia sj-nlieus et luovcns, ipsa
Tanta pax et concordia banc universitatem non i pruidiia molu scmpiU'uio (l), »

conlineret, si turba quaedain Deorum per se Prob^iur (erlia pars.

esistcnlium et aequalium, nec ullius supreini Consensio nalioinmt tmDiiiim dira uitilulem Dei
numinis jussis parenlium , reruni administra- snmmi. — Cùm asserimus banc fuisse couinni-
lioni praesideret. ucm oniniuin populoruiu fidem unum osse ,

Probalursecunda pars. supreniuni Doum optimum, maximum, palrcm


Cousensio pitilosopliorum cirra luita'em Lei deorum alque iiouiinum; non hoc assumimus
summi. — Onines ilii, (jiii primis Rcligionis probandum, nullum fuisse ox impcrilâ mulli-
cin'islianoc Icmpoiibus adversùs gvniiles scri- tudine, qui bac non fueiil .uibutus opinione,
pserunl, hoc sibi probandura snsceperunl, loa- sed hoc solummodô denioi.sirare contendimus
xirai nomiiiis philosopbos, non secùs ac Cbri- nullam fuisse genlem in quà doctos inter et
slianos, unum rcruni omnium pajenlcm ac iudocios pubiica et communis dociriua non
Dcum professos esse. Hoc argnmculum Iraclà- fuerit, unum esse Deum siunnium, qui cunctas
runt jClemcns Alexandrinus in làtrom. et in res bomiuumque deoruuuiue moderelur. Hanc
Cohortalione ad gentes ; Atbcnagoras in apolo- parteni contirmabimus 1" OptimorumlesUum :

già pro Cbristianis; Tbeopliiius Autiocbcnus auclorilale. 2"


Poctaium, qui leligioues popu-
in Hbris ad Autolicum; (lyrillus Aiexandrinus lorum su's carminibus eelebràrunt, evidentis-
1. 1 contra Julianum. El intor Lalinos, Terlul- simis testimoniis. 5" &peciali consideratione

lianus in Apoiogelico c. 24, Minucius Félix in variarum religionuni. Et 4" denique com-
Oclavio cap. 10, Arnobius 1. 1 adversùs gentes, munibus apud vulgus opinionibuset cousuelu-
Lactantius Insl. 1. 1, c. tj, G, 7. llorum secutus dinibus.
est vesligia Hucliusin Alnctanis qnopstionibus; 1" Ha^.c asscrtio brmatur auclorilale oplimo-
sed omnium copiosiùs de hâc pbilosopborum rum leslium. Aristoteies, de Hep. 1. 4, c. 15,

conseusione dissoruit Cudwortlius in systemaie p. 510, t. 3, op. scribit : « Omnes homines


intcllectuali. In rc lam aportâ congorero tcsti- « alïirmant dcos esse sub impaaio. » Hoc est,

monia supervacaneum vidclur, adcôque unum UHUin esse rcgem et dominmn ,


qui diis omni-
appollabimus Onatum ex scholâ Pythagorae bus imperet. iMaximus Tyrius , diss. 1, p. i
phiiosopbum, cujus apud Stobaeum b.T,c sen-

leiitia logilur : « Nequo milii uiins vidclur l) Est enim nolatu valdè digiium (ut bcnc
(

I Deus, vcrùm unusqnidcm maxiiiius ac sum- observât Carlcsius rcsp. ad socimd. obj. post
nicdil.) quôd omnes melajdiysici in Dei allri-
< musDcus, rcrnm universitatem gubernans; bulis (iis sciliccl qu:v. |)cr solam ralionem liu-
< alii auloni pi;«;lcrca nuilli, divi'rsis virlutibiis manam coguosci |)ossunl) dcsciibeudis uuaui-
praîdili. in)pt'rat aulcm <>n)nibii.- Dons is, qui lailor couscnliaul, adroulnulla sil rcs physica,
<
nulla scnsil)iiis, uidia cujus idcam maxime
( robore, magniludine, virtulc prJistat. Hic
crassam cl palpabilcui biibcaiims, de cujus na-
c il!c Dcusesl, qui universum mundum arcet, lurà non major niiiuioiium divcrsilas apiul jdii-
moderalur et conlinel. Ueliqui vtro dii $unl, losiiplios rei»ciiaiui
i
T)[) DE VtUA RELIGIONE. 240

« Quôil si concionem cogas,


omnescjuc « homines Jovi régi altaria dedicant, ncque
et 5 :

i simul artes uiio decrelo convenirc jubcas « vere.iUir eum palrem appellare. » Quxdam
f ac de Deo c\ iis quaeras, pulasnc aliiitl pi- alleramus exempla.

i ctorem, aliiid slaluariuni, aliud poeiain, Orpbeus, poelarum Graecorum, quorum fe-
philosopliujn? Iniô ne runUir carmina alicjua, antiquissimus, quique
i aliud dicluruiu esse

« Scylha quidein, el GnBCus, cl Persa, el lly- propler mulla egregia de llieologià scripla,

« pciboreus. Verumeniniverô in aliis videbis conslitulam apud Tbracas religionen), elinsli-

« alia, iieque uiKiiiàm cademstatuêre honiiues. luta mysleria,llieologus à veieribus dictus est;

< Kec eiiiin boiiuin idem omnibus, née idem ex cujus quoque prœceptis non mediocrem

< omnibus malum, nec idem luipe aui bone- sapieniiaî suse partem bausisse pulantur cele-

« slum. Ul de lej;ibus laceam, quœ pro cujus- berl-imi olim pbilosopbi Pyibagoras el alii :

( que placilo in omnes ila paries dislrabunlur, Orpbeus hic, licet mulios deos colueril, colen-

I utnon modo gens cum génie, sed nec urbs dosque illos esse populos docuerit , tamen cer-

1 cum urbe, nec famiiia cum familià, nec liomo lissimum est, unum lanlùinsupiemum Deum ad-
i cum homine, nec unus aliquis inlerdùm se- misisse. Hoc leslanlur aniiquissimi scri[)lores ;

< cum ipso consenliat... In bàc laniA pugnà, hoc conDrmanl illa carmina, quai sub ejus no-

contenlione alque opinionum varielaie, in mine ferunlur; quce si forte genuina non sint,
<

< eo leges ubique lerrarum alque opiniones tamen sunt anliquissima, ejusque doclrinam
< convenire videbis , Deum esse unum regera coutinere non dubilanl erudili. Inler mulla

I omnium el palrem, huic mulios addilos esse ejuspulcherrima laudata à veieribus, ea solùm

< deos alios, qui supremi illius lilii sint et describemus, quœ Proclus servavit :

t quitei in imperio collegae. In eo Graecus cum Primus, poslremusque Jovis, qui fulmine candet;

I Barbaro, Medilerraneus cum insulano, sa- 111e capul mediuiuque simul, cui cuncla creanlur ;

€ picns consenlil cum slullo. > S. Auguslinus, nie solum ac cœli stellalos suslinct axes ,

cùm Fauslus Manichaeus cbjecissel Chrislianos


unum su- Rex idem, rerumque parens el originis auclor,
muiuatos esse à genliUbus {idem-in
Unica \is, dœmonque unus, qui cuncla gubernat.
prcumm Deum, bcec respondel : « Discal ergo

( Fauslus raonarcbiae opinionem non ex genli- Sopbocles in tragoedià, quae publiée agebatur,
hœc scripserat, testibusS. Juslino el Clémente
« bus nos babere, sed génies non usque adeô
» ad faisos deos esse dclapsas, ut opinionem Alexandrino :

« amillerenl unius veri Dei, ex quo est omnis Unus profectô est, unus esl tanlùmDeus
« quaiiscumque nalura. > Qui cœlum el amplum condidil lerrse globum ,

2" Eadem asserlio confirmalur aucloriiate Marisque fluclus, vimque venlorum gravem.

et arlis suse rierique nostrùm, menle sed capli, Deùm


poelarum omnium, qui eloquenliae
Simulacra nobis, ceu niali solatium
religiones exornârunl el
,
luminibus populorum
Cùm saxea alque acerna consccraviraus ,

vales proplerea ibeologique genlilium nuncu-


Sive aureas eburneasque imagines ;

pali sunt. Haud diUilemur quidem illorum car- Sacris et islos colimus, bis festos dies
minibus mulla ridicula, conlradictoria el plané
Agimus : pios hoc esse nos remurmodo.
abborrenlla, lum à ralione, lum à pietale ac-
Mulla simiiia habentyEschylus,Aristophanes,
cepissc auciorilalem , el dépravasse eos in
Menander, aliique grœci poeUt ,
quorum car-
multis populorum animos, proplereaque à Pla-
mina omnium, eliam artilicum, manibus tere-
lone reclè ablegalos fuisse à suà rcpublicà :

banlur. ISeque minus comniunis est apud Lati-


lamen cerlissimum est eosdem, in islà fabula-
nos doclrina. Ennius, lametsi deos omnes in-
rum colluvione, sempef seAavisse dogma islud
feriores Erebo et Nocle natos esse doceat, seu
de unilale Dei summi et aelerni. Jusiinus mar- unum tamen
quod idem est, ex chaogencratos,
tyr testatur « se librum de monarchiâ Dei eo
Deum caeieris omnibus majorem el praestantio-
< consilio scripsisse, ut insilam à nalurâ, sed à
rem laudat, qui
I pravâ consuetudine oblileralani de Deo uno
Divùmque honainumque pater rex
t sentenliam ressuscitaret ex poelarum scri-
I plis. I D. Chrysostomusor. ô6, p. 417, scri- ipsi dicitur. Quae dcnominalio nullius esse po-

bil : oumes primum principenique


I Poetic lest, nisi ejus qui universam naluram fabrica-

» Deum universe parenlem appellant rerum lus esl, cùmque ipsc orlu careat, deos unà
f omnium ralione praeditarum, nec non regeni cum mundoex cliao linxit.
« wrsmdem, oui poelarum doctrinse morigeri Plauti quoqi^e haec verha clara sunt in Ru-
^41 DE NATURA DEl. 242

deiilc, ubi deos ut Jovis angelos exhibet : deos mundi requales linxerint et apud cos
theogonia seu generaiio deorum parssil cosnio-
Qui gentes omnes maniaque et lerras movel,
Ejus sum civis civitate cœlitum. goniae seu generalionis mundi. Ilaec doclrina

Qui est iraperalor diTùm atque hominum Jupiter. valdè clarè exponiturab Ovidio, qui Hesiodiet
Is nos par gentes alium alio disparat , aliorum secutus est vestigia. Is in inilio Mela-
Hominum qui facta, mores, pielatem et fidem morphoseon docet mundum aliquando cœpisie
Koscamus et ex ebao generatum esse :

Qui falsas litns falsis testinioniis


Anle mare et terras et quod tegil omnia cœlum ,
Petunt, quique in jure abjurant pecuniam ,
Unus erat loto nalura; vultus in orbe ,
Eorum referemus nomina exscripta ad Jovem.
Quera dixêre chaos.
Valerii Sorani poetaî vetusli?sinii versus hos
Deiiide posl generatum mundum Iradit condi-
servavil Varro :

tos fuisse deos :

Jupiter omnipotens regum rex ipse , Deùmque


Neu regio foret ulla suis animalibus orba ,
Progenilor, genilrixque Deùni,Peus unus etoranis.
Astra tenent cœleste solum , fermaeque deornm.
Apud Virgiliuni, 1. 1 JEn. sic Jovem conipellat
Tandem non fortuito et temerario concursu
Venus :

partiura materiss, sed units supremi Dei inge-


qui res hominumque Deùmque
niti et œlerni voluntate cuncta conslituta do-
iEternis régis iraperiis et fulmine terres.
cel; qui singulis mundi partibus propria Iri-
et alibi :
buit aniinalia, mare piscibiis replevit, terram
patcr ! ô hominum divùmque œterna poteslas !
liominibus incolendam dédit, cœlum deorum
Divûmque œtenia potestas , inijuit Servius ,
voluit esse domicilium:
propter aliorum nuininum discrclionein, qu;e Hanc Deus et melior litem nalura diremit.

scilicetœtci-na non sunt, sed ex Jove generata Nam C&\o terras et terris abscidîl undas ,

ode 12, habet Et liquidum spisso secrevit ab aère cœlum.


et édita. Horatius, 1. 1, :

Quid priùs dicam solitis parentis


Sic ubi dispositam, quisquis fuit ille deorum,
Laudibus ? qui res hominum et deorum ,
Congeriem secuit, sectamque in membra redegit.
Qui mnre et lerras yariisciue mundum
Tempérât horis.
Sic onus inclusum numéro distinxit eodem
Unde nil majus generalur ipso,
Cura Dei.
Nec viget quidquam simile aut secundum.
Proximos illi tamen occupavit Ovidius in istis versibus unum tantùm mun-
Pallas honores. di opificem melioremque naturam noHiinat, at

idem tamen ubi bominum ortum describit, ex


e Nihil Joi'i est secundum, inquit J. Bond, quia
more gentilium, Deo quidem unico gcnus
à
« nullus ordo esse potest inler inliniluin et fi-
esse conditum fatelur, vorùm in
mortalium
i nituni.»
cfligiem moderantum ^cuncta Deorum. Atque
Accédât locus aliiis ex 1. 5, ode 4 :

consentienter buic poelarum doctrinrc , quae


Qui tcrram inertem, qui mare tempérai
communis apud paganos fuit, scribit Cicero
Ventosum, et urbes regnaque Iristia ,

< mundum conditum fuisse bominum deoruni-


Divos mortolesque turmas
Imperio régit unus aequo. < que causa et esse commune deorum cl liomi-

« num domicilium. » .Multa quidem sunt liiscc


Apoilo, quae per oracula prœdicebat, à Jove
in speciem repugnantia apud eosdcm poctas,
priùs acceperat, JEn. 1. 3, v. 251 :

sed meminisse oportet tbeologiam poetarum


Quffi Phœbo patcr omnipotens, mihi Phœbus Apolio
esse colluvionem quamdani sensuum natura-
Praedixit, Tobis furiarum ego maxima paudo.
lium, quibus omnes bomincs inforniantur, et

Nolandum ApoUinem , inquit Servius, quai scitoruni pbilosopbicorum, et Iraditionum an-


dicit, ab Jove cognoscere. Haecque constans liquarum, et ficlionum allegoricarum, et fabu-
poetarum tbeologia est. \n hymno in Apoll. larum popularium ; et proplerea poeticum ser-
ipse de se canit Apoilo : « Oraculaque edani nionein nullo modo secum consistere. Sic,
1 bominii)us, Jovis verum consiliuni. r Unde verbi graiià, ille Jupiter erit ex sensu natu-
rectè scribit Suidas, Apollinem « Jovis esse rali oplimus, maxjmus, mundi melioris origo,

< interpretem. » divûm hominumque paterrex; erit ex traditione


Fiem noslram etiam boc maxime conficit (ilius Saturni; erit juxla cosmogoniam pbilo-

quôdveteres omnes, seu poetaeseu philosophi, sopborumex chao generatus; erit juxta fictio-
?>t5 DE VEHA LIGIUKE. 2il

lien» allogorieam aor, qiio circumfiindiimir. cxocileniius omnibus, celsissimumque numeii


Sfd in liàc siiniinà confusionc omiuct lli'.'oii)- pra posuisse novimns. Id constat ex eo quèd
g^a ox sensu iialurali oriiinda. clsi cxpriinaliir Gra'ci pliilusoplii et legislalores, qui mysleria

anibiguo cl corruplo sermoiie : née dubium apud Gra'cos el alios popubis insiiluenint, ut

est quin nuijorem eiiain in popiiloruni aninios Orpbeus, Pytbagoras,etc., banc doclrinam se-
liabuoril vini. Hi licliones allegorieas non in- cum in patriam ex .Egypte asporlàrint. Plu-
lelligebanl; cosniogoniascl lliongonias j
liiloso- tarclius loto de Fsidc et Oriside liliro .Egyptios
pboruni non curabanl; ab iilis Iraililionibns, nmnon uinim agnovisse, et principom Dcuin
qua} Joveni aliosqno dcos iioniines esse lerc- appcliàsse docct. Idem Iradil Jamblycus ,
qui
banl, tanqnàm ab impiis comnicnlis abhorro- wEgyptioruni religiones cuni sumniâ dibgentiâ
banl; ideôqneliocsolinn relinquitur, uicreiiide- explicavil. Haiic doclrinam continent llbri ller-

rint jnxta sensuni naluraUiii el opinioneiu op- mclici, qui quamvis genuiiii non sint, reprae-
limoruni philosopiioruni nnuui essesupreninin seniare tanien credunUir in mullis partibus
Deum, et plurcs inferiores, quibus pr*seriini .tgypliofum dogmata. Prœterea nulla gens
suî cura conimissa e^set. (Irmiùs et tenaciùs adbsesil vctuslissimae Iradi-
3" Si populoruni leiigiones et insliuilasi- lioiii de mundi gencralione, quœ sanè conclpi
gillalim reoenseamu?, inveniennis feiè onincs nequit sine Deo supremo. Dcnique insigne eliam
idolis, brûlis, animànlibus, aslris, nioiiuis bo- argumenium suppcdilat prîestaniissiinum iiiud
niinibus, el infinilœ deornni nnillitiidini sup- anliijiiilalis .Egyptiacaî monnmenlum, quod
plicâsse, el Unnen mansisse in coninmni om- l'iularebus el alii jiosteritati conservaverunl;
nium genliiim lide ununi esse supremum Deuni ilia videiicel inscripiio tcnipli, quod eral ia
omnium rerum parenlem. Primo. Ilanc l'uisse Saide : Ego sum omne quod existit, est et erit;

perpetuam fideni genlis Ik'brœaî el ejus pro- meiumiue péplum nemo adhuc morlalium detexit.
genitorum ab origine niundi ex antiquissinio Cujusinscri])lionisliunccsscsensumcummullâ
hislorico Moyse compeitum babenius ,
qui in eruditionc défendit Cudwortbus : « Toia rerum
operis sui exordio gine ullà haesitaiione Deum i naiura nihil est, verùm peplo
nisi ipse ego,

omnium rerum condilorem pniedical; el liane « circumdatus; al splendorem meuni nudum,


sejitenliam vigirlssc doeel apud iNoenii posle- « nequc ullo vélo leclum nemo ulhis morta-
ros in lerrA Cbaiiaaii usipie ad Abraliailii lem- « lium, auloculis contueri, aulmcnte conipre-
jiora.ubi eral Mclcltiscdecli, sacerdos Dci altis- « benderepotest. > Quarto. De -£tbiopibus scri-
simi. Neque solùm ex Moyse, sed ex velUstissi- bit Strabo : « Deum putant alieruni immorla-
mo libro Job , el aliorum scriplorum anliquo- < lera, altorum nioriaicm; immortalem qiiidem
ruiii l'iagmenlis, quai idobiialria; elcliinicarum « cum (|ui rerum omnium causa sit. Morlalis
siniersiiiionum origines el progressus mémorise t verù apudeosincertus cslelnomine carel, sed
prodiderunt, in aliis quoque locis unius Dci (i- « frcqueniiùs eos à quibus bcneficium accepCT
deni communem fuisse discinuis. Post Abraba- j runt, el leges pro diis babent. » Quinte. An-
nium peculiaris ccrlè iaus genlis Hebraeoî t'uil, tiquissima gens Persarum nuUis olim utebatur
quod nulios dcos pra;ter supremam cl univer- i(Mii]»lis, neque idolis, sed in locis allissimis,
salenicausaniagnoveril, el à Moysis lemporibus sicui facere consueveruni palriarchac, sacra
liabueril consiiiuiionem civib^ni isiinsdoLirinne faciebanl : cos umim agnovisse lanlùm Deum
coMservalricem, cnjus lix lunJamiîiUalis ernl: suprenium, qui Oromazez diccbatur, testaiitur

Audi, Israël, Doiiiinus Detis mus Dens niitis esf. sacra eorum moiiumcnta ; adstruil aucloritas

Secundo. Cbaldicoiuni doctriiiam his veibis scriplorum Arabuni ;


prohat Iiodierua recen-
tradil Bcrosus, uniiquissimus seripior : iCbal- tiorimi Per?drtii1i, qiii ëoiiléniplô Mahiirrieté,

I dai doceni tempus fuisse obni, cùm nihil veleres siiaî genlis dociores sequuntur, con-
• esâcl prêter lenebras et aquam... Bolnm snotudo. l'anc reliquerat Zoroaster, Persarum
* rerô, quem Jovem inlerpretanlnr, médias legislaior, Dei siimnii descriptinnem : i En»
4 divisissc lenebras, séparasse iiivieem cœiiini « est primum, œternum, immorlale, sinesocio
j cl lerram, el hàc ralione raundnm condi- f aiil aequali, omliis pulcliriludinis fons» inle-

« disse... Hune eliam Helum «idcra, solem, iu- t gerririmm, bonorum optimum, prudentium

f nam el quinque stellas erralicas compa- « prudenti^siraum, legum nequitaiis et juslilitE

< rùs&e. 1 Terliô. yËgyplii^ eisi deoriim muUi- i parens, à seipso doctum. à se exislenS) per-
ludine cl superslilioiiibus omnes aiios populos I fecium, > etc. (i). Imô clariss'mus auiiior

vit-erihl, lanlie t.uuen deorum lurb.t unuin (i) Vide Euscbiiini in Pricp. ev. l. I.
245 DE NATLRA DEI. nn
Thomas Ilyde, 1. de Rel. vet. Pors.,conienlii > s<Miipiiernus rernm omnium opifex, \\\mn

adversùs scriplores Graecos culiuin igiiis iiique 1 illi ignorantes coliirit, per omnia docefi de-
aslronim apiid ilhiin gonlcni nunquàin SQcnnii 1 bent, mox quantum ab illo, illiusq^ie Hdelî-
fuisse et lalricum, sed lasitîiminotiô civilom et « bus minisiris angclis, absint gens pessima
relalivum. lîaylitis quidein asseriiit poslalios, f cacodîemonum. s Vide UocbeforI, HisUiire
pliirimos Persas agnovisse prœter Oromazen des Caraïbes, I. 4, c. 13; Du Tertre, Hi«itrtlre

Deum bonmn, aliuiii Deuiii, ajiernum et inge- nat. des Antilles p. 7; Sagard, Histoire du Ca-
niiiim mali principium , sed hanc esse van;im nada ; Purchas t. 4, I. 10, c. 3, Ueeuell de
caluniiiiam videre licet apud T. Hyde iltid. lettres édifiintes, etc.

Cudw. in Syst. intell, et Beausobrein Histoiià A" Tandem ex communibus vulgi opin?ti-
Manicheismi. Ipsi Maniclixi duos Deos non ad- nibus et consueludinibus oolligitiir lia?c nrti-

niillebant, ul palet ex hàccontcslationeFaiisti versalis hominum non onininô rudîum cnn-


Manicbsei apud S. Aug. 1. :21 : « Nunquàni in sensio inagnoscendi^snprami nnminis liniiate.
« noslris quidem assertionibus duoruin deo- Nam primo, omnes populi semper exislimàrunt
< ruin auditum est nomen. » Se«itô. Sabœi qui Deum esse ubique, et iniervenire îpsis oogita-
gravissiniè accusantur à Maimanide, quôd nul tionibus : quod de mortali vilà funcio, vel de
luni Deum pracler stellas agnoscant, et soicm gentilitiis diis intelligere non potnentnl, sed
pro Deo maxime habeant, ab Abulpharagio do- de unico rerum omnium aiictore. « Tniitt»
ctissimo vire, et qui opliniè perspectam habuil « quiddam, ail Plotinus, Sdemqne numéro p<»<'e

eorum doctrinam, plané absolvuntur docet :


« simili ubique totum comnninis tndical wv-w-
quidem eos unicum Deum summum agnoscere, « lis bnmanae conceplio; quahdo omnes nain-
quem Dominum dominorum vocani, et ar- «
« rali quodam instinctu clamant in unoquoque
« gumenta eorum ad probandam Dei unitatem « nostrùm esse Deum : adeô ul uniis în omni-
« firmiora esse : spiritus cœlestcs lioniinibus « bus, idemque sit Deus. s Secundo. î'sitalis-
« Deum suprenuim adiluris, medialorum loco simi moris erat apud paganos nomen Dtms,
€ esse, quorum ope bénéficia sua illis coninm- usurpari in singulari numéro ex qiio conclti-
;

€ nicat, et voluntaiem suam patefacit. » Vide dunt veteres scriptorcs cbrisliaili nàiurae lid-
Pocock Spécimen hist. Arab. p. 143. Septimô. manae adjunclam esse unius Dei cog'lalionem.
Graecorum cl Romanorum qui seiisus fiierint, « Vulgns, in(|uil S. Cyprianus tract, de Van.
satis liquetex iis quœ jam laudata sunl ex eo- i idolorum, in mullis Deum naturaliler cortfile-
rum oratoribus, poetis et philosophis boc so- :
i tur, cùm mens et.ânima sui auciorisvel prin-
lùmmodô addemusquôd Jovem dicere solerenl « cipis admonelur, dici fréquenter audimtis :

optimum maximum, et in cultn solemni liAc « Deus! et, Deus videl ; H, Deo commendô ;

uli formula precandi : Kyrie, eleyson; qiiôdquc 4 el, Deus fnihi reddet. ïtas voces vocal Terluii
Dem ignotus , cm ara AlUenis dicata fnii, lianns « tcslimoiiium animnc natul-idiier cbii-
quique apostolo Paulo in exordio sui sermonis t slian.ne. ^ Teriiô. Hoc conchiditilr ex Kpîcureo-
ad Areopagnm occasionem prsei)uit concdiàndi rum disputaiionibus coiitra Dei exisietitiam.
animns Atbeniensinm, sibi verisimiliter Cuorit Quem enim Deum ilIlimpugnabam?^'uni .lovenv
Deyismaximns?i\}pr&onmon\ seumm etinleltectnm Creielisem, aui Salurnl lllium, aul aliinnquent-
posilus, et ideù /jTJio/Hs dictus. Cui inlerpreta- quani Deum gentiliiium?Nequaiiuàm cerlè:srti
tioni lavent ha;c Apostoli vcrba : Quem vos i imposilum cervic ibus suis senipilcrnnm Do-
ignormues colilis ( id est, ([ueni sub ignoti Dei « minum quem dies noclesqUo limerelil : ôm-
;

nomine invocalis ) Imnc ego annuntio vobis. Ueus <i nia ad se perlinerc pulanieU), ctiriosiim t*l

qui fecit mundum, et omnia quœ ineosnnf, etc. « pleiinn) nogotii Deum. i Sic enim desrribi-
Deiiique, qni noslris teniporilms falsis nu- tur ab E|iiciireo apud Ciceronrni el adwsiis
minibus sacra faciiint, Indi omnes, Sinenses, litinc senipilernum el nnieinii Ddndnnm st-m-
Siamitae, Africuni et Americani, tcnenl unum prr argomeniatur. l'I etiam l.ucrellus se-
esse sununnm maximunxinc Deum quem variis
quenlibus versibus:
designanl nomiidbus : ita los-talur Jos. Acosla :

Quis rcgcre imniensi suniiijaiit,quis linberc profundi


« lloc, ait, conunune apiid barbaros est, ut
Eiiiido manu valida polis est moileranter halienâ ?
t Deum (piidcm oiiniiiini riMiun siipietnunï Quis parller cœlos otnnos coriVPrtOrC el oinues
I et suinmé bonum fateanlur ; spirilnm verù Tgnihns œtlicrcis terras sulfirc Tpraccs ,

1 qimrnmdam poiversoruin non obsctira opi- Omnibus inque locis rsse omni (umporo prîPslè?
« nio sit. igitnr et qnis ille summus, iden)qu« Deniquc ex eo colligitiir paganos unum ^n-
217 DK VEI\A UELIGIONE. 248

prenium Deum agnovisse, elsi solumniodô plus reculés n'ont adoré que le vrai Dieu; ce

cullu proscquerenlur deos gentililios ol iiil'e- qui se prouve ,


parce que l'Italie ayant été
riores, qiiôJposl iiilroductani roligionem chri- peuplée par les Gaulois et les anciens Grecs,

stianain , el dispuialiones cxorl,as iiiter Cliri- qui ne reconnaissent (juc le vrai Dieu, leurs

stianos et eilinicos, ne uiuis quideni in lanlà descendants auront sûrement conservé, du


liominum niuliitudine extilciit ,
qui pliires moins pendant quel(|ues siècles, la religion de
dcosindopendcntoset œieinos unquàni défen- leurs ancêtres. Ce n'est pas ici une conjecture,
dent : iniô injuriain sihi lieri eianiàriuit, c'est une vérité bist()ri(|ue attestée par Plutar-

si liàc raiione religio sua inlelligerelur, el circa que. i iNuma Pompilius, dit cet écrivain, dé-

nnitaiem prima; causœ et principis I)ei se esse i fendit aux Romains de s'imaginer que Dieu
concordes professi semper sunl. Quse nnani- < eût la forme d'homme ou de bêle, et il n'y

niis allestalioconjuncla ouni illis omnibus quae « avait parmi eux ni statue, ni image de Dieu,
liaclonùs allala sunl, onininô conlicit unilaieni « Pendant les cent-soixante premières années

in aniniis liominum senipcr fuisse conjunctani < ils bâtirent des temples et autres lieux saints;

cum ideà veri el niagni Dei. < mais ils n'y mirent jamais aucune figure de

( Annotatio, auclore P. S. )
< Dieu, ni moulée, ni peinte, estimant que
Ejusdem facii perplnrima congessit teslimo- j c'était un sacrilège de représenter par des
nia eruditissimus BuUel, qualuor orbis parles t choses périssables el terrestres, ce qui est

dispositè percurrondo : qu;\; bic rolt-rre operae « éternel et divin, et qu'on ne pouvait s'élever

prelium esl. i à la divinité que par la pensée.»


« J'ajoute que lorsqu'ils ont adoré plusieurs
dieux , ils ont toujours cru qu'il y en avait un
< Gaulois. — SaintCiomcnl d'Alexandrie dit qui était supérieur à tous les autres, qu'ils ont
que la religion des Perses élail une religion de nommé Jupiter, et qu'ils appelaient Deus opti-
philosophes; nom bonorabie que ce ^int doc- 7MM5 maximus.
teur n'a sûrement pas donné au polythéisme, i Germains. — Cluvier a prouvé que les Ger-
ou à l'idolâtrie, Pline assure que les Bretons mains, les Illyriens, les Gaulois, les Espagnols
ont des cérémonies si semblables à celles des et les Bretons n'avaient originairement qu'une
P< rses, qu'il semble que ceux-ci les ont reçues même langue ; d'où il a conclu avec raison ,

d'eux. Brilaiinia hodiciine cum attonitè célébrant que ces différents peuples n'étaient que des
tanlis cœremoniis, ut dédisse Persis videri possit. rameaux ou des essaims d'une même nation.
Tacite nous apprend que la religion des Bre- Si tous ces peuples n'ont été originairement
tons était celle des Gaulois : In Untanuià Gal- qu'une même nation, on en doil inférer qu'ils
lorum sacra depreliendas. D'où il suit évidem- ont eu originairement les mêmes mœurs et la

ment que la religion des Gaulois était la même même religion, et qu'ainsi ils ont tous ancien-
que celle des Perses; qu'elle était comme nement adoré le vrai Dieu, comme les Gaulois
celle-là une religion de philosophes. Celse, elles Bretons. En effet, les Germains, au temps
dans Origène, dit que les Druides des Gaulois, de Tacite, conservaient encore de précieux
qu'il appelle une nation très-sage, ont les restes de cette religion primitive. < Ils ne
mêmes sentiments sur la divinité que les Juifs, € croient pas, dit cet auteur, qu'il soit de la

1. 1. Les Romainsayant pénétré danslesGauIes, € grandeur des dieux de les peindre comme
V portèrent leurs dieux : ce fut seulement • des hommes, ou de les renfermer dans des
alors que l'on entendit parmi les Gaulois les < temples; mais ils se contentent de leurcon-
noms de Jupiter, de Mercure et de Mars. « sacrer des bois, dont le plus caché est ce
f Le Dieu que les Cellibériens adoraient, « qu'ils adorent , et qu'ils ne voient que de la

n'avait point de nom : preuve certaine qu'il t pensée. » Cœtcrùm nec coliiberc parielibus

était unique ; car on ne donne des noms pro- Deos, neque in ullam liumani oris speciem assi-
pres que lorsqu'il faut di'^tinguer plusieurs êtres milare, ex magnitudine cœleslium arbitrantur, lu-

semblables. 11 est fori croyable que ce Dieu cos ac nemora consecrant deorumque nominibus
unique était le vrai Dieu adoré par les Celtes, appellant secretiim illud quod solà reverentià vi-

qui ayantpassc en Lspagne cts'élant unisavec dent.

les Ibères, avaient formé la nation des Celti- « Peuples du Nord. — L'Edda est un poème
bères ou Cellibériens. islandais qui nous a transmis l'ancienne créance
< Italiens. — Les Italiens dans les temps les dos [)euples du Nord, On y lit qu'il y a un
249 DE NATURA DEI. 250
Dieu suprême, maître de l'univers, auquel tout « Le premier des dieux desPolonais se nom"
est soumis et obéissant , qu'il est l'auteur de tout mait lassem. Les Polonais descendent desSar-
ce qui existe, l'Éternel, l'Être vivant et terrible, mates, qui étaient un essaim des Scythes con-
le scrutateur des choses cachées, l'immuable ,
qu'il nus aujourd'hui sous le nom de Tarlares. Yassa
a une puissance infinie , une science sans bornes, en tartare, signifie or.lonnance, commande-
une justice incorruptible. 11 est délendu de re- ment; ainsi il est vraisemblable que lassera
présenter la divinité sous une forme corpo- signifiait en sarmate le maître, le commandant;
relle ; on n'y permet pas qu'on la renferme aussi Cromer, le plus savant des historiens de
dans une enceinte de murailles; on y enseigne Pologne, rend le terme lassem par celui de Ju-
que ce n'eslque dans des bois consacrés qu'on piter, qui élail, comme on le sait, dans la my-
peut la servir dignement. L'Islande , les an- thologie païenne, le roi et le maître des dieux
ciens Goths , et les autres peuples septentrio- et des hommes.
naux, ont tous reconnu un Être suprême; ce « ScLvvES ou EscLWONS. — Lcs Sclaves ou
qui n'empêche pas qu'ils n'aient adoré aussi Esclavons et les Antes n'adoraient encore au
trois dieux principaux ,
que l'on pourrait sixième siècle qu'un seul Dieu , Seigneur de
mettre en parallèle avec autant de divinités toutes choses, et qui lance le tonnerre, auquel
grecques ou romaines; savoir : Thor, qui est ils immolaient des bœufs et d'autres victimes.
le Jupiter des Romains ; Othin, Oden ou Wlio-
,
C'est ce qu'atteste Procope ,
qui écrivait sous
den ,
qui est leur Mars; et Friga qui est leur l'empire de Jusiinien. Ces peuples faisaient
Vénus. Les Scrifinnes, à présent Lapons-Da- partie des Scythes. On sait que la première de
nois , les Finlandais et les Lapons ordinaires ces deux nations a occupé la Bohême, la Po-
adoraient autrefois Jumala comme dieu souve- logne, l'Esclavonie et la Russie, et qu'elle
rain; et Jumala parmi ces peuples est encore n'embrassa le christianisme que quatre ou cinq
aujourd'hui le nom de Dieu. « Tous les païens cents ans après le temps dont il est ici parlé.
c qui sont dans l'empire de Russie reconnais- « La créance d'un seul Dieu , lorsqu'elle
« sent un Être éternel qui a tout créé, et qu'ils n'est pas transmise par la tradition , ne peut
< adorent sous diflerentes idées et représenta- être le fruit que d'une raison cultivée par l'é-

c tions : les uns adressent leur culte à toutes tude. Le polythéisme, au contraire, et l'idolâ-
< sortes d'images; d'autres aux animaux, trie sont l'ouvrage de l'imagination et des sens,
i aux oiseaux , aux astres, etc. Us choisissent qui ont sur nous un si puissant empire ; d'où
t pour les sacrifices qu'ils font au ciel, certains je conclus qu'à la vérité quelques philosophes
• lieux sacrés, des arbres, du feu, d'autres élevés dans le polythéisme auraient bien pu
i éléments, » etc. parla force du raisonnement s'élever jusqu'à
« Les païens qui sont dans l'empire russicn la connaissance d'un seul modérateur de cet
sont des Lapons, des Finlandais, des Samoièdes univers, ainsi qu'il est arrivé chez les Grecs ;

et des Tarlares. mais que jamais un peuple par lui-même et


« Les habitants de la Nouvelle-Zemble nom- sans aucun secours étranger ne passera du po-
ment le dieu qu'ils adorent, luira, c'est-à-dire lythéisme et de l'idolâtrie au culte d'un seul
Créateur. Dieu. L'histoire est en ceci d'accord avec le
c PAX.NO.Mt;, aujourd'hui Hongrie. — 11 y avait raisonnement. Elle ne parle d'aucune nation
des Celles ou Gaulois établis le long du Da- où l'on ait vu un changement pareil. N'a-l-il

nube, depuislaforieressede Carnunte jusqu'au pas fallu, après la venue de Jésus-Christ, trois

Pont-Euxin. 11 y en avait des deux côtés de ce cents ans de miracles pour rappeler les peuples
lleuve ; sûrement ils avaient porté dans ce pays à la foi d'un seul Dieu ? J'infère de là que les

la religion de leur patrie. Esclavons n'avaient jamais adoré qu'un seul


f Polonais. — Pline , Solin et Ptolomée Dieu, maître du monde, puisque telle était leur
comptent la Vislulc parmi les fleuves de la religion au sixième siècle. J'en infère encore
Germanie. La plus grande partie de la Pologne que tel avait été originairement le culte de tous
était donc anciennement renfermée dans ce les Scythes, dont les Esclavons étaient un es-
pays; elle avait parconséquent. le même culte. saim , n'étant pas croyable que la même na-
On adorait dans la Samogilie un grand nombre tion ail eu dans ses premiers temps des reli-

de dieux , mais le plus grand de tous était gions ditrcrenles.


Auxthéias Vissagistis, c'est-à-dire, le Dieu Toul- Guhxs. — Il est vraisemblable «pie les pre-
l'uissanl. miers Grecs avaient le n)ème culte que les
â5i DE \E\\\ FIELIGIONE. 552
autres peuples de rEiiropo. 1° On lit dins IMiilon de Diblos atteste qu'ils avaient un Dieu

Thcophrasle, que la religion dans ses coïiiinen- nommé Elioun, terme qu'il rend par celui de
ecnionls élail fondée sur des prali(|iies Irès- Très-Haut.
pures ;
qu'on n'adorail alors aucune figure « Ar.Anrs. — Job, les rois, ses amis, Jélhro,
sensible ;
qu'on n'olliait aucun sacrilice san- beau-pèrs de Moïse, reconnaissaient le vrai
glant; qu'on n'avait pas encore inventé les Dieu ;
preijve certaine que telle était en ce
noms et les généalogies de celte foule de temps la religion des Arabes, parmi lesquels
dieux qu'on connaissait de son temps ;
qu'on ils vivaient. Lorsque Mahomet s'érigea en pro-
rendaii au premier principe de toutes choses phète, les Arabes ne reconnaissaient encore
des hommages innocents en lui présentant des qu'un Dieu suprême, créateur cl maître de
herbes et des fruits pour reconnaître son sou- l'univers; mais ils honoraient les étoiles fixes,

verain domaine. Ce que cet auteur dit en gé- les planètes, les anges et leurs images, comme
néral des premiers hommes, doit à plus forte des divinités inférieures dont ils imploraient
raison être entendu des premiers Grecî?, dont l'intercession, les regardant comme des mé-
cet écrivain savait silremenl mieux l'histoire diateurs auprès de Dieu. C'est de cette idolâ-
que celle des autres nations. 2° Hérodote éirit trie, de ce culte des divinités inférieures, que
que les Pélasges, un des premiers peuples de Main met détourna ses compatriotes , éta-
la Grèce, ne donnaient ni nom, ni surnom aux blissant chez eux le culte du seul vrai
dieux qu'ils adoraient. Cet auteur, en s'espri- Dieu.
mant ainsi, ne parle pas selon la vérité, mais t Assyriens. —Les Assyriens reconnaissaient
selon l'usage reru de son temps ; car si les le vrai Dieu, puisque, touchés des menaces
Pélasges avai''nt adoré plusieurs dieux, il au- qui leur furent faites de sa part pu- le pro-
rait fallu qu'ils les distinguassent par des phète Jonas, ils firent pénitence.

noms : ce n'est que lorsqu'on adore un Dieu 4 CuALfiF-ENs. — Les Chaldéens faisaient pro-
unique qu'on n'a pas besoin d'un nom pro- fession de croire qu'il n'y avait qu'un seul
pre pour le désigner. 5" Pausaiiias remarque premier principe de toutes choses, existant
qu'il n'y avait aucune image dans quelques par lui-même, plein de bontés et de lumiè-
anciens temples qu'il avait vus à Haliarté, ville res.
de Béotie. A" Les Grecs, du temps d'Homère, t Perses. — Hyde a prouvé fort au long que
n'avaient point de temples. Le silence de ce les anciens Perses ont adoré le vrai Dieu, de
poète en est une bonne preuve ; s'il y en avait même que les Guèbres, qui sont leurs descen-
eu, il n'aurait pas manqu('' d'en décrire quel- dants, l'adorent encore aujourd'hui. Zoroas-
qu'un dans son Iliadi' ou dans son Odyssée , tre, un de leurs principaux iiisliiuteurs, parle
ainsi que Virgile a décrit avec beaucoup d'art ainsi dans Eusèbe : « Dieu est le premier des
le temple (|ue Didon bâtit dans Carthage à i êtres incorruptibles; il est éternel, non en-
Junon. Ce sont là de précieuses traces de la « gendre, exempt de parties ; il n'a rien de
religion primitive, qui supposent qu'elle a été « semblable ou d'égal, il est l'auteur de tout
originairement praiiqué'c j)ar ce peuple. 5° Les « bien, le plus excellent des êtres excellents,
Grecs, dans le temps de leur idolâtrie et de « la plus sage de toutes les intelligences. Il

leur polythéisme, ont toujours attribué la su- t est le père de la justice et des bonnes lois,

prême puissance à Jupiter, qu'ils regardaient « savant par lui seul, se suffisant à lui même,
connue le maître des dieux et des hommes. Le t premier auteur de la nature. »

nom qu'ils lui donnaient ne peut convenir < Caramamens.— Strabon écrit que les Cara-
qu'au vrai Dieu : ils l'appelaient Zens, qui veut maniens, qui sont un peuple belliqueux ,

dire vivant ; c'est par ce titre que les pro- n'ayant point de chevaux, se servent d'ânes à
phètes désignent le créateur de l'univers. » •la guerre; qu'ils sacrifient un de ces animaux
à .Mars, qui est le seul de tous les dioux que
les Perses révèrent. On vient de voir que les

t CiJANANKF.Ns OU Piii^MCiENS. — Lcs Chaua- Perses n'adoraient que le Cn'aleur de l'uni-


néens adoraient le vrai Dieu, lorsqu'Abiaham vers ; il faut donc penser de même des Cara-
vint dans leur pays. Ce que la Genèse r.iconte manieiis, qui faisaient alors partie de cette
de .Melchisédecli, loi de Salem, et d'Abimé- nation. Strabon, qui était grec, appelle ce
lech, roi de Gérare, ne permet pas d'en dou- dieu Mars, i)arce que chez les Grecs, tel était

ter. Lorsqu'ils tombèrent dans le polythéisme, le nom de la divinité qui présidait à la gtiCrrc.
233 UE NATUIiA DEI
C'est par la même bévue que h phiimi L de nos nable?, qu'ils font bien connaître qu'ils n'ont
voyageurs ayant observé quelque peuple qui ^ aucune véritable connaissance de la Divinité-,
offre dessacrilices à une divinité dont il craint et que le prince des ténèbres a entièrement
de recevoir du mal, ils disent que cette nation obscurci leur entendement. « Ils disent pour-
adore le diable, parce que parmi jious ce malin « tant que Dieu jugera les hommes, qu'il les
esprit est censé la cause de la plupart de nos i récompensera ou les punira et leur enverra
maux. I des alJlictions selon les bonnes ou les mau-
« Dans les pagodes de Tile de Kismis dans le i vaises œuvres qu'ils auront faites : mais que
Golfe Persique, il n'y a ni statues, ni idoles. II comme le gouvernement du monde ne lui
Slrabon, I. 15, assure que les Indiens croient « laisserait ni repos, ni plaisirs, il en donne la
un Dieu qui a créé le monde, qui le gouverne, « direction à d'autres dieux qui ont un empire
et qui est présent à tout. Ce grand peuple a « souverain avec lui. Ceux-ci en celte qualité
conservé cette créance jusqu'à nos jours, ainsi i et comme ses plénipotentiaires pour admi-
que nous l'apprenons des voyageurs. Abraham « nistrer aux hommes les châtiments et les
Roger, qui a demeuré dix ans dans la pres- « récompenses, peuvent punir et aflliger dans
qu'île en deçà du Gange, à qui un bramine a (. ce monde, de même que bénir et conserver
découvert la créance des Indiens, et tout ce « qui il leur plaît. Sous ces dieux souverains,
qui est contenu dans leVedam, assure que, « ils en établissaient un grand nombre d'au-
quoique ce peuple adore plusieurs dieux, il « très qui leur sont inférieurs, à qui ils don-
n'en reconnaît qu'un seul souverain, lequel a « nent des litres, ils attribuent des qualités,
donné à Brama la puissance de créer le monde. 1 ils rendent des honneurs, selon que leur
Le P. Boucliet, jésuite missionnaire dans la i imagination leur suggère qu'ils en méritent.
même contrée, atteste que le commun des In- « Ces dieux supérieurs et inférieurs sont re-
diens reconnaît un Être infiniment parlait, î présentés par les idolâtres Malabares, sous
éternel et souverain Seigneur des dieux infé- ( de terribles et monsirueuses figures. Ils leur
rieurs qu'ils adorent avec lui, et des hommes. « font des tètes affreuses, de grands yeux
M. Marshal, dans une lettre où il décrit les t flamboyants, des gueules béantes, des griffes
mœurs des Brachmanes , ou Bramines , dit « de diable. Il y a quelques-unes de ces idoles
qu'ils croient l'existence d'un Dieu tout-puis- « qui ont quatre cornes sur la tête, des oreil-
sant, créateur du monde. Il ajoute que ces « les d'ânes, des museaux de singes ou de
philosophes conservent un des plus anciens 1 chiens. Enfin tout ce que les hommes peu-
livres du monde, qui a été composé par leurs » vent s'imaginer d'horrible, ils en font les
premiers maîtres, dans lequel on ne parle que « symboles de leurs divinités mêmes. »

d'un seul Klre suprême (ce livre est le Vedam). « Tous les gentils du Malabar connaissent
Preuve certaine que ce peuple n'adorait origi- qu'il y a un Dieu, mais ils disent qu'étant bon,
nairement que le Créateur de l'univers. On lit il ne le faut point prier ni adorer, puisqu'il ne
dans l'histoire de la mission danoise dans les fait point de mal. Les habitants de Calicut
Indes-Orientales, que le commim des païens croient un Dieu créateur du ciel et de la terre,

de cette contrée reconnaît un Dieu souverain, et première cause de tout ce qui existe. Les
maître de tout, duquel tous leurs autres dieux Canarins adorent une statue toute nue, qu'ils
ont tiré leur origine. Au rapport de Mandels- tiennent pourtant pour une idole, et non pour
lo , le peuple de (îurazate reconnaît un Dieu un Dieu ; car ils ont une idée qu'il y a un Dieu
créateur et conservateur de l'univers. qui régit l'univers, (k; môme que tout ce qu'il
«iLe Saniorin, les autres princcsde Malabar, contient. Les Canarins ont la même religion
la noblesse qui consiste dans les Nairos, et le que les Décinins.
pcnp'e même, ont conmic un rayon de con- « La religion de l'île de Ccylan est l'idolà-
naissance (le la haute majesté de Dieu, mais t trie; ils adorent plusieurs dieux et démons,
rien de plus. Ils sont conformes en beaucoup < et ils leur donnent des noms par lesquels ils

de choses aux idolAtres Benjanes : ils croient, t les connaissent. Ils en reconnaissent un qui
comme la |)lu}):irt des autres Indiens, qu'il y a < est par-dessus tous les autres, qu'ils appel-
une Divinité suprême qui a créé le ciel et la I lent Ossa, Polla, Maups Dio, (pii signilie le

terre, et tout ce qu'elkconticni. Mais ils obscur- i Créateur du ciel et de la terre, et c'est lui
cissent et gâtent cette première notion par < qui gouverne l'un et l'autre. Ils tiennent que
tant de fables, de puérilités, d'erreurs abomi- « ce souverain Dieu envoie d'autres dieux
255 DE VER A RELIGION E. 256

1 sur la terre, pour y faire exécuter ses ordres, qui a plusieurs dieux sous lui, est auteur de

( et que ceux-ci sont les petits dieux et les in- tout le bien qui arrive aux hommes ; mais
< ft'rieiirs : ce sont, disent-ils, les âmes des qu'il laisse la disposilion de tout le mal au dia-

I honinies de bien (jui vivaient autrefois sur la ble, pour lequel ces misérables ont plus de
( terre. » vénération que pour Dieu, parce qu'ils croient
« Jean Hibeyro rend le même témoignage au que l'un ne leur fera point de mal, et qu'il

peuple de l'île de Ceyian. Il dit qu'il adore le faut adorer l'autre afin qu'il ne leur en fasse

vrai Dieu créateur du monde, qui a quantité point.

d'autres dieux au-dessous de lui, à chacun « Langeexs. — Les Langiens ou peuple du


desquels il assigne un emploi. Le roi de Can- royaume de Laosontvécu long-temps en forme
dv, dans l'Ile de Ceyian, montrant aux Hollan- de république dans la pratique des lois naturel-

dais sou palais et sa ville : C'est Dieu, dit-il, les, plutôt que de celles des Chinois leurs voi-

qui m'a donné tout cela. sins, qu'ils suivaient en partie avant qu'ils
« Les Maldives ont été peuplées par les Chin- eussent des rois et qu'ils se fussent assujettis à
gulais ou habitants de l'île de Ceyian ; elles leur empire. Le culte des idoles leur était in-

ont danc eu originairement la même religion, connu, et les différentes doctrines étrangères

qu'olk's ont quittée depuis quelques siècles n'avaient pas encore infecté ni corrompu leur
pour embrasser le maliométisme. Les peuples royaume. Le ciel serein et découvert comme il
de Golconde croient qu'au conmiencemenl était, était leur temple; un je ne sais quoi,
il n'y avait qu'un seul Dieu, qui s'en est de- qu'ils estimaient sur toutes choses, était leur
puis associé d'auircs, les choisissant entre les Dieu qu'ils adoraient sous le nom de Manda-
honimos qui ont vécu sur la terre. Ils bâtissent rin.

des temples ou pagodes en leur mémoire, et « SiAM. — Les Siamois adorent un Être sou-
leur adressent leurs prières dans leurs néces- verain qu'ils nomment Pra.
sités. Les peuples du royaume de Narsingue « Les Siamois adorent un Dieu ; mais ils en-
croiiMit premièrement en un Dieu, Seigneur tendent par ce grand nom , un être composé
de l'univers, puis aux démons auteurs de tout d'esprit et de corps, dont le propre est de
le mal. Les peuples de Maduré croient qu'il y secourir les hommes ; ce secours consiste à
a trois principes de toutes choses, savoir. Dieu, leur donner une loi, à leur prescrire les

qu'ils appoilcnl Pady; la matière nommée moyens de bien vivre, à leur enseigner la vé-

Paju, de laquelle ils disent que les âmes sont ritable religion, et les sciences qui sont néces-

faites; et le troisième Passan, qui est la ma- saires à leurs besoins. Les perfections qu'ils lui

tière dont les corps tant simples que composés attribuent sont l'assemblage, de toutes les ver-
sont formés. Les habitants du royaume de tus morales dans le degré le plus éminent. Il a

Bisnaga confessent un Dieu souverain, qui le pouvoir de se montrer ou de se rendre invi-


gouverne toutes choses ; mais avec cette sible aux yeux des hommes. Dans un instant
créance ils font de grandes dépenses à bâtir par la seule force de ses désirs, il peut se
des temples, qui sont pleins d'idoles mons- transporter d'une extrémité du monde à l'au-

trueuses. tre. Il sait tout, et cette connaissance univer-


« Mandelslo écrit que dans le Bengale on selle est attachée à son état. Elle ne consiste
adore un Dieu souverain , auteur de tout pas dans une suite de raisonnements, mais
bien, qui a sous lui plusieurs dieux infé- dans une simple vue des choses, qui lui repré-
rieurs. sente tout d'un coup les préceptes de la loi, les

« Av\. — La religion d'Ava et du Pégu est vices, les vertus, les secrets les plus cachés de
presque la même. la nature, le passé, le présent, l'avenir, etc.

€ Pégu. — Les Péguans croient que comme Dans la ville de Patane, les Siamois ont trois

Dieu est l'auteur de tout bien, le diable est |)agodes, dans lesquelles il y a une idole. Les
aussi auteur de tout le mal qui arrive. Les Hollandais étant curieux de savoir ce que c'é-
peuples des royaumes de Pégu et d'Ava disent tait que ces statues, un prêtre siamois leur dit

qu'il règne au ciel un grand Seigneur, tout que c'était le grand Dieu. Les litres que prend
sage, tout-puissant et immortel ; mais ils ne le roi de Siam, sont ceux de Préchau Saleu,
lui rendi'ni aucun culte, parce que le diable ce qui signilie à peu près sacré membre de
leur fait croire qu'il ne le veut pas. Ces Dieu.
païens croient encore que ce grand Seigneur < Camboie. — Le fond de la religion du peu-
i57 DE NATIKA DEL 258

pie de Camboie, revient presqu'à la croyance « façon que vous honorez vos saints, vos apôtres ,

des Siamois. On dit qu'ils adorent le Seigneur I vos martrjrs et vos confesseurs. On leur défère

souverain du ciel et de la terre. ^ plus ou moins d'Iionneur, selon le degré de ver-

€ ToNQCiN. — La religion des Tonquinois est t tu que l'on reconnaît en eux.t Par la suite du
i la païenne, et ils sont de grands idolâtres. discours ils déclarèrent encore mieux au mis-
I Ils ne laissent pas néanmoins de reconnaître sionnaire qu'ils concevaient Dieu comme un
« un pouvoir suprême, infini, qui gouverne Etre invisible, qui n'est pointsoumisà nos sens,
« tout, qui les voit, et eux, et leurs actions, et et qui ne se peut représenter, ni par images ,

I qui en prend assez de connaissance pour ré- ni par figures ;


que le vide et l'obscurité qu'on
« compenser les bons et punir les mécbants voyait entre les deux rangs d'idoles, marquait
« dans un autre monde. Car ils croient Tim- i'incompréhensibiliié de la nature divine ; et

« mortalité de l'âme.» enfin, que toutes les idoles qui l'enviroimaient,

« CocHiNCHiNE. — Deux mahométans aux- étaient autant d'intercesseurs auprès de l'Être

« quels Antoine de Faria demandait quelle suprême.


< était la créance des Cochincliinois , lui ré- « CuiNE. — Le père du Halde, si instruit de
1 pondirent : Qu'ils tenaient la vraie vérité de tout ce qui regarde la Chine, écrit que les Chi-

I toutes les vérités, et qu'ils croyaient qu'il n'y nois ont reconnu et adoré plus de deux mille
t avait qu'un seul Dieu tout-puissant , lequel ans l'Être souverain sans aucun mélange d'ido-
I ainsi qu'il avait tout créé, il conservait tout ;
lâtrie. Bardesane, dans Eusèbe, avait déjà ob-
I mais que si notre entendement parfois s'em- servé qu'il y a une loi parmi les Sèrcs (on
< barrassait dans le désordre et dans le discord croit communément que ce sont les Chinois),
< de nos désirs, ce n'était pas de la part du sou- par laquelle le meurtre , l'impudicité , le

t verain créateur, en qui ne se pouvait trouver vol et tout culte des idoles est défendu. Les
f aucune imperfection, mais que cela provenait Chinois croient qu'il y a un Dieu au ciel, mais
( seulement du pécheur, lequel pour être impa- que c'est un Être trop sublime pour se mêler
I tient, jugeait selon la mauvaise inclination de de ce qui se passe sur la terre et parmi les
« son cœur, t hommes; qu'il y en a un autre au-dessous de
«Les peuples de la Cochinchine adorent sur- lui, qui est chargé du gouvernement du monde,
tout les âmes de ceux qui étaient tenus pour et c'est celui-là qu'ils servent et qu'ils adorent.
saints, pendant qu'ils vivaient sur la terre. Les Chinois reconnaissent qu'il y a un Dieu
Les pagodes sont ornées des idoles de ces bien- créateur du ciel et de la terre, qui est le prin-

heureux. Ces idoles sont rangées à droite et à cipe de tout bien, mais à cause de cela ils

gauche dans la pagode, les plus petites les pre- s'imagini'nt qu'il est inutile de le craindre.

mières, les moyennes ensuite, après celles-ci « Le principal objet du culte des Chinois est

les plus grandes, de sorte qu'elles ressemblent l'Être suprême, qu'ils regardent conmie le

assez bien à des tuyaux d'orgues. Cet ordre mar- principe de toutes choses, ils l'adorent sous
quelemérite et la distinction des âmes. Au mi- les deux noms de Chang-li, qui signifie sou-
lieu de ces deux rangs d'idoles, il y a un vide, verain empereur, ou de Tyen, qui revient à la

et ce vide est l'endroit le plus honorable do la même signification dans leur langue. Tyen,
pagode. «On n'y voit qu'une niche profonde et suivantleurs interprètes, est l'esprit qui préside
« obscure, qui fait entendre, dit le jésuite ita- au ciel, parce que le ciel est le plus excellent
I lien, que le Dieu qu'ils adorent, et de qui dé- ouvrage de la première cause. Cependant il

i pendent toutes les pagodes, qui ont été se prend aussi pour le ciel matériel, et le sens
I hommes comme nous, est d'une essence in- est déterminé par le sujet auquel ce ternie est

f visible.) appliqué Il parait par les livres chinois,

< On voulut, continue notre voyageur, faire surtout par le Chu-King, que ce Tyen, ou ce
< voir aux Cochinchinois que tant d'idoles premier Etre , est le créateur de tout ce (pii

« étaient inutiles, puisqu'il n'y a (ju'un seul existe; qu'il est indépendant est toul-puissaul;
i Dieu. Les Cochinchinois répondirent: ISous qu'il connaît tout, jus(|u';iux plus intinics se-

I sommes de votre avis ; mais vous devez suppo- crets du cœur; qu'il veille sur la conduite de
« ser avec nous que ces idoles rangées aux deux l'univers, où il n'arrive rien sans son ordre ;

f côtés du temple, ne sont point les créateurs du (ju'ilesl saint, qu'il ne considère que la vertu
( ciel et de la terre, mais des hommes distingués dans les hommes, (juc sa justice est sans bornes,

( par leur sainteté, que nous honorons de la même qu'il exerce des punitions signalées sur Icsmé-
259 I>E VEKA RELKÎIONE. ^C>(»

clianis.sans épargner les rois, qu'il dépose dans mahomélisme on remarque des restes de l'an-

sa colère; que les calamilés publiques sont des cieuni; idolâtrie. On rapporte que les irfolàlres

averiissements qu'il emploie pour exciler les adoienl l'air, ou le démon f/e /'«/>, sous le nom
Jioinmesà lu réformalion des mœurs, maisqu'il de Lanitho, Tous leurs Nitos ( ee nom, à ce

V succéder encore des acles de bonté el


fait qu'ondit, signifie un mauvais esprit) sont sou-

de miséricorde que les pro.liges el les appa-


;
mis à un Lire supérieur qu'ils appellent Lan-

ritions extraordinaires sont daulres avis par ,


tliila, el ce Lanlhila n'est lui-même que le lieu-

lesquels il annonce aux empires les malheurs tenant de Tduiay. Chaque ville a son Nilo.

dont ils sont menacés, alin que les hommes re- « Maniixes ou Philippines. — Les seules
viennent à lui par le changement de leurs lumières qu'on ait tirées des îles Philippines

manirs qui est la plus sûre voie pour apaiser sur leur religion , leur sont venues par une
,

son indignation. On cite plusieurs passages des espèce de tradition , dans des chansons qui
livres chinois où ces principes paraissent bien vantent la généalogie et les faits héroïques de

établis. leurs dieux. On sait qu'ils en avaient un pour


I 11 est fort remarquable qu'on ne irouvedaiis le([uel ils avaient un respect singulier , et que
les livres canoniques des Chinois aucune Irace les chansons lagales nomment Barhala-May-
d'idolâtrie, jusqu'à ce que la statue de Fo fût Capal, c'est-à-dire, Dieu fabricateur. lis ado-

apportée à la Chine plusieurs siècles après Con- raient les animaux , les oiseaux, le soleil et la

fucius. lune. Il n'y avait point de rocher, de pierres ,

€ Coréens. — La doctrine de Conlucius est de cap el de rivières qu'ils n'honorassent par


fort estimée des Coréens. Ils ne souflrent dans des sacrifices, ni surtout de vieil arbre, auquel

leurs villes aucune sorte de pagode. ils ne rendissent quelques honneurs divins, et

< Java.— Les grands et les personnes riches c'était un sacrilège de le couper.

de celte ile sont malioméians, mais le peuple i Parmi les dieux des Philippines, Batalase

se borne à reconnaître un Dieu qui a créé le fait distinguer cbez les Tagais. Batala signifie le

ciel et la terre, et(jui est si bon qu'il ne peut Dieu créateur. Chez les Bisaies, ce Dieu supé"

causer aucun mal. Mais ils admettent aussi un rieur porte un nom qui signifie le lemps.

diable, qui est le principe de lout mal, el si « Dans quelques îles voisines des Philip-

porté à nuire, qu'ils se croient obligés de lui pines , on ne trouve d'autres signes du culte
rendre autant d'adoration pour calmer son religieux, que des mains jointes et des yeux
biiini'ur maligne, (ju'à Dieu pour obtenir ses levés au ciel; quand on y parle d' l'Être su-

bieiit.iils. Les Javans idolâtres reconnaissent un prême, ces insulaires le nomment Abba.
Dieu créateur de l'univers ; cependant ils ren- < FoRMosE. — Les habitants de l'île Formosc
dent hommage à un être nuisible, ils le prient, reconnaissent un Dieu très-sainl , auteur de

ils s'adressent à lui l'offrande à la main, alin tout le bien qui arrive aux hommes.
qu'il ne leur'fasse point de mal. Selon Réland, « Japon. — On lit dans les annales de la

à Serembay , dans la grande Java, on adore Chine, qu'en l'année 119(5 avant Jésus-Christ,
Dieu sans aucune image ni représentation. les Tarlares commencèrent à i)eupler les îles
I Slmatiu. — La plupart des babilanls de de la mer orientale. Ces îles sont celles du

l'ile de Sumatra ont end)iassé le nialioinélismc Jajion. Les Tartares n'adoraient alors que le

depuis environ deux siècles. Ils avaient aupa- Créateur de l'univers (voyez ïarlares ). A
ravant la même religion que les Indiens de la Méaco , on mena les ambassadeurs des Provin-
terre ferme ; et il y en a encore au milieu de ces-Unies dans un icmple qui est consacré au

l'ile qui l'ont conservée. Créateur de toutes choses. Les Japonais di-
« lioRNÉo. — Les Beajous qui sont les liitbi- sent que les diables ont fait autrefois de grands

4 taiiis de l'ile Bornéo, n'adorent point d'i- efforts pour empêcher le Créateur de créer ce
< doles, et les sacriliccs qu'ils font de bois de qui est au inonde; que leurs efforts furent
I senteur et de parfums, sont ollérls à Dieu inutiles, mais qu'ils ne laissent pas d'être fort
I
« seul, qu'ils croient devoir récompenser les puissants : c'est pourquoi on ne manque pas
« bons dans sa gloire, et punir les mauvais de faire tous les ans, au commencement du
f dans l'enfer. printemps, des processions à leur honneur, et
« MoLLQLES. — Le mahomélisme est géné- de leur oll'iirdes prémices des fruitsde la

ralement la religion de ci s iles : cependant on lerre, alin de les induire à ne leur faire poiiit
*
> trouve encore des païens,. el même dans le de mal.
2GI DE NATURA DEI. 262
i Tartares. — En 1216, le pape InnocontIV a Dieu éternel dans le ciel, qu'il n'y ait qu'un
envoya Jean de Piano Carpini, et Benoit, Po- < Seigneur souverain sur la terre. »

lon:!ib (le naiion, tous deux religieux de Tordre « En 1272, Marc Paul, Vénitien, nomme
plus
de S. François, en ambassade au grand Khan. communément Marco-Polo, alla en Tarlarie
Voici ce que Carpini écrit de la religion des dans le dessein d'y commercer. Voici ce qu'il
Tarlares : t Us croient un Dieu créateur de écrit de la religion des Tarlares : « Ils recon-
« toutes choses visibles et invisibles, qui ré- « naissent une divinité, et le mur de leurs
« compense et punit les honnnes selon leurs i chambres n'est jamais sans une tablette, sur
« mérites; mais ils nP le prient, ni ne l'iiono- I laquelle on lil en gros caractères : Le grand
i rent, ni ne lui rendent aucun culte exlé- i Dieu duciel. Ils brûlent chaque jour de
l'en-
« rieur. Ils ont des idoles de feutre et de forme « cens devant celle espèce d'autel; et levant
« liiimaine, qu'ils posent à l'entrée de leurs i la tête ils grincent trois fois les
dents, en
« habitations , qui servent à les défendre, qui t priant ce grand Dieu de leur conserver la
« sont aussi les dieux tulélaires de leurs irou- « santé cl la raison. C'est à quoi se bornent
i peaux, et qu'ils honorent en leur offrant le < leurs demandes. Ils ont un autre Dieu qu'ils
« premier lait de leurs brebis et de leurs ju- « nomment Noligay, et dont
ils reconnaissent

i nienls , et le premier morceau de ce qu'ils i l'empire sur les choses terrestres, sur les fa-
« mangent à leurs repas. » Le mènie Carpini i milles , leurs troupeaux et leur blé. Ils le
dit que les Kitayens, peuple tarlare, sont ido- « représentent, lui, sa femme et ses enfants,
lâtres, qu'ils ont des histoires de leur pays , « par des figures de feutre qui sont placées de-
des herniiles , des couvents, des saints, aux- t bout, sa femme à gauche et ses enfants de-
quels ils rendent un culte, qu'ils reconnais- < vanl lui. Les honneurs qu'ils lui rendent
ne
sent un seul Dieu, qu'ils croient un état futur. « sont pas difiérenls de ceux qu'ils atlressent
< S. Louis, en 1233, envoya un religieux de « au Dieu du ciel. Ils lui demandent du beau
S. François, nommé Guillaume de Rubruquis, t temps, des fruits , des enfants et d'autres
en ambassade au grand Khan. Ce religieux nous « biens. »

apprend que les Jugurs, peuple tartare, ne Les Moal-Tarlares ne croient qu'un Dieu-,
«

reconnaissent qu'un seul Dieu. Du moins les auteur de la vie et de la mort, qu'il est permis
prêtres firent celle réponse aux questions de d'honorer et de servir de plusieurs manières
Rubruquis. Ils ajoutèrent qu'il est Espril, sans différentes. Mangu-can, dans Purchas,
justi-
aucun mélange de matière , ei qu'il n'a jamais fiait cette pluralité des cultes en comparant
pris de forme humaine ;
que les statues <ju'on l'Lire suprême à la main qui a plusieurs
voit dans leurs temples représentaient, non pas doigts.

la divinité, mais des personnes de distinction « Voilà ce que les anciens voyageurs
nous
de l'un et de l'autre sexe, dont leurs parents apprennent des Tartares; écoutons les moder-
et leurs amis veulent honorer la mémoire. Ru- nes. Les Tarlares aujourd'iiui sont
ou mahomé-
bruquis ajoute que les Mongols ont tiré .des lans ou idolâtres; nous ne parlerons ici
que des
Jugurs la croyance d'un seul Dieu et l'usage derniers. On a déjà vu que les Tarlares païen»
des statues. Le grand Khan fil dire à Rubruquis qui sont dans l'empire de Russie reconnais-
qu'ayant à sa cour des Chrétiens, des Mahomé- sent un Etre éternel qui a tout crée.
Les Tar-
tans et des Tuins ou idolâtres, il souliaiiait tares Czeremisses croient un Dieu
immortel,
qu'ils disputassent en sa présence, afin qu'il auteur du bien; et les démons qui amigent et
pût juger quelle religion était la meilleure. Ce tourmentent les hommes pendant cette
vie :
religieux raconte qu'il confondit l'avocat des aussi leur sacrilient-ils pour les apaiser.
Le»
Tuins. Cel infidèle reconnaissait à la vérité un sacrifices qu'ils font à Dieu consistent en urï
goui Ui6U suprême; mais il admettait dix ou bœuf ou un cheval. Les Tarlares Jakuls croient
onze diviniics inférieures. Le grand Khan dé- qu'il y a un Dieu au ciel qui hMir
, donne là
clara qu'il était de la religion des Tuins, et fil vie, la nourriture, une femme et des en-
ainsi profession de foi: « Les .Mongols croient fants.
< qu'il n'y a qu'un Dieu , cl lui adiessent des M. Isbrants demanda aux Tartares de Si-
i

< vœux sincères, i Le grand Khan donna à Ru- béries'ils n'avaient aucune connaissance
de
bruquis une leltre pour S. Louis, (|ui com- Dieu; s'ils ne croyaient pas qu'il y eùl
dans le
mejiçaii par ces termes : « Voici le comniande- ciel un Etre suprême, créateur de tomes cho-
I luent du Dieu élernul, Cuuiine il n'y a qu'uu ses, qui gouverne le monde par sa providence.
iG3 DE VER A KELlGlOiNE. 264

qui donne la pluie et le beau temps. Us répon- Lorsqu'on demande à ses adorateurs s'il est

dirent que cela pourrait bien èirc, puisque le homme ou Dieu, ils répondent qu'il est l'un et

soleil et la lune, ces beaux liiniin:iires qu'ils l'autre, qu'il n'a eu ni père ni mère, et qu'il a

honorent, ei les autres astres, étaient placés été produit par une fleur. Ils ont des saints
dans le ciel, et qu'il y avait une puissance qui auxquels ils rendent un culte.
les gouvernait. i Dans les voyages de Mendez-Pinto, les

i Les Tartares Tunguses, croient qu'il y a Indiens de la presqu'île en delà du Gange, les

un Dieu au ciel, auquel ils ne rendent cepen- Javanais, les Chinois, les Tartares , les Japon-
dant aucun honneur, et à qui ils n'adressent nais, de tout état et de tout ordre, reconnais-
aucunes prières. De même que les Tunguses, sent dans leurs discours le Dieu souverain

lesWogultzes ont connaissance d'un Dieu qui créateur du ciel et de la terre, dont la provi-

a créé toutes choses. Ils croient même une dence gouverne le monde, et qui , après cette

résurrection des morts, avec une récompense vie, punit le crime et récompense la vertu. A
du bien et un châtiment du mal après cette une connaissance si lumineuse du vrai Dieu ,

vie. Le culte public consiste à s'assembler une ils joignent le polythéisme et l'idolâtrie. On a

fois l'année, vers la lin de l'été, pour sacriher placé Mendez-Pinlo parmi les voyageurs qui

dans un bois une bêle de chaque espèce; après composent l'histoire générale des voyages ;

quoi ou pend les peaux de ces bêles immolées bien plus, on y fait l'apologie de sa fidélité ;

aux plus beaux arbres de la forêt , et l'on se c'est ce qui nous a déterminé à employer son
prosterne devant ces peaux. La fête finit en se témoignage. Si quelque critique trop sévère

régalant de la chair des sacrifices; et en re- veut le rejeter , nous ne le défendrons pas ,

tournant chez soi, on se déclare quille de parce qu'il nous est surabondant.

prières et de cérémonies pour toute l'année.


Les Tartares Durâtes reconnaissent un Èire bon
et loul-puissant, qu'ils disent avoir créé toutes
choses. Les Tartares Moungales, ou Mongoles ,
I Egyptiens. — On craignait Dieu en Egypte,
connaissent un Etre suprême. Les Tartares lorsqn'Abraham y alla et que Joseph y fut

Tunguses ont la même religion que celle des conduit par des Ismaélites. Lucien assure que
Moungales. Le Koulhaysa ou grand Khan des les Egyptiens n'avaient anciennement point de
Tartares professe la même religion que les Tun- statues ou d'idoles dans leurs temples. II

guses et les Moungalt's. Les rives de l'Oby sont ajoute qu'il a vu plusieurs anciens temples de

habitées par un peuple larlarc nonmie Oslia- la Syrie, où l'on ne voit pareillement aucun

ques, qui adorent des idoles, et reconnaissent sinmiacre. Plutarque écrit que lesfhébains ne
cependant (juil y a un Dieu au ciel, auquel ils reconnaissaient aucun Dieu mortel, qu'ils n'ad-

ne rendent aucun honneur Les Samoiédes mettaient point d'autre premier principe que
sont idolâtres comme les Osliaques : ils ado- le Dieu Cneph, qui est sans commencement, et
rent le soleil et la lune, et leur associent quel- qui n'est point sujet à la mort. Les prêtres

ques idoles si grossières ,


qu'il faut deviner Egyptiens interrogés par César sur le culte

qu'ils ont voulu leur donner la figure d'homme. qu'ils rendaient aux animaux, répondirent
Ces idoles, ils les tiennent dans leurs huiles qu'ils adoraient en eux la Divinité dont ils

ou aux environs, ou les pendent à des arbres. étaient les symboles. La vérité de celte réponse

Un Samoiède dit à Corneille le Bruyn « qu'il paraît par ces paroles de Synésius : « En
I croyait avec ses compatriotes qu'il y avait un < Egypte les prophètes (ce sont les prêtres) ne
« ciel et un Dieu, qu'ils nomment Heiha, c'est- « permeiteni à nul artisan de représenter les

< à dire deilé ;


qu'ils étaient persuadés qu'il < dieux, de peur qu'il ne s'écarle trop de l'i-

j n'y a rien de plus grand ni de plus puissant I dée qu'il en faut avoir; mais ils savent bien

« que Dieu, que tout en dépend ;


qu'Adam I se jouer du peuple; au moyen des becs d'é-

I le père con)mun de tous les hommes , avait « perviers et d'ibis qu'ils font représenter en

( été créé de Dieu ou en était provenu. > t relief au-devant des temples , tandis qu'ils

i Les Tartares du Thibei reconnaissent un « s'enfoncent dans des recoins sacrés pour

Dieu sous le nom de Konchok. Quelquefois ils « dérober à la vue de tout le monde les my-
nouunent Dieu Konchok-chik , c'est-à-dire le » stères qu'ils célèbrent devant des globes,

seul Dieu. On adore aussi dans ce pays un i qu'ils ont encore soin de couvrir de machi-

^Irc nommé Urghin, né depuis environ 700 ans. « nés, qu'ils appellent komarteria. Le soin
265 DE NÂTLRA DEf. 266
« même qu'ils prennent de couvrir ces glo- contraire , on honore le diable, parce qu'il est
i bes, est a(in de ne pas révolter le peuple : car capable de faire du mal. Ils ont des divinités
I tout ce qui est simple, il le méprise; et il subalternes, que l'on a appelées Fétiches.
« faut pour Tamusor , des objets qui le frap- < Les Nègres reconnaissent un seul Dieu
« pent et le surprennent : autrement on ne Créateur de toutes choses, mais auteur parti-
« gagne rien; c'est là son caractère, » Ajoutons culièrementdes Fétiches, qu'il a raissur la terre
à tout cela le témoignage de Jamblique, qui pour le service des hommes. Ils disent que
s'exprime en ces termes : « Selon les Egyptiens c'est à ces Fétiches, qu'ils ont l'obligation de
t le premier des dieux a existé seul avant tous tout le bien qu'ils reçoivent en cette vie , et
< les êtres. Il est la source de toute intelli- qu'il ne dépend que d'eux de leur faire tout le
€ gence, et de tout intelligible. 11 est le premier mal possible. Tous les matins ils font à Dieu
« principe, se suffisant à lui-même, incom- cette prière en élevant les mains et les yeux
I préhensible, le père de toutes les essences. » au ciel : i Mon Dieu, donnez-moi aujourd'hui
( Nomades. — Les Scythes , les Nomades « du riz et des ignames
donnez-moi de l'or ,

dans la Libye , les Sères au second siècle de c et de l'aigris,donnez-moi des esclaves et


l'Eglise, n'avaient encore ni temples, ni au- 9 des richesses, donnez-moi la santé, et faites
tels, ni simulacres. < que je sois léger et dispos. » Voilà tout le
i NiGKiTiE. — La Nigritie
comprend les états culte qu'ils rendent à Dieu. Ils ne croient pas
de Gualala, Cencboa ,Tombut, Melli, Sousos, qu'il puisse leur faire jamais de mal, persua-
]\landinglic, Sanfara, les royaumes de Sénégal, dés qu'il est naturellement si bon ,
qu'il ne
de Gambie, etc. Ces peupb'S sont idolâtres, mais saurait leur en faire, parce qu'il a donné son
on assure qu'ils croient l'unité d'un Dieu tout- pouvoir aux Fétiches , et ne s'est presque rien
puissant. La religion des Nègres de la Gambra réservé pour lui.

ou de la Gambie , consiste en diverses sortes « Sierra-Leona. Les Nègres de Sierra- —


d'idolâtrie. Ils reconnaissent un Dieu ; mais Leona ne reconnaissent qu'un Dieu créateur
ils sont livrés à toutes les superstitions de la de l'univers, auquel ils donnent le nom de
sorcellerie. Cela est tiré de la seconde naviga- Khanu. Ils croient un état futur, et ne ren-
tion de Cadamosto. Jobson observe dans son dent de véritables adorations qu'à l'Être tout-
voyage, que les habitants naturels de la Gam- puissant, qui est capable de les récompenser
bra adorent un seul Dieu sous le nom d'Al- ou de les punir.
lah ;
qu'ils n'ont point de peintures, ni d'ima- f QuojAs. — Les Quojas reconnaissent un
ges à la ressemblance de la Divinité. Être suprême, un Créateur de tout ce qui
« Habitants des ii.es du Cap-Vert. — La existe; et l'idée qu'ils en ont est d'autant plus
plupart des habitants des îles du Cap-Vert relevée, qu'ils n'entreprennent pas de l'expli-
sont idolâtres. Quelques-uns adorent la lune , quer. Ils appellent cet être Kanno. Ils lui at-

et d'autres le diable, qu'ils nomment Cam- tribuent un pouvoir infini , une connaissance
mate.Lorsqu'onleurdemande pourquoi ils ado- universelle, et l'immensité de nature qui le
rent le diable , ils répondent que c'est parce rend présent partout. Us croient que tous les
qu'il leur fait du mal , mais que Dieu ne leur biens viennent de lui.

en fait point. I Nègres de i,\ Cote-d'Or. — Tous les Nè-


I Guinée. — La Guinée se divise en méri- gres de la Côte-d'Or croient un seul Dieu
dionale et en septentrionale : celle du midi auquel ils attribuent la création du monde et
comprend les contrées de Biafara et de Bénin , de tout ce qui existe ; mais cette créance est
la côte des Esclaves, la Côte-d'Or, la Côte-d'I- obscure et mal conçue. Tous les habitants de
voire et la Côte de Malaguette ; celle du nord la Côte-d'Or dans la Guinée, croient qu'il y a
s'étend de là jusqu'au Sénégal. Ces peuples un Dieu leur auteur et celui de tout ce qui
ont une notion assez juste du souverain Être, existe. Leur sentiment est, qu'au commence-
qu'ils croient invisible et tout-puissant. Ils ment Dieu créa les Nègres aussi bien que les
l'appellent Orissa, et lui attribuent la création Blancs Il n'y a guère do village qui n'ait
du ciel et de la terre, et l'empire abs(tlu du un bosquet ou autre endroit public pour le
monde ; mais parce qu'il est inlinimcnt bon et culte divin où les princi|)aux habitants vont
,

incapable di; faire du mal , et que d'ailleurs dans des jours nommés pour faire leur gl-
nos houunages ne peuvent rien ajouter à sa frande.
grandeur, ou ne lui rend aucun culte. Au i Une idolâtrie mêlée d'une iMliniic de su-
TH. II.
y
il67
m VEHA UELIGIONE. â68

Mnrabons onire- sens et incultes, ils ne m.'\nquenl pas d'aller


pcrsiUioiiç que l'avarice (ks
il')inii»!in!e dos ÎSôgros de leur porter au pied de ces montagnes du riz,
linil , i'jI II ri'liiiioii

est dillii do do'.iu.T mio idôe du mil, du nv<ïs, du pain, de riiuilo de palme,
l.i CùJe-d"Or. Il i!.'

de leur culie. Ils savenl eu du vin, en un mot de toui ce qu'ils peuvent


un pou di^iiiicie
avoir besoin pour boire et pour manger.
pios qu'il va un Dieu, troaieur du (ici el de
qui e.-«l bon cl qui ooudi'.e de bien
t Les peuples qui habiienl vers Cabode-
1.» lerro ,
,

couuai.-s ni ol Tadoreul ils monle, ne reconnaissent qu'un Dieu. Ils


i(«ii\ qui le (\u'\ ;

croieul que croient qu'il rt'componse les g'ns de bien,


l\.|.,iellenl le Dieu dos Ulaurs. Ils

luais leurs sonli- et (pi'il punit les méchanls. Ils ont aussi quel-
k's àuies ue ine:irenl |ws ,

uiituro des Ames sont des plus que idée d'un dernier jugonuMit , et s'ima-
uu iils sur la

puisqu'ils suppn.<eiil (juc les âmes ginent (|ue les âmes «les morts prennrnt coîi-
grussiirs,
sonlVrenl eneore naissanee des idfidres de ce monde aussi leur :

oui l'auu Cl soil', el qu'elles


adressent-ils dos pricros des vœux et dos
bosuius de celle vie; du reste leur iguo-
,
les
sacrilices.
raiioe IV.il pilié.

, Leureulieesl tout i-iiliorpo'.ii'IesrLliviios, « NfcGtiEs ih: Jlida. — Dosmaii paraît con-

craii^nenl et ne les vaincu que les Nègres de Juida ont quelque


ce soûl leurs dieux ; lis les

les prionl pour tviler d'en cHrc faible idée du véritable Dieu, auquel ils attri-
11 n;cul pas; ils

car eux qui (lUl un peu plus d'os- buent la toute-puissance et l'ubiquité. Ils sont
liialirailés;

pril »pio les aulres, convienucul qu'ils n'eu persuadés qu'il existe un Être dont l'univers

alleudre auLUu bien. (À's F* liebos est l'ouvrage, el qui mérite par conséquent
p< uveiil
aucune loru;e ou ligure (lélerniinée d'être préféré aux Fétiches ,
qui sont eux-
n"(.ul
poulel, une lèle sèche d'uu mêmes ses créatures. Mais ils ne le prient
tcïl un os de
une ariie de poiss'jn, un caillou, un
fiii^o,
point et ne lui offrent point de sacrifices. Ce
grand Dieu, disent-ils, est trop élevé au dessus
noyau de dalle, une boule de suit' dans la- \

plunu'S de porru- d'eux pour s'occuper d' leur situation. Il a


quelle on a larde quelques
or- confié le gouvernement du monde aux Fé-
quii, un btiul de eoiiie plein de diverses
aunes choses semblables. Ce tiches, qui sont dos puissances subordonnées,
durc:i, el mille
leur vendeul ces dieux auxcpieiles les Nègres doivent s'adresser. En-
fconl leurs Marabous (jui

obligent fin pai-aîl clairemonl, connue Loyer l'obseivi!


ridicule», eu l'honneur desquels ils les il

certaines observances, donl il y en a de aussi aveo plus d'éiendue, qu'ils ne prennent


;"i

ircs-dirticiles, cl auxquelles cependant


ils n'o- les Fétiches, que pour des subslances malé-

scraioul niaïupier, dans la crainte de nH)urir rielles, revêtues par l'Èlre suprême de cer-
feur-le-champ. Il y en a à qui il est déleudu de taines vertus pour l'avantage du genre hu-

manger d aulres qui ne peuvent


ilu bœul ,
main. Des .Marchais prétend que les Nègres

Hiangerdu cabri, de certains poissons ou oi- les plus sensés de Juida , du moins entre les

se lais- grands, ont une idée confuse de l'existence


fecaux, ni boire cerlaines liqueurs;
ils

seraient pUilol luor, que de laire le contraire. d'un seul Dieu, qu'ils placonl dans le ciel. Ils

Ces Fcliches ne £oni que pour les parliculicrs; lui aiuibucul le soin de punir le mal et de ré-

les rois et les pays en oui d'autres qu'ils ap- compenser le bien. Ils croient que le tonnerre

pL'Ilenl les grands Féticbi s, qui conservent le vient de lui. « Les grands de Juida les plus

pays: telle est quelquclois une d sjiiriUiels ont quelque idée confuse de
prince ou le
de l'uniié d'un Dieu.
luoatagnc, un gros rocher, un grand arbre,
I l'existeuce el Ils le

quelque gros oiseau. Si quelqu'un par acci- t placent dans le ciel ; ils disent qu'il récom-

«Icnl ou auircuicnt luait un de


ces oiseaux, sa » pense les bons et punit les méchanls; que

vie serait lorl on dan;,er ; si au coulraire il « c'est lui qui fait gronder le tonnerre; que
jardin d'un particulier, il s'inia- « les Blancs qui le connaissent et qui le
vole dans le

giue que c'est un présage de bonne fortune, et « servent, sont plus heureux qu'eux, qui

ne uiampie pas de Uii apporter à manger. « servent le diable, qui est naturellement mau-
, Les nioi.lagues les plus hautes, el sur « vais, et qui ne fait que du mal... Les quatre

lesquelles on sait que le tonnerre a tombé plu- « principales divinités du pays sont le ser-

sieurs sont ^e^poclcc^ de ces peuples, et


lois,
« peut, ([ui lient 1/ premier rang; les arbres,

i-.gardeos comme la demeure de leurs Fé- 1 (pii occupent le second ; la mer, qui n'a que
tiches.; cl connue ces pauvres dieux peuvent i le lroisiènie,eL\goye, qui est au quatrième. I

avoir des besoins pressants dans ces lieux ilc- Le père Labat raconte que le père Draguer j
269 DE NATUU A DEi. i?0
son confrère, èlanl dans royaume de Juida, le f Les habitants de Be:iin croienl en Dieu
sur la côie de Guinée, demanda à un prèlre comme la cause enicienie de toutes choses.
du pays pourquoi ils adoraient le serpent. Ce « Avant que l'Évangile eût pénétré dans le

prêtre lui répondit que le culte qu'ils ren- Congo, les habitants de ce grand pays croyaient
daient au serpent, n'était qu'un culte relatil à que, quoique Dieu, qu'ils appellent Nzanibian-
l'Être souverain dont ils étaient les créatures. pungu, soit un en lui-même et tout-puissant,

( Nègres d'Arura. — La plupart des Nègres il y a cependant un nombre d'autres dieux,


d'Ardra ,
quoique plongés dans une entière qui, pour lui être inférieurs , ne méritent pas
idolâtrie, et sans aucune notion de l'immor- moins que lui leur culte et leur adoration. On
talité de l'âme, ne laissent pas de se former trouve même parmi les infidèles qui sont en-
quelque idée confuse d'un Être suprême, puis- core dans cette région, une secte particulière
qu'ils reconnaissent un pouvoir qui règle le qui nie la pluralité des dieux, et qui fait son
temps où chacun d'eux doit arriver au monde, principal de n'en reconnaître qu'un seul , à
en sortir, y retourner, et qui arrange à son qui elle donne deux noms. Ils le nomment
gré les autres événements de la vie. Deus caca, c'est-à-dire. Dieu seul, et Desu,
c Dahomays. — Snelgrave demanda au co- c'esl-.î-dire. Dieu du ciel.

lonel des Dahomays quelle opinion il se for- < LovANGO. — Les habitants du royaume
mait de Dieu. Il n'en lira qu'une réponse de Lovaiigo, dépendant du Congo, ont plu-
confuse, mais dont il crut pouvoir recueillir sieurs divinités et plusieurs idoles ; ce qui ne
que ces barbares reconnaissent un Dieu invi- les empêche pas de reconnaître un Dieu sou-
sible qui les protège, et qui est subordonné à verain, dont ils ne s'embarrassent guire, soit
quelque autre Dieu plus puissant. Ce grand que cela vienne d'une profonde ignorance, ou
Dieu, lui dit le colonel, est peut-être celui qui d'une opinion qui ne leur est pas particulière,
a comnmniqué aux Blancs tant d'avantages c'est que Dieu gouverne le monde par des vi-
extraordinaires ; mais puisqu'il ne lui a pas caires et des intendants, auxquels par consé-
plu de se faire connaître à nous, nous nous con- quent ii faut s'adresser, eoujme l'on s'adresse

tentons, ajoula-t-il, de celui que nous adorons. aux ministres, ([uand ou demande quelques
c Benim. — Dapper dit que ceux de Bénin grâces aux souverains.
adorent le démon, et qu'ils lui sacrilient des e Caffres. — Quoique les CafTres n'aient
hommes et des bêtes ; mais qu'ils recon- aucune trace de culte religieux, on croit qu'ils
naissent pourtant un Dieu, créateur de l'uni- reconnaissent un Être souverain, mais ils ne
vers, et avouent même qu'il le gouverne. Ce- pensent guère à lui rendre le moindre hom-
pendant ils ne lui adressentni vœux, ni prières; mage. Ils poussent néanmoins des cris vers le
car, disent-ils, pourquoi prier un Être natu- ciel, lorsqu'aj)rès un mauvais temps ils voient
rellement bon, et qui par consé(|uent est in- ([ue l'air commence à devenir plus doux ou
capable de faire du mal? il n'en est pas ainsi plus serein.
du démon : ils tâchent de l'apaiser par des sa- c HoTTENTOTs. — Jc mc suis assuré par mille
crifices, à cause du mal qu'il leur fait et qu'il « recherches que j'ai faites chez les Hottentols,
peut leur faire. Outre cela, ils ont chacun < et par mille déclarations expresses qu'ils
leurs Fétiches et leur Fétissero, (lui est une « m'ont faites à moi-même, qu'ils croient un
espèce de prêtre directeur, par lequel on con- « Dieu suprême créateur, que ce Dieu est l'ar-
sulte le Fétiche dans le besoin. i bitre de l'univers, et que c'est par sa toute-
« Nyendal rapporte que les habitanls de Bé- i puissance que tout ce qui existe a la vie et
nin prennent tout ce qu'ils voient d'un peu « le mouvement. Ils croient aussi que cet Être
extraordinaire pour autant de divinités, jus- I suprême possède des perfections et des ai-
que» aux crânes et aux squelettes des morts. 1 tributs incompréhensibles. Ils l'appellent
Cef>cndant ils les considèrent comme de> 5 Gouiija, ou (Hjiiiija Ticqvoa, c'est-à-dire, Dieu
divinités subalternes, qui servent de média- « des dieux. Ils disent qu'il ne fait jamais de
teurs entre eux et le Dieu principal, dont ils « mal à personne, que personne n'a lieu de
ont une idée moins grossière : ils le croient j redouter son pouvoir , et qu'il habite fort
immatériel et tout-puissant ; et dans la per- I au-dessus de la lune. »

suasion qu'il n'a pas de corps, ils regardent « Mo.NOMoTArA. du Mono- — Les habitants
comme une absurdité de le représenter par motapa reconnaissent un Dieu, créateur du
des images sensibles. ciel et de la terre, (lu'iis nonnnent Mozimo»
271 DE VERA RELIGIONE. 272

Les habiCanlschi Monomolapa adorent un seul subalternes qu'ils reconnaissent pour vicaires,

Dieu sous le nom tic Mezimo


,
et ne con- , ou lieutenants d'un Dieu suprême. Ce senti-
naissent ni images ni statues. Tous les peuples ment, moins extraordinaire que l'athéisme, a
de l'empire du Monomolapa sont idolâtres ; passé jusqu'aux idolâtres les plus sauvages.

mais ils reconnaissent un Dieu créateur de Les voyageurs assurent que les peuples du

l'univers, qu'ils nomment Maziri, ou Mozumo, Canada , et les autres sauvages de l'Amérique

et Aluno. septentrionale, craignent le diable , et qu'ils

< Quelques peuples voisins , ou dépendants reconnaissent des génies jusque dans des cho-

de l'empereur du Monomolapa, n'ont qu'une ses inanimées ; cependant ils croient un Dieu

connaissance confuse de l'Hlre suprême, qu'ils t qui a créé toutes choses ,


quoiqu'ils disent

appellent Molunyo; mais ils ne lui demandent «I qu'outre ce Dieu, il y a un lils, une mère et

rien, et par conséquent ils ne lui adressent < le soleil; ce qui fait quatre. Dieu , disent-ils

ni vœux, ni prières, t € encore, est par-dessus tout. Le lils et le soleil

I Quelques-uns des peuples qui s'étendent « sont bons ; mais la mère ne vaut rien , et

depuis le fleuve Quillimanca, jusqu'au Cuama, « les mange ; le père n'est pas trop bon. t Les
vers la côte de Solala , n'ont point d'idoles; Virginiens, qui croient aussi plusieurs dieux de

et on ajoute qu'il s'y en trouve qui n'adorent diverses conditions, les soumettent à un dieu

qu'un seul Dieu, qui croient sa providence supérieur. Il semble que les Floridiens recon-

divine, sa bonté et rimmorialilé de l'âme. naissent le soleil pour le Dieu suprême, en


< SoFALA. — Les peuples du royaume de quoi leur culte se rapporterait à celui de plu-

Sofala ne croient qy'un Dieu ,


qu'ils appellent sieurs gentils, qui l'ont regardé comme le

Mozimo ou Guignimo, et n'ont point d'i- plus grand et le plus puissant de tous les

doles. êtres. Les Zemès des Indiens de l'île Espagnole


€ Étuiopiens. — On lit dans Slrabon ,
que étaient soumis à un Être éternel , immuable et

les Étbiopiens reconnaissent deux dieux, l'un infini.

immoriel, qui est la cause de toutes choses; « Tous les sauvages soutiennent qu'il faut
l'autre mortel. qu'il y ait un Dieu, puisqu'on ne voit rien

I Madacascarois. — Les Madagascarois ado- parmi les choses matérielles qui subsiste néces-
rent les grillons. Un Français ayant demandé sairement et par sa propre nature. Ils prou-
à un de leurs savants sur quoi il fondait l'ado- vent son existence par la composition de l'uni-
ralion d'un si vil animal , il lui répondit fort vers, qui fait remonter à un être supérieur et

gravement ,
que àans le sujet il respectait le tout-puissant ; d'où il s'ensuit , disent-ils ,
que
principe , et qu'il fallait déterminer un sujet pour l'homme n'a pas été fait par hasard , et qu'il

fixer l'esprit. Oléarius, Schoulen et les voya- est l'ouvrage d'un principe supérieur en sa-

geurs hollandais écriventque lesMadagascarois, gesse et en connaissance ,


qu'ils appellent le

de mèmcque les habitants delà côte de Malabar, grand esprit , ou le maître de la vie , et qu'ils

connaissent un Être suprême , duquel toutes adorent.

choses dépendent. M. de Flaccourt, qui a com- i Les Antilles. — Les habitants des îles

mandé pour le roi pendant plusieurs années Antilies ont un sentiment naturel de quelque
dans cette île, écrit dans Thisioire qu'il en a divinité ou de quelque puissance supérieure et

composée e qtie tous les Madagascajois ensem- bienfaisante qui réside aux cieux ; ils disent

i ble croient qu'il y a un Dieu ,


qu'ils hono- qu'elle se contente de jouir en repos des dou-

I renl, dont ils parlent avec respect, qui a ceurs de sa propre félicité sans s'offenser des

i tout créé : le ciel , dont ils en comptent mauvaises actions des hommes , et qu'elle est

€ sept , et la terre, dont ils en comptent aussi douée d'une si grande bonté, qu'elle ne tire

« sept, et toutes les créatures et les anges qui aucune vengeance de ses ennemis ; d'où vient

« «ont sans nombre. »


qu'ils ne lui rendent ni honneur, ni adoration,
et qu'ils attribuent ces trésors de clémence
qu'elle déploie si libéralement envers eux, et
celte longue patience dont elle les supporte

Américains
ou à une impuissance , ou à une indillérence
I llamnusio assure que tous les
qu'elle a pour la conduite des hommes,
Ciuitiit rexislcuce d'un preruier nioleur, tout-

puissant, étemel, invisible.


^ Ile Espagnole, — Les habitants de l'île

Espagnole avaient plusieurs divinités ; ils les


< Les anciens idolâtres ont tous eu des dieux
273 DE NATURA DEI. 274
nommaient Chemis ou Zejiiez. Ils les faisaient i eux, c'est le Dieu des eaux qui excite ou
de craie , de pierre ou de terre cuite. Us ne j apaise les tempêtes. Métcomek, le dieu des
leur attribuaient pas le même pouvoir. Les t glaces. Mais les dieux qu'ils invoquent à tout

unes présidaient aux saisons d'autres à la , i moment, et avec plus de ferveur, sont les

santé à la chasse
, à la pèche et chacune , ; ( diables et les esprits de l'enfer, qu'ils crai-
avait son culte. Cependant quelques écrivains < gnent et croient être lout-puissanls pour
assurent que les Zemez ne passaient que pour 1 leur faire du mal. Je ne parle point d'une
des divinités subalternes, et pour les ministres i infinité d'autres petites divinités. Ils ont
d'un Ktre souverain , unique, invisible , tout- « particulièrement les dieux du songe qui leur
puissant , auquel on donnait une mère qui I sont propices ou funestes dans la guerre, !a

portait cinq différents noms , mais qu'on ne i chasse et la pêche. »

rendait aucun culte à ce Dieu suprême, ni à sa « Baie d'Hudson, — Les habitants de la baie
mère. L'historien de Christophe Colomb ra- d'Hudson reconnaissent un Être d'une bonté
conte, d'après un missionnaire, dont il adopte infinie, qu'ils nomment Vkcouma, c'est-à-dire,
les Mémoires ,
que les Zemez étaient comme dans leur langue, le grand chef. Ils le regar-
les esprits tutélaires des hommes, et que cha- dent comme l'auteur de tous les biens dont ils

que insulaire s'en attribuait un. Un Cacique jouissent; ils en parlent avec respect, ils chan-
de l'île de Cuba parla ainsi à Christophe Co- tent ses louanges dans un hymne, d'un
lomb: € Tues venu avec de grandes forces ton fort grave et même assez harmonieux;
t dans celte terre, que tu ne connaissais point, mais leurs opinions sont si confuses sur la na-
t et lu y as répandu une grande terreur. Mais ture, qu'on ne comprend rien à cette espèce
< lu sauras que nous croyons ici qu'après cette de culte. Ils reconnaissent de même un autre
< vie, il y en a une autre, et que toutes les être, qu'ils appellent Ouitikka, et qu'ils repré-
< âmes au sortir de leurs corps ne vont pas sentent comme la source et l'instrument de
t au même endroit. Que celles qui ont bien toutes sortes de maux.
« vécu , et surtout qui ont bien aimé la paix d Canada. — Les Sauvages du Canada n'ont
< et le repos des peuples, sont reçues dans un aucim culte réglé de religion; ils reconnaissent
« lieu de délices , où elles jouissent de Tabon- néanmoins un premier esprit, et des génies
« dance de toutes sortes debiens;que les autres tutélaires; chacun a le sien. Leurs traditions
c qui n'ont pas eu une conduite régulière , qui sur la création du monde, sur l'origine des
« ont aimé le désordre, et qui ont troublé le hommes, sur les esprits, sont fort confuses et
c repos des peuples , sont précipitées dans un mêlées de fables grossières ; mais on y trouve
t lieu ténébreux, où il y a beaucoup à souffrir. des traces dela religion naturelle. Ils ont une

1 Si donc lu crois mourir un jour, et que Dieu idée du déluge; ils croient qu'il y a un lieu où
< rend à chacun le bien et le mal qu'il aura les âmes vont après leur séparation des corps,

< fait, lu te donneras bien de garde de nuire à el où les unes vivent dans les plaisirs, et les

« ceux qui ne t'offensent point. > autres sont tourmentées ; ils font aux esprits
i Amékique septe.ntrio.nale. — Les Sauvages des oblaiions et quelquefois des sacrifices.
de l'Amérique septentrionale reconnaissent < Nos Hurons et nos Canadiens semblent
un premier Être. Ils s'accordent généralement n'avoir aucune pratique, ni exercice de re-
à le regarder comme le premier esprit, le ligion que nous ayons pu découvrir ; car
maître et le créateur du monde. Entre le pre- encore bien qu'ils avouent un premier prin-
mier Etre et d'autres dieux qu'ils confondent cipe et créateur de toutes choses, et par
souvent avec lui, ils ont une infinité d'esprils conséquent une divinité, avec le reste des
subalternes, ou de génies bons et mauvais, qui nations, si est-ce qu'ils ne le prient d'au-
ont tous leur culte, c La plupart des sau- cune chose, et vivent presque en bêtes,
« vages de l'Amérique sej)lcntrionale, du moins sans adoration, sans religion et sans vaine
< de ceux dont je parlerai dans la suite, superstition sous l'ombre d'icelle. De temples,
« croient qu'il y a un Dieu créateur du ciel et ni de prêtres, il ne s'en parle point entr'eux,
< delà terre, qui est le premier et le maître non plus que d'aucunes prières publiques ni
€ de tous les autres esprits; car ils croient communes; et s'ils en ont quelques-unes à
I qu'il y a encore d'autres divinités; le soleil, faire, ou des sacrifices, ce n'est pas à cette
« la lune et le tonnerre en sont du nombre. première cause ou premier principe qu'ils les
« Michipisi est en grande vénération parmi adressent; mais à de ccrlains esprits puissants
275 DE VEUA IIELIGIONE. 27G

qu'ils logent en des lieux paiiiculiers. Un Ca- tours, et mit les hommes au monde. Voilà
nadien inlorr(ip;(> pourquoi il no priait point l'origii.e du genre humain.
Dieu, et ne lui oJlV;iil point de s icrilices, ré- I li.K EoiMii.vM). — Les habitants de l'ilc de
pondit qu'on laissait à un chacun le soin de Foundiand disent qu'après que Dieu eut fait

rendre intérieurenienl à Dieu le eulle qui lui toutes clioscs, il prit un certain non)bre de
était dû. llèclies, et les lança sur la terre, d'où sortirent
« .M.VRYLAND. — Les ludicns de Maryland premièrement les hommes cl les fournies, et

croient qu'il y a plusieurs dieux, qu'ils nom- d'où ils se sont multipliés dans la suite. Uu
ment Montaac, quoiqu'ils n'en reconnaissent Samagore étant questionné sur la Trinité, ré-
qu'un éternel, qui a fait les autres pour s'en pondit qu'il y avait un Dieu, un lils, une mère
servir à créer le monde. et le soleil, qui étaient quatre, et que Dieu
t Virginie. — Les Virginiens adorent un était sur tout.

Dieu grand et principal, par qui tous les < Louisiane. — M. le Page, auteur de l'his-

autres dieux ont été laits. Un Ansjlais, né toire de la Louisiane, raconte qu'il voulut sa-

dans la Virginie, demanda à un Indien des plus voir dti gardien du temple, ce que lui et ses

honnêtes et des plus sensés de sa colonie, quel compatriotes pensaient de Dieu; il lui répondit
était le dieu des Indiens, et quelle idée ils en que Dieu était si puissant, que toutes choses
avaient, i II me répondit nalurellemi'nl qti'ils n'étaient rien auprès de lui, qu'il avait fait tout

« crovaiejkit un Di(>u plein de bonté, qui de- ce que nous voyons, ce que nous pouvons voir,
I mettrait dans les cieux, et dont les béîiignes et tout ce que nous ne pouvons point voir;
I influences se répandaient sur la terre. Je lui qu'il était si bon, qu'il ne pourrait faire du
» dis qu'on les accusait d'adorer le <liab!e; le mal à quelqu'un quand même il le voudrait;
I voyant balancer, je lui demandai pourquoi qu'ils pensaient que Dieu avait fait toutes cho-
« ils n'adoraient pas plutôt ce Dieu bon ([u'ils ses par sa volonté ;
que cependant les petits

I reconnaissent auteur de tous les biens; il me esprits qui étaient les serviteurs de Dieu, pou-
( répondit qu'à la vérité. Dieu était auteur do vaient bien, par son ordre, avoir fait dans l'u-

« les biens, mais qu'il ne se mêlait pas de les nivers les beaux ouvrages que nous admirons ;

I distribuer aux hommes; que les abandonnant mais que Dieu lui-même avait formé l'homme
f à eux-mêmes, il leur laissait la lil>erlé d'user de ses propres mains.
« des biens qui étaient son ouvrage, et de s'en I L'n ecclésiastique, établi dans la Louisiane,
< procurer le plus qu'ils pouvaient, et par con- ayant demandé à un sauvage s'il avait quelque
t sé<pienl qu'il t-taii inutile de le craindre et connaissance de la manière dont son pays avait
€ de l'adorer : au lieu que s'ils n'apaisaient pas été fait, ainsi que le premier de ses ancêtres, le
c le mauvais esprit, que j'appelais le diable, il sauvage répondit, que pour ce qui était du pre-
€ leur enlèverait tous ces biens qtio Dieu avait mier homme , il ne pouvait lui en rien dire ;

€ donnés à la terre, et leur enverrait la guerre, qu'à l'égaril de celui qui avait fait tout, c'é-
I la famine et la peste; que pendant que Dieu tait le grand esprit, Minqm-Chiiou; qu'il était
c jouissait de son bonheur dans le ciel, ce bon, et ne faisait de mal à personne ; que quand
» méchant esprit était sans cesse occupé de même l'homme serait méchant il lui pardon-
< leurs aflaircs, qu'il les visitait souvent, et nerait toujours. L'ecclésiastique sur cette ré-
( qu'il était dans l'air, dans le tonnerre et les ponse crut l'occasion favorable pour lui parler
» tempêtes. » de Dieu, et pour lui faire connaître que ce
I Quelques peuples de la Virginie croient grand esprit qui était si bon, ayant créé toutes
que Dieu, qu'ils supposent éternel, ayant résolu choses, il avait par conséquent fait l'homme, et
de créer le monde, créa d'.ibord une classe de que celui-ci par reconnaissance devait le prier

dieux subalternes, qu'il établit ensuite pour et l'invoquer. « Bon ! pourquoi le prier, rc-
gouverner l'univers, après avoir emprunté leur « partit le sauvage, puisqu'il est la bonté
secours à le créer. Après cela il créa le soleil, « môme, et nous donne tout ce dont nous
la lune et les étoiles. Ceux-ci sont d'un rang < avons besoin? Celui qu'il faut prier, c'est le

inférieur aux autres dieux, La première chose 1 petit esprit, Mingito-Pouscoulo, qui est mé-
que les dieux crt'èrent, ce fut l'eau. Ils en « chant, puisqu'il peut nous faire mourir, nous
tirèrent toutes les créatures tant visibles quin- e rendre malades et gâter nos biens par des ora-
visibles. La femme fut formée avant l'homme. < ges et des tempêtes; c'est celui-là qu'il faut in-
Elle eut commerce avec un de ces dieux crca- < voquer, afm qu'il ne nous fasse point de mal. »

> N
277 DE NATURA DEÎ. d78

i Floride. —Les Floridiens adorent, sous le et que c'était le principal point de leur croyan.-

nom de Toia, le mauvais principe qu'ils op- ce ;


qu'ils lui donnaient les noms de créateur

posent à leur suprême diviiiilc. Persuadv^s (juc et d'admirable ; mais qu'outre leurs idoles, ils

cette dernière puissance ne saurait leur nuire, adorent le soleil et la lune, l'étoile du jour, la

à cause de la bonté dont elle est douée, ils mer et la terre.

tàclient d'apaiser l'autre, dont, à ce qu'ils di- « Les Californiens disentqu'il y a dans le ciel

sent, ils sont si ciuellemcnl tournionlés. mi être exirêmcmenl puissant qui a créé l'uni-

Les habitants de la Floride n'adorent qu'un vers, qui pourvoit à la subsistance de toutes les

Dieu, créateur de toutes choses, qu'ils appL-ileni créatures.

Okée Ils sacrifient aux malins esprits, qu'ils « Peuples de la Nouvelle-Grenade — Trois
croient cire des dieux inférieurs. de ces nations ont un terme pour expri-

i Nouvelle A.NGLETEREE. — Winslow, un dos mer et nommer Dieu, et nous espérons que
premiers Anglais qui passa dans la Nouvelle- le temps fora découvrir la même chose chez

Angleterre, apprit des habitants de ce pays d'autres ,


qui jusqu'à présent n'ont point

qu'ils reconnaissaient un Dieu suprême, et de nom, ni d'expression pour désigner i'Lire


plusieurs au-dessous de lui ; ce qui lui lit cor- suprême. Mais on n'a point reconnu de
riger ce qu'il avait écrit d'eux auparavant culte extérieur, ni chez les uns ni chez les au-
qu'ils n'avaient point de dieu ; ce qu'il s'était tres, et les noms qu'ils donnent à Dieu dans
persuadé parce qu'il ne leur voyait point de leurs langues, ne sont ni assez individuels ni

culte public. assez certains pour que nous ayons pu nous assu-
« Caroline. — Les peuples de la Caroline rer deleurvraiesigniiicalion; et c'est cequi lait

adorent un seul Dieu, créateur de toutes choses, que dans les catéchismes que nousavons trad uils
à qui leur grand pontife offre des sacrifices ;
enlcurlaugiie, nousnousservons du nwlDius.
mais ils ne croient pas que les affaires des hom- Les Caribes,qui sont la nation la plusnoud)rcuse

mes méritent ses soins. Us disent qu'il commet du pays, appellent Dieu Qmjimiocon, c'e.'t-à-dire
des divinités subalternes et inférieures au notre Grand-Père. Mais on ne sait pas encore
gouvernement de ce bas monde, c'est-à-dire s'ils veulent designer par là la cause première,
,

qu'il le laisse à la disposition des bons et des ou le plus ancien de leurs ancêtres, d'où

mauvais esprits, à qui les prêtres d'un rang vient que nous n'usons point de ce terme. Los

inférieur font des sacrifices et autres dévolions. Salivas disent que le Puru a fait tout ce qu'il

i Mexicains. — Joseph Acosta écrit que lors- y a de bon, qu'il vit dans le ciel, et que son lils

que les Mexicains eurent trouvé le lieu oîi ils tua le serpent qui détruisait les peuples, cl

devaient, selon l'oracle, bâtir la villeduMexique, l'on enlrevoil en cela des vestiges de la

il y eut alors de grands cris , des démonstra- vérité. »

tions, des actions de grâces au (>réateur et à I Guiane. — Les habitants de la Guiane ado-
leur grand dieu Vilzilipuztli. Solis prétend que rent un Dieu auteur et modirateu* de tontes
malgré lamultitude des dieux du Mexique, .que choses. Us croient qu'il ne lui faut i icn de-

les premières relaiionsfont monter jusqu'à deux mander, parce qu'il est plus porté à l'aire du
mille , on ne laissait pas de reconnaître dans bien aux hommes, ([ue les hommes ne le sont à

toutes les parties de l'empire, une divinité su- s'en procurer.


périeure, à laquelle on attribuait la création « LesNouragiies, les Acoquas, les (ialibis re-

du ciel et de la terre; nir^is que cette première connaissent un Dieu sans l'adorer. Us disent
cause de tout ce qui cxis'.e était pour les Mexi- que sa demeure est dans le ciel ; mais ils ne
cains un Dieu sans nom, parce qu'ils n'avaient savenl pas si c'est un esprit : ils scnihleni

point dans leur langue de lernie pour l'expri- croire <[u'il a un corps. Les Galibis a|tpcll<'ut

mer. Us faisaient seulement comprendre qu'ils Dieu d'un nom (|ui signide raiicicn du ciel.
la connaissaient, en regardant le ciol avec vé- t Pérou. — Les Indiens n'ont passeidemeiit
nér:ilion. Cclt idée, ajoute le même hislorien, adoré le soleil comme un Dieu visible, en lui of-

servit peu à peu à les désabuser de l'idolâtrie. l\ frant des sacrilices, et en célébrant do grandes
fut impossible de leur pcrsu.ider tout d'un coup fêtes à sa gloire, mais de plus, les rois Incas
que le même pouvoir qui avait créé le monde, et leurs Amauta qui étaient des philosophes
lut cap;d)lc de le gouverner sans secours. Ils du p;iys, eebdrcs de l.i lumière naliirelle, (uil

le cioient oisif dans le ciel, llcrrera dit que eu quel(iu';dée du vrai Dieu, notre souverain
es Mexicains confessijieiU un Dieu suprême, Soigneur, qui a créé le ciel et la terre. C'est
579 DE VER A UELIGIOISE 280

ceque nous nllong voirpar les arguments et les néant, etc.On voit par là que les Indiens le

sentences que quelques-uns d'entre eux ont regardaient comme le souverain créateur de

laissés lie la majesté divine ,


qu'ils ont ;ippeiée toutes les choses d'ici- bas.

Pacliacamac. Ce nom est composé de Pacha, «MoxES. —Les Moxes ne rendent aucun hon-
qui signifie le monde, et deCrt»ini', qui est un neur à Dieu, ni aux démons, quoiqu'ils aient
participe du temps présent, du verbe Cainar, une idée assez formée du souverain Èire.
qui signifie animer, lequel tire son étymologie «Biu'siL. — Coréal prétend que les lirésiliens

du nom Cama, qui veut dire l'àmc ; de sorte ne sont point dans une ignorance absolue de
qu'enjoignant ces deux significations ensem- la divinité, et leurs fêtes ne lui laissent aucun

ble, le mot de Pacliacamac désigne celui qui est doute qu'ils n'aient la connaissance d'un être
fàmc de l'uuivers, ou bien celui qui est à Cuni- ou d'un principe supérieur à la race humaine.

vers ce que l'âme est au corps Ce mot leur Les Brésiliens reconnaissent un premier et
était en si grande vénération.qu'ils n'osaient le souverain Dieu, qu'ils appellent Tupa et Ty-

proférer ; mais si la nécessité les y obligjcait, ils pana.

le prononçaient avec de grandes marques de <i Chili. — On n'a jamais trouvé dans le Chi-

respect et de soumission ; car alors ils resser- li, ni temples, ni vestiges d'idoles.

raient les épaules, ils baissaient la tête et tout «Patagons. — LesPatagons ontquelque faible
le corps, ils levaient les yeux vers le ciel, puis notion de la Divinité.»

tout d'un coup ils les baissaient vers la terre ;


Ilis tam multis testimoniis addere liceat

ils portaient les mains ouvertes sur l'épaule aliud caetera vincens auctoritate, nempe ex
droite et donnaient des baisers à l'air. Toutes auctore sacro depromplum. Quippe in lib. 4
ces clioses étaient parmi les lucas et leurs Reg. cap. 17, legimus Samaritanos seu popu-

vassaux des marques d'une souveraine adora- los exvariis regionibus jussu régis Assyriorum
tion et d'un respect extraordinaire ; et ils Samariam, loco Israelitarum, missos, veri Dei
s'en servaient lorsqu'ils nommaient Pacliaca- cultum cum idololatricis variis suis conjunxisse

mac, qu'ils adoraient le soleil , et révéraient superstitionibus : Unaquœque gens fabricata est

le roi. Cependant ils allaient en ceci par de- Deum suum : posueruntqne eos in fanis excelsis

grés, et ils en faisaient plus ou moins selon la quœ fecerant Samariœ, gens et gens in urbibus

qualité des personnes. Ils pratiquaient une par- suis, in quibus liabitavit E t nihilominvis cole-

lie de ces cérémonies envers ceux du sang bant Dominum..., et cùm Dominutn colerent, dits

royal, et en faisaient de beaucoup moindres quoque suis serviebant juxta consuetudinem gen-

aux autres seigneurs, tels qu'étaient les Ca- tium de quibus translati fuerant Samariam. De
ciques. On voyait sensiblement qu'ils avaient eodem argumento vid. etiam P. Ant. Vaiscchi

plus de vénération dans leur âme pour Pacha- de fundamentis Religionis, lib. 1, c. 8, 9 et 10.

camac que pour le soleil puisqu'ils n'osaient ( Explicit annotatio P. S.)


,

proférerl»nom du premier, aulieu qu'ilsnom- Objicies : Nihil adeô certum videtur in totâ
maient l'autre à tout moment. Si quelqu'un retrô aniiquitate, quàra agnovisse oinnes gentes

leur demandait qui était Pacliacamac, ils répon- Deos innumerabiles, atque hanc fuisse gentis
daient que lui seul donnait la vie à l'univers, Judaicae peculiarem gloriam, quôd Deum uni-
et le faisait subsister; qu'ils ne l'avaient pour- cum agnoverit et coluerit. Ergo iinperitè satis

tant jamais vu, qu'à cause de cela ils ne pro Dei unitate ex consensu nationum argu-
lui bâtissaient point de temples et ne lui of- mentum petilur. — Respondeo, distinguo an-
fraient aucun sacrifice; mais qu'ils l'adoraient tccedens. Certum est gentes omnes plures
dans le fond de leur cœur et qu'ils le regar- deos coluisse, id est, homines in cœlum, ut

daient comme le Dieu inconnu. Augustin de putabatur, receptos; vel hujus mundi parles:

Carale, 1. 2, chap. 5, rapporte que le R. P. F. vel daeraoncs genitos; vel virtules; vel tutela-

Vincent Yalverde dit au roi Atabullapa que res, gentil itios et locales deos, concedo. Plures
notre Seigneur Jésus-Clirist avait créé le deos summè perfectos, ingenitos, à se exislen-

monde, et que l'Incas lui repondit là dessus, tes, causas primas rerum omnium, totius na-

qnil ne savait rien de cela ;


qu'il ne croyait pas turai moderatores , aut praeter genliliiios deos

même qu'aucun être, excepté le soleil, pût créer nullum alium, saltem spéculative , agnovisse,
quelque chose ; qu'il le tenait pour Dieu , et la nego. Omnes igitur dii ,
quos coluit antiquitas,
terre pour mère, avec leurs Guaccas ; qu'au reste certis classibus comprehendi possunt. 1" Dubio
Pachacamac avcùt tiré ce grand monde du caret multoseor uni homines fuisse vitâ functos,
281 DE NATIRA DEI. 282
seu animas heroiim, quos virtus ad sidéra tu- UnusRoniam.aliusCarthaginemtuebatur.Hidii
lisset iiinc docet Cicero cœlum génère liu-
: quomodô œterni et ingenili baberi potuerunt ?

mano ab anliquis repletum fuisse. Taies erant Certc apud veteres poêlas et theologos, illorum
Hercules, Castor et Pollux, -^sciilapius, Qui- ortum et nalalia deprebendimus. Aliunde ta-
rinus, et alii. Etiam majores genlium deos, uti men certissimum est gentiles agnovisse Deum
Jovem, Mercurium, etc., homines fuisse mulli ingenitum et selernum , causam primam et
probareconali sunt. Ob hanc causam crediinr universalem rerum quod modo con- omnium ,

ab aliquibus Moyseii despectùs causa vocàsse fecimus. Hi ergo characteres cùm non conve-
sacrificia gentilium, sacrificia morluorum. 2" niant ulli ex memoratis diis, necesse plané est
Alleram vclerum deoruni classcm majores et confileri, agnovisse eos supremum quemdam
nobiliores partes universi constiluunt ,
quibus Deum, qui ut hominum, sic quoque deorum pa-
anima inesse credebatur : sol nimirùm , luna, ter, rex et œlerna polestas esset.
slellœ, et ipsa quoque terra, quam variis nomi- Ex bis omnibus perspicuum esse videlur,
nibus Vestoe, Cybeles matris deorum, etc., insi- non id multorum deorum cultoribus crimini
gniebant. Cerlè horum deorum nulhis credi dandum ,
quôd multis supplicaverint diis ex
poluit perse ab orani aetcrnilate exiilisse, cùm infinito tempore existentibus, nullique causa;
Aristoteles 1. de Coelo c. 10, scribat ante suam subjectis; sed sunt graviter vituperandi quôd
aitalem ab^omnibusreceptum fuisse totamhanc- cultum summi rerum omnium conditoris, cum
ce univcrsitalem ortum aliquando babuisse. 3° condilarum et genilarum rerum cultu confu-
Âliam eoruni familiam componunt illi ,
quos derint : vel potiùs quôd , contempto vero Dec
dœmones, genios, et lares, sive deos œthereos, vel praHerhabito , impensè creaturas adorave-
aerios vocabant : quos excellentioris quidcm na- rint, uli illis exprobrat divus Paulus in Ep. ad
luraeessequàmboniines, at infralamen cœlestes Rom. : Rcvelatur ira Dei de cœlo super omnem
mundanosque deos positos esse arbitrabantur. impietatem et injuslitiam hominum eorum ,
qui
Haec quoque nuniina, quandoquidem partes veritatem Dei in injustifié detinenl ; quia quod
lantùm erant, neque praecipuae etiam , totius notum est Dei , manifeslum est in illis : Deus enim
universitalisquàm cœpisse credebanl, sineullo illis manifestavit : invisibilia enim ipsius à cren-

dubio inter deos genilos numerabant. 4° Deo- turn mundi per en ,


quœ facta sun t , intellect a

rum quartum genus affectionibus constabat conspiciuntur , sempiterna quoque ejus virtus et di-
sive rerum proprielatibus : in bis virtus erat, vinilas. Ita ut sint inexcusabiles, quia ciim cogno-

pietas, félicitas, Veritas , fides, spes, justiiia, vissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt (1).
clementia, amor, desiderium , sanitas ,
pax , Si quœras unde ortum babuerit bœc incre-
honor, fama, libertas, memoria , somnus, nox, dibilis pnganorum superstitio, respondeo illius

pluresque aliaî ;
quibus omnibus superstilio causam nullam aliam quserendam esse, praeter
aras et delubra olim consecraverat. Ista, qua;- naturalem vulgi levitalem et credulilalem.
so, numina quis sanus credere poluit per se Quotquot verô philosopbicè polj tbeismi origi-
existere? Qui istisnuminibus aras dedicàrunt, nem explicare conaii sunt , elsi vera mulla
testari voluerunt suum erga islas virlutes de- dixerint, tamen in multis etiam recedunt à ve-
votum animum. 5° Restât una deorum classis, ritale. H.-e fuerunt magis celebratse apud vete-
qui tametsi nomina habeant personis propria, res senteniiœ :

tamen censeri ôriginis expertes aut indepen- Primo. Multi banc deorum mulliludinem
dentes nullo modo poluorunt, ob banc eviden- inde profectam existimabanl, quôd pularcnt
tissimam causam ,
quôd omnes Iii dii cerlis veteres religionum inventores, aut totum mun-
muneribus, offîciis, locis atque provinciis alli- dum animatum esse ac ipsum esse supremum
gaii essent, neque illis migrare fines suos lici- Deum adeôque omnes mundi partes totidem
,

lum csset , ne aliorum rationes perturbarent. esse viventia Dei , membra aut saltem existi-
l'nus ex bis diis coelo prresidebat, alius aerem marenl orbem hune spéculum esse divinitatis,
modcrabatur, terlius maris gubcrnabat motus,
quartus terra: atque infcrorum imperium susti- (1) Sed tamen summum Deum cùm et pbi-
losoplii et poêla; et ijjsi dciii(|ue, qui deos
nebat.Hicdeus vel doa sapientiae et eruditionis colunt, de cultu
s.Tpè fateanlur , lainen et
tulelam gerobat, ille eioquontisc babebat admi- lioiioribns ojus iionio unqiiàm requisivil, nemo
(lisseniit, illA sciiieet persnasiono, quà semper
nistrationem, idius jnstiiiam et loges civiles cu-
bc. olicuni ir)('urruptun)que crcdentes
, nec ,

rabat. Hic belli diix erat, ille deliciarum et volu- irasci oum cuiquam neque uilo cultu indi- ,

ptaiis custos, alius tcrrœ frugibus prscpositus. gerc arbilrantur. Lacl. de Ira Dei c. 11.
285 DE VERA IIELIGIONE. 284
seu speclabilem invisibilis Dei imaginoni ; di- et rcligiosi cranl ,
prœdiclumque auclorem
verses ojus parles , onuiesquc iialiuw eiTreliis propterea scverè reprehcndil I^lutarchus (l).

loi esse (leclaraiiones el siinulaera diviiia; po- pROP<»srr!o IL


teiiliie cl provitieiUiu; cl jiidicarenl nobis porienlosavclcrum
,
Abhorret ab ouvii raliotte qito-
iiiorlalibus l'as non esse , onuieni illani ,
quani rinndam , uli fcrlur , de diiobiis dits conlruriis
divinae naiur.iR dcbenuis, revercntiani bàc unà aternis et independenlibns doctrina, quœ vnigo
generaliori neqnc salis explicalà prolossione iribiiiliir Manichœis.
concludcre, esse nunien aliquod siiprcnium
sed oninia in quibus divina virlus hominibus
,
PiioitvTro. — 1" Répugnai nolio entis snm-
mè maii : nam per principium niaium , vel in-
sese spectandam el adniirandam praebucrit
teliigilur cns infinité contrarium bono princi-
separalini eonsiderari debere , diviui(iiie hono-
pio in oniiii rc , ut lencbr.ic opponuntur Inci :

ris parloni aliquan» siiojure poscere. Quod ul


vel inieliigitur principium consors earnmdem
connnodiùs jjra'slarcnl ,
placuil illis ex bujus
pcrfeclionuiii, so!à excepta benevolentià. Alqiii
universiialispartil)us lolideni conficere perso-
in iilroque i^erisu répugnai principium malum.
nas. lliiic sentenlia Sloicorum fiiil el lusè ex-
Si sit eus inliniiè contrarium in omni re , est
ponitur à Cicérone 1. '2 de Nat. deoruin.
snlummodô infinita non enlilas, et débet conli-
Sed explicalio bsec nimiùni sublilis habita
nere negationem earum omnium perfeclionum,
esi ab ipsis veicribns paganis , uli palet ex
qua- sunt in Deo ; inteliigentice ,
polcntiaD , el
ejusdem Ciceronis libro tertio. Graviùs eliam
nniversa; realilatis : sicut tencbra; , quo no-
anliqni Ecclesi« christian?e doclores , Arno-
mine designabatur malum principium , sunt
biiis, Lactanlins, Ensebius , Augiislinus , et
negatio lucis. Jam vitô hoc idem est ac si
alii in bas ineplias invecti snnt , et certè illi
diceres exislere nihilum inlinitnm et nccessa-
benè noscebant religionis ,
quâ ab infaiitià im-
rium et malum. Deinde si intelligas naturam
buti l'uerant , geniuni et naluram.
parlicipem divinarum perfectionum , intelli-
Secundo Alii docuère isla varia, qiiae usur-
gentiœ ,
potentise , etc , sed malevolam , con-
pabant veteres , deoruin nomina , unum sum-
slabit illud ens attribntis repugnantibus. Nam
jnnm Deum expriniore , el illi loi nomina im-
primùm non inieliigitur , quomodô à choro
posila fuisse pro niultifariis ejus virtutibus in
aliarum virtutum voluntas recta abesse potest,
orbe conspicuis , et beneliciis ac donis, quibus
quia quœque res vult et propendet juxla suam
honiines cumulavit; alquc sub bis noiuinibus
naturam : cùm igitur supponatur illud ens esse
eideni Deo crauori varios honores decretos
inlelligens, id est , id quod rectum est , vi-
'fuisse : liinc etiani evenisse aiunt , ul mulitc
dcre et probare per intellectum , non inieliigi-
rcs per se iniiiiniè siil)sisiçnies in deos lanien
tur (piomodô rectum aversetu^r per volunlatem,
et personas à veteribus coniniularentur , ac
aut rectum non prosequatur. In islâ saltem liv-
tanquàm lolidcm nomina el nolioncs unius su-
pothesi inlerire concipitur omnis illius entis
premi numinis religioso cuitu allicerentur.
félicitas , siquidera perpétué secum divisum el
I Quoties voles , inquil Seneca de Benef. 1. 4,
c. 7 , libi licet aliter hune auclorem rerum (1) llaud improbabile ex pluribus causis pro

noslrarum compellare. Toi appellaiiones ejus variis rogionibus et circumstanliis naUim esse
I*()lylheismnm. Duas prsesertim miiè dcscribil
esse possunl ,
quoi niunera ; hune el Liberum anclor sacer , lib. Sapicnl. c. 15 et li, «[uod
palreni , cl Herculem , et Mercurium nostri scilicet naturae illccebris malè capli hominos ,

pulanl sic hune naturam voca fatum, fortu- crealiiras. eanimque conliclas imagines, pro
;
Croatorc roluorint quod eliam (iivii:i iiouori- ;
,

nam : omnia ejusdem Dei sunt varié utentis bus homines defunclos impià charitale vel adu-
suâ potestale. » In hâc scntontiâ fuère forlassis lalione l'nerinl prosccuti. Acerbo eniui Indu.
quidam intcr elhnicos philosophi ; sed quiciim- dulens paWr, cilii sibi rapti filii fecU iningiiiem :

cl ilhiin ,
qui tnnc quasi hoiiio morlmi^ fiicrat ,
que vel leviter versalus est in antiquilalc paga-
):inic tanquàm Deum colère cœpit , cl constilntt
nà , oplimè novit banc non fuisse communem iiiter servos snos sacra et sacrificia. Deinde , /.j-

populorum opinionem ; neque etiam doctos tervenienle lempore , convalescente iniqnà consue-
tiiditie hic error tarrpt^ni Ir.v cns'.oditus est et
esse aiisos mentem suam aporire , ant id non , ,

tiira'jnornm imperio colebanlnr /iqwevta. Et hou,


fecisse impunè. Alii tandem cum Evehomero , qnos in palam homines honorare non poternnt
qui de bàc rc librum scripsit , conlcnderunt propler hoc quod longe cssenl , è lonqinqno ftqii-
ra eoruni alluîa, cvidentem imaqinnn régis, qucm
loiam deorum turban», homines esse moriuos,
honorare volebant fecernnt , nt illum qui aherat, ,

sed ab isu\ opinione lanquàm ab incxpiabili lunquinn prœsenlem colcrent suù solliciludine
blasphcraiâ abhorruère ,
qui inler elhnicos pii cap. li,15,lt), 17. P. S.
285 DE NATl A DE!. 286

niiserè iii partes conirarias distraclniii est in islà bypolbesi sic licet conficere ; Vel in-
, ii

ipsanique suam iialunim o.!io IialiCie pro- a}qualisesi duorum principiorum potentia, vel

Tandem non intelligiiur quornodô ens aîqualis. Si intequalis, coercebil necessariô


baliir. ,

intelligens capere possil mala consilia, nisi ex unum alleriim ; bonum, si prœvaleat , ma-
ignoralionc recii , vel ulilitalis aliciijus spe ,
lumbacchari non sinct, nec sinere polerit.Si
qiiod reciuni cernil et necessariô probat, nec à malum viribus superius sit, nullum erit bonum,
recto avocalur ulilitalis aiicujus consideralione, et erit semper quanlilas liquidi boni vel mali

rectum necessariô seqiiilur. Atqui ens quod pro excessu virium aui unius aut allerius. Si

aeternura , et independens , atque inlinitè in- œqualem Ungas ulriusque vim, inde tantùm
telligens supponitur, rectum ignorare nequit, orilura estsumma confusio et inconstanlia, uno

et sibi sulîkieiis nullius utililatis consideralione perpétué deslruente alterius opéra, vel poliùs
à recto avocari potest. Ergo maluni prosequi nihil orielur, cùm ex contrariis viribus nasca-

nequit. Vide infra ubi de voluntale Dei. tur quies.Neque dicas orituram aiqualem mix-
2" Posilâ existentiâ enlis mali et indepen- tionem bonorum et malorum nam illa non :

dentis, lollis Deum. Deus enim, uli sujira de- concipitur mixtio , nisi ponas duo principia

claravimus.eslens summum et perfectissimum, concurreread ejusdem rei produclionem, uno

et necessarium, et infinité intelligens, et inii- quaedani liquida bona suppeditante , et alio

nitè potens, etimmensum, etc. Atqui in hypo- mala infundenieaequalimcnsurà. Sed hic nulla
thesi duorum deorum intereunt haec omnia est pugna, sed potiùs fœderis cujusdam imago,

atlributa. Non est summus, qui habet aequalem quod jam considerandum est. Secundo. Non
etsocium.Non est necessarius, qui non est sin- meliùs explicatur origo mali, si ponas illa prin -

gularis et unicus, quia non existentem possu- cipia libéré agere et posl expertas rautuas vi-

mus cogilare. Non est immensus , excludilur res fœdera iniisse, uti ponit Baylius. Nam pri-

enim ab illo ente maligno independenle (1). mùm in hàc hypolhesi non minus auttor mali
Non est infinité intelligens , non noscet quippe Deus bonus constituitur, quàm in communi et

consilia illius entis, à qno abest et à quo naturà pervulgalà opinione. Nam sic supponitur Deum
dividitur. Non est inlinitè potens, cùm expe- bonum tolerare malum, quia ad id fœdere ad-
riatur hostem aequè potentem. Non est sibi slrinxit , sese eo fine , ut aliqua etiam bona

sufliciens et felix , cùm spe suâ saepè fraudabi- existèrent. Sed sic malum libéré et ex fœdere
tur et irrites sentiet conatus sucs. tolerando auctor mali invenitur, eodem modo
5" Ridicule et sine causa inventa est duorum ac in pervulgalà opinione. Nam aequaliter raali

deorum hypolhesis ,
quia inepta est ad expli- auctor censeri débet is, qui creaturara suam
candara mali originem. Nam vel supponitur exponit ludibrio et maliliaâ entis maligni, ac is

illa duo principia coaeterna agere ex necessi- qui crealuram mali capacem générât. Si Deus
tatc naturali , uno perpétué et necessariô bo- potuerit consentienter suae bonitati producere

num opérante; al tero necessariô opérante ma- res , quas genii mali furoribus obnoxias fore
lum : vel supponitur illa duo principia consulté cognovit intuitu illius boni quod illis inditu-

et libéré agere ex pacto fœdereque inito. Atqui rus erat, poluit etiam creaturas producere
in neuirâ hypolhesi explicatur origo mali. consentienter suae bonitati, quas ex naturœ
Primé. Si ponas illa duo principia agere ex suae imperfectione miscriis obnoxias futuras
necessitate naturali, ipsam mali moralis notio- praescivit, propter illud bonum, quod cum
nom sustulisti : omnia enim tune contingent ex istà imperfectione conjunctum fulurum crat.
ellicacià naturali illornm duoriini principiorum, Nam eôdem plané redit , nec magis nec minus
quam frangorc nec nos mortales nec ilii dii disiaià bonitale, consenlire, ut creaturae ma-
poterunl, et proinde nullus eritlocus libertati, lis naluralibus implicentur ex interna naturae
sine quà nihil morale esse potest. Deinde verô constilutione , an ex elTicacià exlcrnaB causac :

alqui si salins fuit hominem cxislere obnoxium


{{) « De snmmo et vern Deo, utrùm sit fini-
tus necne, si (pireritur, de lioc boni el mali con- malitiae principii mali quàni omninô non esse,
trarielas brovilcr |)0tt'rit edocere, ([uandociui- salins etiam cerlé fuit boniincMu in iiàc nior-
deni, si non est n.i;duni prolcclé iiifniilus est
Deus. llaliol .'mtom finein
,

.mninm esl. Non


si
tali conditione cum vitiu nùseriis et peccandi
,

igiliir inliiiitiis est. Illic enim esse mala inci- libertatc cxislere, quàn» omninô non esse. De-
piiiiil, nlii ixiiiormii
i Fauslus Mani- est finis inde illa hypolhesis experienlià confulalur
cli.Tus apiid S. Aiigiislinum. Nibilominùs alTc-
nam si fœdere res inter duos deos compositai
rehant .Maiiicli;ei Deo omnia alla attributa prê-
ter immcnsitatem. fuissent, aBquœ esse dcbuissent conditioncs,
287 DE YEKA UEIJGIONE. 288
el in omni vc requalcm vim utrumquc priiici- |i venta fuit. Primùm, quia difficile concipilur
piuin cxcrerc et sequale habere imperium dc- creatio , el quia apta visa est ad expiicandam
buit. Sed rem aliter conlingere oxperiiiiur. mali originem. Primum fundamenlum vanum
Quia notum est ex uniuscujusque liominis pru- esse superiùs osiensum esl. El profeclô tam
denii.i, consilio el induslrià pcndere niagiià ex ol)scura el dillicilis esl cogilalio quomodô
parte feliciiatem suain ; el miserias non tam Deus regere possil rem necessariam et à se

fatali lege ,
quàin ex iinprudenlià el iniempc- naturà independenlem , ac quomodù creare
ranliâ oriri : quod osiendil non ex fcrdere possil : hùcque recurrunl illaî Epicureorum
duorum principiorum exlitisse proesenlem re- non levés quaesiiones : Quae molilio ? Quae fer-
rum ordinem sed nniiis enlis
, consilio, quod ramenta? Qui veclcs ? Qua; machinae? Qui mi-
noslrani forlunani propriai induslris; et pru- nistri lanli operis fuerunl? Quie nullà alià ra-

dentiai niaguà ex parte opus esse voluil. Pne- lione eludi possunl, nisi faciendo materiam
lerca non intelligilur, qui in fu'dus coire tam divin» poleslaiis efleclum. Secundum crgo

contraria principia potuerint el in eûdeni re fundamenlum expendamus. Vel enim dicen-


lineni suuni obtinere : videtur certè liâc con- dum erit cum Sloicis maleriam carere per se
ventione utrumque spe suâ fraudatura esse; omni qualitaie el esse ad omnem usum aplissi-

nam bonus Deus absolutum el liquidum bonum mam ; vel cum Plutarcho el aliis philosophis
naturà prosequitur; malus verô Deus nialum maleriai inesse naturaliler molum inordinatum
absolutum. Neutrum tam.en hâc ralione con- cl vim quamdam maleficam. Sin prius eligas,
lingit, cùm mal! pondus suspendal ;equaliler confularis hâc Ciceronis argumentatione :

bcnum, el irrili liant ulriusque naturales cona- « Vos enim ipsi dicere soleiis, nihil esse quod
lus. Deinde muli principii ingénie salis benè i Deus eflicere non possit , el quidem sine la-

congruisse videlur omnium rernm summa per- « bore ullo : ul enim hominum membra nulla
lurbatio, el ul nihil essel constans el perma- < contenlione , mente ipsà ac voluntale mo-
nens; qui .^rgo ordinis introduction! consen- < veanlur, sic numine deorum omnia fingi,

tire poluil?In(initaaliahujusopinionisabsurda < moveri, mutarique posse. Maleriam enim


conseciaria ennmerare licerel , si operaj pre- « rerum ex quâ el in quâ omnia sunl ,

lium essel, inler qu« hoc unum esl, quôd i lotam esse llexibilem el commulabilem, ut
manifeste tollal omnem religionem , nullum t nihil sil, quod non ex eâ subito fingi con-
relinquens spem in boni Dei praesidio , aul in < verlique possil : ejus autem universè reclri-
niali genii placabilitate. I cem et moderalricem divinam esse provi-
Ab hâc tam absurdà doctrinà longissimè dis- i dentiam : banc igitur quôcumque se moveat,
junctos fuisse omnes veleres pliilosophos, om- « ediccre posse quid velil. Itaque aul nescil
nesquc aniiquissimas génies calumniatas à « qnid possit, aul negligil res bumanas, aut
Baylio, demonslrârunt Cudworthus in Sysl. < quid sil optimum non potesl judicare. i De
intoll. Hyde de Rel. vet. Pers. elBeausobre in Nat. deor. 1.5. Sin secundum eligas, communis

Hisloriâ Manicbseismi. etiam recurret objeclio quam sic urgel Ter-


,

Propositio III. lullianus contra Hermogenem cap. 10 i Aut :

Deus eo sensu uniciis est, quod soltcs necessariam « enim poluil Deus emendare maleriam, sed
et œternam habeat existentiam : nec mnteria I noluil ; aul voluil quidem, verùm non potuit
ullo modo in Imjiis necessariœ existentiœ parti- i infirmus Deus. Si potuit el noluil, malus et
ci pat ionem venir e pot esl. « ipse, quia malo favil , et sic jam habelur ejus
Probatio. — 1° Hoc conficiunt illa omnia f assentalor, licet non instilueril : quia tamen
quae supra disputata sunl in argumenlis pliysi- c si noluissel illud , non esset , ipse jam fecit

cis, ubi conclusum esl materiam esse effeclum « esse, quod noluil non esse : quo quid tur-
arbilrarium enlis à malerià disjuncti. Illa quo- I plus? Si voluil esse, quod ipse noluil fecisse,
que,quœ de enlis necessarii et independenlis I advcrsùs semetipsum agil, cùm el voluil esse

summà el absolulâ perfeclione dicla sunl. Et t quod noluil fecisse , et noluil fecisse quod
tandem illae raliones bùc conferri possunl < voluil esse... Invenielur Deus egisse malè,
quibus mode divinae nalura* uniUitem proba- < si per voluntatem ; lurpiler, si per neces-
virous. Adeôque hic expendemus solummodô « silaiem ; aut famulus erit mali Deus , aut
conlrarioe sententire lam communis apiid vele- 1 amlcus. »

res philosophes, fundaraenta. Deinde in hàc hypolhesi non erit auctor boni
2° Ob duplicem causam ista hypothesis in- Deus , magis quàm mali. Nam in matcriâ vel
289 DE NATUKA DEI. 290
nihil erat nisi malum , vel eral mali et boni staiu servanlur per motum sibi proprium : hoc
qua^dam permixtio. Si nilill prœter nialiim, sensu dicimus aquas viventes. Proximus grà-
non poluisset ex eâ bonum elicere, ejtis siqui- dus vilae illorum entium proprius est quorum
,

(leni aeternara et necessariam naturani mu- parles ita sunt comparaïae , ut capaces sint nu-
lare non potuit. Si malum et bonum simul triiionis et increraenti : talia sunt lapides et
exlilêre, ergo Deus non magis est aucior fossilia omnia , sed prœsertim planlae alque
boni quàm mali. Sed, inquies cum Plutarclio, arbores , quœ in se abdila conlinent vcgelaiio-
Deus inordinalos molus œternae materiae lem- nis principia , et cerlis anni lempeslalihus in-
peravit, etila ex malo bonum produxil, adje- duunt se sponle suà in florem , ac folia fru-
ciique partem suae substantioe ,
quae quasi re- clusque explicant. In animalibus organa et
ctrix et moderalrix in eâdem lemperaiione ollicia vila; magis sunt exquisila sponlaneo ,

materiam contineret. Sed vana liœc est respon- ferunlur molu pascunlur quoque sponle suâ
;

sio : nam si Deus aliquod malum tollere potuit et speciem propagant in iisdem clara habe- :

lolum car non tollere potuissel? Cur malerJGe in- mus sensuum et passionum indicia nec eo- ,

ordinalos molus ex omni parle non lemperavil? rum molus ad mechanicas leges revocare pos-
Prselerea adjeclione islius portionis divina; sub- sumus. In homine viUe principium excellen-
slanliae, à quà bonum omne Huit, reverà mali tius est per illam enim facultalem quam
;
,

omuis aucior exlilit Deus. Nam malum morale inlelleclum nominamus quœque Huit ex ejus
,

in illâ sententià in eo posiium est, quôd vis vità vel vil» ejus pars est non solùm de ré-
,

malelica, naturaliler insita maleria), partem bus judicat, délibérai, raliocinatur ,


quod non
cœlestem superet, illamque subigat et impolen- faciunt animantes , sed se immiscere loti re-
ler ferai in omne malum : adeôque Deus simi- rum universilati , ipsum cœlum et Deum men-
lis est pairis , qui filium patilur consccndere le adiré ,
et omnes rerum ordines perscrulari
equum rabidum et frena ronuenlem, qui per polest. Puriores esse spiritus auguralur ipsa
pra;cipilia raplabit et elidel ,
quod maxime raiio , in quibus vitae vividura principium ma-
abesse videlur à parentls optimi benignitate. gis viget, quique non tantùm habenl faculia-
Tandem in hàc opinione, ut in illà superiore tes noslras in perfecliori gradu , sed forlassè
duorum .deorum , nullo modo polest religio conlinet eorum vila vires novas , quarum
consislere : haec omnis posita est in eo, quôd nullam ideam informare animo valemus.
ex divino prsesidio malorum omnium liceal Ex bis crealarum rerum vitis aliquam infor-
sperare liberaiionem et ex divinâ iracundià mare notionem possumus islius vilœ , quai
mala muUa noslris capilibus impendeant. At- omnium aliarum fons et principium est. Sed
qui in bàc bypolbesi Dei prsesidio vitandi mala meminerimus eam semper esse distanliam in-
spes nulla affulget ; malum quippe ex constilu- ter vilam excellentissimam rerum crealarum
tione naiurali exorilur, aliàs non absolvilur et vilam numinis
, quanta est inler finilum et
Deus : et nihil à Deo meluendum nobis est, infinitum, inler cns necessarium etconlingens,
qui nihil mali facere polest , nec punire débet ob inler ens independens et naluran» precariam ;

malum ex rerum naiurali conslitulione orlum. Deum non tantùm conlinere illas vires, quas
AKTICLLUS II. in crealuris experimur , in summo gradu et
r)E ATTRIBCTIS DEt CO.MMLNICABILIBL'S. sine adjunctâ aliquâ imperfeclionc , sed infini-
Haclcnùs illa atlributa exposuimus, quœ pro- las alias vires ejus vit» appendices esse, quas
pria sunt supremi numinis et includunlur in oiuninô ignoramus. Ille solus proprié conlinet
conceplu eniis necessarii , neque ullo modo vilam in scmelipso , propric habel immorlali-
communicari possunl naturis fmilis. Hic ca lalem : omnia alia enlia ojus viUe parli-
nobis evolvenda sunt, qua^ ad eus necessarium cipalione vel ellicienlià vivunl, in ipso virimus,
pertinent qualenùs vilà pr;cdilum , quaeque movemur et snmus. Proplcr banc immorlalem

mentes flnitae aliquà ralione participant, qua- scmperque actuosam vilam soIebalPLito Deum ,

lia sunt , vila , scienlia ,


potentia , volunias ,
appellarc naluram pervigilem, ulpolc quaî nun-
liberlas , félicitas. qu;in» dormit aut cessai , sed pcrpctuà « t nun-
De vilà Dei. — Per vilam entis alicujus ge- qu.im inierrupià aclivilalc viget. Idcircù eliam
ncraiim intelligitur ille molus , vel illa aclio Arisloleles aj»pellabal Deum energiam, seu vint
scu vis inlerior , quà explicaniur ojus faculla- cssenlialem cl subslaitlialein : ut nenip:; expri-
tes alque virlules. Vocis islius inlima acccplio nierol perpeluum et inliailum vigorom supremi
est , cùm iribuitur rcbus ,
quœ in permanenli jiuminis. In hoc igilur difl'erl vila Dei ab aliis
AI- DE VËRA UELIGIONE. m
aUrUniliS , ([whA laliùs paleal cl sil complexio cit omnia , oa utique fecit quae noveral, ex quo
omnium viriiuu isUus eiilis inliiiili ; non lan- occurril animo quoddam mirum , sed tamen

earum quce à nobis cognoscnntur, sed vorum , (piôd isie mundus nobis notus cs90
ifjm ,

Deo abdilae sunt. non posset, nisi esset Deo aulem nisi notus
panim etiam quse in :

De scientià Dei. — Esse Deinn inielligentein esseï , esse non posset. » llaec scienlia dicitur

qu3e supra al- à scholaslicis scienlia simplicis intelligenliœ.


conlicinnt ea omnia argnminita ,

lulimus ad conficiendam ojns existonliam. Nul-


IV. i Deus novit omnia existentia , etiam

lum est inter argumenta seu moralia, scu phy- minulissima , cl ipsas hominum cogitationes, »

scu mctapliysica, quod liùc conrcrri non Primo. Omnia quae sunl Deo vivunt mo- , in ,
sica ,

de- venlnr et sunt seu per omnipotenlem ejus


po^sil. Adeùque hic solummodù breviler ;

clarandum est quousque sese exlendal haec eflicaciam exislunt , agunt et dirigunlur. Al-
,

Dei scienli I.
qui Deus novit ea quorum ipse auclor , con-
Deus seipsum perfectissimè novit. » Quia servator et moderator est. Deinde Deus illa
I. I

ens pcrfeclissimum, non potesl omnia novit quibus intimé prœsens est atqui
primo cùni sil ;

Quia omnibus rébus pr.iesens est per immensitatem.


carere cognitione objccli praestantissimi.
Haec duo argumenta pulchrè conjungil David.
secundo non concipitur quomodô Deus aliter
intelligens esse possit quàm seipsum compre- ,
Ps. 139 : Quo ibo à spirilu ttto , quo à facie tuà

hendendo. Nam cùm praeter Deum nihil per fitgiam ? Si ascendero in cœlum , tu illic es ; si

vel cognilio Dei est comprelicnsio descendero in infernum , ades. Si sumpsero pen-
se existât ,

Sed non est compr.^hensio nas diluculo ( vcl diluculi seu lucis ) et habilave-
sut ipsius aul nihili.
nihili : cùm comprehcndere nihilum cl non ro in extremis maris , etenim illîic tnamis tua de-

coniprehondere sint quid unnm atque idem. dncet me, et tenebit me dextera tua. Denique

Quia tertio Deus est ens inielligens cl sibi in- Deus creaturis suis iiitelligenlibus conccssit

ergo habei suî conscienliam. f'acullalcs videndi audiendi cl varia ratione


timé prxsens ;
,

omnes rerum essenlias percipicndi. Sed qui plantavit anrem ipse non
II. i Deus novit ,

quae sunt inter illas es- nudiet ? Qui finxii oculum non considérât ? Qui
omnesque raliones ,

est, omnem veritaleni. » Nam Deus docet hominem scientiam , ipse non intelligel ?
senlias, iti

ea Ps. 94.
est sempilerna et incommutabilis nalura ,

V. Dens novit etiam abaelerno fulnra omnia,


omnia quac incommuUibililer vera sunt conii- «

ncns seu cssenliœ rcruni et earum raliones


;
seu neccssaria , seu libéra. » Nam primo, Deus

quàm modi mentis divinne ut est ens inlinitum cl perlociissimum cui nihil
niliil aliud sunt ,
,

accidero polest de novo , eu jus scienlia nulla


supra effectnm est.

Deus novit omnia enlia possibilia seu incrementa capere polest. Sed si Deus non co-
III. <

quae extra Deum existere possunt. » gnosceret res omnes futuras, non haberet co-
omnia ,

griilioneni perfcclissimam et singulis diebus


Primo, Deus cognoscit seipsum et conscquen-
cognoscii etiam rorum ejus scienlia amplificarctur. Qnod longissimè
ter polenliam suam :

essenlias ralionales et niet?>pbysicam


videlur abhorrore .à dignitate cnlis infiniti.
omnium
earum possibililatcm. Atqiii enlia possibilia Secundo. Sublalà Dei scienlia fulurorum, tol-

sunt res quibus divina polenlia dare polest lilur divina providentia cum attributis niorali-

exislenliam. Deinde mens infinilse pcrf.'dionis bus. Nam ilic non potesl univorsitatem sapien-
nolilià suà dobol quod Icr bonc et juslè ordinare qui non novit
id omnc complecli ,
, ,

génère. Alqui res omnes suarum operationum exilus et conse-


est in rerum intelligibilium
Denique Deus potesl res quenlias et consc(iuenier ignorai quae mala
possibiles laies snnl.
, ,

quia om- oriri possint aut quae remédia sint malis na-
possibiles ad exislenliam perducere
,
,

Alqui sccnlibus afierenda qui perpeluô et singulis


nipotcns ; et mullas rêvera produxii. ;

Deus non possct velle producere res possibiles, momenlis manum operi suo emendatricem ad-

easdem antc cognosceret. f In sapientiâ movere propter mala non praevîsa cogitur
nisi

Dei, inquil S. Aug. de Civ. Dei, 1. H ,


sunl in- baud secùs ac artifex ,
qui horologii à se con-

rerum inlelligibiiiinn in quibus sliucti moins omnes non praevidisset, nunquàm


finili lliesauri ,

sunt omnes invisibiles et incommulabiles ralio-


srmè certus esse posset illud fini ad quem des-
nes rerum etiam visibilium et mulabilium
,
,
linavil inservire posse. Tertio. Omnis opifex ,

ipsnn\ faclT snnl qtioninm Dejis non qui oporis alicujus inventor , et etiam crealor
qiia; pt-r :

aliquid ncsciens fecit ,


quod ner de quolibet al(]ue unicum adminiculum est ,
qnalis est

liominc arlilice dici potesl. Forrô si scicns fe- Deus, non polest non cognoscere inieriùs opug
293 DE NATURÂ DEI. 294
suum , illius omnes niolus perspîcere , illius- est, licet non neccssarîo ; sic etiam quod certô
qiie forUinam omnem praîvidere. « Noia est nuncest, cerlô erat futurum, quamvis non ne-
diis , ut ail Seneca de Bonef. 1. 4, c. 52 , ope- cessariô.Evenlus lanlùm hic necessarius est,
ris sui séries. Omnium illis rerum per manus qui habet causam necessariam ; sed evenlus
suas iiurarum scicniia in aperto semper est : omnis certus est, qui cerlô est fuiurus, quam-
itobis e\ abdito subit , el quae repenlina pula- vis pendeat à causa jwrlicipe liberlaiis. Ergo
nius, iiiis provisa veniunt et faniiliaria. > Quar- si id quod libéré (il, cerlô niliilominùs fiiturura

to, Dcus in summo gradu possidet id omne est, et quod cerlô futurum est possit cerlô
quod nos aliquà ratione participanius ilaque : prœsciri, manifeslum est prncscientiam invol-

si nos ipsi c:tci niorlales aliquam probabilem verequamdam evenlus certiludinem, nequa-
conjeciuram ex rerum circumstanliis et cogni- quàm verô necessilatem. El verô prœscienlia
lis imperfectè hominum iudole ,
propensioni- non affert majorem necessilatem rébus prae-
bus el cognitionibus capere possimus de futuris scilis, quàra scientia rébus cognilis. Nam prae-
etiam liberis actionibus , el eô securiùs judi- scienlia in Deo nihil aliud est quàm scienlia
care possimus ,
quô perfectiùs illa omnia no- cui cuncla futura sunl prœsenlia : sed nemo»
verimus ; Deus ergo cognilis perfeclè omnibus dixeril scienliam esse causam rerum cogni-
omninô aclionum principiis habere poiest ac- larum , nec visionem esse causam rerum vî-
tionum liberarum certissimam prsescienliam. sarum.
Qiiintô. Denique id elficiUir ex vaiicinalioni- Instabis : Id non contingens, sed necessariam
bus olim faclis afïlante Deo ,
quibus praedicli est, quod non polesl non evenire. Sed quod
sunt non tanlùm evenlus ex causis naturali- cerlô futurum est et cerlô prsescitum id non ,

bus el necessariis , sed etiam ex causis liberis potest non evenire. — Respondeo : Distinguo
procreali ,
qualia sunt fata impcriorum , hu- minorcm. Quod cerlô fulurum est cl cerlô csl
BDaiia consilia , hominum virtutes et viiia. prsescitum, idnon poiest non evenire in sensu
Praescientia ergo Dei lot habet testes ,
quoi fe- composito, concedo : in sensu diviso, nego.
cit prophetas. Haec scientia voeatur in scholis Proposilio sumpta in sensu composito hune
scientia visionis. habet sensum : quoJ certô fulurum supponiiur
lisdem ralionibus cflicitur Deum nôsse omnia et cerlô praescilum, non potest supponi non
etiam futura conditionala, id est, ea quae futura cvenlurura. Quai proposilio valdè clara est.
essent, si ha^c aut illa ponerelur condilio: Ejusdem minoris in sensu diviso intellectae hie
qnam scienliam condilionatorum Molina el sensus e>l : quod cerlô futurum est el cerlô
ejus discipnii vocant mediam inter scienliam praescilum, id in nuUà hypolhesi poiest non
simplicis intelligentiœ, et scienliam visio)HS. Sed evenire, sed est necessarium el habet causam.
qui S. Augustin! el Thomse nominibus sese necessariam. Quae proposilio falsa est, quia
nuncupnrunt, scienliam condilionatorum ubi futura libéra el conlingonlia, ut mox diximus,
condilio non est ponenda, sed possibilis tan- possunt cerlô praesciri, quamvis non sinl ne-
lùm, rcvocanl ad scienliam simplicis intclligen- cessaria. hiem argumenlum afferri poiest aJ
'-iœ ,
quae versatur circi res possi biles ; ubi conficiendum omnes quas cernimus homints
condilio ponei;da csl , revocanl ad scienliam aciiones esse necessarias; sic enim possis cwi-
visionis. ficere : Id non contingens est, sed necessariam,
Objicies : Scienlia illa fulurorum liberorum quod non potest non esse; sed quaa cerno
cum humanà libertate nequil consislerc. Nara oculis non possunt non esse; ergo sunt neces-
id, quod certô praescilum est , certô est fulu- saria. Manifostnm est ad banc argumenlaiio-
rnm. Al quod certô fnlurum est , id non con- iiem aflertMidam esse praecedenlem distinctio-
lingcns , sed necessarium est. — Respondeo : nem sensùs composili el divisi : veruuj quidenu
Negominorem. Faieor qtiidem nihil certô prae- eslrepugnare, ut id quod cerno, dùm id cernov
sctri,quod nonsil corlôfiiturum; sed nego nihil non existai ; sed faisum est , ex eô quôd
cerlô fiitiirnm esse, quod non sil necessarium. ah"([uid videam , id habere causam necessa-
Magnum fsse discrimcn inler rci certiludinem ria:!i.

atque rei necessitalem , vel ex eopatet, quôd Instabis : Ex concessis aciiones crealae to-
plures qnolidiè cernamus efïeclus causarum iuiiiaiis non jKtssunt non evenire in sensu rom-
coulingcnlium el liberarum, (pii cerlô sunl posito praiscienlias divina; : ergo nécessitas
eisi poiuissiMii non essi', et consequenter non cxi'-lcndi coiijumla est cum praescienlià Dci,
sunl uecebsarii. Nain quodcumque csl , Id ccrlù Distinguo consequenliam ; ergo necessilas exi-
295 DE VERA RELIGIONE. 296

siendi hypolhelica et consequentiœ , ut aiunt, aliquam inforraare notionem divinx inlelligen-


conjuncia est, etc., conccdo. Ergo conjiincta lia; quàm ex noslris facultatibus, qua; vel hoc

est nécessitas antecedens cl oonso(iiicntis, nogo. solo inlinilè distant à virtutibus divinis in modo
Si dixero, V. g. : Deus praevidet i»oc amio in exislendi ,
quôd nos niliil possideamus per nos-
aliquibiis partibus seu Europae, seu Asiie cxar- melipsos, habeanms precariam scientiani, pre-

surum esse belluni; ergo bellum exarsuniiu cariamvim, precaria omnia et aliunde adve-

est, consequentia quidem est necessaria, et nientia : Deus verô cuncla qua; habet in se et

exislit hypolbelica quaidani nécessitas : nam per se possideat et nibil emendicet à suis crea-

non potes tollere quod semel posuisti. Posuisti luris, non ipsam cognitionem earum existen-
belluni exarsuruni esse , Deuni id praesciisse ,
tiae.

non potes ergo conlrariiim ponere. Sed tamen De voluntate Dei. — Nulla vox est magis in

consequens est contingens, non necessariuni sermone communi familiaris, nulla etiam quam
quia id non conlinget ex causa aliquâ necessa- philosophi et theologi saepiùs usurpent, quàm
ria , sed libéra aliquorum principum deternii- ista vox votuntas; nulla tamen magis ambigua,
naliono. Profectô liaud niagis Dei scientia affert qua; ambiguitas forlè multarum dispulationum
voluniali principum necessitatem , quàm mea causa exlitit. Quandoque per voluntalem in-
probabilis conjectura ,
quœ certè nullo modo telligitur divinae naturae potcntia, et hoc sensu
eorum aflicit volunlatem. dicitur, voluntatem Dei esse omnipotentem.
Soient thcologi scholastici hoc loco fusé dis- Allas per volunlatem inlelligitur divina îiber-

putare de modo scientia; divinae et mediis in tas, et hoc sensu dicitur voluntatem Dei esse
quibus Deus res omncs videat. Satis unaninii- liberam. Sed profectô valdè impropriè, quasi
ler deliniunt Deum semetipsum cognoscere verô una facultas haberet aliam facultatem ac
sine niedio : res omnes possibiles in essenlià facullas voluntatis dici possit habere faculiatem

et omnipotentià suà omnes res existentes in


; , libertatis. Meliùs diceretur : Divina nalura est
decretis auis et operationibus. Sed quod spectat omnipotens, est libéra, etc. Sœpissimè eliam
res fuluras in magnâ sunt dissensione. Thomi- tum philosophi, tum theologi per voluntalem

stae, prœmotionis physicœ defensores , conten- inlclligunt inclinalionem versus bonum , cui

dunt Deum futura omnia seu necessaria ; seu propensioni concipimus esse in Deo aliquid

libéra videre in decretis suis absolutis et pby- analogum, quod amorem quoque nuncupamus :

sicè praemovenlibus ac praedeterminantibus. manifestum est hune vocis sensum multùm


Juxta alios Deus eadem fulura novit in suà diflerre à liberlatis vel potcntia; nolione, et
essentià tanquàm specie inlelligibili in repra;- ha;c est in pra;senti loco vocis illius acceptio.

sentando infmita : supposito tamen decreto, Voluntatem ergo definimus propensionem in

seu posiiivo , seu permissivo de eorum futuri- bonum seu amorem boni.
tione. Juxia aiios, Deus res fuluras cernit in 1. « Deus summâ voluntate seu amore se-
earum cuni xtcrniiale divinâ coexistenijà. ipsum, suasque perfecliones prosequitur. > Nam
Tandem alii sunt, qui docent Deum futura om- primo enii perfeciissimo nulla déesse potest
nia cernere in proximis eorum causis : futura vcra perfectio, cujuspossessione melior aliqua
necessaria in causis necessariis; libéra in ho- natura esse possit. Atqui amor suî ipsius obje-

minum volunlatibus per eminenlissimamquam- cii videlicet oplimi , et propensio in id omne


dam cognltionem liberi arbiirii. Sed ne nos quod pulclirum est atque bonum, est vera per-

hisce inextricabilibus quoeslionibus implicemus, fectio, quâ si lingas Deum carere, eum imper-
vetat aucloriias S. Auguslini, qui in Ps. 49, fectum statim cogitabis. Sicut enim concipi-
nobis et exemplum reliquit lus
praeceptum mus scientiam praesiare potentià. cujus caecos

verbis Non audeam dicere quomodù Deus


: «
impetus praecipitesque conatus tempérât : sic

novit. Non Loc à me fratres expectetis ut , , , quoque insita est omnium aniniis, uti loquun-

explicem vobis quomodô cognoscat Deus. Hoc tur Plalo et Aristoteles, divinatio quaedam at-

soliim dico Non sic cognoscit ut bomo


:
non : que praesensio, aliquid melius et excellenlius

sic cognoscit ut angeli et quomodô cognoscit :


existerc ipsà scienlià, aliisque omnibus perfe-
dicere non audco, quoniam et scire non pos- ciionibus. Est hic amor recli fundamentum
sum. » Suadent etiam inter scliolaslicos sa- omnium perfcclionum Dei moralium, veracita-
pienlissimi, qui conlitcntur omnem banc di- lis, b((nilalis, justilia; et sapientiae, elc, qu;e
sputationem niti conjecturis. Et profectô res ailler concipi nequeunt, quàm ut exercitationes

aliter esse nequit. Nam non possumus nobis ad extra jstius amoris et propensionis in se-
297 DE NATLRA DEI. 298
'psuni el id omne quod bonum esl. Sine illo solus sine consorle bonus est et soins ab aeter-
aniore habcbis in polentià et scienlià divinà no exlitit, Deinde si Deus necessariè et nalu-
causas cur nieluas el verearis Deum ; cur dili- raii amore diligeroi creaturas, essenl plané
gas el liducià plonus coinpiectaris, nullas pror- necessariaî el ex divinà naturâ per quamdam
sùs causas aniniadvertis. Ergo banc perfcclio- emanalionem à toià œternilate lluxissenl, uli
nem Deo denegarc non possumus. Secundo. docueninl rccenliores Platonici.
Deus crealuris ralionalibus, qiias ad sui ima- De potentià Dei. — Per polentiam inlelligi-
gineni linxit, indidil illuin ainorem el inclina. mus generatim vim efliciendi , et per poten-
tionem versus bonun» el rectum , et crcscit il la liam inlinitam vim elficiendi omnia possibilia,
propensio pro naiurae dignilaie. Ergo in Deo seu polentiam cui nnlla adjuncta est imbecil-
qui summum gradum omnis perfeciionis tenel, litas. Hujus perfeciionis nolionem aliquam in-
et summa dignitas est, débet
cujus naiuroe formamus ex illo dominio, que animus gaudet
'dem amor summus et iniiniius esse. Hoc quo- in corpus suum et ex omnibus aliis eliam
,

que agnoverunt omnes pliilosopbi. Plularchus quibuscumque molionibus el effeclibus. Adeô


in vilà Arislidis p. 52'2, t. 1, scribit : « Etqui- ut banc ex naïuià rerum to'lere nemo unciuàm
dem Deus tribus pra;cellere videlur, inimorla- in nienlem sibi induxeril. Spinosa et alii aihei
liiaie, potentià et virtule : inter quas summœ dùm Deo banc denegant, materiae attribuunt.
majestalis et divinitalis virtus. Nam vacuum Paucis igitur, quae ad prsesentem quaestlonem
quoque et elemenla seterna sunt : viin verô pertinent , absolvemus.
terrœ molus , fulgura , Acnlorum procellse , Deusbabet polentiam infinilam,!" quia Deus
aquarum impressiones ingentem oblinent : at est ens perfeciissimum , cui nullam denegare
juris reclique ne Deus quidem, nisi sapiendo possumus perfeciionem nullam adjungere et
el raliocinando venit in consortium. Qnare imperfeclioncm vel imbecillitatem. 2° Quia nos
cùm tria quoque sint ,
quibus affeclum erga participamus illam vim, et ens iiiliniium et
Deum vulgus est, quôd eum bealum puiel, perfecium in summo et infinito gradu possidei
timeat cl bonoret, bealum ducere videlur, quia omnem nostram perfeciionem, 3° Is esl omni-
immoilalisesl nec inleril; exborrescere et mc- polens, qui poiest edicere quidquid est possi-
tuore ob vim el [)0tentiani ; diligere el bono- bile,seu quidquid esse poiest. Aiqui negarinon
rarc el venerari jusliiiœ causa. » Plaloin libris poiest sine conlradictione Deum non posse fa-
de Rep. ubi de virtule disserit , docet summum cere quidquid est possibile :nam in isià livpo-
bonum neque voluplalem esse, neque intelli- ibesi res essent possibiles et non possibdes :

geniiam et scient iam, sed amorem recii. Ideô possibilesutsupponuntur; impossibiles cerlc,
apud Plalonicos virlus, qui est in bominecon- quôd sine potentià Dei esse non possint. 4" 11-
sians voiunlaslejîibusœiernisparendi, vocatur lius polentiam illimilatam alque indnilani co-
imilalio diviiiilalis ; bincque palet quàm con- giiare debcmus, qui banc rerum immensam
senliens ver?e plnlosopliiie sil illa divinaî nalu- molem suslinei, animal, regii cum summà
ra; descriplio apud bcaliini Joanncm sub no- faciliiaie : nam niliil est in robus possibilibus,
lione ch^rilalis : Deus cliariias est ; elquimanet quod majorein dillicullatem contineat. Qui po-
in cliarilale, in Deo tmnct, et Deus in eo. Quàm iest ex niliilo subsianlias producere, vires el
divina eliam sil illa Aposloli Pauli senlenlia facultales iisdem addere
:
casdem vires et
, fa-
Si linguis lioininutn loquar et angelorum, cliari- cultales moderari , omnia ceriè poiest quia , his
tateni antem non liabeam, faclus sum quasi œs tribus omnis poteslas continetur.
souans el cijmbalum linniens. Si habuero proplie- De libertate Dei. — Liberlas ( libertas po-
tiaw, el novero omiiia iniisleria et omnem scien- iest definiri facuUas eliycndi) meliùs conscien-
liam Cliarilalem anletn non liabucro , niliil tià inlelligilur, quàm delinitur; nam nullam
«'(»! cliaritas nnnqniun excidit majur ait- habemusvocem clariorem, vel aliquan» ideam
tem Itoriun est cliaritas. (lor. 1 Ep. c. 13. sensumve, qui nobis sil intorior. (Vide inIVa
H. Deus volunlale scu amore naluraii nibil de Libertale bumanà. j Cum Spinosà prœser-
prosequilur pra;ler scmelipsum. Al, ul infra lim nobis esl in hoc loco dispulatio, qui negat
explicabimus , libéré sese delerminando ad esse ullam vim sui delerminalrieom in ullà re :
creaturarum productionem, excitât in se amo- asseriupie omnia in Deo, coiisiderato sub for-
rem bberumorga crealuras. NamDeus idsolùm ma exlensioiiis, contingerc ex série impuisuum
naluraii el necess'ir.o amore prosequilur, quod quorum unus aiierius causa sil; et siiniliicr
çolùm liabet boniiatem absolutam. 3ed Deus omnia in eodem Deo, consideralo suli attri-
Tn. II.
19
t9$ ï)^ VEK\ RELIGIONE. 500

bulo cogilalionis, conlingere série quâdam el Deum nulla alîa causa agnoscî possit ; sed est

aexu cogiiaiionum el volilioniim quaiuin pos- ,


necessiriô aclio interior nalurae divinae. Alqui
omnis aclio Deo interior, el cujus priiicipium
lerior iinniedialè pneceiicnlis elleclus exisUil.
Fropierea in asserendâ Dei liberlale quibus- est ii)sa nalura Dei, arguit liberlatem sumplam
dain vilomur lalionibus, quae efïiciuiil soluin- pro facullate agendi sine altcrius determina-

nioilo immuiùlaieiii à coaolione. lione. Eodem modo conlicerc possis ex nalurâ


volunlaiis divinae, qui esl amor aclivus. 6° Si
Deus est summè liber. Nain i" Deiis est ens
inlinilè perfccluni, cui nullam ad- prima causa carerel liberlale seu esset agens
summè et
,

necessarium cujus omnes actus sint tam ab-


junclam imperleclionem cogilare possunuis : ,

ergo libellas sil perfecUo verè coinpaiibilis soluié et pbysicè necessariiac ipsiusexistenlia,
si

eril in Deo liber- sequerelur id omne quod non exislil, esse non
cum aliis Dei perfeclionibus ,

las infinita. Alqui liberias esl nalurae raiiona- potuisse, el id omne quod est, non poluisse

lis siunnia perfeciio; hoc cerlèconscienlia nos non esse. Sequerelur omnes modos rerum et
aique auclorilale, qnàm omnia quae eveniunt, aliter conlingere non
doccicinn niajori vi

quaecunique raliocinia : illa eliam tam cognata poluisse. Hoc confiletur Spinosa. Atqui abhor-

esl cseierisDei perfectionibus, ut vixulla sine


retà communi sensu assererenibil esse conlin-

noiione concipi possil. 2" Deus om- gens, modos entium non potuisse esse aliier
liberlalis

nes babel perfecliones eminenter el in summo


quàm sunl. Nam experientiâ compertum habe-
gradu, quas possident cjus crealurœ. Atqui
mus el omnium inlelligenlia; obvium eslcuncta
è contrario esse efTectus arbilrarios; molum
nos habemus illam libertateni el consislit iota
nec ullo modo islà perl'ec- videlicel cum omnibus suis adjunctis, deler-
viia in ejus usu ,

minaià velociiatc.directione, elc, leges omnes


lione privari vellemus, quia non posspl à no-
à nobis ipsis quodamniodô seu gravilalis, seu cohaesionis, etc., numerum
bis lolli ,
quin ipsi
el ordinem corporumcœlesiiurn, etc. Quae né-
lolleremur. 5° Esl in Deo liberias, si sil in
cessitas V. g. fuit ul systema solare seplem-
Deo consilium et agai ad fines certos obtinen- , ,

el sapienlia posiia esl in decim astris constaret? Ul Mercurius, Venus


das : nara consilium
elMars nullam lunam seu salellitembaberent
eloclione mediorum ad (ineni; qui nccessariô
agit et à se non delerminalur
nullos cerlè ,
terra verù haberel unam , Jupiter quatuor
Hoc agnoscil Salurnusquinque? Ul tam inaequalis esset or-
lines sibi praescribere polesl.
naiuram biiarum cxcentricitas aul tam diversa earum
Spinosa, et ideô conlidenler asseril
prsefixum babere, et onines ad eclipticam inclinatio? Ul eam, quâ ferun-
finem nullum sibi

finales esse buniana ligmenla. Alqui lur , velocilalem baberenl, tum circa axem
causas
ocuhim suum, tum circa solem, cùm omnis alia aequè
causasonines finales tollere, negareque
aul dénies posilos esset possibilis? Omnia eliam quae in terra sunt
esse faclum ad videndum ,
insanire esl. Cum ad arbilriiim composita vidcmus, in planlis, in
esse in ore ad inasiicandum ,
divinâ iniereunl eliam veraciias, bo- animalibus, in hominibus. Quae nécessitas fuit
sapientiâ
omnia Dei ailribuia quae si ut colorum numerus ad septem primitivos de-
nilas, jusliiia, cl ,

finirelur? elc. 7° Nisi prima causa seu Deus


abesseni ab ente necessario, quàm longé
disla- es-

4<* Liberias eliam includitur set ens liberum, existerel progressus causarum
rel à perfeclione!
Nam polenlia activa sine in infinitum sine ullà causa prima. Nam si nul-
in ideâomnipolenliae.
liborlaie concipi non polesl, nec polenlia in- lum ens sil suî ipsiusdelerminativum, seu libe-
liberlale. Ens cujus rum, nullum eril propriè aciivum, nullum pri-
finité activa sine absoluià

polenliae activaî nullos cogilamus


limites, il- mum movens, nullum primum cujuscumque
posilos esse intelligi- seu cogilalionis seu volitionisprincipium quid-
lius eliam arbilrio nullos
;

polest eligere et quidvis faccre. quid exislil erit passivum et determinalum,


mus quidvis
,

animum non esse liberum seu effectus. Hoc saepiùs videlur agnoscere
Fac , verbi gratiA ,

siatim omnis idea Spinosa. (Prop. 33.) Atqui répugnai plane pro-
ad movcndum corpus, péril
5° Deus est gressus causarum in inlinilum sine uUâ causa
potenliai in corpus suum.
activa;
sumplà ge- prima, ut perse palet el supra confeclum
ens intelligens. Alqui sine liberlale
nulla esse luit. Ergo.
neralim pro vi suî deierminalivâ,
Deo propriè dicla iiilelligeiilia. Nam Objicies cum Spinosa :
1° Ex necessilale di-
polesl in
passio ab viiiae iiaturae infinita infinilis modis sequi de-
inlelligenlia in Deo non polesl esse
benl. Hoc pertincl ad divin* nalura; perfec-
extrinseco adveniens, seu conscienliapassionis,
cura praeler lionem proinde nuUus esl locus libeiiati (Cor,
cujus est aliqua causa e-xlerior , ;
501 DE r><ÂrURA DEi.
30^
ad prop. 17 2° Si res alterius naiurse potuis- minueret vim
). raiionum, in quibiis uiraque
sent esse, vel alio modo ad operandiim deler- Dei perfeclio posiia esl. Nam mulla sunt cer-
iiiinari, ut nalura; ordo alius esset, Dei eliain libsima, quœ cxplicare non possumus. V. g.
nalura alia esse possct, qiiàin nune est. (Prop. denions(ranl geomelrœ lineam diagonalcm
Ô3, ei parle 2, prop. 15, leni. 3.) 5 Qui ne- quadrali esse incommensiirabilem cum laieri-
gant ex necessilale divinœ nalurae oninia ne- bus ejusdem quadrali ; nequequomodô id fieri
cessariô fluere, Dei oniiiipotenliam negare vi- possit, ullo modo explicanl. Prseterea difficul-
dentur; coguntur eniin (aleri Dcuui inliniia las baec non nos solos atlingit, sed Spinosa m
creabilia inielligere, qua; nunquàni crearepo- quoque omnesatheos, qui in suà nialeiià
et
terit : nam aliàs, si sciiicel omnia qua^ inlel- necessarià perpetuam modorum mulaiionem
ligit crearet, suam juxla ipsos exhauriret po- agnosciint.
lenliam et scipsuui impeifcctuni reddeiet. Ut 2" Ab bàc difficuitale satis bcnè expédiant
igitur Deum perfecluiu statuant, eô redigun- sesequi existimani liberiaiem in Deoesse qui-
tiir, at siraul siatuere debeaiii ipsum non posse dem imrauniiatem abomni coaclioneel pliysi-
omnia elTicere, ad quae cjus polenlia se exlen- cà necessilale, at beuè consistere cum necessi-
dit. (Prop. 16.) lale morali. Nam nioralis nécessitas aequè ad-
Respondeo primam ralionem esse manifes- junciam habel immulabiliiatem, ac nécessitas
lam pelitionemprincipii. Naluram iafinilè per- physica. Sic si sujiponas à lolà œlerniiale
feclam producere posse infinila inliniiis nioilis meiili divin* prœsenles tuisse omnes mundos
cerlum est, sed debere eamdem nccessilate possibiles ; si dciiide ponas Deum inler mun-
naturali infinila infinilis modis producere nullo dos jjossibiies eligere p^rfeciissimum ex neces-
modo sequilur, nisi priuiîun ponas illam na- silale quàdam morali, orlà ex inlinilâ ejus sa-
turam necessariô agere secnndùm vim suam pieiilià el boniiale ; et tandem ponas banc
infuiilam, quod est posilum in controversiâ. Dei eleciioiieni esse cnicaceni, in bâc
bypolbe-
Secunda ralio quoque ridicula est : nam nullo si omnes lu liiodi, nempe inteliigentia rerum
modo sequilur mutari naiurani divinam, si possibilium, volilio, aclus sniil aliquo modo
varia diversis lemporibus, et diversis modis necessarii et immulabiles. hildligenlia Huit
producal juxla décréta iinmulabilia el a;ierna ex naiurali et essentiali enetgiànalurœ divinje,
sui arbilrii, ALquo jure el meliori couciudere eleciio ex inlelligenlià Huit moraliter et ex ele-
possemus Deum in hypoiiiesi Spinosa;, ex eo ctione operatio. Al in bâc senlentià dicendum
quôd producal onincs possibiles rcruni difle- est liberiaiem in Deoesse vim sui determinali-
ronlias, ideô ejus voluntalem elnaluram esse vam ex inolis is ralionabilibus inclinanlibus cum
semper necessariô variam el sui dissimilem. morali necessilale, quam deûnilionem ample-
Terlia ratio ejusdem generis est, ac si quis cii non possumus (1).
Ijoc argumento divinam aelernitatem tollere 5" Quidam tbeologi exislimanl perlinere
velit : si aeterna duraiio seu omnis possibilis quidem ad naluram enlis necessarii et immu-
duralio non sil aclu cxliausla nunqui:ini pole- omnes
, labilis, ut ejus modi perfeclivi sint ne-
rit exhauriri. Ergo nuUa esl Dei œlernilas. Sic cessarii et immulabiles necessc aulem non ;

Spinosa per id lolli vult divinam oniiiipoten- esse, ut defendanms oinnos modos minime
liam ,
per quod Deus consliiuitiir oniiiipotens. perleciivos, quales sunl voliliuncs liber* el
Sicut ergo Dous œlernus esl, quia ejus dura- omnes ad extra o.ieraiiones, esse necessarios
lio exhauriri non polest , sic ideù ciiam est cl immulabiles. Immulabiliiatem nalunc Dei
omnipolcns, quia ejus polenlia non polcsi propriam salvam consislere pulanl, qnamdiù
cxliiiuriri, nec oninia crcari possibilia queunl. non acijuirilur nova perfectio aul aliqua de-
Objicies 2": Deus esl ens necessarium et
porditur. Sed hœc rcsponsio ninlta babet in-
immulabilc. Alqui taie ens non polest esse li-
commoda et parùm consentit cum iis qua; à
bcrum. Nam cntis necessarii et iinmulabilis nobis supra dispulala sunt in tertio argumento
modi omncs surit necessarii et imnmlabiles; el pliysico procxislenlià Dei, ubi ex modis male-
rus non potcsl esse liborum quiii liabeat mo-
, ii;e contingentibus el nmlabilibus conclusimus
dos conlingenles , siquideui unaqii.Teqiic voli-
lio cl aciio esl entis modilicalio", et uiiaqua;que 'I) Roprobanda est omninô ea opinio quâ
volilio libéra est modificalio conliugens. — Re- lilKMlas
dicilur.
cum
Eain
necessilale morali conciiiari posse
conrulabiiniis cum sysleniale
spondeo 1" : Quamvis iiiiinnlabililalcm Dei non i.cdiiiiizii iiilVa ii!ji de OpUniu quicslio agc-
possemus conciliare cuin iiberiaie , hoc non lur. p. s.
30-. Dt^ VEHA UELIGIONE. 504

eus coniingcns; et simul as- De felicitate Dei. — Ea est illarum rerum


niaicriam osso
exisienlise necessariae esse sors, quae per se clane sunl, ul definiendo vel
soriiiiims inoiliim
describendo nullam illis lucem all'erre possi-
nocessariiin).
4° Satius aliis philosopliis et theologis visum nius : inier hujusmodi rcs principem locum

negare volitionosel operationes libéras esse tenel fcliciias. Dicilur à nobis non tantùm bo-
est

pi opriè niotlos naliine divin*, qiialeiiùs libcne num, sed summum bonunr : cam ferimur
in

01 conlingcnios suiil : inullamqiie operam po- naiurali inclinatione : est omnium actionum
sucruiit iheologi sciiolasiici, ut rem plané su- noslrarum finis el objecium : banc intelligi-

peraniein inloHecUun humanum explicarent.

Docent voliiioncm Dci speclari posse duobus nùs verô, si ut liber aclus. Liberorum igilur
acluum conlingenlia ex ipsâmel liberlale, ac
modis : primo raliune subslanliœ seuenlilalis proindè ex ipsâ, ad quant ea perlinel liberlas,
divinae, quatenùs est inlraDenm et ejus modi- nalurà divinà, orilur. Nemo est praiterea qui
ficatio ; secnndù ratione lerminalionis ad non videal eam conlingenliam ex principaiu
Dei in suos aclus ad e.\lra nalam, Dcum mani-
crealiiras, qiià ex parle omninô libéra est. Igi-
fesiare independenlem aUiuc illo sub respeclu
lur pulanl id quod acliis Dei liber supra ne- perleclum. Ut verô magis directe coiiciliari
cessarium pouit, esse diinlaxat babiludinem inler se immutabililalcm el liberialem osten-
damus, sic respondemus Deus ul liber lali :

seu respectum ad crealuras. AHamen quoniam decretodeterminaloaniccedenier, id est, non


aclu< liber Deo inlcrnus esl, etiam quatenùs babilo, carere potesl ul verô immulabilis ,
;

liber esl, pro comliiione liborlalis quse oi est immuiabililate scilicel consequenti, seu con-
siliorum ( non enim bic agilur de perl'eclioni-
inlrinseca et aliuude lamen aclus liber, quaie-
,
busdivinis), decrelo scmei lato rescindere nec
nùs liber, polesi esse vel non esse, ut expli- ullo modo valet nmlare. Porro b;ïc inler se
oenl quomodo aliquid in Deo liberum et in- minime pugnant. Eqnidem Deus nunc suam
cxcrcere netiuii liberialem, quam, velul alia
ternum possil esse vel non, dislinguunl in prœ-
aUril)uia, ab œierno pro suo beneplacito rê-
diclâ lerminalione ad crealuras quasi duplicem vera exerçait, quippe aliud non compelit exer-
respectuiu ; unum ex parte Dei ei sub eâ ra- , citium Enii perleclo.
Alia eiiam objici soient, quae suam babent
lione inlrinsecuni, ordinem lamen et babilu-
diflicultaiem. Si D us sit liber, incjuiunt, de-
dinem diceniem ad exlrinsecum, nejipe crea- creia ejus, ulpoiè aiierna et libéra, œternam
luras; alleruniex parte crealurce, et sub islâ electionem exbibent; atqui bujusmodi répugnât
electio ; namque eleclio essenlialiier tempus
ralione pure exlrinsecum, crealum et defccti-
requirit aniecedens, quo scilicel eligens aliud
bilcm. Hocque modo exponunt quomodô eâ- alii potuerit anleponere id verô tempus an-
:

dcm seniper immola rcmanenle Dei subslanliâ terius a;ternilas eleclionis tollil. Ergo. Uesp. —
Ncg. min. et ejus probalioiiem, nempe eleclio-
el eniiiale, aclus liber Dei sit inlernus et con-
nein essenlialiier tempus aniecedens requirere.
tingens non quidem ralione cnlilalis, ne-
:
Vera enim eleclio id solinn postulat, ut nimi-
que etiam ralione solius purœ lerminalionis rùin ens eligens adeô libéré sese delerminet ,
ul ali\id pr;e alio sumere verè potuerit. Porrô
t'xlrinsecœ, quai aclum liberum inlrinsecuni
delerminalio illa tempus cerlè requirit in ente
oonsliUiere non posset, sed ratione lermina-
imperfecto ad inquisiiioncm nioiivorum et
lionis inlrinsecœ ad exlrinsecum. Hnecel mul- ponderaiionem ; nullum verô in Deo omni-
sciente et perleclo quem indeierminalum de-
la alia subtiliora habenl quàm plurimi
ex qui- ;

est
liberaniem(|ue nefas esl supponere. Unde li-
l)MS forlassè dillicilior et obscurior l'acla
qucl liumanum eligcndi modum ad divinum
immulabililalis cl libcrlalis conjunclio, quàni in objeclione malè translcrri.

anlca visa iiieral. (I; Sed, inquiunt, eleclio, seu aclus liber dicen-
du> est cO'eclus cujus Deus sit causa alqui :

l)Scqucnlia forsandiUicullalemeliicidabniil. causa necessariô aniecedil etlcclum ergo iie- ;


(

Aclus conlingenles in Deo seu Knle iiccossariu riim eleclio aïlerna répugnai. Resp. causam —
non répugnant, in génère scilicel volilioiium. non essenlialiier anleriorilaie tenq)oris, sed
advcrsarii, aclus liberi vel pcr- aliquando, ul in divinis operalionibus, solâ ra-
Sed, iiKiuiunl
cl sunl neccssarii, vel non, cl tionis prioritaie elTecium pra;cedere cùm sci-
liciunl Dcum ,
,

Ucsp. Disl. Aclus licel causa semper prior cogilelur, etiamsi


los inutiles est dicendum :

libori in génère el qualcnùs aclus


liberi, sum- suum essenlialiier primo inslanii produxerit
pli (iiui liberialeni in Deo ac proinde perfe- ellccium. Sed ipsis dilucenda esl dilficullas
clionem arguant, cuu» ccrlù pcrliciuul, cl sub adversariis in Deo décréta a'icrna admillenti-
illorespeciu absolnlè sunl neccssarii. Seorsim bus. ila^c |)robabilia sunl, quorum lamen Cla-
vcrù habili, ncmpf ul laies aclus, v. g-, decre- ra itilellectio caplum bumanum superal.
Uiui crcalionis, Dci non sunl pcrfcclivi, sed PInra insuper ex objeciis evanescunt in syste-
coulingenles in Ueo, minime neccssarii. Ne- malc salicni valdè probabili ailernitalis sim-
quo ideô aliquid iniilile in DeoadmiUi conclu- |)li<:is, cùm niliil «uncsil prxtcritum, nibil fu-

das quippe aclus liber delerminalus si ut


:
,
turuu), aniecedens aul consequens, sed emnia
lalis sumaïur, inuiilis reric diccndiis ;
nullate- Deo semper prxseniia.
505 DE NAl'UUA DEI. 30 G

mus adjunclam esse proprietaiem onini intel-

ligeuli et consciae nalur?e, ut felix esse velil,

et revcrà sit, vel è contrario infclix. Est ergo

félicitas solida quaedain res ; illani ergo el Deo SK€TI0 TEUTIA.


debemus attribuere.
De PROYIDE.NTI.V DeI.
Deus habet sumniam et infinitam felicitatem.

Nam i° Deus est ens perfeclissimum, cui nihil Dei providentia potesl sub duplici respecta
déesse poiest ad naturai suae perfeclissiniuin considerari, ut est in mente divinâ, et ut est

staluni, etquod continere débet omneni reali- in crealuris. « Priori sensu considerata est
tateni. Alqui félicitas est maximum naturse « ipsa mundana idea ; seu illa inliniia el elTicax

cujuslibet complementum, est vera realitas. « mentis divin» cogitalio, quai continet el dc-
2" Id in se habent entia omnia cogiiantia, quùd ( lermiuat ordinem et slatum rerum omnium;
propriarum virtutum et reclc factorum con- i compleclcns omnia lempora, omnia onlia,
scientià recreentur, et ex suî amore et appro- « omnes evenlus; unamque componens im-
balione enascatur magnus felicitatis sensus. Si « mensam et cohœrentem seriem, quam Uîm-
in entibus imperfeclis, quales nos sumiis, qui- i pus iluendo el labendo perpétué e.\plical et

bus lanla ex omni parle imbecillitas adjuncla « in asternum explicabil. » Posteriori sensu
est et quos miseriarum cohors obsidet, quo- accepta est ipse universalis ordo rerum seu
rum etiam finitus suî amor est, id contingii ; ipsa natura et deliuiri poiest : « Cursus tem-
q lantô magis in ente summo, cui naluralis est « poralis rerum creatarum , cum omnibus
sunnua perfectio el inlinitus in seipsum amor; d earum conversionibus et vicissiludinibus

qui possidct omnia, qnae possit el velit possi- i juxta leges ab inilio positas perpetuô proce-
dere aut amet; indniiam scientiara, quà omnia « dens. » Sic autem describitur et dividilur
novil ; infinitam potentiam, quâ omnia valet providentia à Boetio 1. 4 Consol. pbilosopbiae

consequi , côeleraque omnia quye desidcrii vel prosà G pag. 053 : « Providentia est ipsa illa

voluntatis objecta esse possunt ? felicilas ccrlè « diviiia ralio in summo omnium principe
est gaudiuni quod naturaliter nasciiur ex pos- <i coiislituta, quae cuncla disponit.... Quai cùm
sessione perfectà illius quod unicè diligimus. « in ipsâ divinae intelligentiae puritate conspi-
3° Deus fecit nos beatos, multa dédit feiicilaiis « citur, providentia nominatur : cùm vcrô ad
adminicula ;
potesl etiam, ut clarè intelligimns, « ea, quai movel alque disponit, referlur , fa-

hanc perfectionem, ut alias omnes, amplilicare 1 tum à veteribus appellatum est; ul sil fa-
et iniendere in infinilum. Ergo possidet ipse '( tum inbairens rébus mobilibus disposilio, per
illam in summo gradu. 4" In hàc re omnium 1 quam providentia suis quteque neclit ordini-
unanimis consensio semper fuit : Cicero ge- « bus. »

neratim pronuntiat naluram quai nobis indidit Priori sensu hic à nobis accipilur; suij quà
esse deos, eamdèm animis nostris indidisse eos consideratione très habere parles concipilur,
esse beatos et ;elernos. Hinc maxime usilata creationem, conscrvalionem et gubernationcm.
eorum appellalio semper fiiii illa bcaturum De creatione salis diciuni est in argunienlis
deorum. Ipsi Epicurei non aliam sibi nolio- piiysicis, et in arliculo de unitate Dei, quibus
nem linxerunl, et existimàruut sibi licitum locis probatum est prailerDenm nihil cxistere
esse ab isto , quod ab omnibus concedeba- ab aeterno, et consequenter providontiai divina»
tur, eorum attribulo argumentari adversùs primum aclum fuisse rerum omnium creatio-
Dei providcntiara. lia Lucreiius scquentibus nem. Creaiio duplex distinguilur, prima el se-
versibus :
cunda. Prima est effectio rerum, quae antea
Omnis enim divfim per se natura necesse est, nullae fuerant , el videlur solius Dei esse opus.
Immorlali œvo summà ciim pace frualur ,
Secunda dicitur creatio, quai maieriae primas
Semota ànosiris rébus sejunclaque longé. induxit formas, et ex materià per se brutà et
Nain privata dolore omni, privata pcriclis,
inulili species effccit. Per conservationem verô
Ipsa suis pollens opibus, nil indiga noslrî
non intelligimns illud praisidium, quod Deus
Nec benè pro mcritis capitor, nec tangitur ira.
praîbet crealuris suis, seu illam procurationcm,
De moralibus Dei perfeciionibus modo dice- quà illa omnia quai sunl conservantia earum
mus. slatùs, prœparat, et quae sunt noxia removet ;

siquidem haic Dei operalio pars est guberna-


tionis , sed intelligimus vim illam, quà pcrpo-
507 DE > ERA KELIGIONE. 308

tnô rerum omnium vires et ipsum esse proilii- realis; ai in annihilalione effectus nullus realis
cii. Qiialcni anicm Dci viin exiganl res crcatce, est.

lit piTuiaiiiMiil, non unanimis osl pliilosoplio- Altéra qu;Tslio, vidclicet an sitqua^dam Dei
ruiii oi)iiiio. Dispulaiil videlicol an eàiioni vi aciio scu conanrens seu pnvvioveiis, in omnibus
continua egeant. quà ei ossc cœpcruni , an créa tura; opérât ionibusdistinctaab illâ actione,
verô ca stabililas ipsis tribula sil, ut durare quà Deus conservât res et earum vires ; an
per se possent, nisi clivinil vi rursùs inioreant. verô vires à Deo conservatae sine nova ex
Disputant eiiam circa rerum croalarnm opcra- parte Dei actione interposilà sinl activae ,

tiones, an ex vi <juàilain divinà, vel concur- magnas liabcl dillicullates et obscuritatem ni-
nnle, vel pra-movente ellicianlur : an contra miam. Nullatenùsdubiiamus quin saltem aciio

rébus crealis à primo ea vis tribut:) sit et cum Dei concurreiis sit necessaria ; scd ab bis et si-

ipsis conservata, ut per so operari possent. De milibus quxslionibus lam subtilibus quai lon-
(juibus qu.Tsliouibus breviter noslram senlen- gam postulant dispul;Uionem , in lioc compea-
liam dicenius. dio libonter abslinemus.

Inprimis hoc onininôcertum est, Dcum, qui De teriià ergo parte divinae providentiœ ,

esse rébus dédit, pusse eas cùm vclit perdere ;


vidciicet administratione rerum, bic disputatio
et consequenter in (juàvis opiniono earuin du- inslituilur. Qiiamvis univcrsus rerum ordosit
raiionem et vim oninem Deo aoceplam esse mente divinà systcma unum cujus
fortassé in ,

referendam. Deindo cùm in argumentis pbysicis omnes parles connexae sunt, tamen quia uni-
exislenti^^c Dei supra concluserimus, vires na- versam banc dosignationem viarum Dei non
turœ maierialis nibil aliud esse nisi divinani possumus nos mortales cogilalione complecti,
eflicaciam, quse sese juxla certas leg-s exerii, necesse est illam in varia syslemata distinguera,
et omnes substantias divinoe potentioe admini- et tria generaliora , videlieet :

culo indigere, si conseniientes nobis ipsis esse Unum pure spiritale , quod componilur ex
velimus, bic definiondum est, conservaiionem spiritibus ab omni corporeà mole segregalis ;

esse pcrpotuam croationem, aut saltcni opera- qui amjcli nuncupantur ab ollicio, quo in bàc
lionem œquivalcnlem perpeluaeerealioni : nam corporeà universilale funguniur, dùuiDeijussa
parùm refert vocelur creatio necne. Quae opi- exequuntur. De mundo hoc spiritali quantùm-
nio liis etiam rationibus conHrmari potest. vis disjunctus videatur à nostris sensibus , in-

Primo. Quodcumque non existitex necessilate genlia volumina quidam scripsêre. Docent non
naturœ suae, existit in omnibus momentis du- modo quoi ordinibus constet lioc systcma :

rationis sure contingenter, precariô et ex solà sed etiam quà in re ordines discrepenl ;
quae-

viriute causce suce. De primo momento nulhim nam sint spirituum dotes ,
quaiis vita et con-

dubium est; scd neque de secundo major vi- versaiio, quid ab initio illis contigerit aut ob-

delur dubitandi raiio, quiasecundiini momen- venturum est. At hoec amplissima scientia, si

lum nullam iiabel necessariam connexionem pauca excipias, quse in divinà revelalione fun-

cum primo; non ex eo fluit necessariô, sed est damentum habent , conjeclurisnililur quibus-

ccquù contingens et precarium , quia etiam d :m ingeniosis , vel conclusa est ex (juâdam
creaHira non magis per se servarc existentiam analogià cum mentis nostrae naturà et virluti-
potest in secundo niomenio, quàm sibi dare bus. liicc teneamus quœ docet fldes. 1° Esse

in primo ; nolio quippe creaturu; per se non angelos; 2" eos esse variis ordinibus distin-
exislenlis includere vidttur dependeMiam non clos ;
5° illos fuisse primum , saltem aliquam

lantùm ad esse, sed quoque ad perseverandum eorum partem cum quà noi»is est quœdam
in esse ; cl si sine divinà viriute perseveraret, communio in statu probalionis
, constitulos ;

esset in serimdo momento independ<Mis. Se- i" iilonim partem in bono persévérasse, aliam
cundo. Nullo modo concipilur, quomodô su- vcro partem peccâsse et à statu, in ([uo lue-
bla'.A illâ vi, quà aliquid existit, id possit ser- rant consliluti, in perpeluum excidisse : illos

vare suum esse. Num radius solaris exi^lere aiujelos, hos dœmones dicimus Deum utris-
;

potest sine soie? Num motus sine vi motrice? que uli administris in suâ rerum humanarum
Num cogitatio sine vi cogitandi? Tertio. Deus administratione, angciis in bonorum distribu-

anniliilare potest creaturas suas : sed anniliila- lione et cujusque iiominis custodià ; da?moni-
lio non videtur actus positivus divinae virtutis, bus in vindiciam scelerum.
scd potiùs virtutis, quà quid subsislebat, sub- .\liud systcma prorsùs corporcum est, quod
trattii) : nam posilivi aclûs offoclus aliquis est componitur ex variis corporibus ,
quae dura se
509 DE PROVIDENTIA DEI.

mutuô librant et in se mutuô agunt, efTiciunt quaestioni de origine nialî ex revelatâ religione,

hune admirabilem conspeclum rernm qiio ,


quae nos docel mala graviora quae vitam huma-
fruimur. Cùm nialeriae nulla esse possit vita ,
nam vexant, non esse ex primo Dei consilio,
nisi illa cujus motus principium est, natura sed pœnam peccati.
hujus systemaiis gubernatrix est vis molrix
certis legibus deflnita. In hoc inmienso corpo- ARTICULUS PRIMUS.
reo systemale variae partes distinguuntur, quse De existentu divin^e providentia gEU Dei
,

totideni sunt sysleniata particularia , et ha;c IN CREATURAS IMPERIL


alla intra se continent, et hœc rursùs alia in

indefinitum ;
quorum omnium fata plané Dei providentia ita est conjuncta cum ejus-
ignoramus , neque mullùm noslrâ refert scire dem existentiâ , ut nuUus unquàm fuerit, qui,

nisi nostrae telluris conversiones, qu?e propiùs admisso Deo , seriô Dei providentiam negave-

cum noslris fortuiiis sunt conjunctse. Hae ex rit : omnes philosophi veteres non
ideôque
sacrae et profange histori* auctoritate quatuor dubitàrunt confidenter asserere, Epicurum
générales , aut fuerunt , aut futurae sunt : vi- toUendo providentiam, re sustulisse deos, et
delicet ejus ex chao origo, ejusdem per dilii- ideô taniùm nomen reliquisse ut fucum face- ,

vium corruptio , conflagratio futura, et postea ret imperitis, ctatlieisticae impietatis infamiam
renovatio. aliquatenùsvilaret. Adeôque non atlingeremus
Terlium denique systema distinguere debe- hune locum, nisi nobis praeberet opportuni-
musmixtum, seu corporeo-spirituale ,
quod illa tatem refellendi ea, quae ab aniiquis qui-
entia complectitur, in quibus est admirabilis busdam atheis et receniioribus audacioribus

animi et corporis conjunctio ,


quales sunt ho- hominibus scripta sunt, quaeque in hoc
mines. Quod ad animantia spectat , haud opère nondùm sunt confutata. Divinuni Im-
nostrûra est in eorum vitse conditionem curio- perium duplex est , aliud physicum seu nalu-

siùs inquirere, nec quidquam in hâc re vel rate per leges physicas, cui imperio omnis na-
conjectura consequi valenius ; adeô ut haud tura obtempérât : aliud morale in creaturas
defuerint philosophi ,
qui oranes animantes rationales et libéras per leges morales, qua-

automata esse statuerint sine sensu; dùni è rum oranis vis est in sensu quodam animis
contrario alii fuerint, qui temerè ipsis animas insito ad certam vitae rationem impellente et
humanas , aut etiam angelicas, quarum trans- in sanctione praemiorum ac pœnarum, nuUam
migratiouem finxerunt, concesserint. Sed afférente voluntatibus necessitatem. De priore
multùm noslra refert scire ,
quae sit humanae praecipuè hoc loco agitur ; de altero in lolâ
naturse sors, quid humano generi olim accide- secundà infra parte disputabitur.
nt, aut Deo providente obventurum sit , et

haec Dei in homines providentia hujus dispu- PROPOSITIO .

tationis futura maleries est. Providentia haec Deus cunctas universi res ditione ma continet et
duabus partibus constat, una quœ naturalis providentia moderatur.
dici potest, quam experientià et ratione inicl-
h'gimus ; alia supematuralis dicitur, quam no- Probatio. —r Id conficiunt argumenta ora-
bis divinitùs accepta rcvelatio aperuit, quse ad nia, quae supra pro Dei existentiâ allata sunt,

restitutionem generis humani in primsevum praîseriim moralia atque physioa.

perfeclionis et felicitatis supematuralis sia- Argumenta siquidcm moralia petila fuêre ex


lum, Christi Filii Dei niedialione et Spiritùs uiilitatc, ex auctoritate homiiiuni, ex inle-
sancti administratione procedit. De hâc pro- riore nalurai voce , ex fide historiarum. Sed
videntia Dei supernaturali fuse iiifrain hoc vo- haec omnia non probant Deum otiosum in iu-
luniinc dicluri simius, adeôque de naturali termundiis Epicnri positum sed providum et
,

lanlùm inquircndum est an sit ; qualis sit, nostrî sollicilum. 1" Nullam habet utiJilatem
seu quae sint iiliiis atlributa ; ciir et quomodô oiiosi numinis agnilio, nec ad privatum cu-

se» juxtaquas logos procodat. In totà h:k dis- jusquc solalium, nec ad sociciatis naturalis
putalioiic solà utcmiir ralione , soculi S. Au- praisidiutn, nec ad civiialuni sahilem. 2" Om-
gustinum contra Manii h;Eos , Thoodorelum in nes homines consenserunt in lidem deoruin
libris suis de Providentia , et Iheologos qui de optinic de nobis meritorum , ad quos precibus
posbibililatc slatiis naturœ purœ «cripsorunl :
et saciificiis confiigicndum est. 3° Illa interior
haud nescii nos magnam luccm afferre posse naturse vox, quid obmura.urat, nisi sempi-
su DE VERA RELIGIONE. 318

tcrnum esse Dominum , qui legibus requis rernm , molûs Cogitation isqiie principia , ut

oninia teinporat ,
qui nos prœcoplis nioralibus queai causarum vim suspendere vel dirigere ;

adsirinxii, in cujus polcslaie eiiam post nior- cordibus liominum consilia, seu indere , seu
tem erinius? Tandem fides liisioriaruin non eximere; appctiluum vim frenare; imperio-
oiiosum Deum referi , sed plénum negolii rum faia nunc susiinorc, nunc inclinare; ca-
dùni leslalur illum rébus bnnianis s.Tpè in- vcre ne quid delrimenii ex pariium damnis
tervenisse ,
pneseniiamque suam declaiavisse vel erroribus immensa rerum summa capial,
miraculis , valiciniis alque subilis el inopina- ac cflicere ut ex ipso malo bonum oriatur el
lis pra'ier omnem expeciaiioncm rernm con- ex ipso discordiaî sinu admirabilis ordo. Ergo
versionibus. Argumenta physica peiila fuêre ipsi Deo sapientia divina iradil babenas regni;
ex admirabiii pulcliriiudinc universi el nio- recièqne conclusil Cicero : « Deo nibil prae-

tuum naturaliiim conslanlià ; ex rerum naïu- < stanlius; ab eo igitur necesse est mundum
raliuni operationil)us, vi motrice et vicogi- f régi. >

landi ; ex ipsarum subsianliarum, maieriœ vi- Deus seipsum amai necessario, alque suas
delicet el spirilùs naluris. Atqui bœc eadem perfeciiones ipse veneralur et colil, ut di-
conficiunl Dei providenliam cum eùdem vi et clum esl. Ergo non poiest mundum ,
qui im-
aucloriiale ac illius exisieniiam. 1° Admira- pressum gerii cbaracierem istarum perfeciio-
bilis rerum pulchriludo ut casu oriri non , num, quasamat eiin quibusgloriatur, alienum
poluit ita nec sine eàdem caus
, quae fecit i à se pulare. Ut arcbilectus aliquis cùm pul-
potesi casu consistere. Nullus omninô ordo cbrum , commodum alque excellenlis arcbi-
esse poiest sine raiis legibus. Casus , ut leges leciurai aedificium conslruxil in opère suo
nequit ponere, sic nec servare poiesl. 2° Re- complacel sibi el gloriosum repulat, quia pe-
rum pneserlim corporearnm vires, cùm nibil riliœ suae lestimonium conlinel et fert notas
aliud esse ostensum sil, quàm ipsani divinam illius arlis, quam ipse, colil ac diligil elin quà
eflicaciam, quae sese juxla cerias leges exerit, gloriatur , nec potest illud aedificium alienum
nullumque esse propriè cursum naiurœ seu à se pulare propier illum suî , suaeque arlis
causarum seoundarum , divinx cerlè nalurali cultum et amorem : sic neque Deus cùm se-

providonliae pcrpcliium el visibile priesiant ipsum amet , et illam arlcm quà mundum con-
lesiimoiiium. Denique cùm ipsarum eliam sub- didit, el illas perleciiones quas in mundo ex-
sianliarum allribula omnia el proprieiaies pressil , non poiest in opère suo sibi non coni-
maxime essenliales sint arbilrarii elTcclus vo- pîacere, non poiest in illonon gloriari, ullove
luniaiis divinx ,
probant, quamdiù durant modo illud à se alienum pulare.
illam eamdem permanere Dei volunlatera, quâ Deus bonus esl, neque alià uUà ralione illum
sublatà, privarenlur unico suo adminiculo el adducium ad creandum cogitare possumus
in nihilum necessario décidèrent. quàm ex bonitale. Atqui alienum esl ab illà

2" llisce argumenlis btcc alla adjungi pos- bonilale crealoris non quaerere crealuraium

sunl ex divinae nalurœ consideraiione. suarum perfeclionem el l'eliciiatem , et cas le-

Deus est perpeluus mundi à se conditi re- raerilali seu forlunae coramillere. c Quis opéra-

ctor , si ad lenenda mundi gubcrnacula, crea- < lor negligal operis sui curam ? Quis deserat

lurasque suas legibus modi-randas, nalurœ t aul destituai, condendum pulavil?


quod ipse

suae determinalionc quodammodô adslringa- < Si injuria esl regere, nonne major injuria

tur; nec imperio abdicare se possil, quin ipse t est fecisse, cùm aliquid non fecisse nulla ,

se deneget et naluram suam asperneiur. Al- f injustiiia sil non curare quod feceris ,
,

qui, etc. Nam cerio divina sapientia, quae Dei < sunmia inclementia (S.Ambrosius I. de Ollic.

Icx est el régula, de quâ modo dicemus, com- ( c. 15j?» Proplerea irridelEpicurum Cicero,

miiiit Deo imperii habenas : quippe sapientia quùd cùm opiimam et praestantissimam nalu-

dictai ab eo cuncla debere gubernari, qui ram Dei dicerel esse, negaret idem esse in
fines oplimos novit, mediaque ad Unes oplimos Deo graliam, lolleretque id quod maxime
oblinendos aplissima : non forlunx aul cxco proprium esl oplimae pneslanlissimaeque na-

casul sapienler commilierelur imperium. Aiqui lune. t Quid enim melius, aul quid praestan-
Deus is est ,
qui oplimos fines novit , media- < Quâ cùm ca-
lius bonilale et beneficeniià?

que ad eosdem oblinendos aplissima. Nullus < rcreDeum vuilis, neminem Deo cbarum, ne-
aliusprxler ipsumauctorem mundi salis babcl « niinem ab eo amari, neminem diligi vuliis. »
«xploratas et voluntali suse subditas naluras (DeNat. deor. 1. 1, c. -43.)
1313 DE PROVIDENTIA DEI. 514

Vel sic conflci potest argiimenlum : Si Deus homines multa simul negotia variis in locis

r mundum non régit, causa est vcl iiiscilia , vel animadverlere ac sine magnâ perturbalione el
/ inipolen'.ia, vel volunlaiis defectus. Alqui Deo moleslià gubernare possunt. Quàm immensa
omniscienli nihil occullum est , omnipoteiiU oculi luimaui àcies ,
quai nniversa fermé sidéra
iiihil difûcilc, oplinio nulla ignavia iiiest, qiiic coiiip'ectiiur? Quàm infinita nolionum mulli-
ne in siupidissinias quideni pecudes cadii, tudo in mente noslrâ recondila est, inlerquas
nam et illae suos foetus curant, nec ita delicata; nulla viget contenlio? Si eigo imbecilla hu-

sont, ut viliores aspernenlur. (Vide Sinip. in nianai mentis natura, qu:e per exigui corpu-
Encliir. Epict. c. 58, qu. 2. )
sculi forauiina quidam prospicil , lanlam re-
Oltjicies cuni Epicureis : l" Haudquaqiuun rum multiludiricm complecti valeal , non ha-
inieliigiUir ,
qui Dei cogiialio lanlam rerum bere dcbei admirai ionem noslram quod Deus,
nniltiludinem siniul coinplecti possit ; aul qui aille quem orbis lerrarum ett lanquàm momen-
valeatojus polentiaad res omnes eiiaui niiiiu- liim slalerœ et tanquàin gutla roris antelucani,
tissimas perlingere ; aul qui in tanlis negoliis quœ descendit in terrain , et qui omnibus rébus
ullam liquidam guslare qneal voluptatem. « Si subsianlià et virlule praesens est, cum summà
I in mundo , inquit Epicureus apud Cicero- facililaie cuncia provideal eidexierà verset ac
« neni deNaiurâ deor. 1. 1, Deusincst aliquis, gubernet. lia argumcnialiir Socrales apud
€ qui regat, qui gubernet ,
qui cursus asiro- Xeiioplioniem (L. de Diciis elFactis memora-
( luin, mutationes lemporuni, rerum vicissi- bilibus Socraiis, p. 576) : « Animadverti men-
f tudines ordinesque conservei , terras et lem luam , eliam dùm inest in corpore ex ar-

c maria conieniplans, liominum comniodavi- biiralu suo corpus gubernare. Quamobrem exis-
t tasque tueaiur; nae ille est iniplicatus uioles- liinandum est sapientiam illam quœ esl in boc
,

f lis uegotiis et operosis. t 2° Dci niajcslate universo, sic omnia regere ,


quemadmodùm
plané indignum videtur sese dimiitere ad om- ipsi gratum est. Num luus oculus ad mulla
nium rerum eliam viiiorum procuralionem :
usque sladia perlingere polest, et non polest
I Minora dii negligunt, nec agcjlos singulo- Dei oculus simul omnia iniuori? Numque luus
f runi , nec viticulas prosequunlur ; nec si animus lum de rébus ,
quae bic accidunt , lum
( uredo aut grando , quidpiam nocel,idJovi de illis quae in ^Egypto sunt et Sicilià cogitare
t aniniadvertenduni fuit, i poUsi el non polest Dei sapienlia simul om-
:

Respondeo duas illas rationes rusticorum nium habere curam ? »


potiùs esse, quàm philosophorum. Nam ,
Secunda etiam raiio vanissima est nam pri- :

1° summae inscientiae et stupidilalis est, velle miim non magis indignum Deo est minora
Dei , inûniti et sumniè perfecti vires expen- curare ,
quàm fecisse. Deinde ita sunt cum
dere ad modulum imbecillse noslrae naturie : grandioribus naturae partibus conjuncta mi-
longé niajus spalium est illud , quod palet ab nora , ul nullo modo possitit illa admini-
liominc ad Deum , quàm id quod ab animanli- sliari à Deo, quin el borum babeat rationem.
bus ad nos palet. Sed quàm mulla facil homi- Nam, ul animadvertit Plalo, * lapides magnos
nis induslria , quae si coiijccluram caporciiius t sine parvis collocari reclé posse negant ar-

ex nolilià illarum lantùm facultatum, qiiibus I cliilecti. » Cerium etiam esl nec imperaio-
nalura animantes ornavit, impossibilia vide- res , nec paires familias, nec navium guber-
renlur. Prseterea non désuni nobis in rorum nalores, nec machinarum fabros suà arie aut
naturâ symbola et expressai imagines divinse olïicio benè fungi, nisi ae(|uà lege et majores
nalurœ, quibus ad divinse scieniia; notionem res el minores ingenio comprehensas habeant,
informandam animis aliqiialenùs pervenire va- suisque consiliis cl raiionibus tempèrent. « Ca-
lemus. Sol, (pio orbis nosier illusiratur, si ani- I veamus ne Deum, ait IMaio , I. 10 de Leg.
mal tssct, vilaque ejus lam lalè palcrcl, alquc < p. 671 , morlalibus opiOcibus viliorem putc-
lux et radii patent, baud dubic omnes maie- « mus : isti sané quanlô poriliores sunt, tanlô
riœ parliculas, quas radii ejus longé laléque « arte suà et parva simul magna exquisi-
el

fusi altingunt, senliret ac videret. Jam verô ( liùs absoluiiùsque perficiunt. > Tandem quae

quoi sunt res à Deo conditre ,.ill3e certo qiio- nalune pars vilis dici qucal? Num minima?
dam sensu sunt radii diviriilalis scii ejus effi- Sed ul à IMinio llisl. nal. 1. 11 nolalum est,
cucioe icrmini ; ex quo intelligitur Deum non rerum nalura nusquàm magis quàm in ndni-
posje non videra et percipere omnia qure ex mis tola esl : < In magnis siquidem corporibus
potentià suà sic llnxcrunl. Deindo vcrù ipsi ( facilis oUicina sequaci nialeriae fuit. In bis
515 DE VERA HELIGIONE. 516
f lam parvis, atquc tnni nullis, quœ ralio",
sapiontiam Dei lioc discrimcn intercedit, quèd
I quanta vis, quàniincxtricabilis perfeclio?... scieiitia vorsari nobis vidoaiur in rerum om-
» Ubi tôt sensiis collocavil in ciilicc? El snnt nium spcculalionc; sapicnlia verô praclica
< alla (Jiclu minora. Ubi in co visiim practon- sil, et vcrsclur in rébus agendis. Scientia in
f dit? Ubi guslaltim applioavil? Ubi odoratnm Deo est speculaliva cognilio omnium rerum,
t insérait? Ubi vero trucnlentam iliani cl oniniumque ralionum quœ sunt inler respos-
,

« portione niaxiniam vocem ingcneravit? Quâ sibilcs sapicnlia est constans volunlas agemli
;

f sublilitate pcnnas annexait ;


proelongavil juxta dictala suae infinilœ intelligenliai , id est,
I pedum crura; disposuit jojunain caveain, uli
consilium firmum utendi suâ omnipolenliâ ad
I alvum avidam ; sanguinis et potissimùni bu- fines oplimos obiinendos per média optima.
c mani sitini accendit? »

Mullùm ergo errabantetilli (1) qui providen- Propositio prima.


tiam Dci ciieli orbihus incbidebanl, ncc ad rcs
Deus in administratione rerum est summè sapiens,
terrenas demillebant : quasi vero non abhorrc-
seu est in Deo constans volunlas utendi omni-
ret à bonilaie divinâ illi creationis parti praesi-
potentiel sua ad obtinendos fines optimos per
dium denegarc ,
quai plus illo indigel propter
optima média.
varias mutationes et conversiones quibus terra
obnoxia est, eiappetiluum passionumque pro- Probatio, — V Deus estens perfectissimum,
cellas, quibus cjusincolye perpetuô jaclantur :
cui nihil laudedignum et bonam déesse potest.
quasi verô non sint ordinal! ipsi astroruni cur- Atqui sapicnlia, seu constans volunlas prose-
sus ad usum liominum, cl œquuni non sil, ut qncndi fines optimos per média oplima, est
magis curetur id , cujus graliâ est aliud, quàm pcrrcctio : imè nostro concipiendi modo om-
quod in usum alierius comparatum est. nium maxima, quseque nos homines maxime
Non minus falluntur, qui universaUa à Deo dividit ab animantibus. 2" Deus indidit homi-
curari volant, ut creaturaram species et homi- num mentibus islius perfeclionis portionem
num imperia, non individua et singularia. aliquam : non dubitamus, quin alia entia exi-

Nam gênera non subsistant nisi in singulis, ita stant nobis perfecliora, quae cum majore in-

.ut si singuia perirc possent déserta à Deo ,


clinalione voluntalis et constantiâ prosequun-
possent cl ipsa gênera : cl certè generum seu tur lines oplimos, mediaquead obtinendos fines
iniperiorum conservandorum nulla alia Deo suos maxime idonea et facile concipimus :

causa esse potest, quàm benefica ejus in sin- banc perfeclionem posse augeri in infinitum.

gulos volunlas. Atqui Deus contineteminenter eas omnes per-


fectiones, quibus suas crcaturas ornavit : se-
ARTICULUS II.
dci in summo gradu inflnitae scalae perfectio-
DE DIVIN.f: PROVIDENTI/E ATTRIBUTIS. num. 3° Deus naturali inclinatione fertar in
seipsum, suasque perfectiones amat necessariô,
Atlributa divinae providentiae illa sunt quae
et proinde in agendo Deus non potest asper-
in administratione mundi existera depreben-
nari naluram suam , suasque perfectiones de-
dimus , et quibus omnis rector et prsesertim
negare. Atqui si Deus posset flnem miniis bo-
suuunus carerc non potest ; ncmpe sapicnlia ,

num prosequi atque média eligere minîis apia,


sanclilas, justilia, bonitas, etc. Perfectiones
doncgarel sna atlributa, aspcrnarelur diclafa
illui vulgô dici soient morales, quia quamdam
infiiiil;« su* inlolligoniia^ , qu;c nioiistral illi
earum conforniiialem cum régula seu iege
(inos oplimos et modia ad fines islos obtinen-
aeiernà concipimus. Possunt cadem dici eliam
dos aptissiina; v. g., dictât divina iniclligenlia
atlributa relaliva, quia dicunt respectum ad
bomirom nicliorom esse planta et magis con-
crcaturas , vel atlributa secundaria, quia rê-
venire iit planta ordinetur ad usum bominis,
vera nihil aliud snnt quàm exercilatio ad extra
quàm ut homo ordinetur ad usum plantse ;
Dei atlribulorum naluruliuni ;
qua; allribiita
vol esse inler planlam et bominem ralioncm
nainralia nulbim accipiunl muiationem ex bàc
inrcqnalitatis, quam si Deus non sequerclur in
exerciiaiione.
earum
De sapieniiA Dei. — Inicr scienliam atque
ageniio,
noo servaret
perverieret rcs et rationes,
ilhim œlernnm ordineni quem
coniinoi ejus iniclligenlia. 4** Nulla alia causa
{\) Hœc fuit sententla Aristolells réf. à Plut,
de philosophoram 1. il,c. invoniri polott, cur ens inlelligens non sequa-
Pl.icilis 5; et Al-
tico apud Eus. de Prsep. evang. 1. 5, c. 5. lur aeternum ordinem rerum , aut non quœral
M7 DE PROVIbENTIA DEI. 318

fines praesiantissinios per oplima ine()i;i, praeter justitiae, seu falsitatis, et cujiiscumque deni-
isl
lias : vel id non facit quia nescit, qui sial op- que defectùs moralis. Manifeslum est hanc Dei
limi fines et média aptissima ; vel quia , elsi sanciiialeni reverà non distingui à Dei volun-

cognoscat et possit eligere Unes oplimos et late, seu ex illà derivalam esse ; voluntas si-

optima média, tamen inclinaiione nalurali quidem illa Dei est naturalisinclinatioseu amor
ad electionem finium et medioruni minus per- ad versus seipsum et suas divinas perfcciiones ;

fectorum; vel denique, quia ad hoc aut ilhul sanctitas verô est amor recliludinis et boni

eligendum liber est. Alqui nuUuni Iiorum dici moralis in creaturis suis, et aversatio omnis

poiest : non primuni ; certè novit qui sint fines impuritatis.

oplinii ,
quaîque média magis sint apta ad illos Propositio II.

consequendos, cûm habeat infinitani scientiam,


Dei proi'identia sancta est.
qua; compleclilur omnes rerum convenienlias
et disconvenieniias. ^'on secundum cùm po- :
Probatio. — 1° Si Deus sit ens perfectum
tentia Dci infinita sit, aequali cum lacililate cui nullus gradus perfeclionis déesse possit
proscqui potesl finem perlectissimum per opli- cerlè erit sanctissimus , seu ab omni impuritate
ma média , ac finem minus perfeclum per etnequitiâ longissimè distabit, quà naturam
média minus apla. Non tertium, quia voluntas quamlibet rationalem maxime deprimi natura-
divina non fertur naturali inclinaiione in id liter pulamus. 2° Sanctitas continelur in illo
quod minus perfectum est, sed è contrario amore, quo Deus fertur in semelipsum et suas
potiiis in id quod magis est perfectum , quia iufinilas perfectiones ex illo enim nascitur
:

nihil aliud esse videlur voluntas Dei, quàm necessariô ille amor ordinisin rébus exlernis,
amor perfecti et summè boni. Non denique in quo posita est sanctitas. 5° Certum est nos
quartum quia ,
elsi Deus liber sit et possit agere esse naluraliler sanclos hoc sensu, quôd indi-
vel non agere, tamen ex hypolhesi quôd agat, tus sit naturis nostris recti et mali , honesti et
necessariô agit ut Deus, id est, secundum turpis sensus ,
qui nuUis praejudiciis aut pas-
dictata infinitae suae intelligenliae et inciina- sionibus extingui,cujus sanctissimum judicium
lionem suae voluntatis, non verô contra nuUis praemiis corrumpi potesl. j Placet , ut
utriusque facultalis diclala seu inclinatio- « ait Seneca , suàpie naturà virtus, adeôque
nem (1). 5" Tandem D«ei sapientiaevidenlissimè t graliosa est , ut insitum sit malis probare me-
eificitur à posteriori ex rerum crealarum pul- € liores. » Atqui cùm Deus omnes possideat
chritudine et legum, quibus omoia conlinen- creaturarum suarum dotes eminenter necesse ,

tur , aplitudine ,
quae lanta est , ut nihil in est, ut etiam hanc habeat in perfectissimo
rerum naturà ullatenùs mutari possit, sine gradu. 4° Nullam in Deo causam cogitamus ,

magno totius damno. Hune iocum jam attigi- quâ à sanctissimis consiliis unquàm abducatur.
mus supra et modo defendemus.
, Nulla in illo est lemeritas , vel levitas, vel in-
Ex hoc praeserlim allributo ut infra dice- , digentia, vel cupiditas , quae in vilia homines
mus, orilur jus imperii in Ueo; ex èodem soient impellere. 5° De Dei nalurâ ejusque pro-
conjuncto cum Dei potenliàpendetdivinae pro- videntià certum ferre possumus judicium ex
vidcntiiB inerrantia seu infallibilitas : Sapiens regni ejus legibus moralibus. Sed leges illae

corde est et potens roborc ; qnis resistit ei et pa- quas indidit hominuni omnium menlibus , sunt
cemliabuit? Altimjit à fine ad finem fortiler et sanclissimae , ui infra tlocebimus, et nimiùm
disponit omniu snaviter. sanclas esse concpieri soient homines improbi.
De sanctitale Dei. — Intor Dei altributa mo- Et verô adversùs divinae providentiae sanc-
ralia nullum est, quod adeô moveat reveren- titalem, nihil objiciunt aihei , nisi permissio-
tiam nostrani , ac iliud quod sanclilas dicilur , nem peccati ; sed liaec objcciio est ob hanc
quae à nobisconcipitur , ut c.vcellens quacdam causam maxime ridicula, quôd nisi Deus li-

puritas, (jnà ab omni malo morali seu peccalo beriaiem horninibus concessisset et peccandi
infinilo dislat intervallo : quae excludit umbram polestalem, nullus existcre posset probationis
oinneni seu maliliae, seu invidia;, seu inimi- et disciplina^, status, nulla; ardua; virlules;
citlae, seu vindiclae, seu crudelilaiis, seu in- non ista heroica sanclilas, quae in siqiorandis
dilHcullatibus et tcnlaiionibus exercetur. Quid
proposilione atque praeserlim in hàc
(1; In
ergo? De naturA sanctitatis est, haec omnia
probalionc; qiiarlà auctor Mallebrancliii de
,

Optimosyslema tinMi videlur, quod infra, art. tam admirabilia sanctitatis specimina è mundo
3, qusbst. i, refeliendum curabimus. P. S. toilereî
319 DE VERA RELIGIONE. 320

De jiislitià Dei. — Juslitia Dei latè siimpia mulias esse proprias cuique vilio pcenas. Sed
non distingiiilur à Dei sapienlià , sanclitale b.TC sunl manifestissiraa divinae justilix indi-

veracilale et caeleris pcrreclionibiis, el est cia. Si in civitale aliquA constilulus aliquis


consians voluntas seqiiciuli inumUabilem re- essel, quamvis nunquàm legisset tabulas le-

rum orilineni, seu agendi jiixta immutabilos gum , earumque sanctiones , nec judicem in
reriini raliones. Slriciè sumpta rcspicil so- Iribunali sedentem vidissel, lamen si animad-
lummodù crealiirarum rationaliuin feliciiaiem verteret nialas actiones vituperari constanter

et niiseriam , cl pncniiorum aiqne pœnarum et puniri, bonas laudari et pramiiis rcmune-


disli'ibiitinneni : quo sensu deliiiiri polestcoii- rari, ceriô concluderet conslitulam esscœquis
stans voluntas tribucndi pr^eniia vel supplicia legibiis illam civitaiem , esseque in illà rcclo-
unicuique pro inerilis. rem et judicem justum. Idem ergo de consti-
tutione rerum naiurali concludendum est , ctsi
PnoposiTio in. ipsum judicem Deum non cernamus, nec san-

Dei provideulia jiista est. ctiones legum naturalium descriptas in charlâ


vel in aère legerimus.
PnoBATio. — 1° Si carerct Dous hâc virtute, Deinde Deus suâ effecit providentiû, utcivi-

mullùm dislaret ab illà enlis perfecti ideà, laies ubique constiluerenlur, legibusque civi-

quam animis iiiformatam habemus. 2° Indidit libus virtus defenderetur , vilium contra rc-
Deus animis noslris juslitia; elemenla; pro- primerelur.
pendenius naiuraliler in eos qui benè agunt Prneierea historias evolvere non possumus et

ac laude prœmiisquo dignos naiuraliler judi- monumenia temporum, quin apertissima ad-
canius : è contrario malos aversaniur et indi- veriamus Dei judiciorum exempla, insignium
gnatione naiurali exciiamur ad eosdeni vitii- sceleratorum Iragieos exiius ; criminum secre-
perandos el nialé accipiendos. Alqui nihil lia- tissimc admissorum delectionem et pœnani ;

benl creatiira; perleclionis, quod in sumnm genlium dùm probiiali et virluti sluduerunt
gradii non habeat comnuinis parens. 3° ille feliciiaiem, earumdem in vilia prolapsarum
non est sapiens legislalor, qui legum suarum ruinam et inieritum ; hœc sœpè tam niiris

observalioni non prospicit, qui se subditoruni modis, tamque contra omnem expectationem
conleniptui exponil, qui non vinJicat niajesta- conlingunt, ut non sine numinis interventione
lem inq)orii sui. Ille non est sanctus in admi- accidisse deprebendanlur.

nislraiione rerum, qui non teslalur odiuni Denique Deum esse justum probant illse

peccati etaujorem virlulis. Ille non est bonus, omnes naturœ humanse insiiae propensiones et
qui leges bonas et ad loti us universilatis sa- alleclus, quibus adslruilur futurum post banc
lutem plané necessarias sanclione aliquà non vilam Dei judicium : cerluni est, in bonorum
confirmai. Alqui si ab adminislralione rerum animis spontè exoriri spem imniorlalitatis bea-
abessel juslitia, et leges divinae non conlirma- tae ; terrores suppliciorum aninios occupare

renlur sanclione pra;miorum et pœnarum ,


impiorum, neque bos ullà ratione prsefocari

Deus non vindicaret niajcslatem imperii sui, posse. Ergo divin» juslitia; indicia inlinita

sese subditorum conlem|)Uii exponeret ; deinde sunl.

in divinâ adminislralione nnlla essent indicia De bonitate Dei. — Dei bonilas illud allribu-

sanclilalis , cùni nulla ratio baberelur virlulis Uim est ,


quod solum nos Deo conciliât

el vilii; denique leges oplimas et necessarias movelque noslros lenerrimos adversùs eum
ignavè perverti sineret. i" Deus juslitiam rê- eiïecius. AUribula illa incommunicabilia
vera exercel in Me vilâ, quantum rerum con- œlernitas, immensilas, etc., superant vires
ditio paiilur, el sanclionibus prsemiorum et mentis bumano;; ii!a quibus ad nos propiùs
pœnarum leges suas conlirmavil. Nam primo acccdii, inlinita scientia, sapienlià, omnipo-
experienlià habel quisque comperlum virlu- tenlia, liabenl quoque admiraiionem nostram ;

tem esse lulissiniani ad feliciiaiem viam el na- inlinita Dei sanciitas et inlemerala puritas,
luralia esse ipsi adjuncla praemia : conscientiae elsi mirabiles suî amores excilaret clarè per-
pacem, aliorum lioniinum cxistimationcm el sj)ecla , noslros tamen oculos nimio fulgore
benevolentiam. E contrario experimur impro- obtundit; immensa Dei majestas quasi in-

bilatem, tum angores procreare conscientiae , slrucia justitiA reverentiam et metuni jubet :

lum provocare naiurali elTicientià aliorum ho- sed bonilas Deum amabilem et parentem in
niinum odia , indignalionem, vindictam , et nos propensissimum exhibens , omnes amoris,
521 DE PROVIDENTIA DEI. 322
graiiludinis , spei et pietatis sensus excitât. I vaiionem aut felicitatem utiles et necessarii

Per bonitatem inielligimus non soliilam omni sunl ! Ui acri quodara decori et bonesli sensu,
lege benigniialem, sed constaniem vokinialcni unà cum afleclibus benignis incitanlur homi-
benefaciendi seii conimunicandi feliciiateni nes, ut alii aiiis prodcsse velinl ! Ut laetissimo
suis creaturis senlienlibus, quantum paliiintur sensu rerauneranlur hi qui aliorura feliciiati

earum finilae nalurae, et sapienlissimi fines consulueruni !

quos Deus sibi proposnit. Haec divina boniias Sed sunt eiiam mala: al qualia ? Quœ non

varia accipil nomina pro variis crealurarnm, rerum maciiinatione destinata videnlur
in ipsâ

quas aflicil , condilionibus ,


qiiando creaiuris tanquàm ipsius finis proprius verùm ex raa- ,

non mcrentibus bona dividit ,


gratia est ;
terisb irabecilliiale, infcriorum agenliura erro-
quando creaturis nialis et babentibus niaia re, eveniunt ,
juxia cas leges quae onininô sunt
mérita tribuit bona, misericoniia est; ubi bo- utiles et nccessariae. Mala sunl; sed sine qui-
raines raalos punire tardât, longanimitas est. bus nulbe esscnt Icgts générales ; quae leges
tamen nccessariae sunt , ut locus sit consilio
Pkopositio IV.
prudcniiae et industriae, ut boniines rationes
Deus bonus est, seu beneficâ volunlale movelur
suas possint insiiluere el ex certis aclionibus
erga omnes suas creaturas.
cerlos sibi polliceri cfffClus et consequenlias.

PROB.vTro. — \° Ceriè boniias est res per se Mala sunt; at sine quibus abessent conmiise-

sunima cujusiibet nalurae raiio Leneficenlia liberalilas fortiiudo


laudanda et iniclii- , , ,
,

genlis prsestantia et perfectio ergo ab ente œquanimitas, patienlia, lenilas, et officia oni-
;

infinilo abesse nequit. 2" Deum esse bonum nia graluita ,


quorum sensus longé est omnium
,

colligiiur ex eo quod soli boni sint beali


laitissiraus et raemoria jucundissiraa. Quisora-
;

quôdque ipsa benevolenlia sii niaxinia beati- nem subialum vellet doloreni quo de pravo
tudinis natura; cui inest causa. 5° Idem corporis babilu adnionemur, aul laborem , ad
ilii ,

eflicitur ex eo quôd nalurae prsestantissimae et


sanilalem et vires corporis animique tara ne-

nullius rei indigac nulla occurrerc possuni in


cessariiim ? Quis conUa nalurae sludia lanlùm

conlrariam parlera incitamenla : boniines ipsi,


obduruil, ut illos sensus nostros, licct moles-

qui rationem viise ducem faciunt, nihi! niali liam quandoque ferant , viluperet ,
quibus
agunt sed illud omne semper oriiur vel ex ,
aliorum inforiunia deploramus, quibusque ad
;

cupidiiate, vel meiu vel ira, vel vindiclà


opéra aerumnosis ferendam incilamur , aut il-
, ,

quorum passionura imbecillilas principium est. lum animi morsum seu angorom, quo elidimur
4° Dei boniias seu propensio ad beneiacienduni ex criminum noslrorum aut cuiparum con-

suis creaturis derivaia Huit ex illâ nalurali pro-


soieniià , et quem viliorum medicinam esse

pensione, quà fertur in seraelipsum et inlini- Deus? Mala sunt; sed non to-
voluil benignus

tas suas perfcctiones : hœc cilicit , ui non pos- tum rerum ordinem cogitaiione complecliiur
sit non dibgcre expressas imagines suarum buniana n)ens. Exigua est baec mundi pars ,

perfectionum et objecia in quibus creandis


quani cernimus, vl pro brevi leraporis spalio;
,

et modcrandis exercet non solùm poleniiam si plurima ergo in hoc aevo mala raagnas afferrc
,

sed sapienliam aliaque allribula sua. 5° Tola videamus ulililales, sciiicct quôd liominum sce-
mundi conslilulio benigno consilio comj'arala lera s;epissimè coliibeant el impedianl, proLo-

est; nullum est niacbinalionis invidx anl s%- riun virlules exerteanl el augcanl, boniinum
vae vesligium quod sub numinis non boni im- menies à rébus exiernis et vilioribus volupla-
,

perio saepiùs in mundo cernere licnisset. tibus ad interna et vera bona convenant, bine
Quantam earuni rerum copiam supjiedilal na- cerlè lit verisimillimnm , ea eliam mala ( si

tura , quai ad vilara commode et jucundè qua sint) quorum nnllniu nunc cernimus usum,
agendam inserviant (I)! Ht horainum et ani- ad totius sysiemaiis in partibus à nobis remo-
niantiura oranium sensus sunt comparali ut tioribus aut seculorum fulurorum felicilalom
,

salularibus rccreenlur, noxia et peslifcra iilis


cl perleclioneni fuisse desliiiala ; ex iis cerlè
molesta sint! Ut omnes à naturâ insili appeii- neuti(|uàm eilicitur n:undi adminislralionem
tus ad individu! aut totius svsteraaiis conser- esse invidam aut maligiiam.

OBJ E CHOSES contra divinœ providenliœ at-


(I) < Non necessilatibns tanlùm noslris Iribuln cxpeiultinliir.
jjrovisum est, usque ad dclicias amaraur. i

^^eneca. Objiciiur i° generaiim : Illud sysiema rerum


5i3 DE VERA KELIGIONE. 324

(iici nequit sapienlissimum, neque sanclissi- lise divinoe systema incompreherisibi^e est, nec
inum, neqiie jiisiissiimiin , neque oplimiini de illo ullum l'erré judicium jmssumus, quia
il) qiio niulta siiiil ,
quae contraria nobis viden- rospectu nostrî, immensum , abternuni et inli-

lur luin sapienliae, lura sanctiiaii , lum jns- iiitum est. Per systema diviu;e provideutiœ ,

liiiae , tuui bonilali. Ceriè de universo syste- cujus summam ex omni parte sapientiam et
niaie non aliter judicare possunms ,
quàm ex bonitalem defendimus, non intclligimus bi-

illis parlibus, quse nobis cognila; sunl; qnoe si sloriam et fortunam alicujus singularis entis,

abiiorreanl ab islis perfeclioriibus, coneluden- aut alicujus speciei entium, aul alicujus or-

duni est systema universum non esse sapiens bis ; sed divini imperii univtrsitalem , ejus-

etc. Atqui milita sunt, qu?e nobis videnlur dcmque imperii unde(|uàque connexi vices

nnilliim dislarc à sapienti et bonâ reruni ad- omnes. Adiîô ut providcniiai divin* idea sit

niinislralione, quorum coiisideralione adducti couq)lexio omnium operationum Dei ad extra


sunt quaniplurinii pbilosopbi ut causam ali- pcr totam ;\iternitatem , contiiîcns omnia tem-
quam mali à Deo indepcndentem admitterent. pora, omnia enlia atque omnes eventus : ex
Kesponsio generaiis. Nego niajorem : nani illis omnibus conficiens cobaercniem et indcfl-

systema mundictsisapientissinium, nobis videri nitam seriem, quam tempus labeudo perpe-
nonpotestinniullisabhorrere à sapientià.Quod luo explicat. Jani vcrô in hàc concatenatipne

ut intelligatur , duo generatim conficicnius. immensâ , cursuque rerum ,aiterno ,


quan-
1** Quôd niundi systema sit plané inconipre- lula pars est vita haec cujusque nostrùni?
hensibile. 2° Quôd haic incompreheusibililas Ex quâ lamen de Dei inlinilà illà provideu-
eiliciat, ut nequaquàm apii simus ad l'erendam lià conjecluram capere oporiet nos nior-

de illo sententiam. Hasduas partes cum aliquà tales.

diligenliâ explicabimus ,
quia continebunt gc- Sed iinialur divinum rcgnum nostri orbis
neraiem et optiuiam responsionem ad onuies limitibus, nuUum aliud exerccal imperium mo-
quascumque atheorum objecliones. rale, quàm in Iiomines nullumpbysicum, nisi
:

l°Svstemadivinaî providentiae incompreben- in boc orb" ad cujus conspectum admittimur.


sibilc est , id(|ue ob multipUcem causam. Pri- In hoc ulroque ordine cujus partes somus et

mo. Quia iilud invenit inbuita sapienlia cujus in ulriusque conjunclione omnia sunl inscru-

boc proprium est superare in ell'ectibus suis tabiiia. Primo physica rerum adniinistralio non
humanae mentis sagacitatem. Nam experimur pcr voluniales particulares cl décréta inter se

in omni re sapientiam atqueartem, quô magis nullalouùs coniiexa procedil : sed est manife-

imporfecia est et ad nosiram acccdit nativam ste constilulio, cujus partes omnes sibi invi-

prudentiam , eô magis à nobis intelligi; quo- cem rcspoiident, cl se niuluô suspeudunl, id-

que magis distat à perfeciione, eôsenipor cva- quc non in corporibus tanlijm observât ur, sed

dere admirabiliorem. Sic prseclara bumani in animantibus. Nempe cujusque speciei indi-

ingenii inventa et reguni consilia à brutis bo- vidua nuillas babent inter se naiurales babi-
minibus non intclliguntur , ab animantibus Uidinos, ul boulines cum bomiuibus ; species

non possunt. Manifestum tanicii est


intelligi eliam intégra; cum aliis speciebus, ut animan-
artom humanam, quae sapiens est bomini lil- tes cum bomiuibus quiedam aninsantium spe-
;

terato, non esse pro|)ierea insi|)i('ntem, quia cies cum aliis an inanlium speciebus nescinms :

illam non capit idiola, vel quia animantia illam cerlù ([uousquc bai rclaliones perlingaut , at-

omninô non comprebendunt. Sicdiviua ars soli que si ex analogiâ judicandiim sil, illis omnes
Deo, qui sese comprebendit, quàm sapiens il- boc modo coujuncias esse concludemus. Sic
la sit, quàm sancta ,
quam bona, quàm jusla , quoque nullus est eventus qui non babeat ali-

videri potest: iniperfectis creaturisscmpcr erii qiiem respeclum ad alios omnes evonlus pra;-
locus admirandi, quia semper supcrabit ca- lorilos qui ejus causœ exiiierunt, et aliquem
rum inlclligcntiam : et proplerea valdè slul- eliam cum fuluris omnibus quorum causa ali-

luni foret tribuere inscitiae vel temeritaii illam qualenùs futurus est. Imô animadvertimus
inscrutabilitalem, quam sapientia; proprium resquaudoque levissimas esse necessarias con-

essecbaractorcm necessariôagnoscimus. Prima liitioucs sine quiiius res maximi momenti non
ergo ratio , cur exaltatœ siiU cogitationes et vice conligissenl. Cùm igilur per tam stupendam
Dci à corjitalidvibm et viis howimm , b.TC est connoxioiiom rerum et siibordinalionem por-
maxime obvia ,
qliùd Dei sapientia inliuilè dis- peluam iiinumerabilium causarum cl ('n'ecluum

let à prudcniiâ humanâ. Secundo. Providen- progrediatur naturae cursus, manifestun» est
&2S PE PROViDENTiA DEl. 526
nullum moffaiem ullîus rei rationera pervidere et divinis erga nos judiciis nuîlam ferre posse

posse accuralà descriptione ejus causarura, sententiam ex hujussetatisconsideratione. Est


finium, anlecessionum, adjunctorum et conse- ergo ex omni parle et illa, quai nos propiùs
quentiarum; aut certô pronuntiarequemcum- attingit, divina providenlia , plané incompre-
que eventum eliam levissimum non esse in hensibilis.

concatenalione rerum plané necessarium. Ad- Tertio. Divinae providenliaî ralionem nullus

niinislratio eliam moralis sine dubio ejusdera invcsiigare potest et de illâ sententiam ferre,
generis consiilutio est, et omnes ejus partes, nisi qui rerum naturas perfeciè cognoscat. Nam
videlicet virtutis exercilationes in hoc statu hoc générale principium est in administralione

militiae et probaiionis, vitiis data licentia, tem- rerum, quamlibet regendam esse pro suâ na-
pora exereendis Dei judiciis statuta, prœdesti- ture seu gubernationis leges debere ailempe-
nala divinorum judiciorum instrumenta, pr»- rari rerum naturis. Atqui nihil in tolà nalurâ

niiorum et pœnarum dislribuliones , atque comprehendimus, nec maleriic et molùs indo-


omnes aclus justitise et bonilatis possunt eos lem, nec quœ vires sunt necessariae, nec qui

habere inler se respectus, ut ordinem confi- fines sunt proseqnendi, nec quibus mediis fines
ciant undequàque connexum; et cujus omnes obtineri possint, nec quae sint sapientissimae
parles non lantùm aplè cohaereant, sed sintin regiminis leges muliô magis fugiunt caplum
:

sysicmate plané necessariae, et ad bonuni com- nostrum natura animi, ejus nalurales vires,
mune prœordinatae. liberlas, etc. Qui fieri polesl, ut sine harum
Non lanlùm, lum universnm systema divi- rerum cognitione judicemus de utililate per-
nae providentiae lum adminislraiio physica
,
miltendi mali seu physici seu moralis; aut de
et moralis quae nos propiùs allingit, nobis modo, quo Deus versât corda hominum, con-
perspecla non sunt, sed non pervidet quis- régit, omnia providet, etc., quidqnam
silia

quam nostrûm propriam suam fortunam, nec sapienter pronunticnius, cura ignoremus, quî
quse pars illiussit praesens nostra vila. Exlitére animus cogilel, aut agat, aut deliberet, aut re-

summi philosophi, qui decreverunl nos in statu miniscalur? etc. Quarto. Sapiens mundi admi-
alio meliori primùmcreatos fuisse et in huncsta- nislraiio postulat vias secrelas et occultas, ob
lum, quasi puriQcationis, dcvenisse ad luendas mnltiplicem causam. Quia magis habet admira-
pœnas peccatorum in prœcedendi admissorum : tionem nostram illa divime providentiae ratio,
hos nunquàm ex solà ratione redarguent atliei. in quà omnia fugiunt nosiri inleliectùs aciem ;

Ignoramus eliam siatum fulurse vitse in quem et in quâ nec qui fines quaerantur, nec quse
commigraturi sumus post banc morlalem sor- média ad fines obiinendos adliibeanlur, pervi-

lem; sine cujus tamen cognilione manifestum demus. Soient quidem homines parvi pendere
est nos parùm sequos esse divinorum erga ea quae obvia sunt, ea verô mullùm suspicere,
nos judiciorum aestimatores. Si de Josepho quae sunt à conmiuni hominum sensu valdè
nihil àliud reialum fuissel, nisi quôd vendi- disjuncia : inler scieniias a^stimamus praeser-

tus à fratribus fueril, deporlatus in ^gyptum, lim eas quae sunt magis recondlui;. Nihil igiiur
et ob injustam accusaiionem conjeclus in car- ad excitand;im admiraiionem nostram, sibiqne
cerem, severitale erga cum usam esse provi- conciliandam reverenliam melius facore potuit
dentiam divinam putaremus : sed ubi intelli- Deus, quàm providenlia; suae partes omnes ita

gimus hosce omnos evenlus fuisse tolidem obtegendo, ut nihil oinnino cernercmus , ac
gradus ad imperii summam in ^Egypto oblinen- perpetui eventus inopinati, quorum causas,
dam et ad salutem generis sui, sorlom Josephi antecessiones, praeparationes ignoraremus, le-
nequaquàm miseramur. Si consideremus so- nerent nos altonilos. Experimur nullà re adeô
lumniodù parlcm illam vitîe humanae, quâ per commoveri hominum erga Deum pietatem,
novem menses utero malerno includimur, pa- quàm cùm inexpectalà conversione rerum,
rùm speciosa videbitiir; iilani lamen non ita mala, quae noslris oapilibus inipondchant, in
aegrè ferimus, ut pr;i>paralionpni ad liunc ad- corum auclorcm praelor speni relorquenlur.
mirabilem conspcclnm rorum. Sic quoque sit Quia sine incerlo exila rerum humanarum et
hyec vila morlalis minus quoque speciosa, ta- occulta divinae providentiae ratione nullus essct
men si tolum iilud spaiium, qnod palet ab in- locus probaiioni hominum, ncque cxercitio
fanlià ad scncctulem, est respcclti allcrius suniniaruMi virliilimi, fidoi, spei, lidncia; el de-
viUe, quod novem iili menses rcspectu vila; volae erga Deuin voiimlalis. Non luissol, v. g.,

praesenlis, manifeslum est nos de sorte nosirù lam admirabilis Jobi paiienlia et fides, si an-
527 *)E VERA RELIGIONE. 528

lea intellexisset brevissimas suas œrumnas ipsi est (l).n3ec eadem inscrulabililasefficit.uligno-
allaturas esse majora |)i;ieiiiia, viiam longiorem, reiuus, quid cujiisque rei natura; conveniat, et

sobolem niiinerosiorein, in;iji)ros divilias at{iue quibus Iegibus<iu*(|ue resgubornarietpossitel

fainam. Quia isla divin* pio\idL'iili;e ratio debeat |)roindeque vana est
;
illa omnis objeclio,

nieliùs est accomiiiodala naliirai iioinimim ,


qu:c ex hoc principio solvi poiest ;
quùd res
qui liborlaie uluntur. Si Deus lam evideiiu r viluperaia perlineat ad rei naturam. Secundo.

discriiuinàssel lionos aU|iie maios in hoc niun- Divinu) providenliai inscrulabililas Dcum ab-

do, ul boni prospéra scniper uierenlur forlunâ solvil in illis omnibus providenliie parlibus
oinnibusqne rebiis abundarcnl, et niali è con- in quibus niliil inlrinsecè malum deprehendi-
trario inalis omnibus obnoxii vivereni, haud mus. Illa omnia quae in mundo conlingere vi-
magis essel lo(us optioni, an voilent boni vel demus, si modo sapienlcr et juslè la bypo-

niali esse, quàm ulriim bealè vivcrc vel miserè tbesi aliquà heri possinl, credere debemus illa

digèrent. Sed ubi cvoiUus inccrlus est, deli- à Deo ob sapienles et jusias causas permissa

beralioni locus invenilur; spcs bine, inde mc- esse, quamvis illas causas iguoremus. Jam verô
lus sollicitai (piibus passionibus suspenduntur
:
negamus alhcos posse ullam rem indicare, quoc

vel inclinanlur voliintales libei-a» liominnm, in nullo casu et in nullis circumstanliis sa-

et merito locus invenitur. Quiahcec admini- pienler et juste à Deo permilli possit. Ple-

sirandi ratio opiinia est, si homo ad immor- raique objecliones alheorum petunlur à bonis

talitatem dei<linaHis sii : abdiicil enim à rébus al(jue malis, quae contingunt vel bominibus

Imjus vii;e , cujus voIuptMtes et illecebrcc privatis vel publicis socielatibus ; sed quis

uiniiiini nos detinereni, si constantem virtiilis audeal dicere nullas esse posse justas causas

asseclam experireniur fclicitalcm , nec qiiid- borum evenluum manileslum cerlè esl exter-
,

qiiain noltis invilis prit-lor spcm acciderel : nosquoscumque eventusjustosessevclinjiistos,


excitât etiam perpeiuum fuiiira; vitac deside- non in se, sed relative ad varias circumslantias

rium. temporis, loci et peisonarum ;


proinde etiam

Est ergo divinne providenlise ratio ob mul- evidens est nos non posse de eorum justiliâ vel

tas opiimas causas plané incomprebensibilis. injuslitiâ ferre judicium, quin perfectè cogno-
2" Dico banc inconiprolit'nsil'iliialem elevare scanms omnos circumstantias. Tertio. Inscru-
onines objccliones atiieonini. Nam ex hâc in- labililas divin;e providenliae absolvit Oeum
scrulabilitate diviiia; providenlia- maniiestèsc- in illis otiam omnibus aclibus, qui dici pos-

quitur, primo : Nos crrare in nuillis, et posse sunl suprema; auclorilalis, qui nempc con-
res sapicniissinias nobis vidori aliénas à sa- linentur inlra limites jnsti et recti, quorum
pienliâ. Elficit namquo, m parli\ssuiuamus pro nulli.m aliam rationem quairere debemus prae-

tolo, et dcsidcrcmus in parle loiius pulcbriUi- ler Dei arbitrium cl beneplaciium. Quamvis

dinem et convenienliam. Ut si quis admiiiere- Deus non possit aspernari suam naiuram et
lanlnmad videndam masni el pnicherrimi
tiir
juslili;c quidquam conlrarium agere lamen ,

scililicii ciilinani, aliasve parles iisibus viliori- intclligimus multa esse Deo possibilia quae

bus dfslinaïas, certè non vidcret *dilicii piil- nullà loge deleiunnantur, sed unicam habenl
cbritiidinem , nec arcbitecti arlein niultiiin causam in libéra Doi eleclione : v. g=, Deus in

miraretur, quœ tamcn maxima esse potest. Scripluris sacris nullam causam nobis affert

Ergo illa omnis objeclio, qua; ex lioc fonte supernaluralis sua; in gonus humanumœcono-
orilur, vel orla suppoiii potest, vanitalis con- mia; et inaequalis distribulionis graliai praeter

vincitur. Ha;c eadem providentia) inscrntabili- beneplaciium, quia manileslum est banc re-

las eiïicit, ut média non dividamus à iiiiibus; runi dispensationem elea omnia quae ad istam
et in medii desideremus linium excellcntiam. pertinent ex graluilà Dei voluniale omninô
lit si quis videret hominum muliiludinem oc- peudere, nec jure non posse quid([uam vindi-

cupatam in congerendis iapidibus et gy|)So, care. Sic etiam divina justitia exigit ut Deus
lerràqne ex une loco in aliiim carris iransfe- obstinaios puniat peccalores, tamen exercet
rendà, et ignoraret hos esse magni oedificii judicium cum supremâ et libéra auclorilate,

apparatus ; labor hic vaniis et inulilis vidore-


lur. Ergo qnaecumque objeclio solvi potest, (1) lia ordinanlur omnia officiis et linibus
suis pnlcbriludiiieni universitalis, ul quod
in
supponenilo illam partem, quai in divinâ pro-
Inuremus in parle, si in tolo consideremus,
videntià accusatur , esse pra;paralioneni ad plurimùm placeat. S. Aug, de verâ Rei,
aliam parlera augusiiorem , vana quoque Ep. 70,
529 DE PROVlIDEINTIA DEI. 330
id est, non alicui tempori, vel loco, vcl modo ture, id est, Analogia religionis naturalis et
puniendi alligalus est , uli infcriores sunt revelaUe cum constilutione naturac.
judices, qui prœscriptas régulas supcrio- Objicilur 2° : Ex malo defeclùs. — Sunt in
ris sequunlur, sed pro libéra suâ voiun- nalurà multae res imperfectae, et videmus alias
talc nialos aut seriùs vel ciliùs , publiée aliis iiiiperfectiores : niateria perfeclione cedil
vel privatini et quàcumque velit ralione animantibus, animantes hominibus , homines
punit. angelis. Alqui magis decuisset Deum oninia
Sed inquies, hàc respoiisione nulla sunt creare perfecliora sine imperfeclionibus, et in
consilia, quanlunivis perversa, quae defendi eodem omnia statu perfectionis certè fuissct :

non possint cum ficlà erga Deum revereniià ;


universitas rerum pulchrior et Deo dignior, si

V. g., sic credere polerinuis, ut mulli tlieologi nos homines dotes haberemus angelorum. Ergo
docuerunt, Deum proplerca condidisse liomi- rerum universitas neque pulcherrima, neque
nes, ut in paucis glorilicaret niisericordiani Deo dignissima dici potest. Respondeo — :

suam quos praedeslinavii ad gloriam, et ut in Nego minorem quoad utramque partem ; aut
aliorum selernà daninalione oslenderet jusli- Deum decuisse res perfectiores creare sine
tiam suam. — Respondeo viarum et judiciorum imperfeciione , aut omnes œqualiter perfe-
Dei inscrulabililaleni Deum lantùm absolvere clas, etc. Primo. Certè id facere Deum non
ab omni injuslitià in eventibus, qui habere oportuit, quod plané répugnai. Atqui répugnât
jusiissinias causas possunt , vel qui ex divinâ creaiura perfectior sine imperfectione. Omnis
pendent supremà auctoritate , Deum non ab- creatura, utpole (inita, necessariô imperfecta
solvere in illis consiliis capiendis, quoe adversâ est et distat inlinito intervallo à naturâ pcrfe-

fronie pugnare inleliigiuius cum justilià et ctissimà, semperque habebit sibi superiores
bonitale. Mullùm discrepant ïix duae quaestio- creaturas possibiles in inliniium. Jam verô
nes : an evenlus aliquis possit conciliari cum cùm creaiura omnis necessariô sit imperfecta,
divinâ juslilià , et lisec altéra, an administra- aut omninô non creare Deum oportuit, aut
lionis leges injuslse possint defendi, illas reji- imperfectas naluras creare : si imperfcclas
ciendo in divinuni bencplacituni. DiiUcultas creare dignum Deo fuit, in quo gradu consis-
quam invenimus in componendis eventibus teret, delerminare sola ejus voluntas potuit.
cum divinâ justilià orifur omninô ex noslrâ Quid si ab ipsis imperfeciissimis intcUigenliis
ignorantià , sed conciliare non possumus exordium sumpsisset, et suâ polenliâ elïecisset

injusia consilia cum ideâ Dei propler evi- ul illue imperfeclissimae naturâ; per tolam
denlem repugnantiam iniquitaiis cum divinâ œternilatem nova perfectionis et lelicitatis
naturâ (1). Vide Sherlock de Providentià incrementa perpetuô acciperent? nnmquid
Dei. Butler Analogy of religion nalural and non systema rerum nobis magnilicuui et
il!ud

revealed to the course and constitution of na- gloriosum Deo, aique etiam propler nalivam
menti nostrai anibitionem jucundissimuin vi-

(1) In hâc responsione generali videtur au- lionem, eiquc proinde non essct imputandum.
clor Providenliai inscrutabdiialem exaggera- Equidem ubi agitur de Providenlià divmà,
visse , seu divini operis obscurilaleni. Uisiin- Deus débet cliani, in instiiuiione rerum, ad
guenduni esse ducimus cognoscimus hune : singula atlendere; sed illud divinis poUùs
praesen'em rerum ordineni, inada;(inaiè, et exigitur attribulis, quàm naturâ crealurarum,
sullicienter ad id cerlè pronunlianduin, cum quasi id eis deberelur ; porrô principium supra
scilicel esse cum sunniià inlelligentià et sapieii- expositum, suilicit ad relundendas murmura-
lià coutlitum; conccdimiis cogiKisciniiis ad;e- : liones bominum in accidentibus, qua; Deus
qualè, negamus qn^e lamen ad*qnala cogni-
: oninia iinpedire non tenetur.
lio requiieretur ad cerlè judicandum de lus 2" Deus ad maiiifeslanda sua
attributa non
qUiHi nialè ordinala prima frontc videntur. tenelur, ac proimie ea si lameii voluerit
waui-
His jam pra;<;larà al» auctore diclis phirima festare, id eofjmdu qui ipsi placucril, pcr/iciet
soliilioiiis prinripia liaud frustra superadden- Ilinc infra coiicludemus, Dcuni ad
optimum
tur, (|uasi m niiiini coadunala, aique sequenli- absolutnin non trucri , noc ideô co/iira
ciiis pro-
l»us objcclis ddiiciidis j)r:t'missa. videnliam valeret, si quid mcliùs
linesenti
i°ln (lenere bniiitas, sapienliu et juslilià leyisla- ordnic excogilarctiir. Ad eamdem è
contra
toris aUnijus pcrletjCH de ne cl de fuclo ad coiumu- justilicandam salis esset niiiil ccrlô cl clarè
nitulix bor.uin vcrdciilessalvuntur, iNimi eoijjso re- divinis repugnans attribulis in nnindo repe-
giinen ila insliltiliim atl oiiiniiiiii iiHJivi'liionim liri. Al vcrô
bon II m Iciulil, aliiiic cviiniliircaiii fuisse Icgisla- ô" Deus ail optimum relalivimicnetnr,
u! inffx
tiii'.s, Vdliiiii.ili'iii. Qii' (1 si laiiicn qua'daiii tiidi- diccnuis. Iliiic qu;clihcl in muiidi
iii,titnr
vidua inicrdiim Lcdeiciilur, id \)L'r uccideiis lie- tione de reginiiiio noiiiiisi inoplè
corrcciio de»
rei, prujter vel ciiam contra Icgisluloris inicn- siderarctur et imiuuialio,
Tll. II,
11
551 DE YERA RELIGIONE. 53t
derelur? Numquid non Deo gralum quoque produceret. Nihil sapienliâ suâ dignius aut
fuluruin co^itaïuus, videre imindiim siium per- admirabilius, quàm si iilani inlinilam varieta-

pétua pulcluiliidinis acccssioiie splendcscenlem icm nalurarum in unam quasi rempublicam

cl ad suam simililudincni gradibus senipcr ac- coaclam imperio sequabili et generali civiiatis

ocdeniem ? nniversae reclor adminislrarel. Pulcbrè de bàc

Secundo. Neque debuil Deusomnes creaiu- re dispulavil mullis in locis S. Auguslinus.

ras requaliter perfectas creare ob muUiplioem < A lerrenis usque ad coelestia , et à visi-

causam. Quia primo in onini syslemate rcrum i bilibus usque ad invisibilia , sunl aliis alia

illud e:,t inipossibiie. Nain omno coinposituin i bona meliora ; ad lioc , inaequalia ul essent

partes babol, bae parles alias, et sic in inli- « omnia, » I. 11 de Civ. Dei. « Quidquid libi

nilum. Sed parles habere non possunt perfe- I verà ralione meiius occurrcrit, scias fccisse
ciionem loiius , cujus sunt partes : manus « Deum tanquàm bonorum omnium
, condilo-
babere iiequit perreciionem loiius corporis, « rem. Non est autem vera ratio, sed invidi»

nec bomo unus perfeciionem loiius generis « inlirmilas, cùm aliquid meiius faciendum
huniani, nec genus hunianuin perfeciionem < fuisse cogitaveris, jam nibil aliud iiderius

toiius sysiemaiis enlium spiritnalium, cujus « vcUe lieri; lanquàm si perspecto cœlo nolles
pars qnœdam est. llùc ergo redit ol)jectio, an i lerram factam esse, inique omninô. > Idem
indignum Deo fuerit systema rerum instiUiere de lib. Arb. 1. 5, c. 3. < Et libi Deus omninô
in quo naturœ variis relationibus et subordi- 1 non solùm tibi , sed nec nniversae creaturae
naiione quâdani sibi mutuôconjungercnlur, uli < tuae, quia extra te non est aliquid quod
l^ictum videmns in bàc nniversitale; vel an « irrumpat ordinem quem posuisii ei. In par-

nccesse fuerit, ut l>ens creaturas œqualiter i tibus aulem ejns quaidam quibusdam ,
quia
perfectas sine nllà subordinatione coordinata « nonconveniunt, mala putanlur, et in semet-
crearet. Quod jam considerandum est. Se- < ipsis bona sunt ; et omnia baec quœ sibi in-

cundo. Dico raiionem nullamafferri posse, cur « vicem non conveniunt, conveniunl inferiori

Deus systema rerum non instilueret in quo « rerum, quam ierramdicimus,babentem


parti

ittsequaliter dividerel dotes et perfecliones f cœlum suum, nubilosum atque ventosum,


creaturis suis. Nara, ut modo diximus, divina « congruum sibi. El absil jam ut desiderem non
altributa non exigunt, ut Deus unum potiùs < esse isia ,
quia eisi sola isla cernerem, desi-
gradum perfeciionis crcatuiis suis Iribuat, < derarem qnidem meliora, sed jam etiam de
quàm aliura. Deinde onlia minus pcrfecta con- t solis islis laudare le deberem , quoniam te

juncta in systemale cum perfeciioribus non « ostendunt laudandum de terra dracones et

impediunt borum exislenliam, nec minuunt i omnes abyssi , ignis , grando, etc. Cùm verô
felicitatem , è contrario verô illis inservirc « eliam de cœlis te laudent, Deus noster, in

possunt; ut materia, quae omnium nalurarum i excelsis omnes angeli lui sol et luna , ,

imperfcctissima est , nedùm noceal naturis « stellae elc, non jam desiderabam meliora
,

seniienlibus scu animanlibus, prœbel illis fer- « quia omnia cogiiabam et meliora quidera :

tile solum ; ut animanlium genus non nocet < supcriora qnàm inferiora
,
sed meliora ,

hominibus, sed eorum usibus inservil. Tertio. < omnia qnàm sola super iora ,
judicio sa-

Tandem lam parùin répugnât sapientliB et bo- « niore pendebam. i Idem Conf. 1. 7, c. 3.

niiali divinae creare naiuras perfectione inae- « Quae in cœlo et in terra corpora , non se-
qualcs, casque in unum sysioma variis nexibus î lùm illi à quo sunt condita , sed nec inler
conjungere , ni nibil magnilicenlius à Deo « se oporiebat esse œqualia, et ideô suntom-
lieri posse existimemus, quàm si diffusione « nia bona, quia sunt aliis alia meliora; et
perpétua bonilalis, inielligcntia; et poieniiae c bonilas inferiorum addiiur laudibus melio-
sure naturas possibilcs cum infinilà varielate ( rum; et in rerum bonarum inxqualitate ip-

4^ In ppisdem comtitulUme mnndi nnitas rerum


inveniiur ri niediornm simpticilas. Ilinc ilcrùin 5° Ens finilum non potest jndicare adœquatè
nuHn pars mnndi inordinata polcst probari, qiiin dr ente infinilo, de ejus proinde attributis, con-
tolum innotescnt. Namquc in loto rcclè compo- operibus.
siliis et

sjio parles muluis coHigatae relationibus, ac G" Prascieulia tollit liherlatem. mn


sesesiipponenics,sullicicnlçrseorsùm explicari 1° Veritas veritati oppotii neqnit : bine jure
noqiicniii. llino etiam solà mnndi considera- nulla sunl objecta contra proposilioncm ovi-
lioue, imllus bomo
prafcsenlcm munduin non (loiilor slabililam, cl à fortiori, proposiiio po-
esse de facto omninô optimum jure pronun- sitive dcmonsiraia incerlis non impugnatur
'--A tiabii. seu dubiis objectionibus. P. S,
855 DE PUOVIIDEÎSTIA DEI. r.Si

I sa est jucunda gradatio, ubi minorum com- Augustini. Secundo , corrupliones rerum sc-
« paralio ampliorum est coniniendaiio. » Idem quunlur ex naturali conditione bujus mundi.
cont. adv. legis et pioph. 1. 4, c. 4. Quid est enim corruptio , nisi partium disso-
Objicitur 3" : Ex malo pinjsico. — Sunt in lutio seu aliarum ab aliis avulsio ? Atqui hic

mundo mala multa pliysica; siinl partes niultae est necessarius elTectus contrariorum motuum.
inutiles et noxi* ; exisiit omnium rerum cor- Sed , inquies , cur contrarios motus in opère
ruptio ; in animalibus verô mors ; in iisdem suo esse voluit parens naturai? Quia mundum
diim vivunt sunt molesti sensus famis et silis ,
hune voluit , qui sine istis conlrariis motibus

incumbitque laboris nécessitas. Ut morbis la- esse non potuit. Hic est modus ejus. Fac uni-
borant ! Generis propagandi qiiàm incommoda versam molem corpoream in unâ massa torpere
ratio est, et spatia vilse quàm varia et iniqua non habes mundum. Fac materiam omneni rao-

sunt, infantia, juventus et seneclus! Ut bomo veri in lineàrecià cum eâdemmotûsvelocitate,


jgnorantise et errori obnoxius est ! Ut passio- non etiam habesmundum. Fac parles materiae
nibus eliditur ! Alqui bsec omnia deberenl ilaseselibrare, ut in perfecto sint aequilibrio et

abesse ab opère divino. Respondeo Nego — : quiele, non habes mundum, Omnis igilurmundi
min. Haud magis mala hœc pbysica abes-
: pulchriludo et admirabilis rerum varietas, non
se debent à Dei crcaturis quàm illa mala de- ex quiele , non ex partium aequilibrio, non ex
fectûs, de quibus modo diximus : ut illa ex conspiranlibus motibus , sed ex motu opposi-
naturali condilione omnis crealurae ,
qu» ex to, ex inierruplo aequilibrio, ex rerum pu-
nihilo oritur, derivata pendent, sic haec ex gnà, omnis enascitur. Necesse fuit ut Jux ,

materia;et motrts naturali quoque conditione ignis, aer, aqua, et omnia elementa non sepa-
iluunt. Praeterea quatenùs vexant vitam huma- rata et divisa in suâquaeque regione niancrent;

nam pœnse sunt peccati , ac pœnae salutares, sed ut commixta secum invicem contendereni,

sine quibus in degeneri boc statu deterior es- et bis admirabilibus aique mixtis concretioni-
set houiinuin conditio , adeôque cum justitià bus originem darent, videlicet planlis, corpo-
Dei eliicent, etiam in bis, bonitas et miseri- ribus organicis, etc. Tam nocesse itaquefuit,
cordia. Primo, negamus in bàc omui universi- ut csset haec elementorum conlentio , substan-
lale rerara ullas esse partes inutiles. Nos ne- tiarum heterogenearum fermentatio, concre-
qnaquàmesse utilitatis rerum idoneos judices tiones et dissolutiones ,
quàm necesse fuit ut
jam confectum est supra , ex eo quôd rerum ipse mundus Hoc solummodô
existeret. à di-

inter se relationes et necessitudines non co- vine mente postulare debemus ut certis , legi-

gnoscamus. Ut rcs aliqua absolulè non censea- bus iisque apiissimis regat et temperet banc
lur inuiilis, sufficit ,
quôd seipsâ frui possit ;
elementorum conlenlionem quod à Deo effe- ;

adeô nullum animal quod babet vitam et sen- clum est cum tanlà sapicnlià, ut nullas leges
sum dici potest inutile. Omnium rerum im- sapientiores cogitare possimus.
perfectissima est maleria; verùm non satis Pulchra sunt in harum rerum commcnda*
admirari possumus quanta cum solerlià res tionem verba S. Augustini Conf. 1. 4, c. 10 :

illa stupida et in se inuiilis, facla sil omnibus « Etenim omnia senescunl , et omnia inter-

animanlibus ulilissima atque ad contemphilio- « eunt. Ergo cùm oriuntur et tendunt esse ,

nem pulclierrima. < Si diei posset, inquit S. i quô magis celeriter ciescunt, ut sint, iia

t Aug. Conf. !. 42, c. 6, nlhil aliquid est et < magis lestinant ut non sint. Sic est modus
< non est , hoc eam (materiam) dicerem : et « connu : lanliim dedisti ois, quia partes sunt
« tamen jam utcuraqueerat, ut species cape- « rerum, quse non sunt omnes simul, sed
t ret istas visibiles et compositas. » Res aulem î (lecedendo ac succedendo agunt omnes uni-
noxiae in se pulchrse sunt,universiiati rerum, « vorsum cujus parles sunt. Ecce
. sic peragi-

pro suis portionibus, decoris mullùin tanquàm < lur, ut sermo noster per signa sonanlia. Non
In communem rempublicam conferuut : nobis " enim erit totus sermo, si nnum verbumnon
ipsis , si eis congruenter utamur, commodita- t décodât , cùm sonuorit parles suas, ut suc-
tis aliquid attribuunt : unde nos adinonoi di- f cédai aliud. » Idem I. 12 de Civ. Dei, c. A,
vina providontia , non res insipienlor vitupc- babet : « Cseterùm vilia pecorum et arbo-
rare, sed utilitalem rerum inquircre et ubi « nim , aliaruinque rerum mulabilium atque
nostrum ingenium déficit , crcdere occultam. c morlalium , tel intellectu , vel sensu , vel
Ipsa utilitatis occullatio, aui bnmilitalis oxer- lî vilà omninô r.troîiliuni , (piibus eorum dis-

cilalio est , aut elationis allrilio. Verba sunt S. i solubilis natura corrumpilur , damnabilia
535 DE VERA RELIGIONE. 536

« pulare ridiculiim est ; cùm istae naturse cum alimenta, jam variis coctionibus digesla, idque

< niodiim nutu creaioris acccperint, ut cc- quotidié : hinc exislit labor in conquirendis et
( ilemlo ac siiccodcndo peragant iiilirniam pra>parandis alimenlis.

< piilcliritinlincin leniporum, in génère suo lli sensus , hic labor in primaevo statu vo-

< isiius niundi parlibus congruenleni. Neque lupiates erant. Etiam in hoc corrupto statu
< cnim cœleslibus luerunt lerreslria coœ- multiplicem habent non solùm ulilitatem, sed
t quanda : aut ideô universitaii déesse isla et jucundilatem. Illi sensus lamis et sitis multô
« debuerunl, quoniani suni illa meliora. Cùni nieliùs nos de corporis inediâ admonent
I ergo in his iocis , ubi laiia esse conipeiebat, quàm si jam ralioni res permitleretur. ( Vide
f aliaaliisdellcienlibusoriunlurelsuccumbiint Malebranche, Recherche de la Vérité. )
Quàm
f minora niajoribus , atque in qiialilales su- benè institutum est, ut lenlos et remissiores
< peraniium superaia veriunlur, rerum est stimulareni atque cogèrent , nec molesti esse
t ordo iraiiseuntium. > Vide 1. 5 de lib. Arb. desinerent , donec opcm corpori necessariam
Tertio idcircù mors in se spectala mal uni tulissent ! Quàm bénigne provisum , ut iidem

non est, sed imperfeclio una ex illis quae ex intemperandà siti atque famé experironlur vo-
materiâ atque niotu oriuntur. Est quippe dis- luptatem, operae in proprià suî conservatione
solu lio corporis organici, vel animai et corporis positœ niercedem ! Quae sanè voluptas, ubi sup-
separalio, ex dissolut ione corporis consequens. pelunl alimenta , multùm vincit molestiam il-

Sed nulle modo corpus organicum in hàc terra lam, quam famés aut silis solet procreare. La-

noslrà naturaliter gaudere potesl immorlalitale; boris etiam sua utililas est et jucunditas.
quia, sicul alia* omnes concreliones, continet Uiilitas quidem : nam multùm conducit ad
elemeniorum commixtioneni atque humorum bonum corporis habitum, nec parùm etiam ad
discordantium pugnani. lla;c niortis defensio facullales animi conlirmandas : avocat à viiiis

est quoque morboruni omnium, qui ex iisdem naturse lam inimicis, quorum omnium mater
principiis orti , illara soient praecurrere. Ex est otiositas. Jucunditas etiam nam ita sumus :

gratuitâ Dei bonitate aberant mala haec à pri- à nalurâ comparai!, ut appelai semper animus
maevâ hominum condilione. Quôd jam illis aliquid agere, graïaque oninis illi sit maleria
sint iidein obnoxii, etiam magnse misericordise excilandi sese abstrahendique; et non sine
est : quanta increnienta acceptura esset ex taedio et aegrâ otii patienlià possimus conquies-
immorlalitate et perpétua sanitate hominum cere. Praeterea labor et induslria hominum
improbitas ,
quam mortis perpetuus terror et concilialrix est praecipua humanae socieiaiis :

morbi non cohibent, facile intelligilur. Bonita- nihil adeô conjungit homines cum hominibus,
lis est igitur iû Dec erga malos, quôd nec hoc quàm permulalio onicioruin et commercia ;

malitiae augmentum, nec eos in xternum scele- quaeorania posita sunt in illis emoluraenlis quae
ratà mente vivere sinat; bonitatis est erga bo- praestare aliis suo labore el induslria homines
nns,quôd eos ab immortalibus tyrannis vexari possunt , aut ab aliorum labore et induslria
non pcrmittat atque ad meliorem sortem
, expectare.
vocet. Quintô, in ipso etiam dolore ingratisque sen-
Quarto, quod attinei fameni, sitim et iabo- saiionibus, quae aberant à primaevâ hominum
rem, in illis quoque inuliùm elucet benigna condilione , conspicua sunt divinae bonilalis

Dei providenlia. Inprimis, cùm corpora nostra argumenta. Dolor quippe ex ipsâ nalurâ vitae

sint ex parlibus heterogeneis composita, quœ animalis seu conjunciione animae et corporis
in perpétua sunt fermeiitatione sitque tum ; corrupiibilis naturaliler sequitur : neque illum
lliiidorum , tum solidorum maximus motus ;
unquàm frustra sentimus. Illa enim conjun-
hinc parles fermentatione illâ et attritionemi- ctioanimic atque corporis postulat, ut illae duae
nuuntur; ex quâ diminutione , nisi aliquod substantiae agant reciprocè in se mutuô : ut
alleratur remedium, citô consequerentur inte- cogilationes animae varios excitent in corpore
rilus et dissolulio tolius l'abricae. Nccesse igitur motus, et vicissim varii corporis motus varié
est ut perpétua damna alterius materiae sub- afliciant animam : ut jucundis sensaiionibus
siiiutione rcsarciantur, et ad illa damna repa- exciielur appetitus ad res bonas et salulares
randa interioribus sensibus excilemur, ex quo capessendas; contrariis verù sensaiionibus à
«'xii^lit utililas lamis el silis. Deinde verù cùm noxiis cl pesliferis avocolur. lu iirinuevo qui-
animalium corpora singularem habeant textu- dem slaiu dolor abcral ,
quia peculiari provi-
ram atque habitum, qui postulat convenienlia denlia cavebat Deus ne quid corpus exteriùs
557 DE PROVIDENTIA DEK 338

laederet; et arboris vitae fructus inlerion's renda, cùm quotidiè experiamur ingratas hasce
omnis segritudinis causas impediebat. Al pro- scusaiiones et prœsensioncm fulurorum dolo-
Icctô sine dolore, in prcesenti morlali slalii rum non habere parem vim ad suspendendam
nuUo modo vitam servare possemus. Deusqui- levem aliquam voluptatem.
dem hoc evilare poluisset, si effecisset ul Sed, dices, illae molestae sensationes saepiùs
anima corporis molibus non aflicerelur, vel si prorsùs sunt inutiles; podagra et alii dolores
insliluisset, omnes corporis motus excita-
ut acutissimi nullum habent usum nec conducunt
rent jucundam sensalionem. Sed nenio non ad producendara vitam. — Respondeo illos

inlelligil,quàmpericulosum futurumessetmor- morbos esse |)ravos habitus corporis , qui na-


talibus taie beneficiuni. Si nullani ingeneràsset turaliter contrahuntur et ex motu lluidorum
natura animis aversationem mortis , nec ullà concretionibusque oriunlur.Quaestio igitur hic
molesta sensatione nos cerliores fecisset illius est, utrùm utile nobis sit cerliores ûeri isto-
adventanlis, in morlem, quasi In somnuni, in- rum morborum, necne. Sed nullum est du-
cideremus; et si animal quodque cum eàdem bium quln nielius sit admoneri, et ita admoneri,
voluptale moreretur cum quâ réparât corpo-
,
ut necesse sit afferre remedium. ÎS'am si febri

ris sui damna comedendo, illani qua;rerenius. correptus quis vel podagra, non admoneretur
Molestae ergo illae sensationes doloris ex con- de pravo corporis habitu, non viiaret ea quae
ditione animalium corruptibilium sequunlur et febrim accenderent, nec ea quae sunt apta ad
plané utiles sunt in statu prœsenli ad conser- eamdem temperandam arriperet , sicque subito
valionem vitae. et inopinatô moreretur. Jam verô inter omnes
Sed, inquies, sinemolestis illis sensalionibus morbos, quibus afïligimur , illos horrere so-
poluisset nos natura admonore de corporis lemus magis, qui subilô opprimunt : quaenam
statu et excitare ad alferenda remédia, vei clarà ergo esset sors noslra , si haec esset morborum
cognitione mali, vel diminutione voluptatis omnium natura ? Quantiim tandem inserviant
quâ antea fruebamur. — Respondeo hanc con- dolores ad hune
optimum finem, nempe ad
stitutionem rerum (nisi multa alia immuta- deprimendam hominum supeibiam et vanita-
renturet in statura prinisevum resliluereiitur) teni,ad abducendos à rébus terrenis corum
non futuram meliorem : nam primîim non in- animos atque ad cœlestia transfereiidos, di-

telligitur, qui animus possit habere perspe- cere necesse non est (1).

ctum malum imminens corpori et in periculo Sexto, quod spécial generis humani propa-
versari, sine irisîitià; et nisihaec tristiiia vini gationem et cum illà
relaies varias vitae, quse

liaberet parem dolori et ingratis sensationibus, connexae sunt, nedum ex hàc constitutione
non sufficeret : cura saepiùs lias impares esse peti possit argumentum adversùs Dei provi-

experiamur cogendis nobis, ut à pestiferis ab- dentiam, è contrario maxima sapientiac indicia
stineamus, Diminutio verô voluptatis ,
quaj continet. Ex eà pendet generis humani socie-
secundo loco propouitur , nobis niajorcui pro- las. Vinculum quippe socieiatis omnium ar-

crearet molestiara , quam alferunt illye sensa- clissimum in ipso conjugio est, quod ad spe-
tiones, de quibus insliluitur querimonia. Nam ciei propagaiionem initur; proximum est san-
satius plerùmque ducimus tolerare doiorem ,
guinis, quoconlinenturprimînii libcri, deindc

quàiu privari voluptalibus : vcrbi gratià, ctsi Iratres, postea sobrini et consobrini, dcinde
podagra acerbissimos dolores creet, lamen consanguinei : et hàc ralione, quia omnes ho-
nemovellet privari sensu tactùs et voliiptatibus mines sunt iisdem parenlibus proguali, unam
cumillo sensu conjunctis, ut illo malo libera- magnam couhciurjt familiam, et homo quisquc
rctur. Multi liomines oplimè sciunt cerlorum benè moratus humani nihil à se alionum putat.
ciborum comcslurâ se aucturos esse mala sua, Praiierea haec conslilutio cilicit, ut olllcia mu-
et lamen anleponunt voluptatem illam, quam
(1) « Si rhommc
pouvait vivre dans ce
experiuntur ex cibo et polu nimio, immunilali monde exempt de toute espèce de malheur, il
ab islo malo. Tandem sic licet argumenlari :
hnirail par s'abrulir au p')int d'oublier com-
Vei illa diminutio voluptatis erit majus malum plètement toutes les choses cclcsles et Dieu
lui-même. Comment pourrait-il , dans cette
vel minus, quàm molestia fj^uam experimur supposition, s'occu|)er d'un ordre supérieur,
ex ingratis sensationibus. Sin prinium, niliil puisque dans celui même oii nous vivons , les
sanè lucrarcmur por commutalionem : sin se-
misères (jui nous accablent ne peuvent nous
désenchanter des charmes trompeurs de celle
cundum , non liaberet sullicientem vim ad nos malheureuse vie'.' {Soiri'es de Saint-Pétersbourg,
inclinandos ad remédia malis prsescnlibus afïe- a" Entretien.) P. S.
5r.9 DE VEKA RELIGIONE. S40

lua liominum inter se sint plané necessaria, et statu, levissimam baberent utilitatem seu po-
sic arota inagis elliciatur liimiani goiieris coiii- liùs niillam : ad nibilum quippc inservirel,
munilas : lilii clcniin per ioiiga teiiiporis spa- {(luoniam bomines non possunt phiribus robiis
lia indigent parenliim ope, et parentes vicis- sinuil intendere) quàm ad eos abduccndos à
siin ope liliorum. Si singulas aetates vitae pai- rebns et oiliciis necessariis. Parùm etiam pro-
liculaiini consitleremus , invenii'nuis nnllam desseï vel poliùs obessct cognitio carum rerum
esse prorsùs œiumnosani et qua; non alleiat nuindanarum ,
qua; non conlerrel ad benè
varia conmioda. Int'anlia priniùm, curisci sol- ageiulnm et recta capienda consilia : verbi
liciludinis vacua est. Praiterea in praesentibus gratià, parùm prodesset scire quoi sunt mundo
hominum circuiiistantiis ad eorum vilain coii- astra, quie cujusqne magnitudo, qua;nam sint
servandain , cxcolondanuiuo necessaria; sunt omnium moluum naturaliuin principia : talis

artes piurimse : non eniin iilos ut caitera ani- scienlia nullum relinqueret locuni inqiiisitio-

inaniia vcstivit aiit arnia\it iiatnra; aul iilis nibus pbilosopbicis, qu;e sunt oblectamenta
omnia ad pasluni idoneum et copiosiiin praepa- olii. bumanarum
Obessel nuiltô magis rerum
ravit, aut animos disciplinis et scienliA in- amplior scienlia : om-
quis enim vellel babere
slruxil. Hinc provido consilio instiUilnn» est, nium sensuum suoruin inleriorum, omnium-
ut hominum soboles lenera et linbecillis diii- que cogitationum testes quasi oculalos omues
tiùs maneret, sednlà indigens eur.^, et disci- bomines? Quis vellet forlunas suas et fatalem

plinse patiens, atque antea variis iinlmcretur illum diem morlis seniper babere ante oculos?
artibus et scienliis, (juàm vires iniraclabiles Tollerctur uno verbo ex viiâ bumanâ spes
adipiscereliir. Senectus cùm iisdeiu morlalibus omnis, unicum in malis solalium et felicitalis
afferat viiae fastidiuin, morti préparât, atque magmim principium. Tolleretur nietus, quo
sic elficit ut sine multo dolore ex hâc scenâ avocamur à Hagiliis, si praevideremus quàm
rerura discedant, quani in aliâ aeiate tristiores benè succédèrent.
reliquissent. Parturientium dolores, et gra- Quod verô errores spécial, illi quidem qui
viora niala quse bas aHates varias jam comi- sunt voluntarii, in quos incidimus ex negligen-
tantiir, aberant 5 primaevo slalu, suiUque rê- tià vel temeritate, valdé fatales habent quan-
vera peccali pœnse. doque consequeniias, sed suni propriè peccata
Scpliinù, igiioranlia rerum niaximi momenti et mala moralia. Illi qui sunt nalurales et in
ad vitam benè instituendam labes est sine du- quos incidimus ex nalurae nostrae imperfe-
bio et pœiia peccati ignorantia autem rerum
: ciione parùm plerùmque minuunt felicitatem

non necessariaruni non tain nialum est, quàm noslram. Imô eadem causa qua; efficit ut mul-
imperfectio, quam velle abesse h crealuris ni- tarum rerum ignorantia utilis sit, eflicit etiam
miùm absiirdum esset. Quod cùm itasil, quem ut error, ignoraniiœ soboles, suâ utilitatc non
baberemus scienlioe gradum sobim determi- careat. Quàm benè provisum fuit, ut spe vitae

nare poiuil iiberrimum Dei arl)ilriiin). Doinde conservandae , spe recuperandae sanilatis, spe
verô error ex nostrâ ignorantia fluit, et easdein mutanda; lortun?e semper deluderemur ! Quàm
habet causas. Magna pars scientiae bumanae benè constitutum quoque est, ut aliorum ho-

nitilur testimonio liominum et in fide aliorum minum exierno habilu inclinaremur ad oflicia

posilacst, ut illa omnis quam de rébus civib- erga eos prœstanda, quai non prœstaremus si

bus, in ([uibus procsertini versanuir, iribenuis : I iiiieriores eorum sensus per.spiccremus ! feed,

jam veiô quanidiù in bis nos fallere polerint inquics, in rebuà multiserramus, qu% multùni
bomines, necesse est, ut simus deceptioni ob- removent nos à felicitale, multasque res igno-
Magna etiam pars scienii?e buniana; ni-
noxii. ramus, qiias scire multùra prodesset. Respon-
sensuum, qui nobis rerum so-
tilur relaiione deo illos errores reniovere quidem nosab ideâ

lummodô appareulias indicanl non ipsam , absolutx felicitalis, quam animo babemus com-
inlerioreni naluram. Sed res ,
quae naluris prebensani, noni removere ab illà felicitale

valdè dividunlur, easdcm baberc possunt ap- 1


quaî est propria praeseniis sialûs et ad quam
pareulias, in quo eliam casu fallainur necesse nali sumus. Neqne possunt iili errores expro-

€61. Al proteclô illa noàlra naiiva ignorantia et braii Dei provideutiae, nisi omninô miseram
errores involuntarii, qui ex illâ fluunt, nulla efliciant viiam hunianam, gioc uilà in aliâ vità

habent gravia incommoda, imô ulilitalcs mul- eompensatione.


iVam primùm earum rerum scienlia, qu;£
las. Octavô, quod verô passiones altinel, t di-

non sunt conjunclae eu m praesenti noslro ^ t cendum, inquii S. Thomas, quôd ill«, in
^1 DE PROVÎDENTIA DEI. 542

« quantum sunt praeter ordinem rationis, in- samus : atque in terra degentes, Domînum qui
c clinant &d peccatura : in quantum aulem in cœlis est videre cupimus, virtutemque desi-
« sunt ordinatae à ralione, pertinent ad virlu- deramus. Hàc ipsâ vilam tuemur, et cibuni
« tem. » Quôd verô animuni humanum sic potumque sumimus, et légitima liberorum pro-
perturbent et tanto rapiant ad illiciia irupelu, creatione genus propagatur. At irascendi vis
naturse nostrse depravatio est, non prinitcva socia data est rationi, ut inimoderatara cupidi-

ejus condilio. Necesse enim fuit, quoniam in tatem coerceai. Quoniam enim ultra posilos
eani conditionem devenire debeamus, in quà limites transilire illa contendil, iracundiam illi

nobis ad conservationem vitae niulta essent ar- puUum quemdam copulavit,


Creator, quasi qui
ripienda et prosequenda, ut naluralibus incli- eam retrahat, quando ultra quàm opus est

nationibus ferremur ad ea quae nobis utilia et progredi conatur : ac veluli calida frigidis qui-

salutaria sunt, et aversaremur noxia et lethi- dem sunt contraria, inter se tamen permixta
fera. Necesse fuit etiani cùm ad societatem teraperationem optimam efllciunt; sic cupiditas
quoque nali sumus, ut aliquibus vinculis con- et iracundia invicem admixtae mutuâ castiga-
jungeremur cum aliis hominibus. Atqui hoc tione optimam faciunt virtutis conimixtionem.

fieri meliùs non potuit, quàm naturalibus illis Est autera agendarum rerum penès rationem
inclinationibus et aversationibus, quas passio- visetpoteslas, ut banc coniineat, et illam im-

nes vel affectiones vocanius. Quam enim pas- pellal,vel illam inhibeat, et banc excilet. Sistit

gionera naturalem tollere velis ? num amorem enim nimiam iracundiam cupiditas, et iracun-

vitae eorumque quae sunt conservantia nostri dia rursùs inexplebilem cupiditatem castigat.

status, aut illas affecliones, quse ex illo fluunt? Haec autem perfectissimè geruntur, dura ratio
Sed necessariae sunt ad conservationem indi- babenas scitè moderatur. Quôd si molli ac lu-

vidui. Num cupidiiatem scientiae seu naturalem brico cupiditatis sensu delinita, vel cum ex-
curiositatem, quâ exciiatur aninius ad inquisi- sultante iracundia intempestive fines egressa,

tionem verilatis ? Num philanthropiam ? Num laxiùs quàm par sit babenas remiserit, illae

charitatem palrise ? Num paternos affedus aut quidem praeter modum, equorum instar fre-

pielatem filialem ? Num amicitiam ? Num com- nura niordeniium, excurrunt, haec verô vi

miserationera , aut alias, quae vlncula sunt tracta rapitur, risumque praebet spectantibus
societatis? Num angorem internum et pudo- cum opprobrio : atque ita pœnas luit, ut quae

rem post malè acta ? Num bonae famae et lau- sponte suà boc damnum subierit. Nam humanae
dis cnpiditatem, quà ad prœclara facinora Icges eos qui delinquunt pœnis coercent, et

ingenuus quisque stimulatur ? Num Indigna- Deus peccaniibus ignem inextinctum commi-
tionem ex malorum prospéra fortunâ sponlè natus est. Deus autem cùm sit bonus et justus,

subnascentem ? Manifestum est nullam ex lis abils pœnas non exigeret qui contra leges vi-

omnibus, quas veleres philosophi et iheologi tam ducunt, si iiecessariô delinquerent ne- :

revocabant ad àppetitura concupisclbilem aut que bominum sapientissimi ejusceraodi leges


irascibilem, indigitari posse, quae meliùs ab- unquàra tulissent, si comperlum illis fuisset,
csset h naturâ hominis. Sed omnes moduni non animi arbilrio humana facinora perpe-
suum praetergredi possunt et sacpissimè prae- trari. t

tergrediuntur ; hincque existit nimius suî amor, ConcludamuscumeodemThcodoreto: i Ila-

nimium pro palrià sludium, ambitio, iracun- que mala non sunt mors, paupertas, serviius,

dia, invidia, Iniemperanlia, avariiia, cacierae- a^gritudo, sed vocanlur à stullis mala; benè

que vitae humanae pestes. At haec vilia arbitrii autem uteniibus bona sunt. » Vide S. Thomam
crimina simt, non naturae primordia. t Veri- primae secundae quoes. 24 ; Carlesiura de Pas-

talem divinonmi dognialum, inquilTbeodore- sionibus ; Malebranche de Inqnisilione verilatis.

tus sermone 3 Therap. de Naturâ howinis ,


Objicilur 4° : Ex malo moriili. — Saltem
perdiscitc, corporis divinam plasmalionem, nuilo modo conciliari potest cum perfectioni-
animae naluram immortalem, bujiisque partem bus Dei uialum morale, seupravae creaturarum
rationalem afl'oclibus impcrantoni, et affectas inielligentium elecliones. Nam in hâcqurcstio-
ipsos naturae utiles ac necessarios. Nam et con- ne non possunt afTorri oaedom responsiones,
cupiscendi vis niilissima est, el huic opposita quae modo ailaia; sunt objcclionibus ex malo
irascendi facultassimiliter. Per illam siquidem defectûs et natur*. Mala enim imperfectionis
et divinas res appetinius, et coniemptis visi- et naturalia exrusantur, ex eo quôd sintnatu-
bilibus inlelJigibilia cogilatione animoquc ver- rales rerum appendices, vel pœnae, et utilitate
345 DE VERA RELIGIONE. 344
non careant; non item niala nioralia : nam nec lollendo libertatem, vel interponendo omni-
natuia lioniinisaul ejiis naluralis condiiio cxi- polcnliam suam, vel nuit:n)(lo bumani generis
git ut niiilo eligat , nec prava eloclio bonuin sialnin. El l'* quidem sublaUi penitùs libertate
univers! vei luiv^loruni auget. Uespondeo 1"
facile inlelligitur pejorem fuluram mundi con-
objeoiioneai hanc ex nialo niorali alleni qui- ditionern, tum respectu Dei, tum rcspeclu crea-
deni posse ad ostendendara hunianae mentis turœ. Respectu Dei, quia 1", sublalis agentibus
iiubec'llitaleni si res cerlissiniè exislontes,
,
llberis, nuindus universus mera macliina essel
providenliam ot maluni morale, conciliare ne- digito Dei duclilis, el, ul palet, muliùmaniiltc-
qiiirol : sed valdè ridicule atrerlur ab aiheis ad rei dignilatis suae. Quia 2°sublatà libertate nul-
lolleiidam Dei providenliam ob banc eviden-
:
lum essel Deum inter et creaturam fœderis et
tissimam causam,quia id supponil objeciio, amoris commercium nulla libéra graiiarum
,

quod lollcrp vult. Nam cùm nialum morale seu aclio quam tamen Deo gratiorem esse et prae-
,

peccalum sit liiiera legis diviuie bonœ aique stare omnibus maleria) lusibus facile sonliet,
justae transgressio, sine libertate in creaiurà,
qui memineril quantum inlerest inli^r puerum
et providenlià bonà el jusià in Deo, cogiiari palri blandientem el macbinam manu artilicis
nequit. Adeùque in bàc obcurissimà qua;stione circumaclam. t Taies servos suos ni ail S.
,

de mali moralis origine sine ullo causai noslroe Augustinus, meliores esse Deus judicavit, si
delrimenlo confileri nostram ignoranliam pos- modo
ei serviant liberaliter : quod ullo fieri
simius. Et habet Arnobius 1. 2 adversùs génies, posset, si non voluntate, sed necessiiaie ser-
i rcsponsionis nécessitas nulla est. Sive enim
virent, t et alibi percunclanli Evodio cur de-
t possumus dicere, sive minus valemus, nec disset Deus liberum arbilrium quod si non ,

« possumus, ulrumque apud nos parvum est,


accepisscl homo, non peccâssel, respondel :

t nec in magnis ponderibus ducimus, vel igno- « Salis causae est cur dari debuerit, quoniam
< rare islud, vel scire, unum soluni posuisse sine illà libertate bomo reciè non potesl vivere,
t contemi, nibil à Deo principe, quod sit no- et pœna injusla esset et praemium si bomo
,

« cens atque exitiale, proficisci. » 'À° Mala nio- voluniatem non baberel liberam : debuit au-
ralia sunl propriè mala defeclûs, et eorum tem et in supplicio et in praemio esse jusliiia,
possibilitas sequilur ex condilione bominnm. quoniam boc unum esl bonorum quic snnt à
,

.MnUiplicen» qiioque certissiniè babcnl ulilila- Quia 5" sublalis


Deo. i De lib. Arb. 1. i , c. 1.
lem : « neque , ut ait S. Augustinus , Deus creaturis liberis non adeô in adminislratione
( omnipolens, cùm sunimè bonus sit, ullo rerum elucerenl divinœ porfeciiones. Nam in
€ modo sinerct mali esse aliquid in operibus gubernatione rerum careniium liberlaie niagis
« suis; nisi usque adeù essel omnipolens el
elucere videlur polenlia, quàm sapieniia : Iltc
< bonus, ut benè faceret etiam de malo... mullô magis enitet, cùm lot agentibus liberis
< melius jndicavit de malis benefacere ,
quàm àdominio suo quodammodômanumissis et sus-
< mala nulla esse pcrmiitere. » Encbir. c.
pensopotentiaeexercitio, solà providenlià fines
11,17. asse(iuilur, eilicilque ut toi discordes volunta-
Al, inquies, congruebal bonilaii divina; mala les in bonum univers! conspirent. Praetcrea in
hœc impedire, cùm boc lieri facillimè poluerit
bàc adminislratione moral! elucenl sanctilas,
et sine ullis incommodis , idquc tribus modis. jusliiia, caueraqueomnia bisconnexaallribuia;
1° Si funeslum libcrlatis doi.uin Deus non con- quorum in falali rerum omnium el ferreà con-
cessisset. 2" Si omnipolenliam suam inlerpo- calcnalionenulluui indicium esse polest.
suisset , el voluniatem in se liberam à pravà Respcclu eiiara creaturae ,
quia 1" , sublatâ
eleclione continuisset. 5" Si mutato rerum liberiaie, cselerai praeclarissimce mentis nosirae
priÉsenti siaiu, homines inalium iransiulisset,
dila, el quidem non concessâ eis libertate, ut
nbi proecisis errorun) causis nibil occurreret,
jam supia in proœmio de Providenlià partim
qno ad ma!è eiigendinn moverenlur. Respon- de aiigi'lis dùrn ex altéra ea congorit
allirmal ;

doo, Deum (piidem impedire posse mala mora- negala) incommoda qui-
liliorlaiis boniinilius

lia, cl reverà impediisse in ^uperioribus creatu-


bus elitin superioribus creaturis negandam
esse ronstarel v. g., mundo universo diminu-
:

r.ii uin ordinibns (1) ; at non proplerea debuisse lain dignilalem, murales Deimi inter ol crea-
coniinere à pravis eleciionibus bomines, vel turam relaiiones sublaïas etc. Reverà dicen- ,

dum ex commun! senlenlià omnes angelos


non videtur auctor sibi eonseniire,
(1) Ibi liijero arbilrio doniito^ ips;>s in statu probalio-
CÙmex uni psiie admittil mala nioralia in su- nis seu viaiores primùm extilisse, aique nunc
pcfioribus ciealurarum ordinibus fuisse impe- fidelilalis suae praîmio gaudere. P. S.
345 DE PROY]IDENTIA DEL 346

dotes tollerentur : verbi graliâ, si intelleclum râ pares ,


quibus adhuc inferiores sunt molli
seu vini cogitandi haberemus sine liberlaio, et tamen Iaud;ibiles à summo Deo conslitutarum
vel nobis esset de eâdeni re perpétua cogiiaiio, reruni gradus. i Ibid. Tertullianusllb. 2 contra
vel séries cogiialionum necessariaruin perpé- Marcionem sic disputai : < Si enim boniini seniel
tua sese obtrudentium : in quo statu ceriè permiserat (Dcus)arbilrii poteslaiem et liberla-
nullus relinquiiur rationi locus , nec conse- lem, et digne permiserat , utique fruendas eas
quenier illis deliciis, quas ex Uberis inquisiiio- ex ipsâ instilulionis auclorilale permiserat;
nibus, ex inventis, ex incœplis, ex vitae nosU^ti fruendas autem quantum in ipso secundùm
raiionibus insiiiuiis, ex oralionc et coilocu- ipsum, id est, secundùm Dcum... quaniùmverô
lione hominum, etc., accipimus. Quia 2°. ca- in bomine, secundùm motus liberlatis ipsius.

rerenius etiani iliis voluplalibus interioribus, cl Qnis enim non boc praestet ci, cui quid semel
magis exquisitis, et niagis permanenlibus, quce Irui pricstat, ul pro animo et arbilrio suo frua-

virtutis praemia sunt : quie manifesté babeni lur? Igilur consequens erat, ut Deus secederet
fundanicnlmn in liberlale et sunt grali sensus à liberlale seniel concessâ bomini, id est, con-
recti exercitii nosiraïuni facullaïuni. Quia ô°, titierot in semelipso et praescienliam el praepo-
sublaià liberiate, careremus illà omni folicita- leiiliam suain, per quas inlercessisse poluisset,
te quam pariunt ipsae elecliones libéras circa quoniinùs homo malè liberlale suà frui aggres-
res etiani indifférentes; quse cerlè in vitâ maxi- sus in periculuni labereiur. Si enim inlerces-
ma est : nam si quis seipsuni lentare velit sisseï, rcscidisset arbitrii libertatem, quara ra-
inveniet illani vim esse Jiberiatis, ul graia no- lione el bonitaie permiserat. Deniqne pula in-

bis elliciat oninia quae eligimus ; elianisi ante lercessisse... Nonne exclaniarel Marcio: Do-
electionem essent maxime indilferenlia, imô miuum fulilem, inslabilem, infidelem, rescln-
etiamsi reverà mala sinl pbysica et babeant denlem quab inslituil! Cur permiserat liberum
dolorem adjunclum. Sic illius ope supra for- arbilrium si inlercedit? Cur intercedit , si per-
lunani tollimur et rébus adversis impeliii sola- misit? Eligat ubi semeiipsum enoris nolei, in
tium intra nos ipsos quaerere possumus ; nova- institulione, an in rescissione. »

que nobis proponere studia, quae oblectamento 3' Denique non necesse fuit ut Deus homi-
suo nccessarias in praesenli statu œrumnas nem aiibi coilocaret. Nam primùmqni hoc vo-
roultùm lenient. Innl, volunt omninè bominum ordinem non
2° Deus in suâ potentià média habet effica- esse; nam crealura ralionalis in cœlo posila et
cissima, quibus, prout vuit, flectere possit vo- in aliâ vil* conditione diversi esset ordinis ab
]untates libéras bominum. Al illis uii necesse bomine animali terrestri. Audiamus S. Augu-
non fuit , de quà re ingeniosè disputai S. Au- stinum de lib. Arb. 1. 3, c. o : < Site deleciet
gustinus de lib. Arb. 1. ô, c. 12 : i Naturas crealura, quae perseveranlissimâ voluntate non
igilur umnes Deus fecit , non solùm in virtute peccat, non est dubitandum, quôd eam pec-
atquc jusliliâ permansuras, sed eliam pecca- canii rcctâ raiioiie praeponas. Sed sicuteam lu
turas; non ut peccarcnt, sed ut essent oinalu- cogitalionc praîponis, sic eam crcator Deus
ra; universum, sive peccare, sive non peccarc ordinalione pra;ponit. Crede csselalem in su-
voluissent. Si enim rébus deessenl animai, qna; perioribus sedibus cl in sublimitate cœlorum.
ipsum fasligium ordinis in universà creaturà liabet illa sublimis perpeluam bealiludinom
sic oblincrenl, ut si peccare voluissent, infir- siiam, in perpetuiim friicnscreatore suo, quem
raaretur et labelactaretur universilas, magtium perpétua lenendùc justirue voluntate promere-
quiddam deesset creaturae ; illud enim docsset lur. Habet deinde ordinem suura eliam isla

quo remolo slabilitas rerum atquc connexio peccatrix, amissâ in peccalis beatiludine, sed
turbaretur : taies sunt opimœ et sanctae et su- non dimissàrecuperand;i;boalitudinisfacullale,
blimes creaturae cœleslium et supercoelestium quae profeclô superal eam, quam pcccandi per-
poieslatum, quibus solus Deus imperat, uni- peina voluntas lenel. [nler(|uam et illam prio-
versus autem mundus subjeclusest. Sine ista- rem permanentem in voluniaie juslitiae, baec
rum oiïiciis justis alqne pcrleclis esse univer- medietalem qiiamdam deiiionslral. quae prr-ni-
silas non potcsi. Item si deessenl, qu;c sive tendi liumilllalc alliliidinem suamrecipil. Nam
peccarenl, sive non peccarcnt,' nihil universi- ncque ab illà crealura, quam praescivit Deus
talis ordini minuerolur, eliam sic i/Iurimùm non solùm peccaliiram, sed rliam in peccandi
deesset. Aninuc sunt enim rationales, cl illis voluntate mansnram, abslinuil largilaiem bo-
superioribus officiis quidcm imparcs, sed natu- niiaiis smc, ut non eam conderet : siculcnim
547 DE VERA ItELIGlONE. 348

melior est vel aberrans equus, quàin lapis,


isam distat à praescnti qusestione. !•* Quia prae-
proplerea non aberrans, quia proprio nioUi soniia fdian istis circulis res necessaria non
et sensu caret; ila est excellenlior creatura, est : mater impedire potest ne illa intersilsine
quse libéra voluntale peccat, quàm qune prop- ejus interitu; sed liberlas contrarietalis perti-
lerea non peccat, quia non babet Hbcram vo- net ad statum hominis. Quaerendum est igitur

luutatem... Propterea jam non te niovcat, qnôd an matrcm bonitas excitare debeat ad fdiam
vituperanlur aniniî» peccatrices, ut dicas in occidendam, ne pudicitioc adeat periculum.
corde tuo : MeHus fuisset , si non essent. 2° Quia mater nialo fdiae nullum remedium af-

In suî eniin comparatione vituperanlur , dura ferre novit; nec ex illo, vel sibi, vel liliae, vel

cogitatur quales essent , si peccare noluis- familiae, vel palriae utilitatem aliquam arripere
sent. ) potest. Deus verô efficere potest et reverà effi-

Ex his omnibus palet solutio huic objectioni cit,utpeccalum sibi prosit ad manifestai ionem
quara proponit Cotta apud Ciccroneni, 1. 3 de suorum attributorum ut peccatori nisi voient!
;

Nat. deor. : i SI mcdicus, inquit , sciât eum non obsil aut eliam prosit, ciira per salutares
aegrotuni, qui jussus sit vinura sunicrc, mera- pœnas non tantiim ad primam sed majorem ,

cius sumpturum statlmque perilurum , magnâ perfectionem et feliciiatem illuni si velit per-

sit in culpâ : sic vestra ista providentia repre- ducat; ut toti civitali utile sit, cùm paucorum
hendenda, quœ rationem dederii iis, quos sci- inforlunium exemplo aliis esse possit quo in

veril eâ perverse et improbè usuros. » Mani- officio contincantur.


festa est isiius comparationis vanitas. Potest Ex iisdem principiis solvitur illa adeô nota
enim aeger sine vino vivere, imô et conva- objectio Epicuri, quam Laclanlius proponit

lescere. Al bomo sine ratione esse non potest. his verbis : « Deus aut vult toilere mala et
Nec minus distant peccare et perire.Veruni est non potest ; aut potest et non vult : aut neque
quôd nemo vinum suraere œgrolum voluerit, vult, neque polest. Si vult et non potest, im-

quo perilurum sciverit quilibeltamen prudens


;
becillis est, quod in Deum non cadit. Si potest

medicus œgro cibuni sumere permiltet, sine et non vult, invidus, quod aequè alienum à Deo.
quo cerlô perilurum novit, etiamsi febrim eo Si neque vult neque potest, et invidus et imbe-
sumpto auctum iri prœviderit. Sic Deus ratio- cillis, ideôque neque Deus. Si vult et potest,

nem bominibus, sine quâ homines non essent, quod solùm Deo convenit, unde sunt mala?
dédit, eliamsi quœdam inde mala oritura prae- Aut cur non loUit? Ex quatuor illis merabris
videret. Deberet ergo ratio comparari cum sumebant olim Manichaei et Stoici primum:
vil-^, mala mortalia cum morbo : proindeque si illi fingebant proptcr vim et potenliam mali

Deus rationem auferret, ne homines malè illâ principii Deum bonum non posse eflicere quod

uterentur, similis esset ejus qui occideret fi- velit. Hi verô voluntatem divinam frustratam
lium, ne segrolaret. At, inquies, bonilalis pars dicebant, incorrigibili naturâ materiae aut ani-

esset in parte occidere potiùs filium, quàm mx maleficae insitae in materiâ. Alii secundum
permittere ut insanabiliter decumbat. Si boc eligunl propter diversas rationes : iDeus in-
sit patris ofûcium, non est provisoris genera- quit Lactantius, potest quicquid velit, et im-

lis, « ad cujus providentiam, ait S. Thomas, becillitas vel invidia in Deo nuUa est potest ;

pertinet et boni productio et permissio mali, igitur mala toilere, sed non vult; nec ideô

ut non impedialur bonuni univcrsi perfectum.> tainen invidus est; idcircô enim tollit, quia

Eadem vanitas est omnium exemplum, seu olim sapienliam sinml Iribuit, et plus est boni et

à Manichaeis et Epicureis, seu nuper à Bayiio, jucunditaiis in sapientiâ, quàm in malis moles-

allatorum : hic verô in similitudine raalrisla- tiac. Sapientiâ enim facit, ut eliam Deum co-

milias praesertim delectalur,quae cùm ccria gnoscamus eam cognitionem immortali-


et per

sit filiam suam pudicitice jicturam facluram latemassequamur, (juod est summum bonum.
esso, si ceriis iliam perdilorum hominum cir- Itaquenisi priùs malum agnovcrimus, nec po-
culis et ludis intéresse sinat, lamen permitiit, leiinius agnosccrc bonum; sed boc non vidit

ne liliai liberlatem toilere videatur : banc verô Epicurus, nec alius, si tollantur mala tolli pa-

matrera cum omnes facile concédant impru- ritcr sapienliam, nec ulla in bomine remanere
deniem et in filiam reverà sub benignitatis virtutis vestigia , cujus ratio in sustinendà et
specie stfevam esse, ejusdem plané impruden- superandâ malorum acerbitate consislit. Igi-

liae et saeviiise Deum arguendum esse pronun- tur propler cxiguum compendium sublatorum
Uat 8ed haec comparaiio ob multiplicem caa- malorum, maxirao et vero et proprio nobi?
S49 DE PROVIDENTIA DEI 350
bono careremus. » Leibnilzius quoquc dicen- Objicitur 4" : Ex inœquali distributione prœ-
dum exislimal Deura mala tollere potuisse, sed miorum el pœnarum. — Jusla rerum adminis^
noluisse propler hancoptimara rationem, quôd Iratio postulat ut prœmia et pœnae dividan-
simul bona suslulissel, el plus boni quàm mali. lur promeritis. Alqui in adminislratione divine
Clericus el alii mullô nieliùs rcspondent , et boni aerumnis ssepè conficiunlur, dùm impiis
huic responsioni inliaerendum est, Deum po- alïlat forluna.
luisse mala lollere, sed non voluisse : quiaDeus Lnde Ovjdius ;

in dividendis donis suis creaturis nullam aliam


legem babet prœter arbilrium, ut supra dixi- Cùm rapianl mala fata bonos, ignoscite fasso

mus ubi de malo imperfeciionis. Si ad aliquid Sollicilos uuilos esse putare deos.

procreandum lenerelur bonilas infinita, lene-


Notus est etiam elegantissimus Claudiani locus
retur ad perfeclissimum, sed perfeclissimum
in Ruff. 1. 1 :
répugnai. Nécessitas ergo est, ut bonitas quam-
vis inlinila in aliquo gradu finito perfectionis
Ssepé inihi dubiara Iraxit seotentia nentem,
et felicilalis consistai. Sed eslne gradus ullus
Curarent superi terras, an nullus inesset
finitus, cui Deus adstriclussil? Maniiestè nul- Rector el incerto fluerent mortalia casu.
,

lus est. Ergo bonitas quamvis inlinila in quo- Nam cùm , disposili qusesîssem fœdera mundi
cumque gradu perfeclionis et felicitalis consi- Prœscriptosque mari fines, annique meatus.
stere polesl. Ergo in eo qui esl proprius bomi- Et lucis noclisque yices, lune omnia rebar
nqm in praesenti condiiione (1). Consilio firmata Dei, qui lege moveri
Sidéra ,
qui fruges diverso lempore nasei

(1) Gravis6ima ex maloniorali difficullas est Sed cùm res homlDum (anlâ caligine volvi
niultorum Jiominuin, praeviso liberlaiis abusu, Adspicerem , lœtosque diù (lorere nocenles
perdiiio ex quo adversarii coiicludunt vel
:
Vexarique pios , rursùs labefacta cadebat
Deuin non esse sapieniem, si, praeviso abusu,
Relligio causœque viam non sponlè sequebar
,
bon uni usuni, id esi, lineni non assequendura
Allerius, vacuo quœ currere semina motu
alqiie in bypothesi cognilà impossibiieni inton-
deril; vel Deuni non esse bonuni, si non in- Affirmai magnumque novas per inane figuras
,

tenderit bonum usuni iibcrlatis, saiulenique Fortunà, non arte, régi, quse numina sensu
honiinum. —Kospondeo Deuni inlendisse bo- Ambigao, vel nullaputat, vel nescia veri.
num usum, liberum essenlialiler, libertatis, ac
proindenonabsolulèjbedcondilionatèboniinum
saluleni. Ea igilur inienlio importât essenliali- Respondeo : Distinguo majorem : Jusla ad-
ler possibiiilaieni abu^ïis porrô possibili posi-
: niinistratio postulai ut prcemia et pœnse divi-
to in aclu, nil sequitur absurdi. Hinc videre est
dantur pro meriiisin statu llnali, concedo; in
in eo lotani esse quaesiioneni, ulrùm hujusniodi
statu probationis et mililiae, qui viaestadalium
inienlio sil boiia sapiensque, necne. Si prius
admiltalur, Jam cerlé non polesl mala fieri et slatum, nego.Esse quidem insequalem distri
insipiens per ipsum abusum, quem possibiiem butionem praemiorum et pœnarum facile con-
essenlialiler sup|)onil; posierius verô falsum
cedimus nonnisi serô Dei vindicta assequilur
esse facile evincerelur. Neque enim sapientiae, ;

neque bonilali ac sanclilali divinse répugnât, malos, quandoque in hâc vitâ nullaienùs; boni
Deum bomini date lii)erlaiem, quà concessà, é contrario propler ipsam suam virlutem malis
snuui islecrealorem glorilicare, mérita compa-
rare, assequi pra;niia possil, perire verô ne-
multis opprimunlur. Sed bœc forma regiminis
queal, nisi pessimè ipse sese perdere volue- cum Dei justiiiâ oplimè consislil, ob duplicem
rii. banc praecipuè rationem.
Insl. Majora mala quàm bona ex iibertnle
:

Primo. Quôd Deus utpole omnium supremus


sequnntnr, ciim plures sinl qui perçant quàin
qui saivenlur bomines ergo sapienlia; ac bo-
;
Dominus pro suo beneplaciio possit differre
nitalis eral ab iiujusmodi dono abslincre, si inalorum supplicium et bonorum praemia, si
beiis ad bonum generis btimani concedere li-
— id ad bonum aliquod conscquendum possit
bertaieni volnissiîl. Ucspondeo Nego con- :

80i|uenliam, qiia majora illa mala non ex ipsà inservirc. Hoc jus ipsis regibus et magislrati-
liberlalc, scd ex cjus abusu, oriuiilur, nonnisi- bus noslris non denegamus ;
si è re reipublicae
que prava; volunlali eorum ipsorum qui per-
sit differre malcfacloris supplicium vel bonaî
eunl hiinl iiupnlanda. Jusli aulem non debe-
bant maxiniis libeilalis commodis propler ini-
quas malonim disposiliones p.rivari. Deus à bushomincs jusli injuriam Deo per peccatum
ioilifui non debiiil carere gloriâ quam ex bono illaiam nui!i|iiàm ada;(|iiare possint,gloriaquam
libci t:itis iisii |i'r( ipit, ob camdom porcunlium illi pra'slanl, pcrmancl, alqiic Deus suam glo-

libriarn dcjuavaliorifm. Qiiôd si diccreiur fain riam liabelcxipso pr^ccalo, nempe manifeslan-
gloriam uno lanlùm peccalo deslrui, rcpone- do suam indulgenliam erga pœnitcni(;s, et in
remus negando, quia |licet suis virtulis acti- impœnilenies juBtitiam. P. S.
351 DE VERA KEL1GI0>E. 552

aclionis remuneralioneni , hoc régi liciium ARTICILUS III.

esse nenio nogabit. Ad absolvcndain ergo Doi


m: motivo, finibus, perfectione et methodo
juslitiam luodcralriccm imindi siillicil, qiiùd
dei providenti.*:.
aliqiiaiido malos capiet suœ iniprobilalis poeiii-

teiiiia et boni inveiiient pryeiuia virlulis; vc- Ql.estio prima.

nielque leinpus quando boiios non pœnilebil


Quo motivo Deus excitalus fuerit ad creandum,
dilali piUMn i : noc niali polerunt gloriari de
et qucm fiitem in agendo spectaverit ?
dilalo siippbcio ;
qiiandoquidcm Deus ipsius
Conrundiint s:epiùs iheologi el philosophi
morx el dilalionis in puniendo et remuneran-
moliviini divinarum operationum ad extra
do habeliit raiioncm. Secundo. Praesens nmn-
cum earumdem fine :[el ex duabus illis qu?es-
di coadilio postulai banc in^vqiialeni dislribii-
tionibus, quas tilnlus exhibel , unam valdè
tionem : nam priiuùm boniiiiiini condilio est
lequivocam elTecère : ex quo evenisse videtur,
stalus probalionis el niililiie, in quo ad exerci-
ut etsi reapsè sinl concordes, tamen in varias
taiioneiu virinlis oportel bonos viros moleslias
discesserint opiniones : v. g., quidam, inler
niullas perferre : oportel etiam nialos nli pro-
spéra Ibrlunà, ul probetur bonorum conslan- quibus pleclanliir mali, quasque non ita effu-
giunl, qiiani prinuini rcriim suadel aspeclus.
lia, qnandOque ad ulciscendam iniproboruni
Imô nullus cas sctdestus plané déclinât , si
hominum impietatem, ut iidem sinl illustria
|)erpetuas eoriim anxielales, dùm liberi sunt,
exempla in inlauslo exilu divinse ultionis. vilanique protugam penscmus.
2° Morbi. Nemineni latet morbos plerosque
Deinde verô divina justilia rerum bunianarum
ex culpà ulqnc conseetaria peccati oriri. In-
,

moderatrix lalis esse non débet quae oninia


,
temperaiitia sola eos jain lerè onines secum
slaiim deslrual, sed quae poliùs niundum importai. Inmimerabiles , itujuil Seiieca esse ,

conservet in condilione quà potesl optinià. morbos niraris ? coquos mimera, liinc eHaUim
vulgare Plus liowinum occidit esca qiûim gla-
:

Jam verè si Deussederet in tril)iinaii ad iVren-


diits. Quid verô de niorum depravalione, quae
dam nlliniim sentenliam, judiciumqui' a-quuin ul speoiei bumaniB crudelissima inimica ubique
diceret in bâc vilà, in onini aetate destnicret et semper habita luit !

3° Stiniuli conscientiœ mentisqne inquietadines


niaximam partcm generis buniani : cl qiiid
Omnis vera relicilas, id est, pax interna à ma-
simiie experireniur istius calaniitatis quœ in
ils penitiis exulat. Continué conscientiae acu-

diluvio conligit, si bic babitare nuilis liccrel leis veliil fnriis domeslicis crnciantur scelesli.

bonis. Cùni igilur Deus velit servare Mens eorum extra ordinem delicto projecia,
nisi
at(|ue à suà vilà, id est, à Numine disjuncia,
nmnduni, necesse est ul nialos vivere patiatur quasi membrum à suo loco avulsiim, multa
et id soluniniodô agal, ul legibus suis el judi- cerlè et dura paliliir. Foris auiem non parùm
eli.im vexantur quippe libidinosi ac iniprobi
ciisquanduque sevcrioribns coerceal boniimini :

suis babenas iaxanles cupiditatibus, plerùm-


perversilat ;:', Denique manifestum est juxta que olîendunlur ab omnibus, denique et op-
cursum rcruni ordinarium sine perpctuis nii- primunlur nec ullum iiaque sive in se, sive
;

in aliis, aut in Numinis ideà solalium liabent.


raculis exerceri non posse illani slriclissiniam
liinceorum in l'rovidentiam querelae seu bla-
justiliam : condilioneni qiioque generis Iiiiiiia-
spbemiae bine desperaiiones, etc.
;

ni illam non ferre ; lia (jiiippe vincidis aniici- E contra omnino viri probi ac pii pace in-
sanguinis cl coniniodoruin colliganlur terna Iruentes, serenaià Ironie tonspicui, suis
tiae,
in desideriis moderati, rariùs idcircô alios ex-
inler se boniincs, ul niali acerba pâli non pos-
periiinlur sibi advorsarios, muliùmque alinnde
sunt, quin in partem inforliinii venianl ctiani i levanlur in calamitale, in persecutionibus,
etc., recordalione i)ei, palris providi, optimi,
boni. Quae cssel, v.g., pars liquid;K vohiplalis
Iransilorios a'ternis praemiis dolores compen-
in parentis optinii vilà, qui sibi divino judicio
sanlis; imô et in pasiiis acerbioribus, vel rébus
ereplos cbarissinios liberos lugerei (t} ? in adversis tantà spe bealilicantur. Hinc isli
in quàlibet sorte constiluli, divinani provi-

Ilœc vera siiul nec inipediunt quin la- diMitiam agnoscunt, adorant et mirantur.
(1)
nieii, pr*t'Tmis?â futurà pr;esenliuin nialoniin Itaque res ila in niiindo coniponuntur, ut
conipensalione, non veroiuijusconipensatioiiis justi j im l'eliciores existant el mali infelicio-

ideoelspe. longe niajoreni bonorum siiniinam res, priiisquiim ntrique suani admodùm diver-

juslos niancre <le t'acto in liàe vità qu.siii ini- sam i<ortem in luturà vità subeant et quideni ;

quos. (juod triplici sub respoctu conslare vi- tam niiris modis, ul ne(|ue liberias, neque vir-
detnr, si nem])'; civilem pauiaruni aniinadver- lus. neque ordinis moralis quaelibet pars ali-

tanius iniliUitioneni, si morbos, si denique qiiid patiatur delrimenti, nec aliud quodcum-
stimu'os conscienliiK. (|ueineommodum sequalur!
r Civilis pœnanim instilutio. In socielate, in Deprovidenliâ in terris juslificatà vide potis-
nalurali proinde hominum statu, aperiè existil simùni egiegium opus D. de Maistre, inscri-
et esscntialiler civiliuni institutio pœnarum. ptum : Soirées de SaiiU-Pétersbourg. P. S.
553 DE PROVIDEiNTIA DEI 354
quos Estius est, negaiit dici posse Denm ali- fuisset Deus istà appeiitione ad creandum,

qiieni finem sibi proposuisse in condeiulo quod tamen omnes negant. Ergo.
miindo ;
quia, inquiunt, Deus perfeciissinius 2° Deus dici non potost excitatus ad crean-

est et nullius indigens; et sicnt efficientein dum crealurarum bonilate. Nam primùm anle
caiisam non liabet, ila nec finalem. Hœc opi- lihoram Doi eleciionem crealurarum bonifas
nio seu potiùs forma loquendi valdè dissona niilia est.Nimjbonilasabsolutaseurealisperfec-
est, nec salis abliorrel ab atliseorum sermono, lio aliqua ? Sed rei non existentisnulla bonilas
qui omnia proptor nullum finem lemerarià ac est absoluta, nulla realis perfectio. Num boni-
inconsultà aciione eniis SKterni et necessarii las relativa ? Sed baec sine existeniià concipi
constitula pronuntiant. Quid est agentem ca- nequit : et relative ad Deum inlinilum nihil
rere fine, nisi agere temerè el iiiconsullô ? extra se, nalurà suâ et independenler à vo-
Tamen manifeslum est iios llieologos nonnisi luniale divinâ, bonum et conveniens esse po-
verbis ab aliis diirerre, quia pcr (inem inteili- tesl. Deinde
Dens bonilate externâ crealura-
si

gunl non finem operis, sed molivum qiio Dcus rum incliriaretur ad operandum, onnies indis-
inclinatus est ad operanduni : falentur oienim criminaiim crealuras possibiles produxisset :

rerum à Dec creatarum esse aliqucm finem ,


nulla est ratio, cur crealuras aliquas discrimi-
gloriara videlicet Dei ; fatenlur etiam inter res naveril, cùm omnes œqualiier babeant illam
creatas aliquas esse, quœ condit;B sunt pro- objeciivam bonitalem , quâ Deus inclinatus
pler alias, v. g., solem ad illustrandas lumine supponiiur, Denique cùm bonilas crealurarum
suo planetas. Nos -ergo adhibiiâ disiinciione sit respectu Dei res exlerna, bùc referri pos-
staïuemus ciim Estio Dec nuiluni fuisse mo- sunt omnes modo allalœ rationes , quibus
livum nalurale agcndi ad extra ; deinde verô eflerimus gloriam exlernani non fuisse divina-
cum aliis, Deum libéra voluniale ad agendum rum operationum motivum.
determinalum sibi proposuisse finem , v. g, 5' Proptor easdem rationes nulla concipilur
gloriam suam et créai urarum bonum. in Deo anle liberam voluntatis delerminaiio-
iicii), benevoleniiœ inclinaiio erga crealuras
Propositio pui.ma.
scu naluralis appelilio.
Nec gloria Deo ex universilate rerum redunda-
4° Restai ergo quôil dvina volunfas libéré
titra, ut quidam putant, nec bonilas creatura-
sese delerminaverit ad operandum ad extra.
rum, nec inctinatio aliqua benevolentiœ ercja
Nam nulla causa dislincla à voluniale fingi
crealuras, aut aliud quodvis motivum, Denm
poiest ; et cùm nnllani babeant crealuroe, dura
imputit ad agendum ad extra : sed Deus
SMut po-sibiles, boni'alem, nec absolutam, nec
seipsum libéré determinavit, et volendo crea-
relalivam, neccsse esl divino fiant bonae decre-
turarum existenliam, eas fecit et bonus et (jru-
to. Alque reverà existeniià perfeclio est ab-
tas sibi.
soluta et caelerarum fundamentum : earum-
Probatio. — 1'' Gloria ex universilate ic- dcm conformitas cum divinâ voluniale caete-
dundalura non potesl dici molivum, quo Dcns risque ejus atlribulis, bonilas etiam relativa
ad agendum deierminalus fuit. N;ini gloria est, quara ulramque crealione acquirunt. Tan-
haec est res externa et advcniiiia. Atcpii Deus dem Deus volendo concipilur eas sibi gratas
à re externâ ad agendum movcri noquil : qui faccre et in se quamdam earum volunlariam
enini delerminalurad extra, pendet ab eâ re ii
appelilionem exciiare : dùm enim erant lan-
quâ dcterminaUir, passive se habel, agilur, lummodô possibiles, nullamqne liaberenl bo-
non agit. Qua; omnia de Deo afiirmari ne nitalem nec absolutam, nec relaliv;\m, grala;
queunt. Deinde verô eus sibi sufliciens, nul- ipsi propriè esse non potuerunt : sed cùm vo-
lâque re indigens niliil diversnm à se a|)pelit; lendo ipsis existenliam deslinaverit, propler
cùni ipsa alicujus rei appelilio indigcnliam bouilaiem lum absoliiiani, lum relalivam dili-
significet. El propterea tali enli indiflcrens giinlur (1).
esse débet, cujuscumque rei finitï; et exlerna;
existonlia. Sed gloria ex universit;ite redund.i- (1) Qui quaîrit, quarc Deus volueril mun-
dtini faci'rc, cai:s;un (piarril volunlalis Dei. Sed
lura, res est finiia cl externa. Denique, si esset omnis causa rliiiitMis o^l oinuc aulenielliricns
;

in Deo aliqua gloriae appelilio independenter à majiisosl, <|uàm id (|iio(l cliicilur. .Mliil aiilem

liberA volunlalis deleriiiinalione, esset illa ap-


majus est V()lnntal<; [h'\. ejus cau~a Non ergo
(jiia'rcmla est. S. Civ. Dei c. "IS.
Aiig. 1. de,
pelilio naluralis, cl idcircô xtcrna cl ncces-
Deus vull lioc esse propler hoc, sed non pro-
saria , et consequeater ab œterno excitatus pler hoc vult. S. Tbom. pari. prim. q. 19.
5S( DE VERA RELIGIONE 356
Objicies 1° : Si ab effectis suœ omnipolenlia; Ab hujus qiiaestionis solutione pendet etiam
et decrelis siiae volunlalis nihil gloriai Dcus ox- illa omnium aliarum sinùlium : Cur Deus ci-

pociaverit, quo excilarelur adres croaiitlas,cur tiùs non creaverit ? Cur prœcisè in liàc spatii in-

creavit ? Ciir non otiosus niansil ? — Ilespon- finili (si quod sil) parte creaverit ? Ciir ptiira

deo non plus aflorre Dco niolesliae volunlalein enlia nun produxerit ? Vel cur alias dotes crea-
creandi, quàm olium : proindc ad velleet non turis non addideril ? Responsio generalis haec
ve!Ic prorsùs indiflerens Deus fuit. Tarn igilur est : Quia noluit.

quœri potest cur non crcaveril , (luàin cur


Propositio II.
creaverit , atque propler Iianc indillerenliam
snnimè liber inteliigilur, ulpole qui nullo niodo Divinarum ad extra operationum finis est vel

naturâ înclinatus, potest agere vel non agere. gloria Dei (1); vel bonilas divina creaturis

Objicies 2" : Nullo modo inlclligitur quo- communicanda (2) ; vel divinorum altributorum

modù ens aliquod possit sesc ad agendum de- cxercilatio; vel Dei perfectionum in creaturis

terminare nullà causa, nuUà ralione inclina- expressio (5).

lum. — Distinguo antecedcns : Non concipi- omnes formse loquendi probanlur àgra-
llae

nius moduin quo ens aliquod seipsura déter- vissimis aucloribus tum veleribus, lum re- ,

minât ad agendum, seu vim iilani determina- cenlioribus; et reverà eôdem omnes redeunt.
Iricem, conccdo. Non concipimus rem ilaesse, Nam expressio Dei perfectionum ad extra, est
nego. Falemur quidem nos uullam habere ipsa exercilaiio suorum altributorum; volunlas
ideani claram potentiœ seu vis suî niotricis et verô exercendi sua allributa et communicandi
aclivae, nec modum quo sese exerit intelligere ; suas perfeciiones, quid aliud est quàm divina
sed esse enlia praedila lali vi certù scimus : bonilas ? El denique gloria Dei , in quâ re po-
quia certô novimus progressum inlinilum in lesi consislere, quàm in dicta altributorum
causis (sse non posse, et consequenler sis- suorum exerciialione velsuarum perfectionum
tendum esse in aliquà causa , qua; vim babeat in creaturis expressione, alque illa compla-
sesedeterminandi. Quàm multasunt bujusmodi ceniia (}uai bine in Deo enascilur ? Sic cerlè
quse negare non possumus, elsi quomodô sint meniem suam explicavil Mallebrancbius, quem
non inielligaraus : scimus lucem à sole deri- calumnianlur Baylius et alii benè mulli , dùm
vatam nervorum pulsatione sensaiiones lumi- slupidam et ridiculam illi Iribuunt opinionem ,

nis et colorum excilare ; scimus men»bra nos- quôd Deus egeril ex vanà gloria, ad aucupan-
tra cogilatione vei desiderio moveri, al quo- dam famam et existimalionem bominum, quam
modô id liai nullo modo concipimus. Forlassè senleniiam è contrario confulat in dispulalio-
si qui penilùs rem banc expendere velil , in- nibus meiaphysicis.£«/re^ tnetapli. p. 349.
veniei nos non clariùs apprebendere, qui ali-
Qu.ESTiO II.
quid ab alio moveatur, vel quoquo modo aûi-

ciatur, quàm qui seipsum moveat et alliciat :


An providentiœ divinœ systema dici possit per-
fectissinmm.
sallem mullô dilliciliiis inielligitur quomodô
motus vel cogilalio esse possit sine piincipio, Velorcs omnes pbilosophi Platonici, et Stoici,

quàm quomodô ab agente incipiat. Faiiuul nos et alii asseruisse videnlur mundum bunc cum
in bàc parte entia corporca inter qua? versamur, omnibus suis imperfeclionibus atque malis esse
quœ exempla nobis passionis exbibeni , actio- lamen perfeclissinmm; eorum omnium men-
nis verô nuila; at si nuUa essent corpora, et iem expressil Balbus Stoicus apud Ciceronem,
cum mente noslrâ, ejusque inlerioribus fa- 1. 2 de Nat. deor. bis verbis : « Ex iis naturis,

culiaiibus conversaremur, nescio an non ob- quae eranl, quod eflici poluit optimum, efle-

scurioressel cogilalio passionis, quamaclionis. Universa propter semclipsum operalus


(1)
Hoc certum est nullani esse posse passioneni est Deus, Prov.Ui; in laudem gloria: suae,
S. l'uutus.
sineaclione et multô obscuriorem esse cogiia-
(2) Bonilate Dnis praestabal bonus invidct ,

tionem, quomod) voliliones mentis sinl nal3C nemini. ll;i(|ue omnia suî simiiia generavil.
ex impressionibus exlrinsecùs acceptis, quàm l'iaio in Timœo. Ikec juslissinia nmndi cou-
(Icndi causa fuit ul à Dco bono bona opéra
quôd sinl nalurse cujusdam per se aclivre ope-
,

fieront, fs. Aug L 11 Conf. c. 21.


raliones (l).
(5) Salis liquet quôd inioitu primariae et
(1) reverenlià, videtiir naluraliiis di-
Salvà universalis ralionis liominem Deus creaverit
cere Deiim ses»- hhi-vi- dotciiniiiàsse ail crcan- ob seipsmii, siiarn(|ue et boiiilaiem el sapieu-
duni ex nioiivo non nécessitante, pelilum à tiarii, quam facile in omnibus perspicias. Atlie-
li ne contingente ad quem créa vil. P. S. || nageras de Resurrectione e. 11.
557 DE PROVIDENTIA^ DEl. 388
clum est. Doceat crgo aliquis potuisse melius. physicis et moralibus esse tamen perfectissi-
Sed nenio unquàm docebit : et si quis torri- mum neque Deo licuisse condere perfectior
,

gere aliquid volet, aut delerius faciet, aut id rem proindeque aut Deo fuisse temperandum
;

quod fieri non poluit desiderabit, j Quidam à creatione, aut mundum hune, utinoue est,
eliam Ecclesise Patres, qui Platonis philoso- condendum fuisse. Sed inter hos magna exti-
phiae addicli fuerunt, docuerunt niundum tit contenlio, unde repeienda sit operis divin!
hune perfeclum esse (1) non eo quideni sen-
; perfectio : alii cum Leibnitzio mundum hune
su, quôdDeus perfecliorem creare non possit; ratione perfectionis suae absolut», et indepen-
sed quôd partes respecta totius sic aplae sini denter à viis simplicioribus, ordinem esse inter
ut meliùs esse non potuerint. Tlieodoretus qui omnespossibiles prorsùs optimum arbitrantur,
majorem operam quàm alius quisquam posuit neque posse tolli malum quin simul tollalur
in illustrandà et defendendà Dei providentià et bonum. At Mallebrancliius ordinis hujus
expresse probat Platonicorum docirinam (2). perfectionem summam ex duplici fonte repetit :
Cùm Baylius in Diclionario suc historico- nempe primùm à viis generalioribus et simpli-
critico multa adversùs providentiam Dei ex cioribus , quibus in condendo mundo Deum
consideratione mali physici et moralis dispu- usum esse asserit : magis dignum fuisse Deo
tâsset, hoc sibi negotii dari crediderunt pra;- statuit illum mundum prse cœteris omnibus
clarissimi philosophi recentiores, utreligionem eligere, qui via simpliciori creari , conservari
contra illius hominis objectiones vindicarent ; ac gubernari poterat; etsi magis abundaret
neque aliam tuliorem viam ingredi posse se vitiis, quse ex ipsâ legum simplicitate procédè-
multi putaverunt, quàm si absolutè pronuntia- rent. Secundo ab incarnatione Verbi divin!,
rent mundum hune cum omnibus malis suis quœ mundum ad eum extulit dignitalis et per-

fectionis gradum, ut dignus essetin quo con-


(1) Justitià summi Dei
factura est ut non
dendo et administrando Deus occuparetur.Cla-
raodô sint omnia, sed etiam sic sint, ul omnia
meliùs esse non possint. S. Aug. /. de Quant, rissimus King in ingenioso opère de Origine
animœ. Quidquid tibi verâ raVione melius oc- mali ab utroque in multis discessit : summam
currerit, scias fecisse Deum tanquàm bonorum systematis mundani perfectionem repeiit ex
omnium condilorem, idem /. 3 de lib. Arb.
c. 5, Aut verô usque adeô decipiendum est ut
convenienlià ejus cum voluniate divinà, et ex
homo videat aliquid melius debuisse, et fieri eo quôd nulla pars mutari possit nisi in déte-
hoc Deum vidisse non pulet aut puiel vidis- :
nus; quod sic conficit : Si aliqua pars mundi
se, et credet facere noiuisse, aut voluisse qui-
melior effici possit relative ad tolum id Iriplici
dem, sed minime noiuisse. lAcmc.AdveT.legis ,

et proplietarum c. 1-4. Necesse est omnia, (ime tantùm ratione fiet: Velaugendo numerum in-
Dei providentià liunt, secundùm rectam ratio- dividuorum in aliquà parte existentium ; vel
nem et opiima et Deo dcceniissima fieri, et ita
ut nequeant meliora fieri. Damascenus de or-
majorem inducendo specierum varietatem vel ;

tliod. Fidec. 19. inlendendo sensus et appetitus animantium,


(2) Post haec quorumdam refellit insaniam Alqui qui harum mulationum consequentias
(Plolinus)qui quasdam umndi particulas repre-
in hâc tellure noslrâ perpcndere velit, inveniet
hendere conabantur, sicloquens Totum enim :

quoddam fecit, omni ex parte pulchrum et sibi plus incommodi ex illis esse oriturum, quàm
sulliciens,amicum sibi suisque pariibus, tum commodi : et per analogiam idem de cîeieris
principalioribus lum minoribus, tanquàm ipsi
omnibus pariibus concludit. Non negat tamen
magIscongruentibus.Quiergo à pariibus loluin
accusât, hiijussuae accusatlonis causa insulsissi- hic auctor quin Deus infinitos alios mundos
mus est. Nam et parles considerare oportel ra- eodem sensu perfectissimos creare potuerit.
tione tolius, ulrîun sint illi consona; ac confor-
Cùm lofa hsec quaestio metaphysica sit et
mes: et qui tolum considérât, non ad minutio-
res quasdam parles respi( cre débet. Hoc ruhn noslrum inlellectum superet, quid nos de illâ

non sii mundum reprehendentis, sed quxdam senliamus brevissimè aporiemus. Dico 1" mun-
illorumsoorsùm capienlis; utsiquisex loioani-
dum hune esse perfectissimum ratione illius
mali crinem inspiciens, imosque pedum uugucs,
loMim homiiiem, propè divinam visioncm, finis, quem Deus sibi proposuit ; sallem assert
non curet inspicere Quando igilnr quod non debere alium perfecliorem esse possibi-
faclum est, univcrsus est mundus, qui liunc lem. Nam hic finis est gloriae Dei et perfeciio-
comlonq)labilur diconlom forlassù audiet
, :

nis ejus manifestalio. Dico quoque esse perfe-


i Deus mo fecit cl ego inde S4un factiis ex
;

animanlibus runclis perU'cius, meipso polcns nissimuin raliono mcdinrnm ad hune finem,
miliiqno sulliciens ot rci nullius indigensquo- :
Nam juxla noslrum cotK ipiondi nutdnm sa-
niam me
sunt omnia, el plaiilse, et animan-
in
pientia posita est in eleclione mediorum aplis-
lia el generura omnium nalura. » Senn.
Therap. simorum ad fines suos consequendos ; isquQ
359 DE VERA RELIGIONE. 360

parùm prudenter agere censetur, qui relictis consideretur, non erit perfectissima absolutè ,

nicdiis mugis idonois, iis ulitur, qiice sunl mi- cùm pars non possit habere perfectionem

nus idonea verbi giatià, si ([uis :»d solcrliae


: totius, et concipialur tolam constitutionem

su3espécimen machinam, cum luagno siim-


,
perlectionibus novis perpétué amplificari : sed

plu, valdè composilam faceret, ad obliiiondum si consideretur cum onmibus suis partibus et

finem ,
quem assequi pdluissel simplici rolâ et omnibus suis evolutionibus, uti mundi idea

sine sumplu; rideremus ceriè illiiis ariilicis exisiit in monte divinâ, erit perfectissima, tum
imperiliam sic liaud scio an non jure deside-
: ratioiio glori* Dei, cujus est aeterna, immensa
rarenius in opère Dei sapienliam , si linem et inlinita cxplicatio, tum rationc bonitatis

suuui quaireiet per média minus apla. 2" Elsi seu perfectionis communicandae creaturis.

Deus necessi une morali UMieaUir ad prosc- Erunt quoque partes perfcctissim* relative ad
quendum linem optimum, nompe gloriam suam, totum ordinem ,
quia quamvis non habcant in
ei ad assumenda média ad iiium finem apiissi- se summam perfcciionem , sunt tamen partes
ma , lamen cùm iile finis, (jui specie est in di- sy tomatis optimi, cujus indefinita perfectio

vinâ aclione nocessarius, cjradii, ul ita loqnar, est.

sil arbilrarius, quippe Dt.'us lenelur ad mani- Verùm quamvis Deus sensu exposito syste-
festaiionem suorum allribulorum, sed non ad ma perfectissimum condere voluerit et indefi-
inliniian» manileslalionom quaî est impossi- , nitam gloria; suye manifeslalionem sibi propo-
bilis. Si ad finitam lanlùm ,
quandoijuidem in suerit, tamen initium systematis huius perfe-
finito innimieri gradus sinl et nullus summus ctissimi ab aliquo gradu finito perfectionis su-

existât, solum Dei arbiirium, in quo gradu et mendum fuit, ibique erat locus arbitrio. Qua-
qnà mensurà manileslaret sua altnbula , deler- propier calcuiis omnibus subductisvidetur ad-
minare poluil. Sicqiie ex finiiim possibili mul- haercndum esse huic principio, quôd si Deus
lipliciiaie et varieiaieinlelligimiis mullos mun- en andum liber etiam fuit circa
liber fuerii ad ,

dos possibdes esse, eosque onmcsreverà per- majorem vel minorem operis sui perfectionem :

fectissimos hoc sensu, quôd in omnibus Dei si non omninô manifestare attributa sua po-

gloria oblineatur per média oplima. ô" Dico tuit, nullain creaturis tribuere perfectionem,

confulari non posse argumento h posteriori ve- et ex solo arbitrio id fecerit : cerlè arbitrium

leres et recentiores philosoplios, qui assorunt solum figere po:est limites, intra quos in exer-

mundum hune esse absoluiè perlectissimum , citio suorum atlributorum et bonorum dislri-

si per mundum inlelligasordinem butione sese conlineat.


infinitura et

îElernuni rerum omnium pricterilarum cl fu- Annotatio , auclore P. -S.

turarum, qu* ab Sbterno luit, est, et eril di- In hoc arliculo 5, satis subliliier quandoque
vin* complacentiae objectum. Quia dicere disserit auctor de motivo, fine, et perfeclione

possunthujus inmiensi ordinis nullos limites creaiionis; neque omnia aequé nobis patent.
esse, Deum novas res cum indefiniià varietate His igilur abipso dictis, non abs re erit sequen-

scmper produt-ere et tolum systema, saltem tia addere, velut appendicem de Libertate Dei

rerum spirilualium ,
perpeluô in slaium pro- circa Optimum.
gredi perfectiorem et ire de virlule in virlu- Miiltùm inter philosophos ea qu;estia, anr

tem. Si talis csset reruu) conslilulio, iiitclli- Deus sit liber circa optimum ad extra produ-
gilur nullum datum perfectionis aclualis et cendum, agiiata fuit. Sed primùm in hàc cor»-
fixae stalum, cum ilià esse conq)aran(lum , id troversiâ duplex optimum distinguendum esse
est, esse omninô perfeclissimum : tum respec- nobis videtur.
1" Optimum absolutnm quod ita omnium op-
tu Dei, cujus gloriiC in hàc hypolhesi indefi-
nita est manifestalio ; tum respect u creatune, timum foret, ut nihil perfeciius in eodem gé-
quia nulla est rationis compos quae non satius nère existere posset.

duceret in hâc depressà mortalis conditionis


2" Optimum relativiim, quod ita se habet re-

sorte exordium existentiai capere, si per omnes laté ad nos, ut quamvis essetaliquitl in codent

lemporum periodos nova inlclligentiae et la:li- g<'nere melius reipsà, nihil tamen perfeciius
tiae incrementa capere dei)eret; quàm nasci ratio nostra evidenler posset excogitare. De
in quocumque dalo giadu perfectionis stabiiis uUoquc auteiu seorsim dicendum.

et nulliuscapacis incrcmonli.Juxlahanc ideani


§ 1. De Optimo absoluto.
universilas rerum si in aliquà a-.lale infinil*

su» duraiionis spectetur, vel si per partes u Utrùm muDdus prsesens sit omniui» optN
561 DE PROVIDENTIA DEI. 365
mus nemo honiimini argtimcntis ex ipsins CaMori fcrè omnes ]>hilosophi Deum ncqiie
nmnJi conslilutioiie dediiclis (iciiniic valet, ad creandum, ul sequilur ex Leibnilzii sysle-
quia niinirùin id Uiin opliaii niuiidi luin pr.T- niiilo, neque ad opiimum criandum mundum
scnlis gcneralem cl perleciam nolionem, duo (onori, ul ailaperlè uterqne philosophas, dc-
vidclicet iiobis impossibilia, requirercl. Iniô fendunl. Quibuscum silsequens
eaïudem obnoslraiu iguoraïUijni honiines prœ-
PROPOSITIO.
viam liatic aliam qujLSlionem , an possibilis sit

niundus absolulè oplimus, inlrinsecis et di- Deus est liber circa optimum absolulum
reclis arguiiieniis solvere impares esse vi- creandum. — Prob. 1° gencralim. Deus pcr-
denlur, feclè sibi sufficiens , nulhilenùs perficiiur ex-
Ilorum lamen solulio, si dari posscl, nos- tornà suarum perfectionummanifeslalionequà-
Iram pritsoutcm quaeslionem non altingcrel. libet, eliam in oplimo creando : decrelum au-
Id enim tanlùm quicrilur an Deus poluoiit ab lem vel de non creando, vel de creando opli-
oplinio creando abslinere ? quam quseslionem mo, vel eliam de creando minus perfecto, iii

ex diclis videre esl nonnisi ralionibus uiela- Deo arguil perfeclionem, nempe liberlalem.
physicis deliniri posse. Plcnaesl eigo et absoluta ratio cur Deus libé-
In iilà aulem dispulatione Leibnilzium prai- ré qucm voluerit mundum edideril.

serlim et Mallebrancbium adversarios babe- 2° Specialiter conlra Leibnilzium. Ilujns


mus, quorum sysleniaia brevi sermone expo- pliilosoplii senlenlia liberlalem Dei, quam ta-
nenda sunt. men nobiscum adniillit, penitîis evcllit. Nam-
1° Sente.ntia LticMTZd. — Celeberrimus que, juxia Leibnilzium , mcliîis non assumere
iUe Germaniic philosoplius contendit Deum quid irralionabile in Dio fuissel : porrô Deus
semper in agendo rutioiie sufficienli nioveri , ac essenlialilcr porleclus absolulè necessariô re-
proinde in eligendo semper ad melius deler- j cil irralionabile; ergo necessariô absolulè
minari, eamque agendi raiioneni pcrfeciù sa- Deus et creavit, siquidem ex Leibnilzianâ sen-
pienlis esse dicit. liinc concludil Deuni ad lenlia melius cral creare quàm non crearc, et
mundum omnium opiimum eligendum suà sa- optimum creavit.
pieniià fuisse necesbilalum. Non ideo tamen INec dicat Leibnilzius eam necessilalcm de
divinam labefaclari iibeitatem censet Leibnil- necessitale morali esse inlclligendam , quse
zius, eam videiicci necessiiatem de morali, cùm non impediat quin actus non elcctus in
non aulem de neccssilale metaphysicà, seu se possibilis sil, liberlalem non labefactal; imô
absolulà inlelligendo. Imô, jr.xla ipsum, non liberlalem consliluil sapienlis. NauKjue liber-
aliier sapicniis liberias concipeiclur. Quibus tas, vcra et mcriiô eo nomine appellata, essen-
posilis, sic ratiocinai iir : lialilcr requirit ut eligens verè et eflicaciter
Itifiniii numéro niundi sunt possibiles. Unus acium omissum eligere, et elecium cm'tlere
aulem cccleros suà excellentiâ prajcellit. ISun- anteccdcnlcr poluerit. Ilaquc nécessitas niora-
quàm enim Deus inler acquaies mundos, deli- lis vel solùm de majori cliUicullate est intelli

cienle ratione sufficienli, poluissot eligere. Al- genda, ut par est, et minime Leibnilzii opi-
qui Deus cerlè et inliillibililer, vel necessariô niuni favct, vel de verâ necessilate, et tollit

necessitale morali ad eum prœccllcnlem seu liberlalem , ac proinde ab i])Somel Lcibnilzio


omnium opiimum eligendum suà sapienlià fuit (Si rejicicnda,

induclus. Alium eli;;,cre , non solùra absquc 5° Specialiter conlra Maliebr.Tncliinni. Con-
ratione sufficiente, scd cl contra rationis con- tendit nobiscum egregius ille philosoplius
silium agere fuissel : (juod in homine sapienle, Deum libéré sese déterminasse ad creandum.
et à fortiori in Deo inlinilè perfeclo répu- Ergo, juxta ipsum, Deus non lenetur ad suas
gnai. perfectiones manifcstandas. Ergo à fortiori cas
:
2° Sente.ntia Mali-euuancuii. — Clarissimus in maximo gradu manifeslarc non lenelur ;

noster pbilosopiius, Deum , in bypolbesi in quà ergo, etc.


sese ad creandum (bîlcrmincl, ad opiimum te- Sed, inquit, enlis sai)ieniissimi est melius
ncri propugnat. Ualio prîccipua est quia opus anlcponere; ergo, etc. — Rcsp. : Disl. anle-

opiimum solùm ente sapientisâimo dignum ced. Anleponerc in appreiiatioiie , conced.;


ccnscri débet quia insuper Deus cùm suam
,
in dclerminalioiie, neg. Id est, enlis sapieritia-

ob majorem gloriam ag,al cam nonuisi ex opli-


, simi est niajiis bonum melius in sejudicare;
mo percepil op re. sed 1(1. m eus opus minus perfcclum elij'ere

711. n. ly.
ses DE VERA RELIGIONE. 364

poiest, si perfeciiorc non iiuligcat, noc pcr- Icvolvalur et gubernetur, an non volunlatibus,
ficiaiiir. ul aiiinl, particularibus Dcus sine aliquo certo
tj -2. De oplimo rclativo. lenore cuncla innnediatc producal. — Respon-
Dcus nd opiinuim relaiivum lenelur. Prob. deo nulluni dubiuin esse dobere, quin Dcus
agat juxta leges natnrales \° quia nisi cuncta
Si Dcus non lenorctur ad optinuim rclalimm, ,

poluissel igitur ila inundmn iiisliluore, ul sic procédèrent, nulle modo esse posset in

juxla noliones ordinis ab ipso Dco nol)is in- creaturis prudentia,sou consiliuni, nullae scien-

ditas, perfecilorem concipore, opcraqnc in tia; cl artes , nulia industria, nulla ccrta ratio

gcncrc pcrfecliori quàni ipseniundiiscflingere instituendaî vitae, nulla stabilis inetbodus vel

posscnius ; adcù ut noslra^ idea; do ordine corpnruni ciirandoruni, vel nnimorum perfi-

omiii rolalionccuni ordine prxscnli dcslilutaî, cicndoruni : qua* onniia nianiCcslissimè pen-

nuilalenùscx opcribus Dei exercitium ac evo- dent ex conslantiâ Icgmn , (piâ liai, ul calculos

lulionem babercnt, magisquead divinuni opus inire possinnis, fiitura prospicere, certes eire-

corrigondiiin quàm ad agnoscendun» niiran- ctus et consequcntias ex cerlis actionibns ex-

duniqiic vidercntur nobis iradila; ;


al(jui liaîc pectare, facilèque tolnni vilie cursum insti-

absurda sunt; ergo, de. tucre. 2°Qiiiacxpericnlià conipcrlum babenius

Koslra proposiiio agendi ralionc (irnialur reverà cursum onnieni naturaî sic per legcs

horainum,qni ubiqiic natnralitcr et. ct)nfid('ntor générales procedcrc : vcrbi gratià, in orbe

nalurani i)liysicam v. niiranliir, eaniquc corporco ubique etsemper obtinent eaedem le-
, g.,
ges gravitatis, cobœsionis, elaslicilatis, percus-
duccm ac regulam suis in propriis opcribus
sionis,elc.; in niundo corporco spiritualieœdem
sequuntur.
sunt leges in omnibus bominibus, qnibus ani-
Nec obslant qucedam inordinalione» appa-
nii cuni corporibus conjungunlur indili sunt
rentes, de quibus passini disscril anctor.
:

Oi^jicielur forsan quôd ex proposilionc nos- omnium nicnlibus iidomsensus, eaidem pro-

Irâ sequerclur vel principia ordinis quibus pensiones, eadcni vivendi prxcepta. Ex bis
,

mens noslra informalur esse relaiiva Uinlùm,


cognitis natuiai parlibus, earumque legibus,
quod falsum per analogiam reciè concludimus parles alias
non auiem essenlialia, csset, vel

niundiini prxscnii ineliorcm repugnare, sicquc


abditas niagis et quarnm administralionis ratio
obscurior est, legibus quoque ralis et fixis gu-
liberlaUni dlvinam circa oplininni alîsolulum
eveîli. — Resp. neg. ulramque consequcnliam. bernari. 5** Idem colligilur etiam à priori :

quia illa ratio administralionis sine dubio ob-


Noslra enini propositio non impcdit (piin alia

non verô nostris tinet, in qu.â magis elucent divina; perfecliones,


superiora ordinis principia ,

scienlia consilium et poleniia; id est, qua^


conlradictoria existant, vel noslra ijtsa niagis ,

Dco oiiini ex parle dignior est. Sed niajorem


evohila aJ perfeclioncs applicationcs convcr-
Inbct nolam sapicntiai et potentia; cuncta uni-
lanlur.
co intuitu ab origine rerum prospicere et per-
Itaquc mundiis proesonle niolior possibilis
eluo tenorc ex legibus gencralibus evolvere
concipilur, qui vel ex principiis nostris perfe- 1

ctiùs cxplieaiis et applicalis, vel ex aliis ordinis


quàm niiimtatimel per partes novarum legum
inslilulione produccre.
gub'im!orisconstaret.(Expliciiannoi;iiio. P.S.)
Quairilur 2° quibus legibus natura Iota cjus-
Ql.ESTlO III.
que parles gubernenlur. — Respondeo magnam
An divina providentia legibus général! bus procé- esse pbiiosopborum in bàc re dissensionem.
dât, sintque illoj legcs prorsks mechanicœ. 1" Fuit olim communis valdè et pervagata opi-
Si aninjus csset oninia, quœ ad banc qua;- nio aflectionem scu tactum siderum causam

stionem perlincnt, referre , et philosopborum esse omnium eventuum sublunarium, ctiam


\etiruiu reccnliorumque opinioiies varias et actioimm bumanarun). Ilujus opinionis defen-
discordes cxpenderc et diiigenliùs confiilare, sores diccre soîebant , cœlum magnum quod-
nacii sumus bic locum ad diccndum aniplissi- dam volunicn esse, in que Dcus niundi histo-
muni : sed cùm operis hujus ratio sit, non riam et cujusque fortunas dcscripsil ; cœli
curiosè rcs reconditas invcsligare, sed rcligio- ellicaciam banc, alii repetcbanl ex tactu pby-
nis principia exponcre et dclcndcrc, non nisi sico astrorum; alii sidéra non causas pbysicas,
leviicr liane partem allingcnius. sed morales vel occasionalcs eventuum facie-

Quaeri poiest 1° an universa natura et sin- baiit ; Deumque certâ Icge pro di verso eorum
guLe ejus parles legibus lixis et rails procédai. sltj , cursuque eventus producere. Vanam et
ses DE PROVIDENTIA DEI 366
anilem superslitionem liane ,
quae lamen iil- vi ullâ suî delerminairice, quam valdè irridet.
linio seculo in totà Europâ vigebat, et apud Has verô monadas materiales seu moventes, et
orientales adliiic viget, susUililreslauralifiphi- spiriluales seu cogitantes , negat agere in se
losophiae lux. Vide Barciaii Argen. lib. 2. niutuô aut omninô ex uUà parte à se miituô
2" Stoici olim defendebant cunclas oraninô dependerc: lia tamen hasce monadas spirilua-
res, eventusqiie omnes fato evenire : per faluni les à Deo provido coaiparatas esse, ut earum
verô qnamplurimi inlclligebant Icrreani reruni cogilationes, appetitiones et volunlates perfe-
omnium concalenalionem seu necessariam et ctè rcspondeant motibus certarum materii»

invariabilem causarum inter se aplarimi et combinationum , quas corpora humana voca-


ncxarum seriem ac succcssionem aetcrnani : mus : quse proplerea à Deo cum iisdem mate-
cui fato dii ipsi subjecli crant. « Eadem né- rialibus macliinis copulatœ sunt. Eodcm mo-
cessitas, ait Seneca, et deos alligat ; irrevo- mento , verbi gralià, quo monas spiritualis vult
cabilis divina pariler et huniana cursus vehit.» ambulare, eodem praecisè colleclio monadum
At mulii eiiam inter ipsos exlitêre ,
qui per malerialium seu corpus mechanicè ambulat.
fatimi intelligebant Dei providenliam in rébus Adeôque animus et corpus in homine relatio-
exlernis considcratam et cum fato libertatem nem secum invicem Iiabenl, non per aclualem
eonciliabant, ut patet ex hoc loco Ciccronis unionem, vel reciprocam actionera seu physi-
de Fato, c. 18 : « Ciirysippus aulem cùm et cam, seu moralem sed lantùm per constan-
,

necessilalem improbaret , et nihil vellet sine tem correspondeniiam moiuum corporis cura
praeposiiis causis evenire, causarum gênera cogiialionibus animi. Hoc systema vocatur
distinguit , ut et necessilalcm cffugiat, et reti- systema harmoniDa prœslabiiiloe quod cerlè :

ncal fatum. Causarum enim , Inquit, alioe sunt salis divinam commendat induslriam , sed
perfeetoe et principales, alice adjuvantes et omnem lolîit libertatem, seu divinam seu hu-
proximœ : quamobreni cîim dicimus omnia manam, et consequenier morale Dei in bomi-
fato liori causis antecedenlibus, non hoc intel- nes imperium,
ligi volumus , causis perfeclis et principalibus, 5° Alii philosophi Deo el mcnlibus creatis
sed causis adjuvantibus, antecedenlibus et pro- relinquentes libertatem , slatuunt saliem ordi-
ximis, » etc. nem lolum pbysicum mechanicis legibus om-
Ab opinionc priorum Stoicorum vix dif- unquàm Deum
ninô perniitii, nec inlervenire:
ferre videtur sententia recenliorum philo- duas lantùm leges postulant Carlesius etMal-
sophoruin, inter quos eminel Leibnilzius, lebranchius , nempe primam quœ jubeat
qui, sublatà omni physicà necessilale, mora- « conservari motum in lineâ recià; i secun-
iem non niiniis ineluctabilem, ejus loco po- dam quaî prcecipiat, « ut quanlitas motûs com-
suerunt. Praedictus philosopluis docot Deum nuinicetur pro quantitale molis corporum im-
ad mundumhunc creandum neccssitate morall pingenlium. j Alii plures concedi sibi volunt.
a iductuin fuisse, jiequealiumcondere poluisse, Ex bis gcneralibus et ralis legibus dérivant
quia ad opiinium quod((uc seinpcr tenetur. mundi fornialionem et conservationem qui- ;

!i!undijni hune dujdici parte constarc, corporeâ dam corporum organicorum arlificium; quidam
et spiriiuali; utriusque vorô banc esse naluram ilios eventus, qui contra bgrs nalurae accidere
atque loges. Corpoream complexioncm esse vidcnlur, et proplerea miracula dicuntur ;

subslantiarum simplicium, quasmoiiadasvocat, quidam hisce legibus sine particulari inlerven-


quibus incst illa ad motum tendcntia , eœque tionc Dei rcmunerari juslos , puniri nocentes;
vires , ex quibus naturaliter et ncccssariô na- hominum devotésupplicanliiim vola pcrfici; ea
scuntnr motus omnes ,
qui niundum hune donique omnia pcragi, quœ Deus faclu neces-
aspoctabilem oflornifirunt ; niundi autom for- sariajudicarct,siparticularibnsuloreiurvolun-
ma! i status omnes esse neccssitate mecbanicà tatilxis. IIujus opinionis commcndalioest sira-
connexos, et unumqucmquc subsequenlcoi ex plicilas et exquisila quam Deo altribuit solerlia.
prœccdcnli ncccssariô consequenlem esse. Par- Vcrùm ex matcriâ, olmolu, el ejus legibus
icm mundi spirilualcm , ut animos hominum, mechanicis, nec ujundiiin (uiri , nec conser-
docet lolidem eliam monadas esse, seusubslan- vari, nec corpora organica forujari, nec ullum
llas simplices , aliis viribus insl'ruclas, iii qui- natur.T, phrenomenon explicari, jam fermé
bus naturaliter nascilur séries cogitaiionum ,
omnes piiiiosoplii consentiunt , et Iota illa

volnnlatuui cl appciiluum sibi inviccin succe- philosojdiia posila fuit à f.'arlcsio in pi incipio
dentium et foso conlimiô prodiifoniiiim «ine faI<;o: vidoliccl cs<:opempor in m'indo eamdpm
507 DE VERA UELIGIONE. 368

molûs qtiànlilatem qii^îm reverà interire om-,


providenlia ulalur in disponendà ordinandà-

ncs nunc physici agnoscuni. Igitur invcniendai que nn'.erià : illam inclmli in nialerià, spiri-

sunl vires vivai molùs productrices, quas nia- tualem lamcn esse cl via ac luclhodo progrcdi,
teri* incssc non posse supra osiendimus : cl licet consilio , intciligeniià el conscientià ca-

ha; si nialcriai inessent , nisi illas eliam facias real. Hanc scnlcnliam confirnianl ex co quod

inlelligciiles, procdictorum omnium en'ccluum gradaiim, larde ac lente cuncta fiant in rerum

causce esse non possunl. Quis cnini ingcnio nalurà, cl quôd varia in cA viiia et crrores

valeai consequi ,
quomodô vis motrix , certà nolcntur. lla;c signilicarc putani causam im-

lege câque invariabili delinila , altemperare médiate dirigenlem motus maicri.c , non esse
scse possiislaïui creaturio liijerae cl mulabilis, infinità potcnlià praîdilam.

nunc saivam sese crga peccanleni prx'berc , el Al nova; et incomprchcnsibiiis naiura;, pla-

slalim ex pœuileniià jnansuescerc el vola sup- slica;scu lictricis connniniscendic rationes non
pHcantium cumulare? Poieslnc v. g-, pcsli- , suincicntcs sunl. 1' Ualio pciila ex moleslià

loiis vapor hune corriperc ul dignura morte , ; quam Deo facessil rerum minuiarum procrca-
aiiinn pranerire precanlem cl sic in eodem , lio valdè vana est, ulsupra diclum luit. Prœ-
cursu suo cuni quàdam arbiirii specie dividere terca Dcus in hàc opinione non solvitur omni
vilam cl niorleni pro mcritis, ralionem liabcrc cura : invigiiarc quippc debcl ne naiura goni-
sacrificanlis el non sacrilicanlis? Nisi tamen Irix in viiia iiicurrat graviora ; oporlel eum
nicchanicaî vires ha;c exequanlur , lollil hœc corrigerc cl cmcndare, qu^c quandoquc pravè
opinio omnem Dei cultum, onmcni in divinà opcraliir naiura ha!c. IJno vcrbo doccnt hujus

ope spcm, aut iracundiae divins; mclum. Quod SMitintia; patroni subiimiori quàdam provi-

vcrô aliincl illam ralionem ex hujus syslemaiis denlia régi et gubernari naluram hanc, quia
siniplicilatc cl solertix characlere , illa sine ita consdluta est , ul cuni judicio el consilio
tlubioauclorilalcni cuicunique systcmali afferl: niliil agcrc possil. 2* Ratio ex tardilate ope-
scd inprimis considcranduni est, quis niacbinaî ralionum naluraliuni vana quoque csl : nani
finis, namsl hi talcs sint,ut obli-
quis usus sil: otsi Dcus operarelur imniodiatô ,
posset sine
neri ncqucant, nisi admoveatur opiiicis manus, dublo edicere propicr sapientissimas causas,
nonesselsapieniia;parsmanum non admovere; ul naluralcs operationes tarde conficcrentur ;

V. g. , horologium ,
quoù singulis diebus indi- ncfîue, quia babel ille infinilam polentiam,
get manùs applicalione, recicquc indical horas, ullo raodo scquilur leneri cnm momentaneà
mullù prœslal alio, cui applicarelur manus aclionc ad perfectum statum rem quamque
singulis mensibus , scd nunquàm vel rare addiiccre. 5" Tandem ratio levis est. N;im si

reciè hoias indicaret. Sic quoque si hoec ma- Dcus scmper videt quid agat ha-c naiura, si

chinamundi deslinala fuerit ad bonorum rc- aclioncs cjus modcratur , si cavet ne desciscat
muneraiionem cl malorum pnnilioncm ad , à normà, si dcnique corrigil opéra cjus ,
qua;
pœnas post pœnilcnliam removcndas el ilcrùm onniia adniittuntur à dcfensoribus hujus sen-

posl rclapsum removcndas, cùm nialcriaharum tenli;c, ccrlè rerum omnium, ([uas Ikcc naiura
vicissitudinum, variis animorum staiibus cor- peragil, causa cl ralio ad ipsum Deum poslre-
respondeniium , nullo modo capax vidcalur, inô refcrtMida crit. Isne Dominu^, (jui scrvum
aul adhibanda manus csl , aul oplimus finis nunquàm ex oculis dimiltit, modumque ponit
atque usus machina; csl dcferendus. Jam vcrô laboribus cjus, reus esse non videbilur vitio-
abcssc à sapicnlià vidclur frustrari optimis fi- rum, qiiibns hic sese adstringit?
nibus et machina; suae usibus propicr viarum 5° Nos tandem existimamus cum mullis gra-
simplicilatcm ; scJ nullo modo dcfcclus in vissimis viris :
1° nullas esse causas mechani-
Deo est ,
quôd maloria capax non sil arbitrii cas, scu causas sccundas propric dictas, si pcr
et libertalis. illas iniclligas vires ali(|uas insilas in matcriâ,
4" Quidam cùm varia naiura; pha;nomcna, qiiia harum omnium virium incapacem esse
prœserlimque corporum organicorura admira- materiam, ncc pcr se Icgibus parère, jam pro-
biloin slructuram Icgibus mcclianicis cxplicari bavimus : nullas igitur alias causas sccundas
nullo modo posse censercnl, nequc divinà ma- vcl mcchanicas cssc, quàm vim divinam, quœ
jeslalc dignum i»utarcnt omnia miiiutissima materiam immedialc ciel ralione constanli et
corpora propriis quasi manibus labricare, sta- invariabili, juxta ratas cl fixas Icgcs, solas sub-
luerunl esse in mundo gcnilriccm quanuiam slantias spirilualcs vi motrice donari posse aut
naiurani ,
quà , tanquàm instrumcnto , divinà Icgibus parcre. 2° Putamus ill;is vires, carum-
DE PROVIDENTIÂ DEI. 370
369

que leges, qnas Dcus corporuni motibus vel Objectum intellcclMS estverum, scu reale,
spiriiuuni cogilalionibus fixit, non leviier vel seu apparens; falso cnim quà falso mens ad-
allanien quia niundus corpo- bœrere ncquit, née veritati cognitre et per-
lenierè lurbari :

reus cuni morali conjunclus est , ila ut cflicia- ccptaî inlelleclus obsistere potest. Hinc ubi

tur unum systema, et altemperandus sil nalurae evidentia afïulget, assensus mentis liber non
corporcae cursus crcaturaruni liberarum nieri- est. Ilinc eliam pro certo et indubilalo habere

tis, solas vires molric- s fixa et invariabilcs non possumus id quod veluti probabile soîiim-

nullo modo sufliceie aibitraniur propter ratio- modô percipilur : omnes


baec fatcntur. Verùm
nés modo cxpositas adeôquo Deuiii vel per se
:
quœslio est , l" utrùm vim intelligondi quà

vel per alla agentia libéra intervenire , vires polleraus ad hujus vel illius objecti considera-

illas motrices sœpiùs dirigore, quandoque sus- tlonem dcterminare possimus, adeô ut ali-
pendere sed tameu forlassè juxta leges aequè quando sallem à nobis pendeat, hanc vel illani
;

constantes ac sunt ilke, quibus regunlur vires ideam advocare ac menti proesentem sislcre.
niecbanicae. Quas si scirenius, varii evenlus, 2" Utrùm qnando è duabus propositionibus

eliam illi qui prodigiosi babentur, non majo- contradictoriis neutra evidens apparet, possi-

rcm balierent admiiabllilatcm, quàni cursus mus assensuni pro nulu suspendcre, et in eas

solis atque astrorum aut suspensio virium me- ulteriùs inquirere, donec evideniioe autmajo-
chanicarum, v. g., gravitatis, ex viribus hu- ris probabiliiatis perceptio nos in hanc vel

manis. Nullàalià philosopbandi ralione in luto illam opinionem inclinet. 5" Utrùm in agendo

consistere rcligionem exisiimanius, qu3e oninis voluntas semper et necessariô sequatur id quod

posila est in divinoe providcntiœ nobis semper intellectus ut verum aut verisimilius exhi-

invigilantis, rationcm babcntis jnerilorum et bet.

vota reclè supplicantium exaudientis, sensu et est bonum, seu reale


Objectum volnntatis
persuasione. scu apparens. Malum enim quà maluni am-
Annotatio , auctore P. -S. plecti et bonum quà bonum aversari non pos-

Hactenùs auctor de Deo ejusque providentiâ sumus. llinc nulla in nobis liberias, tum circa
disseruit, nempe de primo atque fundamenlali studium propriœ felicitalis, tum circa amorem
religionis objccto; quo seniel stal)ilito, jani de bonisupremi, quod ut taie cognosceretur, tum
religionis constilulione et existcnlià sj)ecia- circa maki quœdam parlicularia, in quibus nul-

liùs diccre aggredilur. Verùm suo ex peculiari jamboni neque pra;sentis neque futuri rationcm

intenlo, plures ibi de aclibus bunianis et olli- admixtam deprehenderemus ; bucusque cori-

ciis in parte Ibeologicâ morali traciandis con- senliunt omnes. Vcrimi quaeritur, 1° num sit in

gerit quaibtiones, aliis plané desiderandis prre- nobis vis quœdam suî determinalrix quà pos-
termissis, quas ex probalis auctoribus addere simus cligerc inter duos aclus qui ad leliciia-
ut licebit curabimus. Haud semel inde contin- tem noslram promovendam, aut nuliam om-
get ut qusestio jam à doclissimo Ilook delibata, ninô, aut valdè exiguam efiicienliam babercnt,

itcrùm in citandis eoruni auctorum locis ea- sedere, verbi gratià, aut dcambulare. 2° Utrùm

dcni iractata recurrat ; ncque id injucundum eliam pro nutu et arbitrio voluntatis cligern
aeslimablmus vel frustraneum ,
quoties aliis possimus inter varias acliones quibus ul aliquid
modis .nequè egregiis sic denuô reperiemus ver- commodi, ila eliam aliquid incommodi ad-
sa lam. junctum viderctur, (ujusmodi sunt ea ferè
Si numinis cxistentia religionis primum sit omnia de quibus doliboramus. 3" Ulrùm prœ-
commodo ila allicialur voluntas, ul illud
dogma jam secundum islud erit nempe lio-
,
,
senli

minem esse ens morale, qiiod Icx debeat re- semper ac necessariô prosequatur, num vcr6

libtMum sit, ilbid praîlermillere inluilu futuri,


gere; atque id maxime ex cjus fit libertate.
imô incerli alicujus majoris commodi.
Igitur bic primùm de liberlate liumanà crii

disserendum. Postremô unio mentis cl corporis homincm


dolori et voluplali obnoxiuni l'acit. Jam vero
(onslat, 1" bominem libcrum non esse, siveut
'De Ukrtatf l)ujnanà.
prœscnlibiis objectis, sensationes quarum illa

(Auctore J.-H. Duvoisin.; occasiones sunt , non experialur, sive ul illas

Homo considcrari potest vel ut intelligons, pro libitu jucundas effîciat. Constat 2^ iis scn-

vel ut volcns, vel ut senstium impressionibus saiionilnis cxcilari in voluntatc propcnsiones

obDOxius. aut aversiones crga obj<^cla scnsibilia, prout c-


571 DE VKUA RELIGIO.NE, 372
ils voliiptas nul dolor percipi solet, ([ui qiiiilein lia inter alios Collins Paradoxes mélapbysiques
volunlalis moins, onincm liberlalis, imô et ra- sur la Liberté, Ilelvélius de C Esprit , et alii , à
tioiiis usiiin plcrùinque anteverlunt. Constat 5° quibus non multùm reccdil Lcibnilzius, qui è
nullam esse liberlatem , scu vini siii clcternii- solcmni lolius philosophiae sa:c principio, niliil

nairiccm iii iis (iiiornm ceivhrum ita vilialiim (ieri absque ratione siifficieiili , inierrc videtur
est, lit plané intcrrupluni sit nalurale corj)oris nidlam esse volunlalis seu divin»', scu huma-
et aniinaecommcrcium, qnalcs snnt el)rii naî delerminationem, cujus non delur causa
plirenelici. Vcrùm qncuriiur 1°, ulrùni ponôs ali(|ua ab ipsius volunlalis arbitrio distincta.
lioniiiieni sil scsc versus hoc poliùs quàm illuJ Equidom relinori à se liberlalem pulal, quia
ohjoclum lleclere, sicqiie hanc potitis quàm causa non aliam necessilalem inducil quàm
illa

illam sensalionem sibi coniparare. 2" Ulrùin moralem, ut vocal. Verùu» causa omnis sensu
indcliberalls iisce propensionibus quae ex fugâ Leibnitzii sullicicns , eo ipso necessaria est,
clolorls et voluptatis aniore conseqnnntur, nec in illius principiis répugnai minus volun-
seniper et necessario oblenipcrenius. 3" Deni- lalem aut sine ralione sufficienti , aut conlra
que, ulrùm homo sanus et vigil eos in cerebro ralionem suflicientem agere ,
quàm dari trian-
SUD motus producere possit ,
quibus rcrum gulum in quo sumnia angulorum duobus an-
nonnullarum idece ccrliquc corporis motus ox- gulis redis non œquipollcal. In illà sentenliû
citentur. bomo immunis non esl à nccessilale interna
Porrô non una est philosophoruin opinio et nolio omnis liberlalis ad meram spontanei-
circa varia haec capita ad quœ conlroversia tatera reducitur.
omnis de libcrlate rcvoeari polest. 1" Nullam 3° Plurimi docent dari in homine liberlalem
in liomine, non modo libcrlaleni, scd ctiani indifferenlioe, ul aiunl, et aiiiuilibrii, quà vo-
vim agendi propriè dictam agnoscit auctor lunlas solâ suâ vi in hanc vel illam parlem sese
Systematis nalurnc. Et reipsà cùni doceat mcn- déterminai. Senienliam iilam proe caileris illu-

tem nilùl esse aliud quàm cerebrum, cujus va- slravil Guillelnius King, episcopus anglicanus,
ria;modificaliones omncs ex variis corporum libro quem de Origine mali versus inilium iiu-

exlernorum molibus enascuntur, consequens jus seculi edidil. Sialuit primo liberlalem esse
est ut anima nostra non magis determinaiio- facullatem naturâ suâ indeterminatam, id est,
num suarum causa et principium sil, quùm quae non objectum aliqucd potiùs quàm aliud
corpus aliquod ab alio corporc impuisura causa necessario rcspiciat : in quo difl'ert ab aliis l'a-

est et principium sui niolùs. Liberlalem eliam cultalibus quœ singulae determinatum et pro-
negant mater ialistai omues, et plerique athei, prium objectum habent : ooulus, verbi gralià,
imô nonnulli theistœ , qui volunlalis humanae pra;ler colores, auris prœtej' sonos nihil per-
determinaliones ex decrctis Dei necessario cipil ; al liberlali non aliud objectum prai alio
prœdclerminanlibus repelunt. li omnes neces- naluraliler convenil, sed id maxime congruit
sitalem inducunt volaniaii extrinsecam. cui actu applicalur. Sialuit secundo non possc
2" Alii rejeclâ omni nccessilale cxirinsecùs ejusmodi facullalem delcrminari aut bonilale
advcnienle, exislimant nullam esse aciioncm in objectis pra^exislenle, aut nioleslià è rébus
bumanam quai non babueril anlecessiones in oriundà , aul inlelleclùs ipsius judicio. Cùm
animo plané necessarias, et conlinuatione seu cnim facultas baec respeclu objectorum indif-
série causarum inter se connexarum non con- ferens sit, nibil ipsi bonum est nisiquod eligit,
tigerit. Videlicet putanl unumquemque no- nibil ma! uni , iiisi quod respuil : ipsa sibi mo-
strrtm ceriam el delenninalam indolem à na- tiva agendi créai , ipsa sibi ratio est et causa
turà accepissc; juxla banc indolem afiecliones sulTiciens suarum delerminalionum. Ulilur ta-
varias excitari ab illis boni et mali imaginibus mei^^iiitelleclu, sed lanquàm face ul possibilia
quce menti juxta fixas el ratas legcs occurrunt; ab impossibilibus secernal; ulilur eliam sensi-
judicia eliam et opinioncs sccuudijm oblata bus lanquàm exploraloribus qui rerum nalu-
boni et niali indicia pro varia juenlis sagaci- ram référant. Djcel tertio posse appelilus
late scmper formari ; tandem voliiiones el omnes facultate illâ superari, Nam appelitus
acliones ex bis animi judiciis el alTeclibus omnes liniti sunt at polentia hacc modum:

seniper et necessario proiluere ; ideoquc cau- non habet nibil esl in quo sibi placcre non
,

sas illas (licunl libéras qu;e agcre possunl quod possit, si niodô ad id scse delerminaverit. llu-
volunt, el abslinere ab iis qua; nolunl, ulcum- jus exercilium adeo gralum esl, ul res maxi-
qn&ad volendum aut nolendiim mot;» fuerinl. me indiflerenles solâ elcclionc suâ jucundas
373 DE PllOVlDl ;nti.\ ma. 574
effîcial : ubi delerniinaliir ad ea qua; na!iir;i!i- mos coci'cenuis et snpernmus : biijus sui in

bus appolilibus congruunt , aiigol vohiplatcin proprias aclioncs iniperii cerlus et securus,
iis adjuiiclani; si verô illani liis appclilibiis vir probus constanlcr asseverat nullà se ralio-
conlradicere acciderit, iHolesiiani minuit, imô ne à recto quem iniit virlulis tramite averti
tollit, aut eliam in vohiptalem vcrlit. posse ; bàc sua energià volunlas sagpissimè
A° Illani libertateni indilTerenlia; el œquili- vincil motiva maxime naturalia, amorem vo-
brii pormuiti rojiciunl , negantque quidqiiam luplalis, imô vitcc ipsius ; verbo, nemo est qui
ab honiinc (ieri ciijns prseparationes seu prce- non intimé sential se deicrminationum suarum
deterniinaliones in intelleclu, vel in volunlale dominura et arbitrum esse. Porrô sensus ille

non sint. Verùm iilse prœdeterniinaliones non est sensus verœ el propriè diciae libertatis , et
sunl necessilanies , sed inclinantes lanlùni, liberlalis ejusdem argumentum cerlissimuin.
neque tanla est earum vis, ut aclus necessariù 1** Quidem sensum bunc esse sensum libertatis
sequalui', quia quanidiù homo suî corapos est, non merœ spontancilatis , ex eo palet quôd
quanivis veilementi^sinlè vel intelleclùs judi- longé aliter sesc babeat respcctu delermina-
cio, vel appelitu inclinetur,S"niperlanien aiiqua lionum voUinlalis , et respcctu anioris felici-
existit ratio cohibendi acluni, ubi evidenler bo- tatis quem onmes cordi impressum geremus.
nus non est, donec atlentiùs consideraverit eu -
Illo amore nihil spontaneum niagis, nec tamen
jus nalura; jiidicium mentis sil ; an rectum exislimanms illum esse in nostrà polestale, et
an falsuni, vel cujus gcnerisappetitus sint, vel oriri ex dclerminatione et eleciione volunta-
quaenam esse possint actionis suce consccutio- lis ;
propensioncm bine naluralem esse , in-
nes. Cùni enini in ter objecta particularia quae eluclabilem , divinilùs nobis indilam omnes
nobisproponuntur, nulluin sit ab omni ratio- senliunt , nemoque sibi persuadet libcrum se
ne aut specie niali puruin cl secreluni , volun- esse ul seipsum amore prosequalur in quo :

tas non ferlur necessariô versus boc vel illud, certé apparet quantijm différai sensus meraj
quia in nullo eorum finemsuum nccessarium, spontaneitalis à sensu verae et activae liber-
seu rationem suniniï boni reperit. Juxla opi- tatis. Simile discrimen sese prodit inler molus
nioncm banc libertas posiia est in facultaie indeliberatos voluntalis, qui ralionis animadver-
deliberandi. sioncm et usum praeveniunt, quosque minime
Quaenani ex duabus istis opinionibus polior liberos exislimamus , et acliones illas delibe-
bit non expendimus , neulram improbainus , ratas quas ita admisisse credimus , ut eas po-
quia in utrâque salvum manet dogma libertatis, luisscmus omilterc. 2° Sensus ille quem expe-
de quo solo adsirucndo adversùs in)pios solli- rimur certissimum est libertatis argumentum.
citi sunius. Non minus enim valet ad elTiciendum nos
PROPOSITIO. liberos esse ,
quàm sensus intimus existcntiae,
inlelligenlia\ doloris, etc., ad probandum nos
£"47 in hominc libertas, seu vis activa vero et
exislcre, inlelligerc, dolere, etc. Et certé cns
proprio sensu suî determinalrix.
quod rcverà liberum foret , sensum libertatis
Probatur multiplici argumcnlo. — Argu- vividiorem et magis intimum non expcrirelur:
nicntiim primnn» , ex tcstimonio scnsns inlimi. quarc igilur neganl adversarii bominem libc-
Quicuniqiic in seipsnni descendcre tenlavei it, rum esse, quem faleri cogunlur sensum illum
animadverlct profeciô , aut potiùs intimé sen- babcre qui ex libertalc sequeretur ? Vel sensus
liel, se in plurimis reruni adjiinctis ita ad quem cxpcrimur argumentum est libertatis
agendum vel non agendum , ad agendum boc bomini insikc , vel , ut cœteroe nostrai onnies
vel illud deterininari , ut potuisset , vel non afleclioncs juxla adversarios nobis imprimilur
agerc omninô , vel aliter agere. Qnin eliani aclionc objectorum volunlalcm nostram ne-
illius in dcterminationes noslras potestatis non cessariô delerminantium. Atqui profectô ab-
modo conscii sumus quo temporc aginuis, sed surdum est actione neccssarià causarum me-
eliam actionos noslras in anlcccssum decerni- cbanicarum , cilici in nobis non solùm ideam
nius atque pracdicimus , imô et causas aciio- et opinionem, sed intimam conscientiam liber-
num et volitionum nostrarum plané arbilra- tatis.
rias ponimus , constiiuimusquc id vel illud à Argumentum secundum , ex scnsibiis ami
nobis eflicicndum fore, si is \v\ ille casus acci- excrcilio libertatis conjnnctis. Vel fatendinn est
derit, si is vel ille, boc vel illo modo aclurus nos liberos esse , vel contcndere debenl ad-
sit. Ilàc polestale motus cupidilatum vividissi- versarii totam hominis naluram mcndaciis et
Z'io DE VERA UELIGIONE. 376

^^rroribiis constarc : omncs quippe sensiis quos poiestale minime posiUim fuisse intelligimus.

accepimus ol à quibus pciidct vila 5" llomiiiibus ipsa suodel naUira, ut existi-
à iialiirû ,

oinnis cl inlcr liomincs socielas , tolulom siinl mciii aiiijuid inlcr virluleni et viiium interesse,

conseciaria et argumenta libcrlalis. ui virum odlcii sui observanlissimum laude et


1" In coinmiini omnium hominiim opinionc amore, bominem vero sceleslum conlempUi et

posilniii osl , ul uniisqnisqne se siianim ;'Clio- indignalione prosequanlur ; cl diversi illi crga

mun auclorcm agnoscat , ita ul illas eariimque ulrumque afîeclus in opinione iibertalis uirius-

consoquenlias sibi irnpntari vtlil. Al si lollaliir qiie fiindanlur; nec enim solummodô illum
liborlas ,
jam bomiiies non sunl sii.iriim aclio- vehili nobis uiilem amamus , bnnc verô veluli
lium aiielorcs; millusque rcliiuniiliir impula- nocivum odio babemus sed bonmn aliuni, ;

lioni locus , ciim in eorum polcslalo non sil aliunimaliim pronunliamus cpiia ulerquc vi ,

agerc vcl non agerc , scd causarum nccessaiiô proprià cl sine ullà necessiiale in agcndo de"
ngenliiim impulsum ac delerminalioncm so- icrniinari crcdilur. Atqui, si libcrlalis notio-

quanUir. Nemiiii impiilari polesl aclio- aliéna : ncm suslulcris, sensus illi vanilatis ac nienda-

porrô aclio iioniinis neccssariô ad agendiini cii pleni sunl , nibilôque sapieniiores sumus,
deleiminali, non esl sua, sed causse ilbus qnà cùm virlulcm probamus, viiium vituperamus,
deirrniinaUir : ipîe nihil aliud est qiiàni in- quàm si ignem laudaremus cùm nos opportune
strunieiitiim vi ali'Mià et insuperabili aclum. calciacil eidemque cùm inipnrlunè nos urit
,

Psec juval dicere bomineni qtiemvis in agendo succenscremus. Nam qui virluli opcram dal
necessilatum,cogniiione tamcn praeditum esse, is causis quibusdam necessariis delerminalur,
inïù ei pponianeâ voluntatis delerminalionc et qui vilio se permiilil ab aliis causis non ,

ferri ad inné vel illani aclionem. Quid eiiim, minus necessariis impcllilur; ulerquc suo mo-
Fi horologiiim vi cognoscendi inslrunieiiîuin do naïuiie Icges sequilur , neuler laude aut
essel , nôsselque se modo hanc , modo iilam vilupt-rio dignus esl.

lioram indicare , et liuic indicationi liibcnier V Amiciii;e, benevolcniije, grati animi sen-

acquiescerei , nuni idcô minus meta niacliina sus, vt'l lalsi cl inanes sunl, vel agnoscendum

essel, agenlis nomiiie prorsùs indigna? l'nani- esl liberum arbitrium ciii sensus illi innilun-

niis est omnium vox, nomini possc impulari lur. Nulla esl ratio cur aniicum redamare
aclionem à qnà absiiucre non poiuil ; hinc studcam , si in amore illo quo me prosequiiur
infanlibus, demenlibus, somnianlibus acliones nuUa sil eleciio , nullum judicium , merilum
:li()(piin malx' et damnosx' crimini non ver- nullum. Parenti verô cur benè vellem, si illius

lunUir. Al in adversariorum by|)ollicsi, nnlliim in me cbarilas non minus necessaria sil, quàm
esl quoad imputalionem inlcr hominem sannm nccesse esl lapidcm sursùm projeclum in tel-
t-u'ique raiione ulcnlem , el infantes dcmen- lurem recidere ? Benefactori cur gralias re-
lesve discrimen. pcndcrcm , si iile non niagis à beuclicio in me
2" In omnium bominnm nalurà eliam posi- conferendo abslinere poiuil quàm sol à col-

tinu esl , ul si quis proprià elcclionc aclionem luslrandà lerrâ? Dicent adversarii recognosci
admiserit , unde incommodum aliquod secu. à nobis dcbere accepta amiciliae el benevolcn-
tum sil , liim pocniienliyc sensus remordentcs- lia; loslimonia ,
quia grali animi sensus pluri-

que conscienliae seipsam accusanlis slinndos mam vim liabere soient ad nniriendam augen-
invilus expcriatur. Cùm verô eadem aut eliam damque benefacloris in nos volunlalem, aique

graviora incommorla vi aliéna nul raltirse ne- ila etiamsi nulla benefieii jam accepli raiio

cessilale incumbiint , doh-miis quidem sorlem habenila sil , babendam lameu esse benedcii
n )Slram el de forlunà querimur , sed abesi accipiendi. Vcrùm qui ila loquunlur, amici-
omnis conscicntise objurgaiio, el pœnilenlia; liam (|ua;slum faciunl, perverlunlque comniu-

sensus. Si lamen liberi non simus vanum est ,


nem vocum acceplionem ; callidns enim, el ad

discrimen illud inlcr pœnilonliam et (bjlonm, rem suam alleniior, non verô gralus el bene-
culpam el ird'orlunium ,
qnandoqnidem cvcn- licii nicmor dicilur, qiu futuri benelicii spe

tunm omnium una eademque causa exisiit duulaxal, accepluni re|ieni!il. Lno verbo, sen-
nenipe pliysica et ineluclabilis naturae néces- sus illi omnes qui morales dicuntur , ila pen-
sitas. Illius è conlra discriminis , illorum sen- dent ab ideà et opinionc Iibertalis , ut ipsae

suinn ralionem reddil liberlas : nos enim pœ- voccs (|uibus cxpriniunlur, vel cxulei.t à sysle-
nilere oporlcl attiunis nocivae à quà abslinere malc falalislarum , vel in eo locum servare
potuisseaius , non verù evenlùs quem in nostrà non pobsinl , nisi poslquàm à coiumuni et
377 DE PROV!IDENTIA DEI. 378

ad alienum sensum de- minentur, adeô similes sibi sunt in iisdera


nuinà significalione ,

circumstantiis : sallem illas necessitati parère


loria; fiierint.
est natio, nulla unquàni extilil ho- non negabunt adversarii qui homini ipsi vira
o" NuUa
quâ leges insUlutœ, et sup- liberi arbiirii denegant. Jam verô si uecessi-
minum societas, in

adversùs legum infractorcs décréta non


tatc eàdem boraines et brûla aniraanlia rege-
plicia

Puriô et legum inslitulio, et suppli- rentur, nécessitas illa in hominibus et brûlis


fiierinl.
per effectus similes, similemque agendi ralio-
ciorum irrogalio cuni sensu et opinioue liber-
tatis nianiieslô conjunctaî sunt. « Quis cnim nem sese proderel ; sin verô longé alii sint

de Fide contra mores boniiiium et animanlium concluden-


(verba sunt D. Augustlni
,
f ,

I Manich. cap. 10) non clamet slullum esse


dum erii divcisum eliam esse aclionis princi-

cui liberum non est quod


pium. Alqui longé alia cl diversa est in homi-
i prœcopta dare ei,

iniquuni esse eum nibus ac brûlis animanlibus agendi ratio, sive


I prœcipitur facere , et

t damnare cui non fuit poiestas jussa com- individua spectcmus, sive species intégras. Ac
,

1° quidem si individua consideraverimus in


€ plere? » Equidem ,
juxla fatalislas, eliamsi ,

hominos liberi non sint, non idcù nulia est unoquoque animali singularem observabimus
ulililas legum et suppliciorum (juai motiva vitae et morum constantiam : quara à primis
annis secuUun est naUirà duce vivendi nor-
sallem exhibent quibus hominum volunlas
determinari solet. Verùm motiva illa, ut con- mam, eamdem adullum et senescens retinel ;

procès, minae et cselera ejusmodi vo- iisdem semper pabulis ulilur, iisdera tcneUir
silia, ,

inclinant eorum eadem singulis diebus


sludiis, et eodem modo
luntalem sollicitant et , at

ellicacia tandem prodciscitur ab ipsà volun- semper repetil; extra nalurce fines nunquàm
egreditur. llomine é conira nibil levius, niliil
lale. Non sunt pbysica et necessilanlia , sed
instabilius est. Homo, ail poêla,
moralia et quibus homines resislere possint,
et saepissimè résistant. Quo solo probatur ea Diruit , œdifici-t, mulat quadrala rolundis.

proponi entibus libéré, non necessariô agenli- Centics opiniones easdem induit et exuit,
bus et reipsà nunquàm existimaverunt legum
; iisdem cupidiiaiibus modo servit , modo ré-
latorcs eamdcm esse legura suarum vim ad pugnât, naiurai perpétué vim inferl, sive cûm
dcterminandas volunlates, quae est in causis porniciosas voluplales seclalur, sive cùm do-
pbysicis ad determinandos motus corporum. lori aut etiam morli sese lubens objicit : vix
Quoad supplicia allinet , constat illa non so- unquàm sibi similis exisiii. Ex quo manifesté
lùm, ut volunt adversarii, ad excmplum et sequilur, id esse inlcr hominem et belluam
terrorem infligi, sed iis etiam iniô polissiniùm discriminis ,
quùd bœc in omnibus naluram
inlendi pœiiam et vindictam sceleris. Al sub- ipsam cui repugnare nequeat, ducem ac prx-
lalà liberiate , nullum est scelus, el suppli- ceptricem nacta fuerit, dùm ille ralionis com-
cium omne injuslum est. Kecjue opponanl pos el eligcndi faculiale prœditus sibi suoque
adversarii belluis ipsis, quamvis libero arbilrio arbilrio permissus est. 2" Si varias animan-
careant, pœnas iriogari solcre. Nam qua; lium species consideraverimus , deprehende-
vulgô veluli prense bclluis inlliciîXî habcnlur, mus eas sibi perpétua constantes exislere. lu
iiiliil sunt aliud quàm média pbysica quibus omnibus ejusdcm specioi animalibus eamdera
carum iiiclinationes et babilus in usus nostros iiulolem, easdem doles, iiidustriam eamdem
inflcctcrc conamur. Nemo belluaium aciibus ob>ervamus; non ut in hominibus fil, Jongo et
aliquam moralitaiem inesse supponit, nemo improbo labore comparalur industria unicui-
existimat eas benè aut malc agerc : sed cùni quc animanli propria , sed in ipsis quodam-
dolorem naluraliter aversentur, ellitimus ut modô nascilur, alque sponle suâ et nullo
ab illis motibns abslineant quibus doloris ali- magistro sese exitlical. Insuper lapsu lempo-
cujus sensum saepè adjunximus, Eadem fermé ris neque perficiunlur, nequc dégénérant va-
estmalrum et nulricum erga infantes agendi riai animanlium species : eadem est eliamnum
ratio, nec lamen, si proprié loqui velimus, qua; semper fuit avibus nidorum su(UMim a-di-
infantes pra-miis vel po'nis digni sunt. (icandorum ratio, tam coiisians inler varia
Argimicntimi lerlium , ex diversà hoininmu cjusdem gcneris individua, quàra diversa inler
et belluarum nalurù. Quamvis non nisi per con- species diversas. Al contraria iis omnibus in
jectationem el analogiam cognoscerc valeamus hnmano génère observanlur. Si cnim excipias
quaî sit nalura belluarum, vix lamen dubilari corj)oris confignrationen) el sonsus quosdam,
otcst quin illae necessariô plcrùmquc dilcr- fjiios omnibus communes nalura fecit, nihil
579 DE VERA RELIGIONE. i80

est quod ab hominc >ani discrepet quàni homo Syslemalis nalurœ prieceplis, cobortationibus,
aller. Cujiis (niidi'iu rei non alia aHeni polest ebjurgalionihus utilur , ut nos ad suam sen-
ratio, nisi(iiuHl lioino liboro arbilrio inslruclus tenliani adducal. Ea est vis conscientiae, ut
est, quoseipsuni «lodidcare, et quem voliieril ipsum faialislam ad eos sensus invilum re-
elTicere valcat. vocetqui ex libertale nascunlu!', et sine liber-
Argumentum quarluni , ex nnivcrsali gcncris laie stare nequcunt.
hitmani comeusioiie. t)iiin ulilipic recepluni Objicies 1° : Quidquid exislit, idée exislil,
fuerit dogma liberlalis, ne, ul arbitrer, adver- quia est ralie sufflciens cur existai. At quid-
sarii ipsi negarc audobunt : id quippc non quid liabet causam sufficientem existentiaî
solùni oslendunt religioiics apud pojjulos oni- sua', i(l non polest non existere, quemadmo-
nes inslilulîB, qiiariim libeilalis opiiiio l'iin- dùm exislero non polest, id quod nullam lia-

dainenluin est, sed eliain probant qiueciiniquc bet causam sui suflicienlem. Igilur nulla est
tuni ia ordine publiée, tuin in famiiiari et do- voluntatis delerminatie quaî causam suam
uioslico beminiun conimercio fieri videums. non babeal; tamquc répugnât ul, v.'l prae-

Hinc qiiippe, uli supra dictum est, pendent sente causa non existai delei minatie, vel causa
legum insiilulio , pragniioruni et pœnaruni absente determinalie existai, quàm répugnât
sanctio legibus addiia , contracluum tides, causam necessariara ab eflectu, vel effectum à

jurisjurandi rcligie, receptoi ubique prebiialis, causa necessarlà dividi. Vel itaque fatendum
honoris et inlaniiie neliones : qua; oninia cùni est delerminationes nostras libéras non esse ,

liberlatem evidenter supponant, adniiiii non vel dicendum eas existere absque ratione suf-
poluère, nisi inter ces quibus hominein libe- (icienti, quod absurdum est. Prefectè non

rum esse pcrsuasum erat. Jam verô summa est aliunde eritur netio illa liberlalis quàm ex
in bujusmodi coniroversià iinniani gencris igueratiene causarum quibus nioveri et delcr-
auclorilas, tum quia si homini de iis qua' in minari solemus, qiias bominum vulgus quia
seipso senlii et experitur testanti fidcs adlii- non percipit , idée nullas esse sibi persuadet.
bendasil, à fortiori credendum est universis Si verô teta causarum séries perspecta nebis
secuin consentienlibus; luni quia ratio appa- essel, videremus nos à causis illis macbina-
ret, cur omnes libères sese dicant , si reverà rum instar inipelli , resque innuincras quas
liberi sint, centra, si liberi non sint, niliil ne minimum quidcm advertimus, eam omnem
cansae esse videtur cur omnes unanirni crrore in nos quam nobis adscribimus polenliam
libères se existinient. Neque verô viin lanti babere.
suffragii suspcndere polcsl advorsariorum re- — Uesp. : Distinguo primam miiiorem prope-
ciamalie. Nam illi pauciadinodùm sunt, et nos sitioncm. Quidijuid liabel causam sunicienlem
letnm genus humanurn sumus : deinde suspi- existcntiœ suœ, id non polest non existere, si

cari licet ees vel nebis, vel sibi ipsis nientiri, agatiir de causis et efleciibus mechanicis et
cùni negant se liberlalis suœ sensum et cer- necessariis, verum est; al lalsum, si qux-stie
tissinia argumenta babere. Cerlô nalurae ipsi sit de causis et efleciibus liberis. Equidem in

qua; omnium hominum ore lequilur répugnant, mechanicis, ubi supponitur adesse causam ali-

illiusque voci et intimis sensibus nihil eppo- quam parem effeclui producendo, efl'ectum
nunt pra;ler argutias qiiasdam ex vanà et sub- obtinere necesse est, quia causai illius deter-
tili philosophandi ralione potilas. INoque ipsi minatienem et energiam nihil immutare vel

suis ;irgumenlis credunt. Ubi dispuiandum est, suspendere valet. At principium illud trans-

libertatcm prœfractè negant : at si agenduni ferri non potest ad causas iilas de quarum
sil, faclis oslendunt se cum cscterisbominibus libertale conlrovcrlilur , quin ponatur instar
senlire. Quis enim intor eos qui falaiistcC an- axiomalis, id ipsum quod in quaîslionem vcnit.
diri velunt, non inlcrdù.'n délibérai, laudat, Ee enim ipso que dcfendimus animam liber-

vitupérât, irascitur? qucm non aclienum qua- tale praeditam esse , ee ipso dicimus eam esse
rumdam pœnilet? quis non vila; forlunai(pic determinaîionnm suarum causam sufficientem,
suœ non prospicil? quis non pericnla décli- nec lamen necessariam, cùm possit lioc vel
nai? etc. In iis ipsis libris quibus iiberuni il le modo vim suam exercer e. Adversariorum
arbitrium impugnant, ita loqui cogunlur fa- errer ex ee preûciscitur quod de naturà activa
talislae , ut facile appareat eorum mentibus eedem modo prenuniient, ac de raateriâ
liserere penilùs inlimam liberlalis persuasio- inerti, cujus motus omnes cxtornam causam
em. Sic loto sue opère satis prolixe, auclor postulant. Verùm, ut egregiè observât TuUius,
581 DE PROVIDI :NTIA DEI. 382

libro de Falo : « Ad nnimorum moins voliin- vel realis vel apparenlis admixlionc , remanet
I larios, non est requirenda cxtorna causa. in nobis poleslas debbcrandi el ebgcndi. l't

I Moins volunlarius eam naiuram in se ipse enira intellectus soli evidenlioe perceptae , ila

c conlinet, ut sit in nostrà poteslale, nobis- voluntas soli bono supremo cognilo cedil. Ple-

t que pareal; née id sine causa, ejns enini rei raque delerminalionum noslrarum objecta sub
« causa , ipsa nalura est. » Cœterùm istius diversis respectibus considerala aliquam boni

objectionis et similiuni vanilas hinc palet, aut mali raiionem adjunctam habeni, alque
quôd non solùm inipetal liberlaleni liunianam, idcircô volunlalem necessariô non inclinant.

sed eô eliani lendal nt nullum dari posse ens Quinimô ipsi etiani raiioni contradicere nos
liberuni efficial. Verùm , si non agnoscaïur posse quolidiana docet expcrienlia,etnemoesl
saltera prima aliqua causa libéra, admillcnda qui eum Medeà illà Ovidi ;nà dicere non possit :

erit séries infinila causarum necessariô agen- Me trahit invilam nova vis, aliudque cupido ,

lium, quod, ut non semel jam diximus, maiii- Mens aliud suadel : video meliora proboque ,

fesiè répugnât. Détériora sequor.

Obj. 2° : In variis humanse mentis operalio- Equidem vulgatum est scholaslicorum axioma,
nibus nullus relinquiiur iibertali locus. Nam voluntatem semper sequi ultimuw jiidicium intcl-
operaiiones omnes mentis bunianœ ad lias
/(?c/;(s; sed uliinuim iliud judicium inlellcclùs
quatuor reduci possunt ,
perceptiones, judicia, nihil est aliud quàm ipsamet libéra voluntalis
propensiones , voiitionesque ex iis conséquen- deierminaiio. Dicli illius sensus est, menlem,
tes. Alqui in iis omnibus niilla esse polesl cùm omninô delerminata est, necessariô de-
libertas. Non in pcrceptionibus : nam objecta lerminalam esse, cùm aliquid vult et efûcit, id
peicipimus proutse sensibus olTerunl; non in necessariô velle et efficere : qune nécessitas
judiciis : nam proul objecla percipimus, de iis
ipsam delerminalionem el voîilionem non an-
etiam judicamus; non in propensionibus et tecedil, sed conscquilur.
volitionibus, quae judicium iuielleclns neces- Obj. 5" : Legcs unionis animœ et corporis
sariô consequunlur. nullum liberiali locum relinquunt. In eo con-
— Resp. 1° : Nego majorem propositioncni sisiit, juxia omnes pbilosopbos unio animae et
prioris argumenli, in quà viliosa virium animi corporis quôd singulis animae modificalioni-
,

cnumeralio insliluilur. Nam prœler facullales bus certa quaidam parlium cerebri dispositio
percipiendi ,
judicandi, volendi, est in bomine respondeat. Siipponamus ilaque duplicem si-
vis viva sese commovendi, cogilaliones pro- , mul el œqualem in cerebromotum, seu dispo-
pensiones et actiones imperandi, est liberum silionem opposilam exislcre, quarum unà ad
arbilrium quod cactcrarum facullaium exorci- vilium, altéra ad virtutem animo sollicilelur.
tium régit ac moderalur. Uespondeo 2° — :
Ilàc i'uclâ bypolbesi, vel anima potest sese ad
Nego minorem ejusdem argumenli. 1° Falsuni partem allerulram determinare, vel non po-
est nos objecta tanlùm percipere qu.Te sese lesl. Si prius, ergo delcrminaliones animae
offeruul, quippe posilum est in noslrà po- omninô independenles sunl à dispnsitioiiibus
teslale, ut n>enlis altciilioneni quô volucrimus cerebri , quaruioquidcm ipsa sese determinare
converlamus, sicquc idcam luijus vcl ilb'us supponilur dùm cerebri disposiliones xquales
objecii pro arbitrio in nobis excilemus, proul et opposilse ad indelerniinaiionem lendunl ;

constat ex uniuscujusque sensu inlimo. 2° Fal- ergo inest animœ vis suî deterniinalrix qixx ,

sum est nos necessariô judicare ex prinîà niolus omnes cere])ri superare vaieat. Nam si ,

objeclorum specie. Nam persaepè de objeclo- inter duas vires aequales et opposilas collocala,
rum nalurâ et effeclibus deliberamus, el pen- anima ad unam poliùs quàm ad alteram par-
dente deliberalione varia el nonmin(juàm op- lem sese fleclere possit, poteril eàdcm enorgiâ
posila judicia ferimus. Evidenlia sola ubi vim quanlamcumque ejusdem generis super-
percipilur neccssarium menlisassensum rapil, arc. Queniadmodùm si corpus bilibre vl quâ-
quamdiù illa raenli non affulgel possunius dam sccrelà instructum esset quâ pondus sibi
asscnsum cohibere, rom ad examen vocare, a;quale vincere et altollerc posset posset
,

novas rerum ideas comparare, landcni judi- etiam vieàdem vincere pondus cenlum libra-
cium (erre in quo Ubertas magnani parlem rimi. Igilur, juxla primam responsionem, qui
sibi vinditabil. ô" Falsum est nos velle neces- nempc dicitur animam in bypolliosi factà sese
sariô proul judicamus, nisi volunlali sese determinare posse , animic delcrminaliones à
offeral bonum aliquod purum et sine ullà mal/ erebri disposilionibus nunquàm pendercnt.
583 DE VERA RELIGIONE. 384
proindeque anima in omnibus omninô ciroiim- est, aul suspensa est animrc in iilud aclio. At
slanliis libéra ossct. Si poslerius dicatur, ni- si (juis ex iisce exemplis inferrel varios cerebri
mirùni posilà h;ic diiplici ccrebii dispobilioiie status voliiionum noslrarum omnium causas
aequali el contraria , animam neulrani parlem esse, is eodem modo raliocinarelur, ac si con-
sequi valere; crgo anima ubi paribus librala tenderet omnem musici scientiam in inslru-
est iionderibus scipsam nioverc non potost, ne- mcnlo suo contineri, quia fraclo instrumenlo
que verô movobilur, nisi pondus unum ailci i suam artem exerce; e nequit. Igitur vera non
prœvaleal ; ergo vis illa quà anima sose ad vi- est proposilio illa disjunctiva, acliones nostras

lium aul virtulcni dctcrniinare valet, omninù aul semper, aul nunquàm esse libéras; quippe
pendct à disposiiionibus ccrebri, seu poiiùs constat illas plerùmque libéras el aliijuando

ipsi nulla inest vis propriè determinalrix , sod neccssarias esse. Ca;terùm, ipsa (luoe objicitur

fortioribus cerebri molibus neccssariô obtem- inl'anlium somnantium lympliaticorum con-


, ,

pérât. Igilur, juxta secundam rcsponsionem, argumenlum est libertalis noslrse cùm
diiio, ,

volunlas Imniana nunquàm libéra est. Itaquc eorum status penitùs difîeral à condilione ho-
pro duplici respondendi modo tiicenduni est minis sani et vigliis. IIujus enim discriminis
animam vel semper, vel nunquàm esse libc- qua; polesl esse ratio , nisi quùd illi macbina-
rani : non datur médium. At constat, falen- rum instar movenlur, bic verô seipsum movet
lurque ipsi libertalis dcfensores, animam non ac déterminai? Deniciuc ad rem non pertinel
semper lib 'ram esse : libcri enim non sunt in- comparalio ducta ex Equidem
ponderibus.
fantes, dormientes ,
phrcnetici, etc. Ergo falsa pondus bilibre pondère centum librarum non
est prima responsio ex quâ sequitur bomincin superabitur, si vi quâdam minime mecbanicâ
semper liberum esse, ac proinde vcra respon- instruclnm quatuor libris œquipont'eare pos-
sio altéra ex quà sequitur hominem nunquàm sil : al quamvis anima instrucla sit vi qucâdam
esse libTum. Ita auctor anonymus scripti cui activa el sut detcrminatrice, quâ vincere posset
litulusj: Trcitc de la Liberlé, celeberrimo Fon- quantamcumque cerebri dispositionem mecha-
tenellio vilgô attributi. nicam, banc tamen vim exeicere nequit, nisi
— Uespondeo : Non difliiemur quin singulis supposito, ut diximus, certo quodam ccrebri
animx modificationibus respondeanl certae statu , mutuis corporis et animae funclionibus
quaedam cerebri dispositiones. Verùm dubitaii idoneo.
polesl num illa' cerebri dispositiones, mo lifi- Obj. 4", Cl m eodem scriplorc : Praescienlia
catioiics animai sen)pcr prœcedanl et prodi:- divina cum bumanà libertate consisterc ne-
canl, num verô aclio ipsius anima; inlerdiim quit. Aslronomi eclypscs posl longam annorum
saltem causa sit disposiiionum cerebri. Pri- seriem fuluras ccrlô et infallibililer prœvi-
mum supponit anonymus, at perperàm : ita der.t.eorunique praevisio à praiscienliâ Dei non
quippe corpus el anima secum copulata sunt, differt, nisi quia Deus auctor, aslronomi verô
ut sua cuique sit in alierum ellicientia. Itaque meri spectalorcs sunt ordinis quem sequunlur
dicinuis voluntatem plerùmque liberam esse, corpora co^leslia; et insuper praiscientia di-
ut sese vel ad virlutem , vel ad vitium detcr- vina accuralissima est, dùm aslronomi circa
minet, sive inler acqualcs, sive inter inaequales icmpus Cl locum edypsium interdùm fallun-
cerebri dispositiones collocala paribus aul im- lur. Al prior illa discriminis ratio nibil refert
paribus momenlis ad vitium aut ad virlutem ad veritatem prœdiclionum astronomicarum;
sollicilelur. Ea quippe voluntalis determinatio posicrior verô evanesceret , si , ul supponere
efleclus est iilius cncrgirc ,
quam animcc com- licet, anomalias omnes motuum cœleslium
pelcre ostendimus. Quia lamen juxta Icges edocii essent aslronomi, cl prœlerea instru-
unionis utriusquc subslanlise, vis iilius dctcr- menlis porfectissimis ulerentur; lumque ea-
minatricis exercilium |)endet à ccrto quodam dem foret tum aslronomorum, tum Dei circa

ccrebri statu ,
quem perturbare et destruere eclypscs praiscienliaî natura et cerlitudo. Ve-
possnnt motus nimiùm vividi, fatemur fieri ali- rùm , si vel soli, vel lunaî inessel vis quaîdam
quando posse, ut lioc suo in cerebri disposi- arbilraria, quà sine uUâ causa el ralione à

tiones imperio anima spolietur, quo posilo vo- cursu delleclerc valercnl, jam ab aslronomis
luntas libéra non erit. Sic liberi non sunt prœvideri non possenl solis et luna; deliquia
infantes, pbrenetici, dormientes, quia orga- isque praiscientia; aslronomicae defectus ex eo
num cogilalionis et actionis , cerebrum videli- oriretur, quôd motus cœlestes conslantem ra-

cet, io illis aul uondùm formalum, aul vilialum lumque ordiuem non seivarent. Al eadem mo-
5ê5 DE PROV IDENTIA DEI. 586
luum inconstantia tollerel eliam prs'scieiiiiani elHcerclur omnis aslronomorum scienlia, at
divinain, quani ab astroiiomicâ iiihil dijlène suam scrvarcl infallibilitatcm prsescientia di-
vidimus. Ergo Deus praevidere infallibililer vina. Cailcrùm non expcudiinus ulrùm in a!i-
non potesl id quod à cerlo cl iiivariabili or- quo, et quonam in mcdio res libéré futuras
dinc non pendet crgo Deus prœscire non po-
; Deus pnievideat. INotce nimis suut Thomista-
tesl acliones causaruni illarnni quai liberœ di- rum et Molinisliirum dissensiones, quibus lur-
cunlur; ergo, vel non danlur caus;ie hnjus balœ nunqiiàm fuissent scholai llieoîogicœ, si

modi liberœ, vel caruiu delerniinaiiones Deus D. Auguslino ncmo doclior esse voluisset.
non praividct. I Non audcani dicere quomodô Deus novit,
— Resp. l^jdinicullatombanc, etianisiiespon- < inquicbal eximius ille doclor in psalm. 49;
sione direclà solvi non possct, non ila ideircù i ne hoc à me fralres expcelelis , ut explicem
valcrCjUlnos de liberlale noslrà dubioscllicial. t vobis quomodù cognoscat Deus. Hoc solùm
Namque petilur illa ex re valdè obscurà, vide- « dico Non sic cognoscil ul homo non sic
: ,

licel ex nalurâ scionliae divina^ qua; cùni infi- « cognoscil ul angeli cl quomodù cognoscil
;

nilè dislcl ab iiUelligcnlià noslrà , nibilquc ( dicere non audeo ,


quoniam el scire non
forsan cum eâ commune babcat, ncquaquàni « possum. »

à nobis coniprchendi polcst. Contra verô ar- Homo igilur liberi arbilrii potcnliâ donalus,
gumenta quibus bominem liberum esse proba- obligalionis moralis at<iue religionis proinde
vimus omnia proliciscuniur à principiis no-
, capax cxislit. Quàm verô sil in se necessariu
lissiniis, qua; vel ad naluram, vel ad inlimani seu enlium nioralium naluris fundata rcligio ,

hominis conscienliam pcrlineant. Quapropter quàm necessaria eliam lum socielali, lum pri-
dubilare non debenius quin prœscienlia divina valis.jam exdiclis sive ab auclore, sive in an-
slarc queat cum bominis libcrtalc , eliamsi nolalionibus, supra, ubi de nefandis albeismi
nulla nobis ratio suppcierel inlricalissimum conseclariis dictum est, cuique logenli palebil.
hune nodum dissolvcndi; ut enini fert Irilum, Nunc ipsa illa rcligio exponenda est , aique
sed sapientissimum axioma, cerla pro inccrlis, primùm eam in duplici slalu considerandara
clara pro obscuris rejicienda non snnt. 2° Non babcnius, nempe in slalu priniilivo, el in slalu

omnia scientiaî aslronomicaî et prœvisionis di- levclationis evangelicai. In priori slalu, rcligio
vinae discrimina in objeclione assignala fue- ex naturali maxime conslal Icge , cui lamen
runt. Unun> pra;lermisiuin est ,
quo posito duo positivi arliculi atijuncli luère , nempe
nulla inler uliamque coinparalio inslilui po- fides Redctvptoris et sacrificiorum rilus fidcm cx-
test. Nimirùm aslronomi lutura sois aut lunre piinienles, ul ipse infra in proœmio religionis
deliquia prœdicunt, quia necessarias eoruin revelalae ail auclor. Quôd isti duo arliculi aliâ
pbœnonienorum causas noverunt. Si propriè quàm revelalionis via non poluerinl innoles-
loqui velimus, eclypses non pra;videni cxi- cere, ncmo anibigit, alque ad religionem ul
slenles, sed extiiuras esse judicanl. Al verù revelatam quàcum esscniialiler connccluntur,
Deus res cognoscil non solùm in suis causis, rcmillendi. Superesl igilur, ubi de religione
sed eliam in seipsis, et ob id solùm quod sunl. primilivà , noliones ad legem naluralem spe-
Uepugnal quippe aliqnid esse reale et cogno- clanlesexponere, <)ualeiiùs ca Icx animis insila
scibile,ei non cognosci ab cnle sununè inlel- luniine naturali agnoscilur , eliamsi ipsa de
ligenli. Igilur si supponerclur varios sidorum laclo liomini rcvclala fueril. Quâ de re auclor
niolus, nullà legs conslanli el invariabili dc- nosler erudilè suo more dissent. — {Expticit
lerminari , incerla quideni, seu poiiùs nulla annotatio P. S.)

-re''U^;«fljr"-

])r. LEGK NÂT[iKALÎ.


ArTICLLIS PKIIII'S,
est, (|U()(I naliira omnia animalia docuil; nam
non bumani generis proprium, sed
jus islud
De juris seu Icgis naturalis cxislcnlià cl in
omnium animaiium, quse in lerrA quse in ,
(mues humilies (lijfnsioue.
mari nascunlur, aviinn quoquo commune est. i

Jus naluralc in Digoslis lib. 1, lit. l de Ju- Al ba;c descriplio nimii'ini gencralis est, et
siitiâ cl Jure sic dcscribilur : « Jus naluralc per jus u ilura'c; inie'.l ,' im is illiid jus quod
387 DE VERA RELIGIONE. 588

jurisconsullis Honianis vocalur jus genlium ,


lum soivi hàc lege possumus , neque esl quœ-
quodquc ab ipsis dolinitur in Institulis lib. 1, rendus explanalor aul inlcrpres ejus alius.

lit. 2: ( Id quod iialuralis ralio inlcr homiiics Ncc eril aba lex Romœ , alia Albenis , alia

consliUiil. j Por jus igiliir naliirale inlolligi- nunc, alia poslhàc; sed el onines génies el

mus « cerla vivcndi prœcepla, quae sinj:;iilis cm ni lenipore una Icx el senipilerna el imnm-
lioniinibiis dat ipsa naiiira liomiiiis ralionalis : tabilis conlinebit ; unusque eril coniniunis

qiKtt, ul ail orator, non didicinins, acccpimus, quasi niagisler el imperalor omnium Deus ;

aullegimus.scd ex nalurà ipsà arripuimus, cx- ille legis hujus iiivcntor , disceptalor , lalor ;

pressiinus,hausinius;adquai nondocli.scd facli, cui (jui non parel)it ipse se l'ugiel el naUiram
non insUluli, sed imbuli sunius. > Quie praiccpla boniinis asperiiabilur ; hoc ipso luel nîaximas
cùin sinl ralionis diclala recto scholaslici legeni poMias , eliamsi ca;lcra supplicia, quœ pulan-
nalura; ia ralione posiierunl, Ciceroneni se- tur, eiïugeril. »

culi (pii legcni naliiralem sic dednit : « Est Fiière inler veluslissiinos pliilosophos non
cnim ralio , niensqiie sapienlis ad jubcnduni cl pauci (|ui ab opinionc jus onnie orlum existi-
delerrendum idonca. » Quibus consonal Gro- niârunt , nulluni esse inler bonum el malum
lius, juxta qiieni jus naUiniIe est « diclaluni morale dicrimon pulàrunl, negâruntque quid-
reclae ralionis, indicans aciiii alicui ex ejus quam nalurà jusluni vel injusluni, honestuni
convenieniià cuni ipsâ nalurà raiionali inesse aul lurpeesse. Callicles apudPlaioncmsic So-

moralem lurpiludinem vel nccessilatem nio- cralem alloquilur; iVeritas, ô Socrales,ila sese
raleni , ac consequenter ab auclore nalurœ habel ; luxuria, inlempcranlia, licenlia, n)odô

Dco talcm acluni aul velari aut praicipi. s Jus facullas suppelal, virlus est atque félicitas.

hoc in ralionis diclalis posiluui dicilur nalu- C;i;lera verô isla speciosa prœler naluram ad-
rale ob dupliccm causam : primùni quia nalu- invonla, hominum dcliramenta sunl, nugoe-
ralibus hoiuinis facullaiibus innotescit alquc ab quc- penitùs contemncndx. » Docebal eliam
ipsâ quoilanimoilô nalurà promulgalur. Deinde Carncadcs, jura sibi honiines pro ulilitale
etiam quia jus naluralc in rcrum naturis Cun- sanxisse : scilicei varia pro moribus el apud
daluraest, ncc suam habct obligandi vim ex eosdeni pro leniporibus sœpc niulata ,
jus au-
arbitrarià cl positiva legislaloris volunlale : in icin nalurale esse nullum : omnes el homines
quo jus nalurale differt à jure volunlario seu el alias animantes ad utililales suas, nalurà
posilivo, eiiani divine : nani hujus prœcopla ducenle ferri ,
proindeque aul nullam esse
in se indifferenlia, vim habent obligandi ex jusiiliam, aul si sit aliqua,sunimam esse slulii-

positiva Dei inslilulione; et quâ auciorilale liam;quoniamsil)inocerelalicniscommodisstu-


lata sunl, eàdem possunt immulari. Cùni Icgis dens. Ita eliam disputabanl Arcbelaus, Arisiip-
siriclèsumplœ, ul supra iiolalum est, très sinl pus,Epicuriis,P}rrhoelalii plurcs, quosrecen-
priecipuè propriclales , nenipè ul sit régula lior< s quidam nosiris leniporibus secuti sunl.

agendoruni clara et apud onines promulgaia ;


1° Spiiîosa in tractalu Ibeologico-polilico ,

ul sil profecla à volunlale superioris; ul tan- c. \Q, babet : i Per jus el inslilutum nalurœ nî-
d(!ni sil sanclione pœnarum cl pra;nuoruni hil aliud inlelligo quàni régulas nalnra; unius-
conliiniala, illas pra^ceplis naluralibus convc- cujiisque individui , secundùm quas juiuni-

nire sequcnlibusarliculis adslruenius. Jani olini quod(}uc ut naluralilcr deierminalum concipi-


illas ralioni adscripsil Cicero in illo pulclicr- nms ad ccrlo modo agendum et opcranduni.
rinio loco, q'.ieni ex libro de Republicà deper- Exeni{)li gra'.iâ ,
pisccs à nalurà deter/ninati
dilo servavil Eaclanlius Inslil. divin, lilj. 6, sunl ad nalandum , niagni ad minores come-
quem hic describere operoc preliuni est , cùm dendum ; adcôque pisces sumnio nalurali jure
eaoninia conlincalquai sunl à nobis in hàc sc- .':quà poliunlur el niagni minores coincdunl...
cundà seclione disj)uland3. « Est vera lex,ait, Nec iiic ullam agnoscimus dilferenliam inler
recta ralio, nalurà; congruens, diffusa in oni- boulines elreliiiuanalmxindividua, neque in 1er

nes , conslans, scnipilcrna ,


quac vocel ad of h mines jalionc jirauiilos el inlcr alios qui ve-
liciuni jubendo, vclando à fraude delcrreat ;
ram ralioneni ignorant , neque inlcr faïuos
qua; tamcn neque probos Irnslra jubet cl vê- délirantes cl sanos. Quod cnim unaquœque res
lât, nec in)proiK)3 jubendo aul velando niovet. ex logibus suœ n:;tura; agit , id sunnno
Ihiic legi ncc obrogari l'as esl, nec dcrogari jure agit, niniirùm quia agit proul ex nalurà
ex hàc aliquid licet , neque Iota abrog.iri po- dcierniinalaesl, nec aliud polesl. Quare inler
est. Ncc vero aul persenalum, aul per popu- horaines ,
quamdiù sub impcrio solius natur;e
389 DE LEGE NATURALI. 390
vivere considerantur, lam ilie qui ralioncm conjunctionem mutuaque omnia officia. Nam
,

nondùni iiovit, velquivirtuUs habiiiminoiuiùm r docet bomines naiuralilcr sibi invicem esse
babet, ex solis legibus appcUlùssumnio jurevi- infestos : e Volinilas kvdendi ait, omnibus ,

vit, quàni illequi ex legibus ralionis vilam suam inest in slalu natura3. t Imô bomines vult
dirigit : boc est, sicuti sapiens jus summum essenaturâ ferociores lupis, ursis et serpenli-
habet ad oinnia quae ralio dictât, sive ex legi- bus ideôque eorum slaluni naUiralem esse
;

bus ralionis vivendi , sic et ignarus et animi staUim belli, omnium conlra omnes; singulos
impolens summum jus babet ad omnia quae in istà condiiione perpétué intenios esse in
appetitussuadet, sive ex legibus appelilùs vi- aliis, seu fraude, seu vi , seu quovis alio mo-
vendi... Jus itaque naturale uniuscujusquebo- do praeoccupandis, « quia, ait, securitalis
minis, non sanâ ralione, sed cupidilate eipo- viam meliorem babet nemo aniicipalione ; »

tenlià delerminalur.,. Quidquid itaque unus- vel, ul alibi scribit : « spes unicuique securita-

quisque , qui sub solo naturae imperio conside- lis conservationique suae in eo sila est, ul vi-

ralur, sibi utile vel ductu sanse ralionis vel ex ribus arlibusque propriis proxinium suum pa-
aflecluum impclu judicat, id summo nalurse lam vel ex insidiis praeoccuparc possit. » 2"

jure appétit , el quàcumque ralione, sive vi ,


Asserit consequenler ad baic principia, in illo

sive dolo , sive prccibus , sive quocumque de- Slalu natura? licuissc cuilibet facere quœcum-
mùm modo faciliiàs polerit , ipsi capere licet ;
que et in quoscumque libebal , nequc lege ullâ

et consequcnler pro boste liabere ilkim quiim- impedilam fuisse liberialem ; adeôquc nihil

pedire vull quoniiiiùs aninium expleal suum. » fieri poluissc injustum, nemini inferri inju-
Proindequejuxta bunc auclorem, ulet ipse alio riam. 5° Staluit pi imam et fundamenlalem
loco scripsit, « bonum el maluui nihil posili- naturaîlegem hanc esse, proplcr siiî conserva-
vum in rébus indieant ; sed bomines illas boni lionem quierendam esse pacem, ubi baberi po-
et mali , ordinis et confusionis nolioncs sibi lesl ;
qu3e cùm juxta ilkim auclorem nonnisi
efformàrunt, postquàm sibi persuasissent om- paciis iniri queat , j lex naluralisest, ait, pa-
nia quae fiunt proplcr Ipsos fieri : tune in unâ- ciis slandum esse servandam. et fidem > Ex
quâque re prœcipuum judicarc debucrunl qno, 4" concludit régulas boni et mali, justi
quod ipsis uliîissimum , el illa omnia proestan- et injusli, honcsti el lurpis, esse leges civiles:

lissima xsiimare , à quibus opiimè allicieban- quod legislalor prœceperii id pro bono ,
quod
lur. > Ilaec Spinosa, quem ideô primum nomi- vetuerit id pro malo babendum esse ; « ideô-
navlmus, qiioniam onines alios temeriiale et que ,
ait , si lex civilis jubeat invaderc aliquid,
insanià vincit. non est illud furium, adullcrium, > eic. Iniô
2° Ilobbius , quem inmultis imitat::s est Spi- civiiati in omnibus obedire (juisque tenetur ,

nosa, ad tolîendasleges nalurales aliam viam se- sive in lis ([U3e speciant cullum divinum, vel
cutusest.In inilio libri suiqui de Cive inscribi- vitœ instiUitionem, auieiiam spcculativas opi-
lur, negat bominem esse animal polilicum seu niones: « ([uoniam ad civilatem, ail ,
pcrlinet
ad socielalem apUnn nalum : « eorum, inqnit, cliam chrislianam, qui*! sit jiistilia , quid inju-
qui de rébus publiais aliquid conscripsorunl slilia deierminare. > Hinc d aliud ejus dicUim :

niaxima pars vel supponunt, vel pctunt, vel i Nulla lex injusla esse potesi. »

postulant, bominem esse animal ; pluni nalum Tola ba;c Ilobbii doclrina inventa olim fuit à
ad socielateni; coque fundamenlo ilasupersedi- velus'iissiniis alheis, ut viderc licet ajjud IMa-
ficanl doctrinani civilein lanquàm ad conser- lonem de Rep.lib. 1 1, p. 558, cdil. Kicini p.i'âS.
valionem et loiius generis buniani regimen 5" iloriiin insistens vesligiis auclor libri re-
nibil aliud opus esset , quàm ut bomines in ccnlioris, qui inscribitur : Apum fabula, de-
pacla et condilioncs quasdam ,
quas ipsi tum monslrare summo slndio conaïus est vinuiem
legos appeilanl , consentirenl. Quod axionia , ncquaquàni esse naluralem liominis babiUim,
quanquàm à plurimis receptum , faisum la- neque illam esse ex onmi parle uiilcmhumanai
men , errorquc à nimis levi natur;e bunianae socielali, sed c privaioriim vitia puldica esse
conlcnipialioncprofectus est. » Si ll()l)!)iiis pcr benelicia. s Elenim contendil virlulem à poli-
socielalem nihil aliud inlelligerel , nisi confœ- licis el artiliciosis boniiuibus primùm introdu-
dcraliones civiles et polilitas, ul in nolà ad ctam esse, ut bomines nalurà d.sjunclos nequc
Ininc locum se intelligcrc simulât , minus alie- aptos societati in unuin colligercnt cl copula-
nus esset à ralione : sed ipsius raliocinia om- rcnt : ad infonnandos autem virlulum noiioni-
nem omnino lollunl inter bomines Mnlur.tlfm bus honiinnm atiinïos adidatifiio n-ns esse pr
391 DE VEUA UELIGIONE. 302

mos logislalorcs, cl porsuasisse honiiiiibus esse cicnùs cxplicandis hominum ofiQciis opcram

se natuià àbel.uisniuUùni separaios, acnaliira; dederunt, humano goneri niliil opis allulissc;

liunianx cxcellLMUiaiu non in appclilii , (ini


inlroducendam crgo esse clliicam experimen-
sibi cuin belluis coiMuunis est, seil in ralione lalcm, qua' l'aclis tanlùmmodo nilalur et à

et virlule posilani esse : verè excolleiilis iiatu- gcslis pcrdilorum hominum (ut ab allalis ab

TX eos esse et omni laude digiiissiinos qui auclore cxcmplis palel) repeiatur ; et omnes
,

appelilus coorcerenl, posiposiiis projniis veleris docirinaî relinentes , obsistentesque


cl

ulililatibiis sUidcrcnl piiblicis commodis; for- bujus nova^ elliica^ inlroduclioni, tanquàm
inq)ios, fanalicos, insigniler improbos, generis
liorein esse , qui se quàm qui l'oriissima
humani hostos infensissimos, slupidilalis fau-
vincit niœnia ; atquc in hàc suî ipsiiis dcspi-
cienlià posilani esse aninii excclsilatcin. Pro- lores, «ceplrum ignoranlia; tcnenles quo po-
plcr hanc quani b.ibi linxil auclor liic virlulis puiis bebi'iibus impercnt, habendos, et ul laies

origincm illani vocal i siipcrbiaî ex adulatio-


aj)eilè inlamandos (I) ;
prœsenlem niundi cor-
,

nc conceplani proleni. » Exislinial omnes lio-


porel ordinenï ex solà vi maleria^ primùm in-

dita, posl irrcgulares concreiiones innumeras,


mines in bas ficlas noliones consensisse variis
adducios niolivis : sapienics verô cl periios tandem pro(liisse;paiique ralione inmundomo-
quùd illas necessarias pularent ad reipublicai raliomniaqu;'econlingunl,videri exunicocliam

pacem el incolumilalem ; muUitudincni sim- exoriri principio , nempe sensibililale pliysicâ,

plicem el rudeni quia revcrà delusa est ; im- quà solà impellenie homines ad inq)lcnda Dei
,

probos eiiani quia inlcr comnuines basée consilia caeco impetu agunlur ; fulnrumque est
,

virlulum noliones privala sua coinnioda fcli-


ul voluplalis et doloris cuslodia;conîmissi,posl-

ciùs promovere posse se arbiirabaniur. Simili quàmfuorinl diùcllemerèerrorum, passionuni


ferè modo religionis origincm explicaveralScx- et furorum omnium ludibrio jactali, poslquàm
tus Einpiricus. mulla absurda tum de nioribus, tum de legibus
4" Ilorum omnium principia complcxus est cllu lerint; incidanl aliquando in vera el sim-

auclor libri illius famosi qui inscribilur de piicia tum elbices, tum legislalionis principia

l'Esprit, cujus jam injecta meniio est, ubi de ex quibus evolulis pendenl ordo el nuindi mo-

existentià Dei : sed cujus hoc loco prœseitim ralis félicitas (2) ; in voluplale et dolore sensi-

ralio haberi débet, quôd omnos omnium leia- bili posiia esse principia et causas omnium
lum minulos philosopbos impielalo, audacià, aUcclnum nioluumque animi humani; ncc ullo

conlumeliosis in omne genus hominum inse- alio desidcrio quàm voluplatis corporc;Te homi-

clalionibus longissinic post se reliqueril. In nes inclinari posse; ex bis duobus, voluplale

nova;, quam proponil, elbices clemenlis, docel et dolore, lia flucre omnes actus humanos, ut

liic (1) moralem disciplinani, quai ab origine


aliunde exoriri nequeant actiones gonerosae,

inundi apud omnes populos quoad prœcipua nec magis polis sit homo amarc bonum proplcr
capila obtinuit, eamque ipsam, quam nationes Vide pp. 2>2, 223, 226, 228, 238 et 239,
(1)
cbrislianœ lanquàm divinilùs tradilam lenenl, 219 220 pHtlati. 1 et 2, 29G, 15i. Cemura:
et
llae proposiliones sunt falsœ, absurd.e actiq-.
scientiam esse vanam et inutilem, à primis lio- ;

nés humanas, qiice ad regulam morum sunt


minibus, qui in sociclatem convenerunl, mo- componendic, pro morum régula perverse
resque sibi finxerunl, temerè condilani, iia ut conslituunt; Dei crealoris providenli;»', quale-
vera elliica eliamnum in incunabulis vagiat nùs primos homines sine Icge sibi reliclos lin-
gnnl, impie delraliunt; in homines de génère
infanliai obvolula fasciis; eos omnes, qui lia-
bumano optimù mcrilos, el in ipsiim genua
humanum impudenter sunl conlumeliosa;; nii-
(1) Sequens systemalis nefandi idea descri- nistris Ecclesi;» et magistralibus christianis
pta est ex determinationc lacuiialis tbeologia; procaciter injurinss; in Dei Prophetas, in
Parisiensis supor islo libre, édita anno 1759. Aposlolos et in ipsum Chrislum blaspheniae;
Propositiones ex diclo libro extradas, qua; furoris et dementia^ plenic.
ibidem exbibenlur, brevitalis causa omitlimus, (2) Vide pag. 522. Censura: Ihvc proposilio
ut minus necessarias, cùm earum smisus cum absurda niuiidi gcnosim lemerè de-
est lalsa, ;

suimnà lideliialc reproiscnlelur paginas crgo : format, el m.ignà ex parle Deo abjudicat sjv
libri soluinmodù indicabimus, ubi leclor cas stemate alheis acceplissimo, coque van issin^.oj
invoniro polfi il el codrm quo rcfi.Tunlur or- niundum moralem el tolam aclionum hiima=
dine. Ccnsurain addemus, quùd illa non niidam narum seriem necessilali et falalisniQ subjicil;
condemnalioncm, sed brevem el luculonlam Deumque ipsum omnium errorum, sceleruni,
conlinealproposilionum confutalionem virisdo- furorum auclorem aperiè déclarât, proine(iue,
clissatisamplam,cl (|uamin sequenlibuscvulu- impie et cum blasphemià provideniiam Dei
lamet conOrmaiam junioresthcologi inveniant. moralem prorsùs lollii ; omni aiheisticae impie-
393 DE LEGE NATURALI. 504
bonum, qu;iin malum propter nialum; liomi- ex sensibililale pliysicà oriri primùm commo-
nes, quidquid agunt, non esse malos nec vitu- dum personale, deinde ex studio commodi
perandos, sed lanlùni commodis suis manci- personalis orias esse socielaies, à socieiatibus
palos; voluplaiis el doloris sensu, lanquàm poliiiciset convenlionibus civilibus orlum esse
unico cardine, volvi loUini mundura moralem; commodtim nalionaie, quod quidem originem
adeô amore suî ad sola sensibilia inclinablli, pradjuil nominibus jusli cl injusli, lioncsli et

quasi unico fundamenlo, onineni siipcrslruen- lurpis;consequenler omnem jusliliam et bo-


dara niorum inslilulioncm (l); horaincm i ex nesiatcm ad sensibililatem pliysicam lanrpiàm
solosuo commodo personali » aclionum omnium ad fonlem esse referendas (1); omne virlulum
pretium unicè œslimaro, atquehoc uno quemli- el viliorum genus à passionibus orlum ducere,
bet meiii i alierius virtuiem et probilalem ; eo- el générale felicilatis desiderium conslanler
denique modo à sodaliialibus el à civiialibus pro- resoh in voluplaiem corpoream ex solà pas-
i
;

bilalem dijudicaii ; civitalis nibil aul ferè nibil sionum vebemenlià, quarum impulsu non so-
inleresse civium erga sese invicem probilalem; lùm pericula, dolores, mors lemnunlur, scd
civilis verô probilalis, qua', sola vera probilas ipsum cliam cœlum lacessitur, prorumpere ca
est, et virluiis nomen promerelur alque apud facinora quœ omni œvo rapuère admiraiioncm;
omnes oblinet, linem et objeclum (comraunem inter omnes passiones cminere amorem mulic-
nempe utilitaiem) fixum quiddam esse et im- rum, quo solo fermé movenlur naiiones omnes
molum ; at média hune finem, aclioncs vi-
in legibus excullœ; bine boniines neque ad exi-
dclicet humanas, commulabiiia esse omnes ; mias cujusvis generis dotes informari, neque
ergo acliones in se moralitcr indifférentes, ex ardua quœ audcre posse, nisi eirervescentc ju-

diverso civilatis statu, nunc utiles, nunc no- ventà, quà alale hujusce libidinis slimulo ma-
xias, ex lurpibus lionestas, et ex boneslis tur- gis punguntur ; hujus solius sensu molesluni
pcs evadere ; ideô munus esse legislaloris, ut vilai onus et iniquam exislendi nccessilaleiu
punclum Icmporis observet el figal, quo una- suaviler allevari; hominibus, lidei lumine non
quœque aclio priùs honesia in viliosam, et illuslralis, nihil cullu el adoralione dignius
priùs viiiosa in lioneslam converlatur ; mora- quàm eleganlem mulierum formam; conse-
lem disciplinam fiivolum quid esse nisi cum quenler logiblalionis perfectoe artem in co si-
legislalione confuiulaïur; uiilitaii civili sic ser- lam esse, ul, proposilis in prœmium, pro me-
viendum, ut, ipsà exigenle, omnes affecliones rili ralione, voluplalibus corporeis, cives ad
nalurales, ipsummet qui dicilur humanilatis prooclara gorenda incilenlur, cùm eu virtus
scnsum exucre parali simus ; nullam existere acriùs inordescal, qiiô vividior pro mcrcede
posse erga universum genus humanum probi- proponaliir voluplas (2) ; exceptis maximi mo-
lalem, cùm nuliic possint esse acliones omni- mcnli actionibus, quas raiioni subjicere nibil
bus practicè utiles ; sicque demùm demonstrari
(I) Vide pp. liO et Ul 47 et 48, 7."
, :il,
81 el 82, 155 el !54, 108, 101, 81 el 82^
il!»,

taiis virus quantum spécial ad mores conlinet. 2i0 el 2il, 270. Censura ."Proposiliones istfc
Ouateniis autem cadom propositio innuil siiiil l'alsa;, absurd*, clarissiniis mentis nolio-
«principia in opère Iradila, illa ipsa esse, ex nibus el generosissimis animi ad'eclilius oon-
(|iiorum ev(>lulion(! tandem elllorescet felix Iraria-; boni el inali moralis discrimen in ,

niuiidi moralis slalus, » incredibilem aucloris immiilabilibus rerum essenliis posiînm el re-
vaiiilalem cl arroganliam arguit, quà uni- veialione divinà coinprobiilniii t()l!unt;vimt ,

versi generis bumani sapicnli;cclipsius Dei le- oinnem sensi'is moralis, rationis et religionis,
gislationi novam sii;imelbicamaudclanlercrre. contra ciipiJilalcs, obUindunl ad omnem pra- ;

(I)Vide pp. âOO, 7>iiK ^230, 5:2 el iG nolà (b) :


vilalem orcultam, ad omnia scclera clanciilùm
73, 75, nolà (a). Cansura : Wx proposiliones perpclraiida iiivilanl, iniô ;id omnia lacinora ,
sunl lalsa;, iiilinios dccoii el bonesti sensus vi aiit doio, in privatos quosqne el in ipsam
cnecant; innalam liominibus eiga se invicem renipublicam aiicriè admitlenda, (iiioticsciim-
benevolenliam, omnes bonilalis, gratiludinis, (pie s|)es alluigcbil opiala conseipiendi el poMias
M'qnilaiis, miseralionis, obsequenlia;, deiii(|ue civiles (b'clinandi ac jintindc sunl privatis
;

pnelocant affcctus, qui virlulum


liiimanilalis et sociclalil)US exiliales, juris onuiis, naluralis
moralium semina sunlel necessiliidiiiis ac pa- eldivini, dcs.lrutliv:e, imj)ia', nelaria*, blaspbe-
cis liunninai vincula; solani ri'linquunl cupidi- mae.
tatem dissidiorum vitioriim ton-
()niniuni(|ii(; {"i] Vide pp. 257, 2.58, 250, 75 nolA {/»), 20(;,
Icm siil)l;il;ui;i(> vi volniilalis, cnjii.^ est seiisi-
;
2!I8, 501.... 5.... 0. 559 et ô'iO, 505 et .50i,
livum a|)p('liliim Ircnan', boiiiinem Deo nalum 503. Censura : Proposiliones islae smil lais*,
cl spiriliialiiuii (';i|)accm ad condiliononi bel- iiisnlsir, ini|)ia', liirpcs, ;'i l'iiiore libidiiioso
luarum (b'ii(iiinl; et omnia socielalis el reli- alMala'; lationem, animi paitem nobiliorem el
gionis ollicia in ipsis primis cicmcnlis per- ad im|ieriiini nalam è , soliiMlejiciunl, ul in eo
V rlunl. a;ip(iiunii sen-ilivnm, sine mor^ nioiloiint' de-
15
395 DE VERA RELIGIONE. 596

vetat, crclcras vikie partes uniiiscujiisque arbi- tiâ confundenda sii); sumplus, quos in suî
Irio et passionibus esse lemorè permillvndas ; cullum faciunl mulieres voluptuaria? ,
piarum
passionum luoderalionem cxiiiosani fore civi- elcemosyuis esse uliliores; admissà nnilierum
taiibiis; prudenliam, si apud omnes oblinerei communilate, ruplisque omnibus consangui-
cives, fatale munnstoli fore nalioni; ipsamqtie nitatis vinculis, plurimùm inde commodi et

rationeni parvi faciendam; ex levilalc atque uiiliialis reipublicsc accessurum ;


qui ^itœper-

iiiconsideranlià regnoriim el univcrsi orbis tncsus niortem sibi consciscit, bunc sapientis
coiiservationem peiulere; indolem seniel con- non minus quàm viri fortis, nominibus insi-

suetiulinc llexam ad iinprobiiatem in inelins gnicnduni (1).

non posse reilecii; non minus esse deriden- PROPOSITIO.


dum virum nioderaluni si ambilioso insusur-
scnsus, quàni medicuni Est lex naturœ noslrœ cougruens, diffusa in om-
rarct : Exue anibiiionis
Ne febricites; niullo- nes, quœ vocat ad officiumjubendo, vetando à
si a^grolanti obgannirel :

esse passionibus ex fraude deterret.


runi felicilaieiii alligatani

quibus fiunt niiserrinii, qui tanien insanirent PROnATIO. — ARGIMENTUM PRIMIM.


si plus sapcre vclleni; imô quosdam ita infc-
liciler à nalurâ factos, ut beali esse nequeant,
Ex soisibus , affeclionibus et facidtatibus naturœ
liumanœ.
nisi scelera commiltant capilalibus expianda
suppliciis (1); pudorem esse arlem quanidam quidam omnium
i° Est jusli et iniqui sensus
amoris et exquisilioris voluptatis, idqne ab in- hominum animis à nalurâ insitus , ut supra
slilutoribus morum tradeiidum esse; soiutani nolalum est : nani est quidam viiaî ratio quam
omni lege et vagam libidineni prjejudicatse
necessariô probamus ; sunt quœdam vivendi
quideni, at non sincera) virluU opponi, et, sub principia tam evidentis œquiiatis et sapientia;,
ibeologicà solùm consideratione, non pliiloso- nemo possit,
ut ab illisadmitiendis tcmperare
phicâ vel politicâ depravationera dici posso
,
qua;lemporum omnium et locorum omnium
(adeôque contra boncslatem non esse, cùni communia suni, quœ doclis et indociis spontè
juxta aucloris placila etbica cum politicâ scien-
innolescunt. Qualia sunt ilia : Suum cuique
tribuendum, fidem scrvandam , beneficiis gra-

bacchantem, réclamante ipsà naturà, nion- tum animum deberi : « Quœ autcm nalio , ut
strosé constituant; summum bonum animi I ail Cicero, non comitalem, non benignila-
ralionalis, immorlalis el ad Dci fruilionein
faeli, ponunt in lliixis et caducis voluptalibus
qu:is aspernantur nobiliores animi sensus. et (1) Vide pp. 159, Ul, liO, 150, \ol et 158,

in (|uibus iiuUum est conlra corporis dolores,


1 iGct I 47. 75, 45. Censura: Siinl fais*, lurpes,
meiilis aegritudincs et forlun;\i graviorescasus
coiiliaria; sensibus naluralibus; respective,

soîatiuni; inlamcm nialè coha'roisiis et a!)sui(i;B


pudorem seu verocundiam, omnis bonestalis
legislalionis formam ellingunl, in (juà pra-slaii-
custodem, pravoruuifiue ap|)eliluum modera-
liôres vires, post exantlalos propalrià laborcs,
lorcm à nalurâ consliiuUim cyiiiiè impudentes
îViilla inanereut praimia, ad uiorlom pro s-alule abjiciuni; vagam libidinem Uirpiler commen-
])ublicà oppelendam nu'lum
esset incilai'.ien- dant, staltilique et individu» conjiignm felici-
tali, ac liliornm procreationi el educalioni
lum in (|'uà p'^rpelua et intcstina de iisdem
:

bonis aut proemiis occupandis orireiilur dissi- lascivam voluptatem, palribus cl n)atribus ex
dia, côsocietali magis exitialia quô ciipiditates
a-quo deleslandam, proli(iue susceplai exilio-
in singulis essent ardeutiorcs, et laxioril'tis
san) ,anlei»onMnt; opum vana pervorsaque
dispendia paiiperum suslentalioni, vanilalem
frenis evagarenlur; fas jusque omne pro-
cliaritali et JionesUc liheralilali crudeliler
culcant, nec salis gravi nota inuri possuiit ;

oslciidunlque quàm vaua ingénia, qiiàinqi;e prœferunt conjugii et sanguinis vincula ar-
;

ctissima, bumano geneii conservando necessa-


fœJa sint inventa homiuum à religione avir-
ria, penilùs rescindunt; cum societatis dome-
soruni. ,
stio;c nintuis olliciis illam simul vilœ suavita-
Vide pp. GIS, IGl, 582 et .)8j, bto et
(l)
tem. <\ux in iisdem praslairdis posita est,
574, 571. Cei.siira: Sont hse proposilionesstnl-
impuiienlià plena;; non modo expri- anlerunl, et in parenlibus el liliis pracipua
lilià et
onnii religioni, falente aii- l.iboris el industrie ineitamenta pra^focant;
munl fatalismum
ctore, pestitcrum, sed unum quoddam ex iis
funtrem iiominum de vilâ suà slatuenlium,
quai fatalisnius in morum priniciem iiivclul.
qiiem soi anmr et priidenlia, in palii:m ciia-
lilas, Dci voluntas lam nalurali quàm revelalâ
aperlè enuntiant, jcilicel sponlè eunduin quo
legc manifeslala, cobihere deb.nt, et quem
rapil indoles eliam maxime depravata scelc- ;

omnium apologiam con- ex ignaviâ el animi iiilirmilate naium docue-


rnm et sceleratornm
sakili privatic cl publics; ex a;qno sunt riini philosopiii vel ellniici, sapiciiti;e el forli-
tinent ;

in Deum legislatorem cl scelcrum ludini absurdissimè adscribunl; deniipie vit*


exiliosai;
privaia", domeslicae el civiiis olficia, quolibet
vindicem blaspbcma% ab omnibus deleslandic
el cxecranda.'.
jure consignata, ncfarièperverlunt.
31>7 DE LEGE NATLRAEI. 393
« teni, non graluin aninium et bcnelicii nie- vocat ad OiTicium jubendo, vetando à fraude
« rnorem diligit ? Quoe superbos, qu3C nialefi- deierret (1).
« cos , quœ crudeles ,
quse ingrates non S'* Est in singulis bominibus conscientia,
« aspernalur , non odit? s Sensum liunc per quam inlelligimus non justi et iniqui ap-
moralem nobis inesse conscicnlià inlelligitur, prehcnsionem, neque judicia rationis, sed me-
argumentis demonstrare vanè conienderenuis : rili et demeriti sensum, innocentiœ et delicli

est quippe analogus ilii intuilivae veritalis conscientiam ; suavem illam jucundamque vo-
perceplioni , quœ omnis est scienliœ funda- luptatis affcctionem ,
quœ vitam juxta rationis
menluni ; aut illi gustûs sensalioni, quâ cibos dictata Inslitutam comilaïur semper, lerro-
dislinguimiis; acsicut sublatà illà inluitivà ve- resque illos et metus graves, quibus pertur-
ritalis perceplione, nnllam habercmus verilalis bantur et elidunlur ii, qui magistram viiœ
et falsitatis notionem ; neque sine illà guslùs rationem sequi récusant. Hanc innocentix et
sensatione essent ulli sapores : sicsublato ilio delicti conscientiam incsse singulis bominibus
JMSti atque iniqui, honesti et lurpis sensu, nulla neque ab ipsis Impiis et atheisabesse confitetur
essel vocabuloruni ilioruni vis et potoslas : hic Lucrelius in bis sequeniibus versibus, initio

sensus lani naturalis est, lam constans et uni- libri terlii :

formis, ut nullispossit praefocari prœjudiciis ,

Nam quôd sœpù hominesmorbos raagisesse limendos


aut passionibus extingui ; ejus sanclissimum
Infamemque ferunt Titam, quàm tartara lelhi
judiciuni nullis praeiniis corrunipi potest ;
Et sescire animi naturam sanguinis esse ;
viget in sceleralissiniis bominibus, quibus
Nec quidquam piorsùs noslrœ rationis egere ,

ita graliosa virtus est , ut invité probent Hinc licet advertas aniraum magis omnia laudis ,

meliores. Aut eliam venli, si fert ila forte volunlas


2" Ratio habet polestatem legis propriè Jactari causa, quàm quôd res ipsa probclur.
dictai : nani ad boc duo requiruntur, ut sit ra- Extorres iidera palrià, longèque fugati
tio cuique honiini in aclionibus suis perpeluus Conspeclu ex hominum, fœdati crimine turpi

et donieslicus monitor, et ut moncal cum au- Omnibus œrurauis affecti denique vivunt ;
Et quôcumquc tamen miseri venêrc parenlant
ctoriiatc. Alqui primo ratio queniquc in insti- ,

Et n'gras mactant pecudes, et manibus divis


luendà vilâ et in singulis fermé aclionibus
Inferias miltunt , multôque in rébus acerbis
monet : quia hujus facultalis vi quisque vel
Acriiis advertunt animes ad rcligionem,
invitas percipit rerum relationes ac suarum
Quô magis in dubiis bominem spectare periciis
aclionum effeclus et consequentias, earum-
Convenit, adversisque in rébus noscere qui sit;
dcraque cum finibus, quos sensus nalurales Nam verae voccs tum demùm pectore ab imo
probant, convenienliam vel disconvenientiam. Ejiciunlur, et eripitur persona, manetres.
Haec nisi quisque perciperet non esset raliona-
lis, agerel impetu cceco, more belluarum, sine (1) Hoec non intelligcnda, moâ saltem sen-
lenlià independenier ab exisleniiâ Dei, seu
,
consilio. Si aulem bas convenientias percipit
summi Legislaloris, à quo si abstraberetur,
ergo ralionedirigitur, cùm dirigi, sit doceri jam ratioipsafieretinexplicabilis, ejusque dicla-
quibus mediis fines attingi possunt, quos sibi men, elian! incluclabilc quid vanissinmm. ,

monet Equidem, ut ilcrùm ac ullimùm câ de re mcn-


aliquis proponit. Secundo vcrù, ratio
tem aperiam obligatio, sensus moralis, con-
,

cum auctoritate, seu, quoJ idem est, rationis


scienliiC diclamen, in rerum esscntiis fundan-
diclata nccessariù et naturalilcr approbamus ,
tur, nocà libéra Dei vohiniale pcndoni; et verô
iia cum ejusnecossariâ voiunlale connecmntur
quia bsec approbalio à pcrccptione convenien-
eadem, ut sine Dco concepla jam impossibi-
liœ actionis alicujus cum finibus noslris, v. g. lia al(jue absurda inlelli.^anliir. In Dco suut
cum felicilalcseparari ncquil; tuncenim idem subslunliaiiler ceu in aicbciypo csseniiai re-

sensus qui probal finem, nccessariù etiam pro-


rum, absque Deo nulhc. lu iiypolhcsi quidcm
albeismi, notionos uior.ilos concipiiuus sed ,

bat média ad finem conducenlia. Quapropter modo absiraclo atque in se re(uign;inte, (|uasi
quoties liomo propter animi perturbalioncm in eàdemliypotliciri creali'ix fiiigcri;(ur polCDlia.

non agit juxla pcrceptas rcrum relationes Igilur Deiis est non arbilrariiis, sed cssenlialis
,

omnis praîcopli miiuralis legislalor oinnih ,

secum ipso divisus.esl; ex quodam- parlibiis


obiigaliouis auctor. Ergo Dcu:^, i|)si Icgi oelcrnaî
modo dissentienlibus componilur, ex quarum a'isir.clus,sibiiuel impoiict pruiccpuim. Illa
conllictu angores scquunlur et scgtiludincs (Icviuclio Doi Icgi a;lci'!ia;, ilbid [iraToptum
imiiirrilô sic dicliim, iiil aiiud suni qu:im cs-
animi. Ergo cùm bomo rationis monita nequcat
et nccessaiia Dei conformiliis ordini
senlialis
conlemncrc, (juin natuiambominis aspcrnctur qui ipsc est, nil aliud in Dco quàm secum con-
el ipsc bc fugial , est nalurx Icx ratio ,
quoe scnsio. P. S.
599 DE VERA RELIGIONE. 400
Malos igilur, confitcnte aiheîsmi defensorc elliberorum mulua pietaç.amor patriae, ami-
inscolaiitur fuii;c, non ardenlibiis liiodi?, ul in cilia, graliludo, et aliœ onincs benevolse affe-
labulis, scd angorc conscicnliae cl fraudis cni- ctioncs, in quibusest posila omnis vilœ félici-

ciaiu; dùnique omni nielu solulos se prrcdi- tas, ad oflicia nos ducunl graluita, etiam cum
oant , et induunl pcrsonam quae , in rébus jacturà noslrorum comnioiiorum et vilae
acerbis cripiiur. Atqui hœc involunlaria suî quoque periculo. Iliscc alleclionibus nulle
condemnatio arguit inier bonum et nialuni modo conlrariae sunl cœlerœ omnes, ut pudor
morale discrimcn ab ipsâ nalurâ posituai aliàs :
et vereeundia, honoris scnsns, exislimationis
cur boulines niali proprias condoninarenl aciio- et gloriœ cupiditas, ex malorum prospéra for-
nes et sibi ipsis irascerenlur? Cur supposilâ lunà iudignalio , imô verô conlirmnnl natu-
i'uturàvilà arbilranlur sibi poiiùs pertiniesccn- ralia ollicia. Tertio dcni(|ue ,
quemque sibi
duni, quàui bonis ; se poiiùs divini numinis commendari à naturâ, et excilari ad quarenda
iracundiani ex|)erluros, quàni pios et lioneslos? ea quœ sunl conservanlia sui status et ejusdem
L iide borum liducia, illoruni didideiitia ? Cur perficienlia, nullus dubilal. Ergo nullum est
non suspicaniur mali Deum ipsis lavere et , ofliciuiii, quod nobis non commendelur, non
honeslos pœnis esse affecturuni? Si illi, quos solùm à ralione, sed a!) appelilu ; nullus est
dicimus malos, vivant sapienter, si naturœ pa- naturje inslinctus, vel inclinalio, vel passio
reant, si ralioni, uli conlendunl, obtempèrent quae si sit lemi)erata, viioe bumanœ non afferat
sua quœrenles commoda , cur tanlae aigritu- utililatem ; non sit sensui morali , ralioni
dines, lantae anxietaies ? Certô credant Deum conscieniiœ congrua, cl cum honeslaie con-
nedùm ipsis succenseat, potiùs esse
remunera- juncta.
turum.SedsicogitarenequeamusDeumlionestis Et verô Icx naturœ omnis charitale in omnes
inimicum, malorum paironum, ergo dividil et dilfusà conlinclur, ralionisque diclala omnia,
sepirat malos à bonis bominis nalura, et con- diligere alios et benefacere prœcipiunt. Atqui
sequenter etiam actiones hominis naturâ ipsâ ad diligendum et bcnefaciendum inclinare ma-
dijudicantur. xime propensiones naturales, ex co palet quôd
4° Sensui intcrno , rationi et conscicntiac menlem quàdam perf undanl suavilale et per se

consenliunt naturales hominis propensiones. acsuâ sponte comprobeniur omnes moins be-
Nam si pariiculatim consideremus omnia vilœ nigni. In iisquisque sibi placet; lubensiisdem,
oUicia, sivc adversùs Deum, sive erga nosmet- tanquàm nalurœ acconnnodatis, indulgel, et

ipsos, sive erga alios, nullum est quod aliquâ siniiles quoque in aliis coniprobat et veneratur :

propensione naturali nobis non sit commenda- conlrarii autem motus, ut ira,odium, inviden-
lum. Primo nequimus cogitare excelleniissi- lia, ullionis appelitio et nialevolentia omnis
niam Dei naturam et perfecliones inbnilas ,
sunl proximè et perse molesli; in lis recor-
quin adniiralione leneamur, et ad auguslissimi danilis ncmo sibi placet, aul similes in aliis

numinis adoralionem sponlè procumbamus : comprobare polest. Prœlerea , ut obscrvavit


nec libcralem ejus et cflusam in crealurassuas Carlesius in tract, de Passionibus, amor ad op-
bonilatem.quingraloscxperiamurprobeneficiis tinmm corporis habitum mullùm conducit :

acceptis scnsns ; nec prcesidcm Deum supra et odium quœdam Irisliiia est inimica nalurœ,
circa nos slare, factorum diclorumquc censo- quœ cor conlrabendo liberum sanguinis lluxum
rcmsine obscrvanliâ et reverenlià : aliàs unde impedit.
faclum est, ut omncs gentes in colcndo Deo 5° Tandem, ipsœ, corporis habilitales et mo-
consenserinl'.' Sicetiamsccundo insitis naturœ tus Sjionlanei iudicanl, qiiid nalurœ congruat,
affcclibus cum aliis bominibus conjungimur et qnid non congruat. Quanta vullui vcnuslasac-
ad mulua odicia inclinamur. Inest omnibus ccd.t ex amicà lœtilià, socià bilarilale, lœlâque

bominibus generalis benevolentia et gratuita synipalbià cl gralulalione ! Quanla pulchrilu-


boniias, cujus tanla vis est, ut ignolis pericli- do ex animo sedalo et consianli, sibi reciè

lanlibus uilrù succurramus et naturali commi- conscio, aiquc ex interna suî coniprobalione !

seraiionc in omnium miserorum opem com- Inamici vullu ejusque qui gralo bcnelicii sensu
moveamur. llunc sensum omnibus inditum movetur, quœ gralia, quàmque milis (lumma
esse probal plausus iilc, quo in liieaUo romano ex benignis cniical oculis! Si è contrario in-
cxceplum fuisse le^imus hune poêlai ccmici icntelur injuria, ubi ejusdem propulsandœspes

reraiculum : Homo suni, Immuni hiliil à me alte- est, in vullu lorvo se prodil ira, trucibus ex
wiii pn'o. Vvx{oro:\ proMs amor in parenlibus oculis ignés coruscanl tcrribilcs; si mali aver-
401 DE LEGE NATUUALI. 402
tendi spes nulla est, quanta eloquentiae vi in- viderivelit? Qui non inler scelera et injirias
struxit nalura non homines solùm, sed et muta opinionem bonilatis affeclet? Qui non ipsis

animanlia, premenle tristitià, dolore, vel melu quce impotentissimè fecit , spcciera aliquam iu-
graviore! Qualis illa vox flebilis et querula, duat recii ? Velit quoqueiisbeneficium dédisse,
qualis vultus oculique mœsli et dejecli, suspiria, quos lœsit'.'Gratiasquoquc agi sibi ab bis, quos
lacrynia;, gemitus ! Quanta eorum omnium vis afllixère, paiiunlur, bonosquc se ac libérales
ad commiserationeni apud omnes exciian- fingunt, quia prœstare non possunl. Quod non
dani ,
quô promptiùs opem ferant vel ab in- facerent, nisi illos honesti et per se cxpetendi
cœptâ injuria abslineant ! Nulla ergo pars est amor cogeret moribus suis opinionem conlra-
humanae naturoe, ex quâ leges naluralcs non riam qu?erere et nequitiam abderc, cujus fru-
possimus colligere. ctus concupiscilur, ipsa verô odio pudorique
est : neque quisquam lantùm à naturali lege
Argumentum II,
descivit, et hominem exuit , ut animi causa
Ex observatione in aliorum hominum ingenium malus sit. Die ergo cuilibct ex islis qui mpto
et niores.
vivunt , an ad illa quce latrociniis et furtis
1" Cerlissima est illa Socratis et Platonis ob- consequunlur, malint ralione bonà pervenire?
servatio, nullum esse juvenem rudem et omni Opiabit ille, cui grassari et iranseuntes percu-
vacuum proejudicio ,
qui, si recièet melbodicè lere quaîstus est, potiùs illa invenire, quàni
seu de rébus speculativis seu de praclicis mo- eripere. Neminem reperies, qui non nequiliai

rumregulis inlerrogelur, non apte respondeal : praemiis slnenequitiàfrui malit. Maximum hoc
ex que experimento alii concludebant scien- habemus naturae meriium, quôd virtus in om-
tiam esse reminiscontiam; alii verôconcludunt nium animos lumen suuni prsemillit ctiam qui :

veritates primas , tum eas quœ ad vitam perti- non sequuntur illam vident. »

nent humanam innatas esse et à prima origine Argumentlm IH.


insitas : hoc sallcm fequitur, esse rerum rela- Ex testimonio hominum.

tiones in ipsà naturà fundalas, carumque con- Populorum consensio nature vox est ; sa-

venientias et disconvenicnlias non ex alicujus pientùm omnium aucloritas maximum veritatis


arbilrio fingi, sed ab ipsà naturà edoceri. 2' argumenlum est. Sed esse legem naturalem et

Constat experientià perditos homines, qui sua insitas à naturà justi et injusti notioncs omnes
commoda sinehonestaleet pudore prosequun- populi agnoverunt, omnes sapientcs et legisla-
tur, oequum ferre judiciuni de aliorum homi- tores pulàrunt. « liane , video, inquit Tullius
num aclionibus : ex quo concludit Plato lib. 2 de Legibus lib. 2, sapienlissiniorum fuisse sen-
de Legibus, » divinam esse virtutis vim ,
quœ tentiam , legem neque hominum ingeniis exco-
nullâ vinci polest morum pcrversitate. t 3° Ex- gitatam , nec scitum aliquod esse populorum,
perimur llagiiiosos et sccleralos homines ali- sed aeternum quiddam ([uod universum mun-
quam virtutis râtionem haberc : t Nam, ut ait dum regeret, imperandi probibcndiquo sapicn-
Ciccro,quiestautquisunquàm fuit, autavarilià tiam.» Plura testimonia ex philosophis etpoe-
tara ardenti, aut tameffrenatiscupidilatibus, ut tis congerere , in re tam clarà supervacaneuni
eamdemistamrem.quamadipisciscelercquovis videtur.
vclit, non multis parlibus malit ad sese , ctiain CoxFUTATio scEPTicor.i'M. — Objiclcs cum
omni impunitate proposità, sine facinore quàm Sexto Empirico Cl scepiicis: Est jusomnenon à
illo modo pervenire? > Ergo improbitatem naturà, sed ab opinione ortum , et illa vivendi
refugit vel ipsa naturà corruptissima. 4° Nulius praîcepla, morumquc principia ,
qu3e naturae
est qui suas actionos otiam turpissimas defcn- leges dicunlur, ad naturam minime porlinont,
derenon studeat et illisrcctispcciem inducre. nihilquealiudsunlquàm prœjudicalie infanliai

I Impiorum nemo, ut habet Cicero, taniaudax eteducationis opiniones, adquasdocti et insti-


unquàm fuit, quin aut abnuerel esse commis- lutisumus. — Ucspondeo, prudcntem et sedu-

sum à se facinus, aut justi sui doloris causam lani institulioncm multùm valere ad explican-
aliquam fmgerct, defensionemque facinoris à das leges quibus à naturà imbuti sunuis , ad
nalurre jure aliquo qu.treret, t Raliones bas cvolvendas complicatas animi notioncs; mul-
pulchrè complexus est Scneca de Hcn. I. 4, c. tùm confcrrc ad primarum intelligenliarum et
17 : « Placct, inquit, suàple naturà, adeôqur; scicnti;escniinum incromcntum Doclrina : «

gratiosa virtus est, ut insitum sit ctiam malis, sanè vim promovct insilam , reciiquc mores
probare meliores. Quls est qui non benelicus peclora roborant.) Sed si nulla sil naturse vis,
405 DE VERA RELIGIONE. 404

qui lit ut notiones justi et iniqui lani généra- sortem experiuntur misorae matres , ubi Hbe-

les sint, lain altè inentibus insideant, ut exiir- ros gijjnere desinunt. Alia multa ejusdem ge-

pari nequaqiiàin possint ? Nani « opiiiionum neris, nec minus à noslris usibus abliorrcntia
commenta delet dies, naturœ laniùni judicia apud bistoricos et peregrinalores legi possunt.

confirmât, j Exuuntur certè àvirispliilosopliis, Nulla sunt ergo prœcepta vivendi , qua3 ad na-

qu;\i nonnisi ab infanliâ ac instiluliunc vini ac- turambumanam pertinent, sed opiniones omnes
ceperiint opiniones, sed isla nalurx' praecepia animis noslris adbuc leneris instillanluret con-
quù magisexculiunlur et ponderantur à viiis suetudine roborantur. — Respond(>o \": Nego
altenlis et medilationi assuelis, cô magis sesc n)ajorem. Negare quippe licet illa naturoe crite-

illiscomnicndant,eôsolidioribiisnixafundanien- ria ut sunt in objeetione exposila, quôd scilicet


lis alliùsque infixa mentibus deprchendunlur. quodcumque naturale est , illud debeal in re[
Instabis : Si essent ullœ nalurce leges, essent origine deprebendi; esse omnibus sine ullâ

illae ab ipsà mentis origine animis nosti is inna- exceptione per se notum , aut esse omninô
loe, essent universalcs et omnibus liuminibus constans et uniforme.

per se noia> ; essent ubique et somper unifor- {" Enim sunt plura insila in nalurà, qua;

mes atque constantes. Nam quod naturale est non nisi post cerlas temporum periodos expli-

hisce dignoscitur criteriis : ab ipsâ rei origine cantur, adolescunt et conspicua evadunt : sic

in illâ apparct et conspicuum est : omnibus arbores non slaiim folia, llores et fructus ex-

convenit natursc individuis seu plané univer- plicant ; nec nisi post conlirmatam œtate stir-

sale est : immulabile est , naturamque semper pem : nemo tamen negaverit fructus cujusli-

eodem modo allicit , nec in diversis dispar et bet arboris proprios illi esse naturales. Multœ
dissimile esse poiesl : sic , v. g., leli naturale sunt etiam in bominibus sicut in cseteris ani-

est muribus infestum esse ; naturale est malo mantibus propensiones ,


quai in primo ortu

aureœ ferre mala aurea ; naturale est bomini conspicuae nequaquàm sunt, qune lamen laben-

videra, sentira. Alqui nuUum est vitse moralis libus annis nascuntur et quamdam accipiunt

principium , cujus semper conscii fuimus, de maturitalcm. Quamvis ergo praecepta vivendf
quo intcr omnes convenit, quodque ubique menti noslrœ non innolescant, nisi postconfir-

et semper, constanter et uniformiler recopium niatam annis œlatem, non minus nota natura-
fuit. Sunt quippe quidam homines, qui ferarum liter dicenda sunt.
more nihil aliud babent in auimo quàm ut vi- 2"* Id omne quod naturale est , non propter-
lam corpusque tueantur, et qui de Deo et reli- ea est omnibus sine exceptione per se notum :

gione, de virtule et vitio nunquàm cogilàrunl. quamvis nulla esset opinio, nullum vilaemo-
Richier in ep. quae est inter epistolas Calvini ralis principium, in quo opines convenirent,

237, de Brasiliensibus scribit :« Bonum à malo lamen ex eo minime sequitur non esse legem
non secernunt; vilia, qmie natura in cscteris naturœ nostrae congruam , et principia vitaî

genlibus arguit, loco virtulis babent; saltcm moralis naluralia. Nam »it non discedamus ab
vitiorum turpitudinem non agnoscunt, adeô exemplo jam proposito et ad clucidandum banc

lit hâc in re à brutis parùm différant. Caeterùm, maleriam aptissimo, cerlè naturale est malo
quod omnium perniciosissimum est, latcl eos aureae ferre mala aurea; sed si plantetur in

an sit Deus tantùmabest ut logem ojus obser-


,
septentrionalibus Europœ plagis, non gemma-

vent, vel potenliam et bonilatem cjusmiren- bit, non induet se in llorem , non fruclun»

tur. Quô fit ut sit nobis prorsùs adempla spes dabit ; in Gallià nostrâ cum magno cultu fru-

lucrifaciendi eos Christo, quod ut omnium est ctus feret médiocres : sed in Lusitanià spontè

gravissimum , ita inter cœtera maxime aîgrè et sine cullurà fructum explicabit pulclierri-

ferimus. Legimus eliam apud Tlievenolium


t
mum. Ilaque licet ad naturam illius arboris

quemdam esse Asise populum, apud qucm sta- pertineat mala ferre aurea , tamen ad florum
fruclûsque explicationem conferunt soli bu-
lim ac desperatus est aegrolorum status et

morii proximi creduntur, mos est illos extra mor, cœli temperies, bominis labor et cultura.

domum projicere, ubi aerisindemcnliai expo- Idem dicendum est de mente humanâ : parvu-

sili miserè intereunt : memoranturet alii po- los dédit nobis natura igniculos, ut loquitur

puli, qui feminas bello captas pro concubinis Cicero, quos mulli malis moribus at opinioni-

servant et liborosex illis genitos ad annum us- bus depravatis sic restinguunt , ut nusquàm
que decimum tortium saginalos , tandem ma- naiurui lumen appareat. Fovcnda sunt qua;
ctarc et manducare consueverunt ;
camdemquc dcdit natura scicntiai seraina , attentione et
403 DE LEGE NATLRALI. 406

nieditatione explicanda sunt; tum adolescere tissima : In circulo liiica ordinala ad diametrwn
illa videraus et perfectam assequi aetaten». est vicdia proporlionalis iitter duas diamelri
ù^ Ut aliquid nalurale censcalur non débet abscissas, nuliani habet significationem pro in-
esse ouininô constans et uniforme (1) : quam- numeris hominibus, qui de dianietro, abscissà,
vis enini divini niuninis cullus varius sit apud et mediâ proporlionali non audierunt nec :

varias gentes , varia sit apud varios populos intellectis terniinis veritas hiec stalini innole-

forma rcgiminis, non exinde sequilur nos ad scit. Possunt alii r>iruni multô magis eviden-
cultum religiosum et socielalem civileni non tiuni ignoralione la'oorare : sic quamvis vix
esse naluraliter inclinalos. Quid tam naturale ulla veritas sit, quce clarior est entis summè
quàni oratio? Quàm di versa tamen apud varios perfecti et infinili existentià, tamen ille qui
populos obtinuit ! Ergo polest esse aliquid na- rébus inlenderel, nisi quantum ad vilain tuen-

turale, quod ab origine non fuil conspicuuni, dam inservire possunt , neque admirabilem
quod ab omnibus sine cxceptione cognilum rerum ordinem et divini consilii vestigia, ne-
non fuit, nec in omnibus est uniforme. que sui animi virtules et abstractas notiones
Sed quoniam hoc ex opinionum varietale conlemplarclur ; diù vivcre posset sine distin-
argumeulum adversariis noslris videri solet ctà cogilalione entis pcrfccli. Neque solùm
pahnare et inviclum, fusiùs discutiendum est, homines quandoque non consequunlur cogni-
monslrandumque unde orialur haec opinionum tioneni illarum verilatum, quœ quamdam idea-

varielas et in liominum moribus et insiitiUis runi scricm et complexionem postulant : sed


dissensio. Accepit enim à naluràbomo, non nec duarum siniplicissimarum convenienliam
solùm sui corporis coiiservandi ciiram , sed cernunt, quia ipsis nunquàm accidit duas illas
etiam ornandi animi; nam ut corpus naturà ideas secum componere et uno complecli co-
imbecillum est, et non nisi exercitiis cibisque gila(u. Sic quamvis naturalis sit et valdè evi-
convenienlibus roboratur, sic et aiiimus an- dens scienlia numerorum, lamen memoranlur
gustis à naturà primùm conslrictus limiiibus, aliqui populi, qui ad numerum vigesimum vel

nieditatione cogiiationes profert , nutritur ve- decimum calculos tantùm inire soient. Quam-
riialis studio, contenlione et ingenii exercita- obrem si qui homines sint aut intégrai etiam
tionibus conlirniatur. Si vitani agimus more nationes ,
qui ralioncm haudquaquàm coluc-
belluarum subitis sensuum acti impulsibus, runt, admirationem noslram habere non débet,
sine uUà de vitse suramà doliberalione, nulla quôd muUa ignorent moralis philosophiœ prin-
erit in vità conslantia, et ligura magis quàm cipia, seu spoculativa, seu praclica. Verùmia-
vitae ratio nos ab animanlibus dividct, Mens men sicut non minus perlinet ad naturam soli

humana itaque in orlu primo tabula est ferè feracis, ut arboribus nulriendis aptum sit,

rasa, qiiara sculpere debemus ; terra est, fcrax licel subaclum esse debeat, iia ne(iue ad honii-
quideni , veritatis atque virtulis sala semini- nis naturam minus pertinent legcs naturalcs,
bus, sed quam fodere atque exercere oportet. quôd non nisi illis menlibus innolescant, qua-
Non sunt cerlè sic innalai omnium honiinum rum facultalcs meilitationc vel doctrinà sunt
animis idcse aut ingenita vivendi principia, ut explicatœ. L't principia qu;edam vilœ moralis
cadem omnium liominum mcntibus sponlè dici possint naluralia, sullicit ut attentas men-
obversentur, sed rerum notiones successive tes suà pcrcellant evidentiâ, et ut illis semel
ex usu facullatum et ex nieditatione accipi- percopiis constantor, et immobiliter ab omni-
mus : illaeque ideae solùm sunt omnibus liomi- bus adhajrealur : ridicule cerlè ex homiiuim
nibus communes, quae per sensus irruunl quo- ignorantià ducitur argumentum ; el ut aliquam
dammodô in animos; illae verô quas ex nie- possit habere vim ad convellendam noslram
ditatione accipimus ,
possiint quamplurimis conclusionem opinionum inter homines varie-
nunqiiàm innolcscere ; ex. gr., qui rébus ma- las, osleiidendura csset dissensionem non nii-

tbeniaticis nunquàm dederunt operam, nullan» norcm esse inler cos, qui ad vcrilatis invesii-
Labcnl cogniiionem proprietalum parabolai galionem animos ingenuos et veri cupidos
aut byperbolae, atque illa propositio cviden- conlulerunt. Ut ail Arislolcles 1. 2 Pol. : « Quid
nalurale sil spcclandum in lus qui Lenè se-

(1) E
contra diccndum oninc naturale con- cundùm naturam se liabcnl, non in deprava-
stans esse et uniforme, (juod si sint varia, vel
lis. »
ca liahcnda sunt ut non naluralia puta ex
caiisis accidentalibns liberisvc nata, vel ut in-
,
— Uespondco 2" ; Nego niinorcm. MuUa enim
dividuisseuspeciebusdiversis propria. V. S. ù Ycrilalc valdè remota narrarc soient iiincrum
407 DK VERA RELIGIONE. 408
scriptores; ncque facile orcdideriin iispiam que circa moralis vitai principia practica; vel

osse iiiorlaloiii aIi(]iioin oinni sensu lioiiostalis si luoiunt qux'dam pervorsa apud quasdam
vacuiuii aul diviiii iiuininis nielu soîulum. illi génies inslitula, uli apud Carlhaginenses, qui
quorum testimonio nilunlur asscrliduos iis ob- liberos suos diis immolare solebant, ex populi
jeclionc posUoc, tcmorè pleriiniquc proiiuiiliaiil stupidilale et ignoranliâ primùmorla, consue-
de illis populis, quorum sonnoiitMU cl mores, ludine robur acceperunt. Sicut enim malos
a:iimi(|ue cogitala iutclligere non poUicrunt; corporis liabilus ex aliorum imilalione conlra-
aut eliam eos maliiiosè calumniali sunt, quod bimus, iia quoque cl pravi babilus cogitandi

supra confecimus ubi de consensu nalionum quandoque ingenerantur, ideasque sociamus,


circa Doi exislenliam. I.egiinus ipsos Judx'os qu.T nullam babenl convenieniiam ,
quia sic
cl Cbrisiianos, (pKirum disciplina caeierarum socialas à magislris vel parenlibus accepimus.
gonlium religionibus sanclilale tanlopcrè pri3e- Rarô vulgus bominum suum adbibei judicium,
stat, à mullis olim gentilil)us atbeislica} impie- sed id habel ratum ,
quod ab iis quos probal
lalis et maximorum scelerum aceusalos fuisse. judicalum videl. Ut babet Cicero , < mulli anle
Pleraeque illse eliam consueludiiies, qu;e ab lenenlur adsliicli, quàm quid est optimum ju-
ffquitale cl humanilale nobis alienissimae vi- dicare potuerunl ; deinde inlirmissimo lempore
deulur, recla quidem principia supponunt, sed œiaiisaut obsecuti amico cuidam, aul unâ ali-

perperàm et contra omnem ralionem ad rem cujtis quem primum audierunl oratione capti
aptata. Sic qui X'gros morti proximos atque de rébus incogniiis judicanl : et ad quamcum-
desperaios aeris exponunt inclementiœ, aut, que stmt disciplinam quasi lempestate delali

quod verius est, in suis tuguriis deserunt, sic ad eam quasi ad saxum adbicrescunt. > Certè
agunt ex Iiumanitatis cl commiseralionis sensu, falsa eral illa divinœ jusliliae nolio in illis bo-
ipsis crgris roganlibus, ne scilicet eorum lan- minibus, qui illam c?cdebominum placari exi-
guor pruducalur, linemque ciliùs doloribus siimabaiil, sed bunc errorem cum lacté suxe-
insanabilibus imponant. Quod de feminis bello rant, neque eum ad examen revocare unquàm
captis. eorumque liberis ad coedem cl epulas in mentem incidit aul velabat superslitio.
,

saginalis refertur, valdè est incredibile, eùque Allamen illa? falsœ idearum conjuncliones for-
iragis quôdcxaliisrelalionibusnovorimus i)le- omninô sunt, constantes esse nequeunt
luilaî ;

r jsque barbaros, qui boslium carne vcscunlur, immola est, sola est naluralis, cùm
Veritas sola
iilas ingratas epulas sine volupiale parare, ul- in rerum fundaia sit naluris, et ab eà scniel
tionis causa et ex vanâ glorià, ul par bosiibus perceplâ nequaquàm divelli possimus.
référant. Practerea forlassis apud illos populos, Quod verô aliinet pliilosopbos et legislato-

qui omni carenl industrià et arle, didiciiè vi- res, constat eos non nisi circa res obscuriores
etus comparalur atque ad suslenlandam suam dissensisse. Nam non sunt omnes vitai regukc
et suoruni vitam lisec in bostes crudelitas quo- œqualiler certae ;
justi et aequi limites quando-
dammodô nccessaria est. Quid non suadet dira que difiicilè delerminantur. Sunt quaedam vitae

famés? inslitula, quae primo inluilu vel natura; nostrae

Instabis 2° ; Atqui non solùm apud barbaras congruentia et sequa videnlur, vel ab omni ra-
génies obiinet illa opinionnm varielas et per- lione aliéna : neque confundi magis possunt
vcrsitas niorum, sed eliam in iilis regionibus, opposila baec vivendi principia, quàm duo vi-
qux legibus gubernanlur, magna est in reli- vidissimi colores. Sed in rébus minoris mo-
gione et insliiutis diversitas : imô eliam in menli et conclusionibus magis reraotis à gene-
iis ubi artcs et scientiae maxime lloruerunt, in ralibus morum principiis magna poiest esse

Graicià scilicet et romanà rcpublicà ubi lot , ambiguiias : uti si duos vel très colores misceas,

ne tanti viri in rerum divinarum invesligalione tandem elliciesex a;quali ferè illorum mixlurâ

ei recludendis doclrinse moralis fontibus assi- colorem médium, in quo nequaquàm poteris
due laboràrunl, fuerunl lamen tam variœ lam- deprehendere quinam èduobus vel tribus colo

quc discrepanles senienliai circa Dei naluram, ribus majore copia contineatur. Sunt quœdam
summum bonum et alia morum fnndamonta, certè quaestiones de quibus varié slatuerunt
ut ilIas dinumcrare moleslum sil, cl Cicero lej;islalores : v. g., de uxoris repudiandae liber-

concluserit prudenler à rébus lam incertis laie, de consanguincorum malrimoniis, de pe-


Academicos assensionem cobibuis£e.— Respon- cuniai localione et usurâ, devi jurisjurandi j)cr
deo in illis genlibus, qua:; legibus gubernanlur vim cxlorii , et caileris bujusmodi quia babent
,

il lam variclatem opinionuni non esse plerùm- '

hdi quîcsliones varies aspeclus, neque omninô


409 DE LEGE NATURALI. 410

evidens est quid semper et in singulis circum- quidem est vis animorum, ratio et appetitus ;

slantiis prœscribat ratio, aut quid magis con- sed ea est l'acullalis ulriusque nalura, ut ad ra-
férât ad socielalis communein ulilitaiein : scd tionem omuis periineat auctorilas, appetilum
primum et fundainentale vilce civilis pritici- verô illiiis imperio subditum esse necesse sit.

pium, nempe quœrendum esse bonum publi- Quippe ralio naliirà suâ doniinium exercet, cujus
cuiii; et officia omiiia justiliao et cliaritatis à vim in imperando lollere nequeas, quin eliam

legislaloribus omnibus conimcndala sunt. Lex ipsam susiuleris : appetilus vorô ubi affeclat
illa sparliaca, quam aflcrre soient in excmpluni imperium naturam omnem pcrvcrlil; illius

adversarii ,
quae permiilebat junioribus fraude commoliones cseci sunt impelus, qui ad fines
subripere aliorum res, proescrlim edulia, daia eliam versus quos inclinant oblinendos ducere
à Lycurgo ad excilandani civiuni vigilanliam nequcunl; oporlel illos coerceri quasi freno ,

Cl adoiescenlium acuendam industriam, et ut ne fines omnes praetergredianlur. Ab appelitu


discerenlàpuerilià noctu vigilare, inlerdiù fal- eliam, ut notai Cicero, «non modo animus
lere, slruere insidias, exploralorcs babere, et perlurbalur, scd etiam corpus : licel ora ipsa
sic adulii bello esscnl uliliores, quanlùmvis sit cernere iralorum aut eorum, qui aut libiiline

ridicula , injusta lamen non fuit ; nani legcs aliquâ aul nielu commoli sunt, aut voluptale
circa bonorum proprietaiem non sunt innnu- nimiâ gesliunt, quorum omniumvultus, voccs,
tabiles, nec illae subdolœ subrepiioncs crimen mollis, statusque mutantur. Ex quibus illud
liabebant funi, cùni icx isla faeta fuerit con- inlelligilur, appetilus omnos contrahendos
sensu civiuni, umisquisque de suo jure cessisse sedandosque , excitandanique animi animad-
putandus est. Sed nunquàm fuit Icge aliquà versionem dilicentiamquo, ut ne quid lomcrc ,

permissum rapere , et bona sua tueuleni occi- forluilô inconsideralè , ncgiigenlcrque aga-
dere. Nunquàm lege licuil fidpm violare, pacla nius. » Appclituin if^itur rcgoro raiionis olïi-

pro lubilu rcscindere. Quaiidoquidem igilur cium est, jus est à iialurâ ipsà concessum;el
dividit communis bominum inlelligenlia bo- quolies ullius appetilus impelu conlra ejus ni-
num etmalum morale in aliquibus casibus, in limur vetilum , rogem el à nalurà dalum du-
rébus etiam niinoris momenli discrimcn esse cem vilaî dcserimus, pariesquesequimur usur-
rolligeudum est, licelpropler raiionis imbccii- paloris violenli, oui nulla compelere potcsl
Jilaiem ilkid cernere non valeamus; nedùm auctorilas; cujus cùm nulla sit gubernaiidi
concludere debeamus, ex eoquôd non nisi dif- ars el prudenlia in cerlani abripiet rninam.
ficile determinentur conclusiones à principiis — Ad confirmationemanteccdenlisrcspondoo :

remotae, idcô ambigua esse principia. 1° Nogomajorem : nam porjus cl inslilulum


• Qiiod verô speclat eos ,
quos Cicero vocal nalurae bumanie non inlelligunlur régula; se-

niinulos philosoplios, allieos omnes, sceplicos, cundùm quas homiues ad agendum dctcrmi-
epicureos, qnanla sil borum auctorilas supra nanltir, sod rogul;e secundùm quas invili

expendinius, ubi de exislenliâ Dei. agnoscunt seagere debere : non intclligunUir


CoNFUTATio Spinosa:. — Objicies 2" cum motiva cleclionis seu motiva omnia volunla-
Spinosâ : Jus naturaie uniuscujusque non tam lem ad agendum excitantia, quae sœpè militant
sanâ ralionc quàm cupidilate delermiiiatur. adversùs raiioncni , sed moliva approbalionis
« Qiiidquid unusquisque sibi utile, vol duclu qux. omniuô diversa sunt. lUec pertinent ad

sanae raiionis, vel ex affecluum impelu judicat, intellcclum, sunt raiionis judicia cl diclamina
id sunimo naUirœ jure appetil, et quâciiniqiic conscicnliaî, tam sancla quidem ul nullis pos-

ralionc, sive vi, sive dolo, sive prccibns, sive sint cornnnpi praîuiiis; quorum tanla vis est,
quociimque demùm modo l'aciliùs poteril, ipsi ut iiupoloiiti ajqiotilùs couiinolioni parère sine

caperc licel. Nani pcr jus et inslilutum nuturic angorc non possimus cl invili dicamus :

nihil inlelligi polesl, quàm regulae nalur;e Video inctiora prol)nquc


uniuscujusqucindividui.secundiinKpias uiiiini- Ded'iiora scqiior.
qiiodqne naluraliler delerniiiialum concipimus Moliva contra eloctionis,qua; militant adversii*
ad certo modo agendum. Alqui delerminamnr» raiionem, ca;ci sunt inipelus , quibus mentes
ad agendum ex appciilu et jux.ta loges appcli- el corpora perturbantur, morbi sunt poliùs
Irts, eliam majori vi, quàm oxsanA rationo aut quàm vivondi rogid;o. Quid onim tam absur-
jiixta logos saua; raiionis. Krgo jus nalura; cu- dum est (|u;un roguLun appcllaro, rem tam
piditale poliùs quàm rcclà rationo dclorniiiia- variant ol multipliccm , (pia: nuu(piàm sibi con-
tur. — Kespondeo : IScgo anlecedens : duplex stat Cl quà perpcluô in contrarias parles dis-
411 DE VERA UELIGIONE 41S
irahimur. Cerlè de naliirà régulai est, ut sit sùs aliénas, ejusquc perturbatrices; rectèque
uni'^onnis, const;uis, llccti nescia, et Ikd quali- Sloicos dixisse vilia magis esse bumanai nalu-
tates solis diciatis raliotiis in reniin posiiis raî contraria, quàm sunt lormcnta aul crucia-
naturà conveiiire possunt. lu», aul eliam mors : illa contra principalem
— Kespondeo 2" : Distinguo minorcm : Deier- bominis naluram sunt, ista inreriorem atlin-
uiinaïuur naluralilcr ad agenduiu ex appetilu ginil. ILcc omnia exompio elucoscenl. Si ani-
et juxla loges apprlilùs, id est, à principio mal aliqnod brutum illecebrà inoscaïuni in
verè naiuraii, cl naturain sequiniur minus aperlam ruai perniciem, juxla naluram suam
principalem quae magistra vila; esse neqiiii, agit, quia naluralem sine providenlià secutum
concedo : deierniinaniur ad agcndnm ex appe- est proponsionem : sed si animal sagax et pro-
tilu et juxla loges appetilùs , naluraliler, id vidum, uti est bomo in praivisam ruinani se
,

est, à faculiaie cui à nalurà dala est aucloritas, rapi patilur, nuniquid bumano agerelmodo?
etagimus secundùin naluram perfoctani aul An non poliùs modo abborrcnli à suâ naturà,
adéquate speclatam nego. Ideùque aliquid , scu, quod idem est, minime naturali? Ut orgo
dici poiest naturale et lieri secundùni natu- consislaiSpinos;ed()gnia,ponenduraestnullale-
raui divorso sensu. 1" Naturale illud dicitur, nîis esse bomincs à belluis nalurà disjunclos,
quod ab inlerno principio oritur, quo sensu illis non esse imposilam ab ipsà nalurà perso-
iracundia, invidia , et vilia omnia naluralia nam , magnà cuni cxccUentià procstanliàquc
sunt hoc sensu honio eodeiu leniporc sc-
: et animanlium reli([uoium.
cundùni et contra naluram agore potesl, iiam Instabis cum Spinosà : Sallem polenliâ et
saepè duabus passionibus in contrarias parles cupidiiale determinalur jus naturale, si non
impellitur.S" Naluram dicimus illas propensio- sapienlium, eorum cerlè, qui reclam ralionem
nes, quai majorem habcnt vini in lionn"ne; qUcC ignorant et babilum virtulis nondùm babenl.
cùu) plerùuique viliosie sint nisi ubi adjuvat Alqui baic condilio est plerorunique bominum.
divina gratia, dicimur naturà malt, nalurà filii — Distinguo majorem : Polenliâ et cupiditate
irœ. Juxta bas duas accepliones manifeslum determinalur jus eorum qui carent ralione, aut
est naluram dici non posse legem. Sed 5° alio ojus diclala ignorant ignoranlià naturali et
prorsùs sensu dicere solebant Sioici supremum invincibili, aut qui virtulis babilum neque
hominis linem esse naluram sequi alque in babent neque babere possunt; concedo. Polen-
hoc virtutem posiiam esse : alio omninô sensu liâ et cupidiiale delerminatur jus eorum qui ra-
dicebat S. Paulus, génies naluraliler eu quiv le- lionis sunt participes, aul qui ejus diclala igno-
qis sunt l'ecissc et ipsos sibi esse legem. Scilicet rant ignoranlià vincibili ; aul qui virtulis ba-
intolligebanl naluram ad quam necessariô perli- bilum non babent, quia babere nolunt ; nego»
nerel ratio et in quà principalum oblinerel : « Est cnim, ut ail Ciccro, unum jus quo devin-
qua; propria est et adaiquaia bunianaî naturà; cla est bominum socielas et quod lex consliluit
notio. Nam per bunianam naluram non est in- una; qua; lex est recta ralio impcrandi alque
lelligenda quaedam alleciio particularis, nequc prohibendi, quam qui ignorât, is injuslus est. »

etiam complexio promiscua et inordinata seu Cerlè si ignorel invincibiliier dictala ralionis*
cbaos quoddam diversarum facultalum, scn- neque virlutis babilum babere possit, bomo
suum ei alfeciionum : sed sicul in ideà civilis non est ; et ejus ut animanlium ferocia vi subi-
conslilulionis includilur parlium subordinatio, genda eril.

ita et buniana naturà syslema est facullaluni COMXTATIO EPICURI ET HOEBII. — ObjiciCS
diversas habenlium functiones, et secum por- 3° : Nulla; sunt naturà; legcs, si nulla sit bomi-
l'ectè consenlientium, inter (juas ralio solium num naiuralis conjunclio, nec ad mutna olïicia
occupai: ai(|ue sicul do^iruiiur civilis consli- à nalurà inclinenlur. Alqui bcnè nogavil olim
luiio, sublalâ vel parlium n:uUià concordià et Epicurus bomines ad societalem natos esse;
subordinatione, vel aucloritale gubcrnanle, sic ejusquc discipulus liobbius rectè inilio libri sui

etiam sublaiovariarum nalurre bumanai virium de Cive scripsit : « Illud axioma, bominem esse
concentu , cl in omncs aucloritale ralionis, animal poiilicum seu ad societalem natum,
evertilur naiurae humanae conslilulio. à plurimis rcceptum, l'alsum est; error-
Juxta hanc acceplionera naturae palet com- que à nimis levi naturae bumana; contera-
moiiones appetilùs contra raiioncm, in solio plaiione profectus est. > — Respondeo : Nego
naluraliler coliocalam, sodiliosas esse etabbu- minorem : egregium cerlè impii systematis
nianae aaturse consiilutionc naturali esse prcr- fundamentum ! quod omnium pbilosopborum
413 DE LEGE NATURALI. 414

consensus, omnium natura desideraret, consequi sine aliis, atque


et sapientûm unanimis
seculorum experientia, omnes cujusque homi- efficere non possemus, idcircô initam esse cum
nis sensus atquK; facultales falsissimuni osten- hominibus communitatem et socieialem : quôd
dunl. si omnia nobis, quae ad victum cultumquè per-
1" Enim onines è Lyceo, ex veleri Acade- tinent, quasi virgula divina, ul aiunt, suppedi-

iniâ et ex Porlicu philosophi onines qui de oflî- tarenl lum optimo quisque ingcnio negotiis
, ,

ciis aut re polilicâ scripserunt, hoc assumpse- omnibus omissis, tolum se in cognilione et
runt, esse hominem ad soeietatem nalum : hoc scienlià collocaret. Non est iia ; nam et soli-

posuerunt juris fundanienluni ,


quôd honiines ludinem fugeret, et socium studii quaererel :

sint propensi ad se niuluô diligendos. lum docere, lum discercvellet, lum audire,ium
2° Ilanc honiinuni
congregaùonem nalura- dicere » (de Ollic. lib. 1, c. 44). « Quin eiiam si

lem atque necessariam eflicit, hominis non quis eà asperilale est et immanilate nalurae, ut

tanlùm in ortu, sed in totâ vilà coiuliiio. congressus et socieialem bominum fugial atque
f Quid est honio, inquit Seneca? imbecilluni oderit, qualem fuisse Aihenis Timonem nescio
corpus et fragile, nudum, suâpte nalurà inerme, quem accepimus , lamen is pâli non possit ut

aliense opis indigens, ad omneni fortunœ con- non acquirataliqueni, apud quem evomal virus
lumeiiam projeclum : cùm benè lacertos excr- acerbilalis suac » (de Amie).
cuit , cujuslibet ferae pabulum, cujuslibel vi- 4"P»alio, conlilenle Hobbio, nalurae humanae
ctima, »Quo alio tuli suraus, inquit alio
etc. « proprietas est , imù libro de Cive c. 2, art. 1 :

'n loco, quàmquod mutins juvamur olliciis? Fac î Est, inquit, lex quaedam ratio, quae cùm non
nos singulos quid sumus? praeda animabum
:
minus sil pars humanae naturae, quàni quaeli-

et victimse, viUssimus et facillimus sanguis. bet alia facullas vel aHeclus animi, naturaiis

Quoniam caeleris animalibus in tulelà sui salis quoque dicilur. s Sed ralionis ea vis est, ut

virium est quaecumque vaga nascuntui- et


: , ostendat homini fines praestanlissimos, media-
aclura viiara segregem, armala sunl. Ilominem que ad fines consequendos aplissima, nihilque
iinbecilbias cingil non unguium vis, non den-;
aliud est, quàm vilac ars et prudentia. Praeler-

tium, terribileni caeteris fecit. Nudum et inlir- ea Hobbio quoque omnium


confilenle, socielas

mum societas munit. Duas res dédit naiura, bonorum fons est, et unicum malorum reme-
quae illum obnoxium cselcris validissimum fa- dium quod suadeat prudentia. Ergo homines
cerent, rationem et socieialem. Iiaqup qui par si prudentes, si sapientes, si ralionales nalurà

esse nulli posset , si diducerelur, rerum poli- sint, ad socieialem incundam esse nalurà pro-
lur; socielas illi dominium omnium animalium nos necesse est; sibique conlrailixit apertis-
dédit, hœcmorborum impelus arcuil, senecluti simè, dùm homines nalurà ralionales, dixit ad
adniinicula prospexit, solalia conira dolores socieialem proclives non esse. Oporlebal certè
dédit. Ilâc fortes nos facit ,
quôd licet contra non rationem, sed dementiam, sed furorem
forlunara advocare. Hanc toile, et unilalem nalurae humana; dicere proprietalem (1).

generis humani, quâ vita suslinelur, scindes.» 5" Insilus hominum omnium animis natura-
5" Experientia constat nullos uspiam fuisse iis justi at(iiie iniqui sensus, merili et dcmerili

à societate omni alienos : ilia ad convictum et conscienliaad promovcnduinaliorum hominum


consocialionem propensio , vel à teneris annis bonum naluraliier intlinant. (îoncrosas cl be-

in pueris maxime conspicua est; adeô adliae- ncficas actiones lum in noI)is , tum in aliis

ret nalurae, ut Cicero alBrmarc veriius non sii, spontè probamus et iandamus : crudeles et

iiemineni esse, qui in soliludine vilani agcre inbumanas, quaecumque ex illis arripiamus

velit, ne cum quidem voluplalum abun-


inlinit.î emolumcnla, nequaquàm probare possinnus.
dantià (1). « Ncc veruni est quod à quibusdam i Quo fil cerlè ul dctrahore aliquid alteri ma-
dicilur, proplcr necessitalem vilac, quôd, quai gis contra naluram sil, uii diccbant Stoici,

naluram- quàm mors, (\\il\m paupcrtas, quàm dolor, aut


(1) Si quis in cœlum asccndisset ,

qnc mundi et pulcbriludincm sidcrum per-


spcxissct, insuavem illam admiralionem ci loro, (1) Nalnra vi ralionis bominom conciliai ho-
jucundissima fuisscl, si alicpiom cui nar-
(\uiii mini, cl ad oralionis et ail vita; sociclalom :

rarcl babuissct. Cicero de Amie. N<'c me nlla ingoneralquc inprimis praccipuuni (|U(Miidam
res (bîloctabil, licol cximia sil cl salularis, amorem in oos (pii procrcali siinl inipollitiiuc :

quam iiiilii uni scilurussim. Si riim iiàc cxcep- ut hominum cuîliis cl cclcbralionos, et esse,
liono dcliir sapicnlia, ni illam inclusam Icnoam, et à S' obiri vclii : ob casque causas slndcat
noc onunlicni rojiciam. Nullius boni, sine so-
, |)ararc ca, f|u.r suppcditenl et ad cullum et ad
cio, jucunda possessio est. Son. Ep. 0. victum. Cic. de Olli. I. 1.
415 DE VER A UELIGIONE. 416

caetera quac possinu corpori accidcrc aut rcbiis Instabis cum Hobbio 1** : f Societates civiles
exlcrnis. Muliô ningis secundùm naluram cxccl- sunt fœdera quibus sanciendis fides el pacla
silas aniniict magiùiiulo est, iteiiique comilas, necessaria sunt : borum ab infantibus quidem
jdslilia, IJberalilas, quàm voluplas, qiiàm vita, el indoctis, vis; ab iis autem qui damnorum à
qiiàiu divili;c ,
quœ quideni conioninere et pro defectu societalis inexperti sunt, utilitas igno-
niliilo duccre, coinparanlem cum ulililale coin- ratur; unde fit, ut illi, quia quid sil socielas
niuni, magni animict exeelsicsl.Ileinqiiemagis non intelligunl, eam inire non possint ; hi,

est secundùm naturam pro omnibus gcnlibus, si quia nesciunt quid prodest, non curent. Mani-
ficri possil consorvandis , autjuvandis, maxi- lesium ergo est omnes bomines cùm sint
mes laborcs niok'stiasquc suscij)crc, imitantom nati infantes ad societatem ineptos natos
Hcrculcni illuin, qucm boniinum lama, bcneli- esse ;
permullos eliam , fortassô jtlurimos
ciorum mcmor, inconsilium cœlestiuni colioca- vel morbi animi, vcl defeclu disciplinae per om-
vit, quàm viverc in solitudine non modo sino nem vilam ineptos nianere : liabent tamen illi,

ullis modcsliis, sod cliam cum maximis vohip- tam infantes quàm adulli, naturam bumanam.
tatibus, abundanlcm omnibus copiis. Quocirca x\d societatem ergo bomo aplus, non naturà,
oplimo quisquc el spleniiidissimo ingenio longé sed disciplina factus est, Porrô tametsi eâ con-
iJlam viiam buic anleponit. Ex quo ccrtè clïl- ditione natus esset bomo ul societatem appc-
citur bominem naturai obedientem, bomini toret, non sequilur eumdem lia natum esse ut
noccre non posse. t Cum boc sensu bonesli societaii ineundae sil idoneus ; alia res est ap-

el decorl conjuncta; sunt propensioncs et afl'e- pelere, alia capacem esse. Appelunl enim illi,

ciionos generosœ et graluilaî ,


quibus impelli- qui tamen condiliones œquas, sine quibus so-
mur sine ullà nostr;r ulilitalis considcralione cietasesse non potesl, accipcre per siiperbiam
ad benci'aciendum. non dignantur. » Ha;c ex notulà descripsimus,
6° Ad bonum societalis promovendum incli- quam Hobbius primo capiti de Cive ailixil ad
nai ipsa pbilautia, seu suî ipsius amor. Interesl temperandam duriorem illam sententiam bomi-
quippe omnium reclè facere et aliorum slu- nem ad societatem aptum non esse.
derc commodis, uii jam notalum est, et tertio 2" Si esset quoddam societalis inter bomi-
articulo mox dcmonstrabimus. Hic tantùm ob- nes naturale vinculum, esset illud mutua bene-
servabimus utilitaiom cum honestate conten- volentia. Sed nulla est talisin bominibus affe-
dere non posse. Nam cùm nihil tain contra clio. « Nam si bomo, inquit Hobbius, bominem

naturam sil quàm turpitudo, quàm crudelilas, amaret naiuraliter, id est, ut hominem , nulla
nibiliiue tmi secundùm naturam quàm utilitas ratio reddi posset, quare unusquisque unum-
ad quam quodammodô rapimur, certé in eâdem quemque non aequè amarel ul aequè bomi- ,

re , sub rogimine atque constitutione entis sa- nem aul cnr eos frequenlarel potiùs, in quo-
;

pientissimi et oplimi, utililas et turpitudo esse rum socielale ipsi potiùs quàm aliis defertur
,

non possunl. bonor et utilitas. Non socios igilur, sed ab illis


7" De nique omnes eliam corporis facultates bonore, vel commodo affi'ci , naturà quaeri-
hominem ad societatem natum esse manifestis- mus ; baec primariô , illos secundariô appeti-
simè o-ilendunt. Figuram corporis babilem et mus. )

aptam bumano ingenio dcdit natura, et cùm 3" i Quo consilio homines congregenlur ex
caeteras animantes abjeceril ad pastum, solum iis cognoscilur, quaî faciunl congregali. Si co-
bominem quasi ad ampicxus erexit. Tum spc- eanl enim commercii causa, unusquisque non
ciem iia formavit oris, ut in eo ponitùs recon- socium, sed rem suam colit : si oflicii causa,
ditos scnsus detegat : oculi nimis arguti qucm- nascitur forensis quaedam amicitia, plus habens
admodùm anirao affecli simus loquunlur, et mutui metùs quàm amoris ; undc faclio ali-

is qui appellatur vultus, qui nuUo in animante quando nascitur , benevolentia nusquàm si :

esse praetcr bominem potesl, indicat mores. animi et bilaritatis causa , solel maxime per-
Mira etiam naturac no^trae fabricà pleriqiic alio- placere sibi unusquisque in iis rébus qua; ri-

rum bominum affectus et passioncs conlagionc sum excitant , unde possil (


prout est natura
quàdam similes etiam in nobis excitare soient ridiculi ) comparatione lurpitudinis, vel infir-

alTrctus. Mult;T; quoquc sunt opportnnilalcs mitalis alienae, ipse sibimet commendatior eva-
habilitatrsquf reliqui corporis, moderaliovocis, dore. Etiamsi autem boc innocuum aliquando
oraiionis vis, quae omnes bumanye societalis et sine oflensà sil, manifcslum tamen est, de-
maxime conciliatrices sunt. Icctari eos non priùs socielale, quàm glorlâ
417 DE LEGE NATLRALI 418
suà. Cielerùra plerùmquc in liujiismodi congres- r lis eâ quà poterimus brevitate respondebimus-
sibus kedunlur absentes, eoruni lola vilae ratio, Primiim Hobbii argumentum petitum ex eo
dicta, facta exaniinantur, judicantur, condem- quùd bomines nascanlur inl'anlcs pluresqu'e ,

nantur et dicleriis traducuiilur ; neque parci- ex ipsis morbo animi socielatis nec cupidi nec
lur ipsismet conlabulaiiiibus ,
quin idem pa- idonc'i sint, ridiculum profeclô est. Elliceresic
lieniur siniui atque è consessu exierint ; adeè potuisset eliam hominibus non esse naturalem
ut non absurduni fuerit consiliuni ejus, qui à rationem aut generandi vim : in infanlibus
scenà cunlabulantiiim exiie novissimus sole- quippe involuiai sunt istse facultates , amenles
bat. Atque hae verte sunt delicia; societalis, ad verô et stériles illis per lotam vitam carent.
quas naturà , id est, ab affectibus omni anl- Cùm enim dicimus insiiam esse à natuiâ om-
manli insitis ferimur... Denique, ut loquar de nium bominmn animis vilae regulam, bomines
lis qui profilcntur prœ caeteris sapere, si phi- adultos intelligimus, quorum mens sana est in
losopbiae gralia coeat, quot iiomines Uot sunt coipore sano.
qui c;Bteros docent, nenipe toi volunt niagistri Secundo argumento nulla prorsùs subest
haberi; alioqui socios non modo, ut alii non vis :licet enim bomines muluà aduncntur be-

se amant mutuô , sed odio proscquuntur. Cla- nevolentià et naturaliler propensi sint ad se
runi adeùeslexperienlià omnibus, qui res bu- mutuô diligendos, tamen ilie naturalis amor
nianas paulô attenliùs considérant, quôd con- augeri variis modis potest erga aliquos ex fa-
gressus omnis spontaoeus, vel egestaie muluà niiliaritale , ex communibus studiis, ex con-
conciliatur, vel capiandà glorià. * junctionibus naturalibus et propinquitate, ex
4" < Idem quoque colligitur ex ipsis defini- acceptis beneficiis, ex virtutis opinione, de-
lionibus voluntatis, boni, bonoris, ulilis. Ciim nique ex variis relationibus ,
quas cum ipsis
enim societas voluntariô conirabalur, in omni babere possunl, qnœ infinitoe sunt : bine amor
societate quoerilur voluntatis objcclum, boc conjugalis, paronium in fdios propensa volun-
est, id quod videtur unicuique congredientiuni tas, liberorum pieias, amicitia , commiseratio,
bonum sibi. Quidquid autem videtur boniim, clc, quibus ita bomines adunanlur, ut in alie-
jucunduni est ,
pertinetque ad organa vel ad nis timeantpericulis, in rébus aliorum secun-
animum : animi autem voluptas omnis , vel à dis lœlitià gestiani; nunc aliorum pudeat
glorià est ( sive benè opinari de seipso ), vel aliàs eorumdem factis superbianl. iSedùm cer-
ad gloriam ultiniô refertur; cœlera scnsualia tè illa in diligendis bominibus diversilas nullam
omnia
sunt, vel ad sensuale conduceniia, quaî esse ostendat in bomine pbilanthropiam, ma-
commodorura nomine comprebendi possunl. ximum est illius indicium; nam nisi insila es-
Omnis igilur societas vel commodi causa vel set naturoe ad alios diligendos propensio, non
glorise, hoc est, sui, non sociorum amore con- cxardesceret pro aliis sludium ex levissimis
trahitur. » causis , uti fit ; ideôque Hobbianae asserlioni
5° Non solùm bomines naturà conjuncti ne- banc oppono veritatem , nullum esse , lam ob-
quaquàm sunt, nec propensi ad se diligondos; duratae naturà;, qui bominem , quatenùs bo-
vcrùm eliam sibi invicem naturalitcr inimici niinem , odio babeat : frui improbitatis et in-
sunt, slalusque borainis naturalis est status juslitiac fruclibus poi-sumus; iniprobitatc, cru-
belli, in que bomines in se invicem palàni aut delitale delectari non possumus (1).

ex insidiis praeoccupandis porpetuô intonti Quœ argumento tertio contincniur levia


sunt. Bollum enim boc naturale exoritur à tri- profeclô sunt, et si in accuratâ et diligenti na-
bus causis :
1° à competilione seu plurium ap- turà; bumanœ exploralione in illa solummodô
petiiione unius rei ;
2" à defensione, seu metu, argumenta incidit Ilobbius, ridicule asseruit
ne alii nos aut res nostras invadant; quo metu l)bilosopbos aule se omnes temerè pronun-
impellimur ad alios vi et dolo preoccupaiidos; tiàsse bominem ad socictatem natum esse :

sccuritalis viam mc'.iorcm novit ncmo antici- ipsis certè pcrspccla crani bumanœ naturà;
palionc; 5" à gloriae cupiditate, quà proponsi vilia; sed exislimârunt absurduni esse, in iis af-

sunt bomines ad bclligerandum, ad coinparan- fectibus poneremoralisdiscipliiiae fundamcnta,


dam rébus gcslis famam. Ita enim dis|)Utat qui à rectà ralione improbantur, omnibusque
H()I>bius in Lev. c. 15.

Rcspondeo inlcr illa Hobbii argumenta alia


(I) Si niliil cxislinias contra naturam fieri
bominibus violandis, quid cum co dillcras,
ridicula esse, alia à re suà prorsùs aliéna, alia
qui oinninô bominem ex bomine tollilï Cic.
verù sibi poiiùs quàni nobis contraria : singu- de Ollic.
419 DE VERA RELIGIONE. 420

cUam sceleraiis suiit odiosi et pudendi. l'vx- reclè aeslimantis, permitterecaeleris omnibusea-

terca sunt à le suà oniniiiô aliéna, cl noiiiia- demomr.ia qusesibi. » Deindenonab hominibus
quàm cvinouiU liominoin sociclali apliiin non honiines naluraliter sibi nieluunl, sed lantùm

esse : nam sic hoc argiimentum conclusil, ab iniprobis et quorum iniprobitas atroci aliquo

< Claruin adeô expcrienlià quôd congressus facto comperta sil. Pareil enim naluraliter co-
oiiinis spontaneus vel egosiale niuluà concilia- gnatis niaculis similis fera, Indica tigris rabida

tiir vel cnptamià glorià. » Esio : crgo eliain cuni ligride iiabi^l pacem , sanis inter se con-
vilia huinanse naïur* socielalis vinciila sunt, venii ursis : honiines naturaliier hipis, ursis

et honiines à sapieiilià et virlule alieni ad et serpentibus ferociores esse non concedimus.


congregationem et communitalcni propensi Prinii navigatores invenerunt populos baibaros

sunt. mites et mansuelos; quique hodiè nondùni ex-


Quarto argumenlo cadcni respondenda sunt. perti sunt nostram aul viciuorum saevitiani, à

Concedinius Ilobbio honiines sunnno studio sua calliditale , à suspicione , à perfidià , à cru-

prosequi commoda, et conliteniur jura.civilia delilale gentium ad civilem cultum deducla-


parlini melu injusti inventa fuisse? num ex eo rum, quàm inultùm distant! Infinita exempla
sequilur honiines esse nalurà ierociores lupis, sunt. Denique omnibus hominibus naturalis
ursis et serpentibus ; eorura statum naturalem non est cupiditas gloriae et dominii in cœleros
esse slalum belli ? imô rem nostram suâ omnes : ambitlo nonnisi post constitulos hono-
conclusione adjuvat Ilobbius, ut in superiori ris et dignilalis gradusincessil hominum men-
argumento , dùni définit societatem contrahi tes : in stalu veiô naturœ ubi hominum nulla
tum commodi causa, lura glori». Al nullo crat nisi in propriis viribus hducia, spes do-
modo concedinius Hobbio nullum aliud esse minii nunquàm ulli afTulsil (l).

bonuni jucundum : autsi hoc concedere libeat, Secundo. Dalo quôd unusquisque omnia
negabimus onine bonuni jucundum conlineri appoieret, ab omnibus metuerel (2), dominium
bono sensuali et glorià scu vanâ de se opinionc. in omnes ambiret et gloriœ cupiditate ducere-

Existitenimbonum honestum, quod specie suâ lur, nego tamen orilurum inter hominos hél-
ipsum per se deleclat : jucunda in Deuni pie- ium. Nam cerlum est quôd opposilis afleciibus
las est; jucunda est in alios charilas; kïiissi- ad pacem foriiùs inclinenlur homines, quàm
nius sensus est bcneficentia^ , clcmentiic ,
bis ad belluin. Dùm igilur Ilobbius ex harum
commiserationis , fidei ,
justitiae , raagnanimi- adectionum consideraiioncpronunliavilbellum
tatis; olficiorum hiscc subjeclorum jucimdis- inier omnes orilurum esse , œquè inepte et

sima est memoria. Virtus omnis cliani descria lemerè concuisit , ac si quis bilancis inelina-

à voluplate, inter laborcs, moleslias, pericula, lionem determinare vellet, cognitis solàmmo-
silii sufficit, seipsâ contenta est : imô, dô pondei ibus , quie unicam ejus lancem pré-

Per damna ,
per caeJes ab ipso muni. Nos verô pulamus abundè constare ex
Ducit opes, atiimumquc, ferro. iis qu3C supra dicta s^unt, hominis facultales

Deniquc ad quinlum argunieiiluni respondeo, omnes alque propensioues majori vi ad pacem •

illud falsô supponere, in statu naturaî fore in- (luccre quàm ad bcllum : prœcipué cùm in

ter oitines honiines compelitionem , aut tan- bello, faientc Ilobbio , sil mortis violenloe pe-

luni iiictum et diflideniiani, aut tantam gloriœ riculum prœsens et porpeiuum , vila solilaria ,

cupidiiatem. Deindedalo, quùd islis passioni- indiga, brûla el brevis , adeôque in qaà nulke

busomnes hoinines conimovercnlur, nego ta- volupîalcs nec cliam salus sperari possit (5).

nien ex illis bellam esse inter homines oritu- Sedjinquil Ilobbius, dùm aliorum sludemus

rum. Deniquedato eiiam quùd ex illis contra- (l) le désir que Hobbcs donne d'abord aux
riis appclitibus orialur beilnni , nego in illo hommes de se subjuguer les uns les autres,
n'est p.is raisonnable. L'idée de Tenipire et de
liollo omnialicere, uihil ficri posse injusium.
la doîiiination est si conqiosée , et ilépciid do
Priniô. In statu nalurce non esi naturalis et lant d'autres iilces, que Cf ne serait pasc»lle
ncccssaria conipetilio ncc inuluimelus, nec qu'il aurait d'abord. Esprit des Lois, 1. i,c.2.
L'hoinnie dans l'élat de nature ne seiiti-
(-1)
in alios dtni.inaiidi cupiililas. Non coiiipelilio :

raiid'abord que sa faiblesse. Dai.s cet ("lat cha-


uani ilia juxia Hobbiuin ex co orireiur quod cun se sent inférieur; à peine se senl-il égal.
unusquisque omnia appeleret; scd ad omnia On ne chercherait donc pointa s'altaquer et ,

la paix seraitpremière loi naturelle. Ib:d.


la
appelenda nciuaquàni inclinaïuur à iiaturà, ut
(.ji Au senlimenl de sa faiblesse, l'homme
niox dicemus ad proxiniam objectioncm.Et ut joindrait le senlimenl de ses besoins... 11 y se-
ipse dixii, « modesti hominis est et vires suas rait porté d'aiLeurs par le plaisir qu'un animal
421 DE LEGE NATURALI. 422
comniodis, nostra amittimus; dùm cuni aliis possit, bonum eadem facere non possit ex
bénévole vivere volunius, securi neqiiaquàm malo AUjui nos legem bonam à malà
?
, nuUà
esse possumus : « securilaiis viani meliorem alià nisi naturai normà dividere possumus :

iiovil nemo anlicipalione. » Fais» su nt lise Hob- neque solùm jus et injuria nalurâ dijudicaniur
Ijii assurapliones et ab onini sensu aliéna;. Ma- S'domninô omnia bonesta ac turpia; nam et
jor securilas est inter amicos, quàni inter ho- communis inlelligenlia nobis notas res eiïlcit
sies, inter eos qui ex beneliciis gratos babcnt ut bonesla in virluleponantur , in viliis turpia ;

erga nos aninios, quàm inter eos, qui injuriis ea autem in opinione exislimare , non in na-
aflecti vindictam qua;runt, Sed actus benevo- lurâ posita , démentis est. > Dcinde si nulla sit
lentife, comitas, benignilas, beneflcenlia, alio- lex civilibus legibus antorior, quo nitetur
rum naturaliter provocant aniorem, amiciliani l'undamento principura auciorilas, quidve sub-
conciliant, graios excitant animi sensus , ex ditos qui impiiné contemnore principis impe-
,

quibus alTectibus magna exsurgit securilas. riapoierunt, coget ad obsequium? Quaenam


Contra acliones aliis noxiœ, malevoleniia, esse potest perduellium et fœdiiragorum culpa?
invidia, cruiielis Hobbii anlicipatio conciiani « Paciscenies, iiiquit llobbius, proprio iaclo
omnium odia et atl vindictam provocant; in- proprià voluntale obliganiur : » ccrié remanet
ter quos aliorura erga nos sensus nulla certè ipsis arbiiriura et libertas suis viribus et
facul-
esse potest securilas. tatibus utendi quomodô libuerit ; fac illos velle
Tertio deniqiie, etiamsi in stnîu natura; ex ea pacia rescindere et violare quœ anlea in-
,

hominum perversis affectibiis orirelur beilum ,


ierant;quid inipeJiel impunè? Audile si possint
Xalsô assumpsit Hobbius omnia in illo bello li- ingeniosissimum philosoplium H qui pacla vio- :

cita fore : nam inter polestates etiara belligé- lant sibi contradicunl et id faciunl quod absur-
rantes sunt servandœ loges naluralcs, qiune dum in scholis vocatur. i Est enim , inquii Lev.
nunquàm silent et ad quas armorum slropiiii c. 1 i, in conlroversiis bo.ninum injustilia simi-
nunquàm obsurdescere debemus, uii infra lis ejus , quam in scholis absurditatem vocant.
ostendemus. Sicut enim in iis, qu.-c initio supposita eranl
Objicies 4°, cum eodem Non : est jus naturà , conlradicere , absurdum, iia quod faciendum
sed pactis constilutnm : t Lbi non prceccssit vùhintarié susceperis irrilum facere, injuslum
pactum , niliil fi-Mi poluit injusUim , ncc cui- appellatur. t Et cap. 3 de Cive ; c Est, inquit,
libet inferri injuria ; et vocabula justiim et injuria absurditas quaîdam in coiiversatione ,

injuslum an le polonliam civilom ,


quoe vio- sicut absurditas injuria qua>dam est in dispu-
latioiiem paclorum ulcisci posseï, usurpaia talionc.» Al cur sibi aliquis non conlradicel ?

non fuerunt. > Lev. c. \o Ex quo principio «Quia hoc insermone indignumest personà dis-
concludit régulas boni et mali , jusli cl injusii putantis, et in civitate ci non niniis convenions
honesli et inhonesli esse loges civiles : idirôqne est , qui civitatis mc;:ibrum liabori vull. >

quod logisialor prœcoperil , id csso bonum ;


Nuujquid non magnum ropcrit legibus civilibus
quod vetueiil id malum esse , legemquc niillam praesidium? Al hoc ipsum praesidium est à loge
iniquam esse posse ;
quoniam leges quae inipc- nalura;, adeôque incredibilis est hujus aucioris
ranl ,
jusla faciunt iinpcrando ;
qua; vcljnt vaniias : a;)ud eum ex b ge civili omnis nasci-
vetando inju&ta. De Civ. c. 12. — Respondeo lur obligatio deindedocft leges non esse vio-
;

cum Cicérone : « Si pnpuloruni jui^sis. si prin- lanilas proptor legem natur.TC absurditaiom
cipum decrelis, si scntcnliis judicum juracon- proliibenlcm ;
poslrcmô ad vim niagislratuMm
sliluereniur ,
juscssel ialrocinari ,
jus adulte- rccurrit et eorum logos , ut valorc possint lum
rare , teslamcnUi faisa suppoiiere , si luec siii- pacla civilia , lum lex ralionis. Vide Ciceronom
fragiis , et scitis multitudinis probaronliir. I. 1 de Log.
Quôd si tanta potestas est stuliorum sentenliis Instabis cum eodem : Natura dédit unicuiquc
atque jussis , ut eorum sulTragiis rerum natura jus ad omnia, uiide nulla inf(>iii p(»i»'st inju-
vert;»lur , cur non sanciunl, ut quie niala pcr- ria : nam jus niliil a!iud csi qiiàm otentia
i ,

nicioaque snnt liai)canlur i)ro bonis clsalnla- sou liborlas suis viriijus et facultalibus Ulendi;
ribus? Aul cur cinn lex ex injuria jus faccrc ad id ergo omne oxlondilur quod q lis lacère ,

poiest : quod adeô voruni est , ul Dens ipse


sont à r.npproclic d"nn animal de mOnic os-
j)(;ce... (Julro le sonlinionl que les lionimcs ont
nuîliim liaboat jus nisi ox omnipolmiià. —
d'abord, ils parviennent à avoir des connais- Jicspondoo aîquè ridiculam esse illam liobbii
sances. Ibid. asscriionem < unicuiquc compelcrc jus
, ir»
423 *>E YERA RELIGIONE. iH
ac dicorcl aliquid simul esse el non saria esse ad suam conscrvationem , quac reverà
omnia, > si ,

necpssî^ria non sunt ejusque judicium non


aut parlcm esse lolo œqualcni aul :

esse , , lio-

ininem esse posse siimil in omnibus lo(is. magis ea rcddit jusla quàm reddil neccssaria.

Qiuindofiuidcm diceie lioniincm jus haberc Si quis in statu nalurie ciculam herbam esse

conipleUini ad aliquid quod jure ad alium per- ulilem , aul eliam necessariam ad corporis sui
,

nnlrilioncm judicaverit atque ejus succo co-


linoal, est asscr(Me jura esse posse contraria,
;

seu (juod eôdein redil , idem posse esse recliim piosè se ingurgilaverit , non ideô salubre liet

alimenlum, sed repugnanlc licet, illius judicis


simul et non e^se recUim. iNam jus compleiuin
sentenliâ morlcm afferet. Nec minus con-
unius in suc conreplu includit negalionem ju- iili

ris in quolibet alio ; verbi gralià, si unusquis- stans vis csl eorum ,
quœ ad moralem vilam
que jus babeal ad pr(q)riam vilam el ad se pertinent , nec nuUanliir sentenliis bominum.
Dcmonstrandum foret Ilobbio in slalu nalurae
lu Midum ergo nulli competere jus potesl viine
,

illius aul'erendœ. l'no verbo conlra jus nibil nullam esse judicii normani nam si sil quae-
;

jure lieri potesl , sicul quod veritali répugnai dam ejusmodi norma ,
quodcumque judicium
ul notai Cum- ab illà dissenliel falsum erit , et aclio conse-
verum esse nequit. Praeterea ,

berlandius de l.eg. nat. pag. 217, « si inipos- quenler injusta. Jam verô lalcm esse normam
sibile sil singulis onines et omnia sibi subjicere, conliieri visus est ipsc Hobbius , ubi jus defini-

ralio qu3c bune finem proponit singulis, qui vil , liberlatem agcndi secundùm rectam ralio-

uni laiitùm conlingere polesl , sœpiùs quàm nem (1).

niillies proponerel impossibile et scmcl tanlùm Ridicula est majoris propositionis confirma-

possibile. > Longissiniè verù dislare noliones lio ducta ex comparalione stalùs civilis cl sta-

juris et poienliœ , et jus regnandi in Deo non tus naluralis;in ilio quideni sentenliis judicum

esse in omnipotenlifi , sed in sapienliâ eliani el adbaeremus, non quôd semper reclai sint aut
bonilale silum supra diximus : ergo jus est li- iniquai esse non possint , sed quod ad linem

bertas agcndi, quam ralio probal. lilibus imponendum et servandam pacem laies

Instabis cum eodem Jus ex concessis : est aestimari cas necesse sil; et quoniam illud ma-
liberlas agendi juxta rectam ralionem. Aiqui lum privalum quod ex iniquis judiciis exorilur
anlc constilulioncm civilem in slalu nalurae longé eo minus est, quod oriretur sibellolites

ralio recla unicuique concedobal jus in onuiia. dirimerenlur. At cerlè scnlenlia nec judicis

Nam in slalu nalurae jus erai unicuique, seu nec principis eô usque valet ut rerum veilatur
licuil unicuique omnia babere et facere, quae natura.
2" Neganda csl eliam niinor proposiiio, cujus
unus(|uisque ad suî conservalionem ncccssaria
judicaret. Sed omnia babere et in omnes om- falsitas jam salis ostensa fuit in responsionibus

nia facere unusquisque ad suani conservalio- ad superiorem objcclionem. Ad conlirmaiionem


nem in slalu nalurai necessarium judicabal. verô dico, omnes quidem homines quaercre
— Major bujus ullimi syilogismi sic ab Ilobbio bealam vilam , tamen ncquaquàm ex eo efiici

confirmatur ; Unicui(iue jus est omnia possidere unumquemquc judicare omnia sibi esse neccs-

el facere in omnes ,
quae judex et arbitcr ad saria. Certè ipse Hobbius cap. 4, Gi, concedit

vitae cujusquc conservalionem neccssaria judi- nonnullos non esse ila ad omnia rapienda pro-

caveril. Al qua; unusquisque in slalu nalurœ pensos. « Alius enim, inquit, secundîiu) acqua-

neccssaria judicaverit , ea judex ad illius con- litatem naluralem permiltil caoleris cadem om-
servalionem neccssaria judicat : ipsc cnim in nia quae sibi, quod mo:!esli liominis est, el vires

iilo statu est judex soins de necessariis ad suas rcclè aeslimantis. » Cerlè si secundùm
suam conservalionem. — Minorem verù salis reclam rationem statuai, qui aliis sibi paria

conlirmàsse se putal Hobbius dicendo , « ferri permiltil, nullum jus sibi acquirere polesl ex

ununiquemque in appelilionem ejus quod sibi irralionali suo judicio, quisquis sibi omnia
bonum est , idquc nalurali necessilate ,
non vclul ad suî conservalionem neccssaria, arro-

minori quàm lapis deorsùm ferlur. » gaveril. Qiiin eliam si singuli bomines in slalu

— Respondeo : Nego lum majorem, lum mino- nalune judicarcnl omnia sibi esse neccssaria,

rem :
1^ enim major proposiiio ialsa est, (pio- liceroi indc conckulerc rem ila esse : recla

niamjuslum cl injusluni, uli loties probavimus,


(l) Est Icx naluralis diclamen rectae ralionis
non ex arbilrio pendet sed in ipsâ rerum na- ,
circa ea quai agenda vel omitlenda sunt ad
turâ posilum csl. Polesl igilur bomo in statu nienibroruin conservalionem, quanlinn lieri

nalurae falsô et lemerè pronunliare , ca neccs- potesl, diulurnam. De Cive c. 2.


425 DE LEGE NATURALI. 426
enim ralio non errât : sod contra experienliâ naturalium convenienliâ , tum respeclu Dei,
constat, et HoLbius ooncedii omnia non esse cui dignum est exercere in homines morale
nccessaiia; ergo recta ralio id non jiidicat ;
imperium, proplerea quôd in hâc administra-
et cùm jus sit libertas agendi jiixla rectani tione rerum niagis eluceant divinœ perfeclio-

ratiojicni, nulluni ad oninia jus esse polest. nes, prœserlim morales; quôd in liâc solâ
adminisiratioue locus sit mutuo fœderi inter
Articulis II.
Deum et creaturam , religioni ,
pietati, et cœ-
De lecjis naturalis divinà origine et immutabili teris virtutibus moralibus, quoe Deo in opère
naiiirà. suo gratissiniae esse debent (quae eliani argu-
Hoc articule duo disputanda sunt: primo menta ibidem attigimus) ; tum etiam respecta
ulrùm lex naturalis diffusa in ornnes accipiat bominis, cujus multùm interest vivere sub
divinam auctoriiaieni ab auctore Deo, quse imperio Dei morali, ob triplicem causam,
quaistio est de causa legis naturalis elïiciente ; nempe propler aclionum humanarum natura-
deinde utrîim illa sit voluntatis divinse arbitra- lem elficientiam , arbilrii bumani naluram et
ria constitutio; qure secunda quaestio est de legum maximam utilitatem. Primo morale Dei
essentià ejusdem legis. Prima disquisilio parùm imperium postulat natura actionum humana-
habet difficultatis; nam cùm lex naturalis ad rum. Si illae essent indifférentes, neque uUius
naturam rerum à diviuâ voluntaie profectam boni aut mali elficienies , essent quideni leges
pertineat, diviiia dici débet, sicut divina est quibus regerentur inutiles : at , ut constitula
omiiis alia nalurae constitutio. Deinde à priori, est rerum natura, omnes et singulae actiones
ubi de Dei providentià , confectum est Deum humanœ pbysicè sunt bonœ vel malae , id est,
esse sapieniem, bonum atque juslum creatu- nalurali vi producunt bonum vel nialum phy-
rarum omnium moderatorem, maxime entium sicum, videlicel perlectionem et felicitatem,
rationalium : adeôquc legis naturalis ,
quœ ad vel imperiectionem et miseriam, sive suam,
sapieniiam bonitatem et justitiam instituit, sive alienam, ut supra confectum est, ubi de
cerlissimè inventorem et latorem esse. Secun- qualitateactionum buma.iarura. Secundo le-
da qiiceslio magni quideni moment! est, quôd ges morales postulat natura humani arbitrii :

ex legis naturalis immutabili naturâ pendeat non essent quidem illye necessariae, si ea esset
omnium entium rationalium comnuinio et arbilrii humani natura, ut in illâ semper fer-
quacdam cognaiio : quippe si lex nature sit rel sese quœ sunt optima, et quibus poliri
arbilraria constitutio, non erit necessaiiô in potest; sed si arbilrii licentia longé major sit,
omnibus entibusuniformis;quod nobisjustum, possitque ferre sese ad impossibilia, seu ea
aliis iniquum esse polerit. Sed de eâ hoc loco quae attingi nequeunt; si possit rejeciis salu-
breviùs disseremus, quia multa jam à nobis taribus pestifera quœrere, plané necessaria est
disputata fiieruntad iilam perlincnlia, in ulti- illi régula quœdam, quâ possibilia ab impossi-
nio argumenlo pro Dei cxistentià, in quo con- bilibus distinguât, ne perpeluô frustretur; et
tra Protagoram, aliosque , aetcrnas et immu- ut mala à bonis seccrnat, ne incantèperniciem
tabiles rerum naturas, carumque rationes sibi accersat. Atqui ex iis quai supra disputata
defendimus. sunt de liberlate ,
palet illam esse licentiara

Propositio prim\. arbitrii ut possit sese ferre ad impossibilia et


,

ad pestifera œquè ac ad salutaria, propter illam


t'nus est communis magisfer et imperator lio-
quam babetin agendo facilita teni et voluptalem ;
minum Deus; ille legis naturalis lator ; et
imô quoque ferre sese contra ipsa legum pra;-
lœsœ Dei majestatis reus est, qui itlam contem-
cepia et terrores. Tertio bonum et conveniens
pserit.
homini est vivere, non in statu tumultuario et
Probatio. — 1" Argumentari licet à priori, incerlo, sed in ordine optimo et pulcherrimo,
ex omnibus Dei atlributis, sapientià, bonitale, in qno rationes suas valeat deducere , prospi-
justitià et sanctilate ,
qu bus imponilur Deo cere fulura , et cursum vii;c cum prudentiâ
nécessitas gubernandi suas creaturas modo instituere. Atqui ordo rerum nullus, neque
naluris suis accommodato : ncque imperio se naturalis, neque moralis, esse potest sine legi-
abdicare potest, quin seipsum dcnegct et na- bus et imperio. Toile leges illas molùs, quibus
turam suam aspf'riielur, uli cotdecium alio cobaîrct syslema mundi, tota moles met, cva-
loco est, ubi de Dei providentià. nescctque omnis décor et pulchriiudo univer-
Conficerc etiatn à priori possumus ex legum si sic quoque nisi legibus
: qniNnsdani vita
TH. Il,
14
l^-y
DE VEUX RELIGIONE. m
liumana moiiernretur ,
quœ esscnl in omnibus Objîcies 1*. cum Hobbio : Lox divina estvox
Dei imperaniis clarè prolaia vcl scripla, lia
hominibus uniformes, nulla esse posset in vit;\
huinana conslanlia nullum inler honiines
:
ul onines qui obedire lencaniur sciant vocem
vinculuni, iiuiius concciiliis, nulla cliam l'orme cjus esse. Alqui diclala raiionis scu leges na^

jiaUirœ simililuilo ,
qusî nonnisi ex legum na- lurales non sunl vox Dei neque prolata neque
turaliumin omnium honiinum volunlales uni- scripla, nisi qualenùs eœdeni à Deo in Sert-

formi influxu oriri poiesl. Imô verô nulla pturis sacrislatae sunl. Nego minorera. Nam
est, neque concipi potest nalura ad aclionem diclala raiionis seu prœcepia naturalia sunt

nala sine legibus nalur» suce convcnicntibus. vox naturœ; nalurœ verô vox est vox Dei, non

Corpora parent legibus molùs. Belluœ sensa- quidcm qu;i; insonel auribus, sed quœ lamen
tionibus ducunlur, et quia in illis nulla est clarissimè audialur et ad quam obsurdescere
cligoiidi l'acullasexobjectorum inipressionibus, nequeamus. Imô banc vocem Deo acceptam

juxla loges ab auctore natuiœ posilas ncccssa-


relerunl sponlè et naturaliler omnes bomines;
ipsum iniporitanlem et coinminilantem audire
rio determinanlur. Crcalurae verô libéra; sors
belluarum more necessariô ad sibi videnlur; credunloninesvirtulispalronum
non patilur, ut
agendiim Inclinelur ; sed tamen in tali indiffe- esse el remuneralorem fulurum, scelerum verô
non poluil, ut nulla esset ei œquissimuni vindicem. Neque sanc Hobbii le-
renlià conslilui
Vivendi ratio commendata à naturâ. Al si sit vilaleni salis mirari possunius, qui poslquàm
quîedam vivendi ratio, quam natura commen- c, 3, 1. de Cive, ea posuisset, ex quibus con-

dal, cril naturali lege devincla. Adeôquc cum fecta est objeclio, c. 4, haîc babet : « Quai na-
lam aplum est turalis et moralis, eadeni el divina lex appel-
Cicérone concludamus : « Nihil

ad jus conditionemque nalur», quàni impe-


lari solel, nec immerilô : lum cpiia ratio ,
quœ
rium, sine quo nec domus ulla, nec civilas,
est ipsa lex nalurse, immédiate à Deo unicui-
nec hominum universum genus que pro suaruni actionum régula Iribula est
nec gens, ;

stare, nec rerum nalura omnis, nec ipse lum quia vivendi prœcepla, quae inde derivan-
tur, eadem sunt qux à divina majeslaie pro
mundus poiesl. i>

à posteriori. Primo legibus regni cœleslis per Dominum noslrum


Terlium arguraenlum ,

inloUeclus bominis est facullas merèpassiva ,


Jesum Chrislum, ac per sanclos Propbelas et
ojusquc judicia non ex arbitrio penclenl, sed Aposlolos promulgala sunl. i

divini sunl quodammodô alïlalus : nam, ut Objicies 2" cum eodem : Doctrina haec se-

diliosa est, el reipub!ic;e qualit fundamenta.


aitauclor sacer, inspiratio Omnipotentis dut in-
1" Quia civium erga principes obsequiuni mi-
telleclum; si igitur ratio sit vera lex, ejusque

diclaia sint vera praîcepla, cril certè ratio lex nuit. Omne enim imperium civile melu et ter-

divina. Alqui praecedcnli arliculo demonslra-


rore, quem inculil iniperanlium poleslas, con-

Vimus raiionem habcre vim cl poteslalem le- stat et conservalur. Sed admisso regno Dei in

gis, cui non paret ipse se fugil et naluram


qui bomines per loges aliquas nalurales, niinuilur

hominis aspernalur. Secundo, colligitur à po- hic melus civilis imperii : melus et reverentia

erga excellenliorem potentioremque naluram


steriori Deum regnare in bomincs per leges

liaturales ex mullis divinae gubernaiionis si- lollit melum et revcrenliam erga poteslalem
inferiorem. 2" Quia jus principum nimiùmcir-
gnis, praesertim ex manifestis Dei judiciis , et
cumscribil. Omnis quippe doniinalus ejus est
legum naluralium sanclionibus, de quibiisar-
Idem tandem colligi- nalurœ, ut dividi non possit. Si finibus non
ticuîo sequenli dicenius.
bominum consensione et insilo caret, nuUus est. Sed si sint leges aliquœ di-
tur ex omnini
de cujus vinae diversse à legibus civilibus, poleslas civi-
animis divinui gubernaiionis sensu ;

ubi de exi- lis non est sine finibus. 3" Quia lollit unilalem
argumenli aucloritale dixinius ,

Canamus ergo cum Sopboclc in volunlalis el concordiam in civilale prorsùs


sienliâ Dei.
ÔEdipo :
necessariam. Onme enim corpus civile, om-
LegeS nisqiie respublica unus est homo arle faclus

Excelsae , cœlitus genitœ, ex mullis conslans hominibus naluralibus uni


Quaratn Olympus paler solus capiti subjectis, in quo una comniunis ratio
Neque illas morlalis est, una voluntas, conscienlia una. Alqui do-
Nalura hominum peperil;
ctrina de regno Dei per leges nalurales priva-
Magnus est in iltis Deus,
lum inlroducil de eo quod justum aut ,inju-
r^eque senescit.
slum est judicium; lot conslltuit conscientiag
èi9 l>E LKGE N VTïJUALi. %r^^

et volunlates, quoi sunl civilaiis niembra (1). nullum vincuium retinebil cos qui |)eccare
,

Respondeo lisec omnia esse vanissiina , nul- polerunt impunè. Falsum quoque proplerea
lamque è contrario disciplinam apliorem esse est , quôd religio minuat obsequium erga prin-
ad ininuendam principimi aucloritatem et ad cipes , cùm è contrai io cives illis adjungat et
excitandas , fovendasque sediiiones ,
qiiàm est contineai in oflicio quando eorum majestas
,

illa llobbii , omniumque ailieoruni. ÏNani juxta coiitomni et violari posset. Ergo sine dubio
liorura placita hoc unum jubet natura, ut quis- causam principum agimus , ubi docemus non
que onini arte , omni modo vilam stiam atque solo terrore et violentià cos regnare , sed pri-
nicmbra conservet. Lex quippe naliirce est mùm aequitate nalurali , deinde Dei metu eo-
i diclamen rectae rationis circa ea ,
quic agen- rum imperia Grmata esse. Ad secundam verô
da vel oniiltenda sunt ad menibroriini conser- ralionem dico primo ,
jus inlinitum , quale
valionem, quanlùin fieri polest , diuiurnam. s
principi iribuil Hobbius, esse nullum , non iu
Ad banc membrorum conservationeni consli- ipso Deo. Scilicet quod jure lit , id juste fit,

lutae sunt civilates ,


quarum nullus alius linis seu œquilali consonal. Sed a;quilas res est cer-
est. Sceleratus ergo quisque , si iili pœme ca- tis finibus conclusa. Si enim sit aliquid naiurà
pitales à principe propter admissa criniina in- suà jusium et recium , nccesse esl aliquid es-
tenienlur , polerit conseniienter iegi naiurae se injusium et pravum ,
quod idcircù nulla
rempublicam lotani miscere ,
piincipem inier- auctorilas aliis jure pra*scribere polest. Ipsa
ficere et quocunique modo suai saluii consule- Dei omnipolens volunlas aequitate vallala esl :

re : t quœrenda sunt , ut idem Hobbius habet, Justiliu aille eum ambnlabit , et ponet in via
belli auxilia , si pax haberi et vila conservari gressus suos : justiliu et jndicaim prœparatio se-
ncqueat. » Et profectô legis priniarise ,
quœ dis ejus. Deinde nullum esl jus principum ubi
Jubet conservationem membrorum , ex quà re- nulla esl in subditis obligalio , haec enim sunt
liquae omnes fluxêre, major vis et potestas sit, duo corrciala : sed absurdissimum est defen-
nccesse est ; neque secundarioe ullse ieges san- dere subdilos teneri ad infiniiam obedienliam.
dre esse possunt , nisi quamdiù principem le- Tandem ad quam rem ulil *
esse polest , hoc
gcm muuient. Quo principio nibil civilati per- infinilum jus concedere principi ? Ul possit
niciosum magis excogitari polest. nulla non scelera admillere et universum po-
Ad primam verô ralionem respondeo primo, pulum suo rcgimini commissum vexare vel de-
non solo metu imperanliuni coniineri civile lere. Ad lerliam autem ralionem respondeo
imperium : continetur scilicet lege naturse , religionera homines consociare , Hobbii doctri-
quce civibus obedienliam et magistralibus jusli- nam eosdem dividere. Nam ut observa vit Plaio,
tiam iinpcrat, cujus sine ullà divinà ralione «quod commune et publicum est id conjun- ,

qu;edani auctorilas est (2) : coniinctur meiu git et consociat quod privalum, dividit et dis-
;

et pielate adversùs Deum , cujus personam solvit. î Jam verô religio proponit hominibus
sustinent principes. Toile hœc imperii admini- comnmne bonum , docet anleponenda esse pu-
cula , solumque melum logum et judiciorûm blica counnoda privalis ulilitalibus , pro salute
relinque , à nullo exigere poteris , ut pro sa- imperii pcriculis et morli occurrendum esse ,

lule principis vel reipublicae se morli objiciat :


obtemperandum esse decretis Judicum etiam

Opinio corum qui docent pcccare subdi-


cum suorum forlunarum ruina. Ex altéra par-
(1)
tos quoties mandata principuni siiorum, (\ux.
,
le Hobbius negai ullum esse prosequendum
sibi injusia videntur esse, cxequuiitur cl er- ,
cuique commune bonum negat ullo olïicio
,

ronca est, et inlcr cas numerauda, quœ obe-


boulines esse inler se devinclos , omnia ad
dienliae civiii adversaulur. De Cive c. 12. Ci-
vilati universaliler et in omnibus obedire privalam ulililalcm et libidinem refert , nul-
obligamur. Ibid. c. 14. Si qua^raUir an obe- iam aliam legem novil nisi eam qu;e jubet
dienduui civilali sit, si imperelur Deum colère
membrorum conservationem : ex quibus sc-
sub imagine, coram ils qui id fieri bonorilicum
esse putant, ccriè laciendinn esl. Ibid. c. i5. qwilur quemquc judiccm esse eorum omnium
Soquilur ergo legibus illis, non onidcs, non quai ad se periineanl , et jure posse tenlare
mœcliaberis , non furubcre, parentes honorabis,
quœcumque sibi expedirc judicaverit, veneno
nilitl aliiid praîcepissi' Cliristum, «luàm ul cives
et siibiiiti suis [)riucipii)us in ijuaslionibus vel gladio tollere inimicos , rcnq)ub!icam con-
omnibus circa mcum luum suum , alicnum, , , luibarc. L'no verbo , quamdiù cives religio-
absolule obedircnt. Ibid.
nis praiceptis parebunt , ex unanimi boni pu-
{•>) Virlnlis (;t viliorum sine ullà divinà ra-
lione grave ipsius consciculiaj pondus est. Cic. blici prosecutionc sumnius consensus edlorc-
), 3 deD^at, deor. scet ; quamdiù juxia pr.-çcepia Hobbii sui
431 DE VERA RELIGIONE. 432

sliulebunt iitilUniibus , summa vigebit con- matbematicae , erunt certè rationis judicia cir-

tenlio ; neque niiqiiàin ab illis expeclanda erit ca res morales, seu praecepta vivendi, ejusdem
illa legibus civilibus obedienlia ,
quam con- certiludinis et tam in rerum naturis posita ,

scieiiliaî dictalis deiicgant ; aut illa erga prin- quàm conclusiones quaelibet scientificae. Atqui
oipem devota voluntas ,
quam Deo prsestare 1" ideae morales suntaequè clarae alque distin-
nolunt. ctae , ac ideœ numerio;ip aut geomelricae : dis-
Propositio II. tinguimus, v. g., amorem ab odio ,
gratitudi-
nem ab ingratitudine, fideni à perlidiâ, et cae-
Lex nafiiralis, seniudùm essentiam considerata
tera ejusmodi tam evidenter ac circulum à
sempi'.erna est et immutabilis , atquc , ut lo-
triangulo , aut numcrum lernarium à binario.
quittir Cicero , œterna mens est omnia rnlione
2° Idearum moralium convenientias aut dis-
cogentis Dei {\).
convenientias multas intuitive apprebendimus;
Lox naluralis est sempilcrna et inimulabilis, sicut illarum idearum quae objecta sunt ma-
,

si illius priecepia sint posita in naturis reriim, tbeseos intelligo enti sapienti bo-
: sic , v. g. ,

naiurœ vcrù rerum sini sempiterna; et iniinu-


no et omnipotenti obtemperandum esse ; bene-
tabiles atqui 1" legis naluralis praîcopia in
:
ficiis gratum animum deberi , cum fido amico
rerum naturis posita sunt; nam nihil aliud sunt
non esse perfide agendum. Non minor est dis-
quàm diciata ralionis sou judicia inlelicclûs de
convcnientia inter injuriam et beneficiura ,

rerum prœceptarum convcuienliâ atquc dis-


quàm inter duos numéros aut duas diversas
convcnienlià ejusdcm prorsùs generis , ejus-
,
figuras ; haud minus peccat contra rerum rc-
dem cerlitudinis et evidentia; , ac aritbmclicai
lationes qui non colit Deum , vel non hono-
,

et geomelricifi veriiaies aut conclusiones quse-


rât parentes, vel qui innocenti injuriam infert,
vis scientificae. Nam in hâc parte non dilTert
quàm qui in computandisnumerisscriberetjbis
moralis disciplina seu ethica quœ in evolven-
,
duo facere quinque. Ergo praecepta moralia
dis olliciis versalur à quâcumque alià scien-
,
ejusdem naturae sunt ac veritates matbema-
tià. Arithmelica , v. g. , versatur circa ideas
ticœ, et aequè posita in naturis rerum.
numericas et in deprehendendis numcrorum
Praeterea aciiones humanae circa quas ver-
rationibus tota posita est : geonifîtria cxlensio-
satur moralis pliilosophia , sunt causae physicae
nis modificaiiones et abstractas corporum ligu-
boni vel mali naturalis , et cum certis linibus
ras contemplatur, et in earum similitudine aut
necessariam babent connexionem : atque ea-
dis<;iinilitudine , aequalitate vel inaequalitaie ,
rum effectus tam clarè et certô cognoscuntur
proporiionibus et mcnsuris inveniendls, occu-
quàm eftectus potentiarum naturalium sic, v. :

palur : sic eiiam pbysica in potontiarum et


g., aequè certum est temperantiam conferre ad
causarum naturalium vires inquirit, earumque
bonum corporis habitum conservandum , me-
cum affeclibus et naturae pliaenomenis propor-
dilationem ad explicandas animi vires, fidem,
lionem seu connexionem investigat : nulla de-
gratitudinem , beneficentiam ad generis hu-
nique est scienlia inter eas ,
quœ magis ccrtoe
mani tuendam societatem , ac compertum est
et évidentes habentur quse in rerum conside-
,
mechanicis pondéra manere in aequilibrio cùm
randis relalionibus non occupetur. Si igitur
suspenduntur ad distanlias à fulcro ponderibus
moralis disciplina , quoe in deprebendendis
reciprocè proportionalos : nihilque cerlè impe-
aclionum biimanarum regulis versatur , in
dit quominîis leges naturales enuntieniur ut
componenclis rerum idcis Claris tota sit , idea-
totidem theoremata sub hàc forma : « Aclus hic
rumque moralium convenientias et disconvc- bumauusad felicitalem meam aliorumque com-
nientias lam féliciter invesliget, quàm scienlia;
nuinem prœ reliquis eodem tempore possibili-
(1) « Sapientia vapor est virlulis Dei et ema- bus maxime couducet. j (Vid. Cumberland de ,

naiio quaîdam clarilalis omuipolcnlis Dei sin-


Legibus natural.
cera.... Candor est lucis yelerna; et spéculum )

sine macula Dei majcslatis et imago bouit;iiis 2" Naturae rerum metaphysicae ,
qua; ralione
illiiis. » Sap. c. 7. « Domiuus possedit me ini- apprebcnduntur sunt œlcrnae et immutabiles.
tio viariim suarum
anleijuàm (juidquam face-
rel à principio.
,

ordinata sum et ex
Ab œlerno
Nam manifestum est res omnes cujuscumque
anliquis, anleqnàm terra lieret nondum eraul :
sint generis, seu mathematicas seu morales ,

abyssi, et ego concepta eram.... Quando pra;- laies esse naturâ suà , non alicujus cniis vo-
paiiibat cœlos aderam.... Cum eo eram cuiicta
lunlate, neque posse omuinô tolli à re aliquà
coiiiponens.... Et delicia; mes esse cum liliis
liominum. Nunc crgo audite me Deati qui :
essentiam suam. Nam quomodù rem sine pro-
custodiunt vias meas. > Prov. c. 8. priâ essentiâ cogitabimus? Quomodô, verbi
433 DE LEGE NATURÂLI. 434

graliâ , rem rotundam sine rolunditale, circu- etiam ipsi aclus divini ,
quoniam Imic legi

lum sine œqualitale radiorum à cenlro ad cir- conformes sunt , dicunlur justi et honesli :

cumferenliaui , actionem bonam sine bonilaie, nam toile banc legeni et linge Deum cum Spi-
honeslam sine honestate ? Potestne omnipo- nosà prœditum infinità potentiâ , sed lemerè
tenlis Dei volnntas lioc eflicere? Et verô existit el sine lege operantem , nulla esse polcrit in

luens œterna et ininmtabilis , nempe Deus. At- illius entis actibus honeslas. liane fuisse veto
qui mentem seternam et imninlabilem cogita- rum philosophorum sententiam docet Ciccro
lione complecti non possnmiis, quin simul co- 1. 2 de Leg. « Hanc video , ait , sapieniissimo-

g.temus iEternas et innnulabiles rerum essen- rum fuisse sententiam , legem neque hominum
lias , atque neeessarias earum raliones : nani ingeniis excogilatam , nec scitum esse aliquod
illas toUere nequeas, quin simul sustuleris co- populorum , sed œlcrnum quiddam ,
quod
gnitionem et intelllgentiam omnem ,
quae nihil universum mundum regeret , imperandi pro-
Deo quàm barum œierna-
aliud esse potest in bibendique sapientiam : ita principem legcm
rum et immutabilium esscnliarum atque ea- , illam et ullimam, mentem esse dicebant omnia
rumdem rationum perceplio qui ergo ponit : ratione aut cogentis aut vetantis Dei.... Neque
essentias rerum esse arbitrarias et relativas sup- enim esse mens divina sine ratione potest , nec
positiones ,
quse cognitionis principia esse non ratio divina non hanc vira in rectis pravisque

possunt , qui omnem scientiam cum Hobbio sanciendis babere... Nec si régnante Tarquinio
revocat ad sensum et experieniiam, certè nul- nulia erat Romae scripla lex destupris, idciicà

lam relinquit seternam et immutabilem verila- non contra illam legom sempiternam Sexlus
tem , nec consequenier menlem ;ïternam. Tarquinius vim Lucrelise attuliterat enim :

Objicies : Juslum et injustum non sunt in ratio profecia à rerum nalurà et ad rectè facien-
rerum naturis posita. i !Nam , ut ait Pullendor- dum impellens et à delicto avocans ;
quoe non
fius , bonestas et turpitudo sunt afl'ecliones tùm demùm incipit lex esse cùm scripla est

aclionum humanarum ortœ ex convenienlià sed tùm cùm orta


, est ; oria aulem simul est

aut disconvenientià cum normâ seu lege. At- cum mente divina, Quamobrem lex vera at-

qui lex omnis est vohmlaria superioris consti- que princeps , apta ad jubendum atque veian-
tulio. Ergo honeslas el turpitudo actionuni hu- dum , ratio est recla summi Jovis. »
manarum oritur à voluntarià legislatoris con- Inslabis 1° : Atqui denominanlur acliones
stitutione , non in naturis rerum posita est. t bonestae vel inbonestae ex convenienlià vel

Respondeo , nego minorem : nam est lex œter- disconvenientià cum legibus volunlariis et po-

na , constans et immutabilis , independens ab silivis. Nam honeslas et turpitudo nascilur ex

arbitrio divino , orta simul cum mente divinà, obligalione quae per legem inducitur,'; illud

posita in incommutabilibus rerum relationibus, honeslum diciiur quod licilum est, quod debi-
quaeque nihil aliud est quàm ipsa Dei sapientia. lum, quod odîcii esl. Alqui omnis obligalio
Ut enim sapientia divina dici possit et sit vera imponilur volunlalc superioris imperanlis , nec
lex , sufficit quôd ipsius diclamina babeant ulia cogiiari potest sublalo superioris imperio;

praeceptorum vira , à quibus nequeat divina sic toile Deum , nulla est legum naturalium
voluntas dellectere : « non enim requiritur ad obligandi vis. Ergo. — Nego minorem : esl

essentiam hujus legis ut à superiore feralur ,


quippe quœdam naturalis obligalio fundala in

aut ut praemiis et suppiiciis confirmeiur ; nam ipsis rerum naturis ,


quâ devinctum cogila-
exlrinseca legis commendatio ab auctore tune mus Deum ipsum , et quà sublalà nuUam oriri

non potest esse necessaria, ubi inirinseca ejus poluissc , nisi exlernam , inlelligimus , ex ar-
perfectio est absoluta ,
perlinetque necessariô bilrarià entis cujuscuiuquc insliUilione. Pos-

ad naturam perfectissimam ; neque egent di- set quidem ens viribus prœpollens cogère ad
ctamina divini intelleclûs sanctionc par pœnas obsequium, posset praemiorum polliciialione et

et supplicia ,
quae propter intrinsecam volun- comminationc pœnarum ad obcdicnliam addu-
tali divinoe ad bonum propcnsioncm violari cere ; sed coactio non est proiuic dicta cl pcr-
nequaquàm possunt. > Est igitur aeterna lex fecta obligalio , uti supra dictum est : atque
in diclaminibus divini intellectùs posita , ad illa obligalio cxterior, quœ cxspc prxmiorum
quam non tantùm crcaturarum rationalium aut suppliciorum mctu oritur , ab ulilitalc

acliones expendi |»ossunt , et acciperc ex suâ iiniuscujusque proprià cl amorc sui nalurali
convenienlià aut disconvenientià cum normâ poliùs repclenda forel ,
quàm ex volunlale im-
illà denominaliones varias et opposilas ; scd peranlis ;
quia si nulla cssct anleccdcns iiatu-
m DE VERA lŒLlGlONE 436
ralis obligatio voluntali illi oLleniperandi laus omnis jiislilia omnis virtus eorum
, 5 , , , qui
noiinisi propriâ iiiililalecoiumovercimir , luil- posiiivis legibus libenler obtcmporant , resqiie
Jalenùs ex odicii sensu. Igilur, si cliligeiiliùs ab aliis instilulas observant quia jubenlur à
,

obligalidiiis origineui et causas explorcmus legitiniis superioribus , non à materià ipsarum


(leprelieiidemus quoil in illis eliaui legibus aclionum proficiscilur sed ab carum forma
, ,

quye positivai clicunlur ralioiie nialcriiE , scu seu ex eo quôil juste imperanti libenler et
quibus res nalurà indillerenles pra'cipiuulur , sponlè obsequuntur sicul : ille qui rem aliquam,
non sola legislaloris volunlas eilicial, ul quas de quà niliil jure naturali sancilum est ,
pro-
illis rogata sunt justa fiant cl débita , aut ut pterca facit, quia vel pacto, vel promisso semet-
obligatio aliqna interna et propriè dictii indu- ipsum obligavil; non ideô laudabilis est, quôd
caliir ; sed naluialcu) poiiùs jusliliaui alteii illani aclionem perlicial , sed hoc unicè nomine
quideni jus et auciorilatein iinperaiidi juben- quôd lidei datae. memor sit. Quapropter vo-
dique res indifférentes conl'errc, alleri olliciuni lunlas legislaloris cùm leges rogat positivas ,

obediendi imponere. Alque idcircô nunqu;un vel propria noslra volunlas cùm pollicemur
fuit lege aliquà rogatuni , ut buic vel illa res aliquid , non novam aliquam rem moralem
justa vel injusia fieret , aut ut lioniines ad obc- producit , sed legem ipsam natur* quae impo-
diendum obligali esscnt ; sed jubcnt ut lioc nil civibus parendi oflicium ,
quâeque violare
vel iliud aut liât aut omittatur : nunquàni legis- fidem dalam velal , diversâ ralione moderatur
lalor aliquis jus suum imperandi , civiiinique et applicat. Proindoque nec aliéna nec noslra
parendi olficium loge consliluilarbitrarià. INani volunlas nova jusla et débita parit , sed impel-
foret prorsùs ridiculuni ejusmodi edicluin , lit nos lantùm ut in talibus aciionibus promis-
quia aut cives ante legis illius rogalionein ob- sis noslris vel legilimis aliorum mandalis ob-
ligatione devincti erant, aut nullâ onininô le- sequamur quod impetrare à nobis débet na-
,

nebaniur : sin prinuini, lex inutilis est ; sin turalis justilia ,


quœ profectô si nulla esset
secunduiii , nullani viin babebit lex ad obli- nunquàm ex lege positiva fieri posset ut res
ganduni, cùm nulla sit in latore auctoriias. ulla esset bona vel mala , aut ulla alia moralis
Quamobreni palet solam legislaloris volunlalem nascerctur obligatio , nisi illa exlerior ex prae-
obligationis causam non esse, ejus originem miis et pœnis. Ex bis, qua; duabus propositio-
alliùs esse repetendam et in ipsis quaerendam nibus probala sunt , sequitur quamdam esse
rerum naluris (1). inter bomines et Deum societalis communio-
Inslabis 2** : Evcrtitur in prœcedenlj res- nem , civesque esse nos magnae reipublicœ ,

ponsione discrimen ab omnibus jurisconsultis cujus rector est et gubernator Deus, juxta ma^
positum inter jus naturale et volunlarium. Il- gniflcam Platonis et Stoiçorum docirinam ,

iud in rerum naluris fundatum dicilur , hoc quam pluribus in locis exposuit Cicero prse-
voluntale delerminatur : scilicet omnes conli- sertim lib. 1 de Legibus. t Est igilur, ait,
lenlur res prorsùs indifférentes ante logis po- quoniam nibil est ralione melius , eaque et in
silivae rogationem lieri ex niandalo legilimo liomine cl in Deo ,
prima hominis cum Deo ra-
justas vel injustas. — Uespondeo , nullam le- lionis socielas : inter quos autem ratio , inter
gem positivani, à quocumque fuerit legislatore, eosdem ratio communis est. Quae cùm sit lex,
facere posse ut res quœdani bona vel mala bal, lege quoque consociati bomines cum diis pu-
justa vel injusia ,
quam non ipsa nalura taleni landi sumus : inter quos porrô est communio
feceril. Etenim res indifférentes, tametsi lege legis, inter eos communio juris est; quibus
praîcipianlur , etiam divinà, ipsae tamen in se autem Ikbc sunt intor eos communia et civila?-
idipsiim manenl quodanlea fucrant; qnoniaiu, tis ejusdem babciuli sunt. Si verô iisdem impe-
ul ait Arisloleles « volunlas mulare nequit
, riis et polesiatibus parent , muitè eliam magis
naturam > : qusecumque nalurâ suà sunt indil- parent huic cœlesli descripiioni mentique di-
ferentia, ea talia sunt aiqué consiantor et pcr- vintc et praipolcnli Deo ; ul jam universus hic
petuô ac ea quae justa vel injusia sunt. Omnis mundus, una civitas Doorum alque hominum
exisiimanda, et quod in civitalibus ralione quâ-
(i) Illa obligatio, naturalis quidem etneces-
saria, reverà nonnisi ex voluntale nccessarià dam agnalionibus familiarum dislinguunlur
alque nccessarià sapienlissiinà Uei 6imul(|ue , status rerum nalura tanlô est raagnifi-
, id in
vel eo ipso ex rerum essonliis seu nalurà suam
cenlius lanlôque praiclarius ut bomines Peo- ,

ducit originem. Aliter si (juando iiilelligatur ,

id fit per modum absiraciionis ox quo niliil ,


ruin agnaiione et gente leneaniiir. »

ad realomexi&teniianiconcludcrclicel. P. S. —
437 DE LEGE NATURALI. 438

Articulus III. tandem cum Deistîs quibusdam , contra quos

De legis uaturalis sanctione. conficiemus non esse bujus condilionis morta-

Articulo primo osiendimus esse legem na- lis limilibus circumscriptam vitam hominum ,

turae nostrae congrueniem et diffusam in om- sed post mortem sua manere virtuiem praemia,
nes, oui qui non paret ipse se fugit et naluram vilium autem supplicia.
î
honiinis aspernaïur: ex quo conclusimus nos Pkopositio prima.
ad virtuiem à naiurà excilari et eiiani interiùs Leges naturales prœmiorum et pœnarum san-
obligari independenler à consideralione legis- ctione ita sunt à législature Deo confmnaiœ,
latoris Dei, aut prœmiorum legi-
poenarum et ut etiam in hâc vità salutaris virtutis efficientia

bus naturalibus adjunciorum. Ex iis quae se- valdè evidens sit et hominum intersit illi sese

cundo articulo disputala sunt magna accessit ,


addicere.
vis legibus naturalibus, scilicet, cùm denion- Probatio. —
Nara virtus seu constans legum
stralum sit jus naturale à Deo constituium naturalium observalio est omnis boni aut im-
esse, neque ab arbilrarià illius voluntate pro- médiate et per se eft'ectrix, aut illius ab aliis

fectum , sed œlerni numinis nientem esse meritoria : vitium verô è contrario naturali ef-
immutabilem , ad illius observationem incli- ficientia ducit ad serumnas et miserias. Omne
nare débet erga supremura civiiatis modera- quippe bonum nostrum atque félicitas oritur
torem pietas et reverentia , impellere etiam vel ex conscienliâ vacuà omni aegritudine ,

propriae excelleniiae cogitalio : naui , ut ait graiisque animi affeclionibus; vel exjucundis
Cicero, t quis cogitare polest aliquid se liabere sensaiionibus seu proprià , seu aliéna operâ
divinum ingeniunique in se suum sicut simu- excitatis : mala autem omnia ad angores mentis
lacrum aliquod dedicalum esse ,
quin lanlo revocantur et ingratas sensationes, quas nostra
Dei munere dignuni aliquid semper, et faciat, imprudentia , aut aliorum malevolenlia nobis
elsentiat? t Verùm polissiniùni ex iis, quae procréât. Atqui i** quôd virtus conciliet con-
hoc articulo à nobis disputanda sunt, pendet scientiae pacem et iranquillilatem , mentemque
legis naturalis, non quidem obligandi vis mo- jucundissima perfundat suavitate : quôd vi-
ralis et interior , sed cogendi vis pliysica et tium naturaliter generet angores mentemque
obligatio exterior. Inquirenduni scilicet est in exedat aegritudinibus , omnibus experientiâ
sanctionem Icgi naturali adjunctam, seu quae- notum et in confesso est: neque mirum pro-
nam sit illius ad beatani vitam etlicientia. feciô, cùm virtus nibil aliud sit quàm constans
Onines boulines naturali propensione suœ voluntas rationi et dictaminibus conscientiae
Student felicilati , et in onini vilae ralione in-
obtemperandi, sibique propterea virtutis asse^
$tituenda ,
quantùnivls varia atque dispari om- cla semper consiei ; è contrario vitium nibil
nes beatani vitam quaerunt; idque faciunt, non aliud sit quàm contra ralionem et conscien:-
,

quia depravati , sed naturâ incorruplè atque tiam agere , vilioque mancipatus secum ipse
intégré judicante. Quocirca si lex naturalis divisHS sit, et ex partibus dissentientibus copir
non efliceret bealam vitam et ad solidam feli-
positus. Jam verô quàm gravia supplicia sint
citatem duceret , ejus praecepta etsi divinâ mentis aegritudines, sequentia sapientum tesli-
conflrmata auctoritate amittercnt vini, et à monia comprobabunt : « Animus impurus, ait
creaturis naturaliter ad quaeslum voluptatis in- Seneca, diisbominibusqueinfestus, necvigiliis
clinatis semper contemnerentur, atque naturâ nccquielibussedari polest : ita conscientiameii-
à nobis ipsis dissidentes in contrarias partes tem excitam vastat. » c Scelerum in homines,
distraberemur. In boc igitur articulo ostendere ait Cicero, aique impietalum nuUa expiaiio
debcinus in boneslate et pietate siiam esse ilaque pœnas luunt non lam judiciis
est :

onmem vitae pruilcntiani ; virtuiem unicam qiiae quondam nusquàm erant, bodio multi-
(
esse ad feliciiatem viam. Cum vario et multùm fariàm nulla sunt, persaepè falsa sunt ) ut eos
inter se dis^idcnie liominum génère nobis bic agitant insectanturquc furiîE , non ardentibus
eril di.spulanduni cuin Arislippo prinium ci
;
tandis , ut in fabulis, sed angore conscientiae
suis, contra quos slatuemus etiam in hàc vità Juvenalisverôsaiyrà 13:
fraudisquecrucialu. i

qua;rend;im esse in virtule summam felicita-


Curtamcn lios lu
lem; deinde cum Sloicis, contra quos assere- qnos conscia facti
Evasisso putes ,
tliri

mus virtutem ad lieaiarn vitam in bâc pra-scnti Mp'Ij ha^>et alionilos et surdo verberocsdit,
conditione seips.'i iioii esse conioiii;an, imô Occullnui qiifltienle animo lorlore flnp.nlliini ?

ad serunjiiaB quaiido^jua et miserias ducere ;


I Pœna aalem vehemcos ac iBuKè sœvior illi» ,
i^9 DE VERA RELIGIONE. 440
Quasaut CieditiasçraTÎsinTenitautRhadamanihus Deinde actus virtntis quatenùs alios respiciunt,
Nocle dieque suum gestare in peclore lestem.
nalurali quoque efiicienliâ nostra promovenl
ïpsuni ciKtni iinpurissinioe Epicuri scholae
commoda. Inprimis quia virlulc siat hominum
pairoiium Lucretiiim consenlientem liabemns,
socielas ; illà sublalà bon)inum cœlus nullus
qui inipios etiam atlieos neg;U esse gravissiniis
osGO polest : sunt ergo in virlutem refundenda
conscientiae angoribus solulos :
magna el multa societatis commoda. Deinde
Extorres iidem patriû longèque fugati virlulis est conciliare sibi animos hominum et
Conspectu ex hominum, fœdali crimine lurpi,
ad usus suos adjungere : nam ex opinione vir-
Omnibus sDrumnlsaffecii denique Yivunt.
lulis nascunlur in aliis honiinibus illi sensus ,

Imô Epicuriim ipsura dicere solituni fuisse qnibus naluraliler propetisi sunt ad eos dili-
legimus , felicilaiem à virUile separari non gendos el bonorandos qui virlutem colunt :

posse : ille in extremis posilus gloriabalur, « se « Beneficà voluntale , ni scribil Cicero, bene-
vesicae el cxulcerali ventris lornienla tolerare volentia movetur, eiiamsi rcs forte non suppe-
ullerioroni doloris accessionem non recipien- tit : vehemenlcr enim anior hominum solet
tia; esse nihiloniinùs sibi illum diem beaUiin commoveri ipsâ famà el opinione liberalitalis,
propter aniini keliiiani è niemorià ration um benelicenli*, jusiiliœ, (idei, omniumque ea-
inventorumque suoruni natam. t Quôd si tan- rum virlulum, quœ periiiicnl ad mansuetu-
tus fuerit huic philosoplio lœtitia; sensus ex dinem morum cl ad facilitalem. Eleniin illud
vità ad sobrielalem institutà et ex ie< ordalione ipsum quod honestum decorumque dicimus
suorura invenlorum , quantis deliciis perfundi quia per se nobis placet, animosque omnium
oporlet eos, qui ad divini numinis volunialem nauirà suà el specie commovel, idcircô illos
se sludiosè composuerunt, expectantqne à be- in quibus eas virlutes esse remur, à naturâ
nefico reinuneratore bonoruni operum niaxinia ipsà diligere cogimur. < Fides quoque, sine
prœniia? Ex his saltem sequitur juslum banc quâ nulla polest esse familiaritas autsocietas,
semper conscqui felicitalis parlem quôd , jnslilià maxime: illis enim
virtute conciliaiur ,

mente gaudeal pacalà et Iranquillà; quam solummodô nos commillimus nostrasque for-
pacem impii et scelerati habere non possunt lunas, iu quibus nulla est fraudis aul injuriae
quia ut civilas in sedilione beata esse non suspicio. Denique laus , bonos, gloria, virtu-
polest , nec in discordià dominorum donius , tibus praeseriim comparanlur; nam illos soient
mullô minus animus à seipso dissidens , se- laudare bomines et honore dignos putare, quos
cumque discordons, gustare parlem ullam li- suspiciunt et in quibus existimant se excel-
quidai; voluptatis polest. lentes quasdam el singulares virlutes perspice-
2" Virlus propriâ el nalurali efïîcientià nostra re. Longé diversi ex viiii etinjuslitiae opinione
promovel commoda , sive considerelur quale- nascunlur sensus, odium srilicet et melus, qui-
nùs in vità privatà insliluendà occupatur, sive bus bomines commovenlur adsuamquaerendam
quatenùs insliluil vitam hominum ad slalum salutem in eorum, quos oderunl, inleritu:
civilem el religionem. Nam primo virtus qua- 4 Quem metuunl oderunl, quem quisque odit
tenùs in vità privatà moderandâ occupatur, périsse expelit , » ut dicebal Ennius. Viiium
nibil aliud est quàm prudcntia el constans quoque conscquuntur inlamia el conleniptus.
sludium propriae perleclionis et felicitalis: sic 3° Virtus nobis conciliai Deum, à quo omninô
temperanlia virlutis habitus esl ,
quia ad sani- pendet sors nostra el conditio , virtutisque
lalem servandam corporis producendamque actus esse erga Deum mérita naluraliler pu-
vitam multùm conducil : intemperantia vi- lanius. Jam verô quamvis vanum essel illud
tium esl, quia corporis habilum vilial , mor- natnrale aiigurium seculorum futurorum , in
bos gênerai , viiam elficit breviorem. Sic quibus bonis gaudia, et malis supplicia reposila
etiam gravitas habilus virlulis est , quia sint ; lamen illa prœsensio et expectalio niaxi-
multùm conducil ad felicilaiem delibera- mam habel vim ad efficiendam beatam vitam.
lio cl maturum in agendo consilium levi- : Contra verô, quamvis fulurae pœnœ tantùni ut
tas conlra vitium est ,
quia dùm temerè et possibiles considerenlur, ingens tamen rema-
inconsideralc ferimur, saepè impingimus et in nei periculum, lanlumque illud est, utetsi in
mala non praevisa ruimus. Sunt ergo actus hàc vità omnia alia mala virlutem comilaren-
virlulis in vità privatà felicitalis et perfectionis lur, voluptates omnes vitium sliparenl; reliii-
causae immediatœ ; vitium in ipsà suà nolione querel lamen illa spem œlernae et infinitse

includit vim nocendi , scu noxium nalurà est. felicitalis ,


quùin hoc auferrel ; tolleret illa pe-
DE LEGE MTURALI. 442
riculum magnae et interminatse miseriae, quod obtingunt ex calumniâ, aut ex falsâ vitii opi-
hoc relinquerel. Insanum esse oporteret eiini, nione , ad viiium pertinent; nam ab ejus spe-
qui in eara partem non inclinaretur in quà , cie accepta ad illud referri debent.
nullum mali periculum, iniô boni raaximi expe- At, inquies, ad virtutem via ardua et diffl-

ctalio, vel qui anlcponeret fluxas el caducas cilis ab omnibus babelur , in proerupti montis
voluplates cum periculo inlenninala; miserice apice collocatur, ad vitia verô plana via est et
conjunctas, niinoribus deliciis spem intinilae facilis. Deinde virtus avocat à voluptale : illius

ielicitalis relinqueulibus (1). alumni appetilum inprimis moderari sludent


Objicies 1°: Si majora essent virlulis prse- cupidiiaiibus modum ponere : vir bonus non
niia , quàm viiii , aul si virtus naturali elficien- sibi vivit, sed aliis, et aliorum causa non solùm
liâ lara salutaris esset, viiiuni tani noxium, voluptalibus valedicit , verùm in se molestias
affluèrent boni scmper deliciis , mali aerumnis maximas suscipit ; constitutum est apud eum
conficerentur. Alqui experienlià omnibus no- famulari virtuti etiara inter scopulos et fluctus
tum est homines improbos abundarc saepè vocanli: malus verô sibi res, non se rébus
omnibus copiis, summisque frui voliipiaiibus, snbjungere conatur. — Respondeo viam ad
dùm boni malis omnibus afflicti vivunt. — virtutem respectu eorum ,
qui viiiorum habitus
Respondeo. Distinguo majorem affluèrent de- : contraxerunt , arduam quidem esse; non verô
liciis semper boni, et mali airumnis confice- dilTicilem esse respectu eorum qui nondùm
renlur, si nuila essent forluiuie bona vel mala, sunt depravati, et bcnè Seneca scripsit de Ira
si nostra félicitas ab aliis hominibus, perssepè 1. 2, c. 13 ; « Non ut à quibusdam dictum est
improbis, non penderet, concedo; secùs, nego. arduum in virtutes et asperum ilcr est: piano
Igiiur praiter animi lœtiiias et illa bona, quiE adeuntur. iNon vanaj vobis auclor rei venio.

virlulis praemia naluralia esse diximus, alla Facilis est ad bealam vitam via : inile modo
sine dubio sunt vera bona, quaî millà industrià bonis auspiciis, ipsisque diis benè juvaniibus.
aut consilio à bonis acquiri possunl: sunt eiiam Multô diflicilius est facere ea quae facilis. Quid
praeter naturales crimiiium pœnas mala quœ- enim quiète otiosius animi, quid ira laborio-
dam, quoi nulià arte viiari possunt. Hyec quo- sius ? Quid ciemenlià remissius, quid crude-
niara ex divinà providentià conlingunt juxla lilalc negoliosiusï \acat pudicitia , libido occu-

leges nobis ignotas, forlunœ adscribuniur. paiissima est Omnium denique virlutum lu-
Talia sunt pauperias , ignobilitas , liumilitas, tcla facilior est : viiia magno coluntur. »

graves dolores corporis , infirma valetudo, dé- Deinde falsum est virtutem avocare ii laetitiis

bilitas, caecitas, amissio suorum , inlerilus pa- et jucundiiaiibus, imô umlla nobis conciliât à
Iriae, servitus, etc. Sed haec forlunai mala et quibus reiiiovere vitium solet. Quos in hâc
contraria bona ,
quœ honestis et improbis in- controversià appellare judices doceat ? An sa-
discriminalim oblingunt, non sunt bic compu- pienles ,
quorum rectum judicium et sana
tanda, scd ea tanlûm quorum vitium aul virlus mens ? An illura
per se effectrix est. Adeôque non est confe- Cui sliipel insnnis acies fulgoribus, et cui
rendus impius, cui afflavit fortuna, cum hone- Acclinis falsi3 aniiuus moliora récusât ?
sto viro forlunse malis omnibus affecte : scd Si sapienles, ut par est , omnes cum Socratc
ulerque, si vim virtutisct vilii ad elliciendam cxecrantur cum qui primus uiililaiem ab ho-
beatam vitam intelligere velis, iisdem donan- nesiale sejunxil ,
pronuntiantque luxuriosos et
dus aut privandtis fortunoe bonis et in eàdem lliigiiiosos pessimos esse rerum aistunatores ,

coUocanduscondilione. Nego in liâc liypothesi el aritlimcticse impcrilissimos; clamabat ipse


improbum feliciorem fore quàm bonum. Prai- Epicurus, f non posse jucundè vivi , nisi sa-
terea animadvcrtendum est ad virtutcm pro- pienier , honeslè, juslèque vivatur : nec sa-
priè pertinere ea bona , quae mali virtutis si- pienter, honeslè, juste, nisi jucundè ». llujus
mulatione sibi comparant, videlicet aliorum tam communis apud omnes senlenti;i; causœ in
bominum benevolenliam et existimalionem : promplu sunt. Scilicet ali:e sunt voluplates
Ila^celenim non consequunlur qualeniis im|>ii animi, alia; corporis: ad animum perlinent
et inhonesii sunt, sed propler e^lernam virlu- illae omnes lictiiiac , (inai ex pacatà conscien-
lis speciem ; consequenter virUiti non vitio lià , ev lioneslis offlciis , ex bonis sludiis ex
,

iribuuntur. E contrario illa mala (lu* bonis noslroium merilorum opinione , et ex aliorum
(1) Vide Isocratcm orat. de Permul.,Jiivona- existimaiione orinnlur : ad corpus perlinent
lem sat. 13. Arn. 1. 2 , init. p. 21 , éd. in-lol. illrc voluplates, quse in sensuum cojmijolione
m DE VERA lŒLIGlONE. 4H
positae snnt. Animi verô laetîtias poUores esse ,9, respublic», quàm civium intemperantia; expe-

probal apud Ciceronein Torqualus Kpieiireus, i| ricnliâ cnim conipcrium babemus privatorura
quôd triiiin leniporiim parliccps aiiiiuus sil: vilia publica esse benelicia et ad vires ac po-

corpore aulem praesenlia solùin senlianlur. tenliam imperii promovcndam niullùm con-
Quod cliam condrniari ex co potcst quôd ,
ferre : illud enim est utile socielali et rempu-
aiiimiis in hoinine praecipua pars sit cl in blicam llorenlem quod illius auget vires
ellicil,

prœcipuà ciijus(pie animaiiiis parle poneu- ac redilus, promovelque indusiriam. Alqui


da sit ejus perleo.iio et félicitas : quôd in vilia augcnlrcipublicae redilus, videlicet profe-

voluplate corporis essent oninia , longé mul- rendo commercia, et celeriori mercium con-
lùmque superaremur à besliis, quibus ipsa sumplioni occasionem pracbendo; v. g., bibendi
terra iundit ex sese paslus varios , variéque inlomperaniia quàm mullis prodest civibus?
abundanles nihil laboranlibus; nobis aulcin Viniloribus qui colunl vineam, nantis, et rhe-
vix suppetunt ninilo laborc qiia;renlibus. Jam dariis qui advebunl, cauponibus qui vendunt,
verô vir bonus, uli ex supra diclis salis palet, publicae rei cujus auget redilus. Sic quoque

gaudet maxime animi deliciis; malus solas ha- luxus magnatum mercatorum ingenlem nume-
bet voluplates cum bestiis coumiunes ,
quae rum ad eoas et occiduas oras ire cogit. — Re-
humiles sunt suâ naturâ et sxpè ceiandse, quse spondeo inauditani hanc recentioris auctoris
citôlluunt, quas excijjit saiietas et laidium, asserlionem, non impiam magis, quàm ab
quarum insuavis est recordalio ,
quae nihil ha- omni ralione esse abhorrenlem. Qui enim
bent nobile et gloriosuni quo graviora vil;» in- meliùs quid reipublicai prosit, quidve obsit
C(mimodaaul aeruinnae compensenlur. Falsuin judicare polerint, quàtn legislaiores, qui illas

quoque est luxuriosos magis abundare corporis consliluerunt, et historici, qui imperiorum
voluplalibus, si hoc adniillalur verissimum conversiones varias inluentes, earum causas
priiicipiuni , eas voluplates vera esse mala, diligenier explorârunt? Sed nuUus unquàm
quae niajoris doloris ellicienies sunt; eos con- fuit legislalor, qui virtuti non sit suis legibus

tra dolores quœ niajoris volupiatis


bona esse ,
patrocinatus, qui vilia coercere legibus dubi-
causae fulurae sunt: nam rêvera boni lege na- laveril. INullus hisloricus reperielur, qui impe-
turali avocanlur solummodô ab iis voluplali- riorum incrementa et prosperilalem virtuti

bus , quae araar» sunt ,


quae sine inlcriori non adscripserit, eorumdemque occasum et
«gritudine, sine ignominià gustari nequeunt, interitum conlrariis causis acceplum non re-
vel quae ialales fulurae sunt. Ideô quamvis tuleril. i Posl subaclam Grœciam, inquit Sal-
exerciialiones virlulum in juventule moleslse lustius, primùm fractae cœpernntres Roman»
essenl, propter mirificos quos afterunt in a;lale in pejus ruere, quia ibi Jnsuevit exerciius
magis provectâ fruclus, suscipiendae sunt; et populi Romani amare, poiare, signa, tabulas
intemperantia , cùm elfœlum corpus tradat piclas, vasa cœlala mirari, ea privalim et

senectuli , sine dubio fugienda est: hocque publiée rapere, delubra spoliare, sacra profa-
ipsi confiteri soient libidinosi et intempé- naque omnia poUuere. 1 Ut ait Juvenalis sat.

rantes. 6, 292 :

Ciim lapidosa chiragra Sœvior armis


Luxuria incubuit, victumque ulciscilur orbem.
Fregeril arliculos veteris ramalia fagi,
Tune crassos transisse ilies, lucemque palustrem, Ni'que omnia certè, quae promovent indu-
Etsibi jam seri vilam iiijjemuère reliciara. siriam, aut quse praebent occasionem céleri
(Pers. sat. 3. ) mercium consuniplioni , sunt reipublicae uli-
Conciudamus igilur cum Tullio : « Perver- lia. Si ila res esset, sceleralus incendiarius,

tunt homines ea quoe sunt fundamenla na- qui banc regni melropolim incenderet ,

turae, cùm utililalem ab honestale sejungunt. maxime promoveret reipublicae commoda;


Omnes enim expetimus ulilitalem, ad camque nam celcrrimae cerlè niercium consumplio-
papiniur, nec facere aliter ullo modo possumus. nis causa exisleret , et indusiriam in rcaedi-

Nam quis est qui ulilia fugiat? Aul quis potiùs licandà urhe egregiè promoveret. Eadem ergo
qui ea non studiosissimè persequalur ? Sed esse videtur viiii et incendii ad reipublicae

nusquàm possuums, nisi in laude, décore, utililalem efticienlia, quia utrumque eodcm
honestale ulilia ([uaîrere. i modo promovcl indusiriam, videlicet inulililer
Oi)jici''s T cum auclore libri qui inscribilur merces consuraendo. Igilur non ea ,
quae

Apum fabula. Non tam virlute stant et florent magnam mercium consumptionem efliciunt,
44S DE LEGE NAIURALI. 446

conferunt ad reipublicae aiigcndam pofeiiiam, percellant aliorum oculos, illis non donantur
sed quae reddunt cives luinicrosioies, robu- bonoribus, quos merenlur; « virlus laudalur

stiores et nieliores : publicum bomini à priva- et alget. v Deinde vilium maxime nalurales
torum bono sejunctum esse non polest, nec non semper effectus babet : intemperantia
vigerecorpus si langueaiit menihra; quod et incontiueiitia, elsi soleant corpus effœ-

clariùs paiel>it, si consideremiis rempublicam tum senecUili iradere cum morbis iusanabili-

omncm, quantùmvis opibus floreuloni, habere bus ei intoierabilibus doloribus lamen quan-
ralioneni familial : quâ, quœso, ralione in doque propter fortuitam corporis (irmita-

faniiliâ inleniperanlia et licenlia eortim, qui tem bàc eflicienliâ carere videmus. Quidam
illam componunt, ad ejus opes proniovendas eliam vel ex lardilale ingenii, vel occaecati
possunt conducere? cupidilalibus, pravi reclique discrimina non
Praeterea, vitia non promovent industriara, salis cernunt et omnem fermé conscieniiae
neque angent reipublicae vires alque rediius, sensum prœfocant. Tandem multi improbi
eliam niullùm consiimendo. Nani, v. g., bi- sunl, qui propler externam virlulis speciem
bendi inleniperanlia habilinn corporis cor- dcbila virluli prœmia possident, benevolenliam
rumpit , viiani reddit brcviorein ; et nulle et exisliniationem aliorum ; aul propler divitias
modo fieri polest, ut ebriosus, cujus infirma el polentiam non solùm effuginnt scelerum
valetudo et vila brevis, plus consumai, quàm pœnas, sed sibi hominum obsequia conci-
vir frugi ,
qui longaîvam sanus assequilur liant (I) : dùm ex altéra parle boni innumeri,
aetalem. Et numquid non si ille ebriosus onerati falsis criminibus, scelerum quœ non
illam nimiam quain hausit vini quanlitatem commiserunt pœnas luunt aut improborum
pauperioribus civibus largiissel, eadem luisset eliam propler ipsam virtutem experiuntur sae-

vini consumpiio, cum hoc solummodô discri- exemplo est Socrates exemplo eliam
viliain. In ;

mine, quôd suam ipse valetudinem non irami- essepossunlveteres Chrisliani.elquolquot pro
nuisset, aliorum conflrmavisset. Idem de luxu justiiiàet verilate animas dederunt. « Omnia in

in omni re dicenduni, in cujus ipsà nolione inclu- fulurum servaniur incerta, eô quôd universa
dilur inulilitas et vis noxia. Nihi! quippe aliud aequè evenianl jusio el impio, bono et malo,
est luxus, quàm abusus bonorum naluralium, vel mundo et innnundo, immolanii viclimas et
ad propriae valeludinis aul forlunse inmiinu- sacriiicia conleninenli Vidi et velocium
tionem, vel ad aliorum hominum, quibus opi- non esse cursum, nec fortium bellum, nfC
tulari tenemur, delrimenlum. ïollc banc no- sapienlium panem nec doclorum divitias, ,

xiam qualilalem et finge usum pecuniai suai, nec arlificum gratiam, sed tempus casumque
aut cujuscumque alterius rei , neque sibi in omnibus. » EccL c. 9.

neque sure familiae, neque palriae noxium esse, Propositio IH.


non eril ampliùs vilium et in eo quisque sibi Vita hominum non circumscribitur hijus condi-
indulgere poterit. Tune tantùm usus rerum tionis mortalis timitibns , sed post morlem
damnalur et accipit luxûs appellalionem, quan- manent virtutem prœmia,vitium verb supplicia
do est perniciosus reipublicae aul ejus membris. à judice omnium Deo certissimè retribuenda.
Jam vero contradiclionem iiivolvit, ul quod in Probatio. — Argumentum primum. Ex conside-
suà nolione perniciosum est civitali, nnquàm ratione divinarnm perfectionum.
possit esse utile. Haec omnia facile cxteris Mundus intelleclualis Dei praestanlissimum

omnibus vitiis possunt applicari. opus est et lolius crealionis finis. Sunt quippe
Propositio n. eniia ralionalia tam excellcntis nalurae, ut cum
Virtus ad beatè viveiidum seipsn non est con- nuUo alio nisi cum ipso Deo comparari queant :

tenta, ut (floriabantnr Stoici , sed multoties toile banc crealionis parlem, eril orbis corpo-
œrttmnis implicat qravissimis. reus, eremiis, magna, immensa soliludo, com-
Probatio. — Nam primo virlu'; propter pngos exaniina, quaî nec aucloris sui polen-
forlunoe varia lormenla, proplor bomitium tiam, sapienliamve cognoscerc, aut exporiri
levitalom vel perversilatem sua amiiiit prae- bonilalem , aut pcrsonarc laudes polerit.
mia : praelu'i qiddem semper conscieniise pa- Proindcque mundus iutellectualis ea pars divini
cem, sed graves dolores cnrpr)ris non semper MuU!
sedanl leni|»eranlia et sohrii'las. Juslilia, (ides, 1(1)
Coinmittunt eadem divorso crimina falo :

caeierxfpie virlutes, quandoipie aut non salis Ille cruccm scelerii prelium tulil , hic diadema.
animadverluntur ab homînibus, aut etiamsi |(JUT. 681. 18.)
447 DE VERA UELIGIONE. 448
operis est, de qiiù maxime sollicitus esse débet tanms, ut quidam militice et probationis status,

univers! arlifcx; et moralis providcntiae ratio divinae benevolenliae illam acceptam vix referre
perlecUùs exprimcrc diviiia aliribula, sapicii- possunuis ; neque illius providenliye raiio uUo
tiam, bonitalem et justitiam débet, (luàni modo boni legislaloris esse vldeiur. Nam quid
reriiin ordo iialuralis. Uno verbo, in spiriliuuu lani alienum à bonilale, quàm creaturas suas
giibernatione niagis quàm in alià quàvis rc inliniiis malis implicare, illasque ad malum
agnosecre debenius rectorem sapienieni, pa- innumeris lentalionibus allicere, nullo consti-
rentem bonuni, œquuni sanclumque judiceni. lulo victoribus prœmio, sed ul cùm exanllave-
Atqui si bujiis vilai liniitibiis circuniscriberc- rint inbnilos labores, et ad virlulem per
tur vila lioniinum, nullo modo liabcre viderc- molestias et ccrumnas summo studio contende-
lur morale Dei iniperiuni in omnibus parlibus rinl, incidant in morlis malum sempilernum ?

colorem propriiun numinis aut divinorum Profeclù si ex benevoleniià Deum excitalum


atlribiilorum notas, non ordinis et sapienliae, fuisse intelligimus ad creandum multù magis
sed confusionis et inipcrilioe; non bonllalis, ad conservationem suarum crealurarum illuni

sed malitiie ; non aequitalis, sed injustitise et inclinare débet cadem in eas propensa volun-
perversilalis. las. Nam accepta semel existentià quoddam
1° Morale Dei imperium non semper ferret comparaïur ad illam jus, beneficium est quod
sapienlia; signa. Non est certè legislaloris auferri nisi ab ingratis non débet : Turpius
sapiontis leges forre et earum non prospicere ejicilur, ut fert adagium ,
quàm non admillilur

obscrvaiioni : non est rectoris prudenlis sub- liospes. Deinde eslne boni legislaloris ferre
diloreni conlemplui se obnoxium pnebere : leges beatam vilam non edicientes, aut subdi-

finis siquideni (lueni in fereiidis legibus in len- tosdevincireinstitulisquseadterumnas ducunt


dit legislalor, ad eas sanciendas praeniiis et et miserias? obedientia volunlali legislaloris

suppliciis dcterminaro débet; neque uUus inter sapienlis et in bonum suorum subditorum
homincs princeps exil lit, tantœ imprudentiae propensi necessariô bealos elïicere débet legi-
et stultitiai reiis, ul quas rogavissel leges ad bus obtempérantes. Sed si non sit altéra post

reipublicœ saluiein, easdem pœnis non sanxe- banc condilionem morlalem vila, in quà Deus
rit. Alqni sublatà legum naluralium sanclione se absolvat, videbilur tulisse leges l'elicitaleni

per pœnas et pra'mia in futurâ vilà Deus leges suarum creaturarum nullo modo eflicienles i

luliiset, nec earum observalioni salis prospe- reperietur obedientiam divin* voluntAti ad
xissel, se suamque auctoritatem contemplui aerumnas ssepè et miserias ducere ; religiosos

exposuissel; siquideni sublatis illis futuris proplcr pielaiem in Deum infelices esse, im-
prxmiis atque pœnis nulla esset obligatio probos propier impietatem suas utilitales con-
compléta seu moralis nécessitas servandi illas seculos.
leges ex motivo propriai felicilatis; è contrario 5° Divina administralio aliéna esset ab
ex insuperabili quo movemur felicitalis amorc, aequilale et justiiiâ. Nam justiiia generatim
sœpè forliùs inclinaremur ad contemnendas nihil aliud est quàm œqua voluntas, id est,

leges divinas, quàm ad illas observandas ; et conslans propositum agendi juxta seternum
proinde natuia'ibus aiïectionibus non tam ad ordinem in rerum naturis fundatum. Atqui si
obsequium auctori noslro debilum, quàm ad nulla esset post banc condilionem morlalem
inobedientiam astringeremur; quo nihil absur- vila, in quâ bonos priemia, pœnœ sontes ma-
dum magis aul ab omni sapienlia alienum. Ergo I nerenl, divina administralio aliéna, esset ab

sub rcgiminc cnlis sapienlis, quod nequil se immulabilibus rerum naturis , neque ullo

contemplui obnoxium facere, quod suas crea- modo œlerno ordini consona. Etenim, ut jam
luras legibus dcvincias esse vult, quod guber- confeclum fuit, inter bonum et malum morale
nationis suae honorem et digniialem vindicare est discrimen essentiale in rerum naturis

débet, virlus et félicitas scparari non possunl. posiium, illaque dividit communis Dei et ho-
Ergo cùm in hâc vilâ non semper consocien- minum intelligcnlia : bonum nalurali pulchri-

tur, erit altéra in quà hacc obtincbil tam ludine décorum est et aniabile ,
provocatque
naturalis concordia. sponle suà omnium ralionalium studia : vi-

2" Non semper haberet moralis Dei imperii lium contra ex proprià fœditate turpe est et
ratio notas bonilatis, sine quà nulla majeslas odiosum. Atqui nisi Deus se absolveret in

est. Nam vila liaec morlalis, nisi considerelur altéra vitâ, ageret ab iis rerum naturis modo
Ut via ad beatiorem, ut stadium in quo decer- valdè abhorrenli : ex ejusgubernalionisraiione
449 DE LEGE NATURALT. 450
judicandi locus esset, nulliim esse ejusmodi illum aliquando homines in judicium adductu-
naluraleiiiier boiium malumque discrinien, rum esse , sed non satis ad vindicandas suas
cùm omnium parens et legislator bonorum
ipse perfectiones. Quippe non possumus aliler ab-

et malorum non haberet ratlonem nullo : solvere divinam providentiam , nisi cogitemus
modo ex ejus regimiiiis forma concludere illam exira hujus vitae limiles excurrere, banc
possemus illum virlutibiis hominura delectari, conditioneni niortalem stalum esse militiae et
aut ab improbitale aversum esse; bonos siqui- probationis, in quo decerlandum sit, superan-
dem et malos eodem tractaret modo : imô dse variœ dilficultales; in quo magis promissis
illum constituisset ordinem in quo majora divinisad virlutem accendimur, quàm propter
quandoque essent vilii quàm virlulis pra::mia. virtulem roinuneramur; in quo vitium non
Prœterea ubi erunt divinae immulabilitalis tam divinis casiigatur judiciis, quàm gravissi-
signa? Cerlè si Deus sit ens immutabile, neque mis comminationibus et terroribus coercetur :

temerè et sine consilio agat, fixa alque con- nempe animadvertere licet impios non tam
stans esse débet illius volunlas, liancqiie ejus luere pœnas scelerum suppliciis quai sœpiùs ,

conslanliam experiri debent prœsiaiiiissinia nulla sunt, quàm melu suppliciorum; bonos

ejus opéra. Sed quid tam inconsians, lam à non tam frui voluplatibus, quibus saepè nun-
consilio et omni graviiate alicnum ,
quàm in quàm poliuntur, quàm quàdam jiicunditaie ex
deslruendis creaturis perpétué occupari, et id- spe filicilatis. Ergo quoniam in hàc vità habe-
ipsum agere quod exprobare solemus honiini mus spem et expeciationem prœmiorum aut
levi et inconstanti, qui diruit , œdificat, mutât suppliciorum, in aliâ illa retribui necesse est.

quadrata rotundisl Deinde ex œternilale suà lia cerlè conclusum fuit eliam à paganis philo-
pendet omnis ralionalisnaturœ dignitas; « nisi sophis, inler quosilli solummodô interire fun-
ad contcmplandas res divinas admilierer, non dilùs animum in morte judicârunt, qui nega-
erat operœ prelium iiasci : quid enim erat cur bant Deuni habere ullam rerum humanarum
in numéro vivenlium me posilum gauderem? procurationem. Unius hîc ulenmr auctoriiate
An ut cibos et poliones percolarem? LU hoc Plutarchi qui in libro de iis qui sera à mmiine
corpus causarium et fluidum perilurumque, puimntnr, scribit : « Pugnat anima sicut athleta
nisi subinde impleatur, farcirem et viverem in vilâ ;
poslquàm verô certamen peregerit
ffgri minisler, et moriem timerem cui omnes accipit qux' ipsi conveniunt. > In eodem libro
nascimur? Detrahe hoc inaeslimabile bonum demonslrat immortalilatem animarum in iis-

immortalilatis, non est viia tanti ut sudem, ul dem plané ralionibus fundari, in quibus fun-
aestuem. Quàm contempta res est homo , nisi daiur ipsa Dei providentia. Ex quibus observa-
supra humana se erexerit ! t Imô monstruosus tionibus hoc aliud nascitur argumcntum.
naturœ parlus homo esset, si ejus vila hujus AUGLMENTUM II.

condilioiiis limitibus linirelur, affectionibus Ex prœsenti rerum administratione.


commoveretur naturalibus sine causa , futnro- In superiore dispulaiione confecium est

rum seculorum lerroribus vanis frangeretur Deum in hoc mundo personam judicis susti-

vel spe deluderetur bonorum quse nunquàm nere; judiciumque, quantum convenit rerum
esset consecuturus : quid tam informe et dis- humanarum prcesenti sorti, severum exercerc:
junctum à Dei sapienlià cceterisquo perfectio- ostensum est virlulis exercitio conjuncia esse
nihus? prxmia multa naiuralia, quœ probos beatos
At, inquies, ha;c parùm consenlire viden- elïïcerent, si nulla essent fortuna; tormenta, et
lur cùm iisqua supra confecta sunl, videlicct, inler nialos non versarcmur ; vilio adjuiicias

Dei sapienliam, bonitaiem et jusliiiam in rc- esse pœnas, quae nisi suspcnderentur corporis
rum adminislralionc evidenlissimè elucerc. — voluplatibus, variisque fortuna; bonis, malos
Respondeo bas Dei perfectiones elucerc qui- miserè cruciarenl : uno verbo, demonstratum
dem, quantum dccet in statu militiae et pro-
et est Deum exercere morale imperiiim per leges
bationis; non verô quanlùm deceret in statu nalurales sanctionc pra-miorum et jjœnarum
iinali et in ullimà scenà. Deus cerlè loges sanxit confirmalas. Jam verô quod Deus exerceat
sapientissimas, illas |)œniset prtemiisconfirma- morale imporium in hàc vilA, id argumenlo est

vit; et bona niulla noslris usibus |taravit , ul in vilà allcrà l'iiUiram ejusdcm inq»('rii moralis
facile agnoscere possimus illum rébus intér- conliniiationem. dur abdicabil se hoc iuqierio?

esse humanis, virlulis palronum esse et vindi- Cur personam judicis deponct? Quai causa
cem scelerum : satis , ut concludere possimus suspicandi esse potest, viriulcni amissuram
m DE VERA RELIGIONË. 4St

salularem suam vim, aut vitiuni noxiam


suam per aliquod tempus difficultales expèrîantur, et

nalurain? Poiesine hxc tanla luulalio coiisi- severiorcm adiiibeant disciplinam, ad virlulis
pertV-cium statuni, seu acquirondum, seu con-
sierc cuin diviuà coiislaiilià?
adminislra- scrvanilum. Sed nnde novimus statum hune
At, inquics, sil coiislaiis diviiue
lionis raiio : exeo soluminodô coiicludere lice- esse slatum probalionis et disciplina rospeclu

bit pariem diviiKC admiiiislralioiiis


iuluiain, alierius vitce? Hoc primùm concludimus ex
extra coaspeclum nosiruii» jain posiiaiu con- , divinarum perfectionum ,
quas aliter absolvere

sentieiuem et analogaiii fore cum adminislra- non possumiis, consideralione : deindè etianl

lione pr*senli, in quà alget virlus et loelos cinn unicuique experientià sua et observatione

cerniinus llorere nocenles. — Uospondco ad- constel nos esse in statu probalionis et disci-

minislralionem dici posse constanieni diiplici plinai respectu feliciiatis hiijus vii?e, quae maxi-

modo; primo si iisdein causis pcrpeluô et sine mà ex parte pendet ex cujusque prudentià et

mulalione ageiiiil)ns lideni scmper conseque- in moderandà vitâ industrie ,


per analogiam

renlur eirecius ; alio eliam sensu administra- concludimus in eodem esse nos respectu felici-

lioneni dici posse unani et constanlem, neinpe iatis futurae. Cum argumenlo hoc sequens

uniiate consilii et linis, cura omnia ad linem conjungendum est.

ali(iuem ordinala sunl : sic cùm arc'iitecli


Argumentum III.
saxa sécant, machinas adniovent , tabulata ad
quoniam Ex hotiwiis naturà morali.
fornicum consiruclioneni conliciunt ,

\° In onini sapienli rerum adminislratione


hœc ad îcdiflcinm construendum necessaria
sunt , suam propositum prosequuntur et con- hoc principium fundamentale est, quamque

slans liabelur eoruin agendi raiio. Jam verô rem regondam esse prosuà naturà : muitôque
divina adminislralio dici non polesl una atqne magis hanclegemsequetur omnium nalurarum

consians priori sensu, cùm honiinis condiiio à parens : sic intelligimus Deum à belluis non
prima conceplione muHas experialur mulatio- esse postulaturum rationem operationum sua-

nes et insigneni expertura sit, ubi posiiiscor- rum, quia cognitionis et libertalis expertes in

poris exuviis mnndum bunc rclinquet; quia jnilicium adduci non possunt : propler eam-

prseterea experiniur animuni humanum ad dem rationem si homines ad rationem redden-


capienda scienli» et lelicitatis inerementa dam sint à naturà comparait, benè auguramur
aplum nalum esse : ergo nna et constans tan- illos esse vocandos aliquando in judicium :

lùm esse potcsl Dei nioralis adminislralio ra- cur enim eos iraclaret modo natnrœ suœ non
tione finis et consilii. Sed quis est linis imperii convenienti? Atqui bomo est reverà compa-

Dei moralis? An ul félicitas vilii merccssii, ratus à naturà ad reddendam raiionem suarum
miseria effectus viriuiisïîNullatcnns: nani huic aclionum : nain ralionis parliceps scienler

opposila est ulriusque clbcientia naluralis agit, libéré eliam et ad arbiirium vivit, prae-
fini ,

neque in hàc perlurbatione rerum is est exi- lerea lege devincilur, deni(jue agnoscit supe-

las. An ul omnia sinl semper inccrta, et nunc riorem et judicem. Nec solùm propler hanc

vilio, nunc virlnli tcmerè lamulelur leliciias? naturalem conditionem ralionis reddendae par

rsequaquàm : quia cxperimur lelicilalem esse est , verùm insuper videnms eum semper pa-
virlulis naturalem appendicem, hancque salu- ratura esse ad defendendum sese aut accusan-
larem ejus vim nonnisi coniingentibns causis dum, quasi ante tribunal judicis slarct : nam
ei in hoc pra;senli statu
operaniibussuspendi : sese turpiter agentem damnât, et eliam in te-

experimur quoque vilio, ulpole nalura; ralio- nebris ignavi pudet facinoris : si qui testes

nali contrario, naluraliler adjiinclam esse luerint iidionesiac actionis, rubore suflundi-

ae^riludinem, et nonnisi accidentalibus causis tur, aut defensionem suscipil facinoris. Hi

deliniri improbos. Uno verbo , ubi virtus est sensus non solùm inîimis hominibus insunt

infelix et vilium Iclix, violenlus status est, sed ipsos principes, à quibus nulla ratio in

rerum naluris lepugnans Dco bominibus(|ue ,


t'-rris exigi potest, allieiunt. (Juin ita igitur

invisus qui idcircô perdurare non poicst


;
: simus comparali, ut non modo ralionis red-
neque in prae>enli vitâ oblinet aliquando nisi dendae pares, sed eliam motu quodam nalu-
ob sapienlissinias causas, quarum aliiiuas eliam rali inclincumr »d illam reddendam omnibus
nobis non diilicilc est inlclligeic. IMucuil pa- quorum inloresl, niillum dubinm est quin
renli optimo nos in sialu probalionis et disci- supremo rerum omnium reclori ratio nobis

plinae collocare; cujus ratio postulat, ut boni aliquando reddenda sit.


mi
2" In
DE LEGE NAtURALL ^
oitihi dlspiîtalîoiie proRciscendum est ab t immortalitate anîmoruffl tacite judlcare,
hoc principio, quôd omnis naluralis sensus t quôd omhibus curae sint, qiiJe post moriera
hcccssario verax sii ; à Deo qiiippe insilus na- « lutura sunt ;
quid procreaiio liberorum ,

turoe quodammodô moncntis vox est.


illius « quid propagatio nominis,quid adopliones fi-

Quôd TCrô insilae sint ab ipsà nalurà omnium f liorum, quid teslamentorum diligentia, quid
aniinis expectatio futuri Dei jurlicii et quae- t ipsa sepulcrorum mouumenla, quid elogia si-
dam praîsensiones fulurorum seculorom, col- « gnificant, nisi nos fulura etiam cogitare?...

ligimus ex eo quôd hi sensus universales sint ;


i Nonne in bis ipsis libris , quos scribunt
quôd spontè et naturaliler sine institutione et « philosoplii de conteinnendà gloriâ, sua no-
doclrinà exorîanlur in liominum animis; quôd « mina inscribunl? Quôd si omnium consen-
ita inhaireant, ut nullà induslrià possinl ex- « sus naturaî vox est, et omnes qui ubique
tirpari. Primo certè ilii sensus générales sunt. « sunt, conseniiunt esse aliquid, quod ad eos
Nain lialjemusin hàc parte consentieniesomnes « perlincat, qui è vilà cesserint, nobis quo-
antiquissimos populos , Hebrieos , ^Egyptios « que idem existimandum est. Et, si, quo-
Chaidœos, Indos, Persas, Gelas, Gallos, Grae- t rum aut ingenio aui virtute animus exccllit,
cos et Homanos, omnemque anllquit;ilem : î eos arbilramur, quia naturâ oplimà sunt,
prisais illis omnibus insilum fuisse legimus € cernere nalurœ vim maxime : verisimile est,
apud Herodotum, Pausaniam et alios, esse « cùm optimus quisque maxime posleritati
in morte sensum, neque excessu vilse sic de- « serviat, esse aliquid cujus is post mortera
leri hominem ut fundilùs inlerirel : idque < sensum sit habiturus. > Denique homines
cum multis aliis rébus, tum c poniificio jure, boni in maximis molestiis et aerumnis gravis-
quod ubique obtinuit et cœremoniis sepulcro- simis spe fulurorum bonorum naturaliler con-
rum intelligi licet, quaslanlà cura non coluis- firmanlur : impii è contrario quamvis afflet
sentomnes popuii, nec violatas tam inexpiabili fortuna et abundent voluptalibus, tamen in
religione sanxissent, nisi iiaesisset in eorum illà suâ copia nielnunt, perlurban'ur et segri-
meniibus, mortem non interilum esse omnia tudinibus cxedunlur. Tertio, llli de immorta-
tollentem atque delentem, sed quamdam quasi liiale animorum sensus nullo modo extirpari
migrationem , conmiutationemque vitae. Hinc possunt, sicut experienlià constat : et uli

quoque totum propè cœlum à priscis pojiulis possumus aucloritate ipsius Epicuri, qui doce-

génère humano completum est, et primus de- bat non posse jucundè vivi , nisi honestè vi-
rivatus fluxit idolorum cultus. Vetoribus po- vatur , c quôd ea quœ sunt luxuriosis efli-

puiis conseniiunt omnes, qui liodic sunt lenœ « cienlia voluplalum melus injiciant graves
incoiae , Mexicani, Peruviani, Brasilienscs ,
t Doorum à quibus nullà Industriâ liberari
etc. Denique si speciem naturse cujuslibet à i possunt. »

naiurâ optimâ sumendum sil, uti possumus Al, inquics, prœdicti sensus ex quibus pe-
auctoribus pryeclarissimis ingeniis sumniisque tilur argumcnlum onminô vani sunt : illa suœ
pbilosophis in omni gente, ConCucio, Zoro- excollcntiai opinio aninii plus aequo super-
astre, Socrate, infinilisque aliis, quorum ex- bienlis inanis clalio est. Desiderium immorta-
tant gravissimae de hâc re sententiye. Secundo. litaiis niliil aliud est (|uàm suae conservationis
Fila opinio non esf institutis et legibus confir- siudiura ; vivcrc ambimus, iiilcritum rcfornii-

mala, non illam communcm fccit colloculio damus; vii?c idcircô limites ambiliosè nimls
bominum , sed ipsa vox nalurœ. Spontè ena- proferimus. Mcluimus etiam futuras pœnas
scitur sine doctrinà in animo qusedam magni- sicufi in tenebris lémures, sicut horrcbat olim
fica de se opinio : cogitare quippe non possu- lolum buniannm genus Iricipitem Ccrborum
mus aninmni nostrum nobis ingeneratum esse, Cocyli IVcmilum et furias anguilius Icrribilcs.
instar salis, ad arcendam à corpore putrc- < Humana vanitas, ut observât Plii.iiis, in

diiieni, « Quid multa? ait Tullius, sic mihi s futurum etiam se propagat, et in mortis
< persuasi , sic scntio ; cùm tanta celerilas < quoque lempore, ipsa sibi vilam menlilur,
I animorum sit, larita niemoria prœlerilo- « aiiàs immortalilaleni aiiimnc , aliàs Iransfi-

c rum , l'uturorum providcnlia , lot artcs « gurationom , aliàs sensum inferis dando et

t tanlae scicntiae, tôt inventa ; non posse eam c mancs colondo, Dcumquc faciendo , qui
< naluram, qu;e rcs eas coiitincal, esse mor- t jain oliani lionio esse desierit. » — Respon-
< talem. > Deinde, ut ait idem Cicero, « ma- dco, si anima ad immortalilalem geniia sit,

( ximum afgumentura est naluram ipsam de .


I sapienler factura esse , ut hujus deslinallonis
45S DE YERA RELIGIONE. 456

consoia magniCoè de se existimet , sin morta- nullam eliam habet necessariam conjunctio-

lis sil, ciir taïUoperè siipiMbial nullain causain nom, nec ab eâ pendet ullo modo, quia co-

esse. Nos ergo naiurse pai los inenuir, el pra;- gitaiione comprehendere non possumus quo-

Slat ceriè lueri, cùm nullam aliaiii nacii si- modô animus possil interire.

miis praiceplricem. Deinde desidorium iiiimor- Primo vila animi mullùm disjuncta est à

lalilalis longé dislat à studio propria; conscr- vilà corporis. Elenim corporis vila in organi-

vationis : enim sœpè experimur islos


divisos saiione posita est, id est, in quodam pariium
sensus ; mali optant intcritum sempiiernum, cohœrentium contextu et motu legibusque
,

dùm ardeiilissiinè suaî stndent conscrvalioni : nasci lur et viget niechanicis. Illius origo mi-

boni vilam l'acilè profundunt propter ininior- nulum senten est aul ovum aul si velis ani- , ,

talitatis spem. Sed denius immortalilaiis de- malculum quod evolviiur ut arborum et Iru-
,

sideriiiMi sponlè nasci ex su:e conservalionis licum semina, calore nempeet nulriiione iniùs
studio : ergo anibimus naiurali inclinatione susceptà. Omnes quibus constat partes, unde

aeiernam viiam, a'què coiisianter et necessa- nascantur cerno : sanguinem, bilem, pitui-

riô ac conservalionem Quid porrô tam vilic. tam, ossa, ncrvos, venas, cerebrum et om-
certô cxpectandum, quàm quod naturà duce nem denique membrorum et toiius corporis

necessariô appetiinus? Denique spes immor- figuram, videor posse dicere unde concrela

talilaiis healae et nielus l'utui oruni supplicio- cl (|uomodô facta sint. Continuis mutalioni-

rum cum vanis lerroribus confundi non pos- busobnoxium est, singulis ferc septenniis, lo-
sunl, quia iormidines vaniE ,
qualenùs dislin- tum périt et renasciiur. Quid contra ani-
guntur ab ipsâ voce nalurae neque universales , mus est? Ens cujus primarium attributura
sunt, neque sponlè nascuniur et facile exiir- individua cogitalio est non porrigiiur in :

panlur; pbaniasiae l'oeiussiini etliciae à poeiis longitudinem et laliludinem, non dividiiur,

imagines, non rationissecum ipsa deliberanlis non pondéral , non colia;sione vel motu par-

judicia : quani verô habent conslantiam, eam tium consislit ; non pulsu agitalur exter-

omnem muiuantur à sensibus naturalibus no , sed aflectibus ; suarum operalionum ar-


quibuscum consociatae sunt el quodammodô bitra commovet se sponte suâ, exercelque
contusœ. in corpus dominium, Alanet mens aniputalis
Argumentuh IV. membris intégra, diffluente corpore immola,
mulaio alternis annis corpore cadem. Nihil
Ex italiirr) animoruw immortali.
inlelliginius in animo quod ex terra fictum esse

Idcirco fulurorum pos^t morlom judicium videalur : nihil aul humidum, aul slabile , aut
incredibiie quibusdam videlur, quod diiiicile igneum : his enim in naturis nihil inest, quod
sil cogitaiione comprehendere , qualisanimus vim mémorise et cogilalionis habeat, quod
sit vacans corpore ; magnum ergo pondus su- prcelerila leneal, fulura prœvideat et coni-
perioribus argunientis addenius, si confeceri- plecli possil prœsenlia. Concludendum igilur

raus animum esse à corpore diversum ex na- est cum Platone , ca;terisque omnibus gravio-
lur.î suà immortalem. Jam supra ubi de ribus philosophis singularem esse naluram el
existeniià et immensilale Dci ,
plures demon- vim animi longissimè sejunclamà naturà cor-
slraiiones proposiise sunt ,
quibus ellicilur poris qua m entelechiam vocabat Aristoteles,
subslaniia; cogilanlis simpliciias, scgregala quasi quamdam continuatam molionem et pe-

non tantùm ab omni concretione corporeà rennem.


sed etiam ab omni exlensione adeôquc hic : Secundo. Quanlacumque sit communio in-

solummodô oLservabimus quantum dislat , ter corpus et animum, manifcstum est nullam
vila aninii à vitâ corporis, ul arripianuis occa- esse inter utramque substantiam connexio-
sionem confulandi varias raliones ,
quibus nem; ac eliamsi anima nihil aliud sit quàm
animi immorlalilas impugnari solct et quas aiomus qua;dam materiae , lamen ejus vitara

nondùm atligimus. Animus ea est liomiiiis spiritalem independeniem esse à vilà corporis
pars, quai intcUigenlià et ralione valet, qua; organici. Nam si hsec vis spiriialis ab orga-
doloris et Isetilive sensus experitur, qua; suo- nicâ disposiiionc corporis ullo modo pend.-ret,
rum actunm arbitra vim conliiiet movendi vel penderet à parliuni numéro, vel ab ea-
sese. Atqui bsec parsnaluricerit corjiorisuper- runi hgurâ, vel ab eorumdein molu etconiexlu.
stes ,
quia ha:c vila spinlaiis aninii est om- DSed proleclù viginli partes per vim coha;sionis
ninô diversa à viiâ corporis ,
quia cum eâ vel graviiaiis connexae non sunt ad cogilan-
457 DE LEGE NATURALl. 458
duni aptiores quàm decem ; neque pars san- tum esse animum ac corpus : nam utramque
giiinis velociler agitala sapieiilior est alià substantiam ex ailributis solummodô inlelli-
parle minore aclâ velocilaie, neque pars fd- gimus : in corpore extensionera, figurara,
tunda triangulari felitior iillo modo esse molum et qualitates sensibiles percipimus ;

polest. Pone ergo vim cogilandi niateriae quai oninia si lollas, nuUa reslabit maleria
insitam esse , fac animuin igneiim cnm noiio : sic in animo cogitationem , vim mé-
Sloicis, vel cum aliis aereum et spirabilein, morial , inventionem , affectiones varias cogi-
eril œlernus : quia cùm non vigeat, neque tamus, atque ex bis ailributis œquè clarè quid
figuramolu parlitim, ?ed divino niunere; sit animus inteliigimus, quàm ex supra me-
nunquàm interire poieril nisi Deo reposceiiie moralis corpus cognoscimus. Et verô Deus
munus concessuni. Optimè ergo concludit rerum omnium parens et moderator inlelH-
Cicero : i Anima sil animus, ignisve nescio; giiur à nobis : < Alio tamen modo intelligi non
eum lamcn jurarem esse ilivinuni. Et si ani- polest, nisi ul mens soluta quoedam et libéra,
mus igiiis est idem esse et Deus polerit
, : segregala ab omni concretione mortali, om-
nam qui siderum convcrsiones, omnesque mo- nia sentiens et movens. j Verba sunt Cicero-
tus animo vidit, is docuit similem animum nis. Deinde gratis assumitur à Lucretio natu-
suum ejus esse, qui ea fabricatus esset in ram simplicem materise conjungi non posse :

cœlo cùm enim Arcliimedes lunse, soiis et


; non inielligo qui id flat , sed si omnia ad io-
quinque errantium motus in sphaeram illiga- telligendum non habeo ,
quae haberevellera,
vil, efl'ecit idem qiiod ille, qui in Timaio lamen iis uii licet quae habeo. Senlio animi
mundum œdificavit Plalonis Deus, ut tardi- vim ad movendum corpus; senlio quoque illam
taie et celeritate dissimillimos molus una re- vim ad movendum in corpore esse non posse :
goret conversio : quod si in lioc raundo lieri restai igiiur ul animus, licet singularis naturae,
sine Deo non potest, ne in spliœrà quidem cum corpore conjimgi possit. Et certè Deum
eosdem motus Arcliimedes sine divino ingenio naturœ motus moderantem non video, ubi
potuisset imitari. i babitet nescio, quomodô agat ignoro : tamen
Teriiô. Nullo modo cogilatione comprehen- certo inielligo lam ralos siderum motus, tantae
derc possumus mortem animi, quia mors seu molis ordinatissiuium cursum procedere divi-
iniorilus est discessus et diremptio earum na^ legis imperio. Sic raenlom hominis qnam-
partium, quae ante inleritum junciione aliipiâ vis non vide;tmus Deum non videmus;
, ut
tcnebaulur. Sed in animis nihil admixtum lamon ut Deum agnoscimus ex operibus ejus,
nihil coagmentalum , nihil duplex cogitamus ,
sic ex memorià rerum et celerilaie cogiiaiio-
quod secerni aut dividi possit. Deinde haec nis vim divinam mentis agnoscere debemus.
propria natura animi est ,
quôd seipsura mo- Ohjicies : Quœcumque sit animi natura,
veat, quôd vi quàdam iuleriori et suà cogilet, coiicludere debemus illum experturum esse
propendeat, agat, uti supra confectum est. soriem corporis, quia ad illius societatem
Ergo nunquàm moveri et seipsum ciere de- unicè factus à nalurà videlur. Nam T animus
sinet, quia hoc fieri non potest quin à séipso diffusus in corpore quodam modo cum illo
deseratur. Sic concludit aculè Cicero post conruiidiiur : proplerea memoriam in cerebro,
Socratem et Platonem : < Sentit animus se inlclligenliam in arce capiiis, in corde affe-
moveri; quod cùm sentit, illud unà sentit, ctiones naturaliter collocamus :

se vi suâ, non aliéna, moveri , nec accidcro


Sic anima alque animus per se posse yidentur.
posse ut ipse à se unquàm deseratur. »
nil

Nimirum quia per venas mixtim et viscera


Tusc. 1. 1.
Per nervos atque ossa tenentur corpore ab omni.
At, inquies, singularem illam substantiam
nullo modo licet compiecti cogitatione; nec Inde pedes et crura raori : post inde per artus
qualis sit, nec ubi sit, omninô inlelligere. Ire alios Iraclim gelidi vestigia lethL
(Lucret.l. 3.)
Deinde nullo modo concipitur quâ ratione
cum materià conjungi posait : nam, ut ail 2» Corporis ope cogiial, omnis cognitioest
Lucretius 1.1: ex sensibus, cl muliùm refert quali in corpore

Quippe elenim mortale xlerno jungerc, et unà


animi locaii sunt; mulla è corpore exislunt,
Consenlire, pulare el fungi mulua posse, qua; acuunt menlera multa quae obtun-
,

Desipere est. dunt :

Respondeo primo nobis ferlasse aequè no- Si tmmortalls natura animai est,
Til. il,

451» DE VERA UEUGIONÈ. iêO

Ad primam verô ralionem respondeo, tara


Et senlire potest secrela à corpore nostro
ul opinor, eamfalendum est sensibus auc- arclani quidem esse animi et corporis conjun-
Quinque,
tam. Lucrel. 1. 5. clionem, ut animus in corpore qUodammodô
d.fl'usus et ad omncs oras pertingere videaiur
3" Oniiies corporis vices experitur aiiimus ;
scilicet propter leges ab auclore naturœ positas,
cnm corpore nascilur et evolvilur; corpore
hiijus necessitudinis causas ;
quibus legibus
a'sluanle aul kmgiienle a-slual aut languet
eflicilur, ut motus quosdam corporis comiten-
mens; corpore seino conl'eclo senilis mens
tur in mente cogilationes aut affectiones,
desipit : somno vel lelhargo oppresse corpore
quasi ab illis motibus cxciiat;e ; et vieissim
sensus nulliis est : qui igiUir dubitare possii-
animi desideria corpus certo modo alficiant :

miis sensum in morte nulliira esse, cùm in


animum tanien cum corpore confundere multa
somno, ejus simulacro, videamus esse nulium
vêlant. 1° Quia evidentissimum est illas corpo-
sensum ?
ris commoiiones non posse esse veras causas
Pra?lerea gigni pariler cum corpore, et unà eflicienles et pliysicas cogilalionum et sensa-
Crescere sentimus, parilerque senescer'e raentem. lioniim, sed taiitùm occasionalcs : quis enim
Nam velut infirrao puer teneroque yagalur non videat variam nervi vibralionem esse rem
Corpore, sic animi sequiiur senleniia teauis.
plané diversam à sensu coloris, vel soni, vel
!nde ubi robuslis adolevil viribus œtas,
voluptatis, aut à quâcumque ideà, nec ejus
Consilium quoque inajus et auctior est animi vis.

est viribus œvi


causam propterea esse posse : nam raotu nihil
Post ubi jam valid s quassalum
et obtusis ceciderunt vinbus artus generalur nisi motus. 2° Quia aperiissimum est
Corpus, ,

Clauilicat ingenium ; délirât linguaque inensque ,


animum in corpore non dilTundi, nec ipsi esse
Oinnia deficiunt alque uno tempère désuni. ullo modo coMimensuraium cùm anipulatis :

Ergo dissolvi quoque conveait omnem auimali membris integer nianet animus, et iilius solura-
Naturam, ceu fumus in allas aeris auras. modô coarctetur iniperium ; cùm maximi sinl
Et quoniam mentem sanari, corpus ut a;grum,
in corpore motus, quorum animus non est
Cernimus, et flecli medicinà posse videmus ,
conscius; qualis est moins sanguinis, stoma-
Id quoque praesagit mortalem vivere mentem.
cbi, cœterorumque musculoruni : cùm sœpiùs
Ibid.
accidat ut manu abscissà dolorem tamen sen-

Nego antecedens. Confitemur quidem ani- liat animus, quasi in digitis, qui jam non sunt
tnum immanum posse à Deo posl corporis in- sui corpor.s : qiiod probal cerlè animam sen-
teritum ad nihilmn redigi, posse eiiara suspen- lire posse etiam in illis pariibus ubi diffusa
di cjus vires; sed negamus ex phœnomenis non est. Notum quoque est, quôd ligatura ali-

naiuralibus confici illum delendum, aut ejus quà sic compresso nervo ut motus perduci ad
vires suspendendas. Nam nedùm vis illa divina cerebrum non possil, noti senlial animus iilius
cogitalionis pendeat à corporis ariiflcio et or- nervi vellicalioneni. Propler quas omnes ra-

ganis, nullo modo cogitatione consequi possu- tiones vulgô creditur animum esse in arce ca-

mus quoraodô fieri possit, nisi ex omnipoten- pitis collocatum, corpus auiem esse organum
tissiniâ Dei voluntate, ul lam intima sitduarum nervis, quasi fulibus, intenium, cujus pinnae

rerum adeô diversarum communio; quam ab objeclis percussae excitant iremores, quibus
voluntatem si tollas, intelligimus nullam fore ad animi sedem produclis, ut toiidem nuniiis,
ampliùs inter corpus et animum connexionem, mens admoneiur et varia raiione aflicitur. Po-
et utramque à se invicem disjunciam proprià tuissct cerlè câdem plané raiione, si rerum

nalurae suae vi potituram esse : ac nedùm omnium parenti placuisset cum universâ ,

evenlurus sit animi inleritus, è contrario cor- naturà conjuiigi animus bumanus, prsesens-
poris artilicio, que circumseptus erat, quasi que ubiquc adesse, sicut adest in corpore hu-
carcere liberalus et spatia ingressus liberiora, ma no.
mullôpurioraet dilucidioraccrnet, quàmnunc, Ad secundam verô confirmationem respoA-
per foramina illa quae patent ad animum è deo, nullo modo conlici quôd animus corporis

corpore. i Mihiquidem, înquilCicero, naluram ope egeat ut cogilet, quasi verô sine corpore
t animi iniuenti multô dilTicilior occurrit co- inielligere et cogitarc non possit. Nam duas
» gitatio, mullôque obscurior, qualis animus quasi vilas agere videtiir homo in corpore,
I in corpore sit , tanquàm in aliéna domo, unaiu spiriuialem, sensualcin alleram : suas
f quàm qualis cùm exierit et in liberum cœ- habel ulraque leges, suas laelilias, suas trisli-

< lura quasi domum suam venerit. » 1 lias; neque à se invicem pendere videntur,
m DE LEGE iNATUItALI. 46^
Sic cùm cxscnsuum commoUonibus afficimur, perspicillum fuco non perspiceremus,
illiluoi

agiraus vilani islam sensualein, et illani interi- idcô animum non esse ab illo inslrumento
luram esse cum sensibiis facile concedimus. disjunclum. Idem dicendum de caeleris sensi-
Sed iibi nulià re sensus vellicanîe aniiiiuni ad bus, quos nibil aliud esse, quàm vias ad ani-
scipsuni advocaniiis et à corpore abducimus, mum perfucaïas, exira omnem controversiam
cogiiamus , argumonlamur , atque affitiiuur est, qui proindc possunt mutari aui omninô
proprià et interiori vi ; baec vila sensiiura ex- animi aut mulatione aut inlerilu.
inierire, sine

ternoruni ope non viget, ucque cum iliisinlcr- Deinde falsum est animum evolvi cum reliquo
irc experieniià deprebendimus : nain sine corpore et ejus vices expcriri : nam non cibis
coulis, sineauribus, imô paralysi dissoluto loio alitur, sed meditando vires explicat et ingenii
corpore, viget animus, eamdem vim servat exercitaiionibusconiirraatur; corpus quotidiè
quandoque memoriae ot raiionis, eosdem sen- mulaïur, mens eadem manet. Deniquesomnus
sus amoris et odii, spei et metùs. Sed demus et lelhargus nedùm probenl animum cum cor-
propter illam arclam corporis et animi iieces- pore inleriturum esse, conlrarium evincunt :

situdinem vix ullam esse in anime cogiialio- nam nobis exhibent aninmm, quasi in statu
nem, quam non coniileiur aliquis in corpore mortisvigenlem nec ullam passum ex iant9
motus. Atlamen principium molùsessc in ani- corporis morbo mulationem; si post mortera
mo sentimus, eique competere vira sese exci- et lelhargum maneai facuilas cogitandi eadem,
tandi corpusque suum varia raiione al'ticiendi, cur non post morlem ? Si maneat facuilas,
ex quo eHiciiur non esse semper moium in quis audeai dicere illam nuilam habiiuram
corpore causam primam cogitaiionum et affe- aclioncm ? Concludimus ergo hocargumentum
clionum animi : nam quod principium mo- pulcherrimis verbis Senecae : i Dies ille,
lùs est, à moiu pendere non potest, quia quem lanqnàmexlremum roformidamus, .leter-
causa non polesl debere existentiam suo effe- ni nalalisesl: hor<»illa non est animo supreraa,
ctui. Prœterea commotiones sensuum excitant sed corpori : quidquid exlra le jacet rerum,
quidem in animo affectiones, sed il!se afïeclio- tanquàm hospitalis loci sarcinas specla. »

nes nuilam babenl cura illis niolibus propor- PauJô anlea dixeral Cùm venerit
: « ille dies,
lionem : verbi graliâ, (juam proporlionom lia- mixlum hoc divini humauique secernat, cor-
bet contumelia in sermone alicui illala cum pus hoc ubi inveni rclinquam, ipse me diis
illâ excaodescenliâ quam soJei excitare? Imô rotldam Per bas mortitiis aevi rnoras illi

experimur verbum temerè ab aliquo prolatum niciiori vilœ longiori(iue prœludilur : quem-
et sine offensionis studio, vel lilteris consigiia- admodùm novem mensibus nos tenet maler-
lum, quod cerlè levissimé oculorum aulaurium nus ulcrus ei préparai non sed
sibi, illi loco
ncrvos vellicat , in l'urorem lamen quosdam in quem videmur euîiui, jam idonei spiritum
quandoque agere. Tanlœ perlurbaiionis causa trabere et in aperto durare; sic per hocspa-
esse nequit commotio organi ab objeclo ex- lium quod ab infantiâ palet ad seneclutem, in
terne. alium nalurae sumimur parlum, alia origo nos
Ad lerliam ralionem respondoo, propter expcciai, alius status. »

illam arclam, quam esse voUiil bous inier cor- hnpoiiamus fmem gravissimse huic contro-
pus et animum necessiludinem, cxperiri hune versiae quibusdam observationibus in « minu-
illius vices, iliudque prorsùs esse nccessarium lonun philosopborum » incredibilem impru-
quamdiù manebit hoec consocialio. Nam ut dniliam. Omnibus opibus claboranl, ut divinae
continuelur illud commerciiini, opiis est orga- provideniiae cogilalionem, jusli et injusli sen-
nis, canalibus, libris, etc. Si horum im-
quid sum , delicti et innocenliae conscientiam ,

peditum sil, vel corrupium, tum commcrcium fuiurorum seculorum pra'sensioncm exuant.
ipsum aliquid delrimenti capial aut etiara ab- Cur hoc tentant, qui constantes et animosi
rumpalur onminô neccsse est. Sed profcclù dici amant? Quia meluunt. Arcanum hocpro-
111a organa tam sunt ab ipso aniiuo disiincta, (liilii Lucretius.
quàm vilrea illa porspicilla quihus ulunlur
El inclus ille foràs pr.xcpps Arlioronlisagcndus
myopes sunt cnim: oculi, sicui illa instrumen-
Fimdiliis, humanam qui vilam turbat ab imo.
ta, viifi quccdam : neqiie magis coiicludere
posi-umus animum non osse ab organis dislin- Viderelur igitur timorem potiùs sustulisse

clum ex eo quôd oculo malè sano non videa- Deos, quàmfccisse. Dctctnesapicntemmetuere
mus, quàm liceret concludere ex eo quod per et horrere parcntcm naiurœ, et quaerere in
4G3 DE VEUA KELIGIONE. 464

oninium roriim portiirbatione solatium ? Pos- Finge jam aliquera minutum philosophum
sunlne c niinuii philosophi t in exlirpaiulis inter bomines imbulos sensibus praedictis de-

fundiiùs liisce sensibus succedere? Id paucis genteni, eosdera sensus exuereelconsentienter


aut iiullis corilingere fatenlur scholœ niagistri suis principiis vivere, quis exitus erit? Ipse
Epicuiiis el Liicrclius : vanus crgo Uibor est. oninium boslis constilnlus, omnes experietur
Si loliciier siicccderenl, quis essol qiiœslus ? bostes, et ut immanis bcllua, cujusferitas to-

Prœclariim lioc adepli erunt, quôd credent se Icrari nequit, cilô exlerminabitur. Pulchra
lotos esse in sélénium perituros : quid isla res sanè pbilosophandi ratio, quae publiée recepta

lœlabile babel aut gloriosiun ? Finganuis omncs communem, privatim admissa privatam opera-
reipublicae cives laclos subilô « minulos pliilo- tur ruinam ! Quis erit pbilosophise hujus fru-
sophos, » alque perl'eclionis apicem adeptos, etus post mortera ? Si Deus nullus sit, benè
id est, onini vacuos esse erga Deum et homi- est : sed si forsitan sit aliquis mundi arbiter,

nes revereniià, omni sensu honoris etjustitiœ, et humanarum censor actionum (i)

onini pudore ,
quis eiil exitus? Exislel, ut po-
sait llobbius, belluiu omnium adversùs omnes, (1) Hactenùs de lege naturali. Eam verô
poiiùs in forma legis quam lleligionis conside-
in quo omnia licebit vi et dolo tentare : atque
ravit auctor, officia nostra erga Deum breviter
ad communem salutem necesse erit per leges exponens, specialem de cultu silens quaestio-
et pœnas civiles bomines reluclantes adigere nem. E contra ad eamdem islam rcferunt
ad iHam temperalionem nioruni, ad quam ex qiiidquid propè de primitivâ ut naturali reli-
gione disserunt hodierni scbolastici, quorum
naluralibus sensibus sine labore linguntur •
et
uiium Tbeologum scilicet Rolomagensem ciia-
ad illa invité prœstanda oflicia, quoe inibuti na- binius, ad calcem voluminis § 3, De Lege na-
luralibus sensibus cum jucunditaie obirent. turali. P.-S.

DE IMPERFECTIONE ET OBSCURITATE LEGIS NATURALIS ,

ET DE REVELATIO.MS TOSSIBILITATE, UTILïTATE ET NECESSITATE.

Legem naluralem hactenùs defendimus ; il- no generi attulit divinum revelationis munug,
lani naturoe nostrœ congruenlem , diflusam in nunc justissima instituenda venit rationis et
omnes , à Deo auctore divinam , imô in re- nalurae humanae in bàc, quà versamur, pravi-
rum positam naturis imnuilabilem esse el sem- tate, accusatio. Cui nostro consilio novi obsis-
pilernam , eamdenique sanctione pnemiorum tunt hostes, Deislse nempe, quorum alla pu-
et pœnarum, tum in bâc, lum in futurà vità, gnandi ratio, diversum armorum genus. Nos-
conlirmatam esse probavimus. Deinde philoso- tris siqnidem,quas contra superioresretulinius,
pliià duce illius tabulas evolvimus et varia erga victoriis, quasi suis successibus superbiunt,
Deum, erga nosmctipsos, erga alios bomines propriisque nos aggrediuntur arniis : causara
officia descripsimus. Vicinuis, pulo, quos lia- naluralis religionisà iiobis jam aliquâex parte
buimus adversarios, Sceplicos, Epicureos, desertam suslinent, nosque ignaviae arguunt el

llobbianos, Spinosianos , caeterosque omnes inconslantiae, quôd reliclâ bàc simplicissimâ at-

qui boni et mali discrimen non naturâ sed opi- que excellent issimâ viioe régula vanarum reli-

nione dijudicari, docuerunl; aut qui Dei in gionum defensionem suscipiamus. Legem hanc
crealurasrationales morales imperium negave- naturae perfectam esse clamitant; esse illam

runt; aut qui ccnsoris et judicis a;qui in re- divini tlironi assislriccm sapienliam , nobis
munorando et puniendo personam tribuere communicaiam ; ej us tabulas omnium homi-
Deo recusàrunt. At ne in conimendandâ il- , num mcnlibus cxhiberi intégras, atque iniam
luslrandàque naluraî lege nimiùm tribuisse pcrspicuâ luce , ut qui percurrit, Icgcrit eas;
raiioni credamur, aut videamur dbllli mullo- ita esse easdem immutabiles, ui alla nulla prje-
rum et maximorum bcneliciorum ,
qu« iiuma- cepla illis adjici pos^inl ex posiiivâ Dei insti-
465 DE REVELATIONIS UTILITATE, ETC. 46(>

tulione : proindeque rovelatas loges lioc ipso nos iribus ailiculis refellenius. In primo sla-
non solùm inutiles esse et supervacaneas sed , tuemus legem naiuralem, quai.s inesi in pie-

omninô impossibiles. llœc placita prsserlim risque aul eliam in omnibus bomiiiibus, nnIJo

exposita et conlirmaia sunl ab auctore libri, oui modo sulTicere ad instituendos eos perfcctc ad
titulus est: Christiana religio mimdi œqualis, cu- religionem et bonam vitam :ex quo conscquc-
juspressitvesligia scriplor libri qui inscribilur lur revelaiionem valdè expeîendam esse, qnam-
Les mœurs. Omnis diclorum librorum doctrina, vis nibil continerel nisi prœci pla iialuraiia, et
quantum ad rem nostram pra;sentem perliuet, essel quaedam promulgalio clarior ipsius logis

ad très sequentes propositiones commode re- naUirœ. In secundo effîciemus legem natura-
vocari polest. Prima est : Lex naluroe tam ulilitalem; Deum, quai ab bominibus exigit,
perfectaest, ejusque prcecepta omnia tamevi- non docere per bominis minii>lcriiiin
allerius
sed ea cui(iue inienùs revelare et cordi uni-
dentia et omnibus eiiam rudibus sunt obvia ul ,

cuique inscribere; ideô promulgalionem exlcr-


ad instituendara rectè vilam, omnis revelatio nam ipsius legis naluralis nullam babere posse
Inutiiis et supervacanea sil, el solummodô ad ulililaiem. —
Docel p. 155, loi, non opus
procreandas lites accommodata : adeàque re- esse revelalione ul bomines eum discani mo-
,

dum quo Deus coli vull, nullanique esse pro-


velatio, qnamvis essel solummodô proniiilgatio
balionem, quae ad id adsirucndum afl'ertur,
externa ipsius legis naluralis, est Deo indigna. petitam ex diversilate culUium insuisorum,
Secunda est : Lex naturœ tam perfecia alque quos varii iiisliluerunl populi sine lanlà di- ;

vinse polenliaî molilione, id est, sine divinâ


intégra est, ut pcr illam unicuique honiinum
revelalione posse induci et servari unilorniila-
innolescant omnia olTieiorum suorum princi- teni cultùs, nempe religionem à rilibus secer-

pia ; ita ut revelalione nibil doceri possint neiidam; banc in inlinio cordis cullu silam
esse, qui si sincerus sil, semper est uniformis,
in rébus ad religionem et mores perlinentibiis,
adeô ut nunquàm nisi uiia liiisset religio, si
quod ratione non assequantur. Unde seqiiilur quod singulis in pecloris recessu nionei Deus,
quodcuraque supra rationcm est, idem esse bomines auscullàssenl; riluum aulem ^cu cul-
tùs exlerni uniformitalem, si socielali est nc-
contra rationem; neque ullis posse bomines
cessaria, ad puliliam civilem ailinere, quœsola
devinciri officiis, nisi quœ ex prœsenlis suae sine revelaione illi insiiiuend;:c ac fovendae
condilionis consiùeralione ratio delegere va- sulUcil; sed stalim alque populorum animos
subiil baec cogilatio loquentem Deum esse in-
leat. Tertia est : Lex natnrrr ita est compléta
duoendum, tuiicad uniuscujusquceorun» arbi-
cl immutabilis, ut illius prœceplis nulla adjici trium loquentem esse inductum, el quae sin-
possint mandata positiva, quae omnia sunt gulis illis placiia fuère, bœc divinis diclis fuisse

contraria bono publico et divinà consianiià in-


ab iis annumerala. Ex censura sacrai Fac.
Paris.
digna ; ex quâ sequitur religionem, lum Chris- Quantô sapientiùs decrevit alius ex câdem
lianam , tumjudaicam, quai abundant prœ- sectà pbilosopbus « Pour la possibilité, d'une
:

ceptis positivis, divinas esse non posso, < révélation divine, IMiommedonl il est ques-
et ho-
i lion ( le déiste ou riiomme raisonnable) l'ad-
minibus esse pornieiosas (1). Quas proposilio- I niollra sans dillicullé. Il ne trouvera pas
« étonnant que la Divinité s'inlcrosse pour
(i) Eamdem
doctrinamseculus est aucior li- < riioimnc, qui est son ouvrage; que par ce
bri, quiinscribilur Em/Ze seu de Edncatione. j même endroit elle melle en u'uvre diflérenls
Doceilom. 5, p;ig. 150, 132, prailer religionem « moyens pour le former et le perfectionner,
naiuralem, nullam aliam revelatam .veu ne- î tels que peuvent élie les soins d'un père
cessariam seu uliiom esse; Deuu) omnia ad
, « pour former 01 perfectionner ses enfants;
religionem el boiiam vilam spoctanlia oHtMie 4 qu'ayant placé l'Iionniie au milieu d'une in-
omnium lioniinum ocidis, conscicnliœ jiniicio; , « linilé d'olijels diUérenis, elle prenne soin de
per revelationem nihil hominiljus iiinoicsrerc « l'avertir ou de l'instruire de l'usage qu'il en
posse ad gloriam Dei et boniinum ulililateni, « doit faire; que le laissant jouir de la vie si
seu publicam seu privatam pertinens, cpiud
, « peu de jours, elle l'avertisse encore de ce
lex naluralis non
praescribal; nullanuiiie viriu- t qui l'alteud au-delà, suivant l'emploi qu'il
tem c ex supernaturali cullu posse oriri quod 4 aura fait de ce temps. L'Iionune que nous
t ex cullu nalurali non consequaliir t idoô ; « supposons conviendra non seidcment de la
omnem revelationem qu;i; religioiii nalnrali
, î possd)ililc de la cbose mais il pensera même
,

esset superaddita, supervacaneam esse el inu- « qu'il serait à souhaiter qu'elle fut com-
tilem. —
Docel p. 177, naturam librum (|uem- (
il

prendra que si l'inlolligonco, que l'bomme


:

dam cs?e oculis omnium paieiitom et omnibus « a reoue, a besoin do quelque secours pour
intellectu facilem, in quo quisque cliam exlra c se développer, de quoique instruction venant
societatem bumanam in insnià tbserlà positus, « du debors, aucune ne pourrait être aussi
facile pcr facultalcs solas naturales (»mnia ad < avantageuse que colle qui lui serait dispen-
cullum Deo debitum et proxinii aniorcm spec- « soe par l'auteur de son ôlro. Voilà dojà la
tantia légère polest, iia ui quidipiid
pra^ierca 4 possibilité et même l'utilito de la cbosc re-
docere queant homines, illud lini buic asse- < conntie. I Hcligion essentielle à l'homme,
quendo nibil prosit; non cerni revelalionis o. 7, p, 75.
4<>7 DE VERA REL1GI0^E. m
lem, qualis per rationein evolvitur (I), imiltô pr.Yceptorum, qitae in variis œlatibus h divef-
minus dici posse porfectam, oo sensu (juôd jior sis p'iilosO|his inventa , vi<lotur posse, doclri-
o;im iiiiioloscanl omiios sou Doi pcrfociioncs , nâ cl instilulione, aliorum boniiniim animis
seu iiiler nos cl Deum aliaqiie cniia ralioiialia iiiculcari. Negamus legem rationis ullo sensu
relaiiones; ex quo ellicietiir siipernaiuraleu) porfectam esse, ut summa non sit et sempor
dispensationem, quae nobis aperiat rerinn or- fueril revelalionis ulililas, et bomines in sura-
dinem ralioni iniperviuni, quaeque nos siiper- mâ non sinl ejtis indigentià.
naiuralibus devineiat otliciis, esse possibileni.
PaOPOSITIO PRIMA.
In leriio conficiemus legem nalnralem non esse
illo sensu immutabilcm, ul nulia prseceptis na- Lex luituralis , quatenùs per ratiouem cuique

luralibus adjici possinl mandata positiva, atque liominum innotcscit, tion est par et sufficieus ad
h?ec prajcepta positiva niultiplicem babcrc uli- eos imtituendos pcrfectè ad religionemei bonam
litalem : quae Iria continebunt genoralen» dc- vitam , ita ut inutilis censeri possit revetatio.

fensionem Religionis christianre ,


quqe non est Probatio. — Logis cujusque duplex pars est,
tanlùm promulgatio Jegis naturae, sed est cs- prxcoptum, quo indicatur quid faciendum sit,
senlialiter supernaluralis inslilulio, oilicia ira-
omillendumve; et sanclio, quâ imponitur ne-
ponens supernaliiralia , vires prœbens super-
nalurales, el ad fineni ducens supernatnralem; gat propria conscienlia : inlelligitur régula
uniformis el flecli ncscia, nec commensurala
quœque conlirmata est legibus positvis, apiis
majori aul minori cujusque bominis scienliae.
ad bonorificenlissiniuni Dei cullum, boniinum- ll;ec lex cùm comploclatnr onmos rorum con-

que sanclificationem. vonienlias et ex illis nascenlia olbcia, evolvi'


tur magis aut minus, magis etiam vel minus
ArTICULUS PRIMUS. distincte pro majore cujusque illustratione,
,

sou interiori por ralionem, seu exteriori per


De summà utilitale revelalionis, quatenùs est doctrinam; et illa eliani supernaluralis revela-
externa promulgatio legis naturœ. lio, quam continent libri noslri sacri, ollicia-
quo omnia clirisiiana ex illâ pendenlia, perli-
Per legem naluralem, quo nomine hic intel- nont sine duhio ad illam logom naturalem,
ligimus legem rationis, vel intelligilnr raiio îelernam et immutabilem. Cùm Tindallus in li-
bre modo momorato multis laudibus extulis-
cnjnsque hominis propria, sou il!a colloclio
sellogcm naluralem, nuucupâssetque divini
praeceplorum ,
quanj apud quemque proinul- banc nolionem
throni ass'siricem sapiontiani ,

gai propria sua conscienlia, aul quam sibî pro- non repudiàrunl quotquot advorsùs eum pro
revelatinne scripserunt, praesortim vir doctis-.
prio marte polest conficere ; et hœc est accu-
simus Conybciire, nuncapud Anglicanos epis-
ratissima nolio legis rationis, quœ cuique non copus,sed monuorunt illam logom esse înfi-
est lex, nisi quatenùs l'acultatibus naiuralibus, nilani elsoli Doo perfeciè cognitam; ejns no-

comnumi litiam creaturis inUlligenlibns nonnisi per par-.


et instilulione innotescll, aut cum
les communicari et pro spiriluum majori aut
,

niorali diligentlà innotescere polest vel intel-


:
minore porfeciione majorem esse aut minorem
ligilur per legem rationis, ratio exculla philo- oJMS evolutioncm; legem naturalem naturae
sopliorum excellentissimoruni, seu ratio quasi bumance propriam esse illam divinoe sapientiai
jiartom cum bominibus communicatam aut, ,

communis generis humani, id est, ea collectio ut vorbis Cicoronis ntar, esse i divinam ra-
« tioo.em in bominis monte confirmatam et
(i) Quatenùs por rationen) evolvitur. Sciii- f conl'ectam, » etc. Si ergo in illâ propositione
cet per legem naturalem pliilosoplii, tum velo- toi doclormn virornm consuris famo-à Reli- :

ros, tuni recentioros ol oiiain liioulogi, non (fio revclula neqne est, noqne esse potest a'ia à
senippr intoliigiint illani legoin seu pr^oopto- leqe nnturnli vuriis evointn, ponas h leqe œternà
rum coileclionem, quarn eui(|ue liomini pi-o- macfis evolnia (\\w. vox oumdom habct scopè
,

mulgal projiria cujusiiue conscitMilia qu;i; v.i- , sensum, carebit onnii vilio, et ej)iscopus An-
riacst et magis aul minus extendilur prosoioii- tissiodoionsis, (jui nrdtis vorbis et crudité de-
liâ cujusque sed inlolligunl logoni illam firin-
: nHHisiravit oiinics loges quascuniquo esse ex
cipcm, immutal)ilem et ;£torn:in) , idi-o nalu- loge lï'terità dorivalas, aique ejiis evoluliones,
ralem diclam, quia in inmiutabiiibus loruni in\enietur cjusdoin proposilionissic iutellectae
naluris el convenienliis |)osila est. Uanc Cicoro voritalem domonstràsse banc observationem :

posl IMalonem delinivit « ralionem sunimi Jo- nocessariam judicavirniis, no contra aucloris
< vis, nalam simul cuni meule divinâ. > teolio- montem quibnsdam cjus vorbis falsus seiisus
lastici vulgô appellanl legoni »lern;un; al in ailingîilur. Vide logis divisiones supra allatas,
commun! sermone el apud oninos soriplorcs el proposilionom 2 de orig. Legis naturalis
retineisœpè nomen iogis naluraîis v. g.,ul)i : el qu^ nioilô diceniiis de christianœ Religio-
dicimus omnia pra;copla leg s naluraîis non es-e nis princ'piis ol pra^-coptis in nrticulo secundo
obvia oujusque bominis menti, aLsnrdum e-^- bnjus dissoriationis. Ipso orv=oop!is Anii sio-
sel inteiligero per logeai naluralem illam coi- dorensis de Loge natiiralt ba;c habet < De :

leclionem prseceplorum qiiam cuique i)ronuii- I tous les philosophes du paganisme , Cicérm est
m^ DE REVELATIOxNIS UTILITATE , ETC. 47Q
cessitas moralis parendi praecepio; in lege ii ingenium , indolemque mulliludinis , puto ,

perfectà , uiraque pars perfecla esse debel, et deprehendet illam lot tanlisque causis avocari

raiiociijusquehominis lex perfectà dici nequit, ab investigatione officiorum , ut nulla spes sit

nisi clarè de rébus ad Religioncm et mores illam proprio marte in lali inquisitione mul-
perlineniibus , salietn gravioril)us, praecipial; lùm profecturam. Aflerenda est primùm non
et ea simul proponal inoiiva, quae aptiora sunt levis attenlio et in quaerendâ veritale sedul*
ad inclinandos homines ad praeslanduiu legi- diiigenlia ; multa quippe ponderanda suot,
bus natiiralibus obseqniuiu. Sed sub neulro quae sit natura Dei, quœ hominis condilio, qu»
respectu ratio ciijusque hominis lex perfecla inler seipsum et Deum aliosque homines rela-
dici potest. lioncs existant, quae sit actionum humanaruiu
1" Ratio cujusque hominis propria non est efïicicntia, et ex hisce principiis officia religlQr

primum apparet ex
perfeclè praîceptrix. Id nis et vitae per seriem quandoque argumenlo-
omnium seculorum experientià, quà comper- rura dilUcilem, colligenda sunt> Secundo, af^
tum babemus, nullum unquàm omnes ad vitse ferendum est ad consideralionera rerum sanum
oplimam insiitulioneni necessarias veritales rectumque judicium, liberum à praejudicatis
comprehendisse. Videraus barbaras et efferatas opinionibus : ut in physicis rébus necesse es^
génies in parùm à belluis abîior-
vitse ralione perpeluù errare eum, qui falsis imbutus prin-
rere; atqne apud omnes génies ad civilem cipiis et acri parùm praeditus ingenio reruni
cuitum deductas ,
quae neque Moysem, neque naturalium invesiigaiionem leniat : sic mo-
iii

Chrislum inslilutorein babuerunt, niagnam ralibus erroros innumeros vitare nunquàm


deprehendimusopinionumpcrversitaiem Eliam poterit, qui officiorum indagationem ralione
interipsos pbilosopbos nullum reperimus, qui debili et errori assuelà, aul judicio proeconce^

universam de Deo et moribus doctrinara com- plis opinionibus vitiato, aggreditur. Tertio,
plexus, omnia vitae et religionis praecepia do- afferendus animus pacatus et magna conslan-
cuerit; imô qui veris falsa non miscuerit. tia : nam quem immoderata rerum terrenaruni
Exempta pervorsarum apud barbaras et eibni- cura sollicitai, aul aeslus abripil cupidilatum,
cas génies opinionum recensere nimis longuni hic parùm idoneus est philosophiae studio. Li-
foret (1). Ex lam conslanli experientià couclu- bido caliginem mentibus olfundil; universum
dil Colla apud Ciceronem 1. 3 de Naliirà deor. slatum inieriorem immoderalà suâ vi pertur-
raiionem homines ducere non posse ad sapien- bai , sensus omnes corrumpit, efficitque ut
tiam. I Nam si consensu omnium philosopbo- acclinis falsis animus meliora recuset, ratio-
rum, ait, sapieniiam nemo asseijuitur, in nemque velut ingratam praeceplricem aul aç-
summis malis omnes sumus, quibus vos opli- cusatricem inimicam exhorreat.
mè consultum à diis imniortalibus dicilis. JNam Atqui hacc omnia ab hominura vulgo nulia-
ut nihil interest utrum nemo valeat, an nemo tenùs speranda sunt. Paucissimi sunt, qui ad
possit valere; sic non intelligo quid inlersit principia Religionis et morum aliendunt , qui
ulrùm nemo sit sapiens, an nemo esse pos- salis ingeniosi sunl aul salis vacant, ut scieii-
sit. I Nos verô non eô usquc progredimur, liae sese dedere possint. Plerique, contention^
quia ad rem nostram necesse non est quisque ; omnis incapaces, res extra sensum posilas vix
forlassè olim poluit et nunc putest ad sapien- eum praeceplore assequi valent. Sed pauciores
liae et virtutis apicem pervenire ; al sallem ex sunt quibus rcclum sit sauumque judicium, et
omnium, qui reveîalionis luoe caruerunl, igno- qui benè ulantur ralione in inquisitione veri-
rantiâ et pravilale concludcre licet, opem Dei tatis. Corrumpunt enim judicium praîconce-
supernaiuralem, et hominibus vaidè uiilent, plae opiniones, quibus omnes fermé homines,
et homines in niagnà ejus indigcnlià exiiiibse. qui sedulà cl diligenti inslilutione carueiunt,
Deinde quicumque ailendere voluerit ad ab ipsà puerilià mancipanlur, et per totam
vilam ,
quasi ad saxum, adhaerescunt. Cicero-
f celui qui
a parlé d'une manière plus solide et nem auiliamus nos nalura genuis-
: c Si laies
< plus lumineuse de la I.OlNA II lil'^l.l.E. Celle
setut eam ipsam, inlucriet perspicere, cAque
I loi, dit-il, e.\t unirenclle invaiiiihlc, éler-,

< nelle... l'iiuivers euiirr lui est soumis » clc. ,


optimàduce cursum vita; conficerc posscmus,
Nunuluid non iiicconlunditur /ei naturalis cum liaud (âsel saiiè quod quisquam rationen^ et
lefjeœlernà?
ducuinarn re<juirerel... nunc parvulos nobis
(1) Vide Svxlum îCiuptrinim, X.nch' de lule-t.
hum. l. i. lijt)U-. Lcllre sur la cotncic ei à un dédit ij^nicuiob, quos ccloriler uialis uioiibus
prov. Lettre» édi/ianles. Voyages, etc. it)
opinionibusque depravaii 6ic restinguiumij, ut
471 DE VERA RELIGIONE. 472

nusquàni nattir» Inmen appareat. Simul atque causse suœ arcem posucrunt Ad frenan-
athei.

in luconi editi et suscepti siimus, in onini con- dam b.inc eamdem inlcmperantiam bominum
tiniiô pravilate Pl in summà opiiiioniim per- inventai sunt civitalesel leges in ullioncm cri-
versiiale versaniur ; ni ponè cum lacie nuiri- niinnm lal;e. Videlur ergo salis consiare ex-
cis errorem suxisse videannir. Cîmi verù perieniià ralionem per se non esse optimam ad
parenlibus reddili , deinde niagistris traditi virtutem adhortatricem, seu non proponere
sumus, lura ita variis imbnimur orroribus, ut bominibus moliva apla ad suspendendam vim
vanitali verilas et opinioni confninala; nalura immoderatam appeiilûs et causas ad vilium
ipsacedat... Cùm verô accedii eôdem, quasi sollicitanles.
maximus quidam magister populus et omnis Idem constabit, si perpendere voluerimus
undique ad villa consenliens niultiludo, tum naluram illarum sanciionum, quae adjunctae
plané inficimur opinionum pravitale, à nalurà- sunt legi naiurali. Etenim inclinamur ad vir-

que ipsâ desciscimus (1). j Denique quàm tutem sensu morali, quo percipitur virlulis
pauci sont, qui rei familiaris solliciludine non pulcbritudo et foeditas vitii; conscieniià de-
detineantur, aut perversis cupiditaiibus non licli, quaî angil malos, vel innoceniia;, qua;

avocenlur ab bàc veritatis inquisilione (2) ! rémunérai pios ac bonos viros ;et ralione, quâ
2° Lex naluralis , sumpta pro ralione cujus- percipitur felix virlutis ad promovenda nostra
que hominis proprià, non babct saicliones per- commoda efficientia et contraria vitii nalura.

fectissimas, seu non proponit bominibus ea Al {" sensus moralis honesli etdecori, quam-
motiva, quae salis poleniia sini ad inclinandos vis à nullo prorsùs absit, lamen minimam vim
homines ad praeslandum obsequiuni prteceplis in plerisque bominibus liabere experimur ; in
naluralibus. Hoc etiam condnnare possunius illis solunnnodô n)irabiles suî amores virtus
omnium lemporum experieniià : in quibus excitai, qui divino munere nali ingenui, opti-

omnibus dicere potuit Juvenalis ; mam sortili sunt instilulionem, el qui se à cu-
piditaiibus liberos servàrunt. Majorem quidem
Egregiam sanctumque Tirum si cerno, bimembri
babent vim illi metus nalurales el segriludines,
Hoc moDstrnm puero , vel miranti sub aratro

Piscibus invenlis et fœlœ comparo mulae. quibus avocamur à vitiis; sed etiam ad haec
, (Sat. 13.)
naturœ moniia, nescio quomodô, obsurdesci-
De bàc hominuni perversitale conquesiisuni in mus ; atque illis terroribus poiiùs pœnas lui-
omni aetate legislalores, philosophi, bistorici,
mus posl admissa facinora, quàm à patrandis
poetaB et oratores. In bàc eàdem pravitale criminibus cobiberaur. Ex allerâ parte illae

(1) f Rien n'obscurcit tant de ver- les idées causai, quibus ad vitia saipissimè sollicitamur,
tu, que la nature avait gravées dans nos âmes
en nous formant, que les taux dogmes et les marbre de Paros. C'est sur cette surface que
lois d'état, qui sont contraires à la pureté de sont gravés les saints préceptes de la loi natu-
la loi naturelle. On a trouvé en naissant ces relle. Près de ces caractères est un enfant
lois tout établies, elles sont munies du sceau dans une attitude respectueuse, les yeux bxés
respectable de la religion et de l'auloriié sou- sur l'inscription, qu'il lit et relit à bauie voix :

veraine le moyen de soupçonner, que ce


: c'est le génie de l'île; on l'appelle l'amour de
qu'elles ordonnent soit un crime, ou ce qu'el- la vertu. Pour l'eau dont l'iieesl environnée,
les défendent une vertu Que de peuples, ! elle est sujeile à de fréquents llux et reflux ;
même policés, ont poussé la barbarie, par le plus doux zéphir suflii pour l'agiter; elle se
principe de religion , jusqu'à immoler des trouble, mugit et se gonfle. Alors elle surmonte
bommes à la Divinité Tant que le crime ! rin5erii)lion, l'on ne voit plus les caractères,
passe pour un attentat contre la police éta- l'on n'entend plus lire le génie. Mais du sein
blie, il ne tire pas à conséquence, et rarement de l'orage renaît bientôt le calme, la surface de
le criminel se croit-il innocent. .Mais est-il ac- l'île son du gouflreplus blanche que jamais, le

crédité i)ar une loi ou par un usage universel- génie reprend son emploi. » Ibid. Ulinam ut
lement reçu, c'est alors (\u'\\ enlame, les cœurs l>eliè conlicta, sic ad verilalem esset h;fcc imago
par l'endroit le plus important, ne se conlcn- composila Sunlne ergo mentis tabuiis inscul-
!

lanl pas de leur enlever leur innocence; mais, j)laclarè sancta; legis naluralis pra;cepta? Vi-
ce qui est mille fois pis encore, les rendant geiiie in animis genius virtulis, ad leges in-
incapables de repentir. » Les .Mauirs, p. 21. seriptasattenlus, easdemqueperpcluôrelegens?
Nonne bœc olim fuit condilio populorum om- An ea plerorumque bominum iranquillitas
nium, el eliamnum eorum quos lux Evangelii inierior est ut s;Bpè ne levissima aura pas-
,

non collustravir.' sionum animos commoveat? An ullo tempore


(2) y a dans le cœur deux régions dis-
I II niaxima pars vacat ab ambitione à cupiditate ,

tinctes l'une est une île un peu plus qu'à


: glori:e, ab invidià, abodio, à spiritu vindictae,
lleur-d'eau ; l'autre est l'eau même qui baigne ab avaritiâ cl libidine ? Unde ergo lanta et tam
l'île. La première a une surface plane, dure et eonslans, tam confessa el deplorata ab omni-
blanche, comme serait une table du plus beau bus plerorumque csecitas et depravatio?
473 DE REVELATIONIS UTILITATE , ETC. 474
sensus omnes tangunt, alla voce vocant et in- intégra et incorruptâ , erat perfecta et apta ad

vitant, continuis assullibus fatigant. Ul ait Se- perfeciam vilae informaiionem, esto. Lex na-
neca Ep. 59 : * Vitia de nicrcede solliciiant, iuraiis ul in praesenii condilione naturae hu-
( avariiia pecuniam promittit, luxuria militas manae cuique lioniini per facullates naiurales
t et varias voluptates, anibilio purpuran» et innotescit, nego. Confitemur igilur libentis-
« plausum, et ex hoc polentiam, et quidquid simè Deum dédisse liomini legem relative ad

« potentia ponit. > Imô tanta est cupidita- condilionem suam perfeciam, aplani ad per-
tura vis, ut non lani invitare, quàm homines feciam ejus informaiionem. Cerium quoque
abripere videanlur ; illarum enim œstu pleri- videtur priniam Dei progeniem non fuisse

qne sic perturbanlur, ut nalurali quàdam cé- caecam , neque surdam, sed cerium est quoque
dant inclinalione, quaui ii solùm, qui in vir- rationeni cujusque homlnis illam perfeciionem

tutis palœsirâ sunl exercitati, sistere nôrunt. jam non habere. Cerium est aliquos nasci
Videamus jam quod et quale praesidium habeat caecos et surdos. Quid igilur concludendum
virtus in ratione. Docet quideni ratio per nisi hominem ex eo slaiu in quo primitùs ,

virtutem tutissimum esse iter ad felicilatem condilus est, aliquomodo excidisse? Non est
neque dubium ulio modo esse potest diligenti haec duplicis status distinclio pctilio principii,
reruni aeslimatori, quin homines bonimajori, sed conciusio evidenlissima ex duabus prae-
quàm improbi, potiantur solidâ felicitale. At missis, quarum primam accipimus à Deisiis
quàm saepè contingit, ul virtus careat jnslissi- altéra in experientià posila est.

mâ mercede suâ? Quàm saepè accidit, ut ipsa At, inquies, distinclio haec duplicis status
sua simplicitas atque candor bonis causse sint non élevai omnem diificultatem neque Deum ,

aerumnarum et ruinse fortunarum suarum? absolvit. Nam est Dei volunlas eliam in hoc
Dùni ex aherà parte scelere consequuntur praesenli statu , ut homines omnia praecepta
improbi uiilitates suas; unoque facinore eam servent, quae ipsis imposlta primilùs fuerunt;
opum vim et polentiam comparant, quibus ad eadeni oflicia obliganiur. Jam vero estne
in tuto Hoc animadverlit ratio
collocenlur. Dei boni eadom omnia exigere ab hominibus
imbecilla passionibus plerùmque delinita
, ,
aegrotanlibus et graviter laesis, quae sani solum-
nunquàm earum salis severa judex lucroque ; niodô pracslare potuerunl ? — Duo in hâc ob-
appelitùs apponitur. Apparent quoque ralioni jeciione nobis impulantur, quae apud nos
virlulis prsemia incerta et remota : virtus lau- dogmala nullo modo sunt, et de quibus puta-
datur et alget : adest ante ocuios criminis mus pronunliandum non esse. Primum est,
merces , semperque improbi iilam specianl ut quôd Deus ab hominibus malè sanis illa onmia
malarum suarum actionum cerlissimam con- exigal, quaî ab hominibus sanis exigebat. Sine
sequenliam. Virtus ergo in nullà re sullicicns dubio creditor aequusesl parens opiimus, non
habere praesidium videtur. vull metere ubi non seminavit, usuram lalenti

01)jicies 1" : Lex naiuraiis scu ratio homi- conimodati tanlummodô repeiet , si ampliùs
nibus data est à Deo ad eorum vilam rcgcn- vo'.ucril et vires dabit ampliores. Secundum
dam, neque frustra à Deo sapienti et bono est, quod naluralia oflicia, quae homines olim

data fuit. Atqui nisi csset perfecta et conli- praeslabanl,nunc non possint praeslare, à quâ
ncret omnia prœcepia ad institulionem opli- asserlione puto eliam absiincndum, quia ne-
mam vilœ perlineniia, non responderet huic scimus quousque laiidabilcs hominum conatus,
fini. — Respondeo 1" argimienla metaphy- quos Deus adjuvare paralus est ,
pcriingepc
sica conlra facta clarissima nullam habere possunt. Hoc cerium est homines esse in summâ
vim. Eodcm plané ratiocinio concluderc llcc- dilhcultate vcriialis inveniendae et virlulis

ret, nullos homines nasci cum membris ad exercendae; hancque dilhculiatem tanlam fuis-
funcliones suas inutilibus; v. g., nullos nasci se, ut vix ulli exlii(;rinl olim sapienles et benè
surdos vel caecos. Nam ocuhis datus est à moraii viri. Hu;c tanta dillicullas suflicit, ut
Deo ad res videndas , neque vanè à Deo dicere possimus legem raiionis esse imperfe-
sapienti et bono datus est. Conliceres eliam ctam et homines esse in magnà indigenli.î opis

nullum esse in mundo maluni neque physicum alicujus supernaiiiralis. Si Deus hominem ad
neque morale, quia hase nobis non consentire terram aridam incolendam damnâsset, quae
videnlur cum Deisuminâ bonitatc. Respondeo fruges non nisi maximo labore exercila fundc-
2* : Distinguo majorem ; l.cx naiuraiis a Deo rel, (iijiis laboris homines impatientes vesci
hominibus recens conditis data, naturâ adhuc noxiis potiùs herbis spontc nascenlibus eligc-
475 DE VERA RELIGIONE. 47«
rent, nonne haec hominis condiiio delerior 2" Fateninr omnia logis natnraHs praecepta,
Oi^el quam nuiic cxislil? Noniio in siiiuiiià quai vitam humanam speclant, coniincri in illo
indigeniiâ essonl divinue opis, sununun)((ue principio quôd benevolentià generali omnia
,

ae^^UllareUlr boneliciuuj, (juidiiuid liuuc labo- enlia ralionalia complecti debeamus, sed con-
reni ininuercl? linenlur lanquàm conclusiones in principiis.
Objicics i" : Lex omnis naluralis paucissiniis Non simul cum ipso principio intuilivè appre-
veritalibiis siinplicissiniis conlinelur, scii. no- henduntur, sed evolvenda sunt per argumen-
lilià exisienliai et perfeciioiiuni Dei, ei quod tationein et per dillicilem quandoque consecta-
ad praxini aitinct, scire oporU'l iionuraiidiiin riorum seriem. Pauca eiiam sont eai|ue obvia
diligendumque esse reruni omnium parcniein niaiheseos axiomala, exquibus immensa dedu-
Deum, et bcnevoieniià proscquenda esse omiiia cilur disciplina à vulgi intelligentià longé dis-'i
enlia rationalia cum qnii)us est nobis juris juncla. Nisi etiam moralis disciplina haberet
communio. Al lia;c duo priiicipia omnibus ob- diflicultalem ali(|uam , tanlam laudcm non
via el nota suul, in omnibus menlibus sunt comparavissenl Socrales et alii, qui in eà expli-
unilormia. — Respondeo 1" baec prihcipia candà ingenium exercuerunt. « Ex philosophis,
paucissinia , piteserlim ea quae spectanl natu- inquii Cicero Tusc. qu. 1. 3, nonne opiimus
ram divinam , ante propagalionem Religionis el gravissimus quisque confilelur, niulla se
chrislianae non esse visa Ciceroni lam obvia, ignorare ; mulia sibi eliam aiqtie eliam esse
lamque unilormia in omnium menlibus. Sic discenda? » Si pbilosophi optimi et gravissimi
enim orditur libros suos de Nalurà deorum :
lanlas in invesiigandis veriialibus diflicullales
( Cùm multse res in philosopbià nequa(|uàin experianlur, quanlô magis abesl rudis plebs
satis adliuc exp!ica(a; sinl , lum perdillicilis,
ab hâc officiorum perfcclà comprehensione!
Brûle (ijuod tu minime ignoras , et perobscura 5° Portasse bomines , veriialis detegendae
quaesiio est de naiurà deorum : quae et ad cupidi et vacui à prœjudiciis, potertint invenire
agnitioncm aninii pulcberrima est, et ad mo- illasomnes veriiales, in qiiihus vita praeserlini
derandam religionem De quà lam
nccessaria. verlitur.Attamen ideô dicimus hoc à multilu-
variae suni dociissiinorum bomiiiuin lamque dis- dine non esse expectandum quia levés sunt
,

crepantessenienii*, ut magno argumenlo esse plerùmque bomines, quia desides, quia impa-
debeat,causam, id es t, principium philosopbiai lienles laboris el conlentionis, quia pravis
esse scienliam ,
prudenloniue Academicos à sont imbuli opinionibus. « Miillis signis, inquit
rébus lam incertisassensionem cobibuisse(l). Cicero de Amiciliâ , nalura déclarât quid ve-
(1) y a de dangereux sopbisles qui l'ont
I II lil Obsurdescimus tamen nescio quomodô
de Dieu une image bien étrange il y a des :
nec audimus. t i Mihi anlem, inquit idem, non
impies qui reconnaisscnl um; li.vinile oisive
el dédaigneuse, qiii, Je crainio de troubler son
modo ad sapientiam ceci videmur, sed ad ea
repos, n'entre pas dans le délai! des ailaires ipsa quse aliquâ ex parte cerni videantur hé-
de ce bas monde, qui ne se lient pas oll'ensée bétés et obtusi. I « Sicut in lucc solis vesper-
des injustices des hommes, ni honorée par
tilionum oculi, habet Arislotcles, ila in rébus
leurs bonmiages. I Les Mœurs, ibid.
Aucior libri qui inscribilur Emile, scribit clarissimis mens humana. t < Mihi semper, in-
tom. 2, p. 552 « 11 esi clair que tel homme
: quit Plato in Epinomide. semper visum est et
parvenu jusqu'à la vieillesse sans croire en
eliam nune videtur, alias omnes artes non ad-
Dieu, ne sera pas pour cela privé de sa pré-
sence dans l'auire vie, si son aveuglement n'a nioiJùm difficiles esse; hominum verô ad re-
pas été volontaire, et j<^ dis qu'il ne l'est pas ctam vilam inslilnlionem omnium longe dil'li-

toujours. Vous en coiueiiez pi)ur les insensés, cillimam(l). » EU. 2deLeg. dicit raro evenire,
qu'une maladie prive de leurs facuiies spiri-
tuelles, mais non de leur qualité d'homme, ni
par conséquent du droit aux bit;ntails de leur ils ont été en état de remonter à une première
créateur. Pourquoi donc n'en |.as convenir cause, de réunir le système lolal des êtres sous
aussi pour ceux qui, seipioslrés de loule so- une seule idée el de donner un sens au ii.ol
ciété (lés leur eniaiice, auraient mené une vie de substance, laquelle est :;n l'oiid la plus grande
absolument siiuvage, prives des lumières qu'on des abstractions. Tout enfaiil qui croit en Dieu
n'acqniorlqiKî dans le C'-mmerre des hommes? est donc néeessaiiemenl idolàiie, ou du moins
Car il est d'une impossibilité démontrée ipi'un anlbropomorpbite. > yuàni Ikcc pariini citnstn-
pan il sauvage piU jamais élever ses réilexions liunt cum iis qn;»'. supra ex eodem descripia
jusqu'à la connaissance du vrai Dieu, t tl p'g. sunt col. 4G5 el i6(i !

544: «Lepolylliéis'tie a été la premiéie religion (l Haoc verba Plaionis ad difflcuîtates sacri
des hommes, e'. ridolntilo leur pre.-nier -.iiiic. ministcrii (radi:\isse v;!lt>l:ir S. Gregorius
Ils n'ont pu reconnaître un seul D.eu ijue Magiius, cujus dicium hoc percelebre est Ars :

quand, généralisant de plus en plus leurs idées. artium regimen aiiimarum. P. 8-


477 DE REVELATIONIS ITILITATE, ETC. 478

ut vel în senectute hommes sapiant, reciasque impura inslituta obtinuerunt, sed apud omnes
i
haboant rerum notiones. > Mulla de tlifticiillate propemodùm ; non t;inlùm apud barbaras et

inveniendœ in rébus divinis et nioralibiis ve- efferaïas gcntes, sed;ipud excultissimas, in qui-

riialis habenl eliara reconiiores pliilosophi, ut bus scienliœ et arles florucrunt; neque solîim
Lockius in libro iiiseriplo le Christianisme ad brève tempus, sed ab antiquissimâ œtate :

raisonnable. Iniô copiosè in hoc argumenlo nam elhnica snperslilio apud omnes populos,
versari soient minuti quidam pliilosophi, à re- quanlùmvis temporis et loci louginquitate di-

ligione revelatâ mullùm alieni , et respecta vises, invaluil. So'a illa gens, qua; Deum ve-
priniorum principioruni legis naturaiis nimis rum habuit appropinquantem sibi, à quo ac-

exaggerant meniis humante ca?citatera. Et ceptam Icgom glorialur, à comniuni conlagione


profectô etiamsi summi inter elhnicos philoso- libéra , rectè de Deo el ofliciis sensisse depre-

phi et properaodùm omnes contra ralionem hendilur (1).

sentenliain non dixissent, ea qua; ubique olim


Propositio II.
oblinuit rerum divinaruni ignorantia, vanissi-

mne paganoruni religiones et infaniia inslituta Generis Inimam ,in omnem errorem et pravitatcm

sumnioe teiiieritatis Deistas arguiint. Quippe si prol :psi, refonnationi pliilosopliia prœsidere

officia religionis tam essent in aperio consiiiula, non poliiit.

ut facile et sine labore ab omnibus eiiam ru-


Proeatio. — Nam l** philosophià duce nun-
dibus perfeciè cognoscerentur quomodo
,
quàm conlici poluit pr eceplorum perfecta col-
quaeso, faclum est, ut tam ridiculas circa
leciio. 2" iila ipsa qnaliscumque prœceplorura
deos opiniones tenuerinl? ut ne fortuitô
summa, quam ex pliilosopliorum scriplis confi-
quidem in rationabilem Dei culium inciderinl,
cere licuii, nunquàm poluit bumanà doctrinà
sed spiritiis immortalis loco, sol, luna, astra,
el instilutione apud vulgus promulgari.
fluvii et quœcumque inaninia divinos accepe-
I. Philosiipliia quidem in summam redigere
pint honores? Qui factum est, ut bobus, croco-
omnia praecepta religionis et vilai non poluit,
dilis et vilissiniis animalibus condiia fuerint
ob bas evideniissimas causas. Primo Quia phi-
lempla splendidissinia (1)? Sua etiam habue-
losophorum nulla schola lolam verilalem le-
rint delubra, non solùni virlules, sed fortuna,
nuit : illa: qisai de disciplina mnrali optimè mé-
sed fehris, sed nietus et ipsa iinpudentia (2)?
ritai sunl, ut Academia, Lyceum, Porlicus, in
In cultu externo quàm mulli ritus ridiculi sa-
absurdissimas opiniones al ierunl. Mulli nume-
cerdotum ininisterio perliciebantiir ? Quàm
rantur divini Platonis , Arislolelis el Zenonis
vana augurum et aruspicum disciplina et omnis
etiam in rébus moralibus errores (2). Neque
veterum diviuaiio? Quàm multa scelera et fla-
facile alicui fuisset verilalem sparsam per sin-
gilia diebus feslis admissa erant et religione
publicâ consecrala ? Hic litabutur humano (1) Vide de loto hoc argumento eximium
sanguine; illîc scortationibus et impudicitiis opus Joanm's l,e-
et oniiii reieriuui eruditione
land cuin hoc lilulo Ltiiitas et nécessitas Ue-
numen colebaïur, vel bacchantum furoribus.
:

ligionis clirislianœ, dcmonstralœ exconsideratione


Neque apud unura aut alterum populum haec sialùs religionis vlim apud geutiles.
(2) Hlalo uxorum eummunilatemcommenda-
(1) Firmiores videas apud eos (iEgyptios) bal; concubilus vagos seu lornicalioiiem per-
opiniones de hesliis quibusdam, quàm apud miltebil; inlanlium cxpnsilionem tam crude--
nos de sanclissimis tomplis et sinmfioris deo- lem el à |)arenlali an'eciiimc i;im aldiorrentcm,
rum. Eienim fana multa ex[ioliata,ei simiilacra non modo non iin'n (ib.vil. sed conimendavit
deoruui de locis sunclissinis ablala vidinius quidem, ubi non essent beriè conformati ; in
à nubiris; al ne lando ({iiidcm audilum est fe.stisljacc!iiel)riel :!e:ii non damnât. Arislole-
crocodilum aut iliiii, aiit fel<'iii violatum ab les lam obscure de Deo scripsil ut allieus à ,

yïgypliis. Cic. de Nal. (!eor. 1.1. nlulli^ habitus sil; quàm ineplis argumenlis
(i) iNam illud Aihenis (juod, Cylonio scelere confiiinalnovam suam o|)inionem de niundi
expiato, Epinieiiido Oele siiadviiie, fecerunt œiernilate! parliium abaciioncs non condem-
C<)iilunie!i:i; faiium el iinpudenli;»;... arafpie nal, neque in infantes criidelitatom luipcs et ;

v.tiis slal in p.dalio. febris : et altéra Esquilia; laseivas deorum imagines approbal. Stoici
inakc forlunu!, dcteslatocque. (>ic. de I.eg. I. 2. maxime pr;inl in srri|)iis oiiscd-ni; Ipsis Deiis
Cupidiuis et voluplatis el lubeniinaï Veneris igneus eral; pler (|iie l.iiaiem rerum concale-
v(jcaljula coui-ecraia siinl, vili()>arum rerum, nalionem dclentîeiiant , forncalionem proha-
neque n:iluraliiim. idem de Nil. deor. I. 2. b;inl univer>i, ipse Ep cleiiis imcsiuin
eiiam :

Tantus eiroi hiil, ul peniicio^is eliaiii rébus etiam à natiirà ittaximè ablionentiiii jialris et
iiDii modo d. onim non c» tri^tnerohir seJ , fi'i;e, miiirisci lilii coiicubiium non liorrebant :

eiiaui sacra cunsiituereuiur. Idem de Nal. quàm absurda sunl eoruni dogmaia! Paria
door. 1. 3, sunl peccata ; est aliquid quo sapiens anlece-
479 DE VERA RELIGIONE. 480

gulosin sunimam redigere, « Facile est cioccio, niagnaque confusio; fides etiam et societas hu-

ut ait I.actanliiis lib. 7 div. Inslit. penc univcr- niani goneriset una excelleiitissima virtus ju-

sam voriiaicm per philosophos et seclas esse slitia tollilur. » Tertio. Quia philosophi neque
divisaiii niillaniqiie sectani fuisse tam dc- cognovorunt, iicque poluerunt cognoscere ora-
viam , nec philosoplioruni quemquam tuin ina- nem verilaiem ad perfectam religionis et mo-
neni.qui non videril aliquid ex vero. Sed dùm rum informationem portinentem. Quidenim ad
contradiceiidi studio insaniunl, dùm sua etiam rcligionem lanlùm atlinet, quantum cognilio
falsa defendunt, aliorum eiiain vera suijvcr- vicie et modi, quo peccaia expiari possiut; et
tunt, non lauiùni elapsa illis veritas est, quant placari infonsum scoleribus immcn? qua; quae-
se quaerore simula])aut, sed eam polissi-
ipsi slio il) tolà pbilosopliiàest momenli niajoris et

niùm SUD vilio perdiderunt. Quôd si exlilisset ad hominis tranquiilitalem et salutem? Cùm
aliquis ,
qui veritaieni sparsam por singuios, quis il) civila(e aliquid adversùs leges admisit
per sectasque dirtnsani, colligorol in ununi ac de re nullà lain sollicitus est, et esse débet,
redigeret in corpus, is profeclô non dissenlirol quàm ul priinùm discat, quai pœna legis vio-
à nobis. Sed hoc nemo facere, nisi veri periius lalioni adjuncia sit; deinde quœ via ad veniam
ac scieiis, poiest. » Secundo. Phijosopiii cla- oblinciidam niiniiendamve pœnam pateat : sic

rissimi plerùuique anxii et dubii oxtiterunl quoqiie in civilale Dei, quaiii novimus legibus
circa ipsa religionis et niorum fundanienta. oeqiiis toinporatam esse, nihil lantùm interest
Audivimus jam supra Ciceronem dicenleni : hominum peccantium (et omnes sumus) quàm
I Cùm uiulla suut in philosopbià nequaquàm scire qua; impendeaiit nostris capitibus ajuste

satis explicaia, tuni per didiciiem et por obscu- judicc iniligonda mala , et quomodô possint

rain quaestionenj esse de Naturâ deoruni. > averti. At dùm malum aperiebiit ratio, minila-

Idem philosophus disserens de altero vila; ino- batque conscientia, remedium nullum afferebat
ralis principio, videlicet animi immorlalitate : philosopbià. Docebatquidem illa Deum bonum
t Ea qu;B vis, inquit Tusc. lib. 1, ut potoro non soiùm erga bonos, sed erga malos quoque ;

explicabo; noc tamen quasi Pyihius Apollo, quaiidoquidcm patienlem eum et in punien-
cerla ul sint et fixa quae dixero; sod ut ho- dis sceleribus tardum observabat : verùm ut

niuiiculus unus è muliis, probabilia conje- patienlem, bonum et misericordem, sic sapien-

durà soquens ullra enim quô progredinr,


: tem, juslum, sanctumque demonslrabat; mi-
quàm ut verisimile videam non babeo. Ibi- , > sericordiam nihil posse delrahere justiliœ, ne-
dem scribit Noscio quomodô dùm lego (ea
: « que posse exerceri nisi juxla sapientiae et

quibus conficitur immorlalilas animi) assen- sancliiatis leges incommulabiles. Pœnitentia


tior; cùm posui librum et mocum ipse de im- nunquàni visa est philosophis neque videri de-
morlaliiate animorum cœpi cogitarc, assonsio buii cxpialio criminis sulliciensad ulcisceniium

omnis illa elabilur. < Credebam facile, ait » Icguni (livinarum conlempium, ad vindicandam
Seneca, opinionibus magnoruui viroruni, rom imperii divini majeslatem, ad manifestationem

gratissimam promidenlium magis, quàm pro diviiiœ sancliiatis, uti alio loco fusiùs conficie-

banlium. > Ipse Socrales, qui in morali piiilo- n)us. Hincque sine dubio ad sacra omnis gene-
sophià totam œtatem consumpscrat, in ullinio ris cl expialoria sacrificia veteres ubique con-

quem habuitad amicos sermonc dubitanlcr de fugerunt, et ipso humano sanguine litaverunt,

vilâ futurà loculusest, qnod TertuUiano occa- raii pœuitentice esse aliquid adjiciendum. Quae

sionem pra'buit liaîc scribendi : c Adeù oniiiis lamen sacrificia sapientiores haud ujultùm pro-
illa tune sapientia Socratis do indiislrià vonc- babant et parùm apla putabant expiandis sce-

rat consultae sequanimitalis , non de fiducià leribus, cxpeclandumqueducebant, donec ipsc


compertae verilatis. > Jam verô confiiente i|)So Deus significaret hominibus quo cullu veliet

Cicérone, « nisi liaecpro corlis habeanlur, ne- honorari.

cesse est homines in maximarum reruni igno- II. Quamvis philosophi conficere potuissent
ralione vei'sari, quibus sublatis (vel in dubinni collectionem perfectam praeceptorum, eamapud
vocalis) nulla potest esse pietas, nulla sancii- vulgiis per disputalionem philosophicara pro-
las, nulla religio ; et perturbalio vilne scquitur, mulgare nunquàin poluissent. Primo. Quia
homines erudiendi pbilosophiae addiscendae
dat Deum, quia Deus naturae beneficio, non suo
nequaquàm apti sunt. Oportet pbilosophiae au-
sapiens est Deus non vincit sapienien» loliri-
;

late, etiamsi vincit aetale si cui virlus ani- ;


dilores esse verilatis sludiosos, nam doceri non
rausque in corporc praesens, hic deos aequat. possunt, qui nolunt discere; esse quoque at-
481 DE REVELATIONIS UTILITATE, ETC. 48t
tentos, alicujus contentionis capacos, in prose- superstiiionibns el praejudiciis popularibus non
quendà verilale constantes; esse etiam praedi- sint obseculi. Sapienlissimis non lanloperè
tos aculo salis ingenio, rectoque judicio, ut unà cordi fuit generis buniani ad veritalem insli-
cum praiceploribus religionis et vils nioralis lutio, ul ad banc procurandam moleslias et
principia et officia evolvcre valeanl. Aiqui ex- labores in se voluerinl suscipere. Socrales
perimur homines primùm esse à doctrinà aliè- Plalo, Cicero, quibus nibil divinius novit elh-

nes, lapdel eos discere , deinde esse levés , nec nica anliquitas, quos privalira irridebanl deos,
attendere rébus clarissiniis, quoique incurrunt colcbanl publiée: doccbanique uno ore, in iis

quodanimodô in oculos ; eosdeni esse oinnis quie de roligione conslituta sunl , nibil esse
conlenlionis incapaces , nec habcre satis oiii imniuiandum neminemque sanae mentis , id

ut vacare possinl addiscendœ philosophiae ;


unquàm suscepturum (1). Imô apud ipsos re-

paucos landem pollere ingenio satis aculo , sa- ceplum fuit, expedire falli in religjone civita-

noque judicio , ut philosophorum raliones ca- tes (-2). llinc cùm Cicero mulla in libris suis

pere possinl. Pracierea vivendi scientiam in adversùs religiones paganorum scripsisseï, nio-
omni œiate el in omni conditione vilse neces- nel illa non esse vulgô dispulanda ne susceplas ,

saria esl ; institulione ergo à prima pueriiiâ religiones disputalio talis imnmtel. Mirari se
vel aucloritale inculcanda esl, et ul liabei La- cum Calone , ait de Div. lib. 2, quôd non ride-
clanlius Inst. div. lib. 5, c. 16: « Adjioicnda rei aruspex, aruspicem cùm viderel : jubct ta-
esl omnis philosophia, quia non studendum esl men ul in rebgione insiiluta ponlificum etaru-

sapienliœ, quôd fine et modo careat; sed sa- spicum servenlur. An idonei censeri possunt
piendum esl, el quidem niaturè. Non enim verilatis magistri illi pbilosopbi ,
qui illam in

nobis altéra vita concedilur, ut cùm in bâc sa- iiijustilià detinebant , quiqiie ciim cognovissenl

pienliam quaeramus , in illà sapere possimus : Deum , non siculi Deum glorificaverunt , sed ea
in bâc ulrumque fieri necesse esl : citô inveniri fecerunl, quae faciebanl illi, quos slullissimos
debel ul citô suspici possit, ne quid perealex conbtebanlur ? Tertio. Oporlebai pbilosopbos
vilà, cujus Unis incertus esl (1). " Secundo. doclores gaudere quàdam apud vulgus auclori-
Ut philosophi docere possenl bumanum genus tale ex virluie et doclrinâ : nisi enim apud
omnem veritalem , requirebatur, ut piurimi plebem in honore baberenlur, suspicerenlur-
essenl philosopbi generis bumaui vorè amantes, que ut singulares viri, et baec eorum revercnlia
qui caeleros docere ea stuJerent, quic pliiloso- frangeret vim sensuum, cupidilalum, pricjudi-
phià duce cognovissenl : pauci tanto operi pa- caiarum opinionum et malai consueludinis,
res non exlilissenl. Jam vcrô paucissinii semper paucissimi illis docentibus praebuissent beni-
fuêre veri pbilosopbi ,
qui religionis el niorura gnas aures ,
quamvis aperia el clara protulis-

legibus invesligandis seriô aliaboràrinl : qui sont. Al quai philosophorum apud plebem au-
ctoritas esse poluit (5) ? Inter se perpétua divisi
Sequerenlur tria inconvenientia si bu-
(1) ,

jusmodi verilas solummodù rationi inijuiremla Socrates probabal illud oracuii Delpbici
(1)
relinquerelur. Ununi esl quôd paiicis boniini- rcsponsum Uecs ex instiliito civitalis colendos
,

bus bei cognilio, saltem accur;it;i, inessel id- : esse, elmorti proximus rogavil familiaressuos,

que lum ob larduni multorum ingenium, qui ut Ésculapio gallum quem voveral pro se sa-
ad scienduni naluraliler indisposiii sunl, tuiii crareui. Cui conseniii Cicero lib. 2 de Leg.
ob necessilalem rei laniiliaris, lum denifjue ol) f A palribus acceplos Ucos placuil coli.... illud
pigriliani. Secundum incouveniens esl, quôd ex inslitulis pontilicum el aruspicum non nui-
illi qui ad prxdictai verilatis cognilioncm vel landum est, ([uibus hosliis immolandum cui(iue
,

inveniionem pervenirenl vix posi longum ,


Deo. > Scneca apud S. Aug. de Civ. Dci lib. 6,

lenqius perlingerenl propler veritatis


, lun) c. 10 : i Onmem
istam iguobilem deorum lur-
prolundilatem, lum propler mulla qme pr;e- bam quain longa superstilio congessil sic
,
,

exigunlur; lum quôd lemporc juventiitis, dùm adorabinms, ul meminerimus cullum isluai
divcrsis molibus passioiium anima a:>lii;a, non magis ad morem quàm ad rem pcrlinere. > Et
esl apla ad lam alUe veriialis cognilioiu'm. alltji < Quu-omnia sqtiens servabil
:
lanquàm ,

Terlium inconveniens est, quod invosligalioni logibus jussa, non lanquàm diis grala. »
rationis bumanéc pleriimque l'aisiias admiscca- \-2} l'Ixpcdire existimabal Scaivoia ponlifex

lur propler debiblalem iutellcctùs iioslri in ju- maximus lalii in rcligione civilales. S. Aug.
dicando el piianlasmatum pcrmixiioncm el ;
de Civ. Dei lib. 4, c. 10. Varro de religionibus
ideô apud eos in dubitalion(î remaneient ea, loquens cvidcnler dicil mulla esse vera, quae
quai sunl eliam vcrissimè demonstrala, dùm vulgô sciri non sil ulile; muitaciue, (|u;e tam-
vim demonstralionis ignorant cl pr;«'cq)uc tùm elsi lalsa siiit, aliter exislimaie pdpubim expé-
videanl à divcrsis, (pu sapientes dicnnlur, di- diai. Hic cerlc lolum < oiisdium prodidit saftien-
Thomas coiiira gonl. lum, |)<M(pioscivilalcsel|)()piilii('geiciilnr. t
versa doceri. b. lib. 1

cap. 4. [7)) NuUum luibsc apud i>lcbcm pliilosopho-


4&3 DE VERÂ RELIGIONE.
de omni re liligibanl : et pra^lcrea suà vlvendi et bonam vitam : imô verô fides sola via est

ralionc piLtJCCpiis oii.nem viiii adiiiiebaïU. Vi- apla crudiendis rudibus. Nam experienlià con-

lia homiiuiin carpebaiil viliis i|»si niancipali stat pr*cepta vivendi faciliùs menlibus homi-

quod illis exp:obral TulliusTusc. lib. 2: < lla.'C uum inculcari , ul ariiculos lidei , quàin ul

eadeiu (morum régulas) ntiin censés apud ipsos scieniificas coiiclusiones : ntullos ubiquc inve-

pliilosoplios valerc nisi adiiiodùin paucos , à nimus qui lide imbuii veriUitibus receplis ex

quibus iavenla , dispulaia, conscripla suiU? auctoritale consianter adhaerent ;


paucissimos

Quolus eniin puisque pbib)sopbi»runi invcnitur, qui in pbilosophià versati per causas didice-

qui sil iia moiaUis, ila animo et vità cousiitii- runl ; pauciores qui proprio studio valeaut

lus, ul ratio postulat : qui disciplinam suaiii ralionc veritaiem consequi. Non solûra in ré-

non oslonlaliuiieui scioiili*, sed legcni vil;e bus ad religiotiem periinentibus , sed in omni

pulel; qui oblcmperel ipse sibi et decrctissuis vità civdi homines lide ducunlur : pauca per-
pareai? vi'dere licet niulloslibidinuin servos, » feciè nôrunt ,
plura credunt ; nulli fermé sunl
etc. (1). qui suum adhibeant judicium et qui id non
PUOPOSITIO III. habeant ratum ,
quod judicatum vident ab iis

quos maxime probant (l) ; et ubi judicandum


Leqis natiiraUs exlcrua per revelationem promnt-
est , magis sunt à naiurà comparati ad recta
gatio apdsbiwa via Cbt ad homiiies em.iiendos
de lactis ferenda judicia ,
quàm ad argumen-
et ad l'irluiem excitaudos ,
proindeque liomini-
toriim vim explorandam ; ccrliludinis moralis,
bus vtilissima.
quàm metaphysicai , meliores iiesiimalores.

Probatio. — 1° Per revelationem extornam Praeterea revelalio medelur omnibus in- illis

clariùs ,
breviùs et perleciiùs doceri possnnt commodis supra enumeratis. Ideô vulgus ho-
homines rudes ea qua; periinenl ad reiigioneui minum incapax est addiscenda; philosophiœ ,

quia rude caret. insenio salis acuto ,


quia caret
rnm aoclorilaiem fatelur Cicero « Est pliilo- :

oiio, quia levé praeceptionibusphilosophorum


S;>pliia p;mcisconteiiia judicibus, inulliiudiiieni
Ci)iisuli() tug eus. l'ique ipsi suspecta et
invisa: rare aures benignas accommodât ;
quia pervi-
ut vfl si qms univeisani velit viliiperare, se- cax ad quamcumque disciplinam fuerit fortiiilô
cundo id populo iai-ere possil. » Tuscui. disp. delatum , illi quasi alfisum saxo adliserescit.
lib. \, c. \. Ibid. lih. 5, c. 2.
(l) Je consultai les philosophes, je feuilletai Jam verô teslanle Deo , non est opus inquisi-
leurs livres, j'examinai leiiis diverses opinions; lione , neque acri et perspicaci ingenio , neque
je les tn>uvai tous liers, allirniatils,
dogmati-
multo otio ;
quia per revelationem sine labore
ques, même dans leur scepiicisnie préieiidu,
i"ti'oranl rien ne |)ntuvaiit lien, se moquant ea innolescunt omnia etiam pueris, quae non-
n ,

îes^uns des autres; et ce |)oiul commun à tous, nisi post aduliam œtatem et post longa sludia
nie parut le seul sur leciuel ils ont tous raison. consequuntur philosophi. Ad divinam vocein
Trr<)Hq)hanls quand ils allaquent, ils sont sans
arrectas aures habere homines soient, atque
visueur en se délendanl. Si vous pesez les rai-
son'^, ils n'en ont que
pour (b'iruire; si vous eorum animis impressa manent mandata cœ-
comptez les voix, chacun est rednil à la sienne ;
lestia dùm elabuniur humana. Denique prae-
,

ils ne s'accordent que pour di-^piiter : les écou-


moyi-n <le sortir de mon in- ceptionibus divinis mentem submitlimus , ne-
ler n'éiaii pas le
certitude. Je conçus que rinsiiilisancedei'.'S|)rit que conlumaciter cuin omnipotente contendere
huma'n est la piemière eau-e de ceile piodi- audennis. Imô ijisi philosophi in externâ pro-
gieuse diversité de senlimenls ei que l'orgueil
nmlgatione leguni naiuralium sine dubio multa
est la seconde... Quand
seraient les pldiosopiies

en état de découvrir la vérité ipii d'entre eux , invenirent adjumenia scienliac et verilatis ad-
prendrait tnlérèl à elle? Cnacun sait bien que minicula. Nam philosophi quocunique polleant
son svstème n'est pas ndeux i'ondé que
les
qu'dc'sl à ingenio , non apprehendunt intuitive omnia
autres; mais d le sontit>nt, parce
lui. Il n'y en a pas
un S"ul qui, venant à con- ,
pr-necepta naluralia , eadem ratiocinando
sed
nuiie b'vrai ei le laiix, ne preléràt le men- concludunt : proindè*^uc illiid omne quod in- ,

songe qu'i: a trouvé à la vérité découverte par vestigationem veri féliciter promovere polest
autre. Où est le ptulosoplie qui, pour sa
un
le génie
gloire, ne tromperait pas vo (iniiers
(1) Hujus rci evidentissimam continent de-
humain? Ouest celui qui, dans le secret de
monslraiionem pcrvajiaia olim apudomnes gén-
S(m cœur, se piopose un anire objet que de
sé'Ieye au-dessus ies de leligione et sacris absurda dogniata quae
se distinguer? Pourvu qu'il
,

pourvu (pi'd eir.ic- l'éclat de ses nnllam habeb mt ex ratioise commenda'.ionem


du viiliï.'.ire,
r.-.l.'iil'lius p'iil()M)pliis 0!iini!)u> sed îem-rè el
concurrents, qif' d-'inande l-il de |)lns? L'es- ,

gr.id ii;n iiiirudiieia Usu i.^so convalueiunt, et


s<nti'-l est df 11 r-r ;ii.'.rf.iieiii <iue les autres.
per iraditionem et instilutionem majorum pro-
Ciifz l s crovanis il esi atliee, chez les aillées il
pagaia sunt.
gérait croya'ul. Emil. lib. 1, p. 27.
4«5 DE REVELATIONIS UTILITATE, ETC.
Ijg
aut ab errore revocare , maximse uiililaiis est. lis prâpraia et vitio destinata supplicia. Nam
Alqui complexio legum naluraliuni per revela- etsi ratione confici possil nianere animes
post
tionem proinulgata niullùm jnvarel eiiani pi^rs- moriem et experiuros esse pro meritis
bona
picacissinios : primo oculis exliihendo eas vei i- vcl niala lauien quoniam imperfeclè appre-
,

tales , ad quariim demonstrationem incnlera benditur fulurae viiae condiiio et sibi fingunt
conferre deberent. Sic , v. g. , si haberemus homines quidquid velint, non salis soient fu-
solunimodô enuiiUala theoreniatum in libris turorum bonorum vel malorum expeclaiione
malliematicoium conlentorum sine ullis de- commoveri. Sed si Deoaduionenie inielligamus
monstraiionibus , faciliùs ceriè mailiemaiica paraium esse bonis regnum ubi admissi
ad ,

disciplina inveniretur quàui si iilis carereimis iniuilivum Dei conspecium eonseciiiuri


,
sumu
enunliaiis. Idem de morali disciplina verum immensnm et inenarrabile gioriae pondus ; et
est (1) ; et quia hâc caruerunl veteres pliiloso- ex alierà [larie impios borrenda manere sup-
phi , f erràrunt velut mari niagno, ut habet plicia vermem nunquàm morilurum
,
, ignem
tâclantius , nec qiiô ferrenlur inlelligebanl : inexlitiguibilem quis dubilet
:
, quin majorem
ijuia nec \iam cernebant , nec ducem seque- babiiurae sint vim ad impellendos nos ad vir-
bantur. i Recentiores Deislai perfectiorera lulem vel coercendos à fl igiiiis hai expressse
complexionenilegum naluraliuni conl'eceruiit denuntialiones, quàm
; ficiae camporum Elysio-
an quia Pylhagoram , Socratcm , Plaloncm vin- rum et Slygis imagmes?
cunt ingenio et gravitate? An non poliùs prop- Propier banc revelationis utililatem maxi-
ter illam ipsam revelationis luceni, quam in- mam videnms summos pbilosophos illam ar-
,

grali aspernariinr? Secundo , si vot< res liabuis- denlibus voiis expetiisse et etiam aliquibus
sent praeceploruni coUectionem , quam à Deo spem albilsisse lanii à Deo muiieris. Ceriè
accepissent , non fuissent profectô in rébus Plalo in Epiuomiite jtostquàm docuit pietale
,

maxinii niomenli tam disseniienles , lanlisque nibil niajus inler bomines esse, subjungii :

implicali erroribus. Terliô , vox divina oninem « docere eam neminem posse nisi Deus, quasi
sustulisset anxietatem et dubitaiionera ,
quam dux el magisler prœiveril. > , In ejusdem Pla-
in animis pliilosophorum relinquere videtur lonis Àlcib. 2,poslquàm docuii Socrates jusii-
ratio, etiam circa res gravissimas, casque ma- liam ac sapientiam apud bomines sanâ mente
xime confirmalas. praediio^ in summo prelio esse , sapientes vcrô
2° Per revelationem exlernam non solijm ac jusios iilos esse , qui inielliguni qnid facien-
clariùs, breviùs et sine erroris admixtione do- dum dicendumque apud deos
, sit el apud ho-
cemur pra;cepta vitae et rcligionis, sed additur mines lum lateiur ignorare bomines quid
,
diis
etiam prœceptis auctoritas , (juà loriiùs ad ob- gralum sit idecYiue concludit
, « nihil lulius
sequeiidum inclineniur bomiiies. Sic quamvis atque consultius i-sse quiim quiescere el cx- ,

quisque investigare possel omnem moralem peclare donec aliquis didicerit, que anime et
discipiinam , niulio lamen idem eflicaciùs com- erga deos el erga bonjines esse oporieat. i Sic
moveretur ad oilicia exequenda, si eadem illi eîiam in Pliœdone qui dialogus est de
, Immor-
à Deo ipso externe injungereiitur et miraculo- laliiale anima! poslquàm Simmias
, dixil idem
nim splendore confirniarenlur (•!). El vero , s bi videri quod Socraii , nempe de bnjusmodi
quod maximum est per diviiiam revelalionem rébus certam raïauKjue cogniiioiicm liabere a«i
iu clariori luce consiitui possunt futura viriu- plané esse impo^sibile aul supra modum
esse .

dillicile, monet liuuianarum rationum qua; me-


(1) t Nam neque lam
est acris acies in na-
Hur sil, id est, quai minus relutari possil,
turis hominum aique ingeniis, ui res taiii:is
quisqunm nisi monslralas pnssit videre neque :
eam eligendam atque tuendam, < nisi quis Hr-
tanta laiiicn iu reluis obscuritas , ut eas non miore quodain veliiculo , aul \erbo quodam
peniliis acri vir in;_'euio cernât , si modo ads-
divino transvehi possil. »
pexerit. » Cic. de Oral. I. 5.
Ci) * Doi pra'cepta quantum valeanl in ani- Objicies : Si aliquam alFerre possel homini-
mis bominuni quoiidiana exiiorinieiila denion- bus utililatem rcvclaiio, vel ad c<riiorem vel ad
slninl. Da niilii viiiiui qui sil iracmidus, ma- ,
faciliorcm olficiorum cogniliouem. Atqui lum
ledicus, cfliciintus paucissiniis Dei verbis ,

lam placidnm qnàiii ovoni rcil(l:uu. [)a cupidum, cerliiis, lum l'iiciliùs ratione, quàm quovis alio
avarum t'-nac cm , jain libi cùni liber^ilein ('aho,
, modocognoscunlur. (^erliùs ([uideru, quia cer-
Cl pecuii'a'" siiiim plrnis nuimlius hugien-
tilu.îo (|ua'u paril ralio esl meiaplivsica el de-
Icm Naiii qui' h iT pb iosojjjionmi aul un-
quàm pra;stitii aut praeslare, si velil, polesi.»
,
nionslralioni inniiitur ; cei liiu.lo quam parit
ImA, 4e falsà Hap. l. 5. auclorilas esl ad summum moraiis, «ed iUs^
487 DE VERA RELIGiONE. 488

hanc vincit. Praetcrea ea est natura ccrliludinis dine. Gui enim philosopbico principio firmiùs
moralis , ul perpoluô riiiiiualur tloiiec lanclcm adbairemus quàm faciis positis in consensione

evanescal. Nani ut observavil Lockius /. 4 de omnium? Priùs dubitaremus de %qualitate

Intell. Iiiitn. c. 1G, elsi instrunicnli apograpluiin trium angulorum in iriangulo et duorum re-

signaluni teslibus fide digiiis in loro lidcin la- ciorum , quàm de exislenliâ llenrici quarti et

ciat , tamen exemplum apographi , qiiâcimi(|uc ejus infelici exitu. Sic quamvis immortaliias

confirmatum auctoritatc , miHius est poiideris. animi opiimis rationibus fuerit à Platone et

Sic quoque honiini , ciijiis probilas conipcrla aliis demonslrala , tamen Cicero scripsit ,
quod
est , dicenii se vidisse , fidein facile addiimis ;
nuilii experiuntur : < Dùm lego, assentior;

sed si relerai se ab alio accopisse , minus fir- cùm posui librum,omnis illa assensio elabitur.»

ma est assensio. Deiiide faciiior quoque via est Atque ad persuadendum quemcumque homi-
ad verilatclii pcr ratioiieni ,
quàm pcr auctori- nem , non solùm rudem sed etiam philoso- ,

laten» : nenipe dillicilius est dijudicare revela- pbum, nulluin esset argumentum magis accom-

tioneni veraui à falsà, quàm nalurà duce per- modalura quàm morlui sepullique amici fre-

venire ad veritateni , idque ob multiplicem quens apparilio et de rébus hujus et alterius


causam : inpriniis ob varieialeni prxtensaruni vilœ sermo gravis et constans , in iis circum-
revelatiouuni, cùni nuila gens unquàm fuerit, slantiis cùm omnes sensus sine ullâ perlurba-
qu3e diis acceplain reiigioneni suani non relu- tione essent liberrimi. Quocumque igitur no-

lerit. Imô haec varielas sufficiens argumentum mine vocelur certitudo quam parit ratio et illa

videlur ad relellendasquascuniqueprobaiiones, quam pariunt sensus et consensio bominum


cùin oslendat plebeni ad res miras cum summà certum est hanc illi nullo modo, quoad vira et

creduiilale suscipiendas propensam seniper efficaciam ad persuadendum , concedere.


fuisse , et exliiisse in omni aeiaie veteratores, Ad id quod addilur ex Lockio respondemus
qui populos in religionibus fallerent. In omni rectè esse constitulum ut non valeat exemplum
religione per traditionem propagata mulia in apographi , licet valeat ipsum apographum
dies imniulanlur , lolli soient vêlera inslituta , non quia certi esse non possumus exemplum
ut novis iocus fiât : adeôque longé major est esse accuratè descriptum , sed quia nulla ratio
illius labor, qui prxcepia vivendi ex auclori- est cur non adealur ipsum inslrumentum :

tate ,
poilus quàm ex ration*^ accipere velil. rejici débet lestimonium magis remotum , cùm
Respondeo : Nego minorom, qiioad ulramque aliud minus remotum haberi possit. Sed si ali-

partem. 1° Fatemur quideni quôd si pra;cepla quo casu inslrumentum ipsum prinium interiis-

morum et religionis forent per se evidentia et set , sine dubio apographum locum ipsius ins-

eorum verilas intuitive apprebenderetur , illa trumenli tenerel, ex quo postea alla apographa
tune cerliùs cognosci non posse ; sed quia valerent. Sic in religione traditâ , cùm vetu-
paucissimi bomines eà pollent ingenii facullate, state consumpia sunt prima instrumenta , ré-

ul illas sibi possint conlicerc demonstrationes, gula juris non velat quin valeant antiquissima

nianet revelationis sumnia utilitas respectu et lide dignissima apographa et ex illis nova
multiludinis. iManei etiam respeciu sapientnm, dcscripla.
quamvis in minori sint illius indigentià : quia 2" Valdè absurdum est asserere homines fa-

externa pronjulgatioprœceptoruni naturalium, ciliùs invenire posse per ralionem vitse prae-

confirmata miraculorumetproplieiiarum sjjlen- ccpla ,


quàm eadem per revelalionem accepta
dore , confirmât animos jam veritale pcr ralio- magislrorum institulione addiscere : cùm ex-

nem imbulos, ellicitiiue magis consianies, periamur nullos plané priori modo informari,
dubiis et suspicionibus minus obnoxios : est totum genus humanum institulione à parentU
lucis quoddam augmentum ,
quia baec externa bus , magistris et publicâ fide accepta , ubique
promulgalio magis aucloritaliva est ,
quàm ca rcipsà erudiri, videlur ex eo sequi homines

quae fit per ralionem ; et cùm onines sensus facile inslilui , difficile philosophari. t At exli-

feriat, altenlionem majorem provocat. Deinde, terunl in omni œtale impostores ,


qui populos

quod moralem cerlitudinem constat


spectat , fallerent , et idcircô probandi sunt spiritus
cam eamdem viin babere ad pcr-
in vilà civili ulrùm ex Deo sinl; atque hoc examen diflici'

suadendos bomines quam babel ccililudo me- ,


lins est quàm ipsam verilatem per ralionem
,

lapbysica , iniô esse ingeniis liominuni magis invenire ? » Nequaquàm non est difTicilius :

accommodutnm. Adbibemus lidem sensibus et primù maxime rudibus et ad orane examen ine-
-
lestimoQiis hominum sine uUâ errandi formi- pils , his enim omnia œqualtter sunt dilTtcilia
489 DE KEVELATiOiNlS UTILITATE, ETC. 490
et summa eorutn félicitas est , si sorte nascen-
,^f
lalœ religionis , ergo contra communem honii*^

di lioc suiniTiiim acceperiiit à liiviiià providcn- nuiu sensum neganl deista; revelalionem esse
tià benelicium , ulciiiu l;icle siiscipianl verila- utiîeni, et deprecanlur munusab omnibus ex-
tem , cujus invenienda; pares non fuissent. |
peiiiuiii. Vel si omnes oiim crediderint Deuni
Aiiis supra liorani conditioiieni posilis faciiius cur.ire res humanas, ethomines allocjuinon de-
est faclinn dijudicare ,
qiiàni philosopliicà dis- dignari ex vcteri traditione ergo manebit
pulalionc veritalein inveniie ; quia experimur exislcnlia revelalionis confirmata unanimi to-
Jios ad ralioeiiiia quamvis ineplos, lam benè tins humani generis fide et persuasione , ne-
coniexere iiarralionein iacli , cujus ipsi lestes dùm proplcrea liaberi possit incredibilis (l).

fucruul, et rectè judicare de aliorum relalioiii-


(1) Aucior multis verbis dls-
libri dicti £'m//e
bus. Quod spécial prudenliores et docliores ,
puiavii contra ea, qua;
confecla sunt, modo
qui soient prœsideic cajterorum honiinuui re- quorinn li;ec summa est aflirmat ad cogno- :

ligionibus et opiuionibus , nulluni dubiuni esse scendum revelalionem, eique prudenler assen-
tiendiim, iniiniiis opus esse disquisilionibus et
pote!^l quin suniuias iiiveniaiil utiiitales in re-
,
immensà erudiiione ut remolissimarum anti-
,
ligione revelalà proplcr ralionem mullipiitem quilalum memoria alliùs repelatur ut prophé- ;

supra allatani. L'iio veibo sit facilis ,


quaulùni tise, fada, monumenla lidei om-
reveiationes,
nia et eorumdem tempora, loca, auclores et
velis , exploralio verilaiis, revelalio divina eara-
occasioiies expendanlur; ut instrumenta au-
dem veritaleni cxponens et conliiniaiis , affe-
iheniica à supposititiis secernantur; ut ver-
rel sine duhio adjunienla scienlia; et conse- siones cum scriptis primigeniis conferanlur ;

quenler eril valdô utilis.


uljudicelur utrimi niliil in iis suppressum lue-
rit , nihil additum
nihil transpositum
, ndiil ,
i At , inquis reiigio traditione propagata
,
miitatnm, adulleratum, nihil contradi-
nihil
imniuiari polesl , libri quibus coniinetur pos" clionis supersit an lestes sinceri, prudentes,
;

sunl inlerpolari et adulierari. » Hoc è numéro inielligenies, nec pariium studio abrepti; cu-
jus ponderis sit adversariorum silenlium circa
reruni possibiliuni est : sed ex liàc generali ob-
lacta adversiis eos prolaia, etc. fr-Telerea cùm
servalione non sequitur quamcumque religio- ex variis religionibus qu« pro revelaiis vendi-
nein reverà niulalioni obnoxiain fuisse, omnes- tantur et sese mutuô excludunt, una tantùm
silvera, si (lua lamen vera sit, universas, ut
que libros esse corruplos. Si postulent à no-
omiiis à judicio icmeritas absil, esse ab uno-
bis deislae , ut librorum sacrorum vindicenius quo(|uesedulo examinandas non unius solùm, ;

inlegritalem , non ferenius segrè , id nobis sine sed omnium religionum doctores esse audien-
dos; si quis de lioc argumento libris doeeri
dubio incumbit : sed ex vanissinià suspicione
qua;rat, ei oinncs per mundtim sparsos legen-
contra nos concludere, uti solenl, tenierita- dos esse libros et omnes addiscendas linguas
;

ten» liabet niaxiniann « At quomodù vulgus lio- neque id salis esse, cùm plures extenl nalio-
nes numerosaî apud quas libri non ednnliir,
minum, qui neque sermoneni , in que scripti
neque nostri leguniur cùmque sentenlia libris
;

fuerunt libri sacri , intcUigunt , sensuni verum expressa saîpè scriploris menti non consonet
cerlô polerunt exproinerc , cùni iranslaiioni- cujus habelur exemplum in bbro Hossueti in-
seripto Exposilio doctrinœ Ecclesiœ catliolicœ
bus uti cogantur? t Polerunt novisse iilas
in (juo doclrina exhibetur longé dislans ab eà
iranslaiiones accuralas esse ex consensione quam poj)ulis suis pastores calholici iradunt;
omnium seculorum et publicà lide , ex consen- utccrluin de leligione aliqiiâ l'eiatur judicium,
qui hoc série nc- populos (pii banc se<piunlur ess(!invi>(Midos, et
sione ipsorum deistarum ,
apud e(»s eamdem esse inspicicudaiu, ipiod per
gare non audenl. loltim orbem ptiregrinantii imponil nccessila-
« Sed populus seinper avidus fuit novaruni lem non esse verilatis argunu^olum, quod ra-
;

revelalionum » esto ergo nulla vera ; (piàin tioni conformis nobis appareal cultus (|uera
, ;
Deo inq)endimus, siquidem apud varias naiio-
ridicula conclusio ! Undc orta est h;cc pojiuli
nes iiivoniunlur viri cordali judicio praidili ,

ad recipiendam revelalionem projiensio ,


nisi et V('ril:ilis a!n;inlis^imi qu\ p;iriler culluni
,

ex conscienlià sua; ignorantiai et sensu iliius sua; nalioni pro()rium quanlùmlibel nobis in-
,

sulsiis et aliis absurdus vidcaliir, senliaiit euni


indigenliye , in quà erant conslituti , aut ex
l'atione et verilale consenlire ; révélai iones
antiquissimâ traditione accepta à communibus Judaieam et Cliristianam, ut (>l .Maiiiunetanain,
parenlibus, quà sciei)aiil Deuni oiim cum iio- seriptas esse liiiguis (pias jam popnli ois ad-
liierenles nescitint; istud autem, nempo Dcum
minibus loculuni esse. Generalis linjus eiïeclùs
ad boulines docendos uli sermone eis ignolo
generalis ali(jua causa assignari débet , et pr-Te- cerlè non ess(! viain eos docendi simplicem
ter iilas duasvix ali(]uam ,
qua; communis sit, versos (|uid('ni esse libros sacros sed ncini- ,

poUMis invenire. Sed si ilia omnium iiominuin


nem esse sponsorem inlerpretaiiones esse, aut
etiam posse csst; accuratas, née (piid causai
oiim crcdiiiiliis orta sit ex sen^u sua; ignoran- esse cur Deus interprète indigeal; à Cilliolicis
tiae et indigentiae summse , iu quà eratil rcve- frustra osicnlari Ecclesiu; aiicioriiaiem, fiuipp(,î

Tll, II. l(j


^{ DE VERA \ELIG10NE.
1 IM
Articulus n. hos patronos suos. Non pertinet ad praesens
noslrum institulum hanc dispensationem fu-
f}e revelatà religiotie qualenits est dispensatio
su-

pernaturaUs. siùs evolvere aul defendere; animus est so-

lummodô generaiim oslenderc ejusniotli su-


Religio chrisliana non est solunmiodô pro-
pernaiuralem dispensationem non esse impos-
molgalio externa logis naluroe, qu?e nos docct
sibilem nec inutilem dici posse.
clarè ac sine ambiguitatc, cuni niagno cora-

pendio , sine ullius erroris adniixtione et cum Propositio.


somma aucloritaie omnia principia et officia
Revelatio considcrata ut nova dispensatio et ma-
religionis ac vita? moralis : sed est eliam su-
nifeslatio mysterii supra ralionis captum po-
pernaluralis dispcnsailo ,
quae novum aperii
siti, possibilis est et exoptanda.
rerum ordineni non investigabilem, in-
raiioni

Bliiulum ad reparalionera humani generis per Probxtio. — Nam si revelatio hoc sensu in-
tellecla esset impossibilis, vel quia religio na-
peccaium lapsi Cl depressi, procedenteni au-
turalis ea omnia complecierelur quœ sciri po»-
ctorilale ClirisU medialoiis et Spirilùs sancti
sunt, lum de Dei naturà tum de hominis
quaeque propier nova haîc bénéfi-
,
minisierio ;

coudilione lum de divinis in hominem consi-


cia ordini naturali superaddita homines foriiùs ,

graliludinis, fiducie, liis ; et proinde nulla esset revelationis maieries,


devincit ofliciis anioris,

omnibus etiam erga vel quia Deus non poiesl nos docere de rébus
devolionis , caeierisque ,

incogiiiiis, aliter quàm per ralionem et argumen-


qui ad hanc asserendam non minori opus ha- lalionem ex primis principiis sicque omnis re- :

benl apparatu, quàm aliie sectae ad suani do-


velatio externa esset quoadmodum impossibilis;
clrinani directe adslruendani, et qui, nisi ve-
lini in Iiàc inani proijaiione consisiere:
Eccle- vel quiaialis revelatio humanogeneriinutilis fo-
sia delinivit sibi jus esse definiendi, revocantur ret, et proplereadivinâ sapienlià indigna :alqui
ad omnes memoralas disquisitiones etc. Ex ,
1" absurduin est dicere religioneni naluralem
censura Fac. Par. jam laudalà. ,

Cent admiraiionem cujusque babere débet quatenùs per ralionem humanam innotescit,
quomodô vir ingeniosus etsagax sic sopbistam complecli ea omnia qnce sciri possunt , vel
«gère poluerit. Novit ipse benè plerasque prae-
circa Dei naturam infinilasque ejus perfectio-
dicias oljservationes esse plané inancs, ferè
,

omnia quae objectât non modo non esse incer- nes , vel circa hominis condilionem , seu pri-
ta sod esse extra conlroversiam , esse notoria,
,
nicevam , seu praesenlem , seu fuiurani, vel
liabcre evidentiam l'acli.Elquàm absurduni est
circa divinse in nos providentise consilia, ut
asserere, nos non posse esse certes de auilien-
liciiate iniegritate
,
et sensu saliem iu priuci-
,
salis palet. Doeet Religio chrisliana esse in
palibus librorum novi Testamenti, aul securos divinâ naiurà dislincliones personales ; homi-
deauctorum bonà lide, quin utruniquc poium,et nem primilîis imniorlalem condiluni fuisse ,
duosindosadeamusetomniumbomiuumsensus
Quae probalione aliquâ egebunt, auclum gratiae donis indebilis, alque ad inte-
exploremus !

ea in sequentibus conlirmabuntur ; hoc loco riorem in statu supernaturali cum Deo con-
superiori declarationi liane solummodô oppo- junclionem deslinalum fuisse; eumdem nunc
iiemus simpliceni propositionem c Resurreciio :

nasci filium irae, ejusque facullates passas esse


Cbrisli, aliaque lacta historica in quibus poni-
lur divina Cbrisli legaiio, liabent summam gravera mutalionem , neque pristinam excel-
nioralem evidenliam et consequenler veriias ,
lenliam propriis viribus recuperare posse ;

ReUgionis cbrislianiE in illis iactis, aliisquc


quemquc in magno esse periculo seternœ dara-
ar^umentis inleriiis posila , sese hominibus
do^lis oifert cum sumnià aucloriiate; alque nationis (1). Hkc omnia impossibilia esse non
eliam in regionibuscbrislianis sese oOeri eiiam demonstrant deislae , et revelationis superna-
rudibus cum majore auctorilaie quian esi ea ,
inclinanUir. > lUijus luralis materies esse possunt. 2° Revelatio di-
quà in rt-bus civilibus
proposilionis veritaiem totius operis toiior vina conlinens mysteria inscrutabilia ,
quoad-
comprobabit. Sed alisurdum aliunde est veile modum non esl impossibilis ,
quia infinilis
probare id liori non posse, quod reverà facium
annis ingens linmi- modis auclor nalurae suam nobis menlem ma-
est. A mille et oclingentis
Koli- vel clarâ voce sicut Moysi ex
iium mulliludo Lonsianlissimè adb;erel iiifestare polest,

gioni cbrislianae, pars evideniibus


adducta monte
rubo ardente , sicut Judœis in Sina le-
argumeniià pars allora prudenlissime au-
;

christian:c gom dédisse credimus. Polest eliam prodigiis


cloriiate socielaiis seu Ecclesite
înclinala et qui banc llcligionem purain non
:

servàrunl, ui liaere'ici, imô et ii)si Maliume- (I) In ordine morum, consilia evangelica
lam cœleslis perfeciionis voluutalem huma-
tani, imù et deisia; , summam lainen ex eà ,

perceperunl ulililalem. Rei ergo cxpermienlo nam sicut inlclleclum dogmata


perficienlia ,

refellunlur inaniaaucioris nostri contra reve- clirisiiana, aequè sunt supernaturalis revela-
tionis materies. P.-S.
îalionis ulililalem raiiocinia.
DE REVELATIOINIS UTILITATE , ETC.
et virtutibus oculis ipsis obviam facere volun- esse asserunt, depreLenderaus vel primo in-
lalem siiam. Potest deniqiie qui nos variis im- tuilu illam nuilta continere quae niaximi
suni
buit cognilionibus , et inUiilivam concessit momenti, et quorum incuriosi sine criminc
primorum principioruni cognilioncm , eodeni esse non possumus. Novum nobis aperit ista
modo illuslrare mentes honiinum circa cas res, revelatio divinx providentiaî ordinem, nostra-
quœ jam ipsi imperviae sunt neque : Creator rumque rerum procuralionem à Deo Pâtre
naturœ caret ilià illuminandi facultale, neque conimissam esse docet duobus quasi admini-
homamis inlellectus illuslralionis isiius inca- stris, F///0 Dei medialori, et Spiritui sanctifica-
pax est. 3" Revelalio illa non foret inulilis, ac tori;quibus multa et innumera lluxerunt in
consequenter indigna divinà majeslate. Nam homines benelicia , quique jam promovent
illud non est inutile quod hominem perficit eorum sahitem. Consequenter ad banc novam
et novis excitât ad pietaleni raomentis : sed ex etignotam antea supernaturalem Dei provi-
revelatione quâ bomo illustraretur circa eas denliam jubenlur Christiani baplizari non so-
res quarum notitiam assequi ratione non va- lùm in nomine Patris, sed etiam in nomine
let ,
profectô sapientior et perfectior evaderet, Filii et Spiriti'ts sancti, novisque erga lias duas
atque ex ampliore divin» naturae et suse con- personas deviociuntur Jam verô hsec
ofTiciis.

dilionis cognitione nova exorirentur motiva officia niaximi sunt momenti, nec sine magnâ
pietatis. Ergo ex nullâ parte revelatio, consi- lemeriiaie aut etiam impietate contemni pos-
derata ut nova dispensalio supra rationeni sunt non enim sunt illa positiva quaedam
:

inipossiljilis est , aut divinà majestate indigna. praîcepta,insliluta arbilrarià voluntale, sed
Objicies : Illa dispensalio plané inutilis est, post supernaiuralis ordinis manifestationem,
sine quâ rectè vivitur; quse negligi potest, et sequè in rerum naturis et convenientiis posita
tamen ad virtutem pervenitur. Atqui sine re- sunt, ac aliud quodcunique naturale oflicium.
velatà religione per solam Icgeni naturalem Sicuti raiionc naturali nobis revelalur iila ba-
cognosci possunt oninia necessaria pr^cepta bitudo seu rolaiio , quam cum Deo rerum
ad instilutionem religionis et vita;. Revelatio omnium parente ac domino babemus, atque ex
mysterii abscondili nullum novum iniponit ho- bâc relalione exoriunlur omnia olficia religio-
minibus olficium, necessariuni ad rectani vilse nis naturalis : sic quoquc per revelalionem
inslituiionem. — Respondeo, nego minorem : cbristianam innotescunl uovœ relationes, ex
non est bœc recens seu nova adversùs religio- quibus eodeni plané modo nascuntur cbri-
nem revelatam argunienlatio; legimus apuci stiana officia. Statim atque constat Filium Dei

sanctum Augustinum paganos ila disputasse esse boniinum apud Deuiu mediatorem, Spiri-

adversùs Cbristianos. « Invenis nniltos, ait tum ejus sanctum esse bominum sauctiftcato-
Enarralione in Ps. 51, proplerea noile lîeri rem, non magis quaerendum est, cur in nomine
Cbristianos, quia quasi sufflciunt sibi de bonà Filii et Spiriiùs sancti baptizemur, aut cur
vi(à suà. Benè vivere opus est? Quid niihi erga istas personas reverentiae, amoris, graii-
pr.TCcepturus est Cbrislus? Ut benè vivam ? ludinis, limoris et spei sensus foveamus, vel

Jani benè vivo. Qtiid milii necessarius est cur in cultu externo babeamus rationeni illa-
Ciiristus ? Nullum homicidiui», nullum fur- rum duariun personarum, quàm quairendum
lum,nuilamrapin.'iniracio, res aliénas non con- est , cur iisdem olbciis prosequamur rerum
cupisco, nulloadultcriocontaminor. Nani invc- omnium parentem Deuni. Ibnec posteriora ad
niaiur in vità meà aliquid quod reprebenda- legem naturalem semper pertinuerunt, quia
tur, et qui reprehenderit faciatChristianum. » relationes, in quibus posita sunt, semper fue-

Sed profectô in re gravissimi momenli mul- runt himine naturali perspectai : illa verô nova
tùm aliéna est à ratione lisec in propriis suis post l'actam revelalionem oequè fundata sunt
mcriiis securitas; ea est auctoritas Doi , ut ad in rerum convcnicnliis, tamque rcus est laesa)
cjus verba autetiam quamcumque revelationis divinae majeslaiis, qui officia baec revelatione
snspicioncm arrectas aures semper babere de- coguita contempserit aut illa cxplorare ne-
beainus, neque ullo niotlo circa ea qurc ad gloxerit, quàm illc qui religionis naturalis offi-
cullnnt Dei perlineiit nobis licet esse incurio- cia discere, aut ad ea mores componere recu-
sis ; elianisi non cerncrenuiscujus essenl uti- siverit. Praeterea si vera sit cbrisliana Religio,
litalis ea fquae cœlitùs dicuntur revelata. Ve- Cliristus est unns Dei et bominum mediator ;

riiMi si vel leviter allendainns ad illani revela- solius Spiriiùs sancti auxiliis reclè vivere pos-

tioneni, quam Judxi et Chrisliani sibi faclam sumus ;soli tideiet niediis à Cbristo insiilutis
4^5 DE VERA RELIGIONE. . 496

proindeque nihil sit. 2" Praecepta positiva conducere multùni


illa auxilia adjuncta sunt ,

lenieraiiuin esl, quàm lias novas dispcnsa- possunt ad fovendos internos religionis sensus,
laiii

tiones, nisi lali^fc domonslrcnlur, non curare. ad excitandam et promovendam virtutem ;

hic ailingimus, quôd de mysieriis idque duplici ratione : primo avocando à len-
Ista j)i-eviùs
talionibus, si videlicet ea praeceptis positivis
alius eril dicendi locus.
prohibeanlur, quibus plerùmque abutimur ; et
Articulus III.
l)ropler banc ralionem sine dubio mullae dalae
De revelatione, qitutenùs est positiva constitulio.
olini sunt Judœis praîceptiones positivae. Pro-
Religio chrisliana speclari poiesl ut consii- leclô si parens bonus suos liberos illis rébus
tulio positicu, quie origiiiem dedil novae so- possit interdicere quibus praevidet abusuros,
cieiali, quae Ecdesia diciiur, ab omiii alià Icgi- quidni cliam supremus h(uninum parens ac
bus peculiaribus, cullu cxlerno el luinisiorio magisler eâdem gaudebil auctoritaie? Secundo,
publico disiiiicUe; cujus praeserliin insliuuio- pra;cepta positiva excitant pielalis sensus, il-

nis posiliv:f piaesidio diflusa esl per oinnes lisque obtemperando ad arduas virtutes erudi-
naiioncs Evangelii prx'dicalio cl per oninia mur. Si bomines perfecli essent, si laboris

secula propagata. Habelne revelata religio sub patientes, si ad praeslanda ofticia prompti,
hâc forma quidquam divinâ conslanlià indi- baec auxilia externa supervacanea essent : sed
gnuiii ? rsullauine hoiuiiiibus alferre polerit quia è contrario levés sunt et obliviosi, certis
ulililaiem ? regulis indigent, quibus de ofliciis perpeluô
Propositio. moneanlur ; quia minimis franguntur difticul-
Revelalio considerata ut positiva constitulio, et ut laiibus, necesse est ut assuescanl virtulum
cowplexio legum posidvarum, non modo pos- exercilationibus et ad pugnam erudiantur.
sibilis est, sed hominibus ulilissima esst potest. Jam vorô melius est uli Deo instilulore, quàm
Prob.vtio. — Nani 1°, positiva praecepla mul- suopte ingenio vel alieno.

tùm conferre possunt ad decentiam el unilor- 3° Mullùm conferre possunt praecepta posi-

niiialeni culu'is exlerni, qui pars religionis na- tiva ad imprimendum aniniis nostris vividum

turalis esl : cullus enim exlei nus sine ritibus divinac auctorilalis sensum, bocque titulo no-

et cairemoniis perfici nequit ; nec decenter et bis à Deo imponi. Nam praicepta positiva eo

uniiormiler perfici ab bominibus potesl, nisi ipso quôd in rerum naluris fundala non sint,

in iisdeni rilibus cl c3ereuioniis boulines con- ut sunt nioralia praecepta, signilicant fortiùs

sentienles sinl. Si igilur ordo in divino olficio, et efficaciùs supremi numinis imperandi jus,
si consocialio hominum in prseslandis Deo so- nostramque depcndenliam; et hujus depen-
leninibus deceat, el res oplanda sit; ergo ad dentiae sensum eflicaciùs excitant : atque nobis
bunc lineni prtecepla positiva dari possunt : subminislrando opporlunitalem agendi ex
praiserlini cùm cullus exlornus aliicr deter- nullo alio nisi pielalis motivo, illam in Deum
niinari convenienler nequeat. Si ille relinque- pietalcm fovent et augent.

leiur i)roprio cujusque bominis arbilrio, lot Et verô opinio Deislarum, asserenlium leges
cssent colendi rilus, quoi homines. Nec etiani positivas inutiles esse bominibus et Deo in-

religiones populorum niagislratuuni deternii- dignas, contraria est sensui omnium liominum :

nationi perniiitere salius fuisset (1) : tum quia nam videmus omnes populos, qui religiones

nec in optinias aul numini acceplissiuias ipsi suas diis acceptas relulerunt, servàsse inulta
incidissent ; luni quia eoruui in bàc re consli- positiva praecepla. Ex quo certé efficitur tum
lutiones non receplae fuissent cuni càdem re- eos qui religiones illas invenerunl, tum eos
vercnliâ, quà divinse recipiuntur ; nec cuni eo qui easdem susceperunt, nunquàm dubilâsse

studio et alacritate perficerentur : cerlèma- quin Deus illas jubere possit etsint hominibus
gnum est inciiamenlum , cogitare nos non utiles.

modo in divino cultu bonorare Deum.sed etiam Objicies 1° : Deus in agendo sequilur ne-
illum colère eo modo, qui ipsi acceplissimus cessariù aeiernum rerum ordinem ; aiterua sa-
pientia divinse volunlalis régula est à quâ
(1) i II fallait un culte uniforme... Le culte
« que Dieu demande esl celui du cœur et ce- ;
nequit dellectere : baec Deo osiendit quaedam
* luilà, quand il est sincère, osl toujours uni- naturâ bona esse, et ideô jubcnda; quœdam
« forme... ^uanl au culte extérieur, s'il doit
niala esse, el ideô probibenda; alia esse indif-
« (Hrc iinilbnnc pour le bon ordre, c'est piire-
« ment une all'.ine de police; il ne faut pas de ioreiitia, nec jubenda nec probibenda. Atquisi
« révélation pour cela. » Emile l. 5, p. 154. Deus injungerel bominibus prx'cepta posiliva,
497 DE REVELATIONIS UTILITATE, ETC. 498

non sequerelur hune rerum ordinem, sed age- Uespondeo veram religionem fmidatam esse
rct arbilrariè et lyrannicè : iniperiuin exerce- in rerum naluris, idcèquc ^cnipilcrnam osse
ret nullà alià nisi iinperitandi causa, quod in et immulaliilcm Deum non possc ci derogaro
,

hominibiis culpari solet el alienum duci à sa- vel abrogare , hominem ejus observanlem ne-

p'entià, bonitale etjustilià. — Nogo minorcni : cessariô Deo gralum esse. Proiiuieque positiva

aliquis dici potest agere arbilrariè diverse prsecepla per se partes religionis neque neccs-
sensu, qui muliiplex sensus sedulô notandus sariai nec essentiales sunt, nec injungi pos-
est. 1" Agere arbilrariè sœpè significat agere sunt, nisi ad confirmandam legem illani princi-

contra rerum aeternum ordinem : sie princi- pem in naluris rerum positam , excilandosque
pem agere arbilrariè dicimus, cùm alifjuid con- homines ad exerciiium virtnlis ; nec possunt
tra jus staluit : sine dubio Deus non polesl iioc sine impietate rilus aliqui anleferri officiis na-

sensu agere arbilrariè. 2° Agere arbilrariè luralibus (1). Conseqiienler concedimus c;;m

significat agere temerè, inconsideralè, sine religionem falsani esse in qiià caîrcmoniic quse-
consilio : hoc etiam sensu Deus agere non dam locum virlulum tenerent et non taii- ,

polesl arbilrariè. 5° Significat agere ex proprià quàm média ad virlutem spectarenlur. Alta-
sui arbilrii determinatione, quando rerum na- men quamvis religio non consistai necessariô
turae regulce esse nequeunt : cùm, v. g., ex in praeslandis posiiivis prseceptis , tamen illa

duobus mediis ad finem aliquem obtinendum exequi religio jubet ,


quia adobtemperandum
sequè aptis unum prse altero libéré et arbilra- divinis mandatis lege devincimur nalurae. Ex
riè eligimus Hoc ullimo sensu Deum agere ev quo etiam sequitur religionem veram semper
arbitrio coniendimus,sicque sese déterminasse objecium esse rationis. Homines nullis devin-
ad creandum niundum, ad creandum in illo ciuntur institutis posiiivis, quamdiù eadem
praecisè temporis punclo, vel in illo spalii im- sine culpâ ignorant : ubi nôrunt, ad ea ratio-

mensi, si quod sil, loco. Non tamen in bisce ne obliganlur.


casibus Deum egisse inconsideralè aui sine Objicies 5°: Inslitutiones posiiivae pugnant
consilio dici polest : est generalis agendi ratio, cum divinà bonitale. 1° Per positiva praiccpta

licet nulla sil j.arlicularis ratio agendi hoc vel hominum minuitur félicitas, quia per illa cohi-

illo modo, id est, possunt esse raliones déter- btlLir libertas naturalis, in quâ mngnâ ex parle
siia est félicitas. 2° Manifestum est per injun-
minantes ad speciem aclùs, licet nuilce sint
déterminantes ad individuum : res indifféren- clionem novoruni praeceptorum nec necessa-
tes fact» ex praescripio divine possunt con- riorum, homines majori pericuio peccandiex-
lerre ad exercitationem virlutis, ad fovendos poni. —
Respondeo 1° inslitutiones positivas
pietatis sensus, ad decentiam et unilormilaiem coereendo liberlalem hominum non minuere
cullùs exlerni, ad conservandam faclorum me- eorum fclicitatem nam pnecepta positiva
:

moriam ; et hsec generalis ratio est, cur res communiter facilia sunt, eaque homines dili-
indifférentes à Deo jubeantur. Sed penès di- gentiùs observant quàm ea quiie pertinent ad

vinuni arbilrium est hune vel illum rilum ad Icgcm naturalem : quolidiè etenim videmus
hos fines insliluere (1).

Objicies 2° : Religio vera quae Deo grala est (idéiilc conslanle à remplir les obligations que
la raison nous dicte. Vous me demandez peut-
et homini necessaria, fundalur in aelernis re-
ôire encore, quels sont ces devoirs ? Quelle
rum reiationihus, non in rébus indiffercnlibus : est la loi qui h s prescrit ? .le réponds que la
immutabilis est, non varia aut aiiquando in- loi (lui les prescrit est la volonté inunuable de
Dieu, à quoi la droile raison nous avertit de
venta : débet esse objecium rationis et omni-
nous conformer, et que c'est dans celte con-
bus creaturis ratione utentibus obvia. Atqui si formilé que consiste la vertu. Toute loi qui a
religio poneretur in rébus indifferentibus, non commencé dans le temps et qui peut cesser
d'être en vigueur, n'est point celle (jui consti-
esset res sempiterna el immutabilis, non essel
tue la vertu ic Créateur n'avail pas jistreint
:

objectum rationis : sed in arbitrio divino po- les hommes au nouve.ni joug ([u'elle impose,
sita mutabilis esset, nec nisi per revelationem mais il les avait eerlainement créés pour être
posset innotescere(2). vertueux. » Les mœurs.
(1) Eunlcs (liseile ([uid est: Misericordiam
volo Cl non sacrilieium. Mallli. 9 cl 12. Si er-
(1) Qu6d sint leges posilîvic, id i|)sum ex go offers mu nus linnn ad allare, et ibi reeorda-
naturà est; ipsaequc leges positiva; principiis lus luens (|uia IValcr luus liabel alitpiid adver-
naluralibus suo modo connectunlur, si po- sùni le; lelincpie ibi nnimis Innmanle allare,
nantur sapienler. P. S. et vade priiis reeonciiiari l'ralri luo el tune ;

(2) < Mais qu'est-ce que la vertu ? C'est la vcnicns, offeres minius luum. Ibid. e. .">, v.23-
499 DE VERA RELICIONE. SOO

eos, qui officiis nnlnralibiis malè fungunlur, liosis ritibus omninô occupenlur praeterea :

posilivis lamoii constanler adiioerorc. Prailcrca cùm vidcbunt illas caîrcmonias à Deo ipso in-

nciiiim positiva iiroecopta honiiiiis lelicilali stiiutas, cxistimabnnt cas esse bonas nalurâ
iioceanl , illam è coiilrario cerlam inagis et suà et ad religionem essentialem pertinere ; ex
inajoroin olliciuiit : scilicoi iibi sunl virliilis quà opinione inlinita sequuntur incommoda ,

adjumeiUa , vel promovenl coninioda el ulili- odia et dissensiones privalorum , aliquando


taies natiirales : tune eniin non libertas in quà etiam bella civilia. Nego anlecedens. El ad

posita félicitas est, sed licenlia tolliHir, qu:in, primam rationem dico, (ieri posse ut nlmio
.lerumnaruni mater est. Insuper quanivis liber- rituum numéro mens à magis necessariis of-
tatis cupidissimi simus , tanien ex ejus exer- liciis abducalur; cosdem ritus noxios esse posse

citio non tam multœ et niagnae oriiintur ju- .'luando aj)ti non sunl ad signilicandos sensus
cunditates ,
quàm ex cxercitio liberlatis juxta religionis, illosveexcilandos; vel cùm non sunt
divinam voluntatem , propter consciontiam acconmiodati condilioui eorum qulitus prae-

suae erga Deura devotionis et opinionem divi- scribuntur. Sed ex eo quôd positivae insliiu-

nae erga se benevoleniiae. lioncs esse possint noxiae, possinlque muliipli-


2° Neganius etiani quôd per positiva pra;ce- citate suà vel naiurà ob ofliciis magis necessa-
pta homines in dcteriori condilioiie consii- riis avocare , non sequitur omnes ritus vanos
tuantur propter niajns peccandi periculuni : esse: in illis circumslaiiliis c;eremoniae nocent,

nam ex eAdem argunientaiidi raiione sequere- non quia positivae , sed quia multipliées et su-
tur ppjorem esse sortoni hominuni doctorum perfluae, vel quia non sunt idoneae. Certè pa/s
quàm rudiuni : quia nemjte illi cernunt mulia magna naluralis religionis in cullu externo po-

acutiùs, pluribusquedevinciunturofliciis,proin- sita est : aliis hominibus noslros in Deum sen-

deque doctrinam esseinter mala recensendam. sus oportel testari el exemplis accendere ad
Sed reverà nedùm delerior évadât propter culiuni divinum : quod cùm ncqueat fieri sine

positiva p-œcepta hominum conditio, è con- caeremoniis, seu externis signis, manifestum
trario mulla suppeditant adjumenta virtu- est illas esse plané necessarias ; el proplerea

tis, in quà solâ posita est vera bominis prse- ubi Deus non praescripsit bos rilus , videmus
slantia. Si officia plura sint , siint etiam ex homines taies sibi consliluissc.

praestalione officiorum multae et niagntc perci- Ad secundam rationem dico homines abuti
piendai utilitates; si peccato locus sit, est etiam saepiùs positivis inslilulionibus ; sed rébus
nieritô ; si pœnis magis obnoxii et variis virtu- etiam oplimisabutunlur, proindeque salis non
tum adminiculis efliciamur, ubi illam non ani- est probare homines abuli inslilulionibus posi-
plectimur, majora etiam prrcmia divinis proe- tivis, el ad suporstilioncm esse propensos ; sed
ceptis obtemperandoct faciliùs etiam consequi demonslrandum est positiva mandata ad super-
possumus. Uno verbo cùm illa prœcepta posi- slitionem homines inclinare. Jani verô certum
tiva apta sint, uti ostendimus, ad fovendos est banc non esse naluralem eiïicientiam prae-
pietatis sensus , ad excrcendos liomines ad vir- ceptorum posilivorum. Superslitio quippe con-
tulcm , non possunt esse bominihus noxia ,
sislit vciin iribuendo caeremoniis propriam ali-

nisi quoque pietas et virtus deleriorem efflcianl quainciinteriorem excellentiam, vel in iisreci-
eorum conditionem. piendis tanquàm divinis quae humanac sunt, vel

Objicies 4° : Positiva prœcepla apta tanlùm tandem in nimio rerum indifferenlium studio.
sunt ad praefocandam veram virtutom : nam Atqni certè ex eo quôd positiva insliluta san-
1° per ea animus à praeceptis naluralibus el cial Deus , non idcircô docemur illis aliquani

à verâ virlute avocatur : sicut corpus onustum tribuere propriam excellentiam, quamrelineant
cibis déficit , ita mens occupata ritibus et va- ubi absunl verae virluies ; neque docemur bu-
uis cœremoniis minus cogitai de iis qutc sunl manis adhaurere invenlis, vel illa nimio s'udio
necessaria et oflicii naluralis ,
quibus tanien prosequiad injuriam legis naluralis. Quomodô
loiam mentem debemus. 2" Praecepta positiva ergo praecepta positiva ad sujierslilionem in-
superslilioni homines obnoxios eflicinnl et ad clinonl non inielligimus : observare positiva
illam semper inclinant ,
quia ubi ralio sola dux praecepta ex piclale ,
quiajussa sunl à Deo,
vitre non est, sed quidam ritus in se pbinè in- non bominis superstiiiosi , sed sapientis est
dllferentes in religionem inlroducuntur, Iiomi- logique naturae obscquentis.

ues proni liunt ad eos perpeiuô multiplican- {Annotatio , auclore P. S.)


dos, nequc unquàn» consistant donecsupersli- Eam doctrinam in bàc prima dissertaliouc
soi DE REVELATIONS UTILITATE , ETC. S02
propugnatam , docte evolvit eruditus Fr. An- exoptabilem tantùm esse, sed etiam aliquo
toniui Valsecchi, atque stabilivit iii suo opère modo necessariam, quia homines hâc luce de-
egregio de Fundamentis Religionis, cujus au- stiiuli nunquàm potuissent se ab innumeris
cloris eâ de re argumenta , lusiora ut re- erroribus, quibus implicati erant, expedire et
ferantur, ad Iiujus calceni voluminis reniiiti- quidem in rébus maximi momenti. Cùm ergo
mus. Id verô dictis noslri auctoris addendum hominis ante omnia intersit, in rébus ad ejus
censemus , scilicet non tantùm nioraliter, sed felicilatem quàm maxime non
perlinenlibus
etabsolulè in prsesenli reruni ordine necessa- falli , profeciô indifferens manere non po-
riam esse revelationem , tum quia fides neces- test, cùm revelatio aliqua ut divina ipsi pro-
saria est ad religioneni, neque, sublatà revela- ponitur.
tione exiernà, daretur in rébus nioralibus au- Prob. 2° : Si Deus religionem aliquam reve-
ctoritas uUa , ac proinde principia cullùs, mo- lavit, necessariô ab hominibus exiglt obse-
rumque, virtutis noliones , honoris, etc., à quium; ergo qui se indifferentem haberct,
singulis privatis penderent, ex quo nullam no- conjiceret se in periculum divin» voluntati
tionem esse certain, omnia denique discordan- non oblemperandi, adeôque salulem suam in
tia ac perlurbata in ruinara abire ; tum etiam summum discrimen adduceret quo nihil est à
quôd universœ ordinis moralis partes intimas verà sapieniiâ magis alienum.
cum revelatione habeant connexiones , cùm Prob. 3° : Indifferentia religionum supponit
scilicet, V. g., Deus lege ordinariâ et generali absurdum; supponit enim omnes religiones
nonnisi ministris mediantibus sua bominibus esse œqualiter veras, quod nemo sanae mentis
documenta , sua bénéficia in ordine morali asserere potest, siquidem tum in dogmatibus ,
communicet; idem etiam fluit inde quôd in- tum in praeceptis invicem opponuntur.
ventio verbi humanis facullatibus impervia Confirmatur. Indifferentismus non
,
tantùm
jam Deura cum nostris primis parentibus collo- injuriam Deo, hominique perniciem infert
quentem praerequirat seu revelationem. ,
gravissimam, sed etiam peslis est societatis.
Cseterùra ex ipso divinae existentis revela- Supponatur enim religionem spectari ut mé-
tionis jam spontè eam revelationem
facto, dium in officio continendi et principes et po-
possibilem esse, bonam convenientein per- ,
numquid
,
pulos; eflîcax esse polerit médium
ulilem sequitur; neque quid ultra desiderent hoc, nisi Religionis cultoribus persuasum sit
Deistae, nos advertimus. eam veré divinam neque posse se pro
esse ,

Nunc operae prelium est ,


priusquàm ipsas libitu ab ejus obsequio se eximere ? Sed haec
quibus sit recognoscenda genuina revelaiio
cum Religionum indifferentia consislere non
exquiramus notas , ejusdem invesligandœ re- possunt.
velalionis rationem expendere, quod quidem Propositio II.
breviter, egregiè tamen , hoc modo apud D.
Liebermann faclum reperimus. (Explicit anno-
Optima verœ revelationis indagandœ ratio est

tatio P. S.)
examen auctorilatis , non philosopliica rerum
et verilatum, qiue revelatœ dicuntur, disqui-
De verœ revelationis indagatione in génère.
sitio.
Duplex deislarum error est. Primùm rcligio-

nes omnes quas se revelatas dicnnt, ut indifi'e- Prob. Via pliilosophicae disquisilionis nec
rentes habent , duinmodô rcligio naliiralis religioni convenit, nec religionis indagatori-
servetur, cui soli ab omnibus ohsoquendum bus; è conlra uiriiiue parti quàm maxime con-
essecontendunt. Deinde volunt, in revelationis venit examen auctorilatis. Ergo , etc.
indagatione primùm verltatcs, quae credendai Prob. ant. pars prima. Non convenit reli-

proponuMlur, ad rationis tribunal vocandas gioni, ex triplici ratione : 1° quia rcvolatio ex


esse et examinandas, neque ultcriùs proce- parte Dei est aclus liber, qui ralionibus meia-
dendum, nisi pcrspecta sit oarum intrinseca pbysicis probari non potest. 2" Quia revelatio
cum ratione conforniilas ,
quod cerlissimum esifactum; faclum aulem argumenta exlerna
esset non inveniendae sed destruendai revela- tanlùm admillil. 5° Quia Deus potest revclare
tionis médium. myslcria, ul alibi probalum est; atqui incptum
PllOPOSlTIO PniMA. esset veritales rationi impervias ad rationis
Qiiando religio aligna ut divinilùs revelata pro- tribunal adduccrc. Ergo, etc.
ponitnr, homincm non licet esse indifferentem. Non convenit religionis indagatoribus. Nam
Prob. i" : Ex dictis palet revelationem non cùm religio res sit maximi momenti, et bonum
S03 DE VERA RELIGIONE. S04
aliquod omnibus hominibus commune, necessc torum cognilionem. Ergo, etc. 2° Deus infi-
est, ut ad cani perveniri possit via lulà et fa- nilè justus et sapiens non potest ab boraine
cili ; verùna nec luia nec facilis csi investigaiio- cxig'Te , ut revelationi se subjicial quam
,

nis pliilo^ophicac via. Ergo, etc. divinam es«;e scire non polosl : ntqui ut illud
Trob. Min. Non est tula. Cùni enini religio sciât,examen adhibeat necessc est; vel dicon-
multa continere possit rationi impervia, facil- dum Deum hominem per inlernam inspi-
esset
limum esset errorem pro veritaïc amplecti. rationem instrucre; quod falsum esse omnium
Quis porrô nescit , raiionem liumanam , cùni bominum cxpcrienlia probat. Ergo, etc.
sibi relieta est, l'erè scniper prœjiidiciis et cu- 5" Experientià certum est diversas esse reli-
piditatibus famulari, et crebris discussionibus
giones, quae revelatse dicuntur; cùmqiie non
dubia non tolii, sed augeri? Quis nescit etiani omnes possint simul esse verse et divinae
pbilosopbos in omnibus, quœ suœ rationi et nccesse est voram à falsis disccrnere; alqui
inqiiisilioni sul)iecerunt semper in varias
,
boc sine examine fieri non potest. Ergo, etc.
casque absurdissimas sentenlias abiisse ? Quod Prob. secnnda par». Si examen nccessariô
inprimis in reiigionis indagaiiouc conspicitur, instiinendnm est , illud versari débet, vel circa
cùm omnes illi qui eam ex proprio componere inlrinsecam verilalem rerum ,
quae credend;e
voluerunt, ita semper diversis et piignantibus sunt, vel circa aucloritalem . cui credcndum
rationibus impbcali fuerint, ut nun(|uàm po- primum
esl;alqui fieri non potest ex rationibus
tuerini solidum rebgionis systeina construere. inprop. secundà allatis.Ergomanetsecundum.
Non est facilis. Illa enini nielbodus opus est SoLVLXTUR OBJECTA. — Objjciunt contra
diûiciiiimum, quod longé
non vires excedit , primaTu propos. : Cùm de revelatione agitur,
lantùm iilitleralorum, qui parteni iiominum inqnisilio bomini est impossibilis ergo potest
;

elliciunt longé maximani et nec vini iiabent ,


manere indillerens. Resp. —
Neg. ant. Non :

ingenii salis acutam, nec lempus tam operosae enim requiritnr examen veritatum, ni diximus ;

inquisitioni impendere possunt ; sed et eorum quod non taritum omnibus foré bominibus
qui .lelatem suam in studio pbilosopliiae conle- esset imposs'bile, sed eiitm plenam convictio-
runt, et qui, cùm rebgionem solà raiione in- nem nunquàm generaret , inprimis quando
vestigant, onmia confundunt, et tam pariîm bominis interessel non credere. Vcrùm agitur
novas verilales inveniunt, ut eliam cas, quas bic de examine anciorilalis, ut conslet Deum
tenuerunt, amittanl. esse loculum; quod argumentis perficilur ex-
Prob. pars sccunda ant. Via auctoritatis ternis omninmque bominum ingenio accommo-
1° convenit religioni, ut patet ex praecedente
dalis, lamque obviis et splendidis ut faciilimè
probatione. 2" Convenit Reiigionis indagatori- cognosci possint ab iis, qui sensum communcm
bus, quia et tuta est et facilis : nam motiva babent et animum ad obseqnendum divina;
liabelcoria, quibus securè quilibcl etiam in voliintali paralum.
rébus maximi momcnti lidere possit ; siquidem Instant 1° : Facilior est via ad veritalem
credcre Deo revelanli tutissimum est , scire per raiionem , qnàm per auctoritatem. Nam ut
aulera an Deus revolaverit facillimum , ciim rovelationem aliquam factam esse cognoscam ,

motiva crcdibililatis obvia sinl et omnium oi(iue assentire possim, non tantùm exanii-
aptui accommodaia, ut ex sequentibus palebit. nanda sunt facta, miracula, propbetiiie etc.
,

Ergo , etc. quibus revelatio probalur, sed et testium au-


Propositio III. ctoritas, librorum in quibus ea continenlur

Ad amplectendam auiboniicitas et veracitas determinandus est


révélât am
;
religionem exami-
nanda sunt credibilitaiis motiva.
gonuinus librorum sensus. Imô cùm plures
religiones se revelatas dicant, omnes excutien-
Prob. Vera est propositio , si 1° bomo non daî sunt. argumenta ponderanda, objecta exa-
potest revelalionem amplecti sine examine , si minanda, cum aliorum responsis conferenda.
2° aliud examen inslitiicre iioii potesl , (pi-iin
Sod in bis omnibus labor est infmitus, et ple-
jllnd motivorum credibilitaiis; alqui utrimiqiie rorumque bominum vires excédons. Ergo, etc.
verum est ; ergo , etc. i Rousseau, Emile, tom. 5.
Ita Resp. 1° Hoc — :

Prob. min. 1° Homo non potest révélation! I argumcntnm nimis probaret sequcrclur enim ;

lirnmm pr.iebere assensum, nisi do iilius divi- nciiiinem Deum unicum colère justum ab
I ,

nilale intimé persuasns sit persuasio autein Îinju-îto secernere, neminem raentem humanam
;

necessariù argumenta supponit, et arguraen- immortalem credere posse nisi omnes philo- ,
SOS DE REVELATIONIS UTILITATE , ETC. 506

sophos inler se dissidentes legerit et argumenta si daretur cerlitudo certitudine major. Ea cer-
in utramque parteni piignantia perpenderil tè, qnoe ex gonerali et constanti hominum
aul novos huniani generis prcecepl()res ipse testimonio cumprobantur non minus cerla

audierit. Sequeretiiropificcs elagrlcolas lotain sunt, quàm demoiislralio quaevis geometrica,

vitani legcndo, luediiando, discurrendo, tran- magis enim valent ad convincendos animes,
sigere debere. Quod sanè ridiculum est. Jam ad excludeudam emnem errandi formidinera.

verô si absurdse coiiseculiones principii falsi- Principia , quibus innituntur demonslrationes


tatcm cvidenter probent, quilibet iiitelligcre metapbysic;e ab ingeniosis tantiun homini-

potest ,
quid censenduin sit de ridiculà illà bus cognoscuntur, neque ab omniims etiam
Rousseau argunientalione. — Resp. 2'*: Re!i- philosopbis pro veris habentur. Al principia
gionis christianae verilasiisinnllitur argumen- mera^ia, quœ fundamentum sunt moralis cer-

tis, quae nuUi sincera; mentis hominis incorla litudinis, tum acutiorum, tum tardiornm con-

esse possunt , cùm sint notoria, habcanlqiic sensum linbent. Alque ubi semel hiec certitude
evidentiam facli ; lalia sunt splendida quaedam adest, tailla est lamque perfecla mentis adhce-
miracula Cbristi , iuprimis ejus resurreclio ,
sio,utnovisacccdentibusargumentisaugerinon
insignes utriusque TeslJ'.menii proplieÙLv; , possit. Sic borne quadragiiitaannornmcircaselis
orbcm propagatio, oie.
cbristianx' religionis pcr orUim et tum crescenlis, tum
occasum , lunae

Qui autcm plané rudes sunt, iis seniper manet d crescenlis mulationos miram rerum terre- ,

molivum quo eliam doctissimi carere non


,
strium,animaliiim, arhorum, lluminum varieta-
possunt, nemj)e societatis christianaî seu Eccle- tem tam certusesl,ul etiamsivilam ad 100 annos
siœ aucloritas, quà prudentissimè ad cretlen- protralierct loties repetilà experifiitiâ, majo-
,

dum inclinaiilur. rcm cerliludinem non acquireret. Quis non de

Instant 2° : LU indiirerentia circa religionem pugnâ Watersiaviensi ita nunc cerlus est ,
ul

posset in vitium verii , debuisseï Deus ver;e quae uUraaccedere possunt tesiimonia, firniio-
religioni tam certos et conspicuos cliaracteros rem reddere non valeant assensum? Resp.
impriuiere, ut quilibet etiyni rudis lioiiio eani 2°: Etiamsi major esset cerlitudo metapbysica
facillimèà falsis discernere posset; atqui tamen quàm nioralis, non sequerelur illnd quod in
res aliter se habet. Ergo, etc. — Neg. min. minore proposilione asseritur; probandum
Manifestum est Religionem cbristianam tam enim esset, philosopbicas verilatum probatio-

splendidis fulgere ciiaracteribus, ut eam ab nes rectam viani esse, quà ad cerliludinem
aliis secernere difficile non sit; quamvisfalea molapliysicam perducimur. Verùm quis haec

mur, tantani non esse vini luminis, ut eliam audeat asserere? An non peliùs revelatae veri-

noienies cogat adassenstim, nullumque libero taios bàc melhodo in pbilosophicas epiniones
voluntatisobsequio locuni relinquat. Quod dis- transirent, quibus nibil est in mundoincerlius,

ponente benignissimà Providentiâ ila faclum nibil mntabiliiis? Nam qu;« à pliilosophis ut

est, ut ad verilatem pervenire possint, qui cerla liodiè praedicantur, ut evidcntia verita-

cam recto corde inquirimt, et tamen fidcs non lum principia, nove succedente systemale ut
sit sine merito. Adest lux clarissima, quà frni vana exploduntur et absona. l'raeler nvalhe-

possunt omnes venientes in bunc mundum maticas conclusiones et princijiia quacdam


me-
;

sed manel eliam lenebris locus, ut possini in lapbysica , nihil est de que non disputent. Quin
umbrà morlis permanere, qui tenebras magis etiam geomelriaî principia, ut diximns, à
ma-
quàm lucem. Vid. Pensées de Pascal,
diligunt, liiematieisnonnnliis in conliovcrsiam voc:Ua
chap. 18, snnt, cùm in iis qn;e sensus percipiunl, cùm
Objiciunt centra sccundam propos. Omnis in l'aclis historicis quàm plurimis lam concers,

revelaiionis probatio necessariô reducitur ad tam tirma sit totius humani generis persuasio.
testimonium boniinum; atqui e\ homiiiiim Resp. 7»" : Neg. conseq. Eliamsi adm tteretur

1" cfrliludini-m metapbysicam esse niorali cer-


testimonio nun(piàm tam cerluni ellicitur ar-
majorem; 2° ex philosopliicis ratio-
gumentum, quàm ex philosophicâ denaonstra- tiludine
cerliludinem,
tione, quœ vcritates ex primis principiis deJu- nibiis oriri posse melapbysicam

cit. Ergo mclior et lutior est ralionis via quàm adimc conlecta res non cssel; sed probandum
auclorilatis. — Resp 1° : Nogo min. Qnamvis esset ees, qui convincendi sunt,
biijus discus-
quae
divcrsa sinl certiludinis gênera, propter rerum, sionis esse capaces, et res ip'^as talcs esse,
quae probandae sunt, diversilaiem, non scqui- ejusmodi discussioncs admillanl. Coniranum
tur diverses eliam esse cerlitudinis gradus, ac ex probalione palet.
iOI DE VERÂ RELIGIONE. 508

Pauci sunt qui vcriiatcm ratiocinando assc- metaphysicè quidom de regulis suis certus
I
qui possuiil, neque id ignoraiil philosoplii, qui esset; de rectà aulem agrorum parlilione cam
ideù tantùm Dei aucloritalem eripcre volunt certitudineni non habcret. Jam, cùm religio

hoininibus , ut suain imponant. Quid aulem omnis et revelalio res sit ad honiinis vitam

volunt, cùm do rerum seu veritaïuni iudaga- quàm maxime pertinens; cùm non de ideis

lione loquunlui? An non sopliisticam suam agatur, rebusque possibilibus, sed de eo quod
pliilosopiiandi rationeni consulta cum niallic- à Doo ipso profectum dicilur, et homini ad
niaticà denionslralione conlundunl? Aut an aelernam salulcm dalum, slultum esset genus
seriô contondunt , veritatcs religionis niaihe- aliquod ccrlitudinis rcquirere, quod ad rem,

maticè dcnionstrandas esse? Sed quis nescil de quà agilur, perlinere non polest. JEquè
ejusmodi demonstrationesnonnisi ad res merè ridiculus esset qui facla vellet naetaphysicis

Iheoreticas et abstraclas perlinere? Iiaquideni, demonslrationibus probarc, et domi sedens,


ut cùni ad res pliysicas geonielria; vel aritlinie- abjeclis libris, médita udo et raliocinando histo-

lica; regulae applicaniur, ad eas transferri non riani coniponere, quàm qui iliooroma aliquod

possit niallicmatica evidenlia? Qui agros, v. g., geomelricum ex hisloriâ probaret, (Lieber-
juxta geometriai régulas nietandos susciperet, niann, Inslit. theol., t. 1, p. 105, sect. 1.)

DE NOTIS DIYIN.E APUD HOMINES LEGATIONIS

Inprimis apud omnes certum est et in con- utile aut necessarium. Quarto, vix credibilis
fesso, revelatam cum raiionc pu-
docirinain erit illa revelalio, quae ad homines deferelur
gnare non posse. Elcnim cùm inspiralio Dei per viros nullaienùs pietale et virtute conspi-
det intellectum, silque ratio communicalio quae- cuos : decere videiur divinam sapientiam, aut
dam cum horainibus sapienliae divinœ ; si ra- uti sanctis viris ad ofiicium reformai ionis ho-
tio et revelalio secum non consentirent, Deus minum, aut suî communicatione eosdem san-
secum ipse divisus esset lolleretur quoque
; ctos eflîcore , ne quaedam scandalosa existât
omnis veritatis principium, nec ipsius revela- morum et prsedicationis discordia. Altamen
lionis cerlitudo ulla esse possel, ad quani cre- lieri sine dubio polest in cerlis circumslanliis,
dendam ratione ducimur. Verùm cavendura ui Deus impios quoque cogal ad verilalis de-

est ne doclrina supra rationis captum, con- clarationem. Verùm hae notae sunt tantum-
traria raiioni puletur; sicque omnis veritatis modo condiliones, sine quibus nulla est vera
Dormam faciamus illam, quâ nos dignatus est revelalio; at slalim ubi hae sunt omnes, non
Deus, lucis ingeniiam sciniillam. Secundo, est propterea vera Dei logalio, cujiis nullum
.

nulla posterior revelalio priori opposita esse aliud signum directum et posiiivum esse po-
polest ,
quia verum cum vero pugnaie noquil. lest prailer divinœ voiun'.alis, exlraordinariam
Possunl quidem posilivae loges in lemporura, siguificationem, per njiraculum, aut proplie-
locorum et personarum circumslanliis posiiaî, liam (1).

mulari, et aliae aliis succedere , aut obscura


revelalio per aliam explicari ; at nulla in lali- (1) Eas notas vocal naturales, tum negaiivas,
bus dispensalionilius cerniliir conliadiclio. Inm D. Lieberniann; dfî »|uil)u> la-
jinsiiivas
Ui:n vciba Tlioologi Uoloniagensisinvocabimus,
Terlii), suspicio gravis est, non esse ducuiiiam
ncc non et de sigiiis snpoinaluralibiis, ncmpe
aliquam à Deo revelatam ,
quae non insigni de miracuiis et prophelns, qu* merilô allon-
quàclam praeslantià se commendct, quâ non lionom sibi conciliant lougè majorera. Porrô
de iliis insullicionlcr onniinô disserit Hoock,
pronioveaiur Dei gloria et vcra hominum féli-
fusé aulem et lucuienlerauclor pnelalus, cujus
citas; aul illum non esse vorum propliclam, disserlationem ad calcem voluminis reperiet
qui non alferi liominibus nunlium à Deo valdè leclor. P. S.
S09 DE MIRACCLIS ET PROPHETIIS. n\(^.

CAPUT PRIMLM. habent vim argumenti, esse prseter ordinem


totius naturae creatse deiuonstrare non possu-
DE NATUn\ ET AUCTORITATE MIRACULORUM.
mus. Idcircô defiuiunl miraculum,
« ope-
alii

§ 1 . Miraculi varice dcfmiliones. rationem seusibilom supra facullatem et vires


Miraculum à mirando dicitur, cui respondet cjus, à quo prœstari videtur, vel ad cujus ar-

vox grseca ôaijfAx; unde juxtanomensigiiificat bitrium fit. n Sic oralio, quae naturalis estho-
id omne quod vel niagnitudine , vel iiovitate, mini , miraculosa est in asino ; et ea, quae
vel rarilale, vel propier causse occultaeignoran- naluralia sunt spiritibus homine excellen-
liam, liabet admirationeni hominum. Seplem tioribus, sunt miraculosa, ubi admittuntur ad
celebrala olim humanae iiiduslriœ opéra vo- imperium hominis. Juxta hanc definitionem
cabantur miracula, ul in hoc Marlialis versu :
ea omnia opéra, quaî superant naturalem vir-
tutem causarum visibilium et corporalium
Barbara pyramidam sileat miracula Memphis.
sunt respectu hominum miracula. Hanc lo-
At magis propriè signilicat idem vocabulum quendi rationem probare videtur S. Augusti"
evenlus prodigiosos, qui eslra ordincm causa- nus contra Fauslum, lib. 26. t Contra natu-

rum naluralium producuntur, per inlerven- ram, inquit, non incongrue dicimus aliquid
lionem eniis invisibdis et intelligenlis, supra Deum facere, quod facit contra id, quod novi-
humanam sortem poteulis. Eamdem polesta- nius in naturà. Hanc enim appellanius natu-
lein habenlapud auclores veleriset novi Testa- ram, cognitum mbis cursum, solitumque naturœ,
menti voces lise, mirabiba, signa, virtnfes. contra quem Deus cùm aliquid facit, magnalia
Miraculum varié deiinilur à philosopliis et et niirabilia operalur. i Non distat ab hâc sen-
theologis. Est juxta Lockium miraculum tentiâ ipse S. Thomas qui defmit miraculum,
€ operatio sensibilis qute excedens capium ut ait large, « id quod exccdit humanani facul-
speclatoris et cursui naturae contraria crédita, latem, et considerationem, et sic dsemoues
ab 60 divina judicatur. » Eôdem redit baîc possunt facere miracula.» Sed audiamus emi-

S. Augustin! generalis descriptio : < Mira- nentissimum S. R. E. cardinalem de Laraber-


culum voco quidquid arduum aut insolitura tinis , nuper sanclissimum totius Ecclesiae
supra spem vel facultalem niirantis apparet. » Papam, erudilè et accuralè hanc qusestionem
Habent saipè hanc signilicationem voces discuiieniem in immoriali opère, jam non se-
proîdiclae, miracula, signa, virilités, tum apud mel à nobis laudato, de servorum Dei Beatifi-
prolanos tum apud sacros scriptores sed ad
, : caiione, et beatorum Canonisatione, 1. 4, p. 1,
nostrum usum in hâc tbeologicâ dissertatione n. 14 : « Quaeres, an ad constituendum mira-
non est satis accurata ista descriptio. Nam culum necesse sit, ut aliquid excédai vires et

juxta illam eifcctus verè supernaturales, quique facultalem naturae, tum invisibilis et incorpo-
omnem vim creatam superant, non essent mi- reae, tum visibilis et corpnre;i3? quod est idem
racula, si lalia non haberentur à specialori- acquaerere, an si aliquid excédât lantùm vires
bus : et ex altéra parle fraudes et praisligiae nalurai visibilis et corporeae, et sil arduum, et

essent vera miracula, ubi à speclatoribus di- insolitum,el admiraiidum, miraculum dici pos-
vina virlute admissae crederenlur; imô idem sit, eliamsi non excédât vires naturae invisibilis

effeclus essct simul miraculum et non esset, si et incorporeae, hoc est, angeli, juxla doctrinam
diversa de co judic a l'erreniur à diversis spe- S. Thomse, p. 1, qu.llO, art. 4, videtur negan-
clalotibus. In bâcergo delinilionenon exprimi- dum. Ibi enim docel, miraculum esse, quando
tur nalura miraculi, quaî ex cpinione specla- aliquid ht prœter ordinem totius nalurae
toris pcndere non polest. Miraculum deiinilur creata;, et sic tum visibilis et corporeifi,

à S. Thomû, « id quod lit praeicr ordinem to- tum invisibilis et incorporeae. idem au-
lius nalurui creatae, sub quo online continelur tem S. doclor in cil. qu. 110, art. 4, ad fC-
omnis virlus crcala. > Sine dubio ea (ipera, cunduvi, docel, non omnem virtulem nalurae
quiD fiunl prielcr ordinem toiius naturae, creatai esse nobis nolam, cl sic miraculum
suMl vera miracula , al li;t*c delinilio angustis- esse quoad nos, cùm aliquid lit praeler ordi-

simis limiiibus materiam omnem miraculorum nem naturae creatae nobis nolae per virluteiu
conclu'iil. Juxla eani Deus non potcst uli na- creatam nobis ignolam : quod ipsum docuerat
turali ellicacià angelorum ad palranda propriè 1. 3 contra génies, c. 105, ubi utenlibus ange-
dicta miracula : multaque prodigia relata in lis rébus nonnullis naturalibus, lanquàm in-
eteri et in novo Testamcnto : quae ccrtissimc slrumenlis, ait sic effccta, quamvis miracula
511 DE VERA RELIGIONE. 512

simpliciter dici non possint, reddi lanien no- leges constantes, qiias sibi libéré prsescripsit

bis duplicitcr mirabilia ; iino modo ex hoc, agenlem, et contra bas leges in miraculis
quôd per spirilualos subslantias taies cansae agereDcum, non mutabili, sed aeterno consilio.

modo nobis inconsiielo ad proprios elfectus Alii verô, (juainvis non inducant fatalem re-

apponuntur, et alio modo ex hoc, quôd cans;e rum concatenalionem, tamen existimanlDeum
nalurales appositic ad efîeclus aliqiios produ- nuiiquàm in rébus hujus mundi modo extraor-
cendosaliqiiid virlutis sortiantur ex hoc, quôd dinario intervenire; sed ita cuncta ab initie

sunl instrumeiila spiritiialiiim siibsianlianim, consiiiuisse, ut ex legibus posilis sponté orian-

et hoc magis accedil ad ralionoin iniraciili. tur ea, qu:E mira nobis videntur. Hanc senten-
Ex his autom inferri posse videtur eUecia tiam plures noslris temporibus philosophi dc-
insobia et admiranda, qiiae excedunl vires et fenderunt, inter quos eminet abbas de Houtle-
facullatcni natiir» creatse visibilis et corpo- ville ,
qui illani praesertim commendavit argu-
rea;, nobis noiae, iniracula esse, sed minora mi- menlis à priori, duclis ex Dei sapienlià, (ju»
raculis, quae excédant vires et facnllatem juxla alibi, adminislralione rerum uli débet
nalur.ie etiam invisibilis et incorporeae. j causis universalissimis et simplicissimis. liane
Eminentissinius auctor hanc snam deter- quoque senlentiam exposuimus et confutavi-
minalioncm confirmai mnllis allalis schola- nius alibi quôd rem, uti videtur, plané im-
slicornm toslimoniis, inler qn^e est hoc Sua- possibilem credendam nobis proponat, nempe
rezii ex 1. 4 de Angelis, c. 39, n. 10. « Ut sint perfectam cursus rerum mechanici attempera-
vera miracnla necessarium et siifliciensest, ut lionem voluntatibus liberis et merilis crealura-

siiperent omnem nalnralem virtiitemcausarum runi spirilaiium , non verô quôd multùm mi-
nalnralium visibiliiun et corporaîiiuii. nuat aucloritatein miraculorum. Nam si mundi
§ 2. Variœ de miraculorum natiirù senientiœ. machina fueril ab initio sic conslituta, ut illo

\. Priraa est eorum, qui nulla plané admit- anno, exempli gratiâ quo Moyses liberavit po-
,

tunt miracula propriè dicta, sed omnia evenire puliim Israël ab /Egyptiorum servitute, omnia
credunt, juxla ratas et constantes nalurae relata in Exodo prodigia evenirent, tam ccrlu.m
legos quorum duplex classis est.
: est Moysein fuisse legatum, consiliumque D|ei

Alii nempe cum Spinosâ ferream inducentes fuisse ui illis prodigiis ulerelur ille dux adcon-
necessllatem negant qnidquam reverà fieri,
, firmandam suam legaiionem, quàm certum est

aut fieri posse conlra naluric corporeae leges, Dpuiu cum providentià mundum condidisse.
quas nullatenùs arbitrarias , sed in corporum In hâc hypolliesi eamdem vim in hominum
naluris posiias arbilrantur. Spinosa hanc opi- menles servant miracula, propier singularita-
nionem his confirmât rationibus : « Quôd li;e teni et disjunctionem à consueto cursu rerum,
leges sint décréta divina ex nocessilale, et per- ant propier causas recondilas, et non invesli-

fectione d ivinae nalurce profluentia : adeôque gabiles. Ut buic vi resistere quis prudenter
si quid conlingercf, quod repugnaret Doi nalu- posseï, deberet esse sallem aliquis suspicandi
rae, aut si operaretur contra bas leges, conlra locus, lum nullum fuisse Dei in sic temperan-
suam naturam agerel. Addit polentiam naturif. dis causis naturalibus consilium, tumhominem
esse ipsam Dei polentiam ;
polentiam auieni naturali sagacitate illas causas recondilas, et
Dei esse ipsam Dei essentiam, cui nihil con- ex illis orilura pluenomcna detegere potuisse,
trarium existere potest : proindeque quidquid cui suspicioni nullus locus est in circumslan-
fit, id fieri secnndùm leges, quae ailcrnam ne- tiis non modo plagarum ^Egyptiacarum , sed
cessilatcm et veritalem involvunt. L'nde con- nec ullius miraculi , sive veteris, sive novi
nomen miracili nonnisi respective ad
cludil , Tesiamenli.
hominnm opiniones intelligi posse, nihilque 2. Secunda sententia ea est, quara Jacobus
aliud signiMcare, nisi opus quod ab iis, à qui- Serces ingoniosé défendit speciali de ncjracu-
bus referlur, explicari non p'ilesl, seu ciijus lis tracialu. Ilic omnem polestaiem immutandi,
causam naluralem exemplo alierius rei soliine suspendendi, aul ullo modo interverlendi leges
explicare non potest is qui niiraculum scriliit naturai Deo réservai adeôque rotundè negat
;

vel narrât. » Hosjani supra conl'ulavimus, ubi spiritus homine superiores uUà praeditos esse
oslendimus omnesnaiura; corporeae leges esse ad miracula edenda polestate, et omnia, quae
arbitrarias, cas posse muiari vel suspendi pro feruniur, daemonum mirabilia veteratorura
Dei bencplacifo, cursumque naturse nihil aliud fraudi et arlibus accepta referl. Hujus senten-
reverà esse, quàm vohintatem Dei , secundùm liae commendatio est quôd simplex sit et aperla,
515 DE MIKACULIS ET PROPHETHS. 514

sine ullis ambagibus, quôdsoli Deo asseral om- à daemonibus patrata leguntur, non fuisse veras
nium reruni immedialam adminislralionem : et reaies in rébus exlernis mutationes, seu al-

quôd in eâ suninius sit niiiaciilonim splendor teraiiones, sed tantùm meras pra:siigias : prœ-
eiauclorilas, summa populorum securilas , in terea prxsiigias illas ,
quibus afliciunlur vel
discriniinandis veris el falsis niiraculis nulia unins, vel piurium bominum omnes sensus ,

difficullas. lilam ergo libenlissimè amplectere- ex omni parle habere ralionem mutationum
mur, si illani conciliarepossemus cum omnium rcalium ; nec minorem requiri ad eas produ-
seculorum fide. cendas potestaiem, nec minorem illis inesse

3. Samuel Ciarkius, iilustris apud Anglos persuadendi vim ;


quia eôdem redit, quantum
philosophus, conlrariam amplexus est senien- ad persuasionem speciatoris attinet, an prodi-
liam, in opère de lleligionis naturalis et revelatic gium rêvera fiai, an fieri videalur; v. g., fueril,
argumenlis. Hic observât primo, nullas res, re- /Egyplus ranisreplela, an omnibus inoolis ple-
spcclu Dei, magis vel minus esse dilliciies ;
naranisvisa i'uerit, niliil interesl; imôforlassè

opéra naluralia et supernaturalia eamdem re- non requiritur niinor potentiaad perlurbandos
quirere virlulem ; adeôque miracula non esse omnes sensus univers* nalionis Jigypliaca;

disiinguenda per majorem, vci minorem dilli- quàm ad multiplicandas ranas. Conciudil ergo
cultatem. Hoc pulo ab eo notatum, (juàd à sexlô quasdam régulas slatuendas esse , quibus
plerisque scliolaslicis miraculum dicatur opus opéra divina secernanlur ab operibus dsmonum,
arduuin. Observât secundo, nos delerniinare noiasque bujus discriminis repetil ex doctrinâ
non posse, quâ virtule nalurali praidili sint ad quam conOrmandam liunl miracula..... Do-
boni et mali angeli ; nec qui limites eorum po- ctrinâ; manirestôj'aisaiaut impiae nulia miracu-
testali positi sint à Deo : pauca esse miracula la conciliare possunt auctoritaiem; è contrario

in Scripluris recitaia, ad quorum productio- lalis doctrinâ quoscumque mirabiies effeclus


nem necessaria videatur originaria illa, prin- arguil fraudis diabolica; Si doctrinâ apia

ceps et absoluta Dei omnipoienlia ,


quôd etsi sit ad promovendam Dcigloriam, bominunique
dsemones non essent ingenio et industrià bo- sanciitatem et felicitatem, nec tamen démons-
minibus praesiantiores, tamen propter invisil)i trari possit; vel si sit inditferens, id est, cujis
lem eorum agendi niodum patrare eos posse ulilitas non salis cernalur, in eo casu, si ad tr.-

magna signa et prodigia. Adeôque ncgat mira- lem doctrinam conlirmandam edanlur miracu-
culum definiri debere, « opus quod solà Dei la , el nulia sit miraculorumconientio, babebil
polentiâ effici possit.i Observai tertio, non illa docirina teslimonium divinum, quia lieri

modo angelorum potestaiem esse aliquam na- non potest ut Deus malis angelis permillat bo-
turalem, cujus limites figere nequeamus ; sed mines sic deludere, ut error ipsis sil inelucU:-

probabile esse Deum uti eorum minislerio in bilis : boc eôdem rediiet, ac si Deus ipse ad
gubernandâ bàcce rerum universitate. Cur- bomines dccipioudos facerel miracula Si

sum rerum materialium nibilaliiid esse,quàm autem lalis docirina sit, ut ratio dijudicare

ipsam,seu Dei, seu agentium si)irilalium inle- nequeat vera sit, an lalsa, et sil miraculorom
riorum, perpeluamelficaciau), juxta leges cer- quadam contentio , atlendondum erit ad
tas sese exerenlem ;
proindequc non esse Deo splendorem et numerum miraculorum. In

neque angelis difficiliorem legum nalurœ sus- bàc qiioque senlenlià salva est miraculorum
pensionem, quàm conservationem : malè ergo auclorilas, et ad eani confirmandam argumen-
definiri miraculum, i id quod est contra po- ta non spernenda aircruiilur ex Scripluris, ex
tenliam omnis naturœ creatai,» si intelligas sanctis Palribus, et ex lactis liistoricis, qiue

jpsas causas, non consuetum operandimodum. mernoriae prodila sunt à soriploribus, sou pro-
Observai quarto, quosdam cirectus nobisexbi- fanis, seu sacris. Unde non mirum est quôd
bere conslaniem el uniformem voluntatis di- ap|)robata fueril à viris valdè iiigeniosis, tuni

vinae eflicaciam, in quibus eluccnt numinis apud protcslanles, tnm apud Calliolicos.

sapienlia, polenlia, boniias et caetera atlribula : 4. Quarla tandem scnlenlia est inier illas

alios arguere occasionales intervenliones, seu duas quasi média, qua; rclin(iuil malis angelis
Dei ipsius, seu aliorum enlium spirilualium ,
naluralem pdteslalcm mirabilia opéra faciciidi,

quivi activa prxdili hunt : esse dilïicile ex ipsà sed (liviiio iiiipcrio sic subordiiiatiini, ut illaui

re dislinguere intor en'eclus divina; aclionis, et nuuquàm cxcranl ad((tiisilia divina cvcrii'iida,

opéra poteslalis angelicx : nullam esse ratio- aut rcligionem in aiiiiiiis liomitiuin labefaclan-

nçm cur credamus omnia opéra mirabilia, quce daiu ; verùiu illà uli quaudoquc Dcum, vel ad
815 DE VERA RELÏGIONE. m
explnralionem pielalis suorum, vel jiislissinio PROPOSITIO.
judicio in cos qui ad vocom vorilalis diû ob- Deus soins, ob sapientîssimos fines, caHsarnm na-
siird lier «lit; tuneqae ilivinainboiiiialein cavere tnralium ordinem per scipsum, nul ministeriiim

ne prodigia édita à vorilalis inimicis , iioceant angeloruw, intervertit : dœmonum quœcumque


bonis, qui malis permixti vivunl, electosque naturalis vis sit , milia est licentia; ac ubi se

suos conûrmare, ne siul dccepiioni obnoxii (1). nostris rébus immiscent, divinornm judiciorum

sunt minislri , non suo arbilrio wiqumn relin-


Hauc sentenliani, quam nos niodô delen-
(1) qnunlur , neque unquam per eorum minislerium
demus suamfecil eniinoiiiissinius curdinalisde
Lainberlinis, operis supra laudali I. 4, |>. 1 c. ,
in confirmationem falsi miracula palrantur.
3 1 Oinnis virlus et polestas, inquil, operandi
:
Puon.uio. — Considerenius priniô, quœ argu-
ad extra aciione traiiseunle et corporali, (luu;
,3iij;eiis est iialuralis, iiiaiibil iiilcgra in diuiiio- menta à priori suppediiel ratio sejuncla ab ex-
nibus posl peccaluiii : ciiiii per peccaluni non perienliâ el auclorilate ,
quid Deo dignuni vi-
fuerint in angelis naturalia diiniiiula , nedùm dealur deinde quani conlirmationem ab cxpo-
;

amissa, ul est axionia llieologoruin cuin D.


rienlià elaucloritaie accipianl ralionis décréta.
Tliomà l p. qu. 05, art. 4. Licet aiilein virlus
ipsa in se non fucrit diininiita , propior ordi- ÂRGUMENTUM PRIHUM.
nem nihilominùs gralia; et suppliciinn culpae,
snbjectio iilius luit
,

aliqno modo ininintala. Po- Ex raiione. — I. Demonslraium est supe-


tesl angélus superior naluraliler in nalurali
perl'ecuone cogère inieriorein, aul resistere Jie
Iriùs, Deuni cunclas res dilione suâ conlinere,
et moderari providenliâ procura tionemque
suà virtute exieriùs opératrice ulalur, quia si- ,

cut est nalurà superior, ita eliam agcndi vi et peculiarem babcre rerum bumanarum : ad
facultate. Ordo bic auteni non est niuiatus in banc adininisiraiionem universalem illuni ad-
daimonibusinier!se,sedrespectu sancloruui an-
slringere oninia sua altribula , nec posse sa-
geloruiii est iniinutalus, quia licet aiigehis bonus
êaepèsilinleriorin naturà, mininuisnibilominùs pienter , bénigne, juste, casui vel tenieritati
sanctus angélus potesl cogère suniniuni dteino- liabenas regni relinquere. Ergo mullô minus
neiu, et ei ellicaciter pra;cipeie, cîiin lune non
babenas regni commitlere potesl in uUa parte
operelur solâ virtute nalurali, sed ut niinisler
DeijSinecujusnuluelvoluntale nihil intentai. inipuro spiriiui : si solio descendere non po-
Conimunis est baec ibeologorum senleiilia, quà tesl, ne([uc in eo daemonem collocabii. Aiqui
piifiinissâad inslitutum nostruin veniinus. Uuic- daimoni t'acultatem concedere suspendendi
ritS. Thoniaslp.qu. 114, art. 4,ulrùni dceino-
leges naiurœ , aut nalurales vires solunimodô
nes possinl honiines seducere per aliqua niira-
cula, et respondel veraab iis propriàvirlule cdi dirigendi, esseï illi permillere arbilrium rerum
iiiiracula non posse, cùni niiraculuni propric sit muiidanaruin , sallem in aliquibus. INain inipe-
illud quod sil prieler ordinein loiius nalunc
riuni in boc uno posilum est. Teneamus ergo
crealae sub quo online oninis natiira creala
,

eoniinelur posse lamen à nialis angelis ali-


;
banc conclusionem eliam paganœ tbeologiae :

qua lieri quai bumanani lacullalcni et consi-


, f Deo iiibil praislanlius; ab ipso ergo necesse
dcratioiiein excedunl , el sic qua; large et ini-
propriè niiracula dici possunt. Mcni doctor
i est mundum régi ; » non in unâ parle , sed

in quaesl. dispul. qu. de niiraculis art. 5,


lato aliquo corpore, et alio in ejus locum sub-
doccl Sicul angeli boni per graliani aliquid
:
siiiuio, subiiô generatum videalur; vel
uti
possunt ultra naluralein virtuleni, ita angelos
applicando activa pa&sivis , ul vel generelur
lualos nuiiùs posse ex diviiia providcnlià eos
aliquid uovuiii elinsoliluni, vel aliquid solilum
reprinu'nte, quàin posscnt secundîini virtuleni
(lUKlcHi et vulgaro, sed novo et inusilalo alque
naluraleni, el eos quifcdain non pusse, etiaaisi
honiiniluis incognito generationis modo.
ageie periuillaiilur, (juia iialuric niodus eis
Quod si quis ex bucusque adductis inferre
praestilus boc non perniiltit ; el concludil id-
vcllel, à da;moiie suà nalurali virlule miracu-
circô ipsos vera miracula lacère non posse ,
la lieri posse excedenlia vires el lacullalem
quod nuUa dolur eis à Deo polestas quoad illa,
natuni; visibilis el corporeic, aperlé fallerelur :

quie suiil supra lacullaleni nalurye, quia ciim


quoildam divinum tesli- cùm aliud proleclô sil, Deuin operâ d?emonis
operalio niiracitlosa sit
et verilatis,
abquando usum esse, eluli posse in palralione
monium indicativum diviiiœ virtnt'is
voluntas ad via-
est tuta
miraculorum , aliud dœmonem lacère mira-
si damonibus, quorutn
cula cùm juxla noslrum loquendi modum el
:

lum, aliqita pùtestas durctiir facieitdi miracula,


conimiinem iiilelligenliam ille dicalur lacère
Veus jahitalis eorum IChtis exislerct, id quod divi-
iiiiraculum, (jui opus aliquod exlraordinarium
nam bouitatcm non decet.()i\?cc\um\uo eigo d;e-
admiranda in rébus corporels pio couiirmulione verilatis, quam pra;-
cllicil
uioiies insolila el
dical; aulille, ad cujus inlercessionem aliquid
operaiilur, iriplici modo operanlur juxla do-
miraiidum à Deo lit ul de ejus sanclilale apud
clriiiain S. iboiure 1 p. qu. 1 14 , arl 4, yel
,

liommes conslel... Quamvis in punilione im-


perillusioueni sonsuum, taiii interioriiin, quàin
pioruiii gloria divina reluceal, el ipsisinl ejus
cxieriorum, quibus objiciunl vel imniiliunt
mini&lri, sunl lamen miiiistri reluclanli.'S, et
S|)ec:es et plianlasma caruiu reriini,.qua; iius-
in malo oijslinali, qui glorije Dei iuviti ser-
quam sunl, vel non suiil piaeseiilos : vel per
5uinmaiii aique iinpercepiam celeritatcni , sub- viuni, sed eam nec exoptanl, nec qucerunt.
S17 DE MiRACULIS ET PROPHETIIS. M8
iibique ; non in unà re , sed in universis ; sa- argumenta sunt , ut supra suo loco expo-
pienlia ipsi commitlit iuiperiuni ,
quia fines suimus, primùm ille ordo naturalis juxta quera
optiuiQS novit , et média ad fines oblinendos viiia quœque propriam habent adjunctam pœ-
magis idonea. Fert nuindus itnpressuin clia- nam, virtuîem aliqua semper prœniia remu-
raclerem divinarum perfectionuui, in eo pro- neranlur , deinde juslorum Dei judiciorum
plerea sibi Deus complacet ; negligere ergo extraordinaria exempja. Fac da;raonem bona
non potest, aut impuro spiritui tradere defor- et mala dividere pro arbitrio, omnis hic ordo
niandum. inlervertetur et in rerum gubernatione in-
Deinde providentia baec sancta est , aliéna justitiae plura extraordinaria signa quàm justi-
aboninimalitià, invidià, crudelilate, injustilià, liae deprebendemus.
falsitate et quocunique morali defectu. Sancli- Deus bonus est, et hujus bonitatis argumen-
las est amor rectiludinis et boni moralis , et tum est à posteriori, quôd Iota mundi consii-
avcrsatio omnis impuritaiis et peccati. Haec tutio et adminislratio benigno consilio com-
sanciitas exprimi débet in universo opère di- parata sil , nullumque existât machinalionis
vino. Jam verè veniat in partem aliquam ad- invidiai aut saevitiae vestigium. Sed fac daemo-
minislralionis rerum bumanarinn impurus et nera contra Dei consilia per inlerruplionera
niendax spiritus , malilià et invidià tuniens ,
legum naiur?e machinari , eripietur nobis sine
habebitne in illâ parte adminislratio rerum dubio lioc tam
plénum divinae illustre et solalii

nolam sanctitatis ? an ex iis quae in illà parle argumenlum.


charitalis

aget daemon arbitrio suo permissus licebit , Al inquies, Deus quamvis providus sit ,

coiligere virlutes Dei morales? causarum naturalium seu malerialium seu , ,

Deus verilas est ; vuU omnes liomtues ad spirilualium , eflicaciam non suspendit , ad
agnitionem veritatis venire ; illuminât omnem mala averlenda : quamvis sapiens sit et fines

hominem veuientem in Imnc mundum ; ad eum oplimos prosequalur per optima média , crea-
finem ab inilio habuil inter liomines Prophe- turas tamen patitur sequi adinventiones suas :

las , aut interprètes suœ voluntaiis, quibus quamvis sit improborum


sanctus et verus ,

virtutem suam dédit ad veritatis confirmatio- bominum dolos et fraudes non impedit quam- :

nem et abolitioneni erroris ; fac Deum com- vis sit ipse bonus ac justus, mulla tamen sub

modàsse etiam dœmoni poteslateni suam ad ejus imperio fiunl mala et iniqua. Quidni ergo
confirnialionem errorum , ad simpiiccs deci- et daîmonem , sallem aliquando, non sinet uti
piendos, quid tam levé et sibi conirarium, polenlià quà naturaliter instruclus creditur,
,

quàm sigillum suum ad contraries fines con- ad explendum infensum Deo et hominibus
cedere? Est certè miraculum Dei sigillum , ob animum ? — Kespondeo , Deum quidem ob
liane evidentissimam causam qucd Deus oni-
,
sapienlissimas causas, supra exposilas uhi de
nipotens nulle lestiraonio quidquaui apud ho- Dei providentia ,
permiiiere ma'a multa phy-
mines confirmare possil ,
quod elïicacius sil sica et moralia rerum macliina-
,
quic in ipsà
alteslalione miraculorum , et propterea vim tione non fucrunt deslinata lanquàm finis
miraculi ex comparalione sigilli benè exposuit ipsius proprius , sed (|uaî cvcniunl juxta géné-
Dellanninus de Sacramentis in génère 1. 1, rales loges, quae sunt valdè utiles: in ipsis
c. 14 : c Eadem est vis sigilli et miraculi. etiam malis omnibus conspicuam esse Dei be-
< Scmper ctcnim sigillum regium nolius est nignitatein , C3eteras(iue pcrfecliones morales.

< et firmius quàm litlerae régis. Sigillum Al liccnlia daemonum in liomines, ad confir-
c enim omnes nôrunt discernere, lilleras non nialionem erroris et virtulis exiinctionem, non
« omnes discernunl, et sigillum sine litteris est Icx generalis, cujus aliqua sit utilitas; ne-

« auctorilatcm babet , littcra; sine sigillo non que in lali imperio , concesso impuris spiriti-

€ liabenl. Sic etiam miraculum nolius est et bus , ullo modo cernere liceret notas divinae

« elïicacius quàm pra;dicalio; omnes enim qui bonilalis, cœierarumque virlulum.


c vident caecum illuminari, aut morluum ex- Permittil Deus ut bomines hominibus dolos
( cilari, intelligunl iliud esse opus superna- struanl , et se muliiô (l('ci|)iant : al ad hune
t lurale et divinum, cl proindc movenlur ad eumdem finem , nunquàm |ialielur daîmonem
f crcdendum id,quod lali lestlmonioconfirma- naUiram perUirbare , aut fjona cl mala homi-
I lur : non aulom onmes qui audiunt prxdican- nibus divi.lcrc , ob bas pravsorlim raliones :

.< icm, conlinu()lniclli;;uiilil'a('sscverba Dei. t Primo bumanas frauJes cxaininare et delegerc

Dei providenlia justa est, et hujusce justilise non est res adrnodùm dillicilis, atque excusari
5« DE VERA RELIGIONE. 520

non potest is qui arte aliquâ humanà in gra- uia'jrno periculo sunt ex fraudibus veteralorum,

veni erroreiu induci so paliuir. Sed iiivisibi- nisi qui sensibus et ralione uti nolunt : al

liuni spiriiuum ,
qiiibuscum uob's milla est spiriiuum invisibilium impression! nequit vul-
vilae socieias , niaciiinaiionos invcsl g m! non gus resistere. Fac d;i;monem simplices bomines
licel. V. g., sacerdoluin .Esculapii arlos per- benelîciis di-mereri posse , et eo--dem terrere

viderunl olim omnes cordaii viri ; illi soli pœnis, cùm in his duobus imperium omne con-
decepli fueriint, qui inconsultô supersiilioni sisial, necesse est ut ei tanquàm Dmnino spe
mancipali, ralione uli iioluerunl : al si diLMiion et melu adjunganlur : v. g., si in teniplo

reverà à niorbis insanahilihus supplices suos /Ilsculapii a'gri confecli intolerabilibus dolo-

superuauirali viriule iibcràsseï, doluu) ncqiie ribiis saniiatem recuperabant , fierine poluit

simplices , nequc ingeniosi suspicari poluis- ut illi miseri ejus opem supplices non elHagi-

seiil; iicquo ab ullo idiolà saileni et simplico tarent, et post experlam gratiis non proseque-
conloinni potuissi t lani salutaris poleslas. Se- icMlur salvaloiem? Si Gallorum exercilus , et

cundo, homiiies asluli qiuecunique faciunl, ca Brt'unus dux Apolliiiis ullionem cum tanto

agunt bine auclorilale ullà; illis pares nôrunl suo damno senserunt, qui lieri potuit ut Gal-

caeleri iioniiiies, judiciuinque de ils sibi per- lorum reliquiae , caeterique tantse cladis spe-

niissuni : al d*niones ageronl in bomines |)er claiores non limèrent Apollinis iram, eum-
niiracula cum imperio et auclorilale, siqui- demque Delpliici impensiùs non colerent ?

dem leguni naluraliuni inlerruptio , vel cau- Maximum ergo ex omni parte diserimen est

sarum secundariarum diredio est provideniice fraudes inter bumanas et diabolicas , nec quia
niunus et ejus Del, qui causas illas conslilnit, illas, sic bas perndtlere Deus potest.

iilisque leges dedil. Quid euini tani divinum 11. Ilke omnes modo allalie raliones nullâ

est, quàni natura; cursuni suspendere aut quô contraria suspenduniur ; unde nasciiur aliud
velis tlectere? quàm bonam et m dam valelu- argumentum, quod quamvis negalivum, aptum
dinem niiseris boniinibus dividere? quàni ae- est ad conficiendum. Nam lune nullus est

ris prcesidere tenipesiaiibus? quàm principum dubitandi locus , ubi nulla est argumeniorum
cordibus cogitaliones et consilia indere vel conteniio. Aiqui pro poteslaie dœmonum nul-
auferre, eorum appetitus accendere vel exlin- lum plané est argumenium ex ralione peli-

guere, sicque imiierioi um fala susliuere vel in- lum. Nullum aliud afferunt adversarii, prseler
clinare? Ilaïc concède dienioni ,
quid Doo pro- boc ratiocinium Diemonum naluram atque
: «

prium servàsli? Deinde nulla veritalis conlir- « vires non habemus expioratas adeôque ea, ,

nialio , ut modo diximus, major esse polesi t quae nobis sunl admirabilia, illis esse possunt
allestatione miraculorum : ergo necessariù ut < facilia ; vixque Ibrlassè ulla operaiio est prce-
divina babetur. Nulla alia omnipolenli siq),'C- « ter croationem ex nibilo, quse ipsis compe-
lit ; nemo ergo cogilare potest illam diemoui 'i lere non potest. > Al si nobis rem ex ra-

permissam ; et propterea nullus eiiam est ,


qui lione dijudicanlibus valdè benè cognita sil Dei

huic menlem subniittere non tenealur. Idque crealoris virtus , et dœmonis polentia nulla-

sic silum est in connnuni omnium sensu , ut tenùs sil perspecta , omnis sine dubio , ut ita

tum onmes veri Dei prophelce, lum impostores loquar, praisumptio est ex parle Dei, et pro-

inhoc miraculorum lestimonio, lanqiiàm fir- visoriè supernaturalia oamia opéra ei adjudi-
missimofundamentoomnomauctoritalem suam canda sunl.
posueriiit ;
jtopulique onincs tau(iu:im auclori- III. Contrariae sententiaî defensores infinitis

tatis inlallibiiis legilimum adniiniculiim scmper se implicant ambagibus, ex quibus expedire se-
hoc idem miraculorum leslimonium admise- se non res facilis est. Quid enim ? ex physicis
rint. Magnum ergo ex hâc parte diserimen est miraculi circumstantiis plerùmque ejus natura

inter fraudes humanas, et seducliones da'uio- nequit dijudicari, sed ex moralibus lantùm,
num ndracuUs commendatas. Terliô, bomines pr^esertim ex doctrinà, ad cujus confirmatio-

parùm se mutuô suspiciunt ; imô, qui in alios nem palralur? Si doctrinà, aiunt, sit consen-

imperium arro^iare volunt , eos experiuntur tiens pietali, de divinà miraculi origine non
parùm ad obtemporaiulum promptos; al quan- eril dubilandum; si doctrinà repugnel veritali,
tum iidem coiilenniunl cjusdem iiaUira! coiisor- anl naluralitor not;v, aut ex pr;ecedenle reve-
les, lanlùm vcrentur invisibiles potosiales : ad lalione cogniUft , eril prodigiinn in ejus gra-

levissimam earum praesenliae suspiciônem tré- tiam palratum, da;moi»i tribuendum; si tan-
pidant, et spirilus illis execuiiiur. Uadc non in dem fuerii indiflerens, seu média, cujus nenipe
52i DE MIRACULIS ET PROPIIETIIS. 52â

veritalem , vel falsitateni, ralio ceriô nequit non possunt (juxta Ciarkium) niiracula facere

deierniinare, miraciila ad illam conlirmandam in conlirmationem veri, neque eliam in con-


édita Dei operâ censebunliir; et si sit niiracu- lirmalionem doctrina; indiflerentis et mediae.
lorum conienlio, adliœrenduni erit prophelae Estne h*c decisio ex rationis principiis petiia?
miraculoruin splendore et numéro vincenti. An non ideô inventa, ut pateat aliquis exitus

Deus omnipotens nuilum habel suae vo-


i° ex angusliis, quô se conjecerunt oppositae no-
luntalis apud homines gravius teslimonium at- bis senteniise defensores? propterea haec Clar-
lestalione miraciili ; tamen in hâc sentenlià, si kii delerminalio ab omnibus, qui ejus princi-
excipias nioriuonim suscilalionem, el ea opéra pia sequunlur, nonadmiititur ; aliicontrarium
qiiae suppomint vim creatrieem, niiracula sunt docent, nempe posse daemonem, ut meliùs ho-
lesiiinonia respecta nostrî sequivoca, el in pa- mines decipiat, se transformare in angelum
Irocinium erroris aeqnè ac verliaiis patrari lucis, et verilatis quandoque palronus vi-
possunt. Nam quantunicumque discrimen sit deri,

inter moduni operaiionis divinae el operationis 4" Daemon quamvis innumerabilia miracula
diabolicœ, cùni nos niortales illud discrimen palrarel in confirmationem erroris, eaque nia-
explorare non possimus, et cernamus solum- xima, nihil proficeret; illa omnia nullam, in-
modô effectum externum, qui in miraciilis quiunl adversarii, haberent vim argument!.
Dei et daenionis idem supponitur, manifestum Principium hoc sine dubio verum est, by^olbe-
est auctoritatem miraculorum ex aliâre, quàm sim solummodô possibilem negamus, et inter
ex ipsis miraculis, pendere in praedictâ senten- alias rationes propter hoc incommodum. Quia
lià, qiiod grave incommodum est. siesselpossibilis,ac siJudaeus vel Mahumetanus
Excipiuntvulgô adversarii,ut modo diximus, sibi persuaderet doclrinam de sanciissimâ Tri-
morluorum excitationes,quas extra potestalem niiate, vel peccato originali, esse conlrariam
dsemonis positas asserunt. At S. Hippolytus, rationi, ejus essel insanabilis error ; neque mi-
et alii SS. Patres, quorum auctoritatem se- raculis adduci posset ad captivandum intelle-
quuntur, liaec eliam prodigia saltem sLmulatè ctum in obsequium lidei, quibus tamen usi
à dœnione patrari posse pulàrunt. Atque rcverà sunt Chrislus et Apostoli ad frangendam om-
si dacnion liominibus creare possit morbos nem pervicaciam, deprimendamque omnem
omnis generis, eos orbare visu, vel audilu, vel alliludinem exiollentcm sese adversùs scien-
loquelà; eorum membra conlrahere, vel sol- liam Dei.
vere, etc., ac deinde eosdem sanare: curetiam o°Jubeturidiota nullam fidem'miraculis con-
omnem molura in corpore sistere non possunt cedere , donec expenderil doclrinam, ad quam
per aliquot horas, ut morluus aliquis videaiur, conlirmandam palranlur : id est, negligere
et detur Apolionio alicui occasio excitandi Moysem /Egyptii jure polerant, donec de peti-
puellam eiaiam, et conciliandi tanto prodigio lionis Mosaicse justitià consilium habuissenl;
sibi famam virtutis divinae, aul auctoritatem Christum Dominum contemnere licebal Judaeis,
cœleslis legationis? donec, benè expensà ejus doclrin.^, illam cuni
2 Sic sunt bomines comparati à nalurâ, ul lege consenlientem iiivenissent. Sed hujus dis*
levissimà manife4atione supernaluralis virtu- cussionis plcrique homines sunt plané incapa-
lis maxime commoveanlur : deorum vox, si- ces, ii prœserlim ad quorum utilitalem mira-
mulata olim ab impiis et ambitiosis sacerdoti- cula comparaia sunt, ex hâc siquidem discus-
bus, hominum genus detrusit in Irislissimam sione orta est incredibilis doclorum discordia.
servitutem; rationis lumen extinxit; impulit Ncgabant ponlifices inaximi, sacerdoles, scri-
ad facienda natorum sacrificia, nequic(iuàm bae, universa synagoga, Jcsum ferre notas
rcpugnantibus omnibus scnsibus naturalibus. Messia;, aul ejus doclrinam revelationi Mosai-
Tamen in hàc sentenlià permiltit Deus, ul cae esse congruentem ; si nulla sit per se mira-
lanla hominum imbeciliilas ludibrio sit mali- culorum auctoritas, cui adjungore se debebat
liae diabolicae ; el ut ad bomines ad omnc ne- multitudo, Caiphac, an Domino noslro?
fas iraliendos naturam daiUKines perturbent, 6° iMoyses diccbat se cum potestate miracu-
el miseros muriales ad omnem repentinum so- lorum ad Israeliias missum esse, ul cognosce-
num trépidantes supornaturalibus circumdent rent qnbd Jehova essel Deus, et non esset alius
undique lerroribus. Grande incommodum. prœter enm. Chrislus dicebal se palrare mira-
5" Ua'moiies possunt lacère niiracula in con- cula, ut scirent homines qnbd pater in eo esset,
firuialionem idololatria;, omuiuraque errorum; et ipse in pâtre, et omnes honorificent filium, si-'

TU. II. 17
è25 DE VERA RELIGIONE. nu
eut honorificant patrem. At in senleniià ailvcr- de summâ religionis judicium esse ferendum.
sarioriini, iniracuia Moysis non piultabanl di-
Argumentlm II.
reciè uniuuem Dei, nccnuracula Gliristi pro-

babanl cjus divinilalcm ; sed ideô niiracula Ab experienliâ. — Quanlumcumque sit prœ-
prioris pio divinis habenda erant, ijuia allerc- diclorumargumentoruni pondus, conlilendum
bal docirinaai ralioni consenlicnlcin ; cl posle- tamen est illa non consiiiuerc opinionem nos-
rioris, qnia alTerebal doclrinani mediani , de tram extra omnem coniroversiam; imô mul-
cujusvcriiate et falsilate ratio dijudicare non tùm cavere debemus ne absolulum feramus
polerat. Non est cerlè adversariorum nostro- de divinà adminislralione judicium, ex noslrae
runi lornia loquendi consenliens in hàc parte sapieniiae modulo et rationibus aliciuibns à

Sci'iptui'is. priori; siquidem polest Deus muMas alicujus


1° Supponunt adversarii daemoneni cum Deo rei permiliendœ causas babere quae nos onmi-
miraculis contendere , et oodein tempore do- nô lateant, multa in ordine tum physico, tum
clrinas opposilas prodigiis confirinari posse : moralievcninnt, qure bumanam ralionem con-
atque in illo casu splendidioribus adbacrenduni fundunt. Hoc igilur soliinimodô praecedente
esse docent. Ecce novae ambages quis ignorât ! argumenlaiione consequi voluimus, scilicet,

nunquàra niagis discordes esse bominum scn- magnain esse ex ipsâ ralione pro nostrâ sen-
tenlias, quàni ubi agilur de cesliniandà reruni lentià praesuniptionem; at ex auctoritale et

prsestanlià? Apud adversariosnoslros exciiaiio experienliâ quaerenda est quaestionis certa so-

Hiorlui suramuni nùraculum est, et quidam in- luiio. Quod experienliam atlinet, ex eâ nuUa
ler eos docent ex Lazari excilaiione derivaiam cerliludo metaphysica oriri unquàm potest,

prsecipuè in caetera Cbrisli miracula iuccni, sed taniùm physica in ullâ re. Hic ergo nuUa

quâ eorum conspicua eral divina origo. At si alla expectanda est; id est, niiraculorum in

eodem lenipore extitisset aiiquis pseudo-pro- confirmalionem falsi non tam impossibilita-

pbela, qui ignem cœlo descendere jussisselad tem, quàm summam iniprobabilitatem conficere

conlirmandum synagogae judicium, nescio an licebii.

non in factiones scissi fuissent Judaii uirius- Jam verô in rébus physicis hoc commune
que miraculi testes, tolque falsus vales habuis- principium est ab omnibus adniissum, i id cer-

sel sectatores, quoi Dominus noster. Vel sup- lissimum esse, quod constat ex perpétua ex-
ponamus cum mullis adversariis nostris vera perienliâ sine ullâ à mundi origine oblatà ex-

fuisse miracula ApoUonii Tbyanaei, Vespasiani, cepiione. t Sic ceriô novinius gravitatem esse
iEsculapii, Apollinis apud Delpbos, aliaque generalcm corporum omnium alTeclionem , le-

quae passim legunlur apudeibnicosscriptores, gemquc banc obtinere in omnibus noslraî lel-

et esse judicium ferendum inter paganam su- luris partibus, quia ab origine mundi nullum
persliiionem et rebgionem Judaicam , vel corpus invenUim est, quod non gravitaret;
Christianam, ex miraculis in ulrâque societaie imô et per analogiam ceriô etiam concludunt
factis; nescio an paganus conlumaciler con- pbysici eamdem Icgem, in sole, lunâ, et omni-
tendere non possel, splendidiora et phira apud bus sideribus obiinere, et varias partes , ex
suos luisse divinae prœsenliae et favoris indicia quibus astra illa componuntur, in globos soli-

quàm apud populum Dei. Habuerunt yEscula- dos consiringere. Sic novimus legem esse ge-
pii opem perpetuam, et in ejus tempiis sana- nerajem, ui terra volvalur circa axem suum
liones morborum innumeras; severissimajudi- spaiio 24 horarum, ut planetai moveantur circa
cia in doorum Uostes exercila; auxilia divinilùs solem ; nequc ullan» esse in naturà vim, quae

piis adoratoribus prœslila. Habuerunt qu()(|ue bos motus possit suspendcre. Si ergo experien-

mortuorura plurimorum excilationcs qnid non? ;


liâ aequè constanti compertum sit, nunquàra
haec quidera posteriora miracula ab adversa- nisi in Dei creatoris nomine, et ad ejus gloriam

riis nostris plané ncganiur ; at profectô caetera promovendam, liomines morluos fuisse ad lu-
admissa mullùm conferrent ad iiorum fidem cem revocalos, aut praescientiam rerum fulu-
adsiruendam, praesertim apud bomines in pa- rarum aliquibus concessam,aut claudos, para-
ganâ superslitione natos et educatos. Al(|ue si lyticos , caecos , demùm quocumque modo
ipsis objicerelur religionis absurditas, respon- aegrolanles subito, et sine mediis natnralibus
deret Porphyrius, vel Plolinus, neminem cor- satiaios fuisse : tam cerlô conslabit nuUam esse
dalum lenere vanas populorum opinioncs, iio- ad liaec omiiia perfioicnda daemonum ordina-
que ÏQ ullà socieiale ex superstilionibus plejîis riam virtutera, quàm certum est nuUam esse
525 DE MIKACULIS ET PROPIIETllft 52()

in naliirâ vira parem suspendendis siderum 11! me salvator. » Ibidem cap. 48 : s Audite baec,
molionibus. Alqui reverà daemones niinqiiàin domus Jacob... Scivi quia diirus es tu , et ner-
niorluos siiscitàriint ; nunquàm propliclas fii- vus ferreus cervix tua ; et frons tua œrea.
liiroriun pra^scios inlor liomines lialmerunl; Prœdixi tibi ex tune, anieqiiàm venirent indi-
nunquàni caecos, surdos, claudos, paialyiicos, cavi tibi , ne forte diceres : Idola mea fecerunt
aut quemvis morbura iinquàni subito per elTi- hœc , et sculptilia mea , et conflaiilia manda-
caciam spiritualeni sinàrunl. Hoc conîicieuius verunl ista... Propler me , propter me faciam,
alibi, ubi de conlulaaoïie pagaïue supeisii et gloriam meam alleri non dabo. > Salvalores
lioiiis. Dicemus ergo coatrari;e bciiientise de- ergo et prolectores nunquàm extilerunt dii
l'ensoribus : « Osleiidile , quôd boue aut malè genlium Apollo et /Esculapius : hic in templis
unquàm feceriut dii genliuin aul dyemones, suis non praesiilit unquàm miseris salulem ,

riisi ex Dei iniperio, et ad Dci gloriain promo- nec ille ab exercitu Gallorum liberavit Dclphos;
vendiini, et sciemusquiaaliqua est da'inouuui uno verbo nullus ex genlilium diis polestatem
licentia: Ecce illi ex uiliilo, et optts curum ex eo ullam liberam in homines exercuit. In aiiis lo-

(jtiod non est. » cis diserte declaratur Jehova solum facere

Argumentum m. mirabilia , ut Ps. 1\, v. 18 : Benedictus Domi-


nus Deus Israël , qui facit minibiiia solus; eadem
Ex auclorilate. — Hiec oninia summara ha- habel Ps. 76, v. 15, unde Jehovai appellalio
bere videntur confirmaiioneui ex scriptorum propria in toto veieri Testamenio est faciens
sacrorum apertissiniis leslimoniis, quae oninia mirabilia. Vide Ps. 8o, 10; et 155, i; et Dan.
ad quatuor capiia revocabiaius : priniù descri- c. 6, V. 27. Libro quarto Regum cap. 5, cùm
benius ea loca, in quibus Deus sibi soii arro- rex Syriïc misisset ad Joram regem Israël lil-

gat rerum plané omnium arbitrium et praîser- teras in lisec verba ; « Cùm acceperis episto-
lim miracuiorum polestatem; secundo exbibe- lam hanc, scito quôd miserim ad te Naaman
bimus illos lextus, in quibus oninis denegatur servum nieuin , ni cures enm à leprà suà.
diis genlium potestas ad bonum vel niakmi Cùmque legisset rex Israël litteras, scldit vc-

faciendum ; tertio ostendenuis miracula iu slimenla sua, et ail : ISiniiquid Deus ego sum ,

Scripluris reprœsentari, ut cer tissima divinœ ut occidere possim el vivilicare, quia iste misit
voUuuaiis signa, quibuç non (idem addere ma- ad me, ut curem hominem à leprà suà ? anim-
ximum peccalum sit; quarto dcnique reprae- adverlite et videle ,
quôd occasiones quaerat
sentâbimus loca illa, in quibus proniplissimum adversùm me. ^ Dei ergo ex consenlienti voce
piorum hominum obsequium maxime comnien- omnium sacrorum scriptorum est facere mira^

dalur. bilia ; et inter liaic mirabilia Deo propria , est

I. Describenda esset Iota Scriptura velus et leprosi curatio, ac consequenter niorborum


nova , si exhibere vellemus omnia loca , in omnium sanationes.

quibus Deus sibi soli vindlcal rerum plané om- II. ilaec maxiniam confirmationem accipiunt
nium arbitrium ; unum ergo aul allerum lau- ex aliis locis , in quibus omnes dii genlium in-

dàsse salis erit ,


quse alia in memoriam revo- lirmitalisarguiintur, ipsisque denegaïur omnis

cabunt. Dcut. 52 in pulclierrimo cantico quod benèvel malé faciendi potestas. Vocanlur pas-
incipit : i Audite , cœli ,
quaî loqiior, » canit sim in veieri Testamenio D''S^Sn Elilim, id est,

Moyses v. 57 : < Et dicel (Deus) : Tbisunt dii resnihili; vel Szn Ebtl, quae vox significat

eorum in quibus babebant (iduciam? de quo- vanilalem; vel CTJw Scliirim , id est, birci

rum viciimis comedebaniadipes, et bibebant piiosi; vel tamicm CTU? Shedivi , cu'iws vocis

vinum libaminum surgant et opitulculur vo- ;


propria signilicatio ignoralur, verlitur à 70

bis, cl in noccssitatevos prolegant. Videle quôd interpretibus el in vulgatà per hanc, dœmouia.

ego sim solus, et non sit alius Dous prscltr Universé pronuntiat David : (hunes dii popu^
me : ego occidam , et ego vivere faciam ;
por- lorum Elilim. l'ropter haue inlirmilatem suam
cutiam te , et ego sanabo ; cl non est qui de confimduntur eum idolis simulacris suis , et

manu meâ possit eruere. » Isaise cap. 43, v. 10 : cuni iis deridentur à Davide et Prophetis : ul
< Vus lestes mei , dicit Dominus, et serviis Ps. 115 : « Simulacra genlium argenluni el
meus quem elegi , ut scialis et rredalis niiiii ,
aiirum , opéra manuinii bomitium. Os babcnt
el intelligitis quia ego ipsc sum. Anie me non cl non ioquentur, ocidos li;dK'ut el non vide-
est lormaïus Deus , et posl me non erit. Ego biuit... Similes illis liant qui faciunt ea , el

sum , ego suni Dominus , cl non est abs^pic omnes qui coiilidunl in cis. t Similitcr libro 3
527 DE VERÂ RELIGIONE. 528

Reg. c. 18, V. 27 : t Quîiniqne essot jani me- inter médium cœli et lerrse. » Juxta haec cla-
Il
ndies, illudebal (sacerdolibus Baal ) Elias, di- rissima lestimonia dii gentium non possunt in-
I
cens : Clamate voce majore : Deus enim esl dioarc somnia , ignorant futura, neque queunt
I
et forsiian loquilur, aul in diversorio est , aut uUo modo benè vel malè facere : non possunt
iiinero , aut certè dormit, ut excitetur. » Isaiae ergo homines morbis allligcre, quia hoc malum
c. il, V. 23, Deus causam suam agens contra est ; nec Infirmam valeludinem restituere
Dcos gcnliuni, ait : n Annuntiate quae ventura quia hoc bonum est , et salvatoris offîcium ,

suiit in fiilurum , et scienius ,


quia dii eslis quod in praedictis locis ut suam propriam glo-

vos : bcnè quoque aut malè, sipoieslis, facile; riam sibi vindicat Jeliova. Ilaec duntaxat de
et loquamur , et videanuis simul. Ecce vos ex idolis dici, suadcre volunt potentiae daemonura
nihiio ; et opus vestrum ex eo quod non est : defensores, non verô de daîmonibus, qui idolis
abominalio est qui elegit vos. » Ibidem c. 44 : praisidebant : atvanum est eiTugium. Nam ra-
« Quis similis meî?... plastae idoli omnes niliil tione infirmitatis hujus, nullo modo dividunt
sunt , et amanlissima eorum non proderunt prophetae eos , quos vocant D^T^U Sehirim et
eis. Ipsi sunt testes eorum ,
quia non vident anu? Shedim (quaî voces vertuntur dœmones),
nequeintelligunt, confundantur... Arlifex 11- ab Idolis hi omnes in numéro vanitatum et
:

gnarius succidit cedros, tulit ilicem et quer- rerum nihili reponuntur. Aliunde quomodô ,

cum , qua; sleterat inter ligna saltûs : sumpsit concludere posset Deus se solum esse salvato-
ex eis, et calefaclus est , et succendit, et coxit rem , sibi soli competere potestatem bonum
panes ; de reliquo autem operalus est Deum , vel malum faciendi, si dœmones idolorum prae-
et adoravit, fecit sculptile , et curvatur ante sides , et quos per idola colebant ethnici
illud , et adorât illud , et obsecrat dicens : possent quoque benè vel malè facere, quamvis
Libéra me, quia Deus meus es tu. > Jcremiae simulacra id non possent? Ut valeat argumen-
0. 10 : « Ilœc dicit Dominus : Juxla vias gen- tum , et ut conclusio non latiùs pateat quàm
tium nolile discere... quia leges populorum praemissae , in istis locis necesse est universos
vanae sunt; quia lignum de saltu praecidit opus gentilium deos significari : eos omnes provo-
manùs arlilicis in ascià ; argenlo et auro de- cat , ut dent aliquod indicium , si possint , suae

coravit illud ; clavis et malleis compegit , ut polentiae ; appellat fidem populi sui, quôd illos

non dissolvatur. In similitudinem palmai fabri- semper inlirmos expertus sit. Pone , y. g. , Ju-
cata sunt , et non loquenlur : portata tollen- dœos Babylonem deportatos vidisse in templo
tur ,
quia incedcrc non valent. Nolite ergo Beli, hujus idoli cultoribus divitias largâ manu
timere ea ,
quia nec malù possunt facere , nec suppeditatas , contemptores verô malis omni-
benè. > Apud Danielcm c. 2, déclarant régi bus afllictatos, inlirmos sanitati restitutos,

Nabuchodonosor sapientes et magi Chaldaeo- caecos visu donatos , pluvias bominibus con-
rum , nullum morlalem ei posse indicare som- cessas , etc. ,
qui id ,
quaeso , cum Baruchi
nium suum i Non est bomo super terrani : verbis conciliare potuissent ? Praelerea non ii

qui sermonem tuum rex possit implere; , , erant pagani, qui simulacra sua nudè et ab-
sed neque regum quisquam magnus et polcns slracté considerala cultu aliquo prosequeren-
verbum liujuscemodi scisciialur ab omni ario- tur ; sed existimabant , vel deos suos ea inco-
lo, et mago, et Cbaldaeo sermo enim quem : , lere , vel in divinam quamdam naturam ea
lu quaeris , rex ,
gravis est , nec reperielur transformari : bine niagno caeremoniarum et

quisquam qui indicet illum in conspectu régis, sacrificiorum apparatu statuas suas consecra-
exceptis diis ,
quorum non est cum bominibus bant (1) , ac proinde quaecumque bona suis in
conversatio. » Demùm Baruch , ut deterreal templis consccuti fuissent , ea omnia idolis

Judacos Babylonem déportâtes ab idolorum suis accepta retulissent.

cultu pluribus demonstrat eorum cultores


,
lil. Miracula ubique exhibentur ut divin»

nihilquidquam nec boni nec mali inde conse- voluntatis signa et legationis cœlestis sigilla.

cuios esse. » Neque dare divitias, inquit c. G, Sic Gen. c. 4, v. 15 : Posuiique Dominus Gain

V. 54, possunt , neque malum relribuere ; bo- signum, ut (quôd) non perculeret eum ultus qui

minem à morte non libérant, neque inlirmum invenisset cum. Cujus loci sensus esse videlur,
à poicnliori eripiunt : bominem caicum ad vi- quùd Deus Cainum dejeclum et desperantem
sum non reslituunt , de necessitate bominem fado miraculo erexerit et confirniaverit. Gen.
non liberabunt... neque pluviam bominibus (1) Vide Arnob. lib. 6, p. 203, 207. Orig. c.
dabunl... quia nibil possunt sicut corniculse Gels. lib. 7. Soz. hist. eccl. lib. 7.
529 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 350
c. 15, promissiones factae Abrahae , et prœdi- divinae legationis : < Da mihi signura , quôd tu
ctiones de sorte genlis suae , confirmalae sunt sis qui loijiieris ad me... Extendit angolus sum-
miraculo , v. 17 : Cùm ergo sol occubuisset, facta milalem virgae , quam lenebat in manu , et

est caligo tenebrosa, et apparuit dibamis famans, tetigit carnes , et panes azymos; ascendilque
et lampas ignis transiens inter divisioncs illas. ignis de petrà, et carnes azymosque panes con-
Exodi c. 4, Moysi exposlulanti et negaiili suœ sumpsit : angélus auiem Domiiii evanuit ex
legalioni Israelitas fidem habiluros , lespondit oculis ejus. » Alterum , ut confirmarelur fides
Deus miracula futura signa evidentia , quibus et spes victoriae reportandae adversùs bosles
essentobtemperaturi : tu credant quodiibi ap- Israël ; v. 36 : c Si salvum facis per maimni
partient Domintis Deus patrum suorum. Miracula meam Israël , sicut locutus es ,
ponam boc
verô quae Moyses ut niissionis suae cerlissima vellus lanae in areà ; si ros in solo vellere fue-
pignora edere eô loci jubelur , non alia sunt rit , et in omni terra siccllas , sciam (juôd per
quàni virgae in serpenteni n)ulalio, nianus leprà manum meam , sicut locutus es , liberabis

alDigenda et modica aquae quantilas in sangui- Israël. Factumque est ita. » L. 1 Ueg. c. 12,

nem converlenda : et rêvera illis permoli Israe- Samuel miraculo convincit Judaeos peccali
litse crediderunt. Nuni. c. 16, cùm Core quo se obslrinxerant petendo sibi regem et ;

Datlian , Abiron, et ducenli quinquaginla viri iliud miraculum nibil aliud fuit ,
quàm impro-
proceres rebellassent adversùs Moysctn et visa et subilù exorla tempestas. Deuique , ut
Aaron, ac contentio esset deiuiperioet sacer- plura alia praetereamus , insignis est locus I. 5
dolio , res miraculo dirimenda permissa est : Reg. c. 18, ubi Elias miraculo deliniendam re-
< Manè notum faciet Dominus , ait Moyses ,
linquit Mosaicœ religionis veritalem : accedens
qui ad se pertineant, et sanctosapplicabit sibi, Elias ad omnem populum , ail : s Usquequô
etquos elegerit appropinquabunt ei... In hoc claudicalis in duas partes ? si Jehova est Deus ,

scietis quôd Dominus miserit me ut facerem sequimini eum : si auiem Baal , sequimini il-

universa quse cernilis et non ex proprio ea


, lum... Ego remansi propbela Domini soins;
corde protu^erim : si consuelàhomiuum morte propheiae auiem Baal quadringenii quinqua-
interierint , et visitaveril eos plaga , quà et ginla viri sunt. Dentur nobis duo boves , et
cseteri visitari soient, non niisit me Dominus. i illi eligant sibi bovem unum , et in frusla cae-
Ibidem c.l7, sacerdotium miraculo tanquàm dentes ponant super ligna , ignem auiem non
cerlissimo signo Aaroni confirmai ur : n Quem supponant : et ego faciam bovem allcrum , et
ex his elegero, ail Deus v. 5, germinabii virga imponam super ligna , ignem autem non sup-
ejus , et cohibebo à me querimonias filiorum ponam. Invocate nomina deorum ve&trorum ,

Israël , quibus contra vos murmurant. » Tan- et ego invocabo nomen Domini, cl Deus qui
dem Moyses singulis paginis récitât miracula exaudierit per ignem ipse sil Deus. Hespon- ,

suo imperio patraia ad Israelitarum provocan- dens omnis populus, ait Oplima pro()osiiio. 9 :

dum obsequium , negat lalia unquàm palraia Ex his colligere licei nullam esse dienionis
fuisse , atUrmat ea esse per se certissima signa ordinariam poteniiam, vel virgam in sorpenlcm
divinae viriutis. Deut. 4, 52, habet : <Inierroga vel aquam mulandi in sanguinem, vel ignem
de diebus antiquis ,
qui fuerunt anle te , ex cœlo demillcndi , vel lenipesiaiem excitandi,
die quo creavit Deus hominem super lerram , vel aquas dividendi, aut virgam ab arbore dc-
à summo cœlo usque ad summum ejus si fa- , cisam viridem reddcndi, aui aliud ([uodcumque
cta est aliquando cjuscemodi res, aut unquàm ex supradiclis prodigiis palrandi.
cognitum est , ut audiret populus vocem Dci 2" Eadem est consentions doctrina novi
loquentis de medio ignis , sicut lu audisti et Testamenli : Chrislus Dominus ejusque Apo-
vldisti , si fecit Deus ut ingrederetur , ei tol- stoli auctorilatem suam in miraculis ponunt.
leret sibi gentem de medio nalionum, per len- Joan. 5, 36 : « Ego autem habeo icslimonium,
lationes, signa aique portenla... ut scires ait Chrislus, majus Joanno. Opéra enim quae
quoniam Dominus est Deus, cl non est aiius dcdil mihi paler ni perficiam ca, ipsa opéra,
praeiereum. » Libri Josue c. 3, Deus mandata quae ego facio, Icstimonium perhibent de me,
dans de transitu Jordanis , ait ad Josue v. 27 : quiapalcr misit me. Ibidem, 10, 37 : « Si non
« Ilodié incipiam exaltare le coram omni Israël : facio opéra palris nn'i , nulitc credere mihi :

ut sciant quôd sicul cum Moy^e fui , ita et si autem facio, elsi mihi non vultis credere,
lecum sim. » Judicum c. 6, duplex accipit si- operibus crédite, ul cognoscatis et credatis
gnum Gedeon : priinum , ut certior ficret suae quia paler in me est, et ego in paire. » Vide
SSl DE VERA RELIGIONE. SSt-

Mallli. 11, i. Marci IC, 17. Joan. 20, 50. Ad. non egissent pœnilentiani. Vae tibi, Corozain;
14, 3, ad Ilcb. 2, 3. Passiin legimus liscc v;e tibi, Dolhsaida, quia si in Tyro et Sidone
vcrLa : Conleslanie Dco sigiiis ei porien is ;
l'acUc essent viriutes, quic faclai sunt in vobis,
vel, Domino cooperanle, et sermonem confir- olini in cilicio et cinere pœnitentiam egissent.
iiiaïuc sequeiitibus signis. Propterca niiracnla Vcrumtamen dico vobis : Tyro et Sidoni re-
vocantur per anlonomosiam opéra Dei, Joan. missius eril in die judicii, quàm vobis. Et lu,
11, 5. Bracliiuni Dei, Joan. 42, 38. Signa- Capliarnaum, » etc. Etcapiiesequenti déclarât
culum Dei, Joan. 6, 27. Marci 2, cùni « roos blaspîieniiai in Spirilum sanctum (quae
dixissel Clirislus paralylico : « lili, tliiiiittini- non reniiitcinr neque in hoc scculo, neque in
lur libi peccala tua : et mnrmurarcnt scribœ l'uluro) illos Pharisœos, qui diccbant : Hic
intra se dicenlea : Blasphémât; quis polest non ejicitdaemones, nisi in Beelzebub principe
dimiltcre peccata, nisi soins Dons? Diiit Cliri- daenioniorum. »

stns ad eos: Quid eslfacilius dicere paralylico : Objecdones. — Al sunt apud Moysem et in
Diniiitnniur tibi peccata, an dicere : Surge, Evangelio monila quœdani conlra pscudo-pro-
toile grabalum tiiuni et anibiila? Ut aulem pbelas, sunt et facta bislorica, quœ minuere
sciatis quia fdius bominis habet potestatein in multis videnlur nostrarutn ralionum vim, quae
tcrrâ dimiiieiidi peccaîa (ail paraiytico) : Tibi jaui expcndenda sunt.
dico : surge, toile grabalum luum, et vade in Objicies 1": Deul. 13, 1, Deus sic admonet
domum tuam. t Erat ergo sanalio paralytici populum suum : i Si surrexerit in medio tuî
signum cerlissimum, quôd baberet poiostatem prophètes, qui somnium vidisse se dicat, et
diniiilendi peccata, et cuni divinâ ageret au- praedixeril signum alque porlentum, et evene-
ctorilate. rit quod locuius est, et dixerii libi : Eamus et
IV. Miracula ni divinreauclorilatissignaapud sequamur deos alienos, non audies verba pro-
omnes cordatos habita sunt. 5 Reg. 18, posl- phétie illius aut somniatoris, quia tentât vos
quàm populus viderai viclimam Elise igné Dominus Deus vesler, ul palàm fiat utriîm di-
cœlilùs delapso consumplani, cecidit in faciem ligaiis eum an non, in tolo corde et in totâ
suain, et ait : Dominus ipse est Deus, Dominus anima vcslrà. » Jeremise c. 25, v. 52 : « Ecce
ipse est Deus. 4 Reg. 5, 15, cùm Naanian Syrus ego ad Propbetas somniantes mendacium, ait

inundatus luisset ab infirmiiale suâ, reversus Dominus, qui narraverunt ea, et seduverunt
est ad Elis;eum cuui universoconiilalu suo, et populum meum in mendacio suo et in mira^
ait : Verè scio qubd non s'il alius Deus in universâ culissuis. î Maiiha;i 24, 23, monet suos Chri-
terra, lisi tantum in Israël. Sic quoque in novo stus : t Surgent enini pseudo-chrisli el pseudo-
Testanienio laudainr corum liiles, qui sineullà prophetaî, et dabunt signa magna et prodigia,
morâ niiraculis convicii Cbrisio adbœserunt. lia ul in errorem inducantur, si lieri polest
Joan. 5, 2, Nicodenuis Pbarisaius et princeps eliam electi. » 2 Thess. c. 2 de anli-christo
Judœoruni ad Christum ait: « Rabbi, scinius scribit Aposiolus : « Et lune revelabilur ille

quia à Deo venisii magisier : nemo enini polest iniquus cujus erit adventus secundùra ope-
haec signa facere, qiiœ tu facis, nisi fuerilDeus ralioncm salanœ in omni virtule, et prodigiis,
cuni co. » Ibid. 2, 25 : « Cùin esset (Jésus) et signis niendacibus, cl in omni seduclione
Jerosolymis in pasclia in die fcslo, mnlli cre- inlijuilalis. » Apocaiypsis c. 15, prophelia est
diderunt in nomine ejus videutcs signa ejus, de bcstiâ de mari ascendenie sepiein capilum
quac l'aciebal. > Ibid 7, 31 : « De lurbâ aulem et decerâ cornuum, deccmque diadematum,
niiilti credidcrnnl in cnm, cl dicebanl : Cliri- cui dedii draco virtiitem suam et poleslalcm

sluscùm veneril, nuniquid plura signa faciel, magnam : t Ilnjus capiil unum occisum est in

quàm qu3C liic facil? » Ibid. !), ,j2 Non est : « Hiortem, et plaga moriis ejus curata est. » Et
audilum à scculo, quia quis aperuit oculos de secundà besliâ cum duobus cornibus, quae
cœci nali, nisi Deus esset cum eo. » Ibid. A, « facil signa magna, ul eliam ignem faceret de
52, regulus, cujus bliuni l'ebricilanleni snbilô cœlo descendere in lerram in conspeclu homi-
sanavil Christus, laudatur, quia credidit ipse et num et dalum est illi ut daret spiritura
donnts ejus Iota. Vide Act. 8, G, et 9, 35, et 13, imagini besliae, el ut loquatur imago bestiae ;

12, et 14, 10. Imôgravissimi peccati argnit eos cl laciat utquicumquc non adoraverint iujagi-

Clirislus, qui lidem stalim non dabant : Maih. ncm besUie, occidantur Et seduxit habi-
11, 20 : « Tune cœpil exprobrare civitatibus, in lanles in terra propler signa : et aduraverunl
quibus laciae sunt piuriniai virtules ejus, quia boetiam omnes qui iuliabilabant tcrram ;
qiio-
553 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 8S4

rum non sunt scripta nomina in libro vilae effecerit, ut vos ^gyptiacâ à servitute libera-
agni, qui occisiis est ab origine mundi. > Jam ret, seque totius naturae Dominum esse de-r

aulem haec vulgô intelligunlur de anti-christi monslraret.


miraculis. Quôd verô hîc non agatur de miraculis ope
Respondeo 1", in primo locoex Deut. c. 13, daemonis factis, salis palet ex eo quôd per talia
voceni prodigium non significare propriè di- prodigia nunquàm tentaveril populum suum
ctuni miraculum , seii opus prœier naturae Deus, saepè aulem id focerit permillondo pseu-
leges, sed rem rairabileni, quye vel buinanâ do-propheiarum arles : quôdeliam inalioloco
sagacilaie prœsciri, vel casu praedicl poiesi : hocveri prophetae critérium det Moyses, et pro*
hanc qiiippe significationem sïEpè habet illa phetae post eum : Si evenerit, quod prœdixeril

vox (1). ille propheta ; quôd denique Moyses et prophe*


Illa verba : Quia tentât vos Domiims Deus tae, ut ex superioribus palet, omnem poleslalem
tester, innuere viderentur Deuin ipsiini fulu- eiscieniiam futurorum daemoni denegent. Jam
rum istius prodigii anctorem : al reverà indi- verô non est credibile Deum monila dédisse

gnum Deo videlur pervertere naturae cursuin, contra rem non eventuram, et quam evenire
ut experialur hominum pieiaiem. Homines non posse, et ipse et prophetae post ipsum vi-

tentât Deus, cùm perniiitit fraudes et praesti- dentur salis Claris verbis asseruisse.
gias deceptorum. Prémunit igiiur boc in loco Dici quoque potest verba Deuteronomiicon-
Moyses Israelitas contra ea prodigia, quibus linere bypolhesim impossibilem , ita ut sensus
astrologi, divini et pagani sacerdotes culluni sii : quod est impossibile, aliquis
Etiamsi ,

deorum propagàrunl , somniorum nimirùm, propheta praedixerit signum alque portentum ,

porteniorum, aliarumque id genus reruni niira- etc., quomodo Aposlolus, Gai. 1, 8, ait: Licet

bilium, licet nierè naturaliiim, inlerpretaiione. angélus de cœlo evangelizet vobis, prœlerquàm
Haec nanique à diis immissa exisiiniârunt, et quod evavgelizavimus vobis, anatiiema sit. 2° In

id in se sumpserunt ut ea interprelarentur, lextu Jeremiae vox ,


quam vulgalus inlerpres

sîcque eventuum futurorum praediciionem sibi verlil in miraculis , signilicat in temeritate suâ,

vindicarent (2). Moysis iiaque verborum bic vel in instabilitate suâ : ita Iranstulit paraphra-
sensus esse videlur : Si quis vobis propisuerit stes Chaldaeus, et 70 interprètes habent, in er-

aliquod signura in falsorum deorum graliam, roribus suis. 3° In capile 24 S. Matthaei praedi-

et ex eo fulurum eventum praedicere conien- citChristus excidium Jerosolymitanum, et ejus


derit, eaque res postea evenerit, non idcircô omnescircumstantias. IJnde agitur de miracu-
existimate aliquid ibi niiraculi inosse, nec in lis imposlorum lune lemporis ,
qui , ut scribit
animum induciie, proplerea leneri Deum au- Josophus, î turbas illectas post se trahebant in
ctoritatemsuam inlerponcre, ne res illa con- soliiudines, dicentes se eis ostensuros mani-
tingat enim Deus permitlii ad vcstram
: haec festa prodigia et signa, t Sed referente eodem
fidem explorandam si namque vos paiimini ob
; hisioriconulia vera miracula ediderunt, et qui
incertas et seqnivocas isiiusmodi praidictiones cos secuti sunt stuliitfae suae pœnas dederunt.
à cultu Dei divelli, eril id cerlum indicium, 4° Obscurus nimis est Aposioli lextus laudalus

non esse vos in cjus fide et amore constantes , ex Ep. 3 ad Thcss., quàm ul ex eo quidquam
cùm vos non lateal quaenam nuper prodigia contra nostram conclusionem confici possit.

In summà sunt discordiâ iuterprctes, quid in-


(1) Voces vel hebraicae niHo/A signum, nSTO telligcndum sit per illam discessionem , de quâ
mophcth prodigiiini, vel gr.Tcai iis rt'spondcntes
valicinalur S. Pauhis; aut quid sit illud mijste-
<r^.u.£Ï'.v el Tî'pa;, lict't sa*|)è, non tanien semper
opus veré uiiniculo'ium. Ktenioi
signilic;inl mx rinm iniquifafis, quod in Aposlolicâ aetate jam
oih, signum (|uo(lciimqn<Ml('not;il Gen. 17, 11. inchoalum < rai ; aut quis ille homo pcrcati, in tom-
Es. \i, 15. Josue 2, 12, 20, 12. Similis est
plo Dei sessurus, lanquàm sit Deu^, et quem
sensus vocis (tcu.îÏîv lum in locis citalis, lum in
nov. Tfslam. M'al\h. 2(!, iS. Luc. 11, 12. Rom. Dominns ,]ef-\tf> interfeclurus est illuslralione
4, 15. Ileriim nSI'O, mopheth mquii miraculum advenliis sui. Unde alii qiiidem âeanti-Christo
signilicare Ps. 71, 7. Is. 20, 5. P.zcc. 12,5,
haec iiilorpnianlur ; alii OTilom Caligulnm vel
eic, qu.T loca 70 interp. v<rleruut por riia-%.
Imô otli el mophcth adfiilieulur is. ^20, 5. F-z. Neronem intolligunl, et defertionem genfium
12, G, 21, 2V, de rclius qunt; luluros cveuUis ab impcrio romano ; alii rcbellionem Judaeo-
pr^siguilicaut, qiu» ciiam sensu hfc à Moyse
rum adversùs Romanos, et soolera ac flagilia
illa acfipi rouieiidimus.
(2j Vid. Ilom. 1, v. 62 et quae in ultano cvcidio Jerosolymitano commis-
Il, II. 2, v. 308,
524. Herod. Eut. c. 2 sa sunt à Zelaloribus; alii Simonem magum
S55 DE VERA RELIGIONE. 556
Barchochebam , }faliumetum , aliosque pseudo- lentationis primorum parentùm quàm ut ex ,

propheias, vel liaeresiarcbas, qui seciilonimde- eà argimentum confici possit. Erant Adamus
ciirsu :(b Ecclesià déficient. Al quiciimque sit et Eva in conditione vilae niullùm à nostrà
illius loci verus sensus , nusquàin cilicielur ex misera sorte discrepante, et quod ad eos ten-
eo dyemonein posse facere iiiiracula, cùm tandos permitlere potuit divina sapieniia , ad
AposloI us diserte appellet signa pseudo-prophe- nos trepidos mortales in errorem praecipitan-
Uvnmsigna mendacii seu falsitatis; id est. signa dos non sinet. Deinde non videnlur primi pa-
mcndacia seu falsa. Sicul in eodem capite, rentes muliùm fuisse slupefacli serpcntis lo-
lioiuo peccali est lionio peccator, fdius perdi- quelâ, aut id miraculi loco habuisse ; neque
tionis est filius perditus, niyslerium iniqnita- ipse dœmon illà virtnle suà, quâ aniraalis cor-
lis est mysteriuni iniquuni , ellicacia erroris pus agitabat , tanquàm signo ad coniirmandas
est error eflicax , seduclio iniquitatis est so- falsas promissiones suas , ulebatur : nullani
duciio iniqua. 5" Tola beati Joannis oratio c. quippe Ongebat Icgationem divinam , sed
13, metapborica est, et illam exposuerunl divinorum mandalorum contemptum paiàm
prœclarissinii interprètes non de anii-christo, pr« se ferebat. 2° De prodigiis magorum
ejusiniraculis et persecutione, sed de iniperio Pharaonis dicemus loco magis idoneo, ubi
Roniano, porsecuiionibusimperatorum et even- de divinà Moysis missione : illa tribuit ipse
libus, in quibus nulia fuit legum naturaliuin Moyses arcanis quibusdam et incantationibus
sensibilis eversio. Eorum varias iiiterpretatio- uEgyptiacis , non diabolo , cujus in lolà illâ
nes hic referre, nec vacat, nec necesse est. Moysen inter et magos contentione nulla
Objicies 1" Quanjpiurima facla sunt in
: plané mentio est. Nihil innuilur, undesu-
ulroquc Testamento menioraia, ex quibus col- spicari datur diaboli operà magos usos esse :

ligiiur niagnam esse da;monum ad patranda islos représentai Moyses ut meros circu-
prodigia potestalcm. 1° Gcn. c. 5, da;inonem lalores, qui arcanis suis artibus et indu-
serpentis organo usum esse ad primos parentes stria similia quaedam atque ipse, facere co-
decipiendos, docet Moyses. Scrpentem ceriè nati sunt. Contra daemonum fraudes, neque
cuni boniine colloqui et ratiocinari magnum hic nec alibi (t), Hebraeos praemuniunl, seu
prodrgium fuit. 2" Exodi c. 7, legimus magos
imiiaios esse tria priora Moysis niiracula (1) Si excipiasGen. c. 5, dubitari potest, an
; con-
in loto Pentaleucho diaboli mentionem Moyses
vertisse virgas suas in dracoues, aquam in san- injecerit. Quae enim legunlur vel Levit. 27, 7 :
guinem , atque ranarum ingentem mullitudi- El nequaquam ultra immotabunt liostias suas dœ-
nem procrclsse. 3° In libro Job plura cxempla inonibus cinn quibus fornicati sunt; vel Dout. 32,
i 7 : Immolaverant dœmoniis et non Deo , diis
habemus virtutis et furoris diabolici. 4° L. 1 qnos ignorabant : novi recentesque veneruit, qnos
Reg. c. 28, legimus nmlierem pylhonissam, non coluerunt patres eorum; eànem'mciu niora-
qua; artes magicas exercebat, rogatam à Saule, buntur, si consulatur lextus Hebraîus in priori :

enini textu legitur pro da;moniis n'V'C, sehi-


evocàsse ex inferis animani Samuelis, illudque
rim, Toi; u.oLzaJMi, rébus vanis, juxta 70.Vox por-
spectrura prœdixisse ciadcm exercitûs Israe- rô TV'U/', scliir, m
singulari significat, vel pilo-
litici, niortem régis et filiorum ejus; quôdque sum hirsutum, Gen. 25, 25, et 37, H; vel
,

bircum, Levil. 4, 24, et 16, 9, et innuuieris aliis


haec die proximà essent eventura. o" Maitb.
inlocis: inplurali, liircos Levit. 16, 7, 8. Num.
c. 4, narratur translatum à daemone fuis- 7, 87. Hinc Isaias c;ip. 43,21, et 34, 14, pne-
se Christum Dominum super pinnaculuin dicens destructioneni Babylonis et Ëdoin Tri- :

templi, et deinde super montem cxcelsuni, ei-


pudiabunt, inquit, ibi 'T^U
sehirini, seu
iiirci sylvestres ('). Istud verô aninialiumgenus
que à malo spiritu monstrata esse omnia régna in niagnà olim veneraiione et omnis generis
lerrse. spurciliis cultum erat apud i£gyptios (**) :
quorum impuris rilibusdeditos jam luni fuisse
Respondeo , nos nulio modo negare quin
israelitas patet ex Jos. 24, 14. Ez. 20, 7, 23,
daemones multa mirabilia facere possint, per- 2, 3, ut mirum non sit Moysem taie eis prae-
niittente Deo ; neque eliam neganius quin
saepè rébus humanis sese immiscuerint, Deo (*) Quod verô comminiscuntur quidam inter-
prètes, salyroruin eifaunorum specie dœmones
jubentc, sivc ad bonorum probationem sive ,
olini apparuisse eâdemque idcircô sub figura
,

ad castigationem malorum negamu5 solum- :


fuisse repraiseniatos, nullam habet ex Scriptu-
modô illos unquàm naturae cursum interver- ris probationem.
(•*) Clariss. Boch Hieroz. lib. 2, c. 55, fusé
tisse ad erroris confirmationem , ut supra ex-
probalsacra omniayEgyptiorum animalia fuisse
posuimus : neque certè aliata exempla contra- pilosa,ethircumpraecipuo in honore ipsis sem-
rium elliciuni. 1° Nirais obscura est historia per habitum.
537 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 538
Moyses seu prophetse : quod cura in praesenii est post multos sanctos Patres et doctissimos
discrimine, luni aliis in locis , fuisset in sen- Scripiurae inlerpretes.Christi assumptionem in
lenlià adversariorum onininô necessariuin. Ex tenipli pinnaculum.et poslea in monteni excel-
tribus enim niiraculis ,
quœ juxta adversarios sumsine miracuioverisimiliterperactara fuisse,
diaboli ope magi perfecerunl, duo plané simi- cùm S. Lucas scribat diabolum duxisse (1) Do-
lia jam antea coram Israelilis fecerat Moyses, minum nostrum in templum , quae vox nulle
ut cum potestale divinà missuni se conipioba- modo innuit Chrislum per aéra à daenione
ret : eaque dederat ipsc Deus ut legaiionis fuisse translalum : neque is est sensus qui
,

divinae cerlissima lestiuionia. Ex. 4. Propheiae necessariô allingi débet voci, assMnips/^ quâ
auteni in nulîo alio argumenlo saepiùs versan- ulitur S. Mattiiaeus. 5" Quod atlinel historiam
lur, quàm in exponendà deoruni gentilium va- pylhonissae Endorensis, Jacobus Serces in tra-
nilaie, inibeciliilaie et orani omninô, seu ad ciaiu de Miraculis, et Alphonsus Turrelinus in
bonuni seu ad nialura, impoieniià.o" Ex nullâ dissertationibus de Verilale christianse Religio-
ScripUirae sacrse parle ineliùs intelligimus nis, magnam indusiriam conlulerunt, ut ed]-
quàm ex libro Job, nullam esse dainioni con- cerent lolam rem fraudulenter gestam fuisse,
cessam in res nalurales poteslatem ordina- et astutam anum régi supersiilioso et pavido
riam : nihil in sanctissimum virum agerepotuit iniposuisse. Cui sententiae facile subscribere-
nisi priùs impetralà speciali Dei venià; neque nius , nisi vetaret nos auctoritas Siracidis, qui
quidquani factum ab eo est ad erroris alicujus Ecclesiastici c. 46, v. 23, de Samuele scribit
conlirnialionem : ipse Job cal;uni laies suas ad iianc historiam alludens : Et post hoc dor-
acceptas ret'erl Deo : Manus Domini tetigit tue : mivit, et notum fecit régi, et ostendit illi fiuem
Dominus dédit, Doviiuus abstulit. i° Alienum vitœ suœ ; et exaltavil vocem suam de terra
quoque est à nostrà causa exemplum tenlalio- in proplietiâ, delere impietatem gentis suœ.
uis Cbristi Domini nempe sicut in illà prinii
:
Longiùs lanien absumus ab eorum sonientiâ,
parentis Adanii , daemon inimiciliam cum Deo qui putarent animam Samuelis evocatam fuisse
praesetulit, sic quoque in hàc; neque per virtule niagise alicujus, in quâ anus Endoren-
demonslralionem divin» virtulis in errorem sis esset perita. Piorum virorum ac propheta-
inducere unum aut allerum conalus est , sed rum animae daemonis cerlè imperio ac ludibrio
pollicitatione prsemiorum à vero et reclo co- à Deo suorum amante non sic permitiuntur,
gnito averlere satagebat. Prseterea notandum ut ad votum praestigialricis è domicilie suo in
bas terras iransferantur. Neque probare magis
ceptum dédisse ^gypto mox profectis. IlaiC possumus eorum senlenliam, qui putant non
eonfirraalionom habent ex 2 Par. 11 , 15, ubi
ipsam Samuelis animam apparuisse, sed obla-
Jéroboam dicilur sibi ronslituisse sacerdolcs
excelsorum, et sehirim D'TViy, hircorum et vi- tum fuisse speclrum , cujus organo usus est
lulorum quos fecerat. Non fecll profeclô dae- daemon ad praedicenda Saillis et liberorum fata.
monia Jéroboam sed lolus in id, ut Israelitas
:

Qu;b opinio multa et magna habel incommoda :


à veri Oeicullu abstraberel, bircorum ciilliim,
quem nuiluaveral ab zEgypliis quibusciiin diu primo , non salis convenit textui sacro et Si-
vixeral, 5 Heti. 11, iO, ajtud snos propagavii. racidis leslinionio, in quibus Samuel apparuisse
In lexlu aiitem posteriori pro (l;euioniis Icgiiur
dioiiur.Secundo, unde constat dsemoni com-
on.;, shedim, quai vox non occurril, si agalur
de idolis, iiisi Iiic et Ps. 106, .">G; derivaiur au- petere poieslatem spectra qu;edam exciiandi,
lem à nU7, deslruxit, vaslavil; iiinuil(|iie pr;e- eaque adhibendi tanquàm instrumenta ad lo-
tensain indoleni eoiuni idoioruni aui (leoruni ad terreiidum, et ad quos luhet
(luendiim ,
qui sanguinis humani cdusKuie deleeUiltanlur ;
dicuntur hi dii novi cl récentes respeclu Israe-
usus? Denique cùm d;enionis nulla sil fuluro-
litarum , quos alloquel)atur Moyses, (pila lioc rum scientia pranidcre non poluil futuram
,

idolorum gonus non coluerunt nisi sub ingres- morlem régis et (iliorum ejus, nisi ex conje-
sum terrae Cbanaan. Haîc oninia huem aeci-
pientex pra-fato Ps. 106 Et iniiiati sunt lieel- :
ciurû , quod et mulier poluil sine dxmonis
plieqor, et comederunt sacrificia mortnornm (seu monilis.
liominibus morluis ol)lata) et commixli sunt ,
Unde conslituendum est , arlem magicam
inter qentea, et didicerunt opéra eornm, et factum
est illis in scandalum, et inimolaverunt filios snos
(fuam cxerccbai mulier Endorensis , vanissi-
et filias suas DHU, sbedini, diis islis vaslalori-
bus , et effuderunt satiffuineiir innocentem san- :
(1) Vox -apa>,7.;Agàv(o, quâ tilitur S. Matthaeus,
(fuinem filionim suorum et filiarum suarnm, quas liini apud prol'aiios auclores, Unn apnd ipsuni
sacrificàrunt sculplilihns CJiatiaaii. Deniùin quos S. Maiih. cl alios N. T. scriplores signiiicat,
Moyses vocal v. 17 'TC, shedim eosdem ap- , unù secuin ducere. Vid. Malh. 17, 1, 20, 17,
pellat V 21 C'S^n, vanitales, mera idola. Marc. 5,40. Luc. 9, 10. Ad. 21, 26, etc.
m DE VERA RELIGIONE. 84d
mara fuisse. Al in nlio casii , cùm ipsa sese ad CAPUT II.

fraudes pararet , Dci volnntate revorà appa-


DE PROPHETIE N.VTl'R V , FINE , MODO , ET
ruisse Samuelein , et fuliira praedixisse; liinc
AUCTOniTATE.
mulieris snmina exliiii pertiiibaiio ; el hiiic
§ 1. Défini tio et nomen prophelice.
tanta eveniùs cuni praediciiono coiisensio :

neqiie profi'clù hic tara exlraorJinarius even- Prophcliai nomine inlelligimus « praesensio-

lus, quo fortassè pyllionissa ad meliorem vilam « nem et praediclionem luturi alicujus even-

conversa esl, ullan» uiagi» couciliavit auctori- ( tùs, qui in causis naturalibus non sit prse-

talem, aul in eo pr«stigiatricis se fanudiun « visus. I Dicimus 1° ,


propbetiam esse prae-
gessit Dens, quod ailirniare soient opposiiaruni sensionem futuri eventùs, ut excludamus le-

senienliarum defensores. Pœna praetcrea in nierarias praîdicliones casu quandoque veras ,


Saùlem proinptissinia salis avocabat siipcrsti- sed lacias sine ullà praescientià. Dicimus S**,

tiosos à régis iinilandà slulliliâ et inipielate. propheliana pra;sensionem et praedicliouem

Ex his omnibus colligere licet sine ullisam- futuri eventùs, ut amoveamus omnes reruni,
bagibus : 1^ quamlibel legiim naluraliuni per- seu praiteniarum, seu abditarum declaratio-

turbalionem indieare divinam niannm , vel nes ,


quae propriè dicunlur revelationes :

terrenteni et punienteni , vel consolanleni et latiore sensu quidam nomen propbeliai acci-

remuneranteni , snoruni pielaieni exploraniem piunt pro divinà inspiratione, « quà evenlus
vel paiienliam exercentem, falsiiaiem relellen- « rerum procul à nobis distanlium (sive sint

tem vel veritateni confirmanlem : aiqne ubi


stalem, quà rébus biijus mundi aspectabiiis in-
baec perlurbatio lit ex in)pprio propiii't;« aiieu-
lervenire ex ariiilrio suo <;re(!uiitur, el eliam
jus in nomine Creaioris ad alicujus docirina;, conira liypollicsim ahbiiiis de iJoulleville eas ;

vel revelationis cujnscunique confirmationem, bic exiiibendiis ducil, cerluseas Inluras utsibi,
sif; lectoribiis graiiss iuias... Après avoir rap-
prseter ipsum niiraculuin nullas alias notas re-
porté la déliniiion de S. Thomas, vous ajoutez,
quiri; id est, pbysicas miraculi circumstanlias Aionsienr, qu'elle renferme loule la matière des
per se sufficere. 2" Colligitur cursuni nattirai, miiiiclos daiis des bmiies bien étroites; que,
LclU! déliniiion une Ibis admis ', Dieu ne pour-
legesve naturales cognosci cerlô ex perpétua
rait pas employer la puissance naturelle des
experientià, sine ullà oblalà ab origine nnmdi angps, pour opérer des miracles proprement
exceptione, uti cognoscitur lex qure cursuni dits... 11 est, ajoutez-vous, plusieurs prodiges
,
rapportés dans riincien et le nouveau Testa-
soiis diurnum et ahnuum régit, vel lex gravi-
ment (|ui ont ceriairienienl force de preuve,
,

tatis, vel lex peruiulalionis molûs in collisione qiioi'iue nous ne puissions pas démontrer qu'ils
corporuMi, et allai physicis nolissiinae. Nascilur sont au-dessus de l'ordre de loule nature créée.
Celle réilexion m'a paru faire entendre que,
ex hâc experientià divin.e constnnti* cerlitudo
selon vous, Monsieur, on ne peut pas démon-
pbysica , cui homo sapiens in rcbiis pbysicis trer que les anges n'ont pas la puissance natu-
assentitur, sicut in rneiaphysicis certiudini relle d'opérer de vrais miracles. Pour vous
exposer mon doute sur ce poini, permettez-moi
metapbysicae, et in moralibns ceriitudini nio-
de rapprocher quelques observations presque
rali. Unde efiFectus novi ac stnpendi , ut come- toutes |)uisées dans voire ouvrage.
tarum appariiio, eclypsi's soli^; et lunae, pulve- 1" Tout vrai miracle esl un événement, ou

rispyriivis. pJKBnomenainateriaeeleclriese.elc., une opération sensible. Il doit donc renfermer


une produ. lion ou une détermination, une
cùm primùm observati sunl , non habufrunl cessât on ou une inleiruption d'ordre ou de
,

rationeni rniraculorum, qnanivis eorum causae mouvement dans le monde visible. Je donne-
ignorareniur. Nam in iiiis omnibus quae lex rais plus de développement à celte observaton,
,
si je ne parlais à un honuiie en état de la sai-
naturse suspensa est, eu jus clîicaciam conslan-
sir beaucoup mieux que je ne saurais l'expli-
lem ab origine mundi sensoriinl liomines? quer.
Nihilominùs vir sapiens inqnirtl sedulô in mo- 2° Un événement sensible, pour être véri-
tablement miraculeux, doil être ati-dessus des
rales miraculoium circumstanlias, in prophetae
lois générales que Dieu a établies pour le gou-
Ihaiimalnrgi vitam, doi irinam, ejusqiie doclri- vernement du nxmde visible et rarrangemeni
lue frui'tus, exquii)us omnibus niaxim.;m con- de ses parties. Je discuterai plus bas l'hypo-
thèse de M. Houtleville, et j'écarte les chicanes
firma lioiiem accipil (tliysicarum circumslaniia-
sur CCS expressions super, prœier, contra ordi-
rum niomenlura et auctorilas (1). nem, etc.
5" Dieu peut-il se servir du ministère des
- (1) Dùm haec typis mandareniur, acfepit esprits créés, connue de purs instruments entre
auctor bas anonymas litlcras in (piilnis cùm , les mains de sa toute-puissance, comme de
docte et ingeniosè dispuieuir conira ord na- causes occasionnelles , pour déroger à ces lois
riani illam dsenionibus vulgù ailribulani pote- générales? Ma diliiculté ne roule pas sur cette
541 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 54Î

c praeteritae seu prœsenles) aut per dicia aut- j mas, « ad propheliam propriissimè pertinet
< per facia iuimobili veritate et maximà cuiu î revelatio eveutuum fuiuiorum ; unde et no-

« cerlitudine annuntianlur. » Ita lerè Cassio- î meu prophelias sumi videtur. > Dicimus 3**

dorus praef. in psaliuos. Sed ut liabel S. Tho- prophetiam praesensionem eorum , quae in

question je ne sais même s'il est possilde de


;
peu éclairé ,
puisse trouver une difficulté rai-
la proposer sérieubemenl, et de balancer sur sonnable.
rallirmative. 1)° A la vérité, je ne sais pas l'élenflue, le

4" Mais est-il impossible de démonirer que, degré de puissance ministérielle et précaire
par sa nature, un esprit créé, quel quM soit, que la Providence a donné ou qu'elle a pu ,

dès là même qu'il est créé, n'a p.i-> la puis- donner aux e>prils créés, sur les différentes
saftice de déroger, comme cause elficieiile , aux parties de l'administration du monde visible.
lois constantes et générales établies par le Je n'ai pas même besoin de le savoir, pour voir
Créateur, pour Tordre et la marche de la na- clair sur la question des miracles il suffit que :

ture corporelle? Voilà ma diilicuité. je sache, et je crois le savoir, que, par ses
5° Proposer celle que^tiou, c'est demander propres forces par son activité naturelle un
, ,

si un esprit créé peut, ou ne peut pas, par le esprit créé, parce qu'il est créé, ne peut pas
seul mouvement de sa volonté, déroger a des plus produire, contre les règles constantes et
lois qu'il n'a pas établies troubler ou suspen-
; générales, le mouvement d'un atome, qu'il ne
dre un arr:mgement qui lui est loiali^ment peut lui donner l'existence II n'y a |)as moins
étranger; arrêter ou accélérer, suspendre ou de distance de lacté de sa volonté, comme
interrompre, anéantir ou produire des monve- cause efficiente, au mouvement de cet atome,
ments qui sont des résultais nécessaires de ces connue elïei naturel, qu'à sa création. Cette
lois générales établies par la simule volonté du distance ne peut donc être franchie que par la
Créateur, aussi indépendantes de tout esprit seule volonté du Oéateur, qui seul peut don-
créé, au^si supérieures dans leur exécution à ner le mouvement et la vie aux parties du
toute activité créée, que la volonté souveraine monde visible, comme seul il peut leur donner
qui en est le principe, et dont elles emprun- veux, et le corps existe; je veux, et le
l'être. Jt;
tent toute leur slabililé, toute leur force. corps est mu; entre la cau^e et l'eiret énoncés
6*'Pour simplilier, et peut être pour eclaircir dans ces deux propositions, s'il s'agit d'une
davantage ma pen>-ée, je demande s'il y a, s'il produ'.lion véritable, la distance est égale la :

peut même y avoir, et s'il ne répugne pas qu'il volonté qui , dans son propre fonds, trouverait
y ail un rapport physique et naiurel, le rap- une force sutfisanie pour remuer un atome,
port d'une cause proprement dite avec son contre constantes et générales du mou-
les lois
elléi, entre la volonté actuelle d'un pur esprit, vement dans monde corporel, pourrait arrê-
le
et un événen)ent contraire ou dérogatoire aux ter le soleil, éteindre sa lumière, bouleverser
lois constantes et générales du monde visible. toutes les parties de l'univers.
Le plus parfait des esprits créés dira, par 10" Le commerce du corps et de l'âme, la
exemple Je veux que les tours deiNotre-Dame
: réciprocité de leurs opérations ne me paraît
se transportent à Pontoise , que le dôme des pas fournir la matière d'une difficulté sérieuse;
Invalides s'écroule, qu'un rocher se soutienne 1" il est démontré que l'impression des sens,
en l'air sans appui, que le soleil s'arrèie, etc., ou le mouvement des organes, n'esl que la
et la chose arrivera en venu de l'ordre donné, cause occasionnelle des sensalions de l'àme. 2"
si Dieu ne suspend l'exercice de la puissance Il n'esl rien moins que prouvé que la volonté
productrice , de laclivilé naturelle à cet es- de l'homme soit la cause véritablement pro-
prit. ductrice des mouvements du corps. La bonne
70 Un habile homme à
qui. je proposais celte physique qui calcule nioins, pnur étudier da-
question, a cru que, dans les ternies où je la vantage la nature, sait aujourd'hui à quoi s'en
réduisais, elle laissait subsister tout entière la tenir sur cet objet. 3" Dans ces opérations ré-
dilïicullé sur le pouvoir et l'inlluence des es- ciproques, rien qui exige dans l'àme, non plus
prits créés, par rap[)ortaiix miracles. En effet, que dans le corps, une force vériiablemenl
disait-il, que l'esftril créé soit véril ililemenl la productrice; rien d'ailleurs qui ne soil sou-
cause productrice du miracle, ou liii'il n'en mis aux lois coii>taiiies et générales du mon-
soit qiu; la cause purement occasioniM'lle, on de, visible, dont l'homme est la plus noble
demandera toujours si le démon peut faire de partie.
vrais miracles, et c<^tte quesli(ui renfermera 1
1" D'après ces notions, que je me contente
toujours la même diilicuité. d'esquisser, parce que, beaucnnp mieux que
8° .le poiist! question proposée n'esl
(]ue la moi, vous saurez en apprécier la valeur et en
embarrassanle ipie e>l équivo-
[)iree qu'elle développer l'étendue; j'entre avcîe. la plus
que. S'il est démoiilré, ou si l'on p<'ut démon- graiule facilité dans la i)ensée de Meiioit XIV,
trer que, par ses forces naturelles, un (!>prit que vous citez. « Si quelipi'un, dit ce savant
créé ne peut pas véritablement produin; un pontife, concluait des jtiincipi'S rapportés ci-
miracle, alors la (pie^tion se réduit à savoir si dessus, ipie les démons peuvent, par leor vrlii
Dieu peut se si rvir du minisière d'un esprit naturelle, faire des niiraelesqui siirp.issent les
créé, bnii ou mauvais, cunime d'un pur iiisirii- forces cl la faculté de la naliire visible el cor-
meiit, d'une cause (icea>ionnelle <]ue sa puis- porelle, il se irompenit bien certaiiiemenl.
sance pour dero^^er elle-ri,êine aux
em|)|:»ie, Antre chose est, conliniie-t-il, que Dieu se soil
Or, dans la question ainsi
lois qu'elb; a établies. servi quelquefois, el qu'il puisse se servir du
proposée, je ne pense pas qu'un esprit tant soil ministère du démon dans la production de«
543 DE VERA RELIGIONE. 544

causis naluralibus non sunt praevisa, ul pliysi- niiio apud Ciceronem, juxta quem « est ea-

coruiu, niedicorum et polilicoruin pr«cogni- 4 rum reruTli ,


quse fortuitai putantur , prae-

lioues, saepè probabiles , aliquando eiiain ccr- i dictio et praesensio. i

tus , rejiciamus. Eùdem redil divinalionis deli- Prophela apud Hcbraeos Iriplici nomlue ap-

niiracles, cl autre chose, que ce soit le démon nne beaucoup la force des preuves que les mi-
qui fasse des miracles. » racles fournissent pour établir la vérité de la
12" Si donc Ton in'ol)jecle le miracle du rep- Keligion. Qiiehiues écrivains modernes parais-
tile qui parle à Eve. les prodiges des enciian- sent en avoir porté le même jugement. M. de
teurs de TEgyple, ou révocation de Samuel la Chambre n'a osé prononcer entre .M. Hout-
par la pylhoiiisse, etc., les faits éianl incontes- teville et M. Clarke; il est même inq)ossible,
lubies, j'avoue (|u'ils sont miraculeux, je les selon lui, de prendre un parti sur le dllférend
envisage d'abord dans leur élre physique, et qui les partage. Cette décision ne m'a pas em-
j'y reconnais l'action île Dieu qui déroge à ses pêché de regarder jusqu'ici le système de
lois par le ministère de ses créatures bonnes M. Houtteville comme insoutenable, soit que
ou mauvaises. Donc, envisagés dans leur être l'on considère le miracle dans l'ordre physi-
moral, ces mintcles sont aussi la voix de Dieu que ou dans l'ordre moral. Je ne dirai pas
.

qui parle à l'Iiomme pour l'instruire, pour l'é- avec l'auteur des lettres, que ce système me
prouver, ou pour le punir, par un moyen faithorreur, qu'il a révolté tous les lecteurs,
extraordinaire. Quelle ipie puisse élre la vue de (ju'il s'estattiré autant d'ennemis qu'il y a de
l'agent subalterne dont il emploie le ministère chrétiens dans l'univers; mais je pense qu'il
pour ro|)érer, jamais il ne se servira d'un élre altère la nature du miracle, et qu'il en atténue
malfaisant, ou imposteur, pour faire un mira- la force.
cle dans des circonslances où il serait impos- J'observe d'abord une difîérencc essentielle
sible à un homme tant soit peu attentif, de entre l'hypothèse de M. Houtteville et l'opinion
discerner le langage de la Divinité, de la voix du P. .Mallebranche. Celui-ci, à la vérité, n'ad-
de l'imposture. Le discernement était facile à met en Dieu qu'une volonté simple, unique et
faire dans les cxeujples que j'ai cités, et dans générale pour tous les effets ordinaires et mi-
les autres faits qu'on a coutume d'opposer. raculeux; mais, selon lui, les miracles sont
15° Vous dites, Monsieur, que vous embras- toujours au-dessus de toutes les forces et de
seriez très-volontiers ce sentiment, si vous toutes les lois de la nature quoiqu'ils n'aient
:

pouviez le concilier avec la croyance de tous pas pour principe des volontés particulières ,
les âges vous faites plus après l'avoir prouvé
; : ils n'en sont pas moins des dérogations au

par les passages les plus formels vous l'ap- , Cours ordinaire. Mais, dans le système de
puyez sur l'expérience constante de tous les M. Houtteville, le miracle est un résultat de
siècles. l'ordre général de la mécanique du monde, et
1 i" La raison, l'expérience et l'autorité du jeu de tous ses ressorts. C'est une suite de
sont donc sur ce point dans le plus parfait ac- l'harmonie des lois générales que Dieu a éta-
cord. La raison me parait répandre autant de blies pour la conduite de son ouvrage; mais
lumières sur les ari-unients que fournissent c'est un effet rare, surjtrenant, qui n'a point
l'expérience et l'autorité, que celles-ci don- pour principe les lois générales, ordinaires et
nent de force aux preuves appuyées sur la connues, qui surpasse l'intelligence des hom-
raison. mes, dont ils ignorent parfaitement la cause, et
15" Mon doute ne tombe donc que sur le qu'ils ne peuvent produire par leur industrie.
jugement que vous portez de la déhnition du Dans ce passage de M. Houtteville , qui
miracle donnée par S. Thomas adoptée par , embrasse tout son système, je trouve beaucoup
Benoit XIV, et suivie, je crois, par le grand d'embarras sur les lois générales de la nature,
nombre. En consé(|uence di' ce jugement, vous et peu de concert avec les lumières ordinaires
dites que les preuves pjr vous puisées dans les de la raison. Le miracle est un résultat de l'or-
lumières de la raison, ne mettent pas ce senti- dre fjénéral, une harmonie des lois générales.
ment hors de toute controverse; par elle-mê- Cependant il n'a pas pour principe les lois gé-

me , la raison ne vous paraît fournir ([u'une nérales, ordinaires et connues. Je le demande,


forte présomption en si faveur c'est dans ; y a-t-ildonc dans la nature , peut-on même
l'expérience et l'autorité (ju'il faut en chercher raisonnablement supposer qu'il y ait des lois
des preuves certaines Paris, 3 mai 1773. générales inconnues et extraordinaires, qui pro-
Vous m'encouragez, .Monsieur, par le favo- duisent des effets contraires aux résultats des
rable accueil que mes premières observations lois générales, ordinaires et connues? La méca-

ont éprouvé de votre part. Vous en ferez tel nique du monde roulerait donc sur des lois
usage qu'il vous plaira. .le les ai pleinement opposées, dont les unes, accessibles à nos re-
soumises à voire jugement; je les abandonne cherches seraient combattues par d'autres
,

entièrement à votre bon plaisir. 11 est de la absolument inaccessibles à notre intelligence.


bonne foi de vous prévenir que, pour la plu- Toute cette théorie, monsieur, m'a bien l'air
part elles ne sont |)as à moi. Celles dont je
,
de n'être qu'un pompeux jeu de mots, ou un
ne vous suis pas redevable, je les ai presque fatras inintelligible. Que ne dit-on que ces lois
toutes emprunh'es d'un recueil de lettres adres- giMiérales, inconnues et extraordinaires, sont
sées à M. Houtteville, et imprimées en 172-2. des lois dérogatoires au cours ordinaire de la
On m'a toujours dit que le i*. Tournemine en mécanique du monde? alors on se ferait eu-
était l'auteur. Quoi qu'il en soit, vous ne pen- tendre ; mais on rentrerait dans la voie com-
sez pas que l'hypothèse de iM. Houtteville dimi- mune.
545 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS 548
pellabalur HNI, Rohe, id esl, videns;
: nw, Choze, tur à radiée y\2 Noub.eloquî, et consequenter
qiiae vox eamdem habet signifiealionem ; sed pr opriè significat oratorem, seu concionatorenru
sœpiùsN'33, Nabi, quod vocabulum juxia veri- Hujus ultimœ vocis variîE sunt acceptiones.
similem conjecturam Saloraonis Jarchi deriva- i°Nabi, est futurorum praenuntius. 2° Nabi, esl

Supposerait-on que les lois ordinaires ot rapport que vous avez solidement combattu son
connues se prêtent à des combinaisons singu- système dans votre premier volume. Toute ma
lières, à des résultats impénétrables à l'esprit diflicullé roule donc sur le jugement que vous
liumain, pour produire des effets rares, singu- en portez, monsieur, on le considérant dans
liers, et absolument éloignés de la marcbe l'ordre moral, je veux dire, sous le point de
générale dans la mécanique du monde? Cette vue où le miracle est pour nous le langage
supposition serait peut-être admissible pour de la Divinité, et le sceau authentique qu'elle
quelques circonstances particulières, où les appose à la doctrine qui nous est annoncée de
hommes ont dû voir une maladie désespérée se sa part. Sur quoi voici les doutes qui me sont
guérir, un ciel serein s'obscurcir, des nuages venus, et les rellexions qui les ont fait naître.
se former sur-le-champ, et se Tondre en pluies Dans le système de M. Iloutteville, le miracle
abondantes aux ordres d'un thaumaturge, ou est un effet rare , singulier, impénétrable des
aux vœux d'un peuple. C'est ici le cas de dire lois générales; mais il en est un effet, un ré-
que les lois du mouvement sont susceptibles sultat foncièrement naturel. Voilà sa nature
d'une infinité de combinaisons et de rapports, physique, je n'y vois pas encore le langage de la
dont il est impossible de saisir tous les résul- Divmilé. Eh à quel signe pourrais-je recon-
!

tats. naître que Dieu veut m'instruirc d'une ma-


Mais je demande avec l'auteur des lettres, nière extraordinaire, par un événement pure-
par quelles n)odifications naturelles du mou- ment naturel? serait-ce parce que cet événe-
vement la ville de Jérusalem a-t-elle pu voir
,
ment esl singulier, qu'il est rare? Maiscombien
autrefois sept pains se multiplier assez abon- de maladies rares et singulières, qui épuisent
damment pour rassasier un peuple nombreux? toutes les ressourcs de l'art, qui déconcer-
Par quels rapports secrets aux lois de l'équili- tent toutes ses lumières, qui écliappent à tou-
bre des liqueurs, les Apôtres ont-ils vu leur tes ses recherches? J'en ajipelleaux mémoires
maître marcher sur la surface des eaux, et se des académies de Paris, de Leipsick, etc.
l'aire suivre par l'un de ses disciples? Par quelle Mais ces miracles surpassent toute la portée de
harmonie astronomique des planètes, qui ne notre intelligence... Je le veux, et je conclus
doivent être opposées l'une à l'autre, que dans que j'en ignore le principe. Or, de l'aveu sin-
des temps mathématiquement définis, peuvent- cère de mon ignorance, au langage extraor-
elles sans forcer leur marche naturelle, et sans dinaire de la Divinité, l'induction ne me
déroger aux lois qui les régissent, s'arrêter, paraît ni directe, ni prochaine, ni nécessaire
ou s'éclipser extraordiuairement , et mettre dans l'ordre des événements les plus singu-
en défaut tous les principes et tous les calculs liers , dès qu'on les suppose naturels.
de l'astronomie? par quelles combinaisons une D'ailleurs, si les miracles ne sont que des
âme retourne-t-elle dans un cadavre déjà glacé, résultats extraordinaires , des condjinaisons
déjà infect, déjà livré à la pourriture, pour lui inconnues, des lois générales, dans quelles
rendre le mouvement , sans violer les
et la vie sources vont-ils puiser toute leur force pour
lois générales de la nature , et sans éprouver établir la vérité d'une Religion surnaturelle ?
la plus légère opposition de sa part? Proposer Elle ne peut partir que de leur concours avec
ces questions, n'est-ce pas démontrer l'absur- le moment où le thaumaturge en invoque le
dité du système qui les occasionne? Ce qui est témoignage en faveur de la doctrine qu'il an-
physiquement absurde, la métaphysique la plus nonce ; concomitance de l'événement rare et
raffinée at-elle droit de le supposer naturelle- singulier avec la prédication d'une doctrine
ment possible?... extraordinaire , incompréhensible , proposée
Parmi tous les miracles de l'ancien et du par un homme qui se dit l'envoyé de Dieu,
nouveau Testament, ne s'en trouvàt-il qu'un et qui le prouve par cet événement. Je sup-
seul qui résistât invinciblement à cette by|»o- pose qu'il savait (|ue le miracle devait arri-
thèse , il sullirail pour la renverser de fond en ver au moment où il prédit qu'il arrivera.
comble. Non, personne ne connaîtra jamais, Celte connaissance surpassait toute l'intelli-
jamais personne ne pourra connaître tous les gtîiice de l'esprit humain, je l'accorde, et
rapports, tous les résultats possibles. Mais de- alors je conçois que la prévoyance certaine et
puis le plus ignorant des honnnes jusqu';m l'annonce précise de l'événement miraculeux
plus savant des philosophes , est-il quel(|u'un seront le langage de la Divinité ; mais j'en
qui ne sente, qui ne saisisse la vérité de cette conclus aussi que l'événement prévu et an-
assertion La résurrection d'un mort est un
: noncé ne prouvera rien par lui-mênn* dans
elTel au-dessus de toute la force, de toute l'é- les principes de M. Iloutteville. Toute la preuve
nergie des lois connues et inconnues, géné- qu'il offrira aux yeux d'un philosophe imbu
rales et particulières de In nature. Si les apc»- (le son système, ne viendra ni «le la singula-
tres du déisme avaient avancé cette hypothèse, rité, ni de la rareté de l'événement . mais du
je ne sais comment elle aurait -été accueillie siirnalurel de la prédiction, ou (!e l'annonce
dans le sein du Christianisme. faite par le prédicateur, ce (jui enlève au mi-
Jusqu'ici je n'ai envisagé les miracles que rael(! toute sa force, pour conloiidre la preuve
dans l'ordre physique relativement aux princi- (ju'on en lire, avec la preuve appuyée sur la
pes de iM. Houtevdle, et c'est sous le même prophétie ce n'est plus comme thaumaturge,
:
547 DE VERA RELÏGIONE. $48
èraciiloruni et decretorum divinorum iiiternun- dinario. Et hic est de quo dlcitur, quod lo-

4ius. Ex. 7,1: bùitqne Doniiims ad Moijsi'm:



« quatur per Spiritum sanclum. »

Ecce constitui te Deum Pbaraouis, et Aaron Apnd Gra-cos duplex praiseriim nomen erat
fraler tims erit ?iabi tims. 5" NZ;3 , ISibba , se» ejus, (jni res luturas priedicebat; irpocptirr,?

prophetare, signilicui aliiiuaiido /'«rert'. 1 Hei^. propheta nempe, et p-âvTi; vianlis : prius deri-
18, 10 : Invasit spiriliis Uei malus Saiil valur à radiée qua; signilicat prsedicere. At in
et prophetabal in medio doinùs suœ. 4" Nibba, vnigari sormone illo nuncupnbantur qiiicum-
est laudes diviiias caiiere. l Rog. 10 , :25 : Fu- que ucciillai rei divinalores, oraculorum in-
ctus est eiiain super entn spiritus Outnini, et ani- terprètes, et sacrorum aniistites. Secundura,
bulabat ingredieiis , et pruphetabat usqne dùm sciliccl aavTi; mauiis (unde p-avraîa, manteia, et
veniret in ISaioth, in Ramuilia Unde et exivit (AavTtJtïi, manticiie, proplietia) est à radiée p-xî-
proverbiiim : ISttvi et Saiil inter Proptietas? Eo- voaat, ntainomai , quie signilicat furere , per
dcni sensu suuiilur 1 l'aral. io, 1 : Ifjiliir Ua- e])enthesim litier^e t , quia per furorem redde-
iUd et macjistratus exercilùs seyrefjavemnt in bantur oracula. Apud Latinos variis nomlni-
ministerium /ilios Asapk, et Ueman,' et Idi- bus appellabatur arcanorum retelator et inter-

thnn , qui prophetarent in ajtliaris, in psalteriis, pres. 1" Dicebatur diviuus, quia divi propriuni
et cymbalis. 5° Quia laUoiiis cadavcr injeoluin vidctur occulta revelare, neque sine Dei in-
sepulcro Elisaei vilain recepil , ideù diciUir terventu lulura praîiioscuntur. '2" Vates, quasi
Eccl. 48, \A : Et mortuum prophetavit corpus à lando, mulando litteram/"in v. Vatis erat,
ejus (Elisaji). 6" ^ibbu, sigmlieal divinare, seu deorum elTata prof<'rre ac interprelari. S^Prae-
rein occuliam aperire, ui 1 Reg. i), 7. l'andein sagus, à sagiendo : sagire autem, teste Cicé-
in novo Teslanieiilo Chl Scripturwi intcrprclari, rone 1. 1 de Div. signilicat acutèsentire : unde
vel populum hurlaii ad pielalein , 1 Cor. 14, saga anus, id esl, volula sacrorum perita.
3 : !^am qui proplietat , huiniiiibus loquitur ad 4" Arioius, quasi faliolus, à fando diclus, vel
œdificationem , et exhortaliouem , et consolalio- ab aris, quôd esset illis addiclus. 5" Fatidicus,
nem. Scilitct ul habei Maiiuonidcsin MorcNe- qnôd l'ium , seu fuluram bominnm sorlem
vochim 1. 2, c. 45 : « Secundus propheiia; pnfcdiceret. Dicebalur eliam ex modo vatici-
I gradus esl, cùni honio in se seniit rem vel nandi auspex, augur, aruspex, exiispex, sor-
( lacultalem quanipiam exoriri, et super se tilegus, astrologus, et Chaidyeus.
i quiescero, quye euni inipellil ad loqueiuhun,
§ 2. Propheticum apud Judiccs munus.
< ita ut loqualur vel de scienliis et arlibus,

t vel psahnos et liyninos , vel ulilia ac salu- Propheticum munus apud Hebraeos pars
« laria rectè vivendi praecepta, vel rcs politi- erat theocratiie, in quâ forma rcgiminisDeus
« cas et civiles, vel deniquedivinas, et iiuideni ipse, extraordinarià et superualurali ralione,

( in 1er vigilanduni, et in vigore sensu unj or- rempublicam gubernabat : praedictum in Ba-

c'est comme proplièl.e que l'envoyé de Dieu , siiiuemenl ni la cause, ni l'occasion de l'évé-
prouve la divinité do sa mission. nement l'apostrophe au soleil et à la lune de
:

Je suppose qu'un philosophe partisan du , vient même un appareil inutile si le |)hiloso- :

système de M. lloulteville, lise le livre de Jo- phe n'a pas raison d'y trouver le langage de
Sué; que irouvera-l il dans le eonimandenu'nt t'iiiipostiire, lui déniontreiait-on qu'il a tort
que i'iionime de Dieu fait au soleil et à la lune d'y trouv<'r bî ion de la fanfaronnade? N'est-ce
de s'arrêter dans leur course.' Tous les autres lec- pas jusiju'à un certain point en imposer, sinon
teurs y aperçoivent une prière que Dieu exauce, sur le fonds, au moins dans la forme et l'appa-
et un ordre que le ciel respectt- ils voient avfc ; reil de l'événement, que de commander an
admiration un Diru qui ohi'it la voix de son ;i soleil d'inlerrompie sa courte au moment où
ministre, et toute la majesté du spectacle que l'on sait |)ar révélation
,
qu'il doit la suspen- ,

l'Ecriture frappe, le saisit.


lui présente, le dre, en vertu des lois générales? Je pourrais
L'énergie des traits cpii composent ce magnili- pousser plus loin celte induction, et l'éiendre
tableau se soutient, se sent, se coneoil sur tous les faits miraculeux qui se sont opérés
aue ,

insles principes admettent ime véritable (pii jiar la voie du cominauilement. Si les Juifs, du
dérogation aux lois génér.des de l'astronomie ; temps de J.-C, avaient connu le système de
mais tout cela disparaît aux yeux du philoso- M. Iloulleville, ils n'auraient pas dit Quel est :

phe il ne voit (ju'nn évéiiem<-nt rare, singu-


: celui-ci? les vents et la mer obéissent à sa
lier , surprenant, inexplicable, à la vérité puissance Ils auraient dit Que cet honune est
! :

mais naturel, mais nécessaire pnis'pi'il ré- , éclairé ! les événements les plus singuliers, les
sulte d'une combinaison pailiciilière des lois plu-isuip:eiiants, les plus éloignés de la marche
g-iiéra!e> le «lei il -es .islres oiv-iss'^iil
: non , oniiiia le de ia nature, les plus iiieoinpréhen^i-
à la voix de l'i.oinu.e, mais aux lo.s de la na- ilfS coii'biiiaisonsdes lois générales n'échap- ,

ture l'ordre la prière de Josué ne sont phy»


; , penlpasàsa connaissance!. ..Paris, 17juin 1773.
549 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 5^0

laami oraculo est , futiiros apud Israël divinœ qu'idem dubium est, quin magna pars hymno-
volunlatis internunlios : Non est angurium in rum sacrorum valicinia sint propriè dicta, née
Jacob , nec dbinatio in Israël ; leniporibus suis qnin ex valiciniis nonnulla reverà sint hymni.
dicetur Jacob, quid operatus sit Dens; el lege Imô ex universâ sacrorum voluminum série
Moysis caulura fuil ut proplielis ohleniperare- constat eventuum fulurorum significationes
,

tur. Erant ergo prophela; à Deo ipso electi et ferè seavper versu et numeris enuntiari ; et

ejus qu;jsj à lalere legali, tlivinoijue alllatu ejusdem fuisse spiritûs rerum pra^sensionem
ad munus suum obeuiidum inslrucli. Ex suo afflalu imperlire, iis(iue magnilicos poe-
eorum lamen numéro plerùnique assumpii seos sensus et carminis ornatuin inducere, ut

eraiil, qui ab ineunie seiate in convenienlem cum rébus ipsis, longe bumanos conceptus su-
disciplinam iradili et ad sacra ministeria priùs perantibus, quaedam eliam eloquii diviniias

insiiluli fuissent : ideo Judyei negare soient consentiret. El cerlè cùm is esset initio prai-

Davideui, Salonionem , Danielem propiieias cipuus poeseos finis, ea singularis utilitas , ut


propriè dictos esse; ideô Amos, cùm non esset dicia sapienlium ad mores vel ad lidem perti-

è proplielaruni coliegio, dioebat : JSou sum nenlia in animis bominum allé imprimeret, et
propliela , ncc filius prophelœ , sed armenlaiius ad posleriialis memoriam commcndaret ne- ,

ego sum. Constat ex niullis sacrse hislorise lo- mini niirum id viiieri débet , si propbetia, quae
cis à primis reipublicae Hebraese tcniporibus in eo génère principem locum obtinet, niaxi-
fuisse quaedam propheiaruni collegia, iii qui- mique est moraenti , ejus operam noiuerit re-

bus seraoti ab boniinuui frequenlià proplielici pudiare ei ministeriura ad usus sues prje-

niuneris candidat! studiis et exercitationibus cipuè accomniodalum aspernari. (Vide Lowlh


sacris vacabant. Horuni singuiis praeerat vates de sacra Poesi Hebra^oi uni prael. 18.)

aliquis sununà auctoriiale, et Spiritûs sancii


§ 5. Varii modi prophelandi, seu fiilura prasen-
instinctu eximiè prteditus, universi cœtùs mo-
tiendi.
derator et praeceptor. Tempore Elise et Elisœi

in magnum numerum excreverant hsec colle- Cùm Deo rerum omnium crcatori, aJminî-

gia, et illis opponebanl inipii principes sub in- culo perpétue et gubernatori, nota neccssariô

signi aliquo pseudo piopheiâ magnas quaiido- sit operls sui séries , propbeti» possibililas
que sodalitales; cùm Elias inlerlici curaverit manifesta est , modo possil Deus scientiam
uti narratur, Heg. 1. 5 , c. 18, ejusmodi se- quant habcl rerum luiuraium cum hominibiis

ductores ociingentos quinquaginta. communicare. Jam verô id lieri posse et fa-

Quanquàm de eorum instiiutis et disciplina ctum esse docenl Scripturœ qûaïuor niodis.
paucis tantummodô atque obiier mentionem Primo, pcr immedialum afflatum et inspiralio-

faciat sacra Scriptiira , niliilominùs in eo sœpè nem, qiialem promitlilClnistus Maltli. 10, 19:

mullùmque occupalos fuisse inlelligimns , ut ï Cîim aiilem iradcnt vos, noiilc cogilare

hymnis et carminibus cum fidium el libiarum « quomodè aul quid loquamini : dabitur cnim

canlu et symphonià Dei laudes celebrarcnt. f vobis m illà horâ, quid loquamini. ^jon enim

Legimus Sam. iO, 5, Saiili jam régi désigna lo I vos eslis qui bxiuimini , sed spirilus palris

et solemni nnciione jussu Dei jam conse- ( vestri, qui lo(|uiliir in vobis. i Et Luc;e 21,

crato obviàm factum esse, ut prœdixeral Sa- 14 : c Ponile ergo in cordibus vesiris, non
muel, cœlum prophetaium desccndeniium de i pra-meditari quemadmodùm rcspondeatis.

monte Dei (id loci nomcn , in quo silum orat € Ego enim dabo vobis os et sapientiam , cul

sacrum coliegium) et piaiocdeniibus naliliis, f non polerunt resistere et contradicere om-


lympanis , ld)iis, cilbarisque, valicinanlium :
( ncs ailversarii vcslri. > Et qualem expeili

quibus audilis ipserex protinùs, cœlesii ciiam sunl Apostoli in die peniecosles, Act. 2,4:
Spiritu inslinctus , unh valicinabauir. Jdom illi i El re|)leii sunl onincs Spiriiu sancto, et
evenit, ojus(|ue eliam nunliis Naioliiani missis < cœperuiit bxpii variis liiigiiis , prout
ad capiendum Davidem, (pii cùm proplictas « Spiriuis sanctus dabal eloqni illis. i Et
vidèrent valicinanlcs, cl priesidentem choro Steplianus dispuians cum Judœis, ibid. 6,
Saiuuelem , ^iHlalu diviuo pailler corrcpti uiià 10 : « Et non poierant resislere sapien iae

valicinali sunl, id csl, Di-o l.uidcs ^anf•li Spi- « et spiriiui qui loi|uebalur. i Cerlè Deus
rilùs instinctu (armiiic canUique ccifbr.diani. oiiiiiiiim iioslr.inim faeiillaliim aurior , qui

Eorumdem ergo eral in nsum Eccbsi*, et inUiiliVam pr.inai uni vcrilaluni cog.ii(ioti< m
carmina couderé , el ederc oracula ; ncque id honiinum mcntibus inspiravit ,
quidni eàckaa
S5I DE YERA RELIGIONE. 552
eosdem certiores facere potest cujus-
ratione quietem secernantur à visis lymphaticorum et

cumque alterius verilalis? Secundo, revelalio somniantium ludibriis , ii soli nôrunt ,


qui ex-
divinorum consiliorum et eventuiim futuro- pert! sunt. Clarè sané intelligimus Deum om-
rum liebat per claram voceni et faniiliare allo- nipotentcm suae praesentiae signa dare eviden-
quiuni : sic cum Adamo et Patriarcbis conver- tissima posse , et in prophetarum mentibus
saïus Deus legitur; sed prœserlim cum Moyse, eos sensus excilare, quibus sine ullà dubita-
< qui cùm ingrederetur tabernaculum fœderis tione secernant vocem divinam à quâcumque
f ut consuleret oraculum, audiebat vocem lo- alià interiore commotione ; quibusque omninô
< quenlisad se de propitiatorio, quod erat super subiganlur inlelleclus et voluntas prophetae.
« arcam leslimoiiii inter duo Cberubim unde : Atque illam elficacissimam vim experios esse
c et loquebatur ci, » Nuni. 7, 89. < Loquebaïur Propbetas legimus Jer. 20 : t Faclus est mihi
< autera Dominus facie ad faciem sicut soiet , c sermo Domini in opprobrium et in derisum
I loqui bomo ad amicum suum, > Ex. 13 11. , < tolâ die , et dixi Non recordabor
: ejus ne-
Unde in ejus laudem ipse Deus pronuntiavit t que loquar ultra in nomine illius; et faclus

Num. 12 6 Si quis fuerit inter vos pro-


, : « « est in corde meo quasi ignis exaesluans
( pbela Doniini , in visione apparebo ei , vel t claususque in ossibus meis : et defeci, ferre

< per somnium loquar ad illum. At non talis « non sustinens ; i et c. 23, 25 : t Audivi
« servus meus Moyses, qui in omni domo meâ < quae dixerunt prophelae prophetantes in no-
« fideiissimus est : ore enira ad os loquor ei « mine meo mendacium atque dicentes : Som-
I et palàm , et non per aenigmata et liguras f niavi, somniavi... Quid paleis ad triticum
I Dominum videt. » Tertio, revelalio liebat < dicit Dominus? Numquid non verba mea
pervisionem, quando scilicet vigilante pro- < sunt quasi ignis, dicit Dominus, et quasi mal-
phelà , at sopiiis seiisibus, ejus iuiaginalioni ( leus conierens petram (1)? >

reprœsentabantur res futurae , ut présentes ; Cùm prophétise Dei nomine fiant eâ inten-

res reuiot» , ut in conspectu ;


res abscondit», lione , ut ab hominibus pro Dei verbo habean-

ut patentes. Sic describitur visio , Num. 24 tur, necesse est dari signa qusedam, quibus
15 : t Dixit Balaam lilius Beor ; dixit homo, veri prophetae à falsis dignoscantur. Prophetiae

« cujus obturatus est oculus ; dixit auditor post eventum nullà alla probatione indigent,
( sermonuui Dei ,
qui novit doclrinam Allis- nisi eventùs cum prsedictione convenientià. Si
I simi , et visiones omuipotentis videt ,
qui praedicla fuerit res, quae in causis naturalibus
« cadcns aperlos habet ocuios: Videbo eum, praevideri non poluit, casum non possit
et in

I sed non modo. » Et Act. 22, 17 : Factum praedictio refundi, qui illam rem praedixerit
i est autem reverlenii niiUi (Pauio) in Jeru- ille post rei praediclae eventum habebitur ut
< salem, et oranti in teniplo, lieri me in slu- verus propheta : si res non evenerit , faisus

« pore mentis, et videre illum (Jesum) dicen- erit. Deut. 18, 20 Quôd si tacitâ cogita- : <

< tem mihi Fesiina et exi velociter ex Jeru-


: t lione responderis Quomodô possum inlel- :

I salem, quoniam non récipient testimonium « ligere verbum quod Dominus non est locu-

< luum de me, » etc. Visiones ejiisinodi innu- i tus? hoc habebis signum Quod in nomine :

mcrae recitantur in veteri et novo Testamento. i Domini propheta ille praedixerit et non eve-
Quarto , revelalio liebat per somnia. Jobi 35 , < neril, hoc Dominus non est locutus, sed per

13 Per somnium in visione nocturnà, quan-


: t < tumorem aiiimi sui propheta confixit. > Je-
< do irruil sopor super bomines, et dormiunl rem. 28, 9 :t Propheta, qui vaticinalus est

« inlectulo, tune aperil Dominus aures viro- € pacem, cùm veneril verbum ejus, scietur
« rum , et erudiens eos instruit discipl.nà. > < propheta, quem misit Dominus in veritate. >

Et Joël c. 2 , 28 : « Et erit post hœc : effun- Propheiia, anle compertani ejus per eventum

I dam spiritum meum super omnem carnem ; veritatem, nullum aliud habere potest signum
vestri et iiliae vestrae
< et prophetabunt lilii ;

juvenos (1) c Spiritus quoque levavit me et assum-


< senes vestri somma somniabunt , et
I pslt me, et abii amarus in indignalione spl-
vestri visiones videbunt. » Hujusmodi etiam
^ I rilûs niei : manus enim Domini erat nie-
somniorum divinorum inflnita exempla sunt. < cum. > Ezech. 3, 14. < Si dederit mihi Ba-
< lac plenam donium suam argenli et auri
Notœ verœ et falsœ prophetiœ. non polero praelerire sermonem Domini
§ 4.
i

« nici, ut vel boni quid , vel mali proferam ex

Quomodô autem divini aûlalus ab humanis < corde meo, sed quidquid Dominus dixeril,
cogiuiionibus, vel visa divina per vigiliam
et 1 hoc loquar. > Num. 24, 13.
553 DE xMlRACLLIS ET PROPHETIIS. 534
veritatis, praeter aucloritalcm prophetae pie- I mus , et appropiet , et veniat consilium san-
taie suâ , niiraculis et vaticiniis jani coniplelis i cti Israël, etsciemus illud, » Is. o, 19, bo-

confirniatani. Sic primo si quis aliqiiid suade- nos clarioribus propbeiiis confirmabant quam-
ret contrarium piotati, aut legis divinae fun- plurimi piophelse : « Audile , inquit Isaias
danientalibiis principiis, is habciidus esset pro < c. (i6, 5, audile verbum Domini qui Ire-
,

falso prophetâ non expectato eventu. Deiit. c mitis ad verbum ejus. Dixerunt fratres vestri
15 : I Si surrexit in medio tuî propiietes, aut I odieniesvos, et abjicientes propier nomen
< qui somnium vidisse se dical , et praîdixerit i meiim : Glorificetur Dominus. Videbimus in
« signum alque porteniuin , et evenerit quod c loeliiià vestrâ , ipsi autem confundentur. »

I loculus est, et dixerit tibi : Eamus et sequa- Ac deinde de Messià et ejus Ecclesiâ vatici-
I mur deos alienos ,
quos ignoras , et servia- nalur.
t museis, non audies verba prophetoe illius Idem eliam erat finis fœderis temporalis
i aut somniatoris... Propiieta autem ille aut cum Abrabamo inili , ac postea solemniter in
» fictor somniorum interficielur. n Apost. 1 monte Sinà confirmati, omniuraque vaticinio-
Cor. 12, 3 : < Nenio in spirilu Dei loquens, rum lemporalium ad illud periinenlium vo- :

€ dicit analhenia Jesu. > Et ad Gai. 1,8: caïus elenini Abraham dicilur cùm diis servi-
c Sed licet nos, ant angélus de cœlo evangeli- rei alienis , « ut Deus stalueret paclum cuni
t zet vobis prœtoriiuàm quod evangelizavimus î semine ejus in generationibus suis, ut esset

t vobis, anathema si t. > Quia scilicet Deus c Deus illius et seminis ejus post eum. » Et
sibi contrarius esse nequit. At cùm Deus in coniractûs inili in monte Sinà bsec verba
veteri Teslamenio usus est Balaanio licet ini- sunt : I Deus elegit te bodic, ut sis populus
pio ad proplielandum, et Chrislus Matth. 7, I peculiaris, in laudem, et nomen et gloriam
22, declaraverit reprobandos esse mullos, qui < suam. » Per bsec oracula non vanam curio-
indiejudicii dicent illi : < Domine, Domine, silalem alebatDeus; sed primo Judaeis osten-
I nonne in nomine tuo propbelavinius , et in débat suà diiione omnes génies contineri
,

t nomiiie luo daemonia ejecimus , et in no- eos avocabat ab ineundis cum exteris gentibus
1 mine luo virtutes multas fecinius? » Ideô, ut foederibus.Deinde avocabat eliam à consulen-
vike apparens sanclilas non est certum signum diselbnicorum oraculis; ideôjussus est Elias
divini afflatùs, sic nec improbitas aut perver- obviam ire legalis régis Ochoziye 4 Reg. 1,3:
siias niorum semper propbelas falsitatis arguit : « Angélus aulem Domini loculus est ad Eliam
licet probabilis conjectura ex moribus capi < Thesbilem dicens Surge et ascende in
, :

possit, quia rare improbis ulitur Deus. ( occursum nuntiorum régis Saniariae , et di-
t ces ad eos Numquid non est Deus in
: Israël,
§ o. Finis et mus proplietiœ.
c ut eatis ad consuiendum Beelzebub Deura
Manifestum est prophétise et totius Dei pro- « Accaron? quamobrera haec dicit Dominus :

videnliae supernaturalis (incm nuUum alium i De leclulo, super quem ascendisti, non
esse posse ,
quàin verte religionis conserva- « descendes, sed inorle morieris. i Hune finem
lionem et bominum per eam salulem ac felici- suuin esse déclarai otiam'Deus apud Is. 48, 3:

latem. Et reverà in Scripturis sacris nulla alia c Priora ex lune aununliavi, et ex ore meo
ratio exhibclur omnium propbetiarum, sive € exierunt, etaudita feci ea : repente opera-
res temporales et slatum nationum politicum < tussum et venerunt, Scivi enim quia durus
speclantium, sive carum quae spirituales res, « es lu, et nervus ferreus cervix lua, et frons

regnumque Chrisli Doniini cœleste adumbra- i lua ai-rea. Praedixi tibi ex tune , antequàm
bant. Prima omnium propbetia data estprimis I venirent indicavi libi , ne forte diceres :

parenlibus lapsis et desperantibus ad excilan- < Idola mea fecerunt haec, et sculpiilia mea ,

dam in iliis spem fuluri iiberaloris et victorioe < et conflalilia mandaverunt isla. » Terliô
in serpenlem quœ esset omnis
reporlandae, proj)heti3e lue temporales ,
quae res mox fulu-
religionis fundamentum. Ad eamdem spem, ras prajnuntiabant, ubi eventu complebanlur,
rcligionemque in eo positam confirmandam pignora erant fuluri complemenli earum, quae
facile sunl Palriarcbis tôt repclilsc de semine ad res post plura secula fuluras pertinebani :
benediclo promissiones. Et cùm sub impiis cujusmodi erant oracula de Chrisli advenlu ,
principibus numcrus eorum augerclur, qui ir- de conversione genlilium ad veri Dei cullum,
riderenl islam expectaiionem , et qui dicerent : de propagalione chrislianae religionis. Ai si

I Fesiinei et ciiô venial opus ejus , ul videa- haec omnia vaticiiiia tanlani habuerini vini sub
TH. II. 18
555 DEIVERA RELIGIONE. 556

spcm homi- divi et non intelloxi; et dixi Domine, quid


V. T. ad excitandam fidein atque
:

num ab i|)à:\ mundi origine , et in nuindo erit posl hœc? El ail : Vade Daniel, quia

idoloiairico veram rcligioneni seinpcr conscr- dausi sunt signatique sermones usque ad prae-

mullô magis cadein coiilirniant linitum tcmpus. s Inprimis lempora eventuum,


varerinl ;

aninios posl evenluin , et vcram religionem quos pricnunliabanl, clarè et dislinclè non
cognoscebant idée Judœi Ezechieli exprobra-
usque ad linein mundi conservabunt.
:

bani illani tcmporis diulurnilalem 12 , 27 :

§ 6. De daritate et obscuritale proplictiœ. quam


1 Ecce domus Israël dicentium : Visio

Prophclia dici polesl clara aut obscura ,


vel hic videt, in dies umltos : et in tempora longa

ralione suî et terminorum, quihus res luliiroD iste prophetat. > Qu;c exprobratio abierat in

enunlianlur vcl ralione objecli , vel respeclu proverbium, ut scribit prophela ibidem v. 22 :
,

diversoruni hominuni. I Quod est proverbium islud vobis in lerrâ

Prophelia in se clara ea est, quœ nudam ac Israël, dicentium : In longum difl'erentur dies,

simpliccm signilicationem habet qualis est ,


et peribil omnis visio'.' » Unde et in novo Te-

iila Osée 3, 4 : Dies multos sedebnnt fiU'i Israël slamento de Prophelis leghnus 1 Pet. 1 , 11

et sine sacrificio, et quôd fuerint c scrutantes in quod vel quale


sine rege et sine principe ,

sinealtari, et sine Ephod, et sineTlierapliim. Et lempus significaret in eis spiritus Christi ,

profeclè de essenli;^ prophctia; nuUo inodo prœnunlians eas ,


quœ in Christo sunt passio-

obscura. Nam lam clarè licet de ré- nes, et posleriores glorias quibus revelatuni
est, ut sil ,

bus fuluris loqui, quàm de prœieritis, et reverà est, quia non sibimelipsis , vobis aulem mini-
de iinperiorum fuluris faiis loculi sunl Pro- strabant ea, » etc. Si hse prophelioe quando-

phelae, tanquàm hislorici. At prophétise ob- que respectu ipsorum Prophetarum obscursB
scurilas oriri poiest ex mulliplici re : 1° ex erant, niultô minus illas perfeciè inlelligebant

uielaphoris, parabolis et allegoriis, ex meditatâ Judsei, in quibus generalem taniummodô spera

confusione, ex typis et propheliis dnplicera in Messiam fovebant. 2° Etiam respectu nostrî

habentibus sensum congruenlen» et analoguni ; quamplurima vaticinia servant muliani obscu-

unum proximum , alteruni reinotum. Talium rilalem ; ea scilicet, quorum obscuritas orilur

proplieliarum exenipla plura alibi proponen- ex metaphoricà oratione, ex allegoriis, ex me-

lur,quando raliones airercntiir, cur Propheiœ dilata confusione, ex duplici sensu, vel ralione

obscurilalem iilani tanquàm vélum suis valici- typicà : hœc quippe omnes causas obscuritatis

nalionibus obduxerinl. Vcrùm liœc quarum- non loUit evenlus.

dara prophetiarum obscuritas longissimè diffcrt


§ 7. Diversa gênera prophetiarum.
ab oraculoruni ethnicorura absurdilale, quo-
rum alla concipiebanlur terminis non intelligi- Duplex generatim prophétise genus apud He-
bilibus, alla sic erant ambigua , ut sensus braeos fuii ; aliae vorbis et sentenliis continen-

admilterent plané contrarios ;


quae sequivoca- tur, aliœ rébus, nempe figuris : « Scimus, ait

lio omnem illis vim propheli» adiraebal. Tert. 1. de Resur. carnis, ut vocibus, ita et ré-

Prophelia clarà ralione objecli ea est, quœ rem bus prophetarum. t Est autem figura, quae ty-

verisimilem et humanae rationi probabilem pus gr;ecè dicilur, « persona , res , vol evenlus

prsenuntiat. Obscura verô est, quà res prœdi- analogià (luàdam aliam personam, rem, vel

cilur in speciem absurda et inipossibilis : talis eventum ex inleulione etconsilio Dei praesigni-

illa Isaise 7, 14 : Ecce virgo concipiet et pariet licans. » Jam verô tola velus dispensatio erat

sensu lillerali inicllecla. Taies quoque novi apparalùs: in eâ, Dei apud Judœos offi-
filiunt,

illae erant, quae. de Chrisli morte et sempiterno cia reproesentabant officia Messiae palris futuri

regno, opprobriis et glorià editae sunt. Hanc seculi ; constilutio civitalis judaicœ formam
obscurilalem tollil evenlus. Prophelia tandem Ecclesiae; faia populi israelitici fortunam po-

Clara vel obscura dici poiest respectu diversorum


puli Christian! ; cullus raosaicus in omnibus
honiinum, scilicet respectu ipsius proplielce, suis parlibus, templo, sacerdotio, sacrificiis,

aut eoruni qui prophetiam audiunt anle even- religionem christianam, personae praicipuae

tum vel respectu corum qui prupheliam ex-


;
Messiai quoque typi fuère, et in ipsis denique

culiunt, poslquàm complota est. Ac 1" ccrtum cvenlibus insignioribus prœsignificali fuerunt

est Propheias ipsos non semper inlellexisse evenlus evangelici.Ex hàclyporum institutione

propheiias illas quae visis symbolicis et œni- spontè natae sunl allegorise niyslicœ, seu pro-
,

gmalicis conslabant. Dan. 12, 8 : «Et ego au- phetiai duplicem habcntes sensum; nam statinl
557 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 558
atque David, Salomon , Zorobabel , aliique as- nera directe, obliqué ad Christum speclent;
sumpti sunt in typuni fuluri ducis Messiœ, per verba haec Christus primùm praedictus est
promptum erat anlitypi recordari, atque sta- lum, cùm
vaticinium ipsum edidit Nathan;
tirn ac illoruin injecta erat mentio, hune quo- iterùm quoque pra3dictus est Christus cùm
que cogitatione coniplecli, ejusque effigiemge- ortus est Salomon ad quem directe speclave-,

neralioribus saltem lincamentis adumbrare (1). rat Nathanis oraculum , et cùm templum con-
In hujusmodi prophetiis perlinenlibus ad Mes- struxit, quod Ecclesiae à Christo aedilicatae ima-
siain, aliae sunt quœ duplicem habent sen. go fuit.

sum litleralem, fermé a;qualilcr obviiim ; aliœ


§ 8. Varia prophetiarum interpretafio.
directe referunlur ad Christum, ad alla verô
obliqué ; aliœ contra allegoricé pertinent ad Hinc prophetiarum sensus duplex distingui
Christum ;
juxta obviam et simplicem signiiica- débet, nimirùm liiteralis etmysticus. Sensus
tioneni aliô spectant. Prioris generis est illud litteralis est ille, quem verba accepta sive pro-
vaticinium de status judaici interilu, Matlh. 24, prié sive metaphoricé primo
,
, et immédiate
quod congruit etiam litteraliter futuroe consum- significant. Ideôque sensus litteralis alius pro-
mationi lolius seculi. Secundi generis ea est, prius, quem verba significant sine tropo vel
quae habetiir in viccsimo primo psalmo, quam- figura; alius metaphoriciis, quem verba exhi-
que adnotàrunl Evangelistye : Diriserttnt sibî bent translata in alienam significalionera sic
;

vestimenta mea, et super vestem meam misenmt illa haix: : Habitabit lupus cum agno , pardus
sortem. Hoc enim reverà et secundùm lilteram cum hœdocubabit prosa'iiincà ascendet abies,
Christo contigit, ad Davidemautem obliqué re- et pro urlicA crescet myrtus : vel haîc Joannis
Tertii generis hoc exemplum suppeditat
fertur. Baptislge de Christo apud Malth. c. 3, H:
idem psalmus : Narrabo nomen tuum fratrikis Cujus ventilabrum in manu suâ , et permundabit
mets, in medio ecclesiœ laudabo te ;lq\.ix de aream suam et congregabit triticum stmm in hor-
,

se David secundùm litteram, de Christo se- reum, paleas autcm comburet igni inexlinguibili
cundùm figuram praedixit. Quanquàm et se. sumi nequeunt sensu litterali proprio, sed
cundùm litteram potest in Christum con- eorum verus sensus liiteralis est sensus me-
gruere. Hisce prophetiis duplex inest futuro- taphoricus. Sensus mysticus est ille, qni non
rum indicium seu bis vaticinia ha;c rem prœ-
, proximè et per voces, sed médiate et remotè
significant: primùm quideni,cùm ipsum editur mediantibus scilicet rébus per voces sensu lit-

oraculum; secundo, cùm in eo exilum habet terali significatis, indicalur. Sensus hic mysti-
quem directe spectavit. Exemplo erit Nathanis cus semper supponit sensum litteralem ; at'
vaticinium ,
quo Davidem Deus sic compellat : metajdioricus sensum litteralem proprium ex- '

Siiscitabo semen tuum post te, quod egredielur de cludit.


utero tuo, et firmabo regnum ejus; ipse œdificabit Gravis est inter theologos controversia ,

domum mmini mea. Cùm ea enim ad Salomo- utrùm idem Scripturae lextus habere possit
plures sensus littérales; aflirmant Tho-
(1) Sed magna est varietas in usu et tracta- S.
lione allegoriae hujus mysticce; in modis quibus mas , Tostatus , Gregorius de Valentiâ , Sal-
disponuniur biiiae imagines inler se conve- mero , Lud, Molina , Cornélius à Lapide,
nientes, quibusque earuni altéra allcri subster-
nitur. Inlerdùn)sic apparct al(jue oniincl ima- Joannes Mariana , Bonfrerius, Bellarminus,
go |)ro.\inia, tantùmque in vocibiis et diclio- Melchior Canus et alii plures. Ad eamdeni sen-
nibus dou)inalur, ut a gré patiatur inlerhicere tcMitiam accedere iiecesse est eos,qui duplicem
remoliorom contra interdùm, id(|ue niullô
:

liequcutiùs, lam perspicuè lautoquc vorborum


sensum in quibusdam Scripturae locis ita ad-
splendore eilulgel remotior, ut proximam suo miitunt, ut primarius sit imperfectus : cùm
lumine pené obrual et exlinguat. Allas perpé- enim omnis Soripturoe locus habere debeat
tua et aequabili (juàdam luce et satisapertâ,
iiiieulo quidem oculo sese conspiciondam ex-
sensum litteralem perfcctum necesse est ut ,

Jiibet imago pr;ecipua; aliàs noc opiuautom iidom statuant duos esse nonnunquàm sen-
prcEslringil, et subilis alqne improvisis qnibus- sus littérales. Prioribus ergo accensendi sunt
dam cornscaliouibus quasi è nubibus lulgur,
Jansenius Gandavensis, Lucas Brugensis et
eruinpit. Quando(|ue tandem et is corlé mo- ,

dus maximam hal)ci clcganiiam-et pùlchiilu- innumeri Nrgant verô Alensis, Albertus
alii.

dinem. cùm pcr tctlum pocma geinina; imagi- .Mngnus, Miehael Modina, Ribera. Ad quam
nes, pariter conspicuae, ac quasi paralleke con-
f liam son tentiam accedere videntur quicumque
sociantur, sibi invicem apcrlé respoiidentes,
seseque muiuù illustrantes. Vide Lowth de ilieologi duos sensus solùmmodù, unum prij
sacrA Poesi Ihcbra'oruni ,
pryel. 11. marium, alterum sccundarium disthiguunt»
559 DE VERA RELICIONE 560

per 3° Multô magis extra mentis crealae cognitio-


nam per priraarium intelligunl litleralem ,

secuiularium, niysiicum et allegoricura. Sed nem posita sunt futura bominum ignotorum
de liis alio loco lïisiùs dicemus. consilia liberrima, et multô quidem magis,
quœ pendent ex innumerabilium voluntatum
§ 9. Atictoritas prophetiœ. consensione, earumdemque cum infinità série
Propositio. causarum physicarum conjunctione : qualia
sunt imperiorum fata remotissima. lssolus,qui
Nequeprœsciri, neqiieetiam casu prœdici à créa- nexu-
ordinem pbysicum et moralem inslituit,
turis possimt, 1" ea omiia quœ prœter
na-
que miro copulavit, tanti operis seriem, cur-
snpernaturali virtute
turœ ordinem divinâ et
sumque rerum aeternum investigare valet. Si
contingunt, ut miracula et divinorum decreto-
quae ergo ab hominibus aut creaturis quibus-
rum manifestatioues; 2° futnri post longa inter-
cumque naturali sagacitate prœdicta sunt ea ,

valla temponnn mimdi physici succcssivi slaliis;


jam in causis cognitis contincbantur. Sic prœ-
5° fulura liomimnn consilia et fata imperio-
dicimusvicissitudines temporum anniversarias,
rum. ortus, occasus, conjunctiones et eclypses pla-

Probatio. Ab experientiâ. — 1. Manifesta nelarum.Sic ex aegrorum symptomatibus mor-

est ex ipsâ experientiâ proposilionis veritas. bi exitum colligunt medici ; sic uberem olea-
Scilicet in rébus physicis, et ubi de polentiis runi proventum anno proximo futurum ex

naluralibus agilur, sumnia est auctorilas con- quibusdam indiciis Tbales , et ex scaturiginum

stanlis et perpetuie experientiae , sineuliâ obla-


et aquarum subterranearum inusitato sapore

là ab origine mundi exceptione : sic cerluni inslantem terrœ motum Pythagoras , augurari

omnium bominum naturam positum potuerunt.


est extra
esse volare, vei eiiam uno saliu decem exape- Sed si haec omnia extra mcntium crealarum
qui contrarium assereret, in- aciem sunt, baud magis in casum refundi pos-
das transgredi :

saniret. Sed neque bomines, neque ulli alii sunt. Nam quamvis praedictiones qusedam casu

spirilus, quibus est cum hominibus commer-


etfortuitô verse essepossint,certsetamen sunt

cium futura illa praedixerunt, nisi ad id l'ue-


,
notae, quibus temeraria vaticinatio secernatur

rint à Deo ad bomines legati. ab câ, quœ à divinâ scientiâ proficiscitur. Pri-

Ex ratioue. — 2. Ratio manifesté demonstrat mo cùm, evenit res prœdicta ejusmodi , ut

ea omnia cuique creaturae inscrustabilia esse. vero sit valdè absimilis sive ralione suî , sive
1** Miracula et décréta divina in causis nalura- ratione adjunctorum, veritas illius praedictio-

libus videri nequeunl, cùni sint praeter ordi- nis incasum refundi non débet resque di- ,

ncni naturœ; nec in divinâ voluntate, cujus cenda est non praedicta solùm sed eliam prœ- ,

consilia, nisi Deo prodenle, innolescere non visa multô quidem magis si res praedicta
:

possunt. Si ex divinœ potentiae elTectibus, quos mediis naturalibus contingere non potest. Sic
experimur, ad divinorum consiliorum invesli- olim veri Dei cultum toto orbe per aliquot bo-

gationem assurgere non possimus, quanlo mi- mines propagandum ac idololatriam prorsùs
nus eadem in antecessum prsesagiemus ? 2° profligandam, res erat in se et ralione suî
Mundi qiioque pbysici status succcssivi , non- valdè à verisimilitudine remota : cujus prae-

nisi Deo patent ;


quia mundus conslitulio est, diclio fortuita esse non potuit. Idem verô
in quâ causai sunt inter se nexae innunierabiles, pcrficiendum à paucis ex indrmâ plèbe homi-

quae mentis aciem tenuitate effugiunt et nu- , nibus idiotis, omnique praesidio humano dcsti-

méro ac varietale cxcedunt; illae omncs sibi tutis, percrucis Christi praedicationem, inter

invicem respondent et se mutuô librant, ideô- gravissimas persecutiones, et cum incredibili

que omnes uno intuiiu comprchendere ne- celerilate , res erat ratione horum adjuncto-
cesse est ; nec tantùm prœsentem earum sta- rum multô magis abhorrens à verisimilitu-

lumpervidereoportet, sed successivos omnes dine. Ejusdem generis sunt praedictiones ple-
usque ad prœdictura eventum status. Si levissi- raeque inferiùs recitandae quae compleri non

ma pars fugerit attcntioncm, si concalenatio potuerunt, nisi intervenienle divinâ virtute.

immensa et perpétua non fueril accuratissimè Secundo y cùm evenit res praedicta ejus-

evolula, etcollectse omnes anteccssiones totà , modi, ut ipsa quidem sive ralione suî, sive

nuiricratione erratur. Quœ mens crcala uni- ralione adjunctorum , nibil haboai à vero alie-

vysilatis imrnensitalem complecti, aut cogita- num, sed ila sit naturâ suâ incerta, ut illius

praedictio supra modum mirabilis, tune


lionis celeritate assequi cursum naturse polesl? sit
561 DE MIRACULIS ET PROPHETIIS. 5G2
etiam casu vero dici non débet. Sic olini fulu- quœ illo prsedixit reipsà cerlôqus evenianl ;

rum hominem nomine Cyrum ,


qui Jud;Bos aiterius aulem prcedicta plerùmque cveniiioa-
caplivos in patriam ex Babylone remitieret ,
reant : « Si tacilàcogilalioncresponderis,quo-
les erat née ratione suî , nec ralione adjun- « modo possum intelligere verbum quod Do-
cloriim à verô abhorrens ; sed quia lune leni- i minus non est loeutus? hoc habebis signum :

poris Judaei in florcnlissinio statu erant, nec c Quod in nomine Domini prophela ille pvx-
quidquam à Babyloniis metuebant qui , cae- < dixerit, et nonevenerit, hoc Dominus non
teris gentibus opibus et potentià non prœs- « est loeutus, sed per lumorem animi sui pro-
tabant; quia Persarum res parvae erant ; de- c pheta conlinxil. » Sic Jeremias quoque 28 ,

nique, quia appellatio et nomen est aliquid 9 : € Prophetaqui valicinatus estpacem, cùm
valdè arbitrariura , incertum et inlinituni, î venerit verbum ejus scietur prophela qucm ,

idcircô nemo jure praediclionem illam Isaiae i misit Dominus in verilate. > Idem hune pro-
ad casum referre potest. Adjuncla illa , seu prium veri Dei characterem esse affirmant, ut
circunistantiifi loci , temporis et personaruni sit praescius fulurorum, Is. 41, 53 : « Annun-
tam variae essepossunt, ut contra probabilita- « liale quœ venlura sunt in fulurum, et scie-
tem infinitam sit , ut quis temerè et sine prce- 1 mus quia diiestis vos. <Et4, 6 :î Ego primus
visione benè conjectet. Tertio, cùni mulla ab c et ego novissimus, et absque me non est
aliquo praedicta sunt, eveniuntque oinnia « Deus : quis similis meî? vocet etannuntiet,
praedicliones illae omnes in casum refundi non « et ordincm exponat mihi, ex quo constituât
possunt, iniô nullité. < Keque, ut habet Cicero. « populum antiquum : venlura et quae fulura
« casu facia dici possunt ,
quœ babent in se ( sunt annuntient eis. t Ibid. v. 24 : j Ego
f omnes numéros veritatis. Quatuor tali jacti < sum Dominusfaciensorania, extendensccelos
( casu venereuni efliciunt : num eliam centum î soins, stabiliens terrara, et nuUus mecum.
€ venereos, si quadraginta talos jeceris, futu- < Irrita faciens signa divinorum et ariolos in
f ros putas? Aspersa temerè pigmenta in ta- î furorem verlens , convertens sapientes re-
< bulà oris lineamenta eQingere possunt, num I trorsùm, eorum stullam fa-
et scientiam
« eliam Veneris Cose pulcliritudinera effingi « ciens; suscilans verbum servi sui, et consi-
« posse aspersione fortuità putas ? Sus rostro ( liura nuntiorum suorum complens. Et c. »

c si hunii lilleram A impresserit, num propte- 23, 21 : € Annuntiale et venite, et consiliamini


f rea suspicari poteris Andromacham Ennii « simul : quis audilum fecit hoc ab initio , et
f ab eo posse describi ? Sic enim se profeclô i tune praedixix illud ? nuniquid non ego Do-
< res habet, ut nunquàm perfectè veriialeni < minus, et non est ultra Deus absque me. »

< casus imitetur (1). »


Negant iidem qucmquara praeter Deum homi-
Ex auctoritate. —
Fulurorum praecognilio- num cogitationes sécrétas et consilia pracsen-
nemcerlam ad Deum solum pertinore conslans lia scrulari posse. 5 Reg. 8, 39 : c Tu nôsli
et perpétua omnium vox ac sententia seniper i (Deus)soluscor omnium filiorumhominum. »

fuit. 1° Haec sacrorum apud Judœos scriplorum Jcrem. 17, 9 : « Pravum est cor omnium et
doctrina fuit : MoysesDeut. 18,20, hoc intcr i inscrulabile : quis cognoscet illud ? Ego Do-
divinumetfalsum vatem discrimen ponit, quôd, < minus scrulans cor et probans renés : qui do
I unicuiquejuxla viam suam, et juxta fructum

(1) Parùm ergo scitè scripsit auctor libri « adinvenlionum suarum. i

qui inscribilur Emile l. 3, pp. 15G, 157: « Je 2° Ab hàc doclrinà non deviârunl Ecclesiae
« dis qu'aucunes prophéties ne sauraient faire
christianai doctores. Terlullianus in Apologe-
I autorité pour moi parce que pour qu'elles
,

t le fissent, il faudrait trois choses dont le con- lico ait daemones aemulari divinitatem, dura
t cours est impossible savoir que j'eusse
, : furantur divinationem ; et c. 20, « Idoneuni,
I été témoin de la prophétie, que je fusse
inquit, teslimonium divinitatis est veritas divi-
f témoin de l'événement (sulficit ut mora-
« Hier cerlum sit utrumquc), et qu'il me fût nalionis. » Auctor quacslionum et responsio-
I démontré que cet événement n'a pu quadrer num ad orthodoxum, resp. ad qu. 1 iO : < Pê-
c fortuitement avec la prophétie car fût-elle
nes hune (Deum) hunianarum rerum est prae-
:

c plus précise, plus claire, plus lumineuse


t qu'un axiome de géométrie, puisque la clarté diclio juxta et eventus. d Minulius Félix in
< d'une prédiclion faite au hasard n'en rend Octavio : « Oracula clïiciunt (daemones) falsis
i pas l'accomplissement impossible, cet ac-
pluribus involuia : nam et fallunlur, et fallunt,
I complissement, quand il a lieu, ne prouve
< rien à la rigueur pour celui qui l'a prc- ut et nescientcs sinceram veritatem, et quani
( dit. > sciunt in perditionem suî non confitentes. r
565 DE VERA RELrCIONE. ^64
S. Ililarius ). 9 de Trinilale ; t Propriiim Dco boneficenliâ prap.stantius. Neque non possunt
(]iiid aliuil est, quàin cognilio l'uUirorum ? ^
sinnilicarc. Esl iirilur divinalio. »

S. Auguslinus 1. do Diviiialione daenionuni c.

5 : « Quœ cùm ila sinlscicndum est, quoniain


de diviiialione doenionum quseslio est, eos ca
plcn'uiKiue prieininliarc, quœ ipsifacluri smit.
Accipiunt cnim suepè polesiatein, cl morbos
DE NATURA ET AUCTOIUT.VTE CERTITUDIiNlS
iinraittere, et ipsum aorem viliando raorbiduin
MORALIS.
reddere Aliquando anleni non qu;ii ipsi

faciunt , sed quœ naliiralibus signis fiilura Occasio sœpiùs exliiil, exislelquc in hoc

prœnoscunt, quae signa in honiinuin scnsns opore dissercndi de iidei humaiiai et traditio-
venire non possunl, anle praidiciiiit Ali- nis auclorilale, in quà ponilur omnis faclo-

quando et hominum disposiiiones non solùni rum cerliludo : adcôquede eà fusam insliluere
voce prolalas, sed eliam cogitaiioncs concc- dispulalionem plané siipervacàneum esl : hic

ptas, cùni signa quaxlam ex animo exprimun- igitur paucis obseï vationibus generalia in hâc
tur in corpore, perdisciinl, alque hinc eliain materiâ principia brcvissimè compleclemur.
multa futura praenunliaiil... In caeleris aulcm I. I Res sequaliicr verœ, et cerlœ respecta
prœdiclionibus suis dceniones plorùmque, et noslrî, esse possunt, quae non habent ejusdem
fallunlur, et falluul. Falluniiir quidem, quia gcneris evidenliam. d Exempli gratià, rognasse

cùni suas disposiiiones prœnunliant, et impro- in Gallià Ilenricuin IV, ccquè verum est, et

vise desuperaliquid jubelur quod eoruni con- certum respeclu noslrî, ac verum et cerlum
silia cuncla perturbcl... Fallunt autem cliam est, solem heslerno die cursuni consuelum ab
studio fallendi, et invidà volunlate, quà homi- oriente in occidentem confecisse ; aul très

num eriore lœtanlur. Sed ne apud cullores angulos in iriangulo esse œquales duobus re-
suos pondus auctorilalis amiltani, id agunt ul dis : quamvis prioris proposilionis certiludo
interpretibus suis, signorumque snorum con- posita sit in teslimonio hominum ; secundaî,
jccloribus culpa tribuaUir, quando dccepli in teslimonio sensuum exiernorum ; tertiœ,

fuerint, vel menlili. s Universi eliam Patres in teslimonio sensùs extorioris.

negant dœmonem secretarum cogitaiionum, Sunt haï très proposiliones sequaliler verae,
quarum nullum prodilum cstsignuni exteriùs, quia veritas non recipit majus et minus. Sunt
habere noliiiam, alque Chrisli Domini divini- eliam œqualiler cerlai certiludine, ut dicilur,
tatem ex eo colligunt ,
quod ipsi paieront subjecli; quia honiincs sani sequaliler illis ad-
menlium inlcriorcs recessus. Jam verô sine ha;renl sine uUâ enandi formidine. Sunt de-
hâc scientiâ , nulla est prsevisio fulurorum nique sequaliler certae cer;iludine molivi , quia
eliam proximorum, quai ex hominum pendent earum cerliludo in idem principium resolvilur,
volunlalibus. ncmpe in divinam voracitatcm... Eienim cer-
3** Neque valcs ipsi paganorum, augures, tiliidinis metaphysicae imniedialum principium
aruspices, astrologi, aliundc quàm à Deo ipso esl clara pcrccplio convenientiae vel discon-
fulurorum cognilionem ad sepervenire gloria- voniontiaî inter duas ideas per sensum inte-

banlnr. Omnis eniin divinalionis aucloritas in riorcm : et hujus sensùs inlerioris auclorilas
liocratlocinio luiulabalur : « Sisuntdii, neque orilur ex eo, quôd prœceptor nobis daius sit

ante déclarant liomini qu.ie futura sunt, aut à naturâ, seu potiùs à Deo auclore naturae, à

non dlligunt bomines ; aul qnid evcnluiiim cujus judicio ad aliud tribunal provocarc non
sit ignorant ; aut exisliinant niiiil intéresse possunnis; à quo naluralitor inclinanuir ad
hominum scire quid fuluruni sil; aul non con- assciiiionduni ; adeôque si nos fallcrct, falleret

sent esse suae majeslalis praesignilicare honii- nalura, falleret Deus naiurse inslilulor ; error
nibus, quœ sunt futura ; aut ea nequideni dii esset porpetuus et invincibilis... Ccrtiludinis
significare po-sunt. At neque, non diligunt physicaj principium est clara , et uniformis
nos : sunt enim benefici, générique hominum perceplio rerum sensibiliuni per sensùs extcr-
amici. Neque ignorant ea, quai ab ipsis con- nos ; et horum sensuum auclorilas in eo sila

sliluta et dcsignata sunt. Neque noslri nihil est, quôd sicut sensùs interior datus est ad
inlerest scire ea qu» evontura sunt : orimus dignoscondas affectiones animi et abstraclas
cnim cauiiorcs, si scicnuis. Neque hoc alic- verilatcs, ila soiisus externi dali sunt ab au-
nuni ducunt majeslaïc suà : nihil est cnim clore naturœ lanquàm reruni sensibiliuni
ges DECERTITIDINE MORALI. 866
nuntii : hi quoque naturalitcr extorquent om- Harum ergo veritatum et aliarum similium
nium assensum ; si fallerent, faîleret Deus ;
summa certitudo est. Ejusdem generis certitu-
error essct perpetuus et ineluctabilis... Certi- de nascitur ex uniformi depositione plurium
tudinis moralis principium est, clara perce- hominum de facto publico et sensibili ; ubi sunt
ptio facti alicujus per allestationem hominum illi homines studiis divisi : atque in illo casu
circa eamdem rem consentientium, cujus at- nulla est nécessitas inquirendi in testium bo-
testationis nulla alia causa esse polest, nisi nam fidem, quia stalim intelligitur homines
facti realitas vel commuais delusio : et hujus studiis, commodis et propensionibus divises in
attestationis auctoritas summa est, quia homi- fraudem consentire non velle. Certum quoque
num consentientium fides solum médium est moraliler censeri débet factum aliquod, quod
datum ab auctore naturae ad res absentes \e\ testanlur plures viri probi, si eorum sic nota
prœteriias cognoscendas : haec fides impetrat sit probitas , ut uniuscujusque testimonium
naturaliter assensum ; ac si faîleret uniforme rem valdè probabilem redderet , quia nulla
hominum testimonium, faîleret Deus, et error potest esse suspicio eos consentire voluisse ad

in factis (atque in his vertitur vita hominum) fraudem hominibus sine causa imponendam.
esset perpetuus et ineluctabilis. Verum quidem Probitas aulem cognoscitur ex infinitis indiciis.
est, quôd veritates abslractae et metaphysicae Item certum erit moraliter factum, quod te-
versentur circa objecta necessaria et immuta- stabantur plures homines, quorum dubia est

bilia ; veritates aulem physicae el morales probitas, vel etiam nota improbilas, si factum
circa objecta contingenti.i : at haec diversitas habeat mulla adjuncta ; et seorsim inlerrogali

objectorum nullo modo afïicit certiludinem, convenientia omnes testentur ; et aliunde


ut dicltur motivi : quia haec in omni veritate, certum sit eos convenire inter se de respon-
quocumque donetur nomine, posita est in ne- sionibus non potuisse ; atque etiamsi inter se
cessitate hypotheticâ et conséquente , hoc est convenire potuerint, eorum fraudem, si quâ
in necessaria connexione inter perceptionem uli velint, facile plerîimque deteget solers in-
claram, seu per sensum intimum, seu per terrogator, si de levibus circumstantiis inter-
sensus externes, seu per testimonium homi- rogaverit , et testes eorumdem omnium se
num, et veritatem rerum nietaphysicarum, memores aut oblilos esse profiteantur. Haec
physicarum et moralium. Ideô etiam omnis certitudo tanla est, ut in judiciis, apud omnes
cerlitudo dici potest metapbysica. gentes, duorum hominum convenientibus tes-
II. i Ideô certitude summa in unâquàque re timoniis gravissimae causae determinentur. Et
existit ubimoiiva, quibus inducimur ad assen- rectè quidem ,
quia haec omnia convenientia
tiendum, vel supponunt rei veritatem, vel de- testimonia et responsiones considerari debent,
lusionem in auctorera naturae refundendam. ut lolidem effectus, quorum aliqua causa assi-
— Exempli gratiâ ; si très anguli in Iriangulo gnari débet, quae saipissimè nulla alia essè po-
non essent sequales duobus rectis, existeretin test, nisi facti veritas.

animo sensus interior falsus, à Deo insilus. Si m. « Non est necesse ad impetrandum as-
sol cursum suum hesterno die non confecerit, sensum, ut motiva credendi habeant hanc
fuerunt homines ab auctore naturae delusi. Si summam evidentiam : secnritas existit, ubi ad-
nulla sit urbs Roma, si consensionem genera- sunt omnes rationes credendi, quaî in simili
lem non pepcrit urbis existcntia, exslitit com- causa adesse soient ; et quaesolae adessent, si

munis deceptio, à bis mille quingeniis annis ; res credenda exstilisset , vel etiam ubi ratio-
cujus nulla alia causa esse potest prseter uni- nes multaî ad assentiendum inclinant, nul-
versalem causam : quae enim alia lingi potest? laî animum in conlrariam partem trahunt. \

PROOEMÏUM.
Antequàm hanc adversùs deistas disputa- scripiionem et suo^^^cssivnm illins drvprsis tem-
tionem aperiamus, visum est à re nosirâ non poribus homip.Vbus facfam à Deo dispensatio-
alienum brevem lolius œconomiae divinœ de- neiu prae oCuHs ponere : tom quia ^soient ad-
567 DE VERA RELIGIONE. 568

versarii magnis clamoribus efflagitare, ut ante- veneno letbifero tacta caro confestîm exarsit

quàm ad raiiones iioslras expendendas voce- moluquc agiiala perturbalo similes in animo
museos.non dedignemur rem in conlroversiâ periurbaliones excitavit : obnubilala mentis
positam exponere : quasi verô lalis essel divina acies cœpit bebescere corporis motus jam
;

œconomia , cujus coeleslem originein praedica- pulsabant temerè animum, nec expeclabant
mus, quae aperUim lucem ferre non posset raiionis imperium ; solioque ferè deturbavit
manifestasque liaberet notas falsilalis ; tuni ducem illam vilae el reginam appetilùs vis im-
ctiani quia niliil ad doclrinam ulilius dari à moderala. Amisit eliam bomo cum original!

me posse pulavi brevi illà scienliai chrislianae jusiiiià el nalur* suse opiimo statu corporis
couiplexione , ex quà lolius providenliae Dei augustam speciem el dignllatem, nec illius aut
supernaturalis ratio possit intclligi. formam ampliùs animantes Iremebant aut vo-
Praelerea arripicnius opporiunitaiem eas cem agnoscebanl. Exclusus tandem paradiso ,

ponderandi inipioruni hominum raiiones ,


quas horlisque illis divina manu consilis , in ler-

elsi vendant ut invicia argunienla , quibus sa- ram inculiam ejecius est ad labores et aîrum-

piens avocari debeat eliam ab exarain.; iiosua- nas eas quas expcrimur, quas tamen bominis
rum raiionura, vix tamen prœsumpiioues nun- malilia graviores fecit, quàm nalura.

cupari possunt ;
quseque cùin lolam divin;» Homini lapso et divinae facto obnoxio ira-

œconomiae formam inipugnent, idcircô ad nul. cundiae nullus erat pœnitentise locus, nec laesse

lam operis pariem commode revocari polue- poiuit Dei majesiati satisfacere, nec ulla poiuit

runt, industriapristinara recuperarefelicilalem; pro-

I. — Retigionis recelât œ summa. Ecriptus àDeo flliosquegeneransaerumnis el mi-


seriis iisdem obnoxios ,
palerni reos criminis ,

Post perfectam lolius niundi fabricam, ho- damnaiioniset maledictionisejushœredes ; sic-

minem formavil Deus , iisque cumulavit inge- que res huraanse in pejussemper fuissent, ac

nii et corporis dolibus, ul procreatorcm suum animse immortales soluta; corporibus in acternâ
in orbe corporeo exprinierel, el ejus quasi vica- morte cum da:monibus permansissent. Hœc in

rius essel. Animus rerum cogniiione et scien- ordine à Deo primùm constitulo erant delicli

tiâ amplissiraâ inslructus, nuliis commovebatur proto-parenlis nostri stipendia, generisque


pcrlurbalis niotibus, nec appetilusaut praicur- Deo invisi naturalis conditio. In hâc lucluosâ

rebal temerè rationem aut ignavè sequobatur : sorte constilutum bumanum genus divinam
habuit homo vilœ arboreni , immorta iialis denuô expertum est, quam non meruerat, be-
alimentum ; nec experturus erat , quamdiù in- nevolenliam. Non est passus Deus interire

nocens et reclus permansisset, vel dolores, bominem , sed stupendo charitatis myslerio ,

vei interitum : diviiiani in eo venerabanlur in quo verèjmtitia et pax oscutatœ sunt , nihil-

bestiae omnes imaginera , fundebaïque tellus que derogatumest divinai majestatietsanctilali,


facilem jucunduiuque victuni. Habuit quoque consuluit ejus, posterorumque saluti. Homo in

vitae interioris et spirilualis principium super- gratiam recipitur, capitis senienlia in exilii pœ-
naturale, graiiani sanciificanlom el inhabi- nam muaturpropter mérita futuri liberaloris ex

laniem in se spiiitum Dei. In larn feiici statu seniine mulieris oriundi : Imjiis seminis l)ene-

constituii humani generis auctores , ad proba- dicti medialione novum sancilur pactuni, verè

lioneiû obedientiae et virlutis facillinja jussi pietatis ma(fnum sacramentum, cujus haec fuère
exequi mandata , eaque saiularia , videiicet fundamenla , hae condiliones.

quibus parendo perfcctionisel felicilalis iiicre- L'nigenilus fdius Dei,factuspropensissiniâ in

menta mereri, et ad slabiiem pervenire perfe- nos suâ et patris volunlaie bominum patronus,

ctionis et feiicitatis supernaturalis conditionem tolam genlem liunianam sibi coguatione con-

potuissent , haud tamen obtemperàrunt , scd jungere, assumptà nostrâ ex vlrgine naturâ ,

obliti divinorum munerum et beneficiorum dccrevit, et carne indutus eam offerre Deo
maligni spirilûs consiiiis quem spccies tege- ,
plenissimam salisfaciionem, quam redderc ipsi

bat serpenlis, divina ausi sunl monita minas- homo naturâ filius irae et debitor non poiuit.

que conteranere. Carpsère letbalis arboris lia faclus propiiiatio pro deliciis toiius mundi
mala, quibus illos inlerdixerat optimus parens, delevit chirographum, quod erat conlrarium
quorum morliferum virus docueral. Quo- expoliiivit principatns et potestates , at-
et Inobis,
niamperfecta félicitas et iniquilas in conslitutio- que ab seternâ morte bumanum genus libera-
jne entis sanclissimi nequeunt consociari quasi . vit : quoniam quidem per Iwminem mors, et per
,
569 DE RETELATIONE PROOEilIUM. 570
hominem resurrectio mortuorum ; et simt in Adam iramaculati cruenio sacrificio ab'quando fore
omnes moriunlur, ita et in Christo omnes vivifi- liberandos. His duobus , lide redemptoris et
cabuntur. Hàc ralione enipto liumano génère, sacrihciis lidem exprimentibiis , conlinebatur
non corruptibilibus auro et argento , sed prelioso omnis primorum hominum legi nalurali su-
sanguine sno , iniperium in honiines obtinuit à peraddita reiigio, et ex his fonlibus, sed varia
Deo Paire, qui propter passionem mortis exalta- ralione corruptis, lluxère vetuslissiniae genli-
vit iltif.n et donavit illi nonien ,
quod est super liuni religiones (1).

omne nomen , oninemqiie dedil poteslalem. Hoc Beaii et felices honiines , si tantae benigni-
Domine novi fœderis ab iniiio mundi auclor et talis memores relulissent gratiam , divinisque
mediator fuit, quod fœdus graliœrectissimèdi- benè usi auxiliis fuissent ! Sed citô omnis caro
cilur, quo Deum obstrinxisse erga honiines in tel- corrnpit viam suani, eôque provecta est homi-
ligiiurethominesergaDeum. Paclusestpro ho- num impietas, ut generali diluvio ulcisci eam
minibus apud Palrem, u t eis ea imper irclur i gra- divina juslitia decrevorit.
tiae auxilia, quibus digne ei servireetiiaplacere A comniuni generis humani naufragio ere-
possent; atque inliliosadoplionis et cohaeredes pluni Noc cum suâ faniilià , benignissimé suis
regni eos assuineret, qui lide ac chariiate illi con- promissis Deus consolatus esl , eique et filiis

jungerenlur : cùmque jani honiines niajoribus legis naturalis pra;cepla positive suâ voce Ira-
obnoxii tentalionibus ingénies dilficullales in didit , et auclorilate sancivii, quorum praece-
exercilatione virlutum experianlur, priniïevse ploruui memoria semper apud Hebraeos fuit.
legis ,
juxia quani peccaïuni erat humanis vi- Cepit denuô honiines obîivio tum divinorum
ribus irreparabile et cjus stipendium mors judiciorum, tum pneceplorum passim erat :

rigorem lemperavit ; et pro nobis etiam pecca- spatio quadringentorum annorum memoria
loribus ea stipulatus est gralise dona ,
quibus ferè delela ; Deum non menle, sed oculisquae-
pœnitere Deoque conjuncli Christo saiisfa-
,
rere honiines cœpêre , solem et stellas colère

cere possemus. Denique in bonorum operura alii, demorluos alii parentes et reges adorare,
mercedem maxinia prsemia obtinuit. Ex alierâ alii niula et frigida simulacra vcnerari.
parle quoniam mediator Dei est apud honiines, Evanescenti jam verae religioni rursùni suc-
patrisque sui dignilaii débet consulere , lege currit Dei benignilas, decernitque unam à na-
evangelicâ hominibus slrictissimè injungit tionibus coeteris genlem scgregare, cujus ipse
unius veri Dei cultum, religionis naturalis esset quasi gentiliiius et tutelaris Deus, quam-
strictissimam observantiam, et, ut lide ipsi ad- que singulari curù tcgcret, augeret, insiilue-
haereant, ipsiusque freti nieritis Dcimi audeant ret.In banc adoplionis gratiam assumpsit

interpellare , variasque insuper addidit condi- Abraham, dùmdiis serviret alieiiis, jussumque
tiones temporuni circumstantiis convenientcs. è faniilià suâ cl terra egredi, ita luilus est , ut
En brevis et impcrfecla divine» œconomiae inter exiraneos et invidos opibus, gloriâ et
descriptio, quara nequaquàni habenius lolam auclorilale valuoril. PacUim cum eo inivil,

cogilalione compreliensani : iilius jani succes- quod soicmni rilu et jurojurando sanclum
sivsc dispensationis bistoriam instituamus. voluit, quod lus vcrbisin ileligionis annalihus

desciibitur Gen. cap. 17 Poslquàm


J[. — Religionis révéla tœ siicccssiva evolulio.
: i iiona-
t ginla et iiovcni annorum esse camperai
Primis noslris parcntibus, statini post exper- c (Abraham), apparuit ci Dominus, dixiliiticad
tain Iristcni illara ex inobodienliâ calainilalcm, i cum: Ego Dominus oinnipolens; anibula
benignissima sua in eos , eorunique genus « coram me, et eslo pcrfeclus ; ponamque fœ-
omne, consiiia Deus palefecit vcnliiruni ali- : i dus niouni iiiler nie et le, et mulliplicaho le
quando Hberaloreni nionuit ex semine niuiic- i vclionii'nlcr nimis... cri.-(iuc palcr niuliaruni
ris, qui scrpcnlis anii(iui caput conterercl, « geniium... lacianKiue crescerc te vehomen-
veniam peccatis hominum mererelur, et cohae- c lissimè, et ponam te in geniibus, rcgesque
redes regni sui eos efficeret, qui fide ipsi con- < ex te egredientur, elstaïuam pactum nieum
juncli pic et rectè vivoreiil ;
pollicilusqiie est « inlcr me et te, ci iiilcr scnieii luuni posl le
propter hujusscniinis bcnodicli mcrila se Jm- « in gencrali(Miiltus suis laMlero senipiterno
mano generi non defulurum." L'ique hiijus i ni sim Deus tuus cl seiiiinis lui posl te ;

libcraloris memoria diuliùs vigerct, niaclaiio- « daboqiic tibi et semini tiio terrain pcregri-
nibus besiiarum coli voluit, quibus clarè
(I) Do rcligione primilivà , vid. at| cqlçein
significabatur liomines morti desliiialos, agni hnjus voluminis, § o.
S71 DE VERA UELIGIONE. S72
I nationîs tuse, omnem tcrram Cliaiiaan in Cùm statim
, post Jacobi mortem gens electa
< possessiononi œternani, croque Deuscoiiun.» divlnis auspiciis mullùm crescere deberet , nec
Dixitque ilerùni ad Abraham : « Et lu cuslo- sine constitulione aliquâ civili populus ille

t (lies pactum meuni quod obscrvabilis inter possct coniineri, sapienlissimo consilio Jaco-
t me et vos, et somen luum post te. Circum- bum cum familiâ suà in magnum regnuni trans-
I cideiur ex vobis omne masculinum, etcir- lulit Deus, ubi augeri per ducenla circiler
I cumcidctis carnem praeputii vestri , ut sit in annos sine invidià proximarum gentiumpotuit,
« signum fœderis inter me et vos. Infans octo et sine civili constitulione proprià consistere.
« dierum circumcidetur in vobis, omne mas- Ne tanien gens Abrahamilica iEgyptiorum usi-
« culinumin gcncrationibus vestris, tam vcr- bus et inslilulis seaccommodaret, neve amit-
f nacnlus quàm cmptitius circumcidetur, et teret memoriani divinorum promissorum, ilia

« quicunique non fuerit de stirpe vestrà : erit- filiis suis diligenler exposuit Palriarcba Jacob
« que pacluni meum in carne vestrà in fœdus mort! proximus et oratione rhytbmicâ suaî fa-

< ODlernum. Masculus cujus proeputii caro cir- milial venlura faia crcinit : neque solùm suam
« cumcisa non fuerit, delebitur anima ilia de stirpem fore aliqnando ingentem populum ad-
t populo suo, quia pactum meum irritum fe- monuit filios , sed certiores eos fecit , non au-
t cit. ) Iierùm propter fidcm et obedienliam
« ha m : /» snn'iiic tuo bcnedicentnr omnes familiœ
Abrahœ eadem poliicitus est Deus cum jura- « terrai. Vobis primùm Dons suscilans Filium
mcnto bis verbis c. 22, v. IG Per memet- : i « suum , misit eum benedicenlem vobis, ut
< ipsum juravi, dicit Domiuus, quia fecisli banc « coiiverlat se unusquis lue à nequilià suà. i

S. aulom Paulus Ep. ad Galatas c. 3, v. 16,


in
t rem, et non pepercisti lilio luo unigenito
scripsil u Abrahae dictne sunt promissiones et
:

i propter me, benedicam tibi et niulliplicabo « seinini ejus; non dicit El seminibm, quasi ;

« seraenluumsicutstellas cœli etvelularenam c mullis, sed quasi in uno et scmini tuo


in :

» qui est Chrislus. t Deinde pergil Aposlolus


< quae est in liitore maris possidebit semen
« Hoc
;
his verbis : auleni dico teslamenlnm
< tuum portas ininiicorum suorum, et bene- i condrinaium à Deo qua; post quadringenlos :

< dicentur in semine tuo omnes gentcs lerrae.i i et Iriginla annos facia est lex non irrilum
9 facil ad evacuandam proniissionem. Nam si
Pactum hoc confirmatum fuit Isaac et Jacob,
I ex lege li.ieredilas, jam non ex promissione :

neque Deus omnipotens dedigiiatus est appel- <LAbrahae aulem per repromissionem donavit
lari Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Jacob, Du- i Deus. Quid igilur lex? propter Iransgressio-
plex igitur fuit bujus pacti pars: alia temporalis « nos posila est, donec venirel semen, cui
c promisorat, ordinala per angelos in manu
pertinebat ad progeniem carnalem et lenam < mediatoris.... Lex ergo adversùs promissa
Chanaan ; aliaspiritualis spcclabal semen bene- i Dci? absit... priùs aulem quàm veniret fides

dictum et universani gentem bumanam « sub lege custodiebamur conclusi in eam fi-
(1).
c dein, qune revelanda erat. » Idem Aposlolus
(1) Has varias fadas Patriarchis promissio- ad Gai. c. 4, v. 22, habet: « Scriptum est enim,
nes intelligunt quaniplures receniiores Judaei , i quoniam Abraham duos fdios hai)uit, unum
et cum bis quidam judaizanles Cbrisliaui de ,
4 de ancillà et unum de bberâ. Sed qui de
mniliph'catione solùmmodô sobolis et de pros- i ancillà secimdîim carnem nalus est qui au- ,

periiate gentis Israeliiicse lemporaii ; quai « lem de libéra per repromissionem quae sunt :

tania promiititur fulura, ut reiitiuae génies « per allegoriam dicta. Haec enim sunt duo
sibi muiuô benedicant, suuiplA ab Israelilis si- « Teslameula : unum quidem in monleSinà in
militudine et quasi per provorbium dicant :
« sorvilulem generans, quae est Agar nos
< Deus vestram gentem muliiplicet, ui semen « aulom, fralres, secundîim Isaac promissionis
Abrabae, Isaaci ei Jacnlù luulliplicavit vel be- ; « filii sumns. Sed quomodô tune is, qui secun-

nedicant sibi ipsis diceiiles 13enedical nobis : « dùm carnem nalus fuerat persequebaUir ,

Deus, sicnt benedixit Abrahae. Hanc expnsi- ;>


« eum, qui sociindùm spirilum ila et nunc. » :

lionem avide amplectunlur omnes noslrte Re- Ex quibus locis ac muUis aliis, qnaî afferre
ligionisadversarii. Alii Jud.-Ei eliam baec iiilel- licercl, manifestum est Apostohim, in promis-
ligunl de felicitale lemporaii afferendà omni- sionibus faclis Abrahanio Isaaco et Jacobo ,

bus populis per Messi mi regem suum qui , duplicem partem dislinxisse unani minus :

omnes génies suo imperiosubjecturus est. principalem quae pertinebat ad progeniem


,

Al omnes ferè interprètes chrisliani con- carnalem , ad possessionem terrai Chanaan et


cordes sunt in exponendis praîdictis locis de prosperilatem judaicaigcnlistemporalem; quae
promisse spiritnali benedictione in omnesgenles babuit complementnm per pactum initum in
diffundendà per Mossiam, seu Christuin, ex monte Sinà per mediaiorem Moyseni et Dei ,

semine Palriarcbaruni oriundum; at(iue in hâc supernaturalem in gentem judaicam usque ad


suà inicrprctationehabentaucloresSS. Pelrum Christum providentiani; aliamspiritualem, spe-
et Paulum. Prior etenini Acl. 3, v. 25, baic claiitem ad semen benediclum et universara
verha fecii ad populum jndaicum « Vos estis : gonlem hnmanam, quae in eo benedicenda
« tiliiProphelarum et leslainenli quod dispo- , praediciliir baec complotionom babuit in Chri-
:

t suit Deus ad patres nostros, diceus ad Abra- sto Domino, quod his ralionibus conficitur.
S75 DE REVELATIONE PROOEMIUM. 574

ferendum sceptrum de Juda et ducem de femore prœcepit filiis , ut corpus suura déferrent ad
ejus, donec veniret Messias, genlium omnium sepulcra patrum suorum; et eodem consilio

expeclatio. Utqiie altiùs insitlerct aniniis haec Josephus ossa sua servari jussit, aliquando ex
ex yEgyplo transniigralio, ulliino testamento ^flgypto à nepolibus deportanda, perpetuum

1° Haec proinissio : Benedicenturinseminetuo f eum et libi post haîc fdi mi quid fa-
livi , , ,

omnes génies terrœ, propria luit Abraliamo, f ciam ? » Sed cùm inslaret Esaii et diceret :

Isaaco , Jacobo , el ab eà exolusi suiit Isniael < iSum unam tantùm benediclionem habes
et alii Abrahae filii, sicut et Esaii, filius Isaac « pater? Mihi quoque obsecro ut benedicas. »
et frater Jacobi. Atqui tanion hi participes fue- Scilicet quamvis prœcipuam benediclionem
runt promissionis, quà continebaliir prosperi- sibi eripuerat .facob, illamquam prae Ismaeie
tas leniporalis. Ergo singularis ilia el exiinia baereditaverat Isaac relictam tamen esse novit
,

spectans ad omnes gentes, de prosperitate aliara benediciioncm quà Ismael non caruil,
:

lemporali ncquit intelligi. Major certa est : et reverà votis annuil Jacob et dixit f In pin- :

nani haec promissio facta Abraliae , Isaaco et c guedine terrce et in rore cœli desnper erit
Jacobo dicitur per antononiasiain f'œdus Dei « benediclio tua. Vives in gladio et fratri tuo
pactum meum tecum pactnm menm intcr me et ,
« servies tempusque véniel cùm excutias et
:

te,e\t\h eo cceteri omnes


disorlè et expressis î solvas jugum ejus de cervicibus luis. » Qui-
verbis excluduntur , uti patet ex hoc loco Gen. bus verbis coniinelur prosperilas tempora-
17 < Dixitque Abraham
: ad Deum L'tinam : lis.
€ Ismael vivat coram te. Et dixit Dominas : Et cerlèsi attenderimus ad Jacobi fortunam,
« Verè Sarai uxor tua pariot libi filium.... vo- dùm viveret, et ejus posterorum^ nullo modo
< cabisque nomen ejus Isaac, ctconstituam pa- specialis prserogaiiva , quae ei concessa est , de
< ctum meum illi in fœdus sempiternum, et fclicilale temporali intelligi potest. Stalini post
« semini ejus post eum. » Pactum ergo Dei acceptam palris benediclionem fugil è domo
spéciale includens benediciioncm omnium paternâ timens Esaii , et in exilio plures annos
gentium cum Ismaeie non luit constilulum
, vixil non sine magnà trepidatione et metu.
sed cum Isaac. —
Minor quo(|ue certa est. Nam
,

Redux pairiam terrain omni arte conciliare


in
prosperilas temporalis ad Ismaolem perlinuit silii animnm sluduit munera ad ipsura
Esaiii ,

juxta sermonem angeli ad Agar, Gen 16, 10 : misil, se vocal servimi ejus, et congressus
< Multiplicans multiplicabo semen luum, et seplies pronus in terram ipsum adoravit do- ,

« non numerabitur prae nniltitudine. » Et rninum vocavit, et obscquium et reverentiam


Gen. 17. post verba supra relata adcHt Deus : professus est et vovit. Sic enim dicebat n Vidi :

< Super Ismael quoque exaudivi te. Ecce bene- 1 faciem luam, quasi viderem vultum Dei este :

€ dicam ei et augebo eum et multiplicabo eum d mihi propitius.... Praecodat dominus meus
t valdè duodecmi duces generabit et laciam
: « anle servum suum egosequar donec veniam
;

€ illum in gentem niaguam; pactum verô meum « ad dominum meum in Seir. » Jam verôquod

€ statuam cum Isaac. » Ilaque illa promissio , spécial ulriusque patriarchae posteros intelli- ,

quae fœdus seu pactum Dei dicitur cum Isaac gimusex libro Geneseos c. 36, Idumaeos Esaiio
tantùm à Deo conlirmatiim est, quamvis Icli- prognatos ditionem et imperium babuisse diù
citas temporalis etiam Ismaeliconimunis l'uerit. ante Israelitas. V. 31, habemus « Et isti reges :

Ergo in promissione facià Abrahaïuo duodis- « qui regnaverunt in lerrâ Edom antequàm re-

tinguenda sunt, scilicct sobolis mulliplicatio « gnaret rex super filios Israël. > Cùm poslea
cum temporali prosperitate, et praeterea pa- in terram Chanaan induciisunt IsraeliUe, nul-
ctum Dei sempiternum, quo p- omisil in semine lum in posteros Esaii jus obtinuerunt nam :

Abraliami et Isaaci benediclum iri universas Deut. 2, 4 « Dixit Dominus ad Moysem


-.
Et :

nationeslerrae.Ergo in h'is \erbh, benedicenlur « populo praecipe, dicens Transibitis per ler- :

in te, etc., non signiflcatur félicitas temporalis < minos fratrnm veslrorum liliorum Esaii, qui

Israelitarum, sed lelicilas spiritualis per Mos- « haliilanlin Seir, el tiniebuul vos. Videteergo
siam afïerenda. « diligenler ne moveamini contra eos. Neque
Sic quoque promissio facta Isaaco quoad fe- I enim dabo vobis (W. terra eorum qtiantûm
licitaleui lemporalem communis erat Jacobo « pot! si unius pf^dis calcare vesligium quia ,

et Esaiio, et ad uti unique dlieclus pcrliimit. « in possessionem Esaii dedi montem Seir. Ci-

Sed super caput Jacoiti mansit specialis illa ^ bos emetis ab eis |)ecunià et comedeiis,
benediclio spiritualis, quant liierediiaverat Isaac € aquam enqttam baiirietis et bibelis.» Verum

pra*. Ismaeie, ut constat ex cap. 27 Geiieseos. est (|U()d sub Davi<l»! debellati fuerint Idumaei
Nam legitur Isaac cum his verbis benedixisse (2 Reg. 8, 20); al sub Joram i Reg. 8, 20) Ij- (

JaCobo « Del libi


: Deus de rore coeli , et de berlaiem recupcràruni, et regem sibi conslî-
i pinguedine terrae abundantiam irumenti et lueriint, et lempore Acbaz régis Jiidae perciis-
f vini cl scrviant tibi populi
, et adorent te , serunlmultos de Ju<là et ceperunl praedam
\ tribus cslo dominiis frairufii tuorum, el in-
: magnam (l'aral. 2, c. 28, v. 17). Ergo praero-
« curvenlur anle te (ilii matris luuî. (jui ma- gaiïva singularis el eximia, quae appellalur
( lodixcril tilii sit ille maledicius
, el qui be- : t'œdusDei, qu;e ab Abraliamo deiluxerat in
« nedixeril liiii benodictionihus rcplealur. i
, Isaacum, non in Ismaelem, poslea defluxit in
El cùm accessisset Esaii |)r»stea Jienedictionem Jacobum, non in Esaiim , non erat sobolis mul-
patiMuam pelons, respondit Jacob respiciens temporalis, et consequcn-
liplicatio el félicitas
ad principaleni pra-rogalivam « Rcncdixi ci : ler erat benediclio per Ghrislum ,
s|»irilualis
< (Isaaco) el i-rit bi-nedit tus. .. Dorninum luum qiiem omnes tribus adorant el in qno omnes
< iliuni consliliii, cl omnes fratres ejus servi- gentes juxta (idem nostram benedicuiitur.
< tuti illiussubjugavi : frumento et tino stabi- 2° Sic argumcntari licct Vel isia verba : :
575 DE YERA RELlGiONE. 570
scilicet istius expectalionis monunienliiin. mumerigitur, ad cujus portas , tanquàm ad
Elapsis diicentis circiler et quindociin aiinis, fores ;)alatiiniagni rcgis excubiae peragcbantur;

ciim j.im inunensa Israelitarum imilliliido cx- cerliis niiiiistrorum numerus régis scrvitio di-

cilaret .'Egyptioruin invidiaiii ,


panjuc esset catur , (pii publicis aluntur impensis ; vecligal
occupandai terrae Chanaan ,
popiilum suum in aucloritatis testimonium exigitur. Denique
Beus, duceMoyse, in brachio exlenlo libera- omnibus apud populum bunc regiae dignitalis

vit , lotanique naturam voci liominis obedien- oflîciis perfuiiclus est Deus ; duccbat exercitus,
tem fccil : non solùni tune eoriini gentilitiiis dividebat jura ,
praimia et supplicia tribuebat;
et tutelaris Deus esse voluit , sed eliam insu- et peculiari postea providentià sic seniper
per reipulilicae regimen in se suscipere digna- rexit , ut salus publica et reipublicœ incolu-
tus est. Soleinni rilu et coninuini suHragio niilas cum pietale et obedientià divinis legibus
populi in regem eleotus fœdere sibi Hebrœos fuerit conjuncta , desolalio elaniiclio ad versus
obstrinxil, cujus conditiones bis verbis expres- Deum rt'bellionem semper sit inseeuta; bàcque
sil Moyses Jehovam elcgisti bodic, ut sit
: < tibi ratione apud populum durissiniifi cervicis ser-

« Elobini iid est, dominus, impcralor) , et vata semper est vera religio. bed in hàc re id
< ambules in viis ejuscl custodias cieremonias praicipuum et maxime animadvertendum est,
< illius, et mandata atque judicia, et obedias quôd in ipsâ fundatione reipublicae, in leguui

f ejus imporio : et Dominus elegit te bodiè ,


consiituiione , ita omnia institueril et dispo-

< ut sis ei popuUis pecuUaris sicut looutus est sueril, ut ea quae acciderent typi et ligurae

< tibi, et facial te excolsiorcm cunciis genii- essent rerum futurarum» silque historia ju-

I bus quas creavit, in laudeni , et nomen et daicà tota prophetica et quaedani actio praevia
< gloriam suara. » Slatini bâc instructusaucto- bistoriœ evangelica;. Tandem ut nibil omiite-
ritate poliiicà ,
jure regio legos civiles sancivil relur ,
que expectatio fuluri redemptoris sem-
Deus , nunquàni ab ulio boniine abrogandas, per vigeret in Judaîorum animis , significavit

judices et magistratus vicarios suos ordinarios Deus in ipsâ legevenlurum aliquando prophe-
constituit, reservalis sibi causis diiïlcilioribus. tam similem Moysis, id est, legislalorem et

Ferre voluit in republicâ judaicà omnesregiae mediatorem Teslamenli , cui parère deberent ;

polestatis notas : tabernaculuni splendidissi- atque per continuam propbetarum successio-


nem quô ,
propiora erant Messiae tempora , eô
Benedicentur in te omnes coqnationcs terrœ, ver-
lenda suntcuin Ilebrœis quibiisdam In te be- : temporalis quàm Israelitarum. Imô majora im-
nedicent se omnes gentes, dicendo scil. : * Lti- peria ex posleris Ismael orta sunt quàm ex
nani sini tam felix et benedictus quàni luit Israeliiis. ÎS'on possunteadem verba intelligi de
Abrabani > ad quenisensum bunclocum ver-
! prosperitate lemporali omnium nationum
til Sanctes Pagninus Vel per ea inlelligenduui : oriundà ex dominio universali Israelitarum in
est cuin Judieis plerisque ex prosperilalc len)- omnes génies. An ergolanla félicitas est, exci-
porali posterorum Abrabai nascituram tenipore dere libertatesnà et in servitutem unius gontis
Âlessiie prosperiiateni ctrelicitaicm leniporalem redigi ! Soli ,Iuda;i biijus status felicitatem per-
oinniuin nalionuMi Iciraî , vel sensu Cbristia- cipere valent; caetera; gentes illam summis
noriim ea inleliigenda sunt de benedictione voiis deprecarenlur. Aliunde agitur de felici-
spiriluali,qu6d per Cbrislum oniues genlesud- tale conmiunicandà cum gentibus, ita ut sit
duci ad cognilionem veri Dei cl juslilicari de- earum propria sicut et Israelitarum, quoe nul-
beant. Al(|ui priinosensu verba accipi ne(|uennl: lam rclinquit umbram
dominationis unius
quia verbuni bebneuui Nibredm pure passivuni gontis in aliiun nec possibilis est nisi sensu
,

est, scil. conjugalionis passiva; dict* ISiphal spiriiuali. Ergo de benedictione spirituali intel-
apud llebneos, propriè(|iiesigniIical<><'/if?f//c<?/i- ligi ista verba necesse est.
tur. Nullo modo sigiiilical aclionem retlexam H" Doni(iue ha;e nostra explicatio babet con-
agenlis in seipsnm scil. bcncdicent se iioc , : nexioneni cum prophelià jam exposità, contenta
enini signilicatur conjugalione ultimà dicta in senlenlià adversùs serpentem, cujus qua;-
Hitlipaet, bicque diccuilum l'uisset, Uitlibura- dam evolutio est. illud semen in quo be-Nam
c//M. Aliunde scpluaginta interprètes, Cliabbcus nedicendie sunt onnies cognationes terrae
parapbrastes versioncs Samaritana, Syriaca,
, aliiid esse non polest ab eo, quod conterere
Arabica, S. Paulus, qucin à coumiuni .Juda-o- debebat capulserpenlis et bomines ad pristi-
rum sensu recessisse nulla ralio jjrobat, omnes nani jusiiliam et felicitatem revocare. Quamdiù
verlunl, benedicentur, non vcro, bencdiccnl se. enim mors et peccatum et diabolus regnarent
Pr«lcrca faisum esi usurpalum tuisse uiniuàm in génies, génies nullo modo benedici potue-
islud provcrbium apud gentes « Sim tain : runi. Benedictionis auctor ille est, qui solvit
felix quàni luit Abraham • vel « Deus mibi ; : nialediclionem et contcril caput inimici , qui
benedicat sicul benedixil semini Abrahanii,
, aiictor nialcdiclionis extitit. Habel etiam eadem
Isaaci el.Iacobi » Neque minus usurpari pitluit
! propbetia necessariam connexionem cum om-
de Ismaelilis aul Idumxis , quorum non minor nibus consequentibus propbetiis, à quibus
fortassè fuit multiplicatiosobolis aul félicitas summam lucem acceptura est.
577 DE REVELATIONE PROOEMIUM 578
clariùs illius personam, munera, viiamque perfeclissimum Domino , victimam impollulam
omnem expressil (1). corpus suum , in quo peccata nosira perlulit :

Advenit tandem tempus cùm Deus ,


qui el in arâ crucis positus, fundens preces,
mullifariam mullisque modis nobis locutus exaudiius est pro suû /ei'e?'<?H//fl,sedensquenunc
fueral in Prophelis, loqui nobis voluit in fdio: in dextris Dei, non cessai inlerpellare pro
nascilur virgine maire , stirpe davidicâ , in nobis ; sicque translulit sacerdolium Aaroni-
nrbe Bethléem , templi dominator el angélus ticum. Denique propler passionem morlis glo-
testamenli; ab angelis annuntialur pastoribus; rià el honore coronalus, elsummà rerum
po-
sidère Magis innolescit ; voce clamantis in de- tiliis , sancivit auctorilate regià novam legem,
serlo liominibus demonstralur , el etiam clarà constiluit Ecclesiam , insliluit minislros , Spi-
voce de cœlo delapsà. Posl hanc demissara de rilum sanctum illiusque dona dislribuil, et
cœlo vocem : Hic est fi tins meus dilcctus, in que
rium proediciionem nempe interilùs Amale-,

tnilii beuè complacui , ipsiim audit e , legalionis cilarum, Cinœorum ab Assyriis,


et captivilatis
suse niunere fungi incipil : quod juxla Pro- sic lalidicnm sermonem concludil « Assumptà :

« parabolà iterijm locutus est lieu quis viclu- : !


plielas triplici constabal oflicio, proplietico
« rus est, quando ista faciet Deus? Nenieni in
,

sacerdotali el regio. Prophelicum obiit munus t Iriremibusde Jlalià (CFIi Ta,


de lalcre Ci-
quamdiù inter liomines versatus est hocque < ihim), superabunl Assyrios, vaslajjuntque
;

« liebncos, el ad extremum etiam ipsi peri-


nomine nobis divinam palefecil voluntalem
< bunt. > Habemus in illà anliciuissimà pro-
doclrinam suam à Deo profeclam miraculis plielià, edilà mille quingentis fermé annis ante
comprobavit, virlulum exemplis illustravil, Chrislum non laniùm Hebrœorum et vicino-
,

rum populoruni fata, sed et Assyriorum et Bo-


sanguine suo obsignavil , abrogalâque veteri
manorum, quorum imperia nondùm nala
lege, cujus ipse complemenlum fuii, novœ le- erant adeô ui omnes qua; postea edii» sunt
:

gis medialor exlilit. Sacerdotale munus duabus abisaià, Daniele et cœteris prophelis praedi-
cliones luerinl solùmmodô hujus evoluliones.
pariibus conslabal , oblaiione donorum el sa-
Verbis illis Orietur Stella ex Jacob, etc., prae-
:

crificiorum pro peccatis , et intercessione apud nuntiatum luisse Messiam communis luit olim
Deum : CLristus , sacerdos faclus secundùm Jud;eorum sententia, utoslendil insignis illius
ordinem Melcbisedech impostoris tempore Adriani vesania, qui Mes-
, oblulit iiolocaustum
siam prœ se ferens, appellari voluit Barcokeba,
(1) Prophelias de Messiâ in legc conleiitas lilius stellai et consenliens interprelatio Onke-
;

claudit illa celebris Balaaiiii , Niini. 25 el 24 ,


lo?i, Jonalhaiiis, inlerprclis Hierosolymitani,
ciijus cùm nulla nientio in sequenlibus sit B. Mosis Iladarsan et Maimonidis. R. quidem
ejus brevem liîc expositionem oHerenins. Ac- Main.onides prcTdidam propheliam bilaiiam
cersitus Balaani divinus seu ariolus à Balac, divisil ila ni pars prior ad Messiam, secunda
,

rege Moabiiaruni, ad maledicciuluni liiiis ad Davidem relerretiir cujus auctorilatem se- ;

Israël, Dei spirilu aclus proriipit iiivitus in va- cutus est Huelius. Al reverà de uno eodemque
rias benediciloncs temporales et spiriiuales, principe sermo est, cujus imperium universale
quae pulcherrinio carminé conlinentnr el tan- ; et in onmes génies lalédilfusum esse oporte-
dem in iiaec verba « Dixil audilor sermonum
: bat :quicharaeter nec Davidi, nec ulli (|uàm
« Dei qui novil doclrinam Altissinii et visiones
,
Messiai convenil. Id clarè perspexil Grolins,
€ Omnipoientis vid( t, qui cadens apertos ba- et ideo ut hanc propheliam Davidi applicarel
t bel ocnlos Videbo eum ('), sed non modo
: : sensu bistorico, el Alessife solùmmodô sensu
t inluebor illum, sed non propè. Oriclur Stella l]lpico , lingere necesse judicavil, alitpiem ex
i ex Jacob el consurgel virga de Israël el , ducibus Moab nomine Seili donatum fuisse tem-
I perculiel duces Moab vaslabil<|ue onmcs , pnie Davidis, et ejus subdilos diclos fuisse
t (ilios Selli. El eril Idumaia possessio ejus; filios Se th.
t haircdilas Seir cedel inin)icis sus; Israël
« verô (orliler agcl; d<! Jacob eril (jiii (loiiiine- i'/V(/a, quo utroqne verbo demonstralur,
ille
t lur el perdal reliquias civilatis. » (Forlè pro qui vulneraturus sit duces Moab. Iiaque idem
TVC legendum TïU, el perdel reliquias Scir.) ille hic signilic.itur adventurus, queni jam ad-
Denique posl quorumdam evenluum parlicula- venire Stella Magis monsiravil, non aulem ipsa
illa Stella, (juani in oriente Magi videranl,
Hebraicè habetur nnv xbl ISÎ^IX, videbo
(•) qii:iin(|ue nenio dixerit orlam fuisse ex Jacob.
e\im, non nunc.
Aflixum, "2, eum, perlinel ad Signilicat Balaam regiii Mo;ib loredebellaloreni
iH,Deum, et ad ""'Sn, altisshmim, (|ua; no- eumi|)sum regom <pii sit in terras adventurus,
,

mina moxaniecesserunl. Ex quosequiliir , anl eamdem notans ulrobiijue Clirisli Donnni |)er-
Balaam nihil senlenlije, quanquàm Deo af- sonam, n(»n verô idem tenipns el ailventùs
llanle , exlulisse , aut valicinalum liiisse ven- ejus, et regni Moab debi'llaii. Nam |)er ejus Dei
lurumesse in terras Deum alti.ssimum; el vela- poteiitiam fuerunt devicii reges regno Israël
men liabuisse super cor Jiid;eos ,(pii non vide- iiiiini(;i qui Deus postea in terris appamit et
,

rinl in s;icrisScripUiris eum cpicm expcclabant, eum Imminihns caiiversalwi est. Et ejus vir{p'i ulc-
regem Messiam lore non modo lioniincni sed
, , lianliir israelilariini reges ii (|ui el Ainalec et ,

Deum.... zpï'G a"w T'.", progredilur stetla ex Moab suo imperio subjecerunt. Vide cursum
Jacob. Est parallelum verbum slelta verboT23W Hcript.sacrœ, t. 7, disserl. in proph. Bal.
579 DE VERA RELIGIONE. 580
aliquando venturus est cum gloriâ jiulicare liam divinaecurae adscribet aequiis rerum Gcsti"

vivos et iiiortiios. llabelis breveiu ooconomiae malor, cùmque humana omnia temporis molui
divinae descriptioiiein , cjusque liisioriam. obse(inanUir, divinum esse oporlere judicabit
Jam verô quàm fieri possil brevissimè, oslcn- illud insiiUilum, quod illius nequaquàm videt
tiamus priniô exleriorem chrislianne religionis inobililali obnoxium.
forniam piilchrani esse , invitareque lioiniiies Quanlam eliam rcligioni afforre débet aucto-
ad diligenlioreni lanla; rei investigaiioiiein : rilatem singularis Propheiarum, qui in omni
deinde ponderemus rationes generaliores œtate Religionis christianae doctores et asser-
quibus alienari se à doclrinà revelalà dcislai tores fuère, virlus et integriias ! Non contulêre
dicere consueverunt. animura ad scribendum inanis gloriae cupidi-

111. — Prœjudicationes pro religione revelalà.


tate
graliâ,
et conciliand;e existimationis
non ad divulgandam apud exteros gentis
hominum

Multis cerlè sibi conciliare débet hominuin suae famam, quam soepissimè onerant oppro-
aniraos Religio chrisliana, anliquilaie, uni- briis, nullo alio motivo excilalos, nisi pietate
loriuiliite seu consUmlià illoium qui m oiiini in Deum et barilale in concives, clarè perspi-
(

aevo eam propagàrunt , singulari in Deum cimus. Non more philosophorum disputant
pietate, reruni denique inagniludine et doctri- hœrent, conliciunt; sed divinocorrepli spirilu
nae puriiale. Namque primo, chrisliana Reli- tundunt oracula, veritaiis securi , vilamque
gio non soiùin antiquissimis orla est tem jjoribus, l)Ierique ad docirinœsiise defensionemposucre.
sed ipsius mundi ai(iualis, habel sues annales Cui dabimus fidem, si non pietali in Deum ,

à prima rerum consiilulione ad baec usque charitati in palriam, inlegritali vitoe , rerum
lempora perpétua série sine inlerrupiione ullà humanarum contemptui?
decurrenti'S. lllius moniimenia anlecedunt ini- Quarto , religionem revelatam homini sa-
periorum ,
quorum lorma ad nos pervcnil pienlicommendabil doctrinse puritas, et, ut lia
origineni, urbium aniiquissimarum lundatio- loquar, excelsitas. Dùm enim totum humanum
nem, artlum inventionem : quae oninia in sera genus in supinâ rerum divinarum ignoratione
chrislianae Religionis collocari possunl et so- Vf rsarelur, et ipsi etiam philosophi, qui se ad
ient. Quid hàc aniiquitate veiierabiiius ï quid sludium sapienliae lotos conferebant, aberra-
ad commovendani boniinum reverentiam po- renl à vero, variisque se opinionum erroribus
lenlius? Anlirjuior sine dul)io omn.bus est implicarent, in noslris lanlummodô annalibus
Veritas , ac quô minus bomines aberanl à invenimus doctrinamsanampuramque, dignam
primo orlu, eô meliùs vera cernebant. Dco alllalis scriploribus. In prima colleclionis
Est aliud non levé divinae illius originis in- pagina ea depingilur, quà homini licel, gravi-
dicium, doctrinse chrisliana; in omni xtatc taie creatoris virlus : illius omnipoientia, cui
uniformitas et constantia. Continetur illa ii- omnia parent, sapienlia summa, cl effusa bo-
bris, qui licctà variis scripli auctoribus, maguis nilas , ila vividè exprimuniur, ut nescias an
temporum inlervallis divisis, omnes inter se plus reverearis polentiara , quàm sapienliam
consenliunt. Scriptor quisque posterior in su- admireris et bonilaledignum commovearis :

perioribus divinam vocem agnoscil, et quasi in tanli operis Ac in illà a;lale cùm
cxordium !

eàdemscbolàinsutuluseatiem iradil prajoepta. omnes bomines ad muta idola procumberent


Hanc ab antiquissimis tenq)oribus Religionis baberenlque locales deos ,
quos secum porta-
chrislianse perpetuam successionem non sine rent , negant hi divinae nalurae nomen esse
Dei procuraiione evenire poluisse facile intcl- ullum, auialiam esse informandam animo no-
liget, quicunirpic lium;iuarum rerum inslabili- littnom numinis, nisi enlis sibisuUicienlis, quod
lalem consideravcril, ei ui ex levissiniis causis per se exisiens omnia sustinet ,
quod cœlum
maxirase coniingani muialiunes. Nibil autem lerramque immensilate coraplet, quod futuras
aliud nobis exhibet hisloria, nisi theairum in- omnos temporum periodos scieiitiâ complecii-
gens conversionum invicem semper succedcn- lur, quod cum summà aequitale res lemperat
tium, sive in imperiis, sivein bominum moribus, iiumanas. Quis unquàm philosophus Deum ex-
inslitutis, opinionibus, rerumi|ue sériera (am pressii tara magnifiée ? vilae moralis fontes ,

mirabiliter variam, ut (ingère ausi sint poêlai quos philosophi frustra plerique quaesiêre, re-
deam quamdan\ oculis caplam el insanam, cui (iiuiunl; hominem ad imagincm Dei faclum
rerum humanirum ooinmillerent liab(Mias. doccnl, ad immorlale a;vum destinalum , in
Tum raram igilur Rciigionis noslrœ conslan- pietate cl virlutis excrcitatione posiiam esse
58! DE RETELATIONE PROOEMIU.M. 5g3
hominis excellentiam. Denique qui eliam do- scieniiae quàm legem
vitae putavit? Si ratione
ctrinae chrislianae eam partem , quse solà ra- duce, vilam perfeciè insiiiucre quisque valeat,
liorie haud intelligilur, cogitalioiie complexus qui faclum est, ut ne una quidem gens inveri
expendere voluerit, scntiet illani, non ab homi- Dei culium incident? Qui conligit utsolagens
num ingeuiis cxcogilalani , sed à sanclissi.i.o judaica veri Dei noliliam habuerit? Religio
nuniine ortam esse. At de illius in omnibus revelala hominibus etiam quatenùs
profuii
suis parlibus consonantià, et ad Loniinis per- continet legem naturalem 1° quia est quœdam :

fectani inslituliunem apliludine inira dissere- externa promulgalio legis islius sine erroriset
mus. Si non exuisseni minuli nostri philo- supersiilionis adraixiione, et conlinel summam
soplii candorem , ipsos judices appt^Uare bic praeceptorum quam philosophi nunquàm po-
possemus, remque eorum arbitrio reliuquere- tuerunt disputando couficere ; 2" quia est pro-
nius : ulrùm religio raundi cequalis, constanti mulgalio nova auctoritalem afïerens legibus
et perpétua iradilione ad nos pura el incorrupta naluralibus : novis quippe argumenlis, iisque
decurrens , singulari doclrinae puritale suspi- ad vulgi caplum valdè accommodalis, confir-
cienda, praeceplis morum optimis abundans , manlur prcecepla naluralia in Religione chri-
comraendala nobis in omni œtale à viris slianâ, miraculs, etc. ;
3° quia est constans
insigni praeditis pielate, nostram excilare non el perpétua viloe régula, flecii nescia, nec in-
debeat attentionein et eliam reverenliam. Yi- geniis hominum accommodanda. Sed de hàcre
dearaus ergo an bas generaliores considera- fusiùs in alià parle bujus operis dispulavi-
tiones suspendere valeant ratiom s illae , eliam mus ; ubi eliam oslendimus quantum à ra-
générales ,
quibus avocari soient DeisUe à tione et pielate abborreat aliorum securilas
Religionis nostrai etiam expcndendis funda- qui suis meritis conflsi , religionis revelatœ
mentis. partem supernaturalem sine examine asper-

IV. — Prœlensœ adversîis religionem revelatam


naniur.
Secundo, revelationem incredibilem pro-
prœsumptiones.
nunliare soient quidam, vel boc solo, quôd
Ex illis quidam legis naturalis defensionem médium sil ad insliluendos homines exiraor-

maguo studio aggrossi sunl, docueruntque illam dinarium; quôd œconomia revelala ipsis dis-
ita esse omnibus numeris perfeciam, ui nibil juncla videalurà naturaliconstilulione; quôd-
ad Religionem et mores perlinere possit que necessariô fundari debeat in prodigiis
quod quisque etiara idiota non pervideat : et quibus fidem addere credulilas est. Sed prae-
ab boc profecli priiicipio omnem revelationem sumplionis contra ejus verilaiem fundamenlum
inulilem, et propterea Deo indignam conclu- ignorantia nostra esse nequil : quànj mulla in
serunl. Multi sunt eliam parùm sollicili de rerum naiurâ, in ordine providentiae Dei na-
Religionis revelatae verilate aul falsitate, quôd turalis, oculorum fugiunl et nieniis aciem,

babeant fixum in animo, virtule solà delectari quai ineplè incredibilia pronuniiaremus, quia
supiemuni numen, et quamcunniue insiilulio- exlraordinaria I >on est Religio cbrislianâ in-
nem eliam cœleslem buic fini subservientem credibilis, si rerum ordinem singularem el
esse oportere; exisiimenique sequi posse se disjunctum à conslitutione naturaii exponat ?
virlutem sine fide chrislianâ. Quid inlerest Quia haec singularitas adversùs revelaiionem
aiunl, si quis pius in Deuni, benignus in proxi- pra^sumplionis fundamenlum esse non polest,
mum, sobriusque sil, uioiivis excilalus natura- nisi laiio sit aliqua , cur œconomia divina et
libus, an fide cbrislianâ ? constilutio naturalis conseulire debeant : nam
Ycrùm desideramus magnopcrè in islis bo- earum rerum conteniio, quae non oslendun-
minibus candiduni alque sequum animuni. lur debere conseulire, aileramnoudemonsirat
Quis onim I)onâ fide lueri polest bominem incredibilem : prajterea niodô oslendcmus di-
unuMiquemque in quàciimque posiluni viiae vinani œconomiam cuin rerum ordine nalurali
condilione omnia lialjerc ad Religionem el majorem liabere coiinexioneni quàm
,
, soient
vilam reclè insliUicndiim adjuinoiita? Quis Deistae suspicari. ^'on landem Religio cbrislia-
unquàni piiilosopbus otlicioruni vilai el Reli- nâ incredibilis esl, quia in prodigiis fundala
gionis sumniani sine niaximorum enorum ad- est : nam si miracula sini possibilia , caque
jL'ixtione confecil? Quoiusquisquc eorum fuit j)alrandi causa sil légitima , (|Uie, qu;tso est
,

animo ita comparatus, ul lalio pryecipil, el isla adversùs eam pricbuiiiplio Y Lcvissima pro-
disciplinam suani non osleolalioncm poiiùs leclô, quam élevai levissimura argumentum.
583 DE VERA RELIGIONE. 584

Siamenses qui nunquàm aquani frigore con- sine illis arlibus et instnimentis , ex quibus
rem iiicrodihileiu pronun-
slricuuii viderunl, vitae nunc comparanlur maximse commodita-
tiant poiiori jure quàin DeiskK iiiiracula esse tes : novimus quai urbes primùm conditae, quae
deceriuinl incredibilia ; quiaillud Siaineiisiuin civiiaies constitutae fuerunt, et qui primi exti-

judicium nulla ratio ipsis cognila élevai, legi- terunt legislatores; scimus quibus prœclaris-
bus iialurai ipsis cogiiilis pha;nomenon istud sima inventa in matbesi et in philosophiâ de-
non videiur conseniire; contra aulem revela- beantur : uno verbo omnes scientiae et artes

lionem probabilein , et consequenter n)iracula, abiniiiomundicœperunt successive incrementa


sine quibus rcvelaiio non habet auctoritalem ,
et sine dubiocapientapud posteros. Cùmergo
credibilia facit, divinœ opis liinc nécessitas ,
in constitutionc rerum naturali naturai parens
illinc divina bonitas ,
quibiis pornioti intcr nietbodum banc secutus sit, quis audeatdicere
etbnicos sapiontissinii banc à Deo graliam et sequi eamdem ipsum non debuisse in ordine
peticrunt, et expectaverunl. graiiœ?
Tertio, quibusdani magnum advorsùs reve- Quarto, crimini vertunt deistae Religioni

lalam œconomiam argunicnluin visiim est cbristianae ,


quôd illius dispensatio ad omnes
quôd cùmunicomomeiitoabiiiiliomundi evolvi bomines non pertinuerit, et in hoc argumente
et ad exiium perduci potuerit lamen nonnisi , cum magnà soient fiduciâ et jucunditate ver-
gradatim et per varias successive dispensalio- sari. Reveiatio, inquiunt, judaica in Arabiae

nes fueril explicata. desertis data dicitur et ad unius populi bene-


Al qui hicc objiciunt, non inlolligunt quanta ficiorum divinorum indignissimi usum concessa
sit in bac parte inter providenliam naturalem fuit : cbristiana etiam doctrinà in Judaeâ so-
et supernaiuralem analogia. Ver uni quideni est lunmiodô à Christo fuit pra;dicata; unde elsi

œconoiiiiani divinam non esse rerum ordinem in variis mundi partibus fuerit sensim propa-
fixnm et consistcntem , sed progressivum ; cùm gaia, tanien innumeri sunt, et fnerunt populi
certum sit magnum opus redempiionis naturae in omni asiate, qui nullam habuerunt Evangelii
huraanae inchoatuni à conslitutionemundinon notitiam.Jam verô quid tam alienum ab ideâ
esse onininô perficiendum, nisi in fine seculi suorum amantissimi, quàm
enlis optimi, patris
quando revocabuntur liomines ad vilam im- bsec iniïqualis donorum dislribulio? Quis in
mortalem, et deslruelur praîsens niortis im- animum sibi poterit unquàm inducere, Deuni
pcrium. Sed eamdem esse rationem ordinis totius geniis bumanse regem et moderatorem,
naturalis nccesse est confiteri; nam videmus cujus imperium omnes mundi fines complecti-
in omni re providentiam naiuralem nonnisi tur, nniiis populi Deum gentilitium et lulela-
pcr mniia média et longas ambages fines suos rem esse voluisse neglcciis reliquis dilionis
,

consequi : omnis natura est séries actionis or- suœ parlibus? Quid tam abhorrct ab effusâ Dei
dinaia ad fines aliquos , qui non subilô altin- in omnes cliaritale, quàm bœc personarum ac-

gunlur, sed post lemporis intcrvalla et longas ceptio?


qiiandoque nioras : quidquid orilur in mundo Ijlcumqiie vidcri poterit quibusdam argu-
non subilô malurum esl , sed gradatim à parvo ment uni islud luculcnlum, idem vanissimum
inilio increnienta capit, adolescll, elmaluram diccre baudquaquàmdubitamus : nititurquip-
tandem, aliudciliùs, aliud seriùs assequitur pc principio, quod falsissimum probat, tum
aetalem. Vila ipsa bumana ab infanlià ad ju- ratio, tum divinai providentiae naturalis ordo ;

vcntuiem , à juventute ad virilent aelalem , à supponit enim teneri Deum omnibus ea im-
virili aetate ad senecluiem progrcditur ; illaque pertiri dona, quai aliquibus concedit : num
intcrior et naiuralis reveiatio verilatis ,
qux. Deum arguent ergo injustitiae minuti philoso-
ratio dicilur, non stalim perfecla est : primas pbi ,
quôd bominibus negavcrit eas dotes »

dat nobis natura inlelligentias, quae doctrinà quas concessit angelis? num reum agent Deum,
et medilatione evolvuntur ; nec nisi post lon- quôd aller! concesserit ingenium excelsius, al-

gum tempus et multam cxpcrientiam , satis teri indolem meliorem? quôd quosdam in iis

didicil bomo ad moderandam reclè vitam. In nasci volueril regionibus, in quibus niulta in-

vilà eliam quasi gencris Inimani easdem mu- venirent ad inslituendam piè et reclè vitara
taliones et progressus dcpreliendimus , seu in adjnmenla, quibus alios c'arerepermisil?quôd
hislorià mimdi gens bumana nobis exbibelur eiundcm bominem in variis vilae statibus fece-

in successivis statibus infanliae, adolescentiie, ril suî ipsius dissimilem , neque sequaliter

etc. ; siquidem fuit aliquando hominum genus apium ad moderandam vitam suam? sed si
585 DE REVELATIONE PROOEMIUM. 586
Deus suas creaturas, imô et liomines simili- nos divinae gratiae participes factos esse;
ludine nalurae conjunclos variis disJinguere senlentia vera est, profliixisse in omne genus
dolibns poluit, iisque varia dare adjunienia bominum média ad comparandam mercedein
viriulis et sapientiae adminicula, quaead infor- Chrislianis piis destinalam sulficienlia : mulla
niandos animos religione niuliùm conferuiU ; circa ellicaciam morlis Christi Domini et
quidni eadem facerc poteril supernalurali
liaîc inleriorem Spiriiùs sancti administrationera
suâ providonlià? quando Deislœ islius varieta- nos latere nullus dubitat Christianus (1).
tis in rébus hunianis causas cxposueriiit , cur Prœterea numquid non manifestum est, in-
alii hebeles vel démentes, alii ingeniosi, alii primis omnem illam, quae jam vigetapud Chri-
imbuti nativà quàdani prudcnlià, alii levés et stianoscojuscumque nominis, apud Judœos,
inconsiderati ; alii humani et benigni , alii apud Mabumelanos, Dei et ejus attributorum
crudeles et ad nialuin propensi nascantur? claram cerlamque nolitiam ; sicul et immorta-
cur alios bonis fortunœ, opiimâ institulione, litaiis animae persuasionem apud eos firniam ;

omnibus bonae beataeque vita; adminiculis ad- naturalis eiiani legis perfectiorem evolutio-
juverit, alios in adversà forlunâ sine iisdeni nem, esse ex revelatâ, quam defendimus, re-
reliquerit, vel eiiani permiserit ut ab infanlià ligione derivatam? Deinde possuntne probare
traderentur dominis flagiliosis, qui ad onine Deistœ eas religiosas veritates, quas olim ipsi
scelus eos erudirent {!)? Tune et nos ex iis- geniiles tenuerunt, pleraque etiam cultûs ex-
deni principiis explicabimus, cur in œconomià terni apud eos institula, v. g., sacrificia, non
revelatâ eadem facia sit bominum distinctio et fuisse ex traditione à primis parentibus, in
discreiio. Nihil est in bàc agendi ratione alie- onini aetate hominibus commendata, et conse-
num à justitiâ : nam ille injuste facit qui alte- quenter revelationi esse accepta referenda?
rius violai jus; cùm igitur revelatio sitgralui-
(1) Muliùm elaborare soient Deislœ ut do-
lum Dei beneficium, sicui quaecumque alia dos
clrinœ chrisiiana; atrocitatis notani inurant,
naturalis, quâ praislamus caeteris creaturis, atqiie in hune finem « supponunt aut etiam
sine ullius injuria aliqulbus illam negare po- c alïiriiiant, inquit sacra facultas Parisiensis
i in censura latà contra librum qui inscribitur
luit; sicut eas, quas anlecellimus, creaturas
< Emile p. Gl, crimen esse juxta Religionenj
sine ullius injuria nostris dolibus carere voluit. « cbristianam œiernis dignum suppliciis, quôd
Idcircô non est persouarum acceptor Deus; nam < quis lide careat, qui de revelaiione divinà
« nihil omninô audivit; secundùm banc Re!i,-
accipere personam est uni dclrabere, ut alte-
« gionom plures homines propterea hisce sup-'
rius nielior sit condiiio : nihil detrabit Deus « pliciis roverà addici, ita ut Deus eos punjut,
boniinibus in statu naturali relictis ; dfdit i quia in regione naii sunt aique in hujus
tali ,

« doclriuîi; ab omni hunianilalc abliorrenlis


unicuique suum talenlum, et pro ratione quà
t defensionem ab aliis fingi Deum iiijustnnx
illo usus fuerit à Deo aequissiinè excipietur :
I esse, qui innocentes propter pareniis cri-
nihil aliud efflugiiare possumus. i men a:iernis suppliciis afiicial; ab aliis au-
Prseterea hic non pra'lerenndum est , divi- « tcm ridicule (ingi millcndum à Deo angeluin
i ad eos docendos, qui legis naluralis ohser-
nam oeconomiam Adanio fuisse revelatam, et
« vantes sunt. s Quibus criminaiionibus hgec
ejus institulione (iliis ac nepolibus innotuisse, respondel S. F. « Mae proposiliones nihil
:

bominum nisi lalsani et adulloratam oblrudunlfidei Chri-


illiusque momoriam fuisse culpà de-
stian»! et dottrinie iheologicai exposilionem;
leiam. llerùm facla est œconomiae divinae re-
sunt in lU'Iigionem cbristianam et Iheologos
velatio Noc, ejusque filiis, cujus multa reperi- catholicos sununè injuriosœ et calumniosâR;
mus in traditione omnium gentium vestigia, produnl auclorcm nialà lide scribenlcm aut
blasphcniaiileni quod ignorât. Al(|ue hoc
quae infra indicabimus : obliierata ilerùm bo-
piiniô falsnni est, nempe crimen aliquod se-
minum culpà et deleta ferè Ileligio fuit. Tan- cundùm lidcmchrislian un dignum pœnisa:ler-
dem non statuimus soles Judaeos et Christia- nis in co esse situiu, quôd quis careat lide, (jui
tanicn nihil didicil, nihil omninô unquàm au-
(1) < Miillis talis edncatio constilutio con- 1 1 divit de revelaiione divinà. lia non docet fides.
c tigit, ut ne iinagiiiari quidem sin.jnlur Quisquis in invincibili veritaluni lidcù igno-
4 boni qiiidpiani ; sed sialim à prima a;l;ile ranli;i versalur, nuiuiuàm idcircô est nocens,
I honiiiiibus luxu , lihi(liue|ue pcrdilis, aul aul punielur à Deo (imul eas veritates non
< heris >uis sunl in deliciis, aut alio quopi.im credideril. II;ec est docirina chrisliana et ca-,
< inlorlutiio gravante nequcuiit aninii oculos Iholica. Ncmo (inidemsine lide salvahitur; sed
I allollcre. Ilaium reruui cjuisas omninô veri- aliud est eumdeni puniri, (|uia lumine naturali
« siuiiie est esse iii providttnlia; ralionibus, ad IcgcMu naturalem se(|ucndam (|U]i-
cl auxiliis
< lanietsi non facilecadanl in cogniliouem busiii)et (((Mccssis nialc usus est
silii aliud :

« bominum. i Origencs lib. 3 contra Cel- est (Mundoni puniri, quia non credidit qnod
sum. invincibiliier ignoravil, adcôque non poluit
TH. II.
î(81 DE VERA RELIGIONE. 588
Ergo ab elleclibus el experientiâ salis probatur est aliud argiimentum nafum ex defectu, lit

rcvelalionis iioslra; magna et diffusa apud aiunl, evidenliae el certiludinis revelatae Heli-

varias gentes ulililas. gionis. Quippe, inquiunl,


si Deus voluisset ho-

Quinlô, non levé quibusdani Deislis visum minibus menlem suam signilicare, eosque ad
veram religioncm et ad bonam vitam institue-
credere. Deus impossibilia non jubel, sed sum-
niè jusliis et ^([iiissinius nsiirain solumniodô Gl, Pnielerea quamvis major Iheologorum pars
talenii connnissi exaciurus est. Secundo, leiiet boc discrimen ponere soleal inler lenipora,
quidcm Ecciesia calliolica taiiquàin dogina quai Cbrisii incarnationem praicesserunt, at-
lidei, onincs lioniines, excepta B. Maria Vir- que ea, qu;e eamdem subsecula sunl, quùd in
gine, nasci peccalo originali coinquinaios, et illis implicila in Kedenq)torem (ides sudiceret,

lilios irœ. Ai liberain lacii Kcclesia calliolica in bis requiraïur explicita ad salulem; lamen
poleslatem senliendi cuni S. Tlioniâ neniiiiem quamplurimi diiarum aelatum in bac parte
propler soluni originale peccalum plecti pœnà eamdem esse raiionem staluerunl, quorum te-
B"nsi^s posilivA, sed tanlùni privari iiiUiilivâ siimonia aliqua collecta videre licel apud Tbo-
Dei visione, quae beneliciuni e^l graïuiunn, niassinum llicolog. dogn)al. t 3, p. 614. Adeô
supernalurale et creaiura; ralionali prorsùs ut priorum senleniia ad lidem non pertineat,
iiidebilun» in quo ne uinbraiii quideni inju-
: teslibus Haberlo tbeol. mor. l. 2, p. 32; Sylvie
èliliae el tyrannidis unquàin excogilàbil vel I. 5, 2, 5, art. 8, conc. 4, et conc. 6. Gama-
depravata belstaruni raiio. Neque ipsa porrô chseo in l^-" 2=^ q. 2, t. 2, p. 503, el aliis. Uti
eoruni senleniia, qui int'aiitcs sine Bapiismo eiiam declaravit S. F. Par. in censura lalâ
decedenles pœnâ sensùs esse afliciendos opi- anno 1767 in librum inscriptum Bélisaire, bis
riantur, eâ horret barbarie et imnianitaie, verbis p. 22 : « Enimverù quamvis dislincla et
quani auctorcbrislianae lidei exprobrat. llancce explicita in Clirislum et ejus mysteria lides,
opinionem qui contra Pelagiaiios dispiilans quà semper aliqui donali sunl, dici queai uni-
prolulit S. Auguslinus non niodô censeiejus- cuique non fuisse priscis temporibus necessa-
niodi infantes » in damnalione omnium levis- ria, lide lamen catholicà id tenendum est,
simâ futuros, » verînn addit istud Evangelii :
nullum sine ejusniodi mysleriorum lide, sallein
Metius erat homini illi non nasci, non de qui- inqdicilâ, olim eliam esse juslificalum et salva-
biislibet peccaloribus, sed de scelestissimis à tuin, el à quo lempore lex evangelica promul-
Domino esse diclum, atque nescire se iilrùm gala fuit, neminem juslificari et salvan, qui
infantibus iilis « poliùs expedirei ui nulli es- « ex suà culpâ et negligenlià addiscendi, » lide

sent, quàm ut ibi essent. » Verba S. docloris explicita in Christum lilium Dei, Deum el bo-
intégra referamus. e Ego, inquit, non dico minera, ac bominum morte suâ redempiorera
f parvulos sine Christi Baptismale morienies caruerii, quàcumcjne alioi]ui polleat lide expli-
( laiiiâ pœnâ esse pleclendos uieis non nasci cita in Deum unum et remuneralorem, ac
I poliùs expediret, cùm lioc Dominus, non implicitâ in Clirislum. inscii sumus quid
« Non
« de quibuslibet peccatoriinis, sed de sccle- « pnelerea de eâdem explicita in Christum,
f slissiniis et impiissimis dixerit. Si enim i necnon in Trinilaiem, ex quo Evangelium
c quod de Sodomis ait, et ulique non de solis 8 sunicienler promulgalnm est, lide necessa-
< inlelligi voluit, alius alio lolerabiliùs in die « rià, ut aiunl, necessitale medii, id esl, ila
f judicii puniclur, quis dubilaverit parvulos i necessariâ, ut qui eam reipsà non liabuerit
( non baptizaios, qui solum babenl originale « ad salulem non pervenial, complures oplimae
( peccalum nec ullis propriis meritis aggra-
, i noise Iheologi slaluanl, et quantum in Scri-
f vanlur, in damnalione omnium levissimâ « pluris haec eorum senleniia lundanienlum
4 futuros? Qu3e, qualis et quanla crit, quam- i SS. PP. Scriplis pryesertira
îiabeat, ut el in
t vis definire non possim, non lamen audeo S. Augustini; sed in praîsentiarum iis nos
«

I dicere, quôd eis, ut nulli essent, quàm ut 4 immoiari proestal, quae lide caibolicâ conli-
« ibi essent, poliùs expediret. b L. 5, c. Jul. i neiilur. » Uuid auleni per fidem implicitam
c. 11. Tertio qui cum S. Thomà aiunl, Deum redemptoris iiitelligant Iheologi exp'icabit se-
poliùs miraculum palralurum esse, v. g., mit- quens texlus S. Tlioma3, 2-2, q. 2, art. 7,
tcndo angelum, quàm ut permilterei eum in ad 5"'" « Si qui salvatifueruiil quibus revela-
:

peccalo originali sine fide in Christum et cba- lio non fuit facta,non luerunt salvati absque
ritate à vivis excedere, qui, opitulanle Dei lide niedialoiis, quia etsi non babuerinl lidem
gratiâ, legis naluralis pra'ccpta servàsset, boc oxiilioitam, liabuerunt lamen implicitam in di-
unum volunt, t Deum esse in omnes honiines viiià providenlià, credentes Deum esse libe-
sunimè providuni el bonum, eorum saluteni ratorem boiiiiiium secundùm modos sibi pla-
sincère inlendere, nec déesse ipsi média qui- citos el seeundùni quôd aliquibus verilalem
bus banc salulem cuique eiiam infideli possi- cognosceniibus spirilus revelàsset ("). >
bilem facial. Media liœcse plerùmque ignorare
profitentur; qtiis enim omnes novii lationes (*) De necessitale fidei explicilae pro tempo-

quibus Deus polcst agerc erga unumqueiiuiue ribus à Chrislo incarnato elapsis sic ait Ber-
« En général faut se délier de toute
hominnm? Pensiiemus quid eorum verba so- gier : il

nenl Deus ab iis dicitur angelum poliùs mis-


:
« doclrine qui doniierail lieu au incrédules de .

gurus, miraculum poliùs palralurus, utsigni- « conclure (juc depuis la venue de J.-C, le
ficent Deum lam certô tam bénigne esse
,
i salul esl plus dillicile aux païens qu'il ne
auxilialurum bomini qui ila vixisset, ui, si lieri c Fêlait auparavant, et (|ue son arrivée a été
possot ipsum mediis ordinariis carere, alia ad « pour eux un malheur. » Diction., verbo
id adhiberct insoliia cl miraculosa, quorum Foi.
usus ei perinde est facilis. > Ibid p. G2, 63, P. S.
889 DE REVELATIONE PROOEMIIJM. 5fJ0

re^ iis usus fuisset mediis quibiis nulla potuis- scientiam atque fidem laboris et sapientis curae
sel subesse vaniias. Altanien lalia sunt argu- fructum, nt locus essel meriio, in reclo usu
nienia, quibus Religionis christianai el juJaicse omnium faculialuni, non minus earuin qucesunt
verilas eflici soict, qiiae iionnullam relinquanl inlelleciùs propriai, quàm in exerciiio earam
dubitalionem : videinus cerlè imtllos doctos quae sunl volunlalis. Nulla causa fuit cur Deus
et sapientes viros, qui posl raullam posilani illarum faculialuni iisum el exercilalionem lolle-
operam in explorandis fidei clirislianse funda- ret, harum relitiqueret : nulla causa fuit cur
mentis assensum deneganl : imô Evaiigeiium homines in mulla niala propter negligentiani
tolius genlis judaicœ Icslimonio refelliiur. in di?cendo, el culpabilem legis ignorantiam
Qiiis credere possil Deum parce el avare con- non inciderenl, qnàm propter peccala Contra
lulisse bénéficia, aut ad homines iogatos vo- cognitam legeni admissa : ac reverà experimur
luisse unquàni mitlere sine clarissimis legatio- pares fermé esse in hàc vilâ exilus actionum
nis suse signis et indiciis? bumanarum, fuerinlne admissse, necne, cum
Respondemus nullum dubium esse quin di- conscietitiâ délicii : lam dirae quandoque sunt
reeti à Deo ad homines legaii ferre debeant conscqUenliae incogitantiœ cl imprudentia.-
manit'estissima suse missionis signa, el conlen- quàm malitiœ : quamvis apnd aequos judices
dimus Moysem et prophetas, ClirisUim et apo- el ad tribunal Dei in altéra vitâ magnum
slolos, clarissiraa habuisse missionis suae argu- inter errores el crimina ponaïur discrimen.
menta; eos soles de veritate œconomiœ divinae Sextù, coriquerunlur quoque adversarii nos-
dubitare posse, qui argumenlisattenlam inen- tri quod homines ma'è u!;tiuur reveialâ Reli-

tem donegant , aut qui majorem adhibenl dili- gione ,


quôd occasio exiiteril multarum cala-
gentiam ad inveniend'is dillicuilales, quàm in mitaium, quôdquo , ul ipsis videlur, levis sit
ponderandis ralionibus. Res non ideô cerlne ejus edicacia ad lemporandas hominuin passio-
sunt minus, quae à lalibus non admillunlur. nes. — Al pcrveriunt homines el malè uliiu-
Praelerea sapientissimè aclum est, ul Religio- lur, non soliini (!ivin;je reconomiœ, sed Dei pro-
nis splendor omnium oculos haud slaiim l'eri- videntiae naluralis muneribus; nec abusus Re-
rëty ut libéra essent judicia, et « ul scrmo ligionis christianse, ac levis, quam habere sup-
Evangelii (verba sunt Groiii) tanquàm lapis ponitur, elïicacia ad loîtiperandas hominura
essét Lydius, ad quem ingénia s:in:djilia explo- passiones adduci potest in objectionem adver-
rarehtur. » Neque profeciô, in ordine naiurali^ sùs ejusdem vcritalem, nisi in principiis atheo-
Dei natura atquc providentia, vel humanae rum. Nain illa revclatio veritalis, qu?D per
vil* principia sua evideniiâ ita percelluni ho- ralionem, seu per lumen naturale, omnibus
miniim mentes, ut ad assensum necessariô liominibus fit, et qu:c data est à numine ad
cogantur : numquid enim non videmus ea motierandam hominum vitam, muliô leviorem
omnia qo« in philosophià sunt cerlissima, efficaciam habere deprehendilur, quàm habet
cura magnâ dissensione in scliolis volerum cbrisiiaiia fides : proindeque absurdum est
fuisse tenlilala, et tolum genus bnmanuni ab- alîerre adversùs vcrilatein Religionis christianse

duclum in gravissinios errores circa divinam argumentum, quod majorem vim habet adver-
naturani et religionis naluralis principia? si- sùs legemnaiuralem. l'roficisci dehenlDeisloe,
quidem insevit natura humanis menliims so- sicut et nos, ah islo principio, non esse judi-
lummodô scientise et virluUun soniina, scien- candum de divinis inslitulis ex moribus homi-
tiam ipsam elvirtutem nondedil: h* induslriae num, sed ex legum scopo. Ratio et fides admo-
et meditalionis frucius sunt aut liberalis insli- nent quid facicndum, et fides meliùs nionet.
tutionis, quibus mediis carentos homines illos riraquo mulla habet ad virtdtem incilamonla,
naïufse igniculos sic quandoqiie extinguunt, al fides habet potentiora. Sed neutra cogil ad
ul nnsquàm nalurae lumen apparoal. Ex qno ampleclandam virtutem, neutra lollit arbilrii

laitten non sequilur vanam esse scienliam cl liberlalem.


virtotem. Et verô ea ex qurbus in vifâ civili Septimô, prœcedentibus objcctionibus alla

ad agendum inclinamur, multô minus suiil alfinis et cognata diicilur à Dcislis ex obscuri-
cvidentia, vixqnc (piandoque probabilia : la- taie revelalionis. I*rimùm, iuquiunl, Deus illani

nien stulium judicaremus eum, fjui niliil ageret obscurissimè liominibus exposuisse inilio pcr-
in vilâ, eô quôd certissiniè non baberet com- liibetur, nec alio nomine illis Cbrislus mcdia-
pertos exilus siiarum actionum. Voluil vorisi- tor et sacerdos cogniius fuit, nisi illo (ntuii
militer Oeus , dùm judicia libéra fecit , et liberaliiris ; di-inde variis incremenlis aucla
S91 DE VERA RELIGIONE. 592
irnditur isia dispensalio : tandemque ila res dem afferre responsiones licebit, Sed primo
Iota per mediaiorcin ipsiim exposila est, ut manifeslum est, et puto , in confesso apud om-
magnum lamen adhuc renianserit arcanum, nes, divinae œconomiae mysterium, in quod de-
uullaque sit œconomiae divinae pars, quae in- siderant angeli prospicere , nequaquàm nobis
iiumeris non sit obnoxia diilicullatibus : quasi esse perfeclè cognitum; nec Chrisli munera
verô Deus invideret iiomiuibus clarani earum ofliciaque explora ta habemus, neque invisibilem
rerum noiiliam quas rescire ipsorum maxime
, coopérante Spiritu sancio gubernaiionem in-
interesl? Haudquaquàm diintemiir diviiiani lelligimus : omnia fermé vélo obducunlur. In
œconomiam fuisse usque ad Chrisli Domini supernaturali quoque ordine rerum, plura sont
ajiatem mijslerinm abscondilutn à seculis in Deo, inslituta lanquàm média ad fines aliquos : hoc
nobis ipsis impcrfeclè cognitum , ac variis ob- omnes Chrisliani falenlur. Denique quôd Dei
noxiutu esse difllcultaiibus. Verùm negamus supernaluralis providenlia legibus generalibus,
hanc obscuritalem vel levissiniè iniminuere quas Deus initio sapientissimè inslituit, perpé-
<lebere Ueligionis chrislianse certiludinem. tué decurrat, non quidem clarum est ; verùm
Nani quod ,
qua'so, in totà pbilosophià dogma id iisdem ferè rationibus conficilur, quibus
non palet objeclionibus? tanlas visa est quibus- probatur rerum ordinem naturalem ita proce-
tlam pati dilficultates naluralis providenlia , ut dere. Novimus leges nalurae quasdam ,
juxta
Deum ex naturâ tôlière voluerint. Quid niirum quas corpora moventur, motumque permutant;
itaque si superiiaturaiis ordinis quasi syst ma sed omninô ignoramus illas, ex quibus pendent
comprehensuni non habeamus , cùm iiequa- innumera phaenomena, tempeslates, procellae,
quàm nobis perspecla sit ordinis naluralis ra- moius terrae, famés, pesiilenliae, quibus ad
tio? Cerlè non minus noslrâ refert hune per- ulciscenda hominum crimina divina uli solet
videre, quàm alleruni. Airerant igitur Deistae providenlia : nescimus ex quibus legibus orian-
ralionem aliquani, cur Deus voluerit ordinera lur diversa hominum ingénia, indoles, vires,
nalurae nobis esse haud compreliensum ; eadem aut excilentur in mente cogilationes ,
quae ma-
rem nostram conficiet : ad noslram lorsan pro- gnorum sunt quandoque eventuum causae. Hae
balionem et exercitationem , ila res consliluil leges ita sunt incognitae , ut eventus ex illis

nalurales, ut eus exploralas habere non posse- pendentes lortunae soleamus adscribere ; sed
mus ;
quidni etiam eamdem metliodum in or- cùm sors et casus sint vocabula vana , eas res
dine supernaturali sequi poluit ? haud dubiiamus ex legibus generalibus oriri,
Igitur cùm dilliciillales, quas afferre soient quia in parlibus nalurae cognilis , res ita régi
DeisioB conlra revelalam Religionem, orianlur videmus. Sic eliam ex analogià , si non possi-
ex eodem fonte, undc nascunlur illae quibus mus certô concludere, saliem ostendimus non
impugnalur Religio naluralis, ex noslrâ scilicet repugnare, quominùs ordo eliam supernalura-
ignorantiâ, eodem modo solvi possunt (1). lis legibus procédai generalibus ; illaque Reli-
Respondere solemus alheis ordinem nalurae ,
gionis revelatae ab origine mundi derivalio,
nobis perfeclè noium non esse et parlem so- ,
varise diversis temporibus dispensaliones, mi-
lummodô nostro conspectui olîerri; nos nequa- racula, gratiarum distributiones, et omnia quae
qnàm posse média à linibus dividere, et ea quae speclant ad hune ordinem suo tempore evene-
mala essenl si finium baberent ralionem, bona rinl, uli ordo inilio consliluUis poslulabat.

esse, lanquàm média considerenlur fini alicui


si Oclavô, si in hisce, quas confulavimus cavil-
convenientia; quod denique ordo naluralis le- lalionibus Ueistarum unus aui aller immoratus
gibus gubcrnetur generalibus. Iiaque si divinae est, omnes conjunciisviribuselaboraverunl, ut
oeconomiae ralio similis et analoga sit naturali œconomiae divinae ralionem omnem alienam à
providenliae, si sit eiiam rerum ordo imperfeclè sapienlià oslenderent : supponit, aiunl, chri-
cognilus, si in illo mediis utalur Deus ad flnes siiana Religio hominem à statu quodam perfe-
aliquos inservienlibus , si legibus etiam gene- clionis et felicitatis lapsum , in praesentis aevi
ralibus procédât , cerlè in simili maierià eas- labores et aerumnas , non suo , sed parentum
peccaiodevenisse. Quae doctrina tam divimc sa-
(1) Gravis est et plena sapienlià haecOrige-
nis observalio « Oporlet eos, qui Scripiuras
:
pienliae, jusliliae et bonitati videlur repugnare,
i ab auciore nalurae profecias puiani, esse ul neque propheliis , neque miraculis , neque
< persuasos et cerliorei, illas esse obnoxias
ullo prorsùs vindicari queat argumenlo. De-
< iisdein diilicullatibus, (|uibiis ipsam natura-
€ lem consiilutionem obnoxiam experimur. » inde mcthodus reparandi humani generis per
Philocal. p. 23, éd. Caniab. mediationem Filii Dei incarnaii tam singularis
593 DE REVELATIONE PROOEMIUM. 594
est et absona, ut réfugiât mens sana, nec fidem
f
tia; ratio, juxla quam derivalur in postero» pa-
adtlere possit. Quod si veruni sit, ineplè posiu- renlum pœna adiiiic alifpiateiiiisoi)liiiet : niim-
Jant Chrisliani atlenlara iiientern suis argu- quid non liberi quolidiè mullorum malorum
mentis ; nam ut doctrina probari possit, cerlè originem trahunt à parentibus, inlirmam vale-
débet esse probabilis : haec omnem respuit tudinem, morbos et pravos habilus? numquid
probalionem. non deprehendinnis diversas esse vaidè gencra-
Non vos taedeat si in rc tam serià expen- liones bominum; quasdam olim kjngiùs vilani

dendà paululùm vos deiineam. Pudet haec op- produxisse, quàm nunc solel produci ; quasdam
probria nobis et dici poluisse et non potuisse
, experiri morbos ,
quos praeteritae ignoravère ;

refelli. Doctrina chrisliana, hoc reponile nien- quasdam ignorantià torperc , cimi in iisdcm
tibus, plena dignitatis, plena sapieniiie est; locis arles omnes et scientiae ohm noruninl?
quod aliquando, Deo juvante, pro noslris viri- Quàm diversa est eorum bominum sors, qui in
bus ostendenuis hic solummodô elliciamus : quibusdam orbis regionibus sine civil! cullu
nequaquàni esse iliam alienarn à naturali Dei vivunt, à conditione eorum qui in bàc Europaî
providenlià ; quam cùm adniiitant Deistae, va- luce degunt? sunt tamen ejusdem natiirœ, et
nitatis convincuntur , dùm bas caluinnias im- ista omiiis varietas orta non est ex praesenlis
ponunt supernaturaU rerum ordini. aitatis culpâ, sed praîcedentium generationum
Primo quôd Deus hominem primilùs crea- bonis vel malis moribus et infortuniis. Profe-
verit mullis, quibus nunc caret, inslructum clô lucUiosa magis profluxit exprimorum pa-
dotibus ;
quôdque ejus condilio felicior fuerit, renlum peccaio calamiias posieroruni quàm ,

id olira ex traditione conmiuni et constanti nunc potest derivari sed plura liabebant primi
;

acceptum omnes génies crediderunt, quam po- parentes quse araitterent ; et eô lapsus gravior
puiorum opinionem poet» in suis de aurco esse soiet, quô allior fuerit slatio : universum
seculo carminibus nobis reliquerunt ; et ipsi etiam genus bumanum repra^sentabant etconti-
etiam piiilosophi sapienliores, P) tli;igoras, Plato nebant,ideôquead omnes homines perlinebant
et alii , sortem banc non primaevam bominis , eorum aclus. Non necesseest ut probemus pares
sed calamilatis propler peccala experlae pula- nunc esse respectu posterorum elfectus viiio-
verunt : babet ergo doctrina clirisliana in bàc rum in parentibus, sed solummodô in divinâ
parte consentientem , lum veterum traditio- administratione naturali , cujus nunc testes
nem , tura pbilosopborum maximorum senten- sumus, hujus legis deprehendi vestigia quaedam.
tiam. Tertio ,
quôd per pœnilentiam nequaquàm
Secundo , quôd haec funesta niutalio in bu- possint homines aflerre malis suis remédia,
manà conditione contigerit ex culpà priniorum manifestum est; id non eflicit Religio chris-
parenlum negari etiam non potest : nant certè tiana, sed planam rem, et quanj experientiâ

non solùm credimus, sed experti tenenuis iio- nimis habemus compertam , docel; excmpli
mines à primis parentibus iraxisse originem et gratià, pœnilentia non reddit firmioren» valetu-
semper in hâc conditione à prima suâ ex ilHs dinem jam inlirniam; non niedetur niorbisseu
nalivitate fuisse. Sententia pbllosopiiorum ve- corporis seu animi quolidiè enim videmus
;

terum, Pythagorae, Plalonis et aliorum, qui ad quosdam quibus naiura dederat ingcniinn libé-

tollendam omnem dilïicultatem ( nisi fortassè rale ,


opiimuin corporis hahitum , bona etiam
allegoricé nostram doctriuam cxposuerini) fortun:e Cl oninia beaUe ^ila; adjunienta, ta-
linxerunt animas omnium liominum, ante na- men haec omnia suà culpà disperdere , et

livilatera in terris, vitam vixisse beatam, et ad agere tristem ac aerumnosam vitam cum insa-

luendas propter peccala in priori illà vilà ad- nabilibus morbis et doloribus inlolcrabilibus :

missa pœnas , in corpora tanquàm in carceres neque ullà pamilenlià possc libi'rari ab iis ma-
detrusas fuisse, carei omni fundamenlo. In hâc lis, (piai sibi pepcrère. Deiude vcrô ad nalura-
etiam parle nihil reverà ponit Religio chris- lem provideuiiain pertinot constilutio civdis,
liana, sed faclum, quod omnes experimur, dé- et in socielate civili pœuitentia nunquàm visa

clarât : non enim Religio christiana facil nos est sufliciens criminis cxpialio; sed ad vindi-
niiseros aut malos, non in causa est cur tralia- candam aucloritalem legum pœna; repetuntur
mus originem à primis parentibus in Deum in vindictam scelerum , nullâ habita ratione

rebelbbus, sed rem quœ satis pcrspicua est, et pœnilentiai ejus, qui crimcn adniisit; et hae
qux agniia ohm fuit ab onmibus ferme popu- pœnx quandoque univcrsam familiam omnes-
Jis, confirmât. Praetcrca ista divinae providcn- (pic posteros malefactoris attingunt, Cùm igi-
505 DE VERA UFLIGIOJNE. g96
lur quolidiè videamus qiiôd juxla providen- Confulalis vanis deistarum adversùs chri-
liam Doi iialiiralcm in hàc vilà, in iireparabilia slianam Ueligionem prsesumplionihus, ex ana-
niala incinranl hoiiiines, quorum non lanlinu logià cum rerum adminislratione nalurali, ad
liisios efl'cclus averlcio non possuni, sed ex diiigiMilioreni rerum consideralionem, et ad
qiiibusdain quandoquc- i[)&M laculiales luni expcndendas noslras raiiones eos jure vocare
aninii, lum corporis niullùin depravanlur : possuinus, nullam rcliquinius cerlaminis de-
quo fundanienlo negabinius hanc adminislra- ,5 treclandi causani. Non ii sumus, ut faisô ca-

tionis ralioncm lucuin liabuissc in inilio iuniniantur deislre,qui hominesabinquisilione


mundi aul habilurani eiiani in vilà l'uturà? veritalis ad csecam abducanius creduliiatem :

A quo profecii principio asseremus aeierna didicinius anliquitùs à niagislris, paratum esse
non esse lulura illa, in qiite sponlè et culpâ oporlere unumquenique nostrùni seniper ad
noslrà incidiniiis inrorlunia? imô vcrô quo nixi satisfaclionem omni poscenti nos ratiouem de
fundanienlo asserere possunius non ila esse eà, (fiue in nobis est, spe. < Oporiet in eâ re
inulandas lioniinuni facullales, ut eniendalioni maxime, ait, Lactanlius ). 2 div. Instit., in quâ
suae nalurai studcre non possini, cùni id quan- vitse ratio versatur, sibi quenique confidere,
doque coniingere in hàc vilà deprohcnd;inius? I suoque judicio ac propriis sensibus niti ad
Quarto, nielhodus reparandi generis liuniani invesiigandam et perpendondam verilatem,
per mediationem Filii Dei incarnali, si gencra- quàm credentem alienis erroribus decipi tan-
lim consideretur, nequaquàni estdissenlanea na- quàni ipsum rationis expertem : dédit omni-
turali rornniordini, sed illivaldèanaloga : nam bus Deus pro virili poriione sapientiam, ul et
in ordine naUirali uobtra pcrrcclio et fe.icilas, inaudita invosligare possenl et audila perpen-
magnà ex parte, abalioruni honiinum nicdialione dere. t Cerli elsecuri sumus cœlestem doclri-
pendel. Parenluni nicdialione nasciniurei edu- nam su;ie originis notas clarissimas ferre : et
caniur;inagislroruni niedialione explicanturla- i\ sine dubio causa cecidimus , si in divinâ
cullates •
onines vitai voluplales, oninesjucun- œconomiâ quidquam invenerint niinuli philo-
ditaUs per alioruni lioniinuin mediationem sophi aut aUenum à ralione, aul inutile et Dei
accipimus : ex sapienlià imperatovis vel adnii- conslanliâ atque majestate indignum ; aut si in
nislri pendel reipublicœ saUis et incohunilas : iisnon fundelur raiionibus, quae ad faciendam
si igilur meUiodum hanc sequi in ordine natu- cerlissimam (idem sulïiciant. Sed in re lam
rali Deus potuerit, quidni eliam in superiH^u- seriâ jocos, quibus libenler ulunlur, prorsùs

rali conslilnlione, et consulere honiinum saluli aspernamur, iilisquc dicemus quod eorum ma-
raediaiione aucloris iiOslri Filii sui ? Imo eliam joribus dicebatpulchrèTullius:» lia salemislum,
hanc niethoduni exaciam ad ralionis trutinam, quo caret vestra nalio, in irridendis nobis no-
esse sapienlissiniam laciiè oslendereuuis , nul- litote consuniere : nieherculè , si nie audiatis,
laniquc aliam cxcogilari posse, in quà tam elu- ne experiamini quidem : non decet, non dalum
cerent divinae perfecliones , et quac majoribus est, non polesiis. » Nosergo eam in revelalio-

non Cbsel obnoxia diflicullatibus; sed haîc dis- nis causa defendendà adhibebimus diligentiam,
quibiiio ad alium locum pertinet : hic solùm quani poscil rei dignilas, nec verebimur ne
observabinius nequaquàm passe Deislas sine loiigior et prolixior quandoque videatur oralio,

maximâ temeriiale sentenliam in mediationem in eà dispulalione, quam qui leviter aitingunt,


Chrisli ejustiue varia in divinà oecononiià mu- causam produnl magis quàni defcndunt. Non
ncra ferre. Nam ul dijudicarenl uliùm sil nie- obliviscemur lanien operani noslrani tironibus
lhodus parùm idonea, nmlla scire dehereiil. esse comniodalam, ac proplorea à qu?estioni-

quae nos prorsiis latent, v. g., quîe sint vilii bus chrohologicis et criiicis, alque omni eru-

naturales coiiiietiuenliaî ;
quibus mediis hx dilionis oslenialione mullùm cavebimus. Faxit
consequentiie averti possini; quai sinl vires

hominis nalurales post pcccalum ; quibus ra- busillisobjeciionibus, invecllonibusque adver-


sùs revelalionom, in quibus exuliare soient
lionibus inclinetur Deus ad punienda peccala ;

deisUc; cl quas sibi conlra propria prx'ccpla


quai bona ex inedialione Filii Dei oriri possini :

perniisit auclor lihri dicli Emile sou de Edu-


qui ha;c nesciens iliam damnare audet, certè calione, in hoc cerlè parùni sibi conslans. Ilu-
jus aucloris, ubi occasio erii, majoreii» in se-
impie et inepte facil (1).
qncnlibus ralion<^ni iiabobinius , (piàni alterius

Qui variis hiscc considoralionibus al'.en- ciijuscuiiique ,


quod ing(niii cl eloquii singula-
(1)
ris vis majori'm ei apnd igiiaros et incautos
tam nienlem pnebueril, facileni pulo, iiive- ,

nici responsionem communibus et generaliori- conciliasse vidcaïur auciorilaitm.


S97 RELIGIOP^IS REVEL\T^ PRINCIPIA. m
Deus ut in lam gravi tractandâ raaleriâ semper non sol uni ea quae ab impiis hominibus contra
menti obverselur haec Salviani senlcnlia, non Reiigioneni dicuntur, horrere, sed etiara quae
minus vera quàin pia : « laniani esse majesta- pro Religione nos ipsi dicimus, cum grandi
tis sacrae et tara tremendam revereniiam, ut nietu et disciplina dicere debeamus. »

RELIGIONIS REVELATvE PRINCIPIA.


Quoniam jam in proœniio breviter exposui- possunius ad noslrarum rationum considera-
mus revelalae Religionis sunimam, ejus ab tionem. Jam verô Religionis revelalae vérités
origine nuindi tradilionem, ac generaliorcs ex rœlesti Moysis alque Christi Domini iega-
quibus conspicua est divinae originis notas; tione pendel; in duas ergo parles tribuemus
confutavimus quoque generaliorcs adversario- librum bunc : in prima de Moyse et lege
rum nostrorum objectiones, quibus Religionis Judaicà disputabimus; in secundâ de Ghristo
christianae incredibiliialem suadere, quasi à Domino et lege evangelicà disseremus.
priori, posseseconfldunt; jure eos vocare jara

|)ar0 prima.
DE LEGIS JUDAICiE
Hanc de lege Judaicâ dispulationem quinque hujus disputalionis fundamentum ,
quod si

articulis concludcmus. In primo quinque libro- posuerimus , causa cadere deistas oraninô
rum Moysis seu Pentateuchi, quo continelur necesse est, idque ob duplicem causara : tum
religio et omne jus Judaicum, antiquitatem quia baec volumina ila rcferta sont prodigiis
atque inlegrilateni vindicabimus. In secundo praîter naturse vires et ieges omnes, qu» de-
divinam Moysis legationem ex nolis externis, scribunlur non solùm ul facta publica cum
prœsertim miraculis et vaticiniis, demonslra- omnibus suis circuuislanliis, sed ut l'acla prse-
bimus; et quà singulari cura rempublicam sentia, quae Judaeorum unusquisque expertuç
Judaicam usque ad Chrislum Deus semper tui- essel; ut si vanitatis tempore Moysis argui
tus sit dicemus. In tertio reipublicse Judaicac poluissent, dixissent contra seipsa senteniiam,
formam, legisque sanclionem aperiemus, et neque unquàm fidem in gente Judaicà et au-
ejusdemlegis cœleslcm originem ex nolis inler- cloi'iiaiom oblinuisscnt; tuni quia conslitulà
nis, nempe ex constilulionis Jn(laic;e singnl.wi librorum illoruni iclale, divini alllalùs nolà,
forma, conficicmus. In quarto logum Jiidaica- quae ex loi reruni fuiurarum vaticiniis elucel,
runi fines explicabimus, et cum quanta fucrint nequaquàm poterit uUà arle aut induslriâ
sapientiàomnes, si ve morales, sivepolilicne,sive obscurari.
ca-remoni 'les insiitutae, oslendemus. In qiiinto Omnes qui de Ilebraeorum rébus scripse-
de reipublicae Judaicae occasu, legumque Mo- runl, sive Judaei, sive Cbristiani, sive ellinici
saicarun» abrogatione perpétua disseremus. usque ad Spinosain, de Pentateuchi antiqui-
tale nuiium dubium signi(icaverunt, si cxci-
piamns illius in |)lcrisque magislruin ( Lcv,
ARTICULES PRIMES.
p. 3) Ilobbium, Pereirium (Sysl. Iheol. ex
DE AiNTIQUITATE ET INTEGRITATE 'QUINQUE LIBBO- Aben-Ezra,
Praeadam. byp.), forlassè etiam
RUM MOYSIS SEU PENTATEUCHI.
virum non iiitcgraî a|)ud Jud;eos famaî, in
De anliqniiale Peniaieucbi quaîslio primùm cujus obscuris senlenliis palrocinium quaeril
diiigeuier cnucleanda venit : est enim lotius illc alheus, alque quosdam vanissimos oiim
599 DE VER A RELIGIONE 600
haereticos (1). Sed fuit hujus horainis forluiia, i Contra hos omnes hœc instituitur disputatio,
ut seniper in omni re qiiod nv.jximé abliorre- qiiam .inicà proposilione conchidemus, in quà
rel à verilalo, id defendcret, et idcircô in illà Penlateuchum, qualis imnc exlat, coaevum esse
coUuvioiie absonarum opinionuin, quic inscri- reipublicae lIebra;orum et ipsura Moysis ge-
Litur tractatus theologico-politicus, ubi ii) unuin nuinumopusconficiemus. Haud imniorabimur,
conjecit animi non sani deliria, ubi Dcuni ex ul quidam faciunt, in probandâ Moysis olim
nalurà el hominem ex boniine sustulil, anli- existentiâ, quia nemo unquàm extitil qui eam
quitalcm librorum sacroruni qumiue impugna- serio negavii; et profeclô si quis inicr advcr-
lam deprehendinius. Penlaleuclium non à sarios sludio contradicendi abreplus, suspe-
Moyse, sed ab alio, qui mullis posiea annis ctam sibi esse etiam Moysis personam signitl-
vixit, quique veris falsa plura admiscuit, scri- cavit , vel potiùs simulavit, U^lis opinio è
ptuni asserit, quibus nixus rationibus modo nimieroearum cst.qiia; cum risu et conlemplu
videbimus : sed audiamus honiinis conlessio- excipiendae sunt; quorum scilicet periculum
nem : t Uxc emendare, inquit c. 8,.fiinda- faciunl Ueligionis revelalae contemplores , ul
nienta cognitionis Scripturarun» ad nieum in- major numcrus appareat
(liiricultalum : suspi-
stiluium pertinet; atvereor ne niniis serô boc cari poierunt scquo jure vel nuUos esse in

tentare aggr^ diar ; res eniing eô jani fermé mundo Judaeos, vel eos nunquàm rempubli-
pervenit, ul liomines circa boc non palianlur cam habuisse, vel illam rempublicam caruisse
se corrigi. Ut ea aiilem ordine ostondani, à legibus, vel illas leges à nnllo latas fuisse ;

pra'judiciis circa veros scriplores librorum nam per Moysen iutelligimus auclorem earum
incipiam, et primo de scriplore Penlaieuchi, legum quibus iniiio constitula fuit respubiica
quem feré omnes Mo\sen esse credidorunl ; Judaeorum ,
quorum posteri etiamnùm inler

imô adeô perlinaciler dofendcrunt Pbarisaii, nos versantur.


ut eum ha;relicum babuerinl, qui aliud visus Propositio.
est sentire, et hàc de causa Aben-Ezra, libe-
Codex legum Judaicarum, qui Peuta'eucims dici-
rioris ingenii vir et non mediocris eruditionis,
tur, ccœvus est reipublicœ Hebrœorum , et
qui primus omnium quoslegi hoc praejudicium
ipsuni est Moysis genuiimm opus.
animadveriil, non ausus est menlem suam
apertè explicare. >
Pkobatio. — Argumentum primum. Ex fide

pubiicâ. Fides publica alia, ut ita loquar, voca-


Senteniiam huiccognalam amplexus est vir
quidem erudilus, novarum opinionum
sed lis est posita in omnium perpétua et consen-

nimiùm sludiosus, Richardus Simon in crilicà tiente voce atque opinione : alia realis est,

suâ veteris Teslamenti bisloriâ quai elsi non posita in publicis temporum monumentis et
;

prorsùs tollat Penlateuchi aucloriiatem, illam ipsis rébus. Atqui antiquitas Penlateuchi con-

tamen haud parùm minuit. Existimai scriptor stat tum ex perpétua et consentiente hominum
ille Moysen commentaria de rébus suo tempore
voce, tum ex monumentis temporum el rébus
ipsis.
gestis scripsisse , vel describi curavisse et in-
1° Constans semper fuit el consentiens de
stituisse in republicâ ordinem virorum, qui
scribarum munere fungcrentur, (juique res hâc re hominum vox ab hàc noslrà aïtate ad
banc remolissima Moysis tempora. lia etenim credi-
gestasin publica commentaria referrent :

dit fPlas Chrisli.ma, id est, à dissolutione rei-


verô Scriplurarum, quœnunc exiat, colleciio-
tempore publicae Judaicœ omnes non solùm Judaei
nem non conlinere ipsa genuinascripta

Moysis édita, verùmbreviarium quoddametepi-


et Christiani, quorum nvïgis intererat, sed
eliam eihnici, ut Appion, Ceisus, Porphyrius,
tomen esseaciorum publicorum,adornatam post

ciplivilalem et pubiicâ confirmatam aiictorilate.


Julianus, qui omnes contra Judaicam el Chri-

siianam religionemscripscre. Ita credidil eiinm


PentaieuchideniqueauctoremSamueiemexisli-
aelas Hebraîorum pontificia, id est à reaedilica-
mat Newtonusin suoinDanieiemcommentario.
lione urbis usque ad inleritum reipublicae
(l)ApudS.Epiphaniuin, Ptolomœus bsereli-
omnes Judaei et alienigenae. Inler Judaeos
eus l'enlateuclii quœdam tribuil Ueo, aiia Moysi paraphrastse
tesianlur hoc Philo Josephus
alia senioribus populi. Apud eumdem N.izaraîi
, ,

asserunt, Moysen aliam accepisse ac scripsisse Clialdaici; anliquissimi scriplores Judaei, ex


legem divcrs'am ab eâ quae nunc extai. Multas quorum operibus componilur Mischna Judaeo-
eiiam Penlateuchi partes à Moyse scriplas ne-
rum; aucior secundi libri Machabaeorum, qui
gabant Manichaei quidam in eodem errore :

luit aucior Clemcntiuarum homiliarum. C 7 laudat locum Deuteronomii; 70 Interpre-


601 ANTIQUITAS PENTATEUCHI. 60Î
tes qui in GrsRCum sermonem, régnante Pto- Constat igilur ab Esdrae temporibus , neque
lomaeo Philadclpho, libres Moysis verteruni ;
dilTitentur plerique adversarii, exislere Penta-
quibus etiain addendi sunl Cbrisius Dorainus teucbum, qualis nunc est, et communi omnium
ejusque Apostoli- Horum omnium fidem ex- voce Moysi tributum fuisse, appellatumque le-

pressit Josephus his verbis : « Infinili llbri gem Moysis. Si igilur constet à Moyse usque ad
non sunt apud nos discordantes et sibimet Esdram ex eâdem fide publicà, sorvatum fuisse
répugnantes sed sohimmodô 22 babentes
, opus genuinum Moysis et commune semper
temporis totius descriplionem, quorum juste atque in omnium manibus fuisse, Pentaieucliura
fides admitlllur. Horum quinque sunt Moseos, esse istud opus necesse erit. Atqui hoc quoque
qui nativitales continent et humanœ gcne- certum est.

rationis traditionem usque ad ejus mortem. Certum est ex ipso Penlateucho Moysen li-

A morte Moseos usque ad Artaxerxem Persa- brum aliquem scripsisse qualis est Pentaleu-

rum regem, qui fuit post Xerxem, Propheiœ chus. ÎSihil enim aliud continent libri quos
suorum temporum res gestas conscripserunt Moysi tribuimus, s#ltem quatuor posleriores,
in 13 libris; reliqui verô 4 hyninos in Deum et quorum exordium et proœmium quoddam est

vitse humanœ praecepta noscunlur conlinere. Ab Genesis, nisi sermones Dei ad Moysen, descri-
Artaxerxe ad nostrum terapus singula quidem plionem mansionum in deserto , bella cnm
conscripta, non tamen cum prioribus simili vicinis populis, denique breviarium legis in
lide habita, eô quôd non fueril ceria successio Deuteronomio. Sed haec omnia manu Moysis
Prophetaruni; palam nempe est, islis operibus descripla fuisse intelligimus ex ipso Penlateu-
quemadniodùm propriis litteris credimus : cho. Primùm quotquol legunlur in ce. 20, 21,
tanto namque seculo Prophetarum jam prsele- 22 et 23 Exodi sermones Domini ad Moysen,
rilo, neque adjicere quidquam aliquis, nec scripli ab ipso dicuntur; c. 24, v. 4 : Scripsit

auferre, nec Iransformare prœsumpsiti (con- antem Moyses nniversos sermones Domini , et
tra Appion). Inter alienigenas plures laudare ibidem v. 7, haec habentur : Assumensquc volu-

possumus scriplores eihnicos , quorum fra- nien fœderis legit, audiente populo, qui dixeriinf ;

gmenta nobis servârunt Justinus martyr, Cle- Omnia quœ loculus est Dominus faciemus. Et C.

mens Alexandrinus, Eusebius et alii (vide 54, V. 27, sic Moysen alloquilur Deus : Scribe

Huelium prop. 4, c. 2) : sed solos vocabimus tibi verba quibus tecum et cum Israël pepigi fœ-

ad lidem faciendam Samarilanos, testes pro- dus. Deinde mansiones eliam popuH Israelilici

fectô maximae aucloritalis. Hi quippe , etsi in deseito ab ipso Moyse descriptae dicuntur
gérèrent cum Judans gravissimas inimicilias, Num. 33 : « Ilae sunt mansiones (iliorum

silji relictas ab Israelilis prioribus regionis « Israël, qui egressi sunl de ^gypto per lur-
suoe incolis; etsi ad summum exarsisset invi- « mas suas in manu Moysi et Aaron, quas de-
dia, postquàm Esdras eo&dem communi )ncm < scripsit Moyses juxla caslrorum loca, quae
et societatem Judaeorum appelentes repulisset, I Domini jussione mutabant. » Terliô , bella

et deinde urbis inslauraiionem impedicntes quoque descripla fuisse logimus à Moyse Ex.
devovisset, atque infâmes esse jussisseï, lu 17, ubi hœc habemus occasione belli contra
tamen Pentateuchi sejuper agnoverunt anli- Amalec : Dixil Dominus ad Moysen : Scribe hoc

quitatem, et repudiatis cœleris recentioribus in tibro, et tradc auribns Josue. Denique lotius
Juda'orum libris, liuncce semper suspcxorunt logis breviarium, quale est Deuleronomium,
et venerati sunt , nobisque illum tradiderunt conscripsisse Moysen legimus Deut. c. 51, et
anti(jnis Phœnicum litleris exaralum. Quod simnl jussisse ui editum à se volumen in arcâ
profectô non fecissent, si ab eorum hosle in- roponereiur à Levilis, et seplimo quoque anno
fensissimo Esdrà fuissel conscriplus aut dige- corirn omnibus legeretur verba sunl v. 9 : :

slus, aut ipsis non fuissot reliclus ab Israelilis « Scripsit itaque Moyses legem banc, et tradi-
ut genuinum opus Icgislatoris Moysis. C uni- < dit eam sacerdotibus (iliisLevi, qui porta-
que cliam à tcmporc Jéroboam ,
qiio auclore « banl arcam fœderis Domini, et cunclissenio-
secessio Israelitarum facta est, nnlins amor i rihiis Israoi, pra'(0|)it(iue eis dicens : Posl
populis fuerit, valdè cvidens est illum librum 1 scplcm annos, convrnientibus cunclis ex
anliquiiate superare Jcroboami vel eliam Sa- I Israël, leges verba legis hujus; et v. 24 :

lomonis et Davidis tempora, crga (|uos regcs « P(»st(pi:"un scripsit .Moyses verba legis hujus
nullam gcrebant Isniolitîe reverenliam, et quo- « in voluniine aUjue complevil, praecepit Le-
rum omnia spreverunt inslituta. < vitis, qui portabant arcam fœderis Domini,
603 DE VERA REl.IGIO.NE. au
r dicens : Tollile libruni islum et pontle in i suis et Leviiae in vicibus suis, super opéra
I
I latere arc* fœderis Doinini Dei vosiri. » i Dei in Jérusalem, sicut scriplum est in lege
AlJo in loco jiibel Moyses regem olim Jiidxis < Moysis. )

proeficiendum Deiiteronoiniuin à satcrdoiiliiis In libro Nohcmiai, qui non soîùm post capti-
acccplum describere ; veluil eiiam ne qiiid- vitatpm Babylonioam , sed eliam posl dedica-
quani legi suae uiiquàni aiit adjjcereUir, aul lionem lenipli scripius est, sa-piùs libri Moysis
dclr dieretur. H*c saiiè valdè cl;ira sunl. neque mentio est; el c. 15, hoec legimus: i In die
cujusquam liabcre débet admiralionein, qtiôd « autem illo (dedicalionis templi) leclum est
dux et imperalor bella et ilinera populi sibi « in volumine Moysis, audienie populo ; et in-
commissi scripserit ,
quùd prinnis genlis Ju- i ventuiu est scriplum in eo, quôd non de-
daicai legislaior loges suas scripiis mandaverit, < béant introire Ammonites et Moabiles in
quôd prophela Dei suis reliqueril Dei s<'nno- « ccclesiam usque in aiternum, eô quôd non
nes : haec omiiia si tollas, susiulisti totuni Pen- 4 occurrcrinl liliis Israël cum pane el aquà ; et
taieuchum. « conduxcrint adversùm eos Baiaani ad male-
Extabanl illi libri Moysis teinporc Josue, « dicendum eis : et convertit Deus malediclio-
utî colligilur ex his verbis Dei ad Josue c. 1 : i nem in benedictionera. » Alqui haec conce-
t Conforiare igllur, et esto robusius valdè, ut piis verbis c. 25 Deul. legunlur; sicibid. c. 9:
I custodiaset facias omneui |pgem,quaui prai- « Et legerunl in volumine legis Domini Dei
f cepit tibi Moyses seivus meus. Ne déclines 1 sui quaier in die, i et c. 10 ; « Ut ambula-
« ab eà ad dexlerani vel ad sinistram, ut i renl in lege Dei , quam dederat in manu
t inlelligas cuncia quae agis. Non recédât vo- » Moysi gervi Dei. > Denique Malachias pro-
t lumen legis hujus ab ore luo, sed medita- phetarum ullimus, qui tanlum 400 circiter
( beris in eo diebus ac noclibus, ut cusîodias anle Cbristura annis vaticinatu^ est, sic pro-
I et facias omnia qu* scripta sunt in eo. i
pheiiam concludit : « Memenloie legis Moysi,
Colligilur etiam ex bis verbis c. 8 : t Tune t servi mei, quam mandavi ei in Horeb ad
( œdificavit Josue aliare Domino Deo Israël in « omneni Israël, pra;cepla el judicia. » Con-
< monte Hebal, sicut praiceperat Moyses famu- slanli ergo et consentienti omnium scripiorum
< lus Dei filiis Israël, et scriplum est in volu- voce ccrtum est Moysis genuinam legem ab
I raine legis Moysis. Aliare verô de lapidibus origine reipublicai usque ad Esdram, Nehemiam
f impolitis quos ferruni non leligit; et oblulit el Malacbiam semper communem fuisse et in
« super eo holocausla Domino, immolavitque nianibus omnium : constat eliam ab Esdrae
I paciUcas vicliuias, el scripsil supor lapides temporibus Penlaieuchum quem hodiè legimus
< Deuleronomium legis Moysis, quod ille digesse- extiiisse semper et Moysis opus genuinura à
t rat coram (iliis Israël. » In illo lextu dislin- Judaeis et Samaritanis, à Cbristianis el ethni-
guitur lex Moysis tradita à Deo in monte Ho- cis babilum esse. Ergo perpétua iradiiione
reb, quae simpliciter appellalur lex Moysis et constat semper extiiisse Moysis genuin\j{p opug
ex quà ciiatur caput Exodi 20, ubi arani de el Penlateuchum esse istud opus.
sectis lapidibus aedilicari vetitum est, à secun- 2" Anliquitas Pentaleuchi constat ex rerum
darià lege, scu Detiteronomio legis, quod in altari ipsarum lide. Nam monumenia publica ab ori-
descriptum fuit. Idem Josue morli proximus gine reipublicae à Moyse con^litutâ ila cum
sic affdlus est Israelilas : Estote sMiciii ut cu- biblorià descriplà in Penlaleucbo concordant,
stodiatis cuncta quœ scripta sunt in volumine ut ciliciant pcrfectam islius narrationis quo-
legis Moysis Extabanl iidcm libri Moysis in om- dammodô imagiriem, nullaque sil res gesta
nibus succedentibus X'ialibus us(pie ad capiivi- alicujus momenii scripta in libris Moysis, quae
talem Babyloincam, «l post illam caplivilalem. non sit etiam symbolis el insiitutis expressa ;

Nani laudantur ab omnibus sacris scriploribus, V. g., festum azymorum, agni pascbalis ritus,
sive proplielis, sivc psalmograpliis, sive liislo- primogenitorum omnium redcmplio, conse-
ricis, ut in rcî^ponsionibus ad objectionesfu&iùs cralio Levitarum servilio divino, loco primo-
modo coniiciemns. genitonun, ab inilio reipublicae clarè significa-
Esdras ipse quem si:spicalur Spinosaauclo- bani interfectos fuisse JEgypliorum primoge
rem Pen'ateiichi, sf nuncnpat scribam velocem nitos, populum Israël ab bâc plagâ immunem
in loge Moysis, 6, qmid ;.nl.e-
n." r-liiio c. « re'iquis^e yEgypium cum praecipiialione. Ta-
« quàm ipsK pnjk'Cius esset Jerosolymam j
bidic legis jussu Dei in arcâ servatae, quaeque
c constilut; fuerant sacerdoles in ordiuibus i ibi periuansêre usque ad caplivilalem Bahylo-
5Q5 ANTIQUITAS PENTAIEUCHI. 606

nicam, res ad montera Sinai gestas confirnia- boam, regpsque impii, qui adeôerant à legibus
bant. Mensura mannœ ad laliis arcs eiiara Mosaicis aversi, quiijue religionem patriam rau-

reposita populuin cibo de coelo delapso per tareconaiisunt.Quibœcdiligentiùscxpenderit,


quadraginla annos alitum fuisse ostendebat. invenieivix ullumcssc lihrum, cujus antiquila-

Virga Aaronls induta foliis et ibidom reposita temcummajoriadstruat aucloritate fides publi-

conlirmalura à Deo Aaroni ejusque posleris ca. /Eneidem.v. g.,Virgilio tribuilfides publica,

sacerdolium demonslrabat. Laminae aiireae al- cujus auctoritati non subscribere insania babe-
tari ajfixae Levilarum cuin Core, Dalhan et tur.Verùni antiquiiateni/Eneidosnon adstruunt
Abiron rebellantium interiliim, in cujus rei gentis Romanae tabularia, Noneslinmonuraen»
menioriam collocalse fuerant, in perpeluum tis illius fabula expressa, poenia illudnon conti-

designabant. Serpens aeneus, qui ad Ezechiae netjus roraanura, et sineeo poterat respublica
usque tenipora servatus est, aliani partem consistere. Non escilabat propter opinionem
Pentateuchi conOmiabal. L'no verbo taberna- cœlestis originis omnium Romanorum atlentio-

culum, arca fœderis, sacerdolum consecralio, nem;non commovebat omnium civium, sed lit-
vestes et varia munera , sacrificiorura cœre- teratorum solummodô studia. NuUius denique
moniîE, purificaliones, faniiliaruni genealogiae, inlererat Ubri iUius anliquitalem negare.
Iribuum Ruben et Gad cum diuiidià tribus Objicies cum Spinosâ : Ex publica tide non
Manasse babitatio trans Jordaneni , divisio elDcilur Pentaleucliura esse genuuium Moysis
terrse Chanaan, diei iniliuni à vespere suni- opus, nisi ostendalur scriptoresanle captivita-
pluni, asyla et abai constiiutiones, quoe onines I tt-m Babylonicam el Esdram per librum legis

coaiva; reipublicaî cerlissiniè fuerunt, ila to- Moysis iniellexisse Pentateucbum. Atqui id non
lum Penlateucbum, saltem quatuor uliimos, poiesl eflici, iniô conlrarium palet.
exponunt et coniplectuntur, ut nulla sii istius nuUo modo elTicitur.Nara cura delibro
1° Id

bistoriae pars, qqae ex bisce nionumentis ma- Moysis loquuntur, non désignant librum quera
ximam non accipiat auctoritaiem ; imè ut bodie vocamus Pentateucbum nec illius par- :

necesse sit legem scriptani et consuetudines lera aliquam, ut Genesini, vel Exodum, vel Le-

illas aeqnalisesseanti(juilatis Ergo ex ipsarum viiicura.Atqui tamen sine tali designali(me


rerum fide erficitur Penlateucbi antiquitas. temerè concluditur librum diclum tegem Motj-
Jani verô ba;c publica lides suniuiae est au- sis esse ipsum Pentateucimm. 2" Contrariura

ctorilatis, et ex illà elucet niaxinia niorabs evi- plané efllcitur; nam libri, quos cerlô constata
dentia, idque ob muliiplicem causani. 1" Quia Moyse scripios fuisse, bi sunt : videlicet liber

traditio perpétua seniper el unaniniis fuit, Bellorum Doraini, laudatus Num. c. 31, qui

nuilusque auctor gravis per plura annorum sine dubio ille liber est in quo Moyses descri-
miliia vel levissimani fraudis suspicioneni signi- psit bellum contra Araalec, quod describere in
ficavit. 2 Quia gentis magnae tabularia fidera libro jussus fuit Ex. c. 17, el praeterea caslra-

faciunt, in quibus constat Pentateucbum tan- metationes omnes quas etiam auctor Penlateu-
quàm autographum Moysis servatum fuisse. cbi Nura.c. 53 testatur àMoysedescriplas fuisse.

3 Quia monumenta ab origine reipublicoe ex- Secundus liber à Moyse editus laudalur Ex. c.

tantia accuratam tolius illius bbri picluram ef- 54, et vocatur liber pacti seu voluwen fœderis,

(iciebant. 4^ Quia liber 111e lanquàm divinus in quera librum coram Israelilis legil Moyses,

oinni aetate senipor habitus est, et ideô cun» quando primum cum Deo pactum inierunt.
sununà cura ac diligenlià servatus. 5 Quia 5" Constat ex Pentaleucbo , an no 40 post exi-
Penlaleuclius non paiicoruni aiiquoruni, sed tura ex yEgyplo, Moyscii leges onmes quas lule-

omnium Juda:orum maiiibiis tcrebaïur ; ad illius rat explicâsse, populumquedonuô bis obHgââ-
pr^iscriptaoninesmoresviiamquecivilem etdo- se, et tandem hune librum qui bas leges expli-

mosticanjconiponereoporiebat,adeôqueomncs catas, novunniue boc pactuni conlincbat, scri-

reipublicaî cives lestes prolcrinius. 6' Denique, psisse : qui vocalus est liber Icgis Dei, quem
quia fuerunt in omni setate muiti quorum ma- solum cum cantico jussit servari. Atqui bi très

xime inlererat fraudera, si qua esset, detegere: libri prorsùs diversi sunt à Pentaleucbo ejus-
qualcs eranl in a;laie Clui^tianâ Ceisus, Ap- que partibus. Nam 1' liber Bclloium Doraini
pion, l'orpliyrius, JuliiiUus ci alii UL-ligioiiis ; nullam balcl sinulitndinem cum Gcnesi, aut
noslru; bostcs; ante scrain Chrislianam Saina- il E\odo, aulLevilico; non est cliam liber Nu-
ritani, et lempore Antiocbi Judœoruni perse- f merorura, cura in ilio citeiur. Nullam babel
cuiorcs; ante capiivitalcra Babylooicao) Jero- ''
eliara siraililudjncio secundus ille Ijber ,
qui
607 DE VERA RELIGIONE. eoii

volumen fœderis dicebatur. Nam liber illc pau- est per librum legis intellexisse scriptores ante
ca adinodùin conliiiebat, videlicel legcs sive captivitatem librum, qui non solùm contineret
jussa Dei, quae narranlur à versu 22, c. 20 leges et statuta, ut vult Spinosa, sed qui com-
Exodi usque ad c. 24 ejusdem libri. « Qiiod pleclerelur etiam gentis historiam, bella Do-
neino indcias ibit, inquit Spinosa, qui sano ali- mini, eaque omnia qu» nunc in Pentaleucho
quo judicio et sine parliuiu studio praedirtuin reperiuntur.Nam in libris historicis, inprophe-
capul Icgorit : narratur eniui ibi quôd simul tiis, in canticis, omnia in Pentaleucho relata
ac Moyses senteniiaui populi intellexis^el de in- facta saepiùs laudantur, lanquàm in loge con-
eundocum Deo paclo, slaiim Dei jussa scripsit, tenta, et etiam nihil in iisdem libris ex lege
et matutinà luce quibusdam caeremoniis per- Moysis citatur, quod in Pentaleucho non inve-
actis coram universâ concione, paeti ineundi niamus : ex quo manifestum est eos prae ma-
conditiones praelegit, quibus praelectis et sine nibus habuisse Pentateuchum et ipsummet
dubio ab universâ plèbe perceplis, populus se librum esse, quem legem Moysis solebanl ap-
pleno consensu adstrinxit.Quare tamex tempo- pellare.

ris brevitalc, quo descriplus fuit, quàm ëx ra- Ad secundam minoris partem ej usque con-
tione paeti ineundi, sequitur liunc librum niliil firmalionem respondeo, nequaquàm eHicere
praeler pauca ea, quae niodô dixi, continuis- Spinosam libros à Moyse edilos diversos fuisse

se. » Denique non est Peniaieuchns tertius à Pentaleucho ejusque parlibus. 1° Quod spé-

ille liber, qui dicebatur liber legis Dei. Nam cial librum Bellorum Domini , faleor equidem
librum legis Dei postea Josueauxil narratione illum interiisse, si aliquis sub hoc tilulo fuerit

pacli, quo suo lempore populus se de integro à Moyse in lucem edilus; sed reverà ex v. 24,

obligavit, quodque cum Deo tertio inivii (vide c. 21 Num. uullo modo effici polest Moysen

Jos. c. 24). Sed nullum habemus librum, qui librum aliquem scripsisse cujus titulus fuit

hoc pactum Moysis et pactum Josue contineat. liber Bellorum Domini : quod ex variis illius

Ergo nccessariè concedendum est hune etiam loci versionibus clarissimè patebit. Illum nem-
librum legis Dei interiisse. Praeterea ille liber pe locum quem vulgata editio sic vertil :

traditus fuit à Moyse sacerdotibus, cosque jus- « Unde dicitur in libro Bellorum Domini,
sil ut ipsum certis temporibus omni populo < sicut fecit in mari Rubro, sic faciet in tor-

praelegerent, quod osiendit hune librum longé « renlibus Arnon, » verterunt sepluaginla in-
minoris molis fuisse quàm est Pentateuchus, terprètes hoc modo : < Propterea dicitur in li-

siquidem illud unà concione ila perlegi pote- c bro, bellum Domini ipsam Zoob iiiilammavit
rat, ut ab omnibus inlelligeretur.Adde etiam < et torrentes Arnon. i Multi reddunl, nec

quôd prœceperit Moyses, ut lex sua inscribere- malè, I dicetur, non diclum est , » quia ver-

lur allari erigendo in monte Hcbal, quod per- buin est fuluri temporis; et hic sensus igilur
feclum à Josue legimus; jam verô juxta tradi- erit : < Dicetur in commemoratione bellorum,
tionem Rabbinorum constabal idem allare duo- i sive cùm bella Dei commemorabunlur, recen-

decim tanlùm lapidibus, quibus profectô totus I sebuntur à posteris, quae bella pro Israël ad
Pentateuchus inscribi non potuit. Ita disputât < mare Rubrum gesserit Deus, et quae ad tor-

Spinosa in traclatu theologico politico, c. 8. « renies Arnon. » Alii non librum intelligunt,

Respondeo: Nego minorem. Et ad primam sed Carmen ,


quo Victoria celebratur, statim

istius minoris partem diconuliam esserationem postpugnam conditum, quod in rei testimo-
dubitandi qui scriptores ante captivitatem Ba- nium laudat Moyses. Gratis omninô sumpsit
bylonicam per librum legis Moysis intellexerint Spinosa in libro Bellorum Domini descriptum
Peniaieucbum. Primùm, quia certum est hàc fuisse bellum contra Amalec et varia Hebraeo-
voce designatum fuisse Pentateuchum post rum castra : id sanè nullibi invenit. Legimus
captivitatem Babyionicam. Nam juxta Spino- solummodô Moysen illa descripsisse in libro,

sam extabat Pentateuchus, quandoscriptisunt ex quo teslimonio magna accedil auctoritas


Paralipomenon, Esdras, Nehemiaset illi alii qui , Pentaleucho, quia ex eo constat Moysen prae-
vocanlurDeuterocanoriici. Atquiinhisomnibus ler leges et conslituiiones reipublicae scripsisse

Pentateuchus appellatur liber legis Moysis, et etiam jussu divino reruin gestarum hisloriam
simpliciter solet à Judœis vocari etiamnum HTn et quasi diarium ,
quod cùm in Pentaleucho
Thora, id est, lex; ergo cùm eadem semper Moysis nomine semper nuncupato continealur,
fuerit appellalio, rectè concludiraus rem sem- nullum dubium est quin sit ille liber à Moyse,

per eaïQdciQ fuisse. Secundo, quia certum jubente Deo, exaralus. Praelerea, etsi scripsis-
609 ANTIQUiTAS PENTATEUCHI. 610

sel Moyses librum Bellorum Dornini, in quo Moysis in quo leges civiles et religionis caere-
fu&iùs res narravisset, non sequilur Pentaieu- monise ab ipso instituts conlinebantur; nam
chum non esse eliam Moysis opus. Qiiae est ista profeclô eo exlante alius liber illi sulfici non
argiinieniandi ratio? Moyses scripsit librum poluit. 2" Penlateucbus Moysis legi deperdita;

Bellorum Dornini ; ergo non scripsit librum suffectus populo inscio fuisset; nam Judxi
Exodi aut Levitici. 'i° Liber fœderis , ut docel semper in eà fuerunl opinione exlare apud se

ij)se Spinosa, charta solummodô erat, et con- libros à Moyse iradilos, ut liquel ex modo pro-
linelur in Ex. à v. 22 c. 20, usque ad c. 24. latis leslimoniis, Alqui neulrum contigisse,
Est ergo pars Pentaleuchi. 3° Liber legis Dei, neque poluisse coniingere aperlissimum est.

inquo continetur tertium pactum, reverà ex- Primo quidem liber Moysis seu legis aulhen-

lai. Nam nullus alius est nisi Penlateucbus vel ticum exemplar nunquàm ^interiit, neque po-
Deutcronomium cum illis incremenlis, quse Nunquàm quidem interiit. Nam in
luit iuterire.

Josue addidit, seu Pentaleuclius auctus libro nullam aitatem rojici potesl cum aliquo funda-
Josue, in cujus ultimocapite illud tertium pa- meulo hœc legis jaclura quàm in a;iaiem Nabu-
ctum invenitur. Liber verô legis qui praelegeba- chodonosor, scilicet in excidio urbis et (empli.

lur in solemnilale tabernaculorum erat Deule- Atqui quôd volumen legis illo tempore perierit
ronomium, quod unà concione facile legi po- nullam aliam aflerunt ralionem adversarii, nisi

tuit. Prœterea, unde hausit Spinosa quôd illud quôd magna lune conligerit rerum mulatio et
volumen legeretur in unicà concione? Cerlè confusio; al major et lucluosior conligit sub

solemnitas tabernaculorum non uno die l'inie- Vespasiano et Tito; libri (amen non suni de-
baiur. In arâ quoque Hebalitanà inscriptum est perditi. Praiterea, constat regemillum Babylo-
solummodô Deuterommium legis (Jos. 8, 32), nis rempublicam dissolvisse, religionem verô

quod facile inscribi poluit duodecim prœgran- nullalenùs immulàsse. Constat populum addu-
dibus lapidibus, etiamsi spatium sex linearum ctum in capUvilaiem suos principes servavisse,
cuique litterae concedatur, ut invenietquicum- qui jus dividebant secundùm legem Moysis.
que calculum inire velit. Sed sine ullo funda- Constat Danielem legem Moysis et Jeremiae
menlo asseritur illam aram ex duodecim lan- propheliam légère in Babylone consuevisse, ut
tùm lapidibus compositam fuisse. Somnium est palet ex c. 9 Omnis Israël, inquil, praevari-
: «

Rabbinorum. Ingentes erant hujusmodi arx in c cati sunt legem luam et declinaverunt ne au-

inonumenla erectae, et ad eas gradibus pluri- I dirent vocem luam, etslillavit super nos ma-

bus ascendebatur(l). < lediciio et deiestaiio quai scripta est in libro

I Moysis servi Dei, quia peccavimus ei , > etc.


Argimentum II,
Baruch quoque, qui tempore captivitalis vati-
Ex manifesta contrariée sententiœ vanitate.
cinalus est, meminit legis Moysis c. 1 et 2.
Pentaieuchus certissimé in nullà alià œtate Constat Jeremiam cum incolis lerrae in Judœâ
nisi in origine reipublicai in lucem prodire po- permansisse, quem caruisse libro legis suspi-
luit, neque ab ullo alio quàin à Moyse vulgari.
cari non datum est. Eamdem illam legem tune
Nam in hypolhesi adversariorum duo evcnis- lemporis venerabanlur ex Israelitis in capiivi-
sent, quae neque contigêre, neque conlingcre laiem abduclis quàm plurimi viri pii, ul exeni-
potuerunt : scilicet Tperiisset genuinum opus plo Tobiae palet. Tobiae consanguinco Sarant

(1) Plurimis argumenlis probat clarissimus despondisse se ait Raguel, «^ cotijungeretur co-
Kennicotl in arâ illà aliud niliil quàm Decalo- gnationisuœ, secumliim legem Moysis.
guai, seu decem mandata, inscriptum fuisse :

Denique Samaritani bujus calamilalis Judœo-


et reverà textus Samaritanus, summa; profeclô
aucloritatis, id expresse dicil Exod. 20, 19. rum speciaiores fuère otiosi, el apud illos lune
Samaritano textui consentit omnium quas ha- valebat legis Moysis auctorilas. Nam cùm , re-
bemus versionum.judicibusWallono, Montfau-
diissenl Judaei, « accesserunl, ul scripium est
coiiio et aliis eruditis, anli(|uissinia versio Sa-
marilana idem fert versio tcxtùs Samaritani
:
« in c. i, 1. Esdrœ, Samarit;ini ad Zorobabel
Arabica valdè antiqua. Vide pryelaudati scri- < et ad i)rincipes j;alrum cl dixerunl eis : yEd -
ploris dissertalionem secuudam d<; texlu be-
< licemus vobiscum, quia ila ut vos quœrimus
braeo. Nec est quod reponas legi apud Josue
c. 8,V.32: Et (Josue) super lapides
scripsit \t\[ I Deum vestrum. Ecce nos inimolavinius vi-
Deuteronvnùum In.textu qiiidem
legis Moysis. « climas à diebus Assaraddan régis Assur, qui
hebryeo lialiflur El scripsit ibi super lapides
:

« adduxit nos bùc. » Quod conlinuaiur ex c.


exeniplar legis Moysis HUa PiXT) niTL'Q. Lex
verô Moysis eô quidrni loci, ul alibi saepè, non 17, 1. 4 Keg., ubi legimus missum fuisseà Sal-
alia est , ul fusé idem probat, quàm Dccalogus. wanaiar, rage Assyriorum, unum de sacerdo-
^' Î)E VERA RELÎGI0Î1Ë. eiî

tibus tsraéiilaram quî doceret novos


incolas, i sis non interiit în excidiô Jerbsolymitano.

quomodb colcrent Deum et légitima Dei lerrœ. Addo librum Moysis nunquàm interire po-

tuisse ob nuiltiplicem caiisam, quia 1° con-


Pr«lerea parùiu vei isimilc est uiiiversos colo-
nos terrae Israël, nullis excepUs, abduclos hbrumà perpétua propbetarum série
stat ilium

fuisse iii captivitatem : aliàs, cur Ciilluin sose commendaium fuisse populis uti Evangelium ,

accoinmodaverunt veleril us Israelilarum lille- à noslris concionaioribus; eosdenique omni


nulli fuissent Israeliiœ qui ulorenUir studio élaborasse, ut ad illius legis observan-
ris, si

illis lilleris? Quomodô oliam gloriari poluorunt tiam populos excitarent. 2° Quia Iex Moysis

se orios esse ex Israeliiis, el habere parentes reverà omnium manibus terebalur; tradebatur

Abraham et Jacob? His raliosiibiis fret i jure enim illius auliienlicum exemplar principibus

vanltatis daninamus eorum senienliani, qui et ponlilicibus.suiiim post eorum inauguraiio-

scripsère allalum luisse Saniarilanis Penlalcu- neni. Illo carere judices et sacerdotes inferio-

chum teniporibus Aiexandri Magni , videlicrt res non polerant, cùm contineret régulas juris

cîim Manasses Jaddi pontidcis fralcr, sacerdo- el cœremonias religlonis : singulis septenniis

tio exauctoratus (quôd coiilra iegein


nialrimo- in solemnitate tabernaculorum coram universo

nio sibi couj unxisset filiaui Sannaballat Samariai populo legebatur: pcrpetuae illseexbortationes

praefecti), ad socerun» coulug it, et teinplo in quas in prophelis ad populum invenimus, qui-

monte Garizim exlruclo poulilicem se gessit. bus ph'bem excitant propheiœ ad observatio-

Cujus senienliœ hoc prœcipuuni lundanientum nem pr;cceptorum moralium, monentque om-
est, quôd Samariiaiii usque ad licec
tempora nem pietatem non esse ponendam in ritibus
idololatriae addicti luerinl; quasi verô adniira- et ca'remoniis legis (1), clarissimè profectô

tlonera cujusquam habere possit, quo genspa- efficiunt librum legis communem semper , et

gaiiis orla majoribus rilus idololalricos cun» eliam ritualem ejus partem à Judaeis plerisque

Moysis instilutio ibus conjunxeril (1): cùm diligenlissimè servatam fuisse. 5" Quia om-
iioscamushoc ab ipsis Judaeis anle captivitatem nium intorerat librum bunc servare. Inlererat
Babylonicam saepiùs factum esse. Profettô iiisi enim judicum et principum; nam legura
. jam assueii fuissent Samarilani institutionibus unicus codex somper fuit in republicâ, juxta
Mosaicis, non tam facile apud eos religio im- quem judiciura exercere oportebat et consue-

inutaia fuisscl, nec tam subilô Judaeorum dili- verant. Intererat sacerdotum et levitarum;

genliam superasseni. Imô nullam «ausaui du- continebat enim eoi um privilégia, et religlo-

biiandi video, quin eo tempore in Penlalencbo nis, cujus erant miuislri, ritusetca;renionias.

SamaritanoDeut. c. 27, legeretur prœcppliim Intererat omnium Judœorum, qui hune librum
aliari in monte Garizim, non iu tanquàm divinum, et Dei erga se benevolen-
de aeJificando
monte nel)al, ut ferl hcbraeus textus; et ejus- liae pignus suscipiebant. Uno verbo ad hujus

dem loci sanctitate fuerinl adduc'i principes libri conservalionem excilabantur omnes ordi-

Samaritanorum ad œdilicandum in illo monte nes, omnes familiae, cives omnes, motivis elB-

lemplnm. Si à Judaeis exemplar suum sum- cacissimis, ex pieiaie in Deum et ex propriae

psissent, illiul aedilicàssent in monte Hebal, qui utiliiatis studio. Ergo interire non potuit.

non longé disiat, noque librorum sacrorum 2" Penlaieuclius à nullo nisi à Moyse, neque
corruptionom sine ( ausà et tam apcriè lenlàs- alio tempore nisi post exitum ex ^gyplo vul-

senl hoc conlirmaïur ex eo quôd post 150 an-


:
gatus tiiit, autvulgari potuit. Primo neminem
nos, coram Piolonva'O Philomelore yEgypti rege, invenire potuit Spiuosa, quem hujus libri au-

constanter defenderinl contra Juda;os se legem ctorem facerêt, nisi Esdram ; atqiii evidentis-

Moysis secuios esse, et templum suum aedi- simè ellicitur Esdram illius auciorem nequa-
licâsse in loco à Moyse designato ( Joseph. quàm fuisse, tum ex hisioriae lide, lum extem-
Aniiq. 1. iS, c. 6); id piofeciô non ausi

fuissent, si conslarel apud omnes se seculo (\) « Quômihi mnltiludinem victimarum ve-
« strarum, dicit Dominus? Plenus sum bolo- :

prsecedenli accepisse à Judaiis codices sucs,


j causia ai iel un» et a(li|)''in pin^uium et san-
eosque de induslrià corrui.isse. Ergo iex Moy- « guiiiem vjiul.irum et agnorum et hircornm
(I) Unaqiioeque goiis l'abricala est Deum
«
« noiui... Ne aulcraiis ullra sacrilicium fru-

I simni nilidominùs cdlrbant Doininum.... et


;
« stra. Inceiismn abominalio est niihi neome- ;

cîiiii Domiuuni cojpr.'itt, diis quoqne suis '<


sablialuui el tVstivilatos alias non fe-
niaiii et
I

« serviebanl .i>ixtaconsiielndin(MM gt-nliuin, de « ram.... I.avamini, et nuindi esl(Ue, aulerte


quibus Hanslali facranl Sajuariain, ) lib. 4 ( iiialum cogilatioiium veslrarum ab oculis
1

ncg. c. 17.
' " -

• « méis, » etc. Isàise c. 2.
éÛ ANTIQUiTAS PENTATEIICHI. éll
poHim circlimstantîîs. Inprîmis qiiidem hlsto- ubique laudanlttr ; otnnîà deiiîqtie suiit in lidc
liae lides ncgat Esdram esse luijiis hbri inven- fundamento posita. Credant igilur Deislae ab
tdrém ; nam leginus in libro primo Esdrœ uno honu'ne tôt scripla ingenii et styli varielate

siaiini posl reditum àcaplivitaie, ubiteniplum distincta subilô fuisse conlicta : sani hominis
absôluluni fuit, sacerdoles et levilas singulos tanta crednlitas non est. 2" Debuisset persua-
in ofliciis suis instilulos fuisse secundùm legeni dere idem ille Esdras, aut quisquis alius omnî
Moysis, antequàra ipse fuisset profeclus Jero- populo Penlalcuchum à se tnodô conficiutn, et
solymam. Prœterea ex ediclo Artaxerxis clarè alios Script urae libros ea esse ipsa volumina
intelb'gilur legeni Moysis illo lenipore ex- qua; semper veneralione summâ pi osecuti fue-

lilisse, et omnibus Judseis fuisse cogniiam. II- rant , et singulis seplenniis publiée Icgi solita ,

lius enini hic ténor est : « Ariaxerxesrexregum id est ,


pnrsuadere debuil principibus et judi-
f Esdrae sacerdoli, scribse legis Dei cœli do- cibus , leges, stii ingenii fœtus , cas esse con-
€ clissimo, salutem. A me decrelum est, ut siitulionessecundùm quassemperjudicaverant;
i cuicumque placuerit in regno meo de populo sacerdotibus et Levitis , riius et caeremonias
) Israël et de sacerdoiibus ejus et de leviiis ire modo à se excogiialas , eas ipsas esse quas
« in Jérusalem, tecum vadat. A lacie enim semprr obscrvavcrant ; omni verô plibi, novas
» régis et consilialorum e,us missus es, ni vi- propheiias, novosque psalmos, quos ipse modo
I sites Judseam et Jérusalem in (ege Dei lui quœ confecerat , esse vetcra vaticinia et antiqua
t est in manu tuâ.... Tu autem, Esdra, secun- cantica quae omnes semper babuerant in ore :

t dùm sapientiam Dei tui quae est in manu tuâ et inter lios oportuisseï (ingère ipsam Jeremiae
« constitue judices et praesides, ut juJicént pioplieliam , suadere populo se vidisse hune
t omni populo qui est trans flunien, his qui propheiam , et in expectatione liberaiionis ab
« noverunt legeni Dei tui , sed et imperiios ipso piaedictae totam vitam vixisse, cùm reverà
« docefe libéré, i Ex quibus manilestum et nulkis unquàm fuisse! antea Jeremias piophela,
cognitam tune fuisse legem Moysis, niillamque et à se modo excogitalum nonien et inventa ,

aliam accepisse potesialem scribam illurn, nisi prophetia fuisset. 5''Denique, si Penlaleuchus
rês constituendi juxta velerem illam legem sit iniposlorisopus et fabula à recenliore aiiquo
Moysis omnibus cognitam, quae erat in manu posl Moysen inventa, oporluisset etiam subilô
ejus. Deinde verô circumstantiae lemporum ab omnia monumenta publica conslituere, quibus
omni Esdram
fraudis vel novilalis suspicione historiam Pentaleuchi confirntatam supra dixi-
plus quàm alium quemlibel absolvunt, non so- mus , feuadereque populo illa monumenta à
lùm quia Samaritani quos rébus Judaeorum , Moyse olim constiiuta fuisse : id est , oporluis-
sese miscere volentessummâ affecit injuria, et set summum sacerdotem creare , illique et
qui propterea capitale gerebant adversùs eum omnibus persuadere ab Aarone continua suc-
odiiim, ejus fraudem, si quâ usus fuisset, de- cessione in ipsum fuisse illud olFicium deriva-
texissent, notamque fecissent omnibus : sed tuni ; Levitas à caeteris Israelitis separare
quia habebal multos etiam inter Judx'os inimi- pcrsuadereque onmi plebi à Moysis tcmpoi ibus
cos et invidos ,
quos invitos legibus Mosaicis sacris addiclos fuisse, habuisseque in suâ cu-
parère coegit. slodiâ tabernaculum , arcam foederis , etc.
Secundo non soliim neminem invenire pos- cùm reverà Levitarimi nulla fuissent anle illuni
sunt adversarii ,
quem cum levissimo funda- impostorem nnniera , ncc ista cxtilissent mo-
mento auctorem Pentaleuchi pronunliare numenta. Piidel prolVclô in istis coiifutandis
qneanl , verùm etiam ex naturâ rei clarissimè opinionibus immorari ,
quae tam sunt ab omni
demonstratur nullo modo poluisse Esdram aut verisimiliiudiiie disjanct;c , ut Spinosa ipse
alium quemquam Pentatcucbum supponere tam variiis non fi!(>ril u\ pularet hos libros ex
post caplivilatcm Babylonioam, idque obnuil- integro ab Esdàatit alio (juopiam confeclos :

lipliccm causam. l^Quia in istâ liypotbcsi de- sed velcres ab codent digcstos , et in variis
fendere necesse est omnes propheiicos libros partibusimmutatosarbitratur. Alcur hos libros
omnes historiens , omnes psalmos fuisse eliain iinmutarel F'isdras? An quia libri, quibus hac-
ab codent imposlore confeclos : nam in omni- tomis usi fu( rant Jud.i'i , eranl nimis brèves?
bus istis libris nulla est pigina, quae possit An quia nimis longi ? Si erant brèves , eô ma-
soparala à l'eniaicucho consisiere : uhiqiip lais ernnt ad vulgareni iisinn accoinniodali ;

Moyscs interpcllatur; lex à Moyse data ubique illosergo reilnquere et commenlariis suis illu-
indigitalur; prodigia in Pentaleucho relata slrare poluisset , ut apud nos quamplurimi
615i
DE VERA RELIGIONE. 6i6

qui legem qua


fecerunt. Si erant nimis longi , quomodô ergo
princeps , , si fuisset , nescire
non poieranl, obslupueruni verba nun-
sine ullo incomniodo per mille annos pulilicis
: illius

inservierant usibus? Cur clhun f:!clâ opiioine quàm audieranl patres eorura ; ejus verba de

necesse fuii veieres libros onininô deloi c ? (^ur integro suscilavil Josias, adstringendo populum
laiii vanus ille Esdras , aut quisquis alius fuit novo sacramenlo ad illius observationem. 2° In

ui scriberet iii mandalis reliquisse Moyscii, ul libro 4 Esdrae c. 14 legimus Esdram divino
afïlatum sacra volumina penitùs con-
ne quid legi suae adjicerelur aul delrahereiur ;
spirilu

eo ipso tempore quo illud niandalum ipse tani sumpla réparasse : cujus scriploris auctoritas

inipudenler violabai? Sed si benè inielligere lanla visa est sanclis Patribus , ut in illam opi-

quis volel hujus suppositionis absurdilalem , nionem non pauci concesserint ; Irenaeus

fingat aliqueni hoc apud nos Christianos aut , Clemens Alcxandrinus , Chrysoslomus , Theo-

hodiernos Judaeos leniare , el apud se reputet dorelus, et alii plures. 5° Quôd volumina legis

quàm feliciler laie incœptum succederel. An ab impio Aniiocho conscissa et combusla fue-

suspicari dalum esl nullam in animis Judœo- rint, mémorise proditum est in libro 1 Machab.
Et libros Dei
erga Movsen fuisse reverciitiam nuUum c. 1, ubi haec legimus < legis
rum ,
:

combusserunt igné scidenles eos et apud


anliquiialis sludium nuliuiu seiisum pietatis,
< , ;
,

ut novi honiinis scriptis permulare vellent I quemcumque inveniebanlur libri teslamenti

sacra Moysis et Dei ipsius eloquia , quibus in- < Domini, trucidabant eos. i

nixae tanidiù sleierant respublica el religio


Respondeo ex his locis nequaquàm effici li-
divini favoris pignora , omnis gloriae ,
digniia- brum legis interiisse unquàm imô non con- ,

lisquesuae monuraenta. fici semper non fuisse communem : el, ut ab

Objicies : Nedùin efliciatur libros Moysis in- ullimo argumento mcipiam, locus ex libro l

icrire non poUiisse , illisque alios sulfici ,


è Machab. laudalus , efïicit quidem conquisila
Judœorum lideni facit fuisse ab impio Aniiocho sacra volumina, usu-
contrario ipsa historia
rainque eorum prohibitam et morte punitam ;
non semel niemoriani eorum deletani fuisse, el

sub Moysis nomine libros prorsùs ignoios verùm absurde concluderetur illaaboliia fuisse;
4 Heg. 22, et quasi verô quia omnes legis codices conquire-
prodiisse. 1° Legimus in libro c.

2 Paralip. c. 54, Uelciam ponlificem cùm bat Anliochus omnes inveneril, nec in totâ
,
in ,

sarU lecia lempli reslilueret , libruni logis in passim Jud*â laiebrae ull* fuerinl , in quibus

domo Douiini reperiisse : queni ad se niissuin luiô occullari potuerani volumina sacra, quasi

cùm Josias rex legisscl , « scidit veslimenta non in exoticis bibliothecis , et Alexandrinâ

« sua el prsecepit llelciae saccrdoti dicens : praeserlim quae erat extra diiionem Antiochi,
,

I Ile ctcon^uliie Dominum super nie, et super extiierint codicum sacrorum exemplaria , et

« populuni , et super Israël de verbis voluminis sepiuaginta Inlerpretum versio ! quasi verô Ju-

I istius quod invenluni esl : magna eniin ira d;eis ,


qui tune temporis apud alienigenas rao-

« Doniini succensa esl contra nos, quia non rabanlur , et Israelitis quos sedibus suis move-

« audieruMl patres noslri verba libri biijus, ul rai Salmanazar ,


penitùs exciderit Scriplurae

I faccrenl omne quod scripluni esl nobis... et sacrai sludium , omncsque hi codicos sucs ab-

( misii rex . et congregali sunl ad eum omnes jecerini ! Furorem praeterea Antiochi aliqua

« scnes Juda et Jerusalen» , ascenditque rex librorum exemplaria evasisse indicat idem ille

Machab. ubi Jejuniis mace-


« lemplum Domini legitque cunctis audien- , ,
scriplor libri 1 ail :

< tibus, omnia verba libri fœderis qui inventus


ratosJudœos, iiidulos ciliciis, cinere conspersos,

stctitque rex super vestibits laceras expandisse libros legis in epi-


est in domo Domini
, ,
,
«

gradum et fœdus percussit coram Domino, sloLî eliam ad Sparlialassolatio sibi fuisse libros
I ,

ambularet cum Domino et cuslodiret sanctos scribunt Jonalhas el populus universus


I ut ,

et teslimonia el caeremonias Judaiorum. 2° Fusé salis in conclusione jam


I prœcepla ejus
« in omni corde et in lotâ anima , et suscitaret oslendimus in excidio urbis el lempli combu-
i verba legis quae scripta sunl in libro illo : sios non fuisse omnes sacros codices ;
quae ar-

< acquievitque populus paclo. > Ex quo loco gumenta nullo modo élevai opinio scriploris

argumentari Liber inventus abUelcià liiiri 4 Esdra; , hominis malè et inepte fraudu-
sic liccl :

ponlifice in templo erat lex Moysis. Atqui


libri lenii, cujus nulla prorsùs esl auctoritas. Patres

illius mcmoria omninô delela erat , et, cùm quidem haud paucos in suam adduxil senten-
editus fuil à rege Josià , erat omnibus ignotus. liam : sed cùm hi inconsideralè illi fidem de-

Nam ad illius lectionem sumraus pontifex et ] derint , eorumque sui£ragia ommoô nilantur
617 AMIQI'ITAS PENTATEUCHF. oi8
istius inepti imposloris mendaciis, nullum cuni majori apparatu perficiebanlur sed om" ,

opinioni pondus adjeceruni 5" Lociis laudatus nia fuére secundùm Iegem Moysis constituta,
ex libro i Reg. nedùm nobis conlrarius sit pro quà lege vehementissimuni sludium suiim
rem noslrain haud parùm adjuval. Nam ex illo in psalmis ubique expressit regius propheta, et
intelligimus , legis auilienlicum exeniplar ipsà iliius moribundi hcec novissima verba fuère ad
Moysis manu exaraïuni , seiuper perniansisse iilium suum Salonionem : « Ego ingredior viani
in capsà ad lalus arcae à .Moysis lemporibus , à « universae tence , confortare et esto vir , et
quo ibi collocalum fuit , usque ad Josiae alque < observa custodias Domini Dei lui, ni ambules
Helciae lempora, qui arcain legnntur dimovisse « in viis ejus, et custodias caeremonias ejuset
ex loco SUD , dùm sarla lecla lenipli inslrue- 1 praecepta et leslimonia , sicut scriptum est
rentur : quo eventu profeciô illis lemporibus « in lege Moysis. Tempore Salomonis haecso-
t

anliquilas et inlegriias libri legis fuère extra lummodô facta mutatio fuit, quôd cum majori
omnem conlroversiam pnsilae (Prideaux, New- sumptu ritus religionis perficerentur juxta
ion , etc.)- Iegem Moysis. Eadem omnia sub Roboamo ser-
Sed quoniam mullos ctiam viros doctos in vata fuisse constat , ex eo quôd Jéroboam ,
qui
errorem induxit ille locus, qui temerè pronun- à rege defecerat , necesse ad conservandani
tiàrunt nullum aliud fuisse tune lemporis auctorilalem suam duxerit avocare decem tri-

cxemplar logis , pneler illud repertum ab Hel- bus , qu3e ipsi adbajserant , à templo Jerosoly-
ciâ , aul sallem quod nolum esset régi et pon- mitano : i Si ascenderit, dicebat , populus
lifici, in ekicidando illo lextu paululùmimmo- « iste , nt facial sacrilicia in domo Domini in
rabimur , baecque duo conliciemus :
1" certis- « Jérusalem , convertetur cor populi ad domi-
sinium esse librum legis Moysis fuisse semper, « num suum Roboam interflcientque me , et
slante republicà , valdè coniraunem ;
2° con- f revertentur ad eum. » Roboamo successit
irariam opiniooem ex illo Scripturse loco nullo Abias , post cujus adminislraiionem ,
quae
modo conlici. irium lantùm annorum fuit , Asa accepil re-
Primo ccrtissiraum est librum legis Moysis gnum, illudque rcxit 41 annis, de quolegimus
in oiiuii œiale usque ad Josiam semper com- libro 3 Reg. c. Verumtamen cor Asa
15 : a

muHCin fuisse propler liane evidentissiraam « oral perfeclum cum Domino cunctis diebus
raiionem ,
quôd semper fueril unicus legum « suis , fecil quod bonum et placitum erat in

codex, juxta quem jus dividebatur populis ,


c conspeclu Dci sui , et subvertit altaria per-

unica cullùs divini régula ,


juxta quam ritus « egrini cullùs, et praecepit Judse, ut quaereret
religionis perflciebantur, quique proinde inler- € Dominum Deum patrumsuorum, et facerent
ire non poluit sine intérim politiœ et religio- € Iegem et universa mandata. Asœ successit »

nis. Cerlum tamen est , nihilque ceriius in tolà Josaphat , etregnavil 25 annis , cujus pro lege
hislorià Judaicà ,
politiam et religionem insti- studium summum fuit : « Ambulavit in via
lulas à Moyse nunquàm fuisse abrogaïas ;
judi- « pairis sui Asa , inquii auctor sacer, nec de-
ces et reges post illurn legislalorem , nuilas < clinavil ab eâ , faciens quae placita erant co-
novaslegcs propriè dictas rogavisse, sed iegem < ram Domino. Tertio autciu anno regni sui
Mosaicam semper obtinuisse etiam sub imperio I niisit de principibus suis utdocerenlin civi-
illorum principum, qui in vilœ ratione, longiùs < latibus , ei cum eis Levitas cl sacerdolcs ,

à vero recesserunt ,
quod ex brevi et compen- € docebantque populum in omni Judâ habentes
diosà historià populi Judaici ciarissimè pa- « librum legis Domini, et circuibanl cunclas
tebit. i urbes Judae , et erudiebant populum. > Ex
Ab aetale Moysis usque ad Davidem regem quo loco clarè intelligimus in libro legis Mo\sis,
nullà alià lege utebaniur duo^iecim tribus nisi qui tune lemporis exstabal , omnia ad insli-
Mosaicâ , neque profectô jndices potestatem luendos homines ad religionem et vitam civi-
legislativam unquàm sibi arrogàrunt : Judic. lem necessaria, contenta fuisse. Idem princejts,
c. 5 : « Dimisilquc eos ut in eis experiretur ut legitur 1. 2 Par. c. 19, « egressus csl ad
I Israelem, utrùm audiret mandata Domini «populum de Rersabec usque ad montem
« quat pra'ceperat pairibus eorum pcr nianuni « Ephraim (id est, omnia regni sni loca invisil),
I Moysis , an non. > Sub Saide eodem modo c et revocavit eos ad Dominum Deum pairunt
quo sub ju(iicibus cuncla admini^trabanlur ; « suorum , conslituilcjuc judices torrae in cun-
Davidis vcrô lemporibus slabilera magis formam i dis civilalibus Judaî munilis per singula loca,
accepil respublica , et religionis cseremoniae « et praecipiens judicibus : Vjdele , ait , quid
TH. II. 20
819 DE VERÂ UELIGIONE. 620

t Hicialis ; non enim hominis exercelis jii<li- à Domino , et occidit Zacbariam fdium Joiadae

c ciuni , scil Doniini. In Jenisalein quoqiie sacerdolem : sed in illius sanguinis uliionem

t oonstiuiit Josaphat Levilas et sacerdotes et citù occisus est rex à servis suis. Joasuni exee-

< principes familiaruni ex Israël, ul judlciinn pit Amazias , rex legis Moysis servantissimus

« et causam Domini jmlioarent liaMtaioribiis de quo legunlur hsec libro A Reg. c. 14 :

* ejus ,
praecepiiqiie eis diceiis : Sic agetis in I Cùm obtinuissel regnum ,
percussit serves

< liniore Doniini lideliler el corde perfecto; i suos,qui inlerfeeerant regem pairem suum;
t oninan causam quse venerit ad vos fralrnni < filios autem eorum , qui occiderant , non
< veslrornm qui habitant in urbibus , inter « occidit, juxta (|uod scriptum est in libro le-

f cognationeni et cognationom , nbicunique i (fis Moysis, siciil |)ra;cepit Dominus, dicens:


• qiMestio est de lege , de manduto de cœremo- ,
« IS'on morientur patres pro filiis, neque filii mo-
c niis, de justificationibus : oslendite eis ne { rientur pro palribus, sed unusqtdsque in peccato

• peccent in l>oniininn... Aniarias enim sacer- i suc morietur. i Rêvera ista lex legitur Deut.

« dos et ponlit'ex vester in bis quae ad Donii- ,


c. 2i, v. 16. Amazias verô post regnum 19
< num pertinent ,
prœsidebit : Zabadins filius annorum reliquil imperium Azariae seu Oziae ,

I Ismael , qui est dux in domo Judà ,


super ea oui nuUum peccalum exprobrat Scriplura, nisi

« opéra eril quse ad régis olficium pertinent ;


quôd adolere incensum in templo Domini vo-
• habeiisque magistros Levitas coram vobis : luerit, quod munus erat sacerdotale. Huic
* conforlaniini et agite diligenter, et erit Do- post regnum 50 annorum successitJoatban,qui
f minus vobiscum in bonis. » Inbàcigiiur re- patris et avi per sexdecim annos vesligia secu-

r»m instauratione factà à Josapbat , certum est tus est. Achaz ejus filius à patrum snoram
nullam tribuiialinm inferiorum ,
qure eranl pieiate multùm abfuit, sed postquàm annis

în urbibus neque supremi senalùs Jeroso-


,
sexdecim regnàsset , reliquil Ezecbiae regnum,
ï|^mis Gonstitut», aliam regulam fuisse juris di- qui eo studio res divinas promovil juxta dispo-

te nUi praeter legem Moysis , eu jus varine partes silionem et legem Moysis hominis Dei, ul teste-
d^signantur iisdem noniinibus leçjum, mamlato- lur auctor sacer , à temporibus Salomonis non
nim judiciorum cœremoniarum,juslificationum.
,
, fuisse cum tanlo apparatu celebratas solemni-

RegoHi optimum exeepit pessimus filius Joram, lales. Novimusetiam ex c. 20 Proverb. regem
qui postOGto annos reliquil imperium Ochosiae : habuisse scribas, qui in describendis libris

quo primo anno regni sui inlerfecto , soliuni sacris eranl occupaii. Ergo à Moyse usque ad
oecupavit Athalia mater, lenuilque annissex ; Manassem, Ezechiaefilium, in libroMoysis sem-
sed per hos quindecim aniios , neque publions por posita fuit reipublicre constilulio et reli-

erdo , neque cuitus divinus interruptus fuit gionis forma omnis , et proinde semper com-
Joiadà viro piissimo pontificatum tenente munis fuit iste Moysis liber.
idque patei ex iis (juœ gesta sunt , ubi Joas in Vjdeamus igilur an cum levissimâ probabili-

solium pairis reslitutus fuit. Praeterea impius latis specie dici possil deperdita fuisse , ré-

Joram ab Elià ppopbetâ per litteras graviter gnante Manasse, omnia legis volumina, in quâ
objurgatus fuit, et post mortem , quanivis lege constat usque in hune diem omnia posita
successisset filius ejus Ocbosias, sepuUurâ fuisse politiae et religionis fundamenta. Legi-
regiâ caruit , sine dubio ex senalûs supremi mus quidem impium illum principem regesim-

et pontificis aucloritaie. i Initio regni Joas piissimos dementià et superstitione esse prae-
* pepigil Joiada fœdus inter se universumque tergressum, adeô ut in ipso templo Domini
« populum et regem , inquil auctor sacer, ut collocaveritsculplileidolum.et seduxerit popu-
esset populus Domini , el ingressus omnis lum ut facerel malum super gentes, quas con-

< populus donium Baal , destruxerunt eam et Irivit Dominus à facie filiorum Israël. Verùm
f simubcra illius confregerunl : Mathan quo- nullo modo existimare licel omnia legis exem-
t que sacerdolem Baal inlerlecerunt anle plaria, cui paucis anlea annis adeô addicli eranl
< aras. » Hujus régis tempore inslauraluni est Judaei, fuisse deperdita, idque ob mulliplicem
lemplum Domini ex oblalionibus , omniaque causam :
1** quia inlelligimus ex sacris Scriptu-
ïestitula ad pristinum splendorem juxta dispo- ris impia régis consilia multorum bonorum
sitionem David, et diligenter servaia fuerunt, commovisse studia, etcomplures pro religionis

procurante Joiadà , usque ad ullimum circilcr delensione animas profudisse. Nam legimus
annum regni Joas ,
qui post mortem sumn)i sancjuinem innoxium fudisse Manassen muttiim
illius viri obsequiis aulicorum delinilus receâsit nimis , donec impleret Jérusalem usque ad os.
m ANTIQUITAS lENTATEÎJCHl. 6â2
Jam vcro is solel esse perseculionis exitus, ut et quamvis Amon pater ejus presserit Manassis
ardeiitiori studio Iiomines divinae legi adhœ- vesiigia, tamen Josiœ institulio commissa fuit
reant; nec suspicari dalum est, iiuHum fuisse viris sanctis et legis Dei observantissimis. Nam
veri Dei servuni supersiitem, qui legis codiceni <i octavo anno regni sui, inquit auclor sacer,
servaverit. 2" Quia aecepimns ex iisdem libris « cîim adhuc esset puer,cœpit (juserere Deum
sacris, complures fuisse illis temporibus pro- i patris sui David, et duodecimo anno post-
phetas ,
qui cum magnâ constanliâ inipiuni t quàm regnare cœperat (aelatis vigesimo)
iHum principem reprehendebant : « î.ocutus- « niundavit Judam et Jérusalem ab excelsis et
* que Dominus inquit auclor sucer,
est , in I lucis, simulacrisque et sculptilibus, t et non
« manu servorum suorum prophelaruin di- nisi anno hujus principis decimo octavo inven-
f cens : Quia facit Manasses rex Juda abomi- lum est volumen legis ab Helcià in templo.
c naliones istas pessinias super oninia quœ Ergo luce ipsâ clarius est à Moyse ad Josiam
f fecerant Amorrhsei anle eum, et pcceare regem nunquàm delelam fuisse in Judà legis
I etiam fecit Judam in immundiliis suis, pro- Mosaicte m 'nioriam. Imô verô in regno
c pterea haic dicit Dominus Deus Israël Ecce : Israël , ubi perpétua ferè fuit séries regum ab
» ego inducam mala super Jérusalem et Judam, instilulis Mosaicis aversorum , semper fuisse
i Dt quicumquc audierit, tinniant ambae aurcs constat prop!:etas, qui roges atque populos ob-
c ejus, et extendam super Jérusalem funicu- JKrgarentet ad observantiam legis revocarent.

1 lura Samariae et pondus domùs Acbab, et « Et testiftealus est (inquit auclor sacer iih. \
t delebo Jérusalem sicut deleri soient tahulae, « Reg. c. 17), Dominus in Israël et in Judà
I et dolens vertani, et ducam crebriùs styUun I per njannni omnium propbetarum et viden-

I super faciem ejus. » Cerlè qui hœc régi et î tium, dicens : Hevertimini à viis vestris pes-

populo annuntiabant, legis erant studiosi; nec 1 simis oi cuslodiie pnecepta mea et caere-
potest fingi illos omnes Moysis libres igni tra- « monias juxia omnem legem quam praecepi
didisse. 5° Quia non legimus tempore illius I palribus vestris, et sicut misi ad vos in manu
principis deletam fuisse politiam Judseorum ;
« servorum meorum proplieiarum. i Neque
judicia eodem quo antea modo in urbibus exer- solùm fuisse propbetarum continuam succes-
cel»antur sed usque ad hune regom, poliiiani
: sionem, qui populos instituèrent secundùm
omneni semper positam fuisse in libro Moysis legem Moysis, constat; verùm cliam cerlum
ostendimus. -4° Quia impia Manassis consilia est politiam semper fuisse eliam in regno Israej

fuêre juvenilis aeiatis errores, quos citô pœni- positam in legibus Mosaicis. INam elsi Joroboani
tenliâ etuit. Nam adductus fuit in eaptivilatem, quaîdam instituerit legibus istis contraria, ta-

JHxta sententiam doclorum Hebraîorum, quam men legem ipsam tôlière nunquàm ausus est,
probat Usserius , vigesimo secundo reiini sui et Achad, rex impiissinius, qui vemondalus erat
anno, attatis verô suae trigesimo quarto : pro- ut faceret malum coram Domino , ut loquitur
indeque, non nisi per annos crrciler qtiatuor- Elias, tamen contra legis prœscriptum cogère
decim, impium se gessit. Nam verisimile est INabolb ad venditioneiu vineae suae non poluit,
sanctissima Ezcchia; patris sui inslilula non sed (iclo blaspliemiaî crimine, capite damnavit
fuisse à lilio statim immutata, quanidiii vigcbat secundùm ipsam legom Moysis. Ex quibus om-
mernoria illius principis Dco dilecti et liomini- nibus cerlius est legem Moysis nunquàm in-
bus, et nondùm asseculus fuisset Manasses teriisse, quàm certum est duodecim tabulas à
vigesimum aelalis annum. A capiivilale verô deoem viris sancilas , semper viguisse in

suà usque ad morlem ,


per annos triginta ins n^piiblicà Romanà , quod facile deprehen-
Manasses , ul verbis aucloris sacri utar, « egit dci qui ulriusque facti rationes conferre
c pœnitentiam valdè corara Deo pairum suo- vciil.

c rum, et abstulit deos alienos cl sinmlacrum S cundô, ex loco libri 4 Rf^g. in objectionc
« de domo Domini , aras quoque qnas feceral laudato, nullo modo colligi polest non aliud
c in monte domrts Domini et in Jérusalem, et superstes fuisse legis exemplar, praeler islud
< projocit extra urbern. Instauravil altare Do- in templo inventum : niliil aliud profectô in

f mini et immolavit super illiid viclimas et ii:<) loco legilur, nisi qiiôd Moysis autographura

( pacifica et laudem ,
pra^cej)it(pie Judae ul rc|iorlum liioril in templo ad lalus arcae, ubi
i serviret Domino Deo Israël. » posilum fuerat à Moyse. Nam constat ex cap.
Manassi successit Amon fdius, qui post duos 3o l'aralipomenon , lle.'ciam pontilicem dimo-
îrnnos regnum reliquU Josiiîe oçlo annos naio, visse arcam ex loco suo; quôd summus ponli-
DE VERA RELIGIONE, 624
(J25
succcssorum Josise clarè pracdixit Moyses
voncrandum illud volumen ad regem slaliin
:

fcx
Ducet le Dominus el regem luum, quem
niiserit quôd rex pielale moins volueril 1«'-
;
«

conslilueris super te, in genlem quam igno-


gem ex illo sacralissimo voluniine audire quùd ;
i

princeps Moysis valiciniis et conniiiiia- I ras tu el patres lui, et servies ibi diisalienis,
idiiii

menlem prœbens (vidc- « ligno el lapidi, et eris perdilus in proverbium


lionibus allenlioroin
audire ipsum Moysem loqucn- « ac fabulam omnibus populis ad quos intro-
baïui- eniin sibi

leiu perierrilus fueril ,


qucesierilque iii « duxeril le Dominus. » Summo studio igilur
) ,

omen averlere conalus est plus princeps, om-


pielale el studio legis reinedium malis prsesen-
nia insliiuendo accuralissimè juxta exemplar
libus; quôd doiiique ad excilandam populi
pielaiem sauclum inieiil coiisilium recilandi
legis ipsà Moysis manu exaratuni. Duxi operae
prelium diligenliùs banc objeclionem expen-
ex illo volumine coram lotà mulliludine verba
dere el confulare quôd exquisiiissimi judicii
legis. Falsô igilur supponilur in objcclione, ,

lege invcnlâ, slupore perculsos fuisse summum vir Prideauxius in historià suà Judaicâ contra-

imô ex narralione po- riam amplexus sil senientiam, aliosque in er-


ponlilicem cl regem ;

rem inexpeclaïam. rorem iraxerit, quem equidem censeo gravissi-


liùs sequiiur non obligisse
Dixitaulem Helcias ad Saphan scribani : mum, quia si uUam haberei verisimililudinem,
<

non parùm elevaret pondus et vim noslrarum


„€ Librum legis reperi in domo Domini, dcdit-
« que Helcias volumen Sapban qui et Icgit ,
raiionum.

I illud. Venil quoque Saphan scriba ad


regem,
Argumentum IIE — Ex antiquissimœ œtatis
« et narravit régi dicens : Librum dédit Hel-
notis internis.
< cliias sacerdos mihi, quem cùm legi^set Sa-

< phan coram rege, et audiisset rex verba legis Liber ille notas omnes habet scripli aulhen-

veslimenta sua. Non ergo tici et Mosaicae aetatis, in quo antiquissimae


« Domini , scidit »

libri inventio, sed verba legis commoverunt illius aetatis mores , faclaque historica conti-

sed terrore alTectusluit. nenlur, et in cujus conlexiu nihil plané inve-


regem, neque Ijetitiâ,

ut in objectione sup- nitur quod recentiorem sapial selalem; qui


Deinde non dixit Josias,

ponilur : « Sliilavil super nos magnus furor nullas apud Judaeos leges aut consuetudines
exhibet, quae Moysis aevo non obtinuerint in
Domini eô quôd non noverint patres nostri
,
;

verba Domini, sed quôd non cmtodierint paires quo legum omnium atque consuetudinum ra-

nostri verba Domini ut facerent omnia qu» ,


tiones sunt admodûm convenientes.et ut vulgô

volumine. Ex quibus ver- dicimus, nalurales, quales inslitutorem Moysem


scripia sunt in islo »

patribus suis afferre decebat; cujus ipse stylus indicia multa


bis soquilur poliùs cogniia fuisse
habet antiquissimae, et universus con-
verba voluminis istius; aliàs proieclô inobe-
aetatis

non fuissent. Denique ex eo quôd lextus longissimè dislal ab omni vanitatis spe-
dientiae rei
novum fœdus liâc occasione percusserit, cie, Impossibile plané est ut in bis omnibus
rex
populum ut suscilaret verba receniior aliquis imposlor non prodal fraudem
et adjura veril
suam. Atqui primo in libro
non sequilur legis memoriam nullam el falsilalem illo
legis,
Joas el perfeclè referunlur mores illius aelalis anti-
fuisse; nam idem prœslilcre Josaphat,
Ezccliias, quorum leniporibus ineplè dicerelur quissimae, et omnia fada historica accipiunt

Régis igilur ex profanis scriptoribus conlirmationem. Plu-


legem oblivione deleiam fuisse.

consideralione rima ibi legunlur de variorum populorum ori-


lerror orlus est ex diligeniiori
ginibus, de eorumdem migralionibus, de impe-
valiciniorum iMoysis, qui cunclas abominaiio-
riorum et urbium exordiis; mulla quoque
nes Manassis avi sui et A mon
palris praidixe-

omnia fecerunl, quae geographica, itinera et mansiones patriarcha-


ral. Nam bi principes ea
aedilicaverunl excelsa, rum quae omnia censoriae animadversioni
eranl lege prohibila; ;

Baal, fecerunl lucos, adorave- vastissimum campumaperiunt, in quibus tamen


erexerunt aram
omnibus nihil castigatione dignum reperias,
runtomnem mililiam cœli, Iransire fecerunl
suos pcr ignem obscrvabant somnia,
se- uli cum summâ doclrinae et erudilionis laude
iilios ;

etc. confecil Bocharlus in Geographià sacra. Quae


clabanlur auguria, maleliciis inserviebant,
Josias non sine causa ne suo ibidem referunlur de vetuslissiraorumhominum
Timuil ergo , ,

simplici vilae ratione de eorum hospitalilale,


tempoie ingruerent ea omnia niala, quaî in
,

Moyse de conviviis atque dapibus, de mulierum in


pœiKiiii isiorum scclerum pronunliala à
hoc pra'cipuè versi- vilà (loiiieslicâ ofFiciis, de vcslibus, de l'uneribus
audiebal cl vorisimililor ;

ubi fala scpulluru; riiibus, de auni atque mensiuja


ciil» Deuleronon.ii commotus fuit ,
)'l
625 ANTIQLITAS PENTATEUCHl. 626

divisione, de iiionunientis et coluninis, de ar- quùm dividi possint. Quid, quicso, signiliccrc
mis et belli iiniverso apparalu , de fœderum poterunt lex de priniiiiis, ritus agni paschali?,
caeremoniis, de allaribus, de sacrificiis, aliisqiie tabernaculum , arca fœderis, etc. , praeler id

riiibiis sacris; qnaî specialiin iiarranlur de quod in Pentaleucho scriptum est? Cur Rubet!,
i€)gypto et illius gentis opibiis, potentiâ ac Simeon etLevi jure primogenilurœ privanlur,
consuctudinibus; omnia haec ex Homero, He- nisi propter causas ibidem relatas? Et tamen
siodo, aliorumqne vetiisUssimoriini auctonim haec eorum omnium significalio talis est, ut à

fragmentis ; ex Herodoto, Diodoro Siculo cl recentiore aliquo vix ex conjectura tam accu-
caeteris historicis confirniantur, uli quarnplu- ralô inveniri potuisset. Quintô ipse stylus mul-

rimi demonstrârunt. Illanc singula cura tantâ tas habet notas antiquissimae œtatis : nam
diligenliâ, tamque accuratè describere poliiis- mullae forma? loquendi novœ, quas usurpârunt
set aiictor recentior? (Vide Jacquelot, de l'Exis- scriptores sub Davide et Salomone , quiequc
tence de Dieu.) Secundo nihil plané in ejusdem occurrimt in poslerioribus Scripturae libris ,

libri contextu est, ex quo conjectura uila capi nusquàm in Penlateucho reperiuntur : et etiam
possit illum librum à recentiore aliquo, non plures voces sunt in Penlateucho usurpatae
dicam conscriptum, sed ne intcrpolatuni qui- quae poslerioribus œtatibus exoleverunl. Phira
deni : verbi gratià, nihil de Jerosolymis , nec exempla nôrunt hebraicae linguae periii , qui
de monte Sion, nec de templo; nihil de duo- varios Scripturae libros secum invicem contu-
bus regnis Judoe et Israël , nec de illis imperiis, lerunt. Prseterea in Penlateucho, cur tam saepè
cuni quibus poslea bella et fœdera habncre leges et prsecepta singula inculcaniur? Cur
Hebraîi ; sed de tabernaculo, de arcà fœderis, praeter legem habemus breviarium legis? Cur
de instrumentis omnibus sacris, fusé scriptum praeter bisloricam legis datœ narrationcm, ha-
est, ut decebat in conimentariis illius cujus bemus quoque luculentum Moysis ad popuium
jussu erant fabricala. Sic etiani ordo, quem in sermonem nisi quia opus est illius, qui per
,

metandis caslris et profeclionibus duodecim annos quadraginta omni ope elaboravil, ut lias

tribus servare oporlebat, diligenter defmitur, leges Judaeorum animis alliùs iiihgeret, eorum-
uti necesse fuit, in constitulionibus illius, qui que usui familiari accommodaret? Sexto de-
istas tribus ex ^Egypto duxerat. Ibidem dia- nique tota oralionis séries Pentateuchum au-
rium quoddani habemus reruni gestarum in thenticum pronunliat, et ab omni absolvit
solitudine, ut conveniebat maxime in commeii- supposilionis suspicione : in illà quippe elucent
tariis ejus, qui per annosquadraginta Israelilis candida simplicitas, pietas in Deum sincera,
in deserlo prrefuit. Ilisce omnibus tamdiù non summum virUilis stndium : admiranmr in illo

immoratus fuisset recentior ali(piis imposlor, libro singularem in conlitendis princij>uni cl


et alias hislori;e Judaicaî artes, v. g., hislo- plobis peccalis ingenuilatem, et in repr(>hen-
riamjudicum, tam mulilam, sine dubio am- dendis sanctam severitatem; nullum est dissi-

plilicAsset. Tertio consueludines omnes, leges- mulationis vestigium, nulla adulalio aut assen-
que varise , quse in Penlateucho leguniur, tnlio ad caplandam hominum l)cnevolenliam,
reverà servatae fuerunt ab relate Moysis ad nulla ad excitandos vulJ plausus oralionis
uliima reipublicae tempora; neque una lexcst, vaniias; quai parles esse soient impostoris.
cujus reconliorem originem evincere possiint Objicies 1°: Pcntateuchus nequaquàm habet
adversarii; imo ne hoc quidem tentàrunt, notas libri authenlici, et mulla probant scri-
sed universi militant sub Marshami et Spenceri ptum non fuisse à Moyse. i" Auclor Pontaleu-
signis.contenduntque illos omnes legis Mosaicae chi de Moyse ita loquilur, quasi alia persona
ritus ab iEgyptiis aliisque populis usurpatos sit. Uiitur nempe teriià personà, ut facere so-
Moysis temporlbus fuisse, ut nempe concludant let isqui alterius vitam scribit. 2° In Penlateu-
Moyscm illas gentes esse iniitalum. Sed pro- cho Moyses variis ornalur elogiis : leginius
fectôex liâc ipsâ eorum scntentià argumentum enim quôd fuerit vir milissimus , homo Dei
nos arripimus pro eariimdem legum et consuc- propheta, cum Deo quàm familiaris : quae
ludinum antiqiiiiaie. Quarto origines omnes, Moyscm de seipso scribcre modestia velui^set.
alque rationes Icgum ila sunt convcnientes, et 5" Mulla in Pentaleucho occurrnnl, vel obscu-

ut ita dicam, natiirales, ut à recentiore aliquo, rs, vel inordinata, vel mutila, mulla brcviùs
quantùmvis ingenioso et diligenti , excogitari narrala quae coaevus scriptor sine dubio cla-
nequaquàm potuerinl : vel ila cum institutis riùs et fusiùs relulissct. l» In lexlu mulata
ipsis congruit institutorum hisloria, ut ncqua- suntmulta; nam variuî sunt cl divcrsae Icilio-
627 DE VERA RELIGIOiNE. 628

nés; cxempliini Jiidaicuni diffeit in aliquibus a et Moyses , non ut coaevus scrîptor, sed ex tra-

ab exemple) Saniaiitano : pneterea antiquissimaî ditione ilià mémorial prodidit. Atqui baî ipsai

illius libri vcrsiones liaiid parùm discropanl. brcviores annotaliones novum argumoutum
Ergo non conslat, nec Hlius libri aulhcnlicitas suj)pedilant pro ejusdein libri antiquiiate, quia

nec inlegrilas. de illis nunquàm cogilâsset receutior aliquis

Respondeo niliil taniain aflèrrecausae noslrx scriplor. Verbi gratiâ, Gen. c. H, v. 29, no-

auctoriiaiem, qiiantani afferunt vaiiissima; illa; talur quôd Aran fiieril paler Jescliœ : neque
objecliones adversarioruni, quas cun» eàdciii uUam causam videmus car inter omncs alias

quà exposuinius, brevitale rofelleinus. 1" Si njuliores bujus mcntio facta sit. Ibid. c. 36,

suppositionis inditiiiinsil (iiuuido auctor de se- V. 24, de Ana b:cc legitur observatio : Iste est

ipso tanquàm de aliéna peisonàloquiiur; siip- Alla qui iiwenit aquas calidas {Jamin juxla 70

posililios igiturdicenius elCaesaris comnienla- interprètes, gigantes juxta Cbaldaicam para-

rios, et C>Ti exp('<li(i(»n<nj adornalam à Xc- plirasim), in soliludine, chm pasceret asinos Se-
bcon paliis sui'. Ibid. v. 37, in catalogo regum
nophonte, et Josepbi lihros de bello Jiîdaico
et Procopii liistoriam nec non onines fermé
,
Iduniœorum uxor soiius Adar nominatur; et
appellabaïur uxor ejus Meeiabel fUia Matred^
novi Testamenli todices, in quibiis omnibus ,

Caesaris, et Xenoplioniis, et Procopii, et Mal-


jiliœ Mezaab. Anne hasce annotaliones, plures-

Ihaei, et Lucae, et Jnannis, etc., meniio lit in que ejusdem generis apposuisset Esdras post
tertiàpersonâ, tanquàm diversanim ab ipsis caplivilalem? Annon manifestum est factas

scriptoribuspersonarum. Negabunt sine dubio esse à Moyse, quôd hsec nomina suo tempore
adversarii ; se<l quam, qiiapso, singularem vim magis essent apud Judaeos celebrata? 4" Iq

adversùs Mosaicum Pentailieucum baboi islud texiu bebraico variée sunl lectiones, versiones

arguraentura? 2° Moyses quidem dixil se bonii- non consonant, exemplum Judaicum et Sama-
neni mitissimum, dixit se propbetam, sicutaliis rilanum discrepant. Ergo, aiunl adversarii
in locis, pro siio candore, errata sua agnoscil : libri suppositilii sunt, vel quod eôdein redit,

sed nullo modo à niodestià abest, ad se defen- corrupli. Inepta profectô conclusio ! lUae variae

dendum aliqnando verba facere in eommenda- lectiones num rem afliciunlprincipaIein?Nura-

tionem sui, praecipuè cùni necesse est niullitu- quid non eadem bistoria in omnibus exempla-

dinis babere existimaiionem. Hoc egit Paulus ribus, eœdom leges, eadem vaticinia, eadem
Apostolus ,
qui ab exisUnialione bominuui per doctrina ? t Hoc ipsum aflirmare possucn (in-

vanitatem orationis caplandâ maxime abiior- quit ipse Spinosa c. 9) me nuUam animadver-
ruil, et cujus ba;c est adversùs vanam gloriam tissc mendam, nec leciionum varielatem circa

sapientissiina senientia : Quid habes quod non moralia docuraenla ,


quae ipsa dubia redderô

acccpisli? Si autem accepisli, quid gloriaris quasi possunl (1) i Quid ampliùs ad bominura in-

non acceperis ? Sic iosephus bisloricus Jud*o- formationem necessarium fuit? Quid ampliùs
rum omnium prudcntissimum esse se quando- à divinà providenlià cHlagilare possumus? Pa-
quesignificat, neque idcircô ab eo libros ipsius rùm profeclô nostrà referl, bis in lulo positis,

abjudiccs. 5" Mtdla sine dubio in istis Jibris illa lectionum varietas. Deinde islae variai le-

obscura sunt, quae in illis non invenirentur, si ctiones, uiule nalai sunl nisi ex antiquilaie libri,
recenlioris esscnt setatis, si à perito aliquo im- qiiom multolies in toi seculis describere ne-

postore fuissent confecti, si aliquid ad tollendas imô osienduni illae potiùs Judaeo-
cesse fuit?

difficuliales adjicore rcligio , qnâ colebanttir rum erga bunc librum religiosum animum
non vetuisscl. Sunl il^ique diiriciiUa- quia probant ilios nunquiini ausos e.'se aliquid
îsli libri,

t«6, sed quas paril longa ;elas, cùm iocoium ex conjectura corrigere, sed secutt)s esse scru-

flODiioa muiaLa sunt, quando nuHa fermé re- pulosè lidom exemplorum : proindeque einciuat
Hianet icmporum raemoria, neque corrigi pos- contra Deistas, à Juda&is nibil unquàm fuisse

tant errorcs quos in exemplis conliciendis in istis libris immutaluni. Quod ad versiones
amanuensium haud rare paril negligenlia Sed
(1) Non minus ex iis, quaî supra disputala
obscuritas illa tangitne ipsam bisioriu; et re-
sunt, planuni est quod stalim
libri primi
id
ligionisquasisubslanliam? nequaquàm: omnia inilio monuimus, opère incul-
et saîpiùs tolo

oplimè cohairent. Quod igilur obscurum est in cavimus, varias lectiones levissimi osse ac pcné
nnllius monienli, ut pariim admodùju iulersit,
libiis sacris eorumdeiu antiquilaieui pisslat
:uil vcrô pei inde oninino sit utram sequaris, ,

magis veneraijilem. Qu* eiiani breviùs sunt sive banc, sive ilUin. Lud. Capeiius, Crit. eacr.
fiarrata, ea in Genesi |»r»6erùin reperiunlur, 1. 6, c. 2.
629 ANTIQUITAS PENTATEUCHI. 030
attinet , quae, quœso, nota suppositionis et no- Moyses uli potuit, cùm nondùm essenl Hebraei
vitatis est, quùd lingua Hebraica tam anliqua poiiti illà terra et unicâ tantùm domo tempore
sit, ut vocum poleslas et proprielas, aut sen- Joseph! continerentur. Deuteronomii c. H,
lentiarum elegantia verti accuralé nequeal? legitur nomen Galgala ,
quo donatus esl locus

Deiiique diflerentia inter exemplum Judaicuni ubi circumcisi sunt Israelitac, qui in lerrani
et Samarilanum,quid aliiid apud œqiium rerum Cbanaan iiigressi fuerant post mortem Moysis :
aestimatorem efliciet, nisi uiiuni ab allero po- Postquàm onines circumcisi sunt , inquit auctor
stremis leiiiporibus non fuisse desumplum? libri Josue c. 5, manserunt in eodem loco donec
Objicies 2° : Illoruni libroruui auctor esse sanarenlur ; dixitque Dominus ad Josue : Hodiè
Moyses nuilo modo potest, in qnibus plurima abstulit opprobrium yEgypti à vobis. Vocatum
occurrunt iocorum nomina, post Moysis lem- est nomen loci illius Galgala usque in prœsenlem
pora, iisdem locis imposita; plura etiani bisto- diem.
rica facta Moysis aevo recentiora , et quorum 2" Pentateuchi auctor quampluriraos eventus

praeterea auctor satis clarè signiticat se vixisse qui post mortem Moysis contigère, narrai. Ge-
in terra Chanaan quam nunquàm ingresstis
,
neseos c. 12 et 13, observât auctor illorum li-

est Moyses. Atqui etc. 1° Quidem plurima


, brorura tempore Abrabae Chananaeos in terra
sunt in Pentateucho Iocorum nomina, quse Chanaan fuisse : Chananœus autem tune erat in
fuêre illis locis imposita post raortem Moysis. terra ait, c. 12. Eo autem tempore Chananœus
Geneseos c. 10, mentio (it JShiive : De terra illâ, et Ptieresœus liabilabant in Icrrc'i illà, ait c. 13.
inquit scriplor, egressus est Assur, et œdificavit Ergo quo tempore scribebat, pulsi jam ex tcrrà
civitalem JSinive; atqui illam urbem non nisi suà fuerant Chanansei; aliàs inutilis prorsùs et
post Moysis obilum à Nino, Assyriorum rege, supervacanea fuisset pr«fata observalio, sed
nomen istud accepissc scribit Slrabo in Geo- nonnisi post mortem Moysis deleti sunt Cha-
grapbicis. Ejusdem libri c. 14, nomen occurrit nanaei, aut pulsi terra suâ. Ejusdem libri c. 36,
Cbaldœorum. Atqui istud nomen erat ignotum recensentur octo reges IduniîEorum, qui regna-
ante Moysem. Tuncenim regio Chaldseorumdi- verunt in terra Edom, antequàm haberent re-
cebaiurPadan Arani, ut palet ex Geneseos c. 2o gem liiii Israël ; deinde undecim numerantur
et28. Aiiunde,juxtaUicearchum,sicvocatisunt duces, qui ejusdem terrœ incolis praefuerunt
Cbaldsei à Cbaldseo , decimo quarto post INi- ad illud usque tempus procul dubio, quo Idu-
nura rege. Ibidem c. 14, legimus Abrabamum mœam universam ditioni suse subjecil David,
perseculum esse reges, qui captivum Lolb ab - JNam Idumœi non habuère duces, nisi post
duxerant, usque Dan. Atqui istud nomen urbi mortem Moysis; et eliamsi babuissent, tôt ha-

priùs Lais dictae datum est post mortem Josue, bere non potuissent à tempore Esaû usque ad
quando scilicet capta fuit à sexcenlis viris de Moysis setatem; etpraeterea illaverba, antequàm
tribu Dan. Uanc rursùm extruentes, inquit au- haberent regem fUii Israël, clarissimè conllciunt
ctor libri Judicura c. 18, habitaverunt in eà illa scripta fuisse , cùm jam haberent regeni
vocato nomine civitatis Dan , juxta vocabutum lilii Israël. Exodi c. 16, indicalur tempus, ad
palris sui, quem gemieral Israël ; quœ priùs Lais quod usque manna comederunt Israelita) : Filii

dicebalnr. Ibidem c. 22, mons Moria , in quo Israël, inquit auctor, comet/cntH/ manna quadra-
Deus jubet Abrabamum immolare tiliuni suun», ginta annis, donec venirent in terrant habitabilem;
vocatur mons Dominus videbit ; atqui raons ille hoc cibo aliti sunt usquequb langèrent fines terrce

tune (lemùm sic dictus fuit ,


quando templum Chanaan. Atqui etiam post obitum Moysis
ibi conditum est. Ibidem c. 3'>, commemoralur manna comederunt lilii Israël, et nonnisi post

civilas Hebron ,
qua; nomen istud accepit ab circumcisionem peractam tempore Josue in
Hebrone, tilio Caleb, post raorlem Moysis, cùm Galgalis terrœ frugibus uti cœperunt. Deute-
antea Cariaib Arbe vocaretur, uti coUigitur ex ronomii c. 2, hœc leguntur : In Seir priùs ha-
libri .Josue c. 14 : Uenedixit ei Josue et tradidit bilaneritnt Horrhœi, qnibus expulsis alque delelis
ei Hebron in possessioiiem : atqiie ex co fuit He- habitaverunt filii Esaû; sicut fecit Israël in terra
bron Caleb filioJeplione usque in prœsenlem diem, possessionis suœ, quam dédit itii Dominus. Jam
quia seculus est Dominum Deiim Israël : nomen verô terra possessionis Israelilarum est terra
Hebron ante vocabatur Cariaih Arbe. Ibidem Chanaan, in quà, viventc Moyse, nunquàm ha-
cap. 40, Josepb .illoqucns eunuclium Pbaraonis bitaverunt. Ejusdem libri c. 5, Og régis Basan
vocat regionem Cbanaan tcrram llebrajorum. ingens slatura exejus lecti ferrei n»agnitudinc
Atqui Jiàc forma loquendi, ncque Joseph, neque à Pentateuchi auctore probatur : Solus quippe.
631 DE VERA RELIGIONE. 632
inquit, Og rex Basan restiterat de stirpe qigan- morlis descriptio, et brevis eximii viri laudaiio,
tum : moiistratur lectus ejus ferreus, qui est in nt in itifinitis aliis factum videmus •
urbium
Ilibballi filiomm Avwwn , iwvem cubitos habeus nominibus jani exolelis , recenliora nomina
lomfitndinis, et quatuor latiludinis ad meiisuram quandoque substiluta sunt, qnalia sunl juxla
aibiti virilis manns. Qiio lempore giganlis illius aliquos isla Dan et Galgala : qu.iedam alia per
lectus sic nionsirabatur, jaimludùiii ipse pro- parenlbesim ,
quaeque nullam habenl cum hi-

ciil dubio falo funclus fueral : scd Movsis coae- sloriâ necessariam conjunclionem, inserla qui-
vus fuit rex iile Basan, el onmes Israelita; illiun busdam videntur à rccentiori manu, ut ilia :

post vicloriam prosiratum videraiil L'nde eiiam . Cliananœus tiinc erat in terra... filii Israël co-

factum osl , iil lectus ille, non in Hasaniiide medernnt manna quadraginta annis , donec veni-
terra viseretur, sed in iirbc Ainmonitarum rent in terram tiabitabilem ; hoc cibo aliti sunt

Rabbalha, iiisi ex lemporis longiludine quse usquequo tangerent fines terrœ Chanaan... Mon-
oninia nnilare consuevil? Ibidem v. li, legi- slratur lectus ejus ferreus, novem cubitos babens

mns : Jair fllius Mariasse possedit omnem reqio- longitudinis, et quatuor latiludinis ad mensuram
nemArqob, usqite ad terminas Cessnri et Macliali, cubili virilis mamïs. Quasi verô una aut altéra
vocavitque ex nomine suo Basan Ilavotli-Jair, isliusmodi annotaiio vel parenihesis in margine

{id est, villas Jair) usque in prœ>entem diem. Quae librorum verisimiliter scripla primùm , et

\jUima verba significant hœc scripla fuisse deinde in lexlum ab amanuensibus inserla
Ion go post Moyscm tenipore. Ejusdeni libri ca- uUam habeal vim ad convellendam libri anti-

pite ullimo referunlur Moysis obitiis, sepnlliira, quilatem, lanlis confirmalam ralionibus. Mul-
Hebraîoruni Inclus, suscepiaque à Josue He- lorum cerlèjudicio novum suppeditanl argu-
braicae reipublicae adniinistratio; quae omnia à menlum non fuisse ab impostore sub Moysis
Moyse scribi profectô non potnerunt. nomine conlictum Pentaleuchum. Quis enira
5° Deniqiie auclor Penlaleucbi, salis clarè tam parùm sibi conslans supponi polesl, ut
significat Deut. c. 1 , se in terra Chanaan ver- inutiles quasdam insérai nolaiiones, quœ frau-

sari, Moyseni verô in campeslril)us Moab trans dem suam omnibus palefaciant? Prrelerea
Jordaneni populuni allocuUim esse : Hœc stint animadverlendum est addiliones islas anliquis-

verba quœ locutus est Motjses ad omnem Israël simas esse, nec fuisse factas ab Esdrâ : nani
trans Jordanem, in solitudine campeslri. reperiuntur in Penlaleucho Samaritano, que
Respondeo 1°: Distinguo majorem : lilorum ulebanlur Israelitae post secessionem à familià
librornm auclor non est Moyses, in quibus David, proindeque anle Rohoami tempora jara
priniiiùs conscribendis quœdam loca iis do- f;icla; fuerant.
iiata noniinil)us fuerunl, quse non nisi post Ri'spondeo 2" : Nego minorem, eldico cum
ejusmortem habuerunt, et commemorata non- mullis erndilis viris ea omnia loca, qua; atfe-
nulia fada bistorica ejusdem Moysis aîvo re- runtur lanquàm recenlioris a;ialis indicia, po-

cenliora, concedo. In quorum jaindudùm edi- luisse ab ipso Moyse describi.


torum exscribcndisexeniplaribusnova inlecio- Et 1" quidem illa omnia vocabula in obje-

rum commodum addila sunl, aut in velerum ctione laudata, eiiam tempore Mosis usiiaia
locum substiluta locorum quorumdam nomina, fuêre. Quae de Ninive ab aucloribus profanis

et inserlaqusedam ad narralionis perfeclionem narranlur ea sunt valdè inceria, nec in rébus


atque expositionem bistorica facta Moysis aevo bistoricis ulla est scriptorum etlinicorum ,

recenliora, suLdisiinguo : Tôt nova addila ubi cum Moyse dissentiunt , auctoritas , ut se-

sunt, ut ex iis additionibus niaximâ ex paiti quenti articulo conliciemus. Deinde nuUa est

constare videanlur dicii Ubri, et idcircô sim- in bâc parte Moysis et profanorum scriptorum
pliciter el absoiutè dici possunt diversi à libris disscnsio. Nam juxla celeberrimos cbronologos

legis in origine reipublicae edilis, concedo : Eusebium et Petavium, Ninus vixit lemporibus
paucissima lantiim addila sunl, nego. Denius Abrabae.

igilur pauca quidam à poslerioribiis IVopiie- Falsum quoque est Chaldaeorum nonien
tis addila esse libris Moysis, sed qii;K, quaiso, anle Moysem notum non fuisse; Cbaldeam-
synl istae addiliones? Num aliqua lex aut con- (jue eo lempore vocalam esse Padan Aram,
slilutio nova, an rilus aliquis 1 An dogma, an Nam cerlum est per Padan Aram designari
miraculum, an prophetia aliqua? Nequaquàm : solunuTiodô apud Moysem Mesopotomiam
lalis mutalionis nullum vesliginm. Quid igilur Syri.e, non Cbaldaeam : el Genesis c. 22, v. 2,

Qdililiim est'.' Adjecla est libris Moysis illius legimus quôd Nachor et Melcha lilium habue»
635 ANTIQUITAS PENTATEUCHI. 634
rint cognomine Chased, quod nomen idem est minus videbitur, quôd eodem ipso in monte
in Hebrseo ac nomen Chaldoeorum nam : omnibus se vi<lendum prœbiturus esset Domi-
Hebraei Chaldœos vocant Chasdim, quœ vox nus, pro génère humano victima olim fulura,
est numerus pluralis vocis Chased, à quo pro- cujus insignem typum in immolatione Isaac
pagati fuêre Chaldaei. Ad id qiiod additur ex mox viderai. Hanc inlerpretationem eô liben-
Dicearcho, dico illum dubilanler loqui; ulitiir tiùs ampleclimur, quôd non modôomnem tollat
en! m voce, fcruiit, et verba facere praeierea de dilficultatem, sed quôd ea, quae de antiquitale
Chaldaeâ méridional], Moysem verô de septcn- Religionis cbrislianœ inferiùs dicluri sumus,
Irionali, ut ex utriusque verbis patet. Nomen miruin in modum confirmet : de istà explica-

aiitemDan veliistius Mose est nam Moysis tem- ; tione plura infra dieemus. Joseph eliani ter-
poribus nomen Jordan eral imposilum fluvioad ram Chanaan nomine terrse Hebraeorum jure
cujus ripas cum Israelitis consedit, sed ex Jo- poluit appellare. Nam Abrahami fdii et nepo-
sepho et sancto Hieronymo discimus islud vo- tes qui Hebrœi erant et dicebantur, et in terra
cabulum Jordan compositum esse ex duobus illà sedes fixerant, jam in magnum excreve-
vocabulis Jor et Dan, quibus duo fontes fluvii ranl numerum, et vicinis genlibus eo nomine
nuncupabuntur. Id si sit, cerlè anleqnàm urbi cogniii erant; et cfim terram Hebraeorum di-

Lais nomen Dan indidissent Daniloe, alter fon- ceret Joseph, ignorare non potuit princeps
lium Jordanis Dan nomen habuit. Hune ergo iCgyptius quam terram significaret; perinde-
Dan foniem significare potuit Moyses, cùm di- que ipsi fuit ac si dixisset Joseph : Furlo sub-
ceret Abrahamum usque ad Dan bosies esse latus sum de terra in quâ poslremis hisee
persecutum. annis sedes posuère viri Transeuphratenses
Faisum est civitatcm illam, quse Cariall» seu Hebrœi. Denique, quod attinet nomen Gal-
Arbe vocata olini fucral, Hebronis nominc do- gala, nullo argumente etficilur locum hoc no-
iiatam fuisse à filio Caleb, quippe quse sic ap- mine donatum à Moyse in Deuteronomio eum-
pellala dicitur Josue c. H et 12, piiusquàmab dem esse cum illo, qui sic postea dictus est à
iiio Moysis successore eidem Caleb traderetur. Josue : ex eo quôd Josue hoc nomen loco de-
Imô longé verisimilius videtur traditye sibi ur- derit, non sequitur non fuisse aliun) locum
bis nomen uni è filiis suis imposuisse Caleb, eodem nomine olim diclum.
quemadmodùm et alios ejus nepoies, cœtera- 2" Pentateuchi auctor nullas res post Moy-

rum ab Israelitis tune temporis expugiiatarum sis obitum gestas narrai. Id non efficitur ex
civitatum noniinibus, Epbrata, Belbleem, Ca- istà annolalione c. 12 Genesis : Chananœus tune
rialhiarim, Betligader appellatos legimus libro erat in terra. Nam islius senlenlia; hic sensus
l Paralipomenon c. 2 : Hi erant filii llur, est , Chananaios jam tune fuisse in illà terra.
primO(jenilus Eplirata, Sabalpater Cariathiarini, Fatetur ipse Aben Ezra, quem in causœ su»
Salma pater Bethléem, Hariph paler Betligader, patronocinium solum laudal Spinosa, hune
et sanè c. 15, Hebron dicitur condila seplem sensum verbis Iribui posse. Neque enim sine
annis anle Tanim, urbem /Egypti anliquisii- causa nolavil M(»yses Chanaanitidem terram
mam. Poluitigilur per plnrima secula Carialb- jam lune invasisse Chananaios anle Abrahae
Arbe vocari , et antc Moysis œlateni aut ejus advenlum. Quippe id ignorare poteral chrono-
aevo nomen Hebron sorliri. Quod verô speclat logie»; rei imperilus lector, cùm paucissimi
ad montem Moria cui nomen Dominus videbit
, Chananaeorum inler et Abrahami advenlum
à templo inibi condito adeôque post Moysis iniercesserint anni : qui nisi monitus fuisset
tempora imjoiitum dicitur, nogamus montem cum quà deinceps génie viclurus esset Abra-
illum sic appeilaium unquàm fuisse. Cerlè taie ham, obscuram lanlùm et implicilan» rerum
ei nomen inditum fuisse neque alibi neque habuissel notitiam. Id non cllicilur ex (îen.
ctian» bic ailirmat Scriptura. Textus enim c. 56, ubi reccnsenlur reges el duces Idumaîo-
Gen. c. 22, v. 14, qui in vulgatâ versione ali- ruin. Illi enim omnes qui ibi numeranlur reges
qiiatenùs obscurior est, verti, ut proliat Cl. alquc duces, vel Moysis a-quales finîre, vel anfc
Houbiganiius, ex llebraeo liunc in modum po- ipsum vixerant : nam intervallo 200 annorum,
tuissot ; Appcllavitque Abraham nomen _ loci il- qui ab Esaii Iduma^oruni paire usque ad Moysis
liiis, Dominus videbitur nsT» n"'n\ dixit enim .-
a;lalom elapsi siint, octocert»"; regos iniperare
Hodic in monte Dominus videbitur. Adoo ut, uli poineruril, et juxta ordinariuni naturae cursum
idom diligens scriplor aculè observai, fuerit regnarc dcbuerunl, pr.Tescrtim ciim non ha:rc-
mons ille ab Abrahamo idcircô appellatus, Do- dilariojurc principalumobtinuerinl, sed ex di-
eu' DE VERA RELIGIONE. 636
versisregionibiis vel famillisoriundiad regniim nb Aroer, quœ est super rîpam torrentîs Arnon,
jlj
assunipti sint vel illiul invaserinl. I.pgimus I
usque ad mediam partent montis Galaad, et civi-
enini qnôd Bcla mort no, non (ilins, scd Jobab tates illius dedi Rnben et (lad, reliquam autem
successerit : niortno Jobab sufTecliis fiieril !Iu- partem Galaad et omnem Basan regni Og tradidi
sam de terra Thonianoriim, et sic de cseleris. mediœ tribut Manasse, omnem regionem Ar-
Uiidecim verô duces qui ibidem niimerantnr, gob.
non alius post alium universis lerrae Edoin in- Niiilius babere débet admirationem quôd
colis, sed simul omnes variis provinciis prœ- Moyses régis Og ingentem staturaui ex lecli
fuisse signilicalur bis verbis : Hœr tiomina ejus magniludine probet. Nam etsi Israelita-
ducum Esait in cogtialionihus et locis et vocabulis rum magna pars regem Og vel vivum vel cae-
siu's ; versu ultimo : /// duces habitantes in terra su)n speclàsset , lamen plures ex ingenti eo-
imperii Edom. Fiierunt ergo forlassè Idumseo- rum numéro, pueros, senes, feminas, aegro-
rum illi duces regum successores, et omnes tos, absentes spcctaculo huio. non interfuisse
Moysis aeqnales : vel fortassè, ut aliis placet, verisimilc est. Praeterea non susp. solùm œtatis
suas famiiias vel provincias siib iniperio regum Hebraîis bistoriam scribebal Moyses, sed eo-
administrabant. Falsô asserilur in objeclione rum poPteris ; lios ergo , ut de portentosâ gi-
Idumaeos non habuisse duces nisi post mortem gantis illius mole faceret certiores, quae credi-
Moysis. Nam eorum mentio est in cantico tu diificiliserat, leclum ejus [irostrare scripsit
Moysis post transitum maris Rubri composito : in Rabbalb. Ncque etiam admirari quis débet,
Tune contnrhati sunt principes Edom. Denique qiiôd illius gigantis lectus jam tempore Moysis
ubi dicilur reges plinrs régnasse in terra Edom iliùc delalus fuisset ex Basaniticâ regione :

antequàm Israelitœ regem haberent ; sensus non nam Og prœliaturus advcrsùs Israelitas, et
est illos reges regnavisse an le Davidem, sed evenlum reformidans, domcsticum instrumen-
antequàm solutà captivilale i^îgypliacàin unius tum et pretiosam supelleclilem in lulo collo-
reipublicae corpus Judaei adunareniur , et à care potuit apud Ammonilas, quos sciebat Is-
Moyse, cujus regimen monarcbicum fuit (quip- raelilarum armis fore inlactos : vel post victo-
pe rex dicitur Deut. c. 53 v. 5) regerenlur. riam, ex venditione, ad Ammonitas fortassè
Id non eilici(ur ex c. 16 Exodi, ubi filii
translatus est cum aliis rébus lectus ferreus(l).
Israël dicuntur coraedisse manna quadraginia Istius phrasis, usque in liodiernum diem, quœ
annis, usque dùm venirent in terram liabitabilem, in eodem cap. Deut. reperilur, non ea vis
et langèrent fines terrœ Chanaan. Hoec enim à est apud llebrseos ut significet diuturnum jam
Moyse scribi poluerunt etiam sine prophelicâ elapsum lemporis inlervallum, nt palet ex bis
facultate. Nam rêvera per quadraginia annos, aliis ejusdem libri locis : Cognoscite kodiè quœ
vivente Moyse, in deserlo manna comederant ignorant filii vestri signa et prodigia quœ fecit in
Israelitae, neque dicit Moyses in illo loco man- medio /Egijpti Pliaraoni régi et universœ terrœ
na islo tempore, quo scribebal, jam defecisse. ejus, omnique exercitui jEgijptiorum, equis ac
Praelerea rem post obitum suum sialim even- curribus; quomodo operuerint eos aquœ maris
Uiram et opiimè sibi compertam scribere po- Rubri, cîim vos persequerentur, et deleverît eos
luit Moyses. Sciebat enim sialim post obitum Dominus usque in prœsentem diem. Sic quoquc
suum inlroducendos esse Israelilas àJosuesuc- cùm rem
Isancius Mallhœus eâdem pbrasi uiilur
cessore suo in terram Chanaan, et illum cibum suo tempore geslam narrât : etenim poslquàm
cœlitùs delapsuni, daium solummodô fuisse ob reUilit principes sacerdotum triginla argenlcos
deserti sterililatem. Id non elficitur ex islis emcndo agro inscpuituram per-
insumpsisse in
verbis c. 2 Deut. : In Seirautem primo liahilave- egrinorum, b*c addit Proptcr hoc vocatus est
:

mnl Ilorrœi, quibns expnlsis atqne deletis liai)ita- ager Ilaceldama, hoc est, ager sanguinis usque
verunt filii Esaù, siait fecit Israël in terra posses- in prœsentem diem. Ex quibus locis patet illam
sionis stiœ, qitam dédit illi Dominus. Nam vivenle phrasim idem significare ac ista, abillo tempore.
Moyse, tribus Huben et Gad ac diniidia Iribùs
nunc dat illi Dominus : quo posilo difficullas
Manasse regiones illas jam occuj)abant, quas,
nuila eril.
devictis Amorrhoeis et Basanitis, diiioni suse (l)Cùm releralur capile prœcedenli Deut.
subjecerant Israelitae (t), juxta illud Deut. 2, 21, quosdam giganles fuisse ab Anunonitis
devicios, non mirum est regem Og, Anunoni-
cap. 3, V. 12 : Terram possedimns tempore illo
tarum vicinum fuisse ab ipsis prseiio aliquo
(1) Undc sic potest reddi texiiis bebrœus : superalum, lectumque ejus ferreum fuisse in-
&'aa facit Israël in terra possessionis suœ, quant ter praedas Anunonitarum. Vid. clariss. Houb.
657 ANTIQUITAS PENTATEllCHI. 638

Quod ad intcritûs Moysis, ejusdem sppnliiirae ,


cùm hsec scripserit nondùm transmisse ab

et Hebraeorum luclùs narraiioneni atiinet, Hebraeis Jordane, loca baec ad occasum Jor-

nemo efîiciet illa ab ipso Josue non fuisse c on- danis assignavii, uli debuil. Ergo cùm ambi-
scripta; vel iniiiuninoness'ipsiuslibri Josue : guae plané significaiionis sit vocabulum Behe-
cerlè benè terminalur Deulerononiium per ber, idée solùmmodô verlerunt sepluaginla in-

beiiedicUones et precationes à suninio illo lé- terprètes et auctor vuigalae ediiioni-, trans \

gislature pro duodecini tribubus fusas, quas quia habita ratione terrae sanctae, juxia quam
legimus capile penultimo ejusdem libri , aique Judaci soient consignare plagas et situs loco-

capui Deut. ullimum apluni exordiuni est libri rum, campestria Moab trans Jordanem eraut.
Josue, quem nisi ab isto capite ordiamur ,
lia-
ARTICULLS II.
bebit salis abruptum exordium à particulâ co-

pulalivâ, et : abstractum fuit hoc exordium li- DE NOUS EXTERMS DIVIN-E ORIGIMS LEGIS
bri Josue, et adjecluni fuit Deutcronomio , li- JUDAIC.C.

bro nianuali,quem noclurnà diurnàque manu


§ 1 . De divinà Moijsis legatione.
versaretenebanturlsraelitOR, utcomplementum
aliquod libro Moysis adderelur, et haberet Ex demonstratâ Pentateuchi antiquitate ,

quisque universam .Moysis bistoriam. haec jam cerla sunt : primo Moysem omnem
3° Malè coUigerelur ex islis verbis Deut. suam aucloritatem et leges suas omnes in ils

cap. i : Hœc sunt verba quœ locutus est Motjses prodigiis olim posuisse ,
quae sine vi divinâ

ad omnem Israël trans Jordanem, scriptorem palrari non poluisse facile concedet aequns dis-
versalum esse in terra Chanaan, nam vox He- putator : secundo Judaeos Moysis imperio at-

braea IZ'j'ZBeheber, quae verlilur in Vulgaià que inslilulis suhjecisse sese propter innuniera

editione, trans Jordanem, significat in trunsitn ; miracula, quae omnibus sensibus eorum unus-
quandoque citeriora, quandoque ulteriora dé- qui^que experlus fuerat : tertio vaticinatum

signât, ut nôrunt oranes qui addiscendis lilte- esseMoysem quamplurima ,


quae praeter om-
ris Hebraeis operam dederunt. Ilincque in ipso nem spem et expectalionem contigerunt. Ex
Deuleronomio saepè ad lollendam anibiguilatem quibus videretur coliigi posse Moysem Dei le-
adjiciuntur haec alia verba, ad orientalem vel galum apud Judaeos fuisse. Hanc tamen neces-
occidnam j'uriem. Deut. cap. ô, Moyses res ges- sariam consequenliam agnoscere nolunt reve-
tas Israelilarum narrans ait : Tulimus in illo latae religionis contemptores , ob duplicera
tempore lerram de manu duorum regnm Amor- causam ,
primo quia illa prodigia et valicinia,

rhœoruvi qui erant Belieber Jordan, id est, cis etsi humanas vires et scieniiam superent, dae-

Jordanem: nam Og, rex Basan, et Selion, rex monum virtuti adscribi possunt. Secundo quia
Hesebon, Amorrhaei erant ex eàdem Jordan is nequaquàm certum est illa prodigia rêvera

parte cum Moyse (1). Retorqueri etiam potest evenisse, etsi sinl à Moyse lilleris mandata ,

argumenium , ul notavit Huetius : ctenim crédita ab Israelilis, illaque facta fuerinl con-
postreoio Genesis capite baec habemus : Vene- stilulionis, legumque Judaicarum principia et

runt ad aream Atad, quœ sila est trans Jordanem; fundamenla.


et deifide : Et idcircb localum est nomen voci Prima hypolhesis tam aliéna esl à commnni
illius plane tus jEgypti, qui est trans Jordanem. Si hominum inlelligenlià , ul nequaquàm possim
Pentateuchum scripsit Esdras in Chananaeâ ad inducere in animum illam seriô ab aliquo pro-

0(;casum Jordanis, ut vult Spinosa, loca baec pugnalam fuisse. Quî, quaeso, poterant Ilebraei

ad orientcm Jordanis quaerenda erunt, quse Moysis aspernari auclorilalem, quem vitan et

tamen ad occasum Jordanis sila esse constat. necis arbitrum expcriebantur, cujus imperio

Contra verùM Aloysem libri auctorem dicamus subdila cernebant elemenla et naiurae vires
omnes? neque sanè pulo niinulos nostros phi-
(1) ?r*spntom oxpodit difficultalcm alio
modo Cl. Iloubig. Bib. hob. t. 1, pag. 559, losophos, (pii tantam glorianlur constantiam
pTH ^2V- lieheber Haiarden, id est, ad ri- aninii, pectorisque robur, sine perlurbatione
pam Jordanis. ^anl ea est hoc quidom loco, vis
ad montis candentis infima starc, divinamque
pr:cposilionis "IZV2 licheber, quaî non babcl
ripnni, nrr ritrriorom, ncc irilorinrem, sed vocem audire poluisse aut tristem et lucluo-,

lantùm ripam, «piia tangitur Jordanis, non ul sam sorleni Dallian et Ahiron, déhiscente lerrà
Irajecliis, ;iut ul (rajicipndus, sed ul proxiniiis.
absorptorum, experiri voluisse. Qnis lam alic-
Res esl tam plana nt non mirari non possis
,

lergiversaios esse bic interprètes, et nodum nuscsi à ralione, ul arbilrari possil Deum sa-

in scirpo qwesiissc. pientem, sanclum, bonum, genio alicui mali-


659 DE VEHA RELIGIONE. 640
gno eara unquàm concessisse poiestaleni, qiià rum potissimùm commoratus non ob
est,
naturac fundamenla conculere, quà homines aliam c;.usam, nisi quia in .^gypto sedem fi-
deiiiereri suinniis beneliciis , siippliciis ter- gere, uli meditaveral non pouiit. Illa obsequio-
rerc gravissiinis, et ad suî obsequiuin atque sa nimiùm vel potiùs superstitiosa animi pro-
cullum omninô cogère queal ; alque reliclis pensio maximi sceleris fermé causa extilit, at-
habenis regni sui, iilas tradidisse inipuro spi- que ad filimn immolandum imprudenti consi-
rilui ad veriialis cl viriulis ruinam. Prseterea lioimpulit. Isaac et Jacob paternse pielatiset
causam supreuii Dei roruin uiuniiim cicaloris simplicilalis haeredes divinai volunlalis signa
alque moderatoris egil Muyses; illa oniiiia pro- etiam arbitrabantur somniaelquoscumque ex-
digia peracia sunl benignissimosanciissiinoque traordinarios forlun;e casus, posterisquc illos
coiisilio ad populuin gravissimà cl iniqiià ser- tradidcrunl lanquàm ceriissima Dei monila.
vituie oppressiim libertaii restiiucndiini, euin- Verum etiam est, quôd Joseph filius Jacob
denique ab idololalrià avocaUini ad unius Dei summâ rerum sit potitus in JEgypto, sed quae
cullum maiicipandum.uiscirenlquoniamDomi- circumstant banc historiam partes, vel faisi

nus ipse esl Deus, et non est alius prœter eum. rumores sunl quos collegii Moyses, vel ejusdem
Hoccine iinpuri spiriiûs, Dei el hominis ini- scriploris commenta. Josephi aucloriiate in
niici, consilium esse potesl(l)? Secundam uberrimà ^4ïlgypti parle consliluli Hebrœi, pu-
igilur hypolhesim convellere aniinus est quani blica etiam niunera oblinuerunt ; eôque cilô
solam seriô increduli defendunl, Haud pauci evasit eorum polenlia, ut in se yEgyptiorum
inlcr illos vicli iis ,
quœ modo prolulimus ar- invidiam atque odia concilaverint. Hi igilur
gumenlis, Pentateuchi antiquilatem agnoscere arrepiis armis posl longa bella, quorum me-
videutur, sed in islo libre nihil vident nisi minêre historici profani , muneribus tandem
consilia boniinis ambiliosi, alque ad quidlibel exiraneos spoliàrunt, ex oppidis munitis ejece-
audeiiduin projecli, niliil nisi arles et Iraudes runt, clin eam regionem, quae ipsis olirn fue-
liomiiiis c?llidissimi quorum senlenliam ac-
:
rat concessa, compulerunt. Dedil etiam rex
curaiiùs cxponere non pigebil. Evisiimanl plura adversùs eos crudelissima cdicta, quae
igilur hi Pentaleucbum poema quoddam esse, (amen execulioni demandala non fuerunt.
in quo facla hislorica poelicè meraoranlur, iis- In bàc genlis suae calamilate nascilur Moy-
que ornanlur fielionibus, qu% ad excilandam ses, filiae Pharaonis commisefatione servatus,
rudis alque rerum incrcdibilium avidae plebe- in palaiio educalur, scienliis liberalibusimbui-
culae adniiralionem apiissimœ videbanlur :
lur, posl quadraginta ados in aulà inter sa-
proindeque doiialienda esse pigmenla illa, si cerdoles et magnaies annos, propler facinus
verilatcm puram et illibaiam deiegere ve- commissum fiigere cogilur; in Madianitidenj
linius. regionem se recipit, ubi fdiam Jelhro illius
Abrabam (sic enim narralioncm soient in- genlis principis atque sacerdotis sibi malrimo-
sliluere, vide librum qui inscribilur , Philoso- nio conjungit. In hoc exilio populi judaici li-

plius tnoralis) ,
genlis llebraiorum parens, do- berationem el reipublicae consliiulionem, col-
mo el familià pairissui, à cujus Keligione ab- lalis cum socero consiliis , medilatur. Opus
horrebal, expulsus, in lerram Cbanaan ei medilalum jam posl quadraginta annos deletâ
^gyptum profeclus est, nullo modo diviniliis facinoris sui memorià , adjunclo sibi fralre,

admoiiiius nisi in somnio vel aiiquo evenUi, demùm aggredilur ; utque apud superstitiosum
qucm vir plus el simplex diviiiai volunlalis populum feliciùs succederet, fingil se Dei le-

gigniûcalionem pulabat. In terra Cbanana^o- galum esse, vi insiruclum divinâ , factamque

(1) c Qu'un homme vienne nous tenir ce olim Abrahamo donationem terrae Chanaan ,

langage Mortels je vous annonce la volonté


:
quà essenl ejus posleri posl 400 annos polituri,
du Très-Haut reconnaissez à ma< voix celui
;
sibi bis arlibus mul-
comminiscilur.Concilialà
qui m'envoie j'ordonne au soleil de changer
:

sa course, aux étoiles de former un autre ar- liludinis graliâ , sistunl se Aaron et Moyscs
rangement, aux montagnes de s'aplanir, aux coram Pharaone, veniamque sub praetexlu re-
flots de s'élever, à la terre de prendre un
ligionisabeundi pctunt,mox posl peracia sac ri-
autre aspect à ces merveilles, qui ne recon-
:

naîtra pas à l'instant le maître de la nature ? ticia rediluri. Suspicatus dolum Pharao copiam
Elle n'obéit pas aux imposteurs ; leurs mira- negal abeundi : instant hi etmagicâ virgâ mul-
cles se font dans di^s carrefours, dans des dé- quorum qusedam irai-
la et varia operantur,
serts, dans des chambres, et c'est là qu'ils ont
bon marché d'un petit nombre de spectateurs lati sunl magi. NuUa Pharaonem el ^gyplios
déjà disposés à tout croire. > Emile t. 3, p. 154. coniraoverunt : proindeque in plagarum yEgy-
641 DIVINA MOYSIS LEGATIO. 642
pliacarum descriptione licentiâ usus plusquàm ad Moysis imperium facta sunt. Hujus assum-
pociicà Moyses censendus est. Acliis in luro- plionis verilas clarissimè palebit, si bœc duo
rem Pharao Moysis pertinacià et populi sedi- confecerimus :
1° quôd illa prodigia tanquàm
lionibiis genteni exercitu internecione delere facla bisiorica Moyses relulcrit, iisdcmque
slaliiit; de quo cerlior factus Moyses pr?ecipiii lsraelii;B lidem adhibuerint. 2" Quôd Moysis in
fugâ cum suis noctu evasit, yEgypUis ipsis ex illis referendis gravitas, populique fidescerlis-
coinmiseralione impellentibus et vialica siippc- sintè eniciant illa prodigia reverà fuisse pa-
ditanlibus : sicque anteverlit Pharaonis exer- Irala.

ciliini et ad rupes subductique maris sinus 1° Moyses prodigia in Pentaieucbo descripla

ciliùs pervcnit. Exercilus Pliaraonis perscqui non poeticè, sed bisloricè relulit, fidemque
deslilit, sive quôd dissolulus aliquo modo fue- Israelilarum habuit. Memorantur profeclô bis-

lil, sive quôd inter saxa et arenas cum curri- loricè, idque cum summà sermonis gravilatc :

bus et equilalu sequi non poluerit : Moyscsque simplici usus est legislalor oraiione, non infla-

populo in soliludiiw^m ducto, meluque omni tâ ; lenipus, locum , personas, omnesque, quîB
liberatus, rem totam poeticè , more solilo, or- circunisiant parles, accuraiissimè descripsit;
navit, divinaeque virtuli tam felicem evenlum in illis fundavit conslilulionem reipublicae ; in
adscripsit. In soliludine verô oninem sciou- illis loges unmes seu morales, seii civiles, seu
omnemque induslriamconlulit ad fallen-
tiam, rilualesposuil; eorunidem prodigiorun)comme-
dum incaulum aique rudem popuium illis ; moraiione ad pietaiem perpeluô exciiai popu-
persuasit fontes ,
qui manabant ex rupibus, ium. Sed audiamus ipsum Moysem, cujus indi-
qnonlam in iCgypto nihil laie videranl, ma- cendogravilasin ejusorationc nieliùs quàm ex
giçae suae virgoe percussione scaluriisse ; colur- nostris observat'onibus elucebit. Sic Deut. cap.
nices, quae erant in illis plagls fréquentes, suà 11 popuium alloquilur : « Ania ilaqne Domi-
voce appellalas circa caslra decidisse, et alia id num Deum tuum, et observa prapcepta ejns et
genus. Voluil slatim post dalam logem popu- cœremonias, jiulicia alque mandala omni lem-
ium adversùs Chananœos ducere, sed conimis- pore. Cognoscitehodièqnae ignorant liliiveslri,
so cum Amalecitis praelio, tam parùm felix exi- qui non viderunt discipIinamDomini Deivestri,
tus fuit , ut divinis promissionibus ,
quas ven- magnalia ejus , et robustam manum , exten-
ditabat imperator, nequaquàm voluerinl am- lunique bracliiun), signa et opéra qnae fecit in

pliùs Hebraei confidere ; coaclusque fiierii Moy- mcdio Jilgypii, Pbaraoni régi et universae terratî

ses popuium ad belli arlem atque disciplinam ejus, omni([ue exercilui .Egypliorum el equis

per quadraginta annos erudire atque ad legum ac curribus : quomodô operuerint eos aquae
suarum observantiani suppliciis adigere. Haec maris Rubri, cùm vos persequerenlur, et de-
deistae. Dixisse hîuic hisloriam tenierèel ineplè leverit eos Doniinus usque in praeseiiteni diem :

excogilatam esse , réfutasse est : verùm quo- vobisque quae feceril in soliludine, donec ve-
iiiam gravissima est hsecce controvcrsia, et in nirolis ad hune locum, el Dalhan et Abiron
hàc œtale adversùs omnem hosiium impelum liliis Eliab, qui fuit fdius Ruben ;
quos aperlo
paralum esse oporlet unumquemque, iusc banc ore suo terra absorbuil cum domibus el taber-
fabulam refellemus quatuor propositionibus ,
naoulis el univcrsa substantia corum , quam
in quibus Moysis divinam legationem conlirma- Iiabcbanl in medio Israël. Oculi veslri viderunt

bimus :
1" ex miraculis; 2° ex vaticiniis even- omnia opéra Domini magna qtiœ fecit. » Profe-
lùs, cujus minister extilit, prœnunliis; 5° ex clô dcspcrala causa est, ad quam defendcndam
jpsis Moysis propbeliis; 4" ex praeclaris istius (ueri necesse sit, hx-c poeticè relata esse :

legislatoris virlulibus, quae eumdem absolvunt parem ubique magniludini rerum deprehendi-
ab omni doli et vanitatis suspicione. mus sermonis graviialem : ne vcrbum (juidom
ulluni vanè ad obleclaiioncm, sed cunctâ série
Propositio prima.
;id pcrsuasionem sunt composiia.
Moysen Dei legatum fuisse miracula evidentissi- Deindè non minus est certum Judaeos fideni
mè efficiunt. illis prodigiis adliibulsse. Id constat prirnùm
Probatio. — Nam quan in Pentateucho nie- ex Moysis relaliono, et in roferondo (IdonliA et
morantur gesla in ^gyplo, ad mare Rubrum securilale : sic enim concliidil narrationom rei
et in soliludine, siipcrantvim artemque buma- i,'osla; ad mare Rubrum : « El videruiil Israeli-
nam, nec sine bco pairari poluerunl. Alqui loc ii'gyplios morluos super liilus maris , cl
illa omnia miracula ,
proul Ibi leguntur, reverà manum magnam quam exercnerat Dominus
643 DE VERA RELIGIONE. 644

contra eos, limuilque populusDominum etcre- apud ipsos vel derogalum tcI obrogatum est :

dideruiil Domino et Moysi servo ejus. i Dcut. sunniiam erga legem suam in omni aetate ob-

c. 5, his verbis secundo logeni moralem pro- servantiam teslalisunt, dùm caeteras consiitu-

ûiul^avil': < Audi, Israël, c*remonias et judi- liones perpetuis vicissitudinibus obnoxias fuis-

cia quae ego loquor in auribus veslris hodiè : se videamus. Illustre estllecaiîei de Judœis, qui

discite ea el Dominus Deus


opère complète. ante Alexandri tempora fuêre , testimonium,
nosler pepigit nobiscum fœdns in lloreb, non quod nobis libro contra Appioneni Josepbus

ciim patribus nostris fecit paclum sed nobis- ,


sorvavil : « Quare, inquil, quanquàm et male-
cum qui iinprœsentiarum sinnus, et vivimus ; facie dictis impeti soient à vicinis advenisque , et

ai l'aciem toailns est twbis in monte de medio injuriosè saepè traciali sunt à persicis regibus

ignis. » Ibid. cap. 4 : t Inlerroga de diebus ac satrapis, non possunl à sententiàdeduci,sed

antiquis, qui Inerunt aule le ex die quo crea- pro eâ palàm omnes crucialus sœvissimasque
vil Deus hominem super lerram à summo cœli mortes subounl, nec adduci possunl ut patria
usque ad summum ejus, si facia est aliquando inslilula abdicent. t Quod profeclô evidentis-

bujusmodi res unquàm cogniiumest, ut


, aui simè eliam adslruilur ex tolà judaicœ historiae

audlret populus vocem Dci loquenlis de medio série. Cùm igilur baec omnia, posterorum stu-

ignis, sicul tu audîsti et vixisli : si lecit Deus dinm el perpétua in servandâ lege conslantia,

ut ingrederetur, et tolleret sibi gcntemde me- Judaeorum cosetaneorum obsequium , Moysis

dio nationum per tcntationes, signa atque por- in testandâ Judieorum fide fidenlia et securi-

tent», per pugnam et robustam nianum , ex- las, rem in coniroversiâ positam cum summâ
tenlumque brachium et i)orribiles visiones adstruantvi el pondère, quse visnulià ralione

juxta omnia quae fecit pro vobis Dominus Deus contraria suspendilur, lam certum est Judaeos

veslerin -.^gypto ,
videntibus oculis restas , ut Moysi credidisse, quàm potest quidquam esse
certum. Ergo 1" Moyses prodigia hisloricè ad
scires quoniam Dominus ipse est Deus, et non
est alius prœter eum. » Sic popnlum alloqui, fidem faciendam,non poeticè ad obleclaiionem

quid aliud est quàm cives singulos in leslimo- descripsit; fidemque iisdem adhibuerunl Israe-

nium proferre? Ibid. cap. 6, eorum lidei secu- litae.

rus, sic prœcipit : « Narrabis ea llliis tuis, et 2" Ex Moysis in describendis iUrs prodigiis

meditaberisineis sedensin domo tuâ, et am- gravitate, populique iide, illa patrala fuis«e di-

buians in ilinere, dormiens alque consnrgens vinâ virlute clarissimè efficitur. Primo id effici-

et ligabis ea quasi signum in manu luà, erunl- lur ex Moysis in describendis prodigiis gravi-

que el movebuntur inler oculos tuos, scribes- laie, lidenlià elsecuriiaie : nam Moysi, utpcrte
que ea in limiue el inostiis domùs tuœ... Cùm- quemresgeslae el pulcberrima scripla magnum
que inierrogaverit te fdius luus cras , dicens : virum ostendunt, illud consiliumtribui nequit,

Quid sibi volunl lestimonia baec , et caeremo- quod inauditam arguerel perturbationera men-
niiB, atque judicia quse pr.-ecepil Dominus Deus lis, stultitiam incredibilem : atqui si Moyses

nostcr nobis, dices ei : Servi eramus Pharao- suam auclorilatem in illis prodigiisà se confictis

nis in .^gypto, el eduxit nos Dominus de ponere tentavissel, incredibiiis stultili.'E argu-

^gypto in manu forti fecitque signa at(|ue:


menlum ediiiisset: reliquissel quippeartesiUas

prodigia magna el pessima in .€gypio contra omnes, qnibus soient uti, qui populos fallere

Pharaonem et omnem donmm illius in conspe- sludent,camquc methodumseculus fuisset,quû


ctu nostro, et eduxit nos inde, » etc. Siccine necessariô conlemplum atque jgnominiam sibi

populura Incredulum alloqui potuisset Moyses? peperissel , omniumque commovisseï indigna-

— Constat deindc Israelilarum lides ex ipsis tionem. Siquidem imposloris callidi partes

rébus el evenlibus : Hebraei se Moysis regimini sunt, miracula vendilare clam el paucistesli-

fermé inviti comniiserunt : eodem duce .-Egy- bus patrala, lidem apud eos, quos decipere
pluin, cujus tenebanlur amore, reliquerunl; studet, alieno impelrare teslimonio; sua insli-

religionem, cui eranl addiclissimi deposuc- ,


tuta non in ilHs omninô ponere , sed solnm-

runl legem sibi imponi passi sunt, riluum


;
modô conlirmalam ex ilHs velle aucloritaiem

muliitudine praeccptoruraque didicultale mo- suam ; non in illis perpeluô commemorandis


Icsiissimam : quo, quceso, ducli molivo nisi versari , sed vereri maxime ne fraudis oriatur
opinioiie cœleslis ducis soi el Icgislaloris lega- suspicio : cautos quippe solet eflicere fraudis

lionis ".'
— Constat deiiiciuc ex poslcrorum suo- conscicnlia. Jam verù Moysem contrariain el

rum consianiià ia servundâlege , cui uuiiquàm opposiiaiu inelhodum seculum vidcmus : non
645 DIVlNApIOYSIS LEGATIO. 646
récitât prodigia privatim facta , sed in apcrlà et inusitatum : se iisden» vestibus et calcea-
luce édita; non praîterita, sed praesentia; non mentis per quadraginta annos uses fuisse, cùm
monienlanea, sed permanentia; non quse alie- illas rautare saepiùs coacii fuissent : se ad ser-
no indigeaut testinionio, sed quse singuli Ju- pentis œnei aspectum valetudinem récupé-
daii sensibus omnibus experli cssent, fidem rasse, cùm illius nulla reverà fucrit efficacia ;

quippe appellal oculoriim atque aurium; non se in unum congrogatos, nunc aquara abun-
unius aut allerius, sed omnium civium; danter ex rupe scaturientem virgae percus-
omnem suam auctoritatem ex iilis prodigiis sione vidisse; aliàs ad lempus prsescriptum
derivalam vult ; omnia iusliluta eliam maxime terram debiscentem atque ignem subito erum-
invidiosa ex divinà illà vi quâ valebat , conlir- pentem ad perduellium punilionem con-
mal; illa perpétué inculcal; utitur nunc lan- spexisse. Haec enini nuUis sunt macbinis imi-
quàm beneficiis ad stimulandos ad virtutcm ex tanda ; vi opus est non inclusà in homine, vel
grato sensu animos; utitur aliùs ad avocandos in instrumente aliquo, sed cœlum, terram,
à llagitiis populos propler expeitam in iilis Dei mare atque omnia pervadente : at si nec facta
iracundiam;ipsi liaud rare exproljrandi oppor- nec licta fuère, sine nalurae humanae pertur-
tuniiatem et eos afficiendi contumeliâ praebent. batione, homines ad credendum adduci nequi-
Quaedam ex iilis rairaculis aeternam opprohrii verunt. Ergo etiamsi Moysi tam insanum arri-
nolani quarumdam familiarum principibus in- sisset consilium, fiden) iilis prodigiis facere
urebant; ipsique Aaronis famiiise damnosa et nunquàm potuisset.

probrosa erant, ut interilus Xadab et Abiu, Expendanjus jam breviter facta haec ad di-

qui igné alieno usi fuerant, lepra quà Aaronet ligentioris critices régulas; majorem adbibea-
Maria soror diviniiùs afTecti sunt. Ulis denique mus severilatem, quia facta sunt extraordina-

eâ ratione utitur, quse ad excitandam in se ria. Notse et cbaracteres ,


quibus facto certa
uniuscujusque indignationem aptissinia erat, fides fieri potest, hi sunt: l"
si factum sit

atque ad alienandos à se suoruni animos. Cui grave et momentosum, aptum ad excitandam


taie arridere possit consilium, non dicam homi- hominum atlentionem ;
2" si sit publicum et
nem iueptissimum,sed prorsùs extrahumanam sensibile, de quo proplerea nullus errer esee
sortem dementiâ suâ positum. potest; 5° si sit apiura et ceboerens cum reli-

Deinde etiamsi Moyses tam démens fuisset, quà liis(orià ;


4" si taie factum momentosum,
ut ei taie consilium potuisset arridere, nun- publicum et colia;rens cum caeteris historiae

quàm certè res ex sententià successisset, nam partibus, referatiir ab auctore non inepio ne-

Judœi homines erant ; homincs autem ii di- que fraudulcnto, sed ab eo qui compertam
cuntur, qui habent vim cogitandi, videndi, habuit rei veritatem; 5" si sit confirmaium
audiendi : atqui tamen si illa prodigia non numéro testium idoneorum, quorum neque
coutigerint, ut illa Moyses persuasisset Judaiis, suspecta sit (ides, nec scientia, ac si nullo
oportuisset illos carere sensibus, vel sua- contrario testimonio refellalur; 0" si hoc
rum sensationum conscientià ; imô debuissenl factum fuerit memoriaî proditum in monu-
contra comnmnem ocuiorum, aurium, càele- nientis aulbenticis, tum in libris , tum in
rorumque sensuum lidem allici. INam persua- institulis. Aut nulla facta certa sunt, aut illud

sisset Heliraiis, audivisse sese ^gyptios de erit quod bis omnibus rationibus munietur.
plagis muliis, quil)us eos Moyses afi'ecerat, Atqni prodigia in Pentateucho relata, 1° facta
eonquerenles ; iinô eosdem vidisse summis sunt in se summi momcnti, ex quibus sciiicet
alllictos calamitatibus, cùm reverà illos laetos pendcbal religio, politia, forluna universae
et in rerum omnium copia rcliquissent; se gentis bebreœ, in quibus quarumdam tribuum
inter suspenses hinc et inde fluctus, niibe et familiarum , aliis invidiosae , praerogaiivae
lucidâ iter colluslrantc , incessisse, vîdisse- positae erant. 2° Erant eadem facia publica et
quc proximo mane in littore corpora /Egyplio- scnsibilia , ciroa qu% lalli no idiota qnidem
rum, cùm per subducti maris siiium incessis- vel infans potuit. Quisque profectô sciebat quo
sent; se cibo de cu;lo dolapso non uno die, cibo per annos quadraginta alebaïur, et ubi
sed per annos quadraginta alitos fuisse, cùm illim» invenirct. 7° lia apla sunt eum reliquis
baccis sylvcslribns et radicibus vitam susten- liistoriic parlibus, iil illa lollcro nequeas quin
tassent; se ad candeniis et tïimanlis niontis univorsain tollas hisloriam ; neque ea qu:e
infiina lulgunbus et voce divinà perlerritos gesta sunt in soliludine , consistere possunt
stetisse, cùiu nihil expert! fuissent siiigulare sine lis quse gesta sunt in /Egyplo : neque qa
647 DE VERA RELIGIONE. 648

quœ sub Josiie acciderunt sine iis qux in soli- scribi possunt : nam si excipiamus primum

ludine ; neque ea qiintî sub Judicibus sine iis prodigium quod imilali sunt magi , conversio-

quse sub Josue. Uno verbo consiitntio reipu- nem videlicet virgarum in serpentes, caetera

blic», c.Trcmoniae religionis,nionumeniaoninia phaenomena fuisse videntur varii ejusdem


sic in prodigiis posiia sunt, ut haec lollere ne- pestileniiae effeclus. Quae primùm orta in

queas, quin lola moles corruat : universi llumine pisces omnes cura crocodilis, hippo-

evenlus posleriores sine prioribus non ex- potamis, caeterisque raajoribus animalibus
litissent. Cùm interrogaverit te filins tmis crus, tluxu sanguinis corripuit, que decolorata fuit

quiil sibi volmU testimonîa hœc, etc., dices ei : aqua fluminis. Aquarum infectio ranas, amphi-
Servi eramus Pliaraouis in jEgypto , etc. Haec bium genus , in terras expulit. Ciniphum
apla, hîec unica responsio est, nec alia fingi exorta deinde multiludo inusilalo aeris calori
poiest. 4" Ncmo, pulo, negaverit quin Moyses et ovorum in pulvere delilescentium copiae

comperUjm habuerit illorum faclorum verita- debebatur, sicut et muscarum quae quia ma- ,

tem, quorum ministor exlitit nec ineplus est : jores erant non lam citô maluram ad voian-
historicus, nec apparct ex ullâ re fuisse frau- dum asseculae sunt aelatem. Pestis gravis,

duientum. S- Profert Moyses lestes innumeros, qnam postea insecutam legimus , ejusdem
omnes Hebrœoruni principes et uuiversum peslilentiae jam firmiora animantium corpora
populum qui tam certô compertam habebant
,
tentanlis progressio fuii. Insecula deinde est
illorum faclorum verilalem, quàm ipse Moyses, pulveris pluvia quaedam haud inusilata in illis

quia oculis et auribus opus fuit, et nullà alià regionibus torrenli soli subjacenlibus ,
quae vi

ingenii facullale : neque hi omnes tantùm valdè naturali ulcéra et pustulas in jumentis
voce liscc facta comprobârunt, sed obsequio hominibusque procreavit, et ssvientem jam
suo el universâ postea agendi ratione; eiiam pestem auxit. Hanc grando excepit ingens,
ipsi familiarum principes quorum ,
quia in qnod profectô nihil prodigiosum soiiat. Lo-
munerum dislributione praeterbabiti sunt , in- cusias, quae postea depopulalae sunt omnera
tererat utquaedam miracula non credereniur. regionem levavit ventus urens , qui totà die
Tandem fuenmt haec facta sine ullà immula- atque nocte duravit, et ventus contrarius
lione posterilati Iradila, ut jam confeclum suslulit : sed legimus apud Plinium I. 11, 2G :

est, cùm fuerint libris consignata, quorum < Locustas quandoque gregatim sublatas vente
inlcgriias est certissima, el insuper expressa < in maria aut stagna decidere. i lUae quae
in monumenlis, quaî omnibus confiientibus, subsecutae sunt tenebrae nihil aliud fuêre
temporibus Moysis coœva sunl. Quid ad hsc quantum ex descriptione Moysis conjicere
omnia minuii noslri pbilosopbi? Facta haec licet, nisi spissa et tenebrosa nebula : nam
sunt exiraordinaria, quasi verô facta exlraor- fuère tam densae, ut palpari posscnt, quod
dinaria non possint esse momentosa vel sen- , optimè convenit nebulae et caligini , tenebris
sibilia, vel certô aliquibus comperta aul non , nequaquàm. Denique eadem lues, quae pri-

possint in libris monumentis aulhenlicis


et mùm pisces in llumine affecerat, deinde atti-
posterilati commendari. Imô verô haec om- geral jumenta, tandem homines afllixit, prae-

nia adjuncia mullô magis habere possunt seriini juniores, quos primogenitos appellat
quàm ordiiiaria facta, propier majorem quam Moyses, mullosque sustulit. En vera plagarum
gignunt ailenlionem, et in conservandà eorum yEgypiiacarum historia ,
quam Moyses poeticè
memorià religionem. Sed facta exiraordinaria exornavit (1). Hanc exitialem ^gyptiis cala-

sunt per se incredibilia. Cur, quaeso, incre- mitatem suae virluti falsô adscripsit, quod
dibilia? Suntne omnipolenti Deo impossibi-
(i) Si igitur quaedam in sacris litieris repe-
lia?Nullane causa justa esse poiest, cur ad-
rianiur quorum causas reddere nescimus , et
miltanlur? Quàm parùm formidandi , quàm quae praeter imô contra ordinem naturae
,

contemnendi hostes sunt, qui talibus lacessunt videntur coniigisse , ea raoram nobis injicere
armis. non debent; sed omninô credendum , id quod
reverà contigit, naiuraliler coniigisse; quod
Objicies 1"* adversùs miracula patrala in
eliam conlirmatur (luôd in miracuiis pluies
,

yEgypio : llla phaenomena quae ante exitum circumslanlia; reperiebanlur, quamvis tamen
Ilebraîorum in itlgyplo conligerunt , quaeque non seniper narreiilur, praucipué cùm stylo
poctico canautur ; circumslanliae , inquam ,
vocuri soient plagœ jEgijpliacœ , nullalenùs
miraculorum clarè osiendunt, ipsas causas
divinam arguunt virlulem. naiurales requirere nempe ul ^gypiii scabie
:

V Plagae ^gypliacae causis naturalibus ad- iafesiarentur, opus fuit, ut Moses faviilaio ia
649 DIVIiNA MOYSIS LEGATIO. 630
cerlè facile potuit sine invidiâ, ciim apud suos diversam valdè instituerunt relationem ; nullus
solummodô h?ec venfliiarel; et ciiani cum j
horum signorum meminit lanquàm divinilùs
fiducià ,
quoniam illis loquebalur, qui hariiin inlliclorum; verùm unanimi voce memori*
rerum lestes non fuerant, ulpole qni in terra prodiderunt Hcbra;os ex ^gyplo expulses
Gessen niliil taie fuerant experii; et qui igno- fuisse propier niorbos apud ipsos fréquentes.
ranles reruin ordincm naiuralibus causis Denique ex ipsâ Moysis narralione plané colli-
iisque ratis procedere , oinnia phnenomena et giiur Pliaraonem nunquàm fuisse convicium

caeus non usitalos supernaturali vi adscrihere cœleslis Moysis iegaiionis , aut quôd illa quse
consueverant, operabaïur prodigia evenissent ex divinâ vir-
2" Tria prima miracula , scilicet conversio tuie. Nam legimus Pliaraonem misisse in ler-

virgarum in serpentes, ranarum procreatio, ram Gessen ad videndum ulrùm easdem cala-
aquaruni niutalio in sanguineni, facla eliani à milales non fuissent experli filii Israël , et
niagis fuêre, confitenle Moyse ,
quos narrai ingravaium fuisse cor ejus. Cerlè si prodigia
similiier fecisse. Jani veiô niagi haec perfece- illa per se vim divinam arguissent, non fuerat
runl efTicacià quâdani naturali per incantatio- necesse ndiiere in terram Gessen ul explora-
nes /Egijpliacas et arcana quœdam , iisdeni ret quid ibi coutigisset; pulabat igiiur fuisse

ntentes quibiis Moyscs inslrumenlis , virgâ naturales calamilales, quibus aequaliter onines
vidolicet magicà, neque cerlè vi supernaturali suoe diiionis parles afllictabantur. Ergo ab
fecisse se illa miracula unquàm professisunt: ipsis prodigiorum leslibus illa adscripla fuère
atqui ejusdem cffi-clùs eadem causa assignari causis naiuralibus. Ergo non demonstralur illa

poiest;etcai causae adscribi possunt niago- prodigia , quai vocanlur plagœ ^Egijpliacœ
rum prodigia, eidem non temerè Moysis mira- divinà vi contigisse.
cula adscribemus. Ejusdem prorsùs generis Respondeo. Nego anlecedens, et ad primam
sunt cum iribus prioribus sequentia Moysis conlirinaiionem dico 1" nullalenùs adscribi
prodigia, in quibus vicisse se niagos in scriplis posse plagas ^gypiiacas causis naiuralibus,
reli^liiii : neque uUo modo intelligilur, cur per quamvis absolulè et seorsim ab omnibus cir-
incantationes ^Egypliacas imitari etiam ea cumslantiis considerentur. Nam nulla causa
magi non poluerini : nam eadem vis quse vir- naturalis est ,
quai valeat universas regionis
gam in serpentem mutare , aquam potuit in alicujus etiam proUuenles aquas in sanguint ra
sanguinem, et procreare ranas, potuit etiam converlere; aut eam procreare ranarum, ci-
cerlè niuscas et grandinem producere. Ergo niphum muscarum mulliludinem quà af-
,

ex imilatione magorum, qui sine Deo sua mi- lliclaia fuil /Egyplus. N im in rébus physicis

racula perfecère, clarè efficitur necesse non argumenlum corlissimuMi prsebet conslans ex-
esse divinœ viriuli Moysis prodigia adscribere. perienlia, sine ullà unquàm oblalâ ab origine
5** Haic omnia phaenomena causis nalurali- mundi exceptione. Cùm ergo hae lantae cala-
Ijus adscripla reverà fuerunt ab iis omnibus nulales, laiiique universalcs, nunquàm nisi eo
apud quos contigéro : nam iieri nullo modo leniporecoiiligoiinl, quo Mo\ses libiTavit po-
poluit ut rex Pliarao tolexperlus calamilales, pulum Israël à durissimà yEgypiiorum servi-
quas cerlô sciret sibi divinilùs inlliclas, tamen tntc, scquilur easdem exiraordinariâ et super-
divinis non obiemperaret mandatis : cerlè non naturali virlule inlliclas esse. Dico â" (juùd
solùm contra raiionem sed etiam contra om- elsi darenms plagas ali([uas /Egypliacas, si in
nem hominis sensum est, Deo resislere lam se absolulè considerentur, et indcpendenier à
mirabililer operanti. Et eiiamsi eô dementiae circumslanliis.non fuisse prseter natura; vires;
rex devenisset, proceres et omne /Egypliorum ranarum, muscarum , locustaruin , et grandi-
vulgus in ilio praesenti periculo veniam nis procrealionem non superare nalurai eOTi-
abeundi, quam negabat l'barao, ipsi conces- caciam : eadem illa phx'nomena arguèrent ta-
sissent, nec in aperlam perniciem propier men vim divinam in Moyse propier modum et
ejus stolidam et insanam pcrtinaciam ruere limiies ex consilio arbitrario positos. Fuerunt
voiuisseul. — Deinde iiislorici onmcs profani quippe ilke plagac à cerlis personi.s aut oxcita-

aorein snrsùm spargcrel, locuslae etiam ex lai aut praidicta; , ad cerlum icmporis spa-
mandato Dei naturali, ncmpe ek venlo orien- tium dcterminatae, et ad certa loca definiiae,
lali iuU'gro die et nocle liante yE^'ypti(»rum
idque cerlè pr.-elcr naturaî legcs omncs. Pri-
regiouein pi-iicruiil, et vcnio occitieniali for-
tissimo eamdem reliquerunt, etc. Spin, tract. mùm causa; nalurales , si illis Iribucre libeat
Iheol. pol. cap. 9. I isla phaenomena , non nisi signilicanie Moyse,
TH. U. 31
651 DE VER A RELIGIONE. 9i|
vimsuani oxorobanl, vel fulurum ex causisna- Ad secundam partem respon->
confirniatîonis

turalibus eventum soins Moyses prœininlia- deo magos Pharaonis noqiiaquàm patravisse
bat : jani verô praeler loges naïur» est, ut cadem quae Moyses miracida, neque profectô
nnius honiinis voci oblempcrcnl elemcnta, vel id conliletur Moyses. Nam ille roverà mutavit
lit nascituros ex iis cerlô pnesciat eni-cius. virgam suam in colubrum, qui prolatos à magis
2° Erant plagae ^gypliacœ ad cerluni tempo- serpentes voravit : regom in suo palatio et
ris spatium praeler naturrc loges (letorminatoe: magos decipere non potuil. Reverà etiam mu-
si illa omnia pbaenomena unliis anni spalio tavit divinâ vi aquam in sanguinem : omnes si-

conligissont , fuisset profeclô anmis illo prop- mul .Egypti aquas altingere et turbarealicujus

ter innumeras istas calamilates inler oinnes roi aJmixtione cerlè non potuil. Ranas quoque
momorabilis ; sed quôd ea omnia contigorint divinâ ope produxit : nam nullâ arle aut in-
sex hobdomadanim vol uniiis mensis spatio duslriâ humanà universam yEgyplum
illis com-

(vide Usserii annales pag. li, Ilist. univ. lom. plere Sed è contrario multa probant
quivil.

2), plané singulare fuit et prodigiosum : prae- magos eadem prodigia reverà non fecisse (1).
terea erat illarum calamilalum duraiio accu- Primùm quia negat Moyses eos supernaturalî
raiissiniè à Moyse ad diem alque horam de- vi egisse, sed usos esse scribit arcanis qnibiis-
terminaia, quod cerlè hominis non est. 3" Fue- dam et incantationibns /Egyptiads ; quibus ver-
runt plagae ad cerla loca pr.ictor omnes bis salis signilicavit magos usos esse artificio,
naturae leges definilse; dùm enim tota iEgyp- et miracula reverà ab illis non fuisse patrata :

!us grandine, locustis, peste, etc., aflliclaretur, nam illa prodigia iraitari vel simulare per ar-
terra Gessen in medio posila immunis erat ab cana quaedam et arles /Egypliacas, non erat
isiis calamitalibus, neque erat infirmus in tri- cerlè illa miracula, quae siiperant omnem ar-
bubus Israël. Certè nonnisi divinitùs contigil, tem humanam, patrare. 2° Confessi sunt magi
lit tempestas grandinis prîeiervolaverit habi- post tenlatum frustra quartum miraculum di-

tationesHebrseoruni, auiven'.us locustis gravi- vinâ virtute egisse Moysem ; dixerunl : Digitus

datiis eorum regionem non perllaverit. Con- Dei lue est, quibus verbis fatebantur ea quae
junclum igitur fuit cum naturalibus causis ipsi fecissent nalurali efficientià effecla fuisse,

enlis supra creaturae soriem poteniis et sa- non deorum suorum ope (2), et proinde non
pientis consilium, qui illis modiim finesque nisi dexleritale quâdam adstantes decepisse.
prœscribebal, hocquc demonstrâsse satis est. ô° Tria priora miracula imitati sunt magi so-
Ut efficiatur illas plagas non fuisse miracula, lumniodô in palatio Pharaonis vel sallem co-
non solùm ostendendum est ex causis natura- ram illo principe, ubi ad decipiendum multa
libus illa phaenoniena absolulè oriri posse in- liabere potuerunt adjumenta : arcanis quippe
dependenter à circumsiantiis , sed nullum suis usi sunt dùm adbuc duraret inflicta à

etiam fuisse praeter mcchanicam rerum dispo- Moyse calamitas,totamque allligeret .^Egyptum.

sitionem entis sapienlis in illis causis certâ •i** Imilali sunt magi solummodô faciliora, quae

ratione modcrandis consilium , atque poluisse quivis circulator facile poterit imitari : quid
Moysem nalurali sagacitate praescire illa phae- enim tam facile quàm aquam in scypho vel
noniena. vase aliquo contentam pulveris admixtione co-
Ad id verô quod in objectione additur, lorarc; quàm serpentem vel ranam simulato
Moysem potuisse cum fiducià illa prodigia virgae jaclu in mediam aream projicere, prae-
multùm augere apud suos, utpoie qui illa ex- cipuè mullis adjuvantibus minislris (5)? 5"

pert! non cssent respondco illud ineplè dici


(1) Vide Jos. Ant. 1. 2, c. 13. Just. Mart.
, :

quasi verô nulla cssent istis temporibus Israe- Qu. ortbod. 16. Tertull. de Anima. Greg. Niss.
litas inter et ..^gyptios conimercia ;
quasi verô Amb. Hieron. contra Jovin. 1. 2, p. 211, l. 4.
(2) Imô in lotà controversiâ nulla mcntio
suspicari datnm sit Israelilas fuisse incuriosos
deorum est nec ipsorum opem efflagitàsse,
:

earum rerum quae pro suà liberaiione à Moyse nec pro eis pugnâsse referuntur magi istos ;

peragebantur, et quas apud suos anle praedi- hâc unâ de causa convenisse videtur Pharao,
ut cerlior fierel an ea prodigia, quibus Moyses
caverat. Praeterca Moyses non descripsit plagas
Deiim llebraîorum esse Doniimim universae
yEgypliacas tanquàm facta, quorum ipso face- terrae probare contendebat, humanam indu-
ret certiores Israelitas , sed quasi res i)ul)licè striam suporarent nocne Moysis idcircô mi- :

racula non destruere, sed imitari tantummodô


gestas et quas unusquisque porspcctas et ex-
conali sunt.
ploratashaberet verba ad populum faciens
;
;iffir-
(5j Huetius cerlè refert quaest. Ain. 1. 2, p.
n\a^ Çî^ QKinw in ççnm çonspeciu peraclî^ esse. 155, apud f?ina5 rem valdè commuoem «sse,
$ljZ DIVIN A MOSY Sl LEGATIO. BH
Corporis organisai! ex ligno procreatio solâ i
Deinde verô quamvis inlervenerit in pa-
Dei virlule fieri polest; iiulla fortassè mens trandis magorum prodigiis daemonis virtus,
creata exquisiiuin ariificium organici corporis Deo sic in illo speciali casu permitlente, non
comprehendere, mullô minus exequi valet. minor erit ad probandum miraculorum Moysis
Hinc plerique qui dœnioneui inlervenisse exi- auciorilas cùm splendore et numéro miracu-
stiinant, ne liic creator serpenlium esset, sta- lorum suorum tantô supcraverit dseniones
tuerunt, illuni circulaiorem egisse, et illam ar- Hebraeorum dux, et adegeritad banc confcssio-
icm exercuisse quà usos esse niagos exisiinia- nem Digitus Dei hic est hœc qualiscnmque
: :

lous, nempe surripuisse celcriier magorum daemonum cum Moyse conlentio illuslriorem
virgas et serpentes in médium attulisse. Ubi solummodô efficit hujus vim et polestatem.
igilur iMoyses scribit magos siinililer fecisse, si- Neque suspicari licel Moysem eliam d;]emonibus
gnifical eos simulasse Aaronis externam spe- potentioribus usum esse, lum propter illam
ciem, id est, virgis quoque usos esse et imita- lanlam, quam exercuilsivead demerendos sibi
los etiam in noovendis virgis, quod clarissimè Israelilas, sive ad ailligendos i€]gyptios, pole-
palet ex versiculo 18, c. 8 Exodi, ubi eo lera statem, quam maligno gcnio concedere alie-
verbo utitur Moyses, eisi magos lefellerii even- nuni esset ab omnibus Dei virtutibus : sic enim
lus : Et fecemnl similiter, inquit , inagi incan- abdicâssel scsehnmanarum rerum adminislra-
tationibus ut educerent ciniphes, et non potue- tiono. d?emonique quodnmmodô in solio suo
runt (1). Erat ergo in actione externâ simili- collocalo habenas regni sui commisisset tum ;

tudo quaidam, nulla in opère : ab Aarone eliam quia hœc omnia peracia sunt ad vindi-
projecla virga in serpentem reverà mulala est, candum ab injustà servitute et ab idololalrià
à magis siraulatâ virgae projectione serpens populum Hebrseum, eumdemque consccran-
reverà, in médium, projectus fuit, idque ex dum culiui uiiius supremi Dei rerum omnium
Moysis narralione colligi posse videtur : pri- creatoris ; ut scirent quoniam Dominus ipse est
mum sine vi diviuâ lieri non posse manifestis- Deus, et non est alius prœter eum ; atque ut imis
simum est, seciiiiduui laciliimô dexieritate et sensibus boc prœceptum combiberenl : .lîirft,

arcanis .-Egypliacis (2). Israël, Dominus Deus tnits Deus iinus est. Ditiges

ut circulatoresvirgam in serpentem converlere Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex totâ
in sesuscipiant. anima tuà.
(1) Ob banc igilur rationem verba illa, et Ad lerliam conflrmationis partem respondeo
fecerunt similiter, intelligenda necessariù sunt
de conatu quodani ad Moysis miracula Cacien- prodigia à Moyse palrata in .Egypto fuisse
da... et reverà, ut observant Clericus in Ex. fortassè à Pharaonc et quibusdam aulicis le-
c. 8, v. 18, Calmelus in Jonani c. 1, v. IG, et
merè et conlra omnem rationem tributa causis
saipissiniè claris. Houbigaiilius, Hebraii ad
conatum notandum verbis lis uluntur, quce naluralibus, modo ab omnibus lestibus
nullo
rem ell'eciam signilicant id cùm aliàs, lum : aut à Pharaone cum levissimâ rationis specie.
verô evidciiter palet ex Gen. cap. 37, 21 Rationes in objeciione
:
allatae elïiciunt quidem
Audivit autem Ruben et eripuit euin (Josephuui)
de manibtis eorum inS"'"! DTÎ2, cùni lamen, ut Pharaonem et aulicos de verâ causA istorum
ex versu subsoquenli |)atet, eiun eriperc cona- prodigiorum qnandoquc slolidô dubilâsse, in-
lus solummodô sit. Praeterea vulgari sermone juste relineiidi llebra^os studio obca;calos, ne-
receplum uibil magis est, quàm ea circulatori-
bus tribuerc, qua; efiîcere videntur, rc verô que unquàm forte divinai Moysis legationis
ipsâ non elliciunt. Sic Apulcius motamp. 1.1: penitùs et conslantcr convictos fuisse : sed ex
c Circulaiorem, inquit, uspexi equestrem spa- eo quôd slultè Iribucrit Pbarao illa Moysis
< Ibam peracutani mucrone inlesto dévorasse :

opéra causis aliquibus naluralibus, ex. gr.,


f ac mox eumdem venaloriani lanceam in ima
( viscera condidisse. » aslrorum intluxibus, et exislimaveril Moysem
(2) Certè parùm sibi ipse constaret Moyses proptci' summam in astrologiâ vel magiâ peri-
in bypotbcsi eorum qui daemonem bic inlerve-
tiam illos cffoctus praedlcerc poluisse,non se-
nisse exislimant quippe qui Ex. 4, 2, et 7,
:

17, reprâesenlat convcrsioncm acjua; in s;iii- quilur nos codcm modo debcre argumentari,
guinem ut cerlis^imum signuni missionis divi-
nae In hoc scies qubd siin Uominus (Jeliova lic-
: ses ad miraculorum suorum numerum vcl
braicè) ; ecce pcrculium vinjà, quœ in manu mcà splendorem siiiguia profert ut lotius contro-
:

est, aquam fluminis, et verlelur in samjninem. veihix dccisiva, virg;c, v. g., suce in serpentem
Praiterea quo paclo nobis domonslrabiinl ad- mutationcm (Ex. 7, 0), non verô subsequcn-
versarii diUiciiius esse unum serpentem è lem virgarum voralionem. Demùm nec -Egy-
virgà creare, niodicam aquam in saiiguinem plios, nec populares suos de dsemonis inler-
converlere,quàm mille serpentes, quam to- venlu moiiet. Vide qu* de boc argumenlo
tum oceanum, Delnde nunquàm appellat Moy- jampridem diximus.
6:);i
DE VERA RELIGIONE. 656

qui vana aslrologoruin fignienta aliasque su-


profanorum historicorum mode dicemus. De-

pers! iiiosas opiiiiones, quibus dedili eranl


illis nique non solùm yEgyptii et Israelitae iidem

leniporibiis honiiiics, videnius. Praelerea oxpe-


illis prodigiis dedêre, sed omnes vicinos po-

rioiiiià quolidiaiià constat rem esse operosam pulos commovcrunl : Gabaoniloe illorum famâ

hominibus, et praeser- perterrefacti spontè se Hebraiis subjecêre et


et dilHcileui persuadera
:

liui principibus, ea quae eorum gloriam viden- apud sacerdoles Pbilistaeos 1 Reg. c. 6, eorum
in(;moria quadringenlis poslea annis vigebat.
iiir minuere. Suspendere soient levissimse ra-
rem gralani conlirmantes, gravissima Objicies â" contra miraculum patralum ad
lioncs,

moliva contra vohuitateni nitentia. Sed si mare Rubrum. Multa toiam illam bistoriam à

Pharao cjusque adulatores, vanas qnaerentes Moyse ailornatam vaniiatis condemnare viden-

causas, cor suuni induraverunt et inconsideratè


lur, nibilque praeter communes natura; leges

Moysis sprevère aucloritaiem , fecère lideni contigisse. V Quia altum est de illâ calamitate
apud bistoricos silentium, nec profectô lam
eadcni prodigia apud Israelitas, apud
pleros-

apud gentes etiani longé dis- niemorabilis eventua, si reverà conligisset,


que .'Egypliorum,
Et primùm certè illis sibi coiiciliavit unquàm ex memoriâ iEgyptiorum excidisset :
silas.
siquidem illis è contrario raemoriae prodilum erat, ut ei
Moyses lîebraiorum aninios ,

pernmti sese suaque oninia ejus regimini Juslino accipimus, ducem Hebrseorum Moy-
adeô profectô securus fuit
et sem sacra yEgyptiorum furlo abstulisse, eaque
coranùserunt ;

Moyses eoruin lidei, ut non dubitaverit totam


repcientes armis^Egyplios domum redire fuisse
tempesiatibus coactos.
illam hisloriani, tanquàm omnibus cognitam,
ponerc legum 2" Quia incredibile est multitudinem im-
accuratibsimè describere, in illis

suarum auclorilatem et plura eliam instituta mensam cum rege Pharaoïie eô devenisse in-
perpetuuni comniemurativa saniae, ut cùm suspenses cernèrent ex ulroque
saiicire illorum in ;

iiiter alia pascha suo noniine semper significa- latere fluctus, sese tamen mari committerent;
prodigium ad cujus memoriam con- quasi verô ipsi soli periculum non vidèrent,
vit illud

servandain institulum fuit et illœ quae conii-


:
soli non obstupescerent rem lam admirabi-
lem.
labantur cœremoni* et circumstantise; ini-
3° Quia mémorise proditum non divi-
tium anni ductura ab illo mense, qui antea
est,

scptimus eral; agnus occisus 14 lunae ; san- sum mare, sed per sinum subducti maris à

guis in domos asporsus, panes azymi, corporis Moyse ductos fuisse Israelitas : Artapanus

in cunicdendo situs erectus, baculi, cingu- elhnicus scripter hoc modo rem geslam expe-
la, etc., omnem rem gestani accuratissimè de- nit : I Judœos multis ab Egypte cùm peculis,
scribebant, et fuère in omni a;tate nionumen- lum vestibus cerrogatis, aliàque multipliée

tum liistoriœ verilatis et ojusdem notorietatis. gaza, irajectis Arabise fluminibus, magnoque
Adbibuisse etiam fidem yEgyptiorum plerosque conlecto itinere, ad mare Rubrum tertio de-

probat illorum erga Israelitas njox discessuros mùm die pervenisse , atque à Memphitis qui-

libcralilas, quae modum nesciebal; ex eâ li- dem ita rem narrari , Moysem totius regienis

qucl eos Moysis prodigiis valdè territos fuisse, scientissimum, reciprecantis œstùs tempère,

et magnam concepisse aniino de isto populo ex sicco mari universam multitudinem transmi-

conspicuà Dei protectione existimaiionem. sisse. î Et profectô duo annotanda sunt, quae

Deindc etsi historici profani nequaquàm cum banc bistoriam Mempbilarum verisimillimam
Mciyse consenlianl, conlirmant tamen magis efliciunt. Primumest, quôd ce mense, que reli-

quàm élevant eorum hisioriiTC Moysis narra- querunt /Egyptum Hebraei, sestus maris maxi-

tionem. Magnam calamitatem illis temporibus mi essent, illesque praeterea augeret ventus
expertes esse iEgyptios scribunt bistorici, il- vehemens. Secundum est, quôd noctu iter per-

egerint, et propterea facile ex unà parte pe-


lam contagionem in eos ex Israelitarum sedi-
bus derivaiani; hosque proptcrca terminis tuit Moyses rudibus Hebraeis persuadere divi-

/Egypti pulsos fuisse : quis non videl nullam sas esse acjuas, cùm reverà per arenas ex

esse inter Moysem et historicos profanes de re maris relluxu nudatas incessissent : et ex


contentionem ? hosce verô cas detraxisse altéra parte potuit iEgyptiaci exercilùs pars,
ipsâ
boliiminodô circumslantias, ex quibus non pa- studio persequendi accensa et luce destituta

riiiu videbalur niinui suae genlis gloria, et pro se inconsideratè arenis implicare, ex quibus

supcrnaturali virtutc, naluralem morbi com- expedirc sese aute allluentis maris aestum non

municationem invenisse ? Sed de auctorilate valuit : et horum corpora proximo mane visa
657 DIVINA M0\ SIS LEGATIO. 6S8

in littore Moysi praebuère opportunitaiein glo- persecutum esse : at Moysem, uli virgâ mare
riandi, quasi deletus universus fuisset^Pharao- perculeret, divinilùs admonilum aquain virgà
nis exercilus. 4" Denique quia Josepiius insli- leiigisse, ac discedenlibus iliicô fluctibus co-

Moyse narralionem suo calcule coni-


luiara à pias sicco tramite deduxisse : eamdem porro
probare ausus non est elsi fuerit palriae , viam tentantibus ac fugienlium lerga premeii-
religioni addicUssimus ; his quippe verbis suara libus .Egyptiis lum adversum repente ignem
narralionem concludit: « Neuio auleni mirari coruscàsse, lum ipsam quoque pateutem seitii--
debel lanquàni incredibile si priscis hominiltus lam relluenlibus undis obruisse , itàque par-

et ad nialiliani rudibus de sainte pericliianii- tim igni, partim aeslu maritimo ^gyptios, ad
bus via per mare patuit sive Deivoluntate, sive unum omnes periisse. > Hœc prsedictus hislo-

sponte naturae, quandoquidem heri et nudius ricus. Ichlhyophagi occidenialis lilloris incoire
terlius Alexandri ductu Macedonibus Paniphi- etiam referenie Diodoro Siculo 1. 3, narrab;int

linni mare cessit, et aliam viam non babenti- mare Rubrum olim vebemenli vento divisum
bus illàc iler aperuit, cùm Deus ejus operà ad fuisse.
deslruendum Persarum imperium uli decre- Deinde negamus traditionem Mempbitarum
visset, id quod onines teslanlur qui les geslas verisimililudine vincere liane Heliopolitano-
illius régis scripto prodiderunt. Sed de his, ut rum et Icbthyophagorum adeô consentientem
cuique libet ita senliat. > cum bistorià Moysis, aut ullo modo posse cum
Respondeo nullomodô ex illis rationibus rei gestse circumstantiis consistere. Et primùm
elevari auctoritalem inslitutœ à Moyse narra- quis sibi potest indncere in animum Pharao-
lionis reium gestarum ad mare Rubruni, 1" nem ejusque populum omninô inscientem
Ratio illa ducta ex silenlio hisloricoruni vana fuisse aestuum maritimorum , solum Moysem
est et ridicula : esset alicujus ponderis, si Im- eorum scientem fuisse? quasi verô ignorare
beremus aliquos istorum temporum bistoricos possent JEgyptii quid contingeret quotidiè in
cosetaneos, si memoria anliquissimœ illius aita- suis littoribus, quid in illo mari quod sine du-
tis non esset apud .^gyplios sicut apud alias bio piscatorum et mercatorum navibus tegeba-
gentes prorsùs dcleta. Quôd Manelho, qui mille tur : nam illis antiquissimis temporibus nume-
etcentum annis post Moysem scripsil ad di- rosissimam fuisse et poteniissimam /Egyplio-
vulgandam suae genlis famam, aliique recen- rum gentem et apud eos scientias atque artes
tiores illum evenlum non retulerint , nulla lloruisse mullis ellicere liceret. 2° Si Moyses ar-

certè causa est admirandi, cùm videamus cos ripuisset opporiunitaiem relluxiis maris, certè

nihil cerlum referre potuisse de maximis et illa pars maris, quae versus Suez jaceb l, arida

polenlissimis /Egyptiorum regibus praitcr eo- fuisset, cl Pharao ubi sensit allluens marc,
rum nomina. Praclerca vanilatem prol'anarum aestuni anteveriere cum equitatu potuissel et
modo osiendemus. 2° Dico nequa-
historiarum Suez incolumis pertingere : prsesertim cum
quàm esse incredibile Pharaonem ejusque juxta peregrinatorumrelationes, marc rccrdcns
exercilum ,
persequendi studio accensum et nonnisi trecentos passus versus Suez per bre-
luce desiilulum, sese arenis inconsideraièim- vissimum tenq)oris iniervallum siccos relin-
plicuisse : non suspicalus est Pharao cam viam quat, quos sanè cum equilatu conlicere unioo

per quam incedere Israelitas exploratores re- momenio poluisset Pharao. 3° Obseivandum
tulcrant sibi esse ncgatam ; et sine dubio ex eiiam est quèd per lam angusium tramitem,
relluxu maris pulavit iilam viam patuissc : sic- qui supponi potest ad suninmm dncenlis pas-
que in pcrniciem, ut saepè lit, praecipilem il- sibus per sex horas lalus, nullo modo potuerit
lum egil cum exercilu nimius in Ilebrseos fu- Moyses vigesies cenlena hominum millia cum
ror. 3" Traditionem tradilioni opponimus : jumcntis et apparalu omni unâ nocte Iransmil-
nam si sit memoriae proditum à Mempbiiis lere. 4° Illa verba Moysis, quibus significat
Moysem regionis scieniissimum Israelitas du- Deum usum esse vento vehomenii ex oricnlis
xisseper sinum subducli maris, mansit in plagis ad maris divisionem miraculum poliiis

memoriâ Ileliopolilanorum juxta eumdcm Ar- conlirmanl, nedùm contraria opinio ex illis

lapanum rêvera divisum fuisse mare post : vim accipiat. Nam marc Rubruni non esl pro-

verba in objectione laudala haec legimus : tensum ab oriente in occidenlem, sed à se-
I Ab lleliopolitanis vero sccùs; quippe regem plenlrione in meridicm ;
proindeque illo vento
abeuntes Judaeos, quacque ab /Egypliis mutuo orienlaU relluxus maris augeri non poluit : sed
accepcranl sccum auferentes, ingcnli cxercitu transversum mare pcrllavit , illudcjuc reverà
659 DE VERA RELIGIONE.
divisil in partes duas, qnarura una versus me- batur extirpationis periculo; summum erat
ridieni et oceamini relluxit , altéra versus sc- adversùs eos gentium omnium odium, non
plcntrioneni ad Suez prolapsa est. Quod igno- tam propter repetitas adversùs imperium Ro-
rans Pliarao , et existimans maris solumniodô manum rebelliones, quàm propter religlonis
usilalum relliixiini contigisse, Israelitas perse- snœ ab omni alla dissociationcm. Omnes apud
qui non dubiiavil. 5" Si «slns maris alUueniis paganos superslitienes amico fœdere conjun-
iEgyplios occupavisset, tulisset eoruui cada- gebanlur, et omnes gentiles dii consanguini-
vera aique arma versus Suez et septentriona- latc et cognatione quâdam lenebantur : Ju-
les plagas maris Rubri, versus quas mare islud diBorum verè Dous omnes alios aspernabatur,
prolabilur allluendo : lieri ceriè nuiio modo abhorrebantquc illius cultores à paganâ quàvis
potuissct ut illa versus iiitus Arabise ex ad- superslitione. Hinc de Judaeis scripsit Taci-
verse Beelzephon projicereniur; nam id la- tus: » Apud ipsos lldes obstinata, misericordia
clmn fuisseï contra lolius maris allluentis « in promptu, sed adversùs omnes alios ho-
impetura. Dcnique quis pulel summum illum 1 stilc odium : t hintque exarsit gentium om-
ducem Moysem tam insanura fuisse, ui ad vi- nium in eos invidia. In hisce posilus Josephus
tandas asperas in aïoniibus Arabise vias, in circumstanliis non ausus est inculeare prodi-
quibus contra equiialum et currus Pliaraonis gia, quœ in gontem suam providentiam pecu-
defendere sese poluisseï , voluerit omnem liarem osiendebant , aut saltem concludere
speiu suam in opporluno maris retluxu ponere: religionem suam omnibus tcnendam esse : è
nescieiwi profeclù an non attingeret Hebia;os contrarie videmus illum historicum ubique
Pharao mari allluente aequè ac refluento, et occupalum in celandà illà populi Judaici erga
ex historié reverà coiligimus iia accidisse : alienigenas inimicilià, et nullam praeterire op-
saltem certum est totum istum sinuui aquis portunitalem minuendi illam paganorum invi-
plénum fuisse , nam , cmhi appropinqnavisset diam. Inter leges Moysis hanc etiam recenset :

Pharao, levantes filii Israël oculos viderunt JEgij- « Nemo blasphemel deos, quos alise civilates
pUos post se, et titnueruut valdè et dixerunl ad » dcos œsiimant ; nec spolianda fana peregri-
Moijsem : Forsitan non erant sepulcra in /Egy- t na, nec donarium deo cuiquam dicalum
pte, ideb tulisli nos ut moreremur in soliludine? « auferendurn. » Cerlè bœc lex inler Mosaicas
Ex quibus clamoribus manifeslum est eos de non legitur, imô loto cœlo abhorrel à Moysis
salute desperàssc quôd inter mare et yEgyplios prœcepiis. Sic eodem studio valdè tempérât
couclusi essent ; eiiam ex responso divine, Josephus rcsponsum dalum Samarilanis poslu-
quod sibi faclum scribit Moyses, patet sinuni lanlibus, ut socielale cum Judaeis ex Babylone
maris aquis plénum fuisse, ubi iiios aiiigit reversis conjungerenlur. Juxta sacres codices
exercilus /Egypiierum. Nulle igitur mode na- hœc fuit Judœorum responsio : Dixit eis Zoro-
cti sunt Hebraei opportunitalem relluxùs ma- babel et Josne et reliqid principes : Non est vobis

ris; nec, si nacii fuissent, evasissent : nam et nobis ut œdificemus domum Deo nostro, sed nos

post proximum aestum eos sequi poluisset ipsi soli (vdi/icabimiis Domino Deo nostro. Et ad
Pharao et eilô cum equilatu anteverlere : ut cosdem respondit Nehemias : Deus cœli tpse

evadere potuerint necesso omninô fuit , ut nosjuvat, et nos servi ejus sitmns : vobis autem
commun! ruina exercilus Pharaonis deleretur, non est pars etjustilia et memoria in Jérusalem.

quod ceriè ex refluxu maris contigisse, pu- Josephus verô ne opinionem genlilinm con-
tare démentis est. (irmaret, sic reddidit illum locum : « Dixerunl,
4* Denique ad ea quae ex .ïosepho laudanlur I inquil, quôd non esscl in suâ poteslale illis

respondeo, nequaquàm ofiici ex ejus oratione € uli sociis oh décréta Cyri et Darii, quibus
celebrem ilium historicum (idem patrils anli- « lempli aedillcalio sibi solùm permissa fuit.

quitatibus non dédisse : è contrario muita « Verumtamen ipsis licere preces in templo
probant, qna hic referre nimis longum foret, « fundere, neque cuipiam ad colendum Deum
illum non solùm fuisse genlis suae institutis « accedenti se negaluros esse lempli adilum. i

addictissinuim, sed etiam cœlestis eorum ori- Si lise ralionos valeanl ad vindicandam centra

ginis omninô convicluni. Verùm iis tempori- Deisias Joscphi aucloritatem, quam nebis eri-
bus vivebat, in quibus celandum illud pro pa- pere certant, non absolvunl cerlè eumdem
trie studium exislimabat. Respnblica Judaica historicum ab ignavâ et mullùm damnandâ
tonc prorsùs eversa eral, summas calamiiates erga eihnicos obsequenliâ et quâdam religionis
experta fiierat lola gens et in pra»senti versa suae proditione.
DIVINA MOYSIS LEGATIO. eeî

Objicîes 5" contra prodigia patrala in de- delirantis profectô est exîstîmare Judaeos cum
serlo : Non efficiliir illa prodigia fuisse prœler Moyse inire potuisse consilium posterosfallen-

nalnrae vires, idque nudiiplicem ob caiisam, di et sibi talibus fabulis gloriam apud exieros
1° quia eorum nnlli alii lestes t'uêrc quàm Ju- conciliandi : rara esse solet decem vel viginti

daei, quorum certè parùm secura fides; nullus hominum in fraude consensio ; totius popuH,
alius illa relulit nisi Moyses, cujus in pingendis infinitse mullitudinis ad fallendum concordia,
rébus et falsis ornandis coîoribus ingonium nec unquàm fuil, nec esse potest. Inter Hae-
habile fuit. 2" Non videtur populum unquàni brœos nullus fuit, qui exploraiam non haberet
fidem Moysiplenam et integram dédisse, et sine narrationis Mosaicœ falsitatem, si vana narret,
suspicione fraudis Dei legalum pnlavisse : si quique impudentem Moysis fallaciam posteris
enim ita exislimavissent, non toties eos ex- detcgere non potuerit : qui factum est ut nul-
pertus fuisset parùm dociles et rebelles : quœ lus vel ingenii levitate vel animi candore in

enim gens est quanlumvis barbara et imman- tantâ multitudine non contradixerit ? Deinde
suela, quaestupendisetinaudiiisprodigiis, qua- certè si in fraudem consensissent sexcenta ho-
lia referuntur in Pentateucho, non tangeretur, minum millia, id fecissent propter utilitaies
summamque gereret erga eum veneralionem, aliquas et ex spe emolumenti ex istà fraude
quem Dei niinistrum certô cognoscerent ? 3° reportandi : verùm è contrario in hypolhesi
Prodigia in deserlo patrata sunt facta valdè adversariorum id fecissent ad confirmandam
naturalia quaî Moyses poeticè descripsit etper legem duram, quam in levissimis violare sine

oralionis vanilatem divinse virtuti adscripsit; vitœ dispendio non licebat. Sed fortassis in
V. g., quôd aquae fontanai quorumdam ligno- fraudem omnes consenserunt ex gloriœ cupi-
mm admixtione et arte aliquâ amarum depo- ditate, et ad conciliandam exterorum exisii-
suerint saporem, nihil sonat prodigiosum nisi mationem : at quà, quseso, arte atque indu-
apud imperitos. Deinde Hebrsei omnium ho- meliùs sibi parère potuissent omnium
striâ

minum maxime rudes, qui nunquam in vflgy- hominum contemptum, atque indignationem
pto viderant fontium scaturigines, facile di- excitare ? quo animo legissent .'Egyptii institu-
vinà virtute eflectum crediderunt, quod nun- tam à Moyse plagarum ^gyptiacarum histo-
quam fuerant experli : petra certè parùm riam ? Inventse sœpiùs fuêre apud varios po-
apta videbatur imperito illi populo, ex quà pulos fabulœ ad commendandam genlis anli-
aqua dimanaret. Observandum eiiam est man- quilatem nobilitatemque generis ; sed scena in
sisse memoriae proditum, ut ex Tacite disci- remotissimis œiatibus collocata semper fuit et
mus, asini agrestis vestigiis insistcntem Moy- involuta temporum obscuritate commenta illa.
sem fonlem illum reperiisse, quem virgse su» Verùm cas fabulas pro factis bistoricis traderof
percussione scaturiisse scribit : « Nihil aequè quœ propter compertam omnibus vanilalem
< Hebraeos, inquit ille scriptor, quàm inopia fidem nequeunt obtinere, nemo unquàm seriô
« aquae fatigabat. Jamque haud procul exitio cogilavit. Et, ut utar exemple usurpato à vire
< toiis campis procubuerant, cùm grex asino- ingenioso, si, exempli gratiâ, Mauri Hispaniâ
« rum agreslium ex pastu in rupem nemore puisi commenti fuissent se divinâ virtute ab
€ opacam concessit, secutus Moyses conjectura Ilispanorum servitute libérâtes, et rcduces in
« herbidi soli largas aquarum venas aperit. > Africam gloriati fuissent multas et gravissimas
Eodem modo dùm viveret in aliis rébus per calamiiates expertes esse Hispanos ; mare Me-
quadraginta annos rudem et stolidum illum diterraneum in duas partes divisum ad iter
populum artibus suis decepisse videtur. faciendum arenas nudavisse, et Ilispanorum
Respondeo , vanissimas et plané ridiculas excrcitum in aquis interiisse projectaque
,

esse prsedictas raliones. 1" Vcrum quidem est, fuisse in Africai littus eorum corpora, certè
quôd eorum miraculorum testes alios non ha- non admirationem sed risum aut indignatio-
beamus praeter eorum effectorem Moysem et nem movcret mendacii impudontia, et stolida
plusquàm sexcenta hominumadultorum niiMia eorum vanitas. TEquè vanum et ridiculuni
qui ar])ilrabanlur vidisse se, et omnibus sen- fuisset Moysis et .Jiidaîorum consilium, si ad
sibus oxploi ala liabuisse eadcm miracula, qui- aucupandam exterorum exislimationeni, istara
que illis adducli fucrunt, ut se'submitterent narrationem licct falsam instituissent. Neque
Moysis adniinislrationi et instiluiis, licct dilTi- certè pulandum est illudere Iiominibus illis
cilliniis atquc molestissimis. Sed Iiorum lidcm antiqnioribus lomporibus, rem facilem fuisse.
securam valdè conleudimus , quia démentis et III
Nam etiam Moysis teuiporibus, homines oculis
663 DE VERA RELIGIONE 664

utebantiir atqiie auribiis, eadem studia habc- t 3° Denique negabimus Moysem in istis pro-
hant, coniinercia eliain inler scagilabant. Vix- digiis, qua; palrala sunt in solitudine, delude-
lerca si ad aucupandain faiiiain in banc fr.iu- re poluisse Israelitas, donec ostenderit deisla-
den» omnes consenserinl, qui racliim est, ut rum alicpiis in quà arte mecbanicà effecerit,
voluerinl etiam referre quamplurinia facla, ut manna per quadraginta annos in cœlo con-
qua; œlernuin génération i illi opprobrium Inu- cresceret et in terram anlesoiis ortuincaderet,
riinl ïqiiaui gloriani tribus liuben ex supplicio putresceret proxinio quo(jue die, extepto die
Dalban et Abiron, aut fdii Core ex parenlis sabbali ;
quo inslrumenlo usus tcrrara ape-
sui morte infanii acquirerepoluère? Gloriosuni ruerit adabsorbenda labernacula et uaiversam
profeclo fuère iibs faniibis nionunienlum btnii- subslantiam Datban et Abiion ; vel quà usus
na; aureai altari al'lixae ad nienioriam suppbcii solcriià veslimonta et calceamenta Isi aelitarum
iibs divinilùs inllicti ! Lepidè eliaui ad conci- per quadraginta annos deleri non sil passus ;

liandam exterorum exisiinialionem excogilata vel denique si haec non effecerit, qui naluram
hisloria vituli aurei, repelilaruni inurnuiralio- oinnem bumanani perlurbavcrit, atque elfece-
num et variarun» calaniilatuni, (juibus in soli- ril ut ea seni^ibus exporirentur Judœi, quae
tudine castigali à Dec fuerunt , et praicipuè reverà sensus non afiiciebant? Yanas in obje-
ilia in ou)neni istam generaiioneni lata à Dec ctione proposilas explicationes et fabulam ex
sententia, quà exclusi terra promission is ad Tacilo descripiam confutare operae prelium
vitani in soliludine asperani per quadraginla non est, cùm nibil levius proferri qucat ; mo-
annos damnati suai propter slolidam difbden- nebo solummodô ea quai de Judaiis scripsit
tiam et perversiiaieui ! Tacitus omnium judicio multùra minuere il-

2" Propier rationes jam allalas absurduni lius auctorilatem : baud pauca de illorum ori-
est asserere Judœos non dédisse lideni Moysis gine et instiiutis babel, sed in omnibus fermé
prodigiis. Nam denienlis est non dare fidem supinam prodidit ignoranliam, illique, nescio
l'acto, quod eà demonstralur evidenlià quà quo fato, contigit nibil vix referre, quod non
major esse nequit. Experlus est Moyses Judaios distet à veritate.
saepiùs rebelles : sed quis tara parùm novit
Propositio II.
multitudinis indoleni , qui admireliir illani

famé et inedià tangi niagis quàm a!ià quâvis Deus mullis mite Moysem annis eventum omnem,

re? Principes eiiani populi adversùs Moysem ciijus minister exstidt, prœnuntiavit.

conjuravêre occasione electionis Aaronis in Probatio. — Nam hoc ita est, si relata Ge-
sacerdotem; sed quotidiè videmus ambiiioneiu nesis cup. 13 bistoria vera sit, nec fuorit à
prœcipites agcre in perniciem magnâtes. Exi- Moyse conlicta : i Factus est sermo Doniini,
stimare potuerunl Moysem quidem Del 1 gatum inquil Moyses, ad Abrara per visionem diceiis:

fuisse ad liberandum populum, sed proprio Noii limere Abram, ego prolector tuus et mer-
marte arrogavisse familiye suœ summum sacer- Abram Domi-
ces tua niagiia nimis. Dixitque :

dotium. Faieor eliani singidarem perversita- ne Deus, quid dabismibi? Ego vadam absque
lem demonsiravisse populum in conflando liberis... mibi autem non dedisti semen : ecce
post datam in monte Sinà cum tanlà majestale vernaculus meus haeres meus erit. Slaiimque
legem viluio aureo; sed multitudinem venlo sermo Domini factus est ad eum dicens : Non
leviorem, connnuiabilem et ad opposita cMre- erit bic baires luus, sed qui egrcdielur de utero

ma unâ horâ ferre sese quotidiè experimur. tuo, ipsum iiabebis liaeredein. Eduxitque eum
Quidam putàrunt non certum omninô esse po- foras et ait illi : Suspice cœlum et numera
pulum in hâc occasione descivisse à Deo Moy- stellas si potes, sic erit semen luum. Credidit
sis ad di^os /Egyp:iorum: nam idoium scul- Abram Deo, et repulatum est illi in justiliam ,

plile dicalum fuit Jebova;, et feslum quod dixil<iue ad eum


Ego Dominus qui eduxi te:

cclebratum est in dedicatione idoli dicitur so- de Ur Cbaldaiorum, ut darem tibi terram istam
lemnitas Jehovae et illius Dei qui eduxerai eos et possideres eam, At ille ait Domine Deus, :

de lerrà vEgypli : attamen nobis dubilandi unde scire possum, quôd eampossessurus sim?
nuUus locus videlur, quin vitulus ille fueril El respondens Dominus : Sume, inquit, mibi
imago Apis iEgypliorurn dei , cui nomen in- vuccam iriennem, et capram trimam, et arie-

communicabile Jehovie dederunl , et quin tem annorum irium, turturem et columbam.


malà consuetudine depravali aversi sint cordi- Qui tollens universa haec divisit ea per mé-
l)us suis in .'Egijptum. Act. c. 7, v. 59, dium, et utrasque partes contra se alirinsecùs
665 DIYINA MOYSIS LEGATiO. 666

posuit : aves autemnon divisit. Descenderunt- modo desiderâsse illam relinquere, donec se-

que volucres super cadavera et abigebal cas veriùs fuissent ab ^Egyptiis tractati : iniô ila

Abram. Cùmque sol occiimbeiol, sopor irniil eos coperat terrse promissae oblivio, ut. ex

super Abram, et horror niagiuis ei lenebrosiis .Egypio inviii prorsùs, etsi gravi premerentur
invasit euiu, dictumque est ad eum : Sciio servituie, adducti fuerint.

prœnoscens quôd peregrinum futuruiii sil 2° Eadem illa vaticinia non fiiêre evenlù
senien tuuni in terra non suà, et siiltjicient eos com|dela. Nam juxta illa valicinia debebant
serviluli et aflligont quadringoniis annis :
Hebrpoi 1" lerram Clianaan occupare post qua-

verunitanien genlem, oui serviluri sunl, ego dringentos annos el slatim post liberationem à
egredicnlur cmn niagnâ servituie yEgyptiacâ. 2° Debebant universam
judicabo; et posl licec

substanliâ. Tu aulem ibis ad patres luos in regionom subigere à lluvio iEgypli usque ad

pace, sepullus in senectuie bonâ; generaiioiie magnum llunien Eupbralem. Alqui primo post
autem quartâ revertenlur hùc, necdùm enini annos quadringentos illam terram, Moyse duce,
complel» sunl iniquilates Amorrbœorum us- non subegerunl, sed in deserto pcr quadragin-

que ad praesens tempus. Cùm ergo occiibiiis- la annos coninioraricoacti sunt. Deinde terram
set sol, facia est caligo tenebrosa, et apparuil universam Abrahœ proniissam nunquàm sub-
clibanus furaans et lampas ignis transiens in- egeriinl, siquidem Cbananœi mulli, caeterique
ter divisiones illas. In illo die pepigit Dominus incolse devoli capitali supplicio in lerrâ ipsâ

fœdus cum Abram, dicens Semini tuo dabo : Chanaan mansère , et in llorentissimo regni

terram hancà iliivio /Egypli iisque ad iluvium Judaici statu inipeiium finiebalur longé cilra
magnum Euphratem, Cinseos et Cenesaeos Eupbralem, neque ultra Dan ad septenlrionem
Cedmonaeos et Hethaeos, et Pberesœos, Ra- prolendebalur. Audiatur S. Hieronymus in

pbalm quoque et Aniorrhseos, Cliananaeos et Epislolà ad Dardanum : < Kespondeant mihi


Cergesseos et Jebiisœos. » Si, inqu;im, hisloria qui banc lerram, quae imnc nobis Cbristi pas-

illa fabula non sil, à Moyse inventa post reruni sione et resurreclionc terra repromissionis
evenlum, omninô rem nostrani conlicit, quia elTecla est, possessam putant à populo Juda;o-
singula de venturis fatis Hebraeorum in eà ruin, poslquàm reversus est ex ^Egypto, quan-
contenta vaticinia, de nativitate inexpeclatà liiin Dan usque Bersabee:
possedcril? l'tique à
Isaac, de slupendâ muliiplicatione gentis , de qiise vix centum scxaginla millium in longum

Hebrx'oriim peregrinalione et servituie, de spatio tenditur. Neque enim David etSalomon

eorum liberaiione post quadringentos annos, polfiilissimos reges , exceplis iis quos post
de judiciis in ^Egyptios exercendis, de diviliis vicioriam in amiciiiam receperunt, plus te-
Israelitarum, de occupatione terrse Chatiarm, nuisse Scriplura leslatur; et boc dico ut la-
plenissimara sorlita sunt completionem. At- ceani Paleslina- civitates, Gazam, Ascalonem,
qui liistoria illa vera e^t, non à Moyse conficla, Geib, Acearon, et Azotum : Judivos qtioqiie à
ut in responsionibus ad objeclionosdeinonslra- mcriiliaiiâ plagà vix soptuaginta quincpie milli-

turi sumus. bus à .lerosolym.'i separalos; Arabas el Agerc-


Objicies : Illa vaticinia non efliciunt cc&!eslcni nos, quos iiunc Saracenos vocant, in vicinià

Moys-is legalionem, quœ 1" non probanlur à .JfTUSidem. Pudet dicere laiitudinem lerrae

Moyse non fuisse conficla ;


2" qune eventii ra- rcproiiiissioiiis, ne otbnicis occasionem bla-
ruere. Alqui 1" Non oflicilui' illa valicinia non P|)lienian(li dédisse videamur : à .lope us(|ue ad
fuisse à Moyse conficla ad acccndendos siioruni vicnlinn nostrum Bolbleem quadraginla sex
animos , sibique conciliandam auctorilalem. niillia sunl, cui succcdit vaslissinia soliludo,
Certè illa lingore ipsius intorerat maxime : et plena ferocium barbarorum, dequibusdicilur:
praeleroa mulla siiadoiit illa vaticinia antc Contrafaciem omnium frai rton luorum liahilnbis...

Moyssm nnllatcnùs cognila fuisse. Nam legi- Hoc est, Judaee, tiiarinn longiludo et laliludo
mus Abrahamum descendisse in yEgy|)tuin icrraruin, in bis gloriaris, super hisie per di-
slatim post relictani domum patrissui, nec ex vcrsas provincias ignoranlibus jaclitas. Ad po-
illo regno rediisse in torram (^lianaan, nisi piiliini IMialeras : Ego le inlùs et in cule novi.
quia in/Egypiosedem poncre non poliiil à rege Quôd si objeceris terram re|)romissionis dici,
expuisus; legimus Isaac tentasse eliam sedeni ([lia! in Numerorum volmnine conlinelur
figere in ^gypto, sed frustra ; et denique ubi cl ego fatcbor boec libi repromissa, non tra-
Jacob ejusque lilii sedcm ibi aucioritaie et dila. t

gralià Josephi invenissent, vidcnius eos nullo Kcspondco : NcgonUnoreiri quoad utramque
86^ DE VERA RELIGIONE. 668

paricm. Et 1° quidem cerlissima est illa liisto- concessum fuisse tradit Moyses : Judà, te lauda-
ria relata Gen. c. 15, et geiuTaiiiii tola illa bunt fratres tui, adorabunt te filii patris tui. Et
insliluta à Moyse de Patriarchis iiarralio. Pri- juxta banc dispositionem palriarchae Jacob',
mo eteniin illa liistoria refertur ab auctore inler tribus Israël prima semper incedebat et

fei'è coaetaiieo qui perspectam habiiit liistoria; agnion duccbat illa Judœ, teniporc Moysis et

illius veritalem : nain Moyses ciini Anirani pa- Josue, qui principatus nuUos excitavit in ca-
ire suo longo teinpore vixil, qui Josephi ejus- stris tunmlius. Jam verô quis in animum sibi

que aequalium famlliaritale uti poluit : Josephum inducot Moysem inire potuisse consilium con-
verù et fratres ignaros fuisse earum reruni tumelià afliciendi et aeterno opprobrio onerandi
qu3e palri et avo contigeranl , suspicari non 1res istas tribus, suam etiam familiam, eo prae-

possumus. Proelerea non cerlô constat Moyseni cipuè lempore cùm illorum sibi animos conci-
illa oninia ex solà traditione accepissc. Usus liarc omni arte oporluisset? Quis credat istas

fortassè est scriplis aliquibus, qu3D in familià tribus lam insignem calumniam ignavè tolerare
HebrîEorura servabantur et in quibus cuni ge- voluisse aut tam iniquae conslitutioni morem
nealogiis res raaximè nieniorabiles, et praescr- gerere, si omnibus esset exploralum fabulam

tim quae ad religionem speclabant, memoriae illam invidiosè inventam fuisse à Moyse?
prodebantur. Quarto signis et monumentis publicis illa

Secundo illa historia refertur stylo simplici historia Patriarcharum tempore Moysis confir-
et ingenuo sine uUà levissiniâ specie vanilatis: mata eral. Ritus ille circumcisionis, qui obser-

omnes, quae circumstant illum eventuni memo- vabatur apud omnes Abrahse posteros, Ismae-
rabileni ,
partes accuratè describunlur, idque litas, Idumaeos, et Hebraeos, signum erat
cuni niaximà (identiâ et securitale, ut narrari profectô perpeiuum fœderis illius, quod cum
soient historiae quarum certa fides est : nulla- Abraham pejjigit Deus, neque aliam tam singu-
tenùs illa videtur assuia , sed necessariani po- laris observaniiae originem excogilare possu-

tiùs cum antecedentibus et consequentibus mus. Veritatem ejusdem historiae Mosaicae con-

connexionem habere. firmabant sepulcra Patriarcharum et uxorum


Tertio illaiu historiam invcnire Moyses non suarum, putei ab ipsis excavali,altariaad per-

potuit, ildemque apud Hebraeos facere, qui agenda sacrificia aedificala, loca ubi fixerunt

exploratam habere debebant illius historiae ve- tenloria, etc. Cùm haec avorum suorum vesti-
rilatem vel falsilatem. Siquidem llebraeoruni gia in terra Chanaan ubiqueinvenirentHebraei,
Moysis aequalium piirentes cum Joseplio, Judà, quomodô suspectam habere potuerunt historiae
Simeone et aliis fralribus familiariier vixcrant Moysis lidem? et cùm certum sil suspectam
et optimè cerlc sciebant utrùm ulla fueril un- illis non fuisse banc historiam propter haec
quàm in gente suâ istarum rerum memorabi- argumenta, illam nunc suspectam habere insa-
lium fama, uli cum maximà securitate tradit num foret. Non solùm inanima illa monumenta
Moyses. Praeterea intererat quamplurlmorum ab avis suis erecta, sed ipsae génies quae illas

ex Judaeis illam historiam vanitatis convincere terras incolebant, Ismaelltae, IJumaei, Ammo-
et impedire ne lidem oblinerel : nam Moyses nitae, Moabitae, aliaeque familiae magnam auclo-

in Genesi non solùm ea narrât quae ex divinà , ritatem scriptis Moysis afferebant, in quibus

providentiâ patribus Hebraeorum féliciter ob- earum omnium narrantur origines, texuntur
ligerant et ex quibus augeri possel gentis glo- genealogiae et describuntur haereditates.

ria; sed etiam illa récitât, quae pluribus iri- Quinlô deniquc illa vaticinia, quae descri-

bubus conlumeliosa eranl : v. g., ut caetera buntur cap, ISGeneseos, habent cum faciis

laceam , narrât très primogenitos Jacobi lilios certissimis necessariam connexionem. Certis-

Ruben, Simeon et Levi jure primogeniturae à simum est , v. g., Josephi ossa servata fuisse in

pâtre privalos fuisse : « Ruben ,


primogenitus urnâ, quamdiù commorati sunt Hebraei in

i meus... effusus es sicut aqua, non crescas, yEgypto, eaque translata fuisse ejus jussu à
€ quia ascendisti cubile patris tui, et maculAsli Moyse in lerram Chanaan et ibi sepulta. Cer-

« slratum ejus. Simeon et Levi vasa iniquitalis lissimum est etiam corpus Jacobi ad sepulcra
« bellantia : in concilium eorum non veniat Abrahœ et Isaac à filiis suis post ejus mortem
« anima mea... et in cœtu illorum non sit delatum fuisse, et ejus exequias ibi cum tantâ
i gloriamea maledictus furor eorum... di- ponqiA et apparatu celebraïas ab ^gyptiis qui
« vidam eos in Jacob , et dispcrgam eos in Josephum comitabantur, ut locus postea nun-
t Israël. > Jus primogeniturae bis ablatum Judae cupatus fuerit Luctus iEgypti. Certissimum est
669 DIVINA MOYSIS LEGATIO. 670
illum sermonem propheticum queni legiimis tandoijuxta fidem defuncti sunt, non aceeplis
Genesis c. 49 à palriarchà Jacob niorli proxiuio promissionibus, sed à longé eas aspicientes et sa-
editum fuisse : illum certè à Moyse inventuni lutautes et confilentes, quia peregrini et hospites
credere démentis est proptcr rationes moilô eranl super terram.
allatas. Denique certum est Patriarchas Abra- Et ceriè nihil lantara affert noslrae senlentiae

ham et Isaac et Jacob peregrinatos esse in vim quàm vanissimae illae consideraiiones in
terra Chanaan , neque sedes fixas habuisse. objectione exposilai. Ex eo quôd mullùm ea
Atqui h«c omnia facta necessariam habent valicinia Moysis augerenl auctoritalem, non

connexionem cuni promissionibus faclis Abra- intelligo quà induslrià erui possit, illa non

hœ Genesis c. \o. Primùm quldeni ossa Josephi fuisse anto Moysem édita eàdem argumeniaodi ;

servata in loculo ab Hebrœis, nionumenlum ralione concludere etiam liceret finxisse iMoy-
fuêre perpetuum, quôd expectarent evenium sem miracula in Pentaleucbo relata, quôd illa
divinarum promissionum et quôd benè iiôssent non parùm firmarent ejus auctoritalem. Verùm
in iEgypto non seniper sibi permanendum esse: sicut ad elevandam horuni vira oslendendum ,

quam aliara causam fingere possumus cur illius deislis incurabii non esse expertos Judaeos illa

servata ossa fuerint et in terram Chanaan de- prodigia , sic ad elevandam vim argumenti ex
lata, nisi quiamoriens, ut tradit Moyses Gen. istis vaticiniis demonslrandum est illa Israelitis
50, prœceperat et adjuraverat filios Israël dicens : ignola anle Moysem fuisse. At, inquis, Abra-
Post meam mortem visilabit vos Dominus et ascen- ham, Isaac et Jacob descenderunt in iEgyptum,
dere vos faa'et de terre) istà ad terram qitamju- et jbi commoraii sunt eorum posleri per du-
ravit Abraham, Isaac et Jacob : asportate ossa cenlos et ampliùs annos : ergo nuUas accepe-
mea vobiscum de loco isto? Secundo cur Jacob ranl promissiones de possidendà lerrà Chanaan
moriens sepeliri voluit in terra Chanaan , nisi post quadringenlos annos. Quàm benè, quàm
quia reversuros in illam regionem fdios suos ingeniosè conclusum ! Concluderem profeclô
ex oraculis divinis noverat? Si putavisset filios meliùs : Ergo prohibuerat Deus ne sedem in
suos seniper in ^Egypto permansuros, elegisset terra Chanaan tune figèrent; ergo benè scie-
potiùs condi iuter posteros, quàni in terra bant se non esse illam terram nisi post quadrin-
aliéna quà poliebantur inimici ejus. Sed unde genlos annos possessuros, et confiiebantur se
hoc scire potuit nisi ex illis promissionibus esse peregrinos et hospites super terram illam.
faclis avo, patri et sibi ? videbat eienim moriens 2° Illa omnia valicinia quae c. 15 Geneseos
filios suos in llorentissimo statu ex gratià et referuntur, reverà adimplela fuerunt, idque
auctoritate Josephi constitutos et valdè acce- non sine speciali Dei procuratione : de singuUs
ptos ^gyptiis; quà prœvideresagacitate potuit pauca dicemus. Primum conlinetur hisce ver-
fortunam eorum aliquando immutandam esse? bis : Non erit Damascus Etiezcr liœres tuus, sed

Tertio in sermone illo Jacobi ad filios suos, be- qui egredietur de utero tuo ipsum habebis liœre-

nedicliones, quas in liberos fundit adeô clarè dem. Quae promissio multoties facta Abrahae
fulura gentis Hebrœae fata annuniiant, ut qui adimpleta fuit tandem in nalivitate Isaac, quem
liclas à Moyse proraissiones dixerit, ficlas etiam peperit Sara sterilis et vetula, sexdecim annis
benediciiones illas dicere euni necesse sit : sed post factam primam promissionem. Secundura
cùm hoc non possit, non
sine demenlià dici vaiicinium comprehenditur bis verbis : Suspice
dalum est illas promissiones in duhium revo- cœlum et numera stellas si pôles, sic erit semen
care. Denique patet ex eo quod Abraham Isaac tmim. Quae promissio primo facta Abrahai fuit,
et Jacob nuUam sedem lixani iiabuerint in ubi divino mandato rcliquit domum suam , et
terra Chanaan, nullasurbes aedilicaverini, nec postea saepiùs confirmata est, ut leginius c. 13,
ullas terras, nisi prout prscscns postulabat né- 17, 18 et 22. Aiquc propter hanc causam mu-
cessitas, coluerint; liquet, inquam, eos menio- tavit Deus nomen istius patriarche qui priùs
res fuisse illorum valicinioruni : nam quis putel Abram vocabalur, cùm nondùm ullum filium
familiam illam opibus et potenlià florcntem gcnuissct, dicens : Ego sum, et pactum meum
nullam dilionem propriam habere voluisse per tecum, erisque pater multarum geiilium, nec ultra
annos plusquàm duccntos, nisi baesissel fixum vocabitur nomen tuum Abram, sed appetlaberis
in animis ralriarcharum illaH) terram sibi non Abraham, quia pat rem multarum gentiuin consti'
illo tcmpore permissam? Fi de igitur, ut ail lui te. Faciam te crescere vehementissimè, et po-
Aposlolus lleb. c. 2, demorati sunt in terra re- uam te in gentibus, et reges ex te egredienlur.
promissionis lanqnàm in aliéna in castttis habi- Consentienter huic promissioni videmus filios
671 DE VERA RELIGIONE. 672
onines Abrahae, lum euni qiiein ex Agar an- continetur : Verumtamen gentem , cui servituri
cillà habiiit, tura eos quos peperit Cettura, nu- sunt, ego judicabo. Quae compléta fuit cura
ineros.-c progeniei parentes fuisse, et uninscu- Pharaonis conlumacia lot plagarum et calarai-
jusqiie stirpem in genlem ina|jnam evasisse : talum causa ^"Egyptiis exlitit. Quinlum sequi-
sed praccipuè in donio Isaac plenissimam sor- tur vaticinium bis verbis expressum : Post hœc
lita est complelioneni illa prophetia. Nani nior- autem egredientur cnm magnâ substantià, quod
tuo Jacob slupenda cepit increnienta familia eliam complelum est in spoliatione .'Egyptio-
istins palrinrch», qiialia nnnquàm experla est runi : magnum cerlè pondus auri et argenti,
quiEvis alia gens etenim pliilosophiiE naturaiis
:
ingentemque pretiosarum reruni supellectilem
stndiosi observant non nisi cenliim viginti an- secum ex .^gypto Hebrseos abstulisse constat
norumspalio, juxtacnrsumnalurîeordinarium, ex magnificà et sumptuosâ tabernaculi ejusque
genlem aliqnam duj)licari, et tanien constat partium singularum conslruclione. Scxium
Hebr.TPorum familiani quanuliù in ^-Egypto luit, fiabemus vaticinium in liis verbis : Generatione
singulis quindociin annorum periodis fuisse autem quarlA revertentur hvic : nondùm enim
duplicatam : quod cerlè fuit prorsùs singulare, complet œ sunt iniquitates Atnorrhœorum. Quod
nec sine Deo potuitconlingere; adeôque rectè etiam adimpletum discimus ex libro Exodi :

scripsit Moyses eos quasi germimintes mtiltiplica- Nam quatuor immerantur generationes eorum
tos esse. Posi exilum ex .^gypio multùm qui- qui in jEgyptum descenderunt . Levi , ex. g.,
dem abfuère Hebraei ab hàc inusilatâ niullipll- jam mediam assecutus aetatem descendit in
caiione propter varia in Deuni sunm criniina et iEgyplum filius ejus Caath secundam genera-
;

fréquentes in ullionem scelorum illis infiictas lionem consiituit , Amram fdius Caaih ler-
calaniitales; sed tanien numéro superavêre tiam, et Moyses, Aaron ac Maria soror quarlara.
quanivisaliam familiam, et etiam hisce tempo- Sic etiam Phares lilius Judae mediae aelatis
ribus inler lot nationes diveisis prognalas pa- erat, ulpote qui jam filios genuerat , Ilesron et
rentihus, hanc solam à caeleris
omnibus distin- Ilamul ; à Phares secundus numeratur Hesron,
ctam durareet complere omnia iocacernimus, Segub quartus Jair. Sic denicjue si à
lertius ,

etsi nulla unquàni fuerit tam invisa cunctis Huben numeremus, secundus Pallu fuit, lertius
populis, lot aUlicta cladibus et lam diuturnis Eliab ,
quarts generationis pars erunt Dathan
vexata infortuniis. et Abiron, qui adversùs Moysem rebellârunl.
Tertia prophetia hisce verbis continetur : Septima et ultima prophetia spectat ternii-
hiclum'fne est ad Abraham : Scito prœnosceiis nos fuiurae Hebrseorum dilionis, et bis verbis
quod peregrinum fiitnnim sit semen tnum ni terra continetur : In illo die pegigil Dominus fœdus
non ma, et subjicieiit eos servituti et affligent qua- cum Abram dicens : Semini tuo dabo terram
dringentis unuis. Duas habet partes ista prophe- hanc à fluvio ALgypti usque ad fluvium magnum
tia : prima , spécial condilionem poslerorum Enphratem, Cinœos et Cenezœos , Cedmonœos
Abrahœ ; secunda , icmpus qno in istà condi- et Heihœos et Pheresœos; Raphaim quoque et

tione permansuri erant ; ulraque eventu com- Amorrhœos, Chananœos et Gergesœos et Jebu-
probaia fuit. Nam primo post diuturnam in sœos. Haec prophetia partira compléta fuit tem-
lerrà Chanaan percgrinaiionem , in ^Egypto pore .Moysis, qui Amalecitas prœlio expugnavit
tandem serviiule gravi oppressi fucrnnt. Se- et ante moriem suam tolara orientalem Jorda-

cundam etiam partcm completam fuisse novi- nis parlera, subegit; deinde sub Josue, cùm ejus
mus ex v. 40, c. 12 Exodi, ubi juxta exemplar arniis devicti fuerunt Chananaeorura reges iri-

Samarilanum et versionem septuaginta Iriter- ginta et unus ,


quorum diliones inter trii)us

prolum leginuis : Habilalio filioruni Israël ,


qnâ Israël sorte divisae sunt. Sed plenissimam ha-
manserunt in .Eggplo et in terra Chanaan , ipsi buil completionem tempore Davidis et Salo-
et patres eorum, fuit quadringentorum et triginta raonis, qui iraperii Judaici fines usque ad Eu-
annorum , h quibus si domas triginta circiler ph raiera rêvera protulêre : de primo enira
annos ,
qui ellluxcrant à vocalione Abrahae legiraus libro 2 Reg. c. 8 : c Percussit David
usque ad naiivitatem Isaac , habebis numerum < Philislhiim, et humiliavit eos, et]^tulit David
quadringentorum annorum : prophetia etenim « fronum tribuli de manu Philislhiim , et per-

spécial peregrinationem seminis Abraiiae , nec < cussii Moab.... factusque est Moab David
includii triginta illos annos ,
quibus jam pere- « serviens sub tribulo. Et percussit David
grinalus fuerat Abraham antequàm halieret < Adarezer filium Rohob regem Soba, quando
senaen. Quarta prophetia sequentibus verbis < profeclus est ut dominaretur super flumen
675 DIVINA MO\SIS LEGATJO. 674
« Euphraten.... Venit quoque Syria Damasci ducil : € Non ojiciam eos à facie luà anno
* ul praesidium ferret Adarezer régi Soba ; et « uno , ne lerra iti soliludinem redigalur et
« percussil David de Syrià viginti duo millia < crescanl conira te besliae : paulatim expel-
I virorum : ei posuit David praesidium in Sy- c lam eos de conspeclu tuo donec augearis
,

f rià Damasci, factaque est Syria servions sub < et possideas terram. i Item Deut. c. v.
7,
t iribulo. » De Salomone verô scribilur 1. 3 22 , sic Israelilas affatur : < Deus consuniet
Reg. c. 4 : « Salonion autem eral in dilione « nationos bas in conspeclu tuo paulalim
I suâ habens oninia régna à tlumine terrse « ai([ue per parles : non poteris eas delere
< Philislhiim usque ad lerminuni ^gypti , « pariler, ne forte niuliipliceniur contra te
« offerentium sibi munera , et scrvienlium ei « bestiae terrae. » Et Josue morti proximus di-
« cunclis diebus vilae suae.... Ipse enim obli- ceie lamen poluit » En ego ingrodior viam
:

« nebat omnem regionem, quae eral trans llu- c universaî lerr.ie et loto aninio cogiioscilis
« raen à Tapsa usque ad Gazam , et cunclos i quùd de omnibus verliis , quae se Doiiiinus
t reges illarum regionum, et habebat paeem ex i |)raestiliiiuin pollicilus est, unum non prœ-
I omni parte in circuiiu. » < lericril iiicassum. >

Exculiamus nunc breviler quœ adversùs Sed pia'lcrea objicitur i non solùm illam
haiic propheliaruni nubem afferre soient dei- omnem regionem ,
quae doscribiiur in propbe-
stae. i Israeliiae, inquiunl, non penetrârunl in lia (acià Abrahae , non fuisse sub Moyse el
» lerram Chanaan nisi quadringentis quadra- Josue subaciam , sed eliam quamdiù sietit
« ginla annis post nalum Isaac : ergo vaniiatis respublica terminos imperii valdè dislàsse
f convincilur illa propbelia quae ad quadrin- ab Euphrale. i Hoc eliam falenlur cum sanclo
i gentos annos subactionem lerrae Cbanaan Ilieronymo interprètes mulli : negant lamen
t définit.Benè profectô, si ulla inter supra
> fruslralas fuisse divinas promissiones evenlu
expositas esset, in quâ id praenuntielur prae- : suo. Deus, inquiunl , Isiaelilis (ines diversos
dicilur solummodô semen Abrah* peregrinuni pullicitus videlur; alios ,
qui non ultra eum
futurum in terra non suâ, et deinde caplivum locuni propè Dan ,
qui inlroitus ad Emath
in terra yEgypti, et liberandum tandem esse dicebalur, exlendebanlur ad sepienlrionem ;

post quadringentos annos ab istà durissimà alios verô ,


qui ulleriùs ad Euphialem usque
servitute, quae omnia conligère. Terram Cha- excurrebanl. lilis quidem anguslioribus pri-

naan siatim post elapsum islum annorum nu- niùm conlentos vivere Israelilas voluisse Deum
merum ab ipsis subigendum nullibi praedictum aiunt , douce magis magisque propagati spatio
est. Dicitur sané : Generatione quartâ rever- ampliore opus haberent : cùm verô freli Deo
tenlur /lùc^, id est , ad terram Chanaan , et illos univcrsos occupassent, neque impiis Deo-
eorumque advenlum cuni
reverà revers! sunt , que invisis genlibus quidquam illic reliqui
magno suo damno sensêre Amalecilae neque ; fecissent, tum deniîim quo pos-
fore tenipus
cerlè mirari salis possum deislarum vanila- senl ulira progrcdi el ad Euphralem usque
tem, qui ex unà parte supponunt vaiicinia illa oninia loca diiioni suae adjicere , sibique ut
à Moyse conficla fuisse, et ex altéra parle non bicredilaieni suo jure vindicare, si lamen per-
fuisse impleta; quasi verô adeô hebcs et dé- peluà adversùs Deum piclale dignos se am-
mens quisquam esse potest ut vana et temoré pliore ejus liberalitate praeslilissent. ha S.
excogitala , vaiicinia quae evcnlu caruèrc, non llieronymus, cujus hu;c sunt verba slaiim poht
modo referai, sed perpétué inculcel : si even- illa in objeelione cilala : i Si observasses
tus non respondisset , silentio potiùs fraudem mandata Dei, et si in praeceplis ejus ambu-
suam posteros celavisset Moyses. làsses ; si non pro omnipoletili Deo coluisses
Verùmadditur: NecJosue duce armis uni- « Beciphegor el Baal , Beel/ebub ci Chamos :

« versam regionem promissamsubegêre. Haud * quos quia pra;lulisli Deo, oninia, quai libi
diffitemur , sed nec id praedicluni fuit. Cerlè piomissa fueranl, perdi<lisli ; el mibi in Evan-
Moyses et Josue prophcli» iliius sensum (mul- gclio promiilonlur régna cœiorum, qu;ie in-
tô magis si, ul placel deistis, ab ipsis conficla strumenlum velus omninô non nominal ; sed
fuit) novisse ccnsendi sunt : videamus igiiur si non fcccro qu.i; {»r;ccepla sunl , nequa(|iiàm
quomodù isli iliam inle'lexerunl. Moyses Exodi eril culpa in iiromillenle , sed in me (|ui j)ro-

C. 20, v. 29, negal Israelllas esse subacluros missum acciptTO non tiierui : ubi enim uplio
ojnnem terram Cbanaan slaiim vel spaiio proponilur ad eligendum , qui operari renuis,
unius anni : sic enim Deum loqueniem inlro- frustra copias quod promissum. > Hanc S.
675 DE VERA RELIGIONE 676
llieronymi cxplicationeni confirmant innumera sine dubio islius regionis indolera optimè
illa loca , in quibus Dei noniine significavit conipertam habuit. Inter receniiores verô
Moyses Hebraeos non tantùm non esse deviciu- ejusdcm verilatis lidem faciunt Yillamont,
ros hosles suos , si alienoruni nioribus assiies- Pielro délia Valle, Eugenius Rogerus, Maun-
cerent, verùm ab ipsis fore exlirpandos : iinde drellus, Tlievenolius, Morisonius, Sbawius et
colligere licct iilam promissioncm ,
quœ spé- alii, quorum teslimonia descripla videre est
cial geniis feliciialoni cl ainpliuulineai , con- apud doclis. Builet, Réponses critiijnes. Aiiunde
dilionalam fuisse. Amplociiniur lanicn senlcn- quis ignorai regiones olim uberrimas, quaique
liam S. Aiiguslini ,
qui freins iliis quai supra mullis babitanlium millibus abundanter fruges
laudavimus lesiimoniis ex libro Regum , non suppeditabant , stériles evadere, aut videri ex
dubilal assercre propheliain illam Moysis ple- defeclu cullurai? in exemplo est ipse ager
nissimam babuisse completioneni lenipore Da- Romanus.
vidis et Salonionis. Sed si pertinaciùs defendere velinl deistse
Sed, inquies, terra ista prouiissionis, cu- lerram Judœai non esse naiurâ suà uberem,
jus Moyses miram ferlililalem loties cxlollit , cùm ex allerà parle conslet illam olim , dùm
quanique ubique depingit ul lacté et nielle eam lenerent Israelitae fuisse parem alendis ,

manantem, est omnium, quas in Asià novimus, hominum myriadibus, cerlè concludemus pri-
provinciarum, ul liquel ex viaiorum relalioni- siinam illam lanlam uberlalem Dei superna-
bus , maxime slorilis : pluviis non irrigalur, turali viriuli acceptam esse referendam (1).

iluminibus non alluilur : est cjus solum om-


Propositio III.
ninô saxosum et omnis culiur^ie impatiens :

abun- Pliira édita à Moijse vaticinia prophetam fuisse


monlibus aridis et prœruptis rupibus iia

cum Helveiià comparari, divino spirilu afflatum ostendunt.


dat, ut meritô possit
cujus incolaî, ul olim Judaei, palrium solum, PaoB.vTio. — Prima et maxime insignis pro-

ut liabeanl unde nutriantur, veriere cogunlur, pbetia Moysis illa est , in quâ Juda;is legem
lia deistœ quidam. —Resp. Niliil magis à veri- observanlibus semper praesentem adfuluram
laie distare quàm hanc quorumdam moder- divinau) opem spopondit ; conlemnenies verô
norum objectionem : alque ad ejus falsitatem aifliclos et opprcssos fore praedixit. Inter in-
aperiendam , lesles appellare sudiciat , tum numera Peniateucbi loca, in quibus lias pro-
veteres , tum receniiores historicos et vialo- missiones et comminationes legimus , unum
res : inler veieres quidem Hecaiœum (1) , Pli- illum selegimus Lev. c. 26 : < Custodite sab-
nium (2), Taciium (3), Soiinum (i), Ammia- « baia mea, et pavete ad sanciuariuni meura.
num Marcellinum (5), S. llieronymum (G), qui i Ego Dominas. Si in praeceplis meis ambu-
i laverilis et mandata mea cuslodieritis et
Hic apud Josephum contra App. 1. 1,
(1)
c. 22 adirmat « gcnlem Jiidaicam populo
,
i feceritis ea : dabo vobis pluvias temporibus
maxime abundàsse, al(}ue optimum et feracis- i suis, et terra gignet gernien suum, et pomis
simum babuisse solum. » Vide (|U3e de Joppe i arbores replebunlur.,.. Dabo pacem in fini-
habenlur apud Slrabonem 1. 16, p. 1100 éd. ,

Locus bic (Joppe) adeo bominibus I bus vestris... persequemini inimicos vestros
Amsl. < :

abundavit, ut e.v Jamiiià proximo vico et cir- < et corruenl corani vobis. Persequentur quin-
cumvicinis babilationibus quadraginla bomi- « que de vestris centum alienos, etcenlura de
num millia armarenlur. » « vobis decem millia.... Quôd si non audieri-
t Judaea verô iuclyia est vel
(2) L. 13, c. 4 :

magis palmis, i etc. « lis me , nec feceritis omnia mandata mea,


(3) Hisl. 1. 5, n. 1 « Rari imbres, uber :
€ si spreveriiis leges meas et judicia mea ,

solum, exubérant fruges nostrum ad morem, ul non faciatis ea, quae à


« contenipserilis ,
praeleniue eas balsamum et palma. »
C.
(l) Juda;a illustris est aquis....
48 : i « me constituta sunt, et ad irritum perducalis
Jordanis amnis eximiae suavilalis
,
regiones , « pactum meuni : ego quoque bœc faciam
praeierlluil amœnissimas.... In hâc terra tan-
tùm balsamum nasciUir....» gmmi Eupbratem contra orientem, et ad se-
(5) L. 14, c. 8 : « Pabsiina per inlervaila plenuionab'm plagani usque ad Taurum mon-
magna prolenla, cullis abundans terris cl nili- tcm ei Z('|)liirium Ciliciae quod mari imnii- ,

dis , quasdam egregias , nul-


civilales hai)ens net. » Videonmdem
ad cap. 36.
(I) Vid. eiiam opus inscripium Recherches
lam nulli ccdenlem , sed sibi vicissim velui ad :

pcrpendiculun» ainmlas. > sur la Judée, considérée principalement par rap-


((i) Corn, in Nai. c. 5: « Niliil lorrâ proniis-- pnrt il 1(1 fcilililé de son terroir, depuis la capti-
siimis piiiuuiiis, si no i morilima (pL-iMino aUpie vité de liabtilone jusqu'à notre temps; ad caiccm

deserla,bed omncm illius ialiliidinein consi- vol. 3 operis cui l'tulus Lettres de quelques :

dères , à rivo /EgypU usc^ue aU Uumea lua- Jw/i; edU. ParislSlT,

:>al
677 DIVINA MOYSIS LEGATIO. 073
i vobis : Visitabo vos velociter in egestale et iniroducam ut videant terram quse vobis dis-
c ardore,quiconticiatoculosvestros et consu- plicuit, Vcslra cadavera jacebunt in soliludine:

( mat animas vestras : frustra seretis seraen- fdii vestri erunt vagi in deserto annis quadra-
{ tem , quae ab hostibus devorabitur. Ponam ginta, portabunt fornicalionem veslram
et
;

j faciem meam contra vos, et corruetis coram donec consumantur cadavera patrum in de-
i hostibus veslris, et subjiciemini his qui ode- serto juxta numerum quadraginta dierum ,
< runt vos... disperdamque terram veslram, quibus consideràstis terram ; annus pro die
i et slupebunt super eâ inimici veslri , cùm repuiabitur et quadraginta annis recipielis
:

€ habitatores illius fuerint. Vos auiem disper- iniquilales vestras, et scietis ultionem meam,
( gam in gentes, et evaginabopost vos gladium, quoniam sicut locutus sum , iia faciam omni
f eritque terra vestra déserta et ci vila les vestrre muiliiudini huic pessimse, quse consurrexit
I dirutae... peribilis inler génies, et boslilis adversùm me : in soliludine haec deficiet et
I vos terra consumet ;
quôd si de iis aliqui morietur. t

€ remanserint , tabescent in iniquitaiibus suis Cujus prophétise adimpletionem legimus c.


« in lerrà inimicoruni suorura, et propter pec- 26, ubi post iniiam popuii recensionem, haec
t cala patrum suorum et sua alHIgentur : do- scripta sunt « Hic est numerus filiorura
:

I nec confiteantur iniqujiates suas et niajorum « Israël, qui descripti sunt à Moyse et Elea-
« suorum..,, donec erubcscat incircunicisa « zaro sacerdole in campcslribus Moab supra
I mens eorum : tune orabuntpro impielalibus « Jordanem contra Jéricho inler quos nul- :

« suis, et recordabor fœderis mei, quod pe- « lus fuit eorum qui numerati sunt à Moyse

« pigi cum Jacob , Isaac et Abraham : terrae < et Aaron in deserto Sinai. Pracdixeral enim
< quoque memor ero.,., et tauien etiam cùm c Dominus quôd omnes morerentur in soli-
« essent in terra hoslili , non penilùs abjecl < tudine : nuîlusque remansit ex eis, nisi
i eos, neque sic despexi ut consumerenlur, et < Caleb filius Jephone et Josue fllius Nun. »

I irrili ni facerem pactum meum cum eis. Ego Vide ejusdem libri c. 32; item Deut. c. 2 :

( sum Dominus Deus eorum, et recordabor i Tempus autem, inquit Moyses, quo ambu-
I fœderis mei prislini ,
quando eduxi eos de « lavimus de Cadesbarne usque ad transitum
f lerrà ^Egypli in conspeclu genlium , ut es- « torreniis Zared, Iriginta et oclo annorum
« sem Deus eorum : ego Dominus, j Vide d fuit : donec consumerelur omnis generalio
etiara Ex. c. 19, et Deul. 28. Quis in historiâ « hominum bellatorum de caslris , sicut ju-
Judaicà lam peregrinus est, qui non pervideat « raveral Dominus; cujus manus fuit adver-
divino illi legislalori fulura genlis suai fala c sùm eos, ut interirent de castrorum medio. >

remotissima perspecla fuisse? Ilarum lamen Vide eiiam Josue c. 14,

prophetiarum adimpletionem paragrapho se- Jam verô eventus ille non solùm nullà saga-
quenti in magnâ luce collocabimus , ubi asse- citatehumanâ prœsciri potuit, verùm etiam
remus perpetuura Dei et supcrnalurale in sine numine non conligii nam primo quâ :

luendâ republica Judaicà praesidium. arte praescire potuit Moyses ex lot hominum
becunda proplietia legitur Kum, 14, cùm millibus duos solummodô fore superstites, Jo-
JsraeHtae, decem exploralorum relalione ter- suam et Calebum? Cur hos potiùs perman-
riti , divinis noluerunt parère mandatis, banc suros quàui alios conjeclarel, nulla profeclô
tulit propheticam senlenliam Deus per vatem ratio fuit. Non erant caeleris juniores, nam
suum Moysera ; € Dixilque Dominus : Vivo ego aeiate vincebant plura Judaeorum millia. Non
et implebitur glorlâ Domini universa terra minora adibant poricula, erant semper isti

Usquequô multitudo hiec pessima murmurât duo in fronle aciei. Ilabebant forsan corporis

contra me ? Querelas liliorum Israël audivi : habilum valentiorem, sed qui id poiuil ha-
die ergo eis : Vivo ego , ail Dominus ; sicut bere Moyses exploralum? Si hodic decem ho-
locuti estis, audienle me, sic faciam vobis : in minum millia ad bclluni proliciscorentur, proe-
soliludine jacebuul cadavera vestra; omnes nuntiaretque aliijuis duos solummodô quos

qui numerati esiis à viginti annis et supra, et nominatim designaret revcisuros esse salvos
niurmurâstis contra me, non inlrabilis terram, el iucolumes profeclô virum illum non sine
;

super quam levavi manuni meam ,


iil habilarc Doo locuium esse pularomiis, pracsertim si

vos facerem ,
praiter CaK'l» liiiuni Jcplxme , et duo illi lisdcm sose objocissent periculis :

Josue lilium 'Sun. l'aivulus aulom vcstros , de verùm non ex decem, s 'd scxccnlis hominum
quibus Uixislis quôd prsedîe hostibus forent, millibus Josuam el Calebum appellavit Moy-
679 DE VER A UELIGIONE. 680
ses. Ergo nisi Deo manifestante hune even- tempera Anliochi Eupatoris quindecim à Ju-
tum praiscire non poUiit. —
Deinile verô d;eis poniilices numeranlur, quorum poslre-
nonnisi Deo agenle conlra consiieitim Kaliirae mus Onias à Lysiâ fuit inlerfectus, ex quibus
ordineni poluit evenlus ille coniiugeie : [r.iWl sex nominanlur in libro Nebemiae. Posl Oniam
proleclù niullùni abesse à consuelo nalutie verô sacerdolio funcii suni octo de domo
cursu, ul e\ infinilà hoininuni niulliludinc AssamonKorum ,
qui erant de slirpe Pbinees ;

omncs sine bello imnialurà morte tollaniur ; et borum ullinms Arislobulus fuit ab Herode
ut nuUus eoium, qui viginli annos natus fue- intcrfeclus. Exinde Herodes et Romani con-
rat, sexagesimum aliingat : rectèque sanè stiiucbant ex arbilrio poniilices, sed semper,
scripsit Moyses , < maiium Dei fuisse adversùm quantînn apparel , ex eâdem génie.
€ eos ul interircnt de caslrorum mcdio : j Fuit quidem baec successio brevissimo tem-
aguovitque Caleb Jos. c. 14 non sine mani- pore aliquo modo inlerrupla , cùm Heli ejus-
festa Dei provideniià se servaluni fuisse : que liberi , qui eranl de slirpe Ilhamar, sacer-
c Concessil Dominus vitam miiii, sicnt polli- dolio fungerenlur (propler quam causam non
I cilus est, usque ad pi-esonlem dieni. Uua- est memorije proditum) : verùm non constat
« draginia et quinque anni sunt ex quo iocu- penilùs à poniiticalu exclusos fuisse nepoles
I lus est Dominus verbum islud ad Moysem, Pbinees, et tam brevi lempore oblinuil isla

i quando ambulabal Israël per soliludinem : muiatio, ul ullo modo impedial perfcclam
« hoJié ocloginla (juiiupie annorum. » Neque propbeliai compleiionem.
dislal à verisimiiiludine scriplum fuisse à Quarta propbelia legilur Dent. 18, v. 15 :

Moyse ad deplorandam hanc calamitalem Psal- « Pi opbelam de génie luâ el de fralribus luis,

muin 89, ([ui cjus nomine seuiper nuncupalus i sicnt me, susciiabil libi Dominus Deus luus ;

fuit. « Delicimus, inquil v. 7, in ira luà et in « ipsum audies : ut pelisli à Domino tuo in
€ furore tuo lurbati sumus. Posuisti iniquiiaics « Horeb, quando concio congregata est, at-

t nostras in conspeclu tuo , seculum noslrum « que dixisli : Ultra non audiam vocem Do-
< in iiluminalione vulliis lui.... anni noslri « mini Dei mei, et ignem bunc maximum
i sicularanea medilabuntur (Ileb. absolvimus € ampliùs non videbo, ne moriar. El ait

I annos noslros, ul sermonem) : d.es anno- j Dominus mibi Propbelam suscilabo eis de
:

I ruai noslrorum in ipsis sepluaginla anni ;


j medio fratrum suoriim similem lui, et po-
i si aulem in polcnlalibus, octoginla anni, et « nam verba mea in ore ejus, loquclurque
i ampliùs eorum, labor et dolor; quoniam « ad eos omnia quœ praecepero illi qui au- :

f supervenil mansueludo et corripiemur. » i lem verba ejus,qua; loquelur in nomine


Terlia proplielia logilur Nunj. 25, v. 10, « meo, audirc nolueril ego ullor existam. > ,

ubi slirpi Pbinees in perpeluum promiiliiur Hiec enim sive inlelligalur de magno illo pro-
sacerdolium : « DixiUiue Dominus ad Moy- pbclà, novi Teslamenli medialore Cbrislo,
* scm : Pbinees, lilius Eleazari,lilii Aaron de (juà quaistione infra dicemus; sive de pro-
f sacerdolis, averlil iram meam à liliis Israël : pliflis, qui in omni œtate in republicà Ju-
« quia zelo meo commolus est conlra eos, ul d;iicàfuèie, plenissimam habuil compleiionem.
li non ipse delerem filios Israël in zelo meo. Quinla prophetia logilur Num. 20, v. 12.
f Idcircô loquere ad eum ; ecce do ei paceni Posiquàm bis virgâ percusseral Moyses pelram
c fœderis mei, el eril tam ipsi quàm scmini dillidens, banc lulil in eum senlenliam Deus :

( ejus pacluni sacerdolii senq)ilernum, quia i Dixilque Dominus ad Moysem et Aaron :

< zelaïus est pro Deo suo. el expiavil scelus « Quia non credidislis mibi ul sancUficaretis
I filiorum Israël. > Cujus prophelijp mcnlio < me coram fdios Israël, non inlroducilis hos
fit Ps. 103, V. 50; Eccl. c. 45, v. 28; el 4 populos in lorram quam dabo eis. j Et reverà
Mach. 1, c. 2, V. 54. Hique omnes auclores moriui sunt ambo irans .lordanem, eliamsi
prophelice compleiionem lesianlur. Sed proe- suinmo illius trajiciendi desiderio lenerenlur,
leroa ex bislorià comperlum babemus à Phi- el prt'cati sinl Dominum nt senlenliam mu-
nee usque ad Azariam ,
qui summus ponlifex larct. Plura sunt alla in libris Moysis valicinia,
fuit cùm lemplum a;dilicavil Salomon, duo- sed qusedam indicâsse salis est.

decim fuisse ponlifices de slirpe Pbinees (vide


Parai. I. 1, c. G). Ab Azarià usque ad caplivi-
taiem Babylonicam ex eâdem génie novem
laisse ibidem legiraus. A caplivilale usque ad
681 DIVINA MOYSIS LEGATIO. 682
Propositio IV. lione maxime abborruit : nam cum singulari
constantià ac magnanimiiaie populo ei prin-
Moyses in omni vitâ et sermone viri optimi spe-
cipibus errores exprobrabat, et in propriani
ciem lulit, diguusque est propter prœclaras
familiam severissimè animadverlebat, nec cas
suas virtitles eut fides liabeatnr.
prœtermisit hislorias, quœ baud parùm gentis
Probatio. — Nain viri probi partes siint •suœ et alavorum famam loedunl. o^ISullâ usus
pielas in Deum, sludium virlulis, ingemiitas est (lissimulalione : admirabili simplicilale
in confllcndis suis et suorum 'erroribus, in propria narrai peccala , nec quidquam de sa
iisdem reprehendendis et castigandis sancta aliud fermé, nisi peccata : elenim juxta pu-
severilas , in onini re candida nec fucata sim- blicani fidem gloriosè per longum Icnipus
pliciias : conlra verô viri iniprobi et imposio- versalus fueral in aulâ Pharaonis, et erat
ns est , malè légère inipietalem suani , virlu- potens, ut loquilur S. Slepbanus, in verbis
lem parùni curare ,
propriis ulililaiibus pu- et operibus suis; imô duxerat juxta veterem
blica commoda poslponore, asseniaiione atque Iradilionem Jîgypliorum contra ^Etbiopas
adulatione captare honiinuni benevolenliara , exercilus (Artapanus apud Eus. Prœp. cvang.
dissimulare proprios errores, oralionis vani- 1. 9, c. 27); banc tamen vitae partein obruit
late plausus vulgi quœrere. Alqui Moyses illa- silenlio : yEgyptium à se occisum narrai sine
rum virluluni exemplum fuit absolulissimum ullà facli defensione; deinde fugam suam in
et ab bis viliis alienissinium se in scriplis Madianilidem regionem referl, cum Deo ex-
ostendit. postulaiionem, concitatam in se propter omis-
I. Singulae Penlateuchi pagina? spirant le- sum circumcisionis ritum numinisiram; dilfi-
nerriraam in Deum pielatem. Opus suum deniiam denique et pœnam à Deo impositam;
exorsus est à divinae sapieniiae , boniiatis et uuo verbo eam de se insliluit narrationem, ut
potenliae laudalione, quasin crealionis descri- si ab alio facia fuisset, scripta invidiosè vide-
piione lam magnifiée expressit ul omnium , retur, lam parcus ubique est in laudando sese,
semper babuerit admiralioi.em. Tolius consli- lam in rcprebendendo severus. Denique in totâ
lulionis Judaicae legem primariani cl funda- famam sibi
suae historiée coniplexione nihil ad
mcntalem esse banc voluit : i Audi , Israël comparandam diclum, imô bominem suî obli^
< Dominus Deus nosler Dominus un us est. lum invenimus solius Dei rébus inlenlura :
,

i Diiiges Dominum Deum luum ex loto corde nec fucalà aul illecebrosà utitur oralione, qualis
€ lue, ex loiâ anima luâ et ex totà forlitudine mendacio fidem impetrare solet, sed simplici et
< luâ; eruntque verba boec in corde luo, et ingenuà,
€ medilaberis in eis sedens in domo tu;\ et Objieies 1" ex repugnanliâ Penlateuchi cum
< ambulans in itinere, dormiens atque con- anliquissimis bisloriis : Ule scriptor vanitaiis
< surgens. » Cum summâ ubique dignitale convincilur, qui cum nullo consentit Idslorico,
et oralionis vi Dei causam apud populum solet sed insliluit narrationem plané divcrsam ab
perorare. 2° Magnum quo ,
incendobatur, vir- annalibus vetuslissimorum populorum. Atqui
lulis sludium probant illa; omnes loges, quas Moyses in Pentaleucbo instiiuit narrationem
pro exlirpandis viliis sanxil ;
probant palbe- omninô abhorrenlem ab annalibus vetuslissi-
licœ illoe ad populum orationes, quibus ad morum populorum, etprœcipuè .Egypliorum.
paiienliam, ad fiduciam , et ad omnes virUiles Narrai quippe J^gyptios cùm ab Israelilisbe* ,

excilabal : nibil loto opère invcnitur, quo ncficia mulla accepissent , invidià motos sine
possit elTici causam virlulis ilii non fuisse ullà légitima causa in illos sœviissc, cùm con-
charissimam. 3° Moyses neque aficctavil im- slet eos bella longa et crudclissima cum ^'Egy-
perium , neque ullas dédit notas ambilionis ; pliis gessisse. Narrai regom Pliaraoncm et
nunquàm publicas uliiitales privalis poslpo- yEgyplios noiuisse Haibneos diniitiero, cùm
suil. Populi liberalioncui conlra omncm bu- revcrà invili expulsi ab incolis fucrint. Narrât
manam spcm suscepil, cogenle Deo ; in lolà iEgyptios tabc et ulceribus divinitùs iniliclis
vitâ niliil nisi moleslias perlulit et aerumnas; opcrtos misera periisse; cùm reverà ipsi Ju-
saccrdotium , suninmm in rej)ul)licû nninus, dx'i propter illam ips;iin vililiginoiii, quà vexa-
Aaroni fralri ejusque filiis in ;elcrnaui dédit ba;- los .l^.gyplios scribit fugati fuerint.
Plurimi
, «

redilalem; Josuam, virum ex abà tribu, duccm auciores consenliunt, inquil Tacilus 1.5 Ilist.
populi constiluit, propriis (iliis in I.evitaruin c. r>, orlà per yEgyplum labe , qiije corpora
plebcm rcdaciis. 4" Ab asseniaiione et adula- fœdarci , regcm Occborim , adiio llaminonis
TR. ir.
22
683 DE VERA RELIGIONE. 684

oraculo, remedium pctoniem, purgareregnum, qui illius principis jussu conscripsit ^gyptio-

et id genus homiriuni(Jud3COs) ul invisum diis, rum bistoriam, quam in très lomos divisit, quo-

alias in lerras avehcrc jussiim. Sic coiiquisi- rum prior 11 dynastias deorum conlinebal ;

luin colleclunique vulgiis poslquàinvaslislocis secundus 8 dynastias; tertius 12, quae omnes

reiiclum sit, caeleris pcr lacrymas torpcniibus juxtabujus auctoris fabulam annos conficiunt

Moscm unum exsuliim nionuisse, ne quani deo- 55,53o : harum dynastiarum epilomen babe-
runi liominumquc opem cxspcctarcnt,ab ulris- mus in chronico Eusebii. Âd iidem historise

que deseri , sed sibimel ut duci cœlesli cre- suœ conciliandam narrât scriplor ille, descri-

dercnt. » IlaTrogus Poinpeius et ex eo Juslinus piam illam rerum seriem fuisse ex columnis

2, 55, c. Plolomœus Alexandrinus


\. llephaj- quibusdam positis in Seriadicà terra, quas in-

stionislilius apud Pholium cod. 19. Lysiiua- sculpserat Tboyth, qui primus Hermas fuit,

chiis, Chœremon, Maiielho, elc. sacra dialeclo et figuris bieroglyphicis; quse

Distinguo majorem Ille : scriptor vanilalis columnœ post diluvium ex sacra dialecto in
convincilur, qui instiluit narraiionem diver- Grsecum sermoncm cliam in figuris hierogly-
sam abannalibus vetnslissiniarum genlium, si phicis transcriplaî fuerunt, et deposit?e ab
annales isii ullam fidem mereanlur et non sit Agaibodœmone (qui secundus Hermas fuit)

aucloritasscriploi'is aliundecon)probala,C. Si paire Tal, in bibliis servaiis in adytis templo-

annales isti nuUam prorsùs mereanlur (idem et rum. Sed profectô ille scriptor paucissimis

sit summascriptoris auctorilas, N. Profanorum bisce verbis aul suam fraudem aut nimiam cre-

jgilur bistoricoruni cum Moyse dissensio nul- dulilatem oslendlt, nisi multiplex in texlu

laienùs minuit Judalcarum anliquilalum au- meuda sit. Nam primùm de Seriadicà terra

ctorilatem , ob banc duplicem rationem, quôd nullus unquàm audivit : deinde verô qui fieri

hislorici profani nullam mereanlur fidem, potuit, ut Hermas primus, qui initio primœ
Moysi verô iilam denegare omninô non liceat. dynasliœ vixit, subsequentium dynasliarum

I. Hislorici profani, ubi cum Moyse non bistoriam in columnis inscripserit? Terliô quae-

conveniunt, nullam fidem merenlur, idqueob nam estilla veterumhieroglyphicoruni iransla-

triplicem causant : primùm, quia eoruni rela- lio in Graecumsermonem per alias figuras bie-

tiones non sunt œquales lemporuni de quibus roglypbicas? certè si in alias figuras, ergo non

instiluiiur narraiio, nec inniluntur monumen- in Grœcum sermoncm ; nam vocum bierogly-

tis aulheniicis alque ccrtis. Secundo quia con- phica nulla unquàm fuêre. D*^nique inepte scri-

fusse, ambigu» et incerta; sunt eorum bisto- bit staiimpnst diluvium illa sacra hieroglypbica

ria;,nec inier se convenienlcs. Tertio quia verlisse secundum Hcrmam in Graecum ser-

parlium studio et ad divulgandam genlis suœ moncm cùm , ex Herodoto et Diodoro constat

famam omnes scripserunt ,


qui nobis adver- nullum babuisse Gracos cum ^gyptiis com-
saulur. mercium anie œlatem Psammeticbi , id est

i" Hisloricorum profanorum, quorum po- anle vigesimam sextam dynasliam Manelhonis

tesl nobis objici auctorilas, nullus fuit oequalis


et cenium circiler annis post inslilulas olym-

teuiporum , de quibus insliluil Moyses narra- piadas. Praeicrea in dynasiiis nullus ordo, nul-

iionem. Nam omnium anliquissimus est San- la séries, quandoque principum noniina appo-
clionialhon cujus fragmenlum apud Eusebium nunlur, quandoque lacenlur, ila ut à viris
,

roperilur in Prœp. ev. 1. 1, c, 9 ; huncscri- eruditissimis Marshamo, Pezronio et non ila

ptorem nulla raiio eiïicit Davide velusliorem pridem Fourmondo ad deierminalas regum
demonslravit Joseplius Scaliger, successiones revocari non poluerinl nisi arbi-
fuisse, ut
trariarum suppositionum transiationum, re-
eumque Porphyrius antiquiorem Trojano bel- ,

lo pronuntiare ausus non est porrù Moses :


scission umque ope. Eœdem dyuasliae Uim varié
bellum Trojanum annis duxit ex ab Eusobio, Africano, Syncello referunlur, ul
ÔOO anlc
yEgyplo Ucbrœos. Prœlerca liujusveluslissimi ab illis quoque eas ad libitum immulatas fuisse

aucioris fragmenlum magis Moysis confirmât


probabiliierconjiciatur. ISuvimus insuper Cam-
quàm eîevat auctoritatem ; et Porpbyrius illius bysem Persarum imperatorem ^gyplum de- ,

vaslantem vêlera commentaria concremari


veraciialem ex convenientià rerum ab ipso re-
,

jussisse; quibus sine dubio poslea alia subsli-


laiarum cum hislorià .Moysis eflicere conalus
Primus igitur opponilur nobis Manclbo luia sunt, parliin vera parlim falsa et ad
est. ,

PlolomœiPbiiadelpbilcmporibus, idesl, annis oslcntaiionem conlicla. Inalioveleri cbronico

post iMoysem 1100, saccrdos ileiiopolilanus, sériera dynastiarum habenius, quse durasse di-
685 DIVINA MOYSIS LEGATIO. fie
cuntur aniiis 56,525, qui niimeriis non tam orani arte ulebantur ad captandos rudîum
ut chronologiae calculus haberi débet, qiiàm hominum plausus, apud quos res mirse mcliùs
ut produclum numeri 1461 per numerum 25 vendi soient quàm verae. Constat etiam faten-
mulliplicali , celeberrimain in yEgypliacis tibus Grœcorum sapientissimis primos eorum-
Graecisque labulis Zodiaci revolulionem de- bistoriographos, qui solulà oratione res gestas
signans. memoriaî prodiderunt , fuisse poetarum in

Non majorem fidem merentur Chaldaeorum comminiscendo semulos : prœterea pauca vel
antiquiiates descriptae à Beroso , ubi cum Ju- nulla horum vetustissimorum scriplorum frag-

daicis di?senliunt : nam et ille scriplor vixit menta extant; nec ullum est apud Grcecos
circa tempera Ptolomoei Philadelphi et qui- bistorise monumcntum quod Cyri et Cam- ,

bus usus sit monunientis plané ignoramus : bysis sctatem antiquitate superet; ut de-
praeterea nihii in iilius fragmentis reperitur raonstravit Vossius in opère de historicis Grse-

qno minuatur Moysis aucloritas; è contrario cis. Denique celeberrimi Graecarum rerum
pliira confirmât in Penlateucho à Moyse re- scriptores, ut Thucydides et Plutarcbus in-
lata (t). génue confitentur aniiquiorum lemporum me-
Quod speetat verô antiquiiates Graecorum, moriam prorsùs esse apud ipsos deletam , et

sunt istse omnium vanissimse. Constat enim qui remotioris aelatis historiam conficcre vo-
primos eorum scriptores poetas fuisse, qui luerunl , ul Herodolus, Ctesias, aliique, vani-
tatis ab omnibus eruditis convincuntur (1).
(i) Assyriorum imperium et antiquissimum Secundo nuUam fidem merentur historici
fuilet celeberrimum. Eorum historiam Abyde-
profani etiam propler hanc rationem quôd
nns,Berosus,Agaihias, aliiquc complures scri- ,

pserunt sedeam fusiùs adornavit Ctesias. Eam


;
eorum relaliones niagnâ laborent obscuritate
quoque fuisse Herodoti menteni ut res Assy- ,
ambiguilale et incerliludine , et parùni inler
riorum gestas describeret ex libro ejus priuio
se convenianl , ut salis liquet ex cilalorum in
colligitur. Eo loco occupatum ab Assyriis Asise
superioris imperium per annos 520, antcquàm objeclione veterum scriplorum locis ,
quae re-
Medi rebellarenl, asserit; ex aliâ parle scribit ferre nimis longum foret. < Si quid , ut habet
Ctesias imperium illudperannos 13G0 durasse.
Josephus , verilaiis subesset , impossibile erat
Cui adbilienda sil fides inler erudilos dispula-
tur. Obscuri forlassis, inlirmique diù mansêrc in tantum eos discrepare : at qui mendacia
reges, ideôque ignoii fucrunt Herodolo, quos componunt , non aliorum scriplis consona
Ctesias longà série enumerat. Quidquid sit, et
seribunt , sed quae ipsis libet confingunt. i
quantùmvis in aliquibus suî partibus inlricala
sit Assyriorum historia nihil habet Mosaicae
,
Manelho régis cupidilatem vidcndi deos ejicien-
chronologiae contrarium. Iilius imporii funda- dis leprosis occasionem dédisse ait , Cbsere-
toreni Assur, Nimbrodi coailaiieum, Moyses
mon aulem suum de Iside somniuni. Finxitille
aflirmai. (Neque Bocbarto asseutiri possunuis,
qui malc intellccio Gcneseos lextu Assur, non
Amenophin consilium dédisse régi : liic verô
hominis, sed regionis esse nomeu arbilrauir.) Phritipbranlcm. Ille octoginta millia leproso-
Sed nibil quod Assur sit anliquius scriplores
uUi de Assyriis proferunl. Ex Juslino I. 1, an- ciiam continent Sinarum anliqui-
(1) Niliil
nisl500; ex Ctosiâ ariuis lôCO; exVelIfiol. talcs (jiiod ullomodo conlrarinm sil Mo^aicae
1, c. 6, 1700, aul ut Lipsio visuiDCsl 1230; ex chronologiae, pncsorlim si calcules 70 Inler-
Alricaiio li8i, ol SyiiccHo 13<i0 ex Eusebio ; prcltim rocipiamus. Nam elsi inler Sinenses
12i0, Assyriorum slolil imperium, ila ul ad quidam suarum rerinn imporiti nnillis anta
summum et juxla laxiorom cbronologiam cilra Fohi seculis impcrii Sinici originem lixerint,
annos auie Cbristum 2300 prima ejus epocha Fohi lamcn primum imporii fundalorem esse,
iigi deboat. et erudili omnos consenlinnl , et ipsa magna
Eadem, cl ex Moyse et ex profanis historicis, sinarum historia déclarai. Jam verô quoi Fohi
Babyloniornm, quae Assyriorum anliquiias est: inler cl Yao elïliixerint anni dignosci cerlô ,

imô unum eumdemque populum primilùs non polesl, sed ab Yao ad hxc usqne icmpora
eos fuisse ejusdem régis Nimiirod impcrio sub- ordinaia Sinaf; regum clironologia Huit, nihii-
dilos, nonuulli supponuut. Sano dcclaramlae qiie aut fcrè nihil gravioris momonli eorum
Babylfmiorum anliqiiitali id iiiuim cœleris historia tradil, quod salis probalnin non videa-
on)issis sidlicil quod ad Aristololem olim
,
lur. Ilaque al) Yao ad Ciiiislnm annos circilcr
scripsil Caliislhenes, extare apud Babylonios bis mille trecenlos numcrandos
esse pcnè res
seu (^hahia^os obscrvalioues aslronomicas an- cerla est. Quibiis si addas annos (piingonlos
noriim arit«^ caplam ab Alcxaiidro Bai)yloncm nonaginla quimiiu', (|iii cllliixoriint inler Fohi
100"). Unde vi'ram osse, qnam slaluit .Moyses, ol Yao si lidcfu liabcamiis Nankicn
, (jui islo- ,

3edilical;u à Nind)rod Bal)\l<)nis epoeiiam, aut rum lemporum liistcniani adornavit habebis ,

ccrtè niliil illi in Cliaidaic.is anli(|uitalibiis snnnnarn ann(»riiiii::J,.S!)."). Qui(|nideni nnmerus,


contrarium ro|)criri concluditur. Vide Scvini sicinn ilcbrxis calculis non consonlial non ,

ac Frereii disquisilioncs t. 3 et 5 Reg. Inscrip. excodit limiies chronologiic sepluagiuta Inler


Acadcmi». prctum.
g37 DE VERA RELIGIONE. 688

rum , iste ducenia quinquaginia millia numé- cum Mathusala vivere potuit ,
qui Adamum au-

ral. Manelho prinuini ad lapidicinas relegalos dicrat. Ab Adamo ergo ad Moysem sex tantùm

leprosos deiiuie ad Avarim habitandam dc-


,
numerare necesse est ,
per quos tradilio anli-

ductos , ac rcliquà iilgypto bello vcxalà , luin quissima est propagata.

demùm auxiliares copias Hierosolymis accivis- Deinde verô in istis omnibus libris ,
prae-

sc ; Clia^remon iEgyplo decedentes circa Pe- sertim quatuor poslerioribus , clarè et cum
lusium invenisse triginta octoginla millia Iio- maximâ securitate cuncla referuntur : omnes
juinum ab Amenophi relicla ac cum illis , circumslantiae casuum insignium , ex quibus

riirsùm .Egyplum invasisse et Amenophin in conlirmari poluit legum aucloritas , accuratis-

iCihiopiam fugisse. Denique Josephum quasi co- simè describuntur. Nulla ambiguitas , nullum
dera tempore expulsum Choercmon adjunxit, incerli animi vestigium , nulla inler Judseos

annis ierè centum septuaginta anle Moysem scriplores conlentio.

vità funclum. Lysimacluis ab utroque in plu- Denique non profeclô Moyses contulit ani-
ribus discrepat. Aliuni scilicel regem , Boccho- mum ad scribendum, ut divulgaret geniis suae

rim nomine, invenit; pro somnio ei vale ^gy- famam aut ut assentatione et blanditiis capta-

plio Ammonis oraculura inlerrogatum narrât. rel suorum benevolentiam; è contrario crede-

Trogi verô Ponipei et Taciti hislorise sibi pror- res profeclô fuisse ejusconsilium invidiosum,

sùs adimunt lidem , adeô scatent erroribus. et voluisse œlernam genli suae opprobrii no-

Vide Josephum contra Appionem. lam inurere , cxponendo eorum varia delicta,
3° NuUam mercntur lidem auctores profani infidelitatem et erga Deum optimum ingratum

proplcr banc aliam rationera ,


quôd manife- animum et perversum. Imô tam accuralè des-
stum sit eos conlulisse sese ad scribendum , ut cripsit pairiarcbarum et flliorum Jacob non
propagarent geniis suse famam , et in hune solùm leviora peccata , sed graviora delicta
finem nmlta esse mutuatos ex aliorum popu- sine ullà excusatione , ut clarissimè paleat
lorum hisloriis , ut rerura admirabilium copia aliam non fuisse Moysis mentem in scribendo,

magis eluceret historia patria. Nullum dubium quàm ut numinis partes defenderet , ejusque
est quin Manetho eâ raente suas antiquilaies cxtolleret singularem benignilatem erga obsti-

adornaveril , ut Judœorum libris tempore , nalum et ad malum semper propensum popu-


Ptolonia;i Pbiladelpbi Gr?ecum sermonera
in lum ; nec cerlè dubilavit sine ullis ambagibus
convcrsis, aliquid opponeret eodem tempore
: ipsis declarare esse illos populum durissiraae

et eodem studio verisimile est Berosum suas cervicis ; neque propter numerum eorum aut
edidisse antiquilates Chaldaicas. Ergo nuliam virtutes elegisse eos Dominum. Sed quantum
prorsùs , ubi cum Moyse dissentiunt , lidem abhorreret ab omni dissimulatione ,
plusquàm
merentur profani scriplores. aliud quidquam profeclô elïieil ,
quôd in libro

I[. Propter contrarias rationes onmis Moysi suo non solùm labem illam inusiam familiae
debeiur Odes : nam 1° illa hislorise pars, quse suae ex cœde Sichemilarum mémorise prodi-
quatuor ullimis Penlateuchi voluminibus con- deril , sed etiam malediclionem in Levi pro-
linetur ,
quaeque ad rem noslram pnecipuè nuntialam à patriarchà Jacob proximo morti
pertinet (1), est ipsius Moysis vita. Ea solum- fideliter relulerit.

modô in istis scripsit Moyses ,


quse perspecta In hoc quoque distat ^fiyses ab omni fraudis
habuit et quorum pars maxima fuit: opus istud suspicione ,
quôd non u , jlii fecOre ,
quœsie-
diarium est rerum publiée gcslarum , ipso vi- rit praesidium hislorise suse in infinil;"! genera-
vente edilum , et apud eos vulgalum ,
qui om- lionum muUiludine aui tcmporis longinquiia-
nes res gestas exploratas habebant. Caitcrarum le , sed facia fundamenlalia , mundi nempe
quoque omnium rerum in Genesi relalarum nalivitalem , et post diluviura restitulioncra ,

consians esse poluii apud Hebraîos tradilio , inira brevissimos limites contraxerit. Nova so-

eliamsi nuUa habuissent coramentaria scripta. cietaiis humanse origo post diluvium nonnisi
Nam Amram pater Moysis cum Levi cielcrisquc ocio seculis Moysis aelalem aulecessit , vel ad
Jacobi filiis familiariier vixerat ; hi à Jacobo summum juxla calculos sepluaginla Intcrpre-
insliluli sunt , Jacobus ab Isaac ,
qui Scmum tum seculis seplemdecim : adeô ut si Moysis
videre poluit. Semus verô per annos centum sciaie uila faniilia vel gens fuisset ,
quse aliura
à Noemo pareutem agnosceret ; si monunienta

ad calcem dissertationem specialem


ulla anliquiora uUibi terrarum exlilissent, fun-
(1) Vid.
de veracitate libri Geneseo». dilùs Movsis chronologia convellebatur. Has ta-
DIVIINA MOYSIS LEGATIO. 690

men epochas aliaque cum illis connexa facta ,


rent, rébus omnis generis eos onerSsse, quibus
non dubitans , sed rem sirapliciter narrans et in itinere indigere possent.Et cerlè illa quam ,

dicti sui securus , Moyses déterminât. Tandem semper servaverunt Hebrsei erga ^Egypiios ,

omnia fermé apud Moysem relata ex profanis propensio probat illos experlos fuisse plebem
scriptoribus habent confirmationem , ut vide- /Egypti in discessu benignam et liberalera.

re licet apud Grotium de verilale religionis Prœlerea satis patet ^gyptios sine recupc-
Chrislianœ et in notis Joannis Cierici ibi- randi spe res suas dédisse , nec Juda^os re-
dem. deuntes expectavisse : aliàs cerlè plurimam ve-
Objicies 2° : Multa dédit Moyses improbitatis stem, quae ipsis potiùs oneri fuisset in itinere,
specimina , Deumque optimum eorum fecit non dédissent , nec eos abeunles persecuius
facinorum auctorem ,
quaî ab honestate viden- fuisset Pbarao. Idem confirmaïur ex his verbis

tur distare longissimè. 1° Quid tam ab œquilate c. 14, v. 4 ; Nuntiatum est régi lEgyptiorum ,

et à grato anirao dislat ,


quàm illos injuria af- qubd fugisset popnlus : immutatumcfue est cor

flcere ,
qui benè de nobis nieriii sunt ;
quàm Pharaom's et servorum ejus super populo et dixe-
illis inferre damnum ,
qui benignum erga nos runt : Qnid voluiiims facere ut dimitteremus Is-

animum oslenderunt , et ad id ipsâ eorum uti raël ne serviret nobis ? Ergo omninô illos dimi-

benignitate ? Atqui , Moyse suadente , Hebrsei serat Pharao ne servirent ^Egyptiis. Secundo,
iCgyplios . qui in commodandis rébus suis etiamsi concederemus .^gyptiorum bona mu-
pretiosissimis propensissimam erga ipsos vo- tuo taniùm accepisse Hebraeos , sine dubio

lunlaiem significaverant , non sine perfidiae Deo jubente ea servare potuerunt cujus est
, ,

specie spoliaverunt. 2° Etsi laudem aflectaverit omnium rerum dominium. Adde quôd in .-Egj--
Moyses viri mansuetissimi , crudelera lamen pto aedes suas arva et bona multa reliquerint
,

valdè fuisse denionslrare videtur consilium il- Israelita; quœ mutuo data ab ^gypliis com-
,

lud delendi internecione Chananaeos omnes ,


pensabant : erant eliam eadem illa bona jus-
ut eorum regione potiretur et illam servaret lissima merces laborum ab Israelitis in iEgyplo
tutiùs. — Respondeo facta illa primo intuitu peractorum.
speciem quamdam ferre ncquitiae et crudelita- 2° Quod attinet Moysis in subigendà terra
tis : verùm, re velleviter consideratà, cilô ab- Chanaan consilium et internecione delendis

solvitur sunimus isle vir, et clarè perspicimus habitaioribus , fatemur quidem ausum esse im-
nihil factura nisi piè et juste esse. mane facinus si divino mandato non fuerit ad
1° Negamus Israelitas quidquam alienum bellura inferendum incilatus , si evidentissima
cgisse ab honeslate, dùm ^gyptiorum res non habuerit divins; voluntalis signa : verùm
pretiosas abstulerunt. Xam primo ex Moysis contendimus in ils , in quibus posilus erat
relatione nobis evidens videtur istas res fuisse Moyses circumstanliis , severitatem illam , quâ
non mutuo , sed donaiione acceptas : Vocatis in Chananœos usus est , nullalenùs minuere
inquit Moyses Ex. c. 12, v. 31 , Pliarao Moyse auctoritatem. Provecta fuerat apud istum
illius

et Aaron nocte , ait : Surgite et egredimini de populum ad sunnnum impielas quam splen- ,

populo meo vos et fitii Israël Urgebantque didè ulcisci Deus decreveral eodem tempore :

Mgijptii populum de terra exire velociter. Fece- à cœteris nalionibus segregaveral genlem ,
runlque filii Israël sicut prœceperat Moyses, et quam in rempublicam propriis utentem legibus
petierimt ab /Efjypdis vasa argentca et aurea , formare volebat, in quâ unius Dei veri notiiia
vestemqtte plurimam. Domimts autcm dédit gra- inter homines semper conservaretur. Hune
tiam populo coram jEgyptiisut commodarent eis, igitur populum honoris sui vindicem constituit

scu ut dono durent eis : vox etenim hebraea IN w', atque simul expressis verbis dcclaravit infli-

quai bis in hoc versiculo reperitur, in conju- ctam velle se isti populo tan tam calamitatcm
gaiione Kal significat petere , mendicare , quo propter immania ab illis commissascelera : ad-

sensu sumitur Ps. 2, v. 8: Postula à me, et da- monuit ctiam Israelitas sorlem eamdem exper-

bo tibi gentes hœreditatem tuam : in conjugatio- turos esse sese, quoticscumqueab ejus legibus
nc dicta , apud llcbrceos Ilipliil, signilicat do- descirent. Quâ ,
quaeso , arte et industrià ctfi-

no vel muluo dare. Sensus igitur est , sicque caciùs à similibus sceleribus suos potuit detcr-
hune Scripturac locum interpretalur Josephus, rere?
populum yEgypliacum propier antiquam cum Antcquàni igitur ex hâc historià divinani
Hebrœis familiaritalcm et Deo sic volente , Moysis legalionem impuguare possint Deistoc

misericordiâ raotum , vel ul citiùs discede- demonslrandum ipsis est ex his tribus unuin :
C91 DE VER A RELIGiONE. 692

vel non consentire cum ideâ Dei œqui et sapien- Si perduellis est qui patriae aut principi jubeuti

lis, reruni omnium moderaloris, gcnlem im- non obtempérai ,


quo nominc nuncupabimus
piam et perversam punire et delere ; vel non eura ,
qui divina mandata audebit conlcmne-

posse Deum ad ulciscendam illius impietalem re? Ergo cùm manifesUssimum sit bomines

alierius populi armis uli ; vel non licere alicui Deo parère oportere , ejusque in omnibus sub-

populo eliani cum Dei imperio et aucloriiate diios esse imperio , cùm eiiam constct Deum
ejusmodi rem in se suscipere. Sed profeclô quibus volet mediis ad ulciscendam bominum
prinium nequaquàm à Dei sapienlià aut œqui- impietalem uli posse, ex Moysis in Chananaeos

lale abhorrel gentem impiam non solùm pu- severilate nibil adversùs divinam iilius legatio-
,

nire, sed etiam omninô delere. Quis enim au- nem concludi polest.

deat Deo crimini vertere quôd famé pesti- Objicies5° : Moyses inconstilutionereipubli-
, ,

lenlià, bello naliones quandoque in vindictam cœ Judaic* publica commoda privaiis postpo-

scelerum depopuletur quôd olim Sodomam suit.etvaldè ambiliosum prodidit animum.


;

et Gomorrham igné cremaverit vel quôd to- ;


Nam res ita est si legislator ille suis iegibus sibi

tum genus huraanura communi ruina aquis in- suaique familiae omnem in republicà auciorita-

volverii? Sed si vitœ pareniem et supremum lem arrogaverit , si suos coniribules muneri-

arbiirum propler istas calamilaies loties inlli- bus, honoribus à caeteris omnibus discreverit,

ctas humano generi damnare non liceat , cur, si denique iribui Leviiicae immodicas opes con-

obsecro, parcendum fuitChananaeis hominum tulerit, universamque gentem Lcvilis servam

impiissimis qui non solùm idololatriœ , sed fecerit : alqui, etc. 1° Moyses sibi suœque fami-
,

criminum fœdissimorum arguuntur Lev. c. 18 omnem in republicà poleslatem arrogavit


liye :

et 20 ? Temporibus Abrahami juslissima sua nam sacerdoliumpraecipuum munuscontulitin


judicia in eos exercere cœperat Deus, quinque Aaronem fratrem suum, ejusque poster ishœre-
ditario jure idem muuus concessit simulque sa- :
urbibus igné cœlitùs delapso prorsùs deletis, re-
liquos per quadringentos annos palienlissimè cerdoles regni administros constiluit sanxitque,

pertulii.dans locum et tenipus pœniteniiae,


ut ad summum pontilicem fieret ultima in om-
nibus causis appellatio , uli palet ex bâc lege
donec tandem, ut loquitur Moyses, terra polluta
evorauerit habilatores suos. Deinde si non ab- Deut. c. 17 : Si difficile et ambiguum apud le

horreat ab aequitate divinà gentem aliquam pro- judicium esse perspexeris inter sanguinem et san-
giiinem , causain et causam , lepram et lepram :
pter scelera et impietalem delere , ad ipsum
et jiidicum intra portas tuas videris verba variari,
cerlè periinebit raediis illis uli ,
quibus lubet :

non video sanè cur suae gloriae defensionem


surge et ascende ad locum quem elegerit Dominus

populo alicui committere non possit Quoti- Deus tuus, veniesque ad sacerdotes Levilici gene-
(1).

diè aucloriiate magislratùs bomines in socios


ris , et ad judicem qui fuerit illo tempore ;
quœ-
resqueab eis, qui indicabunt tibijudicii veritatem,
saeviunt et principis imperio bellum infertur
et faciès quodcumque dixerint qui prœsunt loco
exteris : num igilur Deus carebit potestale illà,

qaam Num quem elegerit Dominus , et docuerisit te : quôd


in regibus agnoscimus ? supremus
nempe sacerdotes ordinariosre;:ni judices con-
rerum omnium Dominus judicium in bomines
per bomines exercere non poterit ? — Denique siiiuere , et iis primam legendi poleslatem
tradere decrevisset. 2° Variis privilegiis et bo-
si Deus jure uli possit hominibus ad aliorum
noribus eranl Levitae à caeteris Judaeis discre-
ruinam et perniciem , nescio cerlè qui defendi
li ; nam praeter alias immunitales , nec domi
possit non licere bominibus Deo obtemperare.
suscipere ofiicia civilia , nec militiœ arma ferre

(1) Paulus .^milius , vir ille lot laudibus cogebantur , nec obnoxii eranl vecligalibus.
clarus nonne septuaginta bominum miilia
, 5° Denique immodicas illis opes conlulil : nam
apud Epirum inopinaiô opprcssit, trucidavit,
ex recensione inità post exitura ex iEgyplo con-
postquàm se in fldem Uomanorum dederant
et ab ipsis recepii fuerant , ut scil. luiiùs re- stat iribum Levilicara nonnisi quadragesimam
gionem subactam conservaret Nonne ex Ta- ? parlem fuisse lolius gentis ; nibilominùs vide-
cito discimus Germanicum vicos IMarsomm
tur Moyses huic Iribui liberaliter concessisse
ferro Oammisque vasiàsse additurque Non , : «

sexus , miserationem atlulit? » Non-


non oeias
lertiam ferè par^era lotins reditùs terrœ ab
ne Titus Judœorum etiam pueros et fomiiias ipsis subigendae. Dédit siquidem 1° décimas
in spfoiaculo feris laiiiand(ts proj)OSuil? Kl la-
omnium rerum Irilici vini olei , , , frugumque
men lii iros ingoiiio minime srcvo fuisse crc-
dnniur et virtuiis faniam
, apud bomines con-
omnium alque auimantium quas ,
percipiebant
fiervùiuni. Levitac sine labore uUo ,
uUisve irapensis :
693 DIVLNA MOYSIS LEGATIO. 9H
deinde dédit ipsis frugum prirailias, primum- verô non Eleazarum , sed Josuam ducem po-
que omnium besliarum foelnm :
2° mullae erant puli et successorem suum consliluit : deinde
mulclae lege conslitutae et oblationes pro pol- per 40 circiter annos rexère rempublicam
luiionibus et morbis quibusdam eliam involun- principes et seniores tribuum , inter quos ju-

tariis, quae vaidè augebani Leviticœ geiuis re- dices duo solummodô ex Levilica génie fuêre,
diliis : 3° denique eliamsi nulla pars lerrae Heli videlicet et Samuel : post judices nulla ra-
Chanaan ipsis sorte obligerit , lamen urbes 48 tio habita fuit generis Levilici , sed Saiili de
omnium amplissimas ipsis concessas fuisse le- tribu Benjamin delalum sceptrum est ,
quod
gimus. Qui harum rerum omnium accuraium poslea Davidi concessum in ejus familià mansit
inire calculum vellet , inveniret profectô qua- usque ad caplivilatem Babylonicam. Hi oranes,
dragesiniam illam populi partem accepisse ex Moyses , Josue , Judices , Roges cum plenissi-

liberalitate Moysis tertiam ferè omnium rerum mà aucloritaie , non ad arbitrium pontificis ,

parlera , ex quâ insiituiione necesse est ut om- rexère rempublicam. Habebant soli confœde-
nes alii Israelitae fuerint quasi coloni et servi rativam reipublicae potestatera : nara raolu
Levitarum : ergo , etc. proprio bellum indicebant , et inibant pacem.
Respondeo vanissimum esse iliud crimen Habebant eliam execulivam omnem potestatera

ambilionis Moysi à deisiis impacium , eumque et legum observationi soli invigilabant , et le-

sese plané ab illo absolvisse ; nam quid tam gimus Salomonem ipsum summum pontificera

distal ab ambitione ,
quàm privatam suam do- Abiaiharcm jure regio exauctorâsse. Habebant
mum omninô negligere, nullamque habere pro- eliam omnem ,
quâ in republicà uli licebat

priae prolis ralionem ? Moyses cùm pro aucto- auctoritalem legislativam : nam si quid consli-
rilate suà prseciarissima quœque reipublicse tuere necesse erat ad reipublicae commoda ,

munera suis filiis concedere aut haereditario vel eliam ad religionis pompam , id sancitura

jure relinquere potuisset, in Levitarum tamen regiis mandaiis, non pontiûcis , fuisse legi-

plebem iilos redegii, etsancluario sine lionore, mus.


sine dignilaie et sine privilegio mancipavit : et Deinde idem constat ex ipsius Moysis insti-

idcircô nullam lieri eorum mentionem depre- lulis : nam varia inslituit tribunalia , in quibus
henditur, nisi in recensionibus populi verum ; non soKim Levilœ , sed elecli ex omnibus Iri-

quidem est quôd tribum ,


quâ eral ipse oriun- bubus jus dicebant. Prima judicum inferiorum
dus , sacris addixerit, fralremque suum sum- inslilutio facta fuil anie legem dalam ex con-
mum sacerdotem constituerit , sed profectô si silio Jethro soceri Moysis ,
qui cùm vidisset

id fecisset ex ambitione et augendae familiae generum suum per totam diem in dirimendis
suse studio, non ab onini dignilate proprios lilibus occupalum sic admonuit Esio tu po- , :

liberos, suamque domum in perpetuum ex- pulo inquœ ad Deum pertinent ut referas
lus ,

clusisset. Erat praeterea ratio optima, cur prse quœ dicunlur ad eum : oslendas populo cœremo-
caelcris omnibus Iribubus sacris manciparetur nias et ritum colendi , viamque per quam ingredi

Levilica, quôd esset omnium minus numerosa, debeant , et opus quod facerc debeant. Provide
nec quadragesima ad summum totius populi autem de omui plèbe viras potenlcs cl timentes

pars: decebat cerlè illara portioncm poliùs avo- Deum , in quibus sit veritas et oderint avaritiam,

care ab odiciis civ*libus et à mililià ,


quœ de- et constitue ex eis tribunos et centuriones et quin-

dicata Deo minus esset allalura rcipublicœ de- quagenarios et decanos ,


qui judicent populum
trimenti , quaeque eodem temporc ad varia re- omni tempore : quidquid ùulem majus fuerit réfé-
ligionis munera suQicerel. Ad ea verô quœ in rant ad te.... Quibus auditis , Moyses fecit om-
conlirmationem aiïeruntur , respondeo : nia quœ illc suggesserat , et electis viris strenuis

1" Falsum esse omnom in republicà aucto- de cuncto Israël , consliluit eos principes populi,

rilalem fuisse concessam sacerdotibus : con- qui judicabant plebem omni temporc. \n quo lo-

irarium patet ex historié Judaicâ, ex ipsius co viJemus primos à Moyse constitulos judices
Moysis variis instilulis et illo ipso loco in ob- ex omni plèbe et et cuncto Israël desumplos
jeclione laudato. Ex bisloriâ quippe JuJaicâ fuisse. Secunda judicum inslilutio est Num.
inteiligimus nunquàm ponlilicen» dignilalis suae c. 11 , ubi legimus senalum 70 senioribus con-
jure tenuisse babenas reipublicre. Nam Moyses slantem à Moyse conslilutum fuisse ,
qui in
etsi conslituisset Aaronem summum sacerdo- causis difficilioribus ipsi assiderent. Cùm enim
tem et religionis antisiilem, tamen ipse quam- .Moyses dixissel Deo Non possum: soins snstinerc

diù vixil gubernavil reropublicam ; moriens omnem hune populum ,


quia gravis est milii ; sin
695 DK VERA RELIGIONE. 096

aliter viilctnr , obsecro ul interficias me , et iii- avocavissenl , et à quibus vacabant apud om-
veniam gratiam in ocutis ttiis , ne tanlis afficiar nes alias gentes religionis antistiles.
Dixit Dontinus ad Moijseni Congrerja 5° Deniqne quod attinet leviticos reditus,
malis. :

viilii 70 viros de senibits Israël ,


quos tu nôsti I
negamus prorsùs eos fuisse immodicos, nec
qu'od senes populi siut ac viagisfri... cl avferam longum inire calculum ad id conficicndum ne-
de spiritii tito , tradamque cis ut sustentent te- cesse est. Nullibi quippe legimus Lcviticum
cum omis populi. Suprcmiis ii,Mtiir illc seiiatiis gcnus opibus frctum aliquid in rempublicam
eral ox priacipibus populi uiiiversi coinposilus ;
ausum esse , aut sibi arrogare auctoritalem

praelerea oinnes Jmiaei unanimi voce conten- conaluni esse; nullibi legimus conquestos esse

duiU supremum conclliuin ,


qiiod vocabalur unquàm Judaeos de immodicis saccrdotum et

Sanhcdrini , non ex solis Levilis et sacerdoli- Levitarum divitiis; c contrario Salomon in

Lus conlectuni, secl ex viris in iege perilissiniis, Proverbiis et auctor libri Ecclesiastici maxime
et civibiis nobilissiniis fuisse ; imô Mainionides adborlanlur Jud;B0S ad solvendas sacerdo-

omnium Judœorum sapientissimus ncgat in illo tibus décimas et primitias , et Philo tcstatur

tribunali unquàm sedisse summum ponliïîceni cum summo studio et alacrilate munera débita

jnre iliguitalis vel niuneris sui , et asserit se- sacerdotibus solvere consuevisse populum: ex

dere non debuisse nisi scicntià dignum se illo quo cerlè clarissimè palet nunquàm visa esse

loco prxslitisset : quidquid sit , nulla erant hœc munera onerosa. Praelerea si naturam —
apud Judreos ecclesiaslica Iribunalia ad exer- eoruni bonorum precarlam consideraverimus,
ccnd;ï judicia, nec sortili sunt reb"gionis mini- nequaquàm eorum utilitatibus Moyseni consu-
Slri ullam jurisdiclionem separalani à poliiico luisse, sed religionis potiùs conscrvationi de-

rcgimine, ut fusé demonstravit Seldenus lib.2 prehcndemus. MuUos prorsùs agros tencre ipsis

tle Synedriis. licitum erat , neque etiam urbes suas ultra


Deniquc ex Deut. c. 17, nullo modo elïîcitur angusiissimos limites amplificare ; sed ex po-

summum pontilicem prinium fuisse in repu- puli pietate et assiduo suo apud sanctuarium
blicâ judicem, sed solummodù in quibusdam ministerio omninô pendebant eorum com-
causis difiicilibus Icgis interpreiem et docto- moda: quae instilulio, si eftecerit Levitas in

rem, et in eo ipso loco mentio est alterius populo instituendo fungendlsque muneribus

judicis à summo pontifice diversi, à quo veri- diligentes, multùm prol'ectô abfuit ab illorum

simililer scnlenlia ponlificis confirmabatur, poienliâ vel opibus immodicè augendis, cùm
Judicibus cnim prœcipitur in Iege Moysis, ut eos fecerit omninô ex aliorum voluntate depen-
sine ullà personarum acceptione jus populo dentes. — Et profectô absurda prorsùs est illa

dividanl; et Exodi c. 21, v. 14 lia;c verba le- deislarum quorumdam assertio , tribum sci-

giinus : Si quis per industriam occiderit proxi- licet Levilicam tertiam habuisse partcm redi-

nmm siium et per insidias , ab altari meo avelles luum lotius gentis. Si quis enim calculum
eum, ut moriatur. Quem locura ita explicant inire vellet , haic eum oportet observare :

inter Hebraeos doctissimi, quasi sensus esset,


1*^ Levitas urbes 48 solummodô accepisse ,

oporlere sacerdolem jam sacra paranlem ab quae non videntur effecisse duodecimam ur-

altari ad supplicium irahere: et Targum Jero- bium parlem nam in iribubus Judae, Simeo-
;

solymitanum expresse dicit ipsum summum nis et Benjamin 153 urbes numerantur in
,

ponlilicem ducendum esse ab altari et morte libro Josue, quarum tredecim datai fuêre

puniendum. Imô iiedùm à legis jurisdiciione Levilis, quae pars est circiter duodecima sed ;

immunes fucrint Levitae, constat jure Ilebrœo nolandum ctiain est , incertum valdè esse an

summum poniificem non supremi tanlùm so- omnes Iribuum illarum urbes recenseantur in

nalûs judicio obnoxium fuisse, verùm ciiam libro Josue , constat sanè aliarum Iribuum
sentcntias infimi tribunalis ,
quod Trium voca- urbes cunctas non numerari. In aliis tribubus

balur, in causis illi tribunali jure publicoassi- eadem servata est proportio quàm in istis dua-

gnatis: falsum est eliam Levitas fuisse immu- bus : nam praeceperat Moyses Num. c. 54, ut

nes factos àMoyse à vectigalibus: nulla etenim singulae tribus darent oppida Levilis juxta

exegit Icgislator ille, neque leges de illis uilas mensuram haereditatis Notandum esi;
suae.

sanxii; at cùm rcgum tempore exacta fuêre ,


prtcterca urbes istis tcmporibus parùm amplas
illa Levitas etiam praestitisse depreliendimus fuisse , et prohibuisse -Moysem , ne extenderen
adcùque ab illis solummodô muneribus erat Levitae suburbana , nisi ad mille cubitos à

soluta Leviiica gens ,


quae à rébus sacris eos rauris civltatis , neve plusquàra bis mille eu-
097 DIVINA MOYSIS LEGATIO. «98

bitos latos agros circùm urbes possiderent, id faciat te excelsiorem cunctis gentibus quas creavit

est, ne ab urbis mœnibus, nisi circitcr tertiain in laudem et uomen et gloriam suam. Adeôque
partcm leucai lam pro suburbanis ,
quàm pro praclcr illam propriam evidentiam, quam ba-

agris tenercnt. Illa verô tribus in quâ silae bcnt posleriorum œtalum miracula , prophétise
erant urbes Leviticae omnes pagos et circunija- et exlraordinarii praeter omnem spem et expe-

ceiitcs villas habebant. 2° Oportebit observare ctationem eventus, magnam quoque accipiunt

euni qui leviticos reditus nôsse velit , illos ex ipsis Moysis miraculis et propbeliis, tan-
,

non habuisse décimas omnium rcrum : v. g. quàm ex fundamento , quo innilunlur , firmi-

non dccimabant inimunda animantia, camellos, latem. At est etiam supernaluralis procuratio
equos, asinos, etc.,nec singulis annis mundo- speciatim evolvenda, ut, repercussâ quodam-
rumanimantiura deoimam partem accipiebant, modô lucc, in majore claritate sit vicissim

sed solumniodô incrementi, agnorum videlicct, constituta iMoysis divina legatio, et ex super-

vilulorum et lisedorum : ncque unum borum structœ molis firmitudine intelligalur l'unda-
accipiebant, nisi ab illis qui babebant phis- menti soliditas.

quàm deceni neque duos nisi haberent plus-


, ,
Propositio.

quàm viginii. 5° Observandum etiam erit, non


Deusfœderis Mosaici conditioues semper servavit,
nisi primum fœlum si essel masculini generis, ,
rexitque rempublicam providentià extraordi-
Levilis lege dalum fuisse, et post octavum
narià et supernaturali.
diem illis tradi potuit: immundorum animan-
tiuni fœtus rediraere potuerunt agno octo dies Probatio. — Argumentum primum. — ExJu-
nato: ex quibus apparet non magnum fuisse deomm sensri et persuasione.

exhâc lege Leviiarura proventum. Deniquc Ex duplici solùm foule peli possunt biijus

oblaliones, quse fiebant occasione immundo- divinœ procurationis argumenta , scilicet ex

rum morborum vel pollutionum minimi opinione et sensu Judœorum ab inilio ad ul-
, ,

erant valoris maxima illarum oblationum


et tima reipublicai tempora , et ex illius populi
,

pars igné cremabatur. Qui barum et aliarum hislorià. Atqui primo semper insedit Judseo-
exceptionum in calculis iueundis ralionem ha- rum animis constans et vividus divine provi-
rébus suis spccialiler invigilanlis
buerit, invenie^profectô valdè absurdam esse deniicc

deistarum assertionem, et Levilas nonnisi eos sensus. Si omnia ,


quibus hoc effîcere liceret,

reditus babuisse, ex quibus par eorum redde- tcstimonia laudare vcllem, nullum exitum in-
relur cum cseteris Israclitis condilio. Denique venirem hujus probalionis ; nam describendae

quantum à veritale abborreat illa deistarum essent singulœScriplurarum lineœ : libri Moy-
asserlio, quâ contendunt tertiam ferè rerum sis , Josue , Judicum Regum , et Prophetarum
omnium partem accepisse Levitas ,
patet cùm nihil continent nisi perpetuam nec interrup-
ex aliislocis tum ex Num. c. 31. Hoc nimirùm lam divin;e in illà regcndà republicà specialis
in capile agilur de dividendà inter Israelitas providentiœ bistoriam : nihil aliud in iis in-

immensà illâ praedû, quam in Madianitas mox veninuis nisi aut benolicia ipsis ob pietatem
fecerant : tantùm verô abest ut tcriiam ejus diviniiùs facta , aut judicia in eos exercita ad

partem Leviioe acceperint, quin pars duntaxat morum perversitatem ulciscendam. Ex loco

ipsis quinquagesima, quingenlcsima verô sa- Ezechiclis c. 25 , colligitur Judscos gloriari

cerdotibus iribueretur. Vide Leland., c. mo- solitos fuisse quôd soli inter omnes iiomines à

ralem Philosopli. Deo luerentur speciali cura, et gentes etiam id

confessas esse ali(iuando : Ilœc dicit Dominas


§ 2. De extraordinarià et supernalurali Dei in
Deus: Pro eo qubd dixcrimt Moab et Seir: Ecce
rempublicam Judaicum providentià.
siciU omnes gentes domus Judu , idcircb ecce

Demonstratâ ccelesli Moysis Icgatione et di- ego, etc. Id etiam coram Iloloferne cum magnâ
vinâ reipublicGC Judaicac conslilutione ,
jam à constantiâ alïirmâssc Achio cm Ammonitarum
priori confecta est supernaluralis Dei in Ju- duccm logimus in libro Judith : t Ubioumque,
daeos providenlia, cùm ista conslilutio in hoc i diccbat, ingressi sunt sine arcu et sagiltâ.cl
fœdere posita fuerif. Jehova elerjisii liodiè ut « absque scuto et gladio , Dcus eorum pu-
sit tibi Elohim ( id est, Dominus, dux, impcra- € gnavit pro eis et vieil, et non fuit (pii insul-

lor )
, et ambitlcs in viis rjus, et custodias cœrc- i tarot populo isli , nisi quando roccssit à

monias illins, mandata atqne judicia : et Dominas < cultu Domini Dei sui Quoticscumquc
elegit te hodiè, ut sis ci populls peculiaris, et « autcm prailer Dominum Dcum suum allerum
m)0 DE VERA RELIGIONK. ^m
f colueruct , dali sunt in praedam et in gla- quam ipsa libri inspectio élevât : unum tamen
t diuni et in opprobriuni ;
quotiescunique pœ- obscrvabo quod non parùm confirmât veterura
I iiituorunt se, dédit eis Deus cœli virlulem Judaiorum Iwnam fidem. Quœrerem à deistis,

< resistendi. » Deuni igiliirpraesentem seniper qui factum est ut scriptorum sacrorum serrao
reipublicae robus non solùm Judaei seniper prorsùs diversus fuerit posi caplivilatem Ba-
teniierunt, sed etiain alienigcnae confileban- bylonicam ? Si olim consuevissent Judaei uti
lur. Hincque profluxit illa in calamilalibus hyperbolica loculione, qui factum est ut illà

singularis liducia, qiiani nunqiiàm ulla alia usi non sint in ultimà auate suce reipublicae,

gens leslaia est. Tempore Joreniiai eliamsi quùm tenacissimi erant suae religionis , et in

adnionili fueiint ab eo, aliisque propbetis de totâ gente maximum erat pro patrià et patriis
proxiulo excidio urbis et tcnipJi, lamen illi instilutis studium ? Quare conticuerunt apud
ipsi qui impietate suà divinam in rempublicam eos oracula , eo praecisè tempore quo vigere
iram provocaverant, nunquàm in nienteni sibi maxime debebant ex causis naturalibus, atque

inducere potuerunt Deum unquàm permissu- in eà aetate, quâ lidem faciliùs obtinere im-
rum , ut tantum contingeret infortunium ,
postores poterant ? Quare pauca recitant rai-

onincmque speni siiain ponebant in eo , quôd racula? Apud alias gentes hacc semper et

haberent apud se teniplum Domini, Idem con- uniformiter obtinuerunt ,


quia fraudis et fana-
tigil in ullinio excidio sub Tito; nunquàm tici furoris soboles erant; haec mutatio igiiur

credidère Deum passurum ut leniplum de- apud Judaeos in opinionibus et sermone pro-
strueretur, donec leveràllammisconcrematum bat contigisse reverà rautalionem in divinâ

vidèrent, atque inter ipsas llamnias cum in- erga eos providentià ,
quae post caplivilatem
credibiliconstantiâ mœnia tenipli defenderunt. Babylonicam non adeô conspicua fuil.eiposle-
Objicies : Ex opinione et scriptis Judaiorum rorum modeslia avorum probat J)onam ûdera.
iiiliil confici potest : nam illa forsilan loquendi Ad secundam verô rationem respondeo le-
ratio, ouà utebantur, eral hyperbolica; constat vem illam valdè esse : prompte et facile dicitur

quippe non lantùni Judseos, sed et Orientales Judasoscaeteris hominibus superstitiosos magis
omnes supernaturalibus causis effectus natu- fuisse; sed aiïerant adversarii causam aliquara
rales tdbuere solitos esse: qua; loquendi forma probabilem tantae in Deo fiduciae ,
quam super-
orta primùm est ex liominum ignorantià ,
qui stitionern amant nuncupare. Qui factum est,

nescientes cursum nalurai constitutis initio, ut abhorrenles ab omui alià praxi supersiitiosâ,

ratisque legibus procedere , omnes extraordi- carentes auguriis, aruspiciis , magicis artibus
narios fortuna; casus numini alicui adscribe- etc., in hâc solummodô specie superstilionis,
baiit. Deinde si reverà Judaii fuerint in istà ut adversariorum verbis utar, ncmpe singulari
opinione à Dco suam rempublicam specialiter liducià in Deo suo , caeleros omnes populos vi-
régi , nihil aliud profeclô censuerunt quàm cerint ? Optimè intelligimus, qui ex divinae

alioe omnes nationes. Quae gens deos gentili- tutelae experientià hune sensum hauserint:
tios et tutelares quorum prœsidio
non habebat , nam posiià illà Dei procuratione, naturaliter
cives se tutos pulabanl? Apud quem populum oriri in eorum animis debebat ; sed si ordina-
non liebant preces ad divinam opem implo- riai Dei providentiae permissi fuerint, nec ma-
randam , aul gratiarum actiones ob res félici- gis habuerit Deus eorum quàm caeterorum
ter gcstas , aut expiatoria sacrificia ad placan- hominum rationem cur tam , ambitiosé se extu-
dos deos? Si Juda;i majorem in extraordinariâ Icrint et inauiter, certè nullam causam inve-
providenliâ fiduciam posucrint ,
quid aliud nimufi. Singularis igiiur ista fiducia in Deo
concludi potest, nisi quôd fuerint magis su- nata est ex expressissimis Moysis promissioni-
perstitiosi ? — Uespoudeo, nec hyperbolicam bus ,
quarum veritatem infinita exempla con-
fuisse illam loquendi raliouem, nec supersti- firmaverant. Negamus ullam unquàm fuisse
tiosai mentis vanum delirium illum sensum gentem ,
quae tam singularem posuerit in diis

extraordinariœ providenliaî. Et 1° quidem non suis fiduciam ,


qui non in curribus et in equis,

hyperbolica ratio loquendi: nam nulli unquàm sed in nomine Dei sui unicè confisa sit, Preces,

scriptores majori sermonis gravilate vel sim- gratiarum actiones , expiatoria sacrificia, actus

plicitate usi sunt quàm auctores Judœi in religionis sunt apud omnes gentes et apud
rébus hisloricis , nec illa objectio ab uUo fieri nos usurpati, nec ullo modo arguunt fidem
potest qui vel lippis oculis legerit sacra vo- supernaturalis Dei providentiae. Uno verbo
lumina. Inutile est pluribus refellcrc ralionem, gentes omnes experiebantur inaequalem valdè
701 SUPERNATLKALIS IN JUD^OS PROVIDENTIA. 702
esse Dei providenliam , et de hâc iuaequalitalc « Al, inquies, non certum est illa miracula
inslituêre semper querimonias Judœos contra : < reverà palrata fuisse, aut non contigisse ex
unaiiimi voce affirmantes deprehendinuis fuisse f naluralibuscausis. >— Respondeo utrumque
sequalem ab initio apud eos procurationem nu- certum esse :
1" certum est illa niiracula non
minis, saltem quoad publicas civilatis res. fuisse temerè conficta ; illa quippe facta certa
ArgumentuiM II. — Ex miracuHs. sunt ,
quorum adstruunt fidem ex unâ parte
Ex cerlissimis historiae monumentis constat evidenlissimse rationes, nullse omninô élevant,
illum sensuni non temerè concepluni fuisse, tune enim nulla esse potest contenlio. Sed ta-
sed reverà spécial! et extraordinariâ providen- lia sunt miracula prœdicla. Facta erant pu-
tià Deum illam rempublicam rexisse, Nam biica in conspectu universi populi admissa, et
prœter mulia alia signa, quae niodô enunicra- maximi momenti , ita ut ex rumoribus populi
bimus, Deus perpétua miraculorum série non accepta ea fuisse dici nequeal. Descripta sunt
lantûm in origine reipublicoe ad conciiiandam ab aucioribus vel temporum œqualibus, vcl ex
legi suae auctoritatem, sed in subsequentibus commentariis coaetaneis desumpta sunt. Nar-
setalibus oculos Judaeorum in se converiebat, ranlur stylo simplici nullatenùs ad vanitalem
eosque ad obleniperanduni prœceptis suis exci- composiio, cum summâ securitale, tanquàm
tabat. Sic teniporibus Josue, quoiiiam sine res ignotœ nemini cum , scrupulosâ circura-
divinà ope terrani Chanaan occupare non po- stantiarum descriptione. Connexa ita sunt cum
tuerunt, et stimulandi erant certâ successùs anteccdentibus et consequcntibus, ut tolli ne-
spe, Jordanis primùni alveum siccavit , efle- queant, quin omnis tollatur partium liisloriîe

citqueut donec exercilus universus transîsset, conjunclio. Referuntur ab aucioribus propter


aquse versus fontes refluentes cumulatœ consi- pietaiem et propensum ad virlutem animum
stèrent ; ad sonituni buccinarum vociferatio- fide dignissimis. Plerorumque memoria monu-
nernque populi muros urbis Jéricho dejecit; mentis publicis conservabatur. Denique conti-
quinque regum exercilum fusum à Josue propè ncnlur libris quos lola gens Judaica lanqnàm
Gabaon lapidibus de cœlo niissis obruit ; co- divinos suspexit, et diligentissimè servavil. Ut
deniqne die ad imperiuni Josue solem et lu nam verbo dicam, sequè certa sunt illa miracula ac
stare coegit ; tempore Judicum ,
quotquot reni- alia facta liistorica : œquè certum est exercilum

publicani capessebant, divinitùs excilabanlur Sennacherib divinitùs percussum fermé tolum


eorunique vicloriœ totidem erant niiracula : inleriisse, ac certum est illum regem Assyrio-
niajestatem arcae ,
quani symbolum esse vole- rum utrumque
obsidione cinxisse Jérusalem :

bat Deus sua; apud Judseos prœsentix, vindi- factum eodem omninô poniUir fundamento
in

cavit diris exercitis in Piiiiistaios ,


qui illam et eàdcm omninô nililur auctoril;ile. Ideni de

ceperant, judiciis; et violatamàlietbsamiiibus cœteris omnibus fermé miraculis in Scripturà


ingentieorumcladeultusest. Poàtconsecratum relatis dici potest. Nulla contraria nostr* as-
à Salomone templum et introductam arcam in sertioni liypolhesisconficla fuit unquàm, qnam
sancluarium, diffusa per totam domum nebulà, quis cum levissimâ allenlionc non doprehendet
praescnliae suae argumenlum dédit, Jeroboa- esse vanissimam (1). 2" Ex illis miraculis qunR.
muni altarc in Bethel contra legem impio con- dam per causas naluralcs explicure tentavit
silio consecrantem coram onini populo casii- Spinosa, in hâc re ut in omni alià vanissimus :

gavit, et altare ad vocem propliolae concussum ad miraculum à Josue in staiionc solis cl limaî

in duas partes disrupil. Achabo et Jczabele in pairalum bxc annolavil : « Diulurnioris islius
prophetas veri Dei sœvienlibus , religionem lucis causam veram ignoravit Josue, ac putavit
tuitus est ministerio Elise , totamque naturam illo die soleni aliqiiandiù stetisse, ncc allendc-
illius prophetse voci parère jussit : cujus vir- bat, quôd ex nimiâ glacic ,
qine tune lcnii)0-
lute postea insignis Elizaeusfuit. Ad prcccs ris in rogionc aeris (Mat, refractio solilo major
Ezechiae régis et prophelae Isaioe universus (I) .Miracula in bibliis relata , non sunt ut
«

fermé Assyriorum cxcrcitus urbem obsidens apud Tiluni l.ivium, facta disjiincta ab iiislo-
rià civili, (|u;c sine iisdcni cunidcm babcat to-
divinitùs inleremplus est. Deniquc , ut iunu-
noreni. Sed niiracula liistoria' judaica; sunt in-
mera alia oniiltam, in Babylonc , impiclalis et icriùs connexa cum rcbiiscivibbus, sunUpicrjus
idololatfise scde , ca in graliara populi sui pa- iieccssaria cl insoparahilis jiars tola liisioria :

Iravit prodigia, ut à superbissiniis impcratori-


in illis poniUir iu illis rcfcrondis l<tla IVrniô
;

est, cl si non (onlincrcl corum narralionem,


bus ISabuchodonosorc et Dario confessionem csset lusl<»ria nibili. » Bolingbrokc Op. posthum.
6ti$ poteulix e^loriierit. v. 3, p. 27!j.
703 DE VERA RELIGIONE. 704
oriri poluorit. i Egiegium Scripturœ interprc- militaribus , ut videtur, înprimis , seniorum
tcm ! Cœluin ergo multâ glacie obnubilatuin et vel judicis judicio non facile determinandis.
obscuralum denso grandiiie produxit lucein Hoc oraculum ab Israelitis consultum sacpiùs
spatio unius dici Sed non tantùm ridicula est
!
responsa dédisse legimus apud Moysen, et in
Spinosae explicaiio, qiiôd nulla radioruni sola-
rium refraclio prodiicerc queat lucem spatio lapidesUrim Thumim. Imô tanguntur separatè
unius diei sed quèdj narret Scriplura solem
Urim, Thumim
et duodecim lapides, neque us-
;
quàm qiiidquam legitur , ex quo confici possit
stelisse dm esset in medio cœli, quo lempore non fuisse cas res génère toto dissimilcs. De-
niinima est radiorum refraclio. Ad miraculum nique Lcv. c. 8, V. 8, Moyses Aaronem vesliens
ab Isaià i'actum tcnipore Ezccbiae régis in
induitcum primùm pectorali, deinde pectorali
relro-
imponit Urim et Thumim. Ex quo liquet non
cessione unibrœ super horologium Achaz hœc inteiligi in Urim et Thumim, duodecim gem-
observavit idem ocuialissimus pbilosophus :
mas , (juae gemmîE in pectorali antea inclus»
i de parbeliis forte nunquàm nec fuer.mt, quàm Aaron vesliretur, quaeque à pe-
per somniim
ctorali non dimovebanlur v. 17, et confer :
i cogiiavit. j Quce Spinosae observatio honiinis
y. 28. Eiiam maxime adversatur Braunio hic
est cum scienliae aflectaiione slolidissimi. ipse locus, cùm v. 29 sic dicatur Portabit :

Anne ergo parhelii aderant sine miraculo ad Aaron nomina filiormn Israël in pectorali; et
V. 30: Pones super rationale Urim et Thumim,
jussum prophetae et in quà volebat cœli parte ? Nam ulrôbique apertè distinguuntur Urim et
anne eorum splendor jubar solis obscurare Thumim non modo à pectorali, sed ab ipsis
poleral? Ha^c duo igitur miracula visa sunt gemmis nomine liliorum Israël inscripiis. De-
nique Braunio apertè coniradicit Samarilanus
Spinosai iiiier ab'a ad explicandum faciliora, et
codex, in quo sic legimus Et faciès Urim et :

in his quàm feliccm babuit exitum ! Thumim, et dabis Urim et Thiitnim ad pectorale.
Nam in iis verbis, et faciès, docetur aliani rem
Argumextum III. — Ex oracnlis et provhctiis. esse Urim et Thumim, quàm pectorale. Jam
Clericus postquàm adversùs editorem Josephi
Deus rexit olim Judseos providentià extra- Oxoniensem, Braunii imitatorem, eo ferè modo,
ordinarià et supernaturali , dando responsa ex ut nos supra, disputavit, novam banc inducit
sententiam fuisse Urim et Thumim coUare,
,
oraculo apud eos constituto, divinitus exci-
quod ad pectus usqne Aaronis pendcret, quod-
tando apud eos viros ad capessendam rempubli- que gemmis rutilantibusutconstabat, ita voca-
cam bellaque gcrenda idoneos, Prophetas mit- batur "l'IlN', luoes, et D'Qn, margaril», exmn
vel Dxn, arabico verbo. Qnam sententiam duae
tcndo qui legatorum Dei niunere fungebantur.
res infirmant una, duas res esse Urim et Thu-
:

Nam cùm Deus in ecclesiai Israeliticai primor- mim non unam, ut signilieatur in conjun-
,

diis régis politici parles titulumquesibi sumere ctione, etc.; cùm contra collare sit unum, non
dignatus fuerit, ut niodô exponemus, nécessi- duae res diversis notandae nominibits; altéra,
collocari in pectore sacerdotis ( iS iV ) Urim
tas inde facta est, ut médium ab'quod esset
et Thumim, non in collo : in pectore, inquam,
quo de voluntate et consiiio suo regio, in omni- eo modo, ut pectorali esset applicatum , non
bus regni arduis subinde nascentibus certô et ut ex collo pendulum ; ergo vim verbis afferri,
nec ipsum Clericum de virginum monilibus,
perpetuô constaret et ut publicum aliquod
;
quse in peclus ipsarum pendeant, dicturum
sacri hujus imperii pignus extaret et testimo- fuisse virgines annectere solere monilia in pe-
nium. In bunc ctore; non igitur consentaneum esse, utscrip-
igitur finem Urim et Thumim
serit Moyses, quomodô ipse Clericus scribere
inslituit, genus oraculi de cujus naturà mul-
nollet. Nos quidem de Urim et Thumim conje-
tùm disseniiunt eruditi (1) ; iilius tamen usum cturam talem instituimus 1" Revocanda esse :

hune in conlextum haec verba : Et faciès Urim et


novimus, ut Deus per illud
fuisse certô
Thumim , quae Samaritani non omittunt
placila sua populo annuntiaret et judicium ,
ob cam causam quôd sint Urim et Thumim,
ferrel in casibus rempublicam spectaniibus, sacerdotalium vestium pars una et sepa-
rala, ut liquet ex locis mox allegatis nam :

(1) De hoc oraculo sic disputât claris. Hou- de vestibus, aut de vestium parlibus separatis,
big. ad Exod. c. 27. v. ôo : D'iznn PNi nmxn nunquàm omilli, ut dicatur Et faciès... sic :

Vrim et Tlinmiin. De his verbis conjccluram vel sic. T


Esse DillN et D'ann ipsas litteras,
nostram breviler exponemus, si priùs videri- quibus lutic verba constarent , in taenia bina
mns alionim opinioncs qiiàm infirmae sint. coniexlas, aut in lamina bina insculptas et
Nam y
ii niliil agunt, qui Urim et Thumim collocaïas, vel inter gemmarum ordines , vel
promiscuù habfiit cum ipso pectorali iiaui : super oras pectoralis, quomodô lamina in ci-
tiiin hoc loco, tum Lcvit. c. 8, v. 8, unum al- daris fronte sanctum Domino insculpta. Erat
leri iiiqionilur, ncqne adeô utruinque idem laie ornamentum ejusdem generis, cujus ipsi
est. Nec aiidieiidus lî.-aunius, qui in libro suo pectoralis lapides lapidmnque uli quaedam
,

de Vestilu sacerdotum accipit Urim et Thumim inscriptio , in quà demonstrabatur, cur no-
pro gcmmis illis duodecim qu* pectorali ad- , mina hliorum Israël gemmis inscripia essent,
haerebant, ejusqiie pars eiant. Nam neque hîc, monebanturque duodecim tribus, ut moribus
neque loco parallèle c. 39 vocanlur duodecim suis id referrent, quod et litteris et gemmarum
705 SUPERiNATURALIS IN JUDiEOS PROVIDENTIA. 706
libris Josue, Judicum et Regum. Post mortem gnum imôsuis virtulibus digni erant,
gessère,
Josue, cùni bellum cum Chaiianocis gereiiduni qui apud homines Dei legalione fungercnlur.
esset, nec salis conslaret qusenam è iribubus Yerùm, inquies, Propbelarum valicinia ple-
prima incedere deberet, mterrogaveruiitlDomi- raque sunt valdè obscura et ambigu;i, gencra-
num, inquit lextus saccr Judicum cl, v. i, lia el indcterminata, Quae cbriora et determi-
hoc est, juxia interprètes, consiiluerunt Urim nalasunl magis, nihil continent, quod humana
et Thumim, ut de voluntate Dei certiores fieri sagacilas facile non potuerit proevidore : talia
possent. Cùm
autem prselium cum Benjami- sunt de futurà capiivitate decem Iribuum,
illa

nilis ineundum esset, et dubium haud mullùm et postea Judaeorum. Tandem aliae propheliae
dissimile subortum fuisset , Deum inlerrogà- licel Icmerè editse, quandoque cansae evenluum
runt dicenles : Quis in exercitu noslro erit prin- exiiterunt, ut propbetia de altari ereclo
illa

ceps certamiiiis conlra filios Benjamin ? Saiil, in Betbel à Jeroboamo, quae à pio principe Jo-
cùm instarent Philistœi, vidons partes suas sià adimpleta fuit, baud illius ignaro.
in discrimine versari, consilium à Deo per Respondeo pleraque apud Propbetas valici-
Urim petiissc dicitur lib. 1 Reg. c. 28, v. G. nia, nec esse obscura et ambigua, nec gcnera-
Davidem etiam militantem, quid sibi in re du- lia et indcterminata : clarè el delerminaiè prae-
agendum esset,
biâ et trépida saepè Deum per nuntiata fuerunt omnia gentis illius fata per
Ephod, seu Urim et Thumim, interrogàsse le- variosPropbetas à tempore Abraliami usque
gimus 1 Reg. c. 23, v. 2 et 9 ; 2 Reg. c. 5, 19 ; ad excidium reipublicae per Romanos. Clarè
1 Paralip. c. 14, v. 14. et determinatè praedicli fuerunt evenlus qui-
Deinde apud Judaeos divinitùs excitabanlur dam particulares cum omnibus circumstantiis
viri prudentià et fortitudine proccellentes ad locietpersonarum. Clarè el determinatè etiam
res reipublicae dorai mililiaeque gerendas. De exlernorum imperiorum fata, conversioncs seu
medio rubi ar dentis Moysen appellaverat Deus ; revoluliones à Prophctis annunliaiœ sunt. Ne-
Josuara deinde consiiluit duccm exercitùs; quaquàm ducimus à re nostrâ alienum haec
posteasuscitavit judicum sericm qui ces de ma- valicinia fusiùs exponere , utpote ex quibus
nu hoslium liberarent, et quasi dictatorio jure elucet maxime divina in Judaîos supernaturalis
regerent : designavit tandem Saùlem regem, providentia.
et postea Davidem per prophetam Samueiem.
VATICINIA DE REIPUBLIC/E FATIS.
Cùm ex bis plerique nec potentià, nec opibus
floruerint , et parùm ambiliosum habuerinl Auspicabimur hoc loco Israeliticae gentis
animum, ut palet ex eo quôd regnum recusa- morte Moysis, nam ea jam supra evolvi-
fala à
verint haerediiarium , necesse est confiteri eos mus quae poslerorum Abrabae forlunas ad
fuisse reverà divinitùs excitatos et divinae loga- islud usque tempus conlinebant. Prinuis qui
tionis suaî signa luiisse valdè conspicua; el se olfert post morlem Moysis in liistorià Ju-
prœterea perpelui successus eorumdem judi- daicâ evenlus, esl terra; Clianaan occupatio,
cum, praeter omnem humanam expectationem, ejusque divisio inler Israelilarum tribus. Qui
évinçant eos non sine Deo suscepisse reipu- evenlus, ut supra vidimus, saepè et clarè pa-
blicœ iiabenas. Denique conslans luit snccessio triarcbis Abrabae, Isaac, Jacob el Joseph, ré-
Propbelarum ,
qui apud llebraeos Dei legati vélante Deo, innotuit : et h Moyse sexcenties
fuère ,
quique fulura reipublicœ et aliorum prœdiclus fuit, cum eu fiduciâ et securilale.
etiam imperiorum fata praedixorunt, quae nullà quasi oculis cerncrel sub corum polcslale jam
potuerunl prœnosci sagacilalc human.î; suas redactam lerram illara : descripsit quijjpe ante
prophclias non jcstuanles fanalico spirilu, sed mortem suam tcrrœ quam erant occupaturl
sine ullâ perturbalione divinitùs admonili cdi- limites, vivensque eos nominavit ,
qui sub-
derunt; et denique divinis legatis nibil indi- aclam illam populo dividerent.
luce ac nilore adumbral)atur. Denique, cùm 2^* Ilisioria Judaica ob oculos ponit frequen-
Deus uno verbo tangat Urim et Tlnimim, nc(|uc tem populi ab instilulis Mosaicis ab idololalri-
subjimgat cujus baec l'ormaî esse dcbcanl, salis
inteiiit^itur, non agi talein vesicm, aul lalcm
cos vicinarum genliiim cullus dcfeclioncm, et
vestis parlcm, quae descrilti indigoat, sod Douin slalim insccuta infortunia; corum deinde ad
omnia dixisse, quae dicenda cnuit, noriiinatis Deum conversionem cl subsecutam liberatio-
iis litloris, quibus duo bccc verba constant,
ncm. Jam vcrô haic omnia clarè et dclerminalè
quia nimirùm lillera; iliuj un;e agunUir, pe-
cioralis, sic lanquàm numismatis, cxphca- sine ambiguitate ullû à Moysc et Josue prae-
Irices... » dicta fuêrc, idque cerlè prseler omnem huma-
707 DE VERA RELIGIONE. 708

nam expectationem. Nam si altenderimus ad scendam impietatem : et reverà de nullâ re


ea, quœ Dous teniporo Moysis in graliain Jii- s:epiùs vel clariùs locuti sunt Prophetse omnes.
da^orum egil, ad illaiu majestaleiii, ciiin quâ llliid inl'ortunium praedixeral in ipso initio

loges in monte Sina promiilgavit; ad illas pro- reipublicai Moyses Deut. c. 28 : Filios genera-

mlssiones, comniinaliones et blanditias quibus bis, inquit, et filias, et non friteris eis, quoniam
ad ob^ervanlianl legiim suaruni Judaeos excila- duceiitnr in caplivilalem.., Disperget te Dominm
vit, res prorsùs singularis nobis vidobilur, qui in omnes populos. Idem praedixeral Josue c. 25,

à lege divinà descire Hel)raei potuerint; et et eliam Salomon prasenserat, ut palet ex

cerlè si quisquara nostrûm in Moysis vcl Josne ipsius oratione in dedicaiione templi. Specia-
circnnislanliis consliluereliir, de fulurà populi liler verô captivilatera decem tribuum praedi-
obedieniià noiinaqnàni anibigeret : lamen xeral Osée, cujus haec sunt inter alla mnlta
Moyses Dcul. c. 51 cl 52 eoruni pcrversiiaiem verba nonobscurac. 9 : < Nolilaetari, Israël....

Cl abonainationes describit, quasi obversarcn- I non habitabunt in terra Domini.... abjiciet

tur ante oculos. Nec nilnùs prœler spem e eos Dons meus, quia non audierunt eum, et

praedixil sul)seculuras niox ex illà defectio- I erunt vagi in naiionibus... Non revertetur
ne eoruni calamitales : quis enim pulavissct i Ephraim in lerram ^4i]gypli, et Assur ipse rex
lune prsccipuè Israelilas exlrema ab aliis po- t ejus : quoniam noluerunt, etc. i Praedixerat

pulis passuros , cùni eorum mores studiosiùs etiam Amos, cujus non minus perspicua sunt
œmulabanlur et amicilias colebant ? Tamcn baec verba c. 5 : « Audite verbum istud, quod
Moyses boc saepissimè praedixit sine ambiguitale { ego levo super vos planctum : domus Israël

ullà, Cl post eura Josue c. 25, v. 12, bisce i cedidit, et non adjiciet ut resurgat.... quia

verbis : « Quôd si voluerilis gontium bariim, « liaec dicit Dominus Deus : Urbs de quâ
c quœ in ter vos babilant, erroribus adli?erere, i egrediebantur mille, relinquenlur in eà cen-
« et cuni cis connubia atque amicilias copu- i tum, el de quâ egrediebantur cenlum, rclin-
€ lare, jam nune scilote quôd Dominas Deus « quenturin eà decem in domo Israël... et nolite
« vester non eas deleat ante faciem vestram, € quaerereBethel, clin Galg dam nolite intrare,
I sed sint vobis in foveani et laqueum et of- < el Bersabce non iransibilis : quia 'Galgala
I fendiculum ex lalere vestro, et sudcs in < captiva ducetur, et Belbel erit inuiilis....

I oculis vestris, donec vos auferat alque dis- 1 Migrare vos faciam trans Damascum , dicit

« perdat de terra hàc optimâ quam Iradidit « Dominus. t lia etiam Micbaeas c. i.

I vobis. I Non minus enucleatè Moyses sœpiùs Judse praeterea capiivitatem clarè praedixêre
praedixil Israelilarum resipisccnliam et subse- liabacuc tolo 1 cap. Sopbonias eliam c. 1.

queniesviclorias, sicquc canlico suo propbeiico Isaias 150 annis ante evenlum, cùm missis à

finem imposuil : c Laudale, gentes, populum rege Babylonis nuntiis Ezechras ostendisset
f ejus, quia sanguinem servornm suorum ul- ibesauros suos, admonuit regem bis verbis :

« cisceUir, et vindiclam rétribuât in bosles i Audi verbum Domini exerciiuum : Ecce dies
c eorum, et propilius erit tcrrre populi sui. i I venicnt et auferentur omnia qute in domo
5° Poit judicuni tcmpora mutala est forma « luâ sunt : et quae ibesaurizaverunt patres

publicai adniinistralionis; regimen quod plurcs « tui usque in diem banc in Babylonem, non
inlerse dividebaiit in unum regem iransfertur. t relinquelur quidqiiam, dicit Dominus; et de
Non latuil Moysem evenlus ille, sed quasi jam « filiis tuis, qui cxibunl de te, quos gonueris
conslitulum regem oculis cerneret, varia dédit t tolîent, et erunt eunuchi in palaiio régis
c. 17 Deut. praîcepla de electione régis, ejus- < Babylonis. » Vide Jeremiam c. 15, et Eze-
que offîciis : « Cùm ingressus fueris lerram, cbielem c. 12. Prophetiac istae omnes completoe
< inquit, quam Dominusdabit tibi, et possede- fuerunl, cùm Theglalbpbalasar, Assyriorum
« ris eam, iiabilaverisquc in illà et dixeris : rex parlcm nalionis Israeiilicae duxit captivam,
t Consiituara super me regem, i etc. ut legimus lib. A Regum c. 15; el deinde Sal-
4° In bislorià regum Jiidae et Israël, even- manasar, expugnalà post trium annoram obsi-
tus maxime memorabilis fuit ulriusque regni dioniMH Saniarià, lolam genlem illam iranslulit
dlssolutio, capiiviias populi, et dispersio in in alias terras Irans Damascum. Et tandem
omnes gentes : ex quo rerum exilu pronum Nabucbodonosor, rex Babylonis, bis obsessam
fuisset concludcre eos nequaquàm fuisse sub Jérusalem expugnavit, populumque fermé om*»
speciali Uei providentià consiitutos, nisi de- nom Judaeorum Babylonem abduxit.
clarâsset Deus ista obventura ad eorum ulci- Neque solùin clarè hune evenlum praentin-
709 SUPEILNATURALIS IN JUD^OS PROVIDENTIA. •m
tiavére Proplietae, sed eliara omnes evenlûs cir- sine maximis terroribus ; imô Vërô ssepiùs
cumslantias : praedixerat, v. g. , Moyscs Dcut. gravissima passi sunt, et internecione deleti
c. 28, V. 27, non fore occidendos oorum reges, apud exleros, ut lempore Nabuchodonosor in
sed in captivitatem cum populo abducendos, quô fugerant reliquiœ Judœ,
-4i]gypto contigit,
uti contigit Manassi, Joachimo , et Sedeciœ. et prophelam Jeremiam invitum duxerant,
Praedixerat etiara nalionem, cui essent servi- dira et vera tamen minitanlem j Assumam ;

luri, non futurani ex vicinis ullani, aut ^Egy- « dicebat Dei nomine, reliquias Judae qui po-
ptiacam , sed quani nunquàm neque ipsi neque < suerunt faciès suas ut ingrederentur terram
patres eorum cognovissent, quales erant Baby- I /Egypti et habilarent ibi; et consumentur
lonii. Iinô Isaias , Ezechiel , etc., Chaldaeos f omnes in lerrà /Egypti : cadent in giadio et
et Babylonios nomine designàrunt. Jereniias e in famé ; consumentur à minimo usque ad
eliam Nabuchodonosorem viclorem anle even- c maximum , et erunt in jusjurandum , et in
tum declaravit. Idem prophela ad 70 annos i miraculum, et in maledictionem, et in oppro^
tempuscaplivilaiis delinivit, iil ex Danielis c. 9 c brium. i Eamdem calamitalem prœseuserat
discinius, et ex clarissimis ipsius verbis c. 25 : Ezecbiel, ut constat ex c. 29,
< Haec dicil Doiniiius exercitiium : Pro eo quôd 5" Post 70 annos Ilebrœi apud Babylonios
( non audistis verba mea, ecce ego niiitam et captivi à Cyro rege Persarum palriae resliluun-
« assuniam omnes cognaiiones aquilonis , et tur; honorincentissimè cum muneribuset tem-
< Nubuchodonosor regeni Babylonis servum pli vasis dimiltuntur, suisque etiam permillnn-
« meum, et adducam eos super terram is- tur legibus. Evenius, si in sespectelur, singu-
i tam.... et erit univcrsa terra haec in solilu- laris est, et divini favoris luculeniissiraum ar-
t dinem, et in stuporem, et servient omnes gumentum ; sed niullô magis admirabilis quôd
i génies istae régi Babylonis 70 annis. Cùm- ab omnibus proplielis fueril prcenuniialus cum
< que impleii fuerint 70 anni, visitabo super omnibus circumstanliis Icmporis et persona-
i regem Babylonis. > Scripserat Moyses quôd runi. Osée post inlerminaïas maximas calami-
prœ fanie manducaturi erant parentes proprios tales, hâc promissione c. i4suam concludit
liberos in obsidione urbis, ut reverà couligll propheiiam ; eàdem prom'ssioiie suas absol-
primo, régnante Achab, in obsidione Samariœ; vuni Amos, Micbreas et Sopbonias ; saepiùs
deinde oppiignanle urbeni Jerosolyniitanam illani rerum conversioncm prgedixit Jereniias
Nabucliodonosor; et teriiô obsidenle Tito. Nec ut c. 50 el 51, 50 et 51. Iiem Ezecbiel c. 26.
solùm hàc in parte, sed in omnibus miré con- Unum laudabimus, scilicet Isaiam, qui 200 an-
sentiunt Jeremioe lamenlaiiones, in quibus po- nis anle evenlum vixit, cujus celeberrima pro-
puli calamilates luget, cum Moysis dedaralio- pbelia legilur c. 44 : e Hœc dicit Dominas re-
nibus tolo cap. 28 Deut, Prœnuniiaverat idem « demplor tuus convertens sapientes re-
legislator Moyses quôd non in unam eamdem- ï irorsùm, et scientiam eorum stultam faciens :

que terram erant Iransferendi, sed dispergcndi « suscitansverbum servi sui, et consilium
per omnes génies; ^juod completum luit, cùm i nunliorum suorum complens; qui dico Je-
Salnianasar Israelitas duxil in Ilala et llabor t rusalom : llabiiaberis; et civilaiibus Juda :

et civilates iMedorum, et Judaei ipsi coacii fuc- < iiildificabimini : et déserta ejus susciiabo...

runt inler Tyrios, Moabitas, Ammonilas, Edo- t qui dico Cyro : Pastor meus es et omnera
miias , et alios populos babiiare : vide Amos i voluntatem meam compiebis; qui dico Jeiu-
c. 1, Jeremiam c. 40 et 45. Denique Moyses t salem : ^lidificaberis ; et lemplo : Fundabe-
Deut. c. 28 deseripsit Israelitarum in lerrà i ris. I El c. 45, pergit prophita : « Ilacc dicit

aliéna conditionem verbis istis : i In gentibus < Dominus Cbrislo meo Cyro, cujus aj)preben-
I quoquc non quiesces, neque eril requies t di dcxleram, ut subjiciam anle faciem ejus
« vcstigio pedis lui. Dabit enim tibi Douiinus « génies ego anle le ibo ut scias quia
( ibi cor pavidum, et animam consumptam < ego Dominus qui voco nomen luum, Deus
1 mœrore, et eril vila tua quasi pcndeus anle f Israël : propler servum meum Jacob, et
( te; liniebis nocle et die, et non credes viiai t Israël cleclum meum, vocavi lo nomine tuo;
t luae. ) Quu; eliam verba non lemerc dicta » assiniilavi le, el non cognovisli me. i El
sunt : nam semper apud cxteros incerta paulô post : « Ego suscitavi cum ad jusliliam,
fuitet parùm secura Judaiorum conditio. ( et omnes vias ejus dirigam ; ipsc xdilicabit

Tcmporc Amani et aliàs sx-pi siniè in prajbenli < civitalcm mcam, et caplivilalein meam di-

fueruul cxlirpaiioni» periculo, cl uunquàm 4 millet, non in prelio, ucquc ia muueribut^


711 DE VERA RELIGIONE. 712

I dicit Doniinus Deus cxercituum. > Ut enim Gen. c. 49, et Moysls Dcut. c. 55, multaque

inlelligalur quàin accuratè coniplela fuerit alia quse passim libris sacris invcniuntur, et
proplieiia, conforre solùni necessc erit ciim duo solummodô cxempla seligemus.
''el tria

islis proplicUc verbis Cyri cdiclum, cujus hic Post desiructam urbcm Jéricho Josuam ita esse
leiior est : « llœc dicit Cyriis rex Persarum : imprccatum Icgimus in llbri sui c. 6: i Male-
< Oinnia rogna terne dcdit inihi Doniinus Deus c dictus vir coram Domino, qui suscitaverit

I cœli, et ipse prœcepit mihi, ut aedificarem ei « et aiditicaverit civitatem Jéricho : in primo-


I domuni in Jérusalem, quai est in Judaîû. i gonilo suo fundamenla illius jaciat, et in no-
« Quis est in vobis de universo populo ejus ? i vissimo liberorum ponat portas cjus. > Quam
( sit Deus illius cum ipso : asccndat in Jcru- imprecationcm non irritam fuisse discimus ex
t saleni qux. est in Judceâ, et œdilicct domura 1. 3 Reg. c. 16, V. 34 : « In diebus Achab, in-

< Doniini Dci Israël; ipse est Deus, qui est in i quit scriptor sacer, aedihcavit Iliel de Reihel
I Jérusalem. Et onincs rcliqui in cunclis locis, j Jéricho : in Abiram primitivo suo fundavit
I ubicumque habitant, adjuvent eum viri de « eam, et in Scgub novissimosuo posuit portas
« loco suo, argento et auro et substantià et « ejus, juxta ver])um Domini quod locutus
« pecoribus, excepto quod voluntariè offcrunt i fuerat in manu Josue, fdii Nun. > Cùm Jo-

« lemplo Dei quod est in Jérusalem. » i Esd. roboam impio consilio altare consecraret in

c. 1, 2. Belhel contra legis praiscriptum 5 Reg. c. 13 :

G** Post urbis atque lempli restaurationem i Ecce vir Dei venit de Judà in sermone Do-
fortunata valdè per 300 circiler annos fuit rei- < mini in Bethel, Jéroboam stante super altare
publicaî Judaicœ sors, et quamvis caruerint < et thus jaciente; et exclamavit contra altare

muliis signis divina; prasentiœ, tamen reli- « in sermone Domini, et ait : Altare, altare,
gioni et institutis diviuis addictissUni fuêre, hœc dicit Dominus Ecce : fdius nascetur do-

nec per totum iilud spatium ulli fuerunt apud mui David, Josias noraine, et immolabit su-

eos pseudo-prophelae. Qui cventus saepè et per te sacerdotes excelsorum, qui nunc in
clarè e: determinatè à pluribus prophelis prse- te thura succcndunt, et ossa hominum super
nuntiatus fuit, quorum verba recitare nimis « teincendet; deditque in illâ die signum di-

longum foret, loca solummodô indicabimus : < cens : Hoc erit signum quod locutus est Do-
\ide Isaiye c. 4i, 43, 49, 52, 54, 55, GO, etc. ; i minus, ecce altare scindetur et effundetur
Ezechielis c. 56 et 48; Zachariac c. 13; Jere- < cinis qui in eo est. i Post elapsos 350 annos
miae solùm verba laudabimus c. 46, v. 27 : accuratissimè compléta est ista prophetia, ut
( Et tu ne timeas, serve meus Jacob, et ne constat ex 1. 4 Reg. c. 25, v. 15, ubi haec le-
I paveas, Israël quia ecce ego salvum te fa-
: ginms : i Insuper (Josias rex) et altare quod
( ciam de longinquo et senien tuimi de tcrrà < erat in Bethel, et excelsum quod fecit Jero-
t captivitatis tuœ : et revertetur Jacob et re- c boam fdius Nabat, qui peccare fecit Israël, et

f quiescet, et prosperabilur, et non erit qui « altare illud et excelsum destruxit, atque
I exterreat cum. Ego consumam cunctasgen- i combussit, et coraminuit in pulverem. Et
f tes ad quas ejeci te; le verô non consumam, I conversus Josias vidit ibi sepulcra quœ erant

I sed castigabo te in judicio, nec quasi inno- f in monte, misitque et tulit ossa de sepulcris
f cenli parcam libi. > « et combussit ea super altare, et poUuil illud
7" Quai secuiae sunt longam illam pacem ca- « juxta verbum Domini, quod locutus est vir

lamiiates, ex intestinis Judœorum dissidiis et t Dei, qui proedixerat verba haec. Et ait : Quis
Antiochi furoribus, clarissimè descriptae sunt < est titulus ille, quem video? Responderunt-

apud Zachariam c. 4, et Danielem c. 7 et 8 : de i que ei cives urbis illius : Sepulcrum est ho-

quibus prophetiis pauca modo dicemus. Deni- I minis Dei qui venit de Judà et praedixit verba
que non minus clarè secundum urbis excidium, I hocc, quai fecisti super altare Bethel, et
dissolutio reipublicse, et quse subsecuta sunt i ait : Dimittile eum, nemo conimoveat ossa
infortunia praedicta à prophelis fuère, et praî- i ejus. >

cipuè à Daniele, ut alio in loco ostendemus. Cùm consternalus rex Ezechias propterbla-
sphemias Sennacherib régis Assyriorum et
VATICINIA QUJ:DAM PAnTJtLL.VRlA.
Rabsacis ducis ejus, qui vastatà totâ Judaiâ,
Ne in immensum crescat haec vaticiniorum cum ingenli exercitu ad urbem maturabat, ad
expositio, praiteribimus illam quasi segetcm, Isaiam prophetam misisset divinum petens
quam continent patriarchai Jacob bencdicliones consilium in lanlis angusliis, respondit pro-
713 SUPERNATURALIS IN JUD.EOS PROVIDENTIA. 714
pheta his verbis c. 37: « Haec dicit Doniinus « rum, in liumerisportabitur, in caligine egre-
i Deus Israël : Pro qiiibus rogàsli me de Sen- < dielnr : faciès ejus operielur ut non videal
f nacherib rege Assyrioruni, hoc esl verbum c oculo lerrani... Et adducam eum in Babylo-
i quod locutus esl Dominus super euni. De- « nem, et ipsam non videbit , ibique morie-
I spexil le, et subsannavii le, virgo filia Sion... « lur. I Qune verba ubi ab Ezechiele prolaia
< Cui exprobràsli et quem blasplieinâsli, et sunt vidfbantur parùm cohaerere et hominis
i super quem exaluàsli vocem, et levàsli alli- insanientis deliria ; accuratissimè tamen adim-
« tudinem oculoriim tuoruin? Ad sanclum pleia fuêre.
c Israël. In manu scrvoruni luorum exprolirâ-
V.VnClNIA DE IMPERIORLM EXTERNORUM FATIS.
< sli Domino, et dixisli... Cùm fureres ad-
I versùm me, superbia tua ascendit in aures Deus volens Judaeos convincere suâ dilione
€ meas ponam ergo circulum in naribus tuis.
: non solùm Judœam, sed lotum orbem conti-
« et reducam te in viam per quam venisli... neri, dignatus esl eos non solùm cerliores fa-

Propterea baec dicil Dominus de rege Assy- cere per vaies suos de venturis gentis suœ fa-
« riorum : Non inlrabit in civitalem hanc, non lis, sed etiam de suis circa alla imperia consi-
f jaciet ibi sagiiiam, et non occupabit eam liis. Nihil enim aptum magis erat ad augendam
« clypeus, et non millet in circuilu ejus ag- eoruni in se liduciam, eosque avocandos à
« gerem ; in via quà venil, per eam reverle- sanciendis eum exleris fœderibus. Propier
t lur, » Quod valicinium contra omnium ex- hanc causam referta sunt scripia Prophetarum
pectationem et speni impleium accuratissimè vaiiciniis pertinentibus ad vicinas génies,
fuit : « Nam factum est in nocte illà, ut verbis Moabitas, Ammonilas, Idumœos, Syros, Tyrios,
I utar aucloris sacri, venit angélus Domini, et Assyrios, etc., ex quibus ea solùm indicabimus,
t percussit in caslris Assyriorum 183 millla. quœ ad majora speclabant imperia, et quorum
I Cùmque diluculô surrexisset, vidit omnia auclorilas etiam ex profana hislorià adstrui-
« corpora mortuorum : et recedens abiit, et tur.

€ reversus est Sennacherib rex Assyriorum, et


INTERITIS NIMVE ET IMPERII ASSYRIORUM.
< mansit in Ninive, et post paucos dies cùm
( adoraret in lemplo Nezroch Deum suum, Anno anle Christum 026, (vel ut mavult
f Adramalech et Sarazar filii ejus percusse- Prideauxius 612), Nabo-Pollassarus Babylonius
t ru ni eum gladio. » Vide non minus singula- à Saraco sive Chynaladano Assyriorum et Chal-
rem Elizaei propbeliam 1. 4 Reg. c. 7, quam daeorum rege exercilui pnefeetus, ei Aslyages
etiam Deus insigni miraculé praeter omnium à paire Cyaxare Mediœ sairapà conslitutus,
spem complevit. atlinitatem inountes (Amyiii, Aslyagis fdiâ, Na-
Dixerat Deus Jeremiae querenti quôd an- buchodonosori filio Nabopolassari desponsat.î)
nuntians verbum Dei passus fuisset oppro- junclisviribusNiniven,etineâ Saracum regem
brium, et in praesenti essevitai periculo : « Da- expugnàrunl ; immensamque illam civitatem
( bo le populo buic in murum aîneum forlem, quae 1300 annos imperii Assyriorum sedes
( et bellabunt adversùm te et non praevale- fuerat, quœque juxla Diodorum Siculiim et
( bunt, quia ego lecum sum ut salvem te, et Slrabonem viginti leucarum ambitu coniine-
< eruam le, dicit Dominus; et liberabo le de batur, solo aequàrunt, regnumque Inter se
( manu pessimorum, et redimam te de manu partili sunt. Illam calamitatem piusquàm 120
I fortium. » Quod promissum suum praeslilil annis anle exilum pra;senserat Nahum pro-
Deus valdè singulari modo contra omnium pheia, et clarissimis verbis praedixerai in loi.l

vola populusquippe iilum prophelam dignum


:
suâ prophetiâ, quam inscripsit : Oims Ninive :

morle declaravil ;
principes adversùs eum con- idque eo tempore, quo maxime florebant Assv-
juraverunl; rex Joacbim illum vivum igni ira- riorum res. His verbis ulitur c. 3 < V;c civi- :

dere voluil ; in foveani demi^-sus, lulo immer- i las sanguinum propier mulliludinem
sus diù sine cibo mansil; eversà lamcn civita- t fornicalionum... ecce ego ad le, dicil Domi'*
le, abduclis in captivilalem inimicis suis, ipse i nus exerciluum.... et projiciam super te
securus mansil in Judaeâ. Propheia Ezecbiel, c abominaliones, et conlumeliis te affieiam, et

ul palet exe. 12, Sedeciic régis- niiseram sor- I ponam te in exemplum; et erit, (imnis qui
lem prxsensit, alque declaravil illum oculis ( videril le resiliet à le, et dicet : Vastaia est
privatum abducendurn esse Babylonem ; verba I Ninive... Dormilaverunt paslores lui, rex
prophetx sunt : < Et dux, qui est ia medio eo- < Assur; sepelientur principes lui; laiitavit

TH. II. 25
DE VEÎIA RELIGIONË. 116
îl^
ponent Et descendent de sedibus suis om-
populus luus iû nioûlibus , et non est .lui
I
«
nés principes maris... et induentur stupore:
congrcgfi uon est obscura conlriiio tua,
«
4 :

Omnes qui auilioninl j in lerrà sedebunl, et attoniti super repenlino


< pessima est plaga tua.
audiiioncm luam, conipresseniiit niannm « casu luo admirabuntur; etassumentessupet
.

quia supra qucm non transiil ina- <i le lamenluin , dicent tibi : Quomodô perirsti,
4 super le ;

I ([nx babitas in mari, urbs inclyta, quai fuisti


4 liiia tua semper? »

clarè praenun- in mari cuni babitaloribus luis quos


Eumdein eventum non minus I l'orlis

Sophonias paucis annis ante exilum : « formidabant universi?.... Quia h;iec dicit
liavil
Dominus In r.ibilum redigam le el non cris;
HorribilisDeus... inquil c. 2, extendet ma- « :
i

super aqniloiiem, et perdel Assur « et requisila non invenieris ullra in sen)piter-


i num suam ;

in in- « num dicit Dominus. j Deinde idem pro-


4 et ponel speciosaoi in soliludinem et
,

pbela post enumeratas toto c. 27 opubMitissinia;


1 viuiu, et quasi deserlum, et accubabunt in
iliius urbis merces et deflelam ruinam loio
mtdioejus grèges, omnes besiiie genlium.... ,

liâic est civilas gloriosa habilans in conti-


c. 28, cum eàdem (idcntià et sermonis gravi-

Ego sum, laie valicinaïur contra regem Tyrioriim, cui


t dentià, quae dicebat in corde suo :

varias exprobral iniquilates. Vide etiam Joe),


4 cl extra me non est alia ampliùs quomodô ;

I fada est in deserlum, cubile beslise? Omnis c. 3, et Amos c. 1.

« qui transit per eam sibilabit , et movebit ma- /EGVPTIACI IMPERII FORTUNA.
t num suam. t
Apud prophetam Ezechielem c. 29, haeeverba
INTERITUS TVRI. legimus: « In anno decimo, decimo mense(id
t est, ante Chrislum 589 faclum est verbum
ante Chrislum 580, Nabucbodonosor
,
Aono
Domini ad me dicens Fili hominis, pone
rex Babylonis, opulentissimum mundi impe-
1 :

faciem tuain contra Pharaonem regem vËgy-


riuwà Tyriun obsedil , et tandem post tredecim
«

prophelabis de eo, el de yEgypto uni-


annorum obsidionem expugnavit. Nondùm ex- pli, el
«

sum- « versa. Loquere et dices Haec dicit Domi-


cùm res suas in discrimine
:
pugnalà urbe
nus Deus Ecce ego ad Pharao, rex
mo vcrsari vidèrent Tyrii, bona sua et maximam
« : te,

in insulam dimi- î iEgypli, draco magne, qui cubas in medio


ï>ot»uli parlera iranslulerunt
Tyro distantem ita ï tluminum tuoruni, et dicis : Mens est flu-
diâ parte milliaris à veteri ;

vacuam vius, et ego l'eci memelip&um. Ponam fre-


ul iSabucbodonosor spe fraudatus in
4

urbem iram etfuderit, illamque fundiiùs di- ( num in maxillis luis... el projiciam te in

nomen 4 deserlum pro eo quôd fuisti baculus


ruerit; reliquiae istius urbis Palaelyri

acci'perunt. Islam calamitalem ante obsidlo-


i arundineus domui Israël... et erit terra
/Egypti in soliludinem... à turre Syenes
aem praidixit Ezecbiel, ut palet ex c. 26 « Et :
«

factum est, inqnit, inundecimoanno(depor- j usqiie ad terminos yËlhiopiae... non habita-


t

talioiiis JecbonÙK) prima die mensis,facius est


4 bilur 40 annis... post lînem 40 annorum
<

sermo Doraini ad me dicens... Pro eo quod 4 congrebabo iEgyptum de populis, in qui bus
4

dixil Tyrus de Jérusalem: Euge, eonfractse


i dispersi fueranl, et reducam caplivitatem
«
yEgypli, el collocabo eos in lerrà Phaihures,
sunt port« populorum, conversa est ad me
«
I ;

t iraplebor, doseria est. Proplerea Iiuic dicit 4 itt lerrà oativitaiis suae : et erunt ibi regnnm
Ecce ego super Tyre, et humile inter caetera régna erit humillima,
< Douiinus Deus : le, ( :

( ascendere laciam ad le génies muUas , sicut t et non elevabilur ulira super nationes et

dissipabuni mu- < imminuam eos, ne impereni gentibus, ne-


» ascendit mare llucluans, et
deslruent turres ejus, et radam 4 que erunt ultra domui Israël in coniiden-
( ros Tyri, et

pulverera ejus de eà , et dabo eam in jimpi- i tiam, docenles iniquilalem, ut fugiant el


4

Ecce ego adducam ad sequanlur eos. > Vide etiam c. 50, 31, 52,
4 dissimam pelram 4

4 Tyrum Nabuchodonosor regem Babylonis.... in quibus conlra regem ^gypti eadem vatici-

4 circnmdal)itiemunilionibus.... ungubsequo. natur cum inagnà oralionis vi ac perspicuitate,

4 rum suorum conculcabit omnes plateas tuas, et regem Nabuchodonosor yEgypli victorem

4 populum luum gladio caedet , et statu» lu» fulurum aununlial. Eadem prœnuntiavit Jere-

4 nobilcs in lerram corruent. Vastabnnl opes mias c. 55, anno ante Chrislum 587, et etiam

4 tuas , et deslruent muros tuos et domus tuas c. 44 et 46. Unum tanlùm versiculum ex hoc

4 praiclaras subverteut, el lapides tuos et ligna propbelà laudabimus,quiparticularem circum-

t tua et pulverem tuura iu medio aquaraia sUuliam continel : t U%c dicit Dominus, in-
ni StPËRNÂTlfiÂLfô !N Jl&^OS PilOVlDENTIA, 'Hg
« ffuît V. 5<> : Êcce ego iradara Pharaoheni 47. His verbis utinir in hoc nliimo capile :

I Ephree, regem i4igypU in manu ininiicorum c Descende, sedc in pulvere, virgo (ilia Baby-
« ejosy el in manu qBaerenlinm aiiin>ara illius, i Ion, sede in tcrrà, non est soliom filiae Chai-
« sicut Iradidi Sedeciam legein Juiia in inîtmi j dyeoruM)... Sede lacen«i, et intra in trnebras,

€ Nahucliodonosor rcgis Bahylonis, iniinici « quia non vocaberis ullra domina regnorum. >

« sui et qiiaerentis aniniam ejiis. > Oinnia Idem praedixeral ilabacuc c. 7; Jeremias c
illius prophétise verba vera et accuralissimè 51, nec soiùm absoiuiè, sed cnm omnibus cir-
impleta fuisse discimos ex hisloriâ profana. cumstantiis. Isaias c. 44, v. 28, nt supra vidi-
1** Arguit propheta Pharaonem Ephree su- mus, Cyrum viclorem Bahylonis nomine desi-
perWœ et arrogantiae. Ilabel in hàc parle con- gnavit idem propheta c. 13 et 21, Persis
:

senlientem Herodolum, qui narrât Apriem, adjungit confœderatos Medos , sicut et Jere-
(sic enim vocat Pharaonem Ephree) eô arro- mias c. 51, T. 2i< : t Sanctilicale, inquil, con-
ganliae et impietaiis devenisse, ut negaret iu 8 Ira B;ibylonem génies, reges Mediae, duces
deorura posilum polestale Ipsum solio delur- i ejus, et universos magistraïus ejus, cunclam-
bare; qose arrogantia et impotens superi^ia I que lerram potestatis ejns, t In codem ca-
orta est ex secundà fortnnâ^ (pià esas foerai pile v. 46, Jeremias pra?imntiat Babylonios
per viginli primos regnl sut aniios, in quibns acceptHrt)sess€nunliHmadvcRtantiumhostium
C}"prios, Sidonios et alios armis siipen^verat. diù anlo oh^idioiii'ni ; Vciiict in aiuio andilio el

Idiô in illius potenlià tantam fulumm ha- post hune ammm andilio, et reverà ex histori.1
bucrunt juda;i, ut Jeremiai minilanti aures profana accipimus Cyrum 21 annos in subt-
prsebere recusaverint , iliumque prophetani gendis Asiaî principibus Babyloniorom confœ-
inviiani secura in ^Egyplum transiulerint. doratis posiiisse, et cùut R^bylonem versus
i" Consentienter illi vaiicinio iSabucJiodono- moverel castra, ad flunten Gyngim cum exer-
9or, seditionis arreplà opportunitale, vel for- citu anno iinegro mancre eoaclum do- fuisse,
lassè ab Amasi invitalus, in ^Egyptum cum nec variis canalibus imminutâ aquae aliitudine
exercitu perrexit, el projeclo Aprie in deser- exercilum vado iransniis-issel, el ibi compléta
t»m, ut loquiiur propheta, id est, sui regni parlim fuére isla vorba Is.ùuï ; Dico profundo :

iioibus puiso, oinnia depopolatus est. 5° Apries Desolare, et ftumina tua lucjdciani. Jeremias v.
coileclo post discessura Nabuebodonosor exer- 27, praidicil exercilum Chaldaeorum obviàm
eiio, et cnm Amasi, relicto pro rege, eom- Cyro iturum, el tanquàn» mulieres receplurum
misso praeljo fusus, captus et in proprio paialio sese inlra mirnia : « Levale signum de terra,
consentienter verbis Jcreraiae intcrfeelus est. i clangiie buccin.à... adducite equum... ces-
4" JuxiaUerodotuin el Diodornm Siculum an- « saverunt fortes B;>bylonis à prselio, habita-
BÏs 40 regnum obtinuit Amasis, el i& anni « verunt in praesidiis, devoralum est rohur
inlercess*runt à subaclione iEgypti usque a<l « eorum, et faoti sunl rpiasi mulieres. t Rem
Cyrum, qui ^^'^gyptios eliam hberos dimisil ita evenisse testantur omnes scripiores pro-
sicoi et Judaeos. ReetèigituriOannos captivi- fani.

taiis /Egyptiorura numeravit proplieta. 5" Ihi- Isaias el Jeremias p raid ix ère Hinnen Euphra-
raile poftlea fuit .(Egyptiorum regnum. Nam lem siccandum esse : Fliimina tua arefadam,
constat ex hbro octavo Xenojjhonlis de Insti- ait Deus apnd priorem ; apud alterum verô c.

lutioneCyri, el ex lolius operis proiogo, .Egy- 50, V. 38 : Siccitas super aqnas ejus erit, quod
pinni sub ditione suâ haboisse Cyrum : à a<!iniplelum fuit, cùm Cyrus in lalos profun-

Cambyiie ejus Mlio postea subacta fuit, el dosipie canales et receptacula aquas lluminis
cxindc scmper mansit sub Persarum, vel ex alveo deduxit, Jeremias c. 51, v. 31, scri-
Graeconim, vel Romanorom, velSaracenorum, bit : i Currens obviàm currenti veniet çt
ei Torcarum imperio. 4 nuniius nbvius nuntianti, ut ain)untiei régi
« Bahylonis, quia capta est civilas à smnmo
BABVLO.NItl IMPKRn UNTEBITUS.
« usqiie ad summimk ; et vada pr;Koccupata
Anno antc Qiristum 539 eversnm est à Mé- s^unt, et paludes incensie sunt igni, et viri

dis et Persis duce Cyro imperium Babvlonicunn, 1 hcllatore.^ conturbati sunt. » Urbis expugna-
20!) annis postquàm conslilnlnni luit i» Naho- lio'ion» clariùs descrihere non poluisscl si ad-
nassarc; qucin eventum, 200 cireiter annis missus fuissel ad vidcniinui. Cyrus quippe,
antequàm contingpret, prajdixerat hwias sex ruptis nocte (luminis obicibus, aqua»suhilù in
inlegris capiiibus, videiicet 13, 14, St, 43, 4^, praearata receplacnla deduxii, sin>ulque per
7ia DE VEUA RELIGlOiNE. 720

duas extreinas parles introduxit exercituni in in Ilinerario, etsi quoedam supersint vcstigia

urbeni, iiinere iaclo per alveum lluminis, dùin palalii Nabucbodonosoris, tamen nemo audel
rex iiiter proccros cum maximû securilaie accedere serpenlium ibi laiilanlium el draco-
epulareiur. lia narrant cum Daniele Herodolus num me lu.
et Xenuplion.
IMPERIOUUM SL'BSEQLENTILM , PERSICI , GR.ECI ET
IslutI eiiani conviviuni, cui indulgcbat rex
KOMAM, FATA A DA.MELE PR.E.NUNTIATA.
Kabylonis, praetlixerat Jeremias eodem capiie

V. 59 : « In calore eorum, inqult, ponani po- Mémorise proditum est à Megaslbene, anli-
< luscornm, et inebriaho eos, ut sopianlur el quissimo scriploreelbnico, Nabucliodonosorem
i dormiaiil sonuuun senipilernum , el non regem Babylonis anle obitum sui regni inleri-

« consurgant, dicil Dominas. > Idem propbela lum pr;«nunliàsse bis verbis : i Imminenlem
V. 41, bis verbis utilur : « Quomodô capta esl ô Babylonii, vobis calamitalem prsenuntio;
i Sesac el comprebensa est inclyia universae Persicus véniel mulus, qui daemonum veslro-

t lerne? » Quibus etiam anniiempus désignasse rum usus auxilio, durum cervicibus veslris ju-

videlur : nam convivium illud magnum, quod gum imponel; aique bujus cladis auclor etiam
lecii liallhazar rex, eral in bonorem Sesac deae Medus eril, quo anle Assyrii magnoperè glo-
Babylonis, cujus annuum festum lune celebra- riabanlur. i Magnam accipil ista velus tradilio

batur. aucloritatera ex scriptis Danielis, quibus con-

Denique non tantùm urbis expugnalionem, stat illum regem reverà diviniiùs admonilum
modum, lempus, etc., accuraiissimè praedixe- fuisse in somniis de forlunà, non lanlùm sui
runt Prophei*, sed etiam subseculura ejus regni, sed eliam subsequentium iraperiorum.

lata : « Non babilabilur, inqait Isaias, c. 15, Somnium quod exmemoriâ régis excideral, bis

€ V. 20, usque in Unem, el non fundabilur erbis indicavil, et exposuil Daniel : « Tu, rex,
c iisque in genoralionem et generalionem videbas, et ecce quasi statua una grandis, et

1 nec ponel ibi tenloria Arabs, nec paslores inluilus ejus erat terribilis. IIujus staluse

« requiesceni ibi ; sed requiescenl ibibesliae, capot ex auro optimo erat, pectus aulem et

< replebuntur domus eorum draconibus. » El bracbia ex argenlo : porrô venter et femora
Jeremias c. 50, v. 59 : « Habilabunl in eà ex xre, tibiae autem ferreae ;
pedum quaedam
« slrutbiones : non inbabiiabilur ultra usque pars eral ferrea, qusedam aulem ficlilis. Vi-

I in senipilernum, nec exlrueiur usque ad debas ila, donec abscissus esl lapis de monte
i generalionem el generalionem. iQuaeomnia sine manibus, el percussil statuam in pedi-

graJaiim quidem, sed ad lilteram tamen adim- bus ejus ferreis el fictilibus, el comminuit
pleia fuère. Nam primo ruptas lluminis ripas eos : tune conlrita suni pariler ferrum,

non reparavit Cyrus, que effeclura est ul tlu- testa, ses, argentum el aurum, quse rapta
iiien longé latèque campos circumjacenles sunt venlo, nuUusque locus invenlus est

inundaveril, ila ui in alveo lluminis non re- eis; lapis autem, qui percusserat statuam,
manseril aquae copia par ferendis cymbis levis- mons magnus, et implevii univer-
factus esl

simis ; reciè ergo scripsil propbela fuluram in sam lerram. Hoc est somnium; inierprela-
paludes aqnarum. Deindc Cyrus, relenlo nomine tionem quoque ejus dicemus coram te, rex.

régis Persarum, Babylonem viduam efïecil el Tu, rex regum es ; el Deus cœli regnum et

jure Persico uli jussii. Poslea Darius Hislaspis forliludinem et imperium el gloriam dédit

mures urbis rebellis dejecil el cùm Alexan- ;


libi... Tu es ergo caput aureum. Et post le

der Magnus sedem imperii ibi ponere consti- consurgel regnum aliud minus te, argen-
luissel. immensosque suscepissel labores, im-
teum, et regnum lertium aliud aereum, quod

malurà morte anie opus absoluium proereplus imperabit univers* terrae et regnum aliud :

est. Poslea Seleucus Nicanor locuplelissimos eril velul quomodô ferrum commi-
ferrum ;

cives cum opibus abduxii Seleuciam, 30 mil- nuit et domat omnia, sic comminuet et con-

liaribus à veleri Babylone dislantem, quae nunc lerel omnia haec. Porrô quia vidisii pedum

Bagdad nuncupaiur. Tandem Partbi reliquias el digilorum parlem testue figuli et parlera

nobilissimae islius urbis Iranstulerunl Ctesi- ferream, regnum divisum eril, quod tamen
phontem, ila ul lempore Adriani imperatoris de planlario ferri orielur. Secundùm quod
nihil ibi praeier murorum reliquias cernerelur, vidisli ferrum mixlum testae ex lulo, et digi-
inicr quos ferœ servabanlur ad ludos el vena- los pedum ex parte ferreos el ex parle ficti-

Uonem. Sed hodiè, ut refert Benjamin Barjona ies, ex parle regoum erit solidum, et e^
721 SUPERNATURALIS IN JCD/EOS PROVfDENTIA. 722

< parte conlritura. Quôd aulem vidisli ferrum muni Wandalorum qui Africam lencbanl;
est

« niixluin teslse ex lulo, comniiscebunlur qui- secundùm Siievonim el Alanorum, in Vascoiiià


I dem humano semine, sed non adhœrebunt et occidentali Hispanicc parte; lertium Yisigo-

t sibi, sicut ferrum misceri non polest test». tborum , in Gallià meridionali et Calalonià;
( In diebus autem regnorum illoruin, suscita- quartum Rurgundorum in Burgundià- quin-
< bit Deus cœli regnuni quod in œlernuni tum Francorum in Gailià sexlum Anglorum ;

€ non dissipabitur, et regnum ejus alieri po- et Saxonum in Brilannlâ; septimum Oslrogo-

I pulo non tradetur coniniinuet autem et ; thorum, in Pannonià, prolensum à Rhaniâ ad


f consumet universa régna bœc et ipsum sta- Mœsiam; octavum Gepidarum, quibus annu-
( bit in aeternum. Secundùm quod vidisli, merantur Longobardi, protensum ab Auslrià
( quod de monte abscissus est lapis sine nia- et Pannonià inferiori usque ad Sirmium ad
f nibus, et comminuit lestani et ferrum et xs Danubiuni ; nonum Uunnorum in Hungariâ ;

I et argentum et aurum, Deus magnus osien- decimum Herulorum et Turingorum , qui sub
( dit régi quae ventura sunt poslea; et ve- Odoacro Iialiam invaserunt. Hsec régna paulô
f rum est somnium et fidelis interpretatio aliter numerantur ab aliis, el lia ut residuum
I ejus. » regni Romani occidentalis sit unum ex decem
El reverà eventus lidelem esse istam inier- regnis prsediciis à Daniele.
pretalionem demonstravit. Babylonicum iiiipe- Sequeniia verba baec : Quod autem vidisli

rium ,
per caput aureum expressum , fuit ferrum mixlum leslœ ex luto, commiscebuntur qui-
omnium opu'enlissimum , et Babylon spoliis dem humano semine, adimplela fuère, cùm alli-

Assyriorum, iEgypliorum, Tyriorum, Judseo- nilalibus conjuncti fuerunt principes Romano-


rum.vicinorumque omnium populorum dilata, rum Cœsar et Pompeius, Octavius et Anlonius,
omnes urbes opibus superavit. Secundùm im- et posteriores imperatorcs : vel cùm ipsi eo-

perium, quod pectore et duobus bracbiis ar- rum iniperalores, post duodecim Caesares ex
genteis signilicatum fuit, Cyri Persse imperium omni génie sumebantur centum quippe anno- ;

fuit, extentum magis, scd minus opulentum, rum spatio, quod antecessil Constantin impe- i

compositum scilicet ex Babylonico, quod pe- rium, praeter Ilalos septem nationes dederanl
ctus exprimebat, et Medorum Persarumque principes Romano imperio; vel cùm fœdera
imperiis, quae duobus brachiis adumbrabantur. cum barbaris geniibus inita sunt. Addit pro-
Iliud regnum excepit Macedonicum, quod si- pbeta : Et non adiiœrebunt sibi, ut signilicaret
gnificabant venter et femora airea, priore qui- non fore diulurnam illam Romanorum cura
dem potentius sed opulentum minus, ideôque alienigenis societaiem , el Romanis non esse
per aes significaium. Duo femora ex ventre illos principes coopiaios adbaesuros : ut caetera
aereo derivala signiOcabant dividendum esse exempla taceani, Conslaniinus Magnus sedem
illud imperium in duas praîcipuas parles, se- imperii Iranslulit Conslanlinopolim, (pim
plentrionalem unam, mcridionalem alleram. exinde urbs regia appellata est. Dcniquc p<'r

Romanorum imperium illud Grœcorum exce- lapidem abscissum sine manibus intelligilur

pit, benè per ferrum expressum, quod signifi- Christi regnum sine prudenliae bumanae consi-
cabat invictam illius populi virlutem, et divi- liis, et sine potcntiâ militari slabilitnm. Lapis
liarum apud eos contempluin ,
quas anle illc reverà confrcgit pedos statuai : nam cœpit
domiiam Asiam née habuère, nec cupière. occidente imperio Romano regnum Christi, et

Pedes et digiti ex ferro et testa compositi paulô anle interilum istius regni imperatores
signiûcabant, ut ipse docet Daniel, Romanum ipsi Cbrislo nomen dederunt. Tune etiam apo-
imperium tandem inter plures dividendum theosis abolita est, et inq)eraioria potestas le-
esse, quod reverà contigit : nam post Marcum gesque civiles multùm inunulatae fuère, et in
Aurelium et /Elium Verum administratum est alio positx fundamento, scilicel in Christi le-

à pluribus consortibus, qui diversas diiiones gibus. Confregitcliam parles aircas, argenteas
accipiebant , et post Constantinum in duas monleni immensum re-
el aureas, et crevil in
partes orientalem cl occidenlalem divisum fuit. gnum Christi cùm Rcligio chrisliana ubique
,

Sed plenissimam habuére complelionem ea Romanam, Graecam, Persicam et Babylonicam


verba, cùm irrumpentibus imdique barbaris superstitionem superavit, omnesque illos po-
gentibus decem conslitula sunt régna, decem pulos Christo subjecit. Duravit jam illud re-
digitis adumbrata : quîE sic enumerat Macliia- gnum plusquàm 1700 annis, et ceternum essç
vellus , auctor in hâc re non suspcctus ; pri- eventus comprobabii.
72-
DE VERA HELIGIONE. 724
Huic illiisiri valicinio aliud ex eodeni pro- t rex Graecorum est, et cornu grande quod
phiMâadjiingoie non pigebit proplop claram ac < eral inter oculos ejns, ipse est rex primus.
siniplieoni leriun fiiluraruni descriplionein < Qiiôd auteni fracto illo snrrexerunl quatuor
;

qtio permoius Porpliyiius lil)rura Danielis non i pro eo , quatuor reges de gente ejus consnr-
propheiicum, seil hisiorienm , et post rcruni i gent, sed non in forliludine ejus. Et post
eventum scripium asscruit. Lcgiitir o. 8 : 1 regnum eorum , cùm crcverifit iniquilales,
< Anno lerlio regni Baitassar régis, visio ap- « consurget rex impudens facie et intelligens
I paruit mihi... et ecce aries unus slabal ante i proposiliones, et roborabitur forlitudo ejus,
< paliidem habens cornna excelsa et uniim i sed non in viribussuis; et supra quàm credi
« excelsius altcro, aiqiie succrescens. Poslea i polcsl, universa vastabii, et prosperabitur,
« vidi arietem venlilaniem contra occidenlem « et laciet; el interficiel robustos et populum
« et contra aquiloncm, et contra nieridiem i sanctorum secundùm volunlatem suam, et
,

t et onines bestite non poteranl resistcre ci, < dirigelurdolus in manu ejus, et contra prîn-
« neque liberari de manu ejus, fecilquc se- « cipem principum consurget, et sine manu
« cundùin volnntaiem suam, et inagnilicatus « conteretur. El visio vespere el mane, quae
e est, et ego intelligebam. Ecce auteni hircus s dicta est, vera est; tu crgo visionem signa,
« caprarum veniebat ab occidente super fa- ( quia post mullos dies erit. t

t ciem lotius terrae et non langebal terrani ; Exe prnpheiia in omnibus suis partibus, fa-
« porrô hircns habobat cornu insigne inter tente, ut jam diximns, Porphyrio, accuratissi-
< oculos suos, et vonil usquo ad arioleni illuni niè adimplela fuit : vidit prophela arietem duo
« conuitum, queni viderain stanieni ante por- cornua babentem, quibus, ut ipse docet, signi-
-c tam, et cucurrit ad eum in impetu forlitu- ficabatur Persicum imperium eum duobus re-
« dinis suoe. C unique appropinquàsset propé gibus Mediae et Persidis, Dario scilicetetCyro;
I arieicin , efferatus est in eum et percussit , cornu succrescens excelsius altero factum sig-
"I arietent , et comminuit duo cornua ejus, et nificabaiPersicampolestalem.quae in obsidione
t non poterat cùmque eum
aries resistere ei : Babylonis et vivenle Dario, Medorum rege, se-
t misissel in terram, el nemo concnicavit, cundas parles egit , superaturam sub Cyro
« quibat liberare arietem de manu ejus. Hir- Medorum atque Darii potentiam, qnod reverà
i eus autem caprarum magnus factus est ni- nam mortuo Dario, utroque regno po-
accidit ;

-c mis cùmque crevisset


, fractura est cornu , titus est Cyrus Persa, et ^gy ptum tolam mul-
c magnum, et orta sunt quatuor cornua subter tasque alias gentes suoe dilioni adjecit. Hircus
I illud per quatuor ventos cœli. De nno au- caprarum, qui, interprète Daniele, rex Graeco-
« tem ex eis egressum est cornu unum modi- rum eral, rectè dicitur ab occidente advenire;
r eum , et factum est grande contra meridiem nam Grsecia ad occidenlem jacet respectu ira-
« et contra orientem et conti-a fortitudinem, perii Persioi. Dicitur venisse super faciem to-
i et magnilicatum est usque ad foriitndinem tius terric, id est, toium imperium Persicum,
i cœli, et dejecit de forlitndine et de slcllis , ni contigil Alexandre. Dicitur non tetigisse
i et conculcavit eas , et usque ad principem lenam, ut significaretur Graecorum et Alexan-
i fortitndinis magnificattim est, et ab oo tulil (!ri celeritas ,
quce plané erat singularis ; nam
« juge sacrilicium et dejecit locum sanclilica- tino fermé anno totum subegit Darii imperium;
« lionis ejus. Robur aiileni dalum est ei contra propterea etianiin alio valicinioc. 7, designa-
I juge sacrKicium proplcr peccata : et pro- tur per leopardnm quatuor alis instructum.
« stcrnelur veritas in terra, et faciet et prospe- Dicitur appropinquâsse propé arietem, ut si-
t rabilur. Et audivi unimi de sanclis loquen- gnificaretur Alexanilrum eum Gri'cis in inte-
t tem; et dixit unus s:inctiis alieri ne.-cio cui riorem iniperii Persarum siniim penetraturum.
I loquenti : Usquequô visio el juge sacrificium Rectè eliam dicitur neminem potuisse iiberare
« et peccatum desoiationis qiiae fada est , et arietem de manu ejns, nam eisi Darius exerci-
« sanctiiarium et forlitudo conculcabitur? Et tum 400,000 miliium opposuisseï, fusus tamen
( dixit ei : Usque ad vespcram et mane, dies fuit.

« duo millia trecenti; et mundabitur s.mclua- Hircus cura magnus faclus esset nimis et
( rium. I Cajus visionis banc accepii expli- crevisset, cornu magnum fractura est, el reve-
càtionem idem prophela Daniel : i Aries quera rà interiil Alexander febri correptus siatim post
« vidisii habere cornua, rex Medorum est conslitulum imperium Gra;corura, anno œta-
i atque Persarum. Porrô hircus caprarum tis 53, postsuscepium belium adversùs PersasS.
725 SUPERNATURALIS IN JUDiEOS PROVIDENTIA. lîB

Orta sunt, fracto cornu magno, quatuor cor- î. — Prophetœ naturali sagacUate futura non
nua siibter illud per quatuor venlos; uam prœviderunt.
morluo Alexandre, etsi duces exercilûs in mul- Ex bâc prolixà responsione ad primam in
tas ditiones imperium partiti sint, lamen cilô
objeclione propositam rationem, sequitur va-
in quatuor imperia omnes provlncise redactac nissimam esse secundam ibidem allatam ;

fuerunl. Ptolomœus ^gyptum Lihyam Ara-, ,


neque Ueri ullo modo potuisse, ut illa omnia
biam, Cœlo-Syrîam, Palestinam occupavil; naturali sagaciiate et meditatione prophetae
Graeciam ei Macedoniam Cassander ; Thraciam, praesenserint. Qui enim fieri poluit, v. g., ut
Byihiniara, Asiam-Minorem Lysimachus; Sy- Isaias naturali sagacitate conjiceret, duceniis
riam et reliquas provincias Seleuohus. ili qua- postea ânnis nasciturum rege^ji Persarura, Cy-
tuorreges Grœci fuêresecundùmquodscriplum rura nomine, qui liberaiurus esset Judœos, qui
est : Quatuor reges comurgent degente ejus. ejus tempore in florentissimo statu versaban-
Post eorum regnum id est, paulô anlequàm( tur, à captivitate Babyloniorum, qui eodem
Romani illa imperia everlerent, vel poiiùs tempore cœteris nationibus , nec opibus, nec
quo lempore imperium Macedonicum, devicio potentiâ prœstabant?
Perseo rege, Romani everterunt), et postquàm
creverunt iniquitates Jud.ieorum , consurrexit
II. — Vaticinia non casu et fortuitb eventmn
sortila sunt.
rex impudens facie Antiochus Epiphanes, et
intelligens proposiliones, id est, astulus et do- Sequitur non minus temerè asseri à Deistis
losus. Hnjus regni initia infirma fuêre, sed Propbetarum vaticinia, causas eventuum exti-
postea grandis factus est contra meridiem , et tisse; hoc etenim forsitan dicere possunt de
contra orienteni, et contra fortitudinem ; nam uno aut altero vaticinio, sed ad istam multitu-
contra yEgyptumet Syriam, Babyloniara, Ar- dinem explicandam non suiïicit ista ratio.
meniam et Judaeam féliciter arma movil. De- Praeterea hîc notare licet Prophetas non tan-
jecit de fortiludine et de stellis, et conculcavit tùm non studuisse suis vaticiniis tumulius et
eas; nam plures ex Judoeis patrla inslituta mu- bella excitare, sed contra muliùm studuisse ne
tare coegit. Roborata fuit fortiludo ejus, sed sua propria vaticinia eventum consequerentur;
non in viribus suis ; nam Deus ulcisci volens V. g., Jeremias, etsi contra regera Sedcciam,
peccala populi sui, Eumènem et Attalum con- urbem atque templum tam dira vaticinatus
,

foederatos dédit, et praeterea ex duobus sum- fuisset, dédit tamen régi hoc consilium c. 58,

riîis sacerdoiibus, qui de pontificatu litij^abant, V. 17 «Si pro"ectus exieris ad principes re-
:

unus ut alterum deturbaret ,


portas civitatis « gis Babylonis, vivet anima tua, et civitas haec
perfide aperuit. Contra principem principum « non succendetur igni ; et salvus eris tu et
consurrexit, prostrata est veritas in terra, « domus tua : si autem non exieris ad priuci-
gublatum juge sacrilicium, et conculcatum est « pes régis Babylonis, tradetur civitas haec in
sanctuarium ; nam rex ille impius conquisitos « manus Chaldœorum, et succendent eam igni,
diligentcr sacros codices igné cremavit; mores i et lu non effiigies de manu eorum.» Profect6
et religionem Judaeorum omniarle miitareco- impostoris non sunt ista verba ; tali nihil tam
natusest, loco altaris aurci aliud oonslituit, stullum visuin fuisset quiun dare consilium, quo
super quod more etbnico sacra fecit. Dlebus sua vaticinia eventu fruslrarcntur. Imô verô
2,300 prntîvaluit; nam ab expeditione in /Egy- post prophetias absoluiè éditas, in quibus rem
plnmjn quA consilinm iriiilJud.tani occu|)an- ccrlô t'vonturani praedixerat Jeremias, videlur
di, usquc ad niundalionem saiictuarii, sex anni etiam non parùm abhorruisse à prudentià ila

circiter inierccssère. Sine manu denique con- regeni admonere. Sed vir ille divinorum con-
Iritus est; divinitùs inlliclâ plagâ ,
post diros siliorum particeps, sciebat Dci décréta in prae-
crucialus misorè periit ,
puliefactus et à ver- scienlià reruni posita esse, et aequaliter ccr-
mibiis vivMR exesns. Idoiu prophcia Dimiel tum csseex uiià parle Sedeciani sponlaneâ dedi-
mtilta ;ilia rolicpiil vaticinia n<»n minus clara , tione suî ipsius sese eturbcm sorvaturunt, et
in quibus regum illorum Syrise et ^gypti, suc- ex altéra obstinaiam illius resisteniiam sibi et
ccssonini Alcxandri. bella, fo-dera et allinila- civitati maxima infurlunia reipsà ajlaturara.
Ics praîsignavit de quibus vidr Piideaiixii
:

histoiiarn Ju(l;iicani. Ccrlè li.fc oninia non in-


III. — Ohjectiones Spinosœ refdlmtnr.
ccrta sunt aut ambigua, ncc gencralia cl inde- Spinosa et post eum alii mulla contra Prc^
terminata fuérc. phelarum viiam, mores, ingenium, scripsc-
727 DE VERA RELIGIONE. 728

runt ; verùm adeô futiles sunt eorum objeciio- parentes jussis nihil mali egerunt , sed etiam
nes, ul si illas diligeiiler et seriô ad examen nihil contra constilulam reipublicae forniam ,

revocare vellemus, teinpus tercre nieritô vide- quia agebant nomine et auctorilate principis
reniur : v. g,, Spinosa spirilum proplielicura et supremi magistralùs contra perduelles erat :

oujusque prophetae indoli et ingenio acconinio- siquidem, ut modo oslendemus, Deus in repu-
datum fuisse scripsit; eos quorum jeeur bile blicà rex, et reges solùm vicarii, alque lege
tumebat, semper dira prxdixisse ; alios liila- regali et fundamentali cautum erat, ut Prophe-

res magis, fausla omnia etfortunata; eos qui tis oblemperarclur.


meliorem sortitisunt institulionem, cummajori V. — Prophelarum actiones stjmbolicœ, nec ridi-

majestale locutos, humiliorcm esse aliorum culœ, nec indecorœ.


stylum, etc. Sed est ista observatio primo falsa : Offenduntur etiam Deistae nonnullis Prophe-
nullus omninô est propheta, qui dira simul et larum aclionibus quas ridiculas et ludicras,
fausla non praenuntiavcrit, et illi qui maxima imô indecoras et turpes existiniant. Ezechiel,
niala proedixerunt, lenerrimam in palriam V. g., c. 12, scribit se jussu divino compara-
pietatem teslati sunt. Est cliam inepta et ridi- visse vasa transmigrationis ; bona sua et uni-

cuia; nam, ut fidem faciat Spinosa, laudat versam supelleciilem exportasse ad vesperam,
exemplum Jeremiae, quem idcù dira prcedixisse perfodisse parietem domùs suae et noclu egres-

dicit , quia ingenio et teniperamento irislis sum esse per foramen velalâ facie ,
poriaium
eral: quasi verô eo tempore, qu > palriae suae in humeris virorum. Idem jussu Dei pilos ca-

iniminebant maximœ calamitales, fausta prae- pilis et barbœ abrasos parlim creniavit, par-
dicere debueril ille propheta; quà enim in re tim gladio secuit, parlim dispersit in ventum.
distabat Jereniias à pseudo-proplieiis, nisi quôd Capite suae prophétise quarto panem suum su-

ille niala imminentia prœsignaverit, hi temerè per fimo bovis coquere jussura se narrât. Isaias
fausta prsedixerint? Deinde diversum esse sty- divino niandato per très annos nudus ambu-
lum Prophelarum concedimus, quemque illo- lavil, et Osée sibi meretricem matrimonio
rum imaginibus uti sibi suceque conditioni conjunxil. Haec cerlè, inquiunt adversarii, fa-

familiaribus ; at ex eo nihil aliud concludi po- natici furoris, potiùs quàm divini alïlalùs indi-

test, nisi hoc unum, ilias prophelias esse ge- cia sunt. Neque solùm Deistis visa est gravis

nuina opéra eorum, quibus constanli Judaio- baec accusatio, sed et Judaeis et Chrislianis
rum traditionc tribuuntur , nec esse posse quibusdam. In 1er priores Maimonides, doctor
unius et ejusdem impostoris opéra. Profectô ex prœclarissimus, negat haecrevcrà peracta fuis-
eo quôd Isaias regiâ stirpe oriundus magnificâ se, sed conligisse solummodô in somniis , seu
magis utatur oratione, Amos pastor boum hu- Prophetis visu m esse haec à se facta ; cujus sen-
miliori, nullomodô sequilur ulrumque non tentiam défendit Joannes Smith in disserla-

fuisse àDeoainatum. lione de Propheliâ et Prophetis. Sed uirique


falluntur et hi et Hi quidem nam nihil
IV. — Prophetœ rébus civilibus haud temerè
evidentius esse potest
illi.

quàm quôd
:

reverà Pro-
se miscuernnt.
phetae acceperint in mandalis illas actiones
Prophetas etiam calumniari soient Deislae, coram omni plèbe peragere; et cum eàdem
quôd rébus civilibus sese immiscuerint: Sa- constat evidenlià ex textu sacro illas à Pro-

niuelem damnant, quôd vivenle Saule, unxerit phetis peractas esse : patet quoque eas non ad
in regcm Davidem; Ahiam, quôd Jcroboamo privatam prophetae, sed ad populi totius erudi-
decem partes pallii sui dederil, signilicans illum lioncm destinatas. Vanae sunt etiam Deistaruni
regem decem tributum fulurum Eliam, quôd ;
cavillationes, cura certissimum sit illas actio-

Achab et Jezibeli non fuerit obsecutu?, et po- nes non proprio consilio , sed à prophetis re-

pulum excitaverit ad occidendos Irecentos sa- nuentibus Dei jussu peractas, propler accura-
cerdotes Baal ; Elizceum ,
quôd Jehu per mi- tam earum cum eventibus quos signilicabant
nislrum unxerit in regem , eique prœceperit convcnicntiam : v. g., inepte disputatur ulrùm
familiam universam Achab delere, etc. Haec à consentieiiler suœ gravitali Ezechiel ea omnia
privatis sine auctorilate committi sine crimine feccril quae cap. 12 narrantur, si istâsuàac-
non potuisse facile concedimus; sed elTicien- tione reverà proesignaverit ea omnia quae
dum est eos viros privatos sineauctoritale ullâ, postea contigère ; sed res ita est ; nam
nec legaios Dei fuisse ; nam si rêvera excilati migratio sua captivitatem Judaeorum, et eo-
*' rum ex urbe discessum luculentissimé ostcn-
âiviniius hœc palraverint, non laniùm divinis
729 SUPERNATURALIS IN JUDyEOS PROVIDENTIA. 73©
debal, Egressus per foramen parielis noctu explendam libidinera , sed ut populum in pec-
denolabal fugam régis Sedecise per niurum catis dormientem illâ suà aclione suœ siupi-
horti siii. Pervelalam facieni, régis cœcitatem ditaiis admonerel, et simul Dei benignilatem
significavit ; nam in fugà caplus rex Sedccias et paticnliam adumbraret (1).

à Babyioniis oculis privalus est. Sic eliain ri- VI. — Actiones stjmbolicœ Prophetarum non
dicule carpitur ista alia prophétie aclio , cùm abliorrebant à moribns illorum temporum.
pilorum capitis et barbae parleni cremavit,
Praeterea si rem penilùs expendamus, inve-
aliani gladio secuit, aliam in venluni dispersit,
niemus Prophelas nihil egisse alienum à mori-
si liâc symbolicâ aclione rem verissiniam de-
bus islorum temporum , nec illis aciionibus
monstraverit, scilicet Judœos partini tlanimis,
ullam malam nolam inuri posse. Oralio cùm
parlim gladio inlerituros, et tertiam parlcni
iiiilio humani gencris parùm esset copiosa,
eoruni in gantes dispcrgendani esse.Quod spe-
necessitate co:icli fuère homines uli sa;pè ad
ctat ad praeceptum qiio jiibetur prophela pa-
suos coiicepliis exprimendos aciionibus et si-
nem suum super fimo bovis coquere, et qiio
giiis cxlcrnis. IIa;c raiio coUoquendi ex neces-
niultùm offendi Deistœ noslri videntur, id nul-
sitate orla primùm , oblinuitdiù, postquàm
liushabebit adniirationeni, si atlendalur, 1° in
dcsierat necessilas, praecipuè apud Orientales,
lolo Oriente iisque prsesertini proviiiciis, quœ quorum ingonium vividum ad molum etactio-
niagnà ligni penurià laborant, nibil coniniu-
nem piopensum magis eral (2). Praeler allala
nius esse qnàin ut fimo boum et vaccarum ad
supra exempla plura alia sunt in Scripiuris ,
solem induralo panis subcinericius coqualur :

quorum unum solùm laudabimus ex libro 3


quâ etiamnùm materiâ in Armoricà etnonnul-
Rcgum c. 22, ubi legimus pseudo-prophetam
lis Anglise provinciis furnus defectu ligni ac-
el régi Israël charissimum , ut designaret exci-
cendi à pauperibiis consuevit ;
2" taie Deuni
(limn proxinuim Syriae, aflixis ad frontem fer-
mandatum prophel* dédisse, ntsignificaret ad
reis cornibus , arietâsse versus Syriam. Nec
quas angustias et miserias Judaîi brevi redi-
solùm Jtidaei hàc loquendi raliona usi sunt,
gendi essent : quas ut vividiùs exprimeret, pri-
sed cliam elhnici , el mulla exempla suppedi-
niùm eum jubet, slercore humano, qiio ne
tat profana anliquitas. Ex senlentià quae He-
pauperrimi quidem in eum finem uli solebant,

panem suum coquere; quod cùm iEgrè se fer- (l)Quod vero Icgilur in Vulg. inlerprele :
Sume tibi uxorem firnicaliomim, et fac tibi ftlios
re propheta significâsset, praeceptum Deus
fornicaliouum, quia fornicat afornicabitur , terra à
emolliit, etjussit eum boum slercus ,
quod in Domino quasi juberelur Osée adiré ad mu-
,

magnis angustiis adhibebatur, ad panem suum lierein merelricom et su-cipere ex eà (ilios


adulicriuos, icxlus hebraicus eum quo con-
coquendum assumera 3° non fuisse proplie- ;
cordant omnes veteres versiones simpliciier
tam jussum slercore humano panem suum ope- liabel : Vade , sume tibi uxorem meretriccm
rire, et sic operlum comedere , uli (ingimt (iliosquc ejus adulicriuos, qnandoquidem recessit
à Domino terra, ut mœcliarelur : mandatum ni-
Deistse. Nam textus Hebroiiis sic verli poiest :

inirùni accipil Osée accipere pro uxore nmlic-


Cibo nteris ita cocto, ut coquitiir Iwrdeaceus, eutn- rem qiiam noveril fuisse merelricem el dii-
, ,

detyique in conspectu eorum slercore humano co- cere domum siiam non modo uxorem, sed
ques. Quod manifesté cliam palet ex sequonli- otiam «'jus lilios adullerinos, ut per malrimo-
nium lam singulare demonslrot non Dei esse
biishis verbis : Ecce dedi tibi fwmm boum pro
(ilios regni Israël cives, quomodô non eranl
stercoribus humanis, et faciès (id est, co(iues) pa- 0sec spiiria lia^c soboles, qtiam uxor ejus
lilii

nem in eo. L'bi Isaias nudus incessisse dicitur ,


donmm suam inlroducebat. Ilaque n:"?!! non
signilical fornicabitur , sed foriiicata est et ,

non est intelligendmn illum toto corporc dis-


parlioula ^2 couvcrlil, ut saepè aliàs, fulurum
cooperto ambulàssc, sed d(îposilà veste exlerio- in pra'lcrilum. Quomodô cnim nala eral spu-
re, lunicâ usum esse brcviore, qualem gestare ria proies, cùm Osée duxil uxorem, ila signi-
Hcalur, regni Israël cives esse jam lilios adul-
solebant servi et mancipia, ut designaret Ju-
lerinos, non aulem fore. Status eorum prae-
doeos servos futuros; non esse ad lilteram ac- lerilusac praesens exliibelur in liliis jam nalis:
cipicndum verbum islud midus, palet dnolius fulurus slalus (lenionslrabiliir iu liliis nascen-
dis. Vid. Ilouhig.
exeiriplis Saillis et Davidis, (pKniim aller dici-
(2) Apud aMli(|U()s nondiiMi caplabalur plau-
tur nudus propholàsse, et aller quamvis indu- sibilis oralio. Illi qui sitiipliciter ol |)rol)anda;
lus ephod , nudus saltâsse coram arcâ Domini. r( causa hxpiebanlur, paialiolis rel'crii sunt,
i

Denique Osée cùm matrimonio (|uas rxislinio neccssarias, non ex eâdem cau-
sibi conjunxit
sa quà poelis, sed iil iuiliecillilalis noslra; ad-
merctricem, nihil pcccavil ccriè in bonos mo- minicula sinl, et disserentem et audienlcm, in
res avocando illam à criniinc, ncc id fecit ad rem prœsciitem dcducant. Sencca. "
731 DE VERà RELMilONE. 75Î

raclito tribuitur . discimus prima eoruni ora-


Argumextum IV. — Ex exlraordtnariis prœter
cula, non verbis, sed signis edila luisse : ail
spem eventibus.
quippc regem qui in Delpbis est nec loqui, nec
lacère, sed signis menteui significare. Et apud Elsi Deus perpétua miraculorura série Ju-

Clenienteai Alexandrinuui legiuius liaec verba :


daeorum animos slupore percuisos ad se non
< Fernntldanlhurani, Scylharum regem, Dario bibliorum exemplaribus quae m.inu assiduâ ,

( Istruni iranseiinli bellnm minitantem, sym- versiibimt. Unde eliam universniisilla lempore
Cbrisli advenlanlis Messiai expecialio, nisi ex
< boliini misisse pro liileris murem , ranam,
propiielià Danielis? Cùm auteni per lotam Ju-
< avem, sagillam el aratrum. » Igilur isle (laeam vigerenl b:e notiones, probant Danielis
loquendi modus nec eral illis temporibus sin- librum pro canonico babiium luisse longé
anle Cbrislum. quandoquidem non nisi magno
gularis , nec ridiculus , cùm ad exciiandum
lemjjoris inlorvalio omnium meules imbuere
populum eumque , graviter commovendum ap- poteranl. Vidomus profeclô Maltalbiam Ma- ,

tissimus esset. Nam cbabœorum pairem, exardescenle Anliochi


Epipbanis perseculione, celebrare liberaùo-
Segniùs irritant animos demissa per aures nem Danielis de ore leonum , et trium socio-
Quàm quae saut oculis subjecta fidelibus. rum ejus de flammâ quô Judaeos ad avitam ,

lidem imitandam accenderel ( 1 Machab. 2


Tandem non minus ridicule versantur deistae ,

53, 60). El cùm banc liberalionem cum aliis


in elevandâ librornm propheticorum authen- ex Siripturâ sacra desumplis coujungal, haui
ticitate; iisdem quippe argumenlis eorum fir- dubium est quin hujus quoque memoria lit- ,

Pentateuchi loris olim prodita in canone conlinerelur.


matur aucloritas ,
quibiis illam ,

blem legimus in precaiione Eleazari 5 Ma-


supra elï'ecimus : nibil afferunt quod immi- cbab. 6, 3, 4, o, adeô ut certum videatur
uuat vim argumenti sumpii ex perpétua ju- librum Danielis, qui ab Ezecliiele propler pie-
daica genlis iraditione, aut obscuret innume- tatem et rerum futurarum prudenliam cele-
bratus fuerat, à semetipso vel ab aliquo aequali
ras notas anliquiialis quas prae se ferunt isli
conscriplum slatim in canonem Scriplurarura
libri ; nec tempus quo inventi sunt ligere , fuisse receptum. Quâ quidem de re nunquàm
nec auctorem cui illos tribuant invenire, dubitârunt aniiqui Judaei, teste Josepho. Fi-
dem suae genlis pluribus in locis exhibet cele-
îmô nec demonstrare possunt possibilitatem
bris ille bisioricus Anliq. 1. 40, c. 11 n. 7 : ,

fraudis, Praitcrea in quâcuraque nali fuerint « Omnia , inquii, ipsi ( Danieli) tanquàm uni
aelate, necessariô divini sunt ; fac Esdram eos é valum maximis praeter opinionem prospéré
cesserunt... Libri enim, quoiquot à se con-
invenisse ; erit isle impostor Esdras vir divi-
scriplos reliquit , legunlur bodièque apud
nus, idque elUcient innumera compléta post nos atque ii nobis fidem faciunt, Danielera
;

ejas morlem valicinia (1). cum Deo coUoquia habuisse. Non enim fuiura
solùm, quemadmodùm et alii vales, praedicere
(1) yuouiam verô Daniel deislis quibusdam solebat, sed et leuipus, quo iiaec eveniura
t non videiur fuiura praedixisse, sed narrasse esscnt, prsfmivit cùmque alii vates mala
:

I prœierila, » (S. Hieron. comra. Dan. proœ- pr.Tpnuniiarent propiereaque regum el vulgi
,

mio atque lempore Machanaeorum sub invo-


) odia in se concitarent istis Daniel eral bo-
,

lucro prophetiarum conscripsisse hisloriam norum prsenuntius, adeô ut ob faustara qui-


p<îrsecuiionis Anliochi Epipbanis, ipsi anliqui- dem ominationem sibi omnium benevolen-
lalem suara et genuinam auctoritalem pauiô tiam conciliant ex eventuum verô cerlitu-
;

fusiùs asseremus. Inprimis igilur constat Da- dine non solùm in veridicis, sed et in divinis
nielis libruni parten» fecisse canonis Scriptu- babilus fuerit à populo. Scriptis autem ea
rarura lum apud Judaeos, lum apud Cbrislia- consignata reliquit, ex quibus licet pcrspicere
nos, à Cbristi lempore usque ad hodiernum summae fidei esse ejus valicinia rataque cl ,

diem. Ipso deinde Chrisli lempore, non mi- immulahilia. » Vid<^ I. 12, c. 7, n. H. odit,
nus pro propbi'licd lialtebalur. i'alel ex Lvan- Mos aulemerai Prophetarum libros
Oxonieiisis.
geliis Judaeos mullas de Messi;e dispensalione non minus quàm log. m coiam populo, seu
nolioiies ex Daiiiele desumpsisse. N(»mina qui- cum publicà auctoriiale légère; (luoniam igi-
dem Messiœ et fiHi Itominis, (juibiis liberato- lur eliam Josephi a-iaie, et-, y.aî rn, palàm le-
rem a<lvenlurum appellare solebanl. ex Da- gerelur liber Dunelis, habemus bîc probatio-
iiielisiihro baiiseranl. Ex eoiiem regnum Dei, nem publicam quanta cum veneratione snsci-
iuluri liberaloris in niibibiis adveniuiii, Mes- pcrelur, cl quôd in <f)lie(ii(»ne Prnphelarum
siam onme jiidicinm sibi assinnplurnm , el canonir.î semper babilus fuis^et. Neque in hoc
resurreciionem advenlui illi C(»ii|uiigendam, Josephi lestimonio Iraudem snspicari licet.
expL'clàbaiil (conler S. M.ltb. 20, <)5. Ci; S. Falli non poleral, quippe sacerdos eral elmo-
Luc, 17. 50; S. Joan. 1-i,^i5, 5:2, 5i ). iNon rum palriorum pf'riiis>imus, Antiq. 20. § 9;
erat proinde Judiïis novum audirc Clirislum , nec failere, quippe Prophelarum, non minus
laudanlcm Danielis lanquàm prophétie aucio- quàm execnplaria tom in omnd)Us syna-
legis
ritai.ni. (S. Mallb.2l, io iCeilé id opprobrio gogiâ, lum in societaiibus Essenorum serva-
Cbrislo verlissenl, si liltriim spiiriiiin lanquàm bantur, quorum nonnulla in manus Romano-
cauonicum pro propiielà laudàs-
citasset, aul rum et geniium vicinarum inciderunt. De
set auctorem, cajus nomen non occurrebat in Bello Jud. 7, 24. Exhis fraudis, si quam in-
755 SUPEKNATURALIS IN JID^OS PROYIDENTIA. 754

convertisset, etsi nulla dedisseï oraciiîa, nec solummodô exempla indicabimus. Prima istiuS

misissel ad Judseos Prophelas qui eos de suis populi setas ab Abrahami vocatione ad Jacobi
in reinpublicam consiliis admoiicrent, tamen descensum in ^flgyplum subministrabit iliius

evenlus plurimi plané singulares et prœler specialis providentiai exemplum primum. Disci-

omnem expeclationem clarissimè oslendcrent mus ex liistoriâ sacra per annos 230 vagos er-
divinam in tuendo illo populo curam. Quid rasse patriarcbas sine fixa sede apud alieni-

enhn ab iniiio ad flneni usque nobis exbibel genas, et non solùm absque ullius invidiâ,

hisloria judaica, nisi subitas et inopinaïas re- sed cum bonore et reverentià per lolum illud
rura conversiones , ad quas explicandas ad di- tempus ab incolis exceplos fuisse etiamsi ,

vinam vim recurrere necesse esl ? Illas hîc quaedam quandoque egissent quae in se alio-
evolvere angusli , quos nobis prœscripsimus, rum concitarc odia potuerunt, ut cùm Abra-
limites et ratio instiluli opeiis non sinunt: esl bam nocte oppressit quatuor regum exercilum
propriè historicorum isia disquisiiio , ad quos redeuniem cum spoliis Sodoniorum et vicinae

perlinet evenluuni causas dclegere : quaedam geniis; et ubi Simeon et Levi, Jacobi fdii, tam
crudeliier in Sicbimitas saevierunl. Certè in
vexisset, ab invidis sibi popularibus facile con-
vinci poieral. verbo Dei vendiiari. Esseni demùm, qui extra
Al Josepbus exbibebat sui temporis ira-
i iirbes majores agebant viiam, et tempus j»le-
diiiones; suam de libri Danieiis auclorilate riimque libris et liymnis sacris pcrvolvendis
prolerebat opinionem. » Quasi verô itcscirel impendcbant, ut novo prophelse discriminan-
leniporunj praecedeuliuni lidcni Adde Jo- ! do, ita l'also convincendo pares erant. Omnes
sepliuui , qui inlcr libros canonicos Danielcin porrô 3ecla\si E>>senos excipias, noniiiiiiqiiàm
lecensel, asserere canonem Scripluraruui pcr- poteslalem seinper volnnlalem habebant ad-
,

fectum fuisse lempore Artaxerxis ( contra Ap. versariis nocendi eorumque ( vid. i Macbab.
,

1), adcô ut fabellas pro Scriplurà sacra divid- 7 et 9 ; 2 .Macbab. 14 ) lollendi opiniones.
gaudi locus non relinquereiiir. Sed ul cftu- INonne igilur novi libri sacri Irauden» crimini
giuni onine prsccludainus dcislis, qui coulen- sibi invicem verlissenl? Duo Simonis Macbab.
dunt librtim Danieiis sub noniiiie celebris suceessores impensè favebanl Scribis, et Pba-
iilius apud Babylouios adininislri conscriptum risaeos persequebantur, Pone Pliarisaeos librum
fuisse sub Machabaeis posl Aniiocli. Epipliaii., coinmenios esse, nonne fraus délecta fuisset à
osiendemus nulluni ab Anliocli. Epipliaii. ad Scribis? Morluo Aiexaiulro Jannaeo, suprema
Christuni usque lenipus esse fraudi iuvebfn- poieslasin manus Pbaris:eorum translata api;d
&jd congruum. Cùm in Judu^os ab Epipban. eos maiir^it usque ad Herodem. Pone Scribas
suîviri tœplura est, iibri legis Doniiui pluri- librum conscripsisse nonne fraudem detexis-
,

moruni nianibus lerebantiir, 1 M.icbab. 1, 57; seiit Pliarisa;iï Quin imô si liber in Judxà
et cùm mors decreia fuerat in eos qui libros conlielns fuisset, Judaei, qui apud Babylonios
sacrosnon prodebanl, pli inler Judaios secnm manseraiit, fraudem deiexissent.
eos aspofiàrunt in inonies, legeni et propbe- Post tempus aulem Alexandri M., ac prjeci-
tas, quibus se consolareniur. 1 Macbab. 12, puèpost Antioclium Epipbanem, lot Juil*i per
9; et 2 Mnchab. 8, 23; et 15, 9. An /Eiiyplum et Asiam-Minorem dispersi erant,
viri , qui zeio librorum sacrorum conser- ut necessum sit totam gentem in fraudera
vandorum omnia perdiderant , librum sa- conspirasse ; alioqnin inducta ab aliquibus
crum fabricari, aut ab aliis fabrlcalum admit- fraus, ab aliis siiblala fuisset. Mec praeterea-
tere audercnl? Age porrô fabricali fuissent : mus Joseph. Anliq. il, 8, referre, Alexan-
i:^

in canonem inducere non poluissent.


lanien dro, Jérusalem ubi pervenii, eam hiijus libri
Nam tribus tantùm annis elapsis Jérusalem pariem ostensam esse in quà prxdicebalur
,

recuperala est, nbi ipsis jiincli sunl fralres iore ul Gnecorum rex Persassnperaret quod :

aposlala;. P'orum è numéro pluros erant sa- quidem vaticiniiim in semelipso adimplenuum
cerdoles qui fraudt^m ali(|uam à Macbahieis
,
esse inlerpretatiis est. Sunt sanè (pii hanc
cxcogilalaiii lubciilcsdelexisseiit, ni ipsis sum- bisloriam, lam|u.:iii pairi:e laud.bus avidiùs
mum sacerdotium cripcrenl, sibi(|iie , nam id sludrntis commentuiii di'rilcaiit : at licct in-
a e >anl adipi-^CiMcnlur. Rei)us vix taniiem
, ter eriidilos non conveiiial qiio lempore Jé-
pedalis posl jursecnlionem Auliocbi Epiplia- rusalem prol'eclns sit Alexander, lian<l salis
nis, in varias religionis el rcipub. faciiom-s quare llocci faciamus Josephi auctO'
iiilelligo
scindebantur liubfci ;
quibus dliliciliùs cvabit ritalem.
novum Scri()turissa(iis additamenium, insciis Evidenlia^ biiic exierna; anliquiiaiis et gc-
iis ({ui iniiovalioni liaïul disltio ol)slitisseiit. nnina* Danieiis aiiclorilalis addi polesl et ovi-
Ilomines saiii; qui noyas lrailili<Mies orales ex denlia inlerna, ex ipso liltro elucens. iNempe,
Scriittiirà, ciii imicè stiideiiant, op|iiignare uti vidimus, Daniel pnedixit lala regnorum
solebanl, non laciiisseiit invccio iiiU'gio liiiro seiieiii(|ue reriim diii post Epij)lianis leiu-
,

scripio. l*iiarisa.Mirum consllia oi)S<'i valiaiil pora adiinplela. (^)iiiii imô novum rerum or-
tscribaf!. Salduci'i di-iipi non polcranl libro diiieiii jiainlil, recinilijue im|)eritmi illud verè
qui lavebal luorluoriim, (|iioi|
rr^iiricclioiii sine liiic, (piod à Dco ereciiim propagauim,
,

(iognia as[)frn:d>aiiiiir. Scr ilias ac Sadducicos condrinaliim nec mêlas babel nec lempora ,

niiiiis odio pi'0s4>qneiianlur Pliarisa-i. quàm ul uii inlra videbinms. Vide vindication of the
sinereiii novum ai) iis fabricalum librum |)ro dcfcnce of Chrisiianity.
755 DE VERA RELIGIONE. 736

hâc patriarcharura in lerrâ aliéna per lani suis populum in idololâtriam pertraxerunt
longiim leinpus secundâ forlunâ et JosepJii nec quidquam tamen in legem unquàm sanxe-
poslea exaltaiione apud iîlgyptios , divini im- runt. Cujus ergoaucloritate lex sine mutatione
ininis in illani genteni benigna consilia aiieô scrvala fuit contra populi propensionem et
Clara sunl, ut facta negare onininô necesse sit, affcclus, contra principum vota, nisi ipsius
aut confiteri hœc evenisse in adinipletionem Dci ? Sed nihil sine dubio magis noslram ha-
istius divinae promissionis : Noli timere, Abra- bere débet admiralionem quàm gentium ad co-
ham; ego proteclor ttius sum. gnitionem Dei Israël vocatio. Res est extra
Secunda ai tas in /Egyplo Iransacla secundum onincm coniroversiam Hebraeos ab Abrahami
suppedilatexeniplun) in prodigiosàpopuli niul- tenjporibus in bujus eventûs expectatione vi-
tiplicalione. Descendit Jacobus cum filiis et xisse : at quo tempore illius spes minor fuit,'
ncpolibus in rcgnum florentissimum, et illis qnàm in reipublicae interitu quando exarsit ,

teniporibus jani potens et aOIuens rébus ouj- omnium gentium adversùs eos invidia ? Erat
nibus: et tamen post 150 circiter annos adeô haec maxima invidia ex eo concepta quôd Ju- ,

aucta fuit ista faniilia, ul conipleverit (otani daei religione divisi à cseteris populis, abborre-
regionem, et régi graves incusserit terrores. rent abomni gentili superstitione unde factura :

Eadeni faniilia 215 circiter annis post ingres- est, ut baec eadem invidia, civili stalui tam fa-

sum , clsi per 100 ullimos annos graviora passa talis, religionis verse propagationem promo-

sit ex invidiâ ^gypliorum, constabat sexcentis verit, effeceritque ut vaticinia compleren-


millibus bominuni bellatorum, id est, militise tur (1)? Verùm de hoc eventu alius eritdicendi
aptorum, praelcr parvulos, mulieres et senes, locus.
(luorum numcrus plusquàni 1er superare de- Objicies: Nedùm ex eventibus concludi pos-
bebat bellalorum nunieruni. Profectô, etsi Deus ait Judaeorum genlem sub speciali Dei provi-

non dixisset Jacobo, ut narrât auctor sacer : dcntiâ conslilutam fuisse, contrarium omninô
A'o// timere, descende in .Egyplum, quia in colligitur : nam quod spécial publicas res , vi-

genlem magnam faciam te tibi, divinani lainen demus eas semper in misero statu fuisse. Er-
providentiam salis ipsa teslaretur rei singula- rant vagi inter alienigenas eorum parentes
riias. sine fixa sede. Serviunt deinde ^gyptiis eorum
n Tertio inexemplum specialis providentiae af- posteri. Egressi ex ^îîgyplo per annos quadra-
fero lerrœ Chanaan occupationeni. Erat mullis ginta durissimam agere vilam coguntur in de-
munita praesidiis Cliananaeorum regio, erant serto , ibique omnes inlereunt. Post mortem
ipsi bcllis assueli , abundabanl equis et curri- Josue subacii ab aliis successive; gentibus ge-
bus ferreis : jam verô nullus est, qui rei mili- munt sub gravissimo hostium jngo. Post con-
laris levissiniam babct notitiam, qui non falea- slitutos reges, nunc civilibus , nunc ab externis
tur rem esse prorsùs inipossibilem exercitui illatis bellis conficiuntur. Tota regio ab Assy-
ad mililiani rudi et pedestri subigere bellico- riis et Clialdaiis vaslatur; Judaeique omnes in

sain gcntem prxsidiis muniiam et abundantcni rcmotissimas terras captivi abducuntur.Patriae


equilaïu. Quarlum excnipluni est reipublicae resiituii non sui juris fiunt, sed Persis, Gra;cis

ipsiusconservalio, à Moysis temporibus ad Ves- et Romanis subditi vivunt. Tandem patriâ pulsi
pasianum. Qui factum est nisi divinitùs , ul per orbem vagari coguntur. Si enim haec sunt
cùm per illud lemporis spalium , maxiniasvi- divinae specialis provideniiae argumenta, satius
cissiludines, cl inleriiuni experta sinl caetera fuisset divino carere favore.
imperia alque civiiates, illa sola respubiica Respondeo ex Judaeorum infortuniis potiùs
pernianserit , etsi saepiùs inteslinis graviter conlirmari divinam in genlem illam providen-
commoia dissidiis , saepè ab externis hoslibus tiam, nec in ullà re adeô conspicuam esse
violenter impugnata, sa'pè etiam dissolula banc numinis procuralionem ,
quàm in cala-
prorsiis et vaslala fucrii? Quinluni exemplum mitatibus buic populo infliclis. Non enim fœ-
est constans legisetreligionisjudaicae foriuna.
(1) Atque ulinam nunquàm Jadsa subacta fuisset
Data primùm fuit lex iila populo addiclissimo
Pompeii bellis imperioque Titi!
superstitionibus aliarum gcnliuni,ct rccepta
Latiùs exciss pestis contagia serpnnt
tamen ;
propensissimus semper niansit popu-
Victoresque suos nalio vicia premit.
lus crga ritus idololairicos; servavit tamen lex (llutilius Iiiner. 59i(.)
suam auciorilatem; i'uerunt niulti principes à Victi victoribus leges dederunt.
Mosaiçis instiiuiis aversi maxime, qui exeroplis ( Seneca apud 5. Aug. d« Cit. Dei 1. 6, cil.)
757 SUPERNATURALIS IN JUD^EOS PROVIDENTIA. 738

dere inito in monte Sinâ se Deus adslrinxerat


sd tuendum sempor et beneficiis afiicienduni
illum populum; sed nioderalor eljudex gentis AliTICULUS III.

constitutus est, cujus est munus punire et


DE FORMA REIPL'BLIC/E HEBR/EORUM , FOEDERIS IS
castigare , non minus quàm defendere ; alque
MONTE SINA IMTI SANCTIONE, AC NOTIS INTER-
ita certè fœderis condiliones intellexil illius
NIS DIVIN/E ORIGINIS IN IPSA CONSTITUTIONE
niedialor Moyses, qui clarissiraè et cum maxiinà CONSPICUIS.
gravita te eos de futuris calaniitalibus adnionuit.
200 annos eoruni parentes In asserendà divinà legationc Moysis et su-
Vagi fuerunt |)er

apud Chananaeos faieor , : sed opibus inier il- pernaturali Dei in rempublicam providen-

los valebant, divinà praîsenlià et sernione sae-


tià, illis solùmmodô usi sumus argumentis,
quse dicuntur exierna desumplis scilicet ex
piùs recreati sunt, et per totum illud spalium ,

illis notis quas velut in externo babitu ge-


familia ilia valdè prospéré egil. In /Egypto post
mortem Josepbi gravi servitute oppressi ab rebat ille legislator, vel quœ in publicà rerum
iEgypliis fuêre, sed banc nierueranl calami- admiiiislraiionc apparebanl. Alia nobis in boc

tatem, suâ ad iEgyptiorum superstiliones de- ariiculo expendenda sunt ,


quorum non minor
feclione. Et praeterea obniullas alias causas id vis et auclorilas apud sapientes esse solet,

sapienter perniisit Deus, ut ilia severitas ^Egy- ducta ex ipsà legis naturà et singulari reipu-

ptioruni eos separarei et divideret magis ab blicse judaica; conslitulione. Si priera illa,

incolis ; ut locusesset illis judiciis, quse poslea miracula nempe et vaticinia, fuerint cœlestis

exerçait Deus in Jigyplios corumque reges; muncris sigilla clarissima, ex bis elucebit in-

ut non adeô aniore illius lelluris lenereniur terior legis supra omnem bumanam pruden-
liam sapientia. Ut in tanlâ matcria; copia per-
Judaei; si enim vix ex/Egyplo compelli polue-
spicuitas major enileat, in 1res paragraphes
rint, cùm ibi gemuissenl sub jugo durissimo,
quanta perlinacià ei regioni adlia'sissent, si ibi
ariiculum hune tribuemus : in primo de rei-

egissent bealam vitam ? Morlui sunt etiara publicœ forma, in secundo de legis sanclione,

annorum dcserto omnes in tertio de notis divinœ originis in hàc con-


spatio quadraginla in

et Josue
stitulione, legisque sanctione conspicuis dis-
egressi ex yEgypio praeier Caleb , sed
putabimus; ariiculo sequenti specialim dicluri
in punitionem rebellis illius generalionis sen-

lentiam illara Deus tulerat : et uno verbo quae- de variis legis praeceptis moralibus, judiciali-

cuinque postea illos inala alligerunt, ea sibi bus et caeremonialibus corumque linibus.

suis criminibus accerserunt. Nedùni profectô De forma reipublicœ Hebrœorum tlieo-


§ î-
ex eo quôd permixti caeteris gentibus vixerint cralicâ.
corumque bellis fuerint commoti, sequaiur
eos sub spécial! Dei providentià non fuisse; è
Apud Ilebrseos singularem reipublica; for-

contrario minus eluxisset Dei cura, si in angu-


mam deprehendimus cl ab omiii alià discre-

lo terraj coUocati ignoti vixissenl reliquo hu-


paniem politiam, in quà civilis constitutio et

mano generi : nam in sorte illius gentis boc


religiosa, divisœ apud omnes alias génies,

non quôd duraverilpertol annos, prorsùs coalùere , ita ut una sine allerà nequa-
singulare est,
omnium genlium commotione qu;im poluerit consislere. Eô diligenliùs banc
sed quod in ipsà
et^perturbalione perjietuà incolumis manserit consiilulionis formam expendendam ducimus,
respublica judaica, perpeiuis jactaia tempe- quôd ex eà petendx prxsertim sint noix di-

statibus. Quôd, v. navis mari iransmisso vin» originis et in eà quaerenda sil legum
g.,

secundis ventis portum attingat , non est mi- mullarum intclligcntia.

rabile, nec naucleri arguit peritiam : sed si


Theocratiai vcrô noniine intclliginuis Del

eadem per longum iler adversis ventis impulsa impcrium scu monarchiam ,
qux' in naluralcm

et proccliis fatigata, portum attingat, multô et civilciu dislribui polesl. Monarchia Dei na-

magis babet admiraiionem idque conligit luralis ea est, qua; jure crealioiiis et omnipo-
reipublicx judaicae. tentiae sua; ac sumniac oliam sapienlia; et bo-
niiaiis Deo convenil, quamquc in omnes crea-
turas à prima rerum origine semper cxercuit,
sempeniuc cxercebil. Civilis Dei monarchia
ea est, quam Deus inlcr Israeliias teiiuisse di-

cimus jure solcmnis pacii, quo nomen régis


^ DE V£RA RELIGIONE. m
rérum omnium civilium arbitiium corn .Moyse agere incipil de »eipso îsraeliiis
inler eos et
condiiione Deo delaliun est. Proptcr manifestando, de labernaculo t'abricando et
certà
illaiu duplicein llieocraliam facliim esi, ul legibus rogandis, depolilià culluque religioso.)

Deus in Scripluiis sacris nunc lex loiius terroe, i Cùmque relulisseï Moyses verba populi ad
aliàs rex Israël appellelur. Magna conienlio ( Dominum, aitei Dominus: Jam nunc veniam
quosdam praîscrliin inler
fuit inler erudilos ,
f ad te in caligine nubis , ut audial me popu-

Ricliarduni Simon et Joannem le Clerc, de du- ( lus loquenlem , et credal niibi in perpe-

ralione hujus llieocratici regiminis, piiore ( tuum. >

conlendenle iilud permansisse usqne ad Chri- Fœdus hoc quo Deus , ei populus sibi invi-

slum regem, alio defendenie illiid prorsùs cein devincli sunt, in libro descriplum fuit,

abrogalum tiiissein Saillis inaugiiraiione: quo- qui volumcn pacti dicebatur, el caeremoniis in

modô compoiii possit isla lis, quae est tola de eleclione principuni , el aliis conlraclibus usi-

nomine, exponemus altéra proposiiione, post- tatis ratum lirntumque factum est : qiiippe

qoàin in priore confeceriinus iniiio forniam cùm Moyses Dei proinissa el praecepta in libro

reipablicae fuisse quoad omnes numéros theo- scripsisset, el populus, audilis ileruiu legibus,

crattcaro. assensum pnebuisset, Moyses, oblalà viclimâ,


Propositio prima. sanguinis dimidium sparsil super aliare ,
quod
Dei locum tenebat, et dimidium super popu-
Forma reipublicœ jtidaicœ fuit initio tlieocratica
lum, dicens : Hic est sangnis fœderis quod pe-
seu m tUà republicâ rerum civilium summà
pigit Dcmiinns vobiscum super curictis sermonibus
potiebatur Deus cum régis tiiulo et auclo-
liis. Aique hoc ritu peraclo, ut (irmiias omni-
ritate.
moda fœderi adderetur, Moyses, Aaron, Abiu,
Prob.vtio.— l"'Habemusexc.lHf(Kdusinilum el 70 seniores, qui populi quasi personam ge-
inler Deum et populnm Israël accuraiissiniè rebaui, iii aïoniem astendisse, elibi è pacilids
descriplum , solemnemque Dei in regem elc- comedisse dicunlur. Haec omnia breviùs, nec
clionem : i Mense tertio egressionis Israël de minus explicalè expressil Moyses in Deut.

< lerrà .flgvpli venerunt in soliludinem Sinai, c. 26, his verbis ad populum laclis : f Jeho-

( ibique lixil Israël tentoria è regione nionlis. « vah elcgisli hodiè,ut sil libi Eloliim(id
« Movses autem ascendil ad Deum, vocavitque I est, Dominus, dux el imperalor), et ambules
« eum Dominus de monte, et ait Hsec dices : « in viis cjus, et custodias caeremonias illias

i dtMUui Jacob et annuatiabis liliis Israël : Vos f et nundata alque judicia, et obedias ejus

i ipsi vidislis quai lecerim .îlgypliis, quoniodo f imperio; et Dominus elegit le hodiè, ut sis

I porlaverini vos super alas aquilarum el as- « ei populus peculiaris, sicui locuius est

« sumpserim raihi. » (Dignalur scilicet Deus 4 libi, et custodias (Munia praecepta illios,

egregia sapienti» snse ac potentise exempla nu- « et facial te excelsiorem cunclis gentibus

per édita populo in niemoriam revocare , ut < quas creavit in laudem, et nomen, et glo-
ille tanforuin beneliciorum memor et ex divi- t riam suam. »

narum virtulum consideratione proinpiior exi- 2° Deus in Israël rex semper agnitus fuit.

sleret ad illum in regem eligendum deinde : Infinita hujus rei suni in Scripiurà testimonia;
régis oHicium se graluni acceptumque habilu- elucel maxime locus ille celebris Judic. c. 8,

rum, totamque genteni in curam et clientelain ubi Israelil» à Madianilarum jugo Gedeoms
SuscepCunim signiticat.) « Si ergo audierilis virtute liberati , principalum el iiuperiuin ei

c vocem meam, et cusiodieritis pactum meuni, poslerisque suis oblulerunl, dicenles : Domi-
f erilis milii in peculiuni de cunclis populis: nare tu in nos, et /ilius fUii tui, quiu liberàsli iws

f Dftea est enim omnis terra, tl vos erilis niilii de manu Madian. Ille verô condilioMCm obla-
« in regnum sacerdotale et gens sancta. H*c l;ini respuit, dicens : Aon dominabor in vos ipse,

< sunt verba quic loqueris ad lilios Israël. » nec domiiiabilur in vo» filins meus, seâ dominabi-

(Deinde condilionen» oblalam accipil populus lur in vus Dotninua. Aliud babemiis lesliinoniuin
et Deum in regem suum communibussullragiis in lib. i Heg. c. 8, ubi Deus Sauiuclera, po-
elig t.) € Venit Moyses, et convocaiis inajoriiius puli regem poslulantis vola molesté ferentem,
< nalnpopuli, exposait omnes sernioncs qui)S sic consolalur : Audi vocem populi in omnibus
« mandavcral Ddniiuus, el respondil populus: quœ loquuntur tibi, quia non te spreverunt , sed

« Cuu(la(iux'iuci.lusebi DiMiiiims, iaciciiuis. > me sprevciunl, ne regnem super eos. llis verbis

(.Deus, accepio eleclionis suse uuDlio , blatini ,


indicat Deus se iu genleni israeliticam ad ea
m CoNSTITUTfO REIPlîBLIC^ JUDAIG^» 7«
usque tenipora régnavîsse, et régis civilis ever- I et régis implebat matiUs. Propheta terô Sa-
cuisse oûicia. Hinc dkit Isaias c. 53, v. 22 : ï muel erat administer et veluti quidam prae-
Dominus enim judex mster, Dominus legifer « fectus aut magister mîlitum, aut tribun us
nosler, Domimis rex noster, ipse sa!vabit nos. Et f plebis. i

David : Regnabit Dominus qui sedet super Che- 5° Loci regii prserogativae et jura majestatis

rubitn; et Ps. 84 : AUaria tua. Domine, virtulum, Deo reservata fuère, obiitque omnia régis mu-
rex meus et Deus meus; et Ps. 149 : Lœtetur nera. Nam régis Jura sunt, leges rogareet san-
Israël in eo, qui fecit eum, et (ilii Sion exultent in cire ; proreges suos et judices reipublicae con-
rege sno. Et aiictor libri Ecclesiaslici scripsit : stituere; in rébus difïicilioribus menlem suam
li manque genti Deus prœsidem dédit, Israël declarationibus explicare ; exercitus ducere ,

Dei portio est. Hinc quoqiie solium in quo se- bella et fœJera inire; denique loti reipublica;

debal Salomon spe<:iali quâdam ratione soHum eonsiilere , cavereque ne quid detrimenti illa

Domini vocalur; et regnum quod Salonionis capiat. Atqui T Icgistaiiva poteslas , sine quâ
postcri tenuerunt , regnum Domini; et jiidi- suprenia auctoritas esse nequit, ad Deum so-
ciam quod populi principes ferebant, judicium lùm perlinebat : ilteinitio leges, sive judiciales,

Domini ; et Jérusalem dicitur civiias régis ma- sive rituales conslituit, quibus derogare aut
gni. obrogare nulli unquàm licitum fuit. Erant le-
Hancquoque propositionem nostram confir- ges mosaicae incommutabiles et diviuâ semper
mât Teterum scriptorom auctoritas. Inier eos in republicà firmatae auctoritate, et proinde
Josephus Moysen indacit Judseos sic alioquen- fuerunt perpétua regiae Dei potestalis monu-
teni : « Optimum quidem vobis est, optimatum menta. 2" Deus ministros tum ordinarios, tum
I regiraen, et in sic administratà republicà vi- extraordinarios constituebat jure regio. Mon
« Tere;nec est cor alterius politise forma; deside- solùm tribura leviticam in suum assumpsit
f riom vos accipiat, sed prsestal ut bàc contenti lamulitium, et familiam Aaronis sacerdolio in
< in legum et vestrà ipsorum potestate sitis. perpeiuum decoravil, sed judices eliam po-
< Satis est Deum habere gubernatorem. t El puli ipse insliluit, corumque poieslati limites

paulôpost sic Moysem belli leges populo prae- posuit. 5* Régis officium prœlerea praesiilit, vi-
scripsisse dicit : « Exercilum contra eos (ho- rospielateetfortitudinepraecellentesadrempu-
< stes) educite, summum imperium Deo com- blicam regendam evocando. In rcbus diffîcilio-

f miitenles, sed créantes unum aliquem vir- ribus more regum declarationibus et responsis
f tulepra;cellentem,quivicariussit ei,et quasi ex oraculo dalis, meutem suam signilicabat :

€ proimperator. » Idem 1. 2 contra Appionera sic in causa filiarum Salphaad hœredilatuni


babet : « Innumerae sunt parliculatim gentium jura definivit, et controversias graviores sae-

« et niorum apud omnes homines dillerenlioe : piùs circa res sacras et civiles detcrminavit :

« alii quidem monarchiis, alii oligarchiis, alii imô lege i»r?eceptum fuit , ut illai causae gra-
i verôdemocratiisreipublicae potestatemcom- viores ad illum deferrentur. 4° Exercilum du-
« miserant. Noster autem legislator nibil ho- cebat et gentis bella pugnabat. Illud asserit
« ruui inlendens, poliliam nostram theocra- Josue c. 23 et, ut vcrbis suis fidem adstruat,
I tiam doclaravit, Deo praecipuè principaium incursus illos bostilos enumeral, à quibus
« assignans et polentiam. t Ideôque idem hi- summi numinisauspiciisliberati fuissent. Hinc-
sioricus scripsit, Moysem suà legislaiionc ef- que etiam Deus triumpbalor in Israël dicitur

fecisse, ut omnismoralis et civilis virlusessel in Scriplurà sacra. Arca fœderis, praesentia;


pars religionis, id est, pieiaiis ergu Deum, ciun divinae symboiuu), agmina sempor pr;ecedebat;
in aliis constitutionibus religio sit pars virtu- etquamdiù IsraciiUe sub tenloriis versabantur,

tis (1). Ilauc eiiam sententiam suo suffragio Deus etiam in lentorio agere cl in aicdio ca-
proJwvil riieodoreluà in lib. l Sam., quaesl. 15, strorum, ut ioquiliir Moyscs, amiHilare cense-
qui formam administrationis public» apud Hc- batur. 5° Fœdera nulla inirc noijuc bella sine
braeos sic expressit : i Dominus Deus , et Dei Dei consensu liccbat : juxla hoc prx'ceplum
Num. 27, 18 : < Dixitque Dominus ad .Mo\sem:
(I) où ^àp u-sfoç TTîî àoïTr; èroir,Te rrri £Ù<Tcêe!?.v, « Toile ./osuc (ilium Nun. l'ro liocsi quid agen-
< dum eiil, Elc;i/jr sacerdos consulcl Donii-
X£"]fa» de S:'./.a.'.0<ï'J'<Y,<*, TT.V XAfTêpîxv, TTf,^ TWOSO- « iiuiit : ad vcrbuni ejus egredielur et ingre-
I dietur ipse et omnes filii Israël cum eo. »

Hanc legem servalani fuisse discimus ex libris


743 DE VERA RELIGIONE. 744

Josue et Judicum. Denique tolius reipublicic Propositio II.

curam in se Dcus suscepcrat, cl lueral Hebraeis


Nunquàm rescissum est fœdus sinaicum nec con-
pollicilus se praesidio illis luluruiu, quanuliù
sequenter abolita prorsiis theocratia per illud
essent legoin cjus servaturi : (pix' proiiiissa
fœdus instituta, usqiie ad Christum regem. Al
sua prœsiitisse Deum certum est ex loià liisto-
variis successive gradibus ab externâ admini-
rià judaicà.
stratione reipubticœ recessit Deus, et hoc sensu
In hâc reipublicae iheocralicà conslilulione
imminuta est gradatim theocratia.
doclores hebrei inultoruni Moysis inslilutorum
raliones qua;rnnt, specialini verù labernaculi PuouATio. — I. Nunquàm prorsùs rescissum
onuiiumque ejus partium,quod inslrunienlum est fœdus sinaicum, nec immutata reipublicae
palalii el lenlorii regii loco inserviisse docenl. forma. Nonprimùm ubi constituli sunt reges ,

t Dtius, inquit Uabbi Schenirob Conimcnlario quiarcgum illorum sicut et judicum electio
< in More Nevochiin Maimonidis , laleni sibi non ad populum, sed ad Deum pertinebat :

< domum condi jussit,qualis essesolet domus statuerai illud iMoyses Deut. c. 17 : « Cùm in-

« regia. In donio regià haec oninia, quae dixi- t gressus fueris terrani quam Dominus Deus
< mus, repcriuntur : alii scilicol quicuslodiant < tuusdabit tibi, et dixeris : Constituam super
( palaliuni ejus; alii qui funganlur olliciis ad < me regem omnes habenl per gyrum
sicut

( regianidigniialemperlinentibus, qui epulas < naiiones; eum constitues quem Dominus

I instruant aliaque faciant régi neccssaria. « Deus tuus elegerit de medio fratrum luo-
( Est eliani in domo regià locus ad cibos ap- « rum. » Ex quibus verbis clarè palet nequa-

< parandos consliiutus. Ilein locus ubi odora- quàm ex conslilulione régis à Deo elecii im-
I menla adoienlur. Est eliani nicnsa in donio mutalum iri slatum reipublicae, sed veiitum

I ejus, item conclave ipsi propriuni, quù ne- fuisse ne aliquid statueretur sine Domini venià
i mo pervenit nisi qui ei secundus est, quos- et auclorilate, quod sediiiosum fuissct. In boc
I que in inaximè charis babet. Eunidem ad ergo differebat judicum et regum instiîutio,

I nioJum voluit Deus, ut haec omnia in suà quôd illi ssepiùs interiori spirilu excitati, bi

< domo inessent, ne quâ in re lerraruni regi- designalione externâ. ad munus vicarium vo-
« bus concederet. Est enini ille rex niagnus, cati l'uerinl. Deinde lii regesnuUam babebant
< ut his quideni rébus non indigeat. Verùni potestatem logislativam, qualis ei convenit qui
I bine facile elucel ratio viclûs lainiliaris sa- omnia babet supremœ majeslatis jura; sed
« cordoiibus el Levitis dati , utpole quem rex executivam, quâ vicarii el proreges non pos-
« quisque niinislris suis suppeditare soiel. sunt carere. NuUas unquàm ab ipsis rogatas

< Alque bsec oninia speclabant, ulintelligeret leges invenimus, aut ulla ex mosaicis inslilutis

« vulgus, regem, nenipe Doniinuni cxerciluuni, ab ipsis abrogata unquàm . fuisse. Praeterea

« inler vos versatum. > Aliud insigne regiai Deus post constitutos reges juresuo usus est

majeslatis ab illis babetur diniidium sicli s%piùs,non tanlùm in illis eligcndis, sed etiam

quod iribuii loco quotannis Deus accipiebatab exauctorandis ; sic Saùlem propter malè admi-
omnibus Israelitis vigesimum annuni praiter- nislratam rcmpublicam , et quôd suis jussis

gressis (i). Vide Spenserum de Legibus beb. non paruissel, abjecit, et totam ejus familiam

riluaiibus ; Warburton div. Leg. Moysis 1. 5, à ibrono exclusit, alque elegit David; de post

sect. 2. fœtantes accepii eum pascere Jacob servum suum

(1) Auctor libri famosi,


non ita pridem apud Quam sententiam vanitalis jure arguit War-
nos Le despotisme orien-
edili, qui i'.iscribilur : burton div. Leg. Moysis I. 5, sect. 2. Ex regibus
tal, asserii plera(iue post diluviuni imperia doos creabant quidem etbnici sed deos in re- ;

fuisse lotidein ibeucratias , quam nolioneni à ges proprio sensu nunquàm eiegerunt bine :

Spensero acceperat, qui in dissert. deTlieocr. factum esi, ut dii servaverint regia nomina,
Jud.c.3, scripsit: « Seculi moribus ita laciurn sed nullam rerum publicam administrationem
{ erat, ut dii sui principatum
quenidain inler retinuerunt.Marsbamussecl. 15, p. 340, eli. m
« servos suos oblinereni, et noniine, rilU(iue iiinuere voluisse videiur theocraliam judaicara
i regio colercntur. Nam seculo illo dcos tiiu- à paganis derivalam faletur tamen paganorum:

< lis illis Molocb Elobim, Baalim et bujusniodi


, deos nomine poilus, quàm re reges fuisse.

« aliis,regibus el niagnatibiis tribui solilis, « Moyses quidem ©cc/.paTtav declaravit Hebraeo-


< insignire solebanl eus iinperii arbilros ple-
:
« rum reujpub., nesibi polesias regia delerre-
« rùniiine ponebant, cùm necbella gcrere, nec « Uir; AlbcMiienses aulcm Aio>4paTÎav suam Apol-
« civiiaieni condere, nec regem eligere, nec « liiiiaccepiam reiulerunl; ut régis nomen
i grandius aliquid molirisolerent, priuscjuàm i Jovi cederei, neque tam titulus, quam po-
< deos peroracula vel auspicia consuluissent. » « testas regia imminueretur. i
745 CONSTITUTIO REIPLIBLIC^ JUDAIC^E. 746
et Israël hœredilatem suam. Nec in faiiiilià Da- lentes, qui dicialorio jure populum suc nomine
vid haeredilaiiuni scepiruin liiil, nisi ad reinu- regerent et ab bostibus liberarenl, tamen mul-
iierandas illius principis virlules. In regno quo- tis pariibus minus perspicua et perpétua erat
que Israël per prophelas suos reges alios exau- Dei in rébus civilibus inlerventio, quàm fuerat
cloravil, aliosque elegit sine ulià leguni rei- tempore 3Ioysis. Post constitutum regem,
pubhcae violaiione. Tandem reges suos ut Dei quamvis ba;c verba Samuel ad Israelitas fece-
vicarios et niinistros seniper habuêre Juduii ril : « Nolile timere; vos fecistis universum
Deunique pro rege suniuio agnovère, ut palet « malum verumtamen nolite recedere à
boc;
ex iis omnibus teslimoniis (\ux proposiiionc € lergo Domini , sed servite Domino in toto
praicedenli allala sunt, quae excerpsimus ex t corde vestro ; et nolile declinare post vana,
iliis libris , qui post eonsliiulos reges scripli i et non derelinquet Dominus populum suum
fuére. Jérusalem seuiper dicia est eivilas régis j propier nomen suum magnum, quia ju-
magni, soiium regum Juila, speciali raiioneso- 1 ravit Dominus facerc vos sibi populum; >

lium Domini. Non luii eiiam reipublicae forma quamvis duo priores reges àDeo electi fuerint,
mutata, nec rescissum lœdus Mosaieum in ca- et consiet eos oraculum Urim consuluisse;
piiviiate Babylonicâ : nam declaravil Deus per tamen iisregnantibus imminuta est Dei in ré-
prophetam Aggœum et alios, se semper esse bus civilibus inlerventio , cùm appareat ex
regem et Deiim eoruni.Inter mulia liujus rei Scripturis multa ex eorum arbitrio facta esse ,

argumenta locus insignis est apud Aggaeum videlicet bella et fœdera inila , magistratus in-
c. 2, 5 «:Et nunc conl'ortare, Zorobabel, di- feriores instiiutos, pœnas capitales irrogalas ;
t cit Dominus et conlortare, Jesu, lili Jose-
:
quai omnia in prima origine reipublicae sine
< dech, sacerdos magne, et conl'ortare oninis divino jussu fieri non poicrant. Poslea verô
c populus terrae, dicii Dominus Deus exerci- regnum ba;redilarium factum est, siluit oracu-
( tuum ; et Tacite (quoniam ego vobiscum sum, lum et rariùs Deus rébus civilibus sesc immis-
« dicit Dominus exerciluum ) verbum quod cuit. Tandem post caplivitatem Babylonicam
( pepigi vobiscum cùm egrcderemini de terra spiritus propbelicus,omniaque fermé exlraor-
f /Egypli : et spiriius meus erit in medio ves- dinariae Dei providenli* indicia et pignora
I trùm; nolite timere. i Quodnam erat fœdus defecerunt. Qui piura de hoc argumento velit,
istud initum olim ,
quod ratum lirnmmque légat seclionem 5 , 1. 5, div. leg. Moysis.
esse déclarât Deus , nisi illud quod expressit
Moyses bis verbis : Jelwva elegisii liodiè, ut sit § 2. De fœderis Mosaici sanctionibus , seu de
tibi Elohhn, et ambiiles in viis ejus,et obedias
pœnis illi fœdcri propriis.

ejus imperio ; et Domiims elegit te liodiè , ut sis Quaestionem incboamus dilïicilem, in quâ
ei populus peculiaris, etc. explicandà adhibciida est summa verborum
Non minus cerlum est tbeocratiam variis
li. proprietas, ne Pelagianis ex unâ parte non
gradibus imminulam fuisse, boc sensu, quod satis fœdus Mosaieum et Evangelicuni discrimi-
ab administratione reipublicce gradatim reces- nantibus, aul conlrariis recentiorum quoium-
serit Deus. Fuit illud Dei regimen in perfec- dam erroribus faverc videamur : et idcircô
tissimo statu quamdiù vixil iMoyses , et erant aculissimi tbeologi verbis et aucloritate utî
Israelilae vagi in deserio; loto isto tempore salius ducimus. c Occurrit inquit Suarezius
,

obiit Deus omnia munera Icgislaiiva;, execuii- de Leg. I. 9, c. 6, commune dubium , quaies
va; et judiciaria; poleslalis. < Invenil eimi fuermt promissiones illius legis, an tempora-
I (populum Israël ) in loco borroris et vaslse les lantùm, an eliam spirituales et œterna?. Et
« solitudinls : tircumduxit cum et docuit et ratio dubii est, quia D. Thomas significat pro-
« custodivit quasi pupillam oculi sui. Sicut missa illius legis fuisse tantùm temporalia , et
« aquila provocans ad vol.tndum pullos suos reddit rationem, quia lex illa disponebat ad
I et super eos volilans, expandit alas suas et Christum sicut imperfectum ad perfecium, et
« assumpsil eum, atque poriavil in hunieris dabalnr populo adhuc imperfecto in compara-
f suis. Dominus solus dux ejus fuit. » Posl tione perfeciionis, (juse erat fuiura per Chri-
subaclam terram Cbanaan quamvis semper slum impcrfectorum autem
, : est, quod tempo-
proesloesseteorum rébus Dei praesidium, lia- ralia bnna desidercni, et ideô illa lex per
berent oraculum quo de voUmiate divinà in temporaliinn bonorum promissiones homines
rébus gravionbus cerliores lièrent, exciiarel- inducebat. Nam qui vult, ail divus Tliomas
queUeusviros foriitudiae çUapiemià praecel- ioducere, aliura ad observanliam pncceiui , ea
TU. Il,
24
Wt DE VER\ RELfOIONE. 74S

débet promilterc, qnoc magis sunt in ojus affp- nilueretnr. Qn* dilTerenti.l tnahifeslè roquirit,

ciu : nam SiCiit qui doccl , incipore dehoi à ul proniissio regni cœloruni in vclerl Testa-

faollioribiis, ita qui movere aiiun» vuli, ci pro- niento facta nonfueril, el subjungil ralionem

ponere débet, qiiaî laciliùs movcrc possiiil. siiiiilem discursui D. Thomas, dicens: i Hune
IJnde ob canidem c.uisain coiiiininalidiirs illiiis « eniin ordinem servari oporlcbat, sicul in

legiseranlde pœnis lomporalibiis. qiiia oariini I unoqimque lioniine, qui in Dcuiii proficil, id

limor inagis niovcrc snici aniiiuilis iioiiiiins cl I ;'gitur (piod ail Aposlolus , ul non sil priuâ

inipcrfeclos, ConliriDaïque b(ic D. TiKtiiias ex < quod spiriiuale, sed quod animale, posiea
Pauio ad Gai. 3,coniparaiile iegoin pada^og»', « spiriiuale. » El ila in qu. 92 in Ex. dicit,
el consequenier Israelilicum po.iuhiin puera licei in veleri Teslanicnio pr.Tcepta ad bonos

exisienti sub p:cdagogo : nain siciil puer mores periineiilia reperianlur, .promissiones

Biaxiniè seiisibilibiis nioveiur, et ideô à prt'da- limen carriales atipie lerrenas fuisse: el (|U. 33
gogo inlerdùm llagellis lern liir , aliipiaiido in Niim. inier alias ilillereiilias inler ulrumque
verô levibus niunuscuîis cl promissioitiims in- I
TeslatiiPnlum banc («•listiluil, quô^l in veleri

ducilur, ila le\ illa pnpiilimi sibi subjccliiiii prnmi<sa eranl lemporalia, iu novo spirilualia;

inducebal, quod eiiam consiai ex leuore leg s (]uod 4 contra Fausium el Ep. 120, el in aliis

Deiil. 27el28, eiexusu PiOpUeiariim, lsai;e l : locis sîBpè repeiit. Unde Bernardus serm. 30
Si voluerilis et auiierilis me, bona terrœ come- iii Gant, de Lege dixit : Grave legis jugmn et

deti$, etc., cl sœpo in aliis. vile prœmiiim , vam terra est in proniissioue, cui

i Significai aulem D. Tbomasboc esse inlel- slaiim opp >nil suave jugum legis grati*, quae

ligendum exclusive , ila ul non solùni


Itx illa proniissionem babcl vitie qux' nunc est, pari-

leniporalia lieciuenler proniis^eril ,


qr.od ivi- ter et t'ulurae. llinc deni(p»e H^eronymus dia-

deniissimuni est, sed elian» qu< d nihil cxcel- logopriuio contra PelagiaiiO-, el Cbrysoslomus

leuiius prouiiserii , ad boc eniin d.scuisus in Malihyeum , dixerunt regnum cœlorum cœ-

D. Tboniae lendit. Uiide proniissio illa qnae pissc pr;cdicari de Evangelio : Legens legem ,

Iwbelur Lev. 18 , et Ez. 20 : Custodiie lojes legens Prophetas , légers psalieriitm , nnnqnhm
m€a$ , atque jiidkia ,
quœ faciens Iwino vivel in regnum cœloruni nndivi , nisi in ËvangeHo. Hie-

eis, de vilà corporali iulelligil idem D. Tbonias ronymusauicm reprehendil Pelagium, qui di-
qu. lOJ.arl. 52, ad 2, ex Faulo ad Gai. 3, ubi cebai regnum cœlorum etiam in veteri Testa-

signilicai diversiialeni esse iuler illas duas seii- mémo reproniilli : Cinn perspicnnm , inqiiit, sit,

lenlias : Justus ex (ide virit, el : Qui fecerit ea regiium cœiornm primùni in Evungelio prœdicari.

vivet iniltis; quod prior i.ilelligilur de vilà « In contrarium verô est, quia non vidctur
spiriluali ,
posierior aulcm niiuiuié quia lex , posse negari qiiin anliqui observalores legis

non est ex lide. El ideô in priori senientià .Moysis viiam a;iernam per eam sperarenl ; de
sinipliciter dicilur , vuii , in posieriori auicui hàc enim relribiitinne loquitur Oaviil Ps. 118,
non sinipliciier , sed cum adJilo ,
v'mt in cùm dicit : Inclinavi cor menm ad faciendas justi-

iUis, id est, in lege, cujus pœnas non incurrei, fient ioues tuas in œternum propter retributionem;
vel injuslilià legis, ul exponcre videiur idem el clariùs Ttibias c. 2 lilio dicebal: Filiisanclo-

Paulus ad Rom. 10, diccns: Motjses enim scri- runi sitnins et vitam expedamns, qnam daturui
psit, quoniam jusiiliain ,
quœ ex lege est , qui est Deus iis qui fidem snam nunquàm mutant ab
fecerit homo, vivet in eu. Prailerea idcui Paulus eo. Et 2 Macbab. 7, unus eorum dixit : HeX
ad llebraeos scribens banc scnieniiam iuditarû muudi dcfuiictus nos pro suis tegibns in œternœ

>idelur. Naui c. 7 d.Cil y'ovi Tcsiumenii nie- : vitœ resurrcctione snscitabit. Unde de illâ vilâ

liorem este spem, uiiqiic quia est de a;iernis iniellexisse illain proniissionem, qui fecerit ea

bonis, per quœ approximamus ad Ueiim. Ergo vivet in eis; de qiià etiam Ezec. c. 8, cùm dicii:

hac non promiiiebantur in veieri Tesiamenio, Qui custodierit prœcepta mea , et fecerit judicium

«lideô c. 8 addidil, novum Teblautenium me- etjustilium , vilà vivel ; et similia habet c. 35,

Uoribus repromissionibus swiciium esse, llinc cl vita aeierna expressé promittiiur Dan. 12,

sancti Paires mullùm buic seulenliie lavcrc el Sap. 3 : JusU in perpelnum rivent. Denique

videnlur Nam D.
:
Augusiinus de Civ. Dei Isaias c. 61, aelerni prsemii digniiaiem agiio-

Ub. 18, cil, diCil legem appellari velus Te- scens el expeclans ail: Och/ms non vidii , Deus,

>Unienlum quia promissioiies lerrenas habet,


,
abique te, qnœ prtrpurâsli diligemibus te , et C.

et p€r Jesum Chrisium lulurum tuerai l'.'Siu- 15, (lescribil iVternum prsemium virlulis. Non
mentum novuu ia quo regaum cœiuruiu pro- videtur ergo dubium quin homiues sub lege y'k*
m SANCTIO FCEDEUIS MOâAICl. im
ventes promlssîonetn haberent vîIîb aelernse et facta est homlnibus fideiibus et in sis per ira-

illam sperarent ,
quod aperiè confirmai Aposto- diiionem permansit fuies ejus.el in Abraham
lus ad Hebraeos 11, ubi faclà longà enmnera- revocata est ol expressior facta ; sic ergo ad
lione jusloruin illius temporis concludit: Et
i efleciually overiurns ail ibai be bas advanced
hi omnes testimonio fidei probali non acceperunt
« in ibe (irst. » An bœc duo,
ex|,onunlur uli
reprcmismnem , quod necesse est inielligi de à Suarezio et infra ab auclore defendiinlur
repromissione seternâ : nani temporales pro- iiiler se pugnenl, penès leciorcm siljudicium.

missiones miilli acceperunt , de quibus in


— Argiiil eliam ettdem loco aucloreni vir doc-
tissimus, quod cùm suas probationcs pro lem-
principio dixerat : Sancti per fideni vicerunt porali legis Mosaicse sanclioue el exlra(»rdinarià
régna , opérait sunt justiliam , adepli sunl repro- L)ei providenlià ex libro de divinà Moysis Le-

tempo- galioiie desumpsoril lanien argumenti ib.dem


missiones. Denique non solùni |)œiia ,

adhibiii vim liaud inielleseril, aut malc re-


rails, sed eiiam aeterna cognoscebatur et li-
prœsentaverit. Cui objeciioni respondet aucior,
menda proponebalur in iilo lempnre , ut se, quainvis in mulUs sui operis pariibus et ,

in bâc pra-sertim dis|iul.Uinne, mullùm usussit


constat ex iisdem locis. IJiide eiiain lune pec-
ingenio el erudilioiie Warluirioni lamen hoc ,

cando mortaliter realus illius pœnae incurre- loco cjus argumerilo niillo modo uii voluisse.
batur, ut est de fide cerlum ; ergo necessarium ArgUMiontum scilicet clarissimi viri bisce duo-
est , ut etiani seternum prsemium propone- bus syll()i:isniis, ipso docenie 1. (i, sect. G, seij
t. 5, p. 5tii, conlinclur. Oninis religio, seu
«
retur: nam hsec duo coiinexa iieccssariô sunt,
« socieias qu.X' non fundalur in fidc futurae
,

et cadem est utriusque ratio. Quod eliam i posl mortt'm viiae, sine providenlià oxiraor-
apcrtè ostendit princeps quidam Judseorum, « dinarià eonsislere non potest. Atqui religio
« el socit'las Judaica non hahebaut pro aumi-
qui Christum inierrogavit , quid faciers vitam
« niculo fidem fu!ur;ie vii^e. Ergo religio et so-
œternam possidebo ? Luc. 7 , c. 18 ; habebal t cielas Judaica habebanl pro adn.iniculo ex-
ergo notiliam illius et spem. I iraordinariam Dei provifjenliam. Item Om- :

« nesvclrres logiim lalorespulabantreligionem


Dicendum verô est
» ulramque pariem ,
« illam, qwx non fundarelur in fide fulurœ
rectè intelleclam veram esse. Lex propriè t viloc (onsiislere non posse sine exiraordina-
sumpta non promiitebat prœmia aeterna, sed i rià Dei providenlià. Alqui .Moyses erucliliis in

temporalia , ut priores Patres doc^nt, et ratio


t omni scienlià /Eg\p!i(in;ni ( cujus scienli;e
« p;irs primaria eral hdem luluraî \'\lK incul-
eorum suadet , et ex lesiimoniis ex lege
« care\ lalem pro oniil religior.em. Ergo Moy*
ciialis colligiiur, addendo, nulluni ex propriA I ses pulahai religioueni huam babere pro
lege afferri lestinionium, in quo spirituales « adminicnlo exiraordinariam Dei providen-
« liam. i Sed nullam ex horum syllogismorum
fiant. Et nihilominùs verissimum eliam est,
propositionibus aucior asseruil "multo nnnùs ,

homines sub lege constilutos habuisse proinis- sihi lolum argumenium delendendum propo-

sîonem vilsc aeternse et spirilualium bonorum, suil. —


I>eniùni vir clarissimus bujus operis
auclorem arguil qiiôd cùin niulla passim ex
et fidem ac spem eorum, sine quà impossibile
,

l.hro di! divinà Moysis legaiione nmtnalus sit,


est remissionem peccaiorum obiinere. Acce- hàrque ralione suis commodis el eliam forte
dentem enim ad Deum oporlet credcre, quia est, famic fonsiilucril non semper lamen graliam
,

relulerit. Est lirec jusla qiierimonia. <>'ausne


et quod inqnirentibus se remunerator sit. Neque
verô, cur aucior saepiùs tain iiigralus fuerit,
hoc posterius cum priori répugnai, quia banc et quas à pliirimis jam annis didicil vir claris-
proniissiouem non liabueruut Jud;ei ex lege, simus ex liileris ad communem .-imicum dalis,
b;e fueruiii. Qnijm aucior bujus ojieris, jiivenis
sed ex palribus (ut sic dicam ), uii(|ue per ira-
el malè providus , animum ad coll gcnda baec
ditionem eorum (l). Nam à principio Ecclesiai pro religione argumenia appulil, cl eliam qnu
leiupore cbarlulas suas librario Iradidil, sibî
(1) Clarissimus auctor libri celcbratissimi eral propositum et banc sperabal fuluram
,

qui inscribilur divina Alojsis Le;;alio in om- ,


operis sui prœcipuam commendalionem, post
nibus posl primam , edilionibus, auclonMu
,
singula capila auclorum nomina allexere, qui-
bujus operis arj,Miil inconslanlia; ol conlradi- lius aut usns fuissel, aul alii in eodem ar-
,

Clionis, quôd bi^c duo conjuiixerit , et duas gumcnlouli possent. Meô iniùo primi voliimi-
propositiones contrarias (lelendeiidas suscepe- n:s toi sunl in margine cxpressa nomina. At
rit « The conséquence of
: wbicb is thaï ihe pnslea pareiùs eadem exhibcnda visum est in
I two in liis second volume
large chapUTS opore ad jiiniorum ibeologonim ulilitalem
I ( ibe prove llial a future slate was
(irst to unicc comparalo , pr;t'serliin pnstquàm sarra
< ahvays a popular doctrine ainotigsl llie Jews; l-aeullas Parisimsis legem tulissel, ut in ibe-
< and ibe second, ihat lcni[innal rcwards and sihiis solonim sanriorum Pairuni et prnbato*
I punisbmcnts wcre really and e(|ually dislri- ruin llipologorum nomina legereniur. Tlilila-
c buled amongsl lliem undfr Ihe Tlieocracv ) leni juiiiorum ihoologorum hiscc religionis
€ jusl serve to ronl'ule (uicanfillieror more : c'cnieiilis sihi proponere aucior poliiil et ,

< properly, ibo second chapier, l»y aid ol' tlie propler sludium lioncsliim laudem aliqiiatn
i arguments laken from ihe divine légation, qusererc, famam non puiuit.
751 DE VERA RELIGIONE. 752

„ quo luta semper servarentur veri Dei cogniiio


populura Israeliticum pervenit, et postea per
non lanqnàm nova Keligionisquecbrislianœexordiaelincrementa.
Proplictas scripla est , ,

Quod loliun salis probat Fuit apparatus legis novai, quo adumbrarenlur
sed lanqiiàni anliqua.
leslinioniumPauli ad Ileb. c. 11. uhi incipiens res evangelicae à Cbrisio aliquando propa-

et progrediens pcr Patriarchas usque landœ. IIujus legis nalionalis et temporari»


ab Abel
ad Proplieias, onines dicil habuisse bane pro- sanctio, si nudam lilleram specles, oflercbat

uiissionem. Lex ergo nullam proniissioneni quidem bona et niala temporalia (1) ,
quse

spiriiualeni huic anliquye addidil et in boc ,


erant ligurœbonorum et malorum fulurœ viiœ:
adeùque sub lalebat spirilualis sensus
sensu verè dicilur taniùm proniisisse lenipo-
lilierii ,

quas à Moyse reverà inlenlus et ab Israelitis iniel-


ralia, scilicel quantum ad promissiones
sensu locutus esl D. leclus, qui verè dici poLest legis Mosaicaî pars
ipsa addidit. El in iioc

Et in eodeni dixit inlerior. Recié ergo damnala olim fuit hœc


Thomas cum Augusiino.
Pelagianorum propositio Lex sic mittit ad
Bernardus fuisse vile prœniiuni, scilicel pio-
:

eiiam regnum quemadmodùm Evaugelium. Et dam-


prium illius legis comparatum ad onus ,

imponebal. Cbrysosio- nandi quoque ex altéra parle ii qui negant à


proprium, quod lex illa

Hieronynuis, quia non de solà Moyse injectamesse Judaeisspem fulurœ vilae,


nius autem et
veleri loqnunuir, per fidem vel per opéra legis in fide facta obti-
lege, sed de loto Teslamento
ni loquanlur de promis- nendae.
expouendi sunt ,

nomine regni llœc omnia suis locis conliciemus hîc so-


sione vit» œiernse sub exi>resso
:

cœlorum. Vel dicendum est anle Cbrisium lummodô redarguendum est duplex hominum
genus, deislas dico et myslicos quosdam
non luisse promissum regnuni cœlorum ul jam , qui
ab iisdem profecii principiis valdè diversas
aperium, et secundùui illum slalum assequen-
lenent senlenlias. Ulrique slaïuunt indignum
duni et hoc modo incœplum esse praedicari
;

hoc inlendisse illos esse Deo homines bonis lemporalibus excitare


lenipore legis graliœ , et

regnum illud non fuisse pro- ad praeslanda Religionis oflicia , illius virlulem
Patres : vel cerlè

missum ul prsemium operum legis ,


sed ut vanam esse qui lalia.cuperrt lerrena commoda;
,

proindeque illam Religionem divinae originis


proemium operum grali;e et ut sic semper ad ,

nullas nolas babere, in quâ illa bominibus ut


novum Teslamenlum perlinuisse. »
aclionum suarum moliva proponerentur. Quid
Itaque exiiiit ab ipso mundi inilio religio

non solùm lumine naturali innixa sed divinâ ex eo deisl» conclusère ? Legem Mosaicam
quoque revelalione, quae docebal unum Deum, vanam esse nec à nuniine profeciam ,
quae
cerlo cerliùs pœnis erat et praemiis sancia
rerum omnium moileralorem aequissimum
lemporalibus. Alque ut huic suae conclusioni
non laniùm in bàc vilà sed et in fuiurà bo- ,

norum et malorum habilurum esse rationem : major accédât vis , in eo maxime élaborant
ut elficiant anle captivilalem Babylonicam Ju-
docebal eiiam homines à primaevâ felicitate
lapsos esse iierùm in inlegrum restiluendos
,
dxos nullam immortaliialis animse aut fulurse

quo benedicendae vilae noiionem habuisse sed illam tum lem-


per fuiurum liberalorem in ,

erant omnes génies lerrae. Religio baic data poris ex Babyloniorura et Persarum consueiu-
primùm Adamo servalà iradiiione apud ejus
,
dine accepisse. Myslici seu ligurislœ è contra-

posleros; posl diluvium confirmata Noemo,


rio, assumplâ religionis Judaica; divinâ origine,

enuclealiùs Abrabamo aliisquc pa- ex eodem principio concludunl nullas fuisse


postea ,

Uiarchis, haireditario jure iransmissa est ad


reverà promissiones bonorum temporalium ,

llebraios, semperque mansil in memoriâ po-


sed solummodô spirilualium ; et Judxos, qui
expeclârunl, spe suâ fraudalos fuisse quae
puli Deo dilecli. Uno verbo Religio cbrisliana
illa :

quoad substanliam mundi a^qualisesl, sem-


(1) t Judaiis equidem scio in lege Mosaicâ,
perque in omni aetate aliqui fuerunl, qui ad « non cœlesiis regni viLneque mercedem pro-
,

eam pertinuerunt. Lex aulem propriè sumpla, < positam fuisse conlra quàin Pelagius exi-
:

€1 qualenùs distinguitur ab hâc religione quam < siimabat qui eo nomine inler alia poslulatus
,

i esl in judicio Diospoliiano. >Peiavius Theol.


à palribus acceperunl Israeliiœ ,
superaddiia
dogm. t. 1,1. 10, c. 24, § 11. El alin que tout
est ut ait S. Paulus, propter transgressiones
, convienne, les promesses spirituelles sont dé-
ut populus Deo sacer, cui jam crédita fuerant veloppées par la prédication de l'Evangile dans
le itinps que le peuple Juif, qui n'en avait reçu
eloqiiia Dei , in rempublicam coaclus separa-
que (le lenq)orelles nprouvé manifeslement,
,

retur ab omni aliâ, nec vicinarum genlium eic. Bossuel Ilisl. univ. c. 29. Vide caput 13
tederetur contagione. JFuit ilia munimentum et 14 libri S. Augustin! de Gçstis Pelagli.
755 SANCTIO FOEDERIS MOSAICl. 7S4

scntentia universam pervertit œconomiae Ju- 7wvissima mea eorum sîmilia, ex quibus palet
et divins; originis istiiis legis cos aliam vitam post mortem expeclàsse. De-
daicœ rationem ,

notas mulias nobis adimeret , ut ex sequenii- nique apud Moysem Deus dicitur Eloliim, id

bus patebit. est , Doniinus et protector Abrahoe , Isaac et

Propositio prima. Jacob, ex quo rectissimè concluditur illos Pa-


triarchas vivere,nam protectorem non habent
Patriarchas , Moysem et Prophelas animarum
qui non vivunt.
immortalitatem fuluramque vitam credidisse
His ex Pentaleucho leslimoniis mulla con-
certum est. Hœcque eadem doctrina apud ovi-
sentiunt in singulis V. T. libris. David Ps. 16
ne Judœ or um vulgus semper commmis fuit, ac
canit: i Propler hoc lœtaium est cor nieum,
interior legis sensus erat.
« et caro mea requiescet in spe, quoniam non
Probatio, — I. Id certum est de Patriarchis € derelinques aniraam meam in inferno, nec

et inter Judaeos doctoribus. 1° Muita sunt non a dabis sanctum tuum videre corruptionem. »

obscura bujus doctrinîE vestigia in Scripturis Quae verba elsi ad Messiam propriè pertineant,
sacris nam priinùm in liistorià crealionis
: haud minus probant Davidem credidisse re-
quam Moyses scripsit juxta conimnneni avorum surrcctionem mortuorum. Postea describit

suorum traditioneni et doctrinam apud Judaios beatiiudinem iisdem verbis ,


quibus uluntur
constanteni , anima à corpore valdè diversa scriptores N. T. : c Notas mibi fecisti vias vita;,

supponitur; boc ex pulvere concretum , illa t adimplebis me laetitiâ cum vultu luo: dele-
spiritus viloe appellalapost formatam corpo- € ctaliones in dexterâ tnà usque in fineni. »

ream niolem infusa dicitur: niagniOcè eliam Quorum similia hase sunt Psalm. 17 : « Ego
extoliilur naturai bumanae dignitas, dùm bomo € autem in justitià apparebo conspeclui tuo ;

ad Dei immortalis imaginem factus exbibetur, « satiabor cùm apparuerit gloria tua; > et haec

quâ certè descriplione Sadducaius et maleria- Psalm. 34: « Filii bominum in tegmine alarum
lista uti nulio modo potuit. Secundo, in Genesi < tuarum sperabunt , inebriabuntur ab uber-
et aliis Scripturae libris legimus angelos fré- i lato domùs tuae, et torrente voluptalis tuae
quenter Patriarchis apparuisse, quod Saddu- i potabis eos, quoniam apud te est fonsvitse,
caeorum doctrinam omninô everlit. Tertio , ex < et in lumine tuo videbimus lumen. » Ista et

hisiorià Enocli ,
qui dicitur sublaïus à Deo, pUsra alla apud prophetam regium sensu obvio
quid aliud concludemns , nisi quod aucior et naturali signiticant eum expectâssc post
Ecclesiastici et S.Paulus, raplum ilium justuni banc mortalem sortem vitam alteram ; et
fuisse ad meliorem statum in prsemium virlu- etiamsi concederemus illa loca ad alium sen-
tis , quoniam ambnlaverat cum Deo? Idem ex sum transferri posse et esse metaphorica
raptu Eliae, qui mnllis post seculis contigit saltem probant valdè familiare illi fuisse de
apud eos quos Sadducsbismi arguunt deislae , immorialitate animae et de resurrectione cogi-
licet colligere. Quarto , Patriarchas audimus lare, cùm illis notionibus ulatur ad significan-
conlitentes esse peregrinos et bospilcs super das etiani res temporales.
terram, et vocantes vitam suam super terram, Plura quoque in Salomonis scriptis invcni-
dies peregrinationis pravos et malos; subit mus valdè luculenta ejusdcm doctrina; indicia;
statim mentem ha;cce cogitatio, illos meliorem Proverb. c. 14, ait: In malitià suâ expelletur
appetiisse patriam, idest, cœlestem: nam, ut impius, sperat autem juslus in morte suâ. Quid
argumentatur Apostolus SiiUius meminissent de : expcclarc justus in morte potest , nisi post
quâ exierani, habebant ulique lempus revertcndi. nioriein l)ona? ilcm, Eccl. c. 11 : < Lœtare,
Quinlô, in fœdere cum Abraham inito iiœc fuit « inqiiit ironicè ,
juvcnis, in adolescenlià tuâ,
ex parte Dei conditio : Ego ero mer ces tua ma- « et in bono sit cor tuum in diehus juventulis
gna nimis , qua; certè promissio nunquàm fuit i tua;, et ambula in viis cordislui clin i^iiuilu
impleta, si Abrabamum nulla ab'a manserint < oculorum tuorum , et (
pergil scriô ) scilo
praîmia et bona, nisi quae in hâc suâ aerum- f quôd pro omnibus his adducel te Deus in
nosâ vitû experlus est. Sexto, patriarcba Jacob t judicium. Aufer iram à corde tuo, et amore
morti proxinius, dùm benediccret filiis suis, t malitiam à carne tua : adolescentia enim
divino afïlalus spiritu exclamavit : Expectabo 1 et voluplas vana; sunt (1) » — Certè haec
satutare tuum , Domine ; et Baiaam eodem si)i-
(I) Textum bnnc accuraliùs ex Ilcbraeo sic
ritu excilatus castra intuens Israelitaruni dixit:
reddil doct. lloubigant t La^tare, juvenis, in :

Morialur anima mea morte juslorum , et fiant < juvenlute tuâ ; hilaret te cor tuum in die-
•^'

53 DE VERA RELIGIONE. 756

clirisliana siint , ncc illa minus c. 12 : i Me- t de morte redimam eos : ero mors tua, ô
€ menlo crcaloris in dirijus juveniuiis lux, « mors, Uiorsus luus ero, inlerne.» Transfé-
€ anlcquàni venial iRnipus allliciionis, ei ap- rant haîc si veiint advcrsarii ad res temporales,

« propinquent aniii de quibusdicos: Non niilii sallem elTiciunt, ul jam dixi, vaidè familiarem
< placent anlO(iuan reveriaUir |»ulvis in fuisse il^am fuiurae vilai et resurrectionis co-

« lerram suaiii uiide erat , cispiriius redeal giiationem. Denique Daniel c. 12 illam doctri-
< ad Dcuni qui dedil ilhnu. ^ Li»i nianifesunii nam clarissimè tradit : < Et mulii de bis qui
discrimen ponit inler corpus cl aniuiani ,
cl « dormiunt in terrae pulvcre evigilabunt, alii

videiur alluilere ad Moysis vt'ri)a iiiilio Gcne- I i)\ viiam aeternam, et alii in opprobrium, ut
sis. Idem FJociesiaslos liàc pulclierriinà sen- « videant sempcr : qui autem docti fuerint

lenli.-^ iibro fineni imponit : t Finem loquendi 4 fulgebunt quasi splendor lirmamcnii, et qui
c pariler onines audiamus : Dcuni lime et < ad justiiiam crudiunt multos, quasi stellaa

I niandaia ejiis observa , iioc est cnim omnis f in perpétuas %leruitaies > ^ulla e\ libris, qui

cuncla quac fiunladducel Dcus soripti sunl posl Danielem, lesliuionia aflerre
I homo; et in

< judicium pro onini errato, sive bonum neecsse est, cùm habeamus coufilentes Deistas

Eamdem hanc de immorlalilate animse doctrinam à


« sive malum , illiid sil(l). » anlea
Vidi sub capiiviiaie Babylouicà valdè apud Judaeos
doctrinam incuicaveral c. 3, v. 16: «

I sole in loco judioii impiclaieni , et in loco


communom (uisse.
2° Aiia doguuUa lenuère Palriarchae et Pro-
I juslilise iniquilaicni , et dixi in corde meo :

phetiic cun> isto necessariô coujuncta : cogno-


« Jusliini et impinni Dous jtidicabit. > Igitur

si aliqua sint apud Salomoncm quae contra-


scebaui quippe bomincm ad immoriale sevum
,

primùm ù Deo desiinatum fuisse, et in bas


ria videantur, dicendum est illuni in isiislocis
morlalis vitx serumnas ad luendam peccali
eximpiorum honiinum scnteniià loqui.
pcenam devenisse. Sciebant venturum ali-
Conseniiunt denique cxieriP/opbeice : Isaiae
quando iiberatoreni, qui caput serpentis anti-
c. 57 : « Jus'.us periil, et non est qui recogitot
qui conlereret, bominesque in pristinum sta-
i in corde suo, et viri misericordiae colligun-
à facie cnim
lum restitueret ; et ipsa carnis resurreciio
i tur, quia non est qui inlelligat ;

valdé clarè in Iibro Job, loco noiissimo, signiH-


« maliiiai colleclus est jusius. Venial pax, re-
calur. Hujus liberatoris notitia obscura pri-
I quiescai in cubili suo qui ambulavii in dire-
I ciione suà : vos autem accedite bùc, (ilii
mùm, c'arior postea ex divinis revelationjbus
apud Judaeos evasit , donec tandem in plenilu-
t augurairicis , sonion adulternc et fornicnria;,
dine temporum manifestatus in carne, jtistifica-
1 supor quem lusislis ? super quem dihuàstis
tus est in spiritu, apparuit angelis, credilus est in
I os ctejecistis linguani ?» Quorum verborum
mundo, asfumptus est in glorià. Hinc non du-
sensus alius esse non potcsl, nisi quôdjusti
quandoque immaturà morte tollantur, ut li-
biiavit Ciiristus, quem Messiam esse aliàs os-
lendemus, ad Scripluras provocare : Scruta-
bcreniur ab imminenlibus malis et transforan-
mini Scripturas, aiebal, illœ suiit quœ testimo-
tur in locuni pacis ; cl impios appeilat ad
nium perhibent de tue. Varies Scriplurarum
C()iiteui[»!audam illam pacem. Idem prophela
tcxius, in quibus baic de redemptione bomi-
c. 26 habcl : i Vivent morlui lui, inlerfecti
num doclrina continetur evolvemus, ubi de
t lui résurgent, expergiscimini et laudale, qui
anii(piitate doctrine cbrisiianae.
« babiialis iiipuîvore, quia ros lucis rc s liiu^.i
5" Cbrisius et Aposioli docent Patriarchas
Et Ose c. lo : « Dcmauu morlis liberabo oos,
tl proplielas doctrinam de aniniarum immor-
< bus adolesceniise lu.ne soquere eam viani ;
ia!itaie leuuisse , eaïudemquc in Scripluris
a in qiuuu propcndenl cor liiuni et ocnli lui. contineri : quorum hic ulimur auctorilale ad
X^niiiitauK'ii iiolj igiKtrarc (|nnd super bis
(
coufirmandos iii hâc seaieniià Cbrislianos,
« ouiti d)us ad judiciuui le Dcus sil adduclu-
magis quàm ad Ueiigionis christianai refeilen-
« rus. r^'l'e indigiialioiiem ab aiiiiuo luo:
I aiDOve s(i <'^lorom à caiiic tuà. Nani vanilas, d(»s coniompiores. Primo quidem id docuit
ut juv.'Mius, s'f"' seiiectus. i
.. »
Christus, iMaltii. c. 22, ubi Sadducaîis de re-
(•) hxtroiua sermonis denique oiunos au-
(
surreciione nïoriuorum interroganiibus sic re-
I diamns Oeum Ik^'^"' c^ mandata ojus ob-
:

I serva; lioc est omi..'* iiouio. C>uipi>« «""'C spondit : < Erralis nescienles Scripturas alque
« opiis Dcus ad judicium ;:dduccl id v-!oli<;et ;.
i viriulem Dei De resurreclione autem
< (fuine quod est abscondiiui.'' ' °"'''*- ^-^ ^'\^
€ moi luorum non legistis quod dictum est à
« bonum , sive malum. » Ita ex Hebraeo veriit
11 f Deo diceuLe vobis Ego sum Deus Abraièam
61. Houbigani. :
757 SANCTIO FOEDERIS MOSÂICI. 758

f et Deus Isaac et Deus Jacob ? Non est Dens conte, immorialiiaiem anîmorum tenere debe.
f nidrlnoruni sed vivorum.» Si crrabaiit Sal- banl Jiuluii. Nain bàc doclrinâ caruisse nun-
ducaii nescieiites Scripiuras, ergo Scr'piur;e quàm non S(»Iùm populum integrum, sed hcc
reverà contiiiebant ilhid dogiiia nîsnrretlionis uilum boiuinem nisi vanum piiilosophum , est

morluoruin salleiii iuvoluiè, jiidice Cbrislo cerlissimum ; id fuse et cvidenter eflecimus ia

Domino. Secundo Joaniiis c. 8, v. 28, Chiis- parle operis ubi de loge naturali disputavimus:

luinbœc verba fecissc legiinus ad Jiiducos : sed si bisloriaî onmcs et omnia monumenia
Abraham pater vesler exultant ut videret dieui tradant, banc doclrinam apud populos obli-

meum : vidit et gavims est. Lrgo judicio Chrisli nuisse barba ros et efferatos, qui dubitari potest

Domini mysierium redemplioiiis iiuinaiiic per qninobtinnerit apud populum optimis uienlem
incariiationein filii Dei Abrahœ innoiuit , ci legibus et apud quos maxime floruêre scientiae
conspqiientftr animée immorlaliias et œioriia otariesomnes que ad eu Hum civilem pcrti-
viia non ipsum hlebant. Tertio AposJolus Pan- neni? Si in omnium bominum animis, eiiam
lus Ep. ad Hebr c. 11, clarissiniè !em aflir- i corum qui oniiii careni insliiuiione enascitur ,

mat , multa praeclara de fide Palriarchornm sponiè liiluri Dei jndicii expectalio et qusedain

tradfns : « Fid»^, inquit, Ahrab^tn domoratns praiscnsio fulurorum sec.ilorum, qui defendi

« est in lerrà roprninissionis tanquàni in alic- poicst Judaîos, solos nalurà ab aliis separatos,

f nâ, in casubs b:il)ilan(!o nini fsaac ol Jacob cosd.'m sensus non esse experlos ? è contrario

« cohneredibns reproniissionis ejusdein : oxpe- profecto, cùm illa naturalia quasi auguria fu-

< clab^t enim Lndamcnia balx^niein civilaiem, turorum seculorum oriantur inpiiinis ex co-

< CMJns condilor et artifex Di-ns. » Et pan!ô giiilione niun:nis, boni ei mali cognilo discri-

post pergil : • Jiixla fidcm defnncti snnt om- mine, coiiscieniià delicii et innocenti», apud

nes isii, non acceplis rpproniissionihus , sed à enm populum lon^è clarior esse debuit et de-
I longé eas aspicientes et sabitanies, et confi- f«caia inagis illa doclrinâ, qui Deum ejusque
« tentes quia porogrini et bospiies snnt super natnrain meliùs cognoscebat, et virlutem co-

t terrani. Qui enim boec dii-nnt, sii^nHioant se lore ac vitia fugore ab infantiâ juxiasanclissi-

« patriam inquirere : si quidem ipsins menii- mam legem insiituebatur.


« lussent de qnà exierunt, babebant utique 2» Ex tradiiione dogma de aelcrnitate ard-

f tempus revertendl nunc antem niel'orein


:
niorum acceptum Judaei omnes crediderunt.
« appciunt, id est, cœlesiem. Ideô non conlun- Constat ex supra diciis Patriarcbas, quibus
« dilur Deus vocari Deus eorum : paravii enim prognati sunt Judœi, animos niancre post nior-

€ illis civilaiem Fide Moyses grandior fa- tem cred disse. Constat ^gyptios, apud quos
« dus neg.ivit se esse filiiim (ib:« Pharaonis ,
oliiu connnoraii sunt IIebr3ei,eamdcmtenuisse
« magis eiigens affligi cum populo Dei , qnàm doclrinam , ut omnes consenlienli voce tra-

« temporalis peccati habere jucunditatem : duni bisiorici et ex cacremoniis sepulcrorum


f majores divitias neslimans thesauro ^^lyplio- colligere licct. Constat etiam Chananacos ,

< runi improperium Cbrisii : aspiciebat enim Pbœnices, Chaldaeos, Arabas, quibus undiqne
« in remuneraiionem. » Et panels inierjcclis cincli orani .JiicLei, in càdem luisse opinione ,

pergil Aposlolu; : « Accepcrunt mulieres de atque bine prolliixissc praicipuè idolorum cul-
« resurreciione moriuos suos : abi autem dis- tuoi, totumque coeluni génère bumano com-
4 tenli sufit non suscipienies redenipuonetn ,
pletimi Cuisse. Fueruni ergo Jndi-i ad banc
« ut nu'Iiorem inv<'nin'iit resiirr<;LlioiM;iii. » dociiiiiam insiiluti pia-cepii^ pirentum et ma-
Qui lextus n lia profecto indigent explicaiione. gisirorum, ac viciuarum genlium exemplis.
Dcfiiqne nullo niodo sine demeniià suspicari Ergo necesse e>t lit illam doclrinam scmper
possuiims banc doclrinam sniumis ii'is viris iennerint : nam semel accepia è memoriâ po-
incognilani fu sse : quis ereilal boniiiies sa- puli nunqtiàin poioil exeidere. « Opinionum
piontissimos, qui omnes omnium gonlinm [)lii- quidoin (unniionid deJol dies, Daturx judicia
losophos rcrnm divinarum sci» iili;\ supcranint, citiilirnial. »

primarium illwd vila; moralis fumlanienUim 3" In iiistoriâ sacra mulia snni istiusdoclrinai

nesciisse apud alias omnes génies lam com- apuil populum indicia :
1" lllae imagines, quas
mune. Hacbfl absiulii, relietà paiernâ domo, qu eTbe-
H, Vulgus eiiam ind.T.orum b:ic docirinâin rap!iin\ vocanlnr in Gcncsi, qu.x'qiie eranl dii

omni %iate imbuium fuit : videbcel animos penaieb i.aban, nibil a'iud luêre, juxla opinio-

postmorlempermanere. 4* Quia, naiurâ do- Dom erudilorum, iiisi luortuorum hominiim


789 DE VERA RELIGIONE. 760
sacra simulacra. 2° Israelilae in deserio, qui
Ibenlem, cui quisque obedire tenebatur, etiam
iniliati fiieruiii Beilplifgor, conicdisse dictiii- eum lortimarum suarum ac vilai jaciurâ, nul-
tur sacrilicia niorliioium , id est, jnxia S. lo alio proposito pr.ipmio nisi lemporali. Quo-
Aiig. niullosque alios iiilerprolos, sacrilicia ma- modô enim quis ad niortem snbeundam pro
nibus fada. 3° Illasingularis propensio Isracli- luendà veritalc nllo alio pra'mio cxcitari po-
tariini.quâ perpcliiô ferebanluriid rilus supor- test, quàm pra'mio posl mortem obtinendo ?
sliliosos othiiicariim gonliuin probat profoclô Quia répugnai eliam ut Moyses certù ipsc cre-
illos Sadducaîos nulioinodô laisse, sed diisina- diderit inimorlalilatem aniniae ac vitœ futurae
nibus dédisse lidein quos génies vii inai cole- bona, nec lamen Judœis in suâ religione iilo-
bant. 4° Leges iilse seveiissiinai , qu:is sanxii rum s|)em injeccrii prœseriim cùni nulla re-
,

Moyses eonlra niagos, ariolos, divinos, incan- ligio sine illà spe bcné possit consisiere. Quia
lalores el habcntes pyliioneni, clarissimè os- conlradiclionem quoque involvil, ut pupulus
tendunt Israël ilas docirinà lain commuui apud Israël ex sensu n.sturali el ex iradiiione pa-
alios populos de diis manibus nniilùm abusos Irum credideril Deum in altéra vilâ piorum et
esse, vol sollicité sallcni cavis>se legislatoreni impiorum babere rationein, speraveril futura
ne illà abulerenlur. L'nuni locum laudabinius bona, ul débita obedienliai praestil* legi natu-
ex Deut. c, 18 : < Nec inveniatur in te qui rali el religionis lradiia3 praeceplis, illa tanicn
f luslret filiuni suuni aut liliam, ducens per non expectaverit propter obedienliam praisti-
< ignem ; aut qui ariolos sciscit tur, et obser- tani voluntali Dei per legem Moysis clariùs et
« vel somnia atque auguria ; nec sil nialelicus expressiùs explicala;, ac eum inajori majeslale
< nec incanlalor , nec qui pylbones consulat , in Sina monte proniulgat;e. Quia tandem cer-
I nec divinos ; nec quœrai à niorluis verila- tissinmm est ex locis supra laudalis à Suarezio
« teni. Oninia eniui baec ^boniinalur Dominus, lum ex veteri , tuin ex novo Tesianiento, Ju-
I et proptcr istius modi scelera d'!cl il gonies daios semper putavisse se babere per legem
< in introilu tuo.» 5' Legiinus in libro 1 Reg. suam vitam œternam.
Saûlem, cùni in maximasangustias ab iiosiibus Hanc eamdemsenientiam confirmât velerum
redactus esset, nec responsa à Dco per sacer- niultorum auctorilas, inter quos duos appella-
dotes aul Proplietas babere posset, perrexisse bimus Josepbum el Origeneni. Prior 1. 2 con-
ad mulierem pythonissam , eanique rogavisse tra Appionera menlem suam sic expressit :

ut evocaret animam Samuelis; Saniuelem verô « Jam qui legis ad prœcepta rébus in omnibus
apparuissc , et imniinens Saiili exitiuin nun- adliœrescunt, eis prœmium est, non argentura,
tiâsse. Ex qno loco ccrlè aporlum est regcni vel aurum, non corona es olcaslro, vel apio ,

illuni, proinde onines Judaeos ( nani plèbe su- aut aliquid ojusniodi jraeonium. Sed con-
persiiliosior rex esse non solei) in eâ opinione scientiae quique suae lestimonio freti, quod
fuisse, permanere post niortem animas (I). legislalor priedixit, et Deus cerlissimai lidei

Plura alla argumenta liitera; sacraesuppeditant, pignore coiifirmavit, fuiurum omninôcredunt,


sed ad evincendam rem per se evidentem bîfic ut illis qui leges constanter servaverint ,
pro-
sufficiunt. que eis, si opus sil mori, libenler slrenuéque
m. Addidimus in propositione banc doctri- mortem susceperint,et novum deinceps ortum
nam de fuluris in altéra vità pra;niiis el pœnis et vilai vicissim altcriuslongèque nielioris fru-
fuisse ipsius legis inleriorem sensum, quamvis ctiim Deus largiatur ,
quse sanèscriberem ipse
litlera indicel solummodô bona lemporalia, nunquàm, nisi ex faciis cognitum id omnibus
quia plané répugnai , ni Deus praîscripscrit inielligerem, bominum plerosque nostrorum
legem sanclissimain , non tanlùm exlernum , s*piùs, ne vel una sibi eonlra legem vocula
habilum sed eliam interiores sensus moderan- exciderel , omnia fortiter pcriulisse. » Quibus
tem, omnia lidei et cliaritalis olficia praiscri- consenlicntia sunl Ihëc Origenis 1. 5 eonlra

(1) «Ex liàcbistorià manifestuni fil Hebrspos


Celsum : « Et illiid apud Judaeos quale fuit,

Yulgô credidisse posl corponmi niortem aiii- doceri jam tum à leneris unguiculis sese supra
mos bominum siiperesse; neque enim potnit
naturam omnemscnsibilem evebere, inclusum
SaiJl oplare sibi evocari aninium Samuelis, ni-
si superstilem eum osse crederet. Idem C(tlli- in eâ Deum non existimare, sursùm illum et
gere licciex loco.Mosis, ubi veial consul! mor- supra corpora quaîrere ? Tum quanti fuit vix
tuos, Deul. c. 18. » Joannes Clericns Comm.
natos et adbuc balbulientes didicisse animse
in libros hist. p. 209, quem ideô bîc laudanms,
quôJ mullis ;ii locis conlrariam opinionein iinmorialitaiem, subterranea Iribnnalia, mer-
IL
secutus sil. cedem rectè viventibus deslinatara? >
761 SANCTIO FOEDERIS MOSAICI 76Î
Quàm longé ergo distat à veritate haec Ar- avec une grande diversité d'opinions, tous les
naîdi senlentia, qui quarià parle libri qui in- Israélites étaient instruits de celte doctrine,
scribilur Apologie de Port-Iîoyal, ita nienlem jusqu'aux femmes et aux esclaves ; tous étaient
suam expressit : « C'est le comble de Tigrio- dans les mêmes sentiments. »

rance de mettre en doute cette vérité, qui < st Objicies : Judœi posi captivitatem Babyloni-
une des plus communes de la Religion chré- cam multùm diflerebant à patribus suis quan- :

tienne, et qui est attestée par tous les pères, tum hi ad cultum idolorum proclives fuerant,
que les promesses de l'ancien Testament n'é- tantùm illi ab codem abhorrebant. In libris
taient que temporelles et terrestres, et que les post captivitatem editis spem futurœ vitae sae-
Juifs n'adoraient Dieu que pour les biens piùs auctores significanl, dùm in Scripturis
charnels (1). » Cui opponimus haecviri tlaris- antiquioribus nullus sil locus, qui ad alium
simi Fleury in aureo suo opère, quod scripsit sensum transferri non possit. Non dubitârunt
de Moribus Israelilarum nnm. 49, tit. Rel. : eliam posl captivitatem illà spe excitati Judaei
«Ce qu'ils (les Juifs) connaissaient distincte- mortem pro lege suâ oppelere, cujus fortitu-
ment était, qu'il n'y a qu'un seul Dieu ;
qu'il dinis nnlla sunt ante captivitatem argumenta.
a créé le ciel et la terre ;
qu'il gouverne tout Atqui h?cc magna mutatio in populi ingenio et
par ira providence; qu'il ne faut avoir de con- moribus nullam aliam habet causam, nisi quôd
fiance qu'en lui, ni espérer autre bien que de immorlalitatis animœ notitiam ex Babylonio-
lui seul; qu'il voit tout jusqu'aux secrets des rum el prœcipuè Persarum familiaritaie acce-
cœurs, qu'il meut intérieurement les volontés perint. Ergo ante captivitatem non erat ista

et les tourne comme il lui plaît ;


que tous les opinio apud populnm communis. — Respon-
hommes naissent en péché et sont naturelle- deo islam objectionem nihilaliud eflicere, nisi
ment enclins au mal, que toutefois ils peuvent quôd Deislae ad calnniniandam religionem Ju-
bien faire avec le secours de Dieu ;
qu'ils sont daicam vanissimas et plané ridiculas opiniones
libres et ont le choix de faire bien ou mal ;
que amplecii non dubitent. 1° Quidem faiemur
Dieu est très-juste, et punit ou récompense se- Judaeos posl captivitatem ad idololairiam minus
lon le mérite; qu'il est plein de miséricorde fuisse proclives et patriis institutis addiclos
et pardonne à ceux qui ont un regret sincère magis : sed quis non intelligil islam contii^isse
de leur péché; qu'il juge toutes les actions des mulationem quôd gravissimas luissent pœnas
hommes après leur mort : d'oîi il suit que pristinorum crroruni ; quôd urbis excidiun»,
l'âme est immortelle, et qu'il y a une autre ruina lenipli , reipuhlicae dissolutio ,
populi
vie. Ils connaissaient encore que Dieu, par sa universi caplivitas magnum incusserit animis
pure bonté, les avait choisis entre tous les divin?e ullionis terrorem; quôd tandem expcrli
hommes pour être son peuple fidèle : que senserinlse lutosel beatosesse non posse, nisi
d'entre eux, de la tribu de Juda cl de la race pietate et legis observantià divinum mereren-
de David, devait naître un Sauveur qui les déli- lur praesidium? Ex altéra parle quid tam ab-
vrerait de tous leurs maux, elattircrail toutes surdnm, quàm defendere Judseos ab idttlolatris
les nations à la connaissance du vrai Dieu :
didicissc ab idoiolalrià abhorrere? Certè quam-
voilà ce qu'ils connaissaient distinctement et diù captivi in Babylone fuerunl, Chalda,'orum
qui était la matière la plus ordinaire de leurs usi solummodô sunt familiarilale, quorum lin-
réflexions et de leurs prières; voilà cette haute gnam didicerunt, sed eos idololatras fuisse
sagesse qui les distinguait de tous les peujtles. nemo unquàm negavii et expressissima i)ro-:

Car au lieu que chez les autres il n'y avait que phelarum vaticinia, in quibus Bibylonici im-
les sages qui connussent quelques-unes de ces perii interilus pr?ediritur propter idololatriam
grandes vérités, encore imparfaitement, et suam, clarè ostendunt quantum distàrunt Ju-

Arnaldi prnpositinne per vêtus


(i) Si in islà
da»i ab eorum doctrinà cl moribus. Sed demus
Testanientumintelii;;aspactumiriiti)niin monte Deistis Jud.Tos usos esse l'ersarum familiari-
Sina, quod fuit fiindanientuin |»olitiaî nationalis lale : quid aliud didicisseni nisi duo esse re-
et tem|)()ralis et per Juda'os intrlligas eos,
;
nnn principia, bonimi unum, altenun maluin,
qui servililor lillerai inlKTrentfs cuin Saddu-
ceis propter hona lemporalia Deun» colcbant, colendum esse ignem cum sole, lunà el side-
lune, iiropositionis viiinm in etrerit, quôd di- ribtis, non esse Deo a'didcanda tenipla, sed in
ccndo Juda;os simplicitpr adorasse Doum tan-
altislocis offerenda sacrilicia? Eranl h-xc gen-
tùm propter hona carnalia, signidcavoril tolani
gentem, paucis exceptis, in eâ pervcrsilatc lis Persarum communia dogmata, à quibus
fuisse. sequè abhorrebant Judxi posl captivitatem ac
765 DE VERA RELIGIONE. 764
ab idololalriâ Clialdaeorum ; ncquo fiièro ergo sensu significavil affuturam iliis opem suam ad
in nijgorum schulis insiilnli. ViJenius è con- ||
corinn gcnlem tuendam et augendam, ut palet
trario Esilrani et Nelienti;iin posl caplivilaUMu ex anlecedenlibus, in quibns enumeral bénéfi-
unicè oociipalos in constiliiondis rébus onini- cia sua lemporalia; et ex consequentibus, in
bns, non juxla abaniui genlinm mores, sed quibus quasi, ul (idem Taciat, dicil suam esse
secundùni Icgeni Moysis et veleros ronsnelndi- oiiiiiem terrain : sicetiam post l'œdus initum,
nes : iniô illi ipsi Jiid;fii, qui in itnpcrio Pcr- oasdem condiliones déclarai Moyses bis verbis :

sarinn ronianserunl, adcô disiâriiiil à I*ersis I Jcliovam elegisli bodiè, ul sil tibi Eloliim,
in dociriiià n nioribus, ul inde arripnoril op- « et oliedias cjus imperio : et Doniinus eiegit
porlnnilalem Aman concilandi in eus omnium « te, ut sis ei populus peculiaris, et facial
invidi:un, cl oblinendi ab in)pcrat<»re edictnm, t te excelsiorem cunctis gentibus, quas créa-
quo oinnes capite dainnabanlur. Deindc si i vit. »

auctores libroruin diMjicro canoniconinj cla- Ex c. 20, V. 5, praecipuam et fundamenta-


riùs de anim£ imniorlaliiale ei fuiu â viià leni smiùs Judaici legcm sic sanxii : « Ego
scripserunl, non piilabant profeolô se novam « snm Deus forlis zeloles, visilans iniqniiatem

traiiere doclrinain, s<>d iliam quà ab iiifanlià € patrnm in (ilios in lertiani et qnartam gene-
iuibuli fucrant, didiceranUpie à majoribus. ( ratioiicm cornm qui oderunl me, et faciens
Denique faisuni est an le solninm capiiviialem f niisericordiam in millia, bis qui diiigunt me
Babylonicam nidla esse cxenipla forliliidinis « cl custodiunt pr^cepta mea : » quam visi-

apud llebr*os : nain ul sileam Projilioîas in- lationem in iilios icmporali sensu intellignnl
nnmeros, qui à regibus Israël et Jnda exirema onines. Lev. c. 26 : « Si in praecepiis meis
perpessi sunt, in ipso capliviiaiis initie , ré- « ambulavirilis... dabo vobis pluvias tempori-
gnante Nabuchodonosor. e^rog a dedèreexem- < bus suis, et terra germen suum, et
gignet
pla consianlissimae pieiaiis Ires Hebnti, Si- € pomis arbores repjebuntur. Apprebendet
dracl», Mis.jcli ci Alxlenago. Dédit eliani postea « nicssium tritura vindemiam et vindemia ,

Daniel, qui pro religione luendà in speluocani « occupabit semeniem, cl comedeiis paneni in
leonum latus descendit. € salurilate ; et absque pavore babiiabilis in
< lerrà vestrâ Auleram malas bestias
PaoposiTio II.
I persequemini inimîros vestros, et corruent
Civilis reipuhlicœ Juduicœ couslituiio, qnam tlieo-
« corani vobis. » In illâ benedictionum et ma-
cratiam fuisse jam osteidimns, fuit sanrta, lediciionum série, qune legunlur in fine Deu-
idque convenienihsimè , prœmiis et malis leronomii, quas cum magno apparatu in mon-
teniporalibus à Deo reipublicœ capite retri-
tibus Garisim et Hebal pronuniiari voluit
bttendis.
Moyses, quaeque gcneralem legis sanctionem
Probatio. — Iliis prîcmiis atque pœnis lex conlinent, baecmala reeensenlur : mors, mor-
Mosaica sancla fuit, qnne in codicelegnni claré bus, faines, peslis, bellum, inedia, serugo,
memoranlur; quae recensent Propbol;c. legum locusla, serviius, etc. ; et baec promillunlur
Mosaicarum interprètes lanqnàni ad fœdus bona : viia loiiga, bona valetudo, pa.x, copia,
Mosaicum pertinentia ; quae expecl ibant seni- poiesias, gloria, etc. Hnec omnia melapboricè
per à Deo Jnda;i vi fœderis ciun co inili ; qna; vertere et spiritual! laniùni sensu inteliigere,
reverà iribuil Dciis ad Icgnm snarnni viddi- csl perveriere oninem Seripluram.
candiin auctoriiatom; rpia; tbeocra!ic:c insli- 2" Propbi'tic in pra-niiis el pœnis tenipora-
i

tutioni apprimè convenicl)aiil. Alqni libus pobilam eliam es^e legis sanetionein do-
1" lu legum codice claré expriiminliir pr*- ceiit : nam ul exordium sumamus ab inime-

niia et pœn:* leaiporales. Ame dalam Icijeni diato Moj'sis sucees^ore, Josue in conlirmando
in monte Sina fœdrris condiliones cxposuit fanlere bona quo |Ui' recenset lomporalia, mala

D.'us bisce verbis : t Vos ipsi vidistis quae îe- minalur ad avucandos Judatos ab idololatrià
1 ct'riui .^gypliis, q'iouiodô portavorim vos teiTipor dia, Salomon cùin cuitiim divinum
< supi-r alas aipiilarum cl assuuipserim luibi : insiaurâsset, alque addidisset maximani pom-
< si ergo aiidierilis voccm nieani, et cnstodie- pani, fudil ad Dcuni in dedicalione tenipli

< riiis paeium mcim), erilis milii in pcculinm pnicherrimani orationem, in quà illuni pre-

I de cunciis populis , mca est cium omnls caïus est, ut foedus cum populo initum con-
« terra, t Per voces illas , eritis mih'in peai- 1 sltnier servarel. In illà oralionc praccipuas
iium, i>eu tbeàaurum dilecluui, Deus iilieraii I partes legis recenset, fusèque de sanctionê
7«5 SANCTIO FOEDERIS MOSAICI. 766
legis verba facit ; merainit ibidem bonorum lociim sobimmodô laudabo, quia in memoriam
teniporalilun. Isaiâs c. ôO, in pra^iniuin aboli- inlinita alia revocabil. « Bealus vir, iiiquil Da-
tionis idololatria; copi;»m el abniidanliam pro t vid Ps. 1, qui non abiil in consilio impiorum,
niittil : < El dabilur pluvia semiiii luo , ubi- « sed in lege Domini volnnias ejus : erit tan-

€ cuinque SPininaveris in lerrà,etpaiiisfrugiin] « qu;im bgnum quod plaiilalum est secùs de-
< lerra; erit uberrimus cl piiiguis : pas^cetur « cursus aqiiaruMi, quod friiciuui suum dabit
I in possessione luà in die illo agnus spatiosè, « in tempore suo ; foliiim ejus non delluel, et
< et erunt super omncin nionteiu excelsum el I omnia qiiaicumque faciet, prosperabunlur.
« super omneni colleni clevalum rivi curreii- « Non sic impii, non sic: sed lanquàm pulvis,
f tium aquaruH). > Jeremias c. 8, lenipus vi- t (jucm projicii veulus à facie terrai,
t Quid
sitationis sic descripsil : < Consumendo con- ergo? dicemus Davidem, Propbetas, Ju-
iSuni

f sumani eos; nun est uva in viiilius, et nuii dœosijue ad unum on)iies non reclé legis san-
I est ficus in fîculneâ, fulium defluxil, el qiia; ciionem iniellexisse? An lalsis promissionibus
( dodi ois pra;lprgressa sont, i Idem Jeremias à Dio deceplos pronunt abimus?
signilical aijrogaudam esse in lege nova banc 4" Deus promissis suisslelii, et populum
sanciioncm veleris legis, nempe visiialionem Israelilicum legis suae observaniem semper
in tilios : i In diebus illis non diccnt uilra : lexii,eibi)iiis omnibus lemporalibuscumi;lav i;

< Patres comederuni iivam acerbam, el dentés rebelicm !-eiuper casiigavil, et ca!amitaiibusin
« filiorum ob^lupuerunt, sed unusquisqiie in pœnam sceleruin iiilîiclis ad se redire coegil,
< iniquilale suâ murielur : omnis bomo qui ui supra osiendinms. Sed si ila se erga Israeli-
< coniederit uvain acerbam, obstupesceniden- las conslanier gesserit, quis potest dubitare,
I tes ejus. » lia etiam Ez. c. 18 : « Qnid est quin in dandà lege illam opem suam poUiciius
€ quôd inier vos paraijolam verlilisin prover- sii:

« bium istud in terra Israël, dieenies : Patres o" Praemia et mala lemporalia legi Mosaicai
t comederunt uvam acerbam, et dénies filio- conveniebnt, non laniùm propler raliones
« rumobsiupuerunt? Vivoego, diiii Dominus supra allaïas ex SS. Aiig. el TbouP, duciasex
t si erit uilra vobis paral>ola baec in prover- hiiperftclione populi Judaici rébus terrenis
< biimi in Israël. > Qiiae verba Ezocbielis Ibr- nmltùm dediti , sed eiiam quia spontè nasce-
tassè non sunt inlelligenda de tempore prx- banlur ex constiiulione reipublicae iheocraticà.
senli, sicnt inierprelatus est Spinosa, ut bunc Cùm Deus dignaïus luissel h;:benas regtii Israe-

propboiam Movsi conirarium efliceret ; sed de l:iici tenerc el pr,tesse civili siatiii. bine né-
lempore fiiluro, nempe islam parabolam abo- cessitas orta est civiliter inierveniendi in rébus

lendam esse sub lege nova : nam iota hisloria isliiis populi. Al civiliter inicrvenire non poluit
Judaica probat Deum ulium esse peccata pa- nisi per judicia, quibus bona et mala lempora-
renlum, (ilios puniendo , nisi hi suis virlulibus lia divideret.
peccata parcniOm redimerent ; ncc desunt io- Objicies : Proraissiones, quibus contineri vi-
numera Propbeiarnm lesUraonia, in quibus id detur félicitas temporalis, significabanl rêvera
cJarè iraditur : « Heu, heu, heu! ait Jeremias, res spiriluales, ncquaquàm verô temporales.
< Domine, Deus : ecce lu fecisti cœlum et lor- Nam illa inlerpietalio vera esse nequil, quâ po-
< ram in forliludine luà ol in braeliio luo sii.î Deus lidcm non servàsseï, sibi contrarius
« extenio : non eriiiib^ dillieileomne vcihnm, fnissel, el Judaiorum ciipidiiati tomitein addi-
« qui facis iniserieordiani in millibus. el redJis dii-set. Aiqui posilà interpretalione liilerali,

« iniquiiatem palrum iu sinum filiorum post 1" Deus fidcm nitn servâssfl : nam iiluî promissio-
t eos; I et Os<'e babei : • Succidflur popuhis nes sunt générales, et periinenlad omnes lem-
« meus, eô qu<ki non habueril scienliam ;
porum periodos jii.stosf|ue omnes, el ut adim-
«quia tu scienliam repulisli, repellam le, plcreulur necessc foret ul jusli in omni ailale
« ne sacerdoiio fungaris mibi; obliius es rerum otnniiiin copia sen)per abnndarenl. At-
< legis mcœ, obliviscar filiorum luorum cl qui lamcn sub veieri ca novo Teslamenlo
« ego. I
niuUi jusli caruerunt illis bonis lomporalibus.
3° Bona icrrena lanquàm pietatis praemia De Jusiis sub novo Teslamenlo nullnnt dubium
semper exppclavêre Juda*i; mala lemporalia, est, nec niagis dubilari poicsl <piin etiam sub
ubi à Deo debcielaul, meluenda sihi <'sse puta- veleri Teslamenlo valdè advcrs;» u>i sinl for-
verunl ; id wmslat ei singulis non solùm pa- tunà: Jacob, v. g., viiae suae summam corn-
gixiis, sed liiutia veleris Teélaïueuii : uiium plexus, vocal diespercgriaaiionis suaepravoset
767 DE VERA RELIGIONE. 768

malos : et reverà vix ulla fuit ejus vilae pars < in lateribus domûs tuae; filii lui sicut no-
cxpcrs afllictionis. David h;'ic ina;qiiali bono- « vellae olivarum in circuitu mensa» tua;: ecce
riiin Cl malorum dispensalione niultùm por- I sic benodicetur homo qui limet Dominum. >

turbatum se confilotur : « Mci aulem, dicebat, llœc sanè lemporalia bona, vel nibil, sonant.
< penè moti suni pedcs, penè efliisi suiii gres- Salomon in oratitme suâ ubi Deum precatur
< sus inei, quia zelavi sup(!r iuiquos, paceni ut tirmum ratumque habere velit fœdus cum
« peccatoium videns. > Salonion animadverlit Moyse iniium, ejusque servare conditiones,
< non esse velocium cursum, née loriium bei- inter alia h;ï;c precatur pro privatis : i Si quis

< lum, ncc sapienlium pancni ; scd lempus ca- « de populo tuo Israël fuerit deprecatus, co-
( suniquc iu omnibus. Juslus es, Domine, ait < gnoscens plagam et inlirmiiatem , et expan-
< Jeremias, verumlamen jusla loquar ad te : < dcrit manus suas in domo bàc, tu exaudies
< quarc via impiorum prosperalur, benè est t de cœlo, et propitiare et redde unicuique se-
c omnibus qui operanlur iniqiiilatem? > Tan- t cundùm vias quas nôsli eum baberc in corde
dem, ut ait Aposlolus ad Hebraeos c. 11 : f suo, ut timcant te vi ambulent in viis tuis
t Alii jusli distenti sunt, non suscipientes re- t cunctis diebus, quibus vivunt super faciem
I dempiioncm, ut meliorcm invonircnt resur- c terrae. t Isaias c. 3 : c Diciie juslo, quoniam
c reclionem; alii verô ludibria et verbera ex- < fructum adinventionum suarum comeilet.
t perti sunt, iusuper et vincula et carceres ; la- c Vse impio in malum, relributio manuum ejus

I pidaii sunt, secii sunt, in occisione gladii ( fiet ci. » Et c. 33 : < Qui ambulat in justitiis,

t mortui sunt; circuierunt in nielolis, in pel- i et loquitur veritalem, iste in excelsis babila-

< libus caprinis, egentes, angustiati, afllicti, € bit, munimenta saxorum sublimitas ejus, pa-
< quibus dignus non erat niundus : bi omnes » nis ci datusest, et aquae ejus fidèles sunt. »

c testimonio Hdei probati non accoprTunt re- Ex visione Ezecb. c. 9, clarè patet Deum eliam
c promissioncm. » 2° Si Dous justis icmpora- in generalibus calamitatibus privatorum ba-

lia bona proposuisset, sibi esset contrarius : buisse rationem : i El clamavit, ait propbeta,
nam bona terrena in veteri Testamento mul- < vir in auribus meis voce niagnâ dicens : Ap-
tùm commendâsset, in novo nibili fecissel. < propinquaverunt visilaliones urbis... et ecce
Quid lam indignum divinâsapienlià et conslan- « sex viri veniebant et uniuscujusque vas in-
tiâ liâc consilii niutatione? 3° Dcnique cupi- t teritûs in manu ejus : vir quoque unus in

ditati Judaeorum fomitem addidisset : promis- c medio eorum vestituserat lineis, etatramen-
sionibus cnim suis eorum avariiiam, ambilio- < tarium scriptoris ad renés ejus... et dixit

nem, vindictam, luxum et luxuriam auxisset, « Dominus ad eum Transi per mediam civita-
:

quod quàm abenum sit à divinâ sanctitate f tem .. et signa T/mu super frontes virorum
dlci nequit. Ergo in veteri Testamento non t gementium et dolentium super cunctis abo-
promisil Deus bona temporaUa, sed solum- « minationibus, quse fiunt in medio ejus: et
m >d6 spiritualia. Vide librum qui inscribi- < illis dixit, audiente me : Transite per civita-
tur : Règles pour riiUeltigence des saintes écri- 1 tem sequentes eum, et percutite; non parcal
tures. < oculus vester neque misereamini; senem,
Respondeo : Nego minorem ,
quoad omnes I adolescentulum et virginem, parvulum et
pirles : et 1° quideni temorè asserereluc vanas^^ '< mulieres inlerficite usque ad internecionem :

fuisse promissioncs divinas sensu lilterali in- < omnem autem quem videritis Tliau ne
super
tellectas contraria quippc esset ista assertio f occidalis et à sanctuario meo incipite. » Cla-
;

expressissimis Moysis, Josue, Davidis, omnium- riora eliam sunt verba Amos c. 4 < Ego quo- :

que Prophetarum lestimoniis; qui omnes aper- 1 que probibui à voMs imbrem, cùm adbuc
lissimè docent Deum temporalem curam ha- < très menses superessent usque ad messem ;

buisse totius reipublicae, et illam etiam curam « cl plui super unam civitatem , el super alte-

aliquatcnùs pertinuisse ad privâtes. Clarissi- t ram civitatem non plui pars una complula :

ma sunt ba;c Davidis verba Ps. 36 : • Junior I est, el pars super quam non plui aruil;et vc-

t fui, etenim senui : et non vidi justum derc- I nerunt duae vel très civilates ad unan» civita-

< lictum, nec semen ejus qunerens panem; » ( tem ut biberent aquam, et non sunt satiatx. i

et Ps. 127 : « Beali omnes qui timcnt Domi- Idem c. 9, baec pronuntiat Dei nomine : < Ecce
€ num, qui ambulant m viis ejus: labores ma- ( euim mandaboego, etconcutiamin omnibus
t nuum luarum quia manducabis, beatus es et i genlibus domum Israël, sicut concutilur tri-

( benè libi erit, Uxor tua sicut vilis abundans « ticum iu cribro, et non cadet lapillus super
76» SANCTIO FOEDERIS MOSAICI. 770
f terram; in gladio morientur omnespeccalores comedebant uvam acerbam , et dentés filiorum

f populi mei. i obstupescebant ; quando snbditi puniebantur


Negamus etiam ea, qua; in objeclione afle- pro regibus, ut tempore Davidis conligit, cùni
runiur ullo modo noslrœ asserlioiiis cerlitu-
,
populus propter peccatum illius principis peste
dineni elevare : nani quamvis staluaniusDeuni, ainictus est, dicebat David ad Dominum , cùm
sub veleri loge, piorum et iuipiorum specialem vidisset angelum caîdenlem populum : Ego
ralioneni habuisse , necesse non est defendere sum qui peccavi, ego inique egi ; isti qui oves sunt,

jusios semper in omnium reruni copia vixisse quid fecerunt ? 2° Necesse etiam fuit , ut esset
cum maximo honore, glorià ei imperio, et ma- qiircdam in divinà providentia erga privatos
los in omnium rerum fuisse inopià. Hoc eiiim inaequaliias propter hanc aliam rationem
cum conslilulo nalurae ordine non potuil con- quia hoec extraordinaria Dei providentia vim
venire , nec sine perpeluis miraculis impies suam non exerebat, nisi quando legibus rei-

reges et magnâtes omnibus rébus privare, aut publicae civilibus crimina non erant coercita;
pios ex inftmà plèbe ad regni fasligium evebere delicta pubiica pcriinebanl ad tribunal publi-
poluissel Dcus : sed necesse fuit solummodè, cnm , et occulta peccata propriè ad Deum.
ut quisque quô in suâ esset condilione legis Hiiic fiebat ut bonum et malum ina;qualiter

observantior, eô communiier secundà niagis conlingerel , ubi remissiùs leges executioni


ulerelur forlunà. Et cerlè quamvis Jacob ex demandabantur : neque Deus interveniebat,
fratris Esaû invidiâ et malitià Laban soceri donec pubiica administraiio severioribus judi-
sui, ex niiorum improbilate, in angustiis quan- ciis castiganda et euiendenda esset. 5" In hoc
doque conslitulus fuerit , fuit tamen semper Dei regimine impii quandoque relicti sunt in
valdè conspicua in tuendo illo palriarchâ ejus- punitionem aliorum impiorum. 4° Quandoque
que familià Dei providentia ,
quae plerùmque suspensa manebal Dei manus et interrupta
efliciebat, ut ex nialis orirentur majora bona. aliquo modo Dei administraiio propter pec-
Exempli gralià , nulla gravior calamitas conli- cata populi , et ut rcvocarelur ad mtliorem
git Jacob amissione filii sui ebarissimi Joseph ;
frugem. Haec divinœ providentiae discessio per
tamen , ut Joseph ipse fralribus dicebat : Pro Prophetas publiée denuntiabatur, ut Isaiœ c.
sainte vestrâ misit me Deus ante vos in Mgij- 3 et c. 59, ubi hœc verba sunt : < Ecce non
•piurn. Sic etiam David Ps. 72, post ea verba « est abbreviata manus Domini , ut salvare
in objectione laudata statim hœc addit , quœ < nequeat, neque aggravala est auris ejus , Uj
maxime confirmant conclusionem noslram : < non exaudiat ; sed iniquitatcs veslrae divi-
< Labor est ante me , donec intrem in san- I serunt inter vos et Deum veslrum , et pec-
( ctuarium Dei , et inteliigam in novissimis « cata vestra absconderunt faciem ejus à vo-
f eorum verumiamen propter dolos
; posuisti I bis , ne exaudiret. > 5° Animadvertendura
f eis ; dejecisti eos dùm allevarentur : quo- etiam est , non eamdem fuisse in genlom Ju-
f modo facli sunt in desolalionem ,
perierunt daicam Dei providenliam in diversis reipublicae
f propter iniquitaiem suam. > Et alio ioco œtalibus : in deserto illam rempublicam rexit
legimus : < Si dicebam : Motus est pes meus, solus sine administre ; omnibus rébus
praesens
< niisericordia tua adjuvabat me secundùm ; adfuit , interprète solummodô usus est Moyse.
« multiludinem dolorum meorum in corde Post mortem Moysis usque ad Saùlem etiam
« meo , consolationes tuae laetificaveruiit ani- valdè conspicua fuit Dei providentia : guber-
t mam meam. > Muita gravia passi sunt ssepè nabat populum per viros divinitùs excitâtes,
Propbelai ab impiis regibus , sed viri isti non suoque alllalos spiritu. Postquàm populus sc-

erant de numéro imperfectorum, qui deberent diliosù regem postulâssel eorumqiie vêtis eô ,

per tomporalia duci ad Deum sed de numéro , usque annuisset Deus, ut thcocratiam à rego ad-
perfeclorum seu spiritualium quorum virlus ,
ministrari passus sit,reipublicai habenas tenait
erat exercenda et probanda. remissiùs,tum ad ulciscendam rebellionem Ju-
Deinde posità hâc speciali quam dcfendimus dseorum, tum quèd reverà per régis eleciionom
Dei , etiam erga privatos, providentia , muita longiùs ab adminislratione j)ublicâ rcmoverc-
tamen in eo statu rerum pati mala poiuerunt tur. Tandem post caplivilalem , eisi spiritus
justi hotnines et reverà passi sunt , qure mala ejus manscrit inter eos , fermé defecit ista

flucbanl ex xquabili Dei providentia in univer- extraordinaria providentia ; idque ob mulli-


sum stalum : ut, v. g., qnando fiiii pro palribus plicem causam : quia ad conservationem vcrye
puaiebantur ,
patres , uti ferebat proverbium religionis non ampliùs crat necessaria ; deinde
771 DE VERA RELIGIONË. 77*
Licebit ^rgo homînibws obtemperare ex spe
ut magîs splendida esscnl Messine, opora , for-
cjns iniracula ; priiemiorum temporaliuni, Deo promittenti non
llfiS(liiP Jutlipos rorninoverenl

eam doctrinniii acri|iieiidam, qucu bo- licebil? Qui se inlùs tentaverit, inveniet ho-
el ul ad
norum solunimodô spiriiualiiini spein erat al- minem mniliplici niolivo excitari ad observa-

laiura , niagis dispoiiprenliir, Adeô ut pauca lioiiem legls naturalis : tum ex amore jnsiitia

lempore seciiiidi templi niiracnla palrala propter naturalem virlulis pnlchriludinem ;

evenliis et conversioïK-s rcriim , noc adeô sin- tum ex pietate in Deum seu studio oblempe-

gulares, nec adeô subitai, iiulli omninô Pio- randi voluniati Dci , qui ejusdcm legislator

phetac fueriiil, uii jam supra noiaum» est. est ; tnm etiani ex prudentiâ propter suas

Auclor doctus cl pins in objectione laudaliis veras nlililates , seu temporales , seu perpé-

parùm attendisse videiur ad œconomiaî Mo- tuas (1). Ha;c motiva non taniùm secum con-
saitîe ralionem , ubi ad conlirniandani opiiiio- sislunt , sed née debent disjungi. Iisdem ergo

neni suani scripsit illas promissiones tempora- bisce tribus indivis excitare poiuil Deus Ju-

conlentiS ad onines jusios in omni d;cos ad observaiionem praeceplorum quibus


les in lege ,

Sitale perlinere; quasi verô cadeni prorsùs et coiiiinebalur eorum respublica : nullus un-

in omnibus esset l'œderis a!iti(|ui et novi na- quàin cum majori vi oralionis et gravitât©

lura quasi verô lex magnà ex parte tempo- legcs suas sanxit ex duobus prioribus moiivis
;

ralis et lolitica, ad separandos Jndaeos à cxte- qnàni Moyses; proindeque nullus ad veram

omnibus gcniibus inventa iisdem neces- pietatem poientiùs homines excitavit. Promi-
ris ,

ac lex sit insuper bona temporalia in polilicà suâ


sariô conlirmanda esset sanciionibns
,
,

spiritualis Christi ad perficiendiim interiorem


consiiluiione , rttribuenda à Deo reipublicae
poîilico capite quae boni principes pnfistant
hominem et adunandus onines morlalcs insli- ,

tuta. Moncbo eliain ne(piaqnàm à nialà lide subdiiis quantum possunt, et qure omnes na-
Di-um absolvi in illà oj)iiiionc : naui supponilur liones etiam cbristianae volis et precibus à

Deum de in(Uisirià popninin Jiidaicum l'alsis Deo oblinerc nilunlur: quod quomodô distetà
deiiisissc imaginibns bonitriun , (juai non er it sapientià Dci non intelligimus. i Ea solùm cu-

concessurus; euinque niisaltulisscspeni luiela; pitlilas rerum lemporalium abducilàDeo, quâ


et procuralionis su;e, qnani eral denegaiurus.
bona temporalia nimis avide concupiscuntur,
cùm
2' Deus nequaqiiàm sibi conlrarius fuit sic niudrùm ut plus vel «que concupiscantur
duarumlegum non prorsùs eamdem esse voluit quàm Deus ; et hoc modo intelligitur illud
samtiononi nam ilie sibi conlrarius non est,
:
Augustini:« Venenum charitaiisesi cupiditas.i

qui non mutai proposilnm , sed ad eumilem Qu.indo auiem bona temporalia moderaiè con-

finem per sapienlissima meJia conlendil : non cupiscuntur, in ordinc scilicet ad Deum, ea

est sibi conlrarius anhitecins ,


dùm lapides cupiditas neque est venenum charitatis, nequè
parât, machinas admovet ad consiruciiiuicm
abducit à Deo, cùm bona, sic considerata et

ol)tinondi) nccessariœ adepta sint quoedan» via inducens imper-


îEdificii ,
qune huic fini ,

sunt : haud secîis in diviiiâ œconomiâ lex Mo- lecios ad Dei amorem, » Sylv. 2, 99, art. 6,

in 1-2 (2).
saioa cum ritibus suis el sanciionibus pars est

valdè coharens ctiamsi post :illatam hicem


(1) Nunquàm tamen haec motiva in se sulTw
,

evangolicam inuiilis sil : el mira (Ie|ire!ieridi- cieiiler ellieaeia liaheiida suul iiidependenier ,

Ueligionis rcvelatae série uniias à saiiclionespirit:iaii,;-eu àdogmaie de immor-


tur in lotâ
laliialc animai , qtiod , ul cœienne génies et
consilii , uti alio loco elTiciemns. (juidem lide lonjjo perl'ccliore , Juda^i admille-
3" Falsô asserilur bonorum temporaliuni banl. P.-S.
promissiones cupidilali fomiiem adilt-re. Num- (2) Senlentiam nostram de legis Mosaicœ
qnas sanetionibus clariùs explicavit vir ingeidosus
quid qn»so , leg-s civiles reipublicae ,

el dodus, sed anonymus


,
cnjus in disserta- ,

sancirc soient principes pr«niiis el pœnis


tioue (le Miraculis , duas jam epislolas reprae-
lemporalibus , cupiditatum laxanl babenas? seutavimus huic sicui el aliis lubenter sub-
;

certè alia longé luit b'gislaloium et omnium scribiniiis i .levons ai promis, monsieur,
:

(|uelques observatiiuis sur l'économie Mosaï-


bactenùs morlalium meus : legilius polilicis
(|ue.... Vous l'avez insinué, on se serait épar-
lueri se virlnbs parles et frena viiiis dare pu- gné bien des disputes, si, avant que d'entrer
lâriinl. Sed lortussè prit'uiia lensporaiia pro- eu iico (Ul avait eu soin de fixer avec piéci-
,

sion l'elat d*^ la question el la valeur de» ,


mis^a à Deo augeb^inl liotninum eupidilalrs,
l nues D.ms réeouoinie Mosaïque on a cou- ,

non augobunl cailem proinisca ah liomine? luiiic de rciirermer et de conlondre des objets

qudc et qualis est istii arguraenlaudi ratio ? très-distingués et très-disparates. Pour évitef
WS SANCTIO FOEDERIS MOSAICI. 774

§ 5. De nolis divinre originis in œconomiâ Mo- ,


supernaliirali atqtie exiraordînariâ Dpi , quem
saica conspifuis. in niagisirum supremiini elegerant, providen-
Theocraiia itaque fuit non tanlùm nomine, tià tota inui.va recuiubebat. Ilmc spoutè enas-
sed re , reipuhlic* JudaiciE consiilutio ; ei in cilur qua'slio, fueritne illa consiitulioà Moyse

moi-n)ême cet inconvénifnt, je définis les mots vait être le législateur, le monarque temporel;
avant que d'en venir aii\ choses, sur les(|Ufllos alliance que bien lit proposer aux douze irihus,
il pourrait me rester quelques éclairci>seuienis et que les douze triLus acceplerenl solennelle-
à vous demander. Par éconoîiiie Mosaïque je ,
ment ; alliance dont le Seigneur dicta toutes
n'entends certainemejii pas, et personne ne les lois à .Moïse , pour être promulguOes de sa
peut raisoiinablemenl eniendre la religion, ou part, et ob>ervées par les enraiils de Jacob,
la loi naturelle dont les devoirs et les pré-
,
devenus ses sujels alliance surajoutée à la
;

ceptes sont si ciairenienl énoncés et si son- Keligioii révélée, qui était <!éjà établie, comme
vent proposés drtOs le Peiit.ileu(iue et les au- un depol aux Palriarciies, aux Projihc-
coniié
tres li\res de l'ancien Tes-tainent. (]t'tte reli- tes, ,iit\ hommes de Dieu, chargés de la Irans-
gion est de Ions es temps et de Ions les peuples. mettre jisqn'à J.-C, <iui devait la perfection-
Llie n'est pas étrangère à la religion de.> Juifs; ner, l'enricnir, la cmilier a ses .Apolres et à
mais elle ne lui est pis non plus parlicn.'ière. leurs successeurs jnsiju'a la lin des siècles. L'al-
Sur ce point, nulle dilliruUé. Il n'y en a pas liance de Sin lï , considérée sous ce point de
davantage à reconnaître nue irès-grande ilillé- vue, telle qu'elle est rapportée dans l'Exode
rence entre la Reliai )n révélée et l'économie depuis chap. 19 jusqu'au cliap. 55, est donc
le
Mosaïque. Personne ne l'ignore, cl Moisi; l'ap- une t un code politique, où
<)n^lillitton civile,
prend lui niêine,qne la révélation estljeaiîconj) Dieu paile en souverain temporel à un peuple
plus ancienne que la législation particulière sur qui désormais il exercera une aut<niié mo-
dont il a été nnuislre. due révélation (huit , narchitpie relativement à tous les objets qui
la pren)ière époque remoule jusipiau pren>ier peuvent inléresser la l'éliciié publique. La féli-
honmie , s'est cjuiservée plus ou uioiiiS long- cité publiijiie énoncée dans la sanciion de celle
lenjps dans sa postérité, et les altérations snc- loi , roule sur les biens temporels que Dieu,

cessives (pi'elle a essuyées , ne i'onl pas telle- comme nionanpie , s'obiigi* de procurer à son
ment anéanti'' parmi ies nations étrangères à peuple, par une pioviilence p iriiculiére, peii-
l'alliance, qu'on n'en retrouve encore Ocs tra- daiu loule la durée »ie la ibéotratie et mhis la ;

ces éclatâmes, même à travers les lal)!<'s ab- seule cuiKîitum que le peuple de Dieu seia
surdes et les mysléies impies doiil riiisl<ure lidèlcà (djserver les lois conlcnues dms le vo-
nous a transmis le souvenir. .le ne renrerine liîim; ou le code de l'alliance. Jusqu'ici, nu n-
pas même dans réconoinie Mo.>aï(pie les véri- sieur, je crois n'avoir mis mius vos yeux qu'ui e
tés que Dieu a juge à propos d*; révéler soit , analyse succincic de vos principes sur éco- 1

aux Patriarches, S(»it aux Proptiéles, avant ou nomie AiO>aïque, piincipes ipie vous mettez
après Moïse. Je doniu-, par Ciuiseqi.ci t , pîus dans le plus grand jour, eique vous élaldissez
U'elemlue à la religion des Juils qu'à l'ccono- avec loule la force dont ils sont susc'ptibles.
niie Mo«aï(pie. Ils m'avaient néaniiiOiiis fait naître deux dilli-
• La religion des Juifs olFre à mes yeux ce cultés l'une sur la dm ce de la théocratie,
:

corps, cet eiich iinemeiii de vérités snrnalu- l'autre sur la sanction de ses lois.
n'll(!s, que Dieu a sucées iv •nient nianifeslees « Nous souti nez, contre Jean le Clerc, que
depuis Adam jusqu'à J.-C, et qui sont conte- l'alliince de Sinaï, ou la ihéocialie, malgré les
nues dans hs iiviesde l'ancien rrst.iment. O adaiblissenienls succcbsifs qu'elle a essujés,
depoi ri'iiriMinail le dogme, la inornic. a\ec la n'a C'-pendant été ni enliéreinent abolie, ni
nature et h discipline tin culte religieux que ,
abrogée, (|u'après ravènement du Messie. Je
Dieu a drtigiic révéler à nos pères, en dillérenls souscris pleineii.enl à la \érilé d»; voire asser-
lenipi, et en diverses manières dit S. Paul, , tion el à la solidité de vos preuves. Mais on
jusipi'aiix derniers jours où il nous a p/iiie
, peut vous objecter (pie Samuel ne pouvant
par son pr()(H(; (ils. Avec l'iiisloirc s;!crée , et plus à raison de son grami âge . soutenir le
,

avec S. Paul lui même, je place Moïse au nom- poids du gouvernement , el (pie s'en étant dé-
bre de ces hominea revêtus de la mission du chargé sur Ses deux lils, qui ne marchaient pas
ciel, ()our être les préiiculenrs delajnatice^x les dans les voies de leur père, les anciens d'Israël
héros de la toi, pour lormer cette i;runde nuée s'assemblèrent pour lui demander un roi tel ,

àe tenmiiis, qui Ions, jusqu'à Jean-HaplisK", ont qu'en avaient les atities peuples sicut et uni-
:

prédit la grâce qui nous était re>ervée, dit S. lersœ hubrnt uiitiours. Il était donc question de
Pierre, m
ont reeherclié les temps et les cir- donner au peuple; Juif, non un clief précaire,
constances d'après les lumières anticipées et lels qu'avaient été les Juges, mais un roi véri-
les instructions (|ue l'esprit de J.-C. leur don- table ,lel qu'eu avaient lt;s autres nations.
nait. .Moïse a donc été , tout à la lois , un pa- Aussi, la piof)osilion léplut elle à Samuel, et
triarche, un prophète , et à cette double <|ua- elle ne lui déplut que parce (pi'eile ollénsait le
Mté, il a joint celle de niiiii>tre dans récoiiomie Seigneur, dont ou voulait secouer le joug et
dont il s'agit d'expliipier la nature. rejeter l'alliance et c'e.-l en
; Ib-t la réponse
i

« Je la réduis , celte économie , à l'objel du (pie lit Dieu lui même à S-imnel, «pii le consulta.
ministère que .Moïse; exerça , sur la montagne Ce n'est pas vous ipi'ils rejettent, c'est moi,
de Sinai, dans l'alliance entre Dieu et le peuple alin (pu; je ne règne pas sur eux: i\o/( eiim te
Jiiii ;alliame ipii sépara ce peup:e de imiles uhji'ct'ni'tf , se l tue , ne r>'{fui'in sujier eos. Or,
les naiions de la terre , pour en tonner une Dieu coinniaiide a Samuel de Se rendre aux
république , un royaume dont le Seigneur de- désirs de lu nation, de lui accorder ce qu'elle
775 DE YERA RELIGIONE. 776
inventa, et ad scienliae politicœ ,
quam in ^ qui luerint iEgyptiorum mores, quae illorum
^gypio ilidicerat, régulas coniposita , an ac- instituta , ut inielligamus an iliis usus sit ma-
cepta, ut Judaeis persuasit, diviiiiiùs? Ad liu- gistrii Moyses in suà constituendà civitate ;

jus qusestionis solutiuneni inqiiireiuluni est perspiciendum quibus instructus dotibus ad

demande, après néanmoins lui avoir explique une législation purement politique , où Dieu
toutes les cliarges du nouveau gouveruemeiit ne parlait que coninu; un souverain qui manie
(ju'elle veut adopter. Je n'ajouterai pas], pour les rênes de son royaume. De là, ce sont vos
firouver que la puissance législative ét.iil dévo- paroles, la nécessité d'intervenir civilement dans
ue aux rois d'Israël, que David régla l'égaillé les intérêts du peuple d'Israël, intervention civile
dans le partage du butin entre ceux qui allaient qui ne pouvait s'exercer que par des jugements
au combat cl ceux qui n staient au bagage , el qui décernaient les biens et les maux temporels.
que ce règlement, sur lecjuel nous ne lisons t Connue Mosaïque élait la hgure
l'alliance
pas (|ue le Seigneur ail éié consulté , l'ut suivi de l'alliance chrétienne, les promesses de l'une
connue une loi stable et permanente dans Israël, étaient aussi l'image des promesses de l'autre.
constilutum et pru'linilum, et quasi lex in Israël En ce dernier sens, j'avouerai que les biens spi-
(l Ueg. 30, 25; ; le texte hébreu a quelque rituels étaient renfermés dans les biens tem-
chose de plus expressif Et fuit à die illà el
: porels, comme la réalité est contenue dans
deinceps (insuper); et posuit (^ou positum est) l'ombre ';ui l'annonce.
hoc in decrelum et injudicium Isrueli usque ad diem « Je nierai encore moins que les Juifs, reli-

hanc. Je crois pressentir la réponse que vous gieux observateurs de l'alliance, en acquérant
auriez laiie à cette objection , si vous aviez le droit sur les récompenses temporelles qui
jugé à propos de vous la proposer. Je passe à leur éiaienl promises, ne méritassent par cette
l'autre dilliculté, qui me paraît plus inipor- hdélité les biens spirituels que la religion ré-
lante. Elle roule sur les récompenses et les vélée leur proposait , et dont les envoyés de
châtiments qui l'orment la sanction de l'écono- Dieu ne manquaient cerlainement pas de les
mie Mosaïque. La lettre de cette loi n'énonce instruire. Les Juifs pouvaient aussi bien obser-
que les biens et les maux teniporels. Ces biens ver les lois politiques de l'alliance dans la vue
et ces juaux sont le seul objet apparent des de mériter les récompenses promises par la
promesses et des menaces que Dieu adr sse à religion, que les Chrétiens peuvent et doivent
son peuple dansée code de l'alliance qu'il con- aujourd'hui observer les lois civiles de la so-
tracte avec lui. Or , néanmoins, le code em- ciété dans l'intention de mériter la vie éter-
,

brasse t'-ois sortes de lois ; lois morales , lois nelle.


judiciaires , lois religieuses ou cérémonielles. 11 faut donc conclure, avec Suarez, que la
«

Les biens et les maux temporels se concilient loi proprement prise ne promettait pas les ré-
sans peine avec des lois judiciaires ou civiles. compenses éternelles mais les biens tempo-
,

Ces lois ont pour objet le gouvernement poli- rels et qu'il est néanmoins très-vrai que les
,

tique de la nation. Entre des lois de cette na- hommes qui vivaient sous la loi, avaient la pro-
ture, et des récompenses ou des peines tempo- niesse de la vie éternelle. Nulle contradiciion,
relles, la proportion ne saurait être plus par- nulle répugnance entre ces deux assenions,
faite. Mais n'est-ce donc aussi qu'en monarque faii observer le même théologien ,
parce que
politique que Dieu dicte à son peuple, et les cette promesse de
éternelle, les Juifs ne
la vie
lois qui prescrivent l'exercice de toutes les l'avaient pas de la loi, mais de leurs pères, dé-
vertus, et celles qui renferment l'ordre et le positaires de la loi, et prédicateurs de l'attente
détail du culie extérieur de la Religion ? Des de ces meilleures promesses sur lesquelles la nou-
biens et des maux temporels peuvent-ils avoir velle alliance devait êire établie.
une juste proportion avec des objets si spiri- t Si l'on m'objectait encore que les lois de

tuels et si sublimes? De pareilles récompenses réc(Uiomie Mosanpie n'élaient pas purement


seraient-elles dignes, et d'un peuple choisi, et politiques, puisqu'elles renferment le Décalo-
d'un Dieu monarijue? gue, que par conséquent ses récompenses ne
« Vous avez prévenu cette dilficulté , mon- pouvaient pas être purement temporelles, par-
sieur, et pour la résoudre, vous avez dit que ce que des biens temporels n'ont aucune pro-
les récompenses de l'antre vie éiaienl le sens portion ni avec des lois morales, qui com-
intérieur de la loi, quoique la lettre n'énonçât mandent louies les venus , même les vertus
que les biens temporels. Je ne prétends ni con- surnaturelles, ni avec des lois religieuses, qui
tester, ni même inlirmer la solidité de celte prescrivent tout l'appareil du culie public à :

réponse. Je me permets seulement de faire cette objection monsieur, voici ma réponse.


,

observer que des biens spirituels, tels que ceux Je la soumets à votre censure, prêt à la rétrac-
de l'autre vie, ne me paraissent pas pouvoir ter si elle vous paraît hasardée :

être le sens intérieur d'une loi que Dieu n'avait I Un souverain politique ne peut-il pas prê-

portée que comme monar(|ne temporel; d'une ter son autorité à la Religion, et par le concours
loi (jui, selon S. Augustin et S. Thomas, cités de ses lois, assurer l'obéissance due par ses
par Suarez dans le passage que vo\is rapportez, sujets aux dérisions et aux lois de la Religion
promettait les biens temporels, par exclusion sur les dogmes de sa foi, les principes de sa
des biens spirituels, en ce sens qu'elle ne pro- morale, les cérémonies de son culte? Ce droit
menait rien de plus excellent ni de meilleur et ce devoir de protection que les princes ca-
que les biens temporels; car c'est jusque là tholiques exerct'iit tons les jtmrs. Dieu, comme
que va le raisonnement de S. Thomas, dit Sua- numaniue tem|iorel, l'a exercé sur la moniagne
rez, et on peut ajouter que les biens spirituels de Sinaï. Je dis même qu'il a dû l'exercer dans
$embleu( être en effet toialemeal étrangers à 1 l une législation politique^ d^m rpbjet principal,
777 NOT^ INTERNE ORIGINIS DIVIN.*:. 779
reip. negolia accesserit illc Icgislator; cognos- plurimùmversatisuntinexponcndàilliusœtatis
cendum, quibus lenerentur Judœi, quos in ci- barbarie et supinâ omnium hominum ignoran-
vitalem coegit, consueludinibus et opinionibus. tià : /Egyptios genus hominum rude et incullum
Quotquot fermé pro Religione scripserunt pronuntiârunt ; et si quid sanum tenuerint,

en détachant le peuple Juif de toutes les nations objecto habebat, et ex obsequiosâ erga Deum
de la terre, était de conserver la vraie Religion voluntate peragebatur. Eôdem redeunt, uti vi-
au milieu d'un monde idolâtre. Comme auteur detur, quae de bâc materiâ scripsit vir inter
de cette Religion révélée et comme objet de
, Protestantes ingeniosus, auctor dissertalionum
son culte, il en avait long-temps auparavant de Anima belluarum et de certitudine morali,
manifesté les mystères les préceptes, les ré-
, in suis observationibus in thesim M. de Prades
compenses, les sacrifices. Je m'arrête sur ce p. 91 < On peut envisager le peuple juif sous
:

dernier article, parce que seul il peut souffrir deux faces très-différentes : premièrement en
ici quelque diliiculté. Ce fut incontestablement qualité de nation, distinguée de toutes les autre»
par révélation que les premiers Patriarches par un gouvernement, une police, des lois, des
connurent que Dieu voulait être honoré par privilèges , que Dieu lui avait donnés , en se
l'immolation des victimes, et que dès le temps déclarant son monarque particulier. C'est sous
de Noé on discernait déjà les animaux purs et cette relation, qu'après l'avoir tirée de la servi-
impurs dont l'offrande était permise ou dé-
, tude d'Egypte , il traita alliance avec elle par
fendue. Nous ne savons pas dans quel détail le ministère de Moïse. A ce premier égard cette
était entrée cette révélation primitive sur les alliance n'avait que des promesses terrestres;
rits extérieurs qui devaient accompagner les son objet était purement temporel , et la loi
sacrifices. Moïse parle assez souvent d'autels publiée sur le Sinaï, laquelle en faisait partie,
érigés et consacrés au Seigneur. Or ces autels, n'annonçait d'autres récompenses et d'autres
ces sacrifices, ces rits religieux, antérieurs à peines que celles de la vie présente. La raison
l'économie .Mosaïque, supposent que le sacer- de ceci est très-claire; c'est que l'ancienne
doce était déjà établi, puisque, s'il n'y a pas de alliance était nationale, et qu'une nation, con-
sacerdoce sans victime, il est tout naturel de sidérée comme nation n'a d'autres maux à
,

conclure qu'il n'y a pas non plus de victime craindre, ni d'autres biens à espérer que ceux
sans sacerdoce. Ainsi les rits essentiels de la de ce monde. En second lieu, on peut regar-
Religion remontent bien au delà de l'économie der les Juifs comme un peuple dans le sein
Mosaïque, où néanmoins il était convenable de duquel la vraie religion était en dé,;ot, conune
les rappeler, pour en affermir l'autorité et en l'asile de l'église ei de la société des adorateurs
assurer l'observation. Si elle ajoute des détails du vrai Dieu. Ainsi la constitution politique de
sur la construction de l'arche, sur les fonctions, ce peuple, séparé de tout ce qui l'environnait
les habillements de ses ministres, et autres ob- par le privilège d'une alliance divine ; cet éta-
jets semblables, ou aurait peine à prouver que blissement, dis-je, n'avait d'autre but que de
ces objets sont assez essentiellement religieux, maintenir le vrai culte et de conserver l'Eglise.
pour être étrangers à un code purement po- Il tendait à assurer le dépôt des promesses de

litique. L'arche était au milieu du peuple grâce qui concernaient le genre humain, jus-
comme le palais du monarque, et ceux qui en qu'au temps marqué pour raccomplissement
faisaient le service, ou qui en avaient la garde de ces promesses, et à faire en sorte que la
pouvaient être regardés comme ses officiers et vraie Religion , transmise depuis l'origine du
ses minisires. Ce <jui concernait leurs emplois monde par les Patriarches, se concentrât pour
et leurs personnes n'était donc pas étranger à ainsi dire chez le peuple Juif, en attendant
un code purement civil? que le libérateur promis vînt la développer et
« H est visible, monsieur, qu'on peut ad- la manifester à tous les peuples, t etc.
mettre tous ces principes, et dire sincèrement Ad id verô quod contra durationem théo-
analhènie à la barbare doctrine des novateurs cratie addiiur in superioriepistolâ, respondeo,
sur la distinction des deux alliances. Oui, ana- verum quidein esse, populum postulasse re-
Ihème à quiconque avance que les promesses gem, sicut et universœ habebant naliones; et
de l'ancien Testament n'étaient que temporelles cùm nationes per circuilum haberent reges
et teriestres, et que les Juifs n'adoraient Dieu cum supremà et absolutâ potestate, hàc peli-
que pour les biens charnels. La religion de leurs tione suà rogâsse videntur abolitionem theo-
pères leur proposait des biens infiniment plus cratise; quod eis eliam crimini vertit Deus in
précieux, les biens de l'autre vie, pour récom- bis ad Sainuelem verbis Non enim te abjecrunt,
:

penses de leurs adorations et de leurs homma- scd me, ne regnem super eos. Sed quamvis h;EC
ges. Anathèmc à quiconque enseigne que, dans impi udenter petiisset populus quamvis jiissus
;

l'alliance Jndaique , Dieu exigeait du pécheur le sit prophela volis populi annuere in omnibus,
renoncement au péché et l'accomplissement de la lanien manifestum est Sanuiclem , imilatum
loi, en le laissant dans son impuissance. Les se- Gedeonem (qui ubi sceptrum cuin suprcmo
,

cours spirituels que le Juif prévaricateur ne imperio ei oblalum fuit, imniulalioni Iheocra-
trouvait pas dans la loi, lui étaient offerts par tiae non consensit) populum ad meliorcm men-
la religion , dans les promesses du libérateur icm revocâsse; et ad id elliciendum siupendo
et dans l'application anticipée de ses mérites.» miraculo et subilà tempestate perterruisse.
Hoc uuum hicaddendum habeo, qnôd auctor Populus facti sui poMiitens bis verbis prophe-
epislobc, rpianivis dislingual logcm nalionalem tam (loprecalus est Oru pro servis luis ud Do~
:

et civilem Moysis à religione antiquà nullo


, minuni bcum tuum, ut nunmoriamur. Addidimus
modo negare quin cultus .Mosaïcus ex lege rê- enim uuiversis peccatis nostris malum, ni pciere-
vera fuerit religio, quandoquidem et Deum pro mus nobis regem. Et Samuel lus verbis respon-
TU. li.
f 79 ^£ ^^^^^ RELIGIONE. 7JJ0

sive in opinionibus, sive in instilutis, id toluni


nunc alieri parti adjungere se soient deislse,

ex Judaeis derivatiim lluxisse raii scilicet : prout è re suâ esse cxistimant ; sed posteriori
quôd naia in agrcsli solo Moysis sapientia ma- plerùmque adhaerent , ut elliciant nihil conti-
jore luce splondesccret. Mil conlra nitiiiiiur cl gisse singulare , si Moysos , inslruclus nationis
lu eÛ'ereudà iËgypliorum sapientia nniiiùm sapienlissimse docirinà omni , leges Hebra^is
soient elaborare. Contendunt scieniias artes- posuerit pulcherrimas. Nos verô credimus,
qne onines, quœ ad civileai cullum pertinent, multùm abesse debere studiosum veritatis in-
et prsecipuè poliliaini prudenliani ab ipsis ina- dagatorem ab amplectendà senteniià ob hanc
gnoperè excullam , fuisse illam genleni ab unicam rationem, quôd causât suye aliquo mo-
onini 3evoc;eleraiuni nationuni pra;ceplriceni, do favere videaiur : aliunde dillicile essel sta-

didicisseque ab illis omnes nioriales quâ uie- luere ex duabus illis opinionibus ,
quxMiam
reuUv, sive religione , sive politià ; atque ad majus prabeat rei Judaicae praesidium. Non
hanc confirniandam opinioneni siiam ipsis dubilamus ergo ad illam accedere sententiam,
uluntiir sacris litleris , in quibus non raiù quac adversariis arridet niagis. Sed fallunlur

}au(Jatur sapientia .^gyplioruni. Nunc uni si cxistimant causae suae ex hâc conccssione
vim et pondus accedere. Quod verô Moysen
dit yolite timere, vos fecislis universum matiim
:
altinet, illum omnibus ingenii atque animi
hoc : verumtameii nolite recedere à tercjo toomini,
dotibus instructum à naturà, et omni sapientia
sedservite Domino in onvii corde vestro... Et non
dereliiiquet Dominus pojmlum suiim propter no- imbutura à pueriliâ omnes ultrô fatenlur et
Hien suum maçfuum: yui.v juu.wit Dominls facei'.e testaniurScripturae. Sanctus Slephanus verba
vos siBi POKLLM. Ex quibus palet, populuni
inipiae sua pelilio- faciens de illo legislatore ail illum i potentem
pœnituisse iniprudentis et
«is, obsequium denuo Deo vovisse ; in gralià à fuisse in verbis et operibus suis , t quae verba
Reo recopluni cujus grali* argunientuni et
,
significare videntnr illum propter prudentiam
pignus fuit theocraliye conlinnalio cuin ii;ic
pidilicam et malurilalem consilii ad reuipubii-
nnitalione, qu(Vl loco judicuiu Deus ipsis d.tlii-

ru> essct reges proreges ab i[tso


vitai ios seu cam capcssendani idoneum, el propter animum
devsignandos. Qu(hI lial)el Jo.iniies CliMicus et viriutem ad res gerendas doiui, miliiiaique,
Gontra banc ralioneni alialani à Ricbardo Si-
aptissimum. Denique elsi forsitan Hebraeos
mon salis vannni est « Pour ce que dit M. Si-
:

mon que Dieu se rend maître de rélection des


,
non ceperit omninô oblivio rcligionis Abra-
rois ^ ne s'ensuit nullenicnt qu'il conlininit
il haniilicae , tamen sacri codices nullum rclin-
d'être pour cela cbef politicjuc de la république
(punil locuu» dubilandi quin iidem servitute
d'Israël puisque, si cela élail, il faudrait dire ,
,

beaucoup plus souvent les oppressi, et in durissimis laboribus educali,


que Dieu faisait
fonctions de chef de l'état dans le royaume agrestes valdè et inculti fuerint, atque absur-
idolâtre des dix tribus que dans celui de Juda :
dissimis superstitionibus cum plèbe /Egyptiacâ
car ce dernier royaume ét;iit héréditaire et ,

addictissimi.
était possédé par la famille de David, sans qu'il
fût besoin d'aucune élection; au lieu (\u\\ se Ilucusquc igitur habemus consentientes Dei-
fit plusieurséicciionsdansceluidesdix tribus.» sed
stas , ex his principes valdè disjunctas
Quis dubitat quin non obsianle divisione regni
eruimus conclusiones verô concludunt
krael à regno Juda, servaveril Deus et exer-
: illi

eu«ril jura regia in Israël sicut et in Juda ? et rem facileni perfecisse Moysen , dùm ad suas
si in priore regno plures habuerit Prophelas, leges populum Hebraeuni iustiiuit, hàc nixi
et saepiiis [)eculiari provideniià Israelilicis ré-
assumplione, quôd mira sit inter ^Egyptiorum
bus intervenerii, quis non videai id propierea
lacium esse, quôd major in regno Ismel per- et Hebraeorum mores similitudo et tanta con-
versilas morum , major à lege Dei alienalio sonanlia, ut omninô necesse sit conliteri, aut
hanc extraordinarian» providenliain pro con- /Egyptios mutuatos sua ab Israelitis instiluia,
servandà Religione magis feccril necessariam?
Quod verô observai ingeniosus et dodus vir aut vice vcrsâ Israelitas sua ab ^Egypliis. Nos
Davidem decrelum f)erpr^luum lecisse pro di- verô è contrario legem mosaicam diviniiùs ac-
visione spoliopum hoslilium unde seipii vide- .
ceptam, non à Moyse invenlam, monslrabimus,
tar devolutam fuisse in regcs potestatem
supremam, eamque legisialivam, resp'.nilco, ex eo quôd in tolâ suâ consiitulione recesserit
regibus nunquàm fuisse poiestatem, aut abro- ab institutisiEgyptiorum, inclinaveril populum
gandi uUam pariem legisDei; aui ei derogandi ad consuciudines et religionem plané opposi-
et ab eà dis;)eiisandi aul ei obrogandi , nova
;

tam, et iia à regulis prudcnliaî politicae, quas


altquA legislalione de rébus jaui deliuitis; st-d
Hlis reliclam quidem esse execulivam ptttesla- apud /Egyptios didicit, discesserit, ut manifesr
lem; quâ proreges carere non possuiii, et jus lum sit non proprio usuui eum esse ingenio in
quxdam statuia edendi, judicia(iue exercendi,
lege suâ sanciendâ.
cum illû execulivà pol€Siate necessariô con-
JuQCtum.
781 NOT^ INTERNE ORIGINIS DIVIN/E. 782
PROPOSITIO. Hinc inler tôt legislalores, qui apud ^gyptios
instituti respublicas consliluerunt, nulius «m-
Tlieocratica reîp. Judaicœ constitiUio sancta
ninô invenilur qui suas leges supremae et
prœmiis et pœnis temporalibus à Deo retri-
,

universali causae acceptas relulerit; sed sin-


buendis, non Iwminem, sed Deuin liabuit iiiven-
guli commenti sunl se familiaritate usos esse
toretn.
dei alicujus tutelaris et genlilitii, qui peculia-
Probatio. — In constiluendà civitafc Judaicâ rera illius geniis, cui dabant leges, curani ha

Moyses neqiiaquàm usus est suople ingenio, sed bere pulabatur, quique plerùmque majorum
divino cerlissiniè consilio, si illa consiittitio in suorum celeberrimus unus erat illi ipsi qui :

omnibus parlibus abliorreat à constiluiione Jovem legum suarum auclorem pronuntiabant,


civili iCgypUorum apud quos educatus fuil , et non illum considerabant ut deorum alque ho-
posita sit in principiis el fiindamenlis ab hu- minum parentem sed ut Jovem Cretensem
,

manâ prudenliâ onininô alienis. Hanc majorom velLybium vel Olympicum


, vel Capitoli- ,

propositionem assumimus, quia admitiitur ab num, etc. Sic Amasis et Mnevis apud yEgyptios
lis cum quibus in hoc arliculo nobis conlentio leges à Mercurio sibi datas finxerunt; Zoroa-
est ; et profeciô ridicule assererelur Moysen sler apud Baclrianos, et Zamoixis apud Getas,
ariis polilicae nec prima habuisse rudimenta à deà Veslâ Zaïhraustes apud Arimaspos, a
;

el temerè ac inconsideratè à prœceptis ^gyp- quodam d;emone, seu bono genio. Rhadaman-
tiorum ,
quae alii législatures diligenlissimè se- tbus etMinos, Crelensiumreges, JovisCretensis
cuti sunt, et quibus ipse imbutus ab infaniiâ noniine suas nuncupabant. Tripiolemus apud
fueiat, rccedere voluisse. Atqui Moyses in suà Aihenienses se à Cerere gentililià deâ afflatum
constiluendà civitate ab^Cgyptiorum prœceptis dicebat. Pyfh.igoras el Zalcuchus apud Croto-
I
et instilutis niultùm recessit , illamqne posuit niatas et I.ocrenses, Mincrvae; Lycurgus apud
in fundamenlis à politicà prudentià valdè alie- Lacedseu'onios Apollini, Romulus deo Conso,
Nam in istà consiitutione 1" leges suas
nis. Numa.nymphse Egeriœ, leges et consiiiutiones
summo Deo rerum omnium crealori et mode- suas acceptas retulêre. Fuit ergo plané singu-
ratori acceptas retulit, deosque omnes inferio- laris in hâc parle Moyses, cùm spretis JEgy-
res et vicarios rejecit Moyses, el in lioc posuit pliorum instilutis, eorum doctrinâ,
contoniptà
fundamenlo omuem religionem poHtiamque quam avide combiberunt omnes alii legislato
suam. eàdem constiluiione sublata est è
2** In res, non dubitavit inferiores et tutelares
deos
republicà omnis legislativa potestas, factaeque solamque causam primam commu-
profligare,
sunt leges çirca res minutissimas perpetu», nem omnium hominum parentem Judœis co-
immutabiles et à circumstanliis lemporun» ita lendaïii proposuil.

independentes, ut nunquàm iis licuerit dero- Deinde multùm qtioque abhorrebai à politicà
gare. 3" Omnium legum vis et auclorilas ad prudentià deserere trita yEgyptiorum, legisla-
obligandum posita erat non solînn in praimiis torumquc omnium vestigia el leges suas acce-
el pœnis post banc vitam expectandis, sed in ptas referre omnium rerum crcatori et unico
aequabili in hâc vitâ Dei provideuiià, quà bona moderatori; idque ob mulliplicem causam :
bonis , mala malis prœler consuetum naturse y quia oportuit comminisci et populo Israeli-
ordinem tribuerenlur à Deo ireip. princij)e et licopersuadere se supremae causae unicè charos
modcralore. Atqui hîec valdè abliorronl à po- e^se,commuiiemque hominum parentem de
liticà prudentià et ab instilutis J'^gyptiorum. suà gente maxime sollicilum fuisse quod :

I. Multiim recessit Moyses ab yEgypiiorum quantum dislel à cogilationibus noslris, dici


exen»plis et à scienliac poliiiciï prsecepiis, dùm vix polest , et salis liquet ex contraria praxi
primam causam patronum Judu;ornni jtronun- legisiatorum omnium, qiios supremum numen
liavit. Nam ccrtum est vEgyplios in eà opinione agnovisse certissimum ob nullam aliam
est, et
fuisse, mundi adminislrationem inforioribus causam tutelares deos approbàsse, nisi quia
diis cummissam esse à prima causa; sunnnuni iliam fidem putabant necessariam societati.
Deum res bumanas pariim curare; illos infc- 2" Propler hanc aliam causam veiabat humana
riores et lulelares deos propria esse culiùs prudentb, nelegislator hebraeus suarum legum
religiosi objecta ; c(»gnitionem supremi numinis causam primam, universalen» et unicam, elh-
celandam et obtegendam mysieriis , quibus ceret auctorem , qnùd nulla esse posset Juda^os
solummodù sapientcs et magistratus iniiiarcn- juier et genliles in religionc societas,
nihilquc
lur, et à quibus profanum vulgus arccrelur. tam aptum esset ad cxcitandam omnium gen*
7S3 DE VKRA UELIGIONE. 784

lium in ^uos invidiam, oJiaque reterna foven- infanlià opiniones ex suorum animis evellore,

da ex quibus inimicitiis perpétua nasci bella


:
eosque à consuetudinibus, quibus summo stu-

debcbaiu, el populo omnibus inviso niaximae dio adbaerebant, avocare, et ad ritus et mores

impendore calaniitales. Propier banc eliam insolitos flectere, apud se constituit. Ergo in
praicipuècausani.alienum duxerunt omnes lé- hoc primo reip. suae principio et fundamenlo
gislatures à prudentiâ populum sibi comniissum recessil, lum ab exemplis sapientùm, tum à

ad vcrilaiem erudire, ul ex Varrone et aliis praeceptis polilicae prudenliae , et nonnisi Dei

anli(iuioribus scriptoribus colligerc facile est : consiliis excitatus, ac ejus aucloriiaie fretus

ad coiuniunem generis humani concordiam tantam invexit mutalionem.


docere vulgus necessarium putàrunl, unani- II. Alienum valdè erat à politicâ prudentiâ

quamquc genteni suum habere Deum proprinni, et à praxi legislatorum, omnem è republicâ

qui cuni aliis diis sociali fœdere , vel eliam tollere polestatem legislalivam , legesque san-

consanguinitate lenerelur. Hincque eliam pro- cire ex divinâ aucloritate imnuilabiles, quibus

lluxil illa mira paganorum in tanlâ religionum nec obrpgare unquàm, nec derogare liceret.

diversitale consensio : unaquîcque civiias ma- Nam leges civiles cùni ad civium promovenda
jorum instiiulis adhaerebat, non tanquàm om- commoda inventae sint, debent esse tempori-

nium optimis, sed ul propriis et sibi maxime bus, moribus, opinionibus et necessitatibus ac-

convenienlibus (l). Judaei vero et Cbrisliani conimodata; : jam verô baec niutari perpetuô

propier banc causani, quôd suprême Dec leges constat experientiâ , nihilque aliud nobis ex-

suas accppias retulerint nec ab aliis tolerari


, hibet bisloria nisi in rébus humanis perpétuas

née ferre alios poiuère. conversiones, quoe legum et institutorum exi-

Jam verô rogo utrùm consentienler humanœ gunt mutalionem. Apud nullum plané populum,
prndenlioe et callidè diversam inierit viam ai) nisi Hebraiuni, jus civile perfeclum initio exti-

omnibus aliis oculatissimis legislatoribus, et lit, sed labenlibus annis cogenie necessiiaie

consliluerit genlem suam bumano generi


toto perfeclius evasit. Sapiens ergo legislator nun-
inimicam. Certè id adeô distare ab bumanà quàm è republicâ omnem tollet, neque tollere

sapienlià censuit Josepbus, ut non ausus sit in audebit legislalivam potestatem ; neque ullus
suâ historià rem referre, prout crat, sed varias unquàm prœter Moysera invenlus est, qui id

finxit loges, quae à niosaicis toto cœlo distant, aggressus sit, qui leges sanxerit quibus nihil

nempe ulconceptamadversùs Judaeos minuerel adjicere neque deniere liceret, etiamsi inter

invidiam, qux suis temporibus tandem falalis législatures niulli diviniiùs afflatos se jactita-

fuit reip. Inter alias banc recenset valdc quidem verint. Sequiiur igitur, cùm id Moyses praesti-

consentientem placitis pbilosopborum et logis- terit , eum


omnes solum pervidisse per-
inter

laloruni, sed nequaquàm mosaicam. « Nonio fectam esse suam legum complexionem ex ,

blasphemet deos, quos aliae civitaies deos esse quibus nuUa essent orilura incommoda, cùm
aestimani , nec spolianda fana peregrina, nec omnes alii ex legibus suis oriri posse suspicati
donarium Deo cuiquam dicalum aul'erendiim. » sint cumdemque legislalorem non tam ad po-
:

Cùmè contrario -Moysesdixerit Dent. c. 7, v. 5: puli commoda respexisse, quàm ad divina jura.

t Aras corum subverlite et confringite slatnas, Legislatorum fundameniale principiuni fuit :

« lucosque succidite et sculplilia comburile, Salus populi siiprema lex eslo, omnesque reli-
< quia populus sanclus es Domino Deo luo. » gioneni poliliae accommodàrunt; .Moyses po-
Deniqiie prudentice pars est proecipua, omnia nebal : Dei unici régis mslri lioiwr et gtoria,

inslilucre consenlienler ingenio populi, et ex supreiua lex eslo , et politiam religioni fecit

ipsis opinionibus et superslilionibus plebis subscrvientem. Haec certè non humani ingenii,

qua'rere legibus suis auctorilalcm : Moyses sed divinae mentis inventa sunt. Et cùm huie

verô c contrario rem dinicillimam , iniô bo- tam singulari conslitutioni morem gesserinl
mini impossibilem conalus est, dùm insilas ab Hebraei, neque ad abrogandas leges suas un-
quàm eos adduxerit, nec earum diflicultas,
(1) Hinc portenti loco habebatur quôd dure
nec novarum rerum studium hominibus nati-
ai)ud ,'Egyptios civitaies Ombos el Teniyra; re-
ligionis causa inler se dimicarcnt et inipo- :
vum, nec forluna prospéra, nec calamitas, nec
tenii Cambysiset Xerxis liceniia; tribulum est, rerum bumanarum naiuralis vicissiludo, pa-
quôd in bello , ^gypliorum et Grœcorum
,
let cos seniper retinuisse sensum divinae ori-
idola Pcrsse confregerint , quae simulacra in
aliis imperii sui parlibus, et in ipsà Babylone ginis legum suarum , quera nulla alia gens ha-
inleraverant. bueril.
785 NOT.^ INTERNE ORIGLMS DIVINE. 78G
m. Plusquàm aliud quidquam divinam logis 1 liciis impcrii finibus omncs eant Jerosolyniam,
Mosaicœ origineni ostenditMoysis in polliccndà ibi mansuri pcr aliqiiot dies ad celebralioncm
divinà ope singularis fideniia et sccuriias, pasclialis, pentecosles et tabernaculorum. Au-
quam superiori proposiiione exposiiimus : nain dità lali lege slatim obversatur menti pericu-
nisi habuerit promissoruin suorum sponsorem lum à finilimis hostibus metucndum ; neque
Deum, oplinièqiie sciverii electum esse ab eo Moysem latebat illa objeclio. Quà igitur ratioue
populum Israeliliciim in laudoni et nonien et hano singularem legem conimendavil? hàc
gloriani suam ac apud Deum constitutuni
, mullô magis singulari promissione yiillus in- :

fuisse populum illuni rcgore exlraordinarià et sidiabitur terrœ luœ, ascendente te et apparente
aequabili providentià ;
profeclô ineredibilis in conspectu Doniini Dei tui ter in anno.
stulliiiae et insanise dedissct argumentum , Tertia lex non minus à polit cà prudentià
dùm legps poneret suas in lundamento, (jiiod aliéna legitur Deut. c, 17, v. IG : « Cùm fucrit
quotidiana experientia ruinosum et faisum « constilulus rex, non mulliplicabit sibi equos,
ostendisset. < nec reducet populum in /Egyptum equilalus
Imô vero non solùm Moyses in providen- « numéro sublevalus, praeserlim cùm Dominus
tià Dei supernaiurali leges suas posuit cum eà t prœceperit vobis ut nequaquàm ampliùs per
lidentià et securilalc, cujus frustra quaercres i eamdem viam revertamini. » Etsi lex isia
exemplum verùm etiam non dubitavit
alibi ; régi prœscribatur, tamen ex ratione legis et ex
populum Hebrœum variis privare connnodis, usu apud Judoeos patet illam generaleni fuisse
quae ex ordinarià providentià expcctare poluil, ac perpetuam et ad judices in primis reipubli-
spe divii'oe islius procnralionis, niullaque pr;e- cae seculis etiam pertinuisse. Nam non accipie-
cipere multùni à prudentià bunianâ abborren- bantaliunde Cbananaei equos etcurrus nisi ex
lia, quales sunt inler alias mullas leges illae de .Egyplo : cum ^Egyptiis igitur negotiandum
sabbalisando anno septinio, de celebrandis fe- fuissct, quod interdiclum erat. Ilincque Josue
stis paschatis, pentecosles, tabernaculorum ; cùm confœderatos Cbananseorum reges fu-
de non habendo equilalu; de audiendis pro- disset , « qui egressi fuerant cum turmis suis
phelis, etc. t (c. 11, v. i) populo multo nimis, sicutarena
Prima sic concepta est : « Lnquere liliis « quae est in littore maris, cum equis etiam et
f Israël, et dices Quando ingressi fue-
ad eos :
I curribus immensae mulliludinis, t> juxia prae-
I rilis lerram, quam cgodabo vobis, sabbaiises ceptum Domini equos subnervavit et currus
< sabbatum Doniini; sex annis seres agrum igné combussit, neque unquàm legimusJudaeos
c luum, et sex annis putabisvineam tuam, col- in exercilibns suis equilalu usos esse, sed bo-
« ligesque fruclus ejus; seplimo aulem anno slium equos Josuam imiiatos semper interfe-
i sabbatum eril requielionis Doniini : agrum cisse et currus igné cremàsse. Porrô constitu-
< non seres, et viueam non pulabis, et uvas lio illa eisi sapientissimc fada sit, ut locus
« primitiarum tuarum non coliiges quasi vin. nullus esset commercio cum ^Egyptiis, erga
I deraiam. » Hiijus logis tam singuIari-3. quoc (piorum supersliliones proclivem semper ba-
apud nullum populum servata unqiiùm fuit, buère Judaii animum, et ut illis omnis lollerc-
nec servari polest, observalio ipsis Ilobrais tur spes proferendi unquàm imperii termines,
videbalur impossibilis : bine non sine causa debel!andi(|ue Syros et .-Egyplios, quod sine
adjecit Moyses hanc non minus singularem equitatu fieri sine miraculis nequaquàm po-
raandali rationem i Quôd si dixeriiis Quid lamon eadem
: :
tuil; b:cc consiitutio eos in im-
€ comedemus anno septimo, si non severimus, possibililate absolulâ posuit sine divinà et su-
« neque collegerimus fruges nostras? Dabo be- pernaturali ope vincendi primùm Cbananaecs,
i nedictionem meam vobis anno sexto, et faciet seseque tuendi, post deviclos Cbananaîos, con-
I fructus trium annorum. Pollicolur itaquc
> tra vicinos populos : neque boc ignorare potuit
non novalia anno oclavo fore ubcriora, sed vir ille, quem summum duceni fuisse Deislae
terram post sex annos effoetam facturam fru- soient non lanlùm conlilcri, sed probare. Ex
ctus trium annonim. Cerlè risu exciperetur le- hàc igiiur eliam lege manifesluni est voluissc
gislator, qui taiem apud nos legeni lerret. iMoysem, ut oninem saluiis spcm ponerent in
I
Sccunda lex legilur Ex. c. 34, v. 2i : < Tri- supcrnaturali Dei ope, ut ipsc praecipii etiam
« bus temporibusanni apparebit omne mascu- Deut. c. 20 : t Si exicris ad bcllum coriira lio-
« linum tuum in conspectu omnipolcntis Do- < stes tuos, et vidoris equitatus et currus
i mini Dei Israël. > Id est, praecipii ut dere- « non limebis eos, quia Dominus Deus luus
787 DE VERA RELIGIOiNE. 788
« lecum est, qui eduxit te de torrà ^Egypti. i stam esse. Nam rcverà magnam esse inlcr ve-
Hiiic canit psalles regius : « Ili in curribiis et terum yEgypliorum consueludines et Judaicos
€ ili in equis; nos auieni in noniino Dei no- rilus convenienliam, (lenioiislraverunl plurimis
< stri spcravinius. » Ilinc Isaias sic Judaios cxemplis lum Marshamus, lum Spencerus, et
incrcpat c. 31 : t V;e qui desccnduni in JEgy- ii eliam (|ui ab bis duobus aucioribus muliùm
< piuni adauxiiium, in equis spcranios, cl lia- dissenliunl, corumque opéra confulàrunt, in
t bcntes (iduciam super quadrigis, quia nuillaj re ipsà conveniunl, elsi diversas eruant con-
< sunt, et super equitibus, quia pra;validi ni- clusiones. Solum laudabimus Wilsium, cujus
f mis : et non sunt confisi super snnctum liaîc sunt verba in opère contra Spencerum
< Israël. » adornato: < lia aulem eommodissimè processu-
Tandem quarta lex de audiendis Propiietis rum me exisiimo, si primo !ongà exemplorum
non minus singularis sic exprimitur in Deut. induclione ex doclissimorum virorum mente,
c. 18 : i Génies isiae, quaruni possidebis ter- et eorum plorùmque verbis demonstraverim,
t ram, augures et divinos audiuni : tu auleni magnam alque mirandani plané convenienliam
« à Domino Deo tuo aliter inslitulus es. Pro- in religionis negolio veteres inler iEgyptios
« phetam de génie luâ et de fralribus luis si- alque IIebr»os esse: quse cùm forluila esse non
f eut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus; possil, necesse est vel ut yEgypiii sua ab He-
< ipsum audies, ut pelîsti à Domino Deo tuo braeis vel ex adverso llebraei sua ab yEgyptiis
€ in Horeb, quando concio congregaia csl et habeanl. » Et paulù posl addit ; t Porrô si le-

« dixisti : Ultra non audiam vocem Doniini Dei valo aniiquitatis velo gentium omnium rilus
I mei, et ignem hune maximum ampliùs non oculis vigilanlibus inlueamur, ^Egyplios etlle-
t videbo, ne moriar; et ail Dominus mibi : Be- braeos pra; omnibus moribus simillimos fuisse
« ne omnia sunt loculi : prophelam suscilabo compcriemus; neque hoc Kircherum f' fellit,
< eis de medio fralrum tuorum simileni lui, cujus lia;c sunt verba Jîgyptii tanlam babent
:

t etponam verba mea in ore ejus, loqueiurque ad rilus, sacrificia, ceremonias, sacras disci-
i ad eos omnia qiiae praecepero illi : qui auiem j)linas liebraeorum affinitaten», ut vel iEgyptios
€ verba ejus audire noiuerit, ego ullor exi- Hebraisanles vel llebraios .42gyptisantes fuisse
< stam. » HaiC verba continent primo prophe- plané mibi persuadeam. » Deinde longam in-
tiam de quà supra diximus : continent prœie- stituit comparaiionem ex quà id evidenler col-

rea legem, quà jubetur prophetae obedientia : ligilur. Ex quibus apparet ipsam convenien-
quae sapienlissima, imô necessaria fuit, si rê- liam non esse in conlroversiâpositam, sed dis-
vera Deus in republicà princeps fucrit, eam- puta lionem in co versari uirîim Hebraei ab
que extraordinarià providentià reclurus erat. .(Egyptiis, an hi ab illis, sua inslitula acce-
Sed si Moyses hujus rei nequaquàm certus et perint. Ergo in falso principio ponilur propo-
securus fuit, absurdam legem sanxit et consli- silio.

tulionis, quam formaverat, eversivam. ISam R. 1": Distinguo anlccedens: magna est con-

quid tara alienum à sapientià polilicâ, quàm in venienliâ inler liebraeorum et iEgypliorum
conslitutam legibus rempublicam fanaticum mores et inslitula in primis principes religio-

spiritum inducere, et liominibus furore illo nis et reipublicae fundamenlis, N. Est magna
correplisansam daread lurbandam civiialem? convenienliâ in usibus quibusdam particulari-
Quis unquàm legislator prospoxit saluli eorum, bus et indill'erenlibus , subdistinguo : quia ab
jussilque ut illis oblemperarelur, qui divinam Ilebryeis illos muUiati sunli£gyptii, vel in eos
fingentesmissionem ordinarios judices contem- forluitô incideruni, concedo minorem ; quia
nerent, elad populunj divina ferrent mandata? /Egyplios imilali sunt Hebraii, nego. Ea quae
Cerlè hyec onmia et alla plura, vel liominis di- supra dicta sunt, evidenler cerlcelliciunt Moy-
vin! sunt, vel insanicnlis : sapienlissimus fuit sis sapienliam non in scholis iE^gypliorum na-
Moyses ex concessione adversariorum. trgo tam fuisse, cùm recesserit à primis et clarissi-

divinus. niis polilicae scientiae principiis in ipsis funda-


Objicios 1" : Nedùm ex oppositis Judaeorum menlis, lum religionis sua;, tum poliiiae; illuni
et yEgypliorum instilulis efïici possil Moysem consilia alla seculum esse quàm humana, cùm
in lege suà adornandà non usum esse suople non sit passus inclinari sese, nec prseceptorum
ingenio, é contrario ex mira ulriusque genlis evidcnlià, nec propensione illâ quam homi-
in mullis rébus convenienliâ manileslè palet ncs gerunt erga palriam religioncm et in-

legem Mosaicam ex iCgypliacis institulis hau- slitula palria; euui diviais auspiciis susceplam
789 NOTiE INTERNi^ ORIGINIS DIVINE. "790

rem perfecisse, cura in illo temporis articulo rm pulum Israelilicum, nedùm efïiciat divinam le-
quo conciliandi erant omnibus niodis suorum gis originem, è contrario legislatoris vanita-
aninii, nec dilliculias iinniulandac religionis, tem et fraudem detegit. Nam 1" hoc fictitium
nec facilitas consiiiuendae poliiiae, in receplis fœdus piignat cum omnibus Dei attributis :

vulgô principiis, avocaveril à rébus apud suos alienum erat à divinà constanlià, justiiià atque
prorsùs iramulandis. Non posuimus noslram boniiate populum divinis beneOciis indignum
demons(ralionera in oppositione rituum quo- in specialem clientelam assumere,illumqueau-
rumdam pariicularium, ideôqucnon destruitur ctum mullis bonis contra alias omnes génies
illius vis, nisi demonslrelur convenicntia in tueri : Deus nec est, nec esse potest accepter
fundainenialibn^, quod cerlc nequaquàm leniâ- personarum, sed œqualiier ilii est cura de om-
ru/il unquàni Deislae. Deinde verô neciuaquàm nibus. 2" Hoc fœdere falsas et pravas insevit
constat riius illos, qui utrique genti communes Moyses suorum animis de divinà naturâ opinio-
fuêre, apud ^Egypiios priniùm cœpisse, et ad nes; didicerunt enim Judaei à legislatore suo
minus aequali probabilitate defendi potest ab non aliam sibi fingere summi Dei el omnium
Hebraeis fuisse illos dérivâtes (1). Vel fieri bominum benignissimi parentis ideam ,
quàm
etiam potuil ut in illos ritus fortuite inciderent numinis alicujus gentilitii et tilularis, qui inter
JEgyptii, quos constituerai apud suos Moyses. Cherubinos super propiliUorium sederet : hinc
2° Concessâ altéra parte antecedenlis, nempe ubi arca capta fuit à Philistseis , Deum suum
hâc propositione ab ^Egyptiis ad Hebraeos dé- caplum conquesti sunt et dixerunt Translata :

rivâtes fuisse omnes illos ritus ,


qui utrique est gloria ab Israël, ô" Denique quia hoc fœdere

populo communes fuerunt, nego conséquent., suo Moyses constituit Judœos loti gencri huma-
seu ex illâ concessione uUatenùs minui divi- no inimicos; nam qui benignum gerere ani-
nam legis auctoritatem ; nam post conslitutam mum poluêre erga eos qui Dei régis soi inimici
veram religionem divinae auctoriiatis pondère, habebantur, et quos intra fines suos pâli debe-
postsancilas innumeras leges supersiitionibus bant? el rêvera consiat eos odissesemperalie-
^gypiiacis prorsùs oppositas, quœ aeternùm nigenas omnes, rectèque scripsisse Tacitum :

dividcrentulrumquepopulum, non fuitprofe- « Apud eos fides obstinata, misericordia in


ctô alienum ullo modo à sapientiâ eos rilus et « promptu, sed adversùs omnes alios imstile

consueiudinesservare, quibus jam plebsassue- « odium ; i alque bine etiam proUuxit, et adhuc
facta erat, et quae in bonum finem facile con- manel omnium bominum mulua adversùs eos
verti poluêre. invidia. Ergo fœdus illud Deum habere inven-

Objicies 2° : Fœdus illud inter Deum et po- lorem non potest , nedùm ex eo efiicî possit
divinà legis inventio.
(1) « Hncc est enim vesira sap'cniia et intel-
Hespondeo fœdus illud inilum à Deo cura
I lectiis corani popnlis, iiH|inl Moyses Dont.
< c. 4, ut audieiiies praerepta liaïc dicaiil En : Israelitis dislare multùm à nosiris cogitationi-
< populus sapiens et intelligens, gens magna. bus, et in islâ singulariiate et abhorrentiâ à
1 Nec est alia rialio tam grandis , qu:e halteat
nosiris ideis posuimus partim probalioner»
< deos appropinquantes sihi sicul Dens nosler ,

I adesi cunciis obsecraiionibus nosiris Qune noslram : fieri qiiippe nullemodè potuil, ut
« est enim alia gens sic inclyta, ut lialieal c;e- Moyses suople ingénie talem contraclum finge*
I renionias, justaque jndicia et niiiversam le-
ret, et neglectis naluralibus prœsidiis civiuni
< g'^m, qiiam e?oproponim liodiè ante ociilos
f vestros? » Admirai ioneni ^ioy^(•s liùc adducit saluicm poneret in su|iernalurali Dei ope.
populorum lum fuluram, <;ùni andicrinl g<'nles Sed etiam contendimus fœdus illud non fuisse
de ;»;quilate ac de prx'slantià leguiri eaium,
obnexium illis, quae in objectione conlinentur,
quibus iilimlur Jnda;i. Quod cùtn facit Moyses,
nol)is qiioilammodù |)ra;scribit ut ne ils creda- incommodis. 1* Non pugnal cum divinU
miis novise.\planatoril)us, qui videre sibi vi- attributis : nam non abhorrel à sapienliA
deiilur, leges Moysis salis mullas ad exenq)lum
divinà institutio, qu;T; sapientissimis finlbijs
Icgum, qu;e apud vicinos populos lum vige-
bant, fuisse faclas. Nam si ita csset, qui posset inserviebal; quà nibil aliis genlibusdelractum
Moyses popules lue lacère admiiaiilcs, ut in re melior elliceretur condiiio Judifiorum;
est, ut
rovà el iiiaiidilà, legem Israelil.inim? Krgo, si
qiiani simililiidincm liabufsre gentiiim leges
ex quà niilia profliixêrc bénéficia in toluiti
cum lege Mnysis, jure colligiliir ex ipsis ver- bumaniim geiius. Aiqni, primo hnccce conSti-
bis, imilalores Mosis luisse velenim Icgislalo- tuiio ad sapienlissimos fines inventa fui».
r( s, non eoriim M<»yseii alqiie ad cô legem Mo-
;
Negarl cerlè noti potest consllium Deo dignir
saicam esse omnium, qui :iiiiea exlilêie juris ,

codiciiin vel polilici vel simum fuisse tueri inter homincs veram fell-
longé s;i(ii, r(»(li<fm I
aniiquisbinmm. Doclis. Huubigant.inc.4Deul. ^ gionem , el non pcnnillerC ul omnia loca
791 DE VERA HELIGIONE. 792

occuparet impia idololatrarum superstitio : praecipuum , missionem videlicet filii Dei ad


sed ille finis nequaquàm poluit obtineri, nisi totius bumani generis redemptionem , cui
gentis alicujus ab omni aliâ separalione nec ,
parabai viam lex Mosaica, ut alibi ostendemus ,

poluit illa pars assunipta sine speciali provi- mulla priBierea arripuerunt ex eâ gentes con\-
deniià in errorum sinu et colluvione con- moda, etiam anlequàm veniret is quem lex

sislere : ex quâ speciali Dei procuraiione adumbrabat quo erant benedicendae


, et in

spontè derivata fluere dcbebant bona lempora- omnes nationes terrae. Nam per banc consti-
lia. Jamverô si licuerit Deo. ad gloriani et lio- tutionem servata fuit vera religio, tanquàm
norem nominis sui, gentem aliquani eligere, lucerna lucens in caliginoso loco, ad quam
consentaneum etiain fuit divinse sapieniiae lampadcs suas accendere potuerunt vicinae

quae plures fines complecti eodem niedio nationes ; et cerlum est à Judaeis multos acce-
soict, easdem benediclioncs temporales velle Deo et religione notiones. Cerlè
pisse veras de

esse reraunerationem magnarum et ilUislrium ad propagandam veram doctrinam convenien-


virtutum, quas habuissenl illius populi electi tissimè propè raaxinia terrae imperia, iEgyp-
parentes. Non fuère igitur Judaei elecli, quôd tios , Assyrios , Chaldaeos et Phœnices siti

Deo magis gratiosi essent ,


quàm alia quaevis erant ; neque dubium est quin liberationem

gens ; sed cùni separalio lacienda esset causa illius populi tôt prodigiis celebrem, ejus in

universi genéris humani et ad gloriani hono- terram Chanaan victorias , et eventus in

renique Dei, hi in adoplionem assumptisunt, ejusdem gratiam plané singulares, ad ultimas


sine aliorum injuria, ad remunerandam Abra- terrae oras fama detulerit. Temporibus Davl-
hanii parentis sui pietatem. Neque haec expli- dis, cùm Judaei opibus et potentiâ florerent,

mente Scriptura; sacrae, quae


catio aliéna est à et Salomonis, cujus adeô pervagata erat

nequaquàm nobis exhibet Judaios ut magis sapientia , et sub quo magnificentissimura


apud Deum ex suis meritis gratiosos; Moy- orbis templum vero Deo extructum fuit,

ses enim ipsis déclarât , idque saepiùs , nec Israelitarum nomen et leges apud alios popu-
propter ecrum numerum , nec propter eo- los innotuisse verisimile est, multosque secu-

rum virtutes elegisse eos Deum (1); et per tos exempla régis Tyriorum Hirami et reginae

Ezechielem prophelam denuntiavit Deus non Sabae ad veram religionem adductos fuisse;

propter eos , sed propter noiuen suum, se lanta quôd si plures illam non susceperint, eorum
facere in eorum gratiam. Yerba propheiae haec incogitanlia in causa fuit.

Non propter
Haec dicit Dominus Deus Iniô Israelitarum captivitaies et dispersiones
sunt : i :

€ vos ego faciam domus Israël sed propter


, ,
multùm, Deo sicvolenle, ad propagandam ve-
( nomen sanctum meum quod polluistis in ,
ram religionem conducebant; nam infoituniis

< gentibus ad quas intrâslis; et sanctificabo suis eruditi solebant valedicere superstitioni-

f nomen meum magnum, quod pollutum est bus, sese ad Deum convertere, atque summo
gentes quod polluistis in medio ea- studio institutis Mosaicis inbaerere. Décréta
t inter ,

I rum, ut sciant gentes quia ego Dominus, Nabuchodonosori, Darii, et Cyri, quae ùbique
,

« cùm sanctificatus fuero in vobis coram eis. » per immensa eorum imperia vulgabantur

Deinde nihil aliis gentibus detraxit Deus hoc probant Deum verum per Judaeos toli inno-

totum tuisse Orienti hincque factura est ut apud


fœdere; è contrario multa profluxère in :

Nam Orientales longé clarior et defaecata magis


genus humanum bénéficia. ut sileam

illum finem totius oeconomise divinae plané fuerit semper veri Dei cogniiio, quàm apud
occidentales, qui magis distabant à Judaeà ; et
(1) Ne dicas in corde tuo, cùm deleverit
t
certum quoque est communera et universa-
« eos Dominus Deus tuus in conspectu tuo :

( Propter justiiiam meam introduxit me Do- lem magis evasisse veri Dei notitiam quô ,

< minus ut terram banc possiderem, cùm magis dispergebantur, adeô ut lempore Christ!
f propter iniquilates suas istae deleiae sint na-
fuerit infinitusproselytarum numerus, quorum
c tiones. Neque enim propter jusiilias tuas et
f a'qu tatem tordis tui ingredieris ut possi- niulti ex remotissimis gentibus ibant Jerosoly-
< deas terras earum : sed quia iliae egerunt mam ad festa celebranda.
< impie, inlroeunte le delela; sunt, et ul com-
2" Impudentissiniè Moysis legem calum-
« pleretverbum suum Dominus quod jura- ,

« mento pollicilus est patribus tuis. Scito ergo niantur Deistae , dùm contendunt ex illo fœ-
€ quôd non propter justitias tuas Don)inus dere factura esse ut Judaei supremura numen
i Deus tuus dederil tibi terram banc optiraam
tanquàm localem et gentilitium Deum habue-
« in possessionem , cùm durissimae cervicis
t populus sis. > Deut. c. 9. rint. Arbitrati sunt quidem Deum specialiter
793 ISOTtE interne ORIGINIS DIVINE. 794
rébus suis adesse, nec sine causa , cùm perpé- cet. Verum est quôd inter se nullos pati debe-
tua procurationis suae daret argumenta per rent idololatras; boc jure sine dubio sancire
oracula, per spirituni prophelicum, per niira- poluit Deus , et prœteroa idololatria rempubli-
cula , per praeseniissimam suam in rébus cam dissolvebat , et crimen erat Isesse majesla-
adversis opem. Sed tamen eum nullo alio tis ; prœceptum non fuit
sed ipsis ut saevi- ,

modo concipiebant , quàm ut ens infinitum , rent in eos extra Chananœorum fines, seu ultra
per se existens ,
quod immensitate suâ omuia illam ditionem cujus Deus rex esse dignatus
compleret, polentià oninia à se creaia susli- est. Ergo nec alienum à divinis virlulibus
,

neret, et providentiâ gubernaret. Samaritani nec falsarum opinionum origo , nec pervers!
quidem deportali à rege Assyriorum in va- et immitis ingenii erga exteros fuit fœdus Mo-
cuam Israelilarum regionem, et vicini populi, saicum. Vide de loto boc argumenlo Jaquelot
stultis obcaecati opinionibus, ipsuni cogilabant de inspiralione librorum sacrorum V. elN. T.;
Deum loci, vel Deum colliuni et moiitiura, etc. Sberloch de fine et usu prophétise eum dissert,
Sed ab istis nalionibus tanquàni à blasphemis adjunclis; Warburlon Div. leg. Moysis.
abhorruêre semper Judœi. Neque profeclô
aliam concipere animo notioncm potuerunt,
AIITICULUS IV.
nisi eam quam modo descripsinius , cùm uni-
DE LEGUM MOSAICARUM FIMBUS ET SAPIENTISSIMA
cum tantùm Deum, cujus virtute omnia con-
LNSTITUTIO.NE.
sistèrent, semper agnoverint. Ubi ergo dicunt
sacri scriptores, Deum inter Cberubim sedere Etsi nulla sit hujus operis pars , quse non sit

super arcam fcederis, nibil aliud inteliigunt, frucluosa , tamen est hic locus ad dicendum
quàm Deum in eo loco dare praesentiae snœ amplissimus ; vastissimusque nobis sese aperit

argumenta ; nam Salomon in oratione suâ campus, in quodiù jucundèque versari liceret.

factâ in dedicatione templi , etsi roget Deum Si enim leges Allicœ, Romanoe, ali«quevetu-
ut velit domum istam praesentiâ suâ decorare slalis et sapientiœ nomine coniniendabiles, tan-

et illam inhabitare, tamen eodem lempore dicit tam doctis viris jucundilalem afferunt, quan-

nec cœlos cœlorum capere Deum posse. Hanc tam afiierre eam legem quae omnium
oporlet ,

laudem Judaeis denegare Tacitus non potuit, anliquissima aliarum gentium memoriam ipsam

eorum aJiunde calumniator iniquus. « Judai, superat qua perfeclissima in primo suo ortu,
,

< inquit, mente solà unumque numen inlel- omnia religionis et vitae moralis ac civilis prae-

« ligunt ;
profanos qui deûm imagines mor- cepta sic conlinet , ut nec hominura levitas ,

» talibus materiis in species bominum eflin- nec temporum nécessitas illi quidquam ademe-
i gunt ; summum illud et œlernum neque ,
rit aut adjocerit ;
quse eam babuit vim, ut Ju-

i mutabile, neque interiturum. Jgitur nuiia dseos ab omnibus populis divisos in niundo

< simuiacra urbibus suis, nedùm templis sunt :


idololalrico , in omnium errorum colliivione

« non regibus baec adulatio, non Cœsaribus immunes à superstilionis conlagione , per lot

I lionor. »
annorum secula servavcrit? At ratio insiituli

Denique non docuit eos Moyses in legibus operis velat bas moras , mouetque , ut eas po-

suis odio alios habere , sed è contrario omnes tiùs parles defendamus, quse minus elucenl et

complccti benevolentiâ : Si habilaverii, inquit quas calumiiiari soUmU Deislse ,


quàm ut in ex-

Lev. c. 19, V. 55, advenu in terra tua, et mora- ponendis splendidioribus immoremur. Dicemus
lusftierit inter vos, non exprobretis ei. Sed sit in- lamcn salis , ut manifoslum sit , Moysem non
ter vos quasi indigena, et diligetis eum quasi vos- vanè superbienlem, sed conscium perfeclionis
metipsos ; fuistis enim et vos advenœ in terra suarum legum fecisse ad populum verba ha;c
yEgtjpli : ego Dominus Deus vester. El Dent. c. Deut. c. 4 : lïœc est enim vestra sapientia et

iO, V. 19, hyec in confirmationem ejusdem legis intellectus coram populis , ut andientes prœcepta

verba adjungit : Quia Dominus Deus vester ipse hœc dicant : Nec est alia natio tam grandis , quœ
amat peregrinum, et dut eivictum atque vestitum; habeat Deos appropinquantes sibi , sicut Deus no-
et vos ergo amate peregrinos. In pluribus aliis sler ndcsf cunclis obsccralionibns nostris. Quœ
locis, ut Deul. c. 21, v. 19; et Lev. c. 23, v. est enim alia gens sic iiuigta , ul liabcat cœrcmo-

35; Num. c. 27, 11, advcna conjungitur eum nias ,


justaque judicia , et universam Icgem, quam
viduâ ,
pupillo et Levitâ : ergo propensissi- ego proponam liodiè ante oculos vestros ?

mam erga alicnos voluntatem cxigit Icx, et In Icge Jiidaicâ Iriplicis gencris praicepta dis-

vexarc eos pro summo babendum criminc do- lingui soient : alia sunl uioralia, quai perti-
795 DE VER\ RELIGIONE. 796
nent ad inforraandos ad pietalera interiorein et agliare soient theologi : quomodô sint praece-
ad virtuiem animos, atque ad logem nalura- pia distribuenda? quoi in prima t;(bulâ, quot
leni revocaiilur ; alia civilia siinl, qiise spcctanl in sec'indà ponenda sinl? utrùmad Decalogum
adminislralionein rei|)iiblica; et vitain civilem; omncsprorsùs alia^. in Penlateucho contenlae
alia riiiialia seu cœi-einoiiialia vocaniur, qiiae pr.ieceptiones , omniaque logis nalurae dictala,
cultûs divini et reriim sacranim ordiiiem con- etiam quae pertinent ad seipsum , revocari pos-
tinent. De singulis pauca dicenius , postquàni sinl? Sed cùm haedisceptationes non perlineant
breviter indicaverinuis gcneralcin omnium lia- ad Religionis adversùs impios defonsioneni, ne*
rum logiim linem. 1" Logis Mosaiciie pnecipiius que ad liane nosiram pertinent dispulationem.
finis oral veraî religionis in mundo idololalrico
PROPOSITIO PRIMA.
conservalio. Id palet primo ex pacto Abraha-
milico, qiiod partini in fœdcre Mosaico comple- Lex moralis contenta Decalogo , cœterisque Pen-
tum Cuil. Illc elenini palriarcha à Deo vocalus tateuclii partibus , est in omnibus legi naturœ
dicilur cùm diis serviiei alienis , non propier consentiens : imb omnia continet ad religionem
mérita sua vel posterorum suorum sed ut ,
et mores rectè instituendos necessaria prœce-
Deus slalneret pactum cum semine ejus in ge- pta : atque in hàc parte tnultîim superat omnes

neralionihus suis , ut esset Deus illius et seniinis alias legiim naturalium complexiones , sive à
ejus pont entn. Idem consial ex ipsis verbis con- legislatoribus , sive à philosoptiis olim confectas,

traclùs iiiili in monte Sina : Deus elegit te lio- Probatio. — Primam parlem hujus propo-
diè , ut sis ei popiilus vecidiaris in tandem , et silionls cerlissimam esse in responsionibus ad
nomen , et gloriam snam. Jam verôquôd eonve- objecliones conllciemus, Secunda verô pars fa-
nienier invenia fuerillex in bunc (inem, salis cili inductione conftci potest.
ipse eventus per se demonslrat, cùm rêvera 1° Omnis religlo tribus constat , nempe re-
per tôt annos Judaeos à cœteris gentibus divi- dis de Deo sentenlils, plis in Deum affeclibus,
sos servaverit, et exiiterit sepimentum verae et culiu exlerno honorificenlisslmo. Sed si
religioni , donec universus orbis ad eam voca- primus Del culiiis sii, Deum credere, ac deinde
tus fuerit. 2" Aller legis Mosaicse finis eral reddere ipsi majestatem suam , attribuia ejus
praesertim ejus partis quae dicitur cœremonialis, agnoscere ; nullus certè cum tantâ , quanta
ut rébus evangolicis tanquàm in Imagine re- Moyses , dignitate et orallonls magnificentiâ
praesentandis inserviret, uli alio in loco lusiùs Ubique fovet vividam in Deum
ba;c inculcavil.
explicabimus. unum lidem illumque exhibet ut ens aeier-
,

num necessarium infinltum immutabile , ,


§ l. De moralibus legis Mosaicœ prœceptis.
omnisciens , omnipotens, sibi sufliciens , suî
Deus m Judseis signidcaret esse banc legis possessione beatissimum, sapieniissimum et
su* parlein plané pr;i.'cipuam, decem bu;c mo- optimum rerùm omnium creaiorem et guber-
ralia praecepia clarà voce et cum magnà maje- natoren). Quae omnia atlributa apud Moysem
siaie rogavit , iapidibusque inscripla Judseis significantur ipsis Dei nominibus : ^\^^\1 Jeliova,
serv.mda dédit : i Ego sum Dominus Deus quod necessariam exisieniiam, Independentlam,
« luus, qui eduxi le de lerrà yËgypti, de domo et immutabililatem exprimil D^^^X Elohim :

i servitulis. Non habebis deos alienos coram quod Dei in omnia jus , auclorilalem et impe-
f me. Non faciès libi sculplile , neque omnem riuni dénotât: Sn El, quod indicat speciali
< similiiudincm, qnae esl In cceio desuper , et ralione Del omnipolenliam; cui nomen HU
I qnye in terra deorsùm , nec eorum quae sunt Schaddai affine esl , indicans etiam Deum sibi

« in aquis siib lerrà. Non adorabis ea neque sufficere : p^Sy Elion , quod divinae nalurae ex-
I coles... Non assumes nomen Del lui in va- celsilalem et infiniiam à noslris imperleclioni-
I num... Mémento ut diem sal)baii sanciili- bus dislaniiam ostendit : n Naï bi< El Sab-
« ces Honora patreni inum et matrem baotli, quo ex divino nulu pondère bellorura
i luam... Non occides. Non mœcbaberis. Non exilus et imperiorum forlunam signilicatur.

t furlum faciès. Non loqueris contra proximum Cum quanlâ majeslale omnia ex divino arbi-
c liiiim l'idsum lesiimonium. Non concnpisces Irio et ipso verbo pendentia exhibenlur in istis :

< domum prosiuii lui , nec dcsidcrabis uxo- Fiat lux, et facta est lux ! ut commondatur ejus
€ rem ejus, non serviinni non ancHbm , , non boniias , in bis : Et vidit Deus cuncta quce fece-

< bovem non asinum nec omnia quœ


, , illius rat, et erant valdè bona! ejus sanctitas , veri*

« sunt. » De hoc Decalogo mulias qusesliones tas , justitia , in iliis : Dei perf'ecta sunt opéra
797 MOYSIS LEGES MORALES. 798

et omnes viceejus jiidicia; Deus fidelis, et absque etiam quœcumque charitati subjecta sunt

ultà iniquitate justus et recttis! Ejus providen- quod negare soient religionis revelaïae con-
,

tia el polenlia : Videte qubd ego sim soins , et tenquores. Omnia siquidem hâc brevissimâ
comprehendunlur Diliges proxi-
non sit alitts Deus prœter me : egu occidam et senientià :

vicere faciam; permtiam et ego sanabo , et non tnnm tuum sicut teipsum, Lev. c. 19, cui eodem
est qui de manu meâ posait eruere! loco biec jungunlur : i Unusquisque patrem
Deinde omnes aniniorum affectioncs piae I suum et matrem suara timeai... cùm mes-
erga Deuni contincntur illo prœccpto admi- i suerissegciesterrae tuae, non tondebis usquô
rabili : Diliges Dominum Deum tuum ex toto I ad solum suporiiciem lerroe, nec remaiien-
corde tuo , et ex tolA anima tnà, et ex tolà forti- « les spicas colliges, neque in vineà tuà race-

tudine tua. Neque aliud est tota lex nisi per- < mos grana decideniia congregabis sed
et ,

pétua exlioriaiio , ad limorem Dei , ad (idu- i pauperibus et peregriuis capienda dimittes :


ciatn in ejus ope et praesidio, ad devolioneni « ego Don.inusDeus vesler. Non nienliemini,
seu subraissum animum ejus voluntati. Et « nec decipiel unusquisque proximum suum.
nunc, Israël, qnid Dominus Deus tuns petit à te, i Non faciès calumniam proximo tuo, nec vi
nisi ut timeas Dominum Deum tuum , et ambules « opprimes eum. Non niorabilur opus merce-
in viis ejus, et diligas euni , ac servias Domino narii lui apud le usque mane. Non
malodices
«

Deo tuo in loto corde tuo et in totâ anima tua ? i surdo, nec coram cae» o pones offendiculum.

Deut. c. 10, V. 12. Non est Deus noster ut dii < Non faciès quod iniqnumest, nec injuste
eorum, et inimici nostri sunt judices , ibid. 52, i judicabis. Non considères personam paupe-
nec honores vulium poientis juste
31. Beatus es tu, Israël: qnis similis tui, po- I ris, :

pule , qui salvaris in Domino ? Scutum anxilii «


Non eris criminator, nec
judica proximo tuo.
lui, et gladius gloriœ tuœ : negabunt te inimici f susurro in populo. Non stabis contra san-
tui, et tu eorum colla calcabis, ibid. 53, 29. i gninem proximi tui. Non oderis fratrem
Omnis denique perfectio , omnis sanctilas i tuum in corde tuo, sed publiée argue eum,
ubique injungilur. Perfectus eris et absque ma- « ne habeas super illo peccatum. Non quaeres

cula, cum Domino Deo tuo, Deut. c. 18, v. 13. « uliionem, nec memor eris injurise civium

Sancti estote, quoniam ego sanctus sum, Domimis i luorum. Ego Dominus. » Quàm haec pia,

Deus rester, Lev. c. 19, v. 2. Oninia quoque quàm saiicta sunt!

externi cultùs officia cum niaxinià soiernnitate 5" Quamvis nulla prsecepta injungantur ex-
ta-
injuncla, et omnia majestali cultûs contraria presse tanquàm ad seipsnm perlinenlia
,
,

prohibita sunt. Hùc pertinent leges omnes nien reverà ea omnia quae pertinent sive ad ,

contra idola et superstitiosos (|unscuniqiio animi culniram , sive ad corporis cultum ^

ùm per legem institut! sinl


ritus : Gentesistœ, quantm pcssidebis terram, pr.vseribunlur : <

augures et divinos audiunt ; tu aufem à Domino Jtidfei ad ea omnia, quae spectant informatio-
Deo tuo aliter institutus es; omnes leges de re- nem mentis, et doceantur quae origo, quae ,

verentiâ exhibendà divino nomini in communi destinatio, quae condilio atque officia homi-
quae spectant
sermone, omnes de votis et sacrificiis, de num ad ea quoque omnia
; ,

admovendâ divinisaris, cum animi puritale, affoctuum lemperaiionem ad omnem sanctiia-

etiam corporis caslimonià; uno verbo nullum tem. Addidimus in conclusione legem Mosai-

plané est officium sou iniernum seu exlernuni, cain , muliùm perfectione superare quascum-
quod à Moyse divinà quâdam nec imitabili que alias, seu legislai()rum,seu philosophorum
eloquii vi non comniendatur. insiituiiones ,cùm in confesso sit, apud génies
oblinuisse vanissiinam supersli-
2" Omnis inter houjines communitas dua- omnes alias

bus conlineiur viriulibus : juslitiâ quae velat lionem, non omnia quidem vitae mora-
qu:\ si

violalionem jiiris alieni perfecti ; el cbariiale, lis officia proculcarentur,


omnis saliem vera
rcligione mo-
quai exigit ut prodesse velimus quàmplurimis. religio pessumdabaïur sine quâ ,

At Moyses non modo commendavit officia ralis disciplina non habet in se salis praesidii

jusliliae, uti omnes confitentur; cl qua; hoc ad bonam, bealamque vitam. lluic malo,
nec

legislatores, nec philosoplios remcdium


altu-
unico praecepto , inleriores etiam animorum
niolus modérante , coniinenlur : Non conçu- lisse aut aiïerre poluisse jam in alio loco

pisces domum proximi tui, nec desiderabis uxo- confecimus.


rem ejus, non senum, non ancillam, non bovem, Adversùs liane moralem legem objcctio peti
non atituun mc omnia quœ sunt solet ex pernùwione divorlii el fœnoris ab
ex-
, illius ; sed
"i'9 m VERA RELIGIONE. 800
traneis accipiendi. At Deistae nostri in his non valor Domino consecratus est : hincque dicta
mullùm versantur : et reverà vel legcs de sunt vola aestimationum, et soluto pretio res
divorlio et fœiiore erant pcrmissiones civiles, bujusmodi volo consecrala Domino manebat.
seu non proliibitiones, vel erant propriè dici» At alia postea vota recitantur, quibus res et
concessiones. In prima Jiypolhesi, (piam pro- personai consecrabanlur sine ullâ spe re-
bant quàmplures auctores, nulla plané est demplionis. Omne quod Domino ronsecratur
difllcullas; cùm legibus civilibus ea s«pissiniè ( omne analbema quod devoverit, seu anathe-
propter sapicntissinias causas non probibean- matizaveril bomo Domino), sive homo fuerit,
lur, quaî lanien nullo modo probanlur. In sive animal, sive ager, non vendetur, uec redimi
secundà, quam etiam probant niulli auctores poterit. Qiiidquid semel fuerit consecratum
chrisliani, non erant etiam illas leges injusl* : sancliim sanctornm erit Domino, v. 28. Res seu
non lex de usuris ab extraneis recipiendis ex persona ad hune niodum devola mn Hherem
pecuniâ muluo data; quia, ut ait Suarezius, seu Cliercm, quod anathema rectè vertitur,
potucrunt Judjei habere juslum titulum pe- vocabalur. Jam verô quod sic consecratum
tendt et accipiendi illas usuras lanqnàm à fuit, mactandum erai, ut patet ex bis verbis
Deo donatas, vel ut à supremo Domino, vel ut sequentibus : Et omnis consecratio (analbema),
à justo judice : praelerea usibus et legibus quœ offertur ab Iwmine (quod devovelur ex
erant eœdeni usurœ apud extraneos intro- liomine ), non redimetur, sed morte morietur.
ductae; et propter comniercia, quai apud vici- Legem banc sic interpretati sunt, non modo
nos Palaeslinae et aliarum gentium populos Judœi plures, sed etiam Christiani : Ludovi-
agitabantur, non tam noxise erant : à Judaiis cus autem Capellus de volo Jcphte legem sic
auleni usuris exigere omninô vetitum erat. inlelleclam mulliplici allalâ ratione défen-
Non eliara lex de libelio repudii, quia, ut idem dit (1) : quam ejus interpretationem mullis
ait, ex concessione divinâ sub ilià lege et con-
(1) « Ad diritatcm et immanitatem quod
ditione contractas à principio id tiebat. Vide
1 atiinet hujus legis, dicimus eamdem propè
Covarr. 1. 3 Variar. c. 7, n. 7. At gravior est « hujus legis esse ralionem , quai fuit legis de
objeclio in quâ multùm exultare soient Deislœ, « repudio. Non probabat Deus repudium ; sed
i si quis erat tam duro et prœfracto animo ,
et quui diligenliùs est exculienda.
j ul nollet diiiliùs uxori convivere, Deus, qua-
Objicies : Paganag omnes religiones, vel boc i tenus populi Judaicl rex erat, velutipolilicus
uno titulo falsilatis ab omnibus Cbristianis t et civilis legislalor, non probibebat quomi-
t nùs illam à se amandaret , dalo repudii
arguuntur, quôd humana usurpaverint sacri-
< libelio. Sic etiam Deus non probabat ut ,

licia : quo nihil magis alienum est à Dei bc- « (juis personam bumanam per Clierenisibi

oignitale, omnibusque altribulis; nibil abbor- < devoverel; sed si quis adeô lemerarius erat
i ut volum ejusmodi nuncuparet , non de
rens magis à naturalibus alFeclibus, aut magis
j beslià aut agro tantùm , sed de persoiià
aptum ad perlurbandum naturae bumanœ i eliam qux ipsius esset juris, volebat eam
statum, bominesque ad saeviliam et crudelila- i morle allici non quôd ilii probarcnlnr et
;

I grata; essent bumanai bosti;fi sed aliis de ,


lem erudiendos. Hinc arripuit Lucreiius glo-
« causis legitimis, quas lex quidem non aperit
riandi occasionem , suamque impiam pbilo- « (neque enim Deus legum et praeceplorum
sopbiara Religioni anteferendi :
€ suoriim ralionem reddere tenetur), sed ali-
i qualenùs iiobis suspicari et cas suboll'acerc
Illud in his rébus vereor, ne forlè rearis « licet. Ac primo quidem videlur Deus sic
Impia le ralionisinire elemenla , Tiamque i tacite voluisseinnuere se poteslalem vit;e et
t necis concedere parentibus in liberos et ,
Endogredi sceleris; quod conlra saepiùs oliin
< luM'is in servos non quitlem ipsismet pro
,

Relligio peperit scelerosa atque impia fada ,


« arbilrio exercendam quùm liheret , quo-
Auiide quo paclo Triviai virginis aram ( modo eam elhnici Graeci et Romani exer-
Iphianassaï lurpârunl sanguine fœdé « cuerunt, sine magislratùs conscientiâ , sed
Ductores DanaUm i quam bàc dunlaxat ratione exercèrent, sacra
« nentpe capilis eorum devotione , ad cujus
Tanlùm relligio poluit suadere malorum
i executionem intervenire oportebat sacerdo-
Atqui tamen lex Mosaica talia pcrmittebat I lum oporam et ministerium; ad quos nimi-
t rùm pertinebat votorum cognitio, rerumque
humana sacriflcia, imô commendabat, <juippe
« Deo per Cherem sacralarum jus et pro-
Lev. c. 27 , duplicis generis vota dislingunn- « prietas sive dominium; Num. c. 18, v. 14 :

lur : alia quae redimi possunt , circa quoe I Omne anatliema in Israël tmim erit. Quâ
« sanctione sacerdoies judices erant à Deo
praescribuntur formuiae œstimandi, taxandi-
« constiluti qui dispicerent et judicarent, an
que vota, seu res et personas : in his non tam ( vota illa essent légitimé, necne, concepta et
res et personne, quàm corum pretium seu « nuncupata, atque ita mors liberorum et ser-
801 MOYSIS LEGES MORALES. 802
conquisitis exemplis confirmare élaborant De- legem mullùm ponderis habere existimatur
islae. votum Jepble, quod narratur Jud. c. 11, v.
L'rgent 1° exemplum Abrahaî , cujus , in- 50 (1). i^" 1 Reg. c. 15, cùm Saûl missus ad
quiunt, proniptus aninius ad imniolandum li- delendum fundilùs Amalec régi Agag peper- ,

lium suum Isaac maximis extollitur enconiiis. cisset, à SamueJe graviter objurgatus et re-
2° Objiciiinl legeni de consecrandis Deo aut probalus à Deo fuit i Dixiique Samuel :
:

redimendis priinogenilis, sive hoininuni, sive « Adducile ad me Agag regem Amalec , et


jumeniorum : qiiaî legilur Exod. c. 15 , v. « oblalus est ei Agag... et ail Samuel : Sicut
12 (1). 3* In euindem lineni laudala est lex de « fecil absque liberis mulieres gladius tuus
praedae primitiis dandis sacerdoiibus Niim, c. « sic absque liberis eril inler mulieres maier
51, V. 25 (2). 4" Ad confirniandain eamdem i tua. Et in frusta eum Samuel co-
concidit
€ voruni à parenlibiis et heiis devoloruni non « ram Domino in Galgalis. Ex bis ultimis i

« simpliciier et nudè à parentum cl beronim verbis colligunt adversarii eum ad altare im-
f arbitrio et libidine pendebat, quandoqiiideni
molalum fuisse. 6" Tandem objicitur hic
f sacerdotuni judicium et senienlian» inler-
€ venire oporiebat. Ita abusus cavebatur, et lexlus Michese
c. 6, v. 6 < Quid dignum :

€ simul parentes à liberis et beri à servis lanlô « offerani Domino? Curvabo genu Deo ex-
< majore in bonore babebantur, ulpole qiios
< celso? Numquid ofTeram ei holocaulomala
« tantain vidèrent in se babere vitaj et necis
« polesialeni, ut si libuisset ab uno oris ipso- « et vilulos anniculos? Numquid placari po-
« rum verbiilo vita el mors sua penderet. Hâc « lest Dominus in millibus arielum aut in
« ratione magis in ollicio et dobilà erga pa-
< mullis millibus bireorum pinguium ? Num-
t renies et beros obedienliâ coniinebaniur. >
Hanc etiam ejusdem legis ralionem addit idem « quid dabo primogenitum meum pro scelere
aucior « Deus sic iorlè voluit homines à
:
« meo, fructum venlris mei pro peccalo ani-
« pravo el quasi ingenito vilio el more deler-
« mai mese? > In quo loco humana sacribcia
« rere, quo soient ira perciti diris el impre-
t cationibus devovere eos quibus malè vo- inler alia licita numeranlur.
< hint... Quùm ilaque Deus voluit eum morie Respondeo gravissimam quidem esse accu-
t al'iici, qui ab eo in cujus est polosiale ana-
saiionem banc, alque aplissimam ad alienan-
« tbemale dévolus est, videtur voiuisse laciiè
« hâc sanclione abslerrere parentes oi beros à dos à lege Mosaicâ bominum animos ac ,

( temerariis in Hberos el servos diris atque propterea omni ope amovendam esse: non
« imprecationibus, quibus non rarô soient
quôd existimem ex eà pendere causam re-
« commoliores in eos invehi. s Aliam tandem
ralionem alFeri idem, quôd bsec devoialio esset ligionis Judaicae : nam sine dubio ca;des qua-
figura illius, quà Cbrislus l'aclus est à paire liscumque ex lege supremi numinis, cujus im-
pro hominibus malediclum. perio universa rerum naiura subest, jure
(1) < Separabis omne quod aperit vulvam
€ Domino, el quod primiiivum est in pecori-
€ bus luis quidquid iiabueris inasculini sexùs
: (1) Votum vovil(Jepbte) Domino dicens
« :

I consecrabis Domino. Primogenitum asini « lilios Ammon in manus meas


Si tradideris
I mulabis ove quod si non redemoris, inler-
: < quicumque primusfuerilegressus de foribus
I bcies. Omne aulem primogeniluni bomiiiis î domùs mcai, mibique occurrerit reverlenli
« de filiis luis, preiio redinies... ^'am cùm « eum pace à filiis Ammon, eum iiolocauslum
€ induralus esseï Pharao, et nollet nos dimit- 8 ofieram Domino. Reverlenie autem Jepble
< tere , occidit Deus omne primogenitum in < in Maspba don)um suam, occurril ei unigc-
c terra ^Egypti, à primogenilo boniinis usque « nila lilia sua eum lympanis el cboris non :

t ad primogenitum jumeniorum idcircô iui- :


i onim babebal alios liberos. Quâ visa, scidit
< molo Domino omne quod apcril vulvam « vestimenta sua, el ait : Heu me! iilia mea,
» masculini sexùs, et onmia primogenila 11- c decepisii me,el ipsa decepla es aperui os :

« liorum meoruni redimo. > liane redemplio- « meum ad Dominum et aliud lacère non
ncm permissani animalium imniundorum « polero. Gui illa respondit : Pater mi , si
atque bominum fuisse reiaxationem quamdam < aperuisli os luum ad Dominum, fa»^, mihi
legis asseruerunt quidam Deista;. « quodcumque pollicitus es, concessà libi ul-
(2) « Dixit quoque Dominus ad Moysem : « lione al(]uc vicloiiâ do boslibus tuis. Dixit-
t Tollile summam eorum qu;B capta sunl ab « que ad palrem Hoc solum milii priïsla
:

( homine usque ad pecus lu et Eleazar sa-


, ,
< quod deprecor dimitle me iilduobusmen-
:

« cerdos, et principes vulgi dividcsque ex : « sibus circumeam montes, et plangam virgi-


( aequo pracdam inler eos qui pngnaverunt
,
« nilalem meam eum soilalibus mois... ex-
€ egressiqne sunl ad beilum, el iulcr omnom « |tlclisque diiobus mensibns, reversa est ad
« rcliquani nmllitudineni. Et separal)is parlem i palrem suum , et fecil ei sicut voveral, quae
f Domino ab bis qui put,'naverunl et luerunt « ignorabal virum. Eximie mos increbtiit in
< in bello, unam aniniani de <|uiiigentis, lam t Israël, et coiisucludo servata est ut post ,

< ex bominibus quàm ex bolius et asinis et < armi circulum convenianl in unum Hlinc
f ovibus; el dabis eam Eleazaro sacerdoli f Israël, et plangani filiam Jepble Galaadiiae
< quia primili?B Dominlsunl, > etc. t diebus qualuor. »
803 DE VERA RELIGIO.NE. m
cerlissimo conimitti polcst (t). Dicimus ilaqiie ijuœ m eà surt , Domino; sola Bahab merelrix
per legcm Levilicaiu iiullalenùs perinissa vivat
: de hoc génère sermo est v. 29 (1). Vel
fuisse huinana sacrilicia , neque ullain acce- sihanc dislineiionem admiilere quis noiit, sed
dere huic seiileniiLe auclorilaiem ex exemplis utrumqne versicuhim de eodem analhemalis
supra laudatis. génère inielligere velit, dici potest eas voces
l. Lex Levitica humana sacrificia ceriissimè V. 29 : Morte morietur, non esse vertendos, per
non permillebat. In islo quippe c. 27, Lev. eas, jugulabitur, vel interficielur; sed sic utsigni-

vv. 28 et 29, duplex disiinguilur analhemalis ficent, personam devoiam non redemptam in
«^enus : uaum v. 28, quod signilicabal sacrum staUi analhemalis seinper viciuram et tandem
donarium, quud nuuiiui seu in sacros ususde- in eomorituram, seu in eousque ad mortera
vovebalur, etquod pecuuià rediminon debebai. permansuram. Hune quidein sensum hahent
Huic analheniaii subjiciebanlur lura res, tum isue voces in quàmplurimis locis. Vid. Gen.
personae sed hx. inorle nequaquàni aUicie-
; 2, 17 ; Num. 56, 65; 4Reg. 8, 10 ; Ezec. 3, 18,
baniur ; hàc raiione consecralus est Sauuiel et 18, 13. Vel tandem servanda est versiculi
à maire, antequàm iiascerelur, serviiib laber- 29 versio vulgata, ad quam revocari possunt
naculi. Alterum verô analli(>raalis genus si-
Grœca 70 interpreiumel plures aliae veleres,et
gnilicabal id quod expresse jure belli devove- legenduin Omnis
: consecratio, quœ offertur ab
baïur perdilioni aut iniernecioni ; cujus exem- iiomine, non ex homine, vel de homine : qua;
plum habemus in islis Josue c. 6, v. 17, de lectio omnem tollii difficultalem.
Jéricho : Sitque civilas liœc anatliema, et omnia Quôd verô îiberi à parenlibus vel servi à do-

de Jure nat. et minis analhemalis voio consecrali, non essent


(1) Sed, ut habei Seldenns
genl. 1. 4 « Ex bujusmodi devovendi, immo-
:
immolandi,nînltiplici argumento palet. Primo,
< laiidique iiberiale necesse luissel, ut mirum filios à parenlibus Deo in holocaustum oflcrri
f in moduni minuereUir inlerdicli de homici-
€ dio auip iiudo, nec ulla ila prolis cl servo-
vetal h'x Deut. c 12 , v. 51 iibi Israelitje mo-
€ iiiui (.(quibr.s iiequ«^ in b;K: i^ge aiii qui- nentur sub gravissimarum pœnarum commi-
€ quam dislinguunlur) vilani inuucenlia lueri naiione, neChananoeorum infandos rilusœmu-
« poiuisset ; adeo ui ullroneum plané honiici-
le ntur : iVon faciès similiter Domino Deo tuo.
f diuin, luni exlra belli aut pœiue ral.onem,
< lum ciira (ori senteniiam, eoruinque qui Omnes enim abomiiiationes , quas aversatur Do-
i rébus pr*erani decrelum, hàc in specie wimis, fecerunt diis suis, afférentes filios et filias^
« inira sacrani illaui reuipiiblicam perniiili
et cumburentes igni. Quod prœcipio tibi, lioc
f inde essel concludendum. Nans quod Capel-
t lus add;dil de sacerdoluni inlervfnienle hic tautiim facito. Unde David Ps. 103, 57, qui
I senlealià velul lorensi, nibil habel id urn- benè legem intellcxil, exprobrat Juda;is quôd
« niuo que niuiur, sive in lege sacra, siye in
fuderint sanguinem innocentem filiorumsuoruni,
< magisiroruui cominentariis; et ceriè si iia-
« berel, niliil aliud sequerelur, pr;eierquàm qnossacrilicaverunl sculptilibusChanaan. Vide
( quôd pro devovenlis et sacerdoluni arbilrio SJerem.c. 19. Eiapud Ëz. c. 16 déclarât Deus
< exira causas jam dictas homicidiuni poluis-
se Judœos judicalurum esse jud/c/o effundentium
( sel pairari. » iNecjue ralionrs allaiai à Ca-
peilo lalis sœviliam excusant. Non illa
legis sangninem, quôd sacrilicaverant tilios sucs ido-
quiJeni, quod major inde existe rel hbeioruin lis. Exislit eliam apud Isaiam c. 66, v, 3, lex-
erga parentes , ei servorum erga dominos, re- lus ex quo clarissimè colligilur humana sacri-
verenlia, quia h ec revereniia Salis niuniri
polest aliis legibus minus inimmanis, neiiue
licia inier res abominabiles habita fuisse : Hœe
giavmribus incommodis procuranda est. .N^n dicilDûniii.us...: Ad qucm respiciam nisi adpau-
etiam secunda, quod Ueus volueril dominos agi in duo-
(I) De duplici analhemalis génère
et parentes avertere à diris et imprecaiionil)us
bus versiculis facile palet ex lexiu he-
loiis
lemerariis qmd".' Eslne sapieniis legislaloris
:

bra;o, quem hoc modo recle vcrlit Cl. lloubig.


ea rata liabeie, à quibus cives vull averiere ?
V. 2S Sed si quis de iis quœ possidet, anailie-
aui devoios à parenlibus et hens liberos aut
:

viuiealiqnid voveril, seuhominem, seujumentnm,


servos morte allicere, ut nulii sic devoveren-
aut aqruni liœredilaie caplum, id non vendelur,
tur? Si mahnn sil devovendi proposilum,
neque redimelur ; omne id quod aiatiiemateobli'
imô inconsiderata quaiiscuinque imprecalio,
,

gubit-tr, sacrosancium, et Domino cedet. \'.


erit
quantô majus malum illas imprecaiiones le- ,
2!t: QuiaitiKfue ex bvminibus aiuilheniate devotus
merarias et devolaliones exiculioMi dt-man-
raiio, quô.l sicnlicia luei-ii, noureuiinetur,seunturli duhiinr. l'er ho-
dare'.' Non eliam lerlia
pro bnnnnum mines vero analiiemali isli obnoxios inlelligen-
illa humana l\ pi essent Ciirisli
luliirnm di videntur uni Ghanana;i, qiios jusseral Deus
samie ad mohem tradiii ,
quia tioc
bellnarum crufiilis
sacrilicium salis ad iiilernecionem dtleri. Necjue euiin jus vitaJ
Chiisti
mactalionibus Ugmalum erat, nec per Keli-
et necis .Judjei habebaiil suos vel liberos, m
ut patci exExod. c. 21, v. 26; Le-
gionis caeremonias homines ad sœyitiam m
vel servos ,

vil. 23, V. 59, 55.


ejusdem ualur* consories erudiendi sunt.
805 MOYSIS LEGES MORALES. S06
percutum et contritum spirîtn et trementem ser- pore quo niagis securus erat divinae araicitioe,

mones meos? Qui immolât bovem, quasi qui in- et amplissimai proniissiones sibi et (ilio suo
ter/iciat vimm; qui mactat pecus, quasi qui facUe fuissent, adeôque fide plenus non dubi-
excercbret canem; qui offert oblationem , quasi tavil Deo sese, liliumque committere, arbitrons
qui sanguinetn suillum offerat; qui recordatur quia et à mortuis suscitare poteiis est beus. Cùra-

thuris, quasi qui benedicut idolo. Cujus loci bic que post expertam Abrahœ fidem et obedien-
sensus est, quôd sacrilicia légitima sine inte- tiam, aliam victiniam Deus suppeditavit, satis
rioii virlule Deo aboiiiinatiuiii sint , liaud declaravil nullo modo sibi gralas esse bumanas
minus quàni sacrilicia deleslanda honiinis, viciimas, sed iilam pra^ccplionem fuisse ad
canis, sangiiinis suilli et beiiediclio idoli. Se- obedii ntiae probationem, ei revelationem diei
cundo, quia juxla constanlissiinam omnium Ju- Domini , quam videre desideraverat , vidit et
daeorum veterum et recenliorum sentenliani gavisus est. Secundo, lex de consecrandis
nemo potest vovere, niullô minus analhemaie Deo priniogenilis ridicule in confirmalionem
devovere, nisi quod suum esl, Aique ex hoc cùm expresse illà lege jubeatur ulpri-
aflfertur,

principio rectissimèconcluduntdoclores Judaci mogeniti hominum redimanliir. Neque prinio-


in Misiia lii)€ros et servos Hebraeos nuliomodo geniiiante redemptionem mactandi erani, sed
devoveri posse : < Si quis anathemaie, in- Deo eranl sacri ut sacerdoiio et muneribus
quiunl, devoveret sive tilium suum, siveliiiam, religionis perlungerenlur, antequàm eorum
sive servura, sive ancillam ex Hebraeis > ( nam loco in suum famulitium gentem Leviiicam
ejusniodi servi ex lege libertatem pristinam assun)psit Deus. Tertio , in loge etiam de pra-
post certumtempus elapsum expeciabanl, adeô da; primitiis dandis sacerdotibus et Leviiis ne
ut ipsi in perpeiuum alienari nequirent) i sive verbum quidem est de hominum iramolaiiono;
agrumad lempusconducium, anatbemata non sed illa solummodô cavetur, ut praeda; pars
nemo polest analhemate devovere id
sunt, quia quiiiquagesima Leviiis , quingcnlesima sacer-
quod plané suum non est. > Unde juxla eos dotibus iribiialnr. Sicul asiniet captivi ca-toris
soli servi Chananaei analhemate devoveri po- tribubus dislributi in earum usum cedebant,
tuerunt ; et cùm beri etiam in hos iiuilum jus ita qtioque caplivi et animalia Levitis datisuni,
vilae et necis habuerinl ex lege Moysis, juxla non ut jugularenlur, sed in scrvitutem. Quar-
eosdem per conseoralionem eorumdem nihil to, ex excmplo etiam Jephte nihil colligi potest,
eveiiit, quàm ut lolum jus quod in eos aniea Namiiomnes, qui pulàrunt Jephuun reverà
domini consecranliseiat, jam sacerJoiibus et filiam suam in holocaustum obtiiiisse, unanimi
usibus sacris cederet , nenipe potestas jubendi voceailirmàrunt illum obtulisse ingralam Deo
et utendi eorum operis assiduis, qax ncc re- victimam coiilra legis pneceplum , niniio stu-
dimi potuerunt. î'erlio, si humana sacrilicia à dio a-muiatum vicinarum genlium , et spccia-

lege permilterentnr, et ut Deislis placet, babe- tim Ammonitarum, adversùs quos bellum ge-
rcnlurà Juiiaeis, ul actus religionisexcellentis- rebat, pervorsos mores; vel deceptum more

simi, adnûrationeu» cerlènostram liabere débet, illoanalhemalis priielio pi;evii ,


quo hosles, vel
quod Deo; Israël nunquàm laies l'uerinl oblal;c cives, qui jura militaria analhemate prœstitu-
viclima»,, cùm idolis genlium loties istas oblu- la violarent, internecioni devovebantur, tcmerè
lerint. Uabemuè 4 Reg. c. 1 , exemplum ejus- analhemate illigàsse tam personam, quàm ani-
mod;. voliedili à maire Samuelis ; qui secun- mal quodcuuKiue ei post viclori:imocciirreret.
dùfn hoc volum, quod ipse sine dubio po- I Si consuiuissel, inqu t ChaIdîBus Paraplira-
s'tea raluni fecil , non morte aUeclus, sed la- stes Jud. Il, 39, Phinees sacerdoieni , rede-
bernaculi servilio consecratus est •
Commoduvi misset eam pecuniis. » Itlemque iradit c addi'
eum bomino cunctis diebus, quibns fuerit cotnmo- ctam fuisse sanclionem illain seii stalntmn,
dutus bomino, diccbal Anna mater. idcô ne (piis imniolari't liliinn suum seu filiam,
II. Ex exemplis in objcclione laudalis nul- quemadniodùm leceral Jepiile.i

lam habetconlirmaiiunem contraria senlcnlia. Al longé nobis verisiinilior opinio videtur


Primo, non ex laclo Abraliie : nam Abraham vir^^ini'ni [)eiM|uiileiu consocralam , nu!lal<iiùs

non proprio molu ad hoc sacriliciinn sese ac- verô iM)mi)lalam fuisse* ; nam hune sulum sen-

cinxil, velul excellenli religionisoUiciu pcrlun- sum paiilur tcxlus licbr:cus , ut paiebit ex ac-

geretur; non ex tenon; aliquo ad plarandum curalà ejus versione adornalà à Cl. Iloub. J,2,

nnmen, uli soiebant idoiolalru: in caiamitati- p. 124 : « Votum aulrm vovil Domino Jeplite,

bus ; sed expresse Dei jussu excitaïus, eo tem- ( sic dicens : Si mihi tradcs lilios Ammon , id
807 DE VERA RELIGIONE. 808
c quod foribus nieœ domùs milii à liliis Ammon t tis , ut eam quotannis dies quatuor consola-
< in pace redeunti priai uni occurret , erit < renlur. » Verba ergo illa , et fecit sicut vo-
« Domino sacrum ; ego id olToram pro holo- verat , intelligenda sunt de filiae consecratione,
« causlo... Jephte revertebaïur Masplia in do- non de immolalione. j Fecit ei donium inquit
,

i nium suam. Ecce verô filia ejus ibal ci ob- David Kimchi , et introduxit in eam, atque ibi
< viam cuni tympanis et choris. Eam aulein rcniansit seclusa à hominum et à rébus filiis

I fdiani unicam habebat non erat ci, praelcr ; secularibus. Atque statutum seu mos invaluit,
t eam nec filius , nec lilia. Is eam ut conspe- ut quotannis eam inviserent Israelitides. » At-
« xit , scidit vestes suas , dixitque : lieu ! fiIia que hinc causa fuit juxta Ben Gorsom , cur
i mea , que tu me gradu nunc dejicis Tene !
veslimenta laceraret Jephte atque tantùm do-
i ex iis esse, qui me conlurbant Ego enim ! leret ,
quamprimùm filia ei visa est : nempe
I aperui anle Dominum os meum nec pote- , eam , quai ei unica erat proies ,
jam sciebat à
« ro verbum revocare. lila ci respondit : Mi viri consorlio in perpetuum secludendam, adeô
< paler , nperuisii anle Dominum os tuum ; ut de posteris ex eâ suscipiendis spes non es-
t fac niilii ut îoculus es , postquàm dédit tibi set reliqua. Gui interpretationi raaximam sine
< Dominus , ut de inimicis tuis filiis Ammon dubio confirmationem affert ,
quèd virgo duo-
« ultionem suraeres. Sed patri suc hîBC dein- rum mensium intervallum exoraverit non ad ,

c de locuta est : Hoc laniûm , quaeso , liceat lugendam acerbissimam et immaturam mor-
« mibi : dimiite me menses duos , ut abeam tem , sed virginitatem suam. Si quaeras quo
I digrediarque ad montes ; ibi meam virgini- jure Jephle filiam in perpetuum consecraverit,
i talem detlebo cum mcis sodalibus (1). lUe ci : dicam ,
plané nullo jure : nam hanc potesta-
( Vade , inquit ; dimisitque eam duos men- 1
tem patribus nullibi concedit lex , nullum quo-
I ses. nia igilur digressa cum suis sodalibus que est ejus vestigium in corpore Talmudico
< virginitatem suam in monlibus dellevit ; et aut apud jurisconsullos celebriores : quin apud
< mensibus duobus transaciis ad patrem rever- doctores Judaeos receplissimum est filium aut
< sa est, qui fecit ei, sicut voverat (2) ; itaque liliam ita sacrari nequivisse , ut ipsi sacerdoti-
c illa virum non cognovit. Sed iste mos apud bus aut sacris usibus ex parentum voluntate
i Israël invaluit (3) , ut virgines Israël tempo- et voto cédèrent : sestimationem autem et pre-
« ribus diversis irent ad flliam Jephte Galaadi- tium sive filii , sive filiae , sive alterius cujus-

(1) iJephte , ut liceat sibi


Petit virgo , filia cunique ( modo excipias servos et ancillas ex
deflere virginitatem non vitam ereplam ila- , ; geniilibus ) consecrati , sacerdotibus solven-
que aperlè jam demonsirat id, quod adiiuc se-
dum prœscribit lex Leviiici c. 27 , v. 2 , non
quenlia deciarabunt , se esse virginitali , non
luorli devovendam. »
ipsos addicendos. Quin et qui ipsi se devove-
Fecit ei sicut voverat , sive eam Domino
(2) « rant , eliam se redimere potuerunt. Samuelis
sacravit. Nam dixerat Jephte m.TS H'm, erit :
consecratio nullo modo conlrarium evincit :
Domini {id quod inihi redeunti primuin occurret);
addidit Jephte rnrj in^Tbym , et id offe- :
nam et ipse Levila erat atque co nomine et à
rum in holucaualum , quod eliam in hlià fecit, natalibus Domino sacer : atque cense?.ur ipsum
virgine in perpcluum mansurà. Nam nSvi
matris votum libenler sacra praestando minis-
holucauslum , de viclimâ dicilur , quse Domino
tola dicaïur et consecraïur, et habet non modo tcria solvisse. Unde hœc verba Jephte : Aperui
holocausluin proprié dicium , sed alias eliam 03 meum Domino , neque potero revocare, osten-
victiiiias , quai non toise igné adolebaiilur , ut
dunt illum in perversà fuisse de hàc re opinio-
ad l'enlaleuchum non seiiiel obscrvavimus ut :

planuni sil verbo liolocausiumeos abuti , qui sibi


ne. Vide Seldenum de Jure nat. et gent.

persuadent l'uisse Jephle liliam , tanqiiàin pe- Quarto , ex istis verbis : In fritsta concidit
cudem,inallari cremalam et absumplam quos :
eam ( Agag ) Samuel coram Domino in Galgalis,
à lali senieniià deterrere vel ipsa religio de-
nullo modo colligi polesl Agag regem Amalec
buerat, cùm non ignorarenl Deuin vêlasse ne
Israeliiae hlios aul Ulias sibi immolarent , ut nés Israël quotannis ad Jephte virginem , ut
faciebant diis suis génies Israelilis linilimae.... eam consolarenlur. Nihil est in sacra pagina
U\S nVT nS NTll ilta autem non co- , cur credamus eum morein Jephle lilià nior- ,

gnovit virum. lllis verbis sole clariùs declaralur, tuà , fuisse adhuc conservalum. Imè diserte
m voium Jephle luerit iinpleium. iNani si li.ia dicilur virgines Israël ivisse (njoSn, ibant ad 'j

Jephte luisset maclaia iiu'pltiin foret ac pro- , ips;im Jepiile liliam ; non enim nolalur abus
pè faluum , nionere eam non poslhàc virum ([uô irenl , lociis. llaqiie fabulam narrant , ex
cognovisse. Elenun ut observât , Clericus , volo Jephle jiravè inlellecio qui coniminiscun-
,
non potuit nubcre niox jngiilunda. t tur con^^lilutum fuisseplanctum apud Israël
(3) « SnIUU |f]n Mm , et fuit statutum ferè similem ei , qui apud ethnicos liabebatur
in Israël , sive ille mos invaluit , ut irent virgi- in planctu Adonidis, >
809 MOYSIS LEGES MORALES. 810
immolalum fuisse in sacriflcium super aliare, ges eas omnes sine causa speciali datas et ea-
cui iniposita erant frusla ejus corporis. Quia rum ralionem nullam extra summi legislatoris
priniùm vox Hebrœa qu» verlilur , in frusfa voluntatem quaerendam esse : sed longé absit,
concidit, hoc solo loco in Scripturis invenilur, ut eum , cui ratio nomen , tôt Ecclesiae suae
unde non est terminus saciificiis aptus el à legf^s sine ratione dédisse credanius ; et sapien-
Chaldaeo interprète verlilur per aliam vocem, liam ipsam ,
per quain principes jus decernunt,
quae significat , di/findere, discerpere, scindere. jura mente et consilio vacua scribere voluisse.
Iliœi aliaî voces , coram Domino , signiticanl so- Si in mundi opificio inconsullum nihil repe-
lummodè ,
prophelani cum niagnà aninii con- rias vel oiiosum , nullas legcs supervacaneas ,

slanlià in Dei praesenlià regeni Anialec occidi quo nixi principio statuemus nicrè arbitrarias
jussisse : vel si supponalur altare extructuni loges posuisse Deum ,
quibus vila hominum
fuisse in Galgalis , liaec verba significabunt so- regeretur ? Hincque reclè adversùs ethnicos
lummodô haec peracta esse in loco , ubi sacra argunienlabatur Arnobius 1. 7 : t Si quaecum-
facta fuerant Deo. Quinlù, ridicule in rem suam que ab hominibus fiunt , maximèque in re sa-
pulcherrimum Micheoe locum laudant adversa- cra , debout habere suas causas, nec sine ra-
rii, in quo non recensentur varia sacrificiorum tione est quidquam in negotiis omnibus et lu
gênera , quae ipsis iege permissa erant ; sed ea omni administraiione faciendum edisserile ;

quae Israelitoe corrupii et depravali eliinicis su- nobis et dicite, quae sit causa quae ratio , ut
,

pcrslilionibus maxime saiularia et elficaciora rilibus hisce deos propilietis..,. nisi ratio cur
existimare polerant ad conciliandum Deum ; quidliat in sacris ostendalur, et expositam sut
et inter alia reccnset sacrilicia humana quae causam habeat , jani non illud errori objicien-
saepiùs Israelilae idolis obtulerunt in valle En- dum est ludicro , sed ut dicalur expressiùs ,
non : negat hoec omnla ,
quae apud eos in usu insaniae , dementiae , caecilati. » Illa igitur sen-
fuerant , et quae ellicaciora putaverant , uliam tentia lidem tam facilem invenisse apud aliquos
habere vim ad placandum Deum : Indicabo li- videtur , quôd minime assequerenlur quorsùm
bi ,
pergil propheta, quid sit bonum et quid Do- Deus tôt loges de rébus per se nec bonis neç
minus requirat à le : utiqiie facere judiciinn , et malisconderet, el earum violationempœnis tam
diligere misericordiam , el sollicilum ambulare gravibus coerceret : ideôque asserere malue-
cum Deo itio. Quàm liaec praeclara , quàm san- runt Deum sine ratione loges illas statuisse ,

cta sunl ! quàm earu[n ralionem captum suum superare.


§ 2. De legibus cœremonialibus. Verùm posl lucem huic argumonlo allatam à
omni aevo liaec legis Mosaicai
Sustinuit in doctissimo Maimonide, quem commentati sunt
pars calumnias impiorum hominum, quibus haec ogrogiè quidam recentiores , nullaienùs licet
circa res minutissimas iusiituta visa semper dubitare quin singulis rilibus sanciendis causa
sunt divinà indigna gravitate : ila Celsus olim fuoril specialis. Demonstràrunt siquidem cum
et post eum omnes deistae. Nullam prorsùs niaximà erudiiione rilus istorum leniporum
perspiciunt in illà rituum mullitudine , vel uti- superslitiosos occasionem plerisque inslilulis
lilatem , vel digniialcm : longiùs eliam pro- cœremonialibus dédisse , lotamque legeni ri-
gressa docuerunt ex illis quidam , nulla posse lualem in mintilissimis suis partibus praesentia
Deum dare hominibus praecepta alia , nisi quae remédia idololalriïeattulisse, ipsiusque radiées
in immuiabilibus rerum relaiionibus posita omnes alque surculos amputasse. Alque his
sunt. Horum rcdarguimus temeritaiem in alla rem rcligionis revelalaa
suis laboribus egregiè
liujus operis parle , ubi oslendimus non tau- promoverunl. Nam legum primo divinarum
lùm jure posse Deum hominibus injungerc honorem vindicârunt à contoniptu impiorum
praecepta positiva sed niulliplicem corum , hominum ,
qui easdem tanquàin asinorum one-
eliam uliliialem esse confecimus. Hîc demon- ra el labores oiiosos spernebant. Secundo »

slraluri sun)us illis ita displicere praecepta illa multam lucem sacris Scripturis attulerunt
Mosaica rilualia ob iiullam aliam ratioiiem, nisi quae propler incognilas raiionos legum iu niul-
quùd earuni causas pervidere noiunt, nullam- tis partibus obscurae manserant ,
quae ohscu-
que esse partem islius logis velcris ,
quae divi- rilas occasionem inanihus multis alque frigidis
nà; originis notas vel plurcs vel clariorcs fcrat. allogoriis praebuit. Tertio ,
quia cognitio ra-
Quamplurinii inlor Jiida'os et inler Cliristia- tionis iiarum legiun pluriiiuini prodesl ad li-

nos eliam nonnuiii , ansam Deislarum calum- bertalem cbrislianam asserendam , elrcfellen-
iiiis non levem dederunt , dùm ^latuerunl le- dos eos qui gravi Judaeorum jiigo vilam credu-
TH. Il, 2(1
m bii VEUA BELIGIONÊ, m
quorum judaisantiuni Cliri- prjeslemus , tria conûcienda sunt :
1'^ Judaeos
lorum opprlmuiu :

ab Apobtoloruui oetalc ad hune fuisse olim penè ad insaniam propensos in


Blianoruui luit
idololatricos cullus .^gypliorum aliorumque
usque diem somper ingens muUitudo. Ikcc in
,

populorum ad quam cohibendam legis ritualis


luondis Judaicis ciiercnioniis perlinacia legum
;

el eonsilii divini in ferendis illis muliipîicescaeremoniaî plané eranl necessariae.


Judaicarum
nam impos- 2" Legem ritualem rêvera ad Judœos ab idolo-
ignoranliae priucipia sua debuit :

ul homincs anxià religione cirea latrià avocandos insliluian fuisse. 5" Ad hune
sibile csseï ,

leges Mosaie;»s ex finem invenlara esse sapienter , seu illi valdè


Jtd ica illa versareniur , si

accommodalam fuisse.
causa peculiari el leuiporarià dalas inlellige-
haud parùm PuOPOSITIO PRIMA.
rent. Quarto ,
quia cognitio illa

Israelitw tempore Moysis et post illius teqislatoris


confert ad Judoios erroris crassissimi convin-
gregom alliciendos. mortem, fuerunt idololatriœ atque superstilioni-
ceiidos, eosque ad Chrisli
bus elhnicis addictissimi.
Ideù enini laui inuuenso leguni suaruni zelo
llagrare,et earum perpetuitaiem inter (idei suae
PuouATio. — I. Id palet ex Moysis lardilale

in legalione divinâ suscipiendà el ralionibus


ariiculos numerare soient, quùd earuhi causas
quàni ab illo allalis. Poslulavit primùm ille legisla-
nesciant, easquc è Dei potiùs voluntate ,

scculi Mosaici condilione lluxisse senliant.


— lor , ul Deus sibi nomen , quo vocari vellei

asserere toi divinarum le- indicarel : Ecce ego , inquil , vadqm ad /ilios
Vorùm si errer sit

quo- Israël , et dicam eis : Deus patrum vestrorum mi-


guni nullas fuisse raliouabiles causas , esl
sit me ad vos si dixerint milii quod est nomeii
que magna vaniias quorumdam quaercntium in : ,

circumslantiis ac parti- ejus ? quid dicam eis? Ex quâ Moysis interroga-


singulis inslilutorum
tione palet Israelilas fermé oblilos Dei veri
bus ralionem specialem (1).
lolosque fuisse dedilos ^Egyptiorum diis. Cla-
Possemus hoc loco ostendere fidei nostrœ
rel eliam magis ex obsiinalà Moysis relucian-
mysleria per médias rituum Judaicorum um-
liâ siquidem poslquàm Deus dignaïus fuerat
bras irausparentia el Messiae olim venluri va-
,

munera in illis dcsignala al hœc alias hic sU)i nomen Jehova assumere , dixil Moyses :

ria ; :

legis causas ]Son credent milii , neque audient vocem meam ,


soluramodô animus esl ritualis

in quibus positi sed dicent : Non appamit tibi Dominas. Cùmque


. quaerere in circumslantiis ,

Moysis temporibus et ex fine banc difficullalem , concesso miraculorum do-


craiit Judàii ;

immediato ejus sapienliam conclu no elevàssel Deus addidil Moyses Obsecro, , :


proximo et ,

Domine , mille quem missunis es. Ex quibus om-


dere. Cerlè nuUum dubium esse polesl quin
nibus manifeslum est Moysem arbitralum esse
generalis harum observantiarum finis ul el ,

rem difficillimam populum ab .^gyptiacis su-


omnium religiosarum caeremoniarum fuerit ,
,

al eral quoque aller


persliiionibus avocare. Deinde si consideremus
inierior anirai sanctitas ;

nempe abolitio idololalriae quod, ul quomodô erga Moysem se gesseril populus in


spccialis, :

Ji^gyplo el in soliludine , ejusdem verilalis in-


De hâc re egregiè disseruil Maimonides
(l) liuila reperiemus argumenta. Cùm Moyses et
in More Nevochim. Oblalio hostiae ait ma- , ,

Aaron congregavissent seniores filioruuj Israël


Snam habel ulilitatem sed quôd liosiia una :

ebeal esse agnus alla aries et quùd nunie- , , el signa fecissent, crcdidil quidem populus et
rus ipsarum certus et definilus, ejiis ratio
sil
proni prœ siupore adoraverunl omnes : sed
nulla dari |)Otesl el qui laborat alicujus simi-
;

is meo slalim alque viderunl omnia non procedere ex


lis circumsianliai ralionem reddere ,

judicio esl aiuenlissinius neque absurditates , consilio , niagnis clamoribus conquesli sunt.
à se removel , sed potiùs auget. Is enim aîqiié El eliam post p^ilrata maxima in eorum gra-
longé abesl à verilaie qui crédit istiusmodi ,

liam miracula jussi à Moyse purilicare sese non


pariicularia habere rationes , alque is qui cré-
dittotumpraiceptum nullam habere uiiliialcm. parueruni , ut ex ipsis Dei verbis Ez. c. 20 ,

Al scito quôd sapienlia requirat, vel simavis, V. D , licel colligere (1).


quôd nécessitas poslulet ut lalia in prueccptis ,

existant quae nuHam ralionem habent


,
el ; (1) i Haec dicil Dominus Deus In die quâ :

qnùd rcs quasi impossibilis sit in lege ul hu- . elegi Israël... el levavi manum meam pro eis ,
jus classis les aliqua in illà non existai. Modi ut educerem cos de terra /Egypli in terrani ,

hujus impossibiliiatis sunt isti qnare illa obla- : qiiam providerani eis, fluentem lacté et melle,
lio débet esse agnus , et non aries ? Eadcm cl dixi ad eos Unusquisque oflensiones oculo- :

quaestio mansissel , si loco agni posilus aries : rum suorum abjiciat et in idolis yEgypti nolite ,

nam necessariô species aliqua esse debuit. lia pollui ego Dominus Deus vesler. El irritave-
:

si quis dical Quare debenl esse sepiem agni


: runt me, nolueruntque me audire unusquis- ,

el non ocio? idem quaeri posset si luissenl octo que abominaliones oculorum suorum non pro-
vel decem vel viginli. jecit i>ec idi^a .^gypti reliquerunt. Et dixi
,
§13 MOYSIS LEGES C^REMOMALES.
»i4
Cùni ad mare Rubrum pervenissent , clania- ponipà peragebantur eamdeni servaverunt
,

veruiit, ul Iradit Moyses Ex. 14 , v. 12 : yoime erga ethnicos ritus propensionem , ut constat
iste est sermo quem loquebamur ad te in ^-Egyplo, ex totà bistorià Judaicà ; ita ut illis exprobret
dicentes: Recède à nobis ut servhimus jrEgyptiis Jeremias
, c. 2 , v. 28 : Secundùm mimcrum civi-
vuillb eiiiin melius servire eis , quàm mori in su- tatum tuurum erant dii tui, Juda. Iraô eos imita-
lit udiue? Quoliescumque rei alicujus inopià la- tos esse omnium fermé gentium et praesertira
borabant, dicere solebanl : Utinam morttii fuis- ^gypti rilus idololatricos patet ex visione Eze-
semus per manum Domini in terra Mgijpti ( sci- cbielis descriptà c. 8 (1).
Jicel ciini primogenitis yEgypliorum ), quando Ita demùm ^gypti amore flagrabant
Hebrœi,
sedebamus super allas carniutn, et comedcbamus ut cùm
Jeremias Propheta miseris populi reli-
panem in saturitate. CùmMoyses diuturniorem quiis, post excidium , securitatem pollicitus
morain ia monte fecisset , statim vilulum au- Dei nomine fuisset , et extrema esset commi-
reum apud -^ïlgyptios nolissimum simulacrum natus, si patriam tellurem relinquerent : Res-
condaverunt et redeundi in ^41]gypluui consi- ponderunt Nequaquàm sed ad terrain
: ; egypli
liuni ceperunt. Ita etiara cùm ad limites terrie pergemus, ubi non videbimus bellum, et clango-
Cbanaan perventum csset, clamàrunt : Utinam rem tubœ non audiemus , et famem non sustine-
mortui essemus in ^Egijpto : dixeruntque al ter ad bimus, et ibi liabitabinms. Fuit ergo
populus
alteruin : Constiluanms nobis ducem et reverta- Judaicus in cultus idololatricos singidari ra-
mur in Mgyptum. Ex quibus omnibus et ex tione s-niper propensus, non solùra seiaie
Moysis frequenlissimis conviciis et expostulatio- Woysis, sed usque ad urbis primum excidium.
nibus luce clarius est, Israelitas erga^'Egyptum, Objicies non parùni videtur
: Ilaecpropositio
JEgypliacosque ritus , dùm viveret ille legis- minuere vim illiusarguraenti, quo supra con-
lator ,
propeusissimum semper animuni ges- fecla est divina Moysis legatio. Nam posilâ
sisse. hujus propositionis veritate , plané sequitur
II. Post mortem Moysis in teirà Cbanaan , nunquàm Judseos persuasos fuisse divinae ori-
Uuente lacté et melle , cùm non anipliùs te- ginis legis Moysis, nec (idem dédisse ejus niira-
nerentur desiderio carnium /Egypli , tamen su- culis. ^am quis putet Judseos, si suam legem
perstiiionibus velerum dominorum addicti
(1) Et introduxil nie inquit propheta, ad
« ,

permansère, uti nobis auctor est Ez. c. 2, v. 8 :


oslium alrii et vidi et ecce foramen unura in
;

Insuper et fornicationes suas , quas habuerat in pariete, et dixii ad me Fili bominis. Iode pa- :

rieiem. Et cùm fodissem parielem , apparuit


JLgijpto , non reliquit. iSam et illi dormierunt
oslium unum et dixit ad me Ingredere et ; :

cum eà in adolescentiâ suâ, et illi confregeruntube- vide abominationes pessiiuas, quas isti faciunt
ra puberlatis ejus, et effuderunt fornicatiu)iemsuam hic. Et ingressus vidi, et ecce omnissimiliiudo
roptilium et animalium abominalio et uni-
super eani. Itaque post tôt miracula in eoruiu ,

versa idola domûs Israël depicla erant in pa-


gratiaui patrata necesse luit , ut adnioueret riete in circuitu per tolum. Et 70 viri de senio-
eos Josue luorli proximus bisce verbis c. 24 ,
ribus liomùs Israël et Jezonias fdius Sapban ,

slabal in medio eorum slanlium ante picluras:


V. 14 : y une ergo timete Domimm, et auferte deos
et unusquisque babebat lliuribulum in manu
quibus servierunt patres vestri in Mesopotaniià et suâ, ei vapor nebulae de tbure consurgebat. Et
in jEggpto, ac servile Domino. Dicilur (juidem dixit ad me Cerlè vides lili bominis
:
quae ,
,

quôd servierunt Domino cunctis diebus Josue seniores domùs Israël faciunt in tenebris ,
unusquisfiuein abscondito cubiculi sui. Dicunt
et scniorum qui longo post eum tempore vixe- eriim Non videt Dominus nos
: dereliquit ,

runt et noverant omnia opéra Domini quai le- Dominns Continent praedicla verba
terrain. »

cerat cum Israël. Sed additur etiam post gene- celke J'^gypliacae, accuralissimam descriptio-
neni dcindc pergil propheta in describendis
;
raiionem illam surrexisse alios ,
qui secuii sunt
idi)!(jlatiiis in quibus Pbœnicesimitabanlur Ju-
deos aliénas , deosque populorum qui habitabant d;ci: « Et dixit ad me Adhuc conversus vide- :

in circuitu eorum. Post constitutos reges et con- bis abominationes n)ajores bis quas isti fa- ,

ciunt. El introduxil me in atrium Domini


ditum splendidissimum Deo templum , in (juo
quod rcspiciebai ad aquilonem, cl ecce ibi
religionis Mosaicae cajremoniaî cum maxinni miiiiercs sedebant piangenles Adonidem. * Et
(lenirpie Persica su|iersiiiio bis verbis describi-
ut cirundereni indignalionem nieani super eo-, lur I El dixit ad
: .\dbuc conversus vide- me :

ut iiiiplorcni irani mrani in eis in nicdio Icna; bis abominaliones majores quas isti faciunt. ,

/Egvpti , Pt feci proplfT nonicn niiMim, ul non Va introduxil me in atrium domùs Dumini in-
violiirelnr coram gentibus in (luaruin niedio ,
terius et ecce in ostio tcmpli inter veslibu-
:

eranl , et inter quas apparui eis, ul educerem lum cl altare quasi 23 viri dorsa babenles ,

eos de tcrrà .Egjpti ejcci ergo eos de tcrrà


;
conira templum Domini et faciès ad orieptein,
itgypti, et eduxi eos in deserlum. j et adorabant ad orlum solis. »
8î5 DE VEU\ UELIGIONE. 816

<livinani credidissent, lam conslanter rilus et siupidilalis, dicani nullas alias esse quaeren-
^•Egypliorum aliaruiuque genlium colore vo- das prœler pravam consueludinem , exempla
luisse ? Ergo, etc. — Respoiideo ex hàc Judxo- vicinorum populorum et quaîdam praejudicia
ruin ad captivilaieni usque Babylonicam in islis temporibus valdè communia. Nempe po-
idololalricos culius peipeluà propensione nul- pulariserai opinio universum orbem terrarum
lalonùs niiiiui, sed poliïis conlirmari legis au- intcr deos parlilum esse et unicuique partem
cloriiaiein, quia nunquàni in suis ad elhnicos obtigisse : bine in quamcumque veniebant re-

culius defeciionibus legem Moysis rejecerunl gionem prœter deos patrios sacra etiam facie-

aut aliquam ojus parieni abrogàrunl ; sed ab- bant illis quos vocabant indigelas ; ideôque
ducius luit in errores ille populus impie su- Moyses bis verbis Judseos admonere necesse
perstiliosus exemplis poliùs vicinoruui popu- duxil : Qiiando disperdiderit Dominus Deus tuus
lorum et novellis quibusdani impurisque riti- anie faciem tuam gentes, et habilaveris in terra

bus, qui plebis animos niullô niagis soient earum, cave ne imiteris eas aut requiras cœremo-
allicere, quàni sanclitas religionis nudala car- nias eorum , dicens : Sicut cohterunl gentes istœ

nalibus blanditiis ;
quos impuros riius cuni deos suos, ita et ego colam. Deinde deos omnes
religione Mosaicâ conjungcbant (1). necessitudine quâdam conjunctos exislima-
Si quaeras causas laniae in Israelitis insaniae bant, nec unius cullum alleri fuisse contume-
liosum. Praelerea rudis et inculta plebs ex
Confirmant id clarissima Propbelarum
(l) eventibus de deorum virtuie judicabal, eum-
tesiimonia. Joremias cap. 7, v. 9, siceosalio-
que populum meliores et foriiores deos habere
quitur Del nomine « ConOditisin sermonibus
:

* niendacibus, l'nrari occidere, adulierari


,
putabat, cujus res maxime ilorebant, hincque
< jurare mendaciter, libare Baaiim et ire post profluxil illa adeô conslans erga ^gyptiaca
1 deos alienos quos ignoratis; et veuistis et sacra Hebraeorum propensio, quia iïigyplus
« slelislis coram me in domo bâc, in quà in-

« vocaium est nomen meum, et dixisiis Libe- :


semper fueral ab anliquissimis temporibus re-
I ra'i sumus Faciam domui buic in quà gnum llorentissimum. Denique per excessum
< invocaluin est nomen meum, et in quà vos
peccare non posse se credcbat ignarum et su-
f babetis liduciam sicul feci Silo, et pro-
< jiciam vos à t'acie meà. > Et in alio loco perstitiosum vulgus, sed quô plures colebat
eosdem idololatras sic loquentes inducit : deos, eô plures habiturum protectores. Hae
< Quare locutusest Dominus super nos omne quidem opiniones slultce sunl et pariim dignae
< nialum grande istud ? Quae iniquilas nosira ?
« qnod peccaium nosirum quod peccavimus illo populo ad sanclissimam religionem insti-

I Domino Deo noslro ? Et dices ad cos Quia : tuto; sed si consideremus , quôd haec praeju-
< dereiiquerunt me patres, vestri etabiorunt dicia apud gentes omnes alias oblinerent, po-
« post deos alienos, et vos scelus operati estis. >
Sod numquid, quaiso, ila loqui potuissent illi tiùs causam admirandi habemus, cur Judaei in

idololatrae si Deuni suum omninô abjecissent? tam universales errores non prorsùsabierunt,
Ezochiel etiam c. 14, apertissimè déclarai eo- quàm quôd gentilium ritus cum suis caeremo-
rumimpietalem in eo positam fuisse, quôd re-
niis quandoque copulaverint. Cerlè quôd in
liglonem Mosaicamcultûs exlerni commixiione
Bolluerint illum propbelam sic alloquilur
:
hàc tantâ superstilione legis quoque suae me-
eus I
: Fili bominis, viri isli posuerunl im- mores fuerint et in eâ prœserlim gloriari so-
< nmndiliassuasin cordibussuis Numquid
liti essent, praeier lextus Propbelarum supra
< iniorrogatus respondebo eis ? propicrea hoc
< loqucre eis, et dices ad eos Ilaec dicit Do- :
ciiatos, nullum dubitandi locum relinquit haic
« minus Deus Homo de domo Israël, qui po-
; Jeremiae expostulatio c. 8 : Quomodb dicitis :

t suerit immundiiias suas in corde suo et


Sapientes nos sumus , et lex Domini nobiscum
« veniat ad propbelam interrogans me per
« eum ego Dominus respondebo ei in multi- est ?
;

1 ludine inmiundiliarum suarum. > Et in alio Propositio II.


loco idem propbela bujus rei exemplum alïert :

i Cum idolis suis fornicati suut, sed et lioc Lex cœremonialis ad verœ religionis prœsidium
« fcceruntmihi:polluerunlsanctuariummeum depelleudamque illam tam communem idolo-
« in die illâ, et sabbata mea profanaverunt ;
t cùm immolarent filios suos idolis suis, et in latriœ pestem, quœ etiam animas Hebrœorum
« die illâ ingrederentur sanctuarium meum ut infecerat, inventa et lata est.
* polluèrent illud etiam hsec fecerunt in
— 1» Huic
:

i nit'dio domûs nieae. » Hincque conslantis- Probatio. verilati multùm prae-


simè apud Propheias idololatria Judaeorum sidii praebere visum est SS. Pairibus caput 20
adiilierium nuncupaïur, (juia cùm Deo essent
Ezechielis ibi enim Deus populo in memo-
:
soleniniter mancipali ejusque jus agnoscerent,
tamen deos alienos ignavè et perfide in consor- riam revocat idololatriam illam , quâ dùm in
tium divini numtnis adsciscebant. wEgypto viverent seipsos poUuerunt, v. 4, 7
817 MOYSIS LEGES G^KEMOISIALLS. 8l8
et 8. Deinde niemorat leges illas morales qiias i runi pielale Judieis vilamque ^gypliacam
iilis yEgypto nuper egressis dederat, versibus « ac niores œmulantibus , et ad errorcm co-
10, 11 et 12. Postea gentis islius conlumacis c lendi multos deos superstitionemque gcn-
mores et ingenium distincte refert, quôd sci- 1 lium declinantibus freni loco imposilum
licel slaïuta sua sperneret, minas et promissa « est, ut eos qui ceciderant excitaret, et pnE-
nuUiiis œstimaret, et quôd natiiiam et consue- « cipiles ruentes in rectum duceret. » Cla-
tudinenisuamexueie nescia, rilus eideos/Egy- riora suntejusdem verba cap. 6 j Moysis lex, :

plios pertinaciier reiineret. Ilisce memoraiis « inquit, ingressa est, quasi puerilium impcr-
subjungil V. 23 : Ergo et ego dedi eis prœcepla < fectarumque animarum curairix quaedam et
non bona, et jitdicia in quibus non vivent. Adeô < gubernairix, aut etiam instar medici cujus-
utlexlus ille interprelandus sil, juxiaeorum t dam, universœ Judaeorum nationi gravi -Egy-
menleni, quasi Deus prophetam in liunc mo- c ptiaco morbo laboranti iradita est : nani quia
duni alloculus luisset : Israelilis ab/Eg\pli ser- I cum.^i]gypiiis versantes post SS. Patrum mor-
vilule nuper liberatis leges dedi non servis, < tem ad morum iEgypliacorum simililudinem
sedingenuisdignas, utpotc nalivà suà boniiale i allecti sunl, et ad multornm deorum super-
commendabiles et vitam oblemperanlibus al- « sliiionem deciderant , adeôque quidem ut
laturas ; cùni autem leges illas, utpole moribus ( iEgyptiis per omnia similes tum in errore
eorum dissonas, violarenl et in cullum idolo- î simulacrorum , tum in aliis quoque facinori-
rum perpetuô ruèrent, tandem leges alias po- i bus evasisse viderentur, quasi ex profundo
sui, suà quideni nalurà non bonas, sed quae < malorum ipsos eruens iMoyses ab impià deo-
jugi loco forent ,
quo rigidse cervicis populi t rum mullitudineamovit, et ad opilicem uni-
coiilumacia frangeretur, et omnis ad .-Egypli < versi Deum deduxit, primum illum graduni

mores redeundi libertas et occasio tollereiur. c pielatis in praeceplis legalibus, tanquàni


lia illum locum interprelati sunl S. Jusiinus, « lot veslibulis et introductionibus ad perfe-

Origenes, Ilieronymus, Auguslinus, Cyriilus, t ciiora, prœstruens.j Denique S. Clirysosto-


Theodoretus et alii ,
quorum lexlus videre musComm. in Isaiam cap. l,scribit: «Prœcc-
licet in Historià ecclesiasticà INalalis Alexan- I pla rilualia ideô data fuisse, ut per assiduam
dri t. 1. « eorum observantiam à cultu daemonum et
Ad idem elliciendum afferri soient verba « idolorum Judaei abducerentur, non propler
Apostoli ad Gai. cap. 30, qui poslquàm asse- < ex eorum observaniià prodeun-
utilitatem

ruisset promissiones factas Abrabae fuisse so- < Eadem est communis sentenlia alio-
tem. >

lummodô in Chrislo adimplelas, nec baeredi- rum fermé omnium SS. Patrum, quorum tes-
tatem consecutos esse Judœos, ail : Quid ergo tiraonia videre licet in Hist. ecc. t. 1 Nat.
lex ? propter transgressiones posila est (seu su- Alex.
peraddila est) doncc veniret semen, cui promise- 3° Eamdem doclrinam iradidère eliam ex
rat. Lex caeremonialis cui superaddiia fuit ? .Judajis mnlli. Maimonides, Judaîorum longé
Religioni sine dubio Palriarcliarum ? Respon- dociissimus, in iMore Nevochim de legis cajre-

del Aposlolus , id faclum esse propter trans- monialis ralione sic nientem explical : i Nôsii
gressiones donec veniret semen, id est, propter t ex pUiribus Scriplurac locis quôd prima
superstiliosos mores istorum temporum et « legis intenlio sil idololatriam tollere, meino-
gliscentcm ubique eliam apud posleros Abra- I riam illius et omnium eorum quie illi ad-
hae idololalriae pestcm ; ideôque rcclè sub- t hscrent aul hominibusad illam velminimam
junxil : Sub lege custodiebamur conclusi , id « occasionem pnebcnt , dclere. > Eumdem
est, separatiet divisi à caeteris etbiùcis genti- fuisse veteris legis linem docuerunl eliam an-
bus. liqui Judœorum magistri , in quorum scilc
2° Fulcilur liœc nostra conclusioauctoritale dictis numcratur liœc sentenlia : «Quicumque
SS. Patrum. Inler eos TertuUianus libro de t conlitelur idololatriam, habelur pro eo ac
Cibis Jud;corum hœc verba habel : « Lex ad hoc c si lolam legem abnegâssel ; cl quicumque
I fdiis Israël data est, ut per illam proûcerent c abnegat idololatriam ,
pro eo ac si totam
« et redirent ad bonos mores, quos cùm à pa- < legem confessus csset. »

< tribus accepissent in vEgyplo propter con- 4° Ualio varia argumenta suppeditat, quae
• suetudinem barbare gentis corruperant. > apud SS. Patres passini legunlur. Primo, cer-
Eadem habel Eusebiusin Dcnum. evang. lib.l: lum est viros pietate célèbres, cùm nulla sub-

f Vctus Tesiaraentum , inquit, lapsis à raajo- C!^sct idololalriae suspicio, legem illam violare
8»5
non duhitâssc nam Elias, cùm Icx
DE VERA RELIGIONE.
onmos ad
m
:
slat enim Deum primùm deceni tantùm man-
icnipliini vocarcl, in Carmelo paoriliciiini ol»- data tradidisse, nec ullam raentionem fecisse
lulit. Leginiiis etiam Sanuielein rem sacram cultûs tôt operosis ca;remoniis praestandi; sed
fecisse in Masphat. Sanison nullani reprelien- lum dcmùm illud legimi et riluum onus iis
sionem subiit quôd favum ex leonis cadavere imposiiissp, cùm fœdiis de Deo vero colendo
suniplum coniedisset. David panes proposilio- violassent cullu vilulino
, et animi moribus
nis, quos lex divina sacerdotibus solnniniodô
iî^gyptiacispertinaciter adhserenlis luculentum
perraiserat, in cibiim, urgente lame, snmpsit. nimis argumentum prœbnissent : hœc obser-
Sacerdoles, in leniplo variis laboribns occu- valio est S. Ilieronymi in Conimentario in ca-
pati, sabbaiiotiuni impnnè violabant, cùm ipse put 28 Ezecbielis t Ante offensam, ait, Deca-
:

locus et laboris sanciHas oninera idololatriai « logum tantùm accepêre Israelitge; post ido-
aut legis conlemptùs suspicioncm aniovoret. « lolalriam verô et blasphemiam multipliées
Ezechias rex muliis Judseis pascha celebrandi « legis caereraonias. » Hinc fortassè Apostolus
facultatem concessit , licet ad legis prcescri- loco supra laudato de lego rituali loquitur tan-
pliim nequaquàm sanclilicalis ; el muila alla quàm mantissà quâdam et propter peccata
exempla reperias, ex quibus eflicitur nnnquàm promissionibus et antiquis Dei prœceplis su-
existimâsse eos, ut quidam opinantur Jiidaei pcraddilà : certè locum illum sic illustrât
illa praecepta ritualia ininmtabilia fuisse, aut Theopliilactus Comm. in cap. 5 Epislolde ad
corum bonitatem in suâ naturà sitani. Secun- Galatas : « Scilè autem illud, apposUa est,
do. Nulla ratio occurrit cur Deus tôt legibus « dixit, ut indicet non esse praecipuc ac primo
atque ritibus populum Judaicum et cultum ra- « consilio datam quemadmodùm promissio-
,

lionalem penè obruere voluerit, nisi ut gravi « nés, sed veluti obiter addita ob multas trans-
illo jugo populum impediret, ne oflicii sui can- « gressiones, ut aliquot saltem cohiberet. >

cellos transiliret, et ad ritus gentilium rueret. Quinlô. Proclive est observare Deum cui-
Id enim concessum et apertum est tanto caere- libet legem mami elatà, id est, protervè ex
moniarum apparalu opus non fuisse ad colen- praemediiato violanii , supplicium extremum
dam pietatem. Dicendum igiiur cum S. Chry- slatuisse, cùm tamen peccatis suà naturâ gra-
sostomo : t Non ad virtutem conferunt ejus- vioribus, ut furto, proximi mulilationi et aliis
I modl leges, sed eis datae fuerunt pro freno ejusmodi, pœnas longé mitiores irrogaverit ;

€ et ut causas negotii et occasionem occupa- cujus rei banc rationcm optimam aflert Maimo-
< tionis j)r3eberent. i Tertio. Lex illa solis nides: « Nemo ita peccat(manu elalâ) nisi cujus
Israelitis servandatradebaïur, iisque jam peste < insidetanimoopinio vel dogma,velaliquodle-
idololalriae corruplis : antiquis vcrô Patriar- i gis in tentioni repugnans : bine communis et
chis ignolus penilùs erat onerosus ille rituuni < recepta legis hnjus expositio est, quôd in eâ
apparalus, qui posterorum curam et pietatem « loquatur Scriplura de idololatriâ, eô quôd
exercebat. « Hebrœi , ut ail Eusebius Praep. t ea primariis et principalibus legis funda-
evang. lib 1, « qui longo an te Mosem lempore 4 mentis adversetur. i Huic rationi confir-
f claruerunt, fercndse per eum legis ignari, mandae argumentum praebent ipsa legis istius
î expeditam quanidam et liberampielalis viam vcrba baec Num. 15 : Quoniam contra Dotnimm
< tenuerunt, moribus ad naturœ duclum com- rebellis fuit. Hae raliones multis placuerunt; cas
« positis ornati. » Nec tantùm Patres antiqui, cujusque judicio rclinquinius. Yide Nat. Alex,
sed Judaeorum proselyti, seu gentiles ab etli- t. 1.

nicismo conversi , vitam legum Mosaicarum Propositio IH.


vinculis solutam semper cgère. Hinc non ob-
Lex ritnalis ad abolendam idololatriam sapten-
scure colligitur malos aliquos mores in Egy-
tissiviè iuslituta fuit.
pte hauslosnovis legibus occasionem pra;biiisse.
Quidni enim Israelilae eâdem ,
qiià paties sui Probvtio. — Nam legis ri lualis praecepta atf

liberlaie frucrenlur, nisi quôd à patrum suo- baec capita commode revocari possunt , seu
praecipuae sunt 1" signa
rum moribus in^gypto descivissent, et in gen- istius legis partes :

tium scmitas cerlô promissent , nisi Deus le- illa populi Deo peculiariter addicti propria,

gnm illarum compcdesois injecissct? qualia crant circumcisio et sabbalum. 2° Prae-

Quarto. Leges illae tumprimùm Israelitis data; cepta de animanlium et ciborum discrimini-
sunt.cùra in deserlo ingenii moribus yEgypliacis bus. 3" Sacra plurima cerlis quibùsdam locis

addiclissimî indicium insigne cdidissent. Con- personis et temporibus affixa. 4'* Insliiuia, qui*
m MOYSIS LEGES C^REMONIALES. S2â

bus cavebatur ut Deo et rébus sacris debitirs 2° Praecepta de discriminibus âhîmalium et


honos constaret et reverentia. 5" Vatiai iin- ciborum ad abolitionem idololatriœ multùra
niunditiœ vel mundiliœ species. 6° Riiuum' conlulère quia lex ciborum discrimen indu-
,

quorumdam prohibitiones. Atqui hocc omiiia cendoJudseosà gentilium cœtu et societate se-

ad abolitionem idololalriae maxime conducc- parabat: nam quîfieripotuit.utgentesillaemen-

bant. Primo , ad abolendam apud posteros sai ejusdem communione fruerentur, cùm ea-
Abrabae idololatriam mullùm conducebant si- dem lanx gentili delicias, Judseo verô cibosim-

gna illa perpétua, circumcisio et sabbalum. muudosexhiberet? Deinde illa ciborum discre-

Circumcisio quidem ob multiplicem causam : tio Judseorum et gentilium animos ab invicem

tum quia erat signum dislinctivum, quo Abra- alienos,eiad mutua fœdera vel amiciliascontra-

posteri à qiiâcumque alià gente divideban- hendas minus aptos et proclives reddidit. De-

tur; eoque effectum est ut incircumcisos om- nique eadem illa lex Judaeos à gentium con-
sorlio non parùm arcebat, quatenùs in eâ san-
nes tanquàm profanes et barba ros babueiint
seraper Judaei ; tum quia erat signum mcmo- clitas quaedam Judaeis et consequenter gen-
rativum, quo fœdus inter Deum et Abraham tibus imraundities adscribebatur. Jam verô si

et patriarchœ iilius fides ac pietas in frequen- hàc Judœi à gentilium societate fuère sen oli,
tem memoriam revocari possent; adeôque ad longè etiam ab idololatrise , quà infect! erant
excitandos eosdem in poslerisscnsus aptum et gentiles, contagioneper banc legem distabant.
idoneum. Erat praeterea signum figurativum ,
Alias harum legum ratidnes seu littérales, seu

utpote quse rei spiritalis imagincm prsefere- mystieasviderelicet collectas in Hist. ecc. Nat,
bat : prout enim apud Christianos BapUsmus, Alex.

cujus pars exterior est deposilio sordium , im- 5° Lex ritualis idololatrise obstaculo fuit,

puritalem omnem carnalem rojiciendum indi- sacra pleraque certis locis, personis et tempo-

cat; ita et apud Judaeos circumcisio abundan- ribus adstringendo : exempli gratiâ, multùni

tiam malitise renuntiandam signiflcabat; binc- coercebat Judœos à cultu idololatrico lex illa,

que tam frequens in Scripturâ usus istius juxta quam capitali supplicio puniendus erat is

formœ loquendi , incircmncisum cor, incircum- qui sacra faceret extra tabernaculum aut eum
cisœ aures , etc. Erat denique circumcisio si- locuni quem elegisset Dominus, quia Israclilas

gnum initiativum , quo homines religionis à vicinarum gentium altaribus atque idolis

Judaic* sacris et Jehovae cultui apertè devotos veluti frenum quoddam cohibebat : quia ea-

se profitebantur et ad universam legem Mo- dem lex sanclè obscrvata omnem cultùs ethnici
saicam servandam seipsum obligant. speciem et memoriam abolebat. Erat scilicct

Sabbatum etiam muliiplici ratione avocabat in ethnicorum moribus frequentissimura ut


abidololatriâ.Erat enim utcircumcisiosignum sacra sua in lucis, agris et excelsis locis obi-
distinctivum , et dividebat Judœos à cunctis rent : quia denique apla erat etiam isla instî-

aliis populis; soli quippe Judsei sabbala obser- tulio ad cradicandam illam adeô communeni
vabant , ut fusé ostendit Scldenus. Deinde opinionem, quœ Deum aliquem cuique loco
erat etiam signum memorativum crealionis alligabal, et mullas alias non minus ineptas,.

mundi , et significabat Israclilas sacros esse quœ apud gentiles universum obtinebanl; at-
Deo creatori hinc apud Ezecbielcm dicit: que etiam idonea ad conlirmandam doclrinani
Deus Sabbata mea dedi eis ut essent signum
: , unilatis Dei, uli observavil S. Thomas : i Quia
interme et eos , et scirent quia ego Dominus gentiles, ait, diversis diis diversa lempla con-,
sanctificans eos. Nullum ôrat hoc inslitulo sliluebant, et ut lirmarctur in animis liomi-
prsbsentius adversûs errores istorum tempo- num (ides unilalis divin» , voluil Dominus ut
rura reihediutn sabbatum quîppe ob oculos : uno lantùm loco sibi sacrificium offerro-,

semper ponebat, omnes gcnlium deos, solem, tur. >

lunara et miiitiam cœli omncni, mera idola Sic etiam uni tantùm familiae sacra obeundi
esse, quae origincm suam Deo Israël , summo facultalem concessit lex rilualis, ut populum
rerum omnium creatori debcljant : eadcm erat illum in gentium ritus et deos propensum ad
et a;què clara istius fosii ac psalmista; vox : Dei veri cognilionem adducerel, eosque à sa-
Omnes dii grnlium idola, Dominus cœlos fecit. criliciis privalis et moribus idololatricis avo-
llincqiic quidquam Jud;cos in odium et
vîx carel, quatenùs sacrificandi poleslas uni tribui
invjdiam majorem apudclhnicos vocavitquàm (onccssa impcdivil, ne quis essel opportunus
observatio sabbati. i sacra aliqua privata et suspecta facicndi locus ;
8-25 DE VERA RELIGIONE. 824
quatenùs excitabat Levilas tanto munere deco- creaturas. Tempora etiam à lunae motu pen-
ratosad diligcmiorem reruin sacrarum curaiii; dentia, ut novilunia, pascha, festum taberna-
qiiaienùs restriclio sacerdolii favoris diviiii culonim, novi anni initia, ad abolendam ido-
monuraenlumerat in familiam Levilicam, quae lolatriam plurimùm etiam valucre, quatenùs
prcT cœieris Hobrœonim t'aiiiiliis zcli contra Israelitas saoris occupâtes delinebant, quomi-
idololutriam exeinpla porillusiria praebuissoi nùs festis gentilium in noviliinio vel plenilunio
(cùm enim Israelita; fermé omnes ad vituli plurimùm celebratis interesse vellent aui pos-
cultum prolapsi essent, Levitae longé plurimi sent. Verisimile est etiam Deuni nienscm tisri
ab illius peccali conlagio integros et intaclos seu septembrcm civilis anni caput exordium
se conservâriint, Moysi vocanli statim praeslô sacris solemnitatibus propter similem causam
fuerunt, divinamque ulll sunt injuriam. Iinô implevisse. Judœi primum mensis illius diem
si Judaeorum doctoribus fides, etiam dùm in tubarum clangore, sacriliciis, conventu so-
jEgypto viverent à superslilionibus iEgypliacis lemni, et animo ad hilaritatem soluto, celcbrare
inimiines fuerunl); quatenùs deniqne resiri- tenebantur ; die decimo festum cxpiationis so-
ctio illa veierem Israelilariim idololatriam in lemni jejunio,oblalionibus,aliisque caeremoniis
menioriam revocabal, bisque poliutioneni quam- agebatur; die decimo quinlo labernacu!orum
dam inde contraclam tacilé exprobrabat. Huie solemnitas celebabratur, cujus mullipliccs cœ-
asseriioni (idem facere quidam volunt verba remoniae non parùm negotii per octiduum
Ezecbielis cap. 20, v, 23, quœ sic verti pos- Judœis afferebant. Videtur certé Deum, tôt
sunt : Dedi eis prœcepta non bona, et poUuieos solemnitatibus religiosis in mensem unum
(id est, pollutos eos duxi\ in muneribtis suis cùm congestis, Israelitas à vitae communis oflîciis.
prœterirem omne primogenitum ut eos dehone- et curis detinere voluisse ob banc prœcipuè
starem ; et ut scirent me esse Dominmn : quae causam , ne Israelilae gentilium caeremoniis
indicare videntur primogenitos Israeliiarum ex vacarent, aulne Zabii et ^gyptii, qui bunc,
primo Dei consilio in sacerdotes assumendos ipsum mensem variis caeremoniis colebant,
fuisse, sed propter idololatriam rejectos ; et mensem aliquem niagis sanclè agere, vel an-
in eorum locum Levitas, qui numéro cir- num melioribus auspiciis inchoare videren-
citer aequabant primogenitos, electos à Deo tur.
fuisse. 4" Multipliées illac leges, quae Deo honorem
Idem de temporibus quibus adscripta fuêre et reverentiam singularem vindicabant, rebus-
sacra Judaica dicendum est illa etenim sacra : que omnibus sacris, sive personis, sive locis,
vel erant numéro septenario definita, vel ex sive instrumentis, aptae valdé erant ad idolola-
lunœ molu pendentia jam verô utraque ad : triam eradicandam : hâc quippe ralione tre-
abolendam idololatriam valebant. 1" Quidem mendum majestatis divinae cjusque sanclitalis
sabbata dierum vel septimus quisque dies oiio sensum rudibus Hebraeorum aiiimis injiciebat
sacro dedicandus; sabbatum hebdomadarum, lex rilualis, et eorum etiam pietalem et obe-
aut festum pentecostes post septem à paschate dientiam exercebat.
hebdomadas observandum sabbatum mensium ; 5" Variae munditiae et immundiiiae species
vel tempora festis et jejuniis religiosis mense sive personarum sive rerum in eumdeni Cnem
quovis sepiimo consecranda ; sabbatum anno- collimabant, et ad instiluendos Judaeos ad bo-
rum vel otium terrae Judaicae anno quovis se- nos mores multùm valebant : primùm quia
ptimo concedendum; et denique sabbatum populus ille Judaicus inler iîlgypti laicres
sabbaticorum omnium, vel annus septies se- educatus mores sordidos et condiiioni servili
ptimus, qui jubilaius dicebatur, et servorum consentaneos taniùm hauserat, ideô par erat
humeros oneri subducebat, bisque plenam à ut Deus leges conderet omnem foedilatem, et
laboribus immunilatem afferebat baec, in- ; spurcitieni ableganles, et quae eos ad mundi-
quam, sabbata omnia plurimùm ad abolendam tiem et morum eleganliam, non doctrinâ tan-
Mololalriam virlutis habuère, quatenùs crea- tùm, sed religione revincirent. Deinde verisi-
tionis imaginem quamdam Judaeis exhibèrent, mile est leges aliquas de vasorum immunditiis
et illius saepiùs memoriam redintegrarent. conditas in remedium dogmatis aut moris
Vix possibile fuit ut Judaei quanidiù niemori superslitiosi, tune temporis invalescentis. Ter-
mente tenebant , omnia sex dierum spatio tio Deus hujusmodi leges tulisse videtur, ut
crcata, unquàm in divini cultiis societalem sanctuarii sui dignilatem et honorem integrum
vocarent solem vel lunam vel sidéra, aijasve conservaret : nam ideô de corporis munditie
Il
825 MOYSIS LEGES JUDICIALES. 826

se lam sollicilum praebuit, ut ad sanciuariiim cui leges civiles attemperare necesse fuit; in
el sacra labeculœ cujusvis immunes accédèrent oppositum plané ab aliis legislatoribus finem
Israeliiae, caque reverenter haberent, et modo collimavit, ad quem assequendum leges con-
su» singulari consentaneo. Quarto
sanctitati trarias sancire oportebat. At cerlum quoque
immundilies rerum praecepla videtur, ut bàc est, easdem leges Moysis, quantô superant an-
ratione Judaei à gentilium consortio etconviclu tiquitate omnes alias cognitas cseterarum gen-
sejuncti viverent, nec frequeiis cum peregrinis tium, tanlô sapientiàetperfeçlione antecellere.
commercium cultui et niori peregrino occasio- Neque profectô noslram solùm admiralionem,
nem praeberet. Quinte Israelitae gens sancta qui illarum divinam originem credimus, ha-
eranl, et Dec prseter cœteras gentes peculiari bent; sed in omni setate ethnici eas suspexêre
ratione separata ; Deus itaque tôt immunditiae et ex bis fontibus eorum legislatores large

species introduxit, ut disciplina illa sanctitaiis bauserunt, uti confectum est à pluribus do-
suae signum et symboluni esset, eanique ad clissimis viris. Attamen ex bis legibus quam-
eorum menioriam saepissimè revocaret. plurimae, etsisapientissimae, non sunt ejusdem
6" Denique lex ritualis idololalriœ progres- nalurce cum legibus moralibus, nec positse in
sum inhibuit, rilus varios idololatricos prohi- incommulabilibus rerum ralionibus; sed sic
bcndo. Seculo illo, que Moyses ad llebraeos erantaltemperatae regimini theocralico, in cir-
redemptor missus est, Zabiorum superstiiio cumstanliis temporum et personarum positae,

longé latèque propagata est, ut ostenderunt institulae ad dividendos Judaeos ab omnibus


Maimonides et Spencerus. Qui hujus populi aliis populis, servandamque inter ejusdem fa-

mores, origineni, et instiluta scire velit, adcat miliae membra sequalitatem , ut non solùm non
modo dictos scriptores ; in pncsenti sat erit sit necesse eas servare in imperiis christianis,
monuisse Zabios illos fuisse perditissimis mori- verùm etiam non oportet.

bus idololatras, astrorum,d3enionum,idoloruni,


Propositio.
mortuorum etiam cultores, ritibus insuper et

artibus huie cultui conjunctis addiciissimos. Lcx Mosaica judicialis cum mmmà sapientià at-

Deus itaque ut huic seculi morbo se^passim que œquitale ad pacern et prosperilatem rei-
publicœ instiluta fuit ; aptissimè quoque inventa
dilTundenti occurreret, et Israeliias suos à su-
ad obtinendum totius iltius œconomiœ finem
perstitionis istius scabie puros et intactos con-
principalem, videlicet verœ Retigiouis conser-
servaret, leges niullas atque ritus instituii, qui
vai iouem.
Zabiorum cseremoniis et institulis adversà
fronte repugnabant, quales sunt inter mullas Probatio. — I. Omnia ad pacem et prospe-

alias, leges prohibentes haedi coctionem in lacle ritatem reipublicae bené insiiluta sunt. Primo
malris, mellis oblationem,transituni per ignem, in omni republicà fovenda est diligeiilissimè

capitis tonslonem in rotundum, carnis incisu- in Deum pietas, sine quâ nulia vigebunt alia

ram et stigmala, lucos in viciniâ altariuni, ve- officia. At ex jam diclis salis liquel cum quanta
stes ex ianâ et lino, niixtioneni diversoruni diligenliâ cuUùs divini, seu inlerni seu exter-

seminum in vineà, bovis cum asino ad aran- ni,bonori ac dignitati per logis moralis et
dum conjunctionem; bisce, inqnam, legibus cœremonialis civilcm sanctionem consuluerit
multisque aliis occasionem dedère siiperstitiosi Moyses. llîcergo oculis subjicicmus eas leges,
istoruni temporum rilus. Ergo onincs legis quibus cavit legislaior ut tum principes, tum
ritualis parles sapienter inventae sunt ad ido- plebs in divinse legis mediiationc versarentur.
lolatriae abolitionem. Hœc omnia fusé et valdè « Poslquàm autom sederit rcx in solio regni
cleganter explicantur à Spencero sui, describet sihi Deuteronomium legis
bu-
lib. de ritua- (

libus Hebrœorum Legibus, et à Nalali Alexan- i jus in volumine, accipiens cxeniplar à


sacer-

dre llist. ecc. t. 1, ex quorum uberi segelc < dotibus Levitica; tribus, et babebit secum,
quasdam tantùm spicas selegimus. « logetque illud omnibus diebus vitae suae, ut
€ discal limere Dominum Deum suum, et cu-
§ 3. De legibus judicialibus.
i slodire verba et ca rcmonias ejns, quae in
Nescimus quaenam fuerint tam remotà in c loge prsescripta sunt. » Et Dent. G ad cmmcm
antiquitate /Egyptiorum, aliarumquc gentinm Israël lia^c verba facta sunt : < llaec sunt prae-
loges politicae hoc cerlum est Moysein à nulià
: « copia et raeromoni;e, atque judicia, quse
nalionc suas mntnàsso, quia, ut modo exposni- « mandavil Ooininns Dons vostor ut doccrem
mus, divcrsam reipublicse formam instituit. I vos... quac ego praecipio libi cl bliis, ac ne-
827 DE VERA RELIGIONE. 828
I potibus tuis... cruntqiie verba hisc in corde Tertio. In mutuis civium erga se oHiciis et
« tuo, et narrabis ea filiis tuis, et niedilaberis rerum permutationibus docuil Moyses, ut se
f in eis sedens in domo luâ et andjulans in cognalos et unius lamilise mcmbra existima-
< ilinere, donniens alque consurgens : et liga- rent; atque isti aequalitati semper consulit.
'

I bis ea quasi signinn in manu tuà, erunlque Universam terram Chanaan in parles divisam
I et niovebuniur inter oculos luos ; scribesque aequalilcr tribui jussit : neve avaritia banc
I ea in iiniine et in ostiis domûs tuae. i Ibid. œqualitatem unquàm tolleret, statuit ut anno
c. 51 : j Post septem annos, anno reniissionis quovis septimo servi Hebraii manumitterentur;
I in solen)nilalo tabernaculoruni, convcnien- el ul quovis jubilaeo ad pristinos dominos
< tibus cunclis ex Israël, ut appareaiit in con- praîdia et alia quaevis bona redirent, neque
« spectu Dei lui, in loco queni elegerit Domi- unquàm licitum esset pecuniam fratri ad tisu-
i nus, leges verba legis bujus coram omni ram commodare. Prœleroa tulil sanctissimas
c Israël, audientibus eis : et in ununi omni oequissimasque leges ad luendam civium vilam
« populo congrcgato, tam viris quàm mulieri- et liberiatem, alque eorum protegenda bona,
i bus, parvnlis et advenis, qui suntintra por- de bomicidio, de furto, de vénditione et em-
I tas tuas; ut audientes discant et timeant ptione, de commodalo , de deposilo cum
;

« Dominum Deum vestrum, et cusiodiant im- summ.T sapientiâ pœnas accommodans deliclo-
t pleantque omnes sermones legis bujus; lilii rum gravitati; c«lerisque adjunctis. Nullum
t quoque illorum, qui nunc ignorant, ut au- proetermisit vita; domesticse officium, seu con-
I dire possint, » etc. Quis unquàm legislaior jugum, seu parenlum et liliorum, seuservorum
tam studiosè omnium civium eruditioni consu- cl dominorum. Imô qnod nulli conligit le-
luit? gislalori, omnia cbarilatis officia externa jussit;

Secundo. Prseter magnum Synedriunj 72 inieriorem quoque benevolentiam, tum erga


seniorum, curavit Moyses ul alia inferiora tri- concives, tum erga exlraneos, quarum legum
bunalia per urbes et oppida conslituerentur. exempla quaedam supra retulimus. Haec omnia
« Judices et magistros constitues in omnibus Dei régis comminatus vindictam civiliter san-
< portis, quas Domînus Deus tuus dederit tibi xit.

• per singulas tribus tuas, ut judicent populum Quarto. Quod leges mililares attinet , sanxit
« justo judicio, nec in alleram partem decli- legislaior, ut sequae pacis conditiones hosti
I nent. > Poslea bœc tribunalia erant trium primùm offerrentur, Deut. 20, 10, ut Victoria
virorum, quae de causis pecuniariis; viginti vi- moderatè utereniur, et urbe etiam vi capta,
rorum, quae de causis capilalibus judicabant ;
parcerelur mulieribus, pueris, jumentis ; ut
causas verô religionis ad magnum Synedrium Irucluosae arbores in lerrà hostili non succide-
deferebantur. Illis omnibus bas posuit Moyses rentur.
sahclissimas judiciorum régulas : < Quod ju- Quiniô. Nihil ad promovenda publica com-
t slum est judicate ; sive civis sit ille sive pe- moda bumana prudentia excogitare polest,
i regrinus, nuUa sit distantia personarum; ita quod Moyses non prsescripseril. Hujus dili-

« parvum audietis ut magnum ;


pauperis quo- geniiœ el prudeniiae argumenta sunt leges de
1 que non misereberis in judicio, necaccipietis asylis, de bestiis efferatis, de tegendis puteiSf
I cujusquam personam ; Dei enim judicium de fastigiis domorum clalhris circumdandis,
« est. Nec accipics munera, qu;» etiam excœ- inliiiitseque alia?, quarum bîcsolummodè men-
« canl prudentes, el subverlunt verba juslo- lionem aliquam injicimus, ne omninô praeler-
t riun. > Quod testes aiiinet, slalutum est missus hic locus viderelur.
Deut 19, 15 Non stabit testis unus contra
: t II. Erai eadem lex judicialis sapîenter insti-
« aliqiiem, sed inoreduorum vel irium testium lula ad verœ Religionis conservationem : tum
I stabil omne verbum. Velilum est ne mu- » quia vetando cum exleris commcrcia, amici-
lieres propler levilaiem, vel mancipia propler lias el afïinitalcs, Judaeos ab omnibus aliis di-
humiics animes ad lestimonium admillcrcnliir. videbal ; tum etiam quia severissimas leges
Si quis falsus testis exlitisset, pœnam lerebat coniinebat contra idololatras, rituumque ido-
lalionis : « Cùmf|ue diligentissimè perscrulan- lolatricorumsiudiosos. Juxta illam Icgem pœna
< tes invenerini lalsum leslem dixisse contra capitalis non lantùm in homines, qui idolola-
« fratrem suum mendacium, reddant ei sicut triae rei erant, iniligi debuil, sed etiam in eos
i fratri sno facere cogitavit. » His regulis, qui aliosad idololatricos ritus excitabant; ne-
nibil aeqiiius sanciiusve excogitari potesi. que solùm in homines privalos, sed etiam in
m MOYSIS LEGES JIDICIÂLES. m
civitatem integram, quse aninii ad idola pro- agat cum summâ sapientiâ et aequilate, ex ista

pensi tesliraonium aliquod publicum dedissel. sanctione nullum oriri potuit .inconimodum.

Hanc pœnam exigebant Judœi, sive publico Legitur elenim Deut. 24, 16, haec lex : « Non
judicio, sive privatoillo, quod zeli judiciuni « occidentur patres pro filiis, nec fdii pro pa-
vocabalur : nulliira cerlè prœsentius remedium t tribus, sed uuusquisque pro peccalo suc

idololatriae pesti excogilari potuit, quàm pœna « morietur. j Et consentienler buic legi et

ejusmodi capitalis non solùm in apeilos ido- moribus recepiis Amasias , « cùm obtinuisset

lolalras , sed etiam in seduclores constituta « regnum, percussit servos suos, qui interfe-
cùm prœsertim Deus queinlibet privatum licto- i cerant regem patrem suum lilios aulem :

rera suum et pœnœ executorem slatuisset (1).


1 eorum qui occiderant, non occidit, juxta

Hâc quippe ratione caulum est, ut omnia re- « quod scriptum est in libro legis Moysi, >

rum malarum semina in ipso orlu et primo 4 Reg. 14. Acbani ergo familia tota deleta est,

nisu perderentur. quia conscia criminis furli et violali sacramenti

Neque hse leges severissimae adversùs idolo- rea tota quoque fuerat. Deinde verô sapientis-

latras crudelitatis et injustiliœ argui possunt, simae causae esse possunt, cur filii parentum*
non solùm quia à Deo supremo rerum arbilro, infortuniis împlicentur, îdque in omnibus civî-"-

sed quia idololalria erat transgressio pacii, uti tatibus constitulum est. De quâ re baec Cicero

vocatur Deut. 17, 2, et crimen 1;csîe niajcstatis,


in Ep. 12 ad Brutum : i Nec verô me fugit

universamque dissolvebat reipublicae constitu- quàm sit acerbum, parentum scelera fdiorum
tîoneni, quse ad veri numinis conservandam pœnis lui; sed boc praeclarè legibus compara-

cognitionem prœsertim sancla fuit, et in quam lum, ut charilas liberorum amiciores parentes

Israelitae libéré consenserant. Hinc idololatra reipublicae redderet. llaque Lepidus crudelis

ubique reprœsentatur tanquàm adversùs Do- in liberos, non is qui Lepidum hostem judi-
minuniDeum rebellis, tendens adversùs Omni- cat. il El in Ep. 15 : « In quâ videtur illud

potenlembrachium suum, et dicens Non ser-


:
esse crudelo, quôd ad nibil me- liberos, qui

viam. Neque adversùs bas leges unquàm jura ruerunt, pœna pervenit. Sed id et antiquum
conscientiae praetenderunt Israelitae, aut prse- est et omnium civilatum. Al si haec agendi i

tendcre potuerunl : imô verô erant eorum ratio ad procuranda conimoda publica homini-
praevaricaliones eiiam conscientiae violationes, bus perniissa sit, cerlè mullô magis eâ uti po-

cùm semper agnoverint suae legis divinam ori-


tuit Deus ad conservatiohem verac Religionis,
ginem, aut vana judicia commodi alicujus tem- praesertim cùm adversùs euni creatura nulla

poralis adipiscendi seu mali depellendi, aut ex jus aliquod vindicare possit. Ei competit, ut

vicinorum populorum auctorilate temerè con- habet Grotius, jus dominii plenissimum non

cepla. solùm in res nostras, sed eliam in vitam no-

Adversùs banc legeni judicialem aliam affe-


stram, utpote munus suum, quod sine ullà

runt Deistae accusalioneni, petitam ex bàc san- causa et quovis tempore auferre cuivis quando
clione : « Ego sum Dominus Deus tuus fortis,
vull potest. Tandem Deus per Meysem et om-
I zelotes, visitans iniquitatem patruni in filios nes Prophetas suos significavit, posteros sua

< in tertiam et quartam generationem eorum pietatc et virlute rcdimere posse scelera pa-

« qui oderunt me. > Quasi verô, inquiunt, non rentum et mala suis ca;iitibus imminentia
abliorreat ab onini aequilate innocentes avertere. Illustre est inler alia omnia teslimo-
pro
reis plectere! Hanc legem nia hoc Ezechielis c. 18 : « Palor ejus quia
crudeliter secutum
esse Josue docent, ubi universam Acbani do- t calumniatus est et vim fecil fralri, et maliim

mum morte damnavit, ob crimen unius Acbani. « operaïus est in niedio populi sui, cccc mor-

Sed animadvertendum est illius sanctionis


t tuus est in iniquitate suâ. Et dicitis : Quarô
execulioucMi judicibus non fuisse pcrmissani, « non porlavit filius iniquilatom patris? Vide-
« licct, quia filius judiciuni el jnsliii;un opora-
sed illam sibi réservasse Deum; qui cùm omnia
« lus est, omnia praccepla mca cuslodivit, et

(\) Cùm exiraneo principî subditi erant .ïu-


« fecil illa, vilâ vivct. » liane fuisse Dei agendi
da:i, baud licuil ipsis quemquam judicio illo rationem probat etiam univcrsa Judscoruui bi-
privato et zelolico interlicere, nisi principis
storia.
illius pf-rmissioue, qualemdedil rex iVrsarum,
ul couslat ex c. 8 lib. Eslhcr; et qualem Ko-
niaui dedrre in alienigenas deprehcnsos inlra
templi scpia.
851 DE VER A RELIGION E 832
eorum omnium arguraentorum pondère, quo
stabililur causa christiana, Hîc igilur ea solum-
ARTICL'LUS V.
modô evolvemus argumenla , quae suppediiat

DE LEG'j'M MOSAICARIM ABROGATIO.NE. velus Teslamenlum et ex quibus abolendam


esse logtMUsuam concludere debebant Judaii
Parles liiijus operis ita sunt omnes nexœ et eliam anie nalam chrislianam Religionem, vei
copulaïaj, ut in eàdera versari disputalione quae subminislral islius genlis bodierna con-
eamdenique sœpiùs causatn pcrorare videa- diiio. Ex hiscc principiis duas basée proposi-
niur , divinain videlicet legis Mosaicae origi- tiones conliciemus : i° Mosaicam legem non
nem. Cœleste fuisse illud insiiiiitum suadei fuisse à Deo insliiulam ut œlerna esset , sed
ipsa Icgis anli(}ui(as ,
quam primo ariiculo inlerire aliquando debuisse. 2° Illam jam esse
confecimus: id clarè deiuonsiranl ilia divinœ anliijualam nec unquàni renovandam. Anim-
commissionis quasi sigill? , qua; Moyseni ad adverlendum est nos non movere conlrover-
populuni Judaicuni aiiulisse secundo ariiculo siam de lege inorali seu illis praeceplis quae in
probavinius. Accessit eidem veritali magna rerum convenienliis posila sunt : pertinent illa

aucloriias ex iis quœ disputata sunt de reipu- ad naluralem legem, quam aelernam esse
blicae Judaica; singulari et ab humanis consi- atque incommulabilem novimus ; sed de legi-
liis remolà conslitutione: sapienlia diversaruni bus judicialibus et cseremonialibus, quae non
legum , sive nioraliuni , sive judicialium , sive in immulabilibus rerum ralionibus, sed in ar-
riluaiium, quam slriclim praecedenii ariiculo bilrarià posit:e Dei voluntate, non obligarenl,
atligimus , non esse illas constiluliones varias nisi essent sanctae voce divinà.
et multipliées unius hominis sibi relicti et

apud idololatras instiluli inventa manifeslis- PftOPOSITIO PRIMA.

simè efficil ; subminislrabit etiam hœic ullima Cohstitutio Mosaica nedum fuerit immulabilis,
pars pro eàdem causa gravissima argumenla eam aliquando interire necesse fuit.
quae oslendeiit in ipsâ reipublicae dissolutione
et legum inierilu compléta Moysis et Prophe-
Probatio. — Illa lex aliquando interire de-

tarum buit , cujus inlerilum Deus in ipso iniiio rei-


vaticinia et ex islius status ruderibus
nascenlem illam Christi Ecclesiam adeù à Pro- publicae per legatum suum Moysem et poslea

plieiis decantatam, in qnà lupi et per volunlatis suae interprètes Prophelas sa;-
agiii, genli-
piùs prœdixii; quae deinde ita eral in circum-
leseï Juda*i , tamdiù separali ejusdem tandem
Religionis vinculis conjuiigendi eranl. In eum- slantiis lemporum , locorum et personarum
dem reverà scopum in singnlis parlibus colli-
posila, ut in aeternum permanere non potue-
mavimus, nec ob aliam causam hanc quinque ril; quae denique non per se et propriâ suà
viriule ducebal homines ad telernam vilam
parlium divisionem instiluimus , nisi quia ad ,

diversa capila raiiones pro divinà legis Mosaicae


sed continebat solummodô infirma et egena
elemenla quae per se non valebant ad emun-
origine ob ingenlem earum numerura revocare ,

dalionem conscientiae solummodô verô ad ,


necesse luit.
procreandam quamdam jusliliam exlernam et
Nullum est argumenlum , in que Judœi co-
legalem. Si haec tria oslenderimus , erit ex
piosiùs aut cura majori contentione versali
sunt, quàm in asserendâ legis Mosaicae aelcr-
communi parle labefaclala Judaeorum opinio,
cujus fundamenla sunt, quaedam Moysis legem
nitate, quae legis imniulabilitas inler eorum
muiare prohibenlis verba, legis sapienlia abso-
dogmala locum tenet prajcipuum. Ad banc
lula et independens à circumstantiis tempo-
igilur dispuiaiionem et nos afferre debemus
rum et summa perfectio , excellentia atque
inajorem diligenliam, ut hanc eorum periina- ,

efficacia ad homines sanctificandos in hoc se-


cia; praecipuam causam lollamus. Non tamen
culo , iisque procurandam in altero setcrnam
in hoc loco iis omnibus uli rationibus licebit
feliciiatom.
quibus Judœi erroris convinci possunt ;
quôd
scilicet illa pendeant ex iis quaî pro Religione Argumentum PRiMUM. — Ex prophetus.
clirislianà dispulanda sunt; si, v. g., cerlissi-

mum sit legem Mosaicara umbram et figuram i° Deus per Moysem aliosque Prophelas legis

fuisse legis Evangelicaî , intelligitur ex hâc veteris interitum saepiùs praedixit. Clariùs

veritale id sequi, evanescere aliquando illam quippe illum inlerilum praedicere non potuit,
umbram debuisse : et premunlur adversarii quàm perpétué annuntiando doctorera etlega-
833 FOEDERIS MOSAICI ABROGATIO. 834
lum novum simileni Moysis , cui parère tene- larem aliquem pseudo-prophetam , sed eos
renlur Judaii; paclum anliquato veteri novum; omnes qui poslea exlituri erant.
novum sacerdotium ab Aaronilico diversum ; Respondeo neniinem movere debere raliones
alia sacrificia ; aliani genleni suo imperio siib- islas,nec auclorilalem quorumdam chrisiia-
jiciendam ; denique tenipli ruiiiam , urbis norum interprelum, qui duplicem finxerunt
Jerosolyniiianœ excidiuni, populi Judaici œter- hujus propheiia; sensum lilteralera. 1° Dico
nam dispersionem. Alqui 1° Moyses et Pro- verba Moysis in lillerali et obvio sensu sumpta
phetae annuntiavère doctoreni novum similem nullum alium nisi singularem prophelam ,

Moysis. Clarissimasunl et absoluia bcec Moysis nempe Messiam signilicare. Primo quia Moyses
verba Deut. 18 : Prophelam de geute tuà et de dicit Deum excilalurum prophelam, non dicit
fralribus tiiis sicut me, suscitabit tibi Domimis excilaturum propiietas jam verô propheta in
:

Deiis luus ; ipsum audies. Erat Moyses mediator lillerali et obvio sensu non signilicat succes-
fœderis et legislalor; erat rex in Israël, ut sionem prophelarum; et propler banc ralionem
audit in Scripluris, juxla vulgalam editionem ex Jndaeis quidam hic denoiari Josuam vel Je-
Deut. 33, D ; erat eniinenter sacerdos , cùni remiiim puiârunt. Secundo quia ad designan-
ipse oblulerit sacrificia , et unxeril Iralrcni dum hune pioplieiam, dicit Deus eum fore
Aaroneni in sacerdoteni. Propheta igilur ille similem Moysis, quae nota profeclô non est
exciiandus debebat eliani esse legislator et vulgaris, neque uUi compeiil prophetœ sub
mediator fœderis, rex et sacerdos. Hi etiam veteri Teslamenlo. Deum ipsum teslem babe-
trescharacterestribuuntur Messiae ab omnibus mus , qui occasione jurgii ab Aarone et Maria
Prophelis, ul infra videre licet. Moysi illati , baec verba fecil : Si quis fuerit
Objicies : Ille locus non est inlelligcndus de inter vos propheta Domini, in visione apparebo
aliquo singulari propheiâ Moysis quodamniodô ei , vel per sommmi loquar ad illum : at non tatis
aemulo,quieosdem babiturus esset cbaracteres, scrvus meus Moyses, qui in omni domo meâ fide-
sed solumniodô de successione Proplielaruin , lissimus est ; ore enim ad os loquor ei, palàm et
uli palet ex série oraiionis. Id cilicilur primo non per œnigmata et figuras Dominum videt ;

ex occasione istius promissionis ; fuit eienim qnare ergo non timuistis detrahere serve meo
ilia promissio relativa ad pelilionem populi , Moysi? Praecellebat igitur Moyses Prophelis
qui elllagitaverat , ut non ampliùsper seipsum omnibus raiione suai cum Deo familiaritatis;
loquerelur Deus inter tonilrua et i'ulgura, sed debebat ergo propheta illius similis et par »

ministerio Moysis eos erudirel : Loquere tu etiam in hàc parte, eosdem aniecellere.Deinde
nobis , dicebat populus , non toquatur Dominus. Moyses splendore miraculorum alios omnes
Ubi igitur Deus respondit , benè omnia locu- Prophetas longé superavil, juxla baec verba
lum esse populura , et se excilaturum , uti addila in fine Penlateuchi : Et non surrexit
pelierant, prophelam, simpliciter annuit Ju- ultra propheta in Israël sicut Moyses, quevi nôsset
daeorum volis , et significavit se non ampliùs Dominus facie ad faciem in omnibus signis atque
immédiate eos allocuturum , sed per legalos porlentis, quœ misit per eum, etc. Propheta ergo
suos, quales post Moysem fuèreJosue, Samuel, ille similis Moysis unus ex illis esse non poluit,
Elias, etc. Secundo hune sensuni suadenl verba qui erant Moysis dissiiniles. Sed forsilan dicet
anlecedenlia: Génies htœ, quarum possidebis aliquis : Simililudo in eo solummodô consiste-
terrain, augures et divinos audiunt : tu autem à l)al quôd propiiela ille suscitandus divine
,

Domino Deo tua aliter institutus es. Ilaec verba alllatu , sicut Moyses, agi deberet ; sed in isiâ
cùm immédiate praecedant, et cohaereant cum bypothesi non adjecisset Deus fore illum simi-
promissione proplieloe, oslendunt Deum per lem Moysis: nam vox propheta per se aniatum
illum prophelam significâsse seriem virorum divinum signifieabat; ubi ergo adjecit illum pro-
divinorum , à quibus consilium pelere et di- phelam similem .Moysis futurum, notam dédit
vinam rescire volunlalem Israeliia? possenl; dislinciivam quac soli conveniebat novi Testa
quiquc apud Judaeos fungcrentur olïiciis, qui- meiili mediatori. Terliô verba subsequenlia : Po-
bus apud gentiles fungcbanlur augures et di- nam verba mca in oreejus, loque turque ad eos omnia
vini. Terliô banc etiam interpretaiionem con- quœ prœcepcro illi, singularem prophelam qui ,

firmant subsequenlia verba continué siquidem ; legislator fulurus esset , dénotant. Nara vox
subjungil Moyses: Propheta autem qui arrogan- verba, in eo loco signilicat ieges : dccem prae-
lia depravatus, voluerit loqui in nomiiie meo, etc. cepta Decalogi vocantur apud Moysem decem
,

Ijbi vox illa , propheta , significat non singu- verba ; et in ipsâ pr^falionc Decalogi dicilur
DK VERA HELIGIONE. 856
gj8
sensum dit Deus se oninino annuere eorum votis, et
Deiini loculum -esse verba ista. Iliinc

conlirinanl aniecedeulia, ubi singularis pro- non lantùni usurum se ministerio Moysis in
ferendis reliquis legibus ad reipublicœ Judaicae
pliela , et prepbeia similis Moysis
praidicitur

conlimiant cauidein explicalioncni constitulioneni necessariis, sed eliam propbe-


venlurus ;

subsequentia baec : Qui autem verba ejus , quœ tani similem Moysis excitaturum , cùm leges

loquctur in nomine meo , audire noluerit , ego novas ferre vellet.

ubi Deus coinininalur se ullu- Neque enim secunda ratio ducla ex con-
ultor exislam: ,

rum non legem suain despectani à Juda;is


,
nexione bujus cum superiore versiculo ubi
agitur de gentium auguribus, ullam babet vim,
sed verba istius propbeiœ. Eigo propheia
ille in hoc differebal à cœleris,
quùd bi nuUa quia nulla esi necessaria connexio inler duos
versicuios; potuisseï qui Scripluras
nova verba ferrent ad popiilum , sed soluni- illos ille

modô vetera conlinnareni ; bic nova verba in capila divisii, incboare caput decimum no-
allaturus csset. Lx bis omnibus patel loiius num ab islis verbis: Proplietam de génie tuâ,

illius lextùs banc esse naturalem expositio- etc.; et decimum octavum concludere islis :

nem : Deus annuit votis vesiris , ù Israélite, Tu autem à Domino Deo tuo aliter institutus es.

et proniittit se non ampUùs inler lulgura et Sed denms esse quamdam connexionem; lune
lonilrua dalurum leges suas , sed inissurum sensus eril : Nolite, sicul génies, consuleie

aliquando ad vos propbetani, qui vobis in augures et divinos, utscialis Dei voluntatem,
venluris seculis leges suas pronmlgabil , cui vel novas Religionis formas ; sed servate legem

si non obteuiperaveritis, divinani iianiel vin- banc, donec venial propheia similis mei. Nul-
diciam provocabiiis. latenùs cerlè dici potest Deum promisisse Pro-

Dico secundo vanas esse eas rationes, qui- phelarum successionem , ut locum augurum et

bus suadere volunt adversarii in ilio loco signi- divinorum tenerenl ,


quia in nuUâ re erant

ficari successionem Propbetaruni


prima ratio : islorum similesProphetae.

sumitur ex peiiiione, cui relaiivam asserunt INon lavent denique sententiae adversario-

Dei responsionem quod et nos coufltemur ,


; rum verba subsequentia; nam ex eo quôd
sed quaenam fuit eoruin pelilio ? VUra non au- Moyses moneat Judaios ut caveant à pseudo-
diam vocem Domini Dei tnei , et ignein lime prophetis, qui aucloritatem illius singularis

ampliùs non videbo , ne moriar. Peliil ergo po- propbetae allectare vellent , non sequitur eum
pulus ut in causis gravioribus in legibus vi- , non promisisse singularem prophetam in ver-

dclicet ferendis , eàdem ratione cum ipsis age- siculo superiori. Uno verbo haec noslra istius

rel quâ bactenùs per minislerium Moysis


,
lexlùs explicatio adeô obvia est, ut ab uni-

egerat ; huic peiiiioni annuit Deus et promi- , versà génie Judaicâ ita fuerit ille locus intel-

sil se non ampliùs leges daturum in lantà iectus ,


quod colligere priniùm licel ex compa-
uiajestaie, sed in venluris seculis, ubi leges raiione à S. Paulo insiitulâ inter utriusque

erunt promuigandse , se excitalurum propbe- legis Y. et N. promulgalionem. Deinde S. Pe-

lara similem Moysis , et positurum verba seu trus, in sermone ad populum Ad. 5, et S. Ste-

leges suas in oro ejus. Hic sensus ita est obvius, phanus verba faciens coram principibus Ju-
utdederitAposiolooppoMuniialemcomparandi daioruniAct. 7,sineullâhaîsitalione,isla Moysis

legis Judaicic et Cbrislianui promulgalionem verba ad lilteram inlellecia Christoaltribuunl,

hisce verbis: Non accessistis ad tiactabilem quod cerlè non fecissenl , si illis lemporibus
montem ad scnsibilem iguem et turbinem et
et ea iniellexissent oranes Judaei de successione

caliginem et procellam et tubœ sonum, et vocem Propbclarum. Ad eumdem locum videtur re-
verborum, quam gui audierunt, excnsavcrunt se , spexisse Pbilippus ,
quando sic Kaibanaelem
ne eis fieret verbum..., sed accessistis ad novi allocutus est : Quem scripsit Mogses in lege et

Testamenti mediatorem Jesum. At , inquies ,


Pruplietœ , invenimus Jesum jilium Joseph à Na-

de nova lege non cogitabal populus, cl proinde zareth. Qui missifuère ad Joannem Baplistani

rogabat solummodù ut Deus sub veteri Tesla- à principibus saccrdolum quœsière ab ipso :

menlo eos per se non alloquerelur et conse- ,


Phopheta ille es tu ? El poslea dixêre : Quure

qucnler, si Dei responsio sii relaliva ad meniem tû baptizas, si tu non es Christus^ neque Elias

populi, eodem sensu intelligi débet. Cogita- neque ille i'Kopheta ? Post panura mulliplica-

verii, nec ne, populus, de lege nova, apposila lionom clamàrunt Judaei: Quia hic est verè pro-

erat Dei respons;o : petii-runt ut in legibus pheia qui in mundum venlurus esl.

daudis non ampliùs per se illas ferrel ; respun- 1" Deus per Propbetas declaravit novum ini-
«5*^ FOEDERIS MOSAICI ABROGATIO. 858
turum se cum hominibus/«;rf«s mediatore Mes- ciimque muUiplicatî fueritis et cfevefttis, in die-

sià : clarissinia surit inler alla limita haec verba bus illis, ait Dominus , non dicent ultra : Arca
Jeremise cap. 31 : Ecce cites veulent dicit Domi- testamenti Domini; neque ascendet super cor,
nns et feriam donmi Israël et domui Juda fœdus neque recordabuntur illius , nec visitabitur , nec
novum non secundùm pactiim ,
quod pepigi cum fiet ultra. Tempora base de quibus propheta
patribus eorum , in die quâ apprehendi mamim lempora esse Messine manifestum est ex eo-
eomm ut educerem eos de terra jEgypti, pactum rum descriplione : Tune conjungetur Israël
quod irritum fecerunt , et ego dominatus sum eo- et Juda , congregabuntur in Jérusalem omnes
rum, dicit Dominus. Et hoc erit pactum quod gentes , et non ambulabunt post pravitatem cordis
feriam cum domo Israël : post dies illos , dicit sui pessimi ; dabit Dominus pasfores juxta cor
Dominus , dabo legem meam in visceribus eorum, suum ; haec et similia nulli nisi glorioso Messiae

et in corde eorum scribam eam , et ero eis in regno convenire possunt. Jam verô islis teni-

Deum, et ipsi miiii erunt in populum. Non perli- poribus non solùm carebunt Israelitae arcâ
net ad praesens nostium insiitutuiii oslendere testamenti Domini , verùm eliam non ascendet
hanc duoruni fœderuni descriptioneni optiniè super cor ; non recordabuntur illius : hocque
convenire legi Mosaicœ et Clirisiianae : hoc praediciiui' , non ut calamilas, sed ut nota
solummodô concludinius , quod certé valdè temporum feliciorum ; ergo et lex ipsa interi-
perspicuuni est , ibi duo meniorari fœdera dis- bit , quaî in arcâ servabatur ; ergo anliquabi-
tincta et diversa, ununi jam olini inituni ,
tur fœdus, cujus erat sigimm memorativum ;

alteruni post cerluni temporis intervallum ergo llieocralia illa Judaica linem accipiet,
ineundum. destruclo throno régis ,
qui in magnificà glo-
Haec de renovalione antiqui fœderis post ca- riâ super propitialorium sedere , et inde dare
ptivitatem intelligit Grotius cum D. Kimchi : oracula solebat. Hae cerlè conclusiones neces-
Quo tempore , ait, clarior erat, quàm antea, sariae sunt : nam qui (ieri poicst, ut non con-
Dei cogniiio per muUitudiiiem synagogaruni tingat in eâ conslilutione mutatio, cùm lolius
ubi ter in hebdomadà docebatur popuius , luit legis compendium, omnium rituum quasi ani-
etiaui constanlior Judasorum erga legem suani ma , divinae apud eos praesentiae symbolum ,

voluntas ; majora bcnelicia coniitabantur pacti palladium gentis , et Israelis gloria oblivione
renovationeni ,
quàm ejus primani in Sina delebitur ?

promulgalionem. Sed haec vana sunt : nam ibi Sed, inquies, post caplivitatem B?ibylonicam
novum piœnunliatur fœdus alio tempore caruère Judaei arcâ teslamenli; servalae tamen
ineundum : Z)/es venient, feriam, hoc erit pa- sunt religionis Mosaicae caîrenioiiiae : faiemur
ctum, dabo, etc. Dicemlo novum , ut liabct Âpo- quidem , sed lugebant illis temporibus illud

stolus, veteravit prias; quodautem antiquatur et divinae praeseniiie symbolum, nec ullum in-
senescit, propè.interitum est. Deinde non solùm fortunium adeôaegrè ferebant. Sperabanl illam
dislincluin est novum illud fœdus à veteri, sed arcani aliqiiando sibi reslituendam : è contra-
diversum onminù ralione universalitatis, sta- rio temporibus istis de quibus propheta, nuUa
bilitatis et efficacité ;
prius enim dalum est erit de islo symholo cura ; non ascendet super
novnm promiltitur cum omni-
solis Israelilis, cor, nec recordabuntur illius ampliùs. Inepta
bus genlibus; illud cum onmibus suis rilibus piofeclô est bujus loci à Manasse Ben Israël
etsacramenlis ad carnis solummodô cmuiula- allala cxplicalio : assoril illo doctor Judaeus
lionem valebat, novum in visceribus et tabulis prophetam non loqui de abolitione arcae fœde-
cordium carnalibus inscribeiidum , vi suâ re- ris , sed solummodô significare Judaeos adeô
missurum est peccata; illud denique vix iui- facile dcvicluros liostes suos , ut non ampliùs
lum, solulum ab israelilis fuit, lioc slabile in necesse fulurum sil ducore socum in bollis ar-

œieriium [)eruiansurum est. Ridicule certè cam testamenti. Verùm non poluit propheta
hœc de synagogaruni liclitià niiilliludine inter- praedicere cessalioncm consuetudinis, quae
prctatur Grotius, aiil de b(Mieliciis et prodigiis suo tempore non oblinebal ,
quaeque à longo
post caplivilalcm liabylonicam palralis, quae tempore non oblinueral : ex quo templiun à
nec plura nec majora fuèrc quàm in exitu ex Salomoiio icdilicaUim fucrat, immola in sanclo
iEgyplo. sanctorum manserat arca fœderis. Pracicrca ver-
lluic loco aliiiiis est alius apud cumdcm pro- ba prophelaeabsolulamsonanl arcae oblivionem.
phelam cap. 3 , v. 16 : Dabo vobis pasloresjuxfa Neque rece<limus in b.'ic parle à sentenliâ
cor meum, et patcent vos scientià et docirinâ ;
veteruni Judaeorum : Ilabbi Moses Ben Nacmaa
839 DE LEGE JUDAICA. 840

nobilissimiim Jeremiae oraculum ad lempora gloriam , et sedebit super solium ; ergo eccle-
Messiae rel'erl , et relulère raieiileMaimonide siastico sensu , non politico, pro principe ac
quamplurimi. cipienda est illa vox Cohen.
5" Novuni promillitur sacerdoUuin ab Aa- Deinde verô quod spectat locum ex psalmo
ronilico diversuin : nain Messias ex Iribu Jiida 109, ccrtum est ilhim olim de Messiâ inter-
nascilurus l'ungi sacerdolio debebat, juxlahioc preialos esse Juda;os : nam Christns Dominus
verba Zacbariae cap. 6 : Hœc dicit Dominus publiée eos alloquens pro confesso assumpsit
exerciiuum : Ecce vir , Oriens nomen ejus ; ipse Messiae pra;dictionem illic contineri , ut Iegi-
portabit gloriam , et sedebit , et dominabilur mus c. 22, Ev. S. Matlhœi, qui subjicit : Et
super sotio suo , et erit sacerdos super so- nemo poterat ei respondere verbum : neque ausus
lio suo. Iinô verô sacerdolium Messiae debe- fuit illâ die eum ampliiis inlerro-
quisquam ex
bat esse divers! ordinis à sacerdolio Aaronis, gare.Faclum idem à Petro memorant Actus
jusla liaic verba psalmi 109 : Juravit Doininus, Apostolorum idem Paulum sensisse, prior ad
:

et non pœnitebit eum : tu es Sacerdos in œternum Corinlhios déclarât Epistola ; apertissimè verô
secundùm ordinem Melcliisedech. Et apud Za- Epistola ad Hebraeos, in quâ reconditos hujus
chariam cap. 16, iegimus assuniendos esse ex psalmi sensus Apostolus explanavit ; haudqua-
genlibus sacerdoles et Levilas Et assumam ex
:
quàm verisimile est eos tantùm sibi fuisse
eis in sacerdotes et Levitas, dicit Dominus. Jam permissuros ut nobilissimo psalmo novam et
verô, ut ar^uinenlalur Apostolus, translata adliuc inaudiiam sententiam afhngerent , apud
sacerdolio necesse est ut et legis translatio sit : Hebraeos praesertim , superstitionibus deditam
eienimniaxima pars legis Mosaicae onininô pen- genlem , et in lis quae ad religionem perline-
debal à sorte Leviiicae tribus, et cuni iilà coa- rent irritabilem, nisi in communi opinione
slilulione necessariani habebat connexionem. receptum ac vulgô credilum scivissent. Iiaque
Verba Zachariae soient Judaei ad Zorobabe- opinionem banc jam inde à vetustis ductam
lem referre, et illa : Erit sacerdos super solium temporibus seculi sunt Judaei complures ; in
suum, sic vertere : Et erit princeps super solium bis Talmudista , et Rabbi Moses Hadarsan , et
suum vel coram solio suo. Sed vox illa, Oriens Rabbi Saadias Gaon in Danielem. Vox Cohen
quae hebraicè gernien est, propriè Messiae in hoc psalmo, sicut in loco superiùs ex Za-
convenit : vocalur enim ab Isaiâ Messias, charià allato , sacerdotem , non principem si-

germen Domini; et à Jereniià, virga de radice gniiicat ,


propter modo allalam rationem , et
Jesse, virgultuw, et radix, et germen justum, ab lactam Melcbisedechi mentionem ,
qui erat sa-
Ezechiele, germen nominalum. Orientis etiam cerdos Dei altissimi , hocque titulo décimas
nonien agnoscitur in bis verbis Balaami , omnium olim accepit. Praeterea haec de muta-
non ad Zorobabeleia sed ad Messiam cerlô tione sacerdotii , et assumptione in gentilium
pertinenlibus : Orielur Stella ex Jacob; el in sacerdotes, quae praedicitur Isaiae 6G, robur
islis Malachiae, quai ad Cbristum quoque spe- accipient ex iis ,
quae jam de novis saCriliciis

etant : Orietur vobis timentibus nomen nieum dicluri sumus.


sol justiiiœ; et in bis Zachariai alierius apud 4° Nova praenuniiantur sacrificia. Horum
Lucani : Per viscera misericordiœ Dei nostri vi- mulationem necessariô indueit mutatio sacer-
sitavit nos Oriens ex alto. Unde germen in illo dotii Aaronis ,
quod eum sacriliciis relalionem
Zacliariai loco Messiam interpreiali sunt Jo- necessariam habebat. Sed praeterea apud Ma-
nathan lien Lziel, et Rabbi Jarchi, Mainioni- lachiam et Danielem clarissima extant de hâc
des, et TaUuudista Jerosolyniilanus libro Be- sacriliciorum mutaiione vaticinia. Mal. cap. 1
racotb. Pervertunt etiam illius loci sensum haec verba Iegimus : Non est mihi volunias in
qui vocem ÏHû Cohen principem signilicare vobis, el muntis non suscipiam de manu vestrâ : ab
docent ,
quia etsi Cohen quandoque viruni orlu euim solis usgue ad occasum magnum est

nobdeni régi proxinium, vel viruui à consiliis nomen meum in genlibus, et in omni loco sacrifi-
secretioribus significet , nunquàm tanien signi- catur et offertur nomini meo oblalio munda. Da-
iicat ipsuin regem seu principem sumnià indu- niel cap. y de Messiâ verba faciens habet :

luin auclorilale : sic lib. 2 Heg. cap. 20, v. 20. Confirmabil autem pactum mullis hebdomadà ur,â,

lia Jainles dicilur Cohen David, id est, niini- et in medio liebdomadis deficict hostia et sacri-
ster ejus : hoc etiam sensu vocaniur Davidis ficium, et erit in tewplo abominatio desolalionis
lilii ibidem cap. 8, Colianini ; jam verô ille et usque in finem perseverabit desulatio. Quantum
cui Oriens nomen ,
juxta prophelam porUl^il Jud^i preinantur Ulustri Malachise vaticinio
841 FOEDERIS MOSAlCi ABKOGATIO. 842

ex miUà re magis liqiiet, quàni ex variis ,


qiias Jesse, qui stat in signton popiUorum, ipsum gen-

excogiiàrunl, luijus loci explicalionibus quas tes deprecabnntur ; et illa Osée prophétie c. 2 :
;

expoiientem et relelleniem audiamus illusiris- Dicam non populo meo : Populiis meus es lu ;

sinium Hueliuni in Denionstralione evang. et ipse dicet : Deus meus es tu ; et ista Sophoniœ,
prop. 9, c. 107. Suiil qui dicunl Deuni id sibi cap. 5 : Quia tune reddam populis labium electum,
velle : quaiuùmlibet in idolis vel sleliis, minu- ut imocent omncs in nomine Domini, et serviant

lisque diis compluribus coleiidis effusa sit ei liumero uno; Zacharias cap. 9 de Messià verba

elhriicoruni inipietas, unuin lanien summiiin faciens hsDC habet : Loquetur pacem gentibus, et

acsuprenmm Deumveneraiilur, quod niihi est potestas ejus à mari iisque ad mare, et à fluminibus

longé gratissinium. llujus exposilionis auctor usque ad terminas terrœ; adde verba Malachiae

est Rabbi Salonio Jarclii, assertores Rabbi Da- modôlaudata : JSonest miliivoluntasin vobis, eic.

vid Kimchi et Aben-Esra. Ea verô quàm ab- Ex bis locis sine uHà ambiguiiate concluditur
sona sit et falsa , liquet ex eo quôd inier gén- non solùin regnum .Messia; fore amplissimum ,

ies idoloruni cullui addicias obscura sit suprenii et gentes ad cogniiionem veri numinis addu-
Dei, et ferè nulla notiiia , neque uUa ipsi sa- cendas ; sed etiam patct eamdem fuluram gen-
crificia liant : id ergo quodcumque honoris est, tiiium et Judaeorum conditionem.
inipiis cseremoniis et nefario cultu idolis exhi- 6" Denique claré prœnunliatus est à Daniele

bilo, lot veri Dei sanciionibus vetito conjun- cap. 9 reipublica; , urbiset templi, cui univer-
ctuni, videant qno jure , quàve ralione, obla- sus sacrihciorum apparatus aliigatus fuit, inte-
tionein mundani appellare queant. ritus sempilernus. Ab exitu sermonis ut iteriim

Impia quidem baec est , et absurda interpre- œ'dificetur Jérusalem usque ad Cliristum ducem heb-
latio, conimentitia verô et ad arbilrium con- domades septem et liebdomades sexaginta duœ
ficla altéra quani proponit idem Jarchi, Deuni eruut... et accidelur Cliristus, et non erit ejus po-
nempe signiiîcare Judaeorum ,
qui inter gentes puius qui eum negaturus est : et civilatem et

dispersi vcrsantur, comprecationes sibi eiiam sanctuarium dissipabit popuius cum duce venturo,
sine victiniis fusas perplaccre. Quse exposiiio et finis ejus vastitas , et post finem belli statuta

cum propbciie verbis pugiiat ex adverso : desolatio. Sed de his infra fusiùs.

quipjie honores à gentibus sibi habilos Deus OI)jicies : Lex cerlissimè lata fuit à Moyse,
opponit cultui à Judœis praestito et apertis non ad tempus , sed eà mente ut in aeternum
verbis afiiruiat sibi ab bis sacriflcari ; id enim permanerel ; et multa sunt Prophetarum de
sonanl verba hsec : Mumis tion snscipiam de legis aiternilate clarissima vaiicinia. Nam .\loy-

manu leslrâ... in omni loco sacri/icatur et offer- ses vocal icgem suam in multis locis legitimum
lur, Ole. Aliam cxplicalioneni non minus luti- sompilernum. Deut. cap. 29, v. 29, prai-
lem proponunt David Kimchi et Aben-Esra, cipit ut in sempiurnum serventur universa
nempe hanc : Si à gcnlil)us, ilidom ut à vobis, prîecepla : Abscondila Domino Z)<'o ?io.ç/Jo, ait,

munera mihi oll'erri velli'm , munda ea et se- quœ manifesta s'od nubis et filiis nostris usque in

lecia olï'errcnt , vos verô sirigosas et nialè ha- sempitermim, ut faciamus universa verba legis
bitas hostias mihi oflVrtis. Sed nulii legi scu hiijus. Sic in sanciendis variis de sabbato et
condiiioni propositio haec conjuncta est , sed paschate pracceptis, aiiisque legis partibus, eâ-
siniplex ; nec id fore aut fieri posse, sed esse dem ulitur phrasi : ea omnia mandata vocan-
reipsà ac lier! dixit Deus. tur mandata œterna. îSec solùm iilà voce in
5° Praenuntiatur popuius novus ex omnibus œternum ulitur, sed et aliis, quœ legis per-

gentibus conllatus Mossiic imperio subjicien- peluilatem sino ullà aequivocatione significant;
dus , idque non ab uno aut allcro prophetà , v. g., pronuniiai eam non recessuram esse de
sed ab omnibus , in singuhs fermé paginis. Fuit ore seminis ejus : liespondebit , inquit Deut.

conditio pacti Abrahandtici , ut in semine illim 32, 12, ei canticum istud pro testimonio, quod
patriarchœ benedicerentur omnes cognationes nulla delebit oblivio ex ore seminis ejus. Et rur-
terrœ; Messiam vocal Jacob in celebri valici- sùs in bencdictionc Iribuum, Deut. 33, haec
nio expectalionetn gentium ; ipsi Ilebraii docto- absoluta invenimus : Legem prœcepit Mogses
res haec verba psaimi 2 : Postula à me, et dabo hœreditatem mutlitudinis Jacob.
tibi gentes hœreditatem tuum, et possessionem Prophetae Moysi concinunt : Initia cognovi

tuam terminas terrœ , de Mcssià intcliexére ; ait David Ps. 118, de testimoniis luis, quia in
dariora eliam suiil isla verba Isaia; : Quia re- œternum fundàsti eu. Deus a|)ud Jeremiim pro-
plela est terra scient ià Domini... in die illà radix phetain pronuniiai lamdiù pennansnram le-

TH. II. 27
813 DK VËRA KELIGIONE. 844

gem ,
quaindiîi populùs Judalcus osset penuan- nmndi quandoqueetenim tempus indefinitum,
:

surus , c. 31, V. 5(j : S/ dcfecerinl U'(]cs istœ (|uan(litque liniluni, (juandoque eliam tempus

coram me, dicit Domiims, tune et semen Israrl breveûenolant, ulconlra aliosRabbinosdoctèet

deficiet , ut non sit gens coram me cunclis die- lubè (Icmonslravit Rabbi Josopb Albo, Irecenlis

bus. Proplieianiin ullimus Malacliias , iibro abiiinc aiinis, non sine niullâ suorum invidiâ.

suo finein iinposuit liisce verbis : Memeiitote Hic doclor Jud*us in Iibro contra Christianos,
Irgis Moijsis servi mei qu.nn mandavi ei in Iloreb quem inscripsit Sepber-lkkarim , omnia argu-
ad omnetn Israël , prœcepta et judicia ; et haiic menta à Maimonide allata pro œternitate logis
legc'in vei-su seqiieiiii iiiansuram déclarât us- vana esse ostendii. Praeterca Judsei interprètes
qwe ad advenltiin Eli;e el dieni judicii : Ecce illasipsasvoces, quarumvim urgere soient ad ver-
ego mitlam vobis Eliam proplietnm , antequàm siis Cbrislianos, ubi de aeternitale legis qnoestio

veniat dies Domini magnus et lerribilis... et per- est, saepissimè aliter vertunt, el ipse etiam

cutiam terram analliemate. Ex quibus omnibus aîlernilatislegisdefensoracerrimusMaimonides,

sic argumcnlHi'i liccl : Lcx in a-lerniim posila, in More Nevochim haec annotavit : « Proiride

niillà oblivione dclenda, ab ore Israël nuaiquànj sciendum est quôd dSiv olam non necessariô
recessiira, coram Deo nunquam deletUira, liaî- signilicet aelernitatem, nisi ei conjungatur TJ
reditalis instar Israelilis in perpetuuni transniit- ed vel ad, idque vel post illud, ut T^'l dSiï
lenda , usque ad dieni judicii observanda , olam vead , rel aille, ut dSiV TV ad olam. t

reverà perpétua est et inmiutabilis; alqui , etc. dlVJ Olam igitur simpliciter et per se, ex
Resp. : Distinguo majorem : lex qua; à Moyse confessione Maimonidis, non significat aeterni-
et Prophetis dicilur in perpetuuni posila tatem. At neque cuni illis adjunctis eani habet

nullà oblivione delenda, ab ore Israël non re- vim , nisi pro subjeclâ materiâ, ut ps. 60 :

cessura , reverà perpétua est , nec ullo modo Dominns ipse est rex in œternum. Nani 1 Reg.
teniporaria dici potest, si aeterniiaiem, per- c. 22, V. 22, eadem vox ad olam significat

petuitatem et indcteclibilitatem absolulam legi tempus finiium et delerminalum ; ibi quippe


iribuant istis verbis Moyses el Propbetae, cou- Samuel dicilur mansurus coram Domino ad
cedo; si itierniiatem, perpetuilalem el inde- olam seu in aelertium, idest, non recessurus
feclibililalcm solunimodo rel.tlivain , (ju;e per- à labernaculo Domini, sed ibi per totam vitam
lineal i;on ad omnia lulura Icnipora , sed ad praescns sacris alîulurus. Multa alla loca sunt
deiiniluui reipubiicai a:vum , nego. Igilur , ut in quibus voces illae o/am , le olam, ad olam,
exislis locis in objeciione ciialis elficianl Ju- signilicant solummodô tempus finitum (1). Ita-

dœi icg( in non esse temporariani , oslenden- que illa praecepta dicta sunt aeterna el perpé-

dum ipsis est verba isla, in œternum, in per- tua, ut iniolligorenl Judaei illa non pendere ab
peluum, in omnes generationes , eic, seniper hominum volunlalibus, sed vigere debere

in sensu absoluio accipi, nequa unquàm à quamdiù perniansura essel respublica, vel do-
Moyse et Propbciis usurpari in sensu relativo; uée à legislatore Deo abrogarenlur. Liquet
quod cerlc nunquàm cllicienl. E contrario évi-
(1) Exod. 21 :Qnbd si dixerit servus Diligo :

dent issimuni est voces bas, ubi robus bumanis Dominmn meum uxorem an libéras non egre-
et ,

signilicationem diar liber ojferet eum dominus diis. et pofo- . .

acconimodanlur , absolulam ,

rabit aiircm ejus subulà, et erit ei servus in secu-


habere non posse , el ad summum siguificaro
Inm , id esl, usque ad annum jubilatum. Num.
raundi durationem; ne(iue aiio sensu, nos 8 24 Prov. 22 28
, ; Is. 32 14 el 45 17 ;
, ; , ; .

noslr* praeccpta aelerna et et 65, 00. Jer. 11.20; Mal. 3,4; Ps. 61, 5;
Christiani, legis
Ecci. 10, 1. Rabbi Kimchi refert, veterem esse
perpétua asserimus nisi quia perniansura
,
iradilionem in donio Eloazar servatam, nompe
suni usque ad consummalioneni seculi. Est 1res esse voces quae in-
in litigiiû hebraicà ,

verborum sensus necessariô teriiiinatain [Setzah,


signilicant durationem :
igitur istorum
Sela'i et Ad. Quiccumque sit islius iradilionis
relativus. Inquirendum ergo est quae ti nipora
auciorilas, ex eà ellicilur familiam Eleazari
includat illa aeterniias atlributa iegi à Moyse non exisiimâsse alias voces quibus semper uli-
el Propbciis : an omnia icmpora usque ad tur Moyses in suis legibus sanciendis, eamdein
striclam signilicationem habuisse. Al neque
linem mundi an ea solummodô quae Messiae,
aelernitalem signilicant.
b;e voces aljsoluiam
advenlum praecodere debebanl ? Jam verô Nam, ut obsel-varit Josepb Albo, eliam vox,
cerlum est voces llebraicas ,
quae verli so- leNetzah in aelernum, qiiandoque accipilur
,

perpe-
pro lemporc brevi el liidlo, uli Ps. 68 , v. 17,
ient per bas latinas, in œternum, in
iib: Deus dicilur in «lenium habilainrus in
tmm, non tantùm non signilicare propiiè di- munie Sina, cùm tameu ereclo labernaculo
ctaui aeicrnitaieni, sed neceiiaiu diuiurniiaiem inde translatus sit caltus in tabernacuium.
845 FOEDERIS MOSAIGI ABROGATIO. 8i6
eiiam nullum alium esse sensum istoruni vcr- pore Messise et ideô prœcepit ut lex
, in lerrà
borum Moysis. Deut. 12, v. 32 : Quod prœcipio Clianaan servarelur , bis verbis Deul. c. 12 :

libi, hoc tanthtn facito Domino, nec addas quid- Hœc sutU prœcepla atque judicia, qnœ facere (k-
piam, nec mintias. Eadem vis est islorum ver- betis in terra qnam Drminns Dcus patrinn tnonnn
borum : Erit vobis legitimum sempitenium... daturiis est tibi ut possideas eam cunctis diebus
legetn dédit Moyses hœreditatem miiltitndinis Ja- qhibus gradierissuper terram ; vel, ut v. 19
cob... non recedet de ore seminis lui... illam legimus, super terram tuam, id est lerram ,

niilla delebit oblivio. t Haec el siniilia , ul ait Chanaan. Et reverà prnpter hoc Moysis man-
Rabbi Joieph Albo, admonenl nos ne adda- datum, extra terram illam festa Icgis Mosaicae
nius vel detrahamus aliquid prseceptis pro no- aliosque rilus nonservàrunlolim,necsiamplis-
stro labitu vel arbitrio, sed niliil prohibet simo regno polirentur, servare possenl Judici.
quoniinùs ipse benediclus addal aut demal Tandem in liàc nostrâ cxplicaiione nequa-
proul sapientia ejus staluerit. i Denique dies quàm recedimus à sententià velerum llcbrceo-
ille Domini magniis el horribilis, ante quem , rum. Legitur Talmude traditionem
in esse in
juxlaMalachiam, venlnrus eral Elias, el usqiie domo Elia^, quôd sex annorum niillibus deflnila
ad quem permanere debebat lex, non est dies essel mundiduralio, quorum duo priora millia
ullimi judicii, sed dies ullimus status Judaici, fucrunislne lege dnobus subsequenlibus niil-
;

usque ad quem diem legem vigeredebuisse, libus vigere l.'x dcbuil , et postea servari per
et viguisse confitemur. Verba Malachiaî modo poslrenia duo millia Messiae doclrinam oportc-
fusiùs exponemus. bat. Ex quibus palet illos magistros non pu-
Haec plané suffîciuntad diluendam Judaeorum làsse legem siiam a-lcrnam esse. Est quoque
objeclionem; sed si aliunde constat otatn apud in Midrasch Gobelet hx*c sentenlia Legem : «

Judaeos signilicare solere cerlum el determina- quam houiodiscit in hoc seculo vaniialem esse
lumlempus,aetalemseilicetreipublicaiJudaic3e prœ legp Messia » Est apud R. Simeonem in Jal-
.

ante Messiam , et quandoque illam ailalem, kult, I Deum per Messiam novam legem esse da-
quà sub Messià vicluri sunt Hebi sei, non solùm lurum. » In mullis aliis locis eadem declarantur.
ad vaniialem objeclionis oslendendam confe- AuGU.MENTi'M il. —
Ex miturâ legis Mosaicœ.
ret, verùm etiam isiae voces non parûm con- r Ita erat Mosaica lex posiia in temporum ,

ûrniabunt senlenliam cbrislianam de abroga- locorum personarum circumslanliis ut in


el ,

lione legis, lemporibus Messiai. Jam verô ce- perpelnum manere nequaquàm poluerit. Nam
lebris est apud doclores Synagogue distinctio lex accommodata ccriœ regioni, solis data po-
inter HTn dSiV olunt eze , et NSn dSiV olam steris Abrahse ad eorum discreiionem ab omni
eba , seu prœsens seculum el seculum venlu- génie, ctadabolendam idololatriam inventa,
alicà

rum. Primum seculum continel teniporis spa- non debuit permanere, nisi quamdiù regnum
lium usque ad Messiam, el secundum seculum Dei anguslis istius regionis liniilibus contine-
lenipora illa quibus Messias regnaturus est. rclur; Judaei à coeteris genlibus separati con-
Huic distinctioni locum sine dubio dedère sistèrent , et vigercl idololalriae peslis. Evidens
Prophelarum scripla , in quibus rerum status est hœc major proposiiio : nam muliùm distat
sub Messià signilicalur per novum cœlum el à sapientia legem dare imporio extenso extra
lerram novam. Cùm igitur liaïc sit naluralis el terne Clianaan limites, quae nonnisi in islâ
obvia interprelatio vocis Hebraicae olam, oui regiorie servari pote-l, aul conslilulionem ad
auctorilatem conciliai multorum doctorum in- hominum scparalionem inveniam,onmibusad-
ter Judseos sentenlia , niiiil inipedil quominùs unatisin)ponore;aul rilus infinilos ad idolola-
illas pbrases apud Moysem , quibus asseril lria;abolilioncnt instiluios retinere, ubi nullum
leges suas mansuras in aelernum, hoc sensu est idololatriai ampliiis periculum aut occasio.
inlerprelemur, quôd mansurae essent per to- Aiqui lex Mosaica ila erat lerrœ Chanaan ac-
Uim otam eze seu aevum praesens, el usque ad commodata, ut extra illam servari non polue-
olam eba, seu seculum venluruni Messite. Iiieô rit : eral data solis Ahrahae posleris ad eos ab
fortassè Moyses aliis in locis asstrii , rilus le- omni alià gente dividendos, cl ad abolendam
gis suae esse observandos in habiialionibiis idololatriam fermé tola inslilula calque ex alier.1
corum , seu quanidiù posscssores terne Clia- parle non fuit scmprrcoercendum Dei regnum
naau futuri erant : sciebat enim divinus ille soliuslerraîClianniuiliniitihus, nec sempordivi-
vir ex vaticinio Jacobi, el ex diviiio alllalu in- (Irndiis eral p(»pi(lus Judaiciisà cuîtoris gcnti-

terilurura aiiquando statum Judscorum tem- / bus necsemper infeciuraeraiorbcm idoiolatria.


Si: DK VKIU UKLIGIONE. U»
l'iiina liujiià niiiioris i)arsjain à nobis siipc- Mossiam, idola et superslitiososritus relicturas.

riori articiilo confccia csi; pauca solùni addo- Non minus evidcns est iisdcm temporibus non
niu> ut inlelligalur illani logem ita fuisse lernp esse dividendam gentem Judaicam ab aliis po-

Clianaan aocommodatam , ut nec à JuduMS pulis : nam illi non erunt separati ,
qui eidem
extra illam servari possit, inullô minus esse obtemperabunt principi ; eisdem parebunl le-

\ex univorsalis Messiaî. Si qua certœ illius con- gibus, in omnibus mutuà fruentur societate.

slilulionis pars univorsalis esse debeat, maxime Atqui haec omnia contingent temporibus Mes-
praescripiae solemnilaies ;
jam verô isl* extra sise : Inmlœ legem ejiis expectabunt , accipiet

torram Chanaan celebrari non possunt. Non gentes liœredilalem suam , omnes poputi eum de-
neomenise : nam illae, sicul et caetera fesia ex precabunlur, et beneiicentur in ipso omnes cogna-
Innae molu pendentia , delerminabantur ex tiones terrœ. Hsec constantissima vox est om-
phasium iunarium observalione factà Jerosoly- nium Prophetarum.
mis. Jam verô lue observaliones nonnisi terra; 2° Lex ritualis et judicialis propriâ suû vir-
Chanaan liabitaloribus innoiescere poluerunl; lute nulla afferebat elHcacia remédia deliciis
nec iilo modo lieri polcst, ut alise gentes re- gravioribus , sed juxta illam morte damnare
motiores, quas sol et luna citiùs aut seriùs in- peccatorem oportebal : ideô dicebat David pœ-
visunt, codem tempore cum JudaMs lesliviiates nitens : Quoniam si voluisses sacrificium, dedis-
illas juxla It^is prïcscripium observent ; atque sem utique; liolocaitstis non detectaberis. Pro le-
apud nos commorantes Judœi, servare soient vioribus quidem peccatis per ignorantiam vel
singulis mensibus duplicem neomeniam, quia inadverlentiam admissis, sacrificia expiatoria
ignorant quà pra;cisè die celebranda sit. ISon quœdam praecipiebaniur : sed quse esse pote-
eliam celebrari possunt ab exteris gentibus rat vis et ellicacia sanguinis hircorum et vitu-
festa pascbalis, pentecosteset tabernaculorum, lorum ad ablutionem peccatorum , aut quid
ad quorum celebralionem Jud;ei Jerosolymam conferre cinis vituli aspersus ad sanctilicalio-
prolicisci debebanl. Nam qui lieri poiest, ul ex nem inquinalorum? Evidens est, uti concludit
Cîalliâ , Brilannià , aliisque remolioribus parti- Apostolus, illa valere non potuisse nisi ad emun-
bus ter in anno proficiscantur omnes Jeroso- dationem carnis , et ad legalem et exlernam
lymam ? Erant etiam in lege Moysis multx alise quamdam justitiam procreandam ; et ideô pro-
causse cur Judsei ad istam urbem se conl'er- phetse multa de sacrificiorum vanitale habent :

rent. Non denique annus sabbaticus : ille Aon snm loculiis, ait Deus apud Jeremiam, c. 7,
quippo annus incipiebai die sepiimâ mensis V. 22, cum patribtis veslris, et non prœcepi vobis
tisri ,
qui septembri maximà ex parte respon- in die qiiâ eduxi vos è terra yEgypti, de verbo
del; et ideô ab hoc die otium lerr« ordieban- Itolocaitstortim et victimarum; sed hoc verbum
tur, quôd in istâ regione ante illud tempus prœcepi : Audite vocem meam, et ero vobis Deiis,
omncs lerrae frucius, non tanlùm segetes, sed et vos eritis mihi popultis, Samuel ad Saûlem
etiam uvse et csetera poma colligerentur. Evi- aiebat : Numquidvtill Doniinns sacrificia et victi-
deniissimum est hanc legem non possc servari, mas, et non potiiisut obediatnr voci Domini? Mc-
iiisi in iis regionibus quai eidem soli subjaccnt : lior est cnim obcdientia, qu'am rictimœ ; et uuscul-

noquaquàm verù in nostris plagis, in qnibus tare , magis qnàm offerre adipem arietum. Psal-
vindemia magis sera est. Idem dicendum de tes regius sic Dcum inducit loquentem P». 49 :

omnibus aliis instituiis .Mosaicis,qua! ille legis- Non in sacrifiais arguam te : numquid manducabo
lator nonnisi Judaeis incolentibus tcrram Cha- carnes taurorum...? Immola Deo sacrificium lau-
naan injunxit; qua; eorum majores in caplivi- dis. El apud Oseam propliotam c. G, y. 6, dicit
^[e Habylonicâ apud exleros non servavrre; Deus : Misericordiam volui et non sacrificium, et
|Uonim eliam observatio à prosclylis porl;e, scientiam Dei plus qu'am liolocausia. Imô verô sa-
seu non circumcisis, nunquàro exigebaiur. crificiorum abrogationem propler ineflicaciam
Certissinia eliam est secunda minoris pars, canil David hisce verbis : Sacrificium et oblatio-
quôd divinum imperium non fuerit scmpei nem noluisli , corpus autem aptàsli milti ; liolo-

coerceiidum angustis terrse Chanaan limiiibus, caustum et pro peccato non postulâsti; tune dixi :

nec idololatria semper orbem terra^ infectura. Eccevenio. Infinita alla sont in Scripluris liisce
Id ediclunt ea omnia, quse protulimus modo similia, ex quibus palet non fuisse Propheta-
de vocatione genlium tesiimonia : imô et Ju- rum mentein de sacrificiis divertam à mente
dsEos habemusconfitentes, qui uno ore docenl Aposioli : ergo lex ritualis ex nalurà suâ, neç
génies in cognitionera veri Dei adductas per perfecta, nec immulabilis est.
849 FOEDERIS MOSAICI ABROGATIO. 8aO

Objicies cum Rabbi Abravanel libro de ca- PllOPOSITIO II.

pile lidei c. 15 : « Mulatio legis divinae vel lotius Lex Mosaica jam abrogata est.

vel alicujus partis répugnât infinitae sapientise PuoBuio. — Illa lex jam abrogata est, cujus
legislatoris, orania ob lixum et ccrlum fiiiem interitui praelixum à Prophetis lempus jam à
agenlis : Ego Dominus et uon mutor. > Ergo. — mullisseculis edluxit, et quam praeseus Judœo-
Respondeo : summce et consummatae
Si lex sil rum condiiio abrogatam plané ostendit : aiqui,
perfeclionis pro omnibus lemporibus quod , etc. Duae ergo eruut probaiionis partes ; e.v

assuinit ibidem ille doclor Judieus, vel si œter- prophetiis una, quam leviter solummodô hic
nam et immutabilem esse illam semel decreve- perslringemus, uipole lotà secundà parle fusiùs
rit Deus quod etiam supponit idem auctor,
, evolvendara ; altéra ex conditione Judaeorum
vel si eadeni necessariô fulura sit semper ratio et rescissi cum illis inili foederis argumeniis.
conservandae legis, quce fuerat ferendic, iiiane- 1° Elfluxil praesignalum legis Mosaicae dura-
bil sine dubio. Sed Rabbi Abravanel iiui\quàm tioni à prophetis terapus : nam 1° advenit il!c

oslendet vel legem fuisse absolutè perfectissi- prophela similis Moysis, videlicet Chrislus Do-
mam , vel Deum illam lulisse ob lixain et im- minus : uterque propheta, sacerdos et rex ;

mulabilem rationem. Id non concludilur ex eo, ulerque Dei intima familiaritate usus est ;

quôd à Deo lata est : nani docent Hebnei dalam uterque splendida patravit miracula ; uterque
fuisse N'oachidis legem :inle .Mosaicam , quae foederis inter Deum ethomines mediatorextitit.
necperfecla, nec immutabilis eral. Ergo nec 2" Promulgala est lex nova, de quà Jeremias
concludere licet ipsis , legem suam esse abso- prophetavit, non scripta digito Dei in lapide,
lulè perfeclam et immutabilem ,
propter hanc sed in visceribus et labulis cordis carnalibus ,

solam rationem, quôd à Deo lata fuerit. Et verô quae propter sanguinis Christi virluiem et di-
qui potest dispensare , polesi et abrogare. At- vinae graliae efTicaciara, quae condiiio pacti
qui Deus SiBpiùs dispensavit. Sollicité interdi- est, irrita esse non potest; quae non in circum-
ctum erat Ex. 29, Lev. 24, Xum. 18, ne quis stantiis teinporum posita, aeierna esse débet,
vescerelur panibus proposilionis , nisi qui sa- quae hominum conditioni accommodala atquc
cerdotali fungerelur munere, antex tribu Levi sanctissiraa, eos ad perfectissimam vit^e ratio-
esset; et nibilorainùs Davidi pcrniissum fuit nem instituit. 3" Sacerdolium Aaronilicuni
eos comedere; neque constat à Deo vel à Pro- sine restitutionis spe abolitum est : nam non
phelâ factum hoc reprehensura fuisse. Idem solùm nulles habent Judaei sacerdotes, sed ita

David Gabaoniiis concessit, ut seplem viri de suntconfusae eorum familiae, ut quà tribu quis-
domo Saùl, septem mensibus , suspensi mane- que oriundus sit, plané nesciant. V Abolila
rent à decimà sextâ nisan usque ad decimam sunt eorum sacrificia : sciunt etenim extra
septimam marchesvan, contra diserlam legem lemplum Jerosolymitanum non licere sibi of-

Moysis Deut. c. 21. Hic ex ipsorum Jud^orum ferre sacrificia, neque ulla rcver.î offerunt ; et
confessione, legis violatio fui!, (piorum alii cum aliunde magnum est nomen JehovcE in genlibus,
Kabbino Jesaià respondent hoc factum fuisse et ab ortu solis usque ad occasum sacrificatur
ex mandato oraculi : alii verô putani eradican- et offortur nomini ejus oblatio munda. 5° Voca.
dam esse liileram ex lege, nomenque Dei pu- tae sunt ad coguitionem veri Dei génies, usque
bliée sancliJicandum ; ita Rabbi Raschi. Cùm ad quomevcnlum significaverat pntriarcha Ja-
ilaque ex ipsis plurimi agnoscant divino vel cob duraluriim statum Judaicum, in celebri isto

jussu vel permissu legem hancjudiciariam pro vaticinio,Gen. 49, in quoMessiam praedictum
tempore abrogatam fuisse, nostraîu magnoperè crcdiderunlomnesolim Judaei, etquod sic verle-
firmant sententiam, videlicet Deum similibus run t omnes interprelos : JMrfrt,/f /rtM(/at«n;/'ra/re<

• jussis testatum fecisse, legem hanc se non per- tm..adorabunt te filii patris lui... non auferelur

petuam esse voluisse , sed pro beneplacito suo sceptrnm de Jnda, nec dux de fenwre ejus donec
posse ac velle illi derogare. .Multa alia exempla reniât qui millendiis est , et ipse erit expeclatio
subministrant sacri codices ,
quibus permotus gentium ; seu, et ipsins erit congregatio popti-

Maimonides, declaravit < oblemperandum esse tonm. Si Messias sit expcctalio gcnlium, si ip-
prophelse cuilibet contra legis velitum jubenti, sius proprium odicium sit, juxta onines Pro-
excepta tamen idololatriû. > Atque hoc nobis phelas, illas in coguitionem vcri Dei et religio-

sullicit ad infringendam Irgis tum ceremonia- nis unitatem colligere : ergo jam vcnit, cirni

iis , tum judiciarix absolutam immutabilita- hoceffeclum sit, nec ampliùs expectent gentes
tem. novum de cœlo doctorem. 6° Templum illud
8dI de VEKA RELIGIONE. 8S2
seciinduiH, qiiod acdilicavil Zorobabel, debebai caret ilirono, caret subditis, caret niinistris, et
esse Judœorum uUiiiuim, juxlaDanielein c. 3, si quom bodiè cultum Juda^i exhibeant Jebovse,
Aggceuin c. i, et Malacbiam c. 5 ; scd illiid non 'it régi et capiti reipublica*, sed ut Deo
jani dirutum est mille leriiié cl seplingcniis exiiibent ; ergo fœdus illud, quo in poliliciim

abhinc aiinis. 7° Pra^signaveral Daniel c. 9 rcipublicaî capul eleclus luit, jam est solulum.
septunginta hobdoniadas annurnni seu aniios 2"Deus lœderis Mosaici condiliones non modo
490 à reslaurationc urbis usque ad unclionem non ampliîis servat verùm eliam legis suae ,

Sancli sanciorum, proplieiiarum iinpletioiieiii, parles omnes abrogavit, efiiciendo ut earum


expialionem peccaii, urbis dcstruclioiiein oi observanlia essel impossibilis. Juxla clarissima
abolilionein sacrificiorum ,
qux scptuagiiita Moysis verba, omniumque Fropbetaruoi, opor-
hebdoniades jam edluxiTunl. 8° Inlcriil reg- tebat Judaiosusque ad Messiam ducem, et
nuin à Daniele pra'diclum, c. 2, quo lainen quamdiù fœdus Mosaicum subsisleret, terram
permanente, conslilui divinà virlule debebat Clianaan incolore, gentem esse separatam ab
regniim aeternum Messiie, et novum fœ iiiiri aliis, Deoque exbibere cultum juxta instituta
dus. 9° Adveiiil dies Domini magnus et horri- Mosaica.Nullusalius esse potestsensus islarum
bilis, quorescissum est paclum in monte Sina vocum, quibus legi tribuitur aelernilas, perpe-
initum, et terra Chanaan percussa est anaihe- luitas, indofoctibilitas; clarasuntetiamin banc
niate, juxta baec verba Maiacbiai, ([use claudunt rem luec Davidis verba : Elegit Dominiis Sion,
propheticos sermones veleris Teslamenti : Me- elegit eam in liabitationem sibi: liœc requies mea
quam mandavi et
tnentote legis Motjsis servi niei, in seculum secuti ; lue liabitabo, quoniam elegi

in Uoreb. Ecceego mittam vobis Eliam proplie- eam; et b*c alia : Elegi et sanctificavi locum is-

tam, antequàm venial (lies Uoiiiini nuujnus el lior- tum, ut sit nomen meum ibi in sempiterratm, et

ribilis, et convertet cor patrum ad(ilios,et cor /ilio- permaneant oculi met et cor meum ibi cunctis die-

rum ad patres eoriim: ne forte veniain etpercutiam bus. Luculenla sunt etiarn haec verba Mala-
terramaiiatliemate.Wdic fusiùs aliàs evolvenlur. cliise lotius propbetix ultima : Mementote legis

2° Prœsens Judœoruni condilio legem abro- Moijsi servi mei : ecce ego mittam vobis Eliam
gatam et rcscissum fœdus Mosaicum clarissimè proplielam, antequàm venial dies Domini mag mis
demonstral. 1° Istius fœderis condiliones non et horribilis. Debebat ergo Deus, quamdiù rex
servat ampliùs Deus. Fœ.lus quippe illud his fuiurus oral Judœorum , babilare montem
verbis complexus est .Moyses : Jeliovum elegisti Sion ; debel)ant permanere ibi oculi ejus et
liodiè, ut sit libi eluliim (beu rcx et prolector} et cor ejus cunctis diebus; debebant Israelitae

obcdias ejtis imperio, et Domiuus elecjit te, ut sis usque ad advontum Eliae propbetae servare le-
ei populus peculiaris, in nomen et laudem et glo- gem Moysis. Si ergo deseruerit locum istum,
riam suam. Focdere igitur illo obstrinxerat se si legis obsorvaniiam reddiderit impossibilem,
Deus ad tuendam iliam genlem, eamdemque non est ampliùs rex Judaeorum, et lex abroga-
ab aliis separatam spécial! providentià regen- laest. Sed manil'eslissimum est , ex quo abo-
dam, quo régis niunere diligenlissimè perfun- minatio dosolationis constitula est in loco san-
ctuni esse olim Deum supra ostendimus, loges cto, Deum illum locum deseruisse ; clarum est
dando, ministres constituendo, dividende pro ex quo Deus Judœos in omnes terrœ plagas
meriiis prœmia vel supplicia, omniaque alia disporsil, nullam religionis, quse templo alliga-

regalis polestatis officia obeundo. Verùm à 1800 ta erat, partem posse consistere ; manifesluni
annis plané illius populi rcs deseruit, nec ul- ostdcnique, ex quo civitas dissoluta est, judi-

lum obiit regalis polesialis olficium ; nuRaedi- ciarias loges nullam vim servare ; manifestum
dil apud illos miracula, quibus ad se suoruni est ergo universam legem abrogâsseDeum, nec
animos solebat convertere ; nullos mjsit ad eos clariùsmentcm suam potuisse significarc. 3"
Propbetas, qui eos de consiliis suis admone- Non solùm Deus non servat fœderis in iflOJite
rent ; non an)pliùs sunt in nomen el laudem Sinai initi condiliones, impossibilemque reddi-

et gloriam Dei sui ; urbis et templi destructio- dit legum suarum observantiam,sed in Judaeos

nem , culliis abolitionem, universai genlis ex- tanquàm perduelles à 1800 annis aniraad-

cidium passus est, nec adbibuit ad recreandos vertil ; ac pluribus prodigiis ac eventibus sin-
Judaiorum animos solatium ullum ; nullam gularibus signilicavit invisum sibi esse eorum
dedil reslilulionis spcm ; uno verbo, apud eos genus et ingraia munera. Dùm adhùc slaret

Deus non ampliùs est polilicus pripccps, qua- lenipluni Jerosolymitanum, quadragint^ circi-

lerp se praebuerai; caret ditioue, caret paiatfp. ler annis ante excidium, visa esse in leffijjflo
865 FOEDERIS MOSAICl ABHOGATIO. 8S4
spectra, res miras et prodigiosas, refcrunt Ju- infortunia; occubuit tandem victima istius vin-
daei dociores in Taliniide c< in aliis libris; aii- dictœ, qnam tanidiù porlenderat : fuit in ipso
ditaiu vocem à sacerdolibus in feslo penlccos- nomiiie infauslum augiirium , et videlur vo-
tes, narrant Josephus et Tacitus, è Sanclo san- juisse Deum ut propbeta, Jésus nomine, ine-
ctorum prodeuntera, et auribus clarô insonan luclabi'e fatum et pra;sens cxitium annuntia-
teni veiba baic Exeamus, exeamus.:
rei, ac csset ominosum nonien pacis et salulis,
Apud Josephum, lib. 6 de Bello Judaico, c. quod in Cliristo Judaîi conlempseranl.
6, sequentem leginiiis hisloriam : < Jésus qui- Insana Judaeorum in obsidione contumacia
dam, Anani filius, vir plebeius et ruslicus, superat omncm fidem , nec quidquam divinam
quadriennio priusquàm bellum essel exortiiin, in ullum populum iram clariùs oslendil : Tili
adliuc pacatà civilate et rerum omnium copia clementissimi imperatoris monita et minas
abundante, cùm ad feslum venisset quo taber- conlempsêre; veniam oblatam sprevêre eo ipso
nacula in honorem Dei deligi ab omnibus mes tempore, quo nulla erat salutis spes, et perli-
est, juxta lemplum repente exclamare cœpit ; naci defensione eô usque accenderunt militum.
Yox ab oriente, vox ab occasu, vox à quatuor Romanorum adversùm se animos, ut nullam
ventis , vox in Jerosolijmam et in templum, vox sibi reliquerint ad salutem viam. Perière ergo
in sponsos et in sponsas, vox in universum popu- undecies centena millia ; urbs funditùs eversa
twm ; idque noetu et interdiù clamitans omnis est ; templum, invito Tito, llammis consump-
civitatis vicos circuibat, Nonnulli verô e\ pri- tum fuit, lamque evidens erat in illo infortu-
moribus populi, dirilalem ominis aegrè fereii- nio divini numinis ira, ut imperalor negaverit
tes, hominem corripiunt. muliisqueverberibus suis armis interiisse Jerosolymam, neque lau-
atiiciunt ; at ille nec pro se quidquam ioculus, reas sibi ob victoriam à variis populis oblatas
neceos qui Ipsum vcrberabant privatini depre- accipere, nec congratulatorias orationes audire
catus, eadeni quae priùs verlia incianiare non volueril. PoNt excidium urbis annis quinqua-
destitil. Proinde magislratus Judaeorum rali ginta duce Bar-Cocbeba rebellantes ab Adriano
diviniorem esse liominis motum, eum ad prae- imperatore oppressi sunt : ille interfectis sex-
sidem Romanum adducunt, apud quem ad nu- centis millibus reliquos sub haslâ vendidit
dationem lanialus, nec preces, nec iacrymas prohibuilque ne ad urbis suae ruinas accédè-
ullas eiludil, sed quaalùm maxime polerat, 11e- rent, aul eiiam è loiiginqiio ineasdem conver-
bili et lugubri modo vocem inlleclens, ad sin- teronl oculos, iia ut tempore S. Ilieronymi
gula verbera clamabat Vép, vœJerosolymis! : Ille pecunià redimerent à miliiibus lacrymandi
verôadbelli usque tempus, neque quemqiiam liceniiam. « Usque ad praesentem diem,inquit
civium alloquebatur, sed quolidiè velul pieca- ille Eccicsioe doctor, perfidi coloni post inier-
tionem quamdam meditalus, j;ûp, vœJerosolymi,' fectionem servorum, et ad extremum fdii Déi,
lamentabatur; neque vero cuiquam imprecatus exceplopiaiiclu probibentur ingredi Jérusalem,
est, cùm in dies singulos vapularet, neque ci- et ut ruinam suse eis llere liccat civitatis ,

bum imperlienii benediccbat : una autem ejus pretio redinxinl ; ut qui quoiidam emerant
responsio ad oranes erat, iriste praesagium. At sanguiuem Cbristi, emanl Iacrymas suas, et
maxime in iesiivitatibus vociferabaïur, idque nequidem fletus eis gratuiius sit. Videas in
cùm annos sepiem et quinque menses fecisset, die quo capta est à Romanis, et diruta Jérusa-
neque voce raucus erai lacius, neque delassa- lem, vonire populum lugubrcm , confluere
balur, donec obsidionis icnqiore perspeciis dctrepitas mulierculas etsenes, pannis annis-
reipsà auguriis quievit ; aam in mœnibus que obsiios, in corporibus et in habitu suo
obambulans itcrùra, vœ, vœ civitati et templo iram Domiiii demonstrantcs ; congregatur
et populo! \occ alla clamabai ; ubi auiem ad turba niiserorum et palibnlo Domiiiicoruscanle
extrcmum adjecit : Yœ etiam tnilii ! lapide ex ac radiante ex anastasi cjus, do Oliveii quoquc
balistà excusso ictus slalim occubuit, animani- monte crucis fulgente vexillo plangcre ruinas
quc, dùm adbuc isla omnia loqueretur, dimi- tcmpli sui populum misernm, et taraen non
sit.> lla;c Joseplius. Divina inclemenlia, ulha- esso miscrabilom ;
adliuc ilcliis iii gcuis , et
bct Bossuelius, sese quasi cons|)ici]am cl visilu- livida brncliia, ctspnrsi crines, ol miles mcrce-
lem pra^buerai in islo hominc, qui nullovilae dem postulai, ul illis (lere plus liccat. »

fungebaïur odicio, nec vivebat, nisi ut dira Sed nullum argumenium illustrius divinse
est
vaticinaretur : dcdcrat illi vires plus quàm in istam gentcm Ir.np evontu illo, quem lempo-
bumana^ , ut clamoribu$ ad^equarei populi rd)us Jtdiani imperatoris contigisso oonsen-
835 DE VER\ RELIGIONE 856
lientevoce referunt scriptores luni christiani, cipc excitata, ab illo opère nequaquàm nisi di-
liim ethnici, luni jiidaei. Inipius ille priiiccps vin;» virlute poluissel abduci. Dcnique à 1800
in odiiim Ut'lii^ionis clirisliatiée, el ul vaniiaiis anuis niiseram et lerumnosam vilam agit ille
Chrisli Doiiiiiii valicinium de perpetiio iiilci ilu |»()pulus apud extrancos, piilrio solo exlorris,
tenipli conviiicerel, illiid insiaurarc sumpiibus sine sede fixa, nullà fruens requie, sed corde
iinmodicis slatuit. Cognilo imperaloris coiisilio pavido, uti vaticinatus est Moyses, dedcienti-
Jiidœi ex omnibus niuiuli partibus cdiicurrunt, bns oculis, anima niœrore consumplà, quasi
oninia parant ad ledilicium, iniperaiore exci- l)endentem ante se viiani infelix protrahil, fa-
tante , pccnnias suppediiante et auctoritaie cius in opprobrium, in fabulam, et in prover-
suâ incœptum proniovenle. Sed dùm studuit bium cunciis seniibus.
Domini vaiicinia eventu frusirarc, illa revcrà Dices i": Ex praesenti condilionc Judaeorum
adimplevil ; liouit illi iinpcratori el Judaîis, non magis ellicilur rescissum esse paclum
vetcris icmpli riiiidanienta diruere, et ellicere Mosaicum, quàm in tempore captivilatis Baby-
ut non rcuiaueret lapis supra lapidein ; sed lonica; idem concludi poiuit carebant quippe
:

nova poncre fundainenta non licuit. Quid lune civitate, templo, sacrificio, etc. Attamen
evenerit, docebit Amniianus Marcellinus scri- firmum ralumque mansil lune fœdus Mosai-
ptor ctbnicus, aequalis temporum, Juiiani lau- cum : ergo et hodiè manet.
dalor. « Julianus, inquit, 1. 23, c. 1 , imperii Respondeo ex utriusque eventûs compara-
suimemoriam magniiudine operum gestiens tione niuitùm confirmari vim nosiri argu-
quondam apud Jeroso-
propagarc, ambiliosuni menti, nedùm illa elevelur. Nam 1" si dura-
Jymam toinplum inslaurare sumpiibus cogila- lionem spectamus uiriusquc calamitaiis, nulla
bat immodicis negoli unique maturandum
,
omninô invenietur proporlio : illa nonnisi sep-
Alypio dederat Antiochensi. Cùni itaque rei luaginia annis à primo iniiio , scu ab anno
idem forliter inslaret Alypius ,
juvarelque quarto regni Joachim duravit ; hxc oblinuit
provinciae reclor, metuendi globi llammarum jam annis fermé mille ociingentis^ id esl, per
propè fnndamenta crebris assultibus erum- diulurnum magis temporis inlervallum, quàm
penles fccère locuni, exustis aliquoties operan- sleteral respublica Judœorum. 2" Tempore
tibus, inaccessum ; hocque modo, elemento Nabuchodonosori reniansil Jerosolymis el in
destinatiùs repellenti\ cessavit incœptum (I). »
Jud.tà magna pars populi, efl'ecitque divina
Alias circumslaniias bujus memorabilis even- providentia, ut nullœ ibi transferrentur colo-
tûs referunt bislorici ecclesiastici, inler qiios nise, nec vicini populi vacua loca occnparcnt;
Sozomenus sic liane bisloriam concludit :
è contrario post ullimum excidium Romani
« Quôd si cuipiani hœc incredibilia videbuiitur, novam urbem, ^Eliam nomine, coiididcrnnt
(idem ei faciant ii, qui acceperunt ab bomini- ad quam accedere, vel eliam oculos coiiveriere
bus, qui res ipsi viderant, qui opus imperle- sub pœnâ capitis Judaeis omnibus vcliluni luit:
ctum diraiserunl, aut, ut veriùs dicam , ne et ad unum omnes terra Chanaan pulsi sunl.
inchoare quideni polucrunt. t Et reverà per- 5° Dispar valdé sors Judaeorum fuit : in Baby-
tinax illa gens Jud;tornm, pr^cipuè à prin- lone suos judices babebant, qui secundùm le-
Est inler ipsa Juiiani scripla fragmonlum
(i) gem Mosaicam jus dicebant; iniô kgimusNa-
episto!;H, ex qno magna accedit auclontas re-
buchodonosorem extulisse tbronum régis Joa-
lationi Aniiniani .Marcelliiii, in quo iinperator
conlili'lur quôd nuper ejns tuerai consiliuni chim super thronos regum qui cum ipso erant
tempii Jerosolymilani inslaurandi. Hal)omiis in Rabylone ; in pra'senti verô dispersione, in
eliam Judicos cousentienles in diebiis lî. :
unicam quidem habenl
loto orbe, ne civila-
Cbanan et sociorum ejus, ait R. Godaliab lien
Joseph Jecbaia anno circiler orbis conditi
,
tem, sed ubique obtempérant legibus alienis,
4549, niemorant libri annalium, magnum in et principibus nomini suo infestis. 4° In capti-
orbe univcrso fuisse ternt niolum, collapsiim- viiale Babylonicà addebanl Judaeis animos cla-
quc esse lemplum quod slruxerunt .)u(ia;i ,

Jerosolymis praecoplo Ca;saris Juiiani apos- rissima Propheiarum vaiicinia : sepluaginla


,

latse, impensis maxiniis. Poslridio ejus dici annos doierminaverat Jeremias, Isaias libera-

(
quo mola de cϔo ignis ninllns
i'ueral terra),
lorem Cyrum nomine compellaveral, Ezechiel
cecidii, ila utomnia ferramenta iliius œdilicii
liquesceronl, et amburerenlur Jndœi mnlli al- nov.i; urbis et tempii formam dcscripserat; ex
que adeô in numerabilos. ApudWagensei!. Tela quibus omnibus cerlô apud Judseos constabat
ignea satanie. Errai liic ubi narrai exlruclum
se aliquando in patriam tellurem reducendos
teniplum fuisse, sed bicerror demonslrat illuni
auclorem, nec Ammianuni,nec Chrislianos ex- esse. Sed quàm dispar rerum inhàccaptivitate
t-cripsisse. faciès! Nullis recreantur promissionibus divinis,
857 FOEDERIS MOSAICI ABROGATIO. 858
alienam gentem sua possidere cernunt, iiomen Dices 2" : Deus speciali providentlâ Judseos
suum invisum omnibus populis seniiunl, suis conservât et tuelur : ergo fœdus Mosaicum
conaiibus et incœptis obslare nuinen semper non est abrogalum. — Respondeo conserva-
experli suut : ergo nulla convouienlia iuler tioneni Judaicae gentis maximum esse prodi-
liancelillamcaplivitatem,atquo si illadiviuae in gium, et ex eo sequi Deum specialera eorum
populuniiraepropler idololalriam indiciumluit, curam gerere sed nequaquàm concludi potest
,

Inec propler aliquod luajus scelus sunimai in- fœdus Mosaicum nam 1" Judaeos conser-
stare ;

clenientise erit argiimenlum, de quà re aliàs. vai Deus, quia bocpalribus promiseralanle da-
El verô illœ capiiviiates, quae slanie civiia- tam legeni Mosaicam. 2"Quia ba;c eorum infelix

le, et uondùm soluio fœdere Mosaico, Judieis condilio Cbrislo testinionium perhibet eviden-
conlingebanl, necessariô brèves esse debebani; tissinium, tumquôdinScriplurisveleris Testa-
aliàs Deus linem suum non obiinuissel; fuit menii b:cc calamitas praedicilur subseculura oc-
etenim Dei consilium in promulgandà lege cisiononi Cbrisli; lum eliam quod bocinfortu-
Mosaicà ut apud genlem sallem unani vigerel nium cum omnibus circumslanliis prœdixeril
sui cognilio;ideôque necesse i'uil ut illani sepa- Christus Dominus; tumdeniquequôdin nuliuni
ralam à caeteris nalionibus in lerrâ Cbanaan aliud scelus, nisi in id admissum in morle Chri-
servaret : et propierea videmus Deuni Judaeos sli refundi possil lam diulurna tam universa- ,

ssepiùs Immerentes, et nequaquàm conversos lis, tamacerba calamitas, uli inira ostendemus:
ah bostibus libérasse et reduxisse in patriam, profugi et vagi super terram, sicut Caïniile fra-
ut gloriani suam vindicarel, el eos tangerelbe- iricida, omnibus in memoriam revocanl fusum
oeliciis, quos [m;nà no.i aflici-bat : apud Eze- à se sanguincnijusli Abolis, iramque Dominiin
chielem cap. 36, sic eos Deus alloquitur : y'ou babilu demonslranl. 5" Tuelur Judaeos Deus ad
propler vos ego facimn, domus Israël, sed propter (ideniEvangcliiconlirmandam: lestes sunt, cerlè
nomen sauctum meunt, quod polluislis in genlibus omiii cxcepiione majores, authenticitaiis et in-
ad quas intràslis, et sancliftcabo nomen meum legrilalis sacrorum codicum, in quibus ponitur
magnum... ut sciant qentes quia ego Dominas. nosira fides; si omniuo cxiincia fuisset ista

Clariora sunt ejusdem propbelai verba cap. nalio, negaronl forsilan infidèles ullos unquàm
iO : « Neque cogiialio mentis vesirœ fiet, di- fuisse anle Clirislum Propheias, illaque eorum
I cenliuni : Erinius sicut gentes et sicut co- scripta à Cbrisiianis conlicta dicerent; nega-
< gnaliones terrae, utcolamus ligna el lapides. rent anle tompora cbrisliauie Religionis vi-
< Vivo ego, dicit Dominus Deus, quoniMiu in guisse apud Jiukeos expeclaiionem Messiœ.Ut
t manu forii et in brachio exlenlo , et in fu- bisce objeclionibus nullus esset locus, voluit
i rore efTuso regnabo super vos; et educani vos Deus ut à maximis Religionis cbrislianae inlmi-
« depojiulis, et congregabovosdelerris in (jui- cis diicerenlur genliles ad lidem Evangelii, et
. bus dispersi eslis in manu valida ; el in liiro- ab iis acciperent principia, ex quibus eviden-
< re effuso regnabo super vos ; el addticam ler oruiiur divina Religionis nosirae origo.
< vos in desertum populorum , et judicabor i" DiMilipie luetur Judaeos Deus, quia benigna
« ibi vobiscum facie ad faciem, sicul judicio sunt illius consilia in reli(|uias islius genlis;

< cuniendi adversùm paires vestros in doserio véniel ali([ii;uul() leiiipus, cùm ad Cbrisli fi-

« lerrae .Egypli. Sic judicabo vos, dicil Domi- dem conversi in ejusdem Rrligionis socielate
« nus Deus, el subjiciam vos sceplro nieo , et cum genlilibus conjungenlur : hoc praenuuiia-
» inducam vos in vinculis fœderis... el scietis vit Aposlolus , boc cecinêre antiquiores Pro-
I quia ego Dominus, ciini benefecero vobis pliela*, iuler quorun» oracula valdè illustre est

« propler nomen meum, et non secundùm vias istud ()scae cap. 5, v. 4, quoJ Judœi solenl ap-
I vesiras malas, neque secundùm scelera ve- plicari praesenli caplivitali : Dies multos sede-
« slra pessima, domus Israël ait Dominus , bunl filii Israël sine rege et sine principe , et sine

I Deus. » Ex quibus |)alel Deum, quamdiù sacrificio, et sine allari, sine epliod, et sine tera-

mansil fœdus Mosaicum, illam genlem etiam phim ; et post hœc revertentur, et qnœrent Domi-
invilam rexisse suis Icgibus, et coegisse ad ob- num Deum suum, et David regcm suum, et pavc-
sequium , nempe ad vindicandam nominis sui bunt ad Dominum, et ad bonum ejus, in novi.ssimo
gloriam ; et proinde cùm erga eos conlrarià dienmi. Ilabcmus in islo valicinio descriplam
prorsùs ralione agal, scfpiilurcos non ampliùs bndiornam Juda-orum «'onditionem ; carent
esse Dei peculinm , nec eleclos specialiicr in quippc civiiate, principe, sacridcio, etc. Habc-
landem et nomf'n cl glniiam suam. mus oiiam causam istius calamitatis : nescie-
859 APPENDICES. 860

runt siquidem seu reprobaverunt David regoni eoruin futuram conversionem in istisverbis:

suuni, id est, Messiain ,


qui sœpiiis iioc Do- Et pavcbunt ad Domiinim, et ad bonum ejus in

mine donatiir in Scripiiiris, (|uia niiiis David iwvissimo dierum : niilliim majus bonum à Dec
fnliiriiserat,elà David eraïadumbralus. Anim- venit bominiiius Messiâ, ojusque Evangelio;
advertendum est non dicere propheDm ,
post ergo Judaei se ad Dcnm convertere non pos-
haec tenipora venUiruni rcgeni siium.sed dicit suiil, nisi paveaiit ad illud bonum ejns, nisi

Judaeos conversnros se ad David regem suum ;


quaerant David regem Buum, de quo infra mox
ex quo ellicilur iiluni in propria venisse, et disputaturi sumus.
suos cum non cognovisse. Habemus denique

^pp0nhicc&*
§ 1. — Pr/EAMBULA. quse, cùm in praxi tota consigtanl, maximi
sunt ad reclam aut pravara vilae inslilutionem
1" Prœjudicia advershs încredulitatem {{).
momenti, puia suam originem, destina-
circa
t Depromunlur exvilio, lum doclrinae ipsius, tionem, naluram summi boni de bis, inquam, :

tum personarum quae eam tuenlur. nibil fixum , nihii ratum habet increduiorum
« \° Ex ualitrà doctrinœ. — Primo dignitali pbilosopbia ; nihil afîert quod animam tran-
hominis est injuriosa. Quippe, si incredulilali quiliare possii; ciqiie purissiinani ingerere
fides, quaenam est hominis natura? Levis pul- vohiptatem in adeptâ veriiaie securè conquie-
visculus et atomorum acervus. Quaenam causa? scendi : exhibel è contra perpétuas opinionum
Caecus mechanismus, aut fortuita conibinatio. varielates, ac mille repngnantias nullo unquàm
Quae existendi condiiio? Eadem quae planiis judice dirimendas, nisi solâ raiione, cujus edi-
aut beliuis, super terrain sine consilio disjeclis. cta unusquisque conlingit ad nulum. Hinc
Quis operandi modus? Idem ac macliinae motu anxielas et moleslia ; hinc veri inveniendi
neoessariôagitatse.Qnislaniiem finis? INibilum. desperaiio; ac landem aul mentis nihil crc-
« Secundo ejus felicil lis inimica.Naniqiiesub deiiiis lorpor ; aul alicujus è pessiuds syslema-
forluna; dominio nulla securitas, sed snbiianeae libus eiectio, lam forluitô latta quàm perli-
cladis et exilii melus. Caiamitalibus quibus naciler dclendenda; aut cffrenala quidiibet
obsidelur misera nostra condiiio nidbim atlul- scnliendi , ellrenatiorque quidiibet dicleriis
get solatinm ; sed manel nos, aul rabies impo inq)elendi licenlia.
lens ad versus inexorabile fatum et necessarias < Quariô animum avocang à virtute. Ecquid
orbis vicissitudines; aut iranquiila submissio enim boni ageret, inscius omnium quae mores
et sloica quaedam indiflerentia, qu% in animas dirigere deberenl? Quid eum decel, nisi con-
naturà sensibiles non cadit; aut suicidium tinua suî oblivio, usura praesenlis, et nulla in
quod lolo nisu refugil humanitas ,
quodque in fulurum prospicientia ? Imô, si Deus aut om-
anniiiilationem desinat. Quale autem remedium ninô non sit, aul sit iners; si corporea mens,
luec annihilatio, qua; omnem voluplaiis scn- aut mortalis; si fatum in omnes et omnia do-
sum perimit, et innatum rclicitatis desideriuni, minelur ;
jam à fundanienlis virtus ruit; jam
nedùui expleal, verlii in cerlissimam ejus un- nullus ordo, nulla lex viget : aut, si quod su-
quàm explendi desperalionem? Iniô, cùm incre- persil virlutis et viiii discrimen , non alio
dulo nuuquàm illuxeril fulurae iilius annibila- principio quàm privatâ utililale metiendum
tionis in vicia demonslratio, ne quidem fruitur sc- est; quisque suus sibi staluiiur finis uliimus;
curilalequamoptarc non borret; lluctualanxius virlus eril egoismus, suî amor exclusivus, bo-

intcrannihiialionem dnbiam el pœnas inevila- norum praeseniium appeiilus el per média


biles , si Tallat eum annihilatio : atque adcô quailibet assecutio : vitium evadit benelicen-
viiœalierius, cujusloetissimamspem abjicii,tcr- tia, generositas, aequilas ipsa, cùm mullis se-
rores omnes, et sine compensaiione, experiiur. ipsum defraudare sa^pè juberel.
« Teriiô meniem, veri appeteniem, perplexam « Nequc dicatur publicse quoque utilitatis
el in inccrlo suspensam reiinquil, circa capila babcndam esse rationem; et ex ntriusque
(i) Vid. not. ad calcem col.l2hujnsce vol. commodi concordii\ virlutem exurgere. Quipp^'
861 PRiEJUDICIA ADVERSUS INCREDULITATEM. 86Î

si ambo conciliari non possinl(et rare possuni), pes necessitudinisvinculum, praeter utriusque
necesse est praevaleat person;ilc cominoduni; partis utililatem, eigo obediendi officium non
virtushoc unumprsecipil, cum niinimo aliorum laiiùs palet, aut diuliùs viget, quàm privalum
malo ( at eliam cuni maxinio, si aliter fieri commoduni; cujus quidem supremus judex et

non possit), prosequendum esse honuni suuni, provisor eril pro innato sibi jure, quodlibet
cupiditalis Iiîc et mine urgeiilis judicio maxi- socielalis niembrum. Quis porrô his principiis

mum. Quin eliam, virtulis essenlià in cerlo inibutus, si malè babeat et vires suppetant, non
quodam boni privali ad publicum respeclu eril ad ciendam rebellionem et teniandum re-
posilà, quàm stériles sunt istae ordinis et rela- gicidium pronus? Si autem se princeps existi-

tionuni ideœ, quae moralem olOcii sensum in mel finem uliimum cui debeant inservire sub-
combinationem merè physicam, et peccatum dili, bruium pecus, ad celsitudinis suae
velut
in aberraiionem calculi converlunl ! Tandem, felicitalem unicè nalum si simul adverlerit;

vel incorruplâ rémanente virtutis noiione, quot cavendum tamen esse ne populi hoc, quod
ipsi subducerenlur adminicula ! Dei semper inesse sibi arbitrantur, rebellandi jure abu-
intuentis reverentia, ei placendi desiderium, tantur; quid superest, nisi ut illos graviori in
benefactorum fulura merces, delictorum pœna : dies jugo premat, et, libertatis aliquando vin-
quorum in locum succederet annihilatio, aequo dicandae médium omne subirabendo, suae sibi
pede probum improbumque pulsaiis. lyrannidis impunitatem asserat? Ecce igitur

< Quintô inclinans ad vitium . ipsum scilicet ad rebellionem, ad lyrannidem, ad anarchiam


honestat, ex modo dictis; et, nomine, delor- ducit incredulitas.
mitate, nalurà mulaiis, Iqco virtutis obirudit. « Neque dixeris incredulos omnes non esse

Submovet odium quod animis nalurà hoiiestis albeos, malerialistas, fatalistas, et loti sectae

insidet ; si enim llagiliosus ad beiluae vel au- tribuendos non esse quorumdam errores ijj-

tomati conditionem redigatur, non niagis cri- mis absurdos. Nam 1" quisquis, excusso semei
minis reus est quàm lapis hominem subjecium auctoritalis Ecclesiae jugo, cœpit fldem ad di-

obruens, aut lupus viatorem dilanians. Deinde ciamen rationis ita informare, ut nihil credere

Deum toile liberiatem sustulisti immi-


toile , velit nisi quod evidenter intuetur et compre-
nenlium pœnarum forniidinem, ipsam con- hensivè inlelligit, variis gradibus et necessario
scientiae siiinulorum energiam , neque locus lapsu decidit in baeresim, tum in socinianismura,

datur occullo animi seipsum damnantis judi- deinde in deismum, in p\rrbonianismum, tan-
cio. Quodnam igitur supereril grassanti vitio dem in albeismum, ut infra magis evolvetur.
repagulum ? An suppliciorum civilium metus, Et reipsà serieni evenluum consideranti facile

aut prœraioruni spes? An horror infamiae, vel palebit impuram banc esse grassantis nunc
ambilio nominis in hislorià celebrandi? At so- impiorum sectae genealogiam , ita ut semper à
cieias delicia omnia plectere, vel benefacta malo ruant in pejus, et non minus verè quàm
etiam publica praemiare non polest. At multi ingeniosè dictum sit : Leur manière de philoso-
suni liomines , multi aclus ad quos fama vel pher n'est au fond que Cart de accroire. Ergo, si

infainia non pertinet. Al scelus occultandun), ad extrema qua;que non progrediantur omnes,
excusandum , in alios conlorquendum , aut non salis apte et coha;renter loquuntur; et
supplicium cludendum sperari polest. At, etc. nihilominùs verum est eô abripere nativara
I Soxlô ordini socielalis et imperioruin iran- incredulilatis indolem, idcôqiieipsi meritù im-
quillitali exiliosa. Dùni enim clianitat sociclates putari probra hœc et dclrinienta quae deplora-

solo violentiiB aut utilitatis impulsu condilas mus, licet à se amoliri conelur. 2" Et reipsà,
fuisse; non stare nisi mutuo et dissolubili ci- praedicta quolquot sunt placita plerique nunc
vium rectorumque conlractu; dominationem imperterrili proiiienlur increduli : neque ulla

omncm repugnare condilionum ;equalitali est hodiè diffiisior et usu magis recepta incre-

contra quam nulla Icx, nécessitas aul consue- dulilatis forma. 5" Vel intcr deislas reveren-

tudo poluit unquàm prsescribere, ac tandem tiores, qui religioncm naturalem servare et
superioruin jus oume, jus esse foriioris; oui- solam revelationem abjiccre se praedicant
neniquc inforiorum obligalionem solâ imbecil- nullus laudari queat qui non impegerit in er-
litale vei utililatc lundari; cvanoscit, ut palet, rores solàratione refcllcndos; ctquaedam llagi-

sacra legum majestas ,


principura aucloritas, tia ipsà lege naturali vetitâ non probaverit,puta
civiuni mulua fidcsct securitas. suicidium, rebellionem, luxum et impudiciiiaqi.
I Et verô si iiuUum sit ioter cives et princi- I Haec, iu quibus libcriùs e^ultaru sqIa t
865 APPENDICES. 864

oratonim lacundia, breviter lantùm indicavi- riculi meluenduni esse, bonâ fide difCteri non
inus. Quàm dispar sub revclatione, praeserliin possunt. Atqui, in eo conlroversiae statu, in-

christianà, reriiin faciès! Eain oxliibendi locus sanu/n est partem quam sequuntur amplecti ;

erit, ubi generalim de utililale revelaiiimis parlem, ut diximus, abjeclissimam, anxielatis

specialim verô de chrislianse religionis sancii- et miseriaî plenam in praesenti vilà, ac prœ-
tate et sapienlià dissereimis. Observenius iii- sertim |U'riculosissimam, pro œlate post nior-

lerea bis iinprobam etnocoiitem esse iiicredii- leni (probabililer, ut conceditur), extilurà.

lorum seclain : priinum soelus est, nefariis do- € Secundo lestes sunt in proprià causa ideô-
gmaiibiis inlerre mala quai diximus: alteruin, que non audiendi : aut sallem ea est plerorum-

inliiiilis defraudare commodis quae ex concor- que conditio. Tempus fuil quo religionis veri-

di Cliristianisiiii professioiie in oinne gentis iaiem persuasam haberenl : quandonam incœ-


humnntim rediuidaront. Qikc cùin ila sinl, pil dubitalio? Simul ac vilium et libido : indc

cùni bonis omnibus horroreni et lucluin uiovere mali labes. Naturale est odisse quem timeas, et

debeai incredulorum doclrina, quâ fronle bc- quem metueris infestare si possis, inquil Minu-

nelicenliani, liuinanitaieni, boni publici slu- lius Félix in Oclav. ; et meliùs de la Bruyère,

diuni conlinuô cl arroganler décantant? quo chap. 16, des Esprits forts: t Je voudrais voir

jure se benevoios generis liumani paidagogos un homme sobre, modeste, chaste, équitable,
insliluuni? Deinde quanio débet esse veris li- prononcer qu'il n'y a point de Dieu ; il parle-

dclibus solalio, cùm adverlnnt neminem ferè rail au moins sans intérêt; mais cet homme ne
posse (idi'in abnegare, quin in absnrda qu;TC- se trouve point, t li tamen non sumus qui cœ-
que mal, et ad convellenda sacralissiina virlu- no voluplalum turpiler volutari accusemus
lis et honestalis fundanicnta prorunipat, jain quolquot irreligionem profilentur : al,cùm
omnis freni impatiens! Hinc tandem nascitur nullis cupiditalibus parcal Evangelium, cùm
non modo j)rsejudicium, scd et firma adversùs non modo fugam mali , sed virtulum omnium
incrodulilaioni dcmonstralio. Cùm enim le- ollicia pr.X'cipiat ;
quis, in illo insectando, verc

pugncl ^ se invicem divisas esse veriiaiem, et dixeril se nullo, nisi veriialis, commodo mo-
comniiinoni omnium ulililalem, sequilnr falsam veri ; non intemperatâ quâdam curiositale, su-

esse doctrinam, qu:e universali bono felicilali- perbià mentis et independenliâ, quidiibet auda-
que lum publics; tum privala; adversatur. Mc- cter senliendi libidine , non ambiiione sibi lau-

ritô igilur Jean-Jacques Rousseau : « Fuyez dem ac discipulos apud ceriam hominum clas-

ceux qui, sous prétexte d'expliquer la nature, sem comparandi? Imô non staluimus cos
sèment dans le cœur des hommes de désolantes omninô malà fide agere, et evidenliai, cujus

doctrines... ils arrachent du fond des cœurs conseil sint, oculos claudere, sed vel unâ cupi-

le remords du crime, l'espoir de la vertu, et se diiale veritalcm obscurari posse nolum est ;

vantent encore d'être les bienfaiteurs du genre quaniô magis si plures, agmine facto, in eam-
humain. Jamais, disent-ils, la vérité n'est nui- dem veritalem obnubilandam conspirent'.'

sible aux hommes : Je le crois comme eux ; et i Tertio sunt plerùmque judices imperiti,

c'est, à mon avis, une grande preuve que ce qu'ils qui cansam de qnù pronuntiant non probe no-
enseignent n'est pas la vérité, i verint. Faleantur enim quod res est; origo du-

( 2° Ex indolc incredulorum. — Primo sunl bii fuitne perceplio cujusdam argumenti quod
hominum inconsideralissimi. Praecipua enim ipsos hucusque latuerat ? Eodem ingrave-

sapienliae lex est, in necessariis amplecti par- scentedubio, allulerunlne ad verilatis invesli-
temaliquam, in dubiis parlem et probabiliorem gationem menleni attentam, animum praîjudi-

et tuliorem ; alqui nihil horum praistant. 1" De ciis liberum, judicium sanum, studium con-

religione nihil pro certohabent, nisi Chrislia- stans? Vix illis inslructi religionis rudinientis

nisino credendum non esse : caelerùm ignora re quai tradi pueris soient, in evolvendis devo-

qtiienain religio tenenda sit, ideùquc nullam randisque incredulorum libris, quolqnoi sibi

prohieri se libenlcr agnoscerent. Attamen non praestô fuerunl, loti incubuère ; nostros autem

dalur médium, cùm religio consistai in praxi ;


penilùs neglexerunt ; et lot scriptorura quibus

quisquis de illâ indifferens est, eo ipso irreligiosus breviier et darè demonslratur religionis Veri-

fit. 2° Elsi rcnuanl demonstrationes in reli- tas, ne nnum quidem alligerunt: alqui accusa-

gionis graliam militâmes agnoscere, eam ta- tionibus aures praebere et apologiis claudere,

men magnis probabilitalibus commendari ,


objectionibus delectari , et non curare de re-

ejusque sectatoribus, etsi falsa foret, nihil pe- sponsis, parlera imam attendere, non alieram,
86,S FR.^JUDICIA ADVElRSUS JNCREDILITATEM. 866;

judicis est inlqui, studio partium abropti, ve- Cur aliam personam induercnt in scriptis»
riialeinque refugienlis. Et verô in sectà dislin- aliam in societale? Cur tantoperè metuerent
gui dcbenl magnâtes et vulgus. Priores, quos ne ad istius pbilosophix iiormam uxor, iiberi,

eliam duces et anlesignanos dicere possumus, famulique sui mores componerent, et ipsi vi-

calanio nianum admoventes ad propagaiioneni vcre crederentur? Si quis libellas é tenebris


veriiaiis (ui vocani), quaenam exhibent studii eniergat ad luccm publicam , omni cura cela-

diligentis et accuratae consideralionis speci- lur auclor, aut iiiigilur vir de republicà benè
niina? Ad saiietalem usque congerunt diiïicul- nierilus, et jam à pluribus annis in sinu reli-

tates ex historià, chronologiâ, pbysicâ peiiias, gionis demortuus. Si forte delegalur auctor, et

Minervâ non suà condctas, sed à Celso, Por- immineai legum severitas aut eliam ecclesiasti-

phyrio, Jiiliano, aliisijue veteribns ciiristiani ca censura, statim videbis palinodiam canlare
nominis hostibus inventas; ne quideni in ipsis paratnm, nec ulla promissa vcl jurameula de-
fonlibus haustas (quod esset operosius ), sed traclanlcm. In tantâ factorum dictoiumque
nuUo negolio cxscriplas é quibusdam auclori- dissonsione, dicant ipsi quibuscredendiim sit :

quas Angli ipsi non è penu sno de-


biis anglis; si verilalem animo allé inlixam habeanl, quale
pronipserunt, sed studii paulô niagis patientes dodecus cam turpi mendacio dissimulare ! Si

apud Socinianos, Jud*os, ManicJiaeos, aliosque falsilalis sibi conscii sunt, quale scelus religio-
veteres incredulos collegerunt. At objectiones neni scienler proscindere calumniis!
illoe qualicunique responso non caruerunt : at- « Al cordis intima scrulemur : cùm defervet
qiic adeô postuiabat assequendae veriiaiis stu- cupidiias, clamai ratio, premil adversilas, prœ-
diuin pervoivi SS. Patres et veteres apoiogi- sertim cùm mors inslat, quid lum de ipsis agi-

stas,saltem perlegirecentioranostrorum opéra, lur? Infremunt, palient, contrcmiscunl, de-


et solutionum quas allerunt vanitalem novis liria sua iniùs execraniur : tesies sunt, qu(8
argunientis denionstrari. Verùm ipsi non ita : vidinius, non paucos, conscienliae pungenlis
sed, neglectis responsis quae viris non inipu- aciileis deviclos, tandem errorcs palàm ejurare,
deniibus ora clauderent, eadem seniper canlant spreiae diù religionis solalia implorare, seee
acrecantanl. Sclscilamur ergo an det'ensiones simplicibus ac idiolis timidioros, ferè dixi su-
nostras noverinl, necne? Si noverint, ubi bo- persiiliosiores exhihere, ac landem Epicurum
na fldes? Quidni silent, donec meliora et ve- imilari, de quo apud Tullium ait Cotta i Nec :

riora nostris afierre queant? Si nesciant, jam » quemquam vidi qui magis ea, quœ timenda
in lis desideramuseam attentionem et scieniiani « essenegarel, timcrel,morlem dicoeiDeos; »

qu3e ad litem tanti momenti dirimendam re- atqui hnec argnunt fidem nunquàm in corum
quiriiur. Quod autem ad vulgus incredulorum peclore peniiùs extinciam ; nec enim nieniem
attinet, novimus et quale sit; grex humilis et novis ralionibus collustrat mors imminens,
sequax , mulierculis et juvenibus vaniloquis sed incredulitalis larvam, sub quà lides lale-
constans, nuliius aut levis admodùm litlera- bat, deirabit.

turx, iaboris omnis et studii impatiens, non « Quinte idoncâ el verè pbilosophicà me-
cogitans aut loquens quiE sua sint, sed aliorum tliodo non procodunt. Cùm cniui dispulalionis

cogiiata, verba ipsa repercutiens niore saxi sumiua posiia sit in factis, si qu.-c sit accurala

quo resonat ecbo cui supronia opinionum sua-


;
religionom impugnandi melbodus ea quœ , sola

rum ratio sil effalum : Ipse disit ( Voltaiius faclorum cerliludinom et monumentorum au-
nempe, aut quivis ejusdem farin»); cui pro- thenlicitalcm elevaret; atqui non ita disputant

indc ipsius incredulilatis placita totidcm sinl increduli. Alii ne quidem disputant , sed déri-

arliculi fidei, id est , ex solo aucloritatis dicta- dent, quas iridere sil raliocinari. A liifactanegant

mine admissa, quanquàm auctoritatem om- ol pornegaiit, solà nogandi prnrigiiie. Militant
nium maximam ai)jecisse se glorielnr ut ra- quidam ralionibus (piui ad pyrrlionismum uni-
tioni soli obsequerctur. Quis in causa omnium versalem nccessario lapsu ducerenl. Quidam
gravissimà pares judices admitlat, quos expe- respondeiil, forlè , forsitaii; cl ccrtiludinem

riri noilct in nugis? verisiniilitudine, facli realilalcm possibililalc

« Quarto prxcones Iiypocritse doctrinae, cui non i'acii , relellere contcndunt. Plurcs mela-

minime credunt, qiiam pudendam ipsi dete- physicis argutiis pugnant, et faclorum quae
standamque perscniiunt. Si secùs, cur iliius C(»nligissc prolciiiliir iinpossibililalem oblen-

consectaria, nimisevidentcr ac necessariù con- dunl. Tandem ulunlur onnii fcrè génère so-
nexa cum prjncipiis, apertè non faterentur? phismalum, quce iogici recensent ; modù ped-
867 APPENDICES. 8C8

tlone priucipii ,
pro certo assunientes qiiocl sanctanï severitatem redoleat. 2° Contomptus,

conlroversuin el probandmn est ; umlè miras malevolciilia , salyrse el convicia , in Cbrislia-

posthàc el niulliplices in iiilinilum coiiseiiiicii- nos qui pielate et virluiibiis sibl nomen in

lias deducanl : modo slatuuiil non causam pro Eccicsià fecêre ; in principes qui de religione
causa; dùm, v. g., Clirislianoriim delicu el fa- benè merili sunt; in viros eximios quibus laus
clnora,exaggeraiaiameri, Kcligioni chrisiiaiiae, eruditiotiis et lilleralune nibil de lidei simpli-

qUîe ab illis ahliorrel , allribiuuil : à pariiculari ciiaieoi reverenlià in Chrisiianismum delraxit.

générale concludunt , sic argiiendo : Fucre 5" Stylus et dicendi color arrogans ac proter-

mlracula falsa et supposiiiiia, prophetae men- vus, independenliam , imô nonnunquàm furo-
daces et fraudulenia oraciila, martyres erroris rem fanaiieum et delirium spirans ; ssepiùs

et fanalismi viclim», libri adiiilerini el corni- etiam inlicelis salibus et spurciliis conspersus.
ptl, Evangelia apocrypha , (ici* ei commenii- 4° Effréné partium siudium , soliiae laclioso-

tift revelaliones ; ergo nullis rairaculis, pro- rum arles, initaque conjuraiio ad excelsi in-

phetîis, marlvribus, bisloriis ac revclalioniDus genii , rationis et sa|)ienliae laudem sibi suisque
credendum ; alciui banc de historicà verilale exclusive dispensandam, caeleris omnibus de-
dijudicandi ralioiiem ars crilica non adniillil , j
negandam ; ita ul in eos oplimè cadat illud
nec sana pbilosopbandi nieiiiodus. Ergo, etc. Tullii, lib. 2 de Nal. deor. : i Vestra solùm
« Sexto coniradiclionibus scatenl, alii ab « legitis, vestra amatls ; caeteros, causa inco-

aliis,imô à se invicem dissenianei, ita ul ne- i gnitâ, condemnalis. i Alqui fatendum est
que duos incredulos reperias quihus eadem , causam qu?e taies adbibet palronos, quae tali-

sil credendi lormula; neque uUiim


qui in , bus macliinis propagatur, nieriiô videri suspe-
eodem libre , saipè eàdem pagina, pugnaiiiia clam , et plané indignam quae viros bonestos
non loqualur modo bono socie-
: bine rebgio et probos sibi sectalores conciliel. Ergo, i etc.

latis exitiosa dicilur modo à legislaloribus , (Ex Tlieolog. Rotomagensi , de verà Religione ,

propier utiliialem publicam inducia, modo part. 1.)

propier nimiam iu condonatione peccatoruui 2° Spécimen historiœ religionis, et liostium el


indulgentiam, modo propier nimiam pr«ce- bellorum adversiis eam.
ptorura severiiaiem el in puniendis peccaiori-
(Auclore Valsecchio (i). Vid. supra, not. ad
bus saevitiam red.irguilur. Hinc Moyses et
calcem col. 12hujusce vol.)
Cbrislus , modo imjostores singul ri callidi-

taie et induslrià praediii ; modo viri contem- Adversalur religio caecis hominis cupiditati-

plibiles, imperili el legislalorum inepiissimi : bus; debuitergo, debelque à nequam honiini-

Judaei et primi Chrisliani , modo rudes el ad bus oppugnari. Heligio bujusmodi bominum

stupiditalem «sque creduli, quibus lurpiler aggressionibus U'^quaquàm vicia, à primordio

illudere facile l'ueril ; modo fallaces et dolosi rerum usqué ad baic, quibus vivimus, lenipora

qui ad aliis lUudendum inier se immobilis reslitii , consiansque : est ergo ipsa
seduclores,
cum sacris
historici prolani, si Dei opus. Innuimus duobus bis raiiociniis re-
conspiraverinl :

conciliari non posse videantur, omnimodam (I) Valseccbi (Antoninus), è D. Doniinici

lidem ac reverentiam mcrentur; si cum illis


familià bomo percelebris, Veronse anno 1708
in lucem ediius est. Vix decem el oclo annos
concordent , luni sunt indocti et malè creduli
nalus, coiigregalioni dicl;e Salumoiii adscri-
narratores etc. Dicant porrô lot in assertio-
, plus, brevique peraclo sUidiorum curriculo, è
cui an alïirmanti vel ne- discipuio niagisler, pliilosopbiamprofessiis est.
nlbus conlrariis , ,

Singulari ingeiiii acumine, nec non acri judi-


ganli , adhaerendum sit.
cio praidiliis, aerisgravedinem féliciter adnio-
€ Tandem quoi aliis vitiis laborant, quibus dùm comprobavil, unde penilùs ruebai bor-
ab ipsà veritale (si forte paries eju§ tueren- rendum vacui syslenia. Sacris interea concio-
nibus apiid halos vulgalissinii oraioris lamam
tur), animos ingenuorum hominum averte- adeplus primas dt'inceps in universilate Pa-
,
1° capitale odium
rent! Praecipua biec sunt, tavinà llieologi;e profilend:e parles tenuil. Pa-
in religionem quamlibei ac pr^Esertim in , lavii obiii vir celebraiissimus die là mariii
ann. 1791, ;elalis verô 85.
chrisiianam el omnia quae ipsius sunt, licei
Plurima maxiniéque commendanda edidit
evidens sil, etiam Diviniiaie sopo^tà nullam ,
opéra P. ValM'cfbi, quorum ptinmm modo blc
esse vel unquàm fuisse humainlaie, sapienlià , iiiemorare sullicial, unde hand pauca selegi-
nec minus lUMS ad scopum nostnim niirè spcolanlia
sanctiiate commendabiliorem :

iieiiipe Irrsiiitros ite Fnudanienris religiuuis el


oïlium cujuslibel do<;lriiix' vel disciplina:, quaî de toiiiibiis iiit^icia:is, lypis impressos Patavii
in secvandà vel resiauraadà morum puritate ann. 17()o (5 vol. in 4°),
869 SPECIMEN HISTORIEE RELIGIONIS, ETC. 870
ciissimis fundamenlura stabile fidei nostrae, tam airae noclis tonebras ab illusffîorîbus phi-
eodenique lenipore depreheudimus caput illius losopbis fuiiagiiiius. At quid inde ? Plus aequo
cùni neiarii, lùiii inuiilis, iniscrique billi, quo suis opinionibus fidenies agnilam veritatem
liis prœcipuè icni];oriba!j in religiuuem ssevi- innumeris (|uaislionibUs, el prurigine eam ex-
lur. Nala siiiiul cum honiine, non aiiunde culiendi maculantes, aequè religionis ac su-
quàin ab illo , qui esl honiinuin Creator, et cu- perstilionis inimici, omnia in dubium revoeâ-
juslibet boni aucior, orlum habere poterat. runt, opposiioque impieiaiis vitio aditum

Opéra naiurae, faccsque revelalionis eranl duo patelecerunt. Quare plebis ignorantia, sa-
lesliinonia,et vades, quae banc religioneinclarè pieniium falsa doctrina, sed praecipuè in ulris-
apertèque praedicabant. Salis erat, ul bomose que mens corrupla per secula ferè quinque
introspiceret,et quai extra se suni, intuerelur, el viginti maximam orbis parlem innumeris
ul argueret ex dispositione et pulchriludine erroribus, et vitiis obruerunl.
operis sapienliam, niagniiudinem, diviliasque Intena lamen illa divina religio, quae à pri-
Creatoris. Salis erat, ul audiret verba Adaino mo ortùs sui momeiito Adami menti fuit in-
faela, el ab ipso liiiis relata , ulinlelligeret dita , lirnia semper, et eadem persliiil, iniô
crealuni se, ut ad divina tenderel, viderelque veluti aurorae splendor, qui augctur, el ex-
Hioduni cerluui ,
per quem ad illa perveniret, lollitur el ad meridiem usque progrediiur ,

in ûde promissi Salvaloris. Aldigressunipaulô niagis magisque crevit, seque expandit ulte-
longiùs à prima origine humanum genus, in- riùs, et proposilas perfeclionis mêlas conligit.
fandisque viiiis fœdaium cœpit integrae, purae- Elegit sibi Deus geniem, cui promerei oracula
que religionis juge gravari, quae cùm excelsior sua, caslam ,sancitamque cullricem nominissui.

doginatibus, tûm severior praeceptis è coelous- Hujus voluit esse peculiari modo Dominus,rex-
queilludminitandolerritabat.Aïquebincproln- que. Eam à cseteris aliis naiionibus sccrcvii, le-

deorta est superslilio, bine impietas, utraque gemei dedil,quaeelmoderareiurcivilereginicn,


religioni adversa, utraque in hominis exilium et religionem sartam, teclam simul servarel
conspirans. Amor irnmodicus suî, et liberlas imô cùm bac intima necessariâqueconjunctione
immodica cogitaiionuinetcupidiiatum, pepere- colligalam. Inter deliria ergo lotius penè orbis
runt haecmonsira. Cultus Creatori debituscon- multiludinem deorum colentis, in Arabiœ
versus fuit ad res creatas, è quibus sensus, libi- desertis locis , el in Palaestinai regionibus
dinesque abquara perciperent voluptatem. Vis verus Deus agnoscebalur, puroque cullu ado-
ingens deorum ,
qui erant puri putique bonii- rabalur. Viri clari vitae integriiate, cœles-
nes cupiditaiibus, vitiis, sceleribus obnoxii, liumque donorum ubertate, identidem prodi-
fuit per nemora [excelsa] allariaque exculta. bant, bique illis succedenles praeerani liuic

Animis ad vitium proclivibus addebant, quae populo , edicebantque illi supremi nuniinis
de bis numinibus narrabantur : dies festi in oracula. Emicuit Moyses inler hos, qui anti-
eorum honorem inslitutiad licentiam; cullus, quissimus omnium scriptorum bisloriam orbis,
quo coiebanlur, tJissolulus, aut crudelis. Ha-c et religionis iradidit |)osteritati. Videmus Deuni
fuit illa supersiitio idololatrica ,
quae à Noenii ipsuni, qui unus et venlura praidiccre polesl, et
aetate incipiens, tolum penè orborn posl diiu- miracula pairare, vi suâ elFocisse, ut in eâ
viuin pervaserat. Hœc illa fuit, qua; ab avaris gente baec religio vigorel. Testis borum pro-
aulicis defensa, à regibus protecta, carminé à digiorum /Egypius fuit, gens ipsa bebraea, cui
poetis celebrata, culia, el à gentibus caeco fu- Moyses illa enarrabat; propbeiias autem et
rore percitis disseminata religionen» puram ,
posterilas omnis, et nos ipsi cernimus adim-
castamque unius Dei exlinxisse , el abstulisse plelas. Bella exlernaexagitant populum istum :

prorsùs videbatiir. Sed fac'um benc, quôd in- mutai ille regimin.s raiionem, muiai domici-
geniosi quidaui viri sesepliilosopbiae studio do- lium; modo viclor esl, modo captus, el exul.
dideruut, arlisque cogiiandi amor pedelenlim Al Dci Abraham! religio inler lot discrimina,
irrepsil in animos liominum , neque fieri po- undiqno nalionibus siiperstilioni dedilis cir-
luil, quin superslitionis lurpiiudo detegerolur. cumsepla impollula seivat sua pr*cepla , con-
Erubuère homines tanidiii loi deliria babuisse slans(|uc crédit sua dogmata. IVstaniur id
in delicils, (|uibu5 dcforniarcnlur, declama- nobis ca volumiua cùm bistorica, tùm |)rophe-
lumque el Albonis, ci Rom;!; fuit in mulliln- lica, tùm doclrinalia , (|na; scripta ab bonii-
dinem cl in Icvititcin iinmitrun, i>l in u luni > niltus, cnîalc , iiigcnio , niuncribus, aliisque

praesiilum illis. Purus Divinitalis radius inler circumsianliis locorum ac lempuruui inler s«
871 APPENDICES. 872

dissilis, dispersisque, omnia lamen et slyli fuisse. Successus tamen maxime admirandus
iiiajostalo, et subliinilalc co^ilalionum, et san- quem illius operà futurum sacri vales praedi-
Clilale pra-ceploruni, et verilal',- nai raiionum, xorapt, erat vocalio nationum , jam tum su-
prx'cipuù vcrô coiicoidi dociriiià, iiii()(iii(\ perstitioiiibus imbiitarum , ac veri numinis
et eodem syslemate religionis innixa; enlciu coguiiionem, et cultum, ac proinde judaicse
fidei , excitatc-eque spe rcdemploris ojiis- gcnlis janidiù dur» cervicis, inlidaeque repro-

dcni sccuiu invicem congrnunt. Hic cer- batio. Jam sicul quisque potest oculis ipsis in

nitiir faciès una pHionmi seimoimm ( ita aiebat singulis feré Prophelarum librorum pagellis

D. Augustinus) siiigulorum universoriiinqiie hoc oraculum videre, sic caecus prorsùs sit

inier se connexoriini , sibique niuiuè corres- oportel, qui non videl per Chrislum ejusque
pondenliuni. Oracula proplictarnin lumen al- discipulos ejus complemenlum. Hierosolyma,

ferunl hiï.l()ii;e ; hisloria oracula eadeni adim- ceulrum quondàm judaicœ religionis œquala
pleta esse deinoiislral ; illa(|iie el lise niirum solo, el Roma gymnasium (ut eam velus qui-
in nioduni consenliuiil cuin docirinà sciiqier dam scriplor appcllal) superstilionis, religio-

eàdeni, et cum religionis publicis caeremoniis. nem christianam simul cum subdiiis sibi po-

Extra hobr;canj gonteni vix duos reperias pulis amplexata claro sunt argumenlo. Salis
populos, qui cadom nuuiina colant, aut scri- abundè suffecisset id religion! noslrœ demon-
ptorcs duos, qui de religione scribenles idem strandae divinœ. Sed nolam hanc divinitalis,

sentiant. Numiiii suc gens illa immolabat, quod quse ex praedictione successuum lantotempore

tanquàm nunien haic adorabat ; imô idenipo- anie enunlialorum illi conveniebat, Deus ipse
pulus quodsancluni quondàm ducebal, poslea Iriuniphis etiam ,
quos eà relulit, voluilconfir-

liabebal prolanum. Jam varielas el inconslan- mari.ldololatria,qu3eubique regnabal.non nisi

lia sunt mendacii arguuienlum boc nempe in ;


pedetenlim solo cessit; Ca;sarum potenliam,
omnibus religionibus, genliumque Iheologiis omnem philosophorum sapieniiam , aulicorum
adverlinius. Una chrisliana religio, cujusChri- avaritiam, licenliam, eupiditales omnes popu-
stus bonunum reparalor capul est, linisque, lorum in Evangeliummicantibus armis scinius
in Adamo incipil à Noemo post alluvionem
;
irruisse. Per secula tria , et ulira, ubicumque
lerrarum novos homines ditiundilur; con-
in Uoniaimperilabat,bellum acerrimum indictum
firmatur ileralis pollicilalionibus Abrabanio ; chrislianse religioni fuit. Qui ferrum noslra in

slabililur eullu niyslico à Moyse; à laberna- viscera immergerel Nero primus : ab illo im-
culo niigial in Salonionis leinpluni ;
reiuanet peralores novem eodem fero ingenio fuerunt.

in divisione Iribuum: perinanel in c;ij)livilatc Horuni postremus Dioclelianus furore lanlo in

inier elhnicas gentes ; tandem veluii post lon- Christianos saeviit, ut credilus à suis fuerit

gos, variosque viarum torluosarum errores suslulisse prorsùs ab orbe christianum nomen.
cadem semper, mulala nunquàm, redit ad Ex quo facluni est, ut ob hujusmodi facinus
caput suum illique arctissimè adhseret quod
, ; monumenla illi erigerenlur haud minus su-
quidem capul est Christus ipse jam ab annis perba quàm quùd Parlhos, Dacios, Armeuos
,

quatuor niillibus proniissus, et per tanti lem- suhegerat. Al decipiebanlur miseri. In hocsi-

poris spalium semper (irmè venturuscreditus, quideiii certann'ne vicia fuit superslilio, vicil-

juxlaque proplietarum cCTata in lemporum plc- que religio. IsthaîC inter lot persecutiones

nitudine inier mortales ortus. tamque crudeles non armis, sed plurium
Magnum non est, opinor, in hoc vcl uuo heroum millium sanguine defensa usque eô
perpetuo, constantique per quadraginla secula progressa est, quù nunquàm Itomana signa

lenore, inier flucius sa;vientis


superstilionis, pervaserant, neque ulleriùs pcdem protulit,
quia quô proferrel, non habebat. Quapropler
in religione chrisliana Dei opus inleliigere.
Ilucusque ergo illa progressa dilTudit adeô ru- si considerelur aut hujus religionis indoles
fueriliiliislratus. sensibus longé suporioris, aul niodi, per quos
lilaniem lucem,ulorbis lotus
in disseminala hoc est per homines quovis
Christus imperante Angusio nascitur;
et fuit,

morte, resur- ornamenlo, quod mortales suspiciant, spolia-


ejus naiivitale, vilà, legislalione,
prodigiis promissa et oracula tos; vel conditio, et robur eorum, qui eam pro-
reciione, el
édita ab ipso rerum initio, et subseculis secu- pugnârunl, non solùm validoriim hominum
volumiuibus diligen- sed imbellium puellarum ex ipsâ acerbitate
lis repelila, el exarala in

lissimà cuslodiâ à populo nobis infcnsissimo suppliciorum laetitiie maleriam sumentium ,

unum videmus adimpleia vel prodigia admirabilia his temporibus édita,


servala omnia ad
873 SPECIMEN HISTORIE RELIGIONIS, ETC. 874
perspeclaqtie , et ab ipsis adversariis cognila ; nus, Cœcilius, Symmaclius, et, ut alios prae-
aut muialio niorum in populis revocatis ex lermittam Julianus, undique chrislianam do-
,

licenliâ et cupiditalibiis ad innocentiam et ctrinam aggrcdiuntur. Acumen sophisnialum


caslimonlani lacta; aut stabilis possessio ,
quà salyrarum acerbitas, eloquenliaî lepores, ex-
idololatria disjecta à Constanlini Magni oclate pediuntur omnia. Graeca jactatio, fastusque, et
usque ad hœc lempora, orbem lenuil ; si, in- pbilosopbicuni supercilium, quo tela jaciunt
quam, complcxio bsec gcslorum et circum- eos in spem erigunl, à docirinà simplici, etab
slaniiarura spcctetur; ex altéra verô parle si idiotis bominibus (ut ipsi illos percontemptum
reputemus,omnia hsec por clarissima vaticinia appellabant) scripla, et praedicata se nobilissi-
longé anle sigillalim pra^dicta, quis est qui mum reportaturos esse triumpbum. Verùm
non videal evidentissiniè ab eo prolîcisci reli- baecscilicet una fuitearum rationuni à divinâ
gioneni nostrani, qui moderator omnium tem- providcntiâ adbibitarum, ut nostrae religionis
porum, omnium nienliiiu!, omnium vicissitu- Veritas, velut aurum inter ilammas puriorelu-
dinum, uno verbo naliinc, gratiaeque supre- cesceret. Suscepit certamen hoc,quod per ali-
niusauctorlam excellens opusprœeognoscere, quot secula incruduit, ut retunderet robur,
modisque lam admirandis ,
quibusque obsta- fraudesque detegerel hoslium adeô potenlium,
culis superalis, exequi unus poterat? doctorum hominum Grœcorum, Latinorumque
Id lanien il, quibus odio erat tanta lux, agmen. Videas inter hos Justinum
illustre
cernere nohicrunt. Eam religionem, cujus pro- Marlyrem Talianum Athenagoram, Theopbi-
, ,

grcssus armis impedire nequiverant, labela- lum Antiochenum quorum extant nobiles
,

ctare fraudibus, scriptisquesunt adorti. Hebraei Apologiie. Sequuntur Origenes, lum Eusebius
prinii posi iiifaiidam in Christum ejusque Caesareensis, Gregorius Nazianzenus, Joannes
discipulosexerciiam crudelitatem, et postquàm Chrysosiomus , Cyrillus Alexandrinus Juliani
eliam cœlestis nuniinis pœnam à Tito ex Judaeâ imperatoris adversariusacerrimus. Inter Lali-
nalione expelitam viderunt, crediderunt, posse nos eminent Terlullianus, Cyprianus, Minu-
se dirutœ urbis inslauratione , et templi ere- tius Félix, Arnobius, Lactantius, Prudentius,
cllone vi Aposlatce imperatoris disjectum cul- et ne alios nomincm, Augustinus. Non sum
tum restituere. Qui quidem Julianus opus rê- nescius, omnia borum scriptorum opéra pro
vera est aggressus, etiam refellendi oracula religione non esse ejusilem ponderis, hoc est,
Prophetarum et Cbristi, qui praidixerant illius omnia in génère suo perfecta esse ; aio tamen
urbis irreparabile exiiium, malo permotus refutari bis operibus paralogismos, quos ca-
consilio. At quid contra Dei voluntaieu) vis, lunmia, et superstitio, et inipietas quondàm
frausque humana polest ? Ut locum antiqualae excogitàrunt, aut in posterum in cbristianam
synagogae teneret Evangelica lex, diruiumfue- religionem profèrent; dico, octo solos libros
rat templum illiid, in quouno cullus veteris l'œ- Origenis eonira Ceisum Epicureiim pbiloso-
deris exerceri poterat. Fasergo non erai,utillud phum, opus, mcâ quidem sententià ex excel-
rursùs constitùerelur, quoniam lisec doniinari l-^ntissimis, quae in hoc génère ab antiqiiitate
debebal. Julianus jubens effodi eversaî fuiida- aoceporimus, subjicore oculis nostris retusa vi
menta urbis, Servaioris oraculuni lapidem su- tantà infanda deliramenta, qua; quasi nova in-
per lapidem non esse relinquendum, ignorans venta impietas bis extremis temporibus pro-
est executus, et motus terrae, et borrendi igniti duxit, ut magnilicè de illis triumpliàrint, et
globi è fossis recens factis semei et itcrùm fundamenta ciiristianae religionis undi pie va-
erumpentes, inipotentesque niagno cum bor- lidissimè munierint; alïirmo inter latronos
rore et cœdc ariilices rctundunt Caesaris fu- causae nostrae exiniia extitisse ingénia , quovis
rorem , et pervicacis nationis spes confundunt, litlerarum génère ornata. Quanius essct, et
qua; dispersa, et errabunda bàc illàc altè justas quantum posset Cyprianus, Justinus, Chryso-
sui supplicii notas pra; se fert, eodeni tempore stoinns, Lactantius, Eusebius, et pra; cœleris
nostra; (iilci triunipliiim. Augustinus, ii lanlùm ignorant, qui corum
Verùm post bas jxignas potestate supersli- opéra aut legenint nunquàni, aut lecla non in-
liosorum principuni, et odio perditorum Ju- leliexerunt. Ga'lerùm non aut j)ra^judioii vis,
da'orum in roligionom niolas ingenio et artc aut educalionis ratio eos iiiipiilil ad parles no-
apprimc pratdili iti caui pugnatuii, in aciem slras. Constat enim, pcnè oinnes aniplexatos
philosopiii descendunt. Ceisus , Lucianus priùs sententias nostris oppositas, convictos
Theostenes, Porphyrius, Hierocles, Demetria- unà verilatis vi, et cvidcnlià roii<^'io!ii quani
,

TH. II. 2.
STiS \PPENDICES. 876

adeù sliomiè lulali suiil posl(^a, nnnniïi |inst Icmporum dodecore id îpsum demonsirâssel?
diuliiia o.\;iiniiia ,
|)()st diù peiisitalas ralio- I Tnrba honiinuni eniersil , qui staluerunl non
lies elaia ingénia sua landeni aliquanilo snhjc- aniiiinas siiperstiliones revocare , sed super-

cisso. stitioni oppositam inipietaieni disseminanles


Subacla frgo, debellaïaque eliam posl loi posl secula lot ex lerraruni orbe elindnare
pnjinas, quai seciilo V desieriinl, fuil supor- religioneni , Denmque ipsiin» ojiis aucloreni è
slilio, el inipiclas. Queniadniodùin aulein ro- coelo deirudere. Hujus consilii Hobbosius, Spi-

mana poleiilia, quae lain crudtdiler in clirisiia- nosa, Tolandus, Baylius recensenlur inler in-

nœ reli;j;ionis associas sœvieral , sii|)eraià dc- signiores duces. Hos, veluli conduclitia gens,

iniini loi iierounj inviclà l'orliliidine, (pii cani se(iuunlur Collinius, Woolstonus, Marcbio Ar-
ell'uso sanguine ddendcianl, eanidcni lidcni geiisis, Voitairius, Rousseau, llelvolius, aliique

csl aniploxala progrossu lemporis, iilainque pbirinii, qui pr* pudore noii audenles nonien
prolexii, iia pliilosopliia, orudiiio, eloqneiilia, apponere suum pestiferis liberculis epistola-
uno verbo scienliae (luaelibol, qnibns priniis r(nii, speciminuni, trai tatuuni, coi;ilalionum,

Ecclosi* secnlis iioslos usi l'iiorani, ut lideni exaniiiiuni , e|)hi'ni(Mi(luin , pluribusqne aliis

evprlerent, à noslraruni pan;uni propngiiato- iiujiis liirl'uris <>per:i)us, qnibus Europa seatet,
ribus, qui verilaleni, ul esl in se, suà in luce dcscenderunl in acieui. Equideni dijudicare
exposuerunt, illusiraUe luerunl, cl à viris in- non ausim, quinam poliùs in honiine sapienli

genio praîcollenii oinalis adbibilai luère poslea turl)ain banc iniuente excilari sensus debeal,
ad eain piopagandani , el à quovis impi'lu vin- num indignationis , an conlen)pins, an verô
dicandam. Félix inlerini, loliusque orbis do- misericordiae. Heu niiseros ! Tantùnine vobis
mina cliristiana religio posl loi cerlainina, vi- viiiuni esse putalis, ulaliquot pagellis in lucem
cl(iriai-(iue, ad ba;c, qnibus vivinius, us(iuc edilis toi secub)ruin consensnni vos refellere,
lenipiira perduravii. Evenerunl quideni lioruni orroris ooargiiere universum boniinum genus,
seculoiuni spalio, quod Ijuinanis in rébus voceni naiurœ conipriniere, suprenioque Nu-
cvenire .idenius, uiuialiones niullse, magnai- niini belluni inferre posse arbitremini ? An
que retinoruni , lilleraiiun , coninierci(»runi, religioneni illan) ,
qiiain non lune donnnans
literiscs lurpcs, faluauiue, variique errures, è idololalria, non tyrannoruni crudelitas, annis
sinu ipso Eeclesiae subseiiuenlibus seculis eru- totius romani inq)erii inslructa, non acumen
perunl, quod à priuiis ladnni lucral. Sed ex lot plii!t)sophorum in disputandi arlibus om-
his ipsis erroribus increnieniuni ilia cepit jiibus exereilatorum opprimere poluerunt,
ejusque verilas niagis eiuxil. Siquidem dùni avarilia, voluplas, mos, geslus cnpiditatibus
vicisbiludinibus buniana régna cesserunl, liae- omnibus orbis corrupli , flTemina tique doma-
resesque variai niendacii nolam , quain occu- bunl ? Fabulse. Quininiô ip a omnium obicum
lebanl, tandem singuiai prodentcs, fuerunt vicirix , cordium iriumphatrix ingeniorum-
singulœ dissipatai, vcra Cbrisii Ecclesia una que, ninliiplicavil viclorias suas certaminibus,
seniper lirnia, conslaiisque suis seniper vesli- suosque adversarios posl pugnam propugna-
giis inslilil, bine sepla magnis lierouni agniini- lore? suos acerrimos est experta; an religio-
bus ,
qui innocenlià adniirabili vilse legum nem,inquam, islam proslernet, delebiique
sanelinioniam coniprobàrunl , illinc ingenli onmiiiô infaniis qu;edam salyra, libertinarum
copia docloruni bominuni, qui excellenliâ fabularnm colleclio, deleclus aliquoiambiguo-
scientiae dogniala delenderunl, et nullo impetu rum verborum , pueriliumque soplnsmalum ?

ea conculi sunt passi.Quaruni reruni uniniuin ^isi haec est summa audacia, iniô insignis ve-
cùm veleruni lùin recenliuin causa ((juae om- sania, nescio qunenam unquàm possii esse. Et
nes singiliatini severà truiinà perpens;e pnjba- reverà salis est vel obiler légère borum exi-

bunlur locissuisj lula (juitscil religio; baijet- miorum magistrorum scripla, ut statim di-

que non solùm in corde firniani lidecn , sed gnoscantur indicia ievium et delirantium.
manu ipsâ gestat ccrlissinann pignus pulcher- Ne, qu;eso, putes, le in iis reperire posse sys-

riniai illius pollicilalionis, quà ejiis divinus ma ali(iuod deductum benè, ut prima inds,

auclor rccepil, se simul cum illà fn'.iirum usque média et imis et primis respondeanl , et apte

adseculorumconsummationem, ac proinde portas inler se cobaireant, quo et religioni, et Deo


inferi adversus eam non taliluras. belliun inl'eratur. Nil nisi coniusae audiuntur

Quis laïuen indnxissel aniniuni, ul hoc cre- deelamaliones, et voces, veluli audiebanlur in
derel, nisi rcs ipsa niaxinio cuni nostrorum lerrA Senaar inler ingentis turris opificee,
877 SPECIMEN HISTORI.E KELIGIONIS, ETC. 878
qui ne ipsi quidem mutuos scrmones siios in- de Spiritu ( de l'Esprit ) scatet abundè hujus-
lelligebant. Evomit unusquisque infanda et modi meiidis. Illustris abbas Gauchalus in
falsa,sed lam varia, laiu contraria, ut non quâdani Epistolà ,
prolixe, (ideliterque in sce-
solùm idem significent, sed haec illa deslruant. nam producit pbilosopbum hune, eadem gra-
Negat ailieus Deum esse; deisla ait esse, sed vissima capiia modo neganlem, modo asseren-
res humanas non curare. Naturalista conira lem ; alque hâc ratione illius operis robur
ulrumque pugnat, defenditque suniniâ ope et exponit, quod terris, cœloque bellum movere
Providenliani, et Deum. Hic auiem cùm nolit videlur. Quapropter Peirus Baylius, quera el
in Deo recognoscere, nisi quod ipse ingenio acumen ingenii, et multiplex erudiiio , el scri-
suo lam hebeti capere polest, lelis et aihei , et bcndi admirabilis elegantiacommendant,nesclo
deisiae se praibet confodiendum. Ipsi enim quo lucluoso fato, cùm suscepisset negotium
probant, eum sibi contradicere, et per iilaiio- omnium religionis hostium causam agendi,
nes, in falua, repugnanliaque systomaia sua vidit, nullà alià ratione se illud perficere posse,

illuui unco veluti in)paclo perlrahunt. Dat nisi pyrrbonismum universum admisisset. Née
Helvetiushominianimamejusmodi.quam equi, niora, nec requies; diruit, aedificat, impugnat,
lupique habeni, illamque iiberlate quàvis spo- propugiiatque res easdem. Dogmaia, errores,
liât. Rousseau eam liberam facit, ideô(iue eiiam fabulai ibcoremala eodem modo scribuntur.
,

spirilualem.al primaîva originalis conditio ho- Eo pacto crédit se effecturum ne lector , ,

minis, sententià ejus, nibil differt ab origine minus prudens inler toi anfracius erroresque
luporum et equorum. Asseruntbi, bominom veritatis vcsiigia invenire possit. Al iia agens,
totum perire, pereunte vilâ ; alii putanl, eum cuilibel viro prudenti osiendit, quàm slabilis
futurum imniorlalem. Inler hos quidam sen- sii causa illa , quam impugnare non poluit nisi
tiunt, eum in alierà viià nullis puniendum sup- ratione adt'ô porlurbalà et quam ut negaret,
,

pliciis; alii baec supplicia fulura volunl, quse opus habuii , ui aut cuncla negaret, aut revo-
necessariô lex perscribii; irridenl alii bas leges, caret in dubium.
bas pœnas tanquàm purapiitaque poeiarum et Quôd si deest incredulis et argumentorura
rcgum commenta. Si bos audis, ab aelerno fuit robur, et vera raliocinandi meibodus, audacia
mundus; si illos, inilium habuit, ut placct tamen, impudenlia et mendacium non deest.
unis, à Deo; utalieris, à casu, et à fortuiio Pulanl se bis ariibus deinonstrationum loco
concursu aiomorum aelernarum et erraniium. uli posse, et incaulis imponere. Arrogant ipsi

Est, qui vult reiigionem à metu inlroduciam ;


sibinomen bominum bis extremis lemporibus
est, quieam inventant à polilrà vult; est, qui dalorum terris, ut humano generi jacenli ab
à nalurâ eam insiiam asserii; n»odô eam Jie- ipsà aniiquilaie usque in densissimis ignoran-

cessariam ducunt ad reguorum conservalio- liae lencbris, veritatis facem praeferant, et se


nem modo iisdem regnis exitiosauj. scripla sua edere in ulililatem gentium om-
Neque verô credendum est, bos religionis nium , ul iis veram unicamque felicitalem
adversarios non simul secum pugnare, et sese indigitcnt usque ad liacc tempora unicuique
invicem non protligare. Quod est non minus ignoiam ,
profilenlur.

verum quàm mirandum dictu, illud


,
est, Quapropter cùm siaïuerint, liberlatem co-
unumquemque eorum bello irreqnieto in se gitandi esse ralionem unam, quâ debeant
saevire , et semetipsum suis se armis confodere. susceptum grave negotium conlicere , sejudi-
Quot sinl in Hobbesii operibus, quorum bœc ccs coiisiiluunt et crealorum honunum , el

evertunt illa , ii uni ignorant ,


qui ea non creaioris Dei; et juxla ralionem suam, regu-
legerunt. Tola Spinosae etliica innitilur deO- lam ceriissimam, examinandam sibi proponunt

nitioni, qu* duos iniellectus babere polest, reiigionem, leges, mores, jus, Caesi^rem
quorum unus, qui verus est, allerum everlit; Deum. Voluplas, militas aut sua, aut pair iae

hic aulera eversus librum totum ,


qui ex eà ( (|uam pairiotismum appellant ) constiluunt
debnilionc pendet, àprincipioad linem usque critérium, seu normam. per quam iniernosca-
geomelricè destruit. Liberlinoruui grex boc in liir, quid sit sequendum quid rejiciendura. ,

capile duces suos prseclaros reiigiosè iniiialur, Ilinc, ut ila dixerini , in scenam producli lur-
à qiiibus cùm mendacium didicorit, etiam niatim Moyses, el Numa , Vestales et .Moniales,

illud didicil, ut rcspuat, quod approbavit , si- Sacerdoies, el Dervisii Mescbiiae, el Ecclesia;,

bique semper contradicat. llelvelius, ultimus Alcoranus,et Evangelium; inilis(iue raiionibus,

foria3«è ex impielalis docioribus , in liberculo bine indc omnibus inler se comparatis, pen-
8'1» APPENDlOtS. 880

volnpiaiis, rfligio, voce impavidà censoriû regià quae sola


saiisque lancf uiiliialis et
, , ,

veriias; iia iis è Iribunali delinien-


polest , ul opinantur , dare pondus gestorum
iiiiogrila.s
more, inliibilis appcllalionibus fabulis, veritatis mendaciis. Haerenl in obtulu
libus regio ,

danmaiiliir cxponondae niiris risibus, conlem- libertini juvenes , debilesque mulieres ( nam
exilio. Veriini quidem est, eos ut exi- ipsa; quoque deleclantur, mirum quantum !
plui ,

quas legislalores iis indige-


se à pœnis
bujusmodi libris ) ad lanliE eruditionis conge-
niam ,

rent si aperiù hsc in vulgus


,
spargorent ut ,
riem, tantam rerum varieialem , Umtam deci-

plurimùm impotcre supersliiionem ut ex ,


dendi conlidenliam logenies. Admirantur bu-

transverso religionem vellicenl. Mahumedcs jusmodi philosoplios rocentes velui sapientiae

larvaest illa. quà saepè utuntur, ulconsilium oracula. Religio , cujus neque fundamenia ,

suum legant ; et Voltairius , ut missos alios neque syslema meditaii sunt unquàm , in eo-

faciani, maierieni iragœdifeab illo desumpsit, rum meniibus vacillai. Prœceptores aulem isli

exislimanl reipsà se, quôd inlendebant, fuisse


quam vclut egregium opus, quidam se operae

prciium facturos pulârunt , si in vernacnluni consecutos, cirapidâ lurbulenlâque loquacitale

sermonem versam Ilalia toia légère posset. tanlà oslendisse, reverà religionem christianam

Huic dolo malo alium addunt , ut oculorum fictionem esse, Evavgeliumjocum, ejus minislros

aciem perslringant legenti, eumque non do- Injpocritas , lymphatos ejns martyres , sanclos

ceani scd opprimant et penè consternent.


,
Patres idota anliquA consuetudine adorasse, eos

Reperies in hujusmodi bbris poliantliœam uni- nihil omninb scire , omnesque veros Christianos

versam , sivc indigeslani coUecliouem decla- gregem stolidonim boum , inutiles , imo societati

malionum et erudilionis. De jurisprudenlià , et nationi perniciosos esse , quarum félicitas

de polilicà, de aslronoraià, de commercio, de produci solùm polest ab iis praeclaris viris

clhicà , de bello disputatur in illis. Dialeclica qui religionem, Deumque pedibussubjecerunl;


una, vel ars omninô desideratur.
cogilandi ojiismodi scilicel se pulanlesse, jaclabundi
Volatur Albenis Spariam Hierosolymâ Ro- , s?epè usurpantes iliud cujusdam veleris ducis
mani, ab Augusli seculo ad Ludovici aelaiem, eorum :

A Caraibis AntiUarum lit transitus ad Holten- Quare Relligio pedibus subjecla vicissim
tolos Africse ab bis ad Groenlandos boréales;
;
Obteritur, nos exœquat gloria cœlo.
inde ad homines sylvestres Americoe, aliarum- (Lucr. 1. 1, v. 80.)

que regionum magis inhospilalium et remo-


Qnicumque harum quisquiliarum leclione
liorum. Hinc orbis plagarum adeô inter se
modo aliquanlulùm immoralus est, quae die quovis
dissilarum modo examinanlur leges ,

nunc enirranlur magis magisque Europam inundanl, novit,


conferuntur inter se mores ,

eleganter etcopiosè turpiludincs mine plau- ,


me id non amplificare , locisque auctorum per

Hinc producuntur se Claris prolatis posse meid lolum confirmare,


sibus celebratur irreligio.
(juas ta- quod reipsà locis suis in operis decursu me
iEgypii dynasliae recensquc deiectae ,

nec inspcxcruni, nec viderunt, anli-


Quod ad praesen-
praeslare quisque inleiligel.
mcn ipsi

pondus quàm sacra tem rem atlinel, illud est horum pbilosopho- ,
quitates Sinenses majus ,

rum quo intumescunl, triumpbum scenicum


Genesis penès eos babenles. Diodorus, Sirabo, ,

esse, qui solvitur liai u ipso evanescitque;


cl Tacilus ciianlur Judaicarum anli(iuitatum ,

Horalius Pelronius omnia siquidem eorum verba, dicleriaque aut


Moyse ipso periliores. , ,

falsa sunl, aut nihil causam probant , quam


Manilius, Lucrelius, Popius, sapienti» incom-
susceperunl inauspicalô defendendam. Quôd
parabiles praeceplores afTeruniur. Summatim
artes, si in farragine tanlà rerum inulilium , et ab-
ut dicam, hisloria et fabulae, scienliœ et
romanenses libri epbe- surdarum sophismata quaedam sunt inter-
iiinerum narraliones , ,

mixta, quae aperlè aggredianiur religionem


merides horum librorum farrago est. Totum
ut naluralem, aut revelaiam (neque enim inhcias
id tamen fit sine grammaiistarum ineptiis ,
ivero, in bis pauciora, plura in illis libris
ipsi aiunt, hoc est ,
pluries quin auctorum
plurimùm infideliter loca ofîeudi ), hoc tamen cerlissimum est, non se-
loca percenseanl; ul
arie crilicâ, sine mel sed ssepissimè à noslris docloribus et à
aiïerunt; semper autem sine , ,

discursu ; omnia aulem dicteriis proscindentes D. Thomà Aquinate prcecipuè , ea fuisse dis-

amarulenlisquœ vellicant, sed obitcr; solula , imô, ut ita dicam , in cinerem redacia
falsis, et

neque à scribenlibus exposcunl , ul ralionem cl difnata ,


quod sanclè spondeo , me in hoc

ut enuniientur opère lam liquidé tam evidenler ul nihil


uUam afferani, eed salis est, , ,
881 SPECIMEN HlSTORIit: RELIGIONIS, ETC. 88-2

supra , demonslraturum. Quare intelligit per clor, qui non erubescit palàra licenliam ex
se uiuisquisque , non sine gravi causa me paulù calbedrà doccre, cl audacter enuntiare, puJo-
anle dixisse , nullos alios quàm indignalionis, rem esse amoris , voluptatisque exquisitœ i)}ven-
conleniplûs , niiserationis sensus in honiine tum; et qui in animum induxitsuum, eum à
prudenli excitari posse , qnoliescuniqiie lios muliebri scxu aliquando exculcre Auclor
inlueiur scriptores, qui arlibus tam puerilibus, qui h*c scribere poluit, quae summo cum
et scenicis aggressionibus se posse religionem borrore legerenlurin ipsis rerum obscœnarum
everlere confidunt ; eam religionem dico scriploribus, cultum temploritm Veneris et Astar-
cujusdivina origo, dogniatuni verilas, sanclilas tis esse materiem nostrâ admiratione dignam , et
praeceptorum , eximia virius, et proteclionis quœ in augoribus nostris recreare nos possit. >

vis , quà muniiur, effecerunt, ut per tôt secu- Hucusque eximius Parisiensis patronus.qui la-
lorum cursum , post lot casus neque ferro nien parcens pudori illi, quem adeô insignilor
vinccretur , neque scripiis concuierelur, ne- laedit scriplor isle, silenlio praclerit alia, et
que superarelur superslitione et impielale ; quidem plura , loca mullè lurpissima, in qui-
uno verbo, ut relunderet oinnes hominum bus explical , confirmalque proposilioncs ad
daemonisqtie inipetus. quatuor orbis tcrrarum regionum inslitutio-
Quanquàm ipsimet increduli nostrorum Icin- nem. Tenenius ingenium , lenemus doclrinam
porum sponle suà apertè demonslrant se ad , eorum noslraB aelalis philosophorum ,
qnibelio
libitum Vivendi prurigine inipcili ad inferen- Religionem laccssunt ; quod quidem ingenium
dum bellum tam iinpium reiigioni , quœ eoruni estpenè iliorum omnium commune. Quan-
cupidilaliiius advcrsatur. Tesior quemcunique, quàm non hùc lanlùm speclant eorum insli-
modo non sit ferreus et plumbcus , num legi lula cl studia , ul talis fiai orbis ,
qualis, ut
possint, salvo pudore , opiniones perversa? cum Terlulliano loquar, eral Roma diebusna-
lurpiaapopiilhegmata.obscoenoe descriptiones, lalibus Caesarum , aut diebus feslis Flora;, et
quibus refarciuiiiur baec volumina. Ke nonii- Lupercalibus; sed aliud quid inlendunt, nimi-
nem nune Pelrum Baylium , Montagneum , rùm ad illam imaginem, juxla quani, ut stultè
aliosque , de quibus locis suis sermo insliluc- scntiunl, crealus fuit, nilunlur illum compo-
tur , auclor libelii de Spiritu , quem ut recen- nero, boc est, ut sitimmanium ferarum rccep-
lissimum, et uliimum fortassè ex lanlâ copia laculum , et domicilium inler se perpeluô cer-

unum producere placet, borum nulli facile lanlium , et sibi muluô exitium infereniium.
cedit. Excutit pudorem oninem , non solùm Jus sociale (quis est qui hoc ignoret? ) est vin-

cùm abundé colligit pingilque infandas libidi- culum illud sacrosanctum ,


quod familias,
nes , quibus populi corporc , magis auteni urbes et respublicas , et suaviler , et fortiter

corde corrupti se lotos addixerunl , verùni etiam conjungit. Jam juris hujus, quo fit , ut
etiam cùm ab exemplis moralia ibcoremata de- unus non spoliel allerum , sed det cuiquc
ducit , nullumque non lapiden) movct, ul pro- suum fundamenla apertè impeiunlur quae
, ,

bet hujus generis corruplionem publicae pri- omnino everlere libertinorum systemala cer-
vataeque felicitalis esse fonlcm. « Qiiaenam, lant, qui privata commoda, etsingularia emo-
malum, cynica pbilosophia ( exclamât vir cla- lumcnla volunlesse fineni uliimum, quo omnia
rissimus (1), verba faciens de boc ipso auclore consilia , faclaque diriganlur.
coram gravissimo Galliarum consessu ) est Quapropler solliciludines illac vafra; patrio-

istbxc , quae vel umbram ipsam pudoris éli- lismi ,


felicilatis , nalionis , mercimonia exten-
minât? Videmus ctbnicossolo rationis lumine dendi, imperii augendi ,
quibus se solùm langi
ductos, in suis bbris veneralos fuisse seniper suis in scripiis jactilant, quibus de causis per
virtutem hanc, et animadveriisse in eos qui fraudem vellent tanquàm inanem , ot exitiosam
illam violare sunt ausi. Quanquàm ecquam christianam religionem amandari , isla; , in-
aliam morum discipbnam docerc poterat au- quam , solliciludines ,
qiias UuKjuàm primae
classis poliiici inculcant , ingerunt , plenis
(i) Homerus Jolyus de Fleury, primus ge-
buccis elluiium et amplificanl, chimaerae sunt
neralis advocalus in parlanicnio Paiisiensi in
sermone quem babuil in aulà 10 kal. febr. omnes, nisi veriùs eas appellare velimus, ne-
,

ann. 1759, inquoeleganier exprimit characie- quilias et iniproba comnienta. Quidni? Princi-
rem librorum de C Esprit , et Encyclopédie pia quae tam pulchrà et eloganli diciione in-
,
aliorunu]ue talium librorum magnà in copia
volvunl, hune tanlùm sibi propositum finem
editorum nosirà aetate , quos jure asserit
adversari xquè societaii, regno, reiigioni. habent , ul omncs cives corrumpant , cl ea
883 APPENDICES. 884

disrumpant sacra vincula, et inviolabilia, qiire roligionc desciscunt , tam perversas Providen-
tice Deiqiic noliones liabent principiacjue ita
colliganl popiilnm ciim priiic-po , oiiinoiiiqiie ,

aniinus ferrel hiiinanani socielalom sus nutantia jnciunt, quai in aibeismun) ducunt;
si ,

qtiod advertit, qiiom paiilù antc tum etiam quia chrislianus qui revelalam re-
dcque verlere :
,

ligionem deserit banc naluralem religionem


dixi, clarissiniiis vir dellelvclio vtMba facions.
,

alcam sibi conlingit, cùm verissiinnm sit illud quod


Res ergo exlra omnein diibiialioiiis est,

hostes religionis esse iiidem et societatis, et Fenolonius ail, iiiter cathoUcam religionem, et

nioruni, el imperii hostes; eiinideniqneslylum, ailieismum nihil esse medii. Ilaque non ideô

quo tani inipia contra religionein scriptitant in religionem arma libcrtini movenl ,
quôd

acuere in nationein, quam corrnnipere sala- viri (locli sinl, sod (juia impuuè mali esse cu-
gunt , et in principera quem conculcandum piunt. El saiiè etiamsi concedere vellemus,
,

esse doccnl. Neque id niiruni primùin enini argumenta quœ conira Dei exisieniiam, animae
;

immorlalilatem divinam revelaiionem affé-


jura personale et sociale connexu tali tan- , ,

cum jure religionis sunt conjiincta rent, babere vim aliquam appareniem, qui-
loque , iit

quicunique hujus fnndanienta everlit, ilîoi-liii)


libri lamon prudeus boneslusque faleri débet,

etiam diruat; deinde verô, quia cupidiias im- eà collalà cum porspicuis denionslralionibus,

quâ in religionem arnianliir, eà volieinenti inversa propensione, quâ ad se-


modicae libcrtalis,

perlrahil ad effringenda, si ipsis conlingal, quendis nalurales prœcipuè veriiaies homo


illos

obedien- ferlur, nulluui per se robur babere quo ani-


repagula omnia honestatis , obsequii ,
,

lise cùni nullum aliud numen sibi faciaiit,


nium prejudiciis proeoccupalum nullis babe-
,

Quamobrem num intersit renl in suspenso , niullùque minus in impieta-


quàni voliiptatem.
tum imperio, tum tem propellerent. Quod ergo ralionum vis
cùm sacerdotio, liiiniano

vidot (acere nequit , elficil cupidiiatum impetus;


generi hujusmodi facinora repriniere ,

unusquisque. Valsecchi , de Fundamentis re- coque modo quo, lU inquiunt Ibeologi, sanclus
(

ligionis , lib. 1, cap. 1.


amor , quem illi pium crediditatis affectum ap-
)
pellant, movet et urget inlellectum, ut myste-
5' De fonlibus impictatis. riis obscuris, naiuraeque lumen suum superan-
1° CORDIS CORRUPTIO. libus assenliatur; ila dicendum est, amore
Quamvis argumenta ,
quibus naturalis reli- malo ad negandam , vel invito insilo lumine
gionis capita praecipua probanlur , sinl adeô veritalem , et ad praûbendum gralo errori as-
Clara , el evidentia , ul vix ac menti nuliis sensum , non argunienlis, sed unà libidjne mo-
pracocciipatse praejiidiciis proponunlur, statim tum inlellectum impelli.

iila amplectatur , et quô niagis ea perpendit Ut auiem nobis persuadeamus, rem ita esse,

eô certiora dignoscat, el christiana religio illa el hujusmodi esse inipieiatis fonlem, et liber-
signa conlineat, quae procul dubio à Deo illam linorum ingenium , salis eril , si ad vivendi
proleciam , ac proinde verissimam demon- rationem eorum ,
qui eam profitentur, oculos

strant, ideô incredibile videiur, morlalem esse converiamus. Gens nala , altaque cum Dei
posse quemquam, qui de illis dubitari possit, aelernitatis, legum religionis nolione, quae ta-

imô etiam ea negare. Hinc causas , fontesque men aut volnplatis illecehris, aut utilitaiis vi,

rei bujus taiu à rectâ raiione aiienae ,


quàni aut cupidiuuum blandiiiis permola iisse lotara
coulis noslris passim subjectae invesiigare perraisil , sentit inierea conscientire lairaïus,

proposuimus; neque inaiiem sumeuius labo- quâ discorpiliir, religionis hunina ,


quibus per-

rem. Hinc enim emolumenli multùm vcra slringiiur, Deum judicem fulmina jaculantem,

causa percipiel, dedccusque ingens in liltcrli- seternaque minitantem supplicia prospicit. Nil

nos redundabit ,
quorum verum ingenium non inleniaium relinquunt, ul qiioad fieri po-

longé aliud ab illo quod sibi adsciscnnl, spar- test, ab bis cogilalionibus terrificis nientem
gunlque in vulgus sedulô , se babere, salieni avertant: ex hoc in illud diveriiculum migrant,

penès indoclos imperitosque , detegcmus. ex unà ad aliam cupidiiaieni. Et sanè inler


Nemo est qui neget esse Deum , nisi qui avel effrenatarum cupidiiatum lumullum, iuier ni-

ne sii. In cordis ergo corruplione en verissimus lorem , sirepilumque morlalium voluplalibus

fons primus. Hoc idem de illis, qui bellum in dediiorum borrendas bas voces, bas suorum
religionem revelalam inferunt, eslsentiendum. lurpiludinum casligationcs non senliunt. Quid
Noslamendealheispotissiniùm nunc sermonem lamen inde? cupidiiatum œstu paulisper Ir^-

habebimus, cùm quia ii omoes qui à revelatà gescente , et nocte adventanle et solitudiue «
M5 DE FONTIBLS IMPIETATIS. 880
intestina prodit furia, qu» illos dpiprret, sup- Et metns ille foras prseeps Achemnlis agendas.
pliciumqiie longé niajus pi'rcoplis cuncupilis Hic minisiri illius impiolalis fons est, cui uti-
volupialibiis iis infligit (1). « Noliie pmare, litas praecipno argiimonio fuit, ut à verilale
€ aiebat Cicero (pro Se\lo Ros. Atner. c. 24 ), discederet; qiiem fortnna suis illerebris , non
« queniadmodùm in f;ibulis sGepenurnerô vi- aliqua sublimis metaphysica contemplalio per-
f detis, eos qui aliquid inip'è , sceleralèque niovii, ut à Deo decisceret. Hoc idem de juvene
( commiserint, agitari , ac periprreri furiaruin illo voluplatibus unité addicio dicalur, qui
< lœdis ardentibus. Sua queinqiie fraus , et jamdiù est
« suus lerror maxime vexai; siinm quemque
Captivus vilis vini, thalami , alque ciborum.
« scelus agitât, amentiaque allîcit ; sii.t niahe
Hoc idem de liomine illo elTt-ro, impolenti,
< cogiiationes, conscieniiaîque animi terrent.
superbo, pietalis contenipiore, suique judicii,
< Hae sunl impiis assiduae , domesiicaîqiie cu-
voiuntatisque pedissequo; bi , aliique oniues,
I rae. i Quid hi agent iioc lam gravi in cerla-
qui iihorlini dicunliir, aul alljeislœ sunt (se-
mine ? Exaudientne lias jusiissimas castiga-
quar B.iylium leslom ) « quociimqne vitiorum
tiones ? sequenturne religionis lumina , iiicœp-
f g^'nere containinaii airociora crimina pa-
turaque pessimè vivendi modum derelimineni?
,

t trare parati, qui animadvcrlentes inferni


IIlc nilnisler est inii[iils modis pi;eclarum
adepius honoreui « timoreni itilerdùni suani quieteni perluri)are,
, cujus iiicremeiila omnia ,

resquesecundœ poetae Epicurei (Iloratii lib. 1,


< videnlesque commodum sibi esse , Deum
sat. 3, V. 98 ) axiomali nituntur: i non esse, student id sibi persuadere (l). i

Atque jpsa utilitas justi propé mater et aequi.


Et paulô post : < Ex quo homo induxil ani-
« muni, esse atbeistam, et omnia suscipere
Jam animos sumpsil ad immolandam libidi-
i ut hune (inem consequalur, quà maximà
nibus suis irabelleminnoceniiam; jam fides, et
i nequiliâ fœdari homo potest, inquinaïur,
juramenta conlirmandae verilali , et fraudi
( et nisi Deus prodigia pairel ut ad bonam
aequè inserviunt; justitia propriis commodis
« frugem eum reducat, hic omnia scclera
regitur ; ex religionis exercilio non purior
< committet, qiiamv s ad verum allieismura
ejus animus efficitur, sed ea nequitise velamen
< nunqnàm perveniet (2).» Habemus ex rei fa-
est. Quid ergo faciet , ut à conscientiœ mor-
teniis verbis libertinorum nostrorum indolem.
sibus, ei pavoribus, quibus vexatur, se eximat?
Habemus systematis horum hominmn spiritùs
Conatur mentem convenire cum corde, ut illa
ethicaeqiie horum Itomimim lionestorum fontem.
quin perhorrescat , videat id quod amore
Verum quidem est Baylium eô loci duo
lâPto ampleclilur, Sibi persuadere siudet
alheorum gênera distinguera, hoc est eorum (3),
verum esse id quod cupit, falsiunque pror-
sùs quod abhorret. Agendi juxla Macbiavolli (1) « Ce sont des âmes
souillées de toutes
sortes de vices, et capables des plus noires
praecepta ratio summa lex fit, et ad theoriani «

t méchancetés, qui s"apercevant,((ue la crainte


redigitur ; religionis dogmata arroganter ad « des enfers vient quelquefois troubler leur
examen vooantiir. De allerius \\\x pnenis, « repos, et compronanl, qu'il est do leur in-
et de sujircmi judiois existentià primùin qui- < térèt, qu'il n'y ait point de Dieu tachent ,

« de se le persuader, i Pens. divers. § 177.


dem dubius habetur sermo : tum quibusdam
(2) « Dès qu'un liomm*» est capable de vou-
blasphemiis et sophismatibus libertinoruin « Idir êire allu'»', ei de faire dos efiorls pour

nienu»ii:H iiiaiid.ilis |ifr snininaiii itiipndoiiliini « rola, il ost de la p'us pHrovablo malice qui
( p'iisse lombor 'lans uno àmo, el ti Dieu ne
deiidenlur. DomiJrn per conatum , cul riatnra
i lait lies mirarlos pour le convenir, c'est un
qnidem iota répugnai , at vehementissima ( homme qui fora tous les crimes qui seront
cupiditas rapil ; oculi verilali ciaudiintiir « en son [)Ouvoir, quoiqu'il ne puisse venir à
c bout do passer dans l'alhoisine. i Ibid.
prorsiis , asserilurque, nihil lniic vitie su-
(3) « les atlioes, qui commoncenl par dou-
peresse, pura pulaque autoniata nos esse; « l<'r, d'avec conx cpii linissonl par douter.
alterain viiam non existere nisi in piisiliorum t Ceux-là sont pour l'ordinaire de faux m-
meniibus, solumque Lucrelium rectè sensisse « vanls qui so pi(|uenl (\('' raison et de mé-
,

< priser les voluptés corporelles... Ur, parce


( lib. 3, V. 57 ) :
i quo ceux qui élonlTont, ou qui (aelienl d'é-
t loufTor dans leur Ame par belle malice la
(l) Quos consria Tarli
< connaissance do Dieu sont les plus insignes ,
Bien'*hahpl attonitoi; Pt siir^lo vprhere raedil ,
« (lélKniché-^, et les plus d('îlcnninés l'oeheiirs
Occuliuni qualientc ani/no lorlore fl;n;p|liiin.
( Jiiven. sal. 13, t. 193. • qui soient aiiuiouile, on se persuade que
)
fntricesqa* sedent in limine Dirie. f tous les athées indifféremment sont des
( Virg. A). IV, V. 47. ) < scélérats. » Ibid.
887 APPENDICES 888
qiii à dubitatione incipiunt, et in dtibitationem genitor filio suc vetaret. Dogmata considérât,
de5/«HH/; et quanquàin in his cognoscai fon- quae surit Dei existcntia, aniniae immortalitas,
tem inodô descripliim, lanien de priiiiis dicit, (livina revclatio, eaque tam evidenler vera
< ut plurimùm esse doctos falsos, qui osten- detegit, iniellectumque ila persuasum videt,
f tant se ratiocinari et corporeas voluptales ut sophismata
,
omnia à liberlinis inventa de-
< contcmnere... sed quoniam accidit, eos, qui liranlium somnia, quibus nihil movelur, sibi
< suffocant, aul suHocare nituutur in suà vidoantur. Caeterùm videt, cognoscilque veri-
f nicnle nialiliosè Dei noliliam, esse in primis lalem hanc ceriissimam , etiamsi religionem
« dissolûtes conluniacioresqne criniinosos sequens deciperetur non
,
, , idcô atheismum
« idcô vulgus, oinnes atlieos indiscriminatim mahim ullum sibi inlcnlare, neque, si à reli-
« scelestos esse opinatur. s Quod illi per- gione deliciens illum ampleclatur, sibi bonum
suadere cupienli , esse quoddaui < atlieorum ullum polliceri, nisi forlassè more brutorum
< genus (Dict. Critic. arlic. Desbaireaux, Kern. animantium vivendi libertatem, persuasioiiem-
( F) liominuin gravium à voluptalibus , et que more belluarum moriendi. At verô reli-
« illecebris alienoruni... quos longa c.onleni- gio, quani sequitur, amatque, vera est, eum
f plationum profundarum séries, sed nialè in spem erigit , ut îeterna bona conseculu-
€ deductarum in atiieismuni inipuleiit, i mi- rus sit, et si prae illà atheismum scqualur,
nus arridet. At quis non videt in hàc atheo- inlinita, aeternaque minitalur supplicia. Qui
rum distinctioncartcni,quà clarus liicsophista fieri ergo polerit, ut homo gravis et honestus
conalur horrorcm illum imniinuere, quo nior- eam partem deserat , in quâ, quin maluni
lales persequuntur lioniines ejusmodi? Honii- ullum subeat, sperarc potest inlinilum bo-
nes ergo graves à voluptalibus et ab illecebris num, eamque eligat, in quâ, quin aliquod ve-
carnis, addinius nos, nati, aliique in religioiiis rum promittatur bonum, infiniii, aeterni mal!
sinu, possuni seriù in dubiuni Dei existentiam periculum est (1)? Quis poiest inter haec hx-
revocare? Homines ergo sanae mentis, quod rereanceps, imôad impietatera prolabi? Nemo,
signilicare videnlur illa verba, homines graves, mehorcule, nisi ille, in quo voluptaium illece-
cupiditalum impolentià non obcaecaii , aut brae, prsesentiumque cupidinum jucundiias,
pertracti evidenliai illi ,
quae invictè orbem aut immodicus glorise sensus, quo ingonium
totum ad hujus verilalis confessionem per- suum admiratur, magis possint, quàm infini-
pulit, résistent? Ulrùm opiniouera hanc para- lorum bonorum spes, infinilorumque fuluro-
doxum dicam, an insaniam nescio. Hoc tamen rum malorum limor. Jam hic est profeclô
Iheorema Baylio arridet, pluribus in iocis fusé homo corruplus, malusque corruptio ergo ;

quodque alheistaruni patroni no-


perlractatur, cordis primus est impietatis fons.
men, nemini quod ego quidem sciam, ad- At de hoc atheorum génère secundo in Bay-
scriptum , illi peperit. Fateor , esse varios lium loqui supersedeamus ; jam
de quibus alibi
liberlinorum nequiliae gradus, neque onines mentionem facturi sumns, transeamusque ad
iisdem viliis laborare; faieor etiam, nonnullos aliam observalionem, quoe nisi universè xquè
in impietaiem prolabi per raiiocinia fallacia, ac proximè antecedens, pari tamen clarilate
quae alii increduli vulgô ignorant. Concedo nobis demonstrabit, non seriam meditalionem,
etiam hos fœdiores et majori horrore diguos sed cupiditatum impolenliam maximse liberti-
primis esse ; at effutire, eos esse homines gra- norum parti argumento esse, ut impietatem
ves, à voluptalibus et illecebris aliénas, hoc est, sequanlur. Et sanè quot ex iissunt, qui, ut
probis ornatos moribus , cupidilatibus non Baylius loquitur, alieni à voluptalibus illece-
assenticntes, non elatos, ut modo dicebam,
autparadoxum censeo, aut insaniam. Eiiamsi (I) Hoc est argumentum quod illustrât
Pascalius cap. 6, Pensées sur la Religion. Ejus
autem res per seipsam loquitur, eam à princi-
prima semina reperio in sermone habito à
piis suis repetere placet, et inquirere, num Socrato in vinculis paulô ante mortenj , rela-
nisi homo moribus apprimè pravus possit toque à Platone in Pliaedone tom. 1, pag. 91
edit. Serran. Mom reperilur apud Arnobium
atheismum amplccli. Fingamus bominem bo lib. 4 adver. Gent. Dignum quod praecipuè
nis moribus natum , altumque à religione adverlatur est, quôd Baylius ton). 13 Diction.,
illuslratura; nse hic nullam utilitatem, nul- ubi loquitur de Pascalio, referlidem argumen-
timi Bem. 1 , et noscit vim ; allatâqne ob-
lamque curam habet, ut haec religio vera non
jeciione in illud factâ à quodam adversario
sit. Moralia prœcepta approbat, et exequilur, illius magiii viri ait Cettr confutation est faible,
:

videtque, nihii velari sibi ab eâ, nisi quod et ne mérite pas d'être examinée.
889 DE FONTIBIS IMPIETATIS. 890
brisque , altœ huic et diulurnae meditationi « fuisse legendum, minorisque faciendum, si

( quae cerlè ditilunia profuridaque niultùm 1 caslior fuisset. » Rolerodamensem scripto-


esse débet , ut evidenlia tôt veriiatiiin refella- rem prœcesserat proximè elapso seculo Fràn-
lur, et lit ratiociiiiorum vi quaevis religionis ciscus de la Motbe le Vaycr insignis Pyrrboni-
notio de mente deleatur) se totos dedant, et cus , et , ut ait Baylius ipse , turpissimus
mutenlurex systematein atheos? Solum con- scriptor, signifer proinde liberiinorum. Hune
nomen nimis triste est
templalionis auste- antecesserat seculo prœcedenti Michael à Mon-
rumque genti qu» nihil aliud cogilat ,
quàm taneà, cujus specimina non solùm impietatis
voiuptatibus inimergi , genti qnae nihil post semina continent, sed etiam cynicam impu-
mortem opperiens, quamlibel vilae parteni dentiam prae se ferunt, ita ut Baylius scripta
quse volnptatibus careat, amissani crédit. tuealur sua , eô quôd turpitudines et Pyrrho-
Quandonam et praestat, et vacat bos melapiiy- nismum Monlaiieae non eontineant. His vene-
siciE iii sliidium incumbere ,
quale oslenden- ribus eliam opéra domini à Sancto-Evremon-
duni esset, si vellent athei spiritùs, non autem lio initie bujus seculi Londini mortui , et

cordis credi ; si per diem totuin noclemque atheistis cbarissimi ornantur. Idem de Epislo-
in ludis , in cœtibus, in voiuptatibus, in co- lis Persicis, de Epistolis Judaicis, et bujus ge-

messalionibus unis post alias videinus? Thea- neris liberculis plurimis impudenliae et im-
trunine, an ludi abacus est eoruni studiorum pietaii nuncupaiis est sentiendum. liorum
gyninasium? Sallatricesne , an aniicae sunt autem nulli, licet œlaie posterior locum prin-
eoruni studiorum modératrices, àquibus tbeo- cipem cedit Ilelvelii liber inscriptus de CEsprit,
remala, quibus .Tternum Deum è cœlo dclru- de quo alibi sumus locuti.
dant, addiscunt? Tamen erudilionem , doclri- Ex his ergo fonlibus athei nostri scientiam
namque jaclitant, libriquc vel ullra maria, vel suani in religionem hauriunt. Ex iis enim
ultra montes compositi magnâ ex parte eliam satyrarum, ludicrarum narralionum, jocorum,
mulierum peneiralium ornamento sunt. Vultu turpium eveniuum, quibus religionis ministrt
fero et impudenti in cœlibus sermonem ha- deridentur, et eliam despieiunlur augustis-
bent, et senlenlianj ferunt in quidquid usque sima , et saerosancta mystcria , desumunt.
ocorum est sancii, augustique. Totum aulem Harum narralionum una audenti fronte , ver-
sludium, doctrinaquc liorum hominum est, ut bis ad arlem con(|uisitis leviculo risu prolatis,

plurimùm aliquod impium , obscœnuinque iis est demonslralionis metaphysicae loco, ex


dictionarium versasse; aliquam epistolarum quo religionem omnem fabulam, arlemque
cùm audacium, et impudentium, tuni bono- sacerdoium esse concludant. Hoc argumento-
rimimorum corruptorum colleciionem ali- ; rum génère ex ridiculo et satyrâ deduciorum,
qucm romanensem librum et sacrilega, et , quorum prudens quisque, cùm de religione
turpissima narrantem facinora; hsec enim agatur, non solùm impietalem (1), sed etiam
nota est, quà insigniri dcbcnt libri, quibus infirmilatem videt , valdè usus est in suis Dia-
vacare debent, ulnovaseorum doctrinas com- logis Lucianus (2), ut non solùm genliles
bibanl. Quod mirum quantum pro|)ositionom
(1) Pelrus Baylius Dict. Crit., art. Garasse,
noslram confirmât, hoc est cordis corruplio-
damnât n)ullùm auclorem calliolicum, qui in
nem , ([uod hujusmodi ci bis pascitur , eos atheos scribens sœtiè ab iilà gravitale discedit,
exslimulare, ut contra veritatem arma ferant. qiiœ in hàc malerià serrunda est; utilur siilyris,
jocos effnudii, fuccia mulla narrai. Quid diccn-
Et sauè Pelrus Baylius qui quot(iuot fuerunt,
,
(lum cril de iis, <|ui ulunlur his armis in reli-
maxime borum hominum ingonium callebat gionen», et deridentquidquid sancii u bique est?
iis ad satielalem usque inserviit, ila ut de hoc ("2) Placct allcrre judicium, quod de Lu-
ciano post Suidam, et alios plures clarus ïil-
auclore mihi visus sim posse dicere id quod
lemonlius fecit; cùm quia valdè ejus nalurae
,

de Petronio Arbitro Epicureo poetà, scripsit convenit, lùm quia in eo ima},'() pluritmi nupc-
Huctius (!), I majorem suaî lamae parlem rorum spiriluum l'ortium cernitur; qui sicul
ilhim deliriis adiequanl tùm ab elegantià.
i eum debere lurpitudinibus ; cum minus ,

erudilioue et acumiiic distant in imuicnsum


,

(1) < i\\i dit ailleurs, et je le encore,


r(''|)('le graci aucloris.
I qu'il doit la meilleure partie de sa rcputa- I 1! lait nue profession ouverle d'impiété,

< tion à ses obscénités ; et qu'il aurait été « se moquant ('galeuiont de la véiilable reli-
i moins lu, et moins estime, s'il avait été « gion dont il a parle en «livers endroits, et
,

f plus moileste. » Hueliana § M. De Baylii < des siq)erslitions puiennes, qu'il montre
obscœnitale intcr alios Icgaïur Bernard. Nou- t cire vramieut ridicules C'est ce qui lui a
velles delà Rép. Janv. 1707, art. 1. ( fait donner le surnom de blasphémateur cl
891 APPENDICES. 892
supersiitiones, seil oliain roligiononi Itulihiio alià de causa, nisi ut ipsi decipianlur, alios
habcrel ; Liiciainis, inquain, incroiliilorum de- dccipi cxoplanl (Vid. Muralli Lettre sur l'esprit

lici*, et corculuin (I). Iliijiis ojiisdom argu- fort). Qiiicu:n(|ue quibiisdam ex bis infelicis-
meiili panes suscepit in Anglià celebris My- siniis borninibus usus est familiariter, et prie-
lordus Shaftsburius. eoque non sine leclonini cipué quicumque cum iis certamen iniit, no-
storaachoaucior Epistolaruni Juilaieariini, Vol- vit me à veritate non aberrare. llinc nihil illi

tairus, aiii(|(ie libcrlini niinutuli utiiiiiiir; magis reformidant quàm colligalam conlinua-
quod nimirùui denionsirat id qiioil hic aflir- taoKjue ratiociniorum seriem ; primis enira
manius, hoc est, nonnisi cordis corriipleiam argumentaiionis jai lis telis succumbunt, risu-
hujiis impietatis, quam proliientur, causam que acie exsiliunt; cùm quia, ut diximus,
esse. Qiiis enini nisi perversus, perditusqne thèses tantùm et tlieoremata salutàrunt, tùm
ideô tantùm, quia potest ab aliquo petulanti (|uia vidennis eos ratiocinandi arte tanquàni
homine derideri, potest syslema rejicere? Ex proprià nota non insigniri. Requiro nunc à
hujusmodi libris praeterea in aliquod priEci- quovis prudenie viro , num hujus generis
puum rcligionis caput aliquod sophisiua, quod atliei alii dueendi sint, quàm corruptus grex;
eoruni ignoraniiae novum accidit et invictum, in quibus efl'reiies ciq)idiiates prima causa
licet fortassè pluribus abbinc secuiis ab simt, cur obcaecentur; eosque ad facinus hoc

auctoribus pluribus solutum, dilllamnique ad- injustum. et exsecrandum impellunl, hoc est,
discunt, hoc oblrudunt amicis, vidonlurque ad religionem deserendam in aliéna persua-
sibi hoc jaculo arniati, quo de religione putant sione, quam non vident , et in aliquo sophi-

se iriumphaiuros , Hercule foriioros esse. smale, cujus vim ignorant, solùm nixos? Hu-
Quamvis autem bujusinodi sophisninta ab eo- jus tamen ingenii est maxinia eorum pars, qui

ruin aniniis niiuis allé jaclas Diviiiilatis, reli- nosiris temporibus increduli videri volunt.
gionis(|ue notiones radicitùs evellere , et Deni(iue, si arguroenlorum vis quibus tuean-
athcismi evidentiam introducere non possint, tur defendantque impielaiem, iis deest, non
lis tanieii iniponunt , esse in terraruni orbe deest tamen audacia, quâ in médium errorem
mortales qui eam in aperlo habeant, niorlales quemcumque turpissimum proférant, et gra-

qui sibi ita persuadeant, mortales deinùin qui vissimas veritaies contemnanl. Iiaque peiulan-

illius argument! , cujus ipsi veritatem non tiam etiam à memoratis libris, in quibus illa

concipiunt, vim sentiant. Gredunl Spinosam ,


arguujenlorum vicibus fungitur, liberlini nostri

etiamsi ab iis minus intelligaïur, panlhrismnvi ad.liscunt, quae quô miner est scriplorum
demonst rare ;To\-^nd\im luisse invictum alhoum ;
doclrina, eô major est, inscientiamque aequat,

Hobbesium verè demonstrare in unâ lUilitate Jiidaicse Epist(da;, exempli causa, sunt ex iis

jus consistere; licet aul nunquàm hos auctores maxime contemnendis libris, qui religionem
legerint, aut nunquàm argumenta illa in iis aetate noslrà aggressi sunt ; earum tamen
repererinl, qua; ad tulam, iranquillamque im- auctor in lortissimorum ducum habeiur nu-
pielatem deducant. Persuasionem ergo suam méro. Impie dicta pleuo cornu ellunduutur,
aliéna, certâ crédita, persuasione fulciunl; defendunturque alla distinctàque voce , eos
saepiùsque hujusmodi insanias repetendo cu- (|ui illas carperent, viles iuvidasque animas

rant phantasiam sibi periurbire et perver- vocilando. C;dumni3e , satyrae ,


quibus verre

lere, verilalemque è Cdrde exerentem caput leligioiiis niiiiislri proscindimtur, sunt ni phi-

repriinere; easque in coélibus retinendo non riiiiùu) argiMiieiita illa, quilnis relii;io inipiigiia-

tam alios, quàm se decipere student, iino non lur : quasi verô mali miiiistrorum mores, qui
boulines cerlè sunt ,
possint illius rcligionis,
« d'athée. Aussi il suivait la pbilosnpliio d'É- qu;e divina demonslratur, veriiatem infirmare.
< pleure , qui n'est guère élo'gnéi' de l'a-
lia aulein earum meriium , et vim extollit
I llH'i>;me; ou plutôt il n'avait ni religion, ni
I doLîme fixe et consiatii re^ardnit tout ,
auctor ipse, ut ab iniiio usquè exclamel : Quid
« comme incertain et prol)léi)iali(|ue, ei vou- interest eruditnlorum , indoctornm, mmacliorum,
« laiii se rire de tout... Ce qui rend encore
hiipocriturnmque gregi displicere ? Num quod isti
ses (•crils dan^'ereiix à lire, c'est que S(tu-
f

« vent on y voit aussi peu de ri'spcet pour la damnant est minoris faciendum (1) ? — Respon-
pudeur que pour la religion. » Tillem.
lom. 2 Histoire des Emper. part. 2. art. 29. (1) f Qu'imporle-t-il de déplaire à nn tas
(1) E suai sur la liberté de l'esprit, et delà I fie grimaiids, d'ignorants, de moines, de
raillerie. Vid. Burnet , Défense de la religion , i faux dévots? Ce qu'ils condamnent , en
lom. 5, p. 23. < vaut-il moins? > tom. 1, Pixi.
^
893 DE FONTIBUS IMPIETATIS. 894
deo, non opus esse monacho, aut pio viro, que verô repouatur, induci Hebraeum loquen-
sed sanae mentis decorisque unciolam siiflicere, lem, qui, ut susceptam peisonam suslineat,
ut hiijnsiîiodi scribendi ratio fastidium paiiat. pro suae religionis prsejudiciis loquilur Qurd
Et sanè quis patl polest hominem , nalum infelicius, niagisque puérile rponi polest?
educatunique cliristianuiu, quin rationes affe- Alibi jam dixi, lioneslo homini, nisi audet
ral, quin eruditioneni. doctrinainqiic solidain, elalo vuilu conlra religioneni in aciem pro- .

et veram osiendat , ul cuique palet , ex livore dire, erubescendum esse, quôd eam deriden-
solùm, venenoque identidem religioneni hanc, dam prxbet , quôd Rabbinum fingit eam ,;

abilfo Nazarenam appellatain, cum Judaicà aggredi, aut impiuin. ut in eam illa evomant
superstitione, Turcarumque lege conferre, et dicieria, quse j:im pluriesnovit esse confutata,
derisam, eiconteniptani, ex cerlaniine victain, quœque ille nescii refellere (1).
et exsibilalam educere? Religioneni , inquani, Hae itaque sunt, ut modo dicebam, de-^
per tôt seeula ubique lerraruni excultain , tôt nionstrationes ,
quibus liberiini se instruunt,
arguinenlis veram confirniatani , ut caitera et quas reoinunt in concioaibus ut credantur
silèniio praetenniltam, edociam cà lot pmestan- spirilus fortes, et se formidandos praebeant.
tibus ingenio viris cùm veteribus, tùm recen- Jactanlia, conteniplus, et saiyrae contra reli-
tibus, quibuscum coniparatus, nesci ,
quanlus gioneni, ejus(ine ciiilores, eorum est farrago
auctor noslor videri posseï? Quis ferre polpsl, libellorum. ( Valdè probabile est (inquil Ray-
quin indignetur, dolum mahini , quo phires f bus hos describens ) eos qui in cœtibus 4

scribuntnr Epistolœ , edilurque in lucem in ( veritates religionis notiores impugnare eu- ;

sermones duos versa narratio pluribiis blasphe- « piunt, plura dicere, quàm cogilent. Jaclan-
niiis quàm verhis conlexla in divinnm iegisla- « lia majorem in bis dispulalionibus parlera
torem, in sanctilatem, decusque Matrissuœ? I occupât, quàm persuasio. Sperant illi , sen-
Quae quideni narralio à Rabbinis conlicla I tentiis inauditis, el audacibus, quas tuen-
dicilur, tamen edilur, nullà alià de causa, nisi « tur, spiriluum fortium famam sibi paritu-

ut ab incautis lectoribus, sicut cseterae ridi- « ros. Paulaiim ergo sermones perverses
culae, mordacesque narratiunculae, deguste- i facere consueverunt, et si eorum vivendi
tur? Quis légère polest riius augustiores « ratio voluplalibus addicta coiijungilur cum
sanclioresque lanquàra comicos prorsùs tra- ( eorum superbià, actum de iUis est. Malus
duei? Quis hujus in religionis veritates gra- « bic habitus bine superbiâ, hiiic libidine .v

vissimas jaci sophismala sx-piùs repulsa Ca- i acquisilus, educalionis prsecepta corrumpit, ,

railae alicujus, aut alleiius inlideiis (([uod ha- t hoc est, exiinguit veritalum lumen, quas
rum Epifelolarura in fine legilur), et in sub- € de Divinilaie , de paradiso et inferno ab
dolo cerlamine ex ignorantià, vel ex scriptoris I infantià didiceranl. » Paulôque post in-
astu relîcere responsa, et (ingère illas vicias, quit : « Quœdam objecta didicerunt, ea sem-
depressasque ? Quis ferre potest sublimia in-
{{) Crederem, me abuli lectorum patientiâ,
génia praeceptoresque magno semper in ho-
,
si vellem doclorum teslimonia proferre om-
nore habilos despici, argui, reprehendique au- nium setalum, ([ui hanc ralionem improbant.
dienlibus doclissimisconventibus, imônalioni- Scimus quid ouines senserinl de Lueiano nu-
per memoralo. qui noniine alicujus scurrae
bus à quodam scriplore, qui in lucem prodil
impieiales suas evomebal. S<'Jmus quid scripse-
infarcinatus quibusdaui Epislolis (1), veteribus, ril iNdZianzcuus oral, j de Juliano Aposlaià ,

recoclisque narraliancnlis , ahiolatiouibus è iri- dÙMi siimraiial se iJiii^liaiiuni, et dispiuan-


lem defeiuiebal idololatriatn, el impugiiabal
vio petilis, et extractis ab exp'oratore Tnrcà, è
Evangeiium. Scimus, quid dixeril Piiolius
paraplirùsibiis Rousseau, aliorumque auctornm (cod. lOG) conlra riieogiioslum, (luipiirgabat
confiât is ; in quibus si quid est, quod ferendum errores iu (juodam suo opère, quasi ikui e\ se
enuiiliaios, sed ex alio. Scimiis ( ul pra-lerniit-
fit, jam milites in aliis libris fuit editum ? Ne-
tainu-^ plura exempta, el anerainus huic litte-
(1) Legatur missa ad auctorom
Epislola rato judiiizu'iti exenipium (piasi douiesiicum ,
illius ixv';»'^'''-; pr3einissa(iue tom. 7 Episloi.
>
aptunupie valdè) ipiod seiibil .loaiiiies Gerso-
Judaicar. Edil. Lansan:e, et Gcneva; 1750 : nius ( lib. coul. romauliuui a llnsà ) de eo
( Que sigiiilicnt ces coules uses el rebattus, qui Parisiis derisit el impugnavil illà a',laie
« ces rt'lb'xioiis triviales ces extraits de . cluisllanam lidem. Cilaliis liic aule areliie-
I i'es|ii()u Turc ces paraphrases de Rousseau
, piseopmii Parisiensom, eouvielusipH» à cancel-
t et di'S autres auteurs, doul ce livre est reni- lario A'-ademia; Parisiensis, se purgavil aiens,
< pli? à quoi Ixui le donner au public, si ce se ea dixisse sub llebrei porsoriâ. 1 lia sanè,
< (|u'il conlienl de ineili<;ur a deja été inipri- f inquit cancellarius , si luuc lotutus es ut
( Qié laiU de fois dans d'autres ouvrages? > f Judaius, nunc rctrahe ut Ciirisiianus. •
893 APPENDICES. 89«

loquun- Exlorres iidem patrià longéque fugati


f per oblrudunl, et ex jactantià de iis ,

Conspeclu ex hominum, Tœdati crimine turpi,


( lur > (Dict. Crit., arl. Desbarreanx, Hem.
Omnibus xrumnis alTccli denique yiTunl:
F ). Quid ergo ampliùs requirimus ut dicanuis,
Kl quôcumque tamcn miseri veoére, parentant
hujusmodi liberlinorum ralionis lucluosissi-
El nigras muclanl pecudes , el Manibus divis
niam cordis corruptionem fontem esse? quai, Inf'.'rias millunt: muitôque in rébus acerbis
fola, speransque liberlaiem pacemque, jaclan- Acriils adverluot animos ad reiligionem ,

do impietalis syslema, non rationibus ducla,


llacteuùs Lucretius : nequc csseï raagiii la-
sed aliquo sopbismate intellecto malè, et au-
boris ad hoc confirmandum plura bujus gene-
daciâ et supcrbiâ impulsa , boc aniplcciilur.
ris exempla proferre, Quis nescit quod deTuI-
(Ex eodem Valsecchi, ibid., lib. 3,
lio Hoslilio tertio Homanorum rege , spirilu
part.l, cap. 1.)
rêvera forli ferocique , niemoriae prodidil Li-

De eodem primo impielatis fonte conlimiatio. vius (Dec. 1, lib. 1, cap. 51 )? Gravi illi afïïi-

ctalo morbo t lune adeô fracli simul cum cor-


Nihil forlassè magis libertinis displicet ,
« pore sunt spirilus illi féroces , ut qui nihil
quJm non ex persuasione et systemale , sed
< ante ralus essel minus regium , quàin sacris
ex cordis impuri corruplique oeslu taies babe-
< dedere animum , repenlè omnibus magnis ,
ri. Putatii ii genus impielaiis primum cum
,
t parvisque superslitionibus obnoxius degcret,
hominis honesii ralione conjungi posse quôd
,
« religionibusque eliam populum impleret. »

et iis lilleiaii famam conciliet qui ex vulgo


Feroci principi addamus audacissimum phiio-
,

hominum cogilaiionibus suis liberis eximatur ;


sophum, Bionem Borysthenilem. de quo loqui-
secundum vcro ( ctiani Riylio ipso acerrimo
tur Laertius lib. 4 , et Horatius lib. 2, Ep. 2,
allieistarum propiignaion? ) bominismali, per-
V. 39 , ubi menlionem de illius nigro sale fa-
versitale tarpijs m; raiu cupidilatum perlracli,
cit (1). Neque hominibus enim parcebal, neque
nolionem exhibet, qui eè usque progressus
diis ,
quos omnes in feslivis , salyricisque ser-
est ut cupiat quin sibi pcrsuadere possit
,
,
monibus suis ludibrio habebat. Cùm clari Theo-
feris agri beliuis sine œlernilale , sine Dec si-
quanr
dori athei discipulus fuissct, impudenter
milis esse.
libet diviniiaiem de medio lollebal , omnf-m-
Tauîcn hoc nimirùm esse increduloruni in-
que religionem pessumdabat , et sophismaiibus
geniiim, hoc est, corum impietateni è cor-
alios etiam ad impietalem , et pravôs raores
rupti cordis cupiditatibus prodcisci , non au-
impellere satagebat. Sed cîiin morbo laboiàs-
tem à solidis , evidentibusque principiis deii-
set spirilus ilie foriis el imperterritus , ita
vari , raliones capite anlecedenti allatae meo non solùm à Deo veniara pre-
abjeclus fuit , ul
quidom judicio satis confirmant. Injucundum
calus , sed eliam anilibus superslitionibus ani-
tamen non erit id reipsà ab iis dcmonslratum
mum dedens, demonstràril, ostenlalum aiheis-
videre. Non semel ergo nequc in uno tan-
,
mum non aliunde initium habuisse suum, quàm
lùm, sed in omnibus, el quovis tempore anim-
ab jacialione el à perversâ voluntaie ,
quae
adversum est, hos Diviiiiialis coulemplores ,
periculis lerrila ea projecit tela ,
quae audaciâ
hos alierius vilae derisores in aliquod pericu-
lanlà in Diviniiaiem fuerai jaculatus. Idem
lura proiapsos polissimùmque morti proxi-
,
Diogenes Laerlius, vilâ ejus breviler enarraiâ,
mos cadere aniinis , obmul'scere ,
jactantiam
de hujus spirilus foriis mutalione urbanam ,

deponere reformidare pallere , loca esse in-


, ,
reclamquc simul censuram fert ,
quae apiè in
fera credere , religionem amplecli , Deum in-
rem noslram facit , dignaque est ,
qu?e exscri-
vocare , et nuncupare illi vota , imô non ra-
balur. Ita ergo inquil lib. 4 segment. 55
, (2) :

re ab irapielate ad superslilionem iransire.


Bionem Borysthenilem ,
quem Scythica tellu»
Locupiciissimum , et penès libertinos omni produxil,
exceplione majorera bujusce rei testera habeo
(1) Carminé tu gaudes, hic deleclatur iamhig.
Lucrelium ,
qui ita loquitur ( lib. 3 vers. 41 ): lite Bioneis sermonibus, el sala nigro.

Nam quod saepè homines morbos magis esse limendos,


(2) Haec lepidissima satyra in omnibus anli-
Inramemque ferunt vitam ,
quàm Tartara letbi, quis Diogenis Laertii edilionibus legebatur ul
Et se scireanimi naturam sanguiois esse solula oralio cùm in graeco lexlu , tùra in ver-
,

Nec prorsiim quidquam sione ialinâ Ambrosii Camaldulensis, et in ilalâ


noslrae ralionis egere :

Kosiiini à Pralo Alboino. At xMehibomius in


Hic licet adrerlas animum , magis omnia taudis ,
praestanti Westeinianâ edilione 1692 raelrum ,

Aut etiam Tenli , si fert ita Torlè Totuntas, in textu graeci hisiorici advertit quare ita ex- ,

Jaciari caasà, (jaàm quod re* ipsa probelar ; scribitur , el è regione est versio latina.
897 DE FONTIBIS IMPIETATF?. 898
Dixijse audivimus reverà nihil esse deos. ferociam abjccit , et ut Christianum decel, mori
Ac si quidem id dogma tueri perstilisset, merilô ciirnvit.
dicendus esset Ratio haec penè universa spiriluum forlium,
Sensisse ut visum fuisset , etsi malè Tisum esset.
qui in pcriculis et j;im moriluri, inipiclalis sy-
At nuDC cùin in longum morbum incidisset , ac mori
siema abjiciunl , quid ,
quîBso, signilicai? esse
perlimesceret
procul dubio eorum impielalis fonlem non me-
Qui deos Doii esse dixerat, qui fanum non viderai,
lapliysicam, sed mentis corruplionem eorum
Mortalibus qui illuserat diim diis immolarent ;
;

Non pro foco solùm , arisque ac mensà


sysionia non argumentis superslrui , sed illu-

Nidore, adipe , Ihureque deoruin nares implevit: sionibus ,


quœ Dei , alquc oelernilatis nolioni-
Nec solùm: Peccavi, dixit, deliclis parcile; bus altè animo infixis lenebras quidem offun-
Sed et anui collum racilè porrexit excanlandum: dere possuni ; sed persuasionem ,
quae ex re-
Brachiaque loris persuasus devinxit. cto raliocinio babelur , nunquàm dclere. Et
Rhamnumquc et lauri ramum januaî imposuil sanè, si cvidenler crodunl quod semper di-
,

Cuncla administrare magis quàm mori paratus.


,
cunl , morlem non esse nisi œlernum somnum,
Slultus ,
qui mercede voluit deos esse :

cujusiibeisensûs experlem judicium suprenii


Quasi tune essent , cùm illos Dion demùm esse arbi-
;

moderaioris ,
quod per morlem fulurum dici-
trarelur.
lur, nonnisi poelicum invenlum; locum aeter-
Ergo nequicquàra sapiens, cùm lembus erat carbo

totus (I), iionim suppliciorum in malos paralum esse ani-


Tendens manum :Salre, inquit, Pluto, saWe. les fabellas , pavoremque puerilem (l);quare
dùm liaec omnia propè impendenl non excu- ,

Imago esl hgec salis vivida ejus ingenii, quod liunl demonslraliones suas, irridenles bis ob-
in recenlibus incrcdulis que audacioribiis in
viam eu m ,
quo animo forlis vir in cubiculum
religione irrideiidâ , cùm corporis vires spiri- noclu iiigrcdilur , in quo scil nihil inesse aliud
tùs furorem adœquant , eô abjeclioribus in quàni lonebras, quas solùm pueri reformidant?
quovis objeclo periculo ,
quolidiè videmus. iMo- Cur in conlrariam abeunl senicntiam, imilan-
menlo leniporis lola quania esl eorum mela- lurqiie Persas , cùm à Gr.'ecis vicii , marisque
physica périt : nec Spinosa , nec Hobbesius fluciibus jaciati féroces iili ecci milites hujus-
menii occurrunt ; creditae in supremuni nu- modi infortuniis affîicli
.men demonslralionesevanescunl; nihil demùni Qui deos
aiiud cogilant , nisi ul veniani consequaniur , Non esse credebant priùs , fundebant preccs,
non rarô, ul diximus, siipersliiiones eiiani se- Cœlum atque terram adorantes?

cianles. Baylius idem non gravalé concedil ,


( ^schil. in. Pert. )

liane esse comœdiam, quani ( Dict. Criiic. arl. Dicel forlassè quispiam , cos id agerc , ul
Bion, Rem. E ) omnes penè impii agunl el in- :
luliores sinl , el eo lempore illos argumcnlo
ter caetera referl, « praeclarum spiriluni indo- illo uti ,
quod appellalur ab eo quod est tutius,

« luisse , neniinem siiaî seclae liominum per- à nobis superiùs indicalo ; sequunlur proinde
< severantiae donum habere ; eani detestari lune religioiiem ,
quae si vera esl, iis sonuium
« niorli proximos ; eos sibi probro esse , et pollicelur bonum ; si falsa, nullum maluni iiide

I semelipsos refellere, » quod pluribus exeni- percipiunl.

plis passim in suo diclionario confirmai. ( Ârl. Al rcspondeo , argumcntum ab eo quod est

Bion, Desbarreaux, Uénault , et alibi.) Neque tuiius , non habere locum contra evideniiam ,

dilïicile nobis esset , eliam recenliora addere. hoc est partem ,


quae videlur lulior , non esse
Dominus de la Metlrie , auctor impii libelli in- eligcndam nisi ab animo niiniùra imbccillo et
scripli L Homme-Machine , creditus merilô melancholico , tum cùm sibi persuadcal evi-

fuii acerrimus materiaiista qui , ut Baylius lo- denter , senlentiam ejusmodi falsam esse, et
,

quilur , dici poluissel impius è systemate ; al syslema illi conlrarium ccrluin esse , verum-
jam moriiurus animo illo forii defecii , el ad que. Qui ficri ergo possel , ut liberlini , hoc
bonum iramilem redire studuil. Constat, quan- est , spirius xar' è^c/tv fortes , cl impavidi
tum liberlinis auclorisEpistolaruni Persicaruni niorli proxinii majoris securilalis nominc reli*

nomen in deliciis esset et quanta Jaclalione , gionem ampleciereniur , si certô scirent reli-

eum extollerent at niorlem prospiciens jani-


voluli pueri trépidant , atque omnia cœcis
;
(1) Nam
jain impendenlem (
quod alibi eliam diximus) In (enebris meluunl , sic no» in luce tiniemus
Interdiim , nihilo quse sunt metucnda mai^is , quàm
Qu« pueri in teaebris pavilanl, iinguntque fuiura.
(1) Vid. not. ad hune locura in edit. cit. ( Lueret. lib. C, t. 34. )
899 APPENDICES. 900
gionem esse diliramentum et insaniam , et mur esse hommes ,
qui ,
quamvis petulanlià
ailieismum esse cerlô sentirent? lantâ in congressibus conira religionera lo-
HeponeUir ergo , liberlinos niinquàni haiic quunlur , vel nesoiiint quid dicant, vel dicunt
evidentiara conira religionern el contra Deuin plura cogitaiis ; homines deniùm quibus cu-
,

assetjui, sed tanliim diihiiare (vid. Episl. Mu- piditaliini impetus est denionslralionis loco
ralli sur l'Esprit l'orl ) : qii* quidem dnbitiilio qii:e in inipietale eos dctinet. Jam hos , fale-
locuni dat parti tutiori. ita ooruin Patron us lur Baylius, esse imbecillos eos homines, eos
maxinius respondel ( Bayle Dicl. crit., art. comicos heroas qui citô ex humanis decessuri
,

liion, Uein. E ). En ejus verba : c Pcnè omnes niutaritiir; quod quidem demonsirat obrulam ,

« irreligiosi incerti iiaerent et ancipites; nun- cupidilatnm oaiigine , non verù raliociniis de-
< quàni evidenter sciuiil, Cùni ergo aegrotent, ictam prorsùs religionera in eorum anirais
< cùm jam iinpieias nitiii iis prosit , tutiorem esse. Indigiiat tanion criticus hic extra lurbam
< auiplectuntur senteniiani iliaiu quse polli- banc , cujus causam deserit , indigiiat , in-
i cetur, si vera est, aeternani beatitateni, qu«- (piara ,
qui sibi graliosi sint , bique sunt « ho-
« que nulium affert periculum, si est lalsa.» « mines (loco modo citalo ) illi graves, alieni à
Verùm cur, inquio, id inooiunies non agnntï « volupiaiibus , et à terresiribus deliramentis,
cur eain senientiaui, quai laniùin ulilitatis el I qui in cœtibus, ut irapieialiMn suadeant , non
securilatis all'ert , cùni contra nonnisi dubii < vitilitiganl; qui senteniias suas recondiiasha-
sint, anipleclunlur ï iNullà alià de causa certè c benl (gemmas sunmii preiii) , aut cura iis

nisi quod sauis impietas aiicui est illis usui c tanliim viris eas communicant qui , illis abuti
hoc est , quin eos uiordeai ,
perniittit , eos se- « nequeunt. i Hos ille appellat , « aiheos sy-
qui cupidilates suas , quod agere propediem I slemalicos, neqiie liirpituilinibus , neque ja-
inoriluri non possuiit. llinc videl qjisqiie , I clalione corruplos , quos principium quod-
eos fateri,quod nutic iniiuirinius, id est, prin- c dam niinis evi.lens, deduclumque per rectas
cipiura illud ,
quod eos impios etiicit , esse I illaliones infeliciter viclos in hancsentenliam
cordis corruptionein. De reiigione seuiper du- i perlraxit. > Possunlne ha;c humani generis
bitat ; in hujusuiodi dubiis, reiigio ccriè esset monsira niiliûs pingi? De bis inietea quid Bay-
ebgenda ,
qu* utilior et lulior sententia est, lius ait ? < Dei graiia raorte ante oculos propo-
ut illi ipsi in morte ostendunt , ipsa enim am- « sita poiest hos ( ex hâc certâ persuasioue )

bigu itas eadem est ac impietas xxz' ilc/ry , « deducere : sine illà tamen morbos inler
aiebat Pascalis. Nisi ergo id agunt valenies t serumnasque in suâ sententia permanent :

deiuonstrant , se inmiodicà cupidit;tle rapi t quôd si ad Ecclesiae cœremonias ,


quas in
qua; puris putisque dubiis in inipietale poiest < morte adhibet , se conformant , eô ab illis id

eos retinere , à quà ,


quanivis sysieina vernin < lit , ut propinqui iis liberentur incommodis,
esset, nullumaliud enioluiuentuni percipiunt. t ([uibus ex negloclis ecclesiaslicis rilibus af-

nisi ut bruioruiu aniraaniiuin rilu vivant ; el < llictareiUur. » Hi enimverô sunt atheismi du-
quod si esset (alsura , iu discrimen eos addu- ces veri. Hi sunt viri illi , animo lanto , ut ne

cil, ulquovis teinporis puncloamiitere bonnm in morte quidem inferos sibi timeant, sed pro-

inlinilura , et inliniluni nialuni subire possinl. pinquis incommoda ox ritualis conlemptu de-
Omnes ergo hi spiriius Tories et liberlini rivanda limont. Hi Baylii plausus merentur
suni ejusmodi ,
quia audaces esse volunt , et non scituli illi Dicl. crit. art. UesbarreauX'
nequaui. Rom. F ) « qui dispnlationum capila non exa-
Baylius lanien , licet interdùm verilatem I minàninl, qui aliquam oppositionem didice-
sincère faleri videalur ,
quiedam lanicn perfu- f ru m ,
quà mortales exsurdant , qui ex osten-

gia habet , in quibus spem omnem vicloriae < latione loquuntiir, at in periculis deficiunt.»

cura collocàsse quisque intelligit. Piuribus in Sed Pyrrhonici verborum circuiiu ne nos vinci

locis concedit, maxiniam liberlinorum parlera paiiamur , ambigua verba explicemus, videbi-
hoc est , adolescentes illos dissolutos , hos aii- mus(iue noslram propositionem esse verissî-
licos avaros , hos vénales minislros , hos luini- mara. Baylii opinio faiso principio nititur. Ita

dos nebulones , tolumque hujus generis gre- ergo ei respondeamus : l* Esse quosdam liber-

gera ,
qui spirilnuni lorlium nomine, Eu- linos aliis rainùs corruplos, [rarùraque in libi-

ropmi inticil , niliil alind sanè esse ,


nisi diniim luio volutatos, concessimus supra, et

geniem , cùm pcrdiiani tùni ut plurimiira nunc qiioque libenter concedimus : al homines

iniperiiani , aut laniùra leviter doctara. Fale- graves , in relijione altos , nullo modo corru-
901 DE FONTIBUS IMPIETATIS. 90i
plos nut jacladone aut vohiptatibns , hoc est ad Deum convertaUir, requiri, qnod fatetur
honiiiies inlcgio puroque corde alheos lieri, Baylius ipse, Dei graliam, Jam gralià hâc jure

pulamus incredibile esse , opinaraurque i'J à carent, iraô se illanihabiluros desperant; hôc^
nobis salis probatuni. 2° Esse liberlinos sliidii ce aulem modo non spiritùs fortes, et imper-

anianles, liiieratos, doclos, qui in iinpiel;iietn lurbali, sed furenles, desperalique Iranseunt.
incidunt, non slupidarum bL-lluanini more aiie- Opportune Bernardi Nieuweniyli (l'Exislence
nae lidei vesligiis inbaerenles, sed sludio , so- de Dieu , discours préliminaire), viri cùm in

phisniatibus duclos , dedimus supra, et danius philosophicis rébus versati , tum ingeimi, gra-
nuiic etiam. At bos ita persuaderi , iia con- visque narraiioaccidit. De quodaui lioruni spi-

vinci , esse bouà fide alheos, ctim poiiùs quae- riluum forlium loquens ita ail : « Novi ab ado-
dain deliria ,
quamdam idearum confusionem I iescenlià quemdam exSpinosse necessariis,
habeant , hoc est ,
quod negarnus , credinius- « qui ejusdiscipulus fuerat, qui ejussenlcnlias

que ex rébus diclis , moxque dicendis jure nos fuerat s<^mper secuius, et quoiiescunique occa-

posse id aflirmare. 3" Gratiani Dei , eos ex hâc sio sese lerebal, ejus opiniones aculè defende-
iinpielate morte iis propositâ posse eruere , fi- bat,quaudoquidem ingenio prœsiabal. Cùm in
dei dogma est ; al quosdam ex hâc vitâ dece- morbuin incidisset, diù pacatus exemplum
denles quin niulaiionem ullam prae se ferant magislri sui secuius permansil; demùrainhaec
denionsirare , se pacaios et de atheismo cer- verba erupit : Credere se tune id quod priùs
tes vixisse , hoc pernegamus. negaverat, sed sérum esse, ut veniam speraret.t
Et sanè spiriluuni foriium niutalio, etanimi Lilteralus vir amicusmeusinfelicissiuiam banc
abjectio admorlempropositani, indicio quidcni mortemcum adjunclisomnibus niilii narravit.)
esi,etBayliusipseralelur, hosseniperdubilâsse. Si quisquam c. nsendus esset ex iis, quos Hay-
Nonnullorum tamen indoleniia ei stupiditas lius alheos sysieinalicos appellal, qui principii?,
argumenlo eorum evidentise non est, spirltfis 61 iilationibus ducli religionem rcjiciunt , hic
sopor, aui volunlaiis desperalio ex nialis prœ- procul dubio discipulus , el pedissequus ita slu-

cedenlibus alleclionibus, Deique juslà de- diosus ejus, qui alheismum ad systema rede-
serlioiie , non jani syslemaiicà persuasione geral futurus fuisse videtur. Ejus tamen in
,

mentis oria funeslissiniae bujus indolentiae, et morte confessio non persuasionem sed laudis ,

stupidilalis, quà ex hâc vilà n)igrant, causa cupiditalem, osti-nlalionenique in causa fuisse,
esse polest. Nonne quolidiè videmus Chrislia- cur defcnderet imjiietalem , oslcndil ; el si

nosjanijani niorituros noile precibusniinisque contriio corde ad Deum, quem keseral et ne-
flecti, quibus exciianiur ad suorum criniinuni gaverat , non confugiebat , non ex eo Ueri
pœnitontiam , ei ad se praeparandos ad irans- quôd ejus existentiam non crederel , sed qnôd
ilum ab liàc viiâ, sed ob^linalos qui nuiluuj do- veniam dcsperabat. Cur non igiiur dicendiiin

loris iiidiciuni denl, iiiiic niigrare? quid , agunl- nobis erit , eo tempore , (juanivis id non indi-
ne isti bàc persuasiune ino*.i, nullam dari ceni , ita esse afl' clos eos, qui minus acri in-
aeterniiaiem, non Deum, aut sine dolure se genio pra*diti, minùsque impieiatis mysieriis
posse salvan? Psibil minus : nullum enini ho- iniliali, dùiii in vivis erant , religionem oppu-
rum errorem se imbibisse, unquani signilicà- gnàrunl?
runt. Spiritùs excitas, obslinatioque cordis, Ex eo aulem quôd Nieuwenlytus de despe-
quà Slupidi delixique sunt in cœno antiquo ,
rato disciptili fine loquens magislri pacem nar-
et eliain funesla desperalio, ex quà lil, ul nul- rai, possel forlas^è quis crrdere , allieislarum
lam spercMt suorum criuiinum veniam , ellicit heroem illiim in lellniero morbo aninii firrai-

ul hoc modo morianlur. Hae sunt bbeninornni laiem , couslanliauKjue imperierrilam , quae
etiam afT'Ctiones, qui in morbis, et in subiiis pedissequis suis , eliamsi eam exoplent , soiet
rerum nullo dolore percuisi videnlur, el quin déesse , osiendisse. Sed quan(|u;im varia de
pœuiienlia; exleriussignuinprse se ferant, nio- Spinosaî morie referuntur ab aucloribus , pc-
riunlur. Non est haec philosopliica quies , sed nès nemincm lamen haec conslaniia legilur.
brutoruni aniinantiuni stupidilas, per (juam ne Scriplor modo mcmoratus cui phirimam ha« ,

aniinuni quidcni advciUint ad euiii tiansilum, bendam esse (idem reor, cùm oltaiiimi caudo-
quem prcqjedicni sunl iacluri. Aul si inipen- rem lùni quôd in iis ipsis locis vixil familia-
, ,

denlem migralioncni vident, el prielerila eri- rissiniè(|Ue ciim iis vixil (jui impium ilium ,

mina, suorumque dubiorum labeiis fundamen- aj)primè noveranl, ita \(h\uiIut {Exist. de Dieu,
um cognoscunt, certum tamen est, ut quis discours prclim. ) : c Certum est , Spinosam
503 APPEN DICES, 904

I ut quamlibet perturbalionem angoreniquî Dei ,


qui momenlo lemporis suos contempto-
< praiveriercl, noluisse dùmaegroiabat, dùm , res , hostesque ad aelernas suae indignationis

< morleluciabalur, queuitinaiii do slalu boiiii- deri>ai pœnas ferendas dejicil ,


judicium vi-

( nis posl vilam banc , el de vcrilalc aul fal- demus.


i sitale suarum senienliarum audire ,
qiiod lla;c etiam fuit Pelri Baylii funeslissima

« corlè non osiendil honiinem ex verà pliilo- mors, qui cùm in republicâ litlerarià lot per-

t sopbià cerluni. Quamvis enim ejus spiriUis sonas egissel, tempus ei defuil, quo nobis
I ila luissel inlirmatus niorbo , ut respondere sensa animi sui in morte aperiret , num pyr-

1 non poluissot , ut oplàssel , omnibus argu- rbonismum, manicbaeismum , et aiiieismum


I mentis , nihilo tamen minus verum erat ju- per jocum, aul per oslenlalionem professus
« xla ejus piincipia, se non futurum ideô mi- luissel, eligons lune luliorcm partem; an ila

< serabilioreni post morteni , scd taniùni se ca- slrenuè ex systemate , et ex illationibus unis ex

f riiurum glorià, spiriluni aliis forliorem se aliis deduclis, impieiali palrocinatus fueril im-

I fuisse. » Joannes Christopborus Wolfms (


Bi- pavide , constanlerque advenientem morlem
bliotli. llébraic. part. 1 , p. 2i0) ail quid am- inluens. llle enim etiam repente omninô mor-
pliùs : « Morli proximus nullum admisit, sae- luus est, quin suorum amicorum quisquam
« pèque in Ijaec verba prorupit : Deus ! esta adessct , à quibus lecto suo stratus indulus

( inilii peccatori propitiiis ; quod à celeberrinio viiâque defunctus fuit reperlus (1).

I viro se accepisse leslaïur Franciscus Haima Caeterùm ul ad Spinosam redeamus, eiiamsi


< in Praefai, quam praeniisit viiiE Spinosa^ » dicatur mors ejus repentina fuisse , ul Cole-

Ex bis apparet bunc insignem impiuni non ,


rus aliique scribunt, lamen non est pratler-

modo exlremo vitoe lenipore consiantem in eundum silenlio, quod Nieuwentylus narrai,
allieismo à se redacto , ut ille jaclilat , ad sy- quomodô se ad mortem praeparaveril munie- ,

siema , fuisse , sed etiam dedidicisse et geonie- ritque; < ut quamvis perturbalionem, angorem-

triam , et systemata , et quod libertini caitcri c que praiverteret, nolueril, dùm *grolabat

faciunt vel lune , se dcliramenta sua repro- t dùm morli luctabatur, quemquamde siaïubo-

bisse , vel peifidà obslinalione ,


qui ex errore < minis post vilam banc, el de verilaieaut falsi-

eum deducere poterant , audire noluisse. f tate suarum senienliarum audire;) non possu-
Quanquàm Jacobus Bruckerus (1) ,
ullimus mus , inquam , narraiionem banc rejicere, pri-

Histoiiœ pbilosopiiicae scriplor, Joannis Cole- mùm (juidem quia auclor bic ,
qui poleral eam
ri , uniusex iis qui illius vilam in lucem edi- omninô scire, ceriam esse affirmai; deinde verô,

dil , quœ tenebris poiiùs obtegenda erat , au- quia narrationi Mieuwentyli consonans est id
cloritalcm seculus , crédit ,
quidquid nirra- quod Baylius scribil, aitque , se ab auctoribus

tuin fuit aut de ejus exclainalionibus , aul de lide dignis accepisse (2). Demùm quia id omne
intenliclo bospili t'acio admiiiendi minisiros ,

aut ebibisse ul quidam (1) Vide Vie de M. liayie, par M. des Mai-
à quibus inviserelur , ,
zeuux. Le P. Niceron, Méuioir. des hommes il-
opinaniur cicuiain, l'abulam redolere. Scribil, lust., tom. 0.

Spinosa; nïoriem , ul accidere solel tabidis (2) i La chose est de fraîcbe date , el je la
omninô repenti- ( tiens d'un grand homme, qui la sait de bonne
quo morbo jamdiù laborabat ,

« part. C'était le plus grand athée qui ail ja-


nam et inopinalaui evenisse ; cùm illo ipso die
« mais été, el qui s'était tellement infatué de
è cubiculo essel egressus , solusque eum illo I certains principes de philosophie que pour ,

les mieux méditer il se mit comme en re-


momenlo medicus quidam Amsieloda-
esscl eo
» ,

c traite, renonçant à tout ce qu'on appelle


mensis qui eum visitatum veneral. Sed licet
, c plaisirs et vanités du monde, et ne s occu-
narrationem banc sequi velimus , Spinosaeque c pant que de ces abstruses méditations. Se
sentant près de sa lin , il lit venir son hô-
mors repente et inopinatô conligerit ; nisi so-
<

( lesse, et la pria d'empêcher qu'aucun mi-


liiani libertinorum niulationem nobis
oslendit,
c nistre ne le vint voir en cet étal. Sa raison
neque ullam animi conlidentiam in co nos I était comme on l'a su de ses amis qu'il
, ,

voulait mourir sans dispute, et qu'il crai-


deiegere sinit, solumque reformidandum illius
«

f gnail de tomber dans quelque faiblesse de


faium uliimum nec ipse, nec fa-
IIoc « sens, qui lui lit dire quelque chose dont on
(1) <

miliares proximuui esse ul in lioc morbi ,


t tirât avantage contre ses principes. C'esl-à-
<

< génère lieri solel senserunl illis enim ni- , ;


t dire qu'il cniigiiail que l'on ne doutât dans
bil laie expeclanlibus solo medico E. M., qui
t le monde, qu'a la vue de lu mort sa con-
«

» Amstelodamo accesserai praesente 11 kal. « science s'étanl réveillée, l'avait l'ait déiiien-
« martii 1077 expiravit. > T. 4 p. 2 , I. 2, « tir de sa bravoure el renoncer à ses senli-
,
, ,

f ments. > Pens. divers. § 181.


e.3,§8.
903 DE FONTIBUS IMPIETATIS. 906
convcnit cnni aninii Spinosae aiiL-ctionibus seil in Gallià, in Anglià famà nobilem spiritnum
qnas ille ipse in quàdarn epistolà ad Blyem- fortium principcm dedecebant (Baylius , Dict.
bergiuin rclalâ à Nieuwentylo, nobis delegil ; crit art. Sphtosa.) i^Sensa baec iliius valenlis,
in quà postquàni fassus est, se non intelligere cauiionosiis illiusaegrolantisleiboqueproximi,
sacrani Scripturam , ac ideô de suis opinioni- demnnsttantid sensisse Spinosam, quod nobis
bus id seniire, quod intelicclus siius sibi sug- prohanduni proposuimus, hoc est, non argu-
gerebat : t Quôd si cogniiio [i), quam natura- mentorumevidentiam, scdcorJisincredibili su-
I liler ex inlelleclu habeo forlassè falsa est perbià iransversùm acli corruptionem, deside-
c per cani lanien stat, ut sim l'elix, diini lie- riumque vilai liberœ à mœrore, et luctu qui (
( lor, vivoque non in mcerore et luclu, sed ex conscieiiiià vulneratà nascunlur), et funes-
< in tranquiililale, gaudio el voluptaiibus. » tissimâ gaudentispace, principium fuisse, quod
Ex quo loco niulla nolalu (ligna coliigunlur , eum perlraxit in impielatem, et in eâ delinuit.
1° quàm infirma essel piTsuasio, quani eliani Quod ex dictis in hoc capite certô afiîrmare
posilis metliodis geometricis et atlieismo syste- etiam de aliis liberlinis jure ac meritô no-
matico de opinione suà babebat, quam non bis posse videmur, qui cùm ibidem sunt,
ambigebal posse esse falsani ;
2** quàm mala ut nioriantur, impias jaclalas opiniones
depo-
ejus cordis afleclio essel , cùm in re tanli nuiit, religionemque profitentes, apertè os-
monicnli , in quà el argumenta, et innume- tendunt, non vim ratiocinii, quo fuerintcon-
ras illaliones veri systemalis ignorare non po- vicli, sed cupidilatum impelum, quibus fuêre
terat ,
quin nlieriùs quidquam quaereret, con- impulsi,causam fuisse, cur in impiorum album
tenlus erat perversà opinione ,
quem esse referentur proinde non quod fuerint acuti
, et
falsam posse credebat ( neque verô erat magni metaphysici, sed spiritus impuri corruptique,
negoiii id nôsse, legenlique ejus Eihicam alheos esse faclo3.(Valsecchi,ibid., lib. 3, c.2.)
praecipuè incredibile videiur, eum non vidisse
2" Ratio.ms perturbatio.
verba ambigua, quibus lolus pantlieismus innili-

lur , idcircô, quia ejusniodi opinio eum felicem Licetfonsprimus,unde in hominesreligionis


reddcbal, alliciebatque gaudio, ut non in lu- conlcmptus dimanal cordis corruptio , ut
, sit

clu , sed in atacritale et voluptatibus vilam hactenùs probavimus salis supcrqiie tamen ,

transigeret. « Sentenliae (ait oplimè Nieuwen- cùm error lanquàm in sede suà in intellectu resi
« lytus loc. cit.) doclorum bominum relinquo, deat, opusest investigare, qui facultas haec, ul
f num verba hœc philosophum, qui verilalem impuri cordis praviscupidilatibusmoremgerat,
< inquirat, aul obstinatum albeum dénotent, negleclis luminibus lis veritaiis vividissimis,
I f;tii ne gaudium suum perturbaret, nolebat quaeilliprimùm supremum Ens, aliaque prxci-
« H:rmonom de bàc persuasione sibi lieri. > pua religionis cùm nal uralis, lùm revelatœ capila
3" Uuanlùm eum bujusuiodi Spinosae et inlcl- palefaciunl, eô progredi possit, ut impielatem,
leciûs et cordis affeciionibus conveniret, quod id est mendaciorum errorum^ue acervum,
supra de ejusdcm morbi, decessùsque tempore compiectalur. Haec inquisitio, ad probe impio-
narravinuis , boc est eum noluissi; de suis rum ingeninm iiiternoscendum jnvabit. Sicut
senlenliis , et de ailerâ viià disputanlem cniiii ex primo fonte compcrlo in iis perversi-
queniqnam audire! Praevidebat fore ul sua pax tatem cordis [summam vidimus, ila ex Jjoc se-
turbarelur, et ut aiebal ille apud lloralium cundo rationis perturbationem singularem et
(lib. 2, Epist. 2, v. 158), mentis graiissimus luciuosissimam detegenms. Color sané hic om-
error sibi demerelur, de quo cerlus non erat, ninô alius est ab eo quom illi se prcferre
sedquem obslinaiè defendebal ; alque hoc dicunt, se reputanles, volenlesque sapienlis-
modo potuisseï illa inflrmilatis indicia prae- simos prudcntissimosque morlalium omnium
bere, quae in inipiis solemus inspicere, sed haberi, utpole qui prx'judiciis et fide so-
quoe homincm non solùm in Fœderalo Belgio , luti nôrunl ratione uii, et acumine vique
ratiocinandi omnium crrorem vident, cl deli-
(1) El si la connaissance que j'ai déjà de
I
ramenia comperiunt esse illa , qu;c humanuni
« renlendeniont naturel se tr(»uvo j;imais ,

< fausse, elle ne laisse pas de me rendre lieu- genusceu vcrilales colit. Idcixiuo liberos cogi-
f renx pcndanl (jne j'en jouis, cl que je
, tantes el spiritus fortes /.x-:' il'y/ry se dicunt.
< passe ma vie, non dans les larmes et les sou-
Ego autem ad oslendeiidum me paro, eos esse
« |»irs, mais dans la lraM(|uillilé la joie et les , ,

€ plaisirs. » Lcil. 34 , apudj Nicuwentylum ingénia perversa et insana, in quihiis summa


loc. cit. caecilas inest, maxima rerum naiiine insciiia
Tii. M, 29
tW APPENDICES.
spirilus, qui comuiunis sensûs notioneà per- « singularibus aud.icîbusquc quïbusdâin sen-
veilit qui sibi raliocinandi nioduin ralioni i teniiis se famam niagnoruni virorum
,
sibi
roda; aclvorsiiin elliiigil. Qiia|>ropier non spiri- i esseconciliaturos... liaque paulalim in eam
tus tories , seil vecoi des appellaiidi suiil , ut « cousueiudinem abeunt , ni impies serniones
cos niniirùiu Aristoleles vocat illusiri illo in I babeant; quèd si etiam libido ad banc glo-
uiagiiis Moral bus I eff,.lo, alibi recilato à nobis :
riye cupidiialem accédai, velociùs
» iler confi-
I bi qiiis atleo leuierarius sit , ul deos eliaui ciunt; paulèque post
I i : « Docirinarum ca-
I toiileniual,uonerilbicvirrorlis, sed lalnus. >
c pila non versàrunl, qnxdam tanlùm objecta
Alque ut iiiilio siaiim de luaxiuià parte, seu didicerunl, obstrepuntqiic
< in conventibus
de liberliiiis geueralini loquaiuur, iliud con- I lt)quiiniurqueexoslenlatione.» Qusenam au-
elal, iiuii loiigaiii iheuriaruus, et supbisnialum tem raiio niagis à sanà mente ab.iorrens dari
serieiii, per ([Ua; veluli lolidoin gradua ad iui-
potesi? Postule enim : vel bi modis bis onininô
pieiatem perveucriut, esse in illis inquiren- ex animo religionem delent, et aibel aut
daui. Aibeisnuis, aui doisnius uiagis suis cupi- deistae reverà fiunt ,
quia ita sibi persuadent
dilalibus qu:un rolis^ioel Evaiigt-lium, inven- cupiunt quidem esse
,
aut , conaniurque id
lus conseutanous demonslra'ào luit quà fuère
,
sermonibus demonslrare, imprebé{jue agiint,
convitti. Aceidil in bis quod recens auctor
,
quasi crederent neque aeierniiaiem neque
nihil rouianas Ecclesia: l'avens verissiniè dicit
Denm esse; sed haesitanl, dubilanlque tantùin
accidise de credi.à novaloruiu rerormalioue :
deliis capitibns. Si verè atliaei sunt, qui ho-
f Si uos, inquit il!e relormutiouis progressus
,
niines unquàm magis illis insipiunl ,
qui ralio-
I ad priucipia siniplicia redigere velinius (l) nibus tam infirmis moti , systema rllud dese-
< perspicicnius, uiiiilaie eani fuisse iuveclam
rnnt, quod, ut ignorare nequeunt, fundamen-
i in Geriuauiaui, cupidine in Aiigliaiu , novi-
tis adeè frrmis nitiiur, ul ea cenculere ne-
I laie et fort;lS^è cauliunculà in Galliani. i
queant, aliudque amplectunlur, quod plura
Hoc iticni de impielate dicalur; in niinistros ,
habet ,
quae inier se répugnant, quin in ea
in puliticos iu aultcos ex avaritià prolicisci-
,
possinl componere ? Si verè taies esse avent
lur. Exeniplum piscis ingcnlis, oui jus eslpar-
quinam ergo homines iis sunt infeliciores, si
vuni edtMidi, est iis argumente quàvis exce- diibitalione a-siuanles eam eliguntsentenliam,
plione majori , iia ul Macbiavelli Spinosaeque
è quà ceriô sciant aelerna et funeslissima con-
svslenia sequenduin sibi arbitreiilur, el lan-
soqueniia esse profectura; contr;!riamque de-
quàm falsum quod Saionion, quod Evaiigeiium
serunt, cujus evidcnliam ex animo suo reme-
docuil, repuilient. Libido el lorlassè cauliun- vere prorsùs nequeunt summa
, et ex eâ emo-
culà in bouiinibus rébus venereis addiclis eam
lumenia redundaniia cognoscunl? Ergo quô-
peperit ; suQiciunl quibusdaiu ii versiculi :
cunique libertini , de quibus loquimur ,

Si peccare acieô est suare , verùm suntque maxima bujusce schelae pars, se ver-
Non peccare adeè necesse, nostra, hen!
tant, se homines sanà nienie carenles produnt.
Natara aspera, qoa) legi répugnas,
Quoniam pars secunda dilemmatis à nobis al-
Heul lex aspera, quac niuiis gravas nos I

laii verior est, vulgaresque bi albœi, deisUTque,


Haec, inquani , sunl argumenta illa ,
quœ pri-
nounisi dubilant , vel csecullant , vel maliliosè
mùni quideni efficiunt ul iili dubilenl, lum ignorant, placet aperliùs banc infelicem stu-
ut p'.acila Epicuri Pelrouiiriue oiuninô am-
,
piditalem in quam incidunl, coloribus quibus
plecianlur. Deuiùm in ardolionibus et in ani-
illam praeclarus Blasins Pascalius in primo sua-
biliosis inipielas orilur ex cupidilale nonien rum subliniiiim Cogitalionum de religione
ingenioruiii aculoruni el pr^judiciis libero-
pingit, oculis subjicere. « Ilerum iranquillitas
ruui in cœlibus sibi coniparaudi. < Pulanl hi,
t in suâ iguoraniià est quid monstrosi, et
inquit Uaylius {-2), qui eus probe nôral , è
«
f cujus opus est insolentiam stupiditatemque
1 Si donc on veut rétJuire les causes des
(1)
( progrès de la réloruie à des principes siin- t prils Ils se font donc peu à peu une ha-

« pics, on verra cpien Allemagne ce lut Tou- » bitude de tenir des discours impies, et si la
« vrage de TiiiU-nM en Angleterre celui de , « vie voluptueuse se joint àleurvauilé, ils
< Tanneur, vi en Frauce celui de la nouveaulé, i marchenl encore plus vite dans ce chemin...
« ou peut eue d'une cbansou. » Mémou'. pour t Ils n'ont guère examiné, ils oni appris quel-

servir à l'Hist. de Bra'idburg., p. "27 ,parl. l. « qucs objeciinus, ils en élourdissenl le mon-
{'1 « Ils s'imaginent (jue la singularité et la « de, ils parlent par un principe de fanfa*
€ liardiesse des senlimenls qu'ils soutiendront, i ronuerie. » Dict. cril., art. Desbarreaiix,
* leur procurera la réputation de grands es- Hem. F.
009 DE FONTIBUS IMPIETATIS. 910
j« lis ipsis ostendere qui ita vivuiil, ohjicien- quere id quod ille ai), ad omnes hos ardeiiones
f do eoruni oculis, quod ia ipsis accidit, ut liberlinos ,
qui mortales conlagione inficiunt,
j suae infinuiialis conspect* erubescaut. En quique niliil iiitenlalum relinquuni, ut eô tan-
< enim quoinodô raliocinentur homines, cùm dem deviMiianl , ut de religione dubiient. Si
1 in hâc suî ipsius ignoranlià vivere consli- de impietatc , aut deismo iis persuasum non
< luuni (dicluniqne intelligatur id de quovis est, ui reverà non est, sed laniùm dubilant
f duliio, et cœciiate de prœcipuis religionis ambigunt , suspensi snnt , anxiique jam ; illi

f capilibus), qnin quaerant, ut illimiinenlur: ita pergentes vivere homines omnium qui
,

> « Ignoro, quis me creàrit , inquiuiit lii, et usquàm siiit, morlalium insanissimi, et maxi-
f quid sit muudus , et quid ego , in omnium me efferi sunt. Et audebunt adhuc sibi plau-
I rerura ignoranlià summà versor. Nescio dere, se spiritus fortes dicere, et non poliùs
f quid sit meum corpus ,
quid mei sensus, imbecillos et furentes !

« quid anima mea, et haec ipsa mei porlio Alium lamen horum insaniae colorera nobis
f quae cogitai quod dico , quœ adverlit quod auclor modo laudalus in oculis ponit, illa
f libcl , et seipsam quoque nibiiô niagis se eadom vesligia indigilans, quibus hi, ut famam
I cognoscit quàm reliqua esitia. Video immen- spiriiiium magnorum sapioniiumque sibi con-
« sum hoc universi spatium , quod me com- cilient , insislunl ; scilicel cùm diiigenliam
« pleciilur.mequeadliaerentem comperio parti afleciaiit , ut in cœlil)us verè impietalcm pro-
; < uni hujus laiissimx quoquoversùm extensio- fileri criuiinosas in leligionem oraiiones ha-
< nis , quin sciam , cur poliùs boc in loco, benies videaniur, oslendentesque ui piiiloso-
I quàm in alio collocalus lueiim ; quin sciam plios acuios, sublilesqne se illam parvi facere,
< cur exiguum hujus vitse spatium dalum longèque aliter ac vulgus , quod illam plurimi
« mihi fuerit hoc poliùs lempore, quàm uUo ducil , seniire. Hic quo.[ue ejus verba recite-
« alio toiius aetcrnilatis quse prœteriit , aut mus :

« quœ futuraest. Quôcumqueoculos couvcrto, « Audierunt hi , élégantes seculi mores in


< nonnisi iniinita conspicio, qua; me ut ato- I hoc esse posilos , ut oslenlelur impietas.
, t mum , aut umbram absorbent ,
qux mo- I Hoc est id quod
dicunt jugum excus-
, illi

I menlo lentporis perdurai , nec revertilur. I sisse , eorumque pars maxima nisi ut alios
( Quod novi moriendum snibi
, boc est , cito i imitetur, id facit. At si in bis restai adhuc
4 esse ; at est mors ha;c
quod minus novi ,
« communis sensùs unciola, difficile non erit
« eadem, quam nequeo effugere sicui autem ; « iis ostendere, quàm parùm sapiant, hoc dùm
* nie laiet unde venerim ila me iaiei qu6 modo exislimationem
, t sibi comparare stu-
; I iturus sim ; et hoc unum scio, me ex hàc < dent. Eam sibi conciliandi ratio ha?c non est,
< vità deccdcnlem aut in niliilum casurum i ne ab jusiis quidem rerum œslimatoribus.
< aut in manus Dei iraii, quin lamen n >rim, « et ab iis , qui ndrunt rationem unam quâ
,

( utra barum conditionum aelcrnùm obven- i lama acquiraliir , esse banc , bonoslaiem ,

( lura mibi sit. En meus status, miseriai um , i Udcm, œquiiatem colère commoda amicis ,

( inlirmilalis, insciiixquc pienus. El ex hue i praistare quandoquidem homines ut plnri-


;

< coliigo , ila , donec vixero , milii vivcndum t mùm nonnisi propier uliltlatem alios amant.
f esse , ut nihil cogileoi id quod accidere I Jam (|uod emolumintum possumus[»ercipere
< mihi débet ; mihi obscquendum esse cupi- « ab liomine ,
qui glorialur se excus-isse ju-
« dilalibus meis , quin quid({uam adverlam « gum, se non credere Deum esse , qui opéra
I quiu quidquam perturber , onmia peragens, t noslra scrulelur suorum factorum osse
, se
« ulsetemùm peream, si quod (à religione) di- I dominum , eorumque sibi tantùm se reddi-
« cilur, verum sit. Forsitun posscm bas Icne- « lurum esse raiionem? Pulalne foriassé hic

< bras disculere ; al noio tanlùm miiii incom- |


i hujusmodi sermonibus se cHicere, ul sibi
f modi sumorc, cl ne lalum quidem ungucin i
< lidem babeamus, ut abse auxiiium , consi-
4 progredi, ut lumen inquiram contcmnon ; j
i lium, opemque in calamilalibus speremus?
I tique cos, qui bue sibi negolium companml, 1 « Arbiiraiurnc, gratissima se nobis nuntiàsse,
< mibi in animo est.obviam ire, qnin consido- i
« cùm dicit se dubiiarc , num anima nosra
4 rem, aut pavescam cabui tam ingenii, et , « sit quidquam aliud quàm fumus , vaponjue ,

4 xquo animo mortem subirc incertum de I id(iue elaià fronle


tumidoquc ore dicit? ,

4 f'uluri mei status a^ierniuile. > llactenùs t Eslnc hoc lœlè dicendum annon poliùs ,

Pascalius. Ludu8 erit lectori non bcl>eli dclor- « iiucbli fiontc, dimissisque oculis ceu om-
fi 11 APPENDICES. 912

< iiiuiii Illc•lllo^issilI,llm ? Si alloiilè id lii coi:- et imperium suspendunt. Idque unum débet
« s'dcroiit, vidcbtiiil esse Iioc ila Uiipo, adoù esse verum, aul juslum, cxislil, aul existere
f rulioiii altsuiuiDi , sic liuiicsli iiiIVsluin nequil, quod iis videlur. ( Valsecchi , ibid.,

I lamqiic ab oà l'aiiià, qtiani auciipaii slu- lib. 5, part. 2, cap. \.)


« dont , reinoliim , ni iiiiiil inagis iis conlem-
5° SySTC.MV .N0V\T0RIM.
f pluMi , odiuni(|iic lioiii iiiini coiiciliare, eos-

I que ignuraiiles iii^ipieiilcsqiic niagis oslen- Quamvis innumcra sunt argumenta quae ,

« dcrc possil. Kl sanc si inlerrogeiiliu" , ciir haereticos nostrorum temporum et eorum ab


« lia impie seiiiiaiil , cur de religione dubi- Ecclesià catholicâ separaiionem injustam , et

< tciil, raliones lain iiilinnas , tam iiieplas eorum sentenliarum liujus dogmaiibus adver-
€ aiïereiil , ul poliiis coiilrariuni siiil proba- saiilium falsitalem , eorumque jaclalae refor-

( liiicc. Hoc esl ,


quod iis quodani die salis mationis viiia ostendore possunt , ex maximis
( aplè quidam dicebal : S/ uos, aiebal hic, per- lanien, gravissimisque ad eos è moriilero, quo
f gilis licc modo luqiii , euimverb me ad sanitu- opprimunlur, somno exculiendos esse deberet
c tem restituetis. El uierilô quideiu.Quis eiiim illud (eUquesanè in quibusdam,si Deoplacet),
. < non horrosceret , se illa senlire, quae liomi- ad pestiferas haereses , imù ad eam ipsam im-
< nés ila conlemnondi, abjeclique scnliunl? > pielalem, cujus fontes invosiigamus, eos viam

Hspc dodus Gallus (1). munivisse. Efl'raclis lurgidi fluminis argini-

Si ergo liberlinoruin pars maxima conside- bus, mirum non est, si undequàque eflluit, et

relur aul iii impielalem prolapsorum ineplis- dissiia eliam loca inundat , devaslatque. Jam
simis motorum causis , aul lia in suà obslina- hœc repagula scilicet humanis ingeniis per
liono permanenlium dubiorum , anxiorum ,
riovalorum systema fuerunt avnisa. Haec nem-
ancipiiiumque , aul putanlium se auram l'a- pe causa esl una, cur loi errores in dies erum-
niœ decorisque caplaturos quin forlassè quid- ,
paiil , neque intra Europae limites contenti,

quam aliud babeanl ex se , nisi ul veluli scr- maria Irajiciant, inficianlque miserrimè etiani

vile pecus alicujus insignis liberliiii sermoiies novi orbis incolas. Hoc esl capul illud ingens,

imilenlur , ex his omnibus , inquani , si eos maximumque ,


quod exponendum , demon-
considercnius ,
quolquol in lerris sunt morla- slrandumque suscipimus.
liuni insanissimi omnium delegenlur. Primùm ergo constat, Catholicosm Deiverbo
Al polerilne forlassè boc idem de aibeis, suaî lidei regulam, suarumque actionum nor-
aul dcislis è syslemale dici, qui se dodos jacli- mam et agnoscere et semper agnovisse. At

tant, scriplis(jue religionem oppugnanl? Nihil hoc Dei verbum illi à parente suà ,
quae Eccle-
sanè ii niagis ingralum audire possunl , sod sià esl , suscipiunl , ad qiiam cùm Cbristus
nibil 3fe(iuius polesl illis adscribi. iN'iliil pliiries Spirilum sanclum se missurum poUicilus fue-
in eorum scriplis ofiendilur ,
quàm verba ra- ril, niiserilque, à quo iiluslraretur, regerelur-

tioiiis rectique sensùs ; nibilquo magis ab iis qne usque ad seculorum consummationem
abest, quàm ralio, reclusque sensus. llis telis illa proinde et fallere et falli nescia, hnjns
se unos inslruclos crcdunl , bisque renlur, se divini verbi veras signilicationes explicat, im-

loi relaluros Iriumpiios ,


quoi ore roiundo so- primensque in liliorum suorum mcnlibus in-

pbismala expromuul. Eorum ralione omnia tellecium ejus, finem coniroversiis imponil,
cdomila, vidaque corruere debenl. Objiciturne orroresque indigital, damnalque. Haec metlio-
iis cum auclorilate religio? connneiilum
suà dus repudiala in causa fuit , cur lot fidèles ab
esl; cum suis operibus Paires? supersiiliosi illà desciscerent ; rei)udiumque hoc esl adhuc
sunt suis cum argumcnlis piiilosopbi ? minus
;
nota praecipua eorum roformalionis. Licel de

sapiunt; suo cum vivendi modo boni? fanaiico pluribus dissenlienies , omnes tamen et Calvi-

niorbo laboranl cum suo univcrso consensu ;


nisise , et Lutherani in hoc conveniunt , Scri-

genus morlalium lolum ? iafevum est. Ipsi, ipsi ptiiram sacram esse sulam Christ innorum ftdei

soli,reclèprospiciunl ralione suà, suoque sensu. regulam ; nullumqne in terris esse ejusdem sacrœ
His in lancibus divinà bumanàque, hisloriam, Scriplurœ interpretem , qui falli non possit. Ex
scieniias, tbeologi.im, polilicam, sacordolium quo scquilur, à quolibet Cbrisliano legendam
esse sacram Scripluram , eam illum explicare
supra pari. 1, secl. 1, hujus volu-
(I) Vid. ,
possc secundùm scntcnliam suam eunique
,

minis, ubi de confulalione albcismi. IMuia ibi


reperire est ejusdem inciyli P;tscalii, idem ar-
tanquàm Spiritûs sancti verum sensum cre-
gunientum gallicè §uo modo versanlis. dere,quem ille intellexeril. Hinccùm minisler,
913 DE FONTIBUS IMPIEFAIIS. 914

verbi graiià, Genevae, ex caihedrà magno ver- ,


« Domino subjici , et omnes esse membra ejus

boruniapparalu osleiidere nitilur, insliluiionis I Ecclcsiœ , ac proinde nullum jus eos habere

verba, hoc est corpus meum, accipienda esse in i sescinvicom anailiemalizandi,aulexcludendi


sensu ligurato, si sulor sibi persuadel, intelli- « à sainte , licet diversas sentenlias babeant,

genda esse sensu obvio ei lillerali , hune po- « per quas in tôt scclas , aut comnuniiones

lest , debelque sequi : ncque auctoiilas mini- « diversas abierunt. » Videt sapiens leclor,
slri , aut tolius Genevonsis , Calvinianieque quce immensa errorum seges bine exorialur.

Eeclesiœ polesl illum cogère, ni aliter soniial. Est qui colat Trinitatem , est qui irridet ;
qsu
Cùm hoc certo certius sil, ei in lioc consistai, fatetur Christum Dei Filium ,
qui eum puruni
utdiximus, Reforniatoruin ingenium, qui pro- hominem faeit; qui admitiit sacramenta, qui
plerea sequendum in rébus ad religionem spe- rejicit; qui crédit mysleria, qui deridet. Sum-
ctanlibus examen esse lanquàm peculiarem malim et Ariani, et Nesloriani , et Pelagiani

nolam saani jaciitant, ut différant à Calholicis, et Albigenscs , et Sociniani , et Lulherani , et

qui auctoritatem esse sequendam sentiunt ; en quolquolfuerunt, aut esse possuntunquàm lue-
originem vis iliius adniiranJae sectaruni , in relici,omnes in unumcoeunt,omnibu?que con-
quas à separalione ab Ecclesià calholicà factà cedenda sa! us est , si in sacris Lilteris pestife-

Protestantes divers! abierunt. Hic ions est ros ,


quos imbiberunt , crrores reperire , aut
earum varietatuui, quas de dogmatibns gra- in iisdem Scripturis locum nullum , qui illos

vissiniis in eàdem seclà exorlas vidiinus. Hic coarguat, offendere sibi videantur. Horrel Ca-
demùm Ions iliius inconslaniiae creden<li in ibolicus infandum hoc tanlum audiens ; et
singulis seclariis , ejusque religionis variae, sanè Coslius ipse in decus nostrum ait , Ca-
libidinosaeque , quae viam ad inipielatem sler- tholicos romanos secimdum sua principia hoc
nit. In banc lalem, lanlanique perturbaliontm passe rejicere {\icel arbitrelur, hrc nostra prin»
haeretici niinisiri déclament, ut libet : al prin- cipia non salis stabilia esse : de quà re loque-
cipium reprimens, sive remedium pra;sens ad mur postoa). Sed quod ad Protestantes attinet,

bas lurbas coercendas è sysiemate nullum ba- suo quidem judicio id ex eorura sysiemate, et
bcnt. ila ex naturà suà, et tam rcclè consequiUir, ut
Res per se ipsa palet. Tamen grave non sit palet nihil jure illi objici passe (I). Et sanè
lectori niateriam banc tractalam non à Catlio- audiamus ejus orationis unum , allerumve lo-

lico, sed à Cosiio litterato Belgico audire, ([ui cum : < Quomodô (2), inquiet aliquis Protc-
cùm in gallicum sermonem Cliristianismiim

rationabilem Lockii , de quo alibi menlionem (l)N.X. — « Plusj'examineceileconséquence,


fecimus, verlisset, cdilioni quarlae dissertalio- ( plus elle me paraît bien fondée et à l'abri de
« toute objection raisonnable de la part dos
neni suani addidil , in quà ex Lockii operis i Proteslanls. Car pour les Catholiques ro-
principih pulat , se statuere vennn , snlumque I mains, ils peuvent la rejeter selon leurs prin-
modum uniendi CItristianos omues , ntcumque « cipes. »

(2) Ibid. « Comment, s'écriera quelque Pro-


:

aliter sentiant (1). Coslii ergo proposilio talis


I toslant zélé pour son parti et qui se lait un ,

est : Onmes eos (2)


« ,
qui Jesum Chrisltiin « ariicie de loi de damner tous ceux qui re-
( palronum, dominum , rogomque suum agno- « jeltent les dogmes de son Eglise , comment
t est-il possible qu'on s'avise jamais de recevoir
1 scunt , neque quidcpiam credunt, qiiod non
« un principe qui remplirait l'Eqlise chrétienne
< credarit ex animo, Christnm , anl ojus Apo- * de tontes sortes d'hérésies? l'oint de passion, je
I slolos in sacris lilteris docuissc, buic divino < vous en prie l'emijorlemcnl n'a Jamais ler-
;

« miné aucune question. N'csi-il pas vrai (jue


(i) Dissertation, oii fou établit le vrai et i l'Ecrilnre-Sainie doit être l'unique règle de
l'uimpœ moyen de réunir tons les Chrétiens, « la loi des Chréliens cl (pi'il n'y a présenle- ,

malfiré la différence de leurs sentiments. « ment sur la tfnt' aucun inlfrprèie inl'ail-
(2) N. VHI. < —
Tons ceux qui reconnais- .
i lible de rKcritiue Sainte? Tous ics Proles-
« sanl Jcsus-Ctirist pour leur niailre, leur sei- « tanls conviennent de ces dfiix principes.
I gneur et leur roi ne soulionnont rien (pfils , < Or, admtltenl sincèreiiK'Ml connue
s'ils li's ,

f ne croient sincèrement avoir été enseigné < ils dans leurs


l'ont déclaré mille et mille lois
f par J.-C. ou par ses Apôtres dans les saintes I sermons, dans leurs conl'essions de loi, et
€ Ecritures sont Ions sujets de ce divin Sci-
, ( dans les livres qu ils ont écrits contre les
< gneur, tous membres de son Eglise, et ( Calbolifiues romains, il faut (pi'ils rrconnais-
i ainsi ils n'ont aucun droit de s'anatiié- i sent (jui' chaque Clirclicn a un égal droit
€ maliser les uns les aulres et de s'exclure , I d'interprcler l'Ecrilure par lui-même, et
I mutuellement du salut malgré ce grand , f (|u'une doctrine «pii «si article de loi pour
f nombre de sentiments qui les partagent en < un Chrétien, parce (ju'il la voit dans l'Ecri-
i tant de sectes, ou communions différentes. » « turc, ne l'est pas pour un autre, qui ne peut
915 APPENDICES. 30 916
« sians sijse secloe fidus propugnaior , quiqne i snnt in suis sermonibus , in suis fidei con-
I fidei articuhiin pul;il oos oiiines daiiinalos I fessioiiibus , in libris ab iis in Catliolicos
( crodere ,
qui suye Eccletiae d()t;iiiala rcjicil : < romanos scripiis , oportet , ut confiieantur,
< Qui fieri potesl Ht adinitlatur doijma , quod I cuilibet Christiano inlerprelandi sacram
t christianam Ecclesiam (jnovis liœresum génère 1 Scripturam icquam esse poiestalem , doctri-
( inficerel ? Qiiaeso , inqiiil Coslius , iiiitiùs, no < namque ,
qua; est lidei dogma liuic Christian
« suigal libi vitrea bilis : bilis nullain coiiiiover- t no, quia in sacris Litteris eam invenit,
f siaiu dijudicavit . Nonne veruni est, sacra Scri- I alteri eam ibidem comperire nescicnii non
< plura , oporlerc , ut sil Chrislianoruni lidei « esse liujusmo !i. Ac proinde nulli Prolestanti
t régula una? Nullunupie nunc in terris esse I jus est deirahendi, anathematlzandi , tradu-
t sacre Scripturai iiilerpreien» , qui l'alli , et I ccndique htereiicos eos, qui cùm Scripturam
« fallere non possii? Unines Protestantes de f versàrint (piàm maximà possunt diligentià,
( his duobus capilibus idem sentiunt. Jam si « in eâ alind reperiunt , ac ille hausit. Inv©-
c iiii haec ex animo credunl , ut niillics fassi t nisiie , exempli causa , in sacris Litteris de
« consnbsianliatione , de ubiquitate corporis
i l'y trouver. Et, par conséquent, nul Proles-
c tant n'a droit de dillanier , d'anatiiémaiiser c Christi, de praedestinatione absoluta do-
< et de traiter d'héreiiques ceux qui , après < gmaia ? Ea sunl tibi credenda , neque aliter
< avoir éludié TEerilure Sainte avec tout le
« lacère debes , hoc tibi do lubens ,
quan-
c soin dont ils sont (apables, y voienl loiil
t autre chose, que ce que sont les dogmes de la € doquidem tu Scripturam certissimam luae
f consubstantialion, de l'ubiquité du corps de « fidei normam ducis. Al si ego hœc eadeni
f J.C. et de la prédestination absolue; vous i dogmata rejicio, quia in sacris Litteris ea re-
f devez les croire ; vous ne sauriez vous en
« dispenser , j'en conviens, puisque vous re- « perire nequeo , non video ,
quaenam tibi

« gardez l'Ecriture comme la règle inlaiilible I mecnm irascendi causa sit , me traducendi
f de votre foi. Mais si je nji'tte ces mêmes t me ut baereticum fugiendum tradendum-
,

j dogmes , parce (pie je ne saurais les dé-


t couvrir dans l'Ecriiure, je ne vois pas que « que diabolo el angelis ejus damnandi. Hoc
< vous puissiez vous emporter conire moi, me « est , inquam, quod me non inielligere aio.
I décrier et me damner comme un hérétique I Sallemne postules, ut ad salutem conse-
< abominable dévoué au diable et à ses anges.
,

< C'est là dis-je , ce que je ne saurais coin-


,
< qucndam credere tenear , omnes doclrinas,
( prendre à moins, que vous ne prétendiez
: « quas in Scriplurâ vides, reapsè in illà esse »

f que pour être sauvé , je sois obligé de croire t etiamsi ego in ill.î videre non possim? Al si id
( que tontes les doctrines que vous voyez
< dans rEcriture,ysoiit eUeclivement, ([uoique
« est, cur me sacram Scripturam légère, om~

t je ne puisse les y découvrir nidi-méme. Mais I nia examinare, et tenere id quod bonum est
I si cela est, pourquoi me recommandez-vous < jubés ut D. Paulns aperlè docet ? Cur po-
,

f de lire rEcrilureSainle d'examiner loiiles ,

d tiùs earum doclrinarum quae in sacro vo-


{ choses de retenir ce qui est bon , ccmime
, et
,

f saint Paul nous l'ordonne expressément V « luinine continentur , elenchum niihi non
« Que ne me donnez-vous plutôt une liste de c coniexis ut sciam quid credendum sit , ut
1 toutes les doctrines que vous croyez renler-
« aiebat cornes Grammoniii? Quid opus est,
f niées dans ce sacré livre afin que je me dé- ,

I pêche de les croire comme disait le comte ,


« ut eas in Scriplurâ perquiram , ubi fortassô
I de Grammont?Qu'est-il besoin que je les aille « eas non reperiam, cùm cseteroquin inventae,
f chercher dans l'Ecriture où je ne les irou- ,
« vel non inventae aequè credendae mihi sunt?
t verai peut-être point puiscpie je suis égale- ,

( ment obligé de les croire, que je les y trouve { Quanqiiàm quà ratione vis me credere, hu-
c ou non ? « jnsmodi dogma in sacris Litteris reperiri, si
t Mais encore , sur quoi fondé voulez-vous i ego -Marte meo illud deiegere nescio? Id
f qiU' je croie (pi'uu certain dogme est dans
I l'Ecriiure si , je ne puis l'y vor moi même? I potest auctoritate luâ solà licii. Quamvis
I Ce n'est pas sur votre pure aiiloiiie. tlar, « enim docior ,
professer ,
pra;dicansque sis ;

I que vous soyez docteur, prolessciir, predica- « liccl plura volumina de gravissimis iheolo-
I teur que vons sachiez de l'arabe du grt'C, ,
;
« giu; conlroversiis coinposueris, homo lamen
« de rhebreu , du lalin et du syriaiine «pie ;

• vous ayez même composé de gros livres sur I es , hoc est , l'alli potes ; ac proinde nulluni
i les plus importantes questions de la lliéolo- c tibi jus est me nccessariô cogendi, ut vcrbis
« gie, vous êtes pourtant homme, c'est-à-dire,
« luis motus credam hxc, aliaque dogmata iu
I siiit'i à vous tromper, el par conséquent vons

f n'avez .'menu droit de m'imposer la néces- « sacris Libris inesse, si ego ea per me agno-
I siié de croire, sur votre pande que telles , I scere non possum. i Haclenùs Coslius ,
qui
« et lelle^ docirines sont contenues dans l'E-
divcrsis sub aspeciibus hoc idem argumentum
f criture-Sainte si je ne puis W» y voir moi-
,

t même. » «que semper validé Proteslaniibus objicit, u(.


917 DE FONTIBI'S IMPIETATIS. 918
è syslemate concedendam esse ab iis hujiismofli illaî intelligendae videntur. Quid respondere
imniodicani cogilandi libertatem , osiendat. pos>it hnic impio Calvinisia aul Lulheranus,
lia sanè se res habet , el praeter raiionem qui ea principia, jier quae à nobis descivit,
etiam experientia ipsa polesi nos docere , ho- deserere noiil, equidem ignoro.
minem per hanc siratain viarn usque ad impie- Verùm audire placet, quomodô haec Socinia-
taiem pervenire. Socinianussit nobisexemplo. norura methodus , veluti illatio è Protestan-
Elatâ Ironie negat hic divinarum Personanim liuni syslemate deducta ab immortali Bossuetio
Triniialein(i), ncgat Jesu Chrisii diviniiateni, demonslrelur {Histoire des Variât, lib. 15,
omnia mvsteria negal, quae bunianâ ralione n. 123 ). lia scribit : « Adveriit Juriseus (el post
superiora in revelalione contineniur. Neque « illiini Franciscus Buddieus , aliique novato-
verô id satis est : divinam prsscieniiam, seter- » res ) Socinianos ab Ecclesià ronianà diù post
nasque pœnas de medio tollit. Qiiid pltira? i Reformaiionem fuisse egressos. Quid mirum?
cum suae seclae dncibns (2) ait, nialeriain esse t Lulherus, Calvinusque quoque ab illà desci-
aelernam, ac proindeDeum ex nihilo mundiini e verant. Qua;ritur hic, num Ecclesi* roman»
non condidisse; additque deniùm, in hâc rernm î constilutio , an nova forma ,
quâ Reformali
universitate nihil aliud esse nisi corpora. Qnid « Ecclesiam indiiere voluerunt, bis innovalio-
ampliùs reqnirinius, ut homineni ad naluraiis- 4 nibuslocnm dederil. Sed facile Socinianismi
mun), ad deismum, elpropè ad atheisnium pro- f historia controversià dehniri potest. Anno
gressuni videamus? Infremit Proiesians, eum- i loio sequentibusque , annos viginti post-
que damnât : Socinian usque respondet niiiis , « quàm Lulherus lerminos à majoribus noslris
se hùc perrenisse ejus inipressa vesligia secii- I statutos transgressns est, cùm omnium animi
tum. Respondet, se ab eo diditisse légère per « perturbarentur, concutereturque lelius ejus
se sacras Li Itéras, repiidiatoque quovis duce « semper quid novi afferentisdisputaiionibus,
(siquideni Proiestanliuni senientià nullus in « Laelius Socinus , ejusque socii, clandestinos
terris est , qui falli non possit), oraculisque « cœlus in diviniialem Filii Dei in Ilaiià ha-
sacri Voiuminis eum iiitellecium subjicere « buerunt. Georgius Blandratus , el Fauslus
quem ipse potissimùm vuli. Quare pergii di I Socinus, Lailii nepos, dottrinam defenderunt
cere , se arbiirari , posse se explicare sensu < au. 1358 et l.oTo , secta'que fundamenla
aJlegorico omnia mysieria, sicut Calvinisia opi- I jecerunt. Eodem modo, quo usus est Zuin-
natur, sensu figurato Insiiiiuioms verba esse < glius, ut abuieretur illis verbis : Hoc est

accipienda : sibique videri jure se posse reji- I Corpus rneuin, interpretali sunt illa, quibus
cere omnes modo recensiias docirinas, quia < Chrislus appellatur Deus, Sociniani eorum-
aut in Scripiuris eas non reperil, aut sibi ali- « que gregarii. Si Zuinglius arbilralus est, se
ter ac Protestantes senliunt , ccelus quidem « cogi eô quôd non poterat percipere inte-
,

boDore dignus, at qui falli, et fallere potest, I gruni hunianum corpus, cùm Eucharistia dis-
« tribuebatur, ad confugiendum ad inlorpre-
(1) Legi possunl bujusmodi errores coliecti,
f talionem figuralam; Uniiarii crediderunt
Coidulati(ine à noslri> theologis catholicis. E
Proiesiantibus occurrit mihi Siegmannus, qni I eodem modo sibi agenduni quoad omnia alia
eirciter médium prseteritum secnlum edidit c mysteria, quae coniprehendi non possunt.
librum inscriplum : Photinianismus , Iwc est,
« Postquàm aulem hanc slatuerunl inier se
succinct a connut alio errorum Plwtiniaiiorum. Aiu-
Slel. 16o8. « rogiilam, figiiralè omnia Scri|)lurae loca, in
(2) Cudworlus System. Fnt^l. cap. 1, § 6 :
« ([uibns intelligendis ratio vim paiicbaïur, in-
Posireniô rcciniiores quasdain inlcr Chri-
I

« Siianos st'olas ailhiic pro maleria; pugnaie


« lerprctandi , m igis magisque eam produxe-
« «leinitalfi, neiiiiii<-iM temi-rè lii^it rnidito- ( rniit, quoliesrumque inlcllectni bujusmodi
« mm. Veriim lii simiil qiiod obni [V'C s-e , I vis eral perlerenda. lluic porversie volunlati
I Sloicos dixinius, nihil esse in hàc universi-
« à Reformaiioue induct;e generalia Innda-
< tatf, si à corpuribus discesseris, ol.qui con- i

( lendtini. i ( monta quœ jccerat addamus. Aucloritaie


,

Ad quem lociim h.nec adnntat .Moshemiiis :


t Ec<lesiae nogleclà ,
pastorum successione
( SocMiianos inprimis iiiteiligii quorum \trx- ,
seculis pnclcrilis erroris insi-
« naiici lacl.i,
< cipiios iieuait- noluni est, Deiiiu f\ uiliilo
I tenaruni orhoni «:oii>lriixi'-se. Sed nei; iiiicr « niulalis, sanclis Palribns per conlomplum
I n-liqiias Cil' isliaii(»riMii laiiulias t'esnnl, qui- < babiiis, ropagulis pudoris omnibus eflraclis,
f bus idcni piarel. Kx civibiiN rndwurlhi ut ,
« ralioiu- humanà oinninù se content;!, ecquid
( de aliis l.iceain Thomas Biirncliis non ita
, ,

f prideni hanc opinioneni prolessus est. Vide I aliud ronsoqiii polcrat , nisi quoi vidinius,
< ejus ArcheoIngi.T. philos., 1. 2, c. 9, p. .520.» ' i nenipc de omnibus religionis capilibiis qnid-
919 APPENDICES. 920
t quid libiilo fcrrct, dicondi , senliendique ? > divina; Judaiis tamen propter eoruni perfi-

Haclenùs Bossnotius, qui copia magnù verbo- (liam offensioni erant (l). Evangelica docirina

riiin, arguinoiiloriiinque quovis génère capul (luonùàm ab Apostolis per orbem prœdi-
hoc in Moiiitis ad Protestantes Iraclat, oslen- cala, et ad nostram aelalem usque ab Apo-
ditque conlra supradictum minislrum Juriseuni stolorum successoribus in orthodoxà Eccie-
infeliccm immorlalis Ilistoriœ variutionum op- sià conservata est veritatis verbum non ;

pugnalorenipiincipia, slaltiinqiie inipictalisSo- aliunde ergo ,


quàni ex bumanâ pravilaie
cinianae sub auspiciis praeionsée Uel'orinalionis. aut apostoiicis, aut noslris temporibus in Ec-
Eril tamen operae preliuni aniniadverlere, clesiae sinu error nasci polerat. Clarissimè
quoniodô theologiis Lullieranus minus rcvcrà igiiur patel, nalarum baeresum causani non
turbulenlus, niinùsque JuriiBo fanaticns, ncni- posse in Evangelii praedioalionen), aul in reli-
pe Francisons BiidduMis, ingressns ipsc quo(|iie gionis orlhodoxae syslema refundi , quae è suo
in Ijanc arenani bunc letliaicin icUini repellere instituto lantùm abesl, ut iis aut faveat, aut
se posse crcdideril, qui canideni seciani suani ilias patialur, ut eliam eas damnet. Scd cùm
et dedccorai, et label'aclai. In luceni edidit vobis Sociniani dicunt, j«c/a/«m Reformationem

Dissertalioneni inscriplani de Origine Sociuia- niisse candidum auroram, ctijiis sunt ipsi meridies,

7iis>ni , i]ttœ non est tribucnda emendationi ({\i- cùmque nos dicimus, veslras fatales novas res

cendum poliùs erat corniptioni ) Ecclesiœ à occasionem tanlae impietati dédisse, occasio
Lulheroet à Calvino faciœ. Uelalis ilaque duo- inlelligilur, quse è suà nalurà talis est , id est,

rum Sociiiianoruni hisloiicorum s •nlenliis(l), quae per seipsam liùc usque ducil. Elenim
qui scribunl, Lulheruni, Zuingliuin, Calvinum, prœcipuum veslrarum Ecclesiaruni caput est,

Memnonem rébus novis luisse candidum auro- regulam fallere et falli nesciam clirislianaî

ram nuntiam illiiis clarissimi diei, qui lerraruin lidei de medio tollere, et religionem cnjuscum-
orbi Socinuni piolulil; indignalur ibeologus que libidini permitlere ; quod simul ac consli-

noster de iiàc lande, et ad eain confulandani lutun) fuit, patuit adilus, quà ad liiiec tam
valut faisuiii commenlum ab iis inventum in gravia, tamque inlolerabilia Sociniani pervene-

suae inipielatis dcfensioneni se accingit. lia igi- runt. Desipit ergo qui Aposlolorum prœdica-
lur scribii : « Esio arripuerint isli (Sociniani) tionem, turbasque à Lulhero et à Calvino con-
< ex Ecclesiae einendalione occasioneni eô us- cilatas, hœreses primis seculis exortas, et So-
« que progrediendi (
quod lanien nec proba- cinianismum sub vestrorum patrum auspiciis
« tum est, nec probari unquàm polest), non extremis his temporibus disseminalum ex
i inagis inde exorlai inipictatis istius culpa in œquo componit , ac proinde opiis maxime ar-
< nos transferri polest, quàni in Apostolos, vi- duum aggredieris, imô quod nullo niodo (ieri

I rosqne aposlolicos ,

You might also like