AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2 s. 273-299

Drz Mezhebinin Douunda Ed-Derez ve Hamza'nn Rol*

Marshall G. S. HODGSON / ev.: Ahmet BAGLIOGLU

Dr., Frat niversitesi ilahiyat Fakltesi

Drz mezhebinin kurucusu olarak Hamza b. Ali'nin gerek dehas, Halife el-Hakim'in iktidar srasnda onun kltne kaplm bir grup insann hissiyatn, Hakim'in evresini ve mrn aan ve daha geni bir liderlii gerekli klan kalc bir itikada dntrmesiydi.' Hamza'nn inancnn Suriyeli bir da topluluunun inan esaslarna dnmesi iin ayrca birtakm tarih tesadflere ihtiya vard. Ancak Hamza verimli bir hareket noktas ortaya koymutu .

Marshall
i

G. S. Hodgson, byk oranda

" al.Darazf and Hamza in the Origin of the Druze Religion", J. A.

O. S., LXXII (1962),5-20.

Bu makale, maddesindeki

Encyclopedia

of lslamrn

yeni

basksna eklidir.

yazdm

Drzflik

birtakm

hususlarn

geniletilmi

ve belgelendirilmi

i ,

274

AiFD DereD'nin Rol:

Cilt XLIV (2003) Say 2

Derezf ile Hamza arasndaki anlamazlk, Hamza'nn yaratcln en iyi biimde ne karmaktadr. Ancak bu anlamazlk yanl anlalmtr. Drzfliin daha sonraki geliiminde Derezf'ye iki rol biilmitir. Hemen hemen btn yazarlar ona, mezhebin sadece kendileriyle devam edecei Suriye Drzflerinin nvesini oluturma roln verirler.2 Baz yazarlar, ayrca onlar arasnda birtakm ibahf veya gayr-i ahHikf eilimlerin varlndan Derezf'nin sorumlu olduunu ne srerler.3 Her iki iddia da ok zayf deliilere dayanmakta olup muhtemelen geerli deildir. Aslnda Derezf, belki de bakentteki Hakim kltnn nispeten muhafazakar bir lideri olarak grlmelidir ki, onun alt edilmesi daha belirgin bir Drzf inancnn ortaya kmasn mmkn klmtr. Derezf'nin Suriye'deki grevi ile ilgili iddia, asl olarak bn Tarfbirdf'de, Sbt bn'I-Cevzf'den naklen, Kahire'deki isyanlardan sonra Hakim'in "gizlice [Derezf'yel para gnderip ona Suriye'ye gitmesini, nk oradaki halkn kendilerinin kolaylkla ynlendirilmesine msaade ettii Cibal blgesinde davay yaymasn syledii ve bunun zerine onun da Suriye'ye giderek Teymullah b. Salebe vadisine yerletii .... " eklindeki bir rivayete dayanr. Bu rivayet Derezf'nin Vadid'de uzun sreli bir ikametini akla getirmektedir. nk "O, kendi kitabn okuyarak, onlar Hakim'e meylettirdi, akllarna tenash4 inancn soktu, amacna ulancaya kadar

Mesela Antoine Isaac Silvestre de Sacy, Exposi de la religion des Druzes, Paris, 1838, V/eec lxxx v; Henri Guys, La Nation J)ruze. son HislOire. sa Religio, ses Mreurs, et son (ilat Politique, Paris, 1863, s. 53; Ernst von Dbeln, " Ein Traktat aus den Schriften der Drusen", Le Monde Oriental iinde III (1909). s.91; ihabeddin Tekinda, slam Ansiklopedisi, Drzfler maddesi; Martin Sprengling ondan alntda bulunmu gibidir, "The Berlin Druze Lexicon", American Journal of Semiic Languages, LVI (1939), s.395. Drzliin din menei hakknda yazlm) daha az ciddi yazarlar ayn eyi tekrarlayp dururlar, mesela, Max von Oppenheim, Vom Mielmeer zum Persischen Golf. Berlin, 1899, 11129; Nareisse Bouron, Les Druzes, Histoire du Liban et de la Montagne Haouranaise, Paris, 1930, s. 269; Phlipp K. Hitti, The Origins of the Druze People and Religion, New York, 1928, s. 18; Hanna Ebu Raid, Cebelu'd.Duriiz, Kahire, 1925, s. 35. Sadece Bernard Carra de Vaux, Ecyclopedia Islan'n ilk basksna yazd Darazf maddesinde bu hususta herhangi bir ey sylemez. ) Henri Guys, Thiogoie des Druzes; Paris, 1863, s. xxx; Hitti, The Origins of he Druze People and Religion, s.53.54; (Drzllerin menei hakknda yazlm eser ok az olmasna ramen Hitti'nin bu almasnn fazla kymet ifade etmediini belirtmek gerekir; bu almann bir eletirisi iin bkz. Sprengling'in yukarda geen "The Berlin Druze Lcxicon" adl makalesi.) Silvestre de Sacy daha nceden, Etpose, i691.922' deki bir dipnotta, benzer eyleri ne srmektedir. 4 Teash kavram, Mslman makalat yazarlar ve tarihileri tarafndan somut anlamyla ok az ilikili bir biimde kullanlmtr. ounlukla, ruhlarn yeni nesillerde reenkarnasyonu olarak, itikiilu'l.erviil ilc e anlamldr, ancak birtakm zel glerin yaayan bir kahramandan halefine gemesi anlamnda ok erken bir kullanma sahiptir (kr. Ignaz Goldziher, " Neoplatonische u. Gnostiche Elemente im Hadt". Zeitselrif fr Assyriologie,

Drzi Mezhebinin Do,quUlzdaEd-Derezi ve Hamza 'mn Rol

275

arap imeye, zinaya, talana ve kendilerinden farkl inananlar ldrmeye izin verdi ve eitli zevklere izin vererek aralarnda kald."s Kolay inanmalar sebebiyle Hakim'in Cibal halkn ihtida ettirmek iin verdii gizli emirle ilgili rivayetin, bu ekliyle gerek olmas olduka zordur. Yoksa Derez, sarayda terzi olarak alan yar Trk bir ahsiyet olarak ortaya 6 kmaktadr ve bu durumda onun Arap Cibal halk arasnda ok farkl artlar altnda baarl bir ekilde faaliyet gstermesi mmkn deildir.7 Hakikaten de Hakim klt daha eski bir tarih olan 411 ylnda hem Teym vadisi, hem de Cebel es-Summak'ta zaten nemliydi.x Ancak ne var ki, Suriye Drz gelenei, dier ahsiyetleri kendilerinin hidayete ermelerini salayan esas kiiler olarak kabul ederY Hamza'nn risaleleri, Derez'nin Suriye'de bizatihi davette bulunduu veya en azndan orann nde gelen simalarndan olmas ihtimalini zayflatmaktadr. Eer Sacy'nin Antak ve Hamza'ya dayanan tarihlendirmesi doru ise, her ne Derez 408 ylnn son dnemlerine kadar Suriye'ye gidememise de, Hamza, ikinci yln (410) drdnc ayna ait risalesinde Derez'den sanki lm birisi gibi bahseder;
XXii, ikinci 1909, s. 335-336). Makriz ile ilgili adl az bilindii risalede Nusairi-Angriff" bile (belki de tamamen terimini kullanr. gsterilmitir. adyla hemen gibi, yalann Gizli hususu, muhtemelen bilgisizlikten) kalm Hamza Bu risale gibi m5miyye'nin grnen yazlm tarafndan s.270' kullanlmtr. ifadesini on olan " de

imam/Il dn
ne kadar auf Burada

grlerin

retenlerince Drusen-Antwort neredilmitir.

tarafndan Stothmann (1939), olarak

"er-Nedd ala'Il.Nusayrl"

Der Islan,

XXV

reuisiil, hemen
smiimler

e anlamls

Hamza, daha sonraki baz kullanmay tercih eder.

i

rels veya

reehlus "cisimlenme"
Popper. Berkeley,

EbC Meh5sin 1912,11170. savamakta

b. Tarbird, Ayrca Ca'fen'de olduunu"

en-Nuciiu'z-Zlilire,
(Silvestre rivayetc

thko William

909-

de Sacy, I/eec lxxx v) onun 41 i ylnda karlatrmz.

"Trklerle

nakleden

o Onun

hakknda

kullanlan

gelmez eliki karrlar. olabilir

ve bu haliyle arz etmez. bn Adim gibi

'Acem tabiri elbetteki zorunlu olarak sadece ranl anlamna "mi muvelledl'I-Errak" (Trkler arasnda doup bym) ifadesiyle
birlikte baz yazarlar, megul Batllar ederek gibi. mesela Farsa'dan almadan gstermek vurguda itibara ismini grevli Hitti, s. 19, sorunlarla yapar, Hakim'in. nezdinde bu konuda isminin onayn ona sayg byk paralarn darphanede Dimek. birtakm zorluklar bir evirisi hibir ey

Bununla

zihinlerini

"rk" ile ilgili birtakm onu bir terzi de,

ancak

bu, sadece

(Zubderu'I-Haleb ji Tarihi Haleb, thko Sami' ed-Dehh5n,

Antak dolay, onun Derez'nin ve memurlarn sahip olduu veyahut onun oynamak muhtemelen dipnot: sarayerkan Hakim tartlarla

195 i, S. 248). bn zorunda bulunur. gibi ima sahip lm

Tari'birdi' yapmamasndan kaldklarn Hamza, yolsuzluklar

7

belirterek yapmakla greceimiz

onu para basmnda.

deitirmek olduunu

sulayarak, zere dipnot: (bkz.

etmek ister. (el-Gaye ve'n-Nasha, Sacy, lI/I74.) Daha sonra 93) Vadi'nin olaanst bir nfusa 4 i2 ylnda tepkiler olduunu varsaymak iin herhangi bir neden yoktur. 52); ayrca ve

Kr. Ant5kl. kadaryla

9

s. 226 (bkz.

i'ru'Il.Nef, muhtemelen
(bkz. Kahire'deki isyanlara benzer

olan Nefs tarafndan Hakim'in Bouron, ve muhtemelen Nareisse

Cebelu's-Summak'a Suriye'deki basklar

hitap edilmektedir

dipnot

60). Anlald gstermi

bu her iki hareket

de ayn liderliin

komutasndayd.

HislOire du LilJaIl, S. 27 I.

276

A FD Cilt XL/V (2003) Say 2

bu da ona Suriye'de en fazla bir yllk bir sre salayacaktr. Dahas, (her ne kadar daha sonraki Drz yorumcular, ancak 410 ylna ait gsterseler de) Hamza, onun lmn 409 ylnda yaanan skntlarla irtibatlandrr ve Hakim'in "emri zerine onun lmnde kendisinin parma olduunu ne srer gibi grnmektedir - ki bu da ancak bizzat Kahire'de mmkn olabilir. LO Derez'nin Suriye'deki grevi ile ilgili hikaye, herhangi birinin daha sonralar Suriye'de ve bilhassa Vadi Teymullah'ta -onun ismini tayanDrz varln izah etme ynndeki bir abasndan domu olabilir. Ancak Drzyye (veya Derezyye) ifadesi,! i genelolarak Msr ve onun doal bir uzants olarak Suriye'deki Hakim kltne inanan tm evreler iin kullanlr. bn'l-Adim, 423 ylnda kuzey Suriye'deki Drz ayaklanmas ile ilgili Halepli'nin rivayetini zikrederek, onlarn Derezi'den dolay bu ekilde adlandrldklarn belirtir; ancak onu Suriyelde, ne Vadi Teymullah'a ne de kuzeyde herhangi bir yere yerletirmez.!2 Yahya el-Antiik'ye gre (. 425/l034 ten sonra) bizzat Hamza, ed-Derezlnin grn tebli etmektedir; Drzyye ifadesini, Kahire'deki herkes iin kullanr.13 ed-Derez'nin ismi ak olarak, tamamen halkn gznde onun en nde gelen birisi olmasndan dolay kullanlmtr. Derezlnin daha sonraki Drzler arasnda grlen birtakm ahlak d eilimlerin kayna olarak grlmesinin zayf bir ihtimalolmas h iiiii geerlidir. Bu fikir, muhtemelen sadece biraz nce zikredilen benzeri pasajlardan deil, fakat hepsinden te, bir taraftan Drzlere ynelik cinsel ahlakszlk ile ilgili srarl sulamalardan, dier taraftan da Hamza'nn bu
1

o Bir

yerde

Hamza'nn, grlr

"Biz'in"-o

kendisi

ve Hakim-

yaptklarndan

dolay

mdafada

(es-Subha el-Kaie. Sacy, ii 183'te gemektedir); bir baka noktada, bu mdafa daha da belirgindir (er-Rida ve'-Teslm, Sacy, 11/176'da gemektedir). The Chicago Oriental Institute'deki er.Rida ve'-Teslfm cl yazmas herhangi bir tarih iermez. Bu bilgiler
bulunduu Sacy'den 4 LO yln karklk yanl.
ii

alnmtr. besbelli

Sacy'deki

tarihlerle 409

ilgili olarak okuyucuya yl diye yaplan yazar. dzeitme giderilmemi;

hatrlatmak sayfada

gerekir zikri

ki, Sacy geen ilk dizgi

kastederken

genellikle II. cildin sorunlar

1/121.

ki son el yazmasnda

ayn zamanda

1/109. sayfadaki

ile ilgili olarak

sonunda

de her hfilkfirda

meseleleri

Je/w korunduu

insan. Arapa derz "diki" ifadesinde Derz ifadesinin, Farsaki terzi anlamna geldiini sanabilir. u anki telaffuz edildii haliyle Durz ifadesi, muhtemelen birtakm lokal ses deiikliinden kaynaklanmaktadr. (Drzi el yazmalarna dayanarak) iki Je/w ile telaffuz edilmesi, (dii oullarda olduu gibi) ses uyumu gerei ikinci harekenin ilave karmaktadr.

aydnlatmamaktadr. "Derezi" ifadesi birtakm

iin,Jet/w

ve skUl/u haliyle

edilmesiyle, ifade ediyor

kelimenin olabilir.

yeniden oul

orijinal

hfiline kavuturulmasa

ynelik

Drzi

bir abay

Duruz ifadesi erken diinemde

kaybolmu

bir Ilisbe anlamn

gsterebilir. 12Ibn'I-Adim, Tdrfhu Ha/eb. s. 423. ]) Yahya el-Antaki, Eutyhicus'un devam, blm. Hamza, thko L. Cheikho, B. Carra

SeriplOres Arabiei, text. ser. lll, C. VII. ikinci

H. Zeyyat, Beyrut, 1909.
S.

de Vaux,

224. Sayfa

223'(e

"halk ed-Derezf'llil grlerie davet etti."

Drzi Mezhebinin

Douunda

Ed-Derezi

ve Hamza 'Illn Rol

277

ahlakszla ak muhalefeti arasndaki tezattan kaynaklanmtr. Sadece dmanlar deil, Hamza'nn ba halefi Muktena bile, baz Drzfleri ahlak geveklikle sular.14 Bu durumu Hamza'nn ok ak mezhep ii muhalefetine balamak doaldr. Bu nedenle Guys, ok ak bir biimde Drzfliin iinde, tamamen ahlak bir gre dayanan Hamza taraftarlar ile kt amellerinden dolay halkn kendilerini anlkla sulad ed-Derez'nin taraftarlar arasnda srekli bir ayrln var olduu sonucuna varr.IS Bununla beraber devam eden bir mezhebin btn ahlak kurallar veya (dier taraftan) Hamza'nnkiler gibi srekli bir ahlaki hayat vadeden yerleik ahliik kurallarn reddeden bir ilkeyi savunmasnn sosyolojik olarak ihtimal d olmas bir tarafa, Derez'nin nemli lde Hamza'dan daha gevek bir ahlakf sistemi savunduu hususu bilhassa ihtimal ddr. ayet byle bir eyi savunmu ise, Hamza'nn er-Rza ve't-Teslfm adl risalesinde aka bu mesele zerinde durmas gerekirdi. Bu risalede Hamza, Derez'yi ak ve gizli gnahlara kar uyarr;ancak burada onun zikrettii gnahlar, sadece ed-Derezf'nin kendi liderliini reddetmesi ve Muhammed'in ashabn! lanetlemesinden ibarettir.16 phesiz ed-Derezf, kuramsal elikiyi vaaz etmitir- bu onun taknd anlalan genel tavrndan hissedilirve onun bilhassa izin vermekle suland arap imek ve ensest ilikiyi ima etmek iin, muhalifleri tarafndan byle bir eliki varsayllmtr;17 ancak onun, ensest vb. birtakm na ho eyleri hakikaten tasvip ettiine veya ahlak bak asnn, pratikte Hamza'dan ok farkl olduuna dair herhangi bir delil yoktur.

'4

Bu sulamalar Ri.welU'/-Caybe kadar ge bir tarihte Hihi'/-Muall'da, el-Muktena, liderlerden birini. yatmasna ihtiyatla farkllktan srf kiisel yapt risalesine ayrntl tabunun salam izin vermekle karlanabilir. dolay kaprislerinden Hamza'nn kabul dayanarak, olabileceini kaldrlmas. demek olmalar 1863, Band genel sular. Btn Ancak bunlardan Hamza temelde,

gelir halkn

(kr.

Sacy,

11/382). prensip

Tevbilu'lolarak bir

hanmyla ynelttii birtakm

ve Muktena'nn birtakm tasviri yapmak,

bu tip sulamalar snr koyan baz serke taraftarlarn yazarlarn adl ve kesin

dini' hkmlere deildir. Mesela

bir ahliiki' dklk bahsetmemek gibi

ok da kolay Nusayri'lerin Bu durum, cinseloyunlarn bir ey iin gerekli kt

gibi insan.

Der ls/am. C. XXV'te

edemez. byle

yaymlanan

Redd alii'-Nusayri
bu derece ihtimalini

s. 272'deki

ynlerinin hareketinde kullanlmas delillerin

bir isyan

ne bir ok cinsel nceden ok her bir durumda

ne de ibadetlerde olmayp

gz ard etmek
15

gerektiidir. G. Von Wesendonk, "Die Religion 127-130) der Drusen",

Henri Paris, (1920): gayr-i iddialar

Guys. La Naion Druze, son Hisoire, sa ReliKiol, ses Ma:urs, e son era Polilique, s.60.0.

Dcr Neue Orienl

ed-Derezi"nin birtakm varlna ynnde

VII, Vierter belirtir.

Jahrgang. bulunan ancak

ss. 85-88, taraftarlarnn

Drzi' evrelerde, ok, gerek

ahliiki' davranlarda olduunu

hiilen var olduklar

savunmac

yaklamdan

bir ayrln

,Lo

iaret etmektedir. Sacy, 111178. Sacy'ye sadece gre Muhammed el-Ca'fen, 1/ ccc lxxx iii; ancak Antiiki"nin bu tip sulamalar Hamza ilc ilgili durumlarda (s. 223) zikrettiine dikkat etmek gerekir.

,7 Mesela,

278

ADj FD Cilt XLIV (2003) Say 2

Deren'nin retisi:
Derez'nin smailliin normal heterodoksisinin snrlar iinde kalan bir gr ne srd -ve bundan tr (zel bir k1t olarak) Hakim'in dnemine ait zel artlar uzun sre devam ettiremedii anlalmaktadr. Daha muhafazakar smailf dafler, imamlar, Muhammed'e eit, hatta daha stn gren ve onlar ilahlatrmaya kalkan poplist bir gre kar sk sk ikazda bulunmulardr ve elimizde tam da bu ikazda bulunan erken dnem smailf eserler bulunmaktadr.ls Derez'nin Hakim'i yceltmesinin, basite bu genel tipten olduuna - btn imarnlara ve geerli bir rnek olarak da Hakim iin kullanmasdair elimizde hibir kayt bulunmamaktadr. Antaknin bunu varsayd anlalmaktadr; nk Derez'yi sadece, uzun bir zamandan beri gizli smaili inancndan ok farkl olmayan bir gr ifa eden biri olarak niteler ki, o, "imamlarn ilah olduklar" inancyla balayarak, bu gr uzun uzadya aklar.19 Antak'nin bizzat Dcrez'ye atfettii "Hakim'in Allah olduu, alemlerin yaratcs ve mahlukatn kayna olduu" eklindeki bir ifade, bundan teye gemez ve hakikaten o, smailf bir bak asyla Mutlak yaratcy deil, sadece Demiurge'yi" nitelemektedir. bn Tarfbird de ayn sonulara varmaktadr. O, Derez'nin, daha ar Batinf evrelerden gelen bir da olduunu ve "Adem'in ruhunun Ali b. Eb Talib'e, Ali'nin ruhunun da Hakim'in babasna ve sonra da Hakim'e getii" eklindeki ifadelerinin, Ali'ye atfedilen zel bir kozmik rol Hakim'e verdiini, ancak bunun ok fazla ahsna mnhasr olmadn ne srer,z Drz eserler de ayn sonuca ulatrr. Hamza'nn risalelerinin yorumcusu Derezf grubunu "Tevilcilerl21 olarak adlandrr, ki bu teri m asl olarak Hamza'nn taraftarlarnn aksine, herhangi bir smail grup iin kullanlacak bir terim olmakla birlikte, bazan tevil adna tenzili tamamen reddeden ve Aliyi ilahlatran daha az Ortodoks smailleri ifade etmek iin de kullanlr; nk bu husus, Tevilcilerin ayrt edici bir zelliidir.22 Hamza
18

Kr. Zehru'/-Ma'dni, Antilk, s. 220 . felsefesinde s. 69.

nr. W. Ivanow, dnyay ve yaratan

Rise oftle Fatimids, s. 73-77 (Arapa metin).

unsur (ev.). 'de Mu'ilnid, HardhaT ve ed-Oerez'nin

19

Ellatun
211

fbn Tanbird.

21

er-Ridd
taraftarlanna

ve't-Tes/im
atfedilen

es-Subla el-Kliie

bir iddia.

Tezi/in reddedilmesi yannda. ounlukla Ali ve imam/an ilahlatnlmas onlara atfedilir. Orz gelenek EI/'t-Tevi/'i, smailler arasnda esas, Ali'yi. ililh kabul eden an bak as ilc bir grr, mesela et-Telzir ve'-Tebil, Saey, il218 ve Guys. Tliogoie, s. 79. burada Muhammise'ye dahi bir atf vardr; el.Muktena'nn bizzat bunu er-redd a/a ehli'te'vf/, el/ezie yucibi'ic ekrar eI-i/iih fi'/.ekmisa e/-mulelife balnda ne srd anlalmaktadr. Anlald kadaryla Saey, btn smaillerin "eriat zahir
uygulamalarn olarak asna anlamda smailler gre "Muvahhid" yasakladklarl1l" ve zelolarak olmayan birbirine doalolarak ile ak bazen varsaymaktadr da Tevileiler benzer kart, bazen gerek bir ilikiye bir (11/491), bu nedenle arasnda bir aynmda Teviki kavramlar ve sahiptir. mmindir; doalolarak ve Muvahhid, olmaktadr. Hamza'nn genel "Tevilei", bak Genel bulunamaz.

de eanlaml

Muvahhid,

arptarak

Drzi Mezhebinin Douunda Ed-Derezl ve Hamza'mn Rol

279

bizzat, bunu Derez'ye batn hakikatle zahiri eklin birbirinden ayrlamaz olduunu hatrlatmakla ilgili grr23 ki buradan Derez'nin sadece ikisinden birine, muhtemelen tevile, arlk verdii anlalmaktadr. Yorumcunun Derez'yi, Hakim'in uh1hiyetini deil, sadece beeriyetini kabul etmekle l4 sulad anlallmaktadr. Hamza'nn gznde bu, onun Hakim'i, sadece bir imam olan ve (smail sistemde dahi) tanmlanamayp kendisine hibir ilevin atfedilemeyecei Bir'le alakas olmayan Ali ile ayn kabul etmesinin bir gstergesi olacakt!.l) Btn bunlar Derez'nin retisinin resm smaillikten iki ynden farkl olduunu ortaya koyar. lk olarak o, Ali'yi Muhammed'in - imameti nbvvetin-stne kard ve Ali'yi (ve bundan dolay da Hakim dahil btn imamlar) kainatn yaratcs (Demiurgos) olarak kabul etti.6 Bu gr, smailfler arasnda yeni olmayan, hatta tenkit edilmi bir grt. Muhtemelen bu ayn zamanda, imarnn hakikatini -doalolarak imametin stnl ile alakal bir makam kabul edenlerin, peygamberin vahyinin tenzilin- srekli olarak geerli olduunu ret ettiini ve bunun bu tip evrelerde genelolarak kabul edildiini ifade etmekteydi. kinci olarak, tabiri caizse, gizli olan tevili, alen i hale getirdi ve sadece sekinlerden deil,
(iMha) inandklarn belirttii Nusayrlere ynelik (kezzebe alii dini Mevliina, Dcr Islam, XXV, 274 ve nesebelu ilii'l-muvalhidin, s.270, ve kavlelu ...ennehu keefe lekumu'l-meveCtbe ani '1evlid, s. 275 gibi pasajlar, Sacy'nin 1il562) hu tip balamlarda Mevliina ifadesinin
Muvahhidlerin sulamalar cinsel serbestlie da, phesiz bu anlamdadr bilhassa ortaya Hakim'e ktna atfta bulunduu delalet ettii Hakim ve dolaysyla ibarelerin Nusaynerin Hakim dneminde eklindeki varsaymnn tamam mektup olarak gnderdii aksi istikametinde iin kullanlr; Tevilciler bundan olarak yorumlanabilir. dolay

Daha zel anlamda

klt hareketinin

(er-Ridei
sadece Hakim'in bile

ve'-Teslim.
kiiler Hamza'nn dier kullar Snnilerle isimlendirilmi arasnda fkhna Hamza'nn yazmalarndan
!3 2"

Sacy,

111163) Hamza'nn MuvahhidOn iin kullanlr. her ikisi de

isimlendirilen

ayn zamanda taraftarlar birlikte,

isimlendirilir. phesiz

Yine en kesin belirtildii dolay. smailliin

anlamyla zere.

Bu sonuncu

durumda.

bile evileidider; olabilirler; hkm veren)

ve bu balamlarda

resm

szcleri

eriata

uyduklarndan genellikle

bu nedenle Kad

yorumcularn muhalifleri

isyanlarda dinleyicileri Antiik

eni-ilciler olarak evileiler ile enzileiler

mesela. (smaili (s. 224) aka ve Antiiki'de

yer alm Hakim'e inananlarn gre ba dman olarak sahneye Hatkn

smaierdir,

bn Ebl'I-Avviim'n yapmaz. Elimizdeki

kan ba diif Hatkin. eklinde bir dzeltildiine ifadesinden olmad,

111165'teki ifadelerden basksndaki dikkat edilmelidir. ed-Derez'nin ne ikisi Hakim

anlalmaktadr

ki Sacy bu ayrm istifade edilerek

zengin Drzi el

er-Rid ve'-Tesli, Sacy, il179. er-Ridii ve'-Teslim'de arih, Hamza'nn

ilahlndan, ayrma insanm ne de beer oluundan gidemediinin gibi davranm bile reddeder. muhtemelen almad anlaldn olmasnn belirtir. anlam

Hakim'in bir bir

haberdar

muhtemelen sanki burada bulunur

arasnda tamamen

Saey ed-Derez'nin ile ile ilgili hir yorumda (Sacy,I/27).

(11102). o, Bir iin "Allah"

25

Keju'I-Hakik (Saey, 1115); es-Sireu'l-Mustakime

denmesini Teknik olarak

2"

o, Ali'yi Nej~'u'l-Klliye. inwm da Onuncu bir inceliktir.

Akl, Aklu 'I-Fa 'l. ile bu.

bir grmekten Antiiki'nin

ok, hem Ali. hem de imlllnt ilk Ak, Aklu'I.K/li

ile bir grmektedir;

dikkate

280

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

herkesten aka bunu kabul etmesini istedi. te bu noktada gelenekten ciddf olarak kopuyordu. Gerekten onun zel katks, ilk defa Hakim kltn halkn dikkatine sunmasnda yatar. Tahmin edilecei zere eer onun durumu bu ekilde ise, Derezf, Hamza'ya bal olmakszn, ona benzer biimde, Hakim'e dorudan baml olarak hareket etmitir. Her ne kadar kukusuz Hamza'y kendisine bir rakip olarak grmse de, onun sanld gibi kendisini Hamza'nn yerine dnm olmas ihtimal dIdr.27 Onun Hamza'ya atfta bulunmakszn, aka Hakim'in bizzat onayyla, Hakim'in hayranlan arasnda baz taraftarlar kazand anlalmaktadr. (Buradaki ba otoritemiz olan) Hamza bize -Muanid, Barzaf ve Ebu Cafer el-Habbal gibi Derezf'yi kabul edip Hamza'y kesinlikle onaylamam olan birtakm liderlerden bahseder.28 Bir dereceye kadar bamsz bir yetkiye sahip olduu anlalan Barzal'den uzun uzadya bahseder.29 Hamza ondan kendi konumunu (muhtemelen Hakim'in yasal szcs oluunu) kabul etmesini ister. Barzar, Hamza'dan Hakim'in yazl iznini gstermedike onun bu talebini reddedeceini syler. Anlald kadaryla Hamza bunu baaramamtr. Ancak daha sonra Barzaf Derezf'ye katld -onun Derezf'nin birtakm zel iddialarn kabul edip etmedii veya sadece onun safna m katld hakknda bilgi sahibi deiliz. Hamza'nn kendisine rvet verdiini iddia eder, fakat Derezf'nin Hakim'in onayn alma artn yerine getirebileceini rcddetmez. Daha sonra Muanid'in imametin birka kii kanalyla gelebileceini dndn ima ederek, onu gerek imametin ayn dnemde sadece tek kii kanalyla, ki bu imam kendisidirgelebileceine ikna etmeye alr.,n Hamza'nn tarafgirliine ramen, ortaya kan tablo, Hakim'le ilgili insanst iddialar kabul etmeye istekli, hepsi birbiriyle temas halinde, birinin dierlerine zel bir stnl olmayan birtakm insanlarn var olduudur. Hamza, Derezf'yi kendisi gibi ayn hareketin bir paras olarak grse bile, kendisinin (Hamza'nn) imametini kabul etmediinden dolay, onu eletirirken yle der (er-Rda ve't-Teslfm): "Eer."imametimi kabul edersen, ... btn kalpler bize dnecektir." Tarihiler de benzer bir izlenim uyandrrlar. Onlar Hakim dnda ayr bir ba idarecinin farknda deildirler ve Derezf, Hamza ve Ahram'a davay bamsz olarak srdrtrler.'1

27

Carra

de Vaux.

Hamza maddesi,

Ellcyclopedia of Islam, i. Bask; Sacy'ye

uyarak

(1/102;

2"
29

biimde bu adan ele alr. es-Subla el-Kie (Sacy, WI83).

111169) onu belirgin

)(1

er-Rid ve 't-Tesli , (Saey, 111176-7) ve el-Gaye ve'Il-Nasila (Saey. 111173); burada. sanki kendisi iin imamet iddiasnda bulunduundan dolay Firavun'a benzetilir. es-Subla el-Kaine (Saey. WlS2).
Bardha, Tarfbird'de Cemilleddn edilen gzard Cemaleddn'in isimsiz Hilal tarafndan biri e-ah hakknda 409 kanalyla aktarlan bir Ahram (Saey. kabul hikayesi edilebilir; mstakij (s. 68-9). aneak olarak Antik ve 4 i yl iinde zikredilen anlatlanlarla ylnda 1/ eec xxx i) Hamza'nn dair ajan kabul bu durumda zikrcttikleri

Jl

Ahram'n

ldrldne

edilmelidir.

Drzi Mezhebizin DoJtuunda Ed-Derezi ve Hamza 'nn Rol Hamza'"m ddialar:

281

Ancak Hamza, okuyucularn, bilhassa Derez'nin yandalarn, kendisinin hareketin asl kayna olduuna ikna etmek iin ok aba harcar.32 0, en azndan Barzaf'nin btn yandalarnn bir sreliine, Hamza'nn retisinin doruluunu tasdik ettiklerini ve Hakim'in tevecchn kaybetme pahasna, ona balanmaya sz verdiklerini ne srer (ancak bu ifadeden Hamza'nn kendi imametinin iin iine sokulduunu veya sz verenlerin, hocalaryla dier konularda anlamazlk iinde olsalar bile, retilen belirli hakikatlere hala sadk olduklarna kendilerini invandramadklarn varsaymak iin herhangi bir neden yoktur).33 Derez'nin aslolarak kendi imametini- erh edene gre 408 ylnn balarndatandn ve daha sonra kendisini terk ederek yerine gemeye altn ne srer.34 Bu iddiasn bakalarna ilaveten bizzat Derez'ye gnderdii bir mektupta ne srer. Ancak onun Derez ile yakn ilikilere sahip olmad aktr- 0, Derez'nin ancak Hamza'nn balangta mezulZu olduunu; fakat daha sonra bu inancndan geri dndn iddia ettii Ali b. Ahmed elHabbal adnda birinin vastasyla ihtida ettiini belirtir.35 Hamza, Derez'nin yazdklarn grmesine izin vermez.36 Btn bunlardan, Hamza'nn hrn, kendi fikirleriyle uyumayan bir kiilie sahip,3? kendisine edeerde olanlara kar kskan ve 408 ylnda bakalarnn onu terk etmedii, fakat onlar kendisinin yanndan uzaklatrarak yalnz kaldg kanaatine ulallabiIir. (Hakim kltne inananlarn bir isyana kalkt) Kainat gnnn afanda, belli ki beliren buhran karsnda desteini isternek amacyla kendisini grmeye gelen, kendisini kesinlikle kabul etmeyenler arasnda zikrettii Muanid adl birisinden bahseder. Hamza savaa girmemeleri iin ahlak bir tavsiyede

32

Bilhassa,

II

ed-Derez ile olan tartmasyla en ok alakal olan el-Gaye ve 'Il-Nasila , er-Rida ve'- Teslim ve es-Subla el-Kaine adl risalelerde. er-Rida ve'. Tes/ili (Saey. 111177) "bi-ennelum la yerei'il 'amma scm'it minni ebeden"; esSubla e/-Kaine'den (Sacy.II1182), Bardha'nin tarnftarlarnn. dahn geni bir grubun sadece bir parasn zikredilen taraftarl oluturduklar (s. 224) 16 000 aka kiilik anlalmaktadr. listedir Bu, besbelli ki, Antak harekete tnrafndan genel bir ve muhtemelen sndece

ifnde etmektedir.

34

er-Rida ve'-Tes/im (Saey, i179-80) ve el-Gaye ve'n-NlIsila (Saey, i173). es-Subla el-Kaine (Saey, iii 182-83). 3r, er-Rida ve '-Tes/im (Saey, i176).
35

J7

Wehr, 1942.

Hamza'nn s. i87.202).

dier ynzarlarn Bu durum

kendi eserIerini Hamzas hemen hemen

onn nispet

etmelerini

istediini

ne srer onun

(Hans Wehr, zikrettii

"Zu den Sehriften

im Drusenkanon" imkansz

ZDMG eilt 96, yeni bask ci lt 2 I, grnmektedir. Genellikle.

"nesebe" fiili. bir eser hakknda bile, ona fikirler nispet .etmekten daha fazlasna delalet etmeyi gerektirir. Sebebu'l-Esbfb'ta bu husus, balnngtaki ibare nda deerlendirilmelidir, Dbeln. s.98, " vasalana ..... m keebe-hu min /edU/li fi a/ebi'/-i/m;
sz konusu edilen eserin, eser. Hamzn'y. muhtemelen nc ahs olamk. ok fazla vd iin tenkit s. 106-8. nyns olmaldr.

282

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

bulunur.38 Kendisini "imann klcna" ard iin, Derez ile ne kadar alay ettiinden bahseder.39 Prof. Beeston tarafndan dikkatimize sunulan yeni bir el yazmasndan Derez'nin bu unvan terkettii ;4() ancak daha sonra Hamza'nn fkesini daha da arttran bir baka unvan kulland anlalmaktadr. Derez, Had "yol gsteren" unvan Hamza'ya ait olduu halde, kendisini "seyyid'l-Hddin", yani Hadflerin efendisi (ya da muhtemelen, nceleri Hamza'nn etkisinde kalan, fakat daha sonra Derez'yi tercih etmeye balayan birtakm kiilere istinaden, alay konusu bile olacak 41 "seyyid'l-Hadiyyfn", Had'nin taraftarlarnn efendisi) unvanyla niteledi. Hamza'nn yalnz oluu, hayal krklna uramalarndan sonra kendi imametini kabule ikna etmeye alt hapisteki liderlerle daha sonra yapt konumasndaki "Size byle demitirn." ifadesinde kendisini hissettirir.

3.<
39
010

es-Subla el-Kaie (Sacy. IILI 64). el-Gaye \'e'-Nasfla (Sacy, IILI 73). A. F. L. Beeston, " An Ancient Druze
1956. s. 286-290. EI yazmalarndan "rehberler/hiidiyn" evirir. Bu durumu bu yapnn bu ifade,

Manuscript",

Teh Bodeian Library Record, c.V,

41

ifadesini, aklamaz

eddesiz, Seyyidu'l-Hadiyf eklindedir. Beeston bu "ladiyfn" in hatal bir yazl ohrak kabul edip ona gre ancak gerekesi bir ya koyarlar nceleri deitirmitir geerlidir; (kr. nk Drz el yazmalar evrilmitir, bazen ancak S. De Sacy

oullarna

fazladan

Clrestomathie arabe.

Paris-I 826. II1286, 12. Dipnot). Sacy daha sonra bu dncesini

Sacy tarafndan

da bu ekilde

(ReliRiol des Dmzes, ccc xc i). Balangta ben de Sacy'nin revize edilmi fikrini kabul ettim (E.I._ Dere;f maddesi), ancak u an bu ifadeyi hadf eklinde anlalmas gerektii kanaatindeyim. Fazladan bir ya'nn ilave edilme olasl, bir eddenin dme olaslndan daha az grnmektedir; ancak Chicago Oriental Institute'deki en iyi es-Subla el-Kaie yazmasnda yan yana olan isbeler eddelidir, ki burada bu eddeler dmtr. Bu risalede ifade seyyidu'l-Iuldiyfn e-naciye eklindedir. Buradan anlald kadaryla naciye tabirinden kurtulanlar kastedilmektedir, ancak hadi kelimesine nispet edildiinde en azndan doalolarak kurtaran anlamna da gelebilir. el-Gaye ve'n-Nasfla'da. ki bunun Chicago Oriental Institute'de bir nshas yoktur,
Sacy'nin anlamnda btn ima eder evirisi, Hamza'ya bu unvan zorunlu "je suis superieur amon imam qui est le directeur" yorumlatr gibidir. (111173); her iki risalede Hamza olmasa F. Cemiileddn, Wstenfeld. bu unvann

irk ifade ettiini belirtir;

eklinde bir okunuu

bunlar,

her ne kadar

da, "rehberler/hiidiyyn"

Gescliclte

(Gttingen-

i881), s.206, 4 LO ve 411 yllarnda

ed-Derez'yi

der Fatimideli Clalifen kendi azndan "Seed'I-Hfidi

ve 'I-hayat el-IIIstecibin" olarak nitelendirir, ancak bu tamamyla baka bir kiiyi de ifade ediyor olabilir. Eer ldiyi ifadesi, nisbe kastedilmi eklinde okunursa, bu durumda
iktidardan itibar olmayp hadinin arasnda olabilir. olmu sadece oulu birincinin Yazmann birine ynelik byle yaplan bir alay ifade eder, ancak bu. ona kayda deer muhtemelen ed-Derez'nin olabilir. liderin birine bir ok ykselen ncelikli olduu, ramen aklk kullanlm olduu-"ortak bir kazandracandan. Hamza'ya anlamnda (primus daha hususu bir unvan bir unvan fakat eitler

yazlan

mektuplarda

Eer Iadiyi ifadesi, ilgili bir iddiaya ne srlm kazandrp

okunursa.

bu durumda

inter pares) ed-Derez farkl okuma

liderlikle"

iaret ediyor

olabilir;

ve byle

bir iddia alalmayp

biimlerinin

meseleye

kazandrmayaca

phelidir.

Drzi Mezhebinin DO,~uunda Ed-Derezi ve Hamza 'mn Rol

283

Pratik olarak, gerek Hamza ile Derez, gerekse arkadalar arasndaki ayrlk muhtemelen temelde bir siyas tedbir konusuydu. Her iki taraf da Hakim kltnn halka aka anlatlmas ve btn insanlarn bunu kabul etmesi gerektiine inanmaktayd. Ancak Hamza'nn, kendi taraftarlar arasnda ok disiplinli bir tekilat kurmas ve Hakim'in talimatlarna ok sk bal olmas, onun gerek gnlk faaliyetlerde, gerekse uygulad yntemlerde daha dikkatli olduunu gstermektedir.42 Muhtemelen her ikisi de halkn dikkatini davalarna ekmek iin benzer yntemleri kullanmlardr; ancak ortadan yok olmasna ramen Derez, genelolarak adn harekete verecek derecede bir hcyecana neden olmuken, Hamza btn sisteminin, srekli olarak hareket zerinde etkili olmasnda baarl olmutur. Hamza'nn uyars ile ilgili asl detayl delilirniz Hamza'nn kendi yazdklarndan elimize ulamaktadr. Rakiplerini, Hakim'in atmamalar iin yazl talebine aldrmamakla sular;43 nk, muhtemelen Hakim'in bu duruma kzd ve Hakim'in buna elik eden ak bir harekete kalkmamasndan dolay, Ali dmanlarnn veya varsaylan dmanlarn, etkili olmak iin gerekli olan klc, ancak Hakim'in verebileceini belirterek ak sulamalarda bulunuyordu.44 Kendisi, taraftarlarnn saldr srasndaki 45 sadakatiyle vnr ve sk sk tebasndan ve onun komutas altnda uygun emrin beklenmesinin gerekliliinden bahseder. Sonunda, 409 ylnda btn hareketin maruz kald baarszlkta, rakiplerinin Hakim'in liderliini daha dikkatli biimde beklememelerine balar.46

GenelOlaylar:
Hakim kltne inananlarn genel etkinlikleri ile ilgili rivayetler, onlar hakknda kesin bir yargya varmamza imkan vermez. Hamza'nn kendi ifadeleri imal olup tarihiler de farkl olaylar kartrm grnmektedir. Tarihilerin ortaya koyduu ekliyle, onlarn rivayetleri Hamza'nn ifadeleriyle yakndan alakaldr; fakat belirli olaylar hakknda tespitte bulunmaya imkan tanmaz. Elimizde olanlar, en azndan, Hamza'nn greli tedbirle hareket ettii fikriyle tamamen elikili deildir. Ancak hareket tarzndaki birtakm deiikliklerin, ki bunlar muhtemelen zamanlama ve yntem meseleleridir, fark edilmesinin nispeten zor olduu ne srlebilir. Alcnilemenin temel yolunun, nde gelen ahsiyetkre resrnf mektuplar gnderilmesi olduu anlalmaktadr. Antak, Derez 'nin, Hakim'in zel, fakat aktan olmayan onayyla, devletin st kademesindeki memurlarndan

42

RisiilelU'n-Nisa el-Kehlra. (Saey, 11110-1 i I), onun bununla

tekil eder; Ar tedbirli grnmektedir. olmakla ilgili yaplan sulamalara

ilgili kendi

iddiasna

bir rnek gibi

kar kendisini

savunuyor

.l) er-Ridii ve'-Teslim (Saey. i178,180). ""es-Sbla el-Kiiine (Saey. i164). 45 e-Te'ni! ve'-Telcim (Saey, il162); es-Subla el.Kiiine (Saey. 111166); el-Giiye ve'n-Nasila

(Saey. i167).

"" el-Gaye ve'n-Nasilw (Saey. 111172-3); er-Rid ve '-Teslim (Saey. 175-6).

284

A FD Cilt XLIV (2003) Say 2

Hakim'in ul1hiyetini kabul etmelerini isteyen mektuplar gndermesinden ibaret olan alen faaliyetlerinden bahseder; Hakim onlarn itirazlarna boyun eerek mektuplarn sorumluluunu kabul etmez; ancak itirazclara o kadar 47 kt davranr ki, bundan dolay Derez'den nefret ederler. Hamza'nn, Barza'ye gnderileni hari, Derez'nin mektuplar hakknda bir ey sylemedii anlalmaktadr. Hamza, elimizde rnekleri bulunan, yksek kademedeki memurlari gnderdii kendi mektuplarndan bahseder; bu mektuplarda onlar ihtida ettirme endiesi fazla tamayp, bilhassa muvahlidlerine karlmas ile ilgili olarak makamlarn ktye kuanmamalar hususunda uyam. Her iki ahsn da bu tip insanlara mektuplar yazdnl,48 fakat muhtemelen Hamza'nn daha snrl ve somut amalarla yazdn varsayabiliriz. Hamza 410 ylndaki mektuplarnda, 408 ylnda vuku bulan, srf mektubu aan en azndan iki genelolaydan bahseder. Yirmi adamnn iki yz kiiye kar koyduu v~ sadece ikisinin ldrld bir cami gnnden bahseder.49 Liderlerin nceden grd, kendisinin dorudan ~atlmad, o ve bir dzine adamnn bir mescitte kuatma altna alnd, fakat kayp vermedikleri kainat bir felaket gnnden bahseder.50 O, ayn zamanda kahzat gnnden nce meydana gelen bir dier ayaklanmaya da kapal bir biimde deinir. En azndan bir defa olmak zere "tevilciler" arasnda onda bir orannda lenlerin olduj~u anlallmaktadr.)1 Buradan, onun genelolarak arpmaktan saknd, fakat arpmaya girmilerse de, dierlerinin tersine bundan zarar almadan ktk lar ortaya kmaktadr. 408 ylndaki bu ~elirli olaylardan herhangi birinin tarih eserlerine yansd ak deildir. Ancak kamuoyunun birtakm liderleri birbirine tamamen kartrd kesindir. bn Tarfbird, Antak ve (Nuveyrf'nin de izinden gittii) Cemaleddn ortak olarak (ancak tamamen farkl bir biimde) bir heyetin, bakad Ah:med b. Eb'l-Avvam'a Msr ulu camiinde birtakm mektuplar takdim ettiini, ancak bunun kady kzdrd ve btn heyetin kalabalk tarafndan ldrldn belirtmektedirler.s2 Antak ve

47 4!l

Antaki'. s. 223. Guys'n yaptklar gr kltn

La Naian of Druze'da Hamza

eklindeki grnn ne srmtr. liderieri, bu risaklerin

ve ed.Derezl'nin tonundan phesiz

Hakim'in kaynakland ortaya

vezirleri Hamza koyduu

olarak hakknda

grev ayn Bu

ki Tekirda buyurgan

Is/alil Ansik/opedisi'inde
risalelerinin

anlalmaktadr.

hem tarihiler,

hem de Ilamza'nn

zere. vezir

olmadklar
49

halde gayr-i resm destek hususunda

yeterli gce sahiptiler.

el-Te'nifve'I.Tehcim, (Sacy,1I!162).' ~, er-Ridii ve '-Tes/iili (sacyII!166); eI-Gilye ve'n-Nasfha (Sacy.1I1l67). 5, er-Ridii ve'-Tes/f Sacy,1I!163). .
52

bn

Tarbird,

s. 68-69f

AntakL.

s. 224;

Cemaleddn,

s. 207-209.

F. Wstenfeld,

Gescliehe der Faimideli Cha/iren, Gttingen.

burada amtr Abdurrahim'in. (s. 228); bundan Vadi Teymullah'taki gaybctiyle dolay bu olayl.41 Bu olay. annda Hakim'in

1881 iinde. Suriye iin bkz. Antak, s. 226. Drzlleri bask altnda tuttuundan bahsedilir. sona erecek bir dizi olaylarn kmasna yol

birdenbire

i yl olarak tarihlendiriyorum.

DrZi Mezhebinin

Douunda

Ed-Derezi

ve Hamza'llIn

Rol

285

Cemaleddn bu heyetin Hamza tarafndan gnderildiini ne srerler; (Hamza hakknda bilgisi olmayan) bn Tarbird ise bu heyetin, Cemaleddn'in bamsz bir lider olarak bahsettii firari Ahram tarafndan gnderildiini belirtir. (Antiik Hakim'in daha sonra, Hamza'nn, 408 ylnda, Hamza'nn kendi adamlarndan deil, Hakim'den gelen bir ltuf olarak grd, onda bir orannda, ancak o yediye yetmi gibi farkl bir say verir, kiiyi intikam almak iin ldrmesinden bahseder.) Yalnzca Cemaleddn net bir biimde bu olay Antak'nin rivayetindeki tarihle elien 4 Sefer 41 1 olarak tarihlendirir. Eer bu Cami gnyle ilgili bir rivayet ise, verilen tarih yanl olup olayabartlmtr ve rivayetteki birtakm unsurlar dier olaylardan alnmtr. Cemaleddin'in rivayetinde, yukarda kadyla ilgili olarak geen olaydan sonra, Hamza'nn evi kuatlarak adamlarndan krk ldrlr ve Hamza'nn kendisi gizlenir. Bu, Hamza'nn gerek Cami gn, gerekse ka inat gnyle ilgili anlattklaryla tarih ve sonular itibariyle uyumaz. bn Tarfbirdi de Derez'nin, Hakim'in ycelii hakkndaki kitabn Ulu Cami'de okuduundan ve kzgn kalabalktan g bela hayatn kurtardndan bahseder.53 Bu hadise kilinat gn olmu olabilir. Antiik ve Cemaleddn, Hakim'in eitimi altndayken ldrlen, Hakim'in kltne inanan bir liderden bahsederler. Bu ahsn ldrlme9inin ak abi nde evi yamalanr ve (Antiiki'de) gn sren bir isyan kar; Cemaleddn bu adam Hasan b. Haydara el-fergiin el-Ahram olarak adlandrr ve olay Ramazan 409 olarak tarihlendirir; Antiikf ise bu ahsn Derezalduunu syler ve dolayl olarak da 408 yln olayn tarihi olarak 54 verir. Bu durum, Hamza'yla hibir ynden uyumaz.

Hamza 'nn Lider Olmas:

Hakim kltnn aadaki gibi gelimi olmas mmkndr ve en azndan elimizdeki tarihlerle uyuur. 407 ve 408'de55 birtakm kiiler Hakim'in imamln, ar smailfler gibi yksek bir makamla, daha ak bir ifadeyle ul1hiyetle, onurlandrlmas ynndeki ak isteine karlk veriyorlard. Bunlar arasnda Hamza'da vard. O, ar "tevilcileri" inanlarn aka ilan etme vaktinin geldiine karar vermelerine ikna etmede en etkin ahslardan biri olabilir; ancak o, onlarn temel noktalarda yeni olmayan
53

bn Tarfbird, Antiik, tarihini olan, birine zerinde gelince,

s. 69-70. Wstwnfeld iinde, s. 204; Antiiki, s. 223. faaliyetleri hakknda bu konudaki 407 en yetkin bir tarihi Caferf'nin onun zorunlu yazarlar tespitte olarak verdii lm olarak bu 408 tarih gibi biri o en azndan gemeye Bununla olmayan daha nceden, balamt. alakal Sacy birlikte Muhammed ve 408

s.Cemiileddn,
55

ed-Oerezf'nin ylnda tekil

verir; muhtemelen 407 tezat faaliyete etmez. mmkn

tarihleri,

tekrarlanmas

bir olayla

olmad ve daha vard

mddete, sonraki

tarihler ed-

kafa yormularsa

da. Msr'a 410-11

gerekten

yl hakknda dolay,

bulunmaya onu bir

bu tarihi kesin olarak

belirleyebilmemiz yllarna

ok zayf bir ihtimaldir.

Cemaleddn,

Oerezf'yi birka ayrntyla bakasyla kartrmtr.

yerletirmesinden

muhtemelen

286

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

sistemlerini ortaya koyan kii deildi. Batan itibaren Hamza, Hakim'in aktan aa yapt eylemleri, imparatorluun dini olarak Hakim kltn oluturmada temelolarak almaya dikkat ediyordu. Byk bir gayretle bir taraftar kitlesi rgtledi, ancak Hakim'in bizzat liderlii ele alaca ana kadar iktidar ele geirmeye ~n,~lik etkin bir teebbse engelolmaya da hazrd. 5 Bu arada, dikkat ekmeden ehrin dnda bir mescitte yaamn srdrd. (' Ancak Hakim bu ~adJ.r hzl hareket etmeye hazr deildi; bu nedenle dier liderleri, zellikle adarn ba olan Derezf'yi tercih etti; nk onlar, davann baarsz olmas durumunda, kesinlikle ona taviz vermeksizin davay aktif olarak devam ettirmeye hazrdlar. 408 ylnda Derezf'nin liderlii faciaya neden oldu. Onun ULu Cami'de te'iLe dayanan eserini okumaya almas, resm smailf hiyerarinin son direniinin ortaya kmasna neden oldu; her hii1karda 408 ylnn sonunda itibarn kaybetti ve daha sonra Hakim onun ldrlmesine ve nde gelen taraftarlarnn hapsedilmesine izin vermek zorunda kald. 409 ylnda Hakim, kendisi ile 57 ilgili tm propagandann sona erdirilmesini emretti. Hamza da bu emre muhatapt: fakat 408 ylnda kendisiyle ilgili birtakm dikkatli manevralarda bulunurken, her ne kadar gruplardan biri olarak bilindiinden i dolay isyana bir nebze de olsa katlmaktan sakhamamsa da, Derez'nin iledii hataya dmemitir. Bozulmadan kalan kendi din sistemini ve rgtlenmesini gelitirmitir. Hakim harekete yeniden destek vermeye karar verince, bu defa itaatkar ve dikkatli liderlik yapt. 4 o'da5~ Hamza hareketten geriye kalan tek etkili lider olarak ortaya kt. Ancak 4 i i ylnda kendisi adna hareket, Hakim-klt hareketiyle birlikte, bu sefer acele etnerne hususunda daha az ansa sahip olabilirdi. Antiik'nin belirttii gibi kutsal eylere kar yaplan byk saygszlklar (ki o genelolarak bunlar Derez'ye atfeder, fakat zmnen Hamza'nn liderlii dnemine gtrr ve Hamza'nn Ali ve dier geleneksel imamlar reddediiyle irtibatlandnr.) tam anlamyla vuku bulmu 0Iabilir;5) ve
Wstenfeld iinde, s. 205. Sacy'nin de iaret etii gibi (11/166), i bu durum Hamza'nn kendi risaleleriyle dorulanm grnmektedir. 57 Hamza tarafndan er-Rida ~'e't.Teslim'de zikredilen (Sacy.1I!175) 409 yl felaketi. hem bu, hem de ed-Oerez'nin ykl ilc ilgili dier olaylarla alakal olmaldr; bu. kesinlikle. Sacy'nin bir noktada ed-Oere;j'nin asl maluhiyet tarihi olarak kahul ettii (11109) ksaca 407 ylnda gerekleen destei n ekilmesinden daha farkl anlamlar tamaktayd. Ayrca bkz. 11/184'teki hkmne aklama getirmeksizin takdim ettii ii. cildin sonundaki artc yanl-doru cevab. 5" Bu tarih, Hamza'nm risaleleri ~e dayanmakla hirlikte, l\uveyri'ye dayanan Sacy'ye ramen (11103), paralar baka yerden alp eski bir olaya raptetmi olsa bile, ok net olan tarihleri ciddiye alnmas gereken Cemleddin ile uyumaktadr. w Antiik. 224, ' ve teliyede emru'd-Dereyyeilfi en le'mu Ade ve Nuh ... " Hamza'nn bol bol vgde bulunmas, Antiiki'nin, gvenliin mdahelesinden muaf ve sadece Hamza'nn kontrol altnda olmak gibi Hakim kltne sahip kiilerin lehine yaplan dzenlemeler yoluyla salanan zel himaye ilc ilgili sylediklerini dorulamaktadr (Risale eI-miinIeze ila'l-kfidi, Sacy, Chres/(Jn~thic; 1I!9 i -93. Sacy'nin ne srd gibi 409 ylnda deiL. 4 LO
i

s6 Antiik, s. 223; Cemalcddh,

Drzi Mezhebinin Douunda Ed-Derezi ve Hamza 'mn Rol

287

Hamza'nn daha nceki vnmelerinin tersine, adamlar sknt ekmi olabilirler; hem Kahire, hem de Suriye'de Antiik ve Cemaleddn'in bahsettii keskin dnler vuku bulmu olup Cemaleddn tarafndan 41 1 olarak tarihlendirilmitir. Hakim 411 ylnn sonlarnda ortadan kaybolup Hamza da rgtlenmesini Muktena'nn eline brakarak gaybete girince (veya ldrlnce), Hamza'nn yolunu henz tam olarak benimsememi birok kii olduu aka ortaya kt. Bir sreliine Hakim klt, tvbe etmeyenlerin tamamnn ldrld bir yarglamayla bastrld.!J() Ancak bu yntem etkisini kaybedince, risalelerde grld gibi, Muktena'nn hayatnn geri kalan szde yandalarn kontrol altnda tutmaya almakla geti.

Hamza'nn retisi:
Teorik dzeyde Hamza ile Derez arasndaki ayrlk pratik dzeyde karlatmz farkllk ile uyuur. Derez'den daha byk hedefleri olduu iin Hamza bekleyebilirdi: yle ki o, sadece lml smailf hiyerarisini kaldrp yerine kendisininkini koymak istemeyip, ayn zamanda daha radikal, cokun bir gizli inanc da kabul ettirmek isteyerek sliim'dan tamamen kmak istedi. Hamza'nn en nemli yeniliinin, Hakim'i sadece, her hiilkiirda bir mertebe ycelterek, bir mam yapmas deil, fakat tanmlamann tesindeki Bir yapmas olduu anlalmaktadr (Hamza kendisi bo olan manete geiyordu). Bylece o, dier kozmik ilkelere ilaveten Bir'in de halihazrdaki etkinliini kabul etti; bunun bir sonucu olarak smail doktrinin karmaklinn byk bir ksmn, bilhassa ilgili sliim tarih anlayn ortada kaldrd ve inananlara, hem tevi! hem de tenzile gre daha dolaysz (pratik) gelebilecek bir sadakati nerdi. Her hiilkiirda bu metafizik, onun hem uyarsna, hem de sistemine uygun decekti. Onun yceltilmi Hakim kavram, zahiri olaylar neredeyse konu ile ilgisiz hiile getirdi. Hakim'in konumuna ynelik ak destek, veya ak ihmal, halihazrda baar veya belirsizlik olmas kadar, ayn derecede geici ve sembolikti. Ayn zamanda Hamza, taraftarlar arasnda nispeten sk bir disiplin meydana getirdi; onun Hakim'i srf imamet makamnn stne karmasndan tr, (artk bir imam olarak) inanla ilgili daha acil pratik yaplanmalar, Hakim'in dncelerinden, hatta varlndan nispeten bamsz olarak aka Hamza'nn eline kald. Hamza ile Derez arasndaki tartmann istikameti ile ilgili yeni batan yaptmz bu kurgulama, genelolarak kabul edilenden kesinlikle daha az kusurlu olmakla birlikte, birok sayda varsaym iermektedir. Ayn

ylnn

banda s. 237.

Kad'ya

kar iddialarn Hamza

ortaya

koymu;

ve es-Sublu el-Kiiie, Sacy. 111188, sonra ldrlr; ve ben Sacy'nin, bir ekilde

4 LOylnn'sonunda

vglerde Bu hikayede. ettii

bulunmutur.). ilk kandan daha katlsam sonraki bir tarihle bile hala gizli

'u

AntiikI. yaadna

Muktena'nn bu dnemde

risalelerinin tanklk ldrld

Hamza'nn grne anlalmaktadr.

da. en azndan

dier hududun muhtemelen

288

AFD

Ci lt XL/V (2003) Say 2

zamanda elimizdeki yetersiz malzemeden, Hamza ve yandalarnn hissettii biimde Hamza'nn dpnce dinamiini yeniden kurgulamak ise daha da zordur. En fazla yaplabilecek olan, bildiimiz ekli ile birtakm sonularn sebebini aklayacak bir geliim izgisinin resminin karlmasdr. Anlald kadaryla Hamza'nn yapt, tek bana TevhidIY ahdet inancnn somut bir eidini ortaya koymak iin Hakim'in ahsndan faydalanma imkan elde etmi olmasdr. Drzflerin iin bandan gnmze kadar Allah'n birliine bal olduklarna vurguda bulunmalar, sanrm, sadece bir sis perdesindenialdatc bir grntden ibaret deildir. Hamza "muvahhid" szcn) Hakim kltnn dier liderlerinin "tevilci" bak asndan farkl kullann;tlr. Ar tevilci iin Hakim, dier herhangi bir imam gibi, "ilaht". nk o, ilahi' Akln kozmik ilkesinin insan ekline girmi haliydi. Fakat o, akl tesi Bir olan, bu Akl'n nihai' kaynan temsil etmemekteydi. Ye onun bu ilahi' Ak ile olan ilikisi ne olursa olsun, (Yaratmann bir gesi olan Akl olarak) smaili' hiyerarinin, sadece en stteki makamn elinde tutan, en tepedeki olarak kalmaya devam etti. Hamza'nn imamet ile ilgili iddias sadece megalomani' bir davran olmayp, konumunun karlatrn~aya ve hareket alannda blnmeye maruz kalmak zorunda olaca ve bu' nedenle de "hibir eyin onun gibi olmamas" hususunun gerei yanstmayaca hiyerarik bir rolle kyaslandnda, ilahi' ahs, her trl snrlamadan kurtarmak iin atlan kkl bir adrndI. "mam", insanlar geree ulatran kii demekti. Bu itibarla onun, dier herhangi bir insan gibi Bir'in sadece bir kulu olmas gerekir. Bu nedenle Hakim gerekten bir ilah olduundan dolay, yukardaki ilahi' tevhide herhangi bir zarar gelmemesi iin Hakim'in imam olarak kalmamas, smaili' hududun grevlerini yapmamas ve hiyerarinin ba deiL, hiyerarinin stnde olmas gerekir.6\ Hakikaten onun, yeryzndeki btn iyi ve kt olaylardan sorumlu ve ilgili olmanh tesinde bulunmas gerekir. Ancak H~kim ned~n kesinlikle ilah 0lmaldr?62 Hakim kltne inanan evreyi cezbeden muhtemel husus (Bu motivasyon, hakikaten bir dini' hissedi meselesi idi.), Hakim'de, akln tesinde, hatta (ayet ar cmert ise) geliigzel bir ilahi'; mutlakln, Hakim'in btn kurulu yollardan, ak

61

Kr. er-Rid ve'- Tes/im. " "'-hamdu 1i'/-ahadi's-slIlIledi'/-ezd ve'/mu'illi'/-illei'/-i/e/ ...". Sebebu'/-Esbb'da imamein Bir'in mertebesinin altnda oluunun keyfiyetini aklar, "mnezzeh 'lIni...l-mulebJi I',? 'ani'-erbiyye ..." Dbeln. s. 100. kltlerin olarak eklindeki her zaman ideallerden samimi almak bykl dinlere kar dnem karken. vardr. bunlarn snflarn Madd marur ancak byle genelolarak kurucular karlar, ve burada yalanclarn ve yandalarnn smail monari din bu hatta faaliyetleri ne kadar karlar toplumsal dzlemde olayn grmeye deerlendirildii almalarla bile can skc olmas Daha yakn bir tarihte bu bak as, her

,,~ "Kk"

terk edilmediyse [,yr. en

de, sosyal kaba aka

biim deitirmitir. dzeyde

miras alnm kudretlibir dnlebilir. bile tamamen

ilahlatranlarda

bi biimde inandrma muhtemeldir.

grlr;

bir kendini merudur.

psikolojisinin En azndan

var olduu

da bir unsuru

bir eyin var olup olmadn

Drzi Mezhebinin Douunda Ed-Derezi ve Hamza 'n/fl Rol

289

ahlakf arl ve genel cmertlii ile artc bir biimde ayr olmasnn btnlnde dile getiriliyor olma hissiydi. Hakim'in idaresi daha nce ei benzeri grlmemi bir eydi; dneminde yaplanlar, herhangi bir dinin sradan bir mmininin ne srd btn geleneksel tarih varsaymlar alt st etti. Ne i, ne Snn, ne Hristiyan, ne de Yahud kafir'in Allah'n gazabna urayaca hususu dnda, onunla hibir bir temel noktada rahata uyuamad; buna ramen, btn tehlike dnemlerini atlatarak, suikastlar anda korunmasz bir biimde, grlmeye deer bir tevazu ve cmertlik saarak yllar yl yaad. Byle bir durumda, eer bir eytan deilse, bir ilah olmas gerektii rahatlkla dnlebilirdi. Hakim'in iktidarnn byk bir blmnde yapt saysz zulm, ok ak bir biimde, ok az temiz kalpli mevcut dzeni destekleyen veya byle olmas iin byk gayret harcayan nde gelen ahsiyeterin aleyhine dnd. Onun yardmseverlii, ahlakletirici buyruklarnda dile getirilen ar cmertlii, sradan halka ve gszlere ynelikti. Hakikaten onun tccar ve kyl takmyla alakal olan vergi indirimi, eer onun mlkiyeti ar keyfi biimde yeniden bltrmesi deilse, daha sonra iaret edeceimiz gibi yukardan aaya doru toplumsal bir devrimin birtakm iaretlerini tayordu. Makul bir ekilde konumlandrlan bir kii, Hakim'in uygulad iddetin dahi, eytanlktan ok Rabblk alameti tadn dnebilirdi. Btn bunlarn, ksmen aka tevik edildii ibadet biiminde, Hamza'nn, tarihin ak iindeki grnen varl, sadece smailf hiyeraride temsil edilen ve ar evi/ciler tarafndan da doast olarak kabul edilen Akl'n kuvvetleri olarak deil, ayn zamanda niha Bir olarak yorumlanabilecek olan bizatihi Akl st, Akn varlk olarak grd anlalmaktadr.63 nsanlar Hakim'de, olas en dolaysz biimde Akl'n kayna olmasndan dolay, Akln tesindeki eyle kar karya geliyorlard. Tevilciler iin mantksal-kozmik (logico-cosmic) alan, tarihsel din alanda ifade edilmi olmakla birlikte, akn bir alan olarak kalmtr. Hamza'ya gelince, bu iki alan (terminolojisinde yanstld zere) hemen hemen ayn kabul etmitir.64 Hakim'in ul1hiyeti (laM) dorudan beer oluunda (nasu) dile getirilir. Bu ikiye blnmlk, smailf terminolojideki din veya tabiatla ilgili anlamna gelen hadd ile faru beden, kam, arasnda olup65 sonuncusu daha az nem ifade etmekteydi. Bundan dolay ndsut, ldhutun sadece bir makam olmas asndan, Musa'nn yanan all gibi

".1

Eer btn olmad gerekirse,

dnrler, Hamza,

basit dzeyde gnmz smailliin

bile (ayrca ifadeleriyle ar eski

Hamza'nn zclcr Yunan

dncesinin ve zclne kar

hakikaten varoluu

derin bir

anlalmaktadr.) normal

varoluulara

ayrmak

isyan temsil eder. "" Hamza'nn duyularla anlald Monde ", Bir dierine hududunun. alglanabildii delalet zere farkl daha yce konumdaki hususu Sacy tarafndan silsileler gstermez. smail hududlarda rastlanmayan bir ekilde, (11/34). daha nceden aka bilinmektedir

eden yce makam

iin kullanlan

delil gibi bir kelime, kullanlndan Sebebu'l-Esbab, thko Ernst von Dbeln, Le

Oriell/al,

III, 1909, s. 24.

290

AFD

Cil! XLIV (2003) Say 2

bizatihr ihmal edilebilir bir nem tamaktayd. Ayn biimde btn mertebeler iinde geici makamlar nemsizdir ve genelolarak Hamza'nn 66 eserlerinde gz ard edilirler. Bu nedenle Sebebu'I-EsbQb'da kendisinin tm asrlar boyunca var olup btn insanlarn zahiri ve batn kaderleri zerinde kudret sahibi olduunu ne srer: bilginin kendisine nasl geldiinden bahseder: "Kutsal (Ruh) bana, ruhan veya cisman herhangi bir arac olmakszn annda gelir." Bu adan elikili grnmek le birlikte, Hamza'nn, daha nce grdmz gibi, klcn, harekete geen Hakim tarafndan dorudan kendi~ine verilmesini beklemesi, Hakim adna hareket edip, Hakim'i sadece kokm:k bir varlk olarak sembolize eden ve buna uygun olarak da tarihten dlayp imam olarak brakmak isteyen Derez'nin faaliyetlerini knamas tutarldr.67

Hamza'nn Sisteminde Haddler (Hudild):

Bu durumun Hanza'n'n dnce sisteminde iki sonucu vardr. Birincisi, hemen hemen ayn derecede yceltilen iyi ve ktnn rolne ilikin gl bir duygudur. Bu zeik kadim dnemlerden etkilenen btn sistemlere her zaman atfcdilebilir.68 Ancak burada benim ilgilendiim husus, onun Hamza'nn sistemi iind,~ki yeridir. Hamza'nn dncesine gre, bu dalizm, eer Mutlak I~h, fiilen varolan bir zorba olarak tecessm eden bir varlk biiminde, dolayl olarak tarihin iine sokulacaksa, bu dalizm gerekliydi ki mevcut ktlk rahatlkla rtbas ediiemesin. Hem iyilik hem de ktlk, temel ilkelerinin son ayrntlarnn geliiminde Bir'in dorudan iradesini yansltrlar. yleyse o, her yeni kozmik figrn ortaya knn zddn da ortaya kard gibi, kozmik dzlemde -iyiliin kart olan- her bir zdd da ortaya karandr.69 En st mertebe olan Kozmik Akl'da bile Zdd nceden mevcuttur. Tarih dzleminde, Hakim hem ktln memurlarn, hem de iyili!;in memurlarn atamtr. Bundan dolay Hamza,

""Dheln,s.108vd.
1,7

Sacy.

Hakim'in

nasii ynnn
onun fiilieri Berlin

geici

olduunu,

hununla ok sayda LVI bizzat.

birlikte temiz ifadeyi

niha oluuna

olarak gre

blnm insanlarca getirmitir Maniheist rengin gelenein kabul Miin'ye gerekli olarak nelerin

olmadn. grlebilen (mesela. '" Sprengling, balantlara kullanlmas belirli

ancak Bir'in

fiillerinin olduunu Druze

dorudan vurgulayan Lexicon". gre

kalplerinin

bir araya vd.'de Drz

1/52-58).
" The dikkat AJSL. Hamza cenaati (I 939). gibi s. 407 ifah ekmitir. Ona el yazmalarnda veya benzer Miin'yi figrler birok

ve in'de

bir k<rde-mminler Ancak. en

inanc

ayrntlarn

izah eden Maniheist ekinneseler anndan

inanlara de, birok arlkl

aina Uygurlu haz Nizariler tanrsal kart gizemli

bir kkenden

gelen birisi olmaldr. edip onu zikretmekten atfta Hamza siyas 1902. bulunulmamas. klmaktadr.
L;j

her ne kadar sonraki

peygamher arasnda

olarak

yndeki Sacy. bu tip

savunmay 1I!47; kastl Seybold. unsurlardan

ok nadir olarak uygulamalara ifa edilen

tahlillere

girer.

mesela.

Kefu'/-Hakiiik. sistemde

dalar.

Kidbu'n-Nkat

I'e'd-Devai,.'de.

thko Christian

Leibzig-

enalat-lm

psiko-fizikal

bulunduunu

karlatrnz.

Drzi Mezhebinin

Douunda

Ed-DereZi ve Hamza 'Illn Rol

291

onun, Hakim adna tevi/de bulunan badayi, zddn temsilcisi olsa bile, atayp desteklediini; ayn ekilde badanin kart olan gerek imam -yani Hamza'y- da atayp desteklediini ve kendisinin daima ikisinin dnda kaldn nemle belirtir.70 De Sacy, Derez'nin, gerek Akl ve imam olan Hamza'nn kart konumundaki kozmik Zdd'n tecellisi olduu iin dlandn dnr. (Kesin olmamakla birlikte)7l ayet durum byle ise, gerek, Hakim'in onu aka desteklemesiyle alakal deildir. Dmanlarn tamam, genel konumlar bizzat Hakim tarafndan belirlenmi kiilerdir- en dikkat ekeni, blis olarak adlandrlan veliaht Abdurrahim ve Hakim klt dneminde Hakim'in himaye ettii ve bu kltn en nde gelen dman olan badlH Hatkn'dir. Hakim'in bu ikiyzll, ki dardan biri byle diyebilir, onun bamsz roln, hem kurtuluun, hem de Ianetin vezirlerini atay p himaye etmesini izah etmede fevkalade ie yaramtr. Hamza'nn sisteminde kozmik ve tarih alanlarn birbirine kaynamasyla ilgili bir dier sonu, eski smailfliin iki hudud sisteminin birbirine karmasdr. Tevil olarak kozmik hudud, el-ak/u'/-kllf, en-ne/s'lkllf vs. (bunlar sabk, tali vs. ile ayndriar) bir tek dzenden olumutur; bunlar farkl bir dzeyde kendilerine benzeyen nat/k, esas, imam, hccet, da vs. beer hiyerarik srayla uyuurlar.72 Hamza iin btn hudud mertebeleri, hepsi akn olarak kozmik, beeri olarak da hiyerarik, her birinin ok sayda ismi olan tek bir figrler dizisine indirgenmitir. Eski kozmik ve hiyerarik tasnifler, smail Iiteratrde ortaya km olan her terimin birikmesiyle unvanlar daha da artm olan ayn fertlerin sadece alternatif unvanlarna dnmtr. 73 Natrel-metafiziksel tahlile veya
Mesela. Birtakm (Saey, azndan birlikte sadece el-Cre
7!

70 71

Risa/elu'-Tebfh figrlerin 111172-4) Zdd'n ed-Derezi nispeten

(Sacy,

11/34-35). iyi-kt eklinde kehanetler olabilir. olsa bile, olabilir, ve Hatkin iin eletirildii byk yaptrld Ancak kurtulu halbuki kategorik bkz. Nasr e!-Cve ve'n-Nasha'ya bizzat Hamza'yla ona, Barzai en ile bu sahte iin, aka ed-Derez'nin

sembolik dayanarak,

olarak sadece

imam olarak

eletirildii

anlalmaktadr. veziri olarak, iin, ge (er-Rid,j bulunarak

ed-Derezi'ye ilemi yaplm

bir eit rol verilmi

buna ramen,

bir hata bir tarihte

yolunun

hal ii ak benzer

olduu

anlalmaktadr davranlarda

ve'- Tes/ili. Domuz

sacy, 111178); eer o Zdd olarak hak eden, er-Rida

damgalanmsa.

(Hakim'e olarak Hsrev.

makamn

ve'- Tes/fm, saey, iii 185. kr. batan beri en st

ve'n-Nasfla,

11/172) Abdurrahim

dzeyde ha dmanlardr. Kifl!Ju'n-Nukal ve'd-Deviir Hikeey (thk. Henri Corbin, sralar. fiziki iilemle benzqmesi

ile karlatrmak Tahran s.262.

Kilabl/'I-Clini'ilayrm ve

ve Paris- 1953); mesela standart

onun lileml/'d-dn smaililik'te

kayda deerdir, bir sim okluu mertchesine anlamda

73

Sacy bu tip unvanlar fonksiyona deildi. birlikte mutlak Sklkla olmaktan

il59 vd. Kesin olarak evflc'i silsileler

dahi. metafiziksel daha ok korunmu korunmu olmakla unvanlar

uygun olarak

vard ve btnlk dokunulmam indirgenmicrdir;

Hamza'dan bir ekilde

kabul edilmi toplam te greli

bir silsileler

hu gihi durumlarda hunu gz nnde

kullanlmlardr; nleyecektir.

hulundurmak.

dier trl ortaya kan birtakm

karklklar

292

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

kozmik-metafiziksel ve insan -dinselolan arasndaki ayrmla cidd anlamda ilgilenilmez. (Belki de bu kastsz yaplmt; herhangi biri Hamza'nn soyut felsefe hakknda az bilgib olduundan phelenir.) Bununla birlikte, kabul edilmi olan rakamsal sembolizmin nemi yannda, daha nce var olan eitli kavramlarn bir araya gelmelerinden dolay, bu yaklam hudCd sisteminin yeniden dzenlenmesini gerektirdi. Bu yeniden dzenleme, bazen yle grnse de, sanrm kastl olmamakla birlikte, (eski dinlerin tesine ulamak abasyla birlikte) kendi yeni ve basitletirilmi kavramlarn ifade etmekteydi. "Natk" ve "esas", eski tarihsel sisteme o kadar yakndlar ki, Muhammed ve Ali'yi srayla tenzl ve tevlin reticileri olara~ ifade etmek iin, olduklar gibi brakldlar; ancak kozmik ilk prensipler olan Akl ve Nefs'e karlk gelmek yerine, daha yksek makamdaki Selman'n rehberliinde, Bir'in, hayr ve erle ilgili idare sistemi iin gerekli olduklarndan dolay, yaratt iki denk yanl gr temsil 74 eden, daha deersiz var:lklar derecesine indirildiler. Bu iki ihra edilmile birlikte, sralama yle ldu: akl (iman veya zC ma'a), nefs (huccet veya zC massa), kelime (cenah), sbk (el-cenahu'/-yem'n), talf (el-cenahu'l-eyser). (Bylece be numara,. her biri belirli zamanlarda cisimlenenle [enkame olanla] birlikte daha stn mertebelerde tutuldu.) Sonra ayn sralama, her bir mertebe birtakm in'sanlara da tekabl edecek biimde, cedd (veya da), feth (veya me'zCn), hay/ (veya mukasir) eklinde devam etmektedir. (Hamza tarafndan alay! bir ekilde iaret edildii gibi) Ortodoks smaililik'te en yce ilkeler olarak bilinen75 ve akl ve nefs ile aynletirilen sabk ve ta/yi, akl ve nefsten ayrmak ve sonuncuyu (nefs) ok yksek makamlara yerletirmek, ksmen eski srlarn dnda yenilerine bavunnak olacakt. Ancak bu, daha nceki cidd gruplandrmalara kartrlmadan yeni bir beli figr hiyerarisi oluturarak bu ekle geldi. Sistem geliirken, en azndan bu hiyerarinirt bandaki gerek iman(/ar) tarih boyunca -Hamza gibi- gerek mertebesi Ibilinemediinden dolay, kendi dnemlerinde ikinci derecede grlen atnil, Pisagor, Davud, uayb, Elyesa, Selman (veya Ebu 76 Talib), Salih (smail! Mehdi dneminde) gibi kiilerdi. Bu yeni makamlar, ikincil derecede olanlaf h~ri, kozmik ve dnyev! olarak artk ancak Hakim tarafndan ayrma tabi tutulabilirdi. Bu yeni ve daha basit hiyerarinin dnda, ilk smaililerin, her ne kadar ima etseler de, genelde tamamen habersiz olduklar yeni bir figr daha vard
i

74

Kr. Risiilelu'-Tebfh tarafndan geni zaman

(sdcy, kipie

I1J143). Burada dntrlm

ilgin

olan ifadenin

muhtemelen,

yazan

kii

olan kerdfd

ve ekerdfd

olduuna

dikkat

75
76

edilmelidir. E/-Gaye ve'-Nasfha ( Sacy, il2 I). Bunlar Sacy tarafndan liste h linde yeni iliih figrle birleen Kyamet, smailflerin erierek. ayrntlar daha sonralar Alarnut'ta farkldr kozmos ortaya

sralanmtr, imam

Illi 03. Kendisiyle ksaca farkll

birlikte benzer

ortaya kp bu Nizar ancak vd.).

':lu yeni

figr,

z.ikretmek

gerekirse.

ile tarih arasndaki koyduklar figrle

bir zmlemeyle

ok fazla

benzemektedir; 1955, s.

(bkz. H?dg:iOn, The Order of Assassi11s,The Hague.

69

Drz Mezhebinin Douunda Ed-Derezi ve Hamza'nn Rol

293

ki, halihazrda Hakim eklinde zuhur eden mutlak figr el-Ali ve daha yakn bir tarihte el-Bar idi. Bu figr, her devirde tecelli etmiti ve her gerek imarnn ibadet ettii varlkt. Onun ismi, kapal bir biimde dahi olsa, normal smaiif irfannda bilinmemekteydi ve onun Adem devrinin tamamnda kendisini tam olarak izhar etmesi sadece Hakim'de gerekleti ve bu Kyamet gnnn geldiinin alametiydi.

smailflik'tcn

Kopu:

Bu figrlerle Hamza'nn sistemi artk srf zahir doktrinin batn anlamnn bir aklamas olmayp lafz benzerliine ramen, bu sistem sadece levlin yeni bir versiyonu da deildi. O, Kur'an veya resm evilci aklamalar veya nciller olsun daha nceki kitaplar kullanr.77 Doru yorumlandklarnda onlarn kesin geerliliini kabul eder. Ancak bu, evl yoluyla gizli bilgiye ulam olanlara tamamen ak, daha kapsaml bir esinin/vahyin bir ynn oluturan gerek, fakat saptrc bir vahyin geerlilii deildir. Hamza gemi dinleri gerekli, fakat kendi vahyinin aklayp iptal ettii, temelde hatal tarihselolgular olarak grr. Hakikaten Hamza cesur bir biimde yeni ve dorudan ahlak prensipler ortaya koyar: Yedi Drz lkesi.78 Yeni akideye gnl verenler Hakim figrnde, onun bedenselolarak ortadan kaybolmasndan sonra bile, (Derez'nin ne srd gibi imam, olaanst olsun veya olmasn veya sadece olaan st olann temsilcisi olsun) devaml tekrarlanan, imamdan ok daha srekli nemi olan bir eyi grebilmekteydi. Dahas bu yeni figr, onlar iin hiyerarinin ilah bir ilkesine inanmaktan ok daha uygun gelmekteydi. Hamza'nn ortaya koyduu be hudad, kozmik olarak kuatlm olan rollerinden dolay, sadece hizmetkarlard; Hamza bile bizzat kendisinin Hakim'in halihazrdaki inisiyatifine olan aciz balln defalarca vurgular. Ayrca ilk gaybetten sonra, zaten Bir'in baskn varlnn yannda solgun kalan bu hiyerari tamamen yok oldu. Onlar Hakim'in zatnn glgesi gibiydiler ve Drzflik (belki Hakim'in ikinci ahsiyeti olan Hamza hari) onlarn onun vekili olmalarna izin vermedi. (Her biri birbirinden belirli oranda bamsz olarak) Bir'e tam bir dilli ballk iinde olan Ukkal sisteminde meydana gelen sonraki gelimeler, tarihteki smailfliin Hiyerari sistemine tamamen ztt. Bu ztlk kendi iinde tutarldr ve gerekten eski iftli hudud sistemini iddetle reddederek Tevhidi savunan Hamza'nn dnce boyutunu yanstyor olabilir.

Suriye Drzi' Cemaati:

Bu yeni inancn Kahire'den Suriye dalarna nasl tand meselesi halii bir baka hikayedir. Biz, bu inancn bamsz bir din sistem olarak ortaya konduunu inceledik. Bununla birlikte o, ayn zamanda bir bin yl

n cl-Muktena. ncilleri bilhassa birtakm harflerde serbest bir ekilde yorumlar.

7R

Buduvvu't-Tevhid li.Da'veti'I.Hakk

(Saey, i647).

294

AFD Cil XLIV (2003) Say 2

hareketiydi. Bu, Suriye'deki kyl isyan iin bir frsat oluturdu. Bu, dalk blgede yaayan i~sanlari arasnda y~ni bir cemaat oluturm~~ iin yeter.li baanya ulam br harekettl. Bu yen cemaat daha sonra yen nancn tess etmek iin, muhtemelen isyan hareketinin ideolojik mirasndaki en nemli unsur olan Hamza'nn din grlerine bavurdu. Bu din sistem, din bir cemaatin altyapsn oluturdu. yle anlalmaktadr ki, Derez ve Hamza'nn elinde Hakim klt, smailflik iinde bir uyan hareketine dnt. smailf tarihin genel geliimi hakknda bildiklerimizi dikkate alrsak, bu hareketin, Fatmi Devletinin uzun vadeli sosyal adaleti ger,~kletirme yolunda ortaya koyduu yetersiz sonularla "sol kanat" srnailfler arasnda bir sabrszl yansttn syleyebiliriz.79 ia'nn tm, birok i iman adaynn "halihazrda dnya nasl zulmle doldurulmusa, ayn ekilde adaletle dolduracaklar" eklindeki vaadiyle isti~mar edilmekteydi; smaillik, dokuzuncu asrn sonlarndan itibaren bu beklentisini farkl ar biimlerde dile getiren allmn dnda bir militan hareketti. Ancak imdi Msr'da hakimiyetini gerekletirmesinden buyana krk yl akn bir sre gemiti ve yeni bir nesil phesiz, tam bir adalet ve umum bir bolluk hiikim olmadan, Badat ve Konsantinopol'n alnma:;n beklemekten yorulmutu. Kahire'deki hareketin :;osyal yaps hakknda ok az bilgiye sahibiz. Hareket, fazla karmak olmu olamaz. Sarayn nde gelenlerinden hibirinin onunla balants yoktu. (Dolaysyla) genel anlamda yabanclar, daha az eitimli yerel tccarlar ve ksmen Maribli askerler tarafndan benimsenmi olmalyd.80 Hareket, Fatm halifeleri tarafndan henz fethedilmemi olan dou lkelerinden Kahire'ye gelen smailler (Derez, Buhara; Ehram, Fergaha; Hamza ise Kuhistan'n Zuzan ehrindendi) tarafndan balatld. Hareket Sind ve Horasan gibi blgelerde de faaliyetlerde bulunmaktayd. Bu blgelerde smailflik, i kart glerle kar karya geldi ve, geri ekilmemise de nc bir harekete ihtiya duydu.~1 ki kuak sonra Nizari hareketin en dayankl gcnn smailf

"N ~i

Kr. Bemard Antfki, ifade etmez. yoluyla baz Te'llif Lbnanl itibaren

Lewis. The Origis taraftarlar

of /sailis. gramer

Cambridge, hatalar

1940. ancak hu tabir fazla bir anlam kadar geriye gtrlebilir Antiiki
e/-

genellikle

in er-Rida

eklinde

zikreder. yaztlnn.

Drzi el yazmalardaki olduudur. gelenei gizlice gelmi

asl yazarlara

(kr. Sacy. 1I!339); kesin olan ~,ey, s/dk ifadesinin bu ekilde eski smaili Msr'dan ancak [emsil bu kastl edelcr) meriki/er ve'/-Tehcf gelenein Drzilere Rar ktklarnda. mmin kalm ne srer.

saylar olabilir.

ilmi ilc dorulanmak 223. sayfada desteinden bahseder. eder. yerel (/w/es Henri bir des

da yaplm kar

baz maribi/l'I'in onlara olan asll birtakm baz drz

(ilk Berberi hitap oluturduu Nnvelles belirtildii

kmadklanndan Berberilere ailelerin

Aucapitaine.

ve Berberi

bulunduunu

"Etude

sur les Druzes". risalede

Vorages. Feb. 1862.

"' Eskiden Gazneli girmitir. beri smailiin Mahmud Hitti'nin kal~si olan Sind. Sacy'nin fethedilmi naklettii zikrettii gibi (1I!342) altna 1337. tarafndan ve 42 i tarihinden pasajda sonra Mesud'un (DlIvelu'I-sliim. hiikimiyeti Haydarabad.

(s. i I) Zehehi'den

Drzi Mezhebinin

Douunda

Ed-Derezi

ve Hamza 'I11nRol

295

faaliyetler iinde olaca yerler bu blgelerdi. Ancak hareketin en nemli dillendirilii Msr ve Suriye'deydi. Hamza'nn Kyamet gnnn alaca biimle ilgili beklentileri muhtemelen genelolarak Hakim kltnn benzeriydi. Onlar ok somuttular. O, Hakim'in gcnn dmanlarn yok etmesi iin gerekli askeri gc temin etmesini veya siyas ynden etkisiz hae getirmesini bekledi. Kendisi ve arkadalar iktidara geldiklerinde, hem Snnf, hem de ilere verilecek daha alt statler iin hazrlanm kesin planlara sahipti. Dnd Hesap Gn'nn btn kozmik boyutlarnn hibir doastl yoktu.~2 Onun adaleti ne karmas olduka doal bir eydi; adaletin byk bir ksm onun beklenen nihaf darbesinin ncesinde bile zaten Hakim'in iktidar srasnda gerekletirilmiti. Bir Hanbel olmasna ramen, Msrl olarak bilinen uzlamaz bakady (bn Ebf'l-Avvam) tercih etmesi, Hakim ynetiminin tipik bir zelliiydi. (Bu ahs, Hakim'den uzun bir sre sonra, kat tavrn devam ettirerek lene kadar kad olarak kald; bununla birlikte i jkhll1a/eriatma gre hkmetti}3 Elimizde aka Hakim iktidarna ait olduu anlalan, ak bir samirniyetle onun esiz adaletini ven brani'ce yazlm bir fragman bulunmaktadr.84 Antakf'nin, Zahir'in geliini tasvir edii,85 ok pritan bir devrimden sonra eski bir rejimin yeniden kurulmasn andrmaktadr: ark ve dans eski hiilini alr, eski yasalolmayan vergiler (mukus) tekrar konur ve mlkiyet haklar nceki haline getirilir. Ancak Hamza'nn, adaletin mevcut artlarda getirecei kazanm inceden inceye tartmaktan ok, iktidar ele geirmekle urat anlallmaktadr.~6 Muhtemelen mevcut mukadderatn, nde gelenlerin cezalandrlp basit insanlarn da yceltilmesiyle tersine dndrlecei byle somut bir beklenti, Hakim'in dnnn kendileri iin daha iyi bir gelecee iaret ettii ve Hakim'in ortadan kaybolmasndan sonra kendilerinin Hakim olduunu iddia eden eitli kiilerin peinden gitmi olan bir ok kiiyi harekete geirdi. Bu beklentilcr Hamza'dan kaynaklanmamaktayd. Ancak Hamza'nn liderlii, nemli oranda 410 ve 41 i ylnda kabul edilmiti, onun 412 ylnda gaybete girmesiyle (veya lmesiyle) 408 ylnda olduu gibi meydan, ileriyi grebilen birine kald. 4 i 3 ylnda Mekke'de gerek imam yerine bir taa tapldndan yaknarak grzle Hacer'l-Esved'i kran birinin (annda lin edilir) varlndan haberdar olmaktayz; burada sahip olduumuz bilgiler

11189), Horasan'da derecesinde

'2

Hakim'e rivayetler

tapanlara arasndan

yaplan

katliam

kaydederken. bahsetmektedir.

hemen

hemen

kesinlik bkz.

srf ed-Oerezf'nin

Msr'daki

katediliinden

Saey, en arpc

ok saydakini

bir araya toplantr:

rnek

olarak

11/524,597.600,604.616.
'3

bn Hacer. Rhuvon

Guest. The Governors and Judges of t:gyp, Leyden,

1912 iinde s. 6 LO. ZDMG. LI, s.

"" O. Kaufmann, 442 vd. xs Antiiki, s. 237. x<,Bir yerde gereklemi

"Beitrage

wr Geschichte

Agyptens

aus jdischen

Quellen",

evrensel olacan

adaletin

kehanetini,

kendi

sisteminin

tam olarak

tebli

edilmesiyle

ileri srer (er.Rid ve'I.Teslim).

296

AFD

Cilt XL/V (2003) Say 2

Hamza'ya deil, Hakim kltne iaret etmektedir. nk bu ahs yeni bir a iin sabrszlanrkery, Ali'nin kendisi iin ibadet edilmesi gereken bir figr olduu anlalmaktadr.s7 el-Muktena'nn risaleleri, onun, hareketin en aktif merkezleri olan Sriye ve Msr'da Hamza'nn, Hakim'in ordularyla (muhtemelen Gney Arabistan'dan) dnmek zere olduu gerekesiyle, Hamza'nn hareket iindeki otoritesini elde etmek iin giritii sonusuz abalarn anlatan uzun bir tarihf belgedir. Sonunda, herkesin uyarldn ve eer vaktinde inanmamlarsa, sonularna katlanmalar gerektiini bahane edip, mevcut durumun sorumluluunu zerinden atarak tamamyla gaybete girdi.ss Uzak blgelerde, Hamza'nn beklentileri uzun bir gelenek perspektifinde kabul edildi ve Muktena smailf hareketin yeni kanadna katld gibi bu beklentileri de ncelikle devam ettirmek zorundayd.s9 Ona gerekten sknt veren fuu)lgeler deildi. Suriye'de olduka beklenmedik bir durumla karlat: Yaygn bir kyl isyan. Kyller iyi haberler aldlar, ancak pasif bir ekilde Hamza'nn gelmesini beklemek istemediler. Elimizde i gerek Muktena, gerekse Suriye'deki Snni'lerin bak asndan ayn olaylarla alakal olmas gereken baz rivayetler bulunmaktadr. bn'l-Adm bize u rivayette bulunur: "Halep Emiri Nasr b. Salih dneminde Cebel-i Summak denen yerde, yabanc bir terziye izafeten Dereziyye olarak bilineni bi~ grup insan bir araya geldi. Grlerini yaydlar. Derez'nin davet ett,ii el-iman el-hazr dnda peygamberlerin peygamberliklerini redcledip, onlara muhalefet ederek yaadklar yerde
i
87

bn Taribird, Hebraeus, EI-Mekin blgelerinde

s. 131-133; Drzlerin nemli Thos. diihil

a~rca kr. Zeheb, Burada haline Vadiy'l-Teym, gelmeye Leiden-1625, Msr,

Duve/u'l-s/rn, Haydarabad,
Hakim dnemine Lbnan Tire, Sidon,

1337. yerletirilir.

Barci var

s. 226 Latince (.1273). en ev.

evirisi. unsur ErPcnius, olmak oldikh,r

bu olay yanllkla

88

ve Suriye'nin bahseder.

baladklarndan s.329.) Bununla risalelerinde iddia

(Historia
korumaya sonlara Hakim

Saracenica,
Kahire devam doru, olmutur, dmann arasnda "" Bizans'a mrninler operasyonlarda balamasndan tam

birlikte

bir sreliine

ve Sa'd

zere

Muktena'nn

nemini edildii

etti; ve Menuru Remz Ii-ebf'l-Hayr Se/ome'den karargahlarnn, skenderiye'de anlalmaktadr ki burada

en azndan zere

dneminde

kadk grevin1e bulunmutur. Msr ve Suriye hareketle yakn bir iliki iinde Temy1z'/-MuvaJlian'de grld gibi, en azndan genel anlamda ba
saldrda gnderilen Antakya hemen ibirlii bulunduu risale civarndaki RuHanmaya sonra 4 i. daha Msr halkna ayr hitap etmitir ki buradan onun Msrla zere kar tebliine Drzlere grlr Suriye Suriyeli yaplacak yeniden kar (etartk ve gidip geldii anlalmaktadr (Sacy. i354). bir kategoride Bizans topran almlardr. Bizans'a risaleler Bizans'n iin yer alr. Greceimiz etkin kalmayp Mslmanlara Muktena'nn gnderilen tarafsz ilk uzlamac

s olarak sonraki

ylnda
cidd

risale bu amac

olabilir;

Mslmanlarla el-Muktena'nn Bizansllarn

yaptbLnl Sacy,

kesin olarak ibirlii Ayrca olarak

yanstmaktadr Muktena, Suriye'deki

(e1-Mesiliyye, Sacy. i545).

kltl Dalar Toros snrnda

Hristiyanlarla ynetiminde, da taraftarlara

yaptklar

Haleplilere

Taakub ve'/-jtikiid, Menur

bakiye

11/637). cl-Bostan ~:ahipti.

'da yaayan,

Menur i/r Abdilirl ve's-S/eymiln

olaylara karm Mslman

ii

Zikri kil/e S'da gre geili

arasnda

Drzi Mezhebiilin Douuda Ed-DereZi ve Hamza 'mn Rol

297

bulunan mescitleri yakp yktlar. Haram olan evliliklere zn verdiler. Onlarn durumu tehlikeli bir hal ald. Kendilerini Orantes'in yukarsnda yksek da maaralarnda takviye ettiler ve Halep kyllerinin byk bir ksm onlara katld; onlar lkeyi ele geirmek istediler." Ayn hikayenin hemen hemen aynsn rivayet eden Antak u ilavede bulunur: "Halep ve [Halep ile Cibal] arasndaki topraklarda onlarn yaknnda yaayan Mslmanlara zarar verdiler; onlarn varlklarn tehdit ettiler ve sradan halk, kuvvetlerinden ve, yakn veya uzak, sahip olduklar topraklarla tapularnn miktarndan dolay, onlar arasnda agzlle yol at. Antakya'da kumandan olan Barahip Nkta, i ciddiye varmadan ve onlar yakp ykmaya girimeden nce, onlarn ilk ykseliini fark etti. Kendisine yakn olan subaylarna adamlar ve ibirlikileriyle birlikte onlara gitmeleri iin haber gnderdi. Onlar asilere kibar davrandlar ve dafleriyle temsilcilerini yakalayp ldrdler. Geri kalanlarn maaralarda kuattlar, gvenle gemelerine ve kp gitmelerini kabul edinceye kadar yirmi gn orada onlarla savatlar. Tarih 423 ylnn Rebiylevvel ayyd. Bizansllara bu durumdaki Mslmanlardan yardm talebi geldi ve onlar ele geirdiler. Asiler dalp kayplara kartlar." bn'l-Adm buna ek olarak onlarn maaralardan karldklarn ve Halep Emiri Nasr'n, sorumluluu zerine alarak yardm ettiini belirtir.90 Muhtemelen Hamza'nn yeni kanunundan etkilenerek, toprak sahiplerini destekleyen eriat kanununu reddeden zgr bir kyl snf adna eski toprak sahiplefinin mal ve mlkne el kondu. el-Muktena, ylda (hicri 4 i8), gney Humus'tan itibaren btn i Suriye'yi Sikkfn el-Murtaza adnda birinin emrine verdi; ancak 17. ylda (hicri 425) Sikkfn ve dier dM bn'l-Krd'yi, yeni inanc ifsat ettiklerinden dolay, sert bir ekilde sulad. Eski pastaya geri dn olarak gkyznde kyllere grnen eyde, gerek iman adna iddete mptela olanlarn dan zirvelerindeki emniyete gvenmeleri gerektiini belirterek onlar sulad ve bunun yerine dnya malna olan tamahlarn brakmalar iin baskda bulundu. Muktena'nn kzgnl o kadar artt ki, sonunda btn dMiere faaliyetlerini durdurmalarn emreden bir ferman yaynlad. Bu fermanda, onlara haydutluk gibi eyleri yasaklad zaman, kendisine kar ktklarn ve (siyas stratejiyle yakndan alakal bir nokta olarak) halkn lanetini ve silahl saldrlarn zerlerine ektiklerini belirterek serzenite bulundu.91 Akas, Muktena kyller arasnda bu ekilde vaaz edilmesine kar

o.

'" Kemiiluddn 1951).11248;

91

bni'I-'Adlm, Antak.
S.

Zbde'I-lIaleb]i
265.

Tarili Haleb, thko Sami ed-Oehhan

(Oimek-

Sacy

ilgili risalelerden pasajlar bir araya getirmitir, II!348 vd.; ayrca bkz. Kiiibu Ebi Yekza, II!691. Bununla birlikte geri ekilmeyle ilgili birinci risalenin (Temyiz'lMuvahlidi) Sacy'nin tarihlendirdii i 7 ve i 8 yllarndan (1I!358), 7 yl olarak tarihlendirilmi muhtemel risale birka yl sonrasndan onun bahsetii Kuzey iin, birka yl sonraya ait olmas grnmektedir; kesin deildir. bu nedenle Suriye'deki olaylarla ne gibi tarihsel

balar tad

298

A FD Cilt XLIV (2003) Say 2

kmad, ancak kyllerden, sadece Hamza Hakim'in kuvvetleriyle geldiinde, kendisini desteklemeye hazr olmalarn istedi. Besbelli ki, Hamza'nn sonunda dnmek zere olduu beklentisi iinde olduundan 21 yl gibi ge bir tarihte Kuzey Suriye'deki taraftarlarnn nfus saymnn yaplmasn emretti.92 Ancak kyller toprak sahiplerine kar kendileri iin ayaklanmaya hazrlkszlerd ve sadece iddetle knamayla karlk verebilirlerdi ve sonunda ~mekleri boa kmt. Muktena cesaretsizlik iinde pes etmesine ramen, onun dayand (ve bununla birlikte pratikte onu olduka rahatsz eden) eli kulandaki bin yl beklentileri solmaya yz ituttuu bir anda, onun manev rehberlii paradoksal . olarak kesinkes kabul edildi. Oyle grnmektedir ki, ona kar koyan veya . yerine gemeye alan dier liderlerden hibiri manev hayat iin Muktena'nn telkin ettii Hamza'ya ait grler kadar tatmin edici bir temel sunamad. Suriyeli asiler ayn zamanda kesin olarak birounun baka yerlerden kap geldii dalk mevkilerde, bir ekilde kendilerini koruyabilme imkanna sahiptiler. Bununla birlikte burada gelenekselolarak eski Arap ailelerin liderlii altnda yeni bir topluluk oluturdular?' Daha uzak blgelerde, harek:et ksa srede ortadan kaybolurken, bu Suriye cemaatinde Muktena ve Hamza'nn risaleleri Drz inancnn temelini oluturdu. Bu inan hakikaten bir ok temel hususta Hamzann kinden ok farklyd -Mutena'daki en temel zellik olan tek bir din topluluk iinde ak il ve cahil arasndaki ayrim, Hamza'nn tasarlad sisteme ar tezat tekil etmekteydi. Bir veya daha ok adamn mnferit manev mevhibeleri daha sonraki Drzlliin oluturulmasna yardm etti. Ancak temel tevhid akidesinde ve slam'dan i tamamen bamsz olmasnda Hamza'nn dehasnn damgasn tar.

Kronoloji:
Muktena'nn lmlne kadar Drzliin geliimindeki noktalarnn bir tablosunu vermek faydal olabilir. ana dnm

gsterilmesi; iktidar Snnlere daha rok hogr gsterdi. 400: Sonralar Drzflii~ kabul ettii Hakim'in zuhur tarihi.
Risiilet Cebeli's-Sul1ll11ak, 21 yl.
Drz Arap gelenek, eski ailelerin olduunu dalara mhalll liderliin (Max byk byk von ksmn elinde

390: Hakim( 14 yanda) bizatihi iktidara geer. 399: illikle eit derecede Snnflie hogr

daha sonralar

'J! 'Jl

bulunduran

nde gelen

kabilelerden sonra-

varsayar gidip gelen

Oppenbeim, Her h5lkarda, endie,

VOI11 Mil/elli/eel'
Vadi herhangi

ZU/11

Persisehen
katldktan yazarlarn hazrlk Druze

Golf. III i i vd.);: taraftarlarn

ne srd gibi, propaganday makale,;inde
i

bir ksm - belki de daha nceden

harekete

kyllerdi.

Teymullah'ta, bir zel etnik "Berlin ile ilgili

daha da kolaylatracak olarak deindii

olduuna Lexion"
.

dair bir delil yoktur. daki

"Irka" dair bu Avrupa hakl

Sprengling'in menei

Drzllerin

allmadk

br anlamsz

durum ortaya karmtr.

Drz.i Mezhebinin

Douunda

Ed-Derezi

ve Hamza 'ln Rol

299

ynelik iddetli basklar. 404: (ehirdeki) kadnlar evlerine hapsedildiler, had seviyeye varan birtakm prilen kanunlar kartld. 405: Bakad bn Ebl'l-Avvam ve muhtemelen bakad Hatkin arasnda ayrlk ba gsterir. 407: Hakim smailf meclis/ere son verdi. Yaklak ayn dnemde Hakim hem Snn, hem de i sam uygulamalara izin verir. 40S: i. yl: Derezf, Hakim'in uh1hiyetini ilan eder ve ayaklanmalara neden olur, Hamza Hakim'in kendisini imam tayin ettiini ne srer. 409: Hakim, Hakim kltnn tebliine son verir. 4 o: 2. yl: Hamza yeniden teblie balar ve liderlii ele geirir. 41 i: 3. yl: Hakim klt serbeste yaylr ve Kahire'de isyanlara, Vadi Tcymuah'ta da basklara neden olur; Muktena en stteki hiyerarinin beincisi olan Talf olur; zt taraflarda yer alan Kahirelilerle askerler arasnda atmalar kar; onuncu ayn 27. gn Hakim ortadan kaybolur. 4 i2: 4. yl: Bu yln banda Hamza ortadan kaybolur (belki de ldrlr); Zahir dneminde yedi yl sren bask dnemi balar. 4 iS: o. yl: Muktena aktif olarak teblie balar (el-Cz'I-Evvel ile). Hamza'nn dnne hazrlk yapar. Muktena, Muhtar' davann bana, Sikkn'i de Suriye'ye da olarak atar. 4 9: J . yl: Bizansllarn ihtidas iin Muktena'nn gnderdii ilk risale (19. veya daha sonraki yln naho risalesi). 423: J 5. yl: Antakya ve Halep, Cebel-i Summak'taki isyanlar bastrmak iin ibirlii yapar. 425: J 7. yl: Muktena, Sikkfn ve (IS. ylda) Muktena'nn imam olduunu iddia eden bn'l-Krdf'yi sular. 42S: 20. yl: Muktena, Suriye'deki yandalarnn nfus saymnn yaplmasn emreder, ondan bir sre sonra btn dafleri grevinden azledip kendisini bulmaya almalarn yasaklayarak ilk gaybet risalesini yazm olabilir. 430: 22. yl: Muktena, Ahsa'nn Karmat seyyidlerini kazanmaya alr. 434: 26. yl: Muktena'dan daha stn bir makama sahip olduuna (Kelime olarak) dair daha nceki iddiasndan sonra Sikkfn, Msr'da Hakim'i temsilcisi iken ldrlr; Muktena, (LO. Ylda balayan) on yedi yllk bilfiil hizmetten sonra gaybet risalesini (risaletu'l-gaybe) yazarY4

402: 4 i i ylna kadar devam eden Yahudi ve Hristiyanlara

yol

Bu durumun, eklindeki olarak Muktena'nn. belirtilir.

eer Muktena'nn ifadesine

bir risalesinde

onun on yedi yl boyunca Muhall). anlalmaktadr. sonraki Guys, kald

davettc

bulunduu dnemi s. 67. aka

dayanmyorsa gaybetinden Sacy'nin

(Tevbfhu'I-Hib sonra

Muktena'nn

davet Th('ogoie,

ifade edilen

on yedi yln bir izah olduu evirdii daha

Hamza'nn

ilk yedi yl sessiz gaybete girdii

hususu,

el-Cz''l-

Evvel'de ima edilirken.

Burada

el yazmasnda

da (i372)

ayrca onun 26 yl civarnda

ne srlr (s.377).