T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANA BLM DALI KAMU YNETM BLM DALI

BYK ORTADOU PROJES VE BU BALAMDA SU OLGUSU

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Prof.Dr. Orhan GKE

HAZIRLAYAN Ziya Kvan KIRA

KONYA 2008

ZET

Dnya zerindeki tatl su kaynaklar kresel snma, nfusun srekli artmas, suyun yanl kullanm gibi sebeplerle azalmaktadr. Bu durum dnyann su sorunu ile kar karya kalmas anlamna gelmektedir.

Durum Ortadou iin daha vahimdir. Yaplan tahminlere gre yzyl ortalarnda baz su kaynaklarnn tad su miktar nemli biimde azalacak, bazlar ise tamamen kuruyacaktr.

Varolan kaynaklarn oununda birden fazla lke snrlar iine girmesi ve bundan dolay kan anlamazlklar Ortadouda en gncel sorunlarn banda gelmektedir. 1948 ylnda srail Devletinin kurulmas ve izledii su politikalar durumu daha karmak hale getirmitir. Gelecekte su sorunu yznden sava yaanabilecei yorumlar yaplmaktadr.

te yandan sahip olduu nemli doal kaynaklar Ortadouyu zerinde kresel g mcadelesinin yapld bir satran tahtasna dntrmektedir. Blgeye Souk Sava sonras Amerikan politikalarnn ekil verdii grlmektedir.

Bu balamda yeni dnya dzeninin Ortadou aya olarak deerlendirilen Byk Ortadou Projesi, blgenin zengin enerji kaynaklar zerine odaklanmtr. zellikle petrol arlkl politikalar blgede hkm srmektedir.

Petrol zengini su fakiri olan Ortadouda oluan yeni durumun su kaynaklar asndan ne gibi sonular dourabilecei nemli bir konudur. ABD hem Ortadoudaki I

tm gelimelerde sz hakk sahibidir hem de yapt igallerle baz lkelere komu olmutur. Ayrca srail yanl politikalar Ortadounun su denklemini daha da kartracaa benzemektedir.

II

ABSTRACT

The fresh water resources on the earth becoming lesser because of the reasons such as global warming, the population growth and the misuse of water. The situation is the worlds confrontation to the water problem.

The conditions are more serious for the Middle East. According to the forecasts, through the middle of the century the water amount of some resources will be decreased considerably and some will be totally drained. The disagreements stemming from the available resources that mostly pass through the boundaries of more than one country are among the foremost problems within the Middle East. The foundation of the Israel State in 1948 and the water policies applied by Israel led the disputes to be more complicated. It has been foreseen that wars would occur owing to the water problem.

On the other hand, the fresh water resources in the Middle East let the region to turn into a chess board, on which a global power struggle will be held. It is overt that the American policies shape the region within the post-cold war era.

In this context, Great Middle East Project that is determined as the Middle East leg of the new world order is focused on the affluent energy resources of the region. Especially the policies regarding the petroleum are dominating in the region.

It is a crucial subject that what kind of results can be appeared because of the new situation, from the perspective of the fresh water resources in the Middle East that is rich in terms of petroleum but poor for the water. The United States is not only the dominating

III

side in Middle East but also the neighbors of some regions countries after the invasions. In addition the United States policies favoring Israel seems to make the water strife in the Middle East more intricate.

IV

NDEKLER ZET .................................................................................................................................. I ABSTRACT ...................................................................................................................... III NDEKLER .................................................................................................................. V TABLOLAR ......................................................................................................................IX HARTALAR .................................................................................................................... X KISALTMALAR ..............................................................................................................XI NSZ............................................................................................................................XIII GR ..................................................................................................................................1 BRNC BLM ORTADOU 1.1. ORTADOU KAVRAMI........................................................................................... 5 1.2. ORTADOGU CORAFYASI .................................................................................... 6 1.3. ORTADOUDA KLTR VE TARH .................................................................7 1.4. ORTADOUDA DNLER ........................................................................................ 9 1.4.1. Yahudilik .............................................................................................................. 9 1.4.2. Hristiyanlk .......................................................................................................... 12 1.4.3. slamiyet .............................................................................................................. 13 KNC BLM HAYATIN VE ATIMALARIN KAYNAI OLARAK SU 2.1. DNYADA SU POTANSYEL ............................................................................... 14 2.2. DNYA SU HTYACI ............................................................................................. 19 2.3. SU SORUNLARI VE SEBEPLER ........................................................................... 19 2.4. ORTADOUDA MEDENYET VE SU ..................................................................21 V

2.5. DNLER NDE SUYUN YER VE NEM ......................................................... 25 2.5.1. Yahudilik Dini ve Su ............................................................................................ 25 2.5.2. Hristiyanlk ve Su .................................................................................................26 2.5.3. slamiyet ve Su ..................................................................................................... 27 2.6. ORTADOU SU KAYNAKLARI ............................................................................ 28 2.6.1. Ulusal Akarsu ........................................................................................................ 28 2.6.2. Uluslararas Akarsu ............................................................................................... 28 2.6.3. Uluslararas Su Hukuku ......................................................................................... 29 2.6.3.1. Mutlak Egemenlik Doktrini(Harmon Doktrini) ............................................ 30 2.6.3.2. Doal Durumun Btnl Doktrini .............................................................. 31 2.6.3.3. Hakkaniyete Uygun Kullanm Doktrini ......................................................... 32 2.6.3.4. n Kullanm stnl Doktrini ..................................................................32

2.7. SU KONUSUNDA ULUSLAR ARASI KURALLAR KOYMA ve DZENLEME ALIMALARI ......................................................................................................... 33 2.7.1. Uluslararas Hukuk Dernei almalar ........................................................... 33 2.7.2. Uluslararas Hukuk Komisyonu almalar ..................................................... 34 2.7.3. Avrupa Birlii Su Mktesebat .......................................................................... 35 2.7.4. Uluslararas Su Kaynaklar Birlii ....................................................................35 2.7.5. Kresel Su Ortakl .......................................................................................... 36 2.7.6. Dnya Su Konseyi ............................................................................................. 36 2.8. ORTADOU SU SORUNLARI ................................................................................ 37 2.9. ORTADOUDA SU KAYNAKLARI VE STRATEJLER...................................42 2.9.1. Frat-Dicle Havzas......................................................................................... 42 2.9.1.1. Gneydou Anadolu Projesi (GAP) ......................................................... 44 VI

2.9.1.2. Suriye ve Irakn Projeleri ........................................................................ 45 2.9.2. Asi Nehri ......................................................................................................... 46 2.9.2. Litani Nehri ..................................................................................................... 48 2.9.3. rdn Nehir Havzas ....................................................................................... 50 2.9.4. Nil Nehir Havzas ............................................................................................ 51

NC BLM AMERKAN YZYILI VE YEN DNYA DZEN

3.1. AMERKANIN KURULU DNEM ....................................................................54 3.2. SOUK SAVA VE SONRASI DI POLTKA ..................................................... 57 3.3. VAADEDLM TORPAKLARDA SRAL DEVLETNN KURULUU ........... 57 3.3.1. Yahudi deoloji ve Siyonizm ....................................................................... 58 3.3.2. srail Devletinin Kuruluu ve Beka Stratejisi ............................................. 61 3.4. ABD-SRAL LKLER ......................................................................................... 63 3.4.1. Yahudi Yanls Bak As ve Neo-Conlar ................................................. 63 3.4.2 ABDde srail Lobisi .................................................................................... 66 3.5. SOUK SAVA SONUNDA DNYA DZEN VE ABD ..................................... 69 3.6. AMERKA SLAM VE DMAN MAJI ............................................................... 71 3.7. BYK ORTADOU PROJES (BOP) ...................................................................74 3.7.1. BOPun Tarihsel Arka Plan ................................................................................ 75 3.7.2. BOPun Amac ....................................................................................................82 3.7.3. BOP ve Demokrasi Sylemi ................................................................................ 84 3.7.4. BOP ve Enerji Kaynaklar ................................................................................... 85

VII

DRDNC BLM BYK ORTADOU PROJES VE ORTADOU SU KAYNAKLARI

4.1. SUYUN STRATEJK DEER ve SUPOLTK ...................................................... 90 4.2. SU SAVAI SENARYOLARI .................................................................................. 92 4.3.ORTADOU SU SORUNUNA BATININ YAKLAIMI ........................................ 95 4.3.1. Avrupa Birlii Politikalar .................................................................................... 95 4.3.2 ABDnin Politikalar ............................................................................................ 98 4.4. SRALN SU POLTKALARI .............................................................................. 100 4.4.1. srailin Su Potansiyeli ....................................................................................... 100 4.4.2. srailin su politikalar ........................................................................................ 101 4.4.3 rdn Nehri Paylam Sorunu ve Johnston Plan ............................................... 102 4.4.4. Golan Tepelerinin Stratejik Deeri .................................................................... 106 4.5. NLDE SUPOLTK ................................................................................................ 108 4.6. FIRAT-DCLE HAVZASINDA SU MESELELER ............................................... 113 4.6.1. Irakn Grleri ..................................................................................................115 4.6.2. Suriyenin Grleri ............................................................................................ 115 4.6.3. Trkiyenin Tezleri .............................................................................................. 117 4.7. KL LKLERDE GAPIN ETKS .................................................................... 119 4.7.1. Suriye, Terr ve Su .............................................................................................. 122 4.7.2. ABDnin Irak gali ve Su Politikalar ................................................................ 125 4.7.3. srail ve GAP ....................................................................................................... 127 4.7.4. srailin Krt Kart ............................................................................................... 137 4.8. BYK SRAL STRATEJS................................................................................. 139 SONU............................................................................................................................. 144 KAYNAKA ................................................................................................................... 148 VIII

TABLOLAR Dnya Su Kaynaklar ...................................................................................... 15 Ktalara Gre Ya ve Buharlama Miktarlar............................................... 16 Dnyadaki Tatl Su Kaynaklar ....................................................................... 17

Tablo 1: Tablo 2: Tablo 3:

Tablo 4: Dnyada Blgesel Su Dalm ve Kii Bana Den Miktar ..................... 20 Tablo 5: Tablo 6: Tablo 7: Tablo 8: Tablo 9: Dnyada Su Anlamazlklar Kronolojisi ...................................................... 22 Ortadou lkelerinde Su Kaynaklar .............................................................. 38 Su Yoksulu lkeler ........................................................................................ 39 Ortadouda Kii Bana Den Su Miktar................................................... 40 Frat Havzasnn Su Potansiyeli ..................................................................... 43

Tablo 10: Dicle Havzasnn Su Potansiyeli ....................................................................43 Tablo 11: Havza lkelerinin Frat ve Dicle Sularndan Talepleri ..................................44 Tablo 12: rdn Nehrinin Su Potansiyeli ..................................................................... 50 Tablo 13: Nil Nehrinin Tad Su Miktar ve Kaynaklar ............................................ 52 Tablo 14: Johnston Plan ............................................................................................... 104

IX

HARTALAR Harita 1: Frat-Dicle Havzas.............................................................................................46 Harita 2: Asi Nehri.............................................................................................................48 Harita 3: Litani Nehri.........................................................................................................49 Harita 4: rdn Nehir Havzas..........................................................................................51 Harita 5: Nil Nehir Havzas...............................................................................................53

KISALTMALAR

AB: Avrupa Birlii ABD: Amerika Birleik Devletleri

AIPAC: The American Israel Public Affairs Committee

AP: Adalet Partisi BAE: Birleik Arap Emirlikleri BM: Birlemi Milletler BOP: Byk Ortadou Projesi

CFR: Council on Foreign Relations

CHP: Cumhuriyet Halk Partisi GAP: Gneydou Anadolu Projesi

MEPI: Middle East Partnership Initiative M..: Milattan nce

M.S.: Milattan Sonra m: metrekp ss: Sayfa Says t.b: tarih belirtilmemi XI

UHK: Uluslararas Hukuk Komisyonu

v.b : ve benzeri y.b: yaynevi belirtilmemi

XII

NSZ Bu alma Byk Ortadou Projesi balamnda mevcut ve muhtemel su politikalarn incelemek iin hazrlanmtr. alma esnasnda Siyaset Bilimi, Siyasi Corafya, Siyasi Tarih, Uluslararas likiler ve Fiziki Corafya alanna giren konulardan yararlanlmtr.

almamn her evresinde bilgi ve tavsiyelerini eksik etmeyen danmanm ve ok deerli hocam Sayn Prof. Dr. Orhan Gkeye teekkr ederim.

Ayrca almam srasnda bilgilerine bavurduum Sayn Yrd. Do. Dr. Vefa Tokluya, Yrd. Do. Dr. Cem Aydene ve deerli meslektam Zlfkar Ayta Kimana teekkrlerimi sunarm.

Son olarak akademik hayatmn ve almalarmn her annda yanmda olduunu bildiim, desteini ve tavsiyelerini hi eksik etmeyen deerli hocam Sayn Yrd. Do. Dr. Muhammet Dkcana teekkrlerimi bor bilirim.

ZYA KIVAN KIRA

MAYIS 2008

XIII

GR

nsanlk tarihinin balad ve gelitii, ilk insan topluluklarnn birlikte yaamaya balayarak byk medeniyetler oluturduu, tarihsel geliime yn veren byk olaylarn yaand, sorunlarn ve atmalarn hep var olduu, bazlarna gre istikrarszln merkezi bazlarna gre ise zenginliklerin sahibi olan Ortadou, zerine ok ey sylenen ancak az ey bilinen byk bir corafyadr.

Sz konusu corafya eitli etnik, dini, mezhepsel kkenlere ait halklar tarafndan paylalm ve bu zengin miras zerinde insanlk tarihi yazlmtr. Birok inan sisteminin yan sra semavi dinlerin de ekillendii bu manevi topraklar zerinde ekimelerin, anlamazlklarn ve savalarn hkm srd grlmektedir. Bu corafyada bir araya gelen eitlilik yine bu corafyada karmakla dnmekte ve ou zaman iinden klmaz durumlar oluturmaktadr. Gerek sahiplerinin mcadele yorgunluu iinde blge kendi geleceini tayin edemeyen bir izgide srklenmektedir.

Ortadou, barnda tarih ve kltr hazineleri barndrd gibi insanln kullanmna gerek duyduu doal kaynaklar bakmndan da zengindir. yle ki gnmzde Ortadou denilince akla ya kark bir corafya gelir ya da petrol.

Ortadou, doalgaz, bakr, demir, asbest, krom gibi birok doal enerji kaynann en fazla bulunduu yer olduu gibi dnyada en fazla petrol rezervine sahip blgedir. Antik alarda baz ilalarn yapm iin kullanld bilinen petroln, zellikle 1940l yllarda motorlu tatlar asndan anlalan nemi yeni bir r amtr. Sanayileen ve XIV

modernleen byk devletlerin petrole gereksinimleri giderek artmtr. Byk devletlerin petrole ilgisi o kadar artmtr ki onlar iin bir damla petrol bir damla kandan daha nemli hale gelmitir.

te yandan petrol zengini Ortadou su konusunda fakir bir grnt sergilemektedir. Dnyann en byk nehri olan Nilin yansra Frat-Dicle, Asi, Litani gibi nemli su kaynaklarn barndrsa da blge ciddi bir su krizi ile kar karyadr. Nfusun srekli artmas, kresel snma, su kaynaklarnn yanl kullanm ve yanl politikalar neticesinde su blge halk iin petrolden nemli bir hale gelmitir.

Mevcut su kaynaklarnn artan ihtiyac karlamada gnden gne yetersiz kalmasnn yansra birden ok lke snrna giren sular, lkeler arasnda politik sorunlara neden olmaktadr. Her devlet suyun kaynana, kendi snrlarndaki uzunluuna ve ak hzna bakmakszn su kullanm zerinde hak iddia etmekte ve mmkn olduunca kaynaklardan fazla miktar kullanmaya almaktadr. Bu durum hem hukuksal hem siyasi sonular dourmakta ve yeni ittifaklarla beklenmeyen atmalara yol amaktadr.

Bu balamda devletlerin su politikalar ikili ilikilerde nemli yer tutmaktadr. Artan ihtiyacn en faydal biimde paylam ya hukuksal dzenlemelerle ya ikili ilikiler kullanlarak ya da atmalarla salanmaktadr.

Ancak Ortadounun zerinde sz sahibi olan lkelerin gnmzde Ortadou dndan olduklar dikkate alnrsa onlarn bu konuya bak ve yrttkleri politikalar da nem arzetmektedir. Son zamanlarda Yeni Dnya Dzeninin Ortadou aya olarak 2

gndemde olan Byk Ortadou Projesi, mimarlarnn deyimiyle Ortadouyu dntrmek iin kollar svam durumdadr.

Ortadouyu dntrme stratejisi iinde hemen her durum ve olayla ilgilenmek zorunda olan ABDnin Ortadou su sorunlar ve politikalar ile ilgili olarak ne dnd ve ne yapmak istedii, ABDnin bak asnn neleri deitirebilecei, hangi atmalara ya da igallere yol aabilecei, ne gibi stratejik ittifaklara dnebilecei gelecekteki su paylam ve sorunlar iin nemlidir.

Bunun yannda ABD zerinde her zaman byk etkisi bulunan srailin su sorunu yaamas ve su iin sava stratejileri retmesi de konunun bir dier parametresini oluturmaktadr.

Bu alma BOP ekseninde oluan ve oluabilecek su politikalarn, stratejilerini, su paylamnn ikili, l ilikilere yansmalarn incelemek zere hazrlanmtr.

almann ilk blmnde Ortadounun neresi olduu, tarihi, kltr ve semavi dinlerin blgeye etkileri ile blgenin stratejik deeri anlatlmtr.

kinci blmde, suyun kresel ve Ortadoudaki dalm anlatlarak su sorunu asndan sorunlu blgeler aklanarak, su konusunda dnyada yaanan hukuksal gelimeler ve paylam dzenlemeleri anlatlm; blgenin zellikle zerinde en ok anlamazlk olan nehirleri fiziki zellikleri ve haritalar ile incelenmitir.

nc blmde ise Souk Sava sonunda dnyada tek egemen g olarak kalan ABDnin tarihi yolculuu ksaca anlatlarak Byk Ortadou Projesine giden sre belgelerle incelenmitir. Ayrca bu blmde ABD politikalar zerinde en belirleyici etken gibi grnen srailin kurulu mitleri, devlet yaps ve ABDdeki baskn lobisi ksaca aklanarak BOP iindeki yerine vurgu yaplmtr.

almann son blmnde ise blgedeki lkelerin su politikalar ile zellikle Irak igali sonras fiilen Ortadouya yerleen ABDnin su konusundaki dnceleri, srailin su konusunda izledii politikalar ve blge gvenliine etkileri ele alnarak Byk Ortadou Projesi dahilinde gerekleen yada gerekleecek supolitik konular incelenmitir.

BRNC BLM
ORTADOU

1.1. ORTADOU KAVRAMI

Balnda Ortadou kavram bulunan almalara bakldnda ilk fark edilecek husus, bu kavramn kapsamnn birbirinden farkl olmas ve her bir almaya gre genileyip daralm olmasdr. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili btn almalar ncelikle bu kavramn ieriinin belirlenmesi ve kapsamna nelerin alndnn gsterilmesiyle balamaktadr. Temelde Ortadou kavramnn ark (Dou) ve yakn dou kavramlar gibi bat merkezli sbjektif bir kavramlatrmann rn alarak ortaya kt sylenebilir. Bu kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupay dnyann merkezi olarak kabul eden ve dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklara gre yakn, orta ve uzak eklinde snflandran baktr (Dursun, 2004: 22).

Ortadou (Middle East; Moyen Orient; e-arkul-Evsat) kavramn ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Rewievde yaynlanan Basra Krfezinin nemini ele ald The Persian Gulf and International Relations balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanmtr (Lewis, 1964: 75).

Mahann ardndan ngiliz gazetesi The Timesin d politika editr Valentine Chirol, Tahran muhabiri imzas ile Basra Krfezinin stratejik nemini ve ngilterenin blgelerdeki karlarndan bahsettii bir ka yazsna Ortadou Problemleri baln 5

koyarak kavramn benimsenmesine katkda bulunmutur. 1909 ylnda Angus Hamilton tarafndan yaynlanan Problem of the Middle East adndaki kitap ile kavram bilim dnyasna tanmtr. Kavramn resmiyet kazanmas ise Birinci Dnya Savandan sonra ngilterenin Smrgeler Bakanl bnyesinde Middle East Department adnda idari bir tekilatn kurulmasyla gereklemitir. Ayrca ngilteredeki Corafi Adlar Komisyonu adl kurulu, Yakndou kavramna Balkanlar dhil ederken Ortadou kavramn Trkiye, Msr, Arap yarmadas, ran ve Irak dahil edecek ekilde snrlarn belirlemitir (imek, 2004: 1112).

1.2. ORTADOGU CORAFYASI

Ortadou corafyasnn tam olarak nereyi kapsad konusu tartmal olmakla birlikte genel kabul gren snrlara gre; Dou Akdenize kys olan lkeler, Trkiye, verimli Hilal lkeleri olan Suriye, Lbnan, srail, rdn, Irak ve Msr, Arap Yarmadas, ran ve genellikle Pakistan Ortadou snrlarn oluturur (Parlar, 2002: 15).

En geni anlamda Ortadou batda Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve Msrdan balayarak douda Irak, Kuveyt, Bahreyn, BAE ve Umman iine alan, kuzeyde Trkiye, Kafkasya, Orta Asya Trk Cumriyetleri, ran, Afganistan ve Pakistan kapsayan gneyde ise Suriye, Lbnan, srail, rdn, Filistin ve Arap yarmadasn evreleyen blge olarak tanmlanmaktadr (Ar, 2007: 25).

Corafya ve Jeopolitik otoritelerinin Dnya Adas olarak nitelendirdikleri AsyaAvrupa ve Afrikadan oluan ve zaman zaman Eski Dnya olarak da anlan ktalar 6

topluluu, birbirleriyle Ortadouda kesiirler. Bu merkezi durumuyla deerlendirilmekle beraber blge, belli bal dnya denizlerine alan su yollarna da sahiptir. Bu su yollar, Ortadoudaki i denizler zerinden klar salar (Memi, 2002: 8-10).

1.3. ORTADOUDA KLTR VE TARH

nsanlk tarihinin en eski ve en yce uygarlklar Ortadou zerindeki Msr, Mezopotamya, Anadolu ve randa ortaya kmtr. Devlet gelenei, bilim ve kltrn temelleri burada atlm olup, yaz ve para da burada icat edilmi, ticaret burada gelimitir. Mezopotamya ve Anadoluda gnmzden 2300 yl evel dnyann yuvarlakl ispatlanm, dnyann ap ve evresi de bilimsel olarak hesaplanmtr. Ortadou topraklar zerinde Msrllar, Hititler, Smerler, Asurlular, Persler; Makedonyallar, Romallar, Bizansllar, Emeviler, Abbasiler, Seluklular ve Osmanllar gibi birok nemli devlet kurulmu ve tarihe karmtr (Elibyk, 2003: 137).

Ortadou corafyasnda bilinen en eski ve en byk medeniyet Msrdr. Nil Nehrinin kylarnda filizlenen Msr medeniyeti gl krallklarn, gz alc ehirlerin, gl bir dinin ve ekonomik hayatn gzlemlendii bir lkeydi. Tpta dnyaya nclk eden Msrllar kd da icat ettiler. Gl generallerin brokratlarn ve din adamlarnn yetitirildii Msr, nehir kenarna kurulmu dier medeniyetlerinden ok daha uzun sre, yaklak 3000 sene varln srdrmtr (Blainey, 2004: 7177).

Ortadouda Dicle ve Frat uygarl olarak bilinen dier bir nehir uygarl Msrdan eski olmakla birlikte Msrdaki toplum birliini ve srekliliini gstermemitir. 7

Blgenin kuzey ve gneyinde Babiller, Asurlar, Akadlar, Smerler olarak bilinen ve farkl dilleri konuan halklar yaamtr. Tevratta blge Aram Naharaym yani iki nehrin aras olarak geer. Helen Roma zamannda ise hemen hemen ayn anlama gelen Mezopotamya ad verilmitir (Lewis, 1995: 29).

Farkl rklara dil ve inanlara sahip Mezopotamya halklar arasnda blgeye ehir kltrn getirenler ve yazy kefederek tarihi devirlerin balamasn mmkn klanlar Smerlerdir. Trkeye akraba bir dil konuan Smerler Mezopotamyada yaklak bin yl varlklarn srdrmlerdir (Memi, 2002: 16-17).

Eski Mezopotamya ve Msrdan sonra brani kltr blgenin esas kltrn oluturmutur. Bu kltrn, devlet, ticaret ve hukuk kodlar, Ortadounun egemenlik sisteminde kalc izler brakmtr (Parlar, 2002: 32).

Bu tarihi corafyann kuzey ksm tarihte daima Anadolu ve randa kurulan glerin himayesinde gelimitir. Anadolu ve randa kurulan devletler, ksa srede bu blgeye de hkim olmulardr. Yani blgenin kaderi Anadolu ve rann kaderi ile birlikte olumutur. Nitekim Anadoluda kurulan Hititler ksa zamanda ama inmiler ve btn kuzey Suriyeyi hkimiyetleri altna almlardr. Daha sonra Anadoluya hkim olan Roma mparatorluu ve onun doudaki halefi dou Roma mparatorluu da btn blgeye hkim olmutur. Anadoluda paralanm bir ortam olduu zamanlarda da ran Msra kadar btn blgeyi igal etmitir. M.. 587 ylnda Pers hkmdar Buhtunnasr Kuds ve Msra kadar gelmi ve Kuds yakmtr. Bundan yzyllar sonra ran corafyasna hkim olan Seluklu Trkleri, Dou Akdenize ve Msra kadar olan btn blgeye hkim 8

olup, uzun sre blgede eitli dnem ve adlarla devletler kurmulardr (ztrk, 2003: 255).

Seluklu hkimiyeti ve Mslman Arap dnyann gc yaklak iki yzyl boyunca Hal seferlerine kar baarl olmu ve blgenin Hristiyan Batnn egemenlii altna girmesini engellemitir. zellikle Abbasilerin parlak geen dneminden sonra Bizans devre d brakan Osmanl mparatorluu dneminde Mslman Dnya, Bat dnyas karsnda kendi kltr ve deerlerini en geni anlamda yaamtr. Ancak Osmanl mparatorluunun etkisini yitirmesi Batl gler tarafndan bir frsat olarak

deerlendirilmi ve blgeyi egemenlikleri altna altna alan batllar blgeyi emperyalist amalarna uygun ekilde biimlendirmilerdir (Ar, 2006: 4748).

Kutsal kitaplar incelendiinde insanlna gnderilen peygamberlerin ounun Ortadoudan kt ve insanlk tarihinde nemli bir yer tutan semavi dinlerin retilerini bu corafyadan yaydklar grlr. Dini kaynaklara gre ilk insan bu blgede-Etiyopyadadnya hayatna balamtr (Turan, 2003: 36).

1.4. ORTADOUDA DNLER 1.4.1. Yahudilik

Yahudilik yaayan dinlerin en eskilerinden biridir. Yahudilik kavram, sadece bir dini kimlii ifade etmemektedir. Etkin olarak Yahudiler dnya literatrnde, brani ve srail oullar terimleriyle de anlmaktadrlar. Yahudiliin genelde ayn biyolojik soya ve dini cemaate sahip rk ve inan birlii olduu sylenebilir (Sarkolu, 2000: 24). 9

Yahudiler de Mslmanlar gibi, kendilerinin Hz.ibrahimin soyundan geldiine inanmaktadrlar. Kitab- Mukaddesin Eski-Ahit blmnn Tekvin ksmnda anlatld kadaryla M..1750lerde ya da 18.yzyln ikinci yarsnda Babillilerin Ur kentinden Harran blgesine g eden brahime bir gece ryasnda Allah Nilden Frata kadar olan blgeyi kendine ve nesline verdiini, kavmini oaltacan ve onu bir millet yapacan dolaysyla buradan Kenan olarak da bilinen El-Halile g etmesinin doru olacan bildirir. Bunun zerine Harrandan ayrlan Hz. brahim, kars Sara ve yeeni Lutla birlikte Kenana gelerek yerleir. Ksa sre sonra blgede ktlk balar, Bunun zerine Msra giden brahim Firavun tarafndan kt muameleye maruz kalr. Tekrar Kenana dnen Hz. brahim hizmetisi Hacer ile de evlenir ve smail adnda bir erkek ocuu olur. Saradan da shak adnda bir olu olur. Aslnda her ikisi de Sami rkndan olan Araplarn ve Yahudilerin ayrlklar burada balar. Araplar smailin Yahudiler ise shakn soyundan devam eder. Yahudiler Hz. brahimin yalnzca kendi atalar olduunu iddia etselerde Mslmanlarn Kabesi olan kutsal mabedin de Hz. brahim tarafndan yaptrld bilinmektedir. Ayrca Hz.shak soyundan gelen tm peygamberlere Mslmanlarda inanmaktadr (Ar, 2007: 3334).

Hz. shakn olu olan Hz. Yakupun 12 olundan drdncsnn ad Yuda veya Yahuda olarak bilinir ve Yahudi kabilesinin soy atas olmutur. Hz. Sleymann lmnden sonra ikiye ayrlan devletin gney krallna Yahuda denildi. Zamanla da genel bir isim haline geldi (Sarkolu, 2000: 233).

Zaman iinde tekrar Msra giden srailoullarnn varlndan rahatsz olan Firavun, brani kadnlarndan doan tm ocuklarn katledilmesini emreder, bunun zerine

10

Yakupun slalesinden bir kadn, dnyaya getirdii ocuunu bir sepetin iinde Nile brakr. Firavun tarafndan bulunan ocuk Hz. Musa olup Firavun tarafndan bytlr. Ancak Musann peygamberlik iddias Firavunla ile aralarn bozar ve Allah Hz. Musadan Msr terk etmesini ister. Bunun zerine Musa kavmini alarak Msr terk eder. Bu olaya Exodus denmektedir. Musadan sonra kavmin bana Hz.Yua gemitir. Bu topluluk Kenan illerine girdiklerinde yerleik bir toplumda karlarlar. Kitab- Mukaddesin yua blmnde anlatld kadaryla, yerli halklarn kknn kaznmas branilerin ak politikas olarak gsterilmektedir. Yuadan sonra baa geen Hz. Davut zamannda, yaklak 1030 yllnda ilk Yahudi devleti kurulmutur. Hz. Davuttan sonra baa geen Hz. Sleyman alama duvar diye bilinen Yahudilerin kutsal sayd mabedi yaptrmtr (Ar, 2007: 35-36).

Yahudilik ilk batan bugne kadar yzlerce kitaba sahip olmutur. Yahudiliin herkese bilinen en tannm kitab Tevrat ad verilen Ahd-i Atiktir. Yahudilerin gnlk hayatlarnn dzenleyicisi kitap ise Talmud olarak bilinir ve sradan Yahudinin gnlk hayatnn anayasas gibidir (Erdodu, 2005: 24).

Dnyada yaklak 20 milyon Yahudi olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn 3 milyon kadar srailde, 6 milyon kadar ABDde dierleri de dnyann eitli yerlerinde dalm vaziyette yaamaktadr (Sarkolu, 2000: 224).

11

1.4.2. Hristiyanlk

Hristiyanlk Asya, Avrupa, Afrika ktalarnn ve medeniyetlerin kesiim noktasndaki eski Filistinde doup yaam ve orada vefat etmi olduu bilinen Yahudi asll sann ahsnda kaynan bulmaktadr. Yaamakta olduumuz an yzyllar, sann tahmin edilen doum ylndan itibaren hesaplanmaktadr. sa Bethelemde dnyaya gelmitir (Trol, www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/258.pdf, 22.04.2008).

Hristiyanlk Yahudilik gibi, inananlarnn baka tanrlara tapnmalarn kesinlikle yasaklamtr. Bu yasan resmi Roma dininide kapsad ve Hristiyanlarn imparatora tapnmalarn yasaklad aktr. Sonralar sorun olan Roma devleti ile Hristiyanlk arasndaki ekimenin kaynan bu yasakta aramak gerekir. Roma dininin son zamanlarn da imparatora tapnma gittike artan bir nem kazanm, bylece bu din, devleti

imparatorun kiiliinde tanrlatran bir imparator dini durumuna gelmitir. Oysa Hristiyanlk, kendi tanrs konusundaki tekelcii yznden, imparatora tapnma ve kurbanlar sunmay bandan beri yasaklamtr. ki din arasndaki bu gr ayrl, Roma devleti ile Hristiyanln anlamazla dmesine yol amtr. Ancak bu durum Hristiyanl zayflataca yerde glendirmitir. nk pek ok inat din mahrumlarnn ortaya kmasna neden olan bu uygulama sonunda, Hristiyanlk diren kazanmaya ve nemini kantlamaya frsat bulmutur (www.e-felsefe.com/hristiyanlk-felsefesi.html, 22.04.2008).

12

1.4.3. slamiyet

Son Peygamber Hz. Muhammed M.S. 571 ylnda Mekkede dnyaya gelmitir bu nedenle Suudi Arabistan Mslmanln beiidir (zey, 2004: 76).

Arap yarmadasnn Mslmanlar asndan nem kazanmasnn asl tarihi Hz. Muhammedin dnyaya geldii tarihtir. Hz. Muhammed 40 yandayken sk sk tek kalmak iin gittii, Hira Danda 611 ylnda Cebrail aracl ile Allah tarafndan kendine Peygamber olduu bildirilmitir. Allahn kelam Kur-an, Cebrail aracl ile indirilmeye balanmtr. Mekkedeki iddet ve basklar sonucu Allah, Mslmanlarn Medineye g etmesini istemi ve g (hicret) sonucu dinin yeni merkezi Medine olmutur. Hz Muhammedin hayata gzlerini yummasndan sonra Drt Halife Dnemi balamtr (Ar, 2007: 3839).

Ortadouda yaklak 227 milyon Mslman yaamaktadr. Ancak Bu topluluun hepsinin din anlay ayn deildir. Snnilerin oran yaklak te iki iken, iiler ise te birdir (Parlar, 2002: 360-361).

13

KNC BLM
HAYATIN VE ATIMALARIN KAYNAI OLARAK SU

2.1. DNYADA SU POTANSYEL

Gne sisteminin dokuz gezegeni iinde canllarn yaam srdrd tek gezegen olan dnyann yaam kayna sudur (Kran, 2003: 11). Suyun tarihi dnyann oluumu ile hemen hemen ayn dnemlere rastlar. Bilimsel almalar gstermektedir ki ilk yaam belirtileri de suyun iinde yaklak 3.8 milyar yl nce balamtr. Daha sonra da dnyann geliiminin tm aamalarnda suyun oynad rol hayatidir. Gnmz dnyasnda da imek, temizlenmek, sulamak, snai retimde kullanmak ve daha birok faaliyeti ya da zorunluluu gidermek iin su vazgeilmez bir unsurdur (Tomanbay, 1998: 13-16).

Dnyadaki su miktar yaklak 1.360.000 km olup dnyann %70ini kapsamaktadr. Tatl su miktar ise 27.200 kmtr. Yani mevcut su kaynann sadece %2.6s kadardr. Bu miktarn %99u da kutuplarda buz yada kar eklinde bulunur. Ayrca kullanlabilir su kaynaklar yeryznde eit dalmamtr (en, 2006: 12). Yeryznde baz yerler sudan korunmak isterken, baz blgeler susuzlukla mcadele etmektedir. ilebilir suyun sadece %0.01inin insan kullanmna hazr vaziyette olduu, geri kalan sularn dorudan yararlanlamayan sulardan olutuu ve zaten suyun dnyada insan ihtiyalarna uyacak biimde dalmad gz nne alnrsa dnyada bir su sorunundan bahsedilebilir (Bird, 2001: 48-52).

14

Tablo 1: Dnya Su Kaynaklar

SU TRLER

HACM(10km)

YZDE(%)

Tatl su glleri

125

0.009

Tuzlu su ve denizler

104

0.008

Nehir suyu hacmi

1.25

0.0001

Zemin nemi ve vadoz su

67

0.005

4000m derin yer alt suyu

8.350

0.61

Buzul ve karlar

29.200

2.16

Ktalar

36.800

2.80

Atmosfer Okyanuslar

13 1.320.000

0.001 97.3

Genel Toplam

1.360.000

100

(en, 2006: 13)

Canllar iin gerekli olan su kara yzeyindeki tatl sudur. Yzey sular dereler, havuzlar, gller, barajlar ve tatl su bataklklarn kapsar. Giri aklar yatan, kara zerindeki yzey akndan, yeralt suyu szmasndan ve yan derelerden giren aktan oluurken; k aklar ise buharlama ve yeralt suyuna dnme srecinden oluur. Yzey sularnn konumu ve miktar zamana, mekana gre doal olarak ya da insan eliyle 15

deiebilir (Ulusoy, 2007: 83). Yalar sonucu dnyaya den su miktar ylda yaklak 100 bin m olup bu miktarn yaklak 40 bin m kadar ak durumuna geerek nehirler vastasyla denizlere ve kapal havuzlardaki gllere ulaabilir. Bu miktarn ise ancak 9 bin m teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir durumdadr (Koluman, 2003: 8). Kullanlabilir su miktarnn elde edilmesinde farkl iklim koullar, kara ve deniz scakl arasndaki farkllklar, jeolojik yap ve hidrolojik faktrler dnyann deiik blgelerinde sorun dourmaktadr (Kapan, 2007: 51).

Tablo 2: Ktalara Gre Ya ve Buharlama Miktarlar

Kta (mm) Avrupa 790

Ya (km) 8.290 (mm) 507

Buharlama (km) 5.320 (mm) 283

Fark(Ak) (km) 2.970

Asya

740

32.200

416

18.100

324

14.100

Afrika

740

22.300

587

17.700

153

4.600

Kuzey Amerika Gney Amerika Okyanusya Antartika Dnya

756

18.300

418

10.100

339

8.180

1.600

28.400

910

16.200

685

12.200

791 165 800

7.080 2310 119.000

511 0 485

4.570 0 72.000

280 165 315

2.510 2.310 47.000

(Pamuku, 2000: 38)

16

Dnyada 214 nehir ve gl havzas mevcuttur. Bu havzalarn 155i 2 lke, 36s 3 lke ve 23 ise 12 lke tarafndan paylalmaktadr (ehsuvarolu, 2000:157).

Dnyada kii bana kullanlabilir tatl su ortalamas 7000 ile 7600 mdr. Dnyada kii bana tketilen su miktar 800m olmakla birlikte bir lkede kii bana den su miktar yllk 2000m ise bu lkeler su ynnden sorunsuz lkeler, kii bana den su miktar 1000m-2000m arasnda ise su sknts eken lkeler, kii bana den su miktar 1000 mden az ise o lkeler susuz lkeler snfna girer (Darwish, www.mideaeastnews.com/WaterWars.htm, 17.03.2008 ).

Tablo 3: Dnyadaki Tatl Su Kaynaklar

Su kayna

Km cinsinden su hacmi

Metrekp cinsinden su hacmi

Tatl su yzdesi

Toplam su yzdesi

Okyanuslar, denizler ve krfezler Buz tepeleri, buzullar ve krfezler Yeralt suyu 24.064.000 5.773.000 67.8 1.74 1.338.000 321.000.000 -96.5

23.400.000

5.614.000

--

1.7

Tatl su

10.530.000

2.526.000

30.1

0.76

Tuzlu su

12.870.000

3.088.000

--

0.94

17

Toprak nemi

16.500

3.959

0.005

0.001

Zemin buzu ve srekli don Gller

300.000

71.900

0.86

0.022

176.400

42.320

--

0.013

Tatl

91.000

21.320

0.26

0.007

Tuzlu

85.400

20.490

--

0.006

Atmosfer

12.900

3.095

0.04

0.001

Bataklk suyu

11.470

2.752

0.03

0.0008

Nehirler

2.120

509

0.006

0.0002

Biyolojik su

1.120

269

0.003

0.0001

Toplam

1.386.000.000

332.500.000

--

100

(Ulusoy, 2007: 85)

18

2.2. DNYA SU HTYACI

Toplumlarn su talebi yaam ve retim olarak iki ekilde olmaktadr. lki biyolojik ihtiya olarak adlandrlan, bir insann biyolojik ihtiyalarn karlama ve yaam iin gnlk ihtiya duyduu deerdir. Buda asgari 25 litredir. Dier ihtiyalarla birlikte (ykanma, temizlik, yeme-ime vs.) bu deer 200 litreye kmaktadr. retim iinse zellikle sulamal tarm yaplan blgelerde su talebi lkenin geri kalan tm talebini amaktadr (Uluatam,1998: 107-108).

1995 yl itibariyle dnya nfusunun %41i yani 2,3 milyar insan 1700m kii/yl deerinin altnda su arz bulunan blgelerde ve bu saynn 1,7 milyar da, 1000m kii/yl deerinin altnda su arz olan ar sorunlu olarak adlandrlan yerlerde yaamaktadr. Bu durumun devam halinde 2025 ylnda 2,4 milyar insann ar sorunlu blgelerde yaayaca tahmin edilmektedir. Bu sorunlu blgelerde ise ancak zengin lkeler teknolojik imkanlarn kullanarak (tuzlu sular tatlandrma, geri kazanm vs.) ihtiyalarn karlayabileceklerdir (Gknel, 2006: 12).

2.3. SU SORUNLARI VE SEBEPLER

Dnyada su azln oluturan nedenler hem doa hem de insan kaynakldr. klimsel, corafi ve hidrolojik etkenler bir blgedeki suyu bir baka blgeye gre az yada ok klabilirler (Pamuku, 2000: 81).

Devlet Su leri Raporunda (2004), Dnyada su ktlnn nedenleri yenilenebilir kaynak miktarnn ktl, suyun kullanmndaki yanllklar ve yksek nfus artnn

19

kii bana den kaynaklar azaltmas olarak 3 gruba ayrlmtr (D.S. Basn Blteni, 17.09.2004).

Tablo 4: Dnyada Blgesel Su Dalm ve Kii Bana Den Miktar

Yenilenebilir su Blge kaynaklar(milyar m/yl) Okyanusya Latin Amerika Kuzey Amerika Dou Avrupa ve Orta Asya Afrika Bat Avrupa Asya Orta Dou ve Kuzey Afrika 768 10.766 5.379 7.256 4.184 1.985 9.985 21 466 287 495 559 383 3.041 Nfus (milyon)

Kii bana den miktar(m) 36.619 23.103 18.742 14.659 7.485 5.183 3.283

355

284

1.250

(www.ekolojistler.org/su-kaynaklar-ve-etkileim-sreci-ismail-kk/html)

Tabloda da grld gibi Orta Dou, Kuzey Afrika ile birlikte kii bana den su miktarnn en az olduu blgedir. Bunun nedenlerinden biri zellikle dzensiz ve yeterli miktarda kaynak salayamayacak kadar az olan yalardr. Bir dieri ise birok lkenin

20

suyunun kendi topraklarndan kaynaklanmamas ve bu sebeple oluan arz-talep farkllklardr.

2.4. ORTADOUDA MEDENYET VE SU

Su btn Ortadou tarihinin en eski alarndan beri insanlar iin hayati bir sorun olmutur (Koluman, 2003: 88). Dnyada bilinen ilk uygarlk Frat ve Dicle etrafnda kurulmutur. O zamana kadar gebe yaayan insanolunun yerleik hayata geii Frat, Dicle ve Nil etrafnda ilenmeye hazr topraklar zerinde tarm yapmayla balamtr (Uluatam,1998: 13). Tarm toplumlarnn olumasndan sonra zellikle Frat ve Dicle nehirlerinin ak dzensizlii ile ba edebilme abalar medeniyetin gelimesi asndan ok nemlidir (Sander, 2003: 32). Nehirler zerinde ulam ve tamaclk iin kullanlan nehir kayklarnn daha gelimileri ile eya, mal ve teknik ilerlemeler Kzl Deniz, Basra Krfezi ve Dou Akdenize ulatrlarak bu blgelerde de medeniyetin gelimesi salanmtr (Yldz, 2008: 42).

Gnmzde kt bir kaynak olan su iin 2025 ylnda bir sava kabilecei varsaym dile getirilse de (Bulloch ve Darwish, 1994: 17), su iin kan anlamazlklar ve savalar tarihin ok eski zamanlarna dayanmaktadr. Bunlardan ilki yaklak 4500 yl evvel Laga ve Umma ehir devletleri arasnda yaanmtr (en, 2006: 29). Gnmze kadar birok anlamazln sebebi olan su paylam ve kullanm konusu bugnde ciddi bir uluslararas sorundur.

21

Tablo 5: Dnyada Su Anlamazlklar Kronolojisi

Tarih M. 2500

Taraflar Laga ve Umma

Sebep Askeri

Bilgi

M. 1790

Hammurabi

Politik

Su hrszl ve sulama ihmali ile ilgili konular. Dicle nehri zerinde Hammurabi isyanclar iin yaplan baraj ve sonuta Smer medeniyetinin ykl. Musann Kzldenizi yarmas ve

M. 17201684

Abi-Eshuh Iluma-Ilum

Askeri

M. 1200 M. 720705 M. 705-682

Musa peygamber ve Msr firavunu Asurlar ve Ermeniler Sennacherib Babil

Askeri ve Dini

Firavunun askerleri ile sularn altnda kalmas. Asur Kral Sargonun Ermeni sulama kanallarn tahrip etmesi. syanc Asurlular durdurmak iin su kanallarn Babile ynlendirerek ehri harab etmesi. Asurlu Esarhaddon tanrlara kzarak byk bir su takn vermitir. Arabistan ve Elam blgesine saldrlar sonucu Assurbanipal dman kuvvetlerine zarar vermek iin su kuyularn

Askeri

Askeri

M. 689-681

Asurlar ve Tiranlar

Dini ve Askeri

M. 669-626

Asurlar Araplar (Elam blgesi)

Askeri

kurutmutur. Savunmadan sonra Assurbanipal Sabipel ehrine saldrarak oray sular altnda brakr. Ayrca dman cesetlerini Ulai nehrine doldurarak baraj yapmtr.

22

Msr, Med ve Babillilerin M. 612 Msr, Babil, ran, Asur Asurlulara saldrmas. Khasr Askeri nehrinin yatandan saptrlarak dmann takna maruz braklmas. Babil etrafna saray korumak M. 605-562 Babil Askeri zere Frat ve onun kollar ile birlikte duvar rlmesi. Dicle kolunda (Diyala) 300 kanal M. 558-528 Babil Askeri yaplarak nehir suyunun saptrlmas. Babili ele geirmek iin Sirus, ehir zerinde nehir yatan M. 539 Babil Askeri deitirdikten sonra kuru yatak boyunca askerlerini tayarak savamtr. Byk skenderin Frat nehrinde Babile saldrs srasnda birok M. 335-323 Babil Askeri su bendini yklmtr.

Amo rmann ak ynnn Floransa Pisa anlamazl M.S 1503 Floransa ve Pisa Askeri sresince deitirilmek istenmesi.

Hollanda, Seksen yl savann M.S 15731574 Hollanda ve spanya Askeri banda spanyol askerlerinin zerine su takn yaparak Alkmaar korumutur. Flemenklerin su bentlerini aarak M.S 1672 Fransa ve Flemenk Askeri ehirleri zerinde almas imkansz su bariyerleri oluturmalar.

23

Askeri ve M.S 1898 Msr, Fransa ve ngiltere Siyasi, su kaynaklarnn ynetimi Araplar ve srail

Fransa ve ngilterenin Nil su kaynaklarn kontrol etme istekleri. lk Arap-srail atmas srasnda

M.S 1948

Askeri

Araplarn Bat Kudse su temin hatlarn kesmesi. Yarmuk nehri ve baz bataklklardan su ekme planlar ve anlamazlklar. srailin Taberia glnden su tama ebekesini krmas, Suriyenin mdahalesi ve uluslararas arlar. srail Milli Su Kanalna karlk Arap politikalar ve 1966da Suriyede anlama. srailin rdn nehri kanallarn tahrip etmesi ve srail Arap atmas. srailin rdne ait Bat Ghar

M.S 1951

srail, rdn, Suriye

Askeri ve Politik

M.S 1953

srail, Suriye, rdn

Askeri ve Politik

M.S 19651966

Suriye ve srail

Askeri ve Politik

M.S 1967

Suriye ve srail

Askeri

M.S 1969

rdn ve srail

Askeri

Kanaln bombalama tehdidi ve bir dizi gizli anlama. Irak, Suriye arasnda, Al-Tavrah baraj gerginlii. Arap Birlii ierisinde su paylam konusunda tartmalar. ran, Irak mevzilerinin su altnda kalmas iin su salmtr. srail Beyruta olan su ebekesini kesmitir. GAP projesine Irak ve Suriye tarafndan yaplan itirazlar.

M.S 1974

Irak ve Suriye

Askeri ve Politik Askeri ve politik Askeri

M.S 1975 M.S 19801988 M.S 1982

Irak ve Suriye ran ve Irak Suriye, Lbnan ve srail Trkiye, Irak ve Suriye

Askeri Askeri ve politik

M.S 1990

24

M.S 1991

Irak, Kuveyt ve A.B.D

A.B.D ve mttefikleri yedi Askeri pompa istasyonun drdn tamamen imha etmilerdir.

M.S 1993 ylndan bugne kadar M.S 2001 srail, Filistin Irak, A.B.D ve dierleri Irak Terr Irak Askeri

Saddam hkmetine protestolara kar ii blgesindeki sulara zehir katlmas tehdidi. Bat eriada ki su tesislerine saldr. A.B.D.in askeri hedefleri arasna su tesisleri ve barajlarna girmesi Badatta su ebekesine bombal saldr.

M.S 2003

Askeri Terr

M.S 2003

(Gleick,Water Conflict Chronology, http://employees.oneonta.edu/allenth/waterresources-conflict-chronology/.pdf, 22.02.2008)

2.5. DNLER NDE SUYUN YER VE NEM

lahi dinlerde su ok nemli bir manevi deere sahiptir. kutsal kitapta da su insan, hayvan ve bitkilere gnderilmi mucizevi bir madde olarak gsterilir. Dini emirlerin uygulanmasnda suyun ok nemli yer tuttuu anlalmaktadr. Suyun nemi ldkten sonra cenazenin ykanmas, abdestin su ile alnmas, vaftizin su ile yaplmas gibi temizlikle ve arnmayla ilgili birok ritelde kendini gstermektedir (Zehir, 2003: 31).

2.5.1. Yahudilik ve Su Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnde 580 kez, su (maym) kelimesine rastlanr. lk blm ya da ilk kitap olan Genesiste ikinci ayette yer botu, gkyz

25

yoktu; engin karanlklarla kaplyd. Tanrnn ruhu sularn zerinde dalgalanyordu denilmektedir (Kran, 2005: 54).

Tevrat-Dou ksmnda ise en bata Tanr g ve yeri yaratt. Tanr k olsun buyurdu ve k oldu. Tanr gndz diye, karanlklar da gece diye adlandrd. Akam oldu, sabah oldu.

lk gn: Tanr, gn altndaki sularla stndeki sular bir birbirine ayrd. kinci gn:

Tanr gn altndaki sular bir yerde toplansn ve kimi yerde grnsn diye buyurdu ve yle oldu. Tanr kuru yerleri toprak diye sular da deniz diye adlandrd. Toprakta yeillik ksn, tohum tayan bitkiler, meyve tayan aalar resin buyurdu denilmektedir (Uluatam, 1998: 11).

Talmud kitabnda insanlarn temizlenmesi gerektiine ilikin birok emir vardr. Levililer kitabnn 17-26 Bablar, temizlikle ilgili emirlerle doludur (Enis, 1996: 16).

2.5.2. Hristiyanlk ve Su ncilde zellikle vaftiz yani dini temizlenme iin suya koyma, su dkme anlamnda tanmlamalar yaplmtr. rnein; Matta incilinde Hz. sa hakknda anlatlan suda yrme hikayesi onun mucizelerinden birisi olarak kabul edilir (Enis, 1996: 16).

26

Hristiyanln ykselmesi ile eski suya tapnma adetleri, yerini suyu kutsal sayma ve dini temizlenme arac olarak kullanmaya brakmtr (Shiva, 2007: 166).

2.5.3. slamiyet ve Su Su, Kurandaki ana temalardan birisidir. Su (ma) kelimesi Kuranda 60 kez gemektedir (Kran, 2005: 56). Baz ayetlerde geen ifadeler yledir:

Vaka Suresi 68-70: Ya itiiniz suya ne dersiniz? Buluttan onu siz mi indirdiniz, yoksa indiren biz miyiz? Dileseydik onu tuzlu yapardk. kretmeniz gerekmez mi?.

Enbiya Suresi 30: O inkar edenler grmyorlar m ki, gklerle yer birbiri ile bitiik iken, biz onlar ayrdk ve her canl eyi sudan yarattk. Yine de onlar inanmayacaklar m?.

Hac Suresi 63: Grmedin mi Allah gkten su indirdi, bylece yeryz yemyeil donatld. phesiz Allah ltfedicidir, her eyden haberdardr.

Kuran- Kerimde Furkan Suresinin 57. ayetinde ve Fatr Suresinin 12. ayetinde tatl su ile tuzlu suyun ayrlmalar anlatlr (Kran, 2005: 57). Daha birok ayette suyun hayat iin ne kadar nemli olduuna dair ifadeler bulunmaktadr (Zehir, 2003: 31).

slam hukukunda suyun paylam ve sudan yararlanma hakk konusu nemli bir yer tutar. Su satlmaz ve zel mlkiyete geirilemez bir maddedir (Uluatam, 2000: 148).

27

2.6. ORTADOU SU KAYNAKLARI

2.6.1. Ulusal Akarsu Devletlerin, kendi topraklarnda doan ve kendi topraklar zerinden denize dklen akarsulara ulusal akarsu denilmektedir. Bu akarsular zerinde, sahip olan devletin uluslararas hukukta genel kabul gren gre gre mutlak egemenlik hakk vardr (Pazarc, 1989: 221). Bu nedenle, ulusal akarsular tamamen milli hukuk hkmlerine tabi olup; uluslararas hukuka konu tekil etmezler. Devletlerin kendi ulusal akarsular zerinde tam bir hareket serbestisi mevcuttur ve uluslararas hukuk, devletlerin bu yetkisini tanmakla yetinmektedir (Kapan, 2007: 35).

2.6.2. Uluslararas Akarsu Uluslararas Akarsu kavram; zaman iinde deiiklie urayarak gelimi ve gnmzdeki anlamna kavumutur. Geleneksel olarak ulusal olmayan akarsulardan, yalnz ulama elverili olanlara yada ekonomik bakmdan nem gsterenlere uluslararas akarsu denilmekteydi (Tiryaki, 1994: 2). Uluslararas Srekli Adalet Divan, 1929 ylnda uluslararas akarsu tanmn yaparken iki kstas gz nnde bulundurmutur. Bunlardan ilki, akarsuyun ulama elverili olmas ikincisi ise akarsuyun iki yada daha fazla lkenin topraklarndan gemesi veya devletler arasnda snr oluturmasdr (nan, 1994: 226).

Farkl devletlerin sahip olduklar lkeleri birbirinden ayran sular ise snr tekil eden akarsular olarak tanmlanr. Bu tr akarsularda ayrm izgisi ya akarsuyun tam ortasndan geer yada akarsuyun ulama imkan verdii durumlarda ulam yaplan blmn ortasndan geer (Versan, 1993: 442).

28

Yeni bir yaklama gre ise ulama elverili olsun yada olmasn iki lke arasnda snr tekil etsin yada etmesin ayet iki veya daha fazla devletin lkesini kesip geiyorsa uluslararas akarsu olarak nitelendirilmektedir (Dinyrek, 2003: 68).

Su havzas ise, ksaca bir akarsuyun ve kollarnn beslenme alann oluturan blgelerdir. Uluslararas Hukuk Dernei (International Law Assocation), 1958 New York Kararnda uluslararas akarsu havzasn u ekilde tanmlamaktadr: ki veya daha ok devletin lkeleri dahilinde kalan ve iindeki yzeye gerek doal gerekse suni btn akarsularn belirli bir alannn sularn aktarak bir denize mahreci bulunmayan kapal lke ii ksmlara alan ortak mahrelerde bulunduu blgelerdir (Tiryaki, 1994: 11).

Akarsularn ak yn dikkate alndnda akarsuyun ak yolunun yukarsndaki lkeye yukar kyda yada memba lkesi, aada bulunan devlete veya devletlere ise aa kyda yada mansap lke denilmektedir (Esenyel, 2001: 7).

2.6.3. Uluslararas Su Hukuku Snr aan akarsulardan hangi taraf tarafndan ne kadar yararlanlaca konusu zellikle Ortadouda karmak bir konudur. Birok devlet su kullanm konusunda ihtilaf yaamaktadr. Su kaynaklarnn kullanm iin atma kma riskine kar yada su kaynaklarnn kullanmnn evre ile uyumlu biimde gerekletirilmesi iin yasalar

gereklidir (Bulloch ve Darwish, 1994: 146).

Uluslararas hukuk asndan snr aan sularla ilgili zlmesi gereken iki nemli mesele vardr. lki, devletleri ayran akarsularda egemenlik alanlarnn tespit edilmesi, ikincisi ise iki yada daha ok devletin topraklarndan geen, snr aan akarsular zerinden 29

yaplan endstriyel veya tarmsal amal kullanm faaliyetlerinin dzenlenmesi ile ilgilidir (Tiryaki, 1994: 16).

Su paylam konusundaki ilk belge 1911 ylnda Uluslararas Hukuk Enstitsnn yapm olduu toplantda bir beyanname eklinde yaynlanmtr. Buna gre birden fazla devletin topraklarnda akan nehirlerin kullanlmas konusunda devletin dier devletlere zarar verici davranlardan kanmas nerilmitir. Buna benzer kararlar 1956 ve 1961 Salzburg toplantsnda ve 1958 New York toplantsnda da alnmtr (Zehir, 2003: 66).

Su paylam konusunda hukuksal dzenleme almalar yannda uygulama alan bulunan hukuksal teorilerde bulunmaktadr.

2.6.3.1. Mutlak Egemenlik Doktrini (Harmon Doktrini) Harmon doktrini olarak da bilinen Mutlak Toprak Egemenlii teorisi; ky devletlerinin kendi topraklarndan geen sular zerinde dier lkelere yarataca etkilere aldrmakszn diledikleri ekilde kullanma hakk olduu grne dayanr (Shiva, 2007: 102). Bu kural ilk kez ABD basavcs Judson Harmon tarafndan ABD ve Meksika arasndaki Rio Grande akarsuyunun paylam konusunda ileri srlmtr (Sar, 1970: 106). ABD dnda Hindistan ve Pakistan arasndaki nds uyumazlnda Hindistan; Avusturya ve Bavyera arasndaki nn, Salech ve Salzadh anlamazlnda Avusturya bu teoriye gre hareket etmitir (Dursun , 2006: 51).

30

2.6.3.2. Doal Durumun Btnl Doktrini Doal Durumun Btnl Doktrini, aa kyda devletlerin, uluslararas akarsulardan faydalanmalarna olanak salamak iin Harmon Doktrinine kar bir gr olarak ileri srlmtr. Doktrinin savunucularndan olan Max Hubere gre, akarsularn doal mecralarn izlemelerine devletler msaade etmelidir (Akdemir ve Erdo, 2005: 30). Doal Durumun Btnl Doktrininin uygulamaya konmas halinde u durum ortaya kmaktadr:

Yukar kyda devlet, ulusalararas akarsuda aa kyda devletin akn etkileyecek herhangi fiziki bir giriimde bulunamaz.

Aa kyda devlet uluslararas akarsuyun kullanm konusunda yukar kyda devleti veto etme hakkna sahip olacaktr.

Aa kyda devletin hakk gelecee ynelik muhtemel kullanmla korunmaktadr (Toklu, 1999: 24).

Bu gre gre sularn yukar kyda devlet tarafndan kullanm aa kyda olan devletin rzasna braklmtr (Kodaman, 2006: 22). 1924 ylnda Msr-Sudan arasnda kan Nil anlamazlnda geici bir zm olarak sunulan doktrinle birlikte aa kyda olan Msrn haklar sakl tutularak 1929da antlama imzalanmtr (Toklu, 1999: 24). Doktrin daha ok aa kyda lkelerce kabul grm olup Suriye, Irak, Msr gibi lkelerin grleri bu doktrine yakndr (Esenyel, 2001: 25).

31

2.6.3.3. Hakkaniyete Uygun Kullanm Doktrini Uluslararas alanda ilk kez ABDli hukuku Eagleton tarafndan ileri srlen doktrin, iki yada daha fazla lke arasnda snr oluturan akarsularn tm lkeler arasnda eit haklarla kullanlmas fikrini savunur. Hak eitlii, btn kyda devletlerin hepsine azami fayda ve dierlerine asgari zarar verecek ekilde akarsulardan yararlanma hakk tanr (Dursun, 2006: 54). Uygulamada bu gr ilk kez ABD ile Meksika arasndaki Colarado, Tijiuna ve Aa Rio Grande akarsularna ilikin anlamazln zm iin ileri srlmtr (Kodaman, 2006: 24).

Adil Kullanm gr asgari zarar ynnden bakldnda aa kyda lkeler lehine durumlar iermektedir. Bu bakmdan uluslararas hukuk alannda bir takm tartmalara yol am ve gr olarak benimsenmemitir (Sar, 1970: 300).

2.6.3.4. n Kullanm stnl Doktrini n Kullanm Doktrini, kendi topraklarndaki suyu kydalardan daha nce kullanmaya balayan lkeye ncelikli haklar vermektedir. Bu haklar daha ok tarihsel kullanmda ncelik olarak ifade edilmektedir (Tiryaki, 1994: 30). Yukar kyda lkelerin menfaatine gibi grnen doktrinin esas olarak anlatmak istedii dierlerine verilmemesi gereken zarar kavram sadece aa kyda lkeler iin sz konusudur. Doktrin az da olsa baz antlamalarda yer almtr (Toklu, 1999: 27-28).

Belirtilen hukuki grlerden her lke kendi menfaatine daha uygun olan hangisi ise onu semekte ve uluslararas alanda kazanl kmaya almaktadr (Zehir, 2003: 69).

32

2.7. SU KONUSUNDA ULUSLAR ARASI KURALLAR KOYMA ve DZENLEME ALIMALARI

Snr aan sularn ulam d amalarla kullanm, ancak geen yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda anlamazlk konusu olmaya balad iin, bu alandaki kural koyma almalar bu yzyln balarnda balamtr. Gnmze kadar lkelerin su yollar ve kaynaklar ile ilgili hak ve ykmllklerini belirleyen kapsaml kurallar ekillenmi deildir. Birok akarsu iin yaplm antlamalar olsa da baka anlamazlklar iin mevcut antlamalar uygulayabilmek kolay deildir. Yaplan antlamalar ve koyulan kurallar akarsularn ulam d amalarla kullanmna ilikin genel kabul grecek kurallarn oluumunu salayamamtr (Atuk, www.dpt.gov.tr: 18.04.2008).

2.7.1. Uluslararas Hukuk Dernei almalar 1873de kurulan Uluslararas Hukuk Dernei, 1959 Edinburg konferansndan bu yana uluslararas akarsulardan yararlanma konusunda almaktadr (nan, 1994: 226). Dernek bu amala birok toplant dzenlemitir. 1956 Dubrovnik ve 1966 Helsinki toplantlar en nemli kararlarn alnd toplantlardr (Kodaman, 2006: 25). 1966 Helsinki toplantsnda alnan kararlardan 512. Maddede haka ve makul kullanm iin gz nnde tutulmas gereken faktrler sralanmtr:

Her havza devletinin lkesine den drenaj alannn oran da dahil olmak zere, havzann corafi durumu, Her havza devletinin su katks da dahil olmak zere, havzann hidrolojik durumu, Havzay etkileyen iklim artlar, 33

Mevcut kullanmlar da kapsamak zere, havzann sularnn gemi kullanm, Havza devletlerinde, geimi havza sularna bal nfus, Havzay etkileyen iklim artlar, Yararlanabilecek baka kaynaklarn olmas, Havza sular kullanmnda israfn nlenmesi, Her havza devletinin ekonomik ve sosyal ihtiyalarn karlamaya yarayan areleri karlatrma.

2.7.2. Uluslararas Hukuk Komisyonu almalar Uluslararas sularn iletilmesi ve kullanlmasndan doan hukuki meselelerin BM tarafndan incelenmesi 1959 ylnda balamtr. 1970 ylna kadar BM Genel Sekreterinin raporu haricinde nemli bir gelime kaydedilememitir. 1970 ylnda BM Genel Kurulu UHKnu, Uluslararas Su Yollarnn Ulam D Amalarla Kullanlmasna likin Hukuku gelitirmekle grevlendirilmitir. Kurul son Cenevre toplantsnda (1994) uluslararas suyollarnn ulam d amalarla kullanlmasn dzenleyen nemli kararlar almtr (Kapan, 2007: 150). Bylece, 43. oturum sonunda hazrlanan Birlemi Milletler Uluslararas Suyollarnn Denizcilik D Kullanm Yasa Tasars 21 Mays 1997de BM Genel Kurulunda oylanarak kabul edilmitir (Dursun, 2006: 162). Oylamada 103 devlet lehte, 21 devlet ekimser, 3 devlet ise aleyhte oy kullanmtr (Kran, 2006: 208). Tasar oy okluu ile kabul edilmesine ramen lkelere tavsiye nitelii tamaktadr. steyen lkeler

34

kendileri iin balayc kabul edeceklerdir (Dursun, 1993: 40). Yasa ileri srlen dier grlere nazaran lkelere daha dar bir hareket alan brakmaktadr (Zehir, 2003: 83).

2.7.3. Avrupa Birlii Su Mktesebat Avrupa Birlii Mktesebatnda su konusunda ulalan son dzenlemeler 2000 tarihli Su ereve Direktifidir. AB Su ereve Direktifi ye devletlerin, sularn korunmasn gelitirerek, snr aan su sularnn denetimine katkda bulunmak, su ekosistemlerini ve Birlik sularnn potansiyel kullanclarn korumak ve gelitirmek amal abalarn koordine etmek iin ortak ilkeler dorultusunda hazrlanmtr (zdin, 2006: 158). Su ereve Direkti ile ABnin nihai hedefi tm birlik iindeki sularn ekolojik ve kimyasal olarak iyi duruma gelmesidir. Her bir nehir havzas iin bir Nehir Havzas Ynetim Plan oluturulmas ngrlmekte ve 2015 ylnda su konusunda iyi duruma gelinmesi hedeflenmektedir. Su ynetimi ile ilgili yetkiler pek ok kurulular arasnda, ibirlii ve koordinasyon mekanizmalarnn gelimesini gerektirmektedir (Harmancolu ve Dalkl, 2008: 418).

2.7.4. Uluslararas Su Kaynaklar Birlii (International Water Resources Assocation) Su kaynaklarnn srdrlebilir kalknma erevesinde kullanlmas iin birden ok lkenin snrlarna giren su kaynaklarnda ibirlii salamak ve kyda lkeleri her yl bir araya getirmek zere faaliyet vermektedir (Wolf, 1997: 344).

35

2.7.5. Kresel Su Ortakl (Global Water Partnership)

Kresel Su Ortakl 1996 ylnda aralarnda BMnin, hkmetlerin, STKlarn ve meslek kurulularnn yer ald bir rgt olarak kurulmutur. Amac, uluslararas dzeyde ime suyu ve artma sektrne ilikin almalar kresel bir anlayla yrtmek olarak belirlenmitir. Merkezi Stockholm kentinde bulunan rgt, Dnya Su Konseyinin belirledii politikalar yrtmek ve bunlarn lkeler dzeyinde benimsenmesini salamak amacyla almaktadr (Ylmaz, 2003: 93).

2.7.6. Dnya Su Konseyi (World Water Council) 1996da Marsilyada kurulan Dnya Su Konseyinin amac suyla ilgili olarak herkesin benimseyecei ortak hedeflere ulamak iin hangi giriimlerde bulunmak gerektiini belirlemek ve taraflarn bu giriimlerini gerekletirmelerini salamaktr (Dursun, 2006: 69). Her ylda bir Dnya Su Konseyi tarafndan dzenlenen Dnya Su Forumu drt temel amac yerine getirmektedir:

Politik alanda suyun nemini vurgulamak, 21. yzylda uluslararas su konularna zm getirmek iin tartmalar desteklemek, Siyasi kararlar retmek , Kesin nerilerle dnyann dikkatini konuya ekmek.

Bu amalarla Forum ilk olarak 1997de Fas Marakete dzenlendi. Bu forum 21.Yzylda Su, Yaam ve evre in Gr adl almann hazrlanmasna yol at. 36

kinci forum 2000 ylnda Hollanda Laheyde dzenlendi. nc forum 2003de Japonya Kyoto, drdnc forum ise 2006da Meksikada dzenlendi. Beinci forum ise 2009 yl iinde stanbulda yaplacaktr (www.worldwaterforum5.org/index.php?id=1575L=T, 18.04.2008).

2.8. ORTADOU SU SORUNLARI Dnyada kii bana den su miktar, corafi olarak farkllklar gstermektedir. Kutup blgeleri, nfus azl ve ok su kaynana sahip olmas nedeniyle, kii bana en fazla suyun dt yerdir. Afrika ve Ortadouda kii bana den su miktar, Amerikada kii bana den su miktarndan yedi kat daha azdr (Bilen, 2000: 39). Yaplan almalarda ise 2000 ylndaki su kaynaklarnn 1975te sahip olunann yarsna deceini buna karlk dnya nfusunun iki kat artaca ve 2050 ylnda dnya nfusunun yzde krknn su ktl ile kar karya kalaca belirtilmitir (Bulloch ve Darwish, 1994: 20).

Afrika ktas ile birlikte dnyann en orak ve en ok su sorunu yaayan blgesi olan Ortadouda 1990 itibariyle 9 lke su sorunu yaamaktadr. 2015 ylnda su sorunu yaayan lke saysnn iki katna kaca tahmin edilmektedir (omak, 2004: 409). 2050den sonra ise blge nfusunun 600 milyonu aaca ve ylda yaklak 600 milyar m suya ihtiya duyulaca dnlmektedir (Allan, 1998: 7).

37

Tablo 6: Ortadou lkelerinde Su Kaynaklar (Milyar m/yl) Yzey sular (nehir/aknt) 18.000 650 45.000 3.300 640

lke Suriye rdn Irak Lbnan srail Filistin Suudi Arabistan Katar B.A.E. Kuveyt Bahreyn Umman Yemen Msr Toplam

Yer alt sular 2.000 600 1.500 600 800 600 4.000 50 750 200 100 700 1.800 35.000 17.200

Toplan potansiyel su kaynaklar 20.000 1.250 46.500 3.900 1.440 600 4.200 50 800 200 100 2.100 4.600 59.500 145.240

200 50 1.400 2.800 56.000 128.040

(Uluatam, 1998: 112)

38

Tabloda grlecei zere Ortadouda Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt, Bahreyn, B.A.E., su kaynaklar bakmndan ok dk oranlara sahiplerdir.

Tablo 7: Su Yoksulu lkeler(Ortadou) (1992) lke iinde Ortadou yenilenebilir toplam su arz Bahreyn srail 0.5 Yenilenebilir su arz Nfus (milyon) Nfusu ikiye katlama sresi (yl) 29

1.70

330

5.2

45

rdn

1.02

190

3.6

20

Kuveyt

1.4

23

Katar

40

0.5

28

Suudi Arabistan Suriye

2.20

140

16.1

20

7.60

550

13.7

18

B.A.E. Yemen

0.30 2.50

120 240

2.5 10.4

25 20

(Tomanbay, 1998: 30)

39

Bir lkede ylda kii bana den miktar 1000 mn altna derse o lke su yoksulu lke olarak tanmlanmaktadr (Postel, 1992: 28). Aadaki tabloya gre bu snr aan lkeler ise Trkiye, Lbnan, Irak ve Suriyedir.

Tablo 8: Ortadouda Kii Bana Den Su Miktar lke Suriye rdn Irak Lbnan srail Filistin Suudi Arabistan Katar B.A.E. Kuveyt Bahreyn Umman Yemen Msr Trkiye Toplam Kii bana den su kayna( m/yl) 1.200 270 2.020 1.300 290 240 230 100 440 130 200 950 290 930 3.500 8.590

(Uluatam, 1998: 114)

Ortadouda yaanan su sorununun sebeplerinden birisi suyun verimsiz kullanmdr. Bilinli su kullanmnn olmay, su kaynaklarnn azalmasna ramen su ktlna kar mcadelenin baarsz olmasna yol amaktadr (Starr,

http://ciesing.org/does/006-304.html, 18.03.2008). 40

Ortadouda ilerleyen yllarda ok daha kronik hale gelecek su kaynaklarnn paylam sorunu, blgedeki ok sayda akarsuyun iki yada daha ok devlet tarafndan paylalmasndan kaynaklanmaktadr. Nil akarsuyu dokuz lke, Frat ve Dicle akarsular drt lke, rdn akarsuyununsa lke tarafndan paylalyor olmas sorunu daha da karmak hale getirmektedir (Klare, 2002: 193).

Su meselesine kaynaklk eden en belirgin baz etkenler yle sralanabilir: Suyun blgede dengesiz dalm, Ortalamann zerindeki nfus art, Gittike ykselen hayat standartlarna bal olarak artan su ihtiyac, Suyu tarmsal alandan endstriyel alana ve i kullanma evirebilecek politik iradenin zayfl, Gda gvenliini su gvenliine balayan yanl anlay, Suyu korumak ve tasarruf iin gerekli teknoloji ve altyap eksiklii, htilafl sular zerinde ibirliine dayal antlamalarn yaplmamas, stikrarsz rejimler, zayf politik irade ve gvensizlik, Yaptrm gcnden yoksun uluslararas hukuk kurallar ve antlamalar (Kran, 2005: 8).

Veriler nda su talebinin zamanla ykselecei ve su kaynaklarnn artan ihtiyalar karlayamayaca fikrinden de hareketle gelecee ait tahminlerde, 21. yzylda

41

dnyann en az on yerinde su sava kaca ve bunlarn bir ksmnn Ortadou lkeleri arasnda yaanaca belirtilmektedir (Darwish ve Bulloch, 1996: 15).

Ortadou su sorunlarn daha ayrntl anlamak iin corafi ve hidropolitik konumlar asndan farkllklar gsteren Frat, Dicle, Asi, Litani ve Nil nehirlerini incelemek gerekir (Bilen, 2000: 39).

2.9. ORTADOUDA SU KAYNAKLARI VE STRATEJLER 2.9.1. Frat-Dicle Havzas Ortadou asndan byk nem arz eden, baka bir ifade ile bu corafyadaki yaam ekillendiren iki nehir Frat ve Dicledir. Bu iki nehir Trkiyenin toplam akarsu potansiyelinin yzde 28.5ini oluturmaktadr (Alacakaptan, 1993: 459).

Trkiyenin en byk akarsuyu olan Frat Nehri Murat, Karasu ve Perisuyu adn alan ana koldan oluur (Toklu, 1999: 98). Frat Nehrinin uzunluu 2780 kmdir. Karasu kaynandan Suriye snrna kadar olan uzunluu 971 km, Murat suyu kaynandan snra kadar olan uzunluu 1263 kmdir (Mftolu, 1997: 28). Frat Nehrine Keban Barajnn altnda iki nemli kol olan Tohma ve Gksu nehirleri katlmaktadr (Bilen, 2000: 43). Nehir, Dicle Nehri ile Basrann yukar kesiminde birleerek att-l Arap Nehrini oluturur ve Basra Krfezine dklr (Murakami, 1995: 37).

444.000 kmlik Frat Nehir Havzasnn % 25i Trkiyede, % 17si Suriyede, % 40 Irakta ve % 15i Suudi Arabistanda yer almaktadr. Frat Nehri suyunun % 88,7si Trkiyeden doarken, Suriye %11lik katk salamaktadr. Irakn ise hibir katks

42

yoktur (Kodaman, 2006: 33). Frat Nehrinin toplam su miktar Trkiye kesiminde 31.58 milyar m/yl, Suriye ve Irak kesiminde 4 milyar m/yl olmak zere toplam 35.58 m/yldr (Akmandor, 1994: 24).

Dicle Nehri Trkiyenin ikinci byk akarsuyudur ve Elaz ehri yaknlarnda doar. 30 km kadar Trkiye-Suriye snrn izdikten sonra Iraka girmektedir (Toklu, 1999: 99). Dicle Nehri 1840 km uzunluundadr ve 523 kmlik ksm Trkiye topraklarndadr (en, 2006: 81). Yllk rejimi Frat Nehrine gre daha dzensiz olan Dicle Nehri taknlar ile nldr (Murakami, 1995: 39). Her iki nehirde de meydana gelen taknlar sonucu zamanla nehir yatann deitii gzlemlenmitir. Dicle Nehri ak hz Frata gre daha yksek olduundan Dicle Havzas tarma daha az elverilidir (Kran, 2005: 69).

Tablo 9: Frat Havzasnn Su Potansiyeli

Trkiye Su Potansiyeli

Suriye

Irak

Toplam

31.58

88.7

4.00

11.3

0.00

35.58

100

(Ortadou Su Sorunu, 1996: 5) Tablo 10: Dicle Havzasnn Su Potansiyeli

Trkiye Su Potansiyeli 26.54

% 51.9

Suriye 0.0

% 0.0

Irak 23.43

% 48.1

Toplam 48.67

% 100

(Ortadou Su Sorunu, 1996: 6) 43

Tablo 11: Havza lkelerinin Frat ve Dicle Sularndan Talepleri (milyon m/yl)

Frat Nehrinden Su Talepleri Trkiye Suriye Irak Frat Nehrinin Ak Miktar Dicle Nehrinin Ak Miktar Ak 18.420 11.500 23.000 32.700

Dicle Nehrinden Su Talepler 6.870 2.600 45.000

49.200 20.220 4.200

(Akmandor, 1994: 23)

Frat ve Dicle sular devlet snr ierisinde de yer ald iin kullanmna ilikin meseleler lkeyi de ilgilendirmektedir. 1950li yllara kadar bu devletlerin ihtiyalar akarsularn doal rejimi iinde karlanm ancak zamanla bir takm projelerin hayata geirilmesi zorunlu olmutur (Koluman, 2003: 51).

2.9.1.1. Gneydou Anadolu Projesi (GAP)

Frat ve Dicle havzasnn su akn dzenleyerek, blgenin zengin su kaynaklarn deerlendirmek zere sulama ve enerji retimi yapmak amacyla 13 byk proje oluturulmutur. Projeler tamamlandnda 22 baraj ve 19 hidroelektrik santrali ina edilmi ve ylda 27 kwh enerji retilerek, DS tarafndan yaklak 1.7 milyon hektar alan sulanacak hale gelmi olacaktr (Gneydou Anadolu Projesi Yatrm Rehberi, 2004: 25).

44

GAP, 7 tanesi Frat ve 6 tanesi Dicleye ilikin 13 projesi ile bittiinde blgede gelirin be kat artmas ve blge nfusunun yaklak 3.8 milyonuna i imkan yaratlmas beklenmektedir (www.gap.gov.tr/gap.php/Ggbilgi/gtarihce.html,2003, 22.03.2008). Hatta blgedeki gelimeler neticesinde doacak i imkanlar dorultusunda, 2012 ylnda Trkiye nfusunun %16snn bu blgede younlamas beklenmektedir (Dursun, 2006: 189).

GAPa dahil olarak bir ksm 1992de hizmete alan Atatrk Baraj, sulayaca alann bykl bakmndan dnyann ikinci byk baraj ve hidroelektrik retimi bakmndan dnyadaki altnc baraj olacaktr (EP Politika, 1993: 14-15).

Yapm 1965de balayan ve 1981de son drt tribnn devreye girmesiyle biten Keban Baraj ise Trkiyenin ilk enerji yatrmlarndandr. lk kurulduunda Trkiyede retilen elektriin tek bana % 20sini karlarken u anda da yaklak % 8ini karlamaktadr. Keban Baraj dnyann drdnc byk, Trkiyenin ise en byk barajdr (www.wikipedia.org/wiki/keban-baraj, 12.05.2008).

Time Dergisinin 24 Ocak 1994 saysnda dnyann en byk 9 projesinden birisi GAP olarak gsterilmitir (letiim Gazetesi, Kasm 1997).

2.9.1.2. Suriye ve Irakn Projeleri

Suriyenin Frat zerindeki barajlarnn toplam hacmi yaklak 14 milyar mtr. Bunun 11.7 milyar mlk blmn 1973 ylnda alan Tabka Baraj karlamaktadr (Kolars, 2000: 108). Frat ve Habur havzalarndaki yirmi kadar inaat bittii zaman 32.000 mlk su tutma kapasitesine ulalabilecektir (Uluatam, 1998: 120).

45

Irakta 1913 ylnda ina edilen el-Hindiye Barajndan sonra kurulan ilk baraj, 1950de kurulan Ramadi Barajdr. Bu barajla Fratn takn sular, Habbaniye Gl ve Abu Dibis alak basn altna alnarak, nehirdeki taknlar kontrol altna alnmaya allmtr (Kran, 2005: 107). Irakta ayrca Dicle zerinden Saddam, Tatar ve Dokan barajlar belli bal barajlar arasnda saylabilir (Uluatam, 1998: 17).

Harita 1: Frat-Dicle Havzas

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Dicle)

2.9.2. Asi Nehri

Lbnann Beka Blgesinde doan Asi Nehri, Lbnandaki 35 kmlik seyrinden sonra Suriye topraklarna girer. Suriyenin Humus ve Hama kentlerini geen nehir, batya ynelerek Ghab Vadisine girer. Suriye topraklarnda 470 km ilerledikten sonra Trkiye-

46

Suriye snrn 32 km boyunca belirler ve Trk topraklarna girerek Hatay ili snrlar iinde Akdenize dklr (Pamuku, 2000: 13).

Asi Nehri 248 km uzunluundadr. Bunun 40 kmsi Lbnan, 120 kmsi Suriye ve 88 kmsi Trkiye topraklarndadr. Nehrin toplam yllk su miktar 1.2 milyar mtr. Bunun yzde 6s Lbnan, yzde 92si Suriye ve yzde 2si Trkiye topraklarndan kaynaklanr (Koluman, 2003: 63).

Asi Nehri, Lbnan, Suriye ve Trkiye iin sulama amal kullanlabilecek bir nehirdir (Zehir, 2003: 98). 1961 ylndan beri sulama amacyla Asi Nehrini kullanan Suriyenin su tasarrufu salayacak hibir yntem kullanmamas yaz aylarnda suyun kurumasna neden olmaktadr (Tiryaki, 1994: 99). Ayrca Suriye, nehir zerinde ina ettii Katna, Mahorda ve Mostar Barajlarn belli dnemlerde su tutma nedeniyle kapatmakta, yaz aylarnda ise sulama amac ile nehir sularnn byk blmn kullanmakta ve bu yzden Amik ovas zerindeki tarmsal faaliyetleri byk lde aksatmaktadr. Bu durum Trkiye andan hem evresel hem ekonomik sorunlara neden olmaktadr. Suriye Asi Nehri konusunda Lbnana da benzer tavrlar sergilemektedir. ki lke arasnda 1972 ylnda imzalanan ve Asi Nehri suyundan Lbnana yllk 80 milyon m su braklmasn ngren anlamaya Suriye uzun sre sadk kalmamtr (Zehir ve zahin, 2003: 18-19).

47

Harita 2: Asi Nehri

(Bilen, 2000: 102)

2.9.2. Litani Nehri

Litani nehri, Lbnan ierisinde Beka Vadisinde Asi Nehrinin doduu yerin gneyinde doar. Asi Nehrinin tersine doru gney istikametine gider. sraille en yakn nokta olan Nebatiyede batya dnerek Akdenize dklr. 170 km uzunluundaki nehrin havza yzlm 2.290 kmdir. Yllk akm yaklak 580 milyon mtr(Soffer, www.american.edu/ted/ice/litani.html : 12.04.2008). 48

Litani Nehri blgede tek bir devlet iinde doup ayn devlet iinde denize dklen en byk nehirdir. Uluslararas su kavramna dahil olmasa da debisinin ykseklii ve srail iin Golan tepelerine sahip olmann su kaynaklarn kullanmadaki nemi Litani Nehrini uluslar arasalanda da nemli klmaktadr(Koluman, 2003: 61).

srailin nehir zerindeki istek ve hareketlerinden farkl olarak Litani Nehri zerinde dahili sorunlar da yaanabilmektedir. Blgedeki ii, Sunni, Hristiyan, Yahudi ve Drzi varl zaman zaman su kaynaklarnn kullanm konusunda sorun karmaktadr (Kapan, 2007: 236). Harita 3: Litani Nehri

(Bilen, 2000: 151)

49

2.9.3. rdn Nehir Havzas

rdn Nehri, 340 km uzunluunda yaklak 12 bin km havzaya sahip yllk tad su miktar 1.5 milyar m olan bir nehirdir. Nehir, eria Blgesinden gelen kaynaktan oluur. Bunlar Suriye ve Lbnandan doan Hasbani, Banyas ve srailde bulunan Dandr. rdn nehrinin srekli akan tek kolu Yarmuktur. Bu kol Suriyeden kar, rdn ve Suriye snrn oluturur. Daha gneyde ana yataa kavuan Zenga Irma ise rdn topraklar iinde kalan yegane koldur. Nehir kuzeyde Teberiye bataklklarndan ve Hule Glnden geerek Teberiye Glne akar. Bu glden ktktan sonra da gneye doru yoluna devam ederek Lut Glne (l Deniz) dklr (Koluman, 2003: 56).

Tablo 12: rdn Nehrinin Su Potansiyeli Nehre Katkda Bulunan Sular Dan Hasbani Banias Yarmuk Yan vadiler ve kaynak sular Toplam Ortalama Yllk Akm (milyon m) 245 138 121 500 350 1354 (Bilen, 2007: 110)

Ortadou su sorununun merkezinde rdn Nehir Havzas bulunmaktadr. Havzay paylaan rdn, srail, Filistin, Lbnan ve Suriye blgedeki su sorununun balca aktrleridir. rdn Nehir Havzasnn %54 rdnde, %30u Suriyede, %14 srailde ve %2si Lbnandadr. Nehir sularnn ise, %27si rdnden, %32si srailden, %31i Suriyeden ve %10u Lbnandan gelmektedir(Pamuku, 2000: 128-132).

50

Harita 4: rdn Nehir Havzas

(Bilen, 2000: 108)

2.9.4. Nil Nehir Havzas

Kaynan Burundiden alarak Msrda delta azna kadar ulaan Nil Nehri 6695 kmlik uzunluu ile dnyann en uzun akarsuyudur. Burundi, Tanzanya, Zaire, Kenya, Etiyopya, Uganda, Sudan ve Msrdan oluan 9 lke tarafndan paylalan Nil, Afrikann yaklak %10unu oluturur. Havza alan 2.9 milyon mdir. Yllk tad su miktar ise ortalama 84 milyar mtr (Labib, 1994: 371).

51

Nil Nehri iki byk havza olan Beyaz Nil ve Mavi Nil Havzalarnda olumaktadr. ki havza birlemeden evvel hemen hemen ayr sistemlerdir. Beyaz Nil Havzas kendi iinde de iki alt sisteme blnmtr (Darwish ve Bulloch, 1994: 77). Beyaz Nil ile Mavi Nil sular Sudan snrlar iinde Hartum ehri yaknlarnda birleir ve Orta Afrikadan Akdeniz kysna kadar 6.825 km daha yol kat eder

(nal,www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=14799, 22.04.2008).

Tablo 13: Nil Nehrinin Tad Su Miktar ve Kaynaklar Tad su (milyar m) 11 12 50 11 85

Nehir Beyaz Nil Sabat Mavi Nil Atbara Toplam

Pay(%) 14 14 59 13 100

(Uluatam, 1998: 95)

52

Harita 5: Nil Nehir Havzas

(Bilen, 2000: 155)

53

NC BLM
AMERKAN YZYILI VE YEN DNYA DZEN

3.1. AMERKANIN KURULU DNEM

Amerika ktasnn 1492de kefinden sonra spanyollar, Portekizliler, Franszlar ve ngilizler, burada yerel halklarn aleyhine toprak sahibi oldular. Amerikadaki topraklarn genilettikten sonra bata ngiltereden olmak zere eitli lkelerden gmenler alp buraya yerletirdiler. 18. yzyln ortasnda kolonilerin says on e ykseldi ve bu on koloni, ABDnin temelini oluturdu. eitli i savalarn ardndan George Washington komutasndaki koloniler galip gelerek i ilerinde serbest eyaletlerden oluan Amerika Birleik Devletlerini kurdular. 1789da Anayasann onaylanmas ile dnya sahnesinde yeni bir ulus domu oldu (olakolu, 2005: 181-184).

Amerikann kurulu dneminde d politikas bar ve izole olarak tanmlanr. lk dnemde ABD, Avrupadaki savalardan ve toplumsal karklktan uzak durmakla birlikte Avrupa ile ticarete her zaman devam etmitir. nk ticaret Amerika iin hayati bir anlam tamaktayd. Bu adan ilk dnem Amerikan d politikas daha ok tarafsz olarak tanmlanabilir (Combs, 1986: 1).

1812 ylnda ngiltere ile yaplan sava ve ABDnin bu savatan galip ayrlmas o ana kadar kendisini Avrupadaki byk glerden uzak tutmaya alan ABD diplomasisinin kendine gvenmesi asndan dnm noktas olmutur (Combs, 1986: 2).

54

1823 Monroe Doktrini ile ABD, Avrupann iilerine karmayacan buna karlk Avrupann da kendi blgesine mdahalesine izin vermeyeceini ilan ederek bir nevi izolasyon politikasna gemitir. Ancak bir dnya devleti olma iddiasyla ortaya kan bir devletin dnya siyasetinden kendisini tamamen soyutlad dnlemez. Bu yalnzlk politikas g toplama ve daha sonra bir g olarak ortaya kmann n artdr. zolasyon politikasnn dnyaya ilan edildii yllar ayn zamanda ABDnin misyonerlik hareketine balad yllara rastlamaktadr. Amerikan deerlerinin dnyaya yaylmasn ama edinmi misyonerlik faaliyetleri ile izolasyon politikalarnn bir arada baaryla yrtlmesi, bir devletin uluslararas sisteme yn veren g haline geliinin gstergesidir (afak, 2003: 15-16).

Kissingera gre, ABD yzyl sonuna kadar Monroe Doktrininin uygulanmasn yaygnlatrarak hem Avrupay kendisinden uzak tuttu hem de bu sre ierisinde kresel etkiye dntrmeden kendi ierisinde satn alma yoluyla topraklarn geniletti. Yzyl sonlarna doru byk gleri glgede brakacak ekilde en byk sanayi gc haline geldi (Kissinger, 2000: 21).

Armaoluna gre ise Monroe Doktrini ile birlikte ABD, hem Latin lkeleri zerinde ekonomik ve siyasi kontrol salamtr hem de bir Pan-Amerikanizm akm balatarak btn Amerika lkeleri arasnda bir kader birlii yaratmtr (Armaolu, 1983: 74).

1898 Amerikan-spanyol sava ABDnin dnya politikasndaki arln byk lde arttrmtr. Sava sonunda ABD bir anda dnya gc konumuna ykselmitir. 55

Karayiplerde stnl pekien ABD, Asya-Pasifikte de lider lke konumuna gelmitir (Pratt; 1980:190). Sava sonunda Paris Antlamas imzalanm ve ABD ilk defa kazand lkelerin halklarna vatandalk hakk vermemitir. ABD sava sonunda kendi lkesine toprak eklememi ancak yeni smrgeler elde etmitir. Bu da ABDnin hukuken smrgeci bir devlet haline geiini simgelemektedir (Kennan, 1984: 20). 1900 seimlerinde Cumhuriyeti aday Mc Kinleyin ikinci kez seilmesi, ABD halknn da yaylmac siyasete verdii destei gsterir. Mc Kinleyin seilmesi ile ABDnin Pasifikteki yaylmac siyaseti meruiyet kazanmtr (Pratt, 1980: 187).

Kissinger, Amerikann kendine has zelliklerinin d politikada bir birine zt iki gr ortaya kardndan bahseder: Birincisi, Amerikann kendi deerlerini en iyi ekilde kendi lkesinde en iyi hale getirip bylece insanln geri kalann aydnlatma grdr. kincisi ise, Amerikan deerlerinin btn dnyaya yaylma ykmlldr. Her iki dnce ekol de Amerikan deneyiminin rnleridir. Kissingera gre hibir lke Amerika gibi zgrlkleri yceltmek iin kurulmamtr ve hibir lke geleneksel diplomasiyi terk etmeyerek Amerikann uluslararas hukuk ve demokrasiye olan saygsn kabul etmezse bar ve refaha kavuamaz (Kissinger, 2000: 2-3).

Amerika Birleik Devletleri zamanla dnyadaki ve kendi iindeki deiimlerle birlikte mdahaleci ve aktif bir d politika izlemeye balamtr. Theodore Roosveltin bakanla geii ile balatlabilecek bu ikinci dnem ayn zamanda idealizmden realizme geiinde simgesi olmutur. Bu dnemle birlikte kendi gvenliini dnya gvenliine e grecek ve gvenliine saldracak her tehlikeye kar koyacak bir d politika benimseyecektir (Kissinger, 2000: 32).

56

3.2. SOUK SAVA VE SONRASI DI POLTKA

2. Dnya Sava ile birlikte dnya siyasetindeki Avrupa devri sona ermitir. Sava sonunda Almanyann malup olmas, Avrupa dndan iki lkenin kresel stnlk araylarnn balamasna sebep olmutur. Savatan sonraki elli yla kresel stnlk amal bu iki lke Amerikan-Sovyet ekimesi dnya siyasetine egemen olmutur (Brzezinski, 2005: 20).

Tarihsel olarak 1918 Wilson ilkeleri ABD d politikasnda paradigma deiikliine sebep olsa da byk bir krlmay temsil etmemitir. Gnmzde anlalan ekliyle ABDnin dnya politikasnda ortaya kmas Truman Doktrini ile olmutur. Truman Doktrini artk ABDnin tamamen egemen g olarak d politika rettiini btn aklyla ortaya koymaktadr (Gke ve Dinyrek, 2003: 54).

Yeryznn iki bloa ayrld Sovyet-Amerikan mcadelesi esnasnda Amerika Sovyet tehdidine kar hazrlad Truman Plan ile komnizm tehdidi altndaki devletlere mali ve askeri yardm yapacan ilan etmitir. Maliyesi 2. Dnya Savanda ken ngilterenin yerine geerek Rusyann yaylmacln nlemeyi ama edinen ABD, bu amala Yunanistan ve Trkiyeye de mali yardmlarda bulunmutur (Sander, 2003: 258259). lk bakta bu durumun Trkiye ve Yunanistan gibi iki lkenin yaylmac SSCB tehdidine kar korunmas olarak alglanmas sz konusu olabilir. Ayn sylem daha sonra Afganistan, Angola, Irak gibi lkeler iin de tekrarlanacakt. Ayn eyi Rusyada nc dnya lkelerini emperyalizmden korumak ad altnda deneyecektir (Gke ve Dinyrek, 2003: 57-58).

57

Amerika, Truman Doktrini ile Ortadouya girmeye balamtr. ngilterenin de blgeyi terk ettii 1940l yllarla birlikte ABD, blgede srail merkezli bir politika izleyecektir (Gke ve Dinyrek, 2003: 58-60).

3.3. VAADEDLM TORPAKLARDA SRAL DEVLETNN KURULUU

3.3.1. Yahudi deoloji ve Siyonizm

Yahudi ideolojisinin kayna Tevrat ve ona bal olarak Yahudilerin hayatlarn dzenleyen Talmud kitaplardr. zellikle Talmud Ortodoks (Klsik) Yahudiler arasnda en ok itibar grendir. Ortodoks Yahudilere gre dinin tartlmaz ve birinci derece kayna olan Talmud ve onun Yahudi olmayanlara kar ierdii tm saldrgan hkmler srail Devletinin resmi ideolojisi zerinde nemli etkiye sahip olmutur (Erolu, 2004: 42).

Yahudi ideolojisinin nemli bir blmn topraklarn kurtarlmas oluturur. Topraklarn kurtarlm olmas iin, ilk olarak sahibinin ve sonra zerinde yaayanlarn Yahudi olmas gerekmektedir. Yani, bu ideolojiye gre, Allah tarafndan srailoullarna Kutsal Kitapta vaat edilen ve bir zamanlar Yahudi bir Kral tarafndan ynetilmi topraklarn, bugn de srail Devletine ait olmas gereklidir (Shahak, 2002: 8-11).

Tevratta Yahudilere vaat edilen topraklarla ilgili pek ok ayet vardr: Tekvin Bab: 17 Ayet 85:14

58

Ve senin gurbet diyarn, btn Kenan diyarn, sana ve senden byk zrriyetine ebedi mlk olarak vereceim. Btn bu memleketleri sana ve zrriyetine vereceim ve senin zrriyetini gklerin yldzlar gibi oaltacam.

Tesniye Bab: 12 Ayet: 23, 24, 25 23: O zaman Rab btn milletleri nnzden kovacak ve sizden byk ve kuvvetli milletlerin mlkn alacaksnz. 24: Ayak tabannzn basaca her yer sizin olacak; snrnz lden ve Lbnandan, rmaktan, Frat Irmandan Garp Denizine kadar olacaktr. 25: nnzde kimse durmayacak; Allahnz rab, size syledii gibi, dehetinizi ve korkunuzu ayak basacanz btn diyar zerine koyacaktr.

Tevratta Kenan lkesi olarak adlandrlan ve Yahudilere vaat edilen bu toprak paras bata Filistin olmak zere, Lbnan, rdn, Suriye, Msr ve Anadoluyu iermektedir (Akdemir ve Erdo, 2005: 11).

Shahaka gre ise Kenan illerinin Tevratsal snrlar, Gneyde tm Sina Yarmadasn, douda rdnn tamamn ve Suudi Arabistann kuzeyini, Kuveytin tmn ve Irakn ok byk bir blmn, kuzeyde Lbnann ve Suriyenin tamamn ve Trkiyenin Van Glne uzanan topraklar ile Kbrs Adasn ierir (Shakak, 2002: 12).

Bahsedilen Tevratsal snrlar iinde, Arz Mevud denilen Ortadounun merkezi ksmnda bir Yahudi devleti kurmak iin rgtlenen fikir akm Siyonizm olarak

59

adlandrlr. Siyonizm kelime kkeni olarak, Hz. Sleymann kutsal mabedini ina etmi olduu Kudsteki Sion dandan tremitir. Temelde Filistin topraklar zerinde bamsz bir Yahudi devletinin kurulmasn ama edinen Siyonizm, btn fikirlerini Talmudun mitolojik hikyeleri zerine ina etmitir (Erdodu, 2005: 53).

Dnyann drt bir yanna dalm, mmeti Davutun alt keli yldz altnda toplayacak ve onlara kutsal topraklara kadar nclk edecek bir Mesihin geliini byk bir sabrla bekleyen Yahudiler (ke, 1991:34), ilk siyon tekilatlarnn kuruluu ile Filistinde Yafa yaknlarnda kk tarmsal smrgeler oluturdular. Buna ilk hicret denmektedir (elebi, 1978: 28-34).

Yahudiler kendilerine vaat edildiine inandklar bu topraklara kavumak amacyla, ilk resmi adm 29 Austos 1897de Baselde 1. Siyonist Kongresini dzenleyerek attlar. Siyonizmin kurucusu olarak bilinen Theodore Herzl kuracaklar Yahudi Devletinin snrlarn yle aklyordu:

Kuzey snrlarmz Kapadokyadaki dalara dayanr. Gneyde de Svey Kanalna; sloganmz Davud ve Sleymann Filistini olacaktr. Ayrca Herzl, kongrede u szleri de sarf etmiti:

Baselde ben Yahudi Devletini kurdum. Eer bunu yksek sesle sylersem btn dnya gler. Fakat be sene iinde ya da elli sene sonra herkes bunu byle bilecektir (Erdodu, 2005: 65).

60

3.3.2. srail Devletinin Kuruluu ve Beka Stratejisi

Basel Kongresinden sonra rgtlenmeye bilinli bir ekilde devam eden Yahudiler maddi fonlar kurarak toprak almay hzlandrdlar. Hatta Theodore Herzl Osmanl padiah II. Abdlhamitten Filistin topraklarn bir btn olarak satn almay teklif etmitir. Teklifin reddine ramen faaliyetler devam ettirilmi ve 1914 ylna gelindiinde satn alnan topraklarda 100.000e yakn kiiden oluan bir koloniye ulamlardr. 1916 ylndaki Sykes-Picot antlamasnn imzalanmasyla Filistin topraklarnda Yahudi devleti kurulmasnn n alm oldu (Takn, 2005: 17).

1917 ylnda Siyonist Konseyinin Ortadouda bir yerleim yeri istei ngiliz hkmetine resmen verildi. ngiltere, verdii yantta ngilterenin Filistinin milli ve hukuki haklarna hibir zarar vermemek kaydyla bu istei kabul edeceini bildirdi. 1917de Balfour Bildirisi ile ngiliz D leri Bakannn Filistinde Yahudilere bir ulusal yurt kurulmas abasnn ngiliz Hkmeti tarafndan destekleneceini aklamas srailin kurulmasn iin en nemli admdr (Fromkin, 1994: 294).

ngiliz Dileri Bakan Lord Arthur Balfourun, uluslararas Siyonist hareketinin nderlerinden Lord Rotschilde gnderdii mektup (Halloum, 1989: 158) ile ngiltere, topraklar zerinde ok sayda Yahudinin yaamakta olduu ABDnin sempatisini kazanmak ve Almanyaya kar yrtlen savata ABDnin desteini salamay amalamtr (Erdodu, 2005: 73). Almanya ve Osmanl Devleti de Yahudi desteini salamak amacyla Siyonistlere kar sava sonras dnler vermeye balamlardr (Halloum, 1989: 53).

61

Balfour Deklarasyonu ile Yahudiler hem lobi faaliyetlerine hz verdiler hem de dnyann her yerinden Filistin topraklarna g etmeye baladlar. 1922de Filistindeki Yahudi nfusu 83.790 iken, 1935de 355.157ye, 1942de ise 484.408e ykseldi. 1942 ylnda Filistin blgesinin yaklak %30u Yahudi nfusundan oluuyordu

(www.mideastweb.org/palpap.htm, 24.03.2008).

1919 itibar ile Filistinde ngiliz manda ynetimi balar balamaz atmalarnda balad grlmektedir. Arap-Yahudi atmalarnda ok sayda insan hayatn kaybetmitir. Yahudi emellerine kar birok Arap isyan km ve Araplar, Arap topraklarnn Yahudilere transferinin durdurulmasn ve Arap ounlua dayanan bir Filistin devleti kurulmasn istemitir (Ar, 2007: 212).

2. Dnya Sava bittiinde Filistindeki atma durumunun hl srmesi zerine mesele Birlemi Milletlere gtrlm ve kan anlamazlklara ve zellikle Arap dnyasnn kar kmasna ramen 1948 ylnda David Ben Gurion bakanlnda srail Devletinin kuruluu iln edilmitir (Armaolu, 1983: 486).

Ancak kurulan yeni devlet Siyonistler iin pek tatmin edici kalmayacakt. Ben Gurion Statkoyu korumak bahis konusu deildir. Biz genilemeye ynelik dinamik bir devlet kurmak zorundayz diyordu. Yine Ben Gurion byk idealleri iinse: Filistinin bugn elimizdeki haritas ngiliz smrgecileri tarafndan izilmitir. Yahudi halklarmzn bir dier haritas daha vardr ve bu haritada bizim hudutlarmz Nilden Frata kadar uzanr. Bu hedefi istikbaldeki gen nesillerimiz gerekletirecektir demekteydi (Erdodu, 2005:94).

62

Bamsz srail Devletinin kurulmas ve kar tepkiler Ortadouda buhranlarn, krizlerin gnmze kadar uzanmasna sebep olmutur (Armaolu, 1983:483).

3.4. ABD-SRAL LKLER

3.4.1. Yahudi Yanls Bak As ve Neo-Conlar Amerikan karakterinin oluumunda ve bununla balantl olarak ABD

politikalarnn belirlenmesinde Protestan ahlk anlaynn etkisi byktr. Protestanlk, insann kurtuluunda ruhban snfnn ve kiliselerin aracln reddeden, sorumluluu bireysel temele oturtan bir inan sistemidir. Daha ok Anglosakson lkelerde yaylan Protestanlk inanc, sermaye birikimini, parann rasyonel kullanlmasn ve krl giriimleri destekleyen bir izgidedir. Ancak Katolik kilisesinin basklaryla Avrupada ngiltere dnda kurumlaamayan Protestan cemaatler Amerikaya g ederek 19. yzyln bandan itibaren, btn dnyann Protestanlatrlmas iin Katolik Cizvitlerinkine benzeyen bir misyoner tekilat kurdular. Evvela ABDnin ticari karlarn gzetecek bir alt yap kurmaya alan tekilatlar misyoner faaliyetler ile dnya apnda Amerikan sever bir kitle oluturmaya gayret ettiler (Erhan, 2000:82-84).

Protestanln ekonomik faaliyetlere ilikin bak asn Emin Grses yle aklamaktadr: Katoliklerde tketim konusunda, kltr konusunda, gelenek konusunda Mslmanlara benzerler. Bat Avrupa lkelerinde Katolikler davranlar ile sanki isim deitirmi Mslmanlar gibi bir yaam tarz benimsemilerdir. te bu yaam tarz uluslararas kapitalizmin iine gelmez, Bat kapitalizmi iyi Hristiyanlk derken, Protestanl anlar, Ortodoksluk ve Katoliklik iine gelmez. Bunu nereden reniyoruz, Trkiyeden devirmek iin gtryorlar rencileri ngilterede bir kampa, Gney 63

Amerikadan, Trkiyeden, Orta Asyadan... Her yerden renci getiriyorlar. Orada ders anlatan retmen unu sylyor: Mslmanlk, Katoliklik, Ortodoksluk hepsi ayndr. Gerek din sann dini Protestanlktr (Grses ve Kaynak, 2004: 49).

Amerikan Protestanlar geen yzyl banda liberaller ve tutucular olarak ikiye ayrlmtr. Evanjelizm, kelime manas olarak Kutsal Kitapa dnmektir. lk kez Protestan reformu srasnda Luther ve onun tabileri iin kullanlmtr. Tutucu kanat kendilerini fundamentalist sonra da Evanjelik olarak tanmlamlardr. Bu sebeple Amerikadaki Evanjeliklerin, Protestan mezhebi olan Pritenlerin bir devam olduu sylenebilir. Bugn ABDde 40 milyonun zerinde Evanjelik Protestan vardr ve bunlar; Yahudilerin Tanrnn Seilmi Halk, vaat edilmi topraklarn Yahudilerin mal olduunu ve Yahudilerin, Mesihin gelii ile dnyaya hakim olacaklarn kabul ederler (afak, 2006: 120).

Baka bir ifadeyle Yahudilerin dnya egemenliine ulamas iin onlara yardm etmeyi, Evanjelistler Ahirette kurtuluun bir vastas olarak grmektedirler (Vural, 2003: 15).

Chomsky, Evanjeliklerin sraile taraftar olmasnn sebebi olarak iki sebep gsterir. Birincisi, teolojiktir yani Eski Ahitte bahsedilen kehanetlerdir. kincisi ise, iki tarafn ortak bir dmana sahip olmalardr. Ortak dman slamdr. Evanjeliklerin slamla ilgili kanaatleri Arap halknn esaretinden dnyadaki anti-semitizmden ve slm aleyhtar hissiyattan Tanrnn ismini kirleten slm mesuldr fikridir (afak, 2006: 121).

Bush ynetiminin siyasi felsefesini oluturan yeni muhafazakrlk akm slm ve Ortadouya bilgili cehalet ve oryantalizm gibi tarihsel kavramlarla uyum iinde

64

bakmaktadr. Bilgisel cehalet uluslarn, fikirlerin, uygarlklarn ve dinlerin geree aykr ekilde alglanmalar ve bunda srar edilmesi anlamnda kullanlan bir terimdir. Oryantalizm ise, genelde Batnn Douya medeniyeti analitik normlar olarak kabul ettirdii fikrine dayanmaktadr. Yeni muhafazakar sylem zerinde bu grlerin etkisi belirgindir ve bu tutum Mslman dnyasnda Amerikan aleyhtarlna neden olmaktadr (Trkmen, 2005: 172).

ABDde byk kabul gren, Hristiyanln tutucu ksmn temsil eden Evanjelizm Bush ynetimi ile resmi ynetim dncesi halini almtr. Muhafazakr ynetimin din anlay ile olan sk ilikisi, Tanrnn hediyesi olan demokrasinin Ortadou iin salanmas yolunda nnde hibir engel tanmayacaktr (Bilgenolu, 2005:9-13).

George W. Bush, ABD tarihinde dinci Hristiyan kimliini ulusal ve uluslararas politikaya aka yanstan ilk Amerikan bakan olduu gibi dini yatrmlara da en ok destek veren bakandr. Bushun d politikasnda dinin etkisi, Amerikan Misyoner Medyas tarafndan sk sk gndeme getirilmektedir (Evciolu, 2005: 216).

Neo-Conlar bugn ana tema altnda birlemektedir:

1.

Dini inantan kaynaklanan ve siyasal yaam-iyi ve kt- arasnda ahlaki bir seim olarak kabul etme

2.

Devletleraras ilikilerin temel belirleyicisinin askeri g ve bunu kullanma iradesi olduu

3.

ABDnin denizar karlarnn Ortadou ve slama odakl olduu (Trkmen, 2005: 173). 65

3.4.2 ABDde srail Lobisi

Lobicilik, ok eitli kar gruplar tarafndan yaplan, hkmet kararlarn etkilemeyi amalayan faaliyetlerdir. ABDde lobici bask grubu olan en geni anlamda kongre, Beyaz Saray, hkmet ya da mahalli siyasal organlarnn kararlarn belirli amalar dorultusunda etkileme faaliyetlerini srdren kurulu veya kiidir. Lobi faaliyetleri ABDde ynetim iinde ynetim gibidir. ABD kongresinde politika oluturmada hibir organizasyon, lobi kurulular kadar etkili deildir. Lobicilik ABD yasama srecinin hayati bir parasdr (Garaudy, 2000: 22).

ABDnin politik sreci etkilemek iin eitli yollar sunan blnm hkmet sistemi lobi faaliyetlerinin etkisini artrmasna olanak tanmaktadr. srail lobisi ABDdeki en gl lobidir ve onu dierlerinden farkl klan ey sahip olduu olaanst etkidir (Walt ve Mearsheimar, 2006: 32).

Bugn ABDde, nfusun yzde drd kadar Yahudi yaar. Bu nfus olduka faaldir. En nde gelen byk TV ebekesinden ikisi olan WBC ve CBSnin ortaklar, New York Times, New Yor News ve Washington Post gibi etkili gazetelerin sahipleri Yahudidir. Kongrede Yahudi asll otuz milletvekili, sekiz senatr yer almaktadr. srail Lobisinin gc yelerinin nitelik, nicelik, organize ve davalarna ballklar ndan kaynaklanmaktadr (Erdodu, 2005: 395).

Amerikan Yahudilerinin ABD d politikasn etkileyebilmek iin kurduu en gl ve en bilindik rgtlerden birisi, AIPAC rgtdr. Lobi, Gory Bauer, Jery Falwell, Ralph Need ve Temsilciler Meclisinde ounluk liderlii yapm olan Dick Armay ve Tom Delay gibi nemli Hristiyan evanjelikleri de iermektedir. Ayrca Eski Milli Eitim 66

Bakan, William Benett, eski BM bykelisi Jeore Kirkpatrick ve ke yazar George Will gibi Yahudi olmayan lml muhafazakrlar da bulunmaktadr (Walt ve Mearsheimer, 2006: 32-32).

AIPACn kendi internet sitesinde rgt iin New York Times gazetesinde yazan u ifadeye yer veriliyor: Amerika-srail ilikilerini etkileyen en nemli organizasyon. Yine ayn sitede organizasyonun en belirgin amac olarak, Ortadouda srail gvenliini ve Amerikan karlarn gzetecek ekilde ibirlii yaplmas gsterilmektedir. Ayrca, sitede Bakan George Bushun bir AIPAC toplantsndaki u grntl szlerine yer verilmektedir: Uluslarmz bir arada tutan balarmz kuvvetlendirmek iin bkmadan gayret ettiniz. Bunlar bizi mttefik klyor ve bu balar hibir zaman bitmeyecek (www.aipac.org, 22.04.2008).

Amerikadaki en tesirli kurululardan birisi de CFRdir. D likiler Konseyi, lkeler btnnde tm unsurlar ile bir dnya ynetimi rgtlenmesidir. 1921 ylnda J. Pierpant Morgan nclnde kurulan rgt dnyay sarsan saysz operasyonun kararlarn almtr. Bu operasyonlar en st dzey yeleri aracl ile ynetmektedir. Herry S. Truman, Dwight D. Eisenhawer, John F. Kennedy, Richard Nixon, Gerald Ford, George Bush, David Rockefeller gibi nl isimler rgt bnyesindedir (Bilbilik, 2005: 126-129).

CFR, dnyann en tesirli yayn organlarndan kabul edilen Foreign Affairs adl dergi ile d politikaya yn verir. CFRnin ald kararlar daha ok Yahudi sermayesi lehinedir. u anki bakan dnyaca nl Yahudi zengini David Rockefellerdir. ABD

67

Dileri Bakan ve Hazine Bakan genellikle dernein yelerinden seilir (afak, 2006: 231).

Barama gre, ABDnin gelmi gemi en karizmatik bakanlarndan olan ve sraile olaanst ball bulunan bir Yahudi olan Henry Kissingerin Dileri Bakan olmas ok nemlidir. srail Babakan Menahem Begin, Henry Kissingerin ABD Dileri Bakan olmas, Birlemi Milletlerin srailin kuruluunu onaylamas kadar dev admdr szyle yorumlamtr (Erolu, 2003: 142).

Henry Kissinger ABD d politikasn tamamen srailin yrngesine oturtmu, ABDnin srailin nkleer silah programn desteklemesi iin elinden geleni yapmtr. sraile ylda yaklak ylda iki milyon dolarlk d yardm yaplmasn salamtr. Arapsrail sava srasnda, sraile yaplan tarihin en byk silah sevkiyat onun emriyle gereklemitir. Chomsky, Kissingerin bu misyonunu yle belirtmektedir: Kissinger 1970 ylnda Ortadouyu kontrol altna almay baard ve reddiyeci Byk srail anlay, uygulamada ABDnin politikas haline geldi. O zamandan bu yana bu politika, 1973 sonras yaanan deiikliklere ramen, z bakmndan ayn kald (Medyal, 1992: 7).

Dernekler ve medyay kullanma, akademik almalar gzlem altnda tutma, d politikaya yn verme gibi yollardan baka Yahudi Lobisinin en gl silahlarndan birisi de sraile kar eletiri yapanlarn srail dmanl ile itham edilmeleridir (Walt ve Mearsheimer, 2007: 45-47).

68

Erdoduya gre tm bunlara karlk bandan beri srailin Ortadoudaki Amerikan stratejisine bir dizi hizmette bulunmas beklenmitir:

1. Arap pazarlarn krmak ve Arap birliini nlemek 2. Arap milli akmn ve halk oluumlar paralamak 3. Arap lkelerini ekonomik gelime yerine savaa yatrm yapmaya zorlamak 4. Baz Arap rejimlerinin -menfaati icab- iktidarda kalmasn salamak gibi (Erdodu, 2005: 100).

3.5. SOUK SAVA SONUNDA DNYA DZEN VE ABD

Souk savan sona ermesi ile uluslararas sistem byk bir dnm geirmektedir. Artk Dnya iki kutuplu dzenden tek merkezli blgesel glerin var olduu yeni bir sisteme ynelmitir. ABD, tek sper g olarak sistemin iindedir (Gke ve Dinyrek, 2003: 65).

1990da Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte iki kutuplu dnyadaki ideolojik ve stratejik temelli tehditler ortadan kalkmtr. ABD, dnyann tm blgelerine her trl mdahalede bulunabilecek tek sper devlet haline gelmitir. G dengesindeki bu tarihsel dnmle ABD, dnyay yeniden ekillendirecei, tarihin en byk frsatn yakaladn anlam ve hi dnmeden kurallarn kendi koyduu bir Yeni Dnya Dzenini ekillendirmeye balamtr (Bilbilik, 2003: 15).

69

Huntingtona gre souk savan sona ermesi Amerikan halk ile ynetimi arasnda oluan ortak kimliin erozyonu ile sonulanacaktr. Bu nedenle heterojen, ok kltrl, etnik ve rksal farkll olan i dinamikleriyle ABD, btnln korumak iin dier lkelerden daha ok dmana gereksinim duyacaktr (Huntington, 1995: 159).

Nitekim ABD, komnizmi alt ettikten sonra, kendisine dman bulmakta gecikmeyecektir. ABDye gre dnyadaki baz devletler, insan haklarna, oulculua, katlmcla dayal evrensel demokrasi dnyas, dnya bar ve dnya istikrar iin tehdit oluturmaktadr. Bu devletler, yeni dnya dzenine direnen devletler olarak grlmektedir (Bilbilik, 2002: 105).

G. Bush ynetiminin 1992de yaynlanan Savunma Planlama Klavuzu adl dokmannda grld gibi ABDnin yeni gvenlik stratejisi eski Sovyet corafyasnda ya da baka bir yerde yeni bir rakip gcn ortaya karak, kresel bir g olmasna yardmc olabilecek deerdeki kaynaklarn bulunduu blgeyi kontrol altna alnmasnn ve engellenmesinin gerektii dncesi zerine kurulmutur (imek, 2004: 10-12).

1990l yllar bat karsnda yeni tehditlerin arand, stratejilerin oluturulduu ve batnn Hristiyanl n plana kararak medeniyetler atmasnn oluturulmas iin alt yllardr. Graham E. Fulter tehdit arayn yle aklamaktadr: Gerekte souk sava biteli, dnyada bir sonraki ideoloji mcadelesinin slam ile bat arasnda olaca konusunda speklasyona girmek moda durumuna gelmi bulunuyor. Bunun altnda yeni bir zm ortaya kmas gerektii inanc yatyor. Bu nerme tmyle temelsiz de deil: Batnn zellikle ABDnin kltrel, sosyal, ekonomik ve askeri arenada ortaya koyduu simgesel ve reel g, rktc ve mdahaleci bir nitelik tayor. Batnn dnyadaki varl

70

neredeyse tanm gerei bir tr dman yaratmaya mahkum bulunuyor (Bayzan, 2004: 35).

3.6. AMERKA, SLAM ve DMAN MAJI

ABDnin slm ile ilgilenmesi ve onu uluslararas sistemde bir etken olarak kullanmas kinci Dnya Sava sonras dnemde balamtr. Bunun iki nedeni vardr: lki, savatan sonra ABD bir dnya gc olmutur ve slam unsurunu SSCByle girilen uluslararas rekabette kullanabileceini fark etmitir. kincisi ise Bat kart Msr nderliindeki milliyeti akm zayflatma gerekliliidir. ABD dnem sresince radikal slama ve rana kar souk dursa da lml slam dedii, denetlenebilir, sz geirilebilir slm komnizme kar kullanmak, radikal slm ise dntrerek lmlatrmak iin almtr (Oran, 2002: 37).

Ancak zellikle ABDnin ilk krfez sava ile Ortadouda ABD kartl trmanmaya balamtr. Siyasal slm, hem Pan-Arabizm dncesinin Krfez Sava ile ald darbe ile hem de savan Ortadouda yaratt boluk ortamnn etkisi ile ykseli trendine girmitir (Faksh, 1993: 434).

Buna karlk, neo-con akmnn nder olarak benimsedii Reagen zamannda slma kar sertleen tutum gn yzne kmtr. Hatta Reagen sarf ettii szlerle slma bak asn gstermektedir:

Yakn bir gemiten bu yana, gerek bir dini savan kma ihtimaline ahit olmaktayz. Bu savan nedeni, Mslman toplumlarn, Hristiyan ve Yahudileri ldrme 71

urunda hayatlarn kaybetmelerinin kendilerini cennete gtrecei dncesine yeniden sarlm olmalardr (Gerges, 2000: 111).

Bu balamda 11 Eyll sonras dnya artk eski dnya olmayacaktr. Hele ki ABD asndan hi olmayacaktr. ABD dnyay artk dost-dman kartl temelinde grmektedir. Kendinden olmayanlar ya da kendisine benzemeyenleri kolaylkla dman kategorisine sokarak dman ilan edecektir (Gke, 2006: 82).

11 Eyll saldrlar, 11 Eyll 2001 tarihinde Dnya Ticaret Merkezinin her iki binasna 10ar dakika arayla uaklarn arpmas ve ardndan bir dier uan Amerikan Hava Kuvvetleri tarafndan Washington tarafndan drlmesi ve Amerikan Dileri Bakanl nnde bir bombann patlamas ile gereklemitir.

Kissinger, bu beklenmedik durumu yle yorumluyor: Amerika terrizm deneyimini yaamasna ramen, bu genelde yurt dndaki ABD tesislerini hedef almt. Etkisi genel anlamda sembolikti ve ABD iindeki yaamlar ve uygar toplumu tehdit edememiti. 11 Eyllden nce, Amerikann tepkisi knama, bir veya iki misilleme saldrs ve bulunabilirse sulularn mahkemeye karlmas olmutu. Fakat Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagona yaplan saldrlar, sembolik saldrlarn tesindeydi, ABD toplumuna, gvenliine ve dnyadaki tam toplumlara temel bir tehdit oluturmutu. Hedef sivil nfusun morali ve yaam ekliydi(Kissinger, 2000: 264).

Chomsky, Kissingere benzer yorumlar yapmaktadr: Korkun terrist saldrlar dnya ilerinde olduka yeni bir ey; kapsam ve nitelii deil, fakat hedefi bakmndan ABD asndan bakldnda, 1812 savandan beri ilk kez ulusal topraklar saldrya

72

uruyor. Hatta tehdit ediyor. Smrgelere saldr yaplmt, ama kendine deil (Chomsky, 2002: 20-21).

Benzer grler

Bakan Bushun 11 Eylle dair ilk sylemlerinde de

grlmektedir. Amerikan Dileri Bakanlnn elektronik dergisinin Kasm 2001 saysnn giri ksmnda Bakan Bush unlar sylemektedir:

11 Eyllde zgrlk dmanlar lkemize kar sava nedeni saylabilecek bir olay gerekletirdiler. Amerikallar savamay bilirler ancak yabanc topraklarda 136 yldr savamadlar Amerikallar srpriz saldrlar bilirler, ama byk bir ehirde ve huzurlu bir sabah deil

Bu sadece Amerikann sava deil sadece Amerikann zgrl deil tehlikede olan. Bu dnyann ve medeniyetin savadr. Btn milletleri bize katlmaya davet ediyoruz NATOnun aklad gibi: Birimize yaplan saldr hepimize yaplm demektir

Medeni dnya Amerikann etrafnda toplanmtr. Ve unu da iyi biliyorlar: Terr cezalandrlmazsa, kendileri de yeni hedef olabilir. Terr cezalandrlmazsa sadece binalar ykmakla kalmaz, hkmetlerin istikrarn da tehdit eder. Biz buna izin vermeyeceiz. Henz yntem belli deil, ama sonu kesindir. zgrlk ve korku, adalet ve iddet her zaman savamtr ve biliyoruz ki Tanr bunlarn arasnda tarafsz deildir (http://usinfo.gov/journals/itps/1101, 21.02.2008).

73

Bakan Bush bahsettii dmanlarn kimler olduu konusuna 29 Ocak 2002 tarihinde yapt Ulusun Birlii konumasnda aklk getirmektedir. Irak terr retmek ve dnya gvenliini tehdit emekle, ran nkleer silah bulundurmakla, Kuzey Koreyi ise halk alktan lrken kitle imha silahlanmasyla sulayan Bush sz konusu lkeler iin Axis of Evil yani er Ekseni tabirini kullanmtr. Bu lkeler kendilerini dzeltmezse Bushun tabiriyle bunu Amerika yapacaktr (www.whitehouse.gov/releaes/2002012911.htm, 22.03.2008).

Gkeye gre 11 Eyll saldrlar, bakanlkta ilk gnlerine phe ile baklan Bushun yeniden douuna ve kamuoyundaki alglan biiminin deimesine yol amtr. Bylece gl, kararl, tavizsiz, acmasz, Bin Ladin ve El-Kaideyi Afganistana kadar takip eden bir bakan imaj olumutur. Amerikan ekonomisinin kme konjnktrne girdii bir dnemde yaplan saldrlar, Bushun lkesini ve dnyay terr saldrlarna kar koruyabilecek gte ve byk Amerikann, hi kimsenin gznde tereddde mahal vermeyecek ekilde gl olduunu gsterme amacna hizmet etmitir (Gke, 2006: 94).

3.7. BYK ORTADOU PROJES (BOP)

Bakan Busha gre sava, terrizmin kaynaklarn kurutmay gerektirmektedir. Bu kapsamda yalnzca askeri nlem almak yeterli deildir. Terrle savan ekonomik, siyasi ve sosyal boyutlar vardr. Yoksulluk, eitimsizlik, yanl ynetim, batl ve rk inanlarn yaygn olduu, zgrln demokrasi ve insan haklarnn ve zelde de kadn haklarnn bulunmad Ortadou terr besleyen en nemli blgedir. Ortadouyu zehirleyen ve smrgeci glerden kalma etnik ayrmclk bata olmak zere blgenin

74

bu sorunlardan ayklanarak kresel sisteme uydurulmas gerekmektedir (Evciolu, 2005: 56).

Bu amala Bush insanlk adna kitle imha silahlarn yok etmek ve dnyay Saddam gibi bir dmandan kurtarmak iin BM ve dier milletlerle birlikte ya da tek bana, Saddam problemini zeceini aklam ve kart grlere ramen bunu gerekletirmek iin gerekli grd eylemi uygulamaya sokmutur (Gke, 2006: 94). Bunu gerekletirebilmek iin ortaya bir proje atlmtr: Byk Ortadou Projesi (Evciolu, 2005: 56).

3.7.1. BOPun Tarihsel Arka Plan

Byk Ortadou Projesi Amerikan resmi belgelerinde grnmemektedir. Pln kendisini daha ziyade, ABDnin derin devlet ve CIA hesabna alan fikir retme merkezlerinin raporlarnda belli etmektedir (Akar, 2006: 21).

Proje isim olarak ilk kez National Force Quarterly (IFQ) isimli derginin 1995 tarihli sonbahar saysnda The Greater Middle East balkl yazda formle edilmitir. General Binford Peay tarafndan yazlan makalede Ortadouda gvenlii salamak iin yaplmas gereken askeri formlasyonlardan bahsedilmitir. Derginin ayn saysnda Jed. C. Synder tarafndan kaleme alnan Byk Ortadouda Trkiyenin Rol isimli makale plan erevesinde Trkiyeye blgede atfedilen yer ve nem bakmndan ilgi ekicidir (Synder, 1995: 34-63).

75

20 Eyll 2002de yaynlanan ABD Ulusal Gvenlik Stratejisi, yeni gvenlik anlay asndan nemli belgelerdendir. Dokuz blmden oluan belge insan haklarndan, demokrasiye, terre kar giriilecek mcadeleden, mttefiklere ve dierlerine mesajlara varncaya kadar ABDnin kendine ve dnyaya artk nasl baktn gstermektedir (www.whitehouse.org/nsslhtml, 22.03.2008).

ABDnin Ortadouda tam olarak ne yapmak istediini ise Condoleezza Rice 7 Austos 2003 tarihinde Washington Postta yaynlanan Ortadouyu Dntrmek balkl yazsnda aklyordu. ABDnin 2. Dnya Savandan sonra kendini Avrupay dntrmeye adadn ve imdi Ortadouyu dntrmek iin mttefiklerle bir araya gelindiini belirterek balad yazda Rice, Ortadou lkelerinin siyasi ve ekonomik zgrlkten uzak olduunu byle bir ortamda huzursuzluk, iddet ve terrn olutuunu iddia etmitir. Yazsnda 22 lkenin bu dnme dahil olacan da makalenin sonunda ifade etmitir (Washington Post, 07.08.2003).

ABD iin BOPun ne kadar nemli olduunu ise Londrada kan El-Hayat gazetesinin 13 ubat 2004te G-8 lkelerine datt taslak metnini yaynlamas ile ortaya kmtr. G-8 ve Byk Ortadou Arasnda Ortaklk adl belge, Arap yazarlarn BM iin 2002 ve 2003te yaptklar saptamalarla balamaktadr: Arap toplumundaki zgrlk, bilgi ve kadn haklar konularndaki eksiklikler G-8 lkelerinin milli karlarn tehdit etmektedir. Blgedeki siyasi ve ekonomik haklardan mahrum braklanlarn says arttka, radikalizm, terr ve uluslararas sular ve yasal olmayan gler konularnda art gzlenecektir.

76

Byk Ortadoudaki durumu tanmlayan aratrma sonular rktcdr:

22

lkeden

oluan

Arap

devletlerinin

toplam

milli

geliri

spanyannkinden azdr Yetikin Araplarn % 45i okuma-yazma bilmemektedir ve bu saynn te ikisi kadndr. 2010 ylnda 50 milyon 2020 ylnda da 100 milyon Arap i hayatna atlacak. Bu insanlar iin en az 6 milyon ie ihtiya vardr. sizlik u anki gibi srerse 2010 ylnda 25 milyon kii isiz olacaktr Blge insannn te biri gnde 2 dolardan daha az gelirle yayor. Yaam standardnn dzeltilmesi iin, blgenin ekonomik geliimi en az % 6ya karlmaldr. nsanlarn sadece yzde 1.6s internet kullanabilmekte ki bu dnyann en dk blgesel orandr. Arap kadnlar, parlamentoda sadece yzde 3,5 sandalyeye sahipler. Afrika lkelerinde bu rakam yzde 8,4tr. 2002 Arap nsan Gelii Raporuna gre Arap genlerinin % 51i baka bir lkeye gitmek istiyor. Bu yerlerin banda Avrupa gelmektedir.

Bu aratrma sonular, blgenin yol ayrmnda olduunu gsteriyor. Byk Ortadou lkeleri layk olduklar i ve eitim standardnn mahrum braklan ve siyasi haklardan yoksun kalan genlere her yl yenilerini ekleyerek devam edebilir. Ancak bu durum blgenin durumunu ve G-8 lkelerinin ortak karlarn dorudan etkilemektedir.

77

Bunun alternatifi ise reform yoludur. Arap insan geliimi ile ilgili hazrlanan her iki raporun sonular, Byk Ortadouda harekete gemek iin zorunlu ve acil eylem ars iermektedir. G-8ler topluluunun BMnin hazrlad Arap nsan Raporlarnn belirledii eksiklikleri gidermeye ynelik reform iin ortak ncelikler zerinde uzlamas mmkndr. Bunlar;

Demokrasi ve yi Ynetimin Desteklenmesi Bilgi Toplumunun nas Ekonomik Frsatlarn Geniletilmesi

Bu reformlarn ncelikleri, blge geliiminin anahtardr.

Belgenin devamnda yukarda belirtilen ana eksen etrafnda reformlarn nasl olmas gerektii ayrntl biimde anlatlmtr (Al-Hayat, 13.02.2004).

Belgeye zellikle Arap Dnyasndan birok eletiri olmasna ramen Kahire niversitesinden Prof. Galal Aminin tespit ve benzetmeleri ok ilgintir. Ahram Weeklydeki Smrgeci Sesler balkl makalesinin ilk blmlerinde belgeye sorular sormaktadr: Ne iin frsat? Reform iin mi? Hangi konuda? Rnesans iin mi? Hangi alanda? Makalenin son ksmnda ise Byk Ortadou Giriimi belgesinin kendisine 1789da Msr igal eden Napoleon Bonaparten datt kitapklar hatrlattndan bahsediyor: Fransz ve Amerikan Projeleri ayr zamanlara da ait olsalar benzerlikleri arpc. Ben Nepoleonun Msrl tarihi Al-Gabariye verdii demece dnyorum. Bildiri samimi bir notla balayp yabanclara haksz davranlardan tr lkenin mahalli liderlerine iftira ederken, demokrasi ve eitliin avukatlyla devam ediyor. Napoelon 78

yumuak tarzda konuuyor fakat bugnk Amerikallara benzer ekilde byk bir sopa tayor. Fransz askerlerine bakaldran herhangi bir ky atee verilecek. Fransz bildirinin 2. maddesi de bunu sylemekte...(Ahram Weekly, 07.04.2004).

BOPun almlar asndan nemli olan belirttiimiz makale ve blgelerden baka, kronolojik olarak BOP asndan nemli olan baz olay konuma ve belgeler yle sralanabilir:

Aralk 1994: NATO konseyinin balatt Akdeniz Dialogu giriimi, NATO yesi olan

lkelerin dnda, Cezayir, Msr, srail, rdn, Moritanya, Fas ve Tunusu da bnyesine dahil etti.

Ocak 1995: 1985 ylnda imzalanan serbest ticaret anlamasnn devam erevesinde, ABD ile srail arasndaki tm ticari engeller kaldrld.

Kasm 1995: Barselonada bir araya gelen Avrupa Birlii ve Akdeniz havzas lkeleri (Cezayir, Msr, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, Tunus, Trkiye, Filistin Otoritesi), siyasi, ekonomik, mal, sosyal, ve kltrel boyutlarda Avrupa Akdeniz Ortakln balattlar. Sadece 1995-2000 yllar arasnda, AB bu projeye 9 milyar euro ayrd.

Aralk 2001: rdn, ABD ile serbest ticaret anlamas imzalad. Tm gmrk duvarlar, 2010 ylndan evvel kaldrlm olacakt.

9 mays 2002: Bakan Bush, Kuzey Carolina niversitesinde yapm olduu bir konumada, Orta Dou ile bir ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti 79

(Middle East Partnership Initiative MEPI). Proje taslanda belirtilenler arasnda unlar yer alyordu: 10 yllk bir sre ierisinde Orta Dou ile ABD arasnda bir serbest ticaret blgesi oluturmak, adli reformlara yardmc olacak bir forum kurmak, irketlere daha zgr bir ortam yaratmak, edebiyat ve evirileri desteklemek, vs... Byk Orta Dou projesinin ekirdei aslnda bu konumadan kaynaklanacakt: Mslmanlar, demokratik olmayan ve az gelimi lkelerde yayorlar. Batnn yaam standardn bir nevi kskanmalarnn sonucu olarak, terrizm geliiyor. Sorunlarn zemedikleri takdirde, onlara yardmc olunmal, sorunlar onlar iin zlmelidir...

10 temmuz 2002: Richard Perlein bakanlndaki ABD Savunma Politikas Danma Konseyi, Suud ailesinin iktidarna artk son verilmesini savunan uzun bir raporu dinledi.

12 aralk 2002: ABD d ileri bakan Colin Powell, Heritage Foundation vakfnda yapt bir konumada, Orta Dou ile Ortaklk Giriimini balattn, 2003 yl iin ise bu programa 90 milyon dolar tahsis edileceini aklad. Bu mthi mebla sayesinde, siyasi ve ekonomik kalknma desteklenecek, kadnlarn toplum ierisinde rol ve eitimi glendirilecekti...

Bu programn uygulanmasndan, ABD d ileri mtear Richard Armitage ve Orta Dou brosu mdr Elizabeth Cheney sorumlu klnd. Orta Dou ile Ortaklk Giriimi, 15/17 eyll 2003 tarihlerinde Manamada adl bir forum dzenledi, arkasndan Detroit kentinde Arap Ekonomik Forumunu misafir etti (28/30 Eyll 2003), Beyrutta ise 9-10 ekim 2003 tarihlerinde Arap dnyasnda yeni bir mali yapya doru konulu bir sempozyum toplad.

80

26 ubat 2003: American Enterprise Institute nnde konuan George Bush, balamak zere olan Irak savana deinerek unlar syledi: zgrlne kavuan bir Irak, zgrln tm bu blgeyi nasl deitirebileceini milyonlarca insana umut ve terakki getirerek gsterecektir. ... Irakta kurulacak olan yeni bir rejim, blgedeki baka uluslar iin, zgrln etkileyici ve muhteem bir rneini oluturacaktr..

19 ekim 2003: Pragda toplanan NATO zirvesinde, NATO ve Byk Orta Dou konulu konferansta sz alan ABD temsilcisi Nicholas Burns, u noktalarn altn izdi: NATOnun grevi Avrupa ve Kuzey Amerikay savunmaktr. Sadece Bat Avrupa, Merkezi Avrupa veya Kuzey Amerikada kalarak bunun mmkn olabileceine inanmyoruz. Askeri glerimizi douya ve gneye yaymalyz. NATOnun gelecei, douda ve gneydedir. Dolaysyla, NATOnun gelecei Byk Orta Doudadr...

6 kasm 2003: Demokrasi Ulusal Vakf (NED) nnde konuan bakan Bush, giriimin erevesini genileterek, Orta Douyu deitirmeyi amalayan genel bir demokratik mdahele planndan sz etti.

20 ocak 2004 tarihinde verdii nemli bir demete konuya deinen George Bush, yle dedi:

Orta Dou zulm, umutsuzluk ve fkeyle alkalanmaya devam ettii srece, Amerikann ve dostlarmzn gvenliini tehdit eden insanlar ve hareketler retmeye devam edecektir. Birleik Devletler, bu nedenle, byk orta douda bir zgrlk stratejisi izleyeceklerdir...

81

Projenin artk ad deimi, Byk Orta Dou Giriimi haline gelmitir (Gerger, 2005: 9-12).

3.7.2. BOPun Amac

Byk Ortadou fikri orijinal yazl ile proje deil giriim ya da inisiyatif olarak grnmektedir. Bu haliyle biimlenmi bir projeden ziyade, gelien ve deien bir fikir olarak bakmakta da fayda vardr. Sz konusu projenin ya da giriimin temel ayaklar unlardr:

1.

Ortadouda

Siyasal

Dnm:

Mevcut

corafyadaki

ynetim

standartlarna gre yeniden formatlanmas ve demokrasinin blgeye hakim klnmas. 2. Ortadouda Ekonomik Dnm: Sz konusu corafyada serbest piyasa ekonomisinden teviki, liberal ekonomik sistemin yerletirilmesi, devlet denetimindeki alanlarn zel teebbse almasnn hzlandrlmas, 3. Ortadouuda Toplumsal/Kltrel Dnm: Klasik din eksenli eitimin reformasyonu ve Batl kltr tevik eden eitim, medya ve benzeri kltr aralarnn teviki 4. Ortadouda Stratejik Dnm: Batnn tehdit olarak grd terrizm, kitle imha silahlar vb. odaklarn yok edilmesi ve blgenin Batl gvenlik norm ve konseptlerine uygun hale getirilmesi (Akar, 2006:2526).

82

Bilgine gre BOP hedef olarak Ortadouda batya ve zellikle ABDye ynelen radikalizmin kkn korumak zerine kurulan bir projedir. Blge halklarnn eksiklikleri ve ihtiyalarndan ok ABDnin gvenlik, politik ve stratejik ihtiyalarndan domu bir plndr. Bu hedefe ulamak iin seilen yollar ise blgenin demokratikletirilmesi, liberalletirilmesi, ve ideolojilerin daha lml hale getirilmesinin salanmasdr (Bilgin, 2006: 129-130).

Gergere gre BOPun amac, demokrasi, serbest piyasa ekonomisi ynetiminde bulunanlar iin snrl iktidar, laisizm, insan haklar, ferdiyetilik ve hukukun stnl gibi Bat deerlerini, Mslman halklarn ounlukla yaad lkelerde tahsis etmektir (Gerger, 2005: 23).

Arya gre BOP, blgede srail temelli bir Pax-Americana oluturmaya ynelik giriimlerdir (Ar, 2000: 4).

Cngya gre BOP, Baba Bushun souk sava sonrasnda hedefledii Yeni Dnya Dzeninin Ortadou ayadr (Cng, 2006: 202).

Gkeye gre ABDnin yeni d politika anlayn yanstan proje, Amerikan emperyalizmini salam zemine oturtmak iin Ortadouyu yeniden yaplandrlmas zerinde dnlmtr (Gke, 2006: 94).

Brzezinskiye gre ise Amerika kresel gcn belirleyici drt alannda en stn durumdadr. Askeri olarak ei olmayan bir kresel eriime sahiptir, ekonomik olarak Japonya ve Almanya gibi rakipleri bulunsa da kresel bymenin lokomotifi olmaya

83

devam etmektedir, teknolojik olarak ultramodern tm alanlarda en ndedir ve kltrel olarak zellikle dnya genleri arasnda rakipsiz bir cazibeye sahiptir. Amerikay tek kapsaml kresel sper g yapan bu drdnn birleimidir. Rakipsiz kresel g olan ABD iin jeopolitik dl Avrasyadr. Dnyann en iddial devletlerinin bulunduu yer Avrasyadr. ABDden sonra en byk alt ekonomi, en byk alt silah alcs blgededir. Ayrca birisi hari, resmi olarak bilinen ve bilinmeyen tm nkleer gler Avrasyada bulunmaktadr. Dnyann en kalabalk nfuslu blgesel hegamonya ve kresel nfus talepkrlar Avrasyallardr. Avrasyann siyasi olarak btnlemek iin fazla byk olmas ABD iin bir anstr. Bu nedenle Avrasya kresel stnlk mcadelesinin

srdrlebilecei satran tahtasdr. Bu satran tahtasnda ABD kaybederse, kresel hegamonyasn da kaybeder. Bundan dolay, ABD Avrasyada ve Ortadouda hakim gcn devam ettirmek zorundadr (Brzezinsky, 2005: 43-57).

3.7.3. BOP ve Demokrasi Sylemi

Donelly demokrasi ve insan haklar kavramlarnn Amerikan D Politikasndaki yerini 4 ayr safha halinde incelemitir. 1945-1948; 1949-1973, 1974-1980 ve 1981-1988. lk dnem nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin kabul ile sonra eren heveslilik dnemidir. Ancak souk savan balamas ile insan haklar ve demokrasi konular neredeyse unutulmu ve sadece iki g arasndaki atma alanlarndan birisi haline gelmitir. nsan haklarn her iki tarafta kendi taktik manevralarnda dierine kar kullanmtr (Donelly, 1993: 7 ve 99).

ABD, Byk Ortadou olarak tanmlanan blgede birok lkenin demokrasiye gereksinim duyduunu savunmaktadr. Bunlardan biri de Pakistandr. Cheney, Pakistann 84

da ABD tarafndan yeterince demokratik grlmediini ne srmektedir. Bununla birlikte Pakistan, ABD iin iyi bir mttefiktir ve bununla birlikte var olan elikinin, BOP kapsamnda demokrasiyi uygulamas ile zleceini sylemektedir. Blgede baz yneticiler baty dman olarak grmektedir. Bu rejimlerin askeri yntemlerle ortadan kaldrlmas gerekir. Bunun iin de evvela Cheneye gre demokrasilere n hazrlk anlamnda geici hkmetler kurulmaldr (Evciolu, 133-134).

Kaynak ise demokrasinin Ortadouda tesis edilmesinin gln yle anlatyor: Demokrasi bu lkelerde mmkn olmayan bir ey, nk demokrasi insanlarn gelime seviyeleriyle ilgili deildir. Demokrasi ekonomik bir olaydr. Bandan beri diyoruz ki, bir lkede demokrasi olmas iin rakip taraflarn olmas lazmdr. Bu rekabet ekonomik g ile ortaya kar. Amerikada ok sayda ekonomik g ile ortaya kar. Amerikada ok sayda ekonomik g olduu iin aralarndaki rekabet siyasi partileri dourur. Halbuki ekonomik gcn tek olduu yerde demokrasi olmaz. nk btn kaynaklar tek eldedir. Suudi Arabistanda herkes Oxforddan mezun olsa yine demokrasi olmaz. nk ekonomik kaynak tektir. O da petroldr. Petrol kimin elindeyse, tm basn yayn organlarna, eitim sistemine hakim olacaktr. Rakiplerine nefes bile aldrmaz. Hatta hi kimse onunla rekabete cesaret edemez (Grses ve Kaynak, 2004: 134).

Dempseye gre ABD, Byk Ortadou Projesi erevesinde blgeye demokrasi getirme sylemi ile devlet ina etme mhendisliine girimitir. Demokrasi sylemi, 1950 ve 1960lardaki modern devletlerin varlnn komnizmle savata zorunlu olduu mantnn 11 Eyll sonundaki yeni versiyonu olarak terrizmle savan bir yolu gibidir (Dempsey, 2002: 1). 85

3.7.4. BOP ve Enerji Kaynaklar

ABD iin Avrasya, ekonomi-politik egemenliin mekansal odadr. Souk sava sonrasnn jeopolitik merkezidir. Dnyann en zengin enerji kaynaklarnn anavatandr. Yeni pazar alan ve mcadele sahasdr (Hacsaliholu, 2004: 67).

2003 yl rakamlarna gre dnyada 9471 milyon ton petrole edeer miktarda birincil enerji tketilmitir. Bunun % 37.3 petrolden % 23.9u doalgazdan, % 26.5i kmrden ve % 6.1i nkleer, % 6.1i de hidroelektrik santrallerden elde edilmitir. Dnyann enerji ihtiyacnn % 60ndnan biraz fazlasn salayan petrol ve doalgaz rezervlerinin dalm Ortadounun neden nemli olduunu gzler nne sermektedir. 2003 sonu itibar ile kantlanm petrol rezervlerinin % 63.3, doalgaz rezervlerinin ise % 40.8i Ortadouda bulunmaktadr.

2003 yl itibar ile dnya petrolnn % 25.1ini tketen ABD retimin ise sadece % 9.2sini salamtr. Dnya petrol rezervindeki pay % 63n zerine kan Ortadou blgesinin 88 yllk petrol rezervi bulunmaktadr. Buna karlk rezervdeki pay % 2.7ye den ABDnin 11 yllk rezervi kalmtr. Ortadounun ABD iin neden bu kadar nemli olduunu verilen rakamlar ortaya koymaktadr (Ulagay, Milliyet: 19.07.2004).

Petrole ilgi esasen eskidir. Fakat petroln stratejik nemi sv yakt ile alan motorlarn icad ve ngiliz donanmasnn bu yaktlar kullanan aralarla modernletirilmesi sonucunda ortaya kmtr (Yerasimos, 1994: 123).

Sadece ABD iin deil sanayilemi tm byk lkelerin temel ihtiyac olan petrol kaynann varlna ynelik herhangi bir tehdit krize yol aabilir. Enerjiye ynelik 86

dnyann giderek artan talebi ve sregelen kaynak kesintisi olasl gz nnde bulundurulursa petrol zerine bir atmann patlak vermesi her zaman muhtemeldir (Klare, 2002: 45-46).

Ortadou yalnzca petrol kayna asndan zengin deildir. rnein ran, ham petroln yan sra, kmr, krom ve dnyann ikinci byklkteki doal gaz rezervlerine; srail bakr, fosfat, potas, bromr asidi tuzu, uranyum rezervlerine; Kuveyt petrol ve doalgaz rezervlerine; Libya petroln yan sra doalgaz rezervlerine; Umman ham petrol, bakr, asbest rezervlerine; Katar ham petroln yan sra doalgaz rezervlerine; BAE ham petrol ve doalgaz rezervlerine sahiptir (Yldz, 1993: 147).

ABDnin dnyadaki sultasn srdrebilmesi iin bu kaynaklara sahip olmas, kontroln salamas gerekir. Enerji ve maden kaynaklarnn piyasadaki fiyatn kontrol etmek iinse ortaklara ve bu vesileyle askeri slere ve stratejik noktalara ihtiyac vardr (afak, 2006: 92).

Nejat Eslen Radikal Gazetesinde kan Trkiyeye Kilit lke Rol adl makalesinde ABDnin nl stratejik Aratrmalar Merkezinin strateji yorumcusu Anthony H. Cordesmann Irak Savandan sonra Ortadouda Enerji, Mevcut ve Muhtelif Ynelimler 30 Ocak 2004 tarihli incelemesinden baz detaylar yle veriyor:

Ortadou kresel enerji kaynaklarnn en nemli merkezi ve ithalatsdr. Kresel dzeyde petrol ihtiyacndaki art yllk yzde 1.7 oranndadr. Petrol tketimi 2003te gnde 66 milyon varilken, 2020de 119 milyon varil olacaktr. 87

Ortadou petrolnn kalitesi bir hayli yksek ve maliyeti de ucuzdur. Ortadounun potansiyel rezervleri ise 252.2 milyar varildir. Ortadou dnya petrol rezervlerinin yzde 65.4ne sahiptir. Bu rezerv 1.047 milyar varildir. Msr, Cezayir, Libya ve Tunus rezervleri de eklenince toplam rezerv yzde 69.6sna ulamaktadr. 2002 ylnda Ortadou kresel petrol ihtiyacn karlayabilecek ve bu maksatla retimi arttrabilecek lke Ortadoudur. Kuzey Amerikann 2025e dek Ortadoudan alaca petrol yzde 85 artacak, bunun byk ksm ABDde tketilecektir. 2025e kadar Avrupann Ortadoudan petrol alm yzde 57, Japonyann yzde 50, Pasifikteki gelimekte olan lkelerin yzde 100 ve inin ise yzde 500 artacaktr. Dnyann kantlanm doalgaz rezervlerinin ise yzde 34

Ortadoudadr.

Eslen, bu veriler nda unlar sylemektedir: Ortadou petrolnn ve ABD ekonomisi ve hem de Japonyann ve Avrupann ve zellikle inin ekonomileri iin ne kadar nemli olduu anlalmaktadr. Bu nedenle de Ortadou petrollerini kontrol eden gcn, kresel ekonomileri kontrol ederek kresel egemenlii salayabileceini sylememiz mmkndr. Byk Ortadou Projesi bir kaynaklarn kontrol projesidir. Sz konusu kaynaklar ise enerji, su ve enerji kaynaklardr (Radikal, 25.03.2004).

88

1980 ylnda ABD Bakan Carter resmen Basra Krfezi blgesine yaplacak bir saldrnn ABDnin yaamsal karlarna yneltilmi bir saldr kabul edileceini ilan etmitir. Bu sylem ABDnin blgede enerjiye verdii nemi gstermektedir (Gke ve Dinyrek, 2003: 60).

Bu anlamda Byk Ortadou, elde tutma ve denetleme stratejisinin allanm, pullanm demokrasi adna piyasaya srlm ifadesi grnmndedir (Akar, 2006: 36).

89

DRDNC BLM

BYK ORTADOU PROJES VE ORTADOU SU KAYNAKLARI

4.1. SUYUN STRATEJK DEER ve SUPOLTK

Yeryzndeki canllarn hayat kayna olan su; insan, hayvan ve bitkilerin tmnn yaamn srdrebilmesi iin mutlak ihtiya duyulan bir maddedir. Ancak yeryzndeki kullanlabilir su kaynaklarnn giderek tkenmesi ve kirlenmesi, buna karlk dnya nfusunun hzla artmasndan tr artan ihtiya sebebiyle, su gnmzn en nemli maddelerinden birisi haline gelmitir (Kapan, 2007: 85).

Stratejik bir kaynak olan petroln yerine bile doalgaz, nkleer enerji, gne enerjisi, dalga enerjisi vb. gibi yenilenebilir baka enerji kaynaklar ikame edilirken hayatn kayna olan suyun alternatifi yoktur (Dumazuar, 2003: 23).

Bir blge ile ilgili olarak stratejik durum ya bu blgenin baz alardan sahip olduu potansiyelleri ya da belirli olay veya olaylar zinciri karsnda arz ettii nemi ifade eder. Bu anlamda Ortadou her biri eitli sorunlar bnyesinde barndran belirgin boyutlardan oluan stratejik bir yapya sahiptir. Son yzyl boyunca eitli blgelerde bir ibirlii unsuru olarak kullanlabilen suyu, burada tam aksine bir istikrarszlk faktr haline getiren bizzat blgenin stratejik karakteri ve ksmende bu maddenin corafi konumudur. Her iki adan incelendiinde de yakn gelecekte blgede belirli aktrler

90

arasnda su konusunda anlamazlklar kmas kanlmazdr. Bylece su faktr blge stratejisine manevra unsuru olarak girmi olacaktr (Okman, 1993: 414-419).

Bilim-Teknik Dergisinin Nisan 2001 saysna Su bir siyaset arac m? eklindeki soruya Ali hsan Ba u yant vermektedir: Herhangi bir madde, isteyen herkesin gereksinmesini karlamad srece doal bir siyaset konusudur

Burada unu sylemeliyiz ki, su enerjiden de nemli. Enerjiyi bir biimde ikame edebilirsiniz, ama su hibir ekilde ikame edilemez. Dolaysyla su konusunda Trkiye Ortadouda temel oyuncudur, hatta tek oyuncudur (Ba, 2001: 39-41).

Supolitik, kendinden aklamal biimde su politikas demektir. Eski bir sorun iin yeni bir terim olan supolitik dier hayati kaynaklar gibi politik bir konu haline gelmitir. Ana konularndan birisi uluslararas sular, dieri ise bu sular zerindeki siyasi paylam sorunlardr (Hoque, 2004: 219).

Ortadouda su sorununu iinden kolaylkla klmaz hale getiren bir dizi politik neden vardr. Blgenin uluslar arasnda yerlemi olan gvensizlik hissi, karar alclar tarafndan daha da krklenmekte, sonuta politik istikrarszlk blgenin gze arpan bir nitelii olmaktadr. Bu karlkl gvensizlik ve istikrarszlk ortamnda, uluslar aras su kaynaklarnn paylam kolay olmad gibi, ek sorunlara yol amaktadr. Bu erevede, lkelerin uluslararas hukukun henz olumakta olmas ve zayflklar, uluslararas rgtlerin deerli ama snrl katklar, blgede su sorununun bata gelen politik nedenleri arasndadr (Pamuku, 2000: 197). 91

World Watch Enstits aratrmasnda, dnyada su ktl eken 26 lkeden 14nn Ortadouda oluu belirtilmitir. Bu erevede Ortadou blgesi, bugn varl hissedilen, gelecekte ise daha ar biimde hissedilecek olan su skntsnn odak noktasn oluturmaktadr. Bu durum, su zerine sava, bar, uzlama, paylama gibi senaryolara zemin tekil etmektedir (Durmazuar, 2003: 138).

4.2. SU SAVAI SENARYOLARI

Ortadouda suyun sava sebebi olabileceini iddia edenlerin iinde en iddial olanlardan birisi John Bulloch ve Adel Darwishin yazdklar Su Savalar kitabdr. Kitapta su iin Ortadounun en nemli kayna denilmektedir. Ortadouda daha nce de su yznden atmalarn ktn ve bundan sonra da muhtemelen su iin yeni savalarn kacan iddia eden kitapta u ifadeler bulunmaktadr:

alkantl Ortadounun kalbinde su, Trkiyeden krfeze kadar blgenin politikasnda olduu kadar orada yaayan insanlarn yaamlarnda ok nemli bir

unsurdur. Ortadounun yzde 50sini oluturan kra arazide yeterli su kaynaklarnn olmay, liderleri garip ittifaklara ve grnrde anlamsz d servenlere itmektedir. Birka su zengini; lke ticareti yada altnda bulundurduklar bu bolluu gsterili bir tutumla gzler nne sermektedir. Bugn su, Suudi Arabistan ve rdn rneinde olduu gibi, benzer politik sistemlere ve dosta ibirliine sahip lkeleri blebilmekte; yada ortak su sorunlarn grmek zere bir gndem belirleyen srail ve rdn arasnda olduu gibi, eski dmanlar ibirliine itebilmektedir (1994: 14-31).

92

Joyce Starr ise Foreign Policy dergisine 1991 ylnda yazd Su Savalar balkl makalesine Ortadouda su krizi, hibir lke ya da uluslararas kuruluun kabul etmeye hazr olmad stratejik bir yetimdir diyerek balar. 1980lerde ABD istihbarat almalar sonucu dnyada en az on yerde su sava kacan ve bunlarn byk ksmnn Ortadouda beklendiini ifade eden Starr Ortadou liderlerinin baz sylemlerini de rnek gstermektedir. 1979 ylnda Msr Devlet Bakan Enver Sedatn Bizi srail ile savaa hibir ey sokamaz, su hari szne atfta bulunan Starr benzer sylemleri rdn Kral Hseyinin de kullandn belirtmektedir (1991: 19-36).

Benzeri bir aklamay, BM eski genel sekreterlerinden Butros Gali de yapmtr: Ortadouda bundan sonraki sava, politik nedenlerle deil, su yznden kacaktr. 1995 ylnda, benzer yorumlar Dnya Bankas bakan yardmcs smail Sarageldinde yapmtr. Shiva, Su Savalar kitabnda kresel olaylar gzlemlendiinde Sarageldinin tespitlerinin doru olduunu sylemektedir (2007: 11).

Klare, Kaynak Savalar adl kitabnda suyu kaynak olarak petrole benzeterek unlar sylemektedir: Suda insan aktivitelerinin ou iin gereklidir ve greceli olarak sonlu miktardadr. Bununla birlikte mevcut arz bir kez tkendiinde, ek miktarlar ancak kahramanvari ve masrafl abalar aracl ile elde edilebilir. Paylalan kaynaklarda su arznn azalmas bir devletin kaynaktan ald pay arttrmak zorunda brakabilir. Bu durum dier paylaanlar tarafndan da yaplrsa ki -mecburen yaplr- anlamazlk kmas normaldir. zellikle blgedeki lke liderlerinden insann temel ihtiyalarn, zellikle su ve yiyeceini salamalar beklenmektedir. Liderler bunu baaramazlarsa, ynetmek iin fermanlarn kaybederler ve toplumsal rahatszln artmasn bekleyebilirler. Bylesi

93

durumlarda, liderler genellikle iki yoldan biriyle karlk verir: Bask aralarn kullanarak dahili ayrl bastrmaya alr veya bu honutsuzluu yoksulluktan sorumlu tuttuklar bir dmana ynlendirmeye alrlar. lk yaklam bir i savaa ikincisiyse devletler aras atmaya neden olabilir (2002: 183-245).

Su meselesinin sava nedeni olacan dnenler yannda suyun Ortadouda zlenen barn sebebi olabileceini savunanlar da vardr.

Gorbaov, Yerkre Manifestom kitabnda su ile ilgili unlar sylemektedir: Geen on ylda, Ortadoudaki devletler, su kanallar ina edip, suyu tutma, artma ve en etkin biimde kullanmak suretiyle blge gereksinin hayat seviyesinin hayatn ykseltmek yerine silah satn almak ve retmek iin milyarlarca dolar para harcadlar. u soruyu kendilerine sormallar: Acaba su kaynaklarnn ortak iletimi veya artm suyun kontroln salamak amacyla yaplacak bir savatan daha m pahalya mal olacak? Su bar ve gvenlik iin bir ara olabilir ve olmaldr da. Bu, yeni yzyln en nemli kozlarndan biridir (2003: 95-98).

Yakup alvarc ise, Pax Aqualis isimli kitabnda unlar sylemektedir: Su konusunda dnyay bekleyen en byk tehdit, abartlan su savalar deil su meselesine gerekli ilgiyi gstermeyip, gelecein suyunu tehlikeye atacak tedbirsiz politikalara anak tutmaktr. kili, blgesel ve kresel su bar iin savatan ok daha fazla sebep ve potansiyel mevcuttur. Su bar iin gerekli itici enerjinin kayna ise, hem problemin kendisinin varl hem de dier alanlardaki ikili ve blgesel yaknlamalarn katalizr etkisidir (2003: 294). 94

Ami Iseroff, Su ve Siyaset isimli makalesinde, Ortadouda tarih boyunca bir su meselesinin varlndan bahsetmektedir. Iseroffa gre Ortadoudaki tm lkeler su ktln siyasi bir manevra olarak her zaman kullanmtr. Sorunun varl ise ortada zlemez bir su sorunu olduundan deil, bu siyasi manevralarn su zerinden yaplmasndandr. Eer bir sava yaanacaksa sudan kaynaklanan bir sava olmayacaktr. Su krizleri savan srekli olmasn salayacaktr (www.mideaesatnews.com/watpol.htm, 22.01.2008).

4.3.ORTADOU SU SORUNUNA BATININ YAKLAIMI 4.3.1 Avrupa Birlii Politikalar Antik dnemlerden, hatta ehirleri Laga ve Ummann Dicleye su kanal amak hakknn kendilerine ait olduunu iddia ederek savaa tututuu Smerlerden beri, su btn atmalarn temel sebebi olmutur. Su en nemli kaynak olunca, yeryzndeki su kaynaklarnn azalmasnn trajik sonucu dourmas da normaldir. Doal kaynak hacminin giderek eridii amzda, birok lkenin bu kaynaklar kendi kontrol altnda tutmak amacyla zor kulland ve bunun da bazen silahl atmaya neden olduu grlmektedir (Gorbaov, 2003: 9394).

Ortadounun su kaynaklarna devletlerin ilgileri yeni deildir. Arthur J. Balfour ngiltere Dileri Bakan olarak 13 Austos 1918de unlar sylemektedir:

ne bakan Wilson ne de bir bakas, Dicle ve Fratn evresindeki geni topraklar Osmanllarn denetimine brakmak isteyecektir. Bu durumda sormak isterim:

Mezopotamyadaki Kk Zap suyuna kadar veya yeterli derecede zengin su kaynaklarn 95

denetim altna alacak ekilde, ordularmzla ilerlememizin byk yarar yok mudur? Bunu baardmzda, petrol yataklarnn byk ounluu da elimize geecektir (Pamir, www.Emo.org.tr/enerjivebop_ekpdf., 13.02.2008).

Avrupa devletlerinin su kaynaklarna bak acsn gsteren belgelerden birisi ise Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan aklanan 6 Ekim 2004 lerleme raporu ierisindeki Trkiyenin AB yesi olmasnn ABye ve Trkiyeye etkilerini konu olan ekidir. Ekte unlar yazlmaktadr:

Su nmzdeki yllarda giderek stratejik bir konu olacak ve Trkiyenin AB yesi olmas sonucu, su kaynaklaryla Dicle ve Frat zerindeki barajlar ile sulama tesislerinin uluslararas ynetimi beklenebilir ve bu AB iin byk bir meseledir

(www.belgenet.com/arsw/ab/etki_2004.html, 23..04.2008).

Nejat Eslen AB Srecinde Jeostratejik Boyut isimli makalesinde ABnin Frat ve Dicle nehirlerine olan ilgisi ile ilgili ilgin tespitler yapmtr. Eslen ABnin enerji gvenliini salamak adna, ABD ye rakip olarak yada onunla birlik olarak Ortadou ve Hazar havzasndaki enerji blgelerini kontrol altna almak iin Trkiye corafyasn zorunlu grdnden bahsetmektedir. Makalede ayrca kresel snmannda etkisi ile

nemi giderek artan Frat-Dicle ile de ilgilenmeye balayan ABnin bu su kaynaklarn Trkiyeye brakmak istemediinden ve uluslararas bir komisyon kurarak nehirlerin kullanmnda ibirlii isteyeceinden bu durumunda su yollar zerindeki Trk egemenliinin kstlanmas isteinden kaynaklandndan bahsedilmektedir. Yaznn son blmnde Eslen, Rapor ile ilgili u yorumu yapmaktadr:

96

 Trkiye enerji kaynaklarna ulamay mmkn klan corafyas, enerji kprs oluturarak enerji gvenliine salayaca katks, Balkanlar, Kafkaslar, Dou Akdeniz ve Ortadou'da gvenliin ve istikrarn salanmasnda nemli bir rol oynayabilecek askeri gc, model oluturma zellikleri ve su kaynaklar ile AB iin jeostratejik neme sahiptir ve bu nedenle de AB Trkiye'yi kendisine balamak istemektedir (Eslen, Radikal, 16.10.2004).

Avrupa parlamentosunda da dier nehirlerle ilgili kararlarla birlikte zellikle Frat ve Diclenin uluslararas ynetime braklmasna ynelik balayc olmayan kararlar mevcuttur (Kodaman, 2007: 29).

Avrupa Birliinin su politikalar dorultusundaki dnce ve istekleri Ortadouda suyun vanasn elinde tutmak istedii yolunda yorumlanmaktadr (Kmrc, Akam, 18.10.2005).

Oktay Ekide Hrriyette 10 Ekim 2004te kan Frat, Dicle ve AB balkl makalesinde unlar sylemektedir:

Saddamn elinde kimyasal ve biyolojik kitle imha silahlar var. Nkleer bomba yapacak kapasiteye sahip olduuda biliniyor. O nedenle Saddam o harekete gemeden biz vurmak zorundayz gerekesiyle yola karken bizden Samsun ve Trabzon limanlarnn da kendilerine tahsisini istemesini hatrlarsnz.

Belli ki bu meselelerde asl niyeti gizlemek ve karsdakini enayi yerine koymak gibi bir gelenek var.

97

Zaten diplomasideki kazk ou kez 2030 sene sonra anlalr. O nedenle bizim diplomatlarmz, yeri geldii zaman O cmlenin orada ne ii var? diye sormallar(Hrriyet, 10.10.2004).

4.3.2. ABDnin Politikalar ABD Dileri Bakanl uzun bir sredir blgesel sulara ilikin konularda etkin rol almaktadr. Hem bakanlk bnyesindeki Yakn Dou ve Gney Asya daireleri hem de blge lkelerinde bulunan ABD elilikleri blgesel gelimeleri ok yakndan takip etmektedir. Bu daireler ekonomik ynden ok, gelimelerin siyasi boyutlaryla ilgilenmektedir. Bakanln yan sra.Birleik Devletler Uluslararas Kalknma

Tekilatda nemli almalar yapmaktadr. Tekilat u ana kadar su konusunda eitli projeler iin 2,5 milyar dolarn zerinde harcama yapmtr (Koluman, 2003: 4849).

ABD ynetimine hizmet veren Stratejik Aratrmalar Merkezi; Ortadoudaki jeopolitik ilgilerimiz, bugne kadar petrol arlklyd. imdi suda, blgede nemli politik bir silah haline gelmektedir. Batllarn krfez petrollerine olan bamll srekli bir ekilde artmakla beraber emniyetle iddia edebiliriz ki bu asrn sonuna kadar bu blgenin politik durumunu su ekillendirecektir. Ortadoudaki su kaynaklarnn gelitirilmesi, Amerika iin en kritik d politika konusudur eklinde gr belirtmitir. Bu durum su ve gdann Ortadounun en nemli politik silah olan petroln nne getii eklinde yorumlanmaktadr (Dursun, 2006: 105).

2023 Dergisinin internet sayfasnda Editr imzal yazda yle denilmektedir: ABDnin Irak igali gelimelerin daha farkl bir zemine doru kayacan gstermektedir. Bylelikle Ortadouda su sknts eken srailin menfaatleri 98

dorultusunda bir paylamnn, ABD tarafndan blge lkelerine dayatlaca ve Trkiyenin de bu kapsamda ABDnin basklarndan nasibini alaca dile getirilen grler arasndadr (www.2023.gen.tr/mayseditor.htm, 20.03.2007).

Dursun Yldz ise Tarihi Gemii, Stratejik nemi ve Su Sorunu Asndan Akdenizin Dousu adl kitabnda Byk Ortadou projesinde su kaynaklarnn nemini yle anlatmaktadr:

BOP ve onunla nemli paralellikler tayan Byk srail Stratejisi gibi srail stratejileri, blgenin su denklemini yeniden oluturma amacndadr. Grnen odur ki; tpk petrol ve dier enerji kaynaklarnda olduu gibi blgede suyu denetlemek, blge deerlerini korumak ve bozmakla dolaysyla blge ekonomik-politiini elinde tutmakla edeer hale gelecektir. BOP, blgedeki petrol ve su vanalarnn kontrolnn ayn merkezden yaplmasna ynelik hedeflere sahip bir projedir (2008: 138).

ABDnin Ortadoudaki su kaynaklarnn aratrlmas iin niversitelere ve derneklere yardm ettii de bilinmektedir. 1983te kurulan, Pennsylvania niversitesi Rektrlerinden Thomas Naffn direktrln yapt ve Assaciates for Middle East Research nc sponsorluundaki gnll alma grubu ilk yayn 1984de u isimle karmt.:Water in the Middle East: Contlict or Cooperation. Kitabn arka i

kapandaki notta bu almann Savunma Bakanl tarafndan desteklendii ve yrtld belirtilmektedir (Kapan, 2007: 87).

ABDnin su sorunu ile ilgili olarak aktiveleri devam etmektedir. 2005 yl Eyll aynda, blge meselelerini ele almak iin Trkiyeye gelen heyette, Su Komisyonu

99

yelerinden

Senatr

Bob

Margett

ve

Dick

Ackerman

da

yer

alyordu

(www.republican.sen.ca.gov/web/29, 22.02.2008).

4.4. SRALN SU POLTKALARI 4.4.1. srailin Su Potansiyeli srailin be milyon nfusu barndran 21 bin km/2lik kk topraklar, hayli deiik toporafya ve iklim zellikleri gsterir. En batdaki 190 km uzunluktaki sahil kesimine, kuzeye ve douya gidildike dalar ve tepeler eklenir. Kuzeydeki yksek

topraklarda 600mm yi bulan ya Teberiye Glnde 400, Necef Glnde 200, Elatta 250 mm ye der. lkenin btnnde yllk buharlama den yamurdan fazladr.srailin kullanabilecei sular hemen hemen tmyle rdn Nehri kollarndan gelir. sraildeki yer alt sular ise akifer sistemde toplanm olup hem Gazze eridien hem de srail blgesine yer alt sular kanalize olmutur (Uluatam,1998:123-125).

Dan Zaslavsky srailin su sorunlarn drt ayr gruba ayrmaktadr. Bunlardan ilki fazla su tketimi, ikincisi suyun eitli sebeplerle kirlenmesi, ncs komularla imdi yada gelecekte su ynetimi konusu sonuncusu ise karar verme ve ynetme becerisidir.

Su ynetimi konusunda srail Hkmetini profesyonel kadrolara grev vermedii iin eletiren Zaslavsky, En az 15 yldr srailin bir su politikas yok demektedir (http://www.biu.ac.il/soc/besa/water/zaslavsky.html, 22.04.2008).

100

4.4.2. srailin Su Politikalar Mostafa Dolatyar, Water Diplomacy in the Middle East kitabnda srailin su politikasn 4 evreye ayrmaktadr.

1.) Su iin pazarlk dnemi (19181948) 2.) Ulusal ve uluslararas su kaynaklar gelitirme dnemi (19481967) 3.) Yeni su kaynaklarn igal ederek bu sularn kullanmn salama dnemi(19681990) 4.) Yeniden pazarlk taktiine dnme evresi (1991) 1918deki Birinci Dnya Savandan ve Filistinde Yahudiler iin ulusal vatan topraklar vaadinden hemen sonra, Siyonist liderler, blge lkelerinden snrlarn SkyesPicotta belirtilen uzlamaya gre rdn Nehri, Aa Litani, Aa Yarmuk, Kuzey Lbnan ve Suriye blgelerinde deiiklikler istediler. kinci Dnya Sava sonuna dek bu istekler srdyse de srail Devletinin kurulmas ve hemen ertesindeki Arap-srail savalar blgesel su paylam sorununuda karmakark bir hale getirmitir

(www.netcomuk.co.uk/jpap/dolat.htm: 22.02.2008).

Hemen hemen tm politikalarn din ile irtibatlandran, tm projelerine Tevrat zerinden yn vermeyi olmazsa olmaz kabul eden srail devleti 1948 ylndan bu yana btn komularndan su elde edebilmek iin uzun soluklu politikalar retmitir (Kona, 2006: 2728).

101

srailin su yollarna ulama arzusu eskilere dayanmaktadr. Siyonizmin babas olarak bilinen Theodore Herzl 1902 ylnda ngilizlere gtrdg teklifte Sina yarmadasnn kuzeyi ve el-Ari civarnda Yahudi kolonisinin oluturulmas ve geni bir sulama alannn Yahudilere tahsis edilmesini istemitir. 1919lara gelindiinde ise Yahudilerin ulusal bir vatana sahip olmalar iin zorunlu askeri talepleri belirtirken yle demektir:

Snrlar, tarihi hatlar kapsamayacak ekilde izilemez. Kuzeye ynelik iddialarmz, modern ve ekonomik bir yaam srdrebilmek iin zorunlu bir talep olarak ortaya kmaktadrFilistinin ekonomik gelecei, tamamen sulama ve elektrik enerjisi iin gerekli olan su kaynaklarna baldr. Su ihtiyac, Herman Da eteklerinden rdnn ba sularndan ve Litani Nehrinden salanmaldrBiz Filistinin ulusal snrlarnn, yaklak 25 mil uzaktaki kvrm iine alan Litani Ovas Herman Dann bat ve gney yamalar kapsayacak ekilde olmasn zorunlu gryoruz (Kran, 2005: 126-127).

4.4.3 rdn Nehri Paylam Sorunu ve Johnston Plan

srail Devletinin kurulmasyla beraber Msr, Suriye, rdn, Lbnan ve Irak kuvvetlerinin Filistine girmesiyle Birinci Arap-srail sava balam oldu. Sava srasnda neredeyse tm dnyann desteini alan srail ordusu bu saldrya direnmitir. Sava sonunda srail topraklarn daha da geniletmitir (Takn, 2005: 19).

srailin bundan sonraki eylem ve politikalarna k tutmas asndan Ben Gurion tarafndan 1948 Maysnda Kurmay Heyetine gsterilen stratejik hedeflerde unlar yazldr:

102

Lbnan, rdn Yakasn ve Suriyeyi geecek bir saldr iin hazrlkl olmalyz Lbnan, Arap koalisyonunun zayf bir halkasdr, nk Gney snr Litani Nehri olacak bir Hristiyan devlet kurulmaldr. Onunla mttefik olacaz. Arap Birliini yarp Amman bombaladmzda, rdn yakasndan saf d etmi olacaz, ardndan Suriye decek. Eer Msr savaa girmeyi cesaret ederse Portsaidi skenderiyeyi ve Kahireyi bombalayacaz (Ar, 2007: 232).

srailin bu bak as rdn Nehrini, zerindeki anlamazlklarn en fazla olduu nehir haline getirmitir. srail, Lbnan, rdn, Suriye ve Filistin arasnda byk anlamazlklara neden olan nehir iin 19131955 yllar arasnda, deiik zamanlarda, farkl lkeler tarafndan 13 ayr plan nerilmitir.

Bu planlarn isimleri ve planlayc devletler yedir: 1913-Franghais Plan Osmanl mparatorluu 1922-Mavramatis Plan-Byk Britanya 1928-Henrigues Raporu-Byk Britanya 1935-Filistin Toprak Gelitirme irketi-Dnya Siyonist rgt 1939-Iandes Anketi-Transjordan 1944-Lovlenmilk Plan-ABD 1946-Filistin Anketi-Anglo Amerikan Aratrma Kongresi 1948-Hays-Savage Plan-Dnya Siyonist rgt 1950-Mc Donald Raporu-rdn 1952-Bunger Plan-rdn /ABD 1953-Ana Plan UNRWA 1954-Arap Plan-Arap Ligi Teknik Plan (Kran, 2005: 133-134). 103

Bu planlarn hibiri zerinde uzlama salanamam ve 1950li yllardan itibaren rdn Nehrine ilikin konular eitli uluslararas kurulularn gndemlerini igal etmeye balamtr (Bilen, 2000: 113).

Anlamazln srd sralarda, Ortadoudaki temel ilgi alan petrol olan ABD o dnemki d politikas sonucu blgede su ile de ilgilenme gerei duymutur. Dnemin ABD Bakan Eisenhower, Eric Johnstonu rdn Nehri kydalar arasnda anlama yapmak zere 1953 ylnda Ortadouya atamtr (Abay ve Baykan, 2008: 461).

ki yl sren abalar karlkl grmeler sonunda srailli, Lbnanl ve Suriyeli uzmanlar nemli ayrntlar zerinde uzlamlardr.

Tablo 14: Johnston Plan

Johnston Planna Gre Su Tahsisi (milyon metre kp) rdn Nehri rdn Suriye srail Lbnan Toplam 343 42 375 35 795 Yarmuk Nehri 377 90 25 0 492 720 132 400 35 1287 Toplam

(Bilen, 2000: 117) Johnston Plan arap lkelerinin siyasi organlarnca kabul edilmemi siyasi bir belge olarak kalmtr. Bilahare rdn Nehrinin kyda lkeler arasndaki kullanm srailin

104

askeri gcyle elde ettii fiili duruma gre olumutur. Bugnk kullanmlar Johnston Planndan ok farkldr (Bilen, 2000: 118).

Havzada oluan karlkl bamllk, ibirlii yerine her lkenin su kaynaklarndan daha fazla pay elde etme rekabetine yol at. srail ve Arap lkeleri arasndaki su rekabeti, 1964 Ocak ve Eyll aylarnda toplanan Arap Birliinin gndeminde idi. srailin rdn Nehir sularn ulusal su taycs ile havza dna tamasn Johnston Planna aykr bulan Araplar ortak bir su stratejisi oluturdular. rdn Nehri kaynak kollarnn sraile akmasn nleyecek bir evirme plan onayland. Arap evirme planna gre, Hasbani kolu Lbnanda Litani Nehrine ve Banyas kolu Suriyede Yarmuk Nehrine dndrlecekti. Yarmuk Nehrine evrilecek sular, rdn-Suriye snrnda ina edilecek Mukhebba Barajnda toplanacak ve Dou Ghor Kanalna aktarlacakt. srail Bakan Levi Eshkol, suyun srail iin bir hayat meselesi olduunu belirtip, Arap lkelerini tehlikeli bir maceraya girmemeleri konusunda uyaryor ve sularn sraile akmaya devam etmesini salamak iin srailin harekete geeceini aklyordu. Su gvenliinin havzada iyice nem kazand bir srada, Filistinin bamszl iin silahl eylem yapan El-Fetih, 1 Ocak 1965 tarihinde srailin su tesislerine saldr dzenledi.Sembolik nemi olan bu saldr, su tesislerinin askeri birer hedef haline geldiini belirliyordu (Pamuku, 2000: 210).

Karlkl gerilimin trmand dnem sonunda 1966 ylnda meydana gelen Suriyesrail gerginlii,1967 ylnda Alt Gn Savalar olarakta bilinen srail-Arap savana dnmtr. Sava sonucunda Araplar hezimete uram, galip taraf srail ise topraklarn drt katna karmtr.Gazze ve btn Sina Yarmadas srailin eline getiinde srail Svey kanalna kadar dayanm ve gneyde arm-el-eyhi alarak Tiran Boaznn

105

kontrolne sahip olmutur. eria Nehrinin batsndaki btn topraklar sraile gemi ve bylece eria Nehri rdn ile eria arasnda snr olmutur. Bir dier nemli kazan ise Golan tepelerinin kontrolnn ele alnmasdr (Armaolu, 1983: 704-708).

Savan bitmesinde etkili olan ve sraile yaptrmlar ngren BM Gvenlik Kurulu kararnn alnmas srecinde ABD srailin igal ettii topraklardan ekilmesine temas etmeksizin blgede bulunan tm devletlerin bamszlna ve toprak btnlne saygdan ve yaama hakkndan szetmi ve bu hedefleri gerekletirmeye ynelik tasarlar sunmutur (Ar, 2007: 328).

Ortadou bar srecinde havzasndaki su sorununun

bir dnem ilerle kaydedilmesine ramen rdn gerek anlamda zm halen askdadr

(www.ics.si.edu./programs/Ds/ecs/report/low.htm. 11.03.2008).

4.4.4. Golan Tepelerinin Stratejik Deeri 1967 savanda srail ordu komutan olan Moe Dayan, sava sonunda srail iin su o kadar nemlidir ki biz, 1967de Araplarla savaa biraz da su kaynaklarn kontrol altna alabilmek iin girdik demektedir (Mftolu, 1997: 22).

srailin 1967de Golan blgesini igal etmesinden beri sorun, yalnzca srail-Suriye eksenli bir sorun olmaktan km uluslararas bir boyut kazanmtr. Yahudilere gre Golan vaat edilmi topraklar iindedir. Bu iddia Golann igali iin kullanlmtr. Golan tepeleri Suriye ve srail arasnda Celile Denizinin kenarndan aa doru uzanan bir platodur. gal sonras, srail blgenin nfus yapsn deitirmeye arlk vermitir (Yldz, 2000: 137). 106

Golan tepeleri sayesinde srail, Yarmuk ve Banyas Nehirleri ile Tiberya Gln kontrol altnda bulundurmaktadr. srailin Golan Tepelerinden ekilmesi halinde urayaca su kayb ok fazla olacaktr. Golan Tepelerindeki pnarlar kullanmak amacyla srail setler ina etmitir. Bu sayede Yarmuk nehrinde k sular biriktirilip ime suyu olarak Yahudi yerleimcilere ulatrlmaktadr. Suriye ise srailin Golan tepelerinden ekilmesini istemektedir. srail ekildii taktirde Banyas ve Yarmuk Nehirleri ile Tiberya Gl zerindeki jeostratejik pozisyonu glenecek ve rdn Nehir havzasnda tekrar etkili konuma gelecektir. Ayrca srailin Golan Tepelerinde Suriyeye en yakn askeri noktas, ama sadece 35 km uzaklktadr. Suriyeli askeri yetkililer, orada hibir doal engelin bulunmamas nedeniyle durumdan rahatszlardr. Ayrca 2000 metre yksekteki Herman Dana srailin yerletirdii ok gelimi radar ve alclar, Suriyenin stratejik durumunu zayflatmaktadr.Bu alclar yznden, Suriye Devlet Bakan Hafz Esadn nemli konularda dier yetkililerle el iaretiyle anlat sylenmektedir (Pamuku, 2000: 228234).

Ortadou Bar sreci kapsamnda Suriye-srail bar grmelerinde Golan Tepelerinin igali sorunu gndeme geldiinde Suriye, bu blgeden srail tam anlamyla ekilmedike bar bir tavr taknlmayacan ilan etmitir. 1967den bu yana yaplan grmelerde srail ksmi ekilmeyi kabul etmekle birlikte ileri srd koullar bu ekilmenin ok da kolay olmayacan gstermektedir. srail bu blgede erken uyar sisteminin kurulmasn, Suriyenin Lbnandan ekilmesini, tepelere yakn Suriye topraklarnn silahszlandrlmasn ve su paylalmasn talep etmektedir. ABDnin araclk yapt Shepherdsawn grmelerinde Golan tepelerinin Suriyeye iadesi karlnda srailin alaca teminat sorun olmutur. ABDnin sraile Lbnan ve Golandan ekilmesinin maliyeti olarak 17.4 milyar dolarlk yardm etmeyi kabul ettii, ancak Ehud

107

Barakn, Golan Tepelerinden ekilmenin maliyetinin 25 milyar dolar bulacan belirtip bu kayplarn telafisini Clintondan istedii ve toplam maliyetin 65-75 milyar dolar getii hesaplanmaktadr. ABDnin bar ve istikrar politikasnn devam karlar asndan nemli olsa da bu maliyetin uzun vadede ABD kamuoyunun sraile olan destein bitirebilecei belirtilmektedir. Golan sorunu halen srmekte ve su denklemine yeni lkeler ve sorunlar eklemektedir.Trkiye de bu lkelerden birisidir (Yldz, 2000: 140-146).

9 Temmuz 1996da ABD ziyaretindeyken Benjamin Netanyahunun verdii demeler bu sorunun daha uzun sre devam edeceinin gstergesidir: Gvenliimiz iin Golan Tepelerini korumalyz, siz tepelerin tamamnda hak iddia ediyorsunuz, biz de bu tepeler bizimdir diyoruz. Suriye ile grmelerimizin balang noktas budur.

4.5. NLDE SUPOLTK

Yaygn bir deyie gre Msr Nil, Nil de Msrdr ve Nil olmasayd Msrn ok farkl olaca kesindir. Nil, insanlar, inan ve gelenekleri etkilemitir ve tm Msr hkmetlerinin balca ilgi konusudur. Nil haritasnn en iyi tanmn Nehir Sava adl kitabnda Winston Churchill yapmtr. Nehrin, kklerini Merkezi Afrikada -Victoria, Albert ve Keoga gllerinde uzun gvdesi Msr ve Sudanda ve dallar Kuzey Msrdaki deltasnda olan dev bir palmiye aacna benzetir. Kkler kesilecek olursa dallar kuruyacak ve aacn geri kalan ksm da ryp lecektir (Bulloch ve Darwish,1994: 25-26).

Aa kyda lke olmasna ramen,Msrn Nil Nehrinin kullanmnda en byk ncelie sahip olmasnn bir dizi sebepleri vardr:

108

1. Nil vadisinin deltaya yakn blmlerinin binlerce yl ncesinden beri devam eden bir medeniyete beiklik yapmas; buna karn Nilin kaynana yakn topraklarn su uygarlyla daha yakn tarihlerde tanm olmas stelik, kdemin uluslararas hukukta anlaml bir unsur olarak ele alnmas.

2. Msrn Batl lkelerle daha tank olmas ve bu lkedeki ngiliz mirasnn kolaylatrc dzlenlemeleri.

3.

Msrn askeri adan havzadaki en nemli g olmas.

4. Genel olarak memba ynndeki lkelerde.zellikle de Etiyopyada yalarn Msr ve Sudana kyasla yksek oluu (Uluatam, 1998: 57).

Nil Nehrinin paylam ile ilgili antlamalardan birisi Msr ile Sudan arasnda 1959 ylnda yaplmtr. Anlama ile Msr 84 milyar metrekp olan doal akmlarn %66sna, Sudan ise %22sine sahip olurken %12 buharlama olarak kabul edilmi, ancak dier kyda lkeler gzard edilmitir (Toklu, 1999: 79).

Antlamadan hemen sonra 1960 ylnda yapmna balanan Aswan Baraj 1970 ylnda tamamlanmtr. Baraj Nil sularnn rejimine dzen getirmi; tarm asndan da kazanmlar salanmtr (alvarc, 2003: 64).

Msr ve Sudan arasndaki 1959 Anlamas ile yedi memba lkesi ve zelikle Nil Nehri aklarna en byk katkda bulunan Etiyopyann kullanmlarna byk lde snrlama gelmitir. Afrikada uzun sre hakimiyet kurmu Avrupa Devletleri ile Msrda

109

ve Sudandaki ngiliz Koloni ynetiminin eitli etki ve giriimleriyle ekillenen 1959 anlamas, ou 20.yzyln ikinci yarsnda bamszln elde eden ve henz politik istikrara kavumam memba lkeleri ile Msr arasnda, gelecek yzylda iinde muhtemelen byk anlamazlklara sebep olacaktr (Kapan, 2007: 240-241).

Anlamann bir baka maddesi gerei 1959 ylnda Jonglei Kanalnn inaatna balanmtr. Bu kanal sayesinde Nilin sular ok daha hzl aktlacak ve Gney Sudanda bataklklarda buharlamayla kaybedildii hesaplanan 25-50 milyar metre kp su kazanlm olacakt. Kanaln almas ve var olan kk kanallarn derinletirilip

geniletilmesi su aknts hzlandracak ve bylelikle buharlamay azaltacakt. Nilin debisinde nemli bir art bekleniyordu. Fakat 1955de balayan i sava, Jonglei kanal projesini baltalad. sava, Sudana egemen olan Mslmanlara kar gneydeki Hristiyan ve animistler tarafndan balatlan bir ayaklanma ile domutur (Erolu, 2004: 217).

Kona, Sudan i savana ilikin su tespitleri yapmaktadr:

srailin Nil Nehri politikalarna ilikin gemi dnemde ortaya atlm olan komplo teorilerinden birisi ise, olayn bir dier tarafn gstermesi asndan nemlidir. Bu komplo teorisi Sudana ilikindir. Bu komplo teorisine gre, Sudanda patlak veren i isyanlarda byk pay srailindir. Any-Nya olarak bilinen i karklk, Mossadn silahlar ve askeri gc ile beslenmitir. Uganda, ad, Etiyopya ve Kongo zerinden konulan istasyonlar da bu ayaklanmaya destek vermi ve sonunda Any-Nya gerilallar sraile gtrlerek eitilmitir. Hartum ynetimi ile Any-Nya gerillalar arasndaki atma 1972 ylnda sona ermi ve srail hedefine ulaarak Sudan en azndan 1985e dek yanna ekmeyi baarmtr (Kona, 2006: 59). 110

Sudandaki i sava sonunda kanaln yapm durmutur. Msr ve Sudan tarafndan kanal projesi iin harcanan 400 milyon dolar bylece boa harcanm oldu. Bu durum srailin Nilin kklerinden birini baltalamas anlamna geliyordu (Erolu,2004:218).

Bu arada 1967 yenilgisinin ardndan zayf dm ve inandrcln kaybetmi bir lider olarak yl daha iktidarda kalan Nasrn 1970 ylnda lmyle yerine Enver Sedat Msr Devlet Bakan olmutur. Sedat liderliindeki Msrn hedeflerinden bir tanesi de tercihen grmeler yoluyla da olsa srail tarafndan igal edilen topraklar geri almakt (Davia, 2004: 237-238).

Enver Sedat 1967 ylndan itibaren igal ettii topraklardan ekilmesi kouluyla srail ile bar yapmaya hazr olduunu belirttiyse de bar masasna karlkl oturmann sraili resmen tanmak olacan dnerek dorudan grmeyi de kabul etmemitir. ABDnin destek verdii giriimler sonusuz kalnca 1973 savana giden sre balamtr (Ar, 2007: 367-368).

6 Ekim 1973te Msr , Sinada sraile srpriz bir saldr gerekletirdi; Suriye de e zamanl bir saldr gerekletirdiyse de sava Msr ve Suriyenin anlat gibi srailin Sina ve hem de Kuzey Golan tepelerinden ekilmesiyle sonulanmad. Sava sonunda Suriyelilerin protestolarna ramen Msr, tek tarafl bir atekesi kabul etti (Davia, 2004: 239).

Sava sonras ABD Dileri Bakan Kissingerin mekik diplomasisiyle ilki 11 Kasm 1973teki mtareke anlamasyla balayan ve adm adm Msr topraklarndan srailin ekilmesini ngren anlamalara doru uzanan srail-Msr mzakereler sreci 111

balamtr. Camp David Antlamalarnn ngrd Msr-srail Bar Antlamas 26 Mart 1979da Bakan Carter, Enver Sedat ve srail Babakan Menahem Begin tarafndan imzalanrken srail bar karlnda Arap toprandan ekilmeyi kabul etmitir. Enver Sedat, bu srete ABD ve srail gezileri ile bir bakma blgesel politikalarda sz edilen Msr-Suudi ittifakn anlamsz hale getirmitir. Ancak Sedat ABDnin salayaca ekonomik katklarn farkndadr ve nitekim bu tarihten sonra Msr, srailden sonra ABDden en fazla d yardm alan lke haline gelmitir (Ar, 2007: 407-408).

srailin Camp David sonunda Sina yarmadasn Msra brakmas Nil zerinde bir iddiasnn kalmad anlamna gelmemektedir (ebi, 2006: 192).

Etiyopyaya Afrikann su kulesi ad verilmitir ve Sudan ile Msr besleyen suyun musluu onun elindedir. Etiyopya dalarndan kan ve snrlar tesinde Somali ve Sudana akan on bir nehir vardr. Bunlardan en by olan Mavi Nil, Etiyopyada Abay adyla bilinir ve Sudana her yl 50 milyar metre kp su aktr; bu da asl Nilin toplam suyunun %60dr (Bulloch ve Darwish, 1994: 89).

Msr ile Etiyopya arasnda su paylam uzun zamandr sorunludur. Msr, Etiyopyay kazanlm hak olarak grd n kullanm hakkna zarar vermeyecek ekilde kapsaml bir su anlamas yapmaya zorlamaktadr. Ancak Etiyopya btn basklara karlk, tam egemenlik doktrinini ileri srmekte ve Nili kendi lke snrlar iinde kalan sularn istedii gibi kullanma zgrlne sahip olduunu, bu konuda hibir snrlama kabul etmeyeceini sk sk tekrar etmektedir (Kapan, 2007: 240).

Etiyopyann srail su politikas asndan nemi Ben-Gurion tarafndan hazrlanan Gurion Plan olarak adlandrlan stratejik ereve ierisinde de belirtilmektedir. 1940l 112

yllarda Etiyopya su ve petrol korumak iin gerekli bir kale olarak grlyordu. srailEtiyopya ittifakn gzle grlr bir su politikas haline almas ise Camp David sonras gereklemitir. Grmeler sonrasnda Yahudi devleti Nili kklerinden kontrol altna almaya karar verdi ve srailli mhendisler, Nilin aknn %83n denetleyecek baraj yapm konusunda Etiyopyaya yardmc olmaya baladlar. srailliler Etiyopyay Nil zerinde barajlar yapmaya ynelttiler. Msr ve Sudana giden suyun musluunu elinde tutan Etiyopya ve srail arasndaki dikkat ekici dostluk Yahudi devletine gerektii takdirde Msr ve Sudan susuz brakma imkan veriyordu. Nitekim, Etiyopya srail destekli 6 ayr baraj yapmna balam ve bu durum Msrda srailin Nilin stratejik kaynaklarn kuatarak Msrn gney savunma hatlarn yarmaya at eklinde

yorumlanmtr. Gerekten srail bir palmiye olan Nilin iki kk zerinde ciddi bir etki elde etmi bulunmaktadr (Erolu, 2003: 216-217).

Konaya gre srailin Nil Nehrine ilikin birbiriyle balantl hedefide gereklemitir. Bu hedeflerden ilki, Nil zerinde kurulacak kanallard. srail bu hedefi 1984de gerekletirmitir. Bu kanal ile srail, Etiyopya ve Sudan gibi Nilin iki nemli musluunu elinde tutan devleti yanna ekmeyi baarmtr. nc olarak srail, Etiyopya ve Sudan yanna ekerek Msr istedii zaman tedirgin edecek nemli bir gce sahip olmutur (Kona, 2006: 59).

4.6. FIRAT-DCLE HAVZASINDA SU MESELELER

Uygarln ilk doup gelitii blgelerden biri olan Anadolu ve Mezopotamyada bulunan Dicle ve Frat Nehirleri, ilk alarda, M..3000 yllarndan balayarak, blge insanlarnn su kayna ve ulam yollar olmulardr. Nitekim, tarihin en eski 113

dnemlerinden itibaren bu iki nehir, Mezopotamyada byk bir kanal ebekesiyle birbirine balanarak daha geni ekilde yararlanlacak hale getirilmitir. Bu arada Abbasiler (750-1258) dneminde de bu su ebekesi hkmet merkezi olan Samarra civarnda balamaktayd. Dicle ile Frattan ayrlan ve kark bir ebeke oluturan kanallar. yzyllar ierisinde baz deiikliliklere urasada varln srdrmlerdir (Uarol, 1993: 361-362).

Yzyllar ierisinde sulama alanlarndaki kullanmlar byk deiiklikler gsteren bu iki nehir ile ilgili meseleler, zellikle 1960l yllarla birlikte Trkiye-Suriye-Irak ilikilerini nemli lde etkilemitir (Tiryaki,1994:95).

Havzada ina edilen ilk modern su projesi Trkiye tarafndan 1954 yllnda planlamas yaplan ve 1964 ylnda Frat zerinde inasna balanan Keban Barajdr. Barajn yapmna balandktan sonra Suriye snr aan akarsu kullanmnn bir anlama ile dzenlenmesini istemitir.1965 ylnda Irak da konuyu gndeme getirmi, lkenin ortak bir toplant yapmasn nermitir. Trkiye ise anlama yapmak iin tm akarsularn tabii olaca bir dzenlemenin gerekliliini vurgulam ve Asi Nehrinin de dahil edilmesini istemitir. Suriye buna kar knca toplant yaplamamtr (Frat ve Krkolu, 2001:140).

Trkiye Suriye Irak arasnda, snr aan sular konusundaki ilk antlama 1923 Lozan Antlamasdr. Bu antlamann 109. maddesinde, yeni bir snr izilmesi yznden, bir devletin lkesindeki sularla sistemi, dier devletin lkesinde yaplacak ilere bal kald ve bir devletin sava ncesi kullanmlar dolays ile kayna baka devletin lkesinde olan sular veya su gc kullanld bunlardan taraf devlettin birbirinin

114

karlarn ve karar alnm haklarn, sakl tutacak ekilde bir antlama yaplmasn belirtmektedir (Meray, 1973: 44).

4.6.1. Irakn Grleri Irak , su sorununa kazanlm hak yada tarihi hak izgisinden bakmaktadr. Irakn iddias binlerce yldr iki nehrin sularn blge halknn kulland savndan yola karak, tarihi kazanlm haklarnn olduudur. Iraka gre , Dicle ve Frat nehirleri uluslararas akarsulardr; bu nedenle de Trkiye , bu nehirler zerinde tam egemenlik hakkna sahip deildir. Iraka gre Trkiye , blgede su kaynaklar acsndan en zengin lkedir. Bu nedenle Trkiye, ihtiyacndan fazla suyu ekonomik yada siyas biimde kullanmamaldr (Silleli, 2005: 95).

Irak,

mevcut

kullanmlardan

doan

kazanlm

hakka

sayg

gsterme

zorunluluunun, uluslararas hukuk kural olduunu ileri srmektedir. Irakn bu konudaki iddias udur: Irakn Frat sularndan en byk miktar kullanmak bakmndan havza devletlerine gre ncelik kazand kantlanmtr.1917 yl ncesinde, Irak yarm milyon hektardan fazla alan sulamakta olup, bu tarihten sonra da, sulama projelerini ve toprak slahn gelitirmitir. Trkiyenin nehir kullanm tarihinde, sonucu fayda salayan lke olduu grlmektedir ve gerekten, Frat sularn 1974ten sonra kullanmaya balamtr. Dicle balamnda bilinmektedir ki, Irak kadim alardan itibaren bu nehrin sularn kullanan tek devlettir (Acabey, 2006: 310).

4.6.2. Suriyenin Grleri Suriye Hkmeti, Frat ve Dicle akarsularnn paylam ile ilgili olarak, Frat ve Dicleyi uluslararas suyolu veya ortak sular eklinde tanmlamaktadr. Ayrca ortak 115

sular

eklinde

tanmlad

Frat

ve

Dicleyi

paylalabilir

kaynaklar

olarak

snflandrmaktadr. Suriye, Frat ve Dicle akarsularnn paylamnn matematiksel bir forml nda yaplmas gerektiini ne srmektedir. Bu formle gre,

I-

Kyda lkeler, sz konusu akarsulardan ihtiyac olan su miktarn ayr ayr belirtecekler

II-

Her kyda lkede, akarsularn kapasitesi ayr ayr hesaplanacak

III-

kyda lkenin ihtiya duyduklar miktar, sz konusu nehirlerin kapasitelerinden ok olduu taktirde, lke akarsulardan kararlatrlan ekilde pay alacaklar, toplam su talebi, akarsuyun toplam su miktarn gemeyecek ekilde olacak ve toplam talep arttnda kyda lkelerin talepleri, orantl bir ekilde drlecek ama talep karlanacaktr (Yldz, 2000: 193).

Suriyenin Trkiye politikalarna kar tezlerinden biriside udur: Trkiye Atatrk Barajnn dolumu srasnda iyi niyetle yaklamam Frat sularn nemli miktarda ksarak Suriyenin tarmsal ve enerji retimine zarar vermitir. Trkiye bu ekilde oldu bittilerle Suriye zerinde siyasi bask kurmak istemektedir ve Sleyman Demirelin su kaynaklar Trkiyenin, petrol onlarndr cmlesine istianaden Trkiyenin, su kaynaklar konusunda tekel olmay isteyip Suriyenin tarmsal sulama ve insani amal su kullanm ihtiyalarn yadsmaktadr(Kodaman, 2007: 72).

116

Bu tezleri ne suren Suriye, Asi Nehri zerinde ina ettii Mostar Baraj yznden 1996 senesinde nehrin Trkiye tarafnn tamamen kuruduunu gz nnde

bulundurmamaktadr (alvarc, 2003: 136).

Suriyenin su politikasndaki nihai amac, Irak gibi snr aan sular olarak kabul etmeyip Frat ve Dicle nehirlerinin uluslararas sular olarak adlandrlmasn isteyerek nehirler zerinde sz hakk kazanmaktr (Silleli, 2005: 96).

4.6.3. Trkiyenin Tezleri Trkiye, su meselesine taraf olan gney komularyla, bu sulardan haka yararlanma konusunda, Frat ve Diclenin hangi tur su kabul edilmesi gerektii hususunda gr ayrlna girmektedir. Suriye ve Irakn sz konusu nehirleri uluslararas su olarak kabul etmelerinin karsnda, Trkiye uluslararas hukukta genel kabul grm ilkelerden bir tanesi olan snr aan su tanmn benimsemitir. Trkiye uluslararas hukukun ortaya koyduu snr aan sular tanm erevesinde, kendi egemenlii altndaki ksmlardan istedii gibi tasarrufta bulunma hakkna sahip olduunu ileri srmektedir. Trkiyeye gre, Suriye ve Irak, Frat ve Dicle sularndan yararlanmada kazanlm haklar olduunu ne srmekte, ancak bu gr snr aan sularn haka kullanm konusunda etkisiz kalmaktadr (ahin, 2004: 106).

Bu balamda Trkiye daha ok snr aan sular tanmna dayanarak Aamal Plan kavramn ortaya atmtr. Plann aamalar yle zetlenebilir:

Birinci aama (su kaynaklar envanter almalar): Bu aamada srasyla Frat iin 3 Dicle iin 2 ayr lkenin belirli yerlerinde nehir akmn lecek istasyonlar kurularak 117

lmlerin doru olmas iin gerekli tedbirler alnacak, havza genelinde meteorolojik veriler, su kalitesi verileri; su tketimi ve kayplaryla ilgili veriler deerlendirilecektir.

kinci aama (toprak kaynaklar envanter almalar): Toprak snflandrma ve drenaj kriterleri hakknda bilgi alverii; halihazrdaki ve planlama aamasndaki btn projelerin toprak snflarnn tespit ve kontrol; projeler evresindeki bitki rtsnn deerlendirilmesi ve sonuta btn projelerin ihtiya duyduu toplam su miktarnn belirlenmesi.

nc aama (toprak ve su kaynaklarnn degerlendirilmesi): Su kayplarn en aza indirgemek iin aratrma ve dzenlemeler yaplmas henz hayata geirilmemi projelerin rantabl olup olmayacaklarn belirlenmesi; Dicleden Fratta su verilecek aztalep dengesinin salanmas (alvarc, 2003: 131).

Trkiye zmn sularn taksiminde deil snr aan akarsu olan Frat ve Dicleden Trkiyenin tahsisi ile haka, aklc ve optimum yararlanlmas olduunu savunmaktadr. Bu durum gstermektedir ki su meselesi teknik bir mesele olmaktan ok politik bir meseledir (Frat ve Krkolu, 2001: 174).

aamal Plan 1990 ve 1993 yllarnda gndeme gelmitir. Irak Frat sularndan daha fazla yararlanmak istedii iin plana kar karken, Dicleden Frata su aktarlmasna her iki devlette kar kmtr. Paylamn matematiksel olarak te bir nispetinde olmas gerektiini iddia etmiledir (Silleli, 2005: 98-99).

118

Trkiye, snr aan sular konusunda hakkaniyetli davranmaya alm kyda devletlerin zellikle GAP erevesinde planlarn gerekletirirken zara grmemelerine zen gstermilerdir (Trkiye, 21.09.1997).

zellikle Suriyenin, mevcut su kullanmn ilerde garantiye almak iin ileri srd matematiksel blm nerisinin uluslar aras hukuk asndan fazla bir kymeti yoktur. Bu blm BMnin haka kullanm prensibi ile eliki oluturmaktadr. Ayrca ortak suyun paylalmas dncesi, snr aan sularla ilgili uluslararas hukuk almalarnda kabul grmeyen bir yaklamdr (Ortadouda Su Sorunu,1996: 27). Su konusunda Suriyenin subjektif bir bak asna sahip olduu grlmektedir.

Suriyenin su kullanmn dzenlemek iin kurulan resmi komitenin 2000 ylnda bakanlar kurulunda sunduu neriler arasnda u hususlar yer almaktadr:

1-) Frat ve Dicle sularnn gelecekteki kullanmn garanti altna almak iin Trkiyeye kar youn diplomatik bask kampanyas balatlmas.

2-) Suriyenin suyunun yzde 90n harcayan tarmsal sulamadaki byk israfa son verilmeli; iftiler daha modern sulama altyaps iin tevik edilmelidir.

3-) Sularn yerinden kullanlmasn salayacak sistemleri kurmayan tarm ve endstri irketlerine izin verilmemelidir. Suyun meru kullanm alan ve snrlarn belirleyecek su yasalar kartlarak, yasaya aykr ve msrif kullanm durumlarndan ar cezalar verilmelidir

119

Sz konusu raporda Frat ve Dicle nehirlerinden sk sk bahsedilirken, Asi sular sanki Suriyeden Akdenize dklyormu gibi bu konuda Trkiyenin maduriyetine yer verilmemesi, Suriyenin su politikasyla elimemektedir. Raporda, Suriyenin su msrifi olduunun bizzat itiraf edilmesi ise olduka nemli bir husustur (alvarc, 2003: 142).

4.7. KL LKLERDE GAPIN ETKS

Su sorunu, Araplarn kendi aralarndaki meseleleri unutarak birlik gsterisi yapabildikleri ender alanlardan birisidir. Suriye ve Irakn etkisiyle, Arap lkeleri su konusunda Trkiyenin karsnda olmutur. rnein Atatrk Barajnn doldurulmaya baland 1990 yl kndaki bir aylk sre zarfnda Trkiye ve gneyindeki lkeler arasnda sava rzgrlar esmitir. O gnlerde Suriye Trkiyeyi resmen ve Arap Birlii nezdinde protesto etmi, Arap Birlii de Fratn suyunun adil paylam ve su tutma sresinin ksaltlmas iin arda bulunmutur. Arap basnnda da Atatrk Barajnn yapm sava nedeni olarak tanmlanmtr (Beschorner, 1996: 8 ve 24).

Arap lkelerinin Trkiyeye kar su dayanmasnn ardndan bu lkelerin Arap ortak paydasnda bulumalarnn veya tarihten gelen dmanlklarnn yannda ok daha nemli sebepler bulunmaktadr. Birok Ortadou lkesi Trkiyeyi su zengini sanmakta, bu sularn Irak ve Suriyeden sonra kendilerinin su sorununu da nemli lde hafifleteceine inanmaktadr (alvarc ,2003: 172-173).

Ancak sanld gibi Trkiye su zengini bir lke deildir. Trkiyenin yllk ortalama akarsu potansiyeli 186 milyar metrekp dolayndadr. Bu miktara 10 milyar metrekp yer alt suyu da eklendiinde lkenin su potansiyeli 196 milyar metrekpe ulamaktadr. Nfusun 60 milyon dzeyinde olduu dikkate alnrsa, sz konusu miktar 120

kii bana yllk 3 bin metrekplk bir imkn temsil etmektedir. Uluslararas llere gre bir lkenin su bakmndan zengin bir lke saylabilmesi iin kii bana den yllk su miktarnn 10 bin metrekp dzeyini amas gerekmektedir. Nfus art ve su stresi gz nne alnrsa 2010 ylnda Trkiyede kii bana den su miktar 2 bin metrekpe kadar decektir. Buna karlk Trkiye resmi makamlarnn elindeki veriler, kii bana Irakta ylda 6500 metrekp, Suriyede ise 3350 metrekp kii bana su dtn gstermektedir. Bu nedenle Trkiyenin Ortadou blgesinin ihtiyalarna ayrmas gerektii iddia edilen bir su zenginlii mevcut deildir (Alacakaptan, 1993: 458459).

Bat basnnda kan yazlarda da su sorununa zellikle Frat, Dicle ve GAP rnek gsterilmekte, genellikle ince bir ekilde Suriye tezleri desteklenmekte ve Suriyenin deil de Trkiyenin tutumunun savaa yol aabilecei vurgulanmaktadr. GAPn blgesel bir kalknma projesi olduu, Trkiyenin kn taan, yazn damla su akmayan blge sularn regle ettii bylece yaz k Suriyeye 500 metrekp su verdii Trkiyenin Suriyeye yapt ibirlii teklifleri, Suriyenin ilkel su kullanma teknii ve nihayet Suriyenin her trl terre yataklk yapt, bat basnnda yer almamaktadr (Aydoan, 1998: 66).

ABD Dileri Bakanlnn destek ve organizasyonu ile yaplan toplantda bulunan konumac Dr. Clores; Ortadou gda ve suyun petrol da dahil her eyden kymetli olacan ifade ederek, GAP nedeniyle Fratn sularnn bol miktarda tasarruf hakkn ele geirmesi muhtemel Trkiyenin byle bir ayrcala sahip olmasnn ilerde sava sebebi olacan ileri srmtr (Cumhuriyet, 15 Eyll 1992).

Araplarn Trkiye aleyhine kolayca birleebilmelerinin bir dier sebebi de corafi konumlardr. Arap lkelerinin hemen hemen tamam snr aan nehirler itibari ile aa

121

kyda lkeler olduundan, su konusunda rahatlkla dayanma iine girebilmektedirler (Ortadou Su Sorunu, 1996: 2).

Arap Birlii Genel Sekreteri Msrl smet Abdlmecitin Frat Dicle ile ilgili grleri bu dayanmaya paraleldir:

Biz diyoruz ki bu lkenin ulusal karlar dorultusunda ve hepsi tarafndan kabul edilebilir bir dzenleme yaplmaldrBu nehirlerin uluslararas sular olduu aktr. Eer bir nehir dier lkelerden geiyorsa uluslararasdr (Hrriyet, 30 Aralk 1994).

Arap Birlii ve Trkiyeye kar su sorununda takndklar tavrn Trkiye acsndan ne gibi sonular dourduuna ilikin Cengiz andar Trkiye iin su politik olabilir mi? balkl makalesinde unlar sylemektedir:

Trkiyenin eer Suriye ve Irak gibi Arap komular olmasayd, bu komular Arap siyaset denklemi iinde ve Pan-Arap temalara baml olmasalar ve bu yzden tm Arap dnyasn, Arap olmayan periferi lkelerine kar seferber etme refleksine sahip bulunmasalard; su, Trk siyasi bilinicinde belki de hibir zaman bir politik silah olarak kullanlabilecek koz gibi alglanmayabilirdi (andar, 1993: 447).

4.7.1. Suriye, Terr ve Su GAP ile birlikte Trkiye Suriye ilikileri iki ana konuya odaklanmtr. Su sorunu ve amn Trkiye kart terrist gruplara verdii ack destek (alvarc, 2003: 151).

Suriyenin PKKya verdii ack destei Bulloch ve Darwish, Hafz Esat byk bir politikac olarak gstererek ve yaptklarn da verek yle anlatmaktadrlar: 122

Tm Ortadou liderlerinin en zekisi olan Hafz Esat, Trkiye ve dier lkelerle olan ilikilerinde pazarlk yapabilecek bir eye ihtiya olduunu ok daha nceden grmtr. Elinde ek kozlar bulundurmak iin eitli gerilla fraksiyonlar, kurtulu hareketleri ve muhalifler merkezini amda kurmalar iin davet etmitir. Suriye istihbarat servisi tarafndan gizlice bu davetlere uyanlar arasnda Trk Halk Kurtulu Ordusundan Dev Gen ve Devsol ile devrimci solun dier kk fraksiyonlar da bulunuyordu. Bunlara Suriyeden gelecekte yararl olaca dnlen tm rgtlere gsterilen kabul gsterilmitir. Bunlar gerilla savanda ilk kurslarn tamamladktan sonra Trkiye ye dnmler ve AP ile CHP arasndaki parlamenter kmazn oluturduu politik fel durumundan yararlanarak Trk kentlerini sava alanlarna evirmekte kendilerine den rol oynamlardr

Bu gen eylemciler, savamann yan sra devrimci doktrinlerini yayma gayretine de girmilerdir. Buna kulak verenler arasnda, Ankara niversitesinde bir Krt grubu da vard ve Abdullah calan da dernein aktif yelerindendi. ama giderek PKK liderliini ele geirdi. PKK o sralarda srgndeki eylemci gruplardan sadece biriydi. O aamada Ankarada devrimci bir rejimin iktidara gelme olasl var olduundan Bakan Esat iin Trk srgnleri, Krtlerden ok daha nemliydi (Bulloch ve Darwish, 1994: 5556).

Yine bu konuda ngilterede Stratejik Aratrmalar Enstits tarafndan yaynlanan Ortadouda su ve istikrarszlk balkl 82 sayfalk raporda unlar belirtilmektedir:

Trkiye ve Suriye arasnda bu erevede yaplan anlama ve szlemeler pratikte hemen hibir anlam ifade etmemitir Suriye PKKy Trkiyenin su kozuna kar koz olarak kullanyor

123

Bu aklamalarn nda Suriyenin tutumu konusunda yaplacak deerlendirme udur: Suriye, Trkiyenin kendi snrlar iindeki su kaynaklarn, allmn dnda kullanmak istemesini, kendisine ynelik tehlikeli gelime olarak deerlendirmektedir. Trkiyenin bu ynelimi, bir diplomatik grme ncesi deitirmek veya diplomatik mzakere suresinde bir pazarlk kart olarak kullanmak acsndan Suriye, Trkiyeye ynelik terr eylemleri yapan PKK terr rgtn destekleme gerei duymaktadr (en, 1993: 263264).

ABDnin Frat ve Dicle sularna ilikin yaklam hakknda ilgin bir degerlendrme 1 Eyll 1996 tarihi Sabah Gazetesinde yaynlanmtr. Haber yledir: ABD su sorununda Trkiyeye baskya hazrlanyor. ABDnin 1960larda Kebann yapm iin verdii krediye karlk Trkiyeden ald iyi niyet mektubunu koz olarak kullanabilecei belirtiliyor Dileri Bakanl yetkilileri Amerikann Suriye ve sraili bartrmak iin iki senaryoya sahip olduunu syluyorlar. Birinci senaryoya gre srail igal ettii, iinde su havzalarnn da bulunduu Golan tepelerini terk edecek. srailin bu ekilde ortaya kacak su a ise Suriyenin Frat zerinde kurduu Tabka Barajndan karlanacak. Tabii Tabkann suyunu ald Fratn yzde 98inin kt Trkiye, Suriyeye imdikinden daha fazla su brakacak. kinci tezde ise, Golan srailde kalacak ve Suriyenin ihtiyac olan su Trkiyeden, imdi verilenden fazla su braklmasyla karlanablecek. Bu barn gereklemesini isteyen ve bu senaryolar ortaya koyan Amerika da Trkiyeye her iki senaryo iin de zorunlu olan daha fazla su brakmas iin bask uygulayacak.

ABDnin Frat nehrine olan ilgisine dair ok ilgin bir iddia Yeni afak gazetesinin 28 Eyll 2002 tarihli saysnda Fratn Altnlar Bushun tahn Kabartyor balyla ortaya atlmtr. Arap forum adl internet sitesinden, isminin gizli tutulduu bir Arap Maliye Bakanna dayandrarak verilen haberde, ngiliz ve Amerikan uydularnn uzaydan 124

ektikleri fotoraflarda Fratn derinliklerinde bol altn rezervlerinin bulunduu iddia edilmektedir. Gazete internet sitesinin haberinde Amerika, ngiltere ve srail devletlerinin hedefinin Ortadou petrolleri ile birlikte Frat altnlarn ele geirmek istediini yazmtr. Haberde ayrca Saddam Hseyinin byk olu Udayn bir televizyona verdii demete yer almtr. Uday; Iraka sava amak isteyenlerin Irakn kuzeyinde petrol, uranyum, demir ve altn rezervlerinin olduunu bildikleri iin Kuzey Irak, Badat ynetiminden ayrmak istediklerini sylediini yazmaktadr.

4.7.2. ABDnin Irak gali ve Su Politikalar

ABDnin Irak igali sonras su politikalarn yeniden gzden geirmek gerekir. ABDnin Irak igal etmesi ile snrlarn deimesi olasl ortaya kmtr. Frat Dicle su kullanmlar temel alnarak yaplan baz deerlendirmeler olduu, Iraka el koymann gidiine bal olarak Trkiyeyi de denklemin zmne sokma isteklerinin oluabilecei ve ortadounun su yaam gvenliinin salanmasnn birbirine tmyle bal sreler olduu yolunda grler bulunmaktadr (Abay ve Baykan, 2008: 463).

Abdullah Ycel Kuruim, ABDnin BOP dahilindeki dncelerine ve Trkiyenin su kaynaklarna bak asna dair unlar sylemektedir:

Trkiye Irakn toprak btnln savunmaktadr. Eer Irak paralanr ve kuzeyde bir devlet bamsz olursa bu oluuma kar Suriye ve Irak bata olmak zere ranla ibirlii yaparak oluturulacak bir evreleme stratejisi iinde su politikalarnn nemli yeri olacaktr. Bunu gren BOP uygulayclar, Iraka dnk etkili bir silah olabilecek ordumuzu ve su kaynaklarmz kullanmamz nleyecek tedbirler peindeler (Kuruim, 2006: 359). 125

Trkiye, ABDnin Irakta otorite olmasnn ardndan snr aan sular konusunda arpc bir deiiklik yapmtr. Yeni politika, suyun komularla beraber daha faydal kullanmn ngrmektedir. ABDnin Irakta istikrar iin tatl su kaynaklarnn kullanmna da byk ncelik verecei hesap edilerek aa havza lkeleri ile daha fazla ibirlii yapma karar alnmtr (Radikal, 13.10.2003).

ABDnin muhtemel politikas ve bak asn anlamak adna Frederick Lorenzin Seattle Times gazetesinde 2 Aralk 2003 tarihinde yaynlanan Amerika Cennet Nehirlerdeki atmann zmne Yardm Edebilir balkl sylemekdedir: yazsnda unlar

Amerikaya pahalya mal olan Irak mdahalesi ok az kimsenin farknda olduunu byk bir frsat beraberinde getirdi. Bu ans Ortadoudaki ciddi bir su krizini engelleyecek bir ans.

Hem Irak hem de Suriye, byk oranda Frat-Dicle havzasndaki suyun ak miktarna bamllar ve bu Cennet nehirleri zerinde tarihi iddialar var. Trkiye, Fratn kaynak noktasn ve Diclenin byk bir blmn kontrol ediyor ve bu kaynaklar tmyle kullanmak niyetinde. Bunun iinde ya sonsuz atma potansiyeli yada bar ve refah gelecei yatyor.

Trkiyenin devasa GAP projesi 21 baraj ve 19 hidrog santralinin inaatn iermekte ve sonunda Tenesse kadar byk bir alan sulayp dntrecek. Atatrk Baraj tek bana Diclenin iki yllk ak toplamn hepsini tutma kapasitesine sahip. Suriye ve Irak suyun evrilmesine kar kp daha fazla su talep ettiler.

126

Saddam zamannda Irak, Trkiye ve Suriye ile su konularn planlama ve koordine etme konusuyla hi ilgilenmedi. Trkiye, Suriye ve Irak arasndaki su kaynaklar zerinde kurulan Birleik Teknik Komite son on yldr toplanmad. Ancak ay evvel ABD danmanlar Irakl yetkililerle Iraka yeterli su kaynaklar garanti etme konusunda stratejik bir plan zerinde almaya balad. Irakn yeni Su Kaynaklar Bakan, Amerika yardmyla personel atad ve yeniden organize oldu. Bushun Kongreden istedii 3 milyon dolarlk denein iinde su kaynaklar iin de pay var. Fakat, su ihtiyac uzun dnem iin garanti edilmedike para bouna harcanm olur. Trkiye ise, hemen hemen hidrosantral blmlerini tamamlad ve GAP projesini ilerleterek lkesinin gneydousunda blgesel ekonominin gelimesi ynnde sinyaller veriyor. Trkiyenin suyu gneydeki Arap komularna ak ynn deitirecek. 10-20 yl iinde bu havzada bir sava kar m? Silahl bir atmadan ok, bu sava gerginlik, sivil kargaa, ktye giden ilikiler eklinde olacak gibi grnyor. Akarsu zerinde su miktar ve nitelii konusunda kurulamayan ibirlii, ekonomi ve salk koullarnn dt blgesel bir istikrarszln sebebi olacak. Bu ABDnin blgedeki politikalarna ters gelecek biimde fundamentalizme yatknl arttracak. Ne yaplabilir? Gelecek birka ay iinde ABDnin nehir kenarndaki lke iin ortak bir su komisyonu oluturulmasn tevik edebilecei tarihi bir frsat var. nlerindede ABD-Kanada uluslararas Birleik Komisyonu ve Mekong gibi rnek olabilecek sayda ok sayda model var. Blgedeki yeni etkisi ile ABD, taraflar pazarlk iin bir araya getirebilecek diplomatik giriimleri desteklemeli bu srecin anlaml olabilmesi iin takip etmeli. Buradaki baar Arap dnyasna Amerikann blgede uzun sreli istikrardan yana olduu kantlayabilir (Seattle Times, 02.12.2003).

127

4.7.3. srail ve GAP srail eski babakanlarndan Simon Perez Kasm 1993te Nokta dergisine verdii rportajda, Trkiyenin su kaynaklarna ilikin unlar sylemitir:

Trkiyenin blgedeki stratejik konumu ve zengin su kaynaklarna sahip oluu bizim iin ok nem tamaktadr. Trkiye bu konumuyla, siyasal denge unsuru olabilecei gibi, blgedeki su sorununun zmnde anahtar lke de olabilir(Durmazuar,2003:139).

Bu szler, srailin Dicle Frat zerinde politik baz hesaplarnn olduu eklinde yorumlanmaktadr (Kapan, 2007: 82).

srailin GAPa ilgisi 90l yllarn balarnda artmtr. 1993 ylnda 20 kiilik bir i adam gurubu Gaziantep Ticaret Odasn ziyaretlerinde GAP ile ilgili btn gelimelere ak olduklarn belirtmilerdir. srail daha sonra GAPn n fizibilite almalar iin 300 bin dolar tahsil edildiini aklamtr. Ayrca srail Tarm Bakanl o yllarda Trkiyedeki devlet iftilerinin zelletirilmesi konusunda Trkiyeye ibirlii nermi ve srail ziraat irketleri Trkiyeye kredi salama yarna girmitir (Trk, 2004: 54-55).

Aslnda GAPn oluum aamasnda Dnya Bankasnn GAPa kredi vermemesi iin srailin alma yrtt bilinen bir gerektir. srailin bu faaliyetleri meyvesinide vermi ve ABD sk bir srail Mttefiki olarak GAP henz fikir aamasndayken ekincelerini bildirmi ve hibir zaman da destek olmamtr. GAPn bir anlamda temellerini atan Adnan Menderes ABDnin kar kmalarna tepkisini syle dile getirmitir: Bu barajlardan bizi kimse vazgeiremez. Arkadalar, Trkiyede topramzda

128

lkemizi mamur ve mreffeh haline getirecek barajlardan bizi kimse vazgeiremez. Hemen yarn Gneydou Anadoluya bir gezi dzenleyin, beraber gidip bu yerleri grelim (Takn, 2005: 88).

21 Aralk 1992 tarihli Sabah Gazetesinde Sedat Sertolu, srail GAP balantsn, yle ifade etmitir:

Trkiye ile srail arasnda, orta ve uzun vadede blge sularnn kullanm srasnda bir anlamazlk kabileceini sezinliyorum. Rabin bakanlndaki srail ynetiminin, sularn paylam konusunda Trkiyeden daha deiik yaklam olacak. Bunun iaretlerine biraz dikkat edince hemen yakalyabiliyorsunuz. srailin Golan Tepelerindeki su kaynaklarnn, Suriye ile birlikte kullanm konusunda Trkiyenin Dicle ve Frat sularnn Suriye ve Irak arasnda kullanmna dair deiik fikirleri var. Bu fikirler bizi pek memnun etmeyecee benziyor (Sabah, 21.12.1992).

1985ten sonraki 15 yl iinde 364 Suriyeli olmak zere 497 yabanc GAPtan toprak satn almtr. GAPa ilgi gsteren Suriyelilerin bu kadar ok olmas, Trkiyede zellikle askeri evreleri endielendirmitir. Askeri istibahratn hazrlad Hatay Raporunda GAPta Suriye kkenlilerin mlk edinmesine dikkat ekilerek, bu yaplanmann Suriyenin Hatay plan ile ilikili olduu haberleri basnda yer almtr (Star, 16.04.2001).

Say net olmamakla birlikte sraillilerin de GAPtan toprak aldklar bilinmektedir. Dnyann en nl speklatrlerinden Musevi asll George Sorosun eski orta olan yine Musevi asll i adam Jim Rogersda Amerikal yatrmclar GAPtan arazi almaya tevik etmitir (alvarc, 2003: 263). 129

srailin GAP blgesine akn etmesi Trkiyede 2003te karlan Yabanclarn lke Edinmesine zin Veren Yasa ile balamtr. 2003 ylndaki yasa ile Yahudilerin blgede 450 bin dnm arazi ald bilinmektedir. Satn alnan bu arazilerin tapu kaytlarnn da gizli olduu ifade edilmesi ilgin bir konu tekil etmektedir (Akdemir ve Erdo, 2005: 114).

Hasan Takn stibahrat Raporlarnda srailin GAP Senaryosu isimli kitabnn son blmnde istihbarat raporlarna yansyan GAP faaliyetleri ile ilgili raporlar yaynlamtr. srailin GAP ile alakal Urfa ilindeki faaliyetleri ve genel faaliyetleri hakknda raporlarda geen baz hususlar unlardr:

1-Genel

GAP projesinin retim aamasnda geldii son yllarda ve zelliklede terrn inie getii 1998 ylndan itibaren, yabanc devletlerin ve bu devletlere ait irketlerin GAP blgesine ilgisini artt sylenmektedir.

Bu lkeler nceleri terr ve insan haklar ihlalleri gibi olaylar incelemek maksadyla parlementolar ve konsolosluklar vastasyla blgeyi kontrol altna

bulundurmaya alrken, bugn ayn grevlerine ticari personelini de ilave etmi durumdadrlar.

Ulusal ve mahalli basn organlarnda yaplan yaynlarn incelenmesi ve blge halk ile yaplan mlakatlarda, zellikle srailli iadamlarnn blgede dikkati ekecek younlukta faaliyetler ierisine girdii ve her geen gn ilikileri derinletirdii anlalmaktadr. 130

GAP Blge Kalknma daresinin

ibirlii ierisinde olduu uluslararas

kurulularn lkelerine bakldnda karmza iki lke kmaktadr.ABDde srail ibirlii yaplan srail kuruluunun ad ise MASHAN (srail uluslar aras ibirlii Merkezi)dr.

2- Basnda Yer Alan Haberler

1996 ylnn 26 Ocak - 26 Mart tarihleri arasnda eitli lkelerden gelen 35 renci ile 5 srailli blgede 2 aylk uygulama almas yapmlardr.

Yasin Yacnn aratrmas olarak kaleme alnan ve GAPta Souk Sava bal ile Aksiyon Dergisinde yaynlanan yazda konu ok boyutlu olarak ele alnmtr:

GAP idaresi son yllardaki durumunu su ekilde aklyor: Bugn yabanc sermayeli yatrm inaat halinde olup, birinin ise antlamas imzalanm bulunmaktadr. Bu yatrmlardan biri tekstil (%33 svire), biri inaat malzemeleri (%55Almanya), biri cam elyafl boru (%50 Amerika) ve biri de gda (%50 srail) yatrmlardr.

u ana kadar 67 srail firmas toprak satn alm en az bu kadarnn da gizli bir ekilde pazarlklar yrtt kaydediliyor.

Tarihler 28 Austos 2008i gsterirken Ankarann bu seferki misafiri srail Bakan Ehud Barakt. Her ne kadar geli sebebi Ortadou bar idiyse de Barak basn toplantsnda GAPtaki alt ihaleye talibiz cmlesini szlerinin arasna sktrmadan edemiyordu.

131

Dnyann nl para simsar George Sorosun ubat 1999da Milenyum GLK adn verdii dnya turu kapsamnda Trkiyeyi gezen orta Jim Rogers iinde GAP blgesi ok ey ifade ediyor. Yahudi kkenli Jim Rogersin ei Paige Porkerla gerekletirdii Trkiye gezisine ve 500.000 dolar deerindeki zel yapm aracna Trk medyas byk yer vermitir. Rogers o gnlerde nternational Gerald Trilanede

yaynlanan bir makalesinde ABDli yatrmclar GAP blgesinde arazi almaya aryordu.

Alarko irketler topluluun Bakan zeyir Garih, GAP blgesinde tarm teknopark olarak 25.000 dnm arazi zerinde kurullmas planlanan GAPROPARK projesinin bittii zaman, 50.000 kiinin alt, 150.000 kiinin yaad modern bir kent oluacan syledi. Garih yapt aklamada, proje ile ilgili olarak kendi konular iinde yatrm yapan ok farkl yabanc kurum ve kurulularla temaslar salanarak ett almalarna baladn kaydetti.

Diyarbakr Sz Gazetesi Diyarbakr Milletvekili Sebgedullah Seydaolunun konu hakkndaki grlerine yer vermitir:

Son yllarda srailin GAPa ve Gneydounun kutsal mukaddesi ve bereketi topraklar zerindeki emel ve niyetleri akla kavumutur. Trkiye ve srail hkmetleri arasnda faiz kredili ve ierii net olmayan kredi sresi, kredi faizi ve buna benzer belli olmayan 1 milyar dolarlk GAP kredisini srailli firmalara yaptrmas Trkiyenin bamsz yatrmclarna vurulan en byk darbedir. Bu firmalar haham gzetiminde noterle ekonomik ve ticari ahlaka ve uluslararas ilkelere ve artlara uymayan uzun vadeli smr taktiidir.

132

3-Blge Halk ile Yaplan Mlakatlar

Blge halk ile yaplan grmelerde konu hakknda derinlii bilgi sahibi olunmad, bilgi sahibi olmas gerekenlerin ise konumaktan yana olmad gze arpmtr.

srailli iadamlar, blgede kamu grevlilerini hizmet ii eitim kapsamnda tertipledii gezilerle sraile gtrmektedir. rnein, anlurfa vali yardmclarndan Y.B.bir ay kadar srailde kalmtr.

Grtmz baz ahslar, basnda srail lehine veya aleyhine hibir haber kmamasn, sraile gtrlerek teknolojik gelimelerden etkilenen ve sraile gtrlerek teknolojik gelimelerden etkilenen ve srail hayranl alanan bu ahslara balamaktadr.

1998 ylndan beri srailli yatrmclarn tespit edilebilen almalar unlardr:

a-) srail iadamlar, ncelikle piyasaya deme zorluu ierisinden olan hatta Ziraat Bankasna borlar bulunan toprak sahibi ve iftiler ile ilgilenmektedir.

b-) Susuz ve talk bir blge olan Karacadada toprak

alma ve kiralama

giriimlerinde bulunan srailli irket yetkilileri, 50.000 dnmlk kra araziye 15 yllk pein kira para vermelerine ramen, Trkmen airetleri tarafndan reddedilmitir.

c-) Mardin Derik ilesinde bal blgelerde (bunlardan Atl ve Koval kyleri eski milletvekili Ahmet Trke aittir) binlerce dnm arazi tarm ve hayvanclk yapmak maksadyla sraillilere kiralanm. 133

d-) Zaman iinde dnyann en gelimi ve en byk seralarnn yer almas planlanan anlurfa/Karaali blgesinde halen retim yapan seralardan bazlarnn srailli irketlerle ortak olduu ve bu blgede srailin yatrm almalarna devam ettii bilinmektedir.

e-) anlurfa-Suru yolu zerinde ABD-Trkiye firmalarnn ortaklyla kurulduu bilinen SUBOR boru retim fabrikasnn sraillilerin ynetiminde olduu blge halk tarafndan bilinmektedir.

f-)Mezra yapmak amacyla srailli tarafndan kiralanm hazine arazilerinden binlerce dnmne (rn anlamalar inenerek) pamuk ekildii bilinmektedir.

BELGE -2-srailin GAPa Ynelik Faaliyetleri

Genel

1- Ocak 1994de yaynlanan Time dergisinde dnyann 7 harika projesinden birisi GAP olarak gsterilmitir.

2- srailin GAPa uzun sredir olan ilgisi, bu projenin blge lkelerinin basklar nedeniyle Dnya Bankas tarafndan finanse edilmemesi, srailin eitli finansman ve teknoloji aktarm teklifleri ile Trkiyenin nne kmasn salamtr.

3- srail, Frat sularn kontrol etmek iin Trkiyeye ve GAP blgesine ilgi gstermekte, Fratn aasnda bulunan Suriye ve Irak ile muhtemel bir savaa girmesi

134

durumunda, Trkiyeyi kendi yoluna ekerek bu lkelere akan suyu ksmay planlamakta, dolaysyla Trkiyeyi bir su kozu olarak kullanmay amalamaktadr.

4- Bu balamda:

a-) srailin eski Ankara Bykelisi David Granitin GAP gibi mali bir blgesel planlamay ngren, yre halkna refah getirecek bir projeye tam destek verdiklerini sylemesi ve srailin deniz ve sulama suyunu kullanlr hale getirmedeki stnl sayesinde GAP iin bir ortak ideal olabileceini belirtmesi.

b-) srailin Ankara Bykelisi Zvi Elpelegin srailin suya ihtiyacnn olduunu, Trkiyenin ise su asndan ansl bir lke olduunu, gelimi bir sulama sistemi kurulmas durumunda GAP blgesinin bir alma haline geleceini ne srmesi ile,

c-) Trkiyeyi ziyaret eden srail Cumhurbakan Ezer Weizmann da GAP projesi srailin katlmn nerilmesi gibi hususlar gz nne alndnda, srailin projeye ortak olabilme abalar aka ortaya kmakta, Trkiyenin hem suyu hem de topra zerinde planlarnn bulunduunu ortaya koymaktadr.

5- srail, tarmda Kibbutzlar olarak adlandrd ve sosyalist bir retim modelinin snrl bir alanda uygulamas grnmnde olan Kolektif Tarm iftlikleri modelini uygulamaktadr.

6- GAP projesinin srail asndan nemi; srail Devletinin kurulmasnda sonra Gneydou Anadolu blgesinde g ederek sraile yerleen krt kkenli

135

Yahudileri finanse etmeye ve Kibbutzlardan salanan rnleri pazarlama hakkn elde etmeye dayanmaktadr.

7- Bu kapsamda, Gney Dou Anadolu blgesi zerinde dnyann almay hedefleyen srail, Trkiyeden sraile g eden Yahudi ailelerden bir ksmnn anlurfa blgesine yerlemesini salamtr.

8- Dier yandan, Austos 1995te Ankara Bykelisi olarak atann Zvi Elpeleg yapt basn aklamasnda Trkiye su da bol toprakta. Ancak bizde her ikisi de yok eklinde beyan vermesi, srailin GAP zerindeki planlar ortaya koymas bakmndan dikkat ekmektedir (Takn, 2005: 112-129).

Raporlardan da anlalaca gibi srailin GAP zerinde planl, uzun soluklu ve geni yelpazede hedefleri vardr.

Robert Olsona gre sraili bu tip i birlii politikalarna iten sebeplerden birisi ilerleyen yllarda Trkiyenin Akdenize dklen rmaklarndan ve Frattan satn almas muhtemel sular garantiye alma dncesi ile GAPa daha iyi nfus etme isteidir (Olson, 1997: 190).

srailin GAPa olan ilgisini, Arz- Mevud yani Tevratsal snrlar inancyla da ilikilendirilen yorumlar yaplmtr. Buna gre Museviler, sz konusu topraklara erimek iin aba sarf etmektedir (alvarc, 2003: 264).

136

4.7.4 srailin Krt Kart Avrasya dosyas 1999 srail zel saysnda srailin GAPa bak as iin unlar sylenmektedir:

srailin Trkiyeye olan ilgisinin kaynaklarndan bir tanesi de GAPtr. srailin tarm ve sulama alannda dnya apnda bilinen teknolojisini de devreye sokarak GAPta yatrm yapmak istedii bilinmektedir. Ancak baz kaynaklar srailin Gneydoudaki su kaynaklarnn ve GAP kontrolnn zayf bir Krt devletlerinin eline gemesini arzu ettiini belirtmektedir (1999: 320).

Iraktaki PKK yandalar her zaman srailin ilgi alan ierisinde olmutur. Mossadn Krtlere destei 1955de balamtr. srailli askeri danmanlar cephaneyi ve silahlar kapsayan daha geni aptaki yardm ise 1963te balad. Austos 1965te srailli askeri uzmanlar tarafndan Krtler iin Kuzey Irak dalarnda eitim kamplar oluturulmutur. 1967 sava sonrasnda her ay 500.000 dolarlk bir para yardm da blgedekilere ulatrlmtr (ebi, 2006: 196).

Blgedeki Krtlerin dolayl olarak srail tarafndan desteklenmesi, Trkiye, Irak ve rann uzun vadede zorluklarla ba baa braklmasn hedeflemektedir. srail kendisi iin tehdit oluturan devletlerin her trl etnik dini, ekonomik ve politik zayf ynn aratrarak Mossad vastasyla bu zayf ynlerine saldrmaktadr. lke iin planlanan bu hedefe ulamak iin her zaman baz Krt gruplar kullanlmtr. srail, Irakn kuzeyindeki bu gruplarn, oluturmak istedii paralanm Ortadou iin en ideal kart olduunu her zaman aklnda tutacak ve bu kart yeniden devreye sokmak iin frsat kollayacaktr (Erdodu, 2005: 311-319). 137

Turan anlatmaktadr:

Yavuz

Krt

Kart

konusunun

ABDdeki

yansmalarn

yle

Krt sorunu bilhassa Krfez krizi ile ABD Kongresinin gndemine girmekle birlikte, Rum ve Ermeni lobilerinin aksine, Yahudi lobisinin desteini alarak ortaya kmtr. srailin Ortadouda son derece zayflam bir Irak istemesi ve Krfez sava boyunca Saddam Hseyinin sraile Scud fzelerini gndermesi, ABD Kongresinde Yahudi lobisinin Krt ayrlkl desteklemesine neden olmutur (Yavuz, 1998: 233).

Blgedeki Krtlerin desteini almaya ynelik faaliyetlerinden biride Krtlerin Musevi kkenli olduu iddialardr. Sedat Ergin 23 Kasm 1992de yle sylemektedir:

1996da yaklak 7000 Kuzey Irakl Krt, Amerikan uaklaryla Kuzey Iraktan alnp Guam adasndaki Amerikan stne gtrlmlerdir. Irakn igali srecinde srailli bilim adamlar birden bire DNA aratrmalar ve genetik bulularla krtlerin Yahudi soyundan geldiklerini iddia etmeye balamlardr. Hatta Hareetz gazetesi, Prof.Ariella Oppenheim ile Dr. Marina Feirmann krtlerin genetik yapsnn Yahudilere Araplarnkinden daha yakn olduunu saptadklarn, bilimsel bulgulara gre Krtlerle Yahudilerin kanda, soyda olduklarn aklamtr. Bu srailin Krt ilgisi ekmek iin uydurduu bir yalandr. Kendilere DNA testi oyunlaryla Yahudi kimlii alanan binlerce Kuzey Irakl Krt, imdi yeniden Kuzey Iraka getirilmi, ABD ve srail gdml Byk Krdistan iin almaktadr (Hrriyet, 23.11.1992).

srailin kurmaya ve kantlamaya alt etnik birlik dncesi srailin Ortadou politikasnn nemli bir blmn oluturmaktadr.

138

4.9. BYK SRAL STRATEJS

Byk srail stratejisinin neyi amalad daha ilk devlet bakan Ben Gurionun szlerinden anlalmaktadr:

Statkoyu korumak bahis konusu deildir. Biz genilenmeye ynelik dinamik bir devlet yaratmak zorundayz (Parlar, 1996: 350).

Ben Gurionun genilemeden kast ettii ey Tevratsal snrlara ulama idealidir. Bu ideale ulamak iin bir beka stratejisi planlanm ve srailin kuruluundan itibaren tatbik edilmeye balanmtr.

Bahsedilen stratejiye ulamann en nemli yollarndan birisi kendisini evreleyen Mslman-Arap dnyasnn birlemesini kesinlikle engellemektir. Pax-Ottamanann sonunda blnm halde olan Arap dnyasn, mmkn olduunca daha da blmeli daha da kk paralara ayrmaldr. Arap lkeleri, bir tr slam yada Pan-Arabik bir Enternasyonal altnda birlemek bir yana, kendi mevcut ulusal birliklerini bile koruyamamal daha kk paralar oluturacak ekilde dalmal, atomize olmallar. Ksacas Yahudi Devleti asndan gerekli olan tek yntem var: Bl,parala ve ynet (Erolu, 2003: 56-64).

Theodore Herzlden sonra srail iin en nemli yol haritalarndan birini 1950lerde srail iin Bir strateji isimli makalesiyle Oded Yinon adl srailli eski diplomat bir gazeteci karmtr. Kivunim isimli Siyonist bir dergide branice olarak yaynlanan makale Israel Shahak tarafndan ngilizceye evrilmi ve baz blmleri Shahakn The Zionist Plan for the Middle East adl kitabnda yaynlanmtr. Makale maddeler halinde 139

srail iin gerekli stratejik gereklilikleri anlatmaktadr. Toplam 31 maddeden oluan makalenin en nemli blmleri unlardr:

1980lerin banda srail devletinin ierde ve darda yerleimi, amalar ve ulusal hedefleri dorultusunda yeni almlara ihtiyac vardr. Bu ihtiyalar blgenin ve dnyann iinde bulunduu srelerle daha hayati bir neme kavumutur. Bugn imdiye dek bildiklerimizden farkl olan yeni bir an ilk evresinde yaryoruz. Bundan dolay hem bu tarihi aklamaya yarayacak olaylar almaya, hem de yeni durumlara uygun bir bak asna ve uygulayabilecek bir stratejik ihtiyacmz var.Yahudi Devletinin varl ve sreklilii d ilerinde ve kendi egemenliinde bu yeni oluumlara uyu salayabilme yeteneine baldr.

Gorskhov doktrini 3.Dnya lkelerindeki zengin mineral yataklarnn ve okyanuslarn Sovyet kontrol altna alnmasn ngryor. Sovyetlerin nkleer doktrini hem dnya barn hem de bizim varlmz iin bir tehdittir. Sovyetlerin nkler sava yrtecek, kazanacak ve kendi devamn salayacak gte olmas olasdr. Bu durum Batnn askeri gcnn yok ederek baty Marksizm-Leninizmin hizmetine sunulan kleler haline getirecektir. imdi amalarn blgemizde ve tm dnyada gerekletirmekle meguller, onlarla yzleme gereklilii lkemizin savunma politikas ve zgr dnyann geri kalan iin temel bir balk olmutur. Bu bizim mcadelemizin temelidir.

Bu anlamda, Mslman Arap dnyas byyen askeri gc ile sraile tehdit unsurudur. Ancak 80lerde konuulacak temel stratejik problem deildir. Araplar kendi esas sorunlarn zme konusunda yetersizdir. Araplarn 170 milyonun 118 milyonu Afrikada zellikle Msrda yer almaktadr.

140

Bar politikas ve topraklara dn, ABDye bal olmann yannda bizim iin yaratlan yeni dzenin gereklemesini engeller.1967den beri tm srail hkmetleri hem politik ihtiyalarn daraltarak hem ierde hem darda kapasitemizi dren ykc fikirler ile ulusal hedeflerimiz geriye ekiyor. Bu sava srasnda elde edilen yeni blgelerdeki Arap nfusu ynnde adm atmadaki zayflk, 6 gn sava sonrasnda srailin yapt temel stratejik hata olmutur. Eer rdn, rdn Nehrinin batsnda yaayan Filistinlilere vermi olsaydk, kendimizi bu tehlikeli antlamaktan koruyabilirdik. Bu ekilde bugn kar karya kaldmz ve aslnda ayn anlama gelen blgesel uzlama veya otonomi gibi gerekten zm olmaya zmler bulduumun, Filistin sorununa bylesine hissetmeyebilirdik. Bu gn ise durumun tamamen dntrlebilecek snrsz frsatlar yakalayacak ve nmzdeki 10 yl iinde bunlar, deerlendirmek zorundayz. Aksi halde devlet olarak kurtuluumuz olmayacak.

Olduka problemli gibi grnen Bat cephesi Dou cephesiyle karlatrldnda daha az karktr. Son zamanlarda doudan gerekleen birok olay, haber sayfalarnda yerini alyor. Lbnann tamamyla be ayr vilayete blnmesi Msr, Suriye, Irak ve Arap yarmadasnn iinde bulunduu tm Arap dnyas iin bir rnek tekil ediyor. Zaten bu lkeler Lbnann iinden gitmeye baladlar. Lbnan gibi Suriye ve Irakn uzun vadede Dou cebesindeki temel hedefidir. Ksa dnemde temel ama ve bu devletlerin askeri gcnn zlmesidir. Suriye de Lbnan gibi etnik ve dini yapdan birok devleti Aleppo blgesinde bir Snni devleti ve bir Dini devleti kurulacaktr. Hatta Kuzey rdnde bile devletikler oluacaktr. Bu devletler uzun vadede bar ve gvenliin bekileri olacaktr. Bu hedefe bugnden ulamaya baladk.

141

Zengin petrol yataklar ve i kargaasyla Irak, srailin hedefi olmaya aday bir lkedir. Irakin blnmesi bizim iin Suriyeden nemli bir konudur. Irak Suriyeden daha gldr. Ksa vadede gl bir Irak, srail iin en byk tehdittir. ran Irak sava Irak blm ve bize kar geni bir cephede mcadele rgtleyemeden nce dalmasna neden olmutur. Araplarn her trl kavgas ksa dnemde bize yardmc olacaktr. Daha da nemlisi Irak Suriye ve Lbnan gibi paralara blme hedefine yaknlatracaktr. Gneyde Basra, Badat ve Musul ii topraklar, Kuzeydeki Snni ve Krtlerden ayrlacaktr. Ayrca ran-Irak srtmesi bu kutuplamay derinletirecektir

(www.informationclearinphause.info/thezionstplanfortlemiddleeast.pdf, 21.03.2008).

Makalenin 1982 ylnda Dileri Bakanlnn st dzey diplomatlarndan biri tarafndan kaleme alnd dnlrse Ortadouya ekil verme srecinin ok nceden planland grlmektedir.

Makalede grlen Ortadounun etnik kkenli blgelere ayrlmas fikri ABDde yaynlanan baz makalelerde de kendini gstermektedir. ABD Savunma Bakanlnn resmi yayn kabul edilen Armed Forces Journal dergisinde yaynlanan emekli st dzey askerlerden olan Ralph Peters imzal Kanl Snrlar adl makalede Ortadounun etnik kkene dayanacak ekilde yeniden oluturulmas gerektii iddia edilmi ve buna uygun olarak bir harita yaynlanmtr. Harita Oded Yinonun hedefledii blnmenin haritadaki yansmas gibidir. Peters, yazsnda bu haritann aznlklar ve etnik kimlikler hesaba katlarak izildiini ve tm mttefikler iin Ortadounun haritadaki gibi dntrlmesi gerekliliini belirtmitir. Ralph Peters yaznn sonunda bu dntrme srecinin ardndan hangi lkelerin kazanacan hangilerinin kaybedeceini de belirlemitir. Buna gre kazanacaklar arasnda yeni devletler, kaybedecekler arasnda ise blnmesi dnlen

142

devletler

vardr.

Bu

gurupta

Trkiyenin

de

saylmas

ilgintir

(http://www.armedforcesjournal.com/2006/06/1833899, 11.09.2007).

Anlattmz ekliyle Ortadouyu dntrme srecinde byk Ortadou projesi, Byk srail Stratejisini andrmaktadr.

Bu balamda strateji uzmanlarna gre Irak sava petrol gibi suyun paylamnn yeniden yaplandrlmas ve sraile aktarlmas, yeni imknlar oluturulmas iin yaplmtr. Dnya ile adeta dalga geen srail devleti suyunu eria Irmandan Suriyeye ait olduu halde igal altnda tuttuu Golan tepelerinden, Gney Lbnandaki su kaynaklarndan; Suriye ile bir ksmn elinde tuttuu Teberiye Gl ve Filistin topraklarndan salamaktadr. Elindeki Siyasi, ktisadi imknlarla dnyada belirleyici rol oynayan srailin hedeflerine ulamas iin blgedeki devletlerin gten drlmesi, ekonomik varlklarnn zayflatlmas gerekmektedir (ebi, 2006: 208).

143

SONU ktann balant noktasnda doal kaynaklar ve zenginlikleriyle Ortadou byk devletler asndan dnyann en stratejik blgesidir. Ancak zellikle petrol ve doalgaz rezervleri bakmndan zengin olan Ortadou su fakiridir.

Ortadou byk nehir sistemlerine ve tad su miktar asndan verimli nehirlere sahip olmakla birlikte kresel snmann, nfus artnn ve yanl kullanmn sonucunda su sorunu yaamaktadr.

Su kaynaklarnn sorun olmasndaki en byk sebeplerden birisi de snraan sular ya da uluslararas sulardr. Snraan bir akarsuyun kuzeyindeki lke genellikle o nehrin snraan su snfna girdiini ve suyun kullanm hakknn kendisine ait olduunu iddia etmektedir. Aksine aa kyda lkeler ise bu sular uluslararas su kavram iinde tanmlamaya alarak suyun herkesin ortak mal olduunu iddia etmektedir.

lkeler nehirlerdeki suyu en verimli ekilde kullanmak iin baraj projelerini devreye sokmakta ve buda su tutma, suyun tuzlanmas, debinin azalmas gibi sonular dourduundan bir lkenin projesi sabotaja urayabildii gibi kar projelerle politikalar retildii grlebilmektedir.

Suyun Ortadouda gnden gne artan deeri ve ikame edilemez oluu suyun stratejik deerini arttrmakta, nispeten de olsa dierlerine gre su kaynaklar fazla olan lkeler hedef haline gelmektedir. Trkiyenin de su zengini olmamasna ramen su

144

zenginiym gibi gsterildii dnlrse su sorununun fiziksel ve siyasal boyutu daha iyi anlalmaktadr.

Ortadouda su anlamazlklarnn temelinde genelde bu sebep yatarken srail Devletinin kuruluu blgedeki su denklemine de yeni boyutlar kazandrmtr. srail Tevratsal snrlara ulamak iin politikalar retirken Nilden Frata kadar olan topraklarda bir devlet kurma hayalindedir. Dier taraftan srailin suya ihtiyac olduu grlmektedir. Kurulduundan beri su kaynaklarna ulamak ve elde tutmak iin savamay dahi gze ald gzlemlenmektedir.

Souk sava sonunda dnyann en nemli gc haline gelen ABDnin blgede her zaman srail yanls politikalar yrtt bilinmektedir. ABD, srailin igal ettii topraklara her hangi bir itirazda bulunmad gibi srailin su kaynaklarna kar giritii igal stratejisine de gz yummaktadr.

Byk Ortadou Projesi, bir anlamda kaynaklarn gvenlik altna alnmas adna uygulamaya konulmutur ve su kaynaklar da nemli ulam yollar zerinde olduundan su yollarn korumak ve bu ynde politikalar retmek zorunludur.

srailin, Nilde musluu eline geirmek iin Sudan ve Etiyopyay yanna almada izledii tutumlar dikkat ekicidir. Msrn her ynyle her eyi olan Nilde stnl ele alarak hem Msrn su musluunu eline geiren hem de gvenlik balamnda Msr saf d brakan srailin hem rdn havzasnda hem de Frat-Dicle havzasnda taleplerinin olduu bilinmektedir.

145

Dnyann en byk projelerinden birisi olan GAP btn lkelerin ilgi oda olduu gibi srailin de takibindedir. zellikle 1990l yllarla beraber birok srailli iadamnn blgeden toprak satn ald bilinmektedir. stihbarat raporlarna yansyan tarafyla sanlandan ok daha fazla toprak srailliler tarafndan satn alnmtr. GAPa olan bu ilginin nedenini sraillliler genellikle ekonomik nedenlere balamaktadr. Projenin gelecekte getirebilecei kar ve baraj yaknlarndaki ekonomik etkinlikler cezbedici ynler olarak aklanmaktadr. Oysa raporlarda kra ve dalk arazilerin de satn alnd belirtilmektedir. srailin blgede baka hesaplarnn olduu da bilinen bir gerektir.

Bahsi geen hesaplarn Arz- Mevuda ulamak zere izilen ana projenin ayaklarndan biri olma ihtimali ok yksektir. Ortadouda ABDnin giritii igallerin ipularnn ok nceden yazlm kaynaklarda bulmak mmkndr. srailin Beka Stratejisi grnmndeki detaylar sanki ABD tarafndan gerekletiriyor grnmndedir. Bu adan bakldnda Byk Ortadou Projesi, Byk srail Stratejisi haline dnmektedir.

Stratejinin iinde Irakta blnm bir hkmetin varlnn her zaman Siyonist karlara uygun olaca gr hakimdir. srail iin hayati karlarn olduu blge olarak tanmlanan Kuzey Irakta ise gdml bir Krt devleti ngrlmektedir. Nitekim ABDnin resmi silahl kuvvetler dergisinde Ortadounun yeniden izildii harita yaynlanmtr.

Blgedeki her su kaynandan talebi olan srailin ime suyunu sadece igal ettii Golan Tepelerinden karlayabildii dnlrse, srailin su politikasnn sadece su kaynaklarnn kullanm zerine olmad da grlecektir.

146

Tarihin her dneminde karklklar, anlamazlklar ve savalar yaayan Mslman Ortadou, srail Devleti ve ABDnin blgedeki politikalar sonucu daha da paralanm ve sindirilmi bir grnt iindedir. Bu grnt iinde zaman zaman beklenmedik ittifaklar ve beklenmedik gelimeler meydana gelse de Ortadou iin beklenen ey gelecekte Su Savalardr. Su Sava senaryolar geree dnrse, kuvvetle muhtemeldir ki zerinde kresel stnlk mcadelesi verilen Ortadou kresel bir labirente dnecektir.

147

KAYNAKA

ABAY, Onur, Orhan N. Baykan, Byk Ortadou Su Politikalar, TMMOB 2. Su Politikalar Kongresi Bildiriler, stanbul 2008, ss:459-470

ACABEY, Mnevver Akta, Snraan Sular Hukuki Rejim, Dicle Frat ve Trkiyenin Dier Snr Aan Sular, Beta Yaynlar, stanbul 2006

AKAR, Atilla, Byk Ortadou Kuatmas, Tima Yaynlar, stanbul 2006

AKDEMR, Atilla ve Fedai Erdo, GAP ve srail, Gizli Sakl Kitap, stanbul 2005

AKMANDOR, Neet, Su Sorununun Fiziksel Boyutlar-Ortadouda Su Sorunu, Tesav Yaynlar, Ankara 1994

ALACAKAPTAN, Aydn, Trkiyeye Ortadounun Jandarma Grevi Verilecei Dedikodular Gereki Grnmyor, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Editr: Sabahattin en, Balam Yaynlar stanbul 1993, ss:241-251

ALLAN, J.A., Water Security in the Middle East, Soas /Kings College London Water Research Group, 1998

AMN, Galel, Coloniel Echoes, Ahram Weekly, 07.04.2004

148

ARI, Tayyar, BOP Ortadou ve ABD: Politika m Propaganda m?, Global Strateji, 5.say, lkbahar 2006, ss:57-67

ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Ortadou, Alfa Yaynlar, 3.Bask, stanbul 2007

ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi:1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1983

ATUK, Nihal, Trkiyeden Suriyeye Akan Su Yerst ve Yer alt Suyu Miktar ve Bunlarn Ekonomik Deerleri, www.dpt.gov.tr/dptwebekutup98/uztez/atukn.html, 18.04.2008

BAI, Ali hsan, Su Sava kmaz, Trkiye, 21.09.2007

BAI, Ali hsan, Su Bir Siyaset Arac m, Bilim Teknik Dergisi, Nisan 2001

Basn Blteni, D.S. Genel Mdrl, 17.09.2004, Ankara

BESCHORNER, Natasha, Dicle ve Fratta Su Sorunlar ve Trkiye, Ayna Dergisi, Yl :1, stanbul 1993

BIRD, Maryan, Dried Out, Time, 05.07.2001

BLBLK, Erol, Amerikan Kuatmas, Profil Yaynclk, stanbul 2008

149

BLGN, Mustafa Stk, BOP l Domu Bir Plandr ve Baar ans ok Azdr, Byk Ortadou Kuatmas, Deleyen: Atilla Akar, Tima Yaynlar, stanbul 2006

BLEN, zden, Ortadou Su Sorunu ve Trkiye, Tesav Yaynlar, Ankara 2000

BLAINEY, Geoffrey, Dnyann Ksa Tarihi, eviren: Esra Kaliber, 1001 Kitap, stanbul 2004

BRZEZINSKI, Zbigniew, Byk Satran Tahtas, eviren: Yelda Tredi, nklap Kitabevi, stanbul 2005

BULLOCH, John ve Adel Darwish, Su Savalar, eviren: Mehmet Harmanc, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul 1994

CINGI, Aydn,Ortadou ABDnin gcn snad Bir Laboratuar Durumundadr, Byk Ortadou Kuatmas, Derleyen: Atilla Akar, Tima Yaynlar, stanbul 2006

COMBS, Jerald A., The History of American Foreign Policy I to 1917, New York 1986

ANDAR, Cengiz, Trkiye in Bir Supolitik Olabilir mi, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sabahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1993

EB, Hakan Ylmaz, 3. Dnya Sava, Karakutu Yaynlar, stanbul 2006

ELEB, Ahmet, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik, Kalem Yaynevi, stanbul 1978

150

CHOMSKY, Noam, 11 Eyll Sonras Dnya Nereye Gidiyor, eviren: Nuri Ersoy, Taylan Doan, Mehmet Kara, Ali Kerem, Aram Yaynlar, stanbul 2002

OLAKOLU, Seluk, Asya-Pasifikte Amerika:ABDnin Batya Alma Maceras, Dou Bat Dergisi, Dou Bat Yaynlar, Yl: 8, Say:32, Ankara 2005, ss:181-199

OMAK, Hasret, Dnyada Su Kaynaklarnn Kullanm Konusunda Yaanan Sorunlar ve Uluslararas Gvenlie Etkileri, Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal Uluslararas Gvenlie Etkileri, Harp Akademileri Yaynevi, stanbul 2004, ss:388-438

DARWISH,

Adel,

Water

Wars,

http://www.mideastnews.com/WaterWars.htm,

22.03.2008

DAVA, Adid, Arap Milliyetilii Zaferden Umutsuzlua, eviren:Ltfi Yaln, Literatr Yaynclk, stanbul 2004

DNYREK, Ahmet, Hidro Strateji, y.b, stanbul 2003

DOLATYAR,

Mostafa,

Water

Diplomacy

in

the

Middle

East,

http://www.biu.ac.il/soc/besa/water/zaslavsky.html, 22.04.2008

DONELLY, Jack, International Human Rights, Westview, Oxford 1993

DURMAZUAR, Vedat, Ortadouda Suyun Artan Stratejik Deeri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2003

151

DURSUN, Abdlkadir, Kutsal Topraklar ve Paylalamayan Sular Frat-Dicle, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2006

DURSUN, Davut, Ortadou Neresi? Sbjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi, Birinci Ortadou Semineri, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yayn, Elaz 2004, ss:21-29

EK, Oktay, Frat Dicle ve AB, Hrriyet, 10 Ekim 2004

ELBYK, Mesut, Ortadounun Corafya Bakmndan Ad Yeri nemi, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 1, Elaz 2003, ss: 129156

ENS, Mnevver A., Su:Kltrel Zorunluluklar, Habitat II Kent Zirvesi, stanbul 1996

EROLU, Cevat, srailin Beka Stratejisi ve Krtler, Sayfa Yaynlar, stanbul 2004

ERDODU, Hikmet, Byk srail Stratejisi, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2005

ERGN, Sedat, Hrriyet, 23 Kasm 1992

ERHAN, ar, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge Kitapevi, Ankara 2000

152

ESENYEL, , Trkiyenin Su Potansiyeli ve Potansiyelin Kullanlmas, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2001

ESLEN, Nejat, AB Srecinde Jeostratejik Boyut, Radikal, 16.10.2004

ESLEN, Nejat, Ortadou Trkiyeye Biilen Kilit lke Rol, Radikal, 25.02.2004

EVCOLU, Kemal, ABDnin Byk Ortadou Projesi, Umay Yaynlar,zmir 2005

FAKSH, Mahmud, Withered Arab Naturalizm, ORBIS, cilt 37, say 3,1993

FIRAT, Melek, .Krkolu,Ortadou ile ikiler- Su Sorunu, Trk D Politikas, Cilt: 21980-2001, Editr: Baskn Oran, letiim Yaynlar, stanbul 2001, ss:140-147

FROMKIN, David, Bara Son Veren Bar, eviren: Mehmet Harmanc, Sabah Yaynevi, stanbul 1994

GARAUDY, Roger, srail Mitler ve Terr, Pnar Yaynlar, stanbul 2000

GERGER, Haluk, Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji, Araf Yaynclk, stanbul 2005

GERGES, Fawas, Amerika ve Siyasal slam, eviren: A. Emin Da, Anka Yaynlar stanbul 2000

153

GLEICK

Peter

H,

Water

Conflict

Chronology,

http://employees.oneonta.edu/allenth/water-resources-conflict-chronology/.pdf, 11.02.2008

GORBAOV, Mihail, Yerkre Manifestom, eviren: mer Faruk Turan, Babali Kltr Yaynclk, stanbul 2003

GKE, Orhan ve Ahmet Dinyrek, Ortadou anglnda Trkiye, y.b., stanbul 2003

GKE, Orhan, Terrizm anda Dman majlar Dman majlarnn Sava Mdahele Dier Aksiyon ve Reaksiyonlar Asndan nemi Terrn Grntleri Grntlerin Terr, Editrler: Orhan Gke, Uur Demiray, izgi Kitabevi, Konya 2004, ss:81-101

GKNEL, Mete M.,BOP Su Kaynaklar ve Politikalar, Odtller Blteni, Say: 155, Eyll 2006, ss: 12-16

Gneydou Anadolu Blgesi Yatrm Rehberi, GDEM Yaynlar 2, Ankara 2004

GRSES, Emin ve Mahir Kaynak, Byk Ortadou Projesi, lk Yaynlar, stanbul 2004

HACISALHOLU, Yaar, BOP Avrupa Rusya in ve Hindistann Yaam Alann Daraltyor, Cumhuriyet Strateji, stanbul 2004

HALLOUM, Ribhi, Belgelerle Filistin Dn Bugn Yarn, Alan Yaynclk, stanbul 1989

154

HARMANCIOLU, Nilgn ve Yldrm Dalkl, Avrupa Birlii Su ereve Direktifini Trkiyede Uygulama Olanaklar, TMMOB 2. Su Politikalar Kongresi, stanbul 2008

HOQUE, Mohammed Ehteshamul,Hydropolitics: An Overview With Special Focus on the Frakka Barage, Proceedings of the Workshop on Water and Politics:

Understanding the Role of Politic in Water Management, WWC Publication, Marseille 2004, ss: 219-225

HUNTINGTON, Samael, Medeniyetler atmas, eviren: Mehmet Ylmaz, Vadi Yaynlar, stanbul 2005

ISEROFF, Ami, Water and Diplomacy, 22.01.2008

www.mideaesatnews.com/watpol.htm,

NAN, Yksel, Legal Dimension of International Watercourse, Water as an Element of Cooperation in Past and Future, Der: Ali hsan Ba, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara 1994

KAPAN, smail, Suyun Stratejik Dalgalar, Babali Kltr Yayncl, stanbul 2007

KENNAN, George F., American Diplomacy, The University of Chicago Pres, Chicago, 1984

KIRAN, Abdullah, Ortadouda Su, Kitap Yaynevi, stanbul 2005

155

KISSINGER, Henry, Diplomasi, eviren: H. brahim Kurt, Minpa Matbaaclk, Ankara 2000

KBAROLU, Mustafa, Enerji Kaynaklar ve Ulam Yollarnn Uluslar aras Gvenlie Etkileri, Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal Uluslararas Gvenlie Etkileri, Harp Akademileri Yaynevi, stanbul 2004

KLARE, Michael T., Kaynak Savalar, Devin Yaynclk, stanbul 2005

KODAMAN, Timuin, Frat-Dicle Meselesi ve Trkiye Suriye likilerine Etkisi, Asil Yayn Datm, Ankara 2007

KOLARS, John, Defining The Political/Ecological Threshold For Euphrates and Tigris Rivers, Arab Studies Quarterly, Volume: 22,Number : 2, 2000, ss:101-112

KOLUMAN, Aziz, Dnyada Su Sorunlar ve Stratejileri, ASAM Yaynlar, Ankara 2003

KONA, Gamze Gngrm,Ortadou ve srailin Su Politikas, Karizma Dergisi, Yl: 7 Say: 27, stanbul 2006, ss:57-62

KURUM, Abdullah Ycel,Deien Stratejiler ve Trkiyenin Su Politikas, TMMOB 2. Su Politikalar Kongresi Bildiriler, stanbul 2008, ss:357-364

KUT, Gn,Ortadouda Su Sorunu ve zm nerileri, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sabahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1993, ss:473-483 156

LABB, Fakhry, The River Nile Water From Source to Mouth: Between Conflict and Cooperation in Past and Future, Water as an Element of Cooperation and

Development in the Middle East, Der: Ali hsan BAI, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara 1994

LEWIS, Bernard, Ortadou, eviren: Selen Klay, Arkada Yaynevi, Ankara 2007

LEWIS, Bernard, "Orta arkn Tarihi Hviyeti", Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Dergisi, XII, 1964

LORENZ, Frederick, U.S. Can Help Avert Crisis Along the Rivers of Eden, The Seattle Times, 02.12.2003

MEDYALI, A.,Krdistanl Yahudiler, Berham Yaynlar, sve 1992

MEM, Ekrem, Kaynayan Kazan Ortadou, izgi Kitabevi, Konya 2002

MERAY, Seha Ltfi, Devletler Hukukuna Giri, Cilt:2, Ankara 1973

MURAKAMI, Masahiro, Managing Water for Peace in the Middle East, United Nations University Pres, New-York 1995

MFTOLU, Ferruh, Ortadouda Su Meseleleri ve Trkiye, Marifet Yaynlar, stanbul 1997

OLSON, Robert, Siege of Mosul and the Ottoman-Persian Relations, Uralic and Altaic Series V124: Curzon Publications, 1997 157

Ortadouda Trkiyeyi Kuatan Su Sorunu, EP Politika Dergisi, Milliyet Yaynlar, stanbul 1993

Ortadouda Su Sorunu, Blgesel ve Snr Aan Sular Daire Bakanl, Ankara 1996

Bakanl, Dileri

KE, Mim Kemal, Siyonistler ve Masonlar, a Yaynlar, stanbul 1991

NAL,

Cumali,

Nilde

Su

Savalar,

www.aksiyon.com.tr/detay.php?=14799,

21.03.2008

ZDN, Hlya Kendir,Avrupa Birliinde Su Politikalar, Su Ynetimi Kresel Politika ve Uygulamalara Eletiri, Editrler: Tayfun nar, Hlya Kendir zdin, Memleket Yaynlar, stanbul 2006

ZEY, Ramazan, Ortadou Corafyas, Aktif Yaynevi, 3. Bask, stanbul 2004

ZTRK, Mustafa, Ortadou, Ortadou Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 1, Elaz 2003, ss:253-266

PAMR, Necdet, Dnya Enerji Politikalar Asndan Trkiyenin Konumu ve BOP erevesinde Enerji Politialar, www.Emo.org/5645f3d4fef0a78_ek.pdf, 21.01.2008

PAMUKU, Konuralp, Su Politikas, Balam Yaynlar, stanbul 2000

PARLAR, Suat, Ortadou, Bibliotek Yaynlar, stanbul 1996

158

PARLAR, Suat, Ortadou Vaadedilmi Topraklar, Yar Yaynlar, stanbul 2002

PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap,Ankara 1989

PETERS, Ralph, Blood Borders, www.armedforcesjournal.com/2006/06/1833899,

PRATT, Julius, A History of United States Foreign Policy, Prentice-Hall International, London 1980

RICE, Condoleezze,Transforming the Middle East, Washington Post, 07.08.2003

SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, mge Yaynevi, Ankara 2003 SAR, Cem, Uluslararas Nehirlerden Endstriyel ve Tarmsal Amalarla Faydalanma Hakk, Sevin Matbaas, Ankara 1970

SARIKIOLU, Ekrem, Dinler Tarihi, Tura Ofset, Isparta 2000

SERTOLU, Sedat, GAPn Dndrdkleri, Sabah, 21 Aralk 1992

SHAKAK, Israel, Yahudi Tarihi Yahudi Dini, eviren: Ahmet Emin Da, Anka Yaynlar, stanbul 2002

SHAHAK,

Israel,

The

Zionist

Plan

For

The

Middle

East,

www.informationclearinghouse.info/thezionstplanforthe middleeast.pdf, 21.03.2008

159

SHIVA, Vandana, Su Savalar, eviren: Ali K. Kaysel, Bgst Yaynlar, stanbul 2007

SLLEL, Turan, Byk Oyunda Trkiye-Irak likileri, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2005

SOFFER, Arnon, www.american.edu/ted/ice/litani/html, 09.01.2008

STARR, Joyce,Water Wars or Water Peace, www.psis.org.pdf/PSIS-Occpap2-2004Stucki .pdf, 21.03.2008

STARR, Joyce, Water Wars, Foreign Policy, Spring 1982, ss:17-36

AFAK, Hasan, Byk Ortadou Projesi, Profil Yaynclk, stanbul 2006

AFAK, Nurdan, Osmanl Amerikan likileri, OSAV Yaynlar, stanbul 2003

AHN, Mehmet, Suriyenin Su Sorunu ve zm Araylar, Ortadou Siyasetinde Suriye, Deleyenler: Trel Ylmaz, Mehmet ahin, Platin Yaynlar, Ankara 2004

ALVARCI, Yakup, Pax Aqualis, Zaman Kitap, stanbul 2003

EHSUVAROLU, Ltf, Su Bar, en Yaynlar, Ankara 2000

EN, Sabahattin, Ortadouda Terr, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sabahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1993, ss: 251-269

EN, Zekai, Ortadouda Su SorunluBereketli Hilal ve Trkiye, Su Vakf Yaynlar, Cidde 2006 160

MEK, Erdal, Trkiyenin Ortadou Politikas, Kum Saati Yaynlar stanbul 2004

TAKIN, Hasan, stihbarat Raporlarnda GAP Senaryosu, 5.Bask, Ozan Yaynclk, stanbul 2005

TRYAK, Orhan, Snraan Sular ve Ortadouda Su Sorunu, Hak Yayn, stanbul 1994

TOKLU, Vefa, Su Sorunu Uluslar aras Hukuk ve Trkiye, Turhan Kitabevi, Ankara 1999

TOMANBAY, Mehmet, Dnya Su Btesi ve Ortadou Gerei, Gazi Kitapevi, Ankara 1998

TROLL, Christian W.,Tarihi Bir Olay Olarak Hristiyanlk, eviren: Talip zde, www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/258pdf., 22.04.2008

TURAN, mer, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, Yeni afak Gazetesi Yaynlar, stanbul 2003

TRK, Hakan, Byk Komplo, Akademi Datm, stanbul 2004

TRKMEN, Fsun, ABDnin D Politikas: Devamllk ve Deiim, Dou Bat Dergisi, Dou Bat Yaynlar, Yl:8 Say 32, Ankara 2005, ss:157-181

161

UAROL, Rfat, Tarihte Dicle-Frat Nehirleri Basra Krfezi Etrafndaki nemli Gelimeler, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sbahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1993, ss: 361-401

ULAGAY, Osman, Ortadou ABD in Neden nemli, Milliyet, 19.07.2004

ULUATAM, zhan, Damlaya Damlaya, Trkiye bankas Yaynlar, Ankara 1998

ULUSOY, Kudret, Su Pazar, Kristal Kitaplar, Ankara 2007

VERSAN, Rauf, GAP ve Hukuk Asndan Trk-Arap likileri, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sabahattin en, Balam Yaynlar, stanbul 1993

WALT, M. Valt, John J. Mearsheimer, srail Lobisi, eviren: Elif Ocak, Profil Yaynclk, stanbul 2006

WOLF, A.T., International Water Conflict Resolution: Lessons From Comparative Analysis, Water Resources Development, Vol: 13, No: 3, New York 1997, ss:333-365

YAVUZ, Turan, ABDnin Krt Kart, Milliyet Yaynlar, 3.Bask, stanbul 1998

YILDIZ, Dursun, Su Sorunu Asndan Akdenizin Dousu, Bizim Kitaplar, stanbul 2008

162

YILDIZ, Yavuz G., Ortadouda Silahlanma ve Militarizm, Su Sorunu Trkiye ve Ortadou, Hazrlayan: Sabahattin en, Balam Yaynclk, stanbul 1993

YILDIZ, Yavuz Gkalp, Global Stratejide Ortadou, Der Yaynlar, stanbul 2000

YILMAZ, Selim, Su Ticareti Yaplan Deerli Bir Metadr, stanbul KK l Dergisi, Aralk 2003

YERASMOS, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar, letiim Yaynlar, stanbul 1994

ZASLAVSKY,

Dan,Definition

of

Israels

Water

Problem

or

Metaphor,

www.mideaeast.com, 13.02.2008

ZEHR, Cemal, Ortadouda Su Medeniyetlerinden Su Savalarna, Su Vakf Yaynlar, stanbul 2003

ZEHR, Cemal, M. ZAHN, Trkiyenin Uluslararas Su Politikas ve Snraan Sular, 2023 Dergisi, Say:25, Mays 2003

www.gap.gov.tr/gap.php/Ggbilgi , 21.03.2008

www.wikipedia.org/wiki/keban-baraj, 12.02.2008

www.belgenet.com/arsiv/ab/etki_2004html, 23.04.2008

www.2023.gen.tr/mayis/03/editor.htm, 20.03.2008

163

www.isci.si.edu./PROGRAMS/dis/esc/report2/lowi.htm, 21.03.2008

www.e-felsefe.com/hristiyanlk-felsefesi.html, 22.04.2008

www.ekolojistler.org/su-kaynaklar-ve-etkileim-sreci-ismail-kk/html, 12.12.2007

www.gap.gov.tr/gap.php/Ggbilgi/gtarihce.html,2003, 22.03.2008

www.worldwaterforum5.org/index.php?id=1575L=T, 18.04.2008

www.mideastweb.org/palpap.htm, 24.03.2008

http://usinfo.gov/joumals/itps/ 1101, 21.02.2008

www.whitehouse.gov/releaes/20020129-11.htm, 22.03.2008

www.whitehouse.org/nsslhtml, 22.03.2008

Akam, 18.10.2005

Cumhuriyet, 15.09.1992

Hrriyet, 30.12.2004

Yeni afak, 28.10.2002

164

Radikal,13.05.2003

Trkiye, 21.09.1997

Sabah, 01.09.1996

Star, 16.04.2001

letiim Gazetesi, Kasm 1997

Avrasya Dergisi, srail zel Says, 1999

165