C..

Sosyal Bilimler Dergisi Mays 2001 Cilt : 25 No: 1

81-100

ALIMA YAAMINDA KADINLAR: ALE VE LKLER

Mzeyyen Gnll Gnl li

z Bu aratrmann konusunu, Denizli ilinde faaliyet gsteren tekstil fabrikasnda alan kadnlarn aile ve i ilikileri oluturmaktadr. Ayn zamanda, alan kadnlarn demografik nitelikleri, alma durumlar, aile ilikileri, ocua ilikin grleri, bo zamanlarn deerlendirme biimleri, gelecekten beklentileri gibi konularda ortak noktalar da belirlenmeye allmtr. Aratrma fabrikada alan kadnlarn belirledii evrenden ekilen rnekleme giren kadnlar zerinde gerekletirilmitir. Veri toplamada anket tekniinden faydalanlmtr. Sonuta, hem ev kadnlarnn hem de alma hayatndaki kadnlarn statleri ve bu statlerinden kaynaklanan sorunlar lkenin iinden gemekte olduu geliim sreciyle ilgili olduu vurgulanmtr. Anahtar Szckler Kadn, Aile, alma. Women In Work Place: Their relations to Family and Work Abstract The subject of this study is to research the relation in the family and work of the women who work in three textile factories in Denizli, a city in Turkey. The aim of this study is to find out the common points of demographical and work structure and family relations of working women and what they are doing in their leisure-time and expectations for the future. The sample group of the study was drawn from the women who worked in three factories. In order to obtain the data, some questionnaires were employed. It is concluded that the status of the women in both family and work place, their problem aroused from this status, are clearly related to the development process which the country has been passing thought. Key Words Women, Family, Work.

Giri Kadnlarn sosyal ve ekonomik kalknmadan yararlanmalar toplumlarn gelimilik derecesine gre farkllk gstermektedir. zellikle eitim, salk, istihdam, alma hayat alanlarndaki gstergeler gelimekte olan lkelerde kadnlarn erkeklerin gerisinde kaldklarn gstermektedir. Ekonomik adan kalknm toplumlarda o toplumun insan kaynann sosyal ve kltrel niteliini ykselten yatrmlar fazladr. Daha karmak ve farkllam bir sosyal yap iinde bu farkllam kurumlarn ihtiyacna cevap verebilecek, yeni yaplarn gerektirdii yeni davran ve rol rntsnn

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri geleneksel rollere ilikin beklentileri ve davranlar deitirdii gzlenmektedir. Ancak gelimekte olan lkelerde kadnn cretli ite almas hedeflendiinde kadnn toplum iindeki geleneksel rol pek tartlmadan, byle bir ii ilave olarak stlenmesi beklenmektedir. Bunun sonucunda da. gelimekte olan toplumlarda kadnlarn alma yaamna katlmas,geleneksel rollerinde pek fazla deiime yol amadan srdrlmektedir. Benzer biimde, kadnn aile iindeki statsnde de nemli bir deiim yaanamamaktadr. Bu aratrmada, Denizlide ayr tekstil fabrikasnda alan kadnlar zerinde allmtr. . 1 Kavramsal ereve Kadnlar dnya kurulduundan bu yana ilkel toplumlardan gelimi toplumlara kadar uzanan toplumsal geliim sreci iinde ev ii ve ev dnda ekonomik hayata aktif olarak katlmlardr. Ev iinde aileye yiyecek, giyecek hazrlama, ev dnda yerine gre tarmsal faaliyetlerde yer alma insanlk tarihi kadar eski olmakla birlikte kadnn evinin dnda cret karl almas olduka yenidir. Gnmzde toplumlarn gelimilik dzeyiyle ilikili olarak kadnlarn istihdam farkl dzeylerde ve farkl koullarda gereklemektedir. Kadnlarn geliimine yatrm yapmak hem ekonomik, hem de sosyal adan nemlidir. Kadnlar glendiklerinde ve insan sermayesi kazandklarnda bundan hem ocuklar, hem de aileleri kazanl kmaktadr. Ayrca kadnlarn ekonomiye olan katklar resmi istatistiklere yansdndan ok daha fazladr (Katba; 1999:263). alma yaamnda kadnlarn ancak drtte biri ( % 26.4) istihdama katlmakta bunlarn da ancak te birinden biraz fazlas (% 37.3) gelir getirici bir faaliyette bulunmaktadr. Kadnlarn drtte ise ev kadn konumundadr (Kardam, Toksz: 1999; 301). stihdam edilen kadnlarn byk ksm ise cretsiz aile iisi olarak tarmda almaktadr. alan kadnlarn sektrel dalmlarna baktmzda 1998 Nisanna ilikin verilerde % 69.5 inin tarm, % 10. 8 inin sanayi, % 19.7 sinin hizmetler sektrnde alt grlmektedir. Trkiyede kadn istihdam daha ok hizmetler sektrnde ykselmekte, tarmda dzenli bir ekilde azalmakta, sanayide ise sabit grnmektedir. DE 1998 verilerine gre istihdam edilen kadnlarn % 62.6 s cretsiz aile iisi, % 27.8 i cretli ve yevmiyeli, % 9.5 i kendi hesabna ve iveren durumundadr. cretsiz aile iilii krsal kesimde grlmekteyken, kentlerde belirleyici olan cretli almadr. Kentlere baktmzda kadn isizliinin ciddi bir sorun olduu grlmektedir. Nisan 1998 de 1. 724 bin alan kadna karlk 304 bin isiz kadn vardr. sizlik oran % 15 dir. Erkeklerde ise bu oran % 7.5 dir. Kadnlar toplam igcnn % 17.6 sn olutururken, toplam isizlerin % 28.2 si kadndr. Bu oranlar isizliin aslnda bir kadn sorunu olduunu da gstermektedir. Kadnlarn igcne katlmlarn nemli lde etkileyen eitim seviyesi dier sosyal-ekonomik artlarla birletiinde, gerek krda gerekse kentte kadnn alma hayatna katlmnn sayca az ve dk statl ilerle snrl

82

Mzeyyen Gnll - Gnl li olduu grlmektedir. Kadnlarn daha iyi hayat artlarnda yaamaya olan zlemleri ile bu zlemleri karlamak iin kontrol edebilecekleri bir geliri elde etme istekleri atmaktadr. Hzl kentleme ve i g hareketleri kadnlar, hazrlksz olarak, i piyasasnda rekabet koullar ile kar karya brakmaktadr. Kadnlarn bu piyasaya uyumunda yetersiz eitim seviyesine sahip olmalar ve temkinli yaklamlar, igc talebini de ayrca olumsuz ynde etkilemektedir. Btn bu sosyal ve ekonomik basklar ile igc piyasasnn artlar erevesinde kadnn i hayatna katlmak iin gsterdii tutum bir gei dnemi olarak deerlendirilebilir. Kadn geleneksel rolnn bilinci ile retici olma rolne yava bir gei yapma srecindedir. Bu sre, kadnn hem evinin ihtiyalarn aksatmayan, toplumun beklentilerine ters dmeyen hem de ev dnda grd gelir elde etme imkann kullanmak isteyen bir uzlatrma, bir esneklik aray eklinde tanmlanabilir (Eser; 101-102). Bu makalede konu edilecek aratrmada , bu genel bak altnda Denizlide tekstilde alan kadnlar zerinde durulmutur.

2.Aratrmann Yntemi 1.Aratrmann konusu: almann analiz biriminiDenizli ilinde faaliyet gsteren tekstil firmalarndan Denizli Basma Sanayi, Ada orap ve Funikada alan kadnlar oluturmaktadr. Bu fabrikada alan kadnlar sosyo-ekonomik nitelikleri, alma konusundaki dnceleri, ocua bak alar, aile ii karar alma sreleri, akrabalk ilikileri, sosyal gvenlik, iyerinde karlalan sorunlar, bo zamanlar deerlendirme konusundaki dnceleri asndan ele alnmtr. Aratrma betimsel nitelikli olup, nasl sorusunun cevaplarn aramaya yneliktir. Daha ok birlikte bulunma ilikileri tespit edilmeye allmtr. 2.Aratrmann evren ve rneklemi: Aratrmann evrenini bu fabrikada alan kadnlar oluturmaktadr. Denizli Basma Sanayiinde 275, Funikada 250, Ada orapta ise 153 olmak zere toplam 675 kadn almaktadr. Evrenden tesadfi rneklem yoluyla seilen % 25 lik rnekleme ulalmas hedeflenmitir. Aratrmaya ilikin verilerin toplanmasnda anket tekniinden yararlanlmtr. Denizli Basma Sanayinden 75, Funikadan 70, Ada oraptan 46 anket geri dnmtr Geri dnen ve rneklem hacmini oluturan anketlerin 176 s deerlendirmeye alnmtr. 3.Veri Toplama:Aratrma iin fabrika ynetimlerinden izin alndktan sonra soru katlar Haziran Temmuz 1998 de uygulanmtr. Veri toplanmas, personel mdrlerinin denetimi altnda belirlenen fabrikadaki grevliler tarafndan yaplmtr. Veri toplama ncesinde dikkat edilmesi gereken hususlar tarafmzdan grmecilere aktarlm ve iyi anlalp anlalmad pilot bir alma ile kontrol edilmitir. Veri toplama sonucu elde edilen veriler Ege niversitesi Bilgi lem Merkezi'nde deerlendirilmitir. Aratrmaya ilikin tablolar Ek 1 de sunulmutur.

83

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri 3.Temel Kavramlar 3.1 Aile Ve Evlilik le likili Kavramlar alan kadnlar ailenin bir yesi olduklar iin bu blmde alan kadnlarn aile ii ilikileri zerinde durulacaktr. Genel olarak aile anne baba ve evlenmemi ocuklardan oluan bir sosyal grup olarak tanmlanmaktadr. Ancak bu tanm aile tiplerinden yalnzca birisine iaret eder. Gke, aileyi nfus ve otorite ltlerine gre iki kategoride ele almaktadr (1976: 46-47). Nfus ltne gre aile; 1.Byk, geleneksel, geni veya geleneksel-geni 2.Kk, ekirdek, modern v.b. adlarla anlmaktadr. Otorite ltne gre aile; 1.Ana ailesi 2.Baba ailesi, babaerkil aile gibi adlarla anlmaktadr. Biz aratrmamzda nfus lt asndan aileyi, geleneksel geni ve ekirdek aile olarak iki tipte ele alacaz. Geleneksel geni aile, birden fazla kuan bir arada yaad ailedir. ekirdek aile ise anne baba ve evlenmemi ocuklardan oluur. Bu ana tipten farkl yan tipler de karmza kabilmektedir. Kongar (1972), famille souche adl aile tipinin anne, baba, evlenmemi ocuklar, bykanne, anneanne, bykbaba ya da dedelerden birinin bulunduu aile tipinden bahsetmektedir. elebinin (1990) ve Kocackn (1997b) uzam ekirdek aile tipi ise, ekirdek ailenin bir yan tipi olup, anne baba ve evlenme an getii halde hala anne babasyla birlikte oturan ocuklarn oluturduu ailedir. Gkenin otorite asndan yapt ayrm benimsemekte, ancak, bu ayrmn it olarak, elebi nin de paylat gibi geleneksel ve eitlikilii ele almaktayz (1993:9).Geleneksel otorite tipi erkein otoritesini ifade etmekte, aile iinde g ve karar merkezinin erkek olduuna iaret etmektedir. Eitliki tipte ise kadn ve erkein tm kararlara eit katlm beklenmekte, kadn ve erkek otoriteyi paylamaktadr. Evlilik ilikileri asndan E. Bottun (1957) ayrlm evlilik ilikisi ve birleik evlilik ilikisi ayrmn benimsiyoruz. Bott, aile iindeki etkinliklerin eler tarafndan birlikte gerekletirilmesini birleik evlilik ilikisi olarak isimlendirmektedir. Bu rol ilikisinde eler tm etkinlikleri birbirleriyle paylarken, ayn etkinlik birlikte ya da farkl eler tarafndan farkl zamanlarda gerekletirilir. rnein kadn, erkek birlikte para kazanr, birlikte ev ilerini yaparlar. Ayrlm evlilik rol ilikisinde eler birbirlerinden ayr fakat birbirini tamamlayan etkinliklerde bulunurlar. rnein kadn ev iini yaparken, erkek para kazanr. Bott (1957), ekstra ailesel iliki kavramn da gelitirmitir. Bu iliki elerin aile dndan kiilerle kurduklar arkadalk, komuluk ilikileridir.

84

Mzeyyen Gnll - Gnl li Bu ailede ne kadar youn ayrlm evlilik ilikisi varsa extra ailesel ilikiler de o kadar yakn, sk dokulu olur. Bu almamzda elebinin Olsona yapt itiraz da paylaarak Trk ailesinin geleneksel, iki odakl bir yap oluturduunu ve bu geleneksel iki odakl aile iinde evlilik rol ilikisinin ayrlm evlilik rol olarak grlmesinin uygun olacan dnyoruz. 3.2- Kadnlarn Rol ve Statleri ile ilgili Kavramlar Bilindii gibi rol bir sosyal ilev evresinde kmelenen birbiriyle ilikili davran rnts olarak ortaya kmaktadr. Kocacka gre rol belirli bir sosyal konum igal eden kiiden beklenen o konuma zg eylemi, davran ve tutumu belirler (1997:105). Rol iinde oynand sosyal grup ve yneldii sosyal gereksinim iinde anlamlandrlr. Sosyal stat ise kiinin sosyal yerinin toplumun dier yeleriyle karlatrldnda nerede olduunu gsteren bir deerlendirmedir. Stat kiinin evresindekilerin toplum iinde ona nesnel olarak uygun grdkleri mevki ya da pozisyona verilen isimdir (Fichterden eviren elebi; 1996:30). Rol statnn dinamik yndr. Bir sosyal konum igal eden kiinin tavr ve eylemlerini bir rol oynama olarak da deerlendirebiliriz. Sosyal roller sosyal ilikileri dzenleyen mekanizmalardr. Kiiler sosyal rolleriyle birbirleriyle eylemde bulunurlar. Roller toplumsallama sreci iinde renilirler. Dolaysyla sosyal rollerin nasl oynanmas gerektiine ilikin beklentiler vardr. Baz rollerde beklentiler daha katyken bazlarnda daha esnek olabilir. Bu arada anahtar stat ve anahtar rolden de sz etmenin yararl olaca dncesindeyiz. Anahtar stat toplumda kiinin sahip olduu temel statye verilen isimdir. Anahtar rol ise kiinin toplumda toplumca kabul edilmi temel ilevini yerine getirmede oynad roldr (Fichterden eviren elebi; 1996:36). Opprang ve Apu kadnn yedi temel rolnden bahsetmi ve bunlar annelik, elik, ev kadnl, akrabalk, topluluk, mesleki ve bireylik rolleri olarak belirlemilerdir (1985:7). Annelik rol kadnn ocuunu yetitirmesi ve topluma hazrlamasyla ilgilidir. Kadndan annelikle ilgili olarak beklenen rolleri elinden geldiince en iyi biimde oynamas beklenmektedir. Toplumsallama sreci iinde kadn, annelik roln en iyi biimde gerekletirmesi gerektiini rendii iin bu rol oynamaya hazrdr. ocuun olmamas, bu rol iyi oynayamamas ya da bu rol oynarken rol atmasna girmesi kadnda kayg yaratabilir. Elik rol kadnn kocasna kar oynad roldr. Toplumsallama sreci iinde evlendii erkei mutlu etmesi ona sadk kalmas gerektiini rendii iin bu roln oynamaya hazrdr. Evlenmemesi, bu rol oynarken engellerle karlamas, rol atmas kadnda kayg yaratabilir.

85

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri Ev kadnl rol, kadnn evde oynad role iaret eder. Kadn evlenmemi olsa bile bu rol oynamas beklenir. Bu rol oynamamas ya da baarl olamamas rol atmasna girmesi kadnda kayg yaratabilir. Akrabalk rol kadnn akrabalk pozisyonu iinde oynad rollerin toplamdr. Aile ve akrabalk ilikilerinin sk dokulu olduu toplumlarda bu rollere ilikin beklenen rol kalplar daha katdr. Bu rol oynayamama, baarsz olma, rol atmasna dme kadnda kayg yaratabilir. Mesleki rol kadnn ev dnda, aile grubu dnda, baka bir sosyal balamda oynad bir rol olup, kadnn temel rolleri arasna girmesi olduka yenidir. Bu rol kadnn gelir getirici, ekonomik bir faaliyete katlmasyla ortaya kmaktadr. Kadnn mesleki rolyle ev ii rollerinin atmas kadnda kayg yaratabilir. Topluluk rol kadnn yaad aile ve meslek mekannn dnda kalan alanlardaki roldr. Sosyal yaamn karmaklamas nedeniyle kadnlarn topluluk roln yerine getirmesi beklenir, (oy verme gibi) . Bireylik rol kiinin birey olarak kendini ortaya koymas, kiisel geliimi, dnyaya, yaama, olan bitene katlma srecinde sergiledii davranlardr. Bireylik rolnn oynanmas iin zamana, enerji ve paraya gereksinim olabildii gibi dier rollerin oynanmasnn zararna da olabilir. Yukarda belirtilen bu rollerin oynanmas bazen uyum, bazense atma iersinde gerekleebilir. Gelenekler, grenekler rol atmalarn engelleyici kurallar getirerek dzenin devamn salarken, toplumsal deime rol atmalarna yol aabilir. Ayrca sosyalleme srecinde bu rollerin nasl oynanacan renmemi ya da yeterli renememi kadnlar bu yzden de rol atmas yaayabilirler. Gemi yaantmzn birikimli tortusu olan tutumlar sreklilik gsteren duygu, inan ve davran eilimlerinin btn olarak gelecekteki davranlarmz da etkiler. Tutumlar rolleri, roller de ilgili davran rntlerini etkilemektedir. Kadnlarn cinsiyete ilikin rol tutumlar deien sosyal srelerin de etkisiyle davran rntleri ve rollerde deimeye neden olmaktadr. 4.Aratrma Verileri 4.1- alan Kadnlarn Demografik zellikleri A. Medeni Durum, Ya alan kadnlarn % 59.7 si evli, % 34.7 si bekar, % 5.1 i nianldr. % 47.7 si 20-25 ya, % 21.6 s 20 yandan kk, % 17 si 26-30 ya arasndadr. Dolaysyla alan kadnlar nfusun gen kesiminden olumaktadr. % 86.9 u 30 yandan kktr. B. Doum yeri % 66.3 ehirde, % 22.9 u ilede, % 5.7si kyde domutur. % 61.9 unun yaamnn byk ksm ehirde, % 25 inin ise kyde gemitir. % 55.7 si

86

Mzeyyen Gnll - Gnl li Denizli ili snrlar iinde, % 44.3 ise Denizli dnda domutur. Verilerimiz kadnlarn ounun ehir doumlu olup, yaamlarnn byk ksmnn ehirde getiini gstermektedir. C. Aile Biimi Kadnlarn % 90.4 (ki bunlarn % 34.7 si bekardr) ekirdek aileye mensuptur. Geni aileye mensup olanlarn oran ise % 2.3 tr. Ailedeki ye says 5 ve 5 in alt olanlar % 85.9 oranndadr. Bunlar arasnda % 30.7 ile 3 kiilik aileler ilk sray almaktadr. Kadnlarn % 57.4 nn ocuu yoktur. Zaten bunlarn % 34.7 si bekardr. ocuu olan kadnlarn % 22.2 sinin tek, % 18.8 inin iki ocuu olduu belirlenmitir. Evlenme yalarna bakldnda ise, % 37.5 inin evlendiinde 17-20 yanda, % 10.8 inin 21-23 yanda, % 4 nn 24-27 yanda, % 5.1 inin de 17 yandan kk olduu saptanmtr. Eleri ise evlendiklerinde % 24.4 orannda 24-27 ya, % 17 orannda 21-23 ya, % 6.8 orannda 17-20 ya, % 2.3 orannda 17 yandan kktr. Evlenme yalarna ilikin yukardaki verilere bakldnda gerek kadnlarn, gerekse erkeklerin evlenme yalarnn olduka kk olduu sylenebilir. Eleriyle akraba olanlarn oran ise ok dktr. % 1.7 si yakn, % 1.1 i ise uzaktan akrabadr. D. renim Durumlar renim durumlarna bakldnda, ilkokul mezunlarnn % 38.6, lise ve dengi okul mezunlarnn % 33, niversite/yksekokul mezunlarnn % 17.6, ortaokul ve dengi mezunlarnn ise % 10.8 olduu grlmektedir. Elerin de % 30.7 si ilkokul, % 13.1 i lise ve dengi, % 10.2 si ortaokul ve dengi, % 6.3 niversite/yksekokul mezunudur. alan kadnlarn annelerinin renim durumlarna bakldnda ise % 63.6 snn ilkokul mezunu olduu, % 22.2 sinin ise hibir reniminin olmad belirlenmitir. % 6.3 lise ve dengi, % 4.5 i ortaokul ve dengi, % 1.7 si ise yksekokul mezunudur. Babalarnn % 65.9 u ilkokul, % 10.2 si ortaokul ve dengi mezunudur. % 9 7 sinin hibir renimi yoktur. % 9.1 i lise ve dengi, % 4.5 i ise niversite/yksekokul mezunudur. Dolaysyla gerek annelerin gerekse babalarn renim dzeylerinin genelde dk olduu sylenebilir. E. Gelir Kadnlarn % 44.8 inin aylk geliri 16-20 milyon, % 18.2 sinin 21-25 milyon, % 13.6 snn 13-15 milyon, % 13.1 inin 26-30 milyon, % 9.1 inin 35 milyon ve zeridir. Ayn kadnlarn hanelerinin toplam aylk geliri % 36.4 nde 46 milyon ve zeri, % 17.6 snda 41-45 milyon, % 14.2 sinde 36-40 milyon, % 11.4 nde 31-35 milyon, % 10.8 inde 26-30 milyon arasndadr. % 2.8 inin ise 16-20 milyon, % 1.7 sinin 21-25 milyon ve yine % 1.7 sinin de 10-15 milyondur.

87

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri F. Konut Kadnlarn % 53.4 nn kirada oturduu, % 28.4 nn ise mlkiyeti aile byklerine ait konutlarda oturmakta olup, kira demedikleri belirlenmitir. % 13.6 s mlkiyeti kendilerine ait evlerde, % 2.3 akrabalarna ait evlerde oturmaktadr. Oturulan evlerin trlerine bakldnda ise % 65.9 unun apartman dairesinde, % 29.5 inin mstakil evde, % 4.5 inin ise gecekonduda oturduu belirlenmitir. 4.2-alma Durumu Gnmzde kentleme, sanayileme, ig, modernleme gibi sosyal sreler giderek daha ok sayda kadnn cretli bir ite almasn da beraberinde getirmektedir. Kadnlar retken faaliyetlerin birok eidini yrtmekte ve kalknmaya dolayl dolaysz katkda bulunmaktadrlar. Ancak kadnlarn cretli ilerde alsalar dahi cretsiz ilerin byk ksmn da stlenmi olmalar erkeklere gre lkenin igc kayna iinde grece geri planda kalmalarna, ikincil statde yer almalarna yol aabilmektedir. Bu blmde kadnlarn alma durumlarna ilikin bulgular deerlendirmeye alacaz. ncelikle kadnlarn niin altklarn renmek istedik. Kadnlarn alma nedenleri aratrldnda % 40. 3 nn aile geimine katkda bulunma, % 33 nn geimi salama, % 10.2 sinin bir sanat renme, % 7.4 nn de bo kalmamak iin alt belirlenmi, % 1.1 i yant vermemitir. Bu durumda kadnlarn ekonomik bamszlklar iin almayp, aile geimini salama/katkda bulunma amacyla altklar grlmektedir. Ansaln gerekletirdii bir aratrmada da kadnlarn ounluu maddi zorunluluk olmasa almaktan vazgeebileceklerini ifade etmilerdir (1996:54). Demirin aratrmasnda da bizzat kadn alanlarn kendilerince de almalarnn byk lde aileye ek gelir getiren nitelikte bir ura olarak algland belirtilmektedir (1994: 536). Bir dier aratrmada da kadnlarn maddi sorunlar nedeniyle altklar saptanmtr (li; 1997:277). Dolaysyla kadnlar hem alp hem ev ilerini yrtmenin yaratt ykn arlndan dolay almay sadece ekonomik temelde zorunlu grdkleri iin srdrmektedirler. alan evli kadnlarn % 51.1 inin geliri eininkinden azken, % 8.5 inin geliri einin gelirinden daha fazladr. alan kadnlarn gelirlerini nasl deerlendirdiklerine baktmzda % 54.5 inin ortak harcamalar iin birlikte kulland, % 10.2 sinin tmn kendine harcad, % 8 inin tasarrufa yatrd belirlenmitir. % 2.8 i gelirinin tmn kocasna verirken, % 1.1 i bir ksmn kocasna vermekte kalanyla kendi ailesine yardm etmekte ya da kendine harcamaktadr. % 22.1 i ise gelirini evlilik hazrl olarak eyiz alarak deerlendirdiini belirtmitir. Gelirin kullanl biimine bakldnda gelir elde etmenin kadnlar iin bir ekonomik bamszlk olmaktan ok, aile btesine ek olarak grld sylenebilir. Demirin aratrmasnda da elde ettikleri gelirin tmn ailesine harcayanlar rnekleme giren kadnlarn yardan fazlasdr. Kadnlarn gelirleri ya tmyle, ya da belli oranlarla aile btesine katlmaktadr (1994:545). Bir dier aratrmada da kadnlarn kazandklar parann ilk etapta

88

Mzeyyen Gnll - Gnl li tamamnn ev iin harcand, ahsi harcama yapmadklar saptanmtr (Kmbetolu;1994:568). alma yaamna ara verip vermedikleri aratrldnda kadnlarn % 13.1 inin evlilik, % 9.1 inin salk sorunlar, % 8.5 inin iyeri ile anlamazlklar, % 2.3 nn babalarnn/elerinin izin vermemesi nedeniyle almaya ara verdikleri saptanmtr. Kadnlarn ne tr ilerde almalarnn uygun olacan sorduk. allan iin niteliine ilikin olarak % 72.7 si kadnlarn yapabilecei her ii yapmas gerektii, % 10.8 i devlet memuru olmas, % 5.1 i zel bir yerde almas ve yine % 5.1 i kadna uygun ilerde almas gerektii ynnde gr bildirirken, % 5.1 i kadnlarn darda almamas gerektiini belirtmilerdir. Verilerden de anlalaca gibi kadnlarn byk ksm meslekler konusunda cinsiyet asndan bir ayrma gitmekten ok retken bir faaliyette bulunmay n planda tutmaktadr. Cinsiyet rolleri kadnn ve erkein oynayacaklar roller asndan bir farklln olduunu belirtmektedir. Toplum tarafndan tanmlanan ve beklenen rol olarak kavramsallatrlan cinsiyet rolleri kadnlara sosyalizasyon sreci iinde retilmekte ve kadnlar tarafndan da zmsenmektedir. Bu balamda ocuk bakm ve ev ileri kadnn temel grevleri arasnda yer almaktadr. ocuklu kadnlarn almas konusunda kadnlarn dncelerini renmek istedik. Kadnlarn % 61.4 nn ancak ekonomik zorunluluk varsa allmas gerektii grnde olduklar belirlenmitir. % 15.3 her ne olursa olsun kadn almaldr derken, % 14.2 si ocuklar okula gidene dek almamalar gerektiini, % 1.7 si de duruma bal olduu grn benimsemitir. ocuklu kadnlar almamal diyenlerin oran ise % 6.3 dr. Demirin aratrmasnda da ancak ekonomik ynden bir zorunluluk varsa ocuklu kadnlarn almas uygun grlmektedir (1994:537). linin aratrmasnda da ocuklu kadnlarn almas koullu olarak, ekonomik zorunlulukla ilikilendirilerek uygun grlmektedir (1997:279). alma yaamndan memnuniyet aratrldnda ise, alan kadnlarn % 62.5 inin memnun olduu, % 5.1 inin memnun olmad, % 32. 4 nn de ksmen memnun olduu saptanmtr. almaktan memnun olma nedenleri arasnda ilk sray % 43.8 ile aile btesine katk olmas, ikinci sray % 29.5 ile kendini yetitirme, kantlama almaktadr. Az bir oranda grlen memnuniyetsizliin nedeni ise ok yorulma olarak belirlenmitir. Kadnlarn eve i almalarnn benimsenmesini salayan en nemli yn bu ii yapan kadnlarn kendilerini topluma kar almyor olarak takdim edebilmeleridir. Bu konudaki baz aratrmalara gre, kadnlar eve i almay bir hobi olarak kabul etmektedir. Bylece kadnlar lke ya da ehir apl saymlarda kendilerini alan olarak beyan etmedikleri iin bu tip iler hanehalk aratrmalarnda yeterince aklanmam olmaktadr (nar; 1994:369). Bu durum kadnn almasna kar taknd tutum itibariyle erkein yaad bir ikilemi aksettirmektedir. Ecevitin bir aratrmasna gre, kadn alt takdirde

89

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri maddi durumunun dzeleceini idrak eden ancak karlarna alma izni verdiklerinde saygnlklarn yitirerek erkek olmadklarn ilan etmi olacak kocalar iin zor bir karar konusudur (1990: 59). Fabrikada alma yerine ayn geliri evde oturarak yapabilecekleri bir ite kazanmalar sz konusu olsayd kadnlarn tercihlerinin ne ynde olacan renmek istedik. Aldmz yantlara gre, ilk sray % 51.7 ile yine de ie gitmeyi tercih ederdim seenei almtr. % 30.1 i bu konuyu hi dnmediini, % 13.1 i evde almay tercih edeceini belirtmitir. % 2.3 ise almay istemediini, evde oturmay istediini belirtmitir. linin almasnda da benzer sonular elde edilmitir (1997:276). elebinin gerekletirdii aratrmada da kadnlarn evde oturma yerine ie gitmeyi tercih ettikleri saptanmtr (1993:75). Kadnlarn yaamlarn geirdikleri yerleim yeri ile ayn geliri baka bir biimde elde etme tercihleri arasndaki iliki aratrlm ve anlaml bir ilikinin olduu saptanmtr. Buna gre, ehir kkenliler arasnda ayn geliri elde edebilecekken yine de ie gitmeyi tercih edenler ( % 29.5) ilk sray almaktadr. le kkenliler arasnda da yine ayn geliri evde kazanabilecekken, ie gitmeyi tercih edenlerin oran ( % 8), dierlerinden fazladr. Ky kkenliler arasnda da evde oturma yerine ie gitmeyi tercih edenlerin oran ( % 14.2) yksektir. Dolaysyla kadnlarn ister ky, ister ile, isterse ehir kkenli olsun, tercihleri arasnda ilk sray ayn geliri evde alarak elde etme yerine, ie giderek elde etme eilimi almaktadr. Bu durum kadnlarn zel alan dna karak kamu alanyla balant kurma istei olarak deerlendirilebilir. Kadnlarn ayn geliri evde oturarak yapabilecekleri bir ite kazanmalar yerine, darda alarak kazanma tercihleri eitim durumlaryla ilikili olarak aratrlm, ancak anlaml bir ilikiye rastlanmamtr. alan kadnlarn % 88.1 i alma arkadalaryla i ilikilerinin iyi olduunu, % 9.1 i kt olduunu, % 2.3 ise orta derecede ilikilerin olduunu belirtmitir. ilikilerinin iyi olmas, alma arkadalarnn iyi olmasna ( % 36.9), kafalarnn uyumasna ( % 32.4), yalarnn yakn olmasna ( % 12.5), ilgi alanlarnn benzer olmasna ( % 8.5) balanmaktadr. arkadalaryla ilikileri kt olanlar ise bu durumu, % 6.8 oranda kafalarnn uyumamasna, % 3.4 oranda dedikodu yaplmasna dayandrmaktadr. alma arkadalaryla i yaam dnda grme oran % 34.7 dir. Ara sra grme oran % 48.9, hi grmeme oran ise % 15.9 dur. yerinde karlalan sorunlar arasnda ise ilk sray (%29) alma sresinin uzunluu, ikinci sray iin yoruculuu almaktadr. Dolaysyla alan kadnlarn ou arkadalaryla iyi ilikiler iindedir. alma arkadalarnn iyi insan olduunu, kafalarnn uyutuunu belirten kadnlarn byk ksm i saatlerinin dnda da birbirleriyle grmektedir. alma sresinin uzunluu kadnlarn en nemli i sorunu durumundadr. 4.3- alan Kadnlarn Rolleri ve Alglanan Stat Temel kavramlar bal altnda bahsettiimiz gibi, alan kadnlarn mesleki rollerinin yansra bireylik, akrabalk, elik, ev kadnl, annelik rolleri

90

Mzeyyen Gnll - Gnl li de vardr. Bu rollerin getirilemediini aratrdk. alan kadnlarca yeterince yerine getirilip,

alan kadnlarn bireylik roln oynayp oynamadn tespit etmek istedik. Bu amala kendilerine i yaam dnda zaman ayrp ayramadklarn sorduk. yaam dnda kadnlarn % 60. 8 i kendisine az da olsa zaman ayrabildiini, % 25 i ayramadn, % 14.2 si ise yeterince zaman ayrabildiini belirtmitir. Az da olsa zaman ayrabilenler ile yeterince zaman ayrabilenlerin toplam % 75 gibi olduka yksek bir orana ulamaktadr. Kadnlarn yetime yeri ile kendine i yaam dnda vakit ayrma arasnda anlaml bir ilikinin varl saptanmtr. ehir kkenlilerin % 35.2 si, ile kkenlilerin % 7.4 , ky kkenlilerin % 18.2 si az da olsa kendilerine vakit ayrabilmektedir. Dolaysyla kadnlar yetime yerleri farkl olsa bile kendilerine i yaam dnda az da olsa vakit ayrabilmektedirler. Dier yandan eitim durumlar ile i yaam dnda kendilerine vakit ayrma arasnda da anlaml bir iliki bulunmutur. Tm eitim dzeylerindeki kadnlarda kendilerine (yeterince ya da az olmak kaydyla) vakit ayrabilenler, ayramayanlardan fazladr. Kendilerine zaman ayramayan kadnlara, bir dier deyile bireylik roln oynayamayanlara bireylik roln oynamalarn nelerin engellediini sorduk. Kadnlarn kendilerine yeterli vakit ayramama nedenleri arasnda % 29.5 ile alma yaamnn yoruculuu, % 13.6 ile ev ve ocuklarla ilgilenmeye daha fazla nem verme, % 3.4 ile maddi olanakszlk, % 1.1 ile yan ilerlemesi yer almaktadr. elebinin almasnda da i yaamnn yoruculuu ilk sray almtr (1993:98). Kandiyoti, Trkiyede Olsonun iki odakl aile olarak nitelendirdii oluumu zgl bir rnt olarak grmektedir. Bir ift olarak birlikte zaman geirmek bir yana, kadnlar erkekler hemcinsleri ile ayr arkada evresini srdrmeye eilimlidirler. Kadnlar iin bu ilikiler akrabalar eski snf arkadalar, komular ve eer alyorsa meslektalar ierir. Bununla birlikte bu tarz elence kadnlarn birincil grup ilikilerinin devamllna iaret eder ve bu devamllk grece dk corafi hareketlilikle desteklenir. Hareketliliin artt koullarda kadnlar iin uzun dnemli birincil ilikilerini srdrmek daha da gleir ve zellikle kadnlarn bir ksmnda kocalarnn i evrelerine ve iinde yaadklar toplumdaki dernek ve kulp gibi ikincil rgtlere meyletme eilimi sz konusu olabilir (1996:78). Bireylik rol ile ilgili bir baka boyut olarak arkadalk ilikilerinde bulunup bulunmadklarn renmek istedik. Bu amala akrabalarnn dnda ayda en az bir kez grtkleri arkadalarnn olup olmadn sorduk. Kadnlarn % 86.4 arkadalarnn olduunu, % 13.6 s ise olmadn belirtmilerdir. Dolaysyla kadnlarn sahip olduklar kendi toplumsal evrelerini srdrme eilimi iersinde olduklar dnlebilir. Kandiyotide aratrmalarnn sonucunda Ortadou toplumlarnda kadnlarn sahip olduklar toplumsal evreyi srdrme ve gelitirme yeteneini kendi hayatlar zerindeki denetimlerinin son derece nemli bir esi olarak grdklerini belirtmektedir (1996:78). Kadnlarn oynadklar rollerden bir dieri de ev kadnl roldr. Kadnlarn ev iinde oynad rol olan ev kadnl rol, tek balarna yayor

91

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri olsalar dahi yerine getirme durumunda olduklar bir roldr. yi bir ev hanm saylr msnz sorusuna verilen yantlara baktmzda kadnlarn % 45.5inin kendisini iyi bir ev kadn olarak deerlendirdii, % 4.0 nn kendisini iyi bir ev kadn olarak deerlendirmediini, % 50.6 snn ise kendisini ksmen iyi olarak deerlendirdiini saptadk. elebinin almasnda da kadnlarn ounluunun kendilerini baarl bir ev kadn olarak algladklar belirtilmitir (1993: 104). alma yaamnn kadnn geleneksel rolleri olan annelik, elik ve ev kadnl grevlerini etkileyip etkilemedii aratrldnda, % 19.9 u etkilediini, % 17.6 s etkilemediini, % 29.5 i ksmen etkilediini belirtmitir. % 33 cevap vermemitir. Bu durumda ksmen ya da tmyle etkilediini belirtenler % 49.4 oranndadr. Demirin aratrmasnda da rnekleme giren kadnlarn yarya yakn etkilemediini, yarsndan fazlas ise ksmen ya da tmyle etkilediini belirtmitir (1994:540). alma yaamnn ev kadnl rollerinin yerine getirilmesini etkilediini belirtenler arasnda ise zaman ayramama ilk srada yer almaktadr. Kadnlara en uygun yaam biiminin ne olduu aratrldnda ilk sray % 43.8 i ev kadnl ve alma yaamnn birletirilip yrtlmesi, ikinci sray % 30.1 ile belli bir meslek eitimi grp, ancak gerektiinde allmas seenei, nc sray ise % 23.9 ile iyi bir e ve anne olma seenei almtr. Ev ilerinin paylamnda gzlenen deime, para kazanma rolnn paylamnda gzlenilenin ok gerisinde kalmaktadr. Bu bulgunun temelinde ev ilerinde kadnlk ve erkekliin alglanna ilikin toplumsal kalpyarglarn yatt sylenebilir. Para kazanma ilevine ilikin kalpyarglara kyasla, ev ilerinin paylam ilevine ilikin kalpyarglar daha ok diren gstermektedir (mamolu; 1991:834). Bu balamda kadnlarn ev kadnl rol erevesinde eiyle iblm yapp yapmadklarn aratrdk. Bunun iin einiz ev ilerinde yardmc oluyor mu sorusunu sorduk. Alnan yantlara gre, kadnlarn % 25 i elerinin her ite yardmc olduunu, % 14.2 si yardm etmediini, % 19.9 u ise nadiren yardm ettiini belirtmitir. Bu durumda ailelerin % 25 i iin birleik evlilik ilikisi geerlidir. Her ii kadnn yapt ve geleneksel cinsiyet rol esasnda iblm yapanlar (ki bunlar ayrlm evlilik ilikisine sahiptir) % 34.1 oranndadr. Bu durumda elerin daha ok evlilik rol ilikisinde ayrlm evlilik ilikisi olarak yukarda belirttiimiz gibi elerin birbirinden ayr ancak birbirini tamamlayan etkinliklerde bulunduu sylenebilir. Ailede karar verme sreci ise evlilik ilikilerinde ele alnmas gereken bir dier boyuttur. Aile ii karar verme srecine ilikin bulgularda ilk srada % 57.4 ile elerin birlikte karar almas vardr. kinci srada ise baka seenei ( % 35.2) yer almaktadr. Aratrmamzda yer alanlarn % 34.7 sinin bekar olduu hatrlanacak olursa, bekar olanlarn aile ii kararlarn alnmas konusunun aile byklerine bal olduu dnlebilir. Elerden yalnzca birinin (kadnn ya da erkein) karar verme oranlar ise eittir ( % 2.3). % 1. 7 si yant vermemi, % 0.6 s ise aile ii kararlarn anne, baba ve ocuklar tarafndan birlikte alndn belirtmilerdir. Dolaysyla seenekleri kendi arasnda otorite ilikilerinin bir yansmas olarak geleneksel ve eitliki olarak iki grupta topladmzda karar

92

Mzeyyen Gnll - Gnl li verme konusunda eler arasnda eitliki bir tutumun varlndan sz edilebilir. linin almasnda da ev ii kararlarn alnma srecinde eitliki bir tutumun varl saptanmtr (1997:284). Kadnlarn oynadklar temel rollerden birinin de akrabalk rol olduundan yukarda bahsetmitik. Bu rol ile ilgili sorgulamamzda alan kadnlarn tm dier rollerinin yan sra akrabalk roln de oynayp oynamadn tespit etmeye altk. alan kadnlarn kocalar tarafndan olan akrabalarnn Denizli de oturup oturmadn aratrdmzda, % 48.8 inin ayn ehirde kocas tarafndan akrabalarnn olduu, % 15.9 unun ise olmad belirlenmitir. Kadnlarn yakn akrabalaryla grme sklna bakldnda ilk sray % 11.9 ile ayda bir, ikinci sray % 9.1 ile haftada bir, nc sray % 8 ile haftada birka kez almaktadr. Ylda bir iki kez grme % 6.3, iki haftada bir grme skl % 4.5, yalnzca dn, bayram, cenazede grme oran ise % 4 dr. Yukardaki dalma gre, akrabalarla grme skl haftada bir ve daha az olanlar % 17.1, ayda bir ya da daha sk olanlar % 33.5, ylda birka kez, dn, bayram, cenaze gibi nedenlerle grenler ise % 10.3 oranndadr. Bulgularmz akrabalk rolnn alan kadnlar tarafndan sklkla yerine getirildiini gstermektedir. elebinin aratrmasnda da ikadnlarnn yardan biraz fazlasnn akrabalk roln ska oynama frsat bulduklar belirtilmektedir (1993:102). Erelide gerekletirilen bir aratrmada da byk lde kadnlara braklan bir iin de akrabalarla ilikilerin dzenlenmesi olduu belirtilmitir. Kadnlarn hem gerektiinde aileye sosyal ve ekonomik destek saladklar, hem de ev kadnl rolleri ile ilgili olarak kendileri sktnda akrabalarndan yardm alabilmek iin bu ilikilere nem verdikleri belirtilmitir (zbay;1993:154). alan kadnlarn kocalarnn akrabalaryla olan ilikilerini nasl deerlendirdiklerini aratrdmzda % 31.8 i ounlukla anlatklarn , % 23.3 ok iyi anlatn, % 3.4 hi anlaamadn belirtmitir. % 41.5 i ise (ki bunlarn % 34.7 si bekard) yant vermemitir. Dolaysyla alan evli kadnlarn % 55.1 inin kocalarnn akrabalaryla iyi ilikiler iinde olduu sylenebilir. Akrabalk konusunu topluca deerlendirdiimizde alan evli kadnlarn byk ksmnn kocalarnn ayn ehirde oturan akrabalarnn olduu ve bu akrabalarla genelde anlatklar, grme sklnn ise ayda bir ve daha ksa sreler iinde gereklemesi nedeniyle yksek olduu dolaysyla alan kadnlarn akrabalk roln yeterince oynadklar sylenebilir. Kadnlara eleriyle birlikte gidip geldikleri ortak arkadalarnn olup olmadn sorduk. Kadnlarn % 57.4 olduunu, % 2.8i olmadn belirtmi, % 39.8 i ise yant vermemitir. Bu durumda alan kadnlarn yarsndan fazlasnn extra-ailesel ilikilerini daha ok eleriyle birlikte kurduklar sylenebilir.

93

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri Kalpyarglara likin Grler Birok lkede olduu gibi toplumumuzda da kadnlara geleneksel deerler dorultusunda yer verme eilimi vardr. Bu kavrayta, kadnn yeri nce ei ve ocuklarnn yandr, temel grevi kocasna yardmc olmak, evinin ihtiyalarn ve ocuklarnn bakmn karlamaktr (Demir; 1994:529). Kadnlarn elde ettikleri gelir aile gelirinin esas blmn olutursa bile, esas olarak ev iinde tanmlanm rol ve bu rolle birlikte stlenilen ileri fazla etkilemedii sylenebilir. Bu balamda kadnlarn geleneksel grlere ne lde katldn renmeye altk. Bir kadnn hayattaki en nemli grevi kocas ve ocuklarna bakmaktr grne ilikin yantlara baktmzda kadnlarn % 64.2 sinin katld, % 35.8 inin katlmad grlmektedir. alan kadnlar zerine yaplan bir baka aratrmada ise kadn iilerin hibirinin hayatndaki asli grevinin sadece ev ileri ve ocuk bakm ile ilgili olduunu dnmedii, ilerini de en az eit derecede nemsedikleri belirlenmitir (Ansal; 1996:55). Bu aratrmann bulgular ile bizim gerekletirdiimiz aratrmann bulgusu arasnda bir paralellik olmad grlmektedir. Bu durum rneklemimize giren kadnlarn vasfsz ii olmalaryla ilikili olarak da dnlebilir. Eer kadnlar vasfl ii olarak alyor olsalar ilerini daha fazla nemseyebilirlerdi. Evlilik hayat kadna yeter, kadn almasa da olur grne ilikin olarak kadnlarn % 17.6 s katldn, % 82.4 ise katlmadn belirtmitir. Dolaysyla kadnlarn retim faaliyetine katlarak bir gelir elde etme istei iinde olduu dnlebilir. ocuk Konusundaki Grler Toplumumuzda cinsiyete dayal iblm, kadnlar ev ileri ve ocuk bakmnn tamamna yaknndan sorumlu tutmaktadr. alan kadn geliri ve stats ykseldike bu tr ilerde cretli kadn emeinden faydalanmaktadr. Trkiyede alan kadnlarn ocuklarnn bakm sorunu byk lde geleneksel aile ilikileri iersinde anne, kaynvalide, komu bakc gibi aralarla zlmektedir. Bu durum nemli bir kesimi informel sektrde istihdam edilen kadnlarn ocuklarnn bakm iin de informel sektr desteklemelerine yol amaktadr. ocuk bakmnn eitim ile birlikte dnlp ocuklarn ehliyetli kiiler tarafndan baklmas ihtiyac bir yana, bu tr bakm hizmetleri de ou zaman yetersiz ve dzensiz kalmaktadr. Aratrma verilerine gre, ocuk bakm konusunda geleneksel yollara bavurulduu grlmektedir. Kadnlarn % 31.3 nn ocuklarna anne/kaynvalide, % 1.7 sine teyze/hala baktndan toplam % 33 ne akraba evresinde baklmakta, % 2.8 i ise ana okuluna gitmektedir. alan kadnlara ocuklarn ne anlam ifade ettii sorusunu ynelttik. % 72.7 si ocuu bir sevgi kayna olarak grdn, % 9.1 i ocuun eiyle arasndaki ilikiyi glendirdiini, % 8.5 i gelecee gvenle bakmasn saladn, % 4 ise soyunun devamn saladn belirtmitir. Verilen yantlar ocua verilen psikolojik deerin n planda olduunu gstermektedir.

94

Mzeyyen Gnll - Gnl li Katbann aratrmasnda da ocuun ekonomik deerinin azalmasyla zt ynde psikolojik deerinin artt belirtilmektedir. Katba bu bulguyu birok etkenin (krdan kente hareketlilik, aile geimi vb.) yannda yaanlan yrenin gelimilik dzeyi ile de ilikilendirmektedir. almamzda ocuun psikolojik deerinin n planda grlmesi bu bulguyu dorular niteliktedir. Geleneksel deerler dorultusunda ncelikle evinde grevi olan kadna evi ile badaabilecek baz meslekler uygun grlm ve zamanla kadna ve erkee uygun olan meslekler toplumda gelien gelenee bal olarak ekil almtr. Toplumumuzda yasal olarak meslekler arasnda kadn erkek ayrl yoksa da gelenee bal olarak yaygnlam bir ayrm kendisini gstermektedir (ulpan; 1977:114-119). Kz ocuklar iin uygun grlen meslekler arasnda bata retmenlik olmak zere devlet memurluu ( % 49.4) yer almaktadr. kinci srada ise avukatlk, mhendislik gibi serbest olarak da gerekletirilebilecek meslekler (% 46) yer alrken, % 4.5 i meslek seiminin ocua braklmasn uygun grmektedir. Erkek ocuklar iinse ilk sray avukatlk, doktorluk, mhendislik gibi meslekler ( % 55.1) alrken, ikinci sray retmenlik, subaylk gibi memuriyetler (%26.1) almaktadr. Seimin ocua braklmas gerektiini dnenler ise % 6.3 oranndadr. Kz ve erkek ocuklar iin tercih edilen meslekler benzerlik gstermekle beraber sralama deiiklii gstermektedir. Genel olarak erkek ocuklar iin daha ok kazan salayabilecek meslekler tercih edilirken, kz ocuklara geleneksel grevlerini srdrmekte kolaylk salayacak meslekler uygun grlmektedir. ulpanda kz ocuklar iin ilk planda kadn evinden btn gn koparmayan, evine ocuklarna zaman ayrmasna frsat veren uralarn uygun meslek olarak deerlendirildiini, kadnn geleneksel rolleri temel alnarak yaplan bir tercih sralamasnn kendini gsterdiini belirtmektedir (1977:119). alan kadnlarn byk ounluu ( % 72.2) ocukta cinsiyet ayrm yapmazken, % 14.2 si tek ocuklar olsa erkek ocuk olmasn, % 13.6 s tek ocuklar olsa kz ocuk olmasn arzu ettiklerini belirtmitir. Erkek ocuklarda aranlan en nemli zellikler arasnda ilk sray, % 25.6 ile byklerine saygl olma, ikinci sray % 23.9 ile anne baba sz dinlemesi, nc sray da % 22.7 ile kendi bana karar verebilmesi almaktadr. Kz ocuklarda aranlan en nemli zellikler arasnda ise ilk sray % 25.6 ile byklerine saygl olmas, ikinci sray % 24.4 ile anne baba sz dinlemesi, nc sray % 17.6 ile kendi bana karar vermesi almaktadr. Kz ve erkek ocuklarda aranan en nemli zelliklere ilikin bulgular birlikte deerlendirildiinde gerek kz, gerekse erkek ocuklarda aranan zelliklerin ayn olduu grlmektedir. lk iki zellik olan byklere saygl davranma ve ana baba sz dinleme anne babaya baml bir kiiliin gelimesine uygun bir tutum durumundayken, ocuun bamsz bir birey haline gelmesi iin gerekli olan kendi bana karar verebilme zellii arka sralarda yer almaktadr.

95

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri alan kadnlar ocuksuz kar kocann mutluluk ve anlamalarnn ocuk olmamas nedeniyle olumsuz etkilenebileceini ( % 38.1) dnmektedirler. kinci sray ocuk olmamasnn ailenin mutluluunu etkilemeyecei ( % 27.3) gr alrken nc sray da baka (% 19.8) seenei almaktadr. Baka seeneini iaretleyenler anlama ve mutluluun elere bal olduunu belirtmektedirler. Kadnlarn yetime yeri ile ocuksuz kar kocann anlama durumlar arasndaki iliki anlaml kmtr. ehir kkenlilerde ilk sray % 23.3 ile etkilemeyeceini dnenler, ile kkenlilerde ilk sray % 8.5 ile biraz olumsuz etkileyeceini dnenler, ky kkenlilerde ise ilk sray % 10.2 ile biraz olumsuz etkileyeceini dnenler almaktadr. Dolaysyla ehir kkenlilere gre krsal kkenliler ocuun aile mutluluu zerinde nemli olduunu dnmektedir. Ayn soru renim durumuna gre aratrldnda anlaml bir ilikinin varl saptanmtr. Kadnlar arasnda ocuksuz olmann kar kocann mutluluk ve anlamalarn etkileyip etkilemedii aratrldnda ilkokul mezunlar arasnda ilk sray etkilemez ( % 13.1) seenei, ortaokul mezunlarnda olumsuz etkiler (% 6.8) seenei, lise mezunlarnda olumsuz etkiler ( % 14.2) seenei, niversite mezunlarnda ise olumsuz etkiler ( % 8.5) seenei almaktadr. Sonu olarak ilkokul renimi alm olan grubun dndaki tm renim dzeylerinde yer alanlar olumsuz etki zerinde daha fazla dururken, ilkokul mezunlar beklenilenin tersine olumsuz etkinin fazla olmayacan dnmektedirler. Kz ve erkek ocua ynelik tutum baz durumlarda farkllk gstermektedir. alan kadnlarn % 72.2 si kz ocuklarnn erkek arkada olsa normal karlayacan, % 15.3 byle bir eye izin vermeyeceini, % 12.5 i ise duruma gre davranacan belirtmektedir. Erkek ocuklarn kz arkada olduunda ise % 84.1 i normal karlayacan, % 9.1 inin duruma gre davranacan, % 6.8 i izin vermeyeceini belirtmitir. Kadnlarn yetime yeri ile erkek ocuun kz arkada olmas arasnda anlaml bir ilikinin varl saptanmtr. Buna gre, gerek ehirde, gerek ilede, gerekse kyde yetienlerde erkek ocuun kz arkada olsa normal karlayacaklarn belirtenler ilk sray almtr. Dier yandan kzlarn yatlar erkeklere gre daha erken eve gelmeleri gerektii grne katlanlarn oran % 76.1, katlmayanlarn oran % 23.9 dur. Dolaysyla kz ya da erkek arkadaln normal karlama eilimi yksekken, eve erken gelme konusunda erkek ocuklara tannan tolerans kz ocuklarna pek tannmamaktadr. Gelecek Gvencesi Kadnlarn % 69.3 bir sosyal gvenlik kurumuna bal, % 26.7 si ise bal deildir. Gelecekte evli oluyla oturmay dnmeyenler % 88.1, evli kzyla oturmay dnmeyenler ise % 94.3 oranndadr. Dolaysyla alan kadnlarn byk ksm ilerde ocuklaryla oturmay dnmemektedir. Bolakn almasnda da zellikle erkek ocuklarn yallk gvencesi olarak grlme durumunun eski geerliliini korumad belirtilmitir (1993:243).

96

Mzeyyen Gnll - Gnl li Bo Zamanlar Deerlendirme Bo zaman kullanmna ilikin aratrmalarda bireylerin etkinliklerinin sosyalleme srecinde iinde bulunduklar aile, eitim, sosyal snf, alt kltr gruplarnn zelliklerine gre ekillendii, ayrca bireyin iinde yaad ortamn yaratt sosyal ve fiziki evre ile zenginletii ileri srlmektedir (Tatldil; 1994:389). Aratrmamzda alan kadnlarn deerlendirdiklerini renmek istedik. bo zamanlarn nasl

alan kadnlarn % 22.2 si bo zamanlarnn olmadn belirtirken, % 17 si bo zamanlarnda belirli bir ey yapmadn, % 16.5 i elii yaptn, % 12.5 i arkadalarn ziyaret ettiini, % 11.4 gazete, kitap okuduunu, % 7.4 ise televizyon izlediini belirtmitir. Bu sonulara gre alan kadnlarn bo zamanlar deerlendirme tutum ve davranlar bireylerin kiisel eilimlerine gre harcadklar bir zaman dilimi olarak grlmektedir. Dumazeider, bo zamanlar deerlendirme incelemelerinde btn sosyal snflardaki bireylerin ounun ortalama bo zamanlarnn yarsnn televizyon seyrederek, radyo dinleyerek, gazete ve dergi okuyarak ve sinemaya giderek geirdiklerini belirtmitir (1974:153). Gelecee likin Beklentiler Kadnlarn % 29.5 i maddi sorunlarn zmlemeyi, % 27.3 daha iyi i imkanna kavumay, % 27.3 ise kendi iyerini kurabilmeyi umut etmektedir. Ailelerine ilikin beklentilerine bakldnda ise % 42.6 s ocuklarn iyi birer insan olarak yetitirmeyi arzu ettiklerini, % 24.4 mutlu bir aile yaants srdrmeyi, % 22.2 si ise ev sahibi olmay arzu ettiklerini belirtmilerdir. Sonu alan kadnlarn i ve aile ilikilerinde ortak noktalar bulmay amaladmz almaya ilikin verilerimizi topluca deerlendirmenin uygun olacan dnyoruz. Kadnlarn byk ksm evli, gen yata, ehir doumlu ve yaamnn byk ksm ehirde gemi kiilerdir. ounluu ekirdek aile yesi durumunda olan kadnlarn aile ye says da kiide younlamtr. Evlenme yalar kk olan kadnlarn eleriyle aralarnda akrabalk hemen hemen hi yoktur. alan kadnlarn, elerinin, anne ve babalarnn renimleri ounlukla ilkokul dzeyinde younlam olup, gelirleri dktr ve ounlukla kirada oturmaktadrlar. Kadnlarn byk ksm aile geimini salamaya katkda bulunma amacyla almaktadr. Elde ettikleri geliri aile btesine dahil ederek ekonomik zorluklar amaya almaktadrlar. konusunda olduka esnek davranmakta ve kadnlarn alabilecekleri her ite almalar gerektiini savunmakta, ocuklu kadnlarn da eer ekonomik bir zorluk varsa almasn uygun grmektedirler. alyor olmaktan memnun olan kadnlar, ayn geliri evde oturarak

97

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri yapabilecekleri bir ite elde etme yerine, darda alarak kazanmay tercih etmektedirler. ilikilerini genelde iyi olarak deerlendiren kadnlar, alma arkadalaryla i yaam dnda da grmektedirler. Kadnlarn bireylik, ev kadnl, akrabalk rollerini tam olmasa da yerine getirdikleri gzlenmitir. Kadnlar en ok alma yaamnn yoruculuuna bal olarak bireylik roln oynamakta skntya dtklerini belirtmekle birlikte ounun ayda en az bir kez grt arkadalarnn olduu belirlenmitir. Ev kadnl ve alma yaamnn birlikte yrtlmesi gerektiini dnen kadnlarn ou kendilerini baarl birer ev kadn olarak alglamaktadr. alma yaamnn ev kadnl, elik, annelik rollerini etkilediini belirten kadnlarn iblm erevesinde daha ok ayrlm evlilik ilikisi srdrdkleri belirlenmitir. Ailede karar alma srecinde genelde eitliki bir tutumun varl grlmektedir. Akrabalk roln de ska oynayan kadnlar, akrabalaryla iyi ilikiler iersinde olup, ayda bir ya da daha sk grmekte, extra ailesel ilikilerini de daha ok eleriyle birlikte kurmaktadrlar. Kadnlarn temel grevinin, kocalar ve ocuklarna bakmak olduunu dnmekle birlikte, evlenseler dahi kadnlarn almas gerektii ynnde gr belirtmektedirler. ocuklar sevgi kayna olarak gren kadnlar kz ocuklar iin daha ok kadns iler olarak kavramsallatrlan ileri uygun grrken, erkek ocuklar iin daha ok gelir elde edilebilecek meslekleri ncelikli grmektedirler. Gerek kz gerekse erkek ocuklarda aranan zellikler ise daha ok ocuklarda baml bir kiilik yaratmaya uygun olan zelliklerdir. ocuun aile mutluluu iin nemli olduunu dnen kadnlar kz ya da erkek ocuklarnn kar cinsle arkadaln makul grmektedir. Gelecekte evli olan kzlar ya da erkek ocuklaryla birlikte oturmay dnmeyen kadnlarn, ocuklarn iyi birer insan olarak yetitirmeyi ve maddi sorunlarn zmleyebilmeyi arzu ettikleri belirlenmitir. Bulgularmz yukarda topluca deerlendirmenin ardndan, kadnlarn toplumsal ve ekonomik kalknmada yerlerini alabilmeleri, kadn istihdam sorununun zmlenebilmesi asndan genel baz nerilerde bulunulabilir: 1.Kadnlarn retim faaliyetlerine daha youn bir biimde katlabilmeleri iin ncelikle kadnlarn eitim dzeyi ykseltilmeli, kadnlarn igc arz asndan nem tayan sosyokltrel engeller ortadan kaldrlmaya allmaldr. 2.Toplumun verecei destekle ocukluktan balayarak her dzeyde geleneksel kadn erkek rollerine kar eitliki bir yaklam getiren eitim anlaynn toplumsallamann tm aralaryla (ailede, okulda, kitle iletiim aralarnda v.b) etkili klnmas kadnlarn igc yaamnda nicelik ve nitelik asndan daha iyi bir konuma ulamasna yardmc olabilir. 3. yaamnda kadnlara ynelik kredi, tevik, vergi muafiyeti v.b. desteklerin salanmas da kadnlarn retken faaliyetlerde yer almasn, alma

98

Mzeyyen Gnll - Gnl li yaamna girmesini zendirici olabilir. Ayrca kadn rnlerinin yurt ii ve yurt d pazarlarda tantlmasna ve tketiciye sunulabilmesine de destek verilebilir. Kaynaka ANSAL, Hacer. (1996), Teknolojik Gelimelerin Sanayide Kadn stihdamna Etkileri: Trk Tekstil ve Elektronik Sanayilerinde Teknolojik Deiim ve Kadn stihdam, Ankara: T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl. BOLAK, Hale. (1993),Aile i Kadn Erkek likilerinin ok Boyutlu Kavramlatrlmasna Ynelik neriler, Kadn Bak Asndan Kadnlar, stanbul: letiim Yaynlar. (2. Bask) BOTT, Elizabeth. (1971), Family and Social Network, Second Edition, Tavistock Publication. ELEB, Nilgn. (1990), Kadnlarmzn Cinsiyet Rol Tutumlar, Konya: Sebat Matbaas. ELEB, Nilgn. (1993), Bamsz yeri Sahibi Kadnlarn Aile ve likileri, Ankara: T.C. Babakanlk Kadn ve Sosyal Hizmetler Mstearl, Trk tarih Kurumu Basmevi. INAR, E. Mine. (1994), Unskilled Urban Migrant Women and Disguised Employment, Home-Working Women in stanbul, Turkey, World Development Volume 22, No:3. ULPAN, Oya. (1977), Kadnn Durumu ve niversite Genlerinin Mesleklerle lgili Tutumlar, Ankara: Amme daresi Dergisi, Cilt 10, Say 14. DEMR, Glsen. (1994), Deien Toplumda Deien Kadn Stats Dnyada ve Trkiyede Gncel Sosyolojik Gelimeler, Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar. DE (1998), Hane Halk gc statistikleri Anketi, Ankara. DUMAZEDER J (1974), Sociology of Leisure, Elsevier, N.Y. ECEVT, Yldz. (1990), Shop Floor Control, The Ideological Construction of Turkish Women Factory Workers Working Women International Perspectives on Labour and Gender Ideology, Ed:N.Redelift and M.T. Sinclair, Routledge. ESER, enay. (1997), Part-time almann Trkiyede Kadn stihdamna Etkisi, Ankara: T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Bilim Serisi 98. FCHTER, Joseph. (1996), Sosyoloji Nedir?, Ankara: ev. Nilgn elebi, 3. Bask, Attila Kitabevi. GKE, Birsen. (1978), Evlilik Kurumuna Sosyolojik Bir Yaklam, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara: Say 1.

99

alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve likileri L, Gnl. (1997),Fabrikada alan Kadnlarn Sorunlar ve Aile likileri, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas: Say 19. MAMOLU, Olcay. (1991), Aile inde Kadn Erkek RolleriTrk Aile Ansiklopedisi, Ankara: Cilt 3, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu. KAITIBAI, idem. (1999), Trkiyede Kadnn Konumu: nsanca Gelime Dzeyi, Eitim, stihdam, Salk ve Dourganlk, Bilano 1923-1998 Uluslararas Kongre, stanbul: Cilt 2, Tarih Vakf Yaynlar. KANDYOT, Deniz. (1996), Cariyeler, Baclar, Yurttalar, stanbul: Metis Kadn Aratrmalar, Metis Yay. KARDAM, F. ve Toksz, G. (1999), Cumhuriyetten Gnmze alma Yaam ve Kadnlar: Ayrmcln Deien Boyutlaryla, Bilano 1923-1998 Uluslaras Kongre stanbul: Cilt 2, Tarih Vakf Yaynlar. KOCACIK, Faruk. (1997a), Toplumbilim, Sivas: Cumhuriyet niversitesi Rektrlk Basmevi. KOCACIK, Faruk. (1997b), Sivasta Kentsel Aile, Sivas: Dilek Matbaas. KONGAR, Emre. (1972), zmirde Kentsel Aile, Ankara: Dernei Yayn. Sosyal Bilimler

KMBETOLU, Belks. (1994), Kadn alma ve Evde retim Dnyada ve Trkiyede Gncel Sosyolojik Gelimeler, Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar. ZBAY, Ferhunde. (1993), Kadnlarn Ev i ve Ev D Uralarndaki Deime, Kadn Bak Asndan Kadnlar, stanbul: letiim Yaynlar, 2. Bask. OPPRANG, C. ve K,.Abu. (1985), A Handbook for data Collection and Analysis on Seven Roles and Statuses of Women, Geneva: International Labor Office. TATLIDL, Ercan . (1994),Kent Kltr ve Bo Zaman Deerlendirme, Dnyada ve Trkiyede Gncel Sosyolojik Gelimeler,Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar.

100