19.

YZYLDA TRKYE'DE CERRAHNN

GELM VE
OP. DR. CEML TOPUZLU PAA
Do. Dr. Adnan AT A.

ZET Trkiye' de cerrahlk, 19. Yzyln ikinci yarsna kadar, hekimlikten ayr olarak ve usta-rak yntemi ile renilmi ve uygulanmtr. Trkiye'de modern tp ve cerrahi eitiminin, Osmanl Padiah II. Mahmut'un onay ile 14 Mart 1827 tarihinde kurulan Tphane-i Amire ve Cerrahhane-i Amire'de balad kabul edilir. Ordunun hekim ve cerrah ihtiyac, bu okuldan mezun olan hekimler ve cerrahlar tarafndan karlanmaya allmtr. 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle anestezi tekniklerinin, asepsi ve antisepsinin gelimesi cerrahi uygulamalarn byk bir hzla yaygnlamasn ve neminin artmasn salamtr. Trkiye' de modern cerrahinin balangcn ve 19. yzyl sonlarndaki bilimsel dzeyini, Dr. Cemil Topuzlu 'nun (18661958) bilimsel hayat yksn izleyerek grmek mmkndr. 1890 ylnda Paris'ten cerrahlk ihtisasn yaparak stanbul'a dnen Operatr Dr. Cemil Topuzlu, Askeri Tbbiye Okuluna hoca yardmcs olarak tayin edilmi, l892'de de onun ynetiminde Tbbiye'de ameliyat salonu, etv, otoklav ve aseptik alma ortamn ieren ilk cerrahi servisi almaya balamtr. Bu bilimsel gelimelerin stanbul'da ve Anadolu' da yaylmas Dr. Cemil Topuzlu'nun yan sra, l898'de Glhane Seririyat
*

GATA Tp Tarihi ve Deontoloji AD. Etlik/ANKARA

66

ADNANATA

Hastanesi'nin kuruluunu gerekletiren Op. Dr. Robert Rieder (1861- 19 13) ve yetitirdikleri hekimler ile gerekletirilmitir. 1930'lardan sonra genel cerrahi; akcier, kalp ve plastik, ocuk ve ortopedik cerrahi olarak ayr disiplinlere cerrahi uygulamalar, gelien anestezi, reaminasyon ve teknikleri ile birliktf artk organ transplantasyonlarna, cerrahisine ve mikrocerrahiye ynelmitir. Anahtar Kelimeler: cerrahi, Askeri cerrahi Cerrahi, Cemil Topuzlu, damar, ayrlan cerrahi protez

Osmanlda

THE DEVELOPMENT OF SURGERY IN TURKEY IN THE 19TH CENTURY AND DR. CEML TOPUZLU PASHA
ABSTRACT U ntil the 19th century, surgery developed as a profession separate from the field of medicine and was taught on a master-toapprentice basis. Modern medical and surgical education in Turkey in 1827 was initiated by the establishment of the Tphane-i Amire (Medical school) and Cerrahane-i Amire (surgery school) by the order of Sultan Mahmut the Second. These two schools educated physicians and surgeons for the armed forces also. Since second part of the 19th century, surgery rapidly developed and became widespread because of the new technique of anesthesia, asepsis and antisepsis practices. it is possible to follow the introduction modern surgery to Turkeyand its scientific development in the career of Dr Cemi i Topuzlu. He completed his surgery training in France and return ed to Turkey in 1890. He was appointed as assistant instructor to the Tbbiye and under his directorship, the first modern surgery unit that had an operating theater, incubator and autodave and functioned in accordance with principles of asepsis was established in 1892. Cemil Topuzlu introduced the modern concepts of asepsisantisepsis, anesthesia and physiology-based approach to surgery in Turkeyand achieved parallelism with standards in the West. These

19. YZYLDA TRKYE'DE

CERRAHNN GELM

67

scientific developments were become widespread in Istanbul and Anatolia by the works of Dr. Cemil Topuzlu and physicians who were graduated Glhane Military Medical School that was established by Surgeon Dr. Robert Rieder (1861-1913) in 1898. General surgeon practices deviated divisions like orthopedic surgeon, plastic surgeon, pediatric surgeon, lung surgeon e.g. afterwards in 1930th. These surgeon practices go towards to organ transplantation surgeon and micro surgeon with advanced anesthesiology and reanimation techniques. Key words: Military Surgery Surgery, Cemil Topuzlu, Ottoman Surgery,

GR Arapa'da "cerh" szc yaralanma, rme, kabul etmeme anlamndadr. Bu szckten tretilen "cerrah" szc ameliyat yapan hekim anlamnda kullanlmaktadr. Operatr kelimesi ise Trkiye' de ilk olarak Cemil Topuzlu tarafndan kullanlmtr (1,
2).

Anadolu' da hekim ihtiyac, nceleri Seluklu Tp Medreselerinde yetien veya usta-rak yntemi ile kendisini yetitiren hekimlerden salanmtr. 1399'da Bursa'da Yldrm Beyazt (1389-1402) tarafndan yaptrlan ve Osmanllarn Anadolu'da yaptrd ilk hastane olan, Yldrm Beyazt Darifas'nda hasta tedavisinin yan sra, ordu hizmeti iin hekim yetitirmek amac ile de yararlanlmtr. Ordu iindeki salk hizmetleri tbbi tedavinin yansra, cerrahlk olarak da yrtlmtr. Ordu birliklerinde ve kalelerde byklklerine gre eitli sayda cerrahlar grevlendirilmitir (3). Cerrahlk, hekimlikten sonra gelen ayr bir meslek veya ustalk alan olarak grlmtr. Bir cerrahta aranan nitelikler ise, nazari bilginin yan sra deneyim, maharet, cesaret ve beceri olmutur (1). Osmanl tp literatrnn gelimesinde, zellikle Amasyal hekim erafeddin Sabuncuolu'nun (1385-1468) eserleri nemlidir. Sabuncuolu 'nun Trke yazd cerrahi kitap olan

68

ADNAN ATA

Cerrahiyet'l-Haniyye, Abu'l-Kasm Zahravi'nin at-Tasrif adl eserinin tercmesi ile kendi ekledii blm ihtiva eder. Bu eser cerrahi mdahaleleri ilk defa renkli minyatrlerle gsterdii iin Trk ve slam tp tarihi iin nemli bir eserdir. Kitapta, klasik slam tbbna dair bilgiler ve yazarn kendi tecrbeleri ile ekledii bilgiler bulunmakta, ayrca Trk ve Uzak Dou tesirlerini tamaktadr. (4, 5, 6) 1827' de Tp Okulunun kurulmasnda etkin olan Hekimba Mustafa Behet ve dnemin nl hekimlerinden anizade Ataullah konularnda Batl anlamnda ilk Trke tp eserlerini kaleme almlardr. Ailesi tarafndan renim iin talya'ya gnderilmi olan Mustafa Behet'in, Caldani'den 1802 ylnda evirdii Fizyoloji Tercmesi, ilk Trke Fizyoloji kitabdr. Ancak baslmamtr. anizade'nin kitap halinde yazd Hamse-i anizade adl eserinin ilki, resimli anatomi, ikinci kitab Fizyoloji, nc kitab ise cerrahi ile ilgilidir. Bu kitapta hastalklar blmler halinde verilmi, eitleri, nedeni, belirtileri, ilac ve sonra da yaplmas gereken operasyonlar anlatmtr. anizade Ataullah bu eserini klasik tbba hi atfta bulunmadan, tamamen Avrupa kaynaklarna dayanarak yazmtr. (7, 8, 9, 10) lk Cerrah Okulu Osmanl Devleti'nin snrlarnn genilemesi sonucu salk ile ilgili sorunlarn artmas, salk ile ilgili kurumlarn daha iyi organize olmalar ihtiyacn ortaya karmtr. Bu amala Sultan II. Beyazd (1481-1512) zamannda hekimbaik kurumu oluturulmutur. Tp tarihimizin en nemli hekimbalarndan birisi olan Mustafa Behet Efendi ise Sultan II. Mahmut (1808-1839) dnemine rastlayan 14 Mart 1827 tarihinde ilk modern tp eitimi veren tp okulunun "Tphane-i Amire" ad ile almasn salamtr (2,3, 11). Mustafa Behet Efendi, okulun al amacn ve nasl eitim yaplacan bildirdii ve padiaha sunduu 23 Aralk 1826 tarihli yazda, alacak okulda ordu iin hekimlerin yan sra cerrahIarn da yetitirilmesi gerektiini vurgulamtr. Bu okulda cerrahIarn eitimi ve tp eitimi beraber dnlmtr. Bu nedenle yaplan teklif yledir: " ...bu okulda eitim grecek rencilerden baarl

____

---=-1.::.:9.-.:Y:...:U:..:.TRKiYE'DE Z:..:Y~IL=DA

CERRAHiNiN

GELiMi

69

grlenler tabiplik, cerrahlk uygulayacaklar cerrahlk pratiine altrlacak ve yetitirilecekler". Fakat ordunun cerrahIara acil ihtiyac ortaya knca biran nce cerrah yetitirilmesi ngrlmtr: " ...savata ve barta marifetli ve stat cerrahIarn miktar az olduundan, "Tp Okulunda fenn-i cerrahi ilmi kaidelerle retilmeli ve 3. snifa kabul edilmeleri salanmaldr. 3. snifa girme ve cerrahlk ilmini gerei gibi tahsil etmek lzumlu ise de ihtiya ok olduu iin bir an nce cerrah yetitirilmelidir ... " denilerek cerraha olan ihtiya vurgulanmtr (12, l). 14 Mart 1827' de stanbul cerrahiarndan 20 kadar seilerek balarna Mehmet Necati Efendi getirilmi ve Tp Okulunun yannda, Cerrahhane Okulu almtr. Kurun karma, damar balama, kemik kesme, krk-kk gibi cerrahla ait dersleri renmeleri salanm, hastanelerde pratik yapmalar da uygun grlerek yl sonunda birer ordu cerrah olarak yetimeleri hedeflenmitir. Tulumbacba Kona'nn st kat Tphane, alt kat Cerrahhane'ye ayrlm, daha sonra CerrahMine baka binaya tanmtr. 27 Aralk 1832 tarihinde Topkap Sarayna ait bir binada yeni bir cerrah okulu alm, tp okulundan seilen renciler burada cerrahlk eitimine balamlardr. Viyana ve Paris Tp Faklteleri rnek alnarak kurulan cerrah okulunda, Fransz cerrah Sade de Colere ynetiminde St. Come ve Damien okullarna paralel eitim verilmeye balanmtr (1 1, 14). 1836 senesinde eitimde yaplan deiikliklerle ilgili okul mdr Abdlhak Molla'nn Devlet ynetimine gnderdii dilekede; "Tbhane-i Amire'de bulunan hoca, retmen, renci ve memurlarn toplam 139 kii olduu, bunlarn gece evlerine gidip gelmeleri tahsillerine mani olduundan ve tahsillerinin kolaylatrlmas lazm gelen ilerden olduundan Tbhane ile Cerrahhane'nin birletirilerek yatl olmalar, rencilerin yalnz tatil geceleri evlerine giderek, onun haricinde derslerine almalarnn iyi olaca" bildirilmitir. Abdlhak Molla'nn sunduu dilekenin ikinci blmnde ise yeni eitimden bahsedilmektedir. Bu dzenlemede; "Tp ve cerrahlk rencileri sene ortak okuyacaktr. 3. snf ta lisan retilecek 2. snifta

70

ADNAN ATA

anatomi okunacakt. 1. snf ta tp ilimIeri ve cerrahlk ilimIeri diye ikiye ayrlacaktr" denilmitir (12). Bu dzenleme ile sadece Tbhane ve Cerrahhane'nin yeniden birletirilmesi deil, ayn zamanda bu okullarn eitiminin de deitirilmesi gndeme gelmitir. 1836'da 139 rencisi ile Tphane ve 107 rencisiyle Cerrahhane "Mekteb-i Tbbiye" ad ile birletirilmitir. Ayn at altnda olmalarna ramen Tbbiyede Franszca, Cerrahhane' de Trke eitim verilmeye devam etmitir. 1875 ylnda cerrahi eitimi iin imtihanla renci seilerek Avrupa'ya gnderilmitir. Bunlardan Paris'e gnderilen Dr. Hayrettin Bey (? -1912), Dr. Osman Bey (? -1905) ve Viyana'ya gnderilen Naim Bey (? -1891) dner dnmez 1854-1856 yllar arasnda yaanan Trk-Rus harbinde Rus cephesine gnderilmilerdir. Dr. N aim Bey Tbbiye'de cerrahi hocas iken gen yata lm, Dr. Osman Bey cerrahi teknik hocal yapmtr. Dr. Hayrettin Bey ise Tbbiye'de cerrahi hocas Aristidi Paa'nn yardmcs olmutur (11, 12, 14). 1856-1871 yllar arasnda yaplan cerrahi uygulamalarda, kanamann en alt dzeyde tutulmas ve baar ansn artrmak iin ameliyat sresini ksaltmak esas alnmtr. Henz hemostatik pensler bulunmad iin kanarna; dalama, buzlu su, veya bask uygulamas ile durdurulabilmitir. Byk arterler bzlerek hemostaz salanm, gerektiinde tellerle balanmaya allmtr. Amputasyonlarda yara kapatlmam, ii ykanm bezlerle doldurulmutur. Yaplan bu uygulamalar srasnda henz antisepsi bilinmedii iin, yaralar enfekte olmu ve bu durum travmatik ate olarak tarif edilmitir. Cerrahhane'ye giren rencilerin azalmas ve hekimlerin cerrahiyi bir ihtisas dal olarak benimsemeleri sonucu da tbbiyedeki cerrah snf 1892'den sonra kaldrlmtr (14). Qp. Dr. Cemil Topuzlu Paa Mikrobun kefinden sonra 1865 ylnda Lister'in balatt antisepsi, 1870'de Soitis'in meme kanserli bir hastada uygulamasyla birlikte geni olarak kullanlmaya balanmtr. Trkiye'de ise asepsi-antisepsi, anestezi ve cerrahinin fizyolojik

19. YZYLDA TRKYE'DE

CERRAHNN GELM

71

prensipleri, zellikle Op. Dr. Cemi i Topuzlu Paa (1866-1958) tarafndan kullanlmaya balanm, onun uygulamalar ile cerrahi bilimine yerlemitir. Trkiye' de modern cerrahi uygulamalarndaki geliim, Dr. Cemil Topuzlu'nun cerrahi alanda yapt yeniliklerle balamtr denilebilir (14, 15). Dr. Cemil Topuzlu, 6 Mart 1866'da stanbul'da domutur. Paakaps ve am Askeri Rdiyelerinde okuduktan sonra 1879'da Kuleli Mekteb-i Tbbiye-i Askeri dadisi'ne, 1881 'de Demirkap'da Eski Glhane Klasndaki Mekteb-i Tbbiye-i Askeri'ye girmitir. 3 Eyll 1886'da Askeri Tbbiye'den Yzba rtbesi ile mezun olunca, dier mezunlar gibi Haydarpaa Asker Hastanesi'nde iki yl staj yapmayarak dorudan Kumbarahane Asker Hastanesi'ne tayin olmutur. 11 Eyll 1887'de Paris'e gitmi, gelitirdii ameliyat teknikleri ve cerrahi aletler ile dnyada n kazanm cerrahIardan Pean'n asistanln yapmtr. 3 yl sonra 27 Mays l890'da Paris'ten cerrahlk ihtisasn alarak dnen Op. Dr. Cemil Topuzlu, Tbbiye Okuluna hoca yardmcs olarak tayin edilmi, 1892'de Tbbiye' de ameliyat salonu, etv, otoklav ve aseptik alma ortamn ieren ilk modern cerrahi servisini kurmutur. Zeynep Kamil Hastanesi'ni yeniden organize etmi ve sadece ocuklara ait zel bir hastane haline getirmitir. Bu hastane Osmanl Devleti'nde kurulan ilk zel hastane olarak kabul edilmektedir. (2, 11, 16, 17). Op. Dr. Cemi i Topuzlu Paa, II. Abdlhamid'in zel doktoru olarak sarayda alm, l897'de Trk-Yunan sava srasnda Yldz Hastanesi'nde bahekim olarak grev yapm, bu grevi srasnda Dr. Esat Feyzi ile Dr. Rfat Osman'n gelitirdikleri rntgen cihaz ile sava yarallarnn tedavisinde ilk defa X nlarnn kullanlmasn salamtr (18). Askeri ve Sivil Tbbiyeler, 1909'da stanbul Tp Fakltesi ad altnda birletirildiinde ilk dekanlna Op. Dr. Cemil Topuzlu Paa getirilmitir. Kendisinin stanbul' da kurulan Eczaclk ve Diilik okullarnn yan sra, Doumevinin kurulmasnda da byk katklar olmutur (16,17). Dr. Cemil Topuzlu, 1951 ylnda kaleme ald "stibdat, Merutiyet, Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm" isimli anlarnda, ameliyatlarn nce antisepsiye, l894'den sonra da

72

ADNAN ATA

asepsiye dikkat ederek yaptn belirtmi, Paris'e gitmeden nce ve dndkten sonra kliniklerin durumunu ise u ekilde anlatmtr: "Ben, 1885 senesinde Glhane'deki Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye 'nin son snfnda klinik talebesi iken, hastalarn yaralarna u ekilde baklyordu: Antisepsi henz hastanemize ayak basmamt. Her sabah saat dokuzda hastalarn yaralarna baklrd. Bu esnada bir hademe zerinde iyodoform tozu, iyodoform merhemi, tiftik, snger, zamkl pamuk ve tahta saplt birka alet bulunan bir tepsiyi, dier bir hademe de leen ve ibrii hocamzn ardsra tard. Hocamz ou zaman elini ykamakszn herhangi bir hastann" sargsl1U zer, yarasn aar. Yaray idrofil pamuk bilinmediinden, sngerle sildikten sonra zerine iyodoformlu merhem ve biraz da tiftik ve zamklt pamuk koyar ve bir sarg ile sarard. En sonra kouta akar sulu musluk bulunmadndan, hademenin elinde tad leen ve ibrik ile elini ykard. Genellikle dikilen yaralar tutmaz, ounlukla cerahatlenirdi. Sradan bir apsenin almasn mteakip pek ok defa hastalarn ldklerine ahit olurduk. Kliniimizde zel ameliyathane yoktu. Amptasyon, kemik rezeksiyonu ve perineden ta karmak (karn amak tarikiyle mesaneden ta karmaya cesaret edilemezdi) gibi ameliyat hocam Aristidi Paa, mektebin ierisindeki hamamn gbektanda yapard. Hastalarn yzde sekseni enfeksiyon ve pnmoniden lrlerdi. Bu sebepten dolay bir sene iinde sekiz, ondan fazla ameliyat grmek nasip olmazd. 1887 senesinde antisepsi usuln ve yeni cerrahlt renmek zere Paris'e gnderildim. Sen Lui Hastanesinde asrn en mehur cerrah olan Pean 'n servisine devam etmeye baladm. Burada antisepsinin , drt seneden beri muvaffakiyetle Lister-Alfons usulyle tatbik edilmekte olduunu rendim. Tiftik yerine iyodoformlu bezler, merhem yerine asitjenikli sular, snger ve zamklt pamuklar yerine de idrofil pamuklar kullanldn grdm. Cerrah ameliyattan evvel ellerini ykyor. Temiz, beyaz bir gmlek giyiyor, iplikleri ve cerrahi aletleri kaynatmyor, fakat yzde be asitjenikli sularla ykyor ve diki att yara zerine iyodoform tozunu, bir kat iindeki iyodoformlu bezleri koyduktan

19. YZYLDA TRKYE'DE

CERRAHNN GELM

73

sonra, gya havadaki mikroplardan yaray muhafaza iin de zerine drt, be kat, hatta birka kilo idrofil pamuk ilave ediyordu. 1890 senesinde Paris'ten stanbul'a dndm. Haydarpaa Hastanesi operatrlne tayin edildim. Bu askeri hastanede yaralarn hala eski usulde tiftik, lapa ve merhemlerle pansuman yaplyor, idrofil pamuk ve gaz yerine snger kullanlyordu. Okur yazar gen askerlerden isteklileri toplayarak askeri salk memurlar yetitirmek zere bir mektep atm. Arkadalarmla birlikte ders vermeye baladk. Bu suretle sene okuduktan sonra diploma alanlar kk cerrah adn tayacaklard. Bu mektepten birok kk cerrah yetiti. Taburlara datld. 1891 senesinde Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye Hariciye Klinii hocalna tayin edilince Haydarpaa Asker Hastanesinden ayrldm. Askeri Tp Okulu'nda greve baladktan sonra ilk olarak 1892 ylnda amfili bir ameliyathane ile 50 yatakl bir pavyon yaptrmaya muvaffak oldum. Paris'ten henz kullanlmaya balanan etv ve otoklavlardan getirttim. 1894 senesinde Paris 'te rendiim antisepsiyi tamamen terkederek, yalnzca asepsiye riayet ederek ameliyat yapmaya baladm." (l9) Dr. Cemil Topuzlu Paa, almalarn anlatan "Memories and Observations Medicales" ad ile 905 ylnda Franszca olarak yaynlanan bir eser daha brakmtr. Bu eserde Askeri Tbbiye'de ve Hamidiye Etfal Hastanesi'nde yaplan ameliyatlarn zeti ve istatistik sonular verilmektedir. 1 Mart 1893 - 3 Aralk 1897 yllar arasnda yaplan 758 ameliyatta lm orannn sadece % 3.6 olduunu grlmektedir. Ayrca ameliyatlarn 681 'inde genel anestezi kloroform ile yaplmtr. Bunlar arasnda beyin ameliyatlar, alt ve st ene rezeksiyonlar, dil amputasyonu, trioidektomi, sezeryan ameliyat, vajinal histerektomi, amputasyonlar, laminektomi, ftklar, transvers kolon rezeksiyonu, nefrektomi vs. bulunmaktadr (ll, 14,20). Dr. Cemil Topuzlu, dnemin modern cerrahi uygulamalarnn hemen hepsini, alt hastanelerde hayata geirmesinin yan sra,

74

ADNAN ATA

uygulad ameliyat yntemleri ve kulland aletlerle de Trk cerrahisinde yenilikler yaratm, kendisi de dnya tp literatrnde yerini almtr (17). SONU 19. Yzyln ikinci yars, cerrahinin Rnesans yllardr. Avrupa'da Pean, Guyon, Fommier, Terrier, Billroth, Bergmann, Roux gibi otoritelerin yetitii 19. Yzyln son yllar ile 20. Yzyln ilk yllarnda Trkiye'de, Tp Okulunda Dr. Cemil Topuzlu Paa, Glhane Asker Hastanesi'nde Dr. Rieder Paa ve Dr. Wieting bata olmak zere, Alman Hastanesi'nde Dr. Kamburolu Paa ve Dr. Sgourdeos, Taksim Fransz Hastanesi'nde Dr. Sevastopoulos, Balkl Rum Hastanesi'nde Dr. Dallas, Germeia Hastanesi' nde Dr. Psalidas , Yedikule Ermeni Hastanesi' nde Dr. Ormanian, Dr. Elmassian, ngiliz Hastanesi'nde Dr. Mac Clean, Surp Agop Hastanesi'nde Dr. Handjian gibi bir ok deerli hekimin cerrahinin gelimesinde ve tedavi de yeni yntemlerin uygulanmasnda nemli rolleri olmutur (14). Dr. Robert Rieder'in istei ile Almanya'ya cerrahi eitimi amacyla gnderilerek 1904'de yurda dnen Dr. Orhan Abdi Bey, Glhane'de ikinci hariciye, ortopedi ve harp cerrahisi kliniklerinde almaya balam, daha sonra Mlki Tbbiyenin ameliyat hocalna atanmtr. Askeri ve Mlki Tbbiye birletirildikten sonra Darlfnun Tp Fakltesi hariciye kliniinde, ortopedi ve ameliyat- cerrahi profesr olmutur. Glhane Hastanesi 'nde alrken Lumbal anestezi uygulam, pnmotoraks ve prostat ameliyatlar yapm, Ameliyat- Cerrahiye isimli bir cerrahi kitab yazmtr. (11, 14) Cumhuriyet dneminde ise genel cerrahi, ortopedi, ggs, kalp ve damar, plastik, ocuk, beyin ve omurilik cerrahisi gibi yeni uzmanlk alanlarna ayrlan cerrahi; gelien anestezi ve reanimasyon metotlarnn katks ile organ transplantasyonlar ve mikrocerrahide dahilolmak zere yeni uygulama alanlarna ynelmitir .
KAYNAKLAR
1. Sar N; Osmanl Darifalarna Tayin Edilecek Grevlilerde Aranan Nitelikler, Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 1, stanbul, 1995.

19. YZYLDA TRKYE'DE

CERRAHNN GELM

75

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Kahya E; Erdemir AD; Bilimin nda Osmanldan Cumhuriyete Kurumlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2000.

Tp ve Salk

Ata A; Osmanl Devletinde Askeri Salk Hizmetleri, Osmanl Devleti 'nde Salk Hizmetleri Sempozyumu, Ankara, 2000. Cantay G; Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar, Yayn, Ankara, 1992. Atatrk Kltr Merkezi

hsanolu E; Osmanl Bilimine Toplu Bak, Osmanl, Editr: Gler Eren, Cilt: 8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999. Uzel ; erafeddin Sabuncuolu Cerrahiyyet'l Haniye I-II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992. Kahya E; Bilimin nda Osmanllardaki Tp almalarnn Deerlendirilmesi, Osmanl Devletinde Salk Hizmetleri Sempozyumu, Ankara, 2000. Yldrm N; Trke Basl lk Tp Kitaplar Hakknda, In Memoriam Tarlan, Journal of Turkish Studies, Vol. 3, Cambridge 1979. Ali Nihad

Kahya E; Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl, Editr: Gler Eren, Cilt: 8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999.

10. Uzluk F.N; Hekimba Mustafa Behet, Z1iti, Eserleri zerine Bir Aratrma, A.. Tp Fak. Tp Tarihi Enstits No: 3, Ankara, 1954. 11. Ata A; Glhane Askeri Tp Akademisi 'nin Kuruluu, Yayn, Say: 87, Ankara, 1996. Atatrk Kltr Merkezi Osmanl

12. Altnta A; Osmanllarda Tp Eitimi (Tbhane-i Amire Devleti'nde Salk Hizmetleri Sempozyumu, Ankara, 2000.

Dnemi),

13. Ata A; 14 Mart 1827'de Alan Tp Okulunun Al le lgili Drt Belge, Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 2-3, stanbul, 1996/97. 14. Unat E.K; Tp Dallarndaki Yaynlar: 4, stanbul, 1988. lerlemelerin Tarihi, Cerrahpaa Tp Fakltesi Vakf Say:

15. Uzluk F.N; Genel Tp Tarihi, Ankara niversitesi Tp Fakltesi Yaynlarndan, 68, Ankara, 1958. 16. Kahya E; Fransa'da htisas Yapm Olan Trk Hekimlerinden Bazlar, niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara, 1987. 17. Trk Tbbnn Kahramanlar, Organori, stanbul, 2002.

Ankara

18. Osman R; Hayatm ve Hatratm, eviren Dr. Rakp Kazancgil, GATA Matbaas, Ankara, 1998. 19. Topuzlu C; stibdat, Merutiyet, Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm, Yaynlayanlar; Prof. Dr. Hsrev Hatemi, Prof. Dr. Aykut Kazancgil, stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1982. 20. Terziolu A; Hamidiye Etfal Hastanesinin 100 Yl nce Kuruluu, Tp ve Hastane Tarihi Asndan nemi, ili Etfal Hastanesi 100. Yl, stanbul, 1999.

76

ADNANATA

Fotoraf: 1, Operatr Dr. Cemi! Topuzlu Paa, Tp ve Hemire rencileri ile birlikte ameliyatta. (GATA Tp Tarihi Mzesi)

Fotoraf: 2, Operatr Dr. Cemi! Topuzlu Paa, asistanlan ile birlikte ameliyatta (GAT A Tp Tarihi Mzesi)