‫آﺎرﻧﺎﻣﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ :‬دآﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦآﻮب‬

 ‫‪ -١‬ﺳﻴﺮى اﺟﻤﺎﻟﻰ از ﺁﻏﺎز ﺗﺎآﻨﻮن‬

‫آﺎرﻧﺎﻣﻪ اﺱﻼم ﻳﻚ ﻓﺼﻞ درﺧﺸﺎن ﺕﺎرﻳﺦ اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ‪.‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﺟﻬﺖﺕﻮﻓﻴﻘﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫ﺕﺎزﻩ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺏﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰﺏﺴﺒﺐ ﻓﺘﻮﺡﺎﺕﻰ آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻮﻓﻖ آﺮد ﺏﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ دﻧﻴﺎى ﺕﺎزﻩ‪،‬وراى ﺷﺮقو‬
‫ﻏﺮب‪:‬ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم آﻪ در واﻗﻊ ﻧﻪ ﺷﺮق ﺏﻮد ﻧﻪ ﻏﺮب‪.‬‬

‫ﻓﺘﺢ اﺱﻼﻣﻰ اﻟﺒﺘﻪ ﺏﺎ ﺟﻨﮓ ﺡﺎﺹﻞ ﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﺸﺮ اﺱﻼم در ﺏﻴﻦ ﻣﺮدمآﺸﻮرهﺎى ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﺏﻪ زور ﺟﻨﮓ ﻧﺒﻮد ﺧﺎﺹﻪ‬
‫در ﺟﺎهﺎﺋﻰ آﻪ ﻣﺮدم‪،‬از ﻧﻈﺮاﺱﻼم‪،‬اهﻞ آﺘﺎب ﺏﻮدﻧﺪ ﻳﺎ در ردﻳﻒ ﺁن‪-‬ﻳﻬﻮد‪ ،‬ﻧﺼﺎرا‪،‬ﻣﺠﻮس‪،‬و ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ‪.‬‬

‫درﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺕﻜﻠﻴﻒ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻣﻌﻴﻦ ﺏﻮد ﭼﻮن در اﻳﻨﻜﻪ ﺁﻧﻬﺎ اهﻞ آﺘﺎﺏﻨﺪاﺧﺘﻼف وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻣﺠﻮس‬
‫ﺕﺮدﻳﺪ ﺏﻮد اﻣﺎ ﺏﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﻪدﺱﺘﺎوﻳﺰ ﺡﺪﻳﺚ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اهﻞ آﺘﺎب ﺷﺪ‪ .‬ﺡﺘﻰ ﺏﻌﺪهﺎ ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺘﺎن اروﭘﺎ و هﻨﺪو ﺕﺒﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺕﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻮس در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ درﺹﻠﺢ و ﺁزادى ﺏﺴﺮﺏﺮﻧﺪ‪.‬ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ هﻢ آﻪ ﺡﻜﻢ اهﻞ‬
‫آﺘﺎب ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻇﺎهﺮاﺹﺒﻴﻬﺎ ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ دﻳﺎﻧﺘﺸﺎن ﺏﺎ ﻧﺎم ﻳﺤﻴﻰ ﺕﻌﻤﻴﺪ دهﻨﺪﻩ‪-‬ﻳﺤﻴﻰ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎﻣﺮﺕﺒﻂ ﺏﻮد و در واﻗﻊ آﺘﺎﺏﻰ‬
‫هﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬اﻣﺎ در اواﻳﻞ زﻣﺎن ﻋﺒﺎﺱﻴﺎنﺏﻘﺎﻳﺎى ﻣﺮدم ﺡﺮان‪-‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻋﺮاق‪-‬ﻧﻴﺰ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺏﻪ‬
‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ذﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬اﻳﻦ اهﻞ آﺘﺎب ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪﻣﺠﺒﻮر ﺏﻪ ﻗﺒﻮل اﺱﻼم ﻧﻤﻰﺷﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻬﻮد‬
‫ﺏﻰﺷﻚ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼمراﺡﺘﺘﺮ و ﻣﺮﻓﻪﺕﺮ ﺏﻮدﻧﺪ ﺕﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻧﺼﺎرا‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻧﺼﺎراى ﺷﺮق ﻧﻴﺰ‪-‬‬
‫ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن‪،‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻴﺎن و ﺟﺰ ﺁﻧﻬﺎ‪-‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﻴﺸﺘﺮ از روم ﺁﺱﺎﻳﺶداﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺠﻮس هﻢ ﺟﺰﻳﻪﻳﻰ آﻪ ﺏﻪ‬
‫اﺱﻼﻣﻴﺎن ﻣﻰﭘﺮداﺧﺘﻨﺪﺏﻤﺮاﺕﺐ ﺱﺒﻜﺘﺮ و راﺡﺘﺘﺮ از ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺱﺮاﻧﻪﻳﻰ ﺏﻮد آﻪ ﭘﻴﺶ از ﺁن ﺏﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖﺧﻮﻳﺶ‪-‬‬
‫ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪-‬ﻣﻰدادﻧﺪ‪.‬ﻟﻴﻜﻦ اﺡﺴﺎس راﺡﺖ در هﻤﺮاهﻰ ﺏﺎاآﺜﺮﻳﺖﻳﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ آﺴﺐ اﻣﺘﻴﺎزات اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ آﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﺎ‬
‫ﮔﺮوﻳﺪن ﺏﻪ اﺱﻼمﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻰﺷﺪ‪،‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺮ دوﻟﺖهﺎىﻣﺠﻮس و ﻧﺼﺎرا آﻪ‬
‫هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩﻳﻰ هﻢ ﺏﺮاى ﺡﻔﻆ ﺁﻧﻬﺎ‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎﻧﺼﺎرا آﻪ داﺋﻢ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﻌﺠﺰات ﺏﻮدﻧﺪ‪-‬روى ﻧﺪاد ﻇﺎهﺮا‬
‫از اﺱﺒﺎبﻋﻤﺪﻩ ﺷﺪ در روى ﺁوردن اهﻞ آﺘﺎب ﺏﻪ اﺱﻼم‪ .‬ﺱﺎدﮔﻰ و روﺷﻨﻰ ﻣﺒﺎﻧﻰ اﺱﻼم‪،‬و ﻣﻨﺎﺱﺒﺖ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﺏﺎ ﻣﺬاهﺐ اهﻞ آﺘﺎب‪،‬هﻢ ﺧﻮد از ﺟﻬﺎت ﺕﻮﺟﻪاهﻞ آﺘﺎب ﺏﻪ اﺱﻼم ﺏﻮد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺧﻠﻔﺎ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺏﺎ‬
‫اهﻞذﻣﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ‪،‬از ﺕﺠﺪﻳﺪ ﺏﻨﺎى ﻣﻌﺎﺏﺪﺷﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮىﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬ﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ را از اﺷﺘﻐﺎل ﺏﻪ آﺎرهﺎى ﻣﻬﻢ‬
‫ﻣﻨﻊ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬ﻳﺎوادارﺷﺎن ﻣﻰآﺮدﻧﺪ ﻟﺒﺎﺱﻬﺎى ﻧﺸﺎﻧﺪار ﺏﭙﻮﺷﻨﺪ‪،‬ﺏﻌﻀﻰﺷﺎن ﺡﺘﻰ ﺏﺮﺧﻰ ازﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ ﻋﻨﻒ وادار‬
‫ﻣﻰآﺮدﻧﺪ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪،‬ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻩﺕﺤﺮﻳﻚ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ و ﺏﻪ ﺁزار ﺁﻧﻬﺎ دﺱﺖ ﻣﻰﮔﺸﺎدﻧﺪ‪،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺡﻮال‬
‫ﺏﻨﺪرتاﺕﻔﺎق ﻣﻰاﻓﺘﺎد و ﺏﻰدوام ﺏﻮد‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ اهﻞ آﺘﺎب در ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم در ﺹﻠﺢ و ﺁراﻣﺶ ﺏﻪ ﺱﺮ‬
‫ﻣﻰﺏﺮدﻧﺪ‪.‬در هﺮ ﺹﻮرت اﺱﻼم رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ درﺱﺮزﻣﻴﻨﻬﺎى ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ اﻧﺘﺸﺎر و ﻗﺒﻮل ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ اﻧﺘﺸﺎر و ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻪ از راﻩﻋﻨﻒ و ﻓﺸﺎر ﺏﻮد ﺏﻠﻜﻪ ﺏﺴﺒﺐ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت و اﺱﺒﺎب ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﺏﻮد وﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻈﺎﻣﻰ اﻋﺮاب‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻧﻈﺎﻣﻰ‪،‬آﻪ در واﻗﻊ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻏﺰوات ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺏﻮد‪،‬از زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎى راﺷﺪﻳﻦ ﻗﻮت ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﻣﺤﺮك‬
‫اﻋﺮاب درﻳﻦ اﻣﺮ در درﺟﻪاول ﺷﺎﻳﺪ اﻣﻴﺪ آﺴﺐ ﻏﻨﻴﻤﺖﺏﻮد‪.‬اﻣﺎ اﺟﺮ اﺧﺮوى‪-‬آﻪ ﻣﺠﺎهﺪﻩ در راﻩ ﺧﺪاﻣﺘﻀﻤﻦ ﺁن‬
‫ﺏﻮد‪-‬ﻧﻴﺰ درﻳﻦ آﺎر ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻮد‪.‬ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻪ در اﻣﺮ»ردﻩ«ﺏﻪاﻋﺮاب ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺏﻮد راﻩ ﺏﺎزﮔﺸﺖ‪-‬ﺏﺎزﮔﺸﺖﺏﻪ‬
‫ﺟﺎهﻠﻴﺖ‪-‬ﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎﺏﺴﺘﻪ اﺱﺖ‪،‬ﺏﺎ ﺷﺮوع اﻳﻦ ﻓﺘﻮح راﻩ ﺕﺎزﻩﻳﻰ ﭘﻴﺶ ﭘﺎى ﺁﻧﻬﺎ ﮔﺸﻮد‪.‬ﻓﺘﻮحﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دوام ﻳﺎﻓﺖ‪،‬هﻢ‬
‫ﻋﺮاق ﻓﺘﺢ ﺷﺪ و هﻢ ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ از دﺱﺖﺏﻴﺰاﻧﺲﺏﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪.‬اﻣﻮﻳﺎن و ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن هﻢ آﻪ ﺏﻌﺪ از ﺧﻠﻔﺎى راﺷﺪﻳﻦ ﺏﺮ‬
‫ﺱﺮ آﺎرﺁﻣﺪﻧﺪ ﺕﺎ ﺟﺎﻳﻰ آﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺖ اﻳﻦ ﻓﺘﻮﺡﺎت را ﺕﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬در دﻧﺒﺎلﻏﺰوات ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺏﻼ ﻓﺎﺹﻠﻪ ﺏﻌﺪ از‬
‫رﺡﻠﺖ وى ﻣﺎﺟﺮاى ﻓﺘﻮح از دﻓﻊ اهﻞ ردﻩ‪-‬در ﺧﻼﻓﺖ اﺏﻮ ﺏﻜﺮ‪-‬ﺷﺮوع ﺷﺪ‪.‬در ﺱﺮآﻮﺏﻰ اﻳﻦ اﻋﺮاب ﻣﺮﺕﺪ آﻪ‬
‫ازﭘﺮداﺧﺖ زآﻮة اﺱﺘﻨﻜﺎف ﻣﻰورزﻳﺪﻧﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﺏﻦ وﻟﻴﺪ ﺱﺮدار ﻋﺮب ﺟﻼدتﺏﻰﻧﻈﻴﺮى اﺏﺮاز آﺮد و وى آﻪ در‬
‫دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮ آﺸﻴﻬﺎ ﺏﻪ ﻋﺮاق و ﺷﺎماﻓﺘﺎد ﺁﻧﺠﺎهﺎ در ﺏﻼد ﺱﺮ ﺡﺪى اﻳﺮان و ﻋﺮاق آﺮو ﻓﺮى ﺏﺎ ﻧﺎم آﺮد‪.‬وﻗﺘﻰ‬
‫ﺷﺎمو ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﺮاى هﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦﺱﺮزﻣﻴﻦ را ﺕﺮك ﮔﻔﺖ اﻣﺎ ﻋﺒﺎرت وداع‬
‫او‪-‬ﺱﻮزى ﺱﻮرى )‪- (١‬اﻧﻌﻜﺎﺱﺶ درﺕﺎرﻳﺦ ﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ ﺕﺎ ﺡﻜﺎﻳﺖ از ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻏﺮب آﻨﺪ درﺏﺎرﻩ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺮق‪.‬‬

‫درﻳﻦ ﺡﺎﻟﺖ ﺕﺎﺙﺮ‪،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺏﻴﺰاﻧﺲ هﻨﮕﺎم ﺏﺎزﮔﺸﺖ درﺏﺎرﻩ ﺱﻮرﻳﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد‪:‬‬

‫ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﺏﻰ ﺏﻮدى‪،‬اﻣﺎ ﺏﺮاى دﺷﻤﻦ!‬

‫اﻳﻦ دﺷﻤﻦ‪،‬ﻣﻘﺪر ﺏﻮد آﻪ ازﻳﻦ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺤﺒﻮب روم ﺷﺮﻗﻰ‪،‬ﻧﺰدﻳﻚﻳﻚ ﻗﺮن ﺏﺮ ﺕﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو وﺱﻴﻊ اﺱﻼم‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻰ آﻨﺪ‪.‬ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﺧﻄﺎب آﻪ ﺏﻪﺟﺎى اﺏﻮﺏﻜﺮ ﺏﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺸﺴﺖﺱﻌﺪ ﺏﻦ اﺏﻰ وﻗﺎص را ﺏﻪ ﻋﺮاق ﮔﺴﻴﻞ‬
‫آﺮدو او ﻧﻴﺰ در اﻧﺪك ﻣﺪت ﻣﻮﻓﻖ ﺏﻪ ﻓﺘﺢ ﺕﻴﺴﻔﻮن ﺷﺪ و ﭼﻨﺪى ﺏﻌﺪ اﻋﺮاب‪،‬هﻢ ﺏﺮﻓﺎرس دﺱﺖﻳﺎﻓﺘﻨﺪ هﻢ ﺏﺮ ﺧﺮاﺱﺎن‬
‫و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪.‬اﻳﻦ ﻓﺘﻮﺡﺎت ﺧﻴﺮﻩ آﻨﻨﺪﻩ‪-‬آﻪ ﺕﺎ ﺡﺪى ﺏﻪ ﺕﻘﺪﻳﺮ اﻟﻬﻰ ﻳﺎ ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ ﺕﻌﺒﻴﺮ ﺷﺪ‪-‬در واﻗﻊ ﻓﻘﻄﺒﺪان‬
‫ﺱﺒﺐ اﻣﻜﺎن داﺷﺖ آﻪ هﻤﻪ ﺟﺎ در ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺮان و ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﻣﻘﺪم ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن را ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺏﺎ ﻋﻼﻗﻪ اﺱﺘﻘﺒﺎل‬
‫)‪(٢‬‬
‫آﺮدﻧﺪ‪.‬اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺏﺎﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺏﻪ ﭼﺸﻢ ﻋﺪاوت ﻣﻰﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻓﺘﻮح ﭼﻨﻴﻦ ﺁﺱﺎن دﺱﺖ ﻧﻤﻰداد‪.‬‬
‫ﺏﻴﺰاﻧﺴﻴﻬﺎ ﭼﻮن در ﻣﺼﺮ از ﺱﻮرﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻔﻮرﺕﺮ ﺏﻮدﻧﺪ‪،‬دﻩ هﺰار ﺱﺮﺏﺎزﻣﺴﻠﻤﺎن آﺎﻓﻰ ﺏﻮد ﺕﺎ ﺕﻤﺎم ﻣﺼﺮ ﺱﻔﻠﻰ را‬
‫از ﭼﻨﮓ ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﻴﺮون ﺏﻴﺎورد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮى هﻢ آﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ آﺮد‪،‬ﻳﻚ دو ﺱﺎل ﺏﻴﺶ در دﺱﺖﺏﻴﺰاﻧﺲﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬هﻨﻮز ﻳﻚ رﺏﻊ ﻗﺮن از هﺠﺮت‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺏﻮد آﻪﺏﻴﺮون از ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب‪،‬از ﺕﻴﺴﻔﻮن ﺱﺎﺱﺎﻧﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺕﺎ اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺏﻴﺰاﻧﺴﻰ‪،‬هﻤﻪ ﺟﺎ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﺱﻼم ﺏﻮد ﺏﺎ ﺏﺎﻧﮓ اذان آﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻰداد ﺏﻪ وﺡﺪت ﺧﺪا ورﺱﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖﺷﻴﺨﻴﻦ‪،‬ﺹﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﻨﺸﺎ ﺡﻖ ﺁﻧﻬﺎ آﻪ از هﻤﺎن اوﻗﺎتﻧﺰد ﺏﻌﻀﻰ ﺹﺤﺎﺏﻪ ﻣﺤﻞ ﺕﺮدﻳﺪ و )‪(theocracy‬‬
‫ﺏﻮد آﻪ در ﺁن‪،‬هﻢ ﺹﻠﺢ ﺏﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا‪-‬اﻣﺮ اﺧﺘﻼف ﺷﺪ‪،‬ﻧﻮﻋﻰ ﺡﻜﻮﻣﺖ اﻟﻬﻰ ﻗﺮﺁن و ﺱﻨﺖﺏﻮد و هﻢ ﺟﻨﮓ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺏﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺎرﺽﺎﻳﻰ ﻋﺪﻩ ﻣﻌﺪودى هﻮا ﺧﻮاهﺎن اهﻞﺏﻴﺖ‪،‬اﻧﺼﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺏﺎ هﻤﺎن ﻋﻼﻗﻪ و ﺡﺮارﺕﻰ آﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬
‫ﺏﻪ اﻣﺮ اﺕﺤﺎدآﻠﻤﻪ داﺷﺘﻨﺪ هﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﺤﺪ ﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ وﻗﺘﻰ ﺏﻌﺪ از آﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﻤﺮ‪،‬ﺷﻮراى ﺷﺶ ﻧﻔﺮى‪،‬ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺏﻦ ﻋﻔﺎن را ﺏﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪ ﺏﺎ ﺽﻌﻒ و ﺱﺴﺘﻰ آﻪدر وى ﺏﻮد آﺎر ﺏﻪ دﺱﺖﺏﻨﻰ اﻣﻴﻪ‪-‬دﺷﻤﻨﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪-‬اﻓﺘﺎد و‬
‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪﻏﻠﺒﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻜﻪ‪،‬اﻧﺼﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ را‪-‬ﺏﺎ ﺱﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﻧﻮﻣﻴﺪ آﺮد و ﺕﺎﺡﺪى ﻧﺎراﺽﻰ‪ .‬ﺱﻴﺎﺱﺖ داﺧﻠﻰ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫در ﻃﻰ دوازدﻩ ﺱﺎل ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻨﺘﻬﻰﺏﻪ ﺏﺮوز ﻧﺎرﺽﺎﺋﻴﻬﺎى ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺪ آﻪ ﺏﻪ ﺷﻮرش اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ و ﺏﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن‪.‬‬

‫دورﻩ آﻮﺕﺎﻩ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻰ ع هﻢ ﺹﺮف ﻣﺒﺎرزﻩ ﺏﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺁن ﺷﻮرﺷﻬﺎﺷﺪ و ﺏﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻰ ع آﻪ ﺏﻪ دﺱﺖﻳﻚ‬
‫ﺕﻦ از ﺧﻮارج ﺹﻮرت ﮔﺮﻓﺖﺧﻼﻓﺖﺏﻪدﺱﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪-‬ﭘﺴﺮ اﺏﻮ ﺱﻔﻴﺎن آﻪ ﺕﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺏﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺒﺎرزﻩآﺮدﻩ‬
‫ﺏﻮد‪-‬اﻓﺘﺎد‪.‬ﺏﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﻣﻮروﺙﻰ ﺷﺪ و دﻣﺸﻖ ﻣﺮآﺰﺁن‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺧﻼﻓﺖ اﺱﻼﻣﻰ آﻪ در ﺁن‪،‬هﻤﻪ ﻗﺪرﺕﻬﺎ‬
‫ﻧﺎﺷﻰ از ﺡﻜﻢ ﺧﺪاﺋﻰ ﺏﻮد ﺏﻪ ﺱﺖﺧﺎﻧﻮادﻩﻳﻰ اﻓﺘﺎد آﻪ اﺱﻼم را ﺏﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺏﻮد و در زﻣﺎنﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺕﺎ ﺁﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺏﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺁن ﻣﺒﺎرزﻩ هﻢ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫اﻣﻮﻳﻬﺎ آﻪ ﺧﻼﻓﺖ را ﺏﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﺱﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮروث دﻧﻴﻮى ﺕﺒﺪﻳﻞآﺮدﻧﺪ ﻓﺘﻮح را ﻧﻴﺰ وﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﺏﺮاى ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ‬
‫ﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ‪.‬درﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﺱﭙﺎﻩ اﺱﻼم‪-‬هﻨﻮز هﻤﭽﻨﺎن ﻣﺜﻞ ﻋﻬﺪ ﺷﻴﺨﻴﻦ ﻓﺘﻮح راﺏﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻧﺸﺮ اﺱﻼم ﺕﻠﻘﻰ‬
‫ﻣﻰآﺮدﻧﺪ و ﻧﺸﺮ ﺡﻜﻢ ﺧﺪا‪.‬اﺷﺘﻐﺎل ﺏﻪ ﻓﺘﻮح ازﺟﺎﻧﺐ اﻣﻮﻳﻬﺎ اﮔﺮ اﻋﺮاب را از اﻇﻬﺎر ﻧﺎرﺽﺎﺋﻰ ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﻣﻰداﺷﺖ‪،‬ﺱﻴﺎﺱﺖﻋﺮﺏﻰ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎرﺽﺎﺋﻰ ﻣﻮاﻟﻰ ﮔﺸﺖ و ﺱﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻧﺎرﺽﺎﺋﻰ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﺪ ﺏﻪﺱﻘﻮط ﺏﻨﻰ اﻣﻴﻪ‬
‫ﺏﺮ دﺱﺖﺧﺮاﺱﺎﻧﻴﻬﺎ‪-‬ﻃﺮﻓﺪاران ﺁل ﻋﺒﺎس‪.‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮرﺧﻴﻦﻗﺪﻳﻢ اﺱﻼم آﻪ هﻤﻪ ﺁﺙﺎر ﺧﻮد را در ﻋﺼﺮ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ در ﻗﻀﺎوتراﺟﻊ ﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺕﺎ ﺡﺪى اﻏﻤﺎض و ﺕﺴﺎﻣﺢ ورزﻳﺪﻩ ﺏﺎﺷﻨﺪ‪،‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪراﺟﻊ ﺏﻪ اﻣﻮﻳﻬﺎ درﻳﻦ‬
‫دورﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺏﺮ ﺧﻼف ﻗﻮل ﺏﻌﻀﻰ اهﻞ ﺕﺤﻘﻴﻖﻇﺎهﺮا ﺏﺮ اﻃﻼﻋﺎت درﺱﺖ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﺏﺮ ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺒﻰ و‬
‫ﻋﺪم ﻣﻼﺡﻈﻪ‪.‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺱﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮروﺙﻰ ﺏﻴﺶ ﻧﺒﻮد ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪدر اواﻳﻞ ﺡﺎل‪،‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﺡﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮﻳﺎن‪،‬ﺕﺨﺖ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺮدوش ﻣﻮاﻟﻰ ﺏﻮدﻧﻪ اﻋﺮاب‪،‬و ﻣﺮآﺰ ﺁن ﻧﻴﺰ در ﻋﺮاق ﺏﻮد‪،‬ﺷﻬﺮى ﻋﻈﻴﻢ در ﺡﻮاﻟﻰ ﺕﻴﺴﻔﻮنﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪-‬ﺏﻐﺪاد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ آﻪ در زﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﻴﻘﻰ ﺏﻨﺎ ﮔﺸﺖ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﻬﺮتﺧﻮد را ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در دوران ﺧﻼﻓﺖ هﺎرون‬
‫ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﺏﺎ زوﺟﻪاش زﺏﻴﺪﻩ ووزﻳﺮش ﺟﻌﻔﺮ ﺏﺮﻣﻜﻰ‪،‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺏﺴﻴﺎرى از ﻗﺼﻪهﺎى ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ هﺰار وﻳﻚ ﺷﺐ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬درﺏﺎر هﺎرون ﻣﻴﻌﺎدﮔﺎﻩ ﺷﺎﻋﺮان‪،‬ﻣﻄﺮﺏﺎن‪،‬ﻗﺼﻪ ﮔﻮﻳﺎن وﺁوازﻩﺧﻮاﻧﻬﺎ‪،‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن و اﻃﺒﺎء ﺷﺪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﻣﺎﻣﻮن وﻣﻌﺘﺼﻢ ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻠﻤﻰ و وﺟﻮد ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ و ﻋﻠﻤﺎء و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪرا ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﻳﻚ زﻳﻮر‬
‫ﺕﺎزﻩ ﺏﻪ ﺟﻼل و ﺷﻜﻮﻩ درﺏﺎر ﭘﺪر اﻓﺰودﻧﺪ و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪهﺎرون و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺏﻐﺪاد را آﺎﻧﻮن درﺧﺸﺎن ﺕﻤﺪن و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﺷﺮق آﺮدﻧﺪ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ آﻪ ﻣﻘﺎرن ﺱﺪﻩ دوم هﺠﺮى در ﺕﻤﺎم ﻏﺮب ﻓﻘﻂ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻰ راهﻤﻄﺮاز ﺧﻮﻳﺶ‬
‫داﺷﺖ ازﻳﻦ رﻗﻴﺐ ﻣﻌﺎﺹﺮ ﻓﺮﻧﮕﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻤﺮاﺕﺐﻣﺠﻠﻠﺘﺮ ﺏﻮد و ﺏﺎ ﻓﺮهﻨﮓﺕﺮ )‪ . (٣‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﺎ ارﺱﺎل هﺪﻳﻪ‬
‫و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪،‬ﺷﺎرل ﺏﺰرگ ﻓﺮاﻧﻚ را ﭘﻨﻬﺎﻧﻰ ﺏﺮ ﺽﺪ رﻗﺒﺎء ﺧﻮﻳﺶ‪-‬ﺏﻴﺰاﻧﺲ و اﻧﺪﻟﺲﺕﺤﺮﻳﻚ ﻣﻰآﺮد و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﺮ ﺽﺪ اﻣﻮﻳﻬﺎى اﻧﺪﻟﺲ‪.‬‬

‫در واﻗﻊ‪،‬اﻣﻮﻳﻬﺎ از ﻣﺪﺕﻬﺎ ﭘﻴﺶ در اﻧﺪﻟﺲ دم از اﺱﺘﻘﻼل ﻣﻰزدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺪﻟﺲ در زﻣﺎن وﻟﻴﺪ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﻚ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻣﻮى دﻣﺸﻖ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد وﻣﺪﺕﻬﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺡﻜﺎم اﻣﻮى ادارﻩ ﻣﻰﺷﺪ اﻣﺎ از‬
‫اﻣﻮﻳﻬﺎ آﻪ در روى آﺎر ﺁﻣﺪنﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺷﺪﻧﺪ ﻳﻚ ﺕﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺡﻤﻦ‪،‬ﺏﻪ اﻧﺪﻟﺲاﻓﺘﺎد و ﺁﻧﺠﺎ را از‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﺟﺪا آﺮد‪.‬اﺧﻼف او ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮى اﻧﺪﻟﺲ راﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻧﺪ آﻪ ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮﻃﺒﻪ را ﻣﺮآﺰ ﺕﻤﺪنو ﻓﺮهﻨﮓ ﻏﺮب آﺮد‪-‬ﻧﻈﻴﺮ ﺏﻐﺪاد‪.‬وﻗﺘﻰ ﺏﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺕﺮآﺎن ﺏﺮ دﺱﺘﮕﺎﻩ ﺧﻼﻓﺖاز ﻋﻬﺪ‬
‫ﻣﺘﻮآﻞ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻪ ﺏﻌﺪ‪،‬ﺏﻐﺪاد روﻧﻖ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را از دﺱﺖ دادﺕﺠﺰﻳﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و ﺷﺮوع اﺱﺘﻘﻼﻟﻬﺎى‬
‫ﻣﺤﻠﻰ‪ .‬درﻳﻦ ﺡﻮادث ﻃﺎهﺮﻳﺎنﺏﺮ ﺧﺮاﺱﺎن اﺱﺘﻴﻼ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺁل ﻃﻮﻟﻮن ﺏﺮ ﻣﺼﺮ‪.‬در اﻧﺪك ﻣﺪت ﺹﻔﺎرﻳﺎن‪،‬‬
‫ﺱﺎﻣﺎﻧﻴﺎن‪،‬ﺁل زﻳﺎر‪،‬و ﺁل ﺏﻮﻳﻪ ﺧﺮاﺱﺎن و ﻓﺎرس و ﻋﺮاق را ﻣﻴﺪان ﺕﻨﺎزع ورﻗﺎﺏﺖﺧﻮﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺼﺮ ﺏﻴﻦ‬
‫ﺁل ﻃﻮﻟﻮن و ﺁل اﺧﺸﻴﺪ دﺱﺖﺏﺪﺱﺖ ﮔﺸﺖ ﺕﺎ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن اﻓﺘﺎد‪،‬آﻪ ﺧﻼﻓﺖﺷﻴﻌﻰ اﺱﻤﻌﻴﻠﻰ را درﺁﻧﺠﺎ ﺏﻮﺟﻮد‬
‫ﺁوردﻧﺪ و ﻃﻮﻟﻰ ﻧﻜﺸﻴﺪ آﻪ در دﻧﻴﺎى اﺱﻼم در ﻳﻚ زﻣﺎن ﺱﻪﺧﻠﻴﻔﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰراﻧﺪ‪:‬ﻋﺒﺎﺱﻰ در ﺏﻐﺪاد‪،‬ﻓﺎﻃﻤﻰ در‬
‫ﻣﺼﺮ‪،‬و اﻣﻮى دراﻧﺪﻟﺲ‪.‬در ﻣﻮﻗﻌﻰ آﻪ ﺽﻌﻒ ﺧﻠﻔﺎى اﻧﺪﻟﺲ ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﻳﻔﻰ را در ﺁﻧﺠﺎﺏﻮﺟﻮد ﺁورد‪،‬از ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن در ﺏﻐﺪاد ﺟﺰ ﻧﺎﻣﻰ ﺏﺎﻗﻰ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺏﻮد و اﻣﺮاءﺁل ﺏﻮﻳﻪ و ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن و اﻳﻠﻚ ﺧﺎﻧﻴﺎن‪،‬ﻗﻠﻤﺮو ﺷﺮق ﺧﻼﻓﺖ را‬
‫ﺕﻘﺴﻴﻢ آﺮدﻩﺏﻮدﻧﺪ در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن ﻣﺼﺮ ﻗﺪرﺕﺸﺎن در ﺕﺰاﻳﺪ ﺏﻮد‪،‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺕﺤﺮﻳﻜﺎت ﺁﻧﻬﺎ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺏﻮد آﻪ‬
‫ﺏﻬﺎﻧﻪﻳﻰ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻧﺼﺎراى ﻏﺮب داد ﺏﺮاى ﺟﻨﮓ‪-‬ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺹﻠﻴﺒﻰ‪.‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺹﻠﻴﺒﻰ)‪١٠٩٦١٢٩١‬‬
‫ﻣﻴﻼدى(آﻪ ﻣﻘﺎرن ﻋﻬﺪ اﻟﻤﺴﺘﻈﻬﺮ ﺏﺎﷲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻴﻦ ﺷﺮقو ﻏﺮب اﺕﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻋﻨﻮاﻧﻰ آﻪ داﺷﺖ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد‬
‫از اﺱﺘﺮداد ﻣﺰار ﻣﻘﺪس )‪ (Sepulchre Saint‬از دﺱﺖ ﻣﺤﻤﺪﻳﺎن‪،‬اﻣﺎ ﺡﻘﻴﻘﺖ ﺁن ﭼﻴﺰى ﻧﺒﻮد ﺟﺰ ﺕﺠﺎوزﻏﺮب ﺏﻪ‬
‫ﺷﺮق و اداﻣﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎﺋﻰ آﻪ از دﻳﺮ ﺏﺎز ﺷﺮق و ﻏﺮب را در ﻣﻘﺎﺏﻞهﻢ ﻗﺮار ﻣﻰداد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﭼﻨﺎن رﻳﺸﻪﻳﻰ آﻬﻦ داﺷﺖ آﻪ هﺮودوتﺕﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﺏﺎ ﺱﺌﻮاﻟﻰ از ﻣﻮﺟﺐ ﺁن ﺷﺮوع‬
‫ﻣﻰآﺮد و ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺕﺮوا‪،‬ﻣﻨﺎزﻋﺎت اﻳﺮان و ﻳﻮﻧﺎن‪،‬و ﺟﻨﮕﻬﺎى اﻳﺮان و روم هﻤﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاى درازﻣﺮﺏﻮط‬
‫ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺏﺮﺧﻮرد داﺋﻢ ﺏﻴﻦ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻣﺜﻞ ﻧﻮﻋﻰ ﺟﺒﺮ ﺕﺎرﻳﺦﺏﻮد ﻳﺎ ﺱﺮﻧﻮﺷﺘﻰ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ آﻪ هﻨﻮز ﻧﻴﺰ‬
‫اداﻣﻪ دارد‪.‬ﻟﻴﻜﻦ از وﻗﺘﻰآﺸﻒ ﺏﺪ ﻓﺮﺟﺎم آﺮﻳﺴﺘﻒ آﻠﻤﺐ ﻏﺮب را ﺏﻪ ﺱﻮى اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﺏﺮد‪،‬ﺷﺮق ﻧﻴﺰ ﮔﻬﮕﺎﻩ‬
‫ﺏﻪ آﻨﺎر ﺏﺤﺮهﻨﺪ و اﻗﻴﺎﻧﻮس ﺁرام رﺱﻴﺪ اﻣﺎ ﺏﺮ ﺧﻮرد ﻗﺪﻳﻢ ﺁﻧﻬﺎﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪-‬ﺏﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺕﺮاژﻳﻚ ﻳﺎ ﺏﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺕﺠﺎوز ﻧﺎﻣﺮﺋﻰ ﻏﺮبﺏﻪ ﺷﺮق‪.‬در هﺮ ﺹﻮرت‪،‬در ﺁﻧﭽﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺹﻠﻴﺒﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ»ﻣﺰار ﻣﻘﺪس«‬

‫ﺏﻬﺎﻧﻪ ﺏﻮد و ﺡﻘﻴﻘﺖ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﺕﺠﺎوز ﺏﻪ ﺷﺮق و ﺕﺴﻠﻂ ﺏﺮ ﺁن‪.‬ﺷﻮقﻣﻘﺪس ﺹﻠﻴﺒﺪاران آﻪ ﺧﻄﺎﺏﻪ ﻣﻬﻴﺞ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﭘﺎپ اورﺏﺎن دوم ﺁن را در ﺷﻬﺮآﻠﺮﻣﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺸﺘﻌﻞ آﺮد)‪ ١٠٩٥‬ﻣﻴﻼدى( ﺏﺮاى ﻋﺎﻣﻪ دهﻘﺎﻧﺎنروﺱﺘﺎ‬
‫و ﭘﻴﺸﻪوران ﺷﻬﺮى ﺡﺎﺹﻠﻰ آﻪ در ﻃﻰ هﺸﺖ ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﻰ و درﻣﺪت ﻧﺰدﻳﻚ دو ﻗﺮن ﺏﺒﺎر ﺁورد‪،‬ﺕﻠﻔﺎت و‬
‫ﺧﺴﺎرات ﺏﻴﺸﻤﺎر ﺏﻮد آﻪ ﺡﺘﻰ ﻳﻚﺏﺎر آﻮدآﺎن ﺏﻴﮕﻨﺎﻩ ﻣﺴﻴﺤﻰ اروﭘﺎ را‪-‬ﻓﻘﻂ ﺏﻪ اﻳﻦ ﺱﺒﺐ آﻪ ﺏﻴﮕﻨﺎﻩ و ﺱﺎدﻩﺏﻮدﻧﺪ‪-‬‬
‫اﻣﻮاج اﻳﻦ ﺷﻮق ﻣﻘﺪس از ﻣﺎرﺱﻰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺏﻪ ﺱﻮى ﻣﺰار ﻣﻘﺪسراﻧﺪ و در ﺏﻴﻦ راﻩ ﺏﻪ اﺱﺎرت و ﻓﻨﺎ ﻣﺤﻜﻮم‬
‫داﺷﺖ‪.‬اﻣﺎ در ﻏﺎﻟﺐ ﺱﺮداران وﺷﺎهﺰادﮔﺎن اروﭘﺎﻳﻰ اﻳﻦ ﺷﻮق ﻣﻘﺪس ﺟﺎى ﺧﻮد را ﺏﻪ ﺟﻨﻮن ﺕﺠﺎوز دادﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺕﺎﺱﻴﺲ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى ﺏﻰدوام ﻻﺕﻴﻦ ﺏﻪ ﺧﺮج اﻋﺮاب و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﺎرت زدﻩ آﻪ ﻳﺎدﺁور ﺕﺎﺱﻴﺲ دوﻟﺖ اﺱﺮاﺋﻴﻞ‬
‫اﺱﺖ‪،‬ﺕﺠﺎوز ارﺽﻰ ﺏﻪ ﺏﻴﺰاﻧﺲﻣﺴﻴﺤﻰ آﻪ ﺡﺘﻰ وﺡﺪت در اﺱﺎس دﻳﻦ هﻢ ﺁن را از ﺕﻄﺎول ﻏﺮب‬
‫ﻣﺼﻮنﻧﻤﻰداﺷﺖ‪،‬و ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﺴﺎوت ﺏﻰ ﺱﺎﺏﻘﻪ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺱﺎآﻨﺎن ﺏﻰ ﭘﻨﺎﻩ ﺱﺮزﻣﻴﻨﻬﺎىﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ آﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻳﻦ‬
‫رهﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻰ را ﺱﻴﺎﻩ ﻣﻰآﻨﺪ و ﺏﺨﻮﺏﻰ ﻧﺸﺎنﻣﻰدهﺪ آﻪ درﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻧﻴﺰ ﻏﺮﺏﻴﻬﺎ ﺏﻪ هﻤﺎن دﻟﻴﺮى آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را ﻏﺎرتﻣﻰآﺮدﻧﺪ در ﺕﺠﺎوز ﺏﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﻬﺎى ﺷﺮق‪-‬ﺏﻴﺰاﻧﺲ‪-‬هﻢ دﻟﻴﺮﺏﻮدﻧﺪ و ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎ اﮔﺮ از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺎدى ﺱﺮاﻧﺠﺎم ﺟﺰ ﺕﻠﻔﺎت وﺧﺴﺎرات ﭼﻴﺰى ﺏﺪﺱﺖ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﻮى ﻣﺰﻳﺪ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﺏﺎ ﺕﻤﺪن‬
‫وﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ ﺷﺎﻳﺪ ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺁن ﺧﺴﺎرات و ﺕﻠﻔﺎﺕﺸﺎن را ﺟﺒﺮان آﺮد‪.‬‬

‫ﺏﺎ ﻣﺸﺎﺏﻬﺘﻬﺎﺋﻰ آﻪ هﻨﻮز درﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاى ﺷﺮق و ﻏﺮب‪،‬از دور وﻧﺰدﻳﻚ هﺴﺖ‪،‬آﺪام ﻣﻮرخ هﺴﺖ آﻪ ﻣﺜﻞ ﺏﺴﻴﺎرى‬
‫از ﻋﺎﻣﻪ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺏﺎ ﺧﻮدﻧﻴﻨﺪﻳﺸﺪ آﻪ ﻓﻰ اﻟﻮاﻗﻊ ﺕﺎرﻳﺦ ﭼﻴﺰى ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﺕﻜﺮار‪.‬در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎىدراز ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ‬
 ‫ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻦ زﻧﮕﻰ و ﺹﻼح اﻟﺪﻳﻦ اﻳﻮﺏﻰ‪،‬ﺱﻼﻃﻴﻦ ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ‪،‬از ﺏﻼد ﻣﻮرد ﺕﺠﺎوز رﺷﻴﺪاﻧﻪ دﻓﺎع آﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺡﺸﺎﺷﻴﻦ اﺱﻤﻌﻴﻠﻴﻪ هﻢ رﻋﺐ ووﺡﺸﺖ از ﺧﻮﻳﺶ را‪-‬ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺕﺮورﻳﺴﺖ‪-‬در ﻗﻠﻮب ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬در ﻣﺪت اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎى ﻃﻮﻻﻧﻰ‪،‬ﺱﻼﺟﻘﻪ آﻪ در ﺷﺮق وﻗﺘﻰ ازﺡﻠﺐ ﺕﺎ آﺎﺷﻐﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻰراﻧﺪﻧﺪ دوﻟﺘﺸﺎن ﺕﺠﺰﻳﻪ و ﻣﻨﻘﺮض‬
‫ﺷﺪ‪،‬هﺠﻮمﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﺸﺎهﻴﺎن و اآﺜﺮ ﺡﻜﻮﻣﺘﻬﺎى ﺷﺮق اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﺮاﻧﺪاﺧﺖﻳﺎﻣﻨﻘﺎد آﺮد‪،‬و ﺡﺘﻰ ﺏﺎ ﺱﻘﻮط‬
‫ﺏﻐﺪاد ﺏﺮ دﺱﺖ هﻮﻻآﻮى ﻣﻐﻮل ﺧﻼﻓﺖﻋﺒﺎﺱﻴﺎن هﻢ ﺧﺎﺕﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ)‪ ٦٥٦‬هﺠﺮى(‪.‬دو ﻗﺮن ﺏﻌﺪ‪،‬آﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﺪﺱﺖ ﺕﺮآﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﺏﻮد‪،‬اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ از دﺱﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺧﺎرج ﺷﺪﻩ ﺏﻮد و ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﻳﻒ اﺱﻼﻣﻰ ﺁن‬
‫ﺱﺮزﻣﻴﻦ در ﻣﻘﺎﺏﻞ وﺡﺪتﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﺁﻧﺠﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺘﺶ ﺏﻰﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﻏﻠﺒﻪ ﺕﺮآﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﺏﺮ ﺏﻴﺰاﻧﺲ)‪١٤٥٣‬‬
‫ﻣﻴﻼدى(آﻪ ﺕﺎرﻳﺦ دوران ﺟﺪﻳﺪ را ﺏﺮاى اروﭘﺎ ﺷﺮوع آﺮد اﮔﺮﻳﻚ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد‪،‬ﺱﻨﺖﺧﻼﻓﺖ‬
‫را‪-‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﻧﺎم ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻪ ﺽﻤﻴﻤﻪ ﻋﻨﻮان ﺱﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﺷﺪ‪-‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﺡﻴﺎء آﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺱﻴﺴﺘﻢ اﻗﻄﺎع ارﺽﻰ آﻪ در ﺷﺮق از دوران ﺱﻼﺟﻘﻪ ﻧﻮﻋﻰ اﺱﺘﺜﻤﺎر ﺏﻰهﺪفرا ﺏﻼى ﺟﺎن اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﺮدﻩ‬
‫ﺏﻮد درﻳﻦ هﺮج و ﻣﺮج ﻣﻐﻮل و ﺕﺎﺕﺎرﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ و ﻇﻠﻢ و ﺏﻴﻌﺪاﻟﺘﻰ ﻧﺎﺷﻰ از ﺁن‪،‬رواﺏﻂ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را‬
‫ﺏﺎﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺤﺪود آﺮد‪.‬از اﻳﻦ رو‪،‬ﻧﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى ﻋﻈﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ آﻪ دراوج ﺏﺴﻂ ﺧﻮﻳﺶ ﺡﺘﻰ وﻳﻨﻪ را در‬
‫ﻗﻠﺐ اروﭘﺎ ﺕﻬﺪﻳﺪ ﻣﻰآﺮد ﺕﻮاﻧﺴﺖﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم را از ﺡﺎﻟﺖ رآﻮد ﻧﺎﺷﻰ از ﺕﻤﺎم ﺷﺪن ﺏﻨﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدى ﻧﺠﺎتدهﺪ‪،‬ﻧﻪ‬
‫ﺕﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﺹﻔﻮﻳﻪ آﻪ ﻧﻔﺤﻪ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﺕﺎزﻩﻳﻰ ﺏﻮد ﺏﻤﻨﻈﻮر ﺕﺠﺪﻳﺪﻋﻬﺪ ﺏﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺷﻴﻌﻪ‪،‬ﺡﻘﻴﻘﺖ اﺱﻼم ﺏﻮد‪.‬در هﻨﺪ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﻪ ﺱﻼﻃﻴﻦ ﻣﻤﻠﻮكو ﺁل ﺕﻐﻠﻖ ﺏﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪن ﭼﻨﺪان ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﻐﻮل آﺒﻴﺮ‪-‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﺁﻧﻜﻪ اﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﺱﻨﺖ ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰ را ﺕﺎ ﺡﺪى اﺡﻴﺎء ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻓﺮﺹﺘﻰﺏﺮاى ﺏﺴﻂ و ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و داﻧﺶ ﻋﺮﺽﻪ آﺮدﻧﺪ‪.‬در‬
‫ﺕﻤﺎم ﻣﺪت ﻋﺼﺮرﻧﺴﺎﻧﺲ و دوران ﺟﺪﻳﺪ آﻪ ﻏﺮب ﻣﻴﺮاث ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ را ﺕﺜﻤﻴﺮ آﺮد وﻓﺰوﻧﻰ داد‪،‬ﻋﺎﻟﻢ اﺱﻼم‪-‬‬
‫ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻧﺎ اﻣﻨﻰ و ﺕﺠﺎوزى آﻪ از اﻗﺘﺼﺎدﻣﺘﺰﻟﺰﻟﺶ ﻧﺎﺷﻰ ﺏﻮد‪-‬ﻣﺜﻞ ﭘﻬﻠﻮاﻧﻰ آﻪ ﺕﻤﺎم ﻗﻮاى ﺧﻮد را در ﻳﻚ‬
‫ﺟﻨﮓﻃﻮﻻﻧﻰ اﻣﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از دﺱﺖ دادﻩ ﺏﺎﺷﺪ آﺮﺧﺖ ﻣﺎﻧﺪ و ﺏﻰﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮد ﺁﮔﺎهﻰ ﻣﺠﺪد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از وﻗﺘﻰ ﺷﺮوع ﺷﺪ آﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺏﻨﺎﭘﺎرت دردﻧﺒﺎل ﺷﺮآﺘﻬﺎى هﻨﺪ ﺷﺮﻗﻰ اروﭘﺎ ﺏﻪ دروازﻩ‬
‫دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﻗﺪم ﻧﻬﺎد‪،‬و درﭘﺸﺖﺱﺮ وى ﺷﺒﺢ اﺱﺘﻌﻤﺎر ﻏﺮب رﺱﻴﺪ‪-‬ﺏﺎ ﺱﻌﻰ در ﻧﻔﻮذ ﻣﺮﺋﻰ و ﻧﺎﻣﺮﺋﻰ‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬اﮔﺮ در دو ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺹﻠﻴﺒﻰ ﻧﺎﻣﺮﺋﻰ و ﺕﺎزﻩﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم را در ﻣﻌﺮض ﺕﺠﺎوز ﻏﺮب ﻧﻬﺎدﻩ‬
‫اﺱﺖ ﺕﻔﻮق ﻏﺮب درﻳﻦﺏﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺟﺰ ﺕﻔﻮق اﺱﻠﺤﻪاش آﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ وﺱﺖﺱﺒﺒﻰﻧﺪارد و اﮔﺮ دﻧﻴﺎى‬
‫اﺱﻼم ﻣﻰﺧﻮاهﺪ درﻳﻦ ﻣﻌﺮآﻪ ﻣﺨﻔﻰ هﻢ دﺱﺖ آﻢﺏﻘﺪر ﻣﻌﺮآﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﭘﻴﺮوزى ﺏﻴﺎﺏﺪ‪،‬ﭼﺎرﻩﻳﻰ ﺟﺰ ﺁن ﻧﺪارد آﻪ‬
‫در»ﻧﻮعاﺱﻠﺤﻪ«ﺧﻮﻳﺶ ﺕﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ آﻨﺪ‪،‬و ﺏﺮ اﺱﺎس ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ‪-‬ﻧﻪ ﺁﻧﭽﻪ آﻮر آﻮراﻧﻪ از ﻏﺮب‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺱﺖ‪-‬ﺏﻨﺎى ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﺕﺎزﻩﻳﻰﺏﮕﺬارد‪.‬ﺱﺎﺏﻘﻪ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ هﺰار ﺱﺎﻟﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻪ ﺏﻰﺷﻚ در‬
‫ﺕﺎرﻳﺦاﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺙﺮى داﺷﺘﻪ اﺱﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ اﻳﻦ آﺎر ﺏﺮاى وىﺷﺪﻧﻰ اﺱﺖ‪-‬زود ﻳﺎ دﻳﺮ‪.‬‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ‪،‬ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ در دوران ﻣﻘﺎرن ﺏﻨﺎى ﺏﻐﺪاد‪،‬آﻮﺷﺸﻰ آﻪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻧﻘﻞ و ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪،‬ﭘﻬﻠﻮى‪،‬و هﻨﺪى‪،‬وﻧﻴﺰ در اﻳﺠﺎد اﺹﻄﻼﺡﺎت ﻣﻨﺎﺱﺐ ﻋﺮﺏﻰ ﺏﺮاى ﺁن ﻣﻌﺎرف‪،‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‬
‫ﺏﻘﺪرىﺷﮕﺮف ﺏﻮد آﻪ اﻧﺴﺎن از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺁن ﺏﻪ ﺡﻴﺮت ﻣﻰاﻓﺘﺪ و ﻣﻮرخ هﺮ ﻗﺪرﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﻐﺮور ﺏﺎﺷﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﺕﺼﺪﻳﻖ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪاﻳﻦ آﻮﺷﺶ هﺮ ﭼﻨﺪ در ﺁن دوران ﺡﺎﺹﻞ ﺏﺴﻴﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺱﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺏﻘﺪرىﻋﻈﻴﻢ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ آﻪ هﻴﭻ ﻗﻮﻣﻰ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖ ﻣﺪت زﻳﺎدى ﺁن راﺕﺤﻤﻞ آﻨﺪ‪.‬ﺏﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﺪت ﻳﻚ هﻴﺠﺎن‬
‫ﺟﻮاﻧﻰ و ﺷﻮق ﺧﻮﺷﺒﻴﻨﺎﻧﻪاﻧﺠﺎم دادن ﭼﻨﻴﻦ آﻮﺷﺸﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪ (٤) .‬اآﻨﻮن هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺏﺸﺎرتﻣﻰدهﺪ آﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﺱﻼم ﺏﺎر دﻳﮕﺮ از ﺁن ﺷﻮق و هﻴﺠﺎن ﻣﻘﺪس ﻣﺸﺘﻌﻞﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﺴﺎﻣﺢ‪ ،‬ﻣﺎدر ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺳﻼم‬

‫ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ آﻪ ﻻ اﻗﻞ از ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺘﻮح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻐﻮل ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم را از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط‬
‫اﺧﻼﻗﻰ‪،‬ﺏﺮﺕﺮى ﺱﻄﺢ زﻧﺪﮔﻰ‪،‬ﺱﻌﻪ ﺹﺪر واﺟﺘﻨﺎب ﻧﺴﺒﻰ از ﺕﻌﺼﺐ‪،‬و ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﺮﻗﻰ ﻋﻠﻢ و ادب‪،‬ﻃﻰ‬
‫ﻗﺮﻧﻬﺎىدراز ﭘﻴﺸﺎهﻨﮓ ﺕﻤﺎم دﻧﻴﺎى ﻣﺘﻤﺪن و ﻣﺮﺏﻰ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻗﺮار داد )‪، (٥‬ﺏﻴﺸﻚ ﻳﻚ دورﻩ درﺧﺸﺎن از‬
‫ﺕﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ و ﺁﻧﭽﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪنﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﺏﺪان ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖ اﮔﺮ از دﻳﻨﻰ آﻪ ﺏﻪ ﻳﻮﻧﺎن دارد ﺏﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪآﻤﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺏﺎ اﻳﻦ ﺕﻔﺎوت آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ هﻨﻮز در دﻧﻴﺎى ﺡﺎﺽﺮ ﺕﺎﺙﻴﺮﻣﻌﻨﻮى دارد‪،‬و ﺏﻪ ﺟﺬﺏﻪ و‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﺁن ﻧﻘﺼﺎن راﻩ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻰ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﮋادى و ﻓﺮهﻨﮕﻰ دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺡﺘﻰ در ﺁنروزهﺎى ﺁﻣﻴﺨﺘﮕﻰ اﻗﻮام و ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎ ﭼﻨﺎن ﻏﺮﻳﺐ‬
‫ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ آﻪ ﻣﻮرخ ازﺧﻮد ﻣﻰﭘﺮﺱﺪ رواﺏﻂ دﻳﻨﻰ ﺏﺎﻳﺪ ﭼﻘﺪر اﺱﺘﻮار ﺏﺎﺷﺪ ﺕﺎ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﻋﻨﺎﺹﺮﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ را ﺏﺎ هﻢ‬
‫ﻧﮕﻪ دارد‪ (٦) .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ درﺧﺸﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺕﻤﺪﻧﻰ آﻪاروﭘﺎ را از ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺕﺎ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدهﻢ در ﻃﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ رﻳﺎﺽﻰهﻨﻮز واﻣﺪار ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺏﻮد‪،‬ﺁﻳﺎ ﺏﺎﻳﺪ ﺏﻪ ﺡﺴﺎب ﺕﺸﻮﻳﻖ و ﻣﺴﺎﻋﺪتاﺱﻼم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺁﻳﺪ ﻳﺎ ﺏﻪ‬
‫ﺡﺴﺎب ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ اﻗﻮام ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ آﻪ در اﻳﺠﺎد و ﺏﻪ ﺙﻤﺮ رﺱﺎﻧﻴﺪن ﺁن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺱﻬﻢ اﻗﻮام‬
‫ﮔﻮﻧﻪﮔﻮنآﻪ در ﺕﻮﺱﻌﻪ اﻳﻦ ﺕﻤﺪن ﺏﺬل ﻣﺴﺎﻋﻰ آﺮدﻩاﻧﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻖ دور ﺏﻤﺎﻧﺪاﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺕﺮﻗﻴﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﻰ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻣﺎدى را ﺏﺮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻴﺴﺮ ﺱﺎﺧﺖ در ﺡﻘﻴﻘﺖ هﻤﺎن اﺱﻼم ﺏﻮد آﻪ ﺏﺎ ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫وﺕﺮوﻳﺞ ﻧﺸﺎط ﺡﻴﺎﺕﻰ‪،‬روح ﻣﻌﺎﺽﺪت و ﺕﺴﺎهﻞ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻧﻴﺎىﺏﺎﺱﺘﺎﻧﻰ آﺮد و در ﻣﻘﺎﺏﻞ رهﺒﺎﻧﻴﺖ‬
‫آﻠﻴﺴﺎ آﻪ ﺕﺮك و اﻧﺰوا را ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﻰآﺮدﺏﺎ ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ»راﻩ وﺱﻂ«ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﻜﺎﻣﻞ ﺹﻨﻌﺖ و ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻰ‬
‫راﺕﺴﻬﻴﻞ آﺮد‪.‬در دﻧﻴﺎﺋﻰ آﻪ اﺱﻼم ﺏﻪ ﺁن وارد ﺷﺪ اﻳﻦ روح ﺕﺴﺎهﻞ و اﻋﺘﺪالدر ﺡﺎل زوال ﺏﻮد‪.‬از دو ﻧﻴﺮوى‬
‫ﺏﺰرگ ﺁن روز دﻧﻴﺎ ﺏﻴﺰاﻧﺲ در اﺙﺮ ﺕﻌﺼﺒﺎتﻣﺴﻴﺤﻰ آﻪ روزﺏﺮوز در ﺁن ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻏﺮق ﻣﻰﺷﺪ هﺮ روز ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺏﻴﺶاز ﭘﻴﺶ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺕﻌﻄﻴﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻼﺱﻔﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪژوﺱﺘﻰ ﻧﻴﺎن‪،‬اﻋﻼم ﻗﻄﻊ ارﺕﺒﺎط‬
‫ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﺏﻮد ﺏﻴﻦ دﻧﻴﺎى روم ﺏﺎ ﺕﻤﺪنو ﻋﻠﻢ‪.‬در اﻳﺮان هﻢ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺴﺮو ﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫ﻓﻜﺮ‪،‬ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻌﺠﻞ ﺏﻮد و ﺏﺎز ﺕﻌﺼﺒﺎﺕﻰ آﻪ ﺏﺮزوﻳﻪ ﻃﺒﻴﺐ در ﻣﻘﺪﻣﻪآﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ )‪ (٧‬ﺏﻪ ﺁن اﺷﺎرت دارد هﺮ‬
‫ﻧﻮع اﺡﻴﺎء ﻣﻌﺮﻓﺖ را درﻳﻦ ﺱﺮزﻣﻴﻦﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ آﺮد‪.‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻰ آﻪ اﺱﻴﺮ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻰ و ﻗﻮﻣﻰ ﺏﻮد اﺱﻼم ﻧﻔﺤﻪﺕﺎزﻩﻳﻰ دﻣﻴﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﺎ اﻳﺠﺎد دار اﻻﺱﻼم آﻪ‬
‫ﻣﺮآﺰ واﻗﻌﻰ ﺁن ﻗﺮﺁنﺏﻮد‪-‬ﻧﻪ ﺷﺎم و ﻧﻪ ﻋﺮاق‪-‬ﺕﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﻰ و ﻧﮋادى را ﺏﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع»ﺟﻬﺎن وﻃﻨﻰ«ﭼﺎرﻩ آﺮد‪،‬و‬
‫در ﻣﻘﺎﺏﻞ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻰ ﻧﺼﺎرا و ﻣﺠﻮس‪،‬ﺕﺴﺎﻣﺢ و ﺕﻌﺎهﺪ ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎب را ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮد و ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و ﺡﻴﺎت‬
‫را‪.‬‬

‫ﺙﻤﺮﻩ اﻳﻦ درﺧﺖﺷﮕﺮف‪-‬آﻪ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ ﺏﻮد ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪-‬ﺏﻌﺪ از ﺏﺴﻂ ﻓﺘﻮحاﺱﻼﻣﻰ ﺡﺎﺹﻞ ﺷﺪ و ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﺮﻗﻰ ﺁن‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺕﺎ وﻗﺘﻰ ﺏﻮد آﻪ ﻣﺸﻜﻼتﺱﻴﺎﺱﻰ ﺕﺴﺎهﻞ و ﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ اﺱﻼم ﺏﺮ ﺧﻼف دﻧﻴﺎى ﺏﻴﺰاﻧﺲ و اﻳﺮانﺏﻪ ﺁن‬
‫اﺟﺎزﻩ رﺷﺪ ﻣﻰداد از ﺏﻴﻦ ﻧﺒﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬در واﻗﻊ‪،‬رﻧﺴﺎﻧﺲ اروﭘﺎ از وﻗﺘﻰ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ آﻪ ﻗﺪرت آﻠﻴﺴﺎ ﺏﻪ ﻧﻔﻊ ﺕﻌﺼﺒﺎت‬
‫ﻗﻮﻣﻰ و ﻣﺤﻠﻰ ﻓﺮو آﺎﺱﺖ‪،‬در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ ﻓﻘﻂ از وﻗﺘﻰ ﺏﻪ رآﻮد و اﻧﺤﻄﺎط اﻓﺘﺎد آﻪ درﺁن ﺕﻌﺼﺒﺎت‬
‫ﻗﻮﻣﻰ و ﻣﺤﻠﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و وﺡﺪت و ﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ در ﺁن ﺏﻮداز ﻣﻴﺎن ﺏﺮد‪.‬اﻳﻦ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ»اهﻞ آﺘﺎب«آﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اهﻞ ذﻣﻪو ﻣﻌﺎهﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ﻳﻚ ﻧﻮع»هﻤﺰﻳﺴﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ«‬

‫ﺏﻮد آﻪ اروﭘﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﺁن را ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺖ )‪. (٨‬در واﻗﻊ‪،‬ﺏﺎوﺟﻮد ﻣﺤﺪودﻳﺘﻰ آﻪ اهﻞ ذﻣﻪ در دار‬
‫اﻻﺱﻼم داﺷﺘﻨﺪ اﺱﻼم ﺁزادى وﺁﺱﺎﻳﺶ ﺁﻧﻬﺎ را ﺕﺎ ﺡﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺕﻀﻤﻴﻦ ﻣﻰآﺮد و ﺏﻨﺪرت ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﺏﺪونﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪى‬
‫ﻣﻮرد ﺕﻌﻘﻴﺐ ﺏﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺏﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮدﻩ ﺏﻮد ﺏﻪرﻓﻖ و ﻣﺪارا‪.‬ﺡﺪﻳﺜﻰ هﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫)‪( ٩‬‬
‫هﺮ آﺲ ﺏﺮ ﻣﻌﺎهﺪىﺱﺘﻢ آﻨﺪ ﻳﺎ ﺏﺮوى ﺏﻴﺶ از ﻃﺎﻗﺖ ﺕﻜﻠﻴﻒ ﻧﻬﺪ‪،‬در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻦ ﺏﺎ اوداورى ﺧﻮاهﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎب ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﺁﻧﻬﺎدر ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺧﻮد را در اﻣﻨﻴﺖ و ﺁﺱﺎﻳﺶ ﺡﺲ آﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﻧﺼﺎراﺋﻰآﻪ در ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﻪ وﺱﻴﻠﻪ آﻠﻴﺴﺎى رﺱﻤﻰ ﻣﻮرد ﺕﻌﻘﻴﺐ واﻗﻊ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪدر ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﻰﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﻳﻚ‬
‫ﺏﻄﺮﻳﻖ ﻧﺴﻄﻮرى در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪﺧﻠﻔﺎى راﺷﺪﻳﻦ از ﺡﻤﺎﻳﺖ و ﻋﻨﺎﻳﺖ اﻋﺮاب‪ ،‬آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻰ ﻋﺎﻟﻢرا ﺏﻪ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ واﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺱﺖ )‪، ١٠‬ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺴﻴﺢ اﻇﻬﺎر رﺽﺎﻳﺖ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺮاﻳﻦ ﺏﺴﻴﺎر ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻧﺴﻄﻮرﻳﻬﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و اﻋﺮاب را ﺏﻤﻨﺰﻟﻪﻧﺠﺎت از ﻳﻮغ آﻠﻴﺴﺎى ﻣﻠﻜﺎﺋﻰ ﺕﻠﻘﻰ‬
‫ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﻳﻚ ﺷﺎهﺪ ﻋﻤﺪﻩﺏﺮ وﺟﻮد روح ﺕﺴﺎﻣﺢ در اﺱﻼم اﻳﻦ اﺱﺖ آﻪ اهﻞ ذﻣﻪ در اﻣﻮر ادارىو ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﻣﻨﺎﺹﺐ ﺡﻜﻮﻣﺖ هﻢ ﺏﺎ وﺟﻮد آﺮاهﺖ ﻋﺎﻣﻪ وارد ﺏﻮدﻩاﻧﺪ وروﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮاهﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ اﻳﻦ روح‬
‫ﺕﺴﺎهﻞ در ﺹﺪراﺱﻼم و ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁن ﻗﻮﻳﺘﺮ و ﻣﺆﺙﺮﺕﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﺕﺎ در ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮلو ادوار ﻣﺘﺎﺧﺮ‪ (١١) .‬اﻳﻦ‬
‫ﺱﻌﻪ ﺹﺪر و ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺎﻇﺮات دﻳﻨﻰ وآﻼﻣﻰ را در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﻤﻜﻦ ﺱﺎﺧﺖﺏﻠﻜﻪ ﺱﺒﺐ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ‬
‫ﺷﺪ در ﺕﻌﺎون اهﻞ آﺘﺎب ﺏﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ در اﻋﻤﺎل و اﻗﻮالﺁﻧﻬﺎ از هﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺕﺠﺎوزى‬
‫ﺏﻪ اﺱﻼم ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﺎ ﻗﺪرت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى ﻣﻰﮔﺸﺖ اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ‪،‬و ﺹﺮف ﻧﻈﺮ از هﻴﺠﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻰ و‬
‫ﻣﻮارداﺱﺘﺜﻨﺎﺋﻰ‪،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﺜﻼ اﺡﻮال ﻳﻬﻮد ﺏﻬﺘﺮ از اﺡﻮال ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد درﻗﻠﻤﺮو آﻠﻴﺴﺎ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻧﺼﺎراى ﺷﺮﻗﻰ‪،‬ﺁن ﺕﺴﺎهﻞ وﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ در ﺡﻮزﻩ آﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﻰﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦﻧﻜﺘﻪ از‬
‫اﺱﺒﺎب ﻋﻤﺪﻩ ﺏﻮد در اﻳﺠﺎد رﻓﺎﻩ و ﺁﺱﺎﻳﺶ‪،‬آﻪ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓاﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﺪان ﻧﻴﺎز دارد‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ اﺱﻼم‪،‬در ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﻮرد اهﻞ آﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﺁنﺧﺸﻮﻧﺖ را آﻪ ﺱﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﺁن اﻋﺼﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮى در ﻣﺎهﻴﺖ‬
‫اﻳﻤﺎن‪،‬در ﻋﻤﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎ هﻤﺎن ﺷﻬﺎدت ﻟﺴﺎﻧﻰ ﻣﻼك اﺱﻼمﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ و ﺡﺘﻰ ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺏﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻴﺰرﻓﺘﺎرش ﺕﻮام ﺏﺎ اﻏﻤﺎض ﺏﻮد و ﺕﺴﺎﻣﺢ‪.‬ﺏﻌﺪ از وى ﻧﻴﺰ اﺱﻼم ﻧﻪ ﺕﺸﻜﻴﻼتاﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن اروﭘﺎ را‬
‫ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد ﻧﻪ ﺱﻴﺎهﭽﺎﻟﻬﺎى ﺁن را‪.‬اﺧﺘﻼف اﻣﺖ را‪-‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردى آﻪ اﺱﺎس اﺱﻼم را ﺕﻬﺪﻳﺪ آﻨﺪ‪-‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﻧﻮﻋﻰرﺡﻤﺖ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ و ﻣﺬاهﺐ ﻓﻘﻬﻰ ﺏﻪ هﻤﻴﻦ دﺱﺘﺎوﻳﺰ ﺏﺪون ﺕﻌﺎرض وﺕﻌﺼﺐ ﺏﺎ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ در آﻨﺎر هﻢ‬
‫ﻣﻰزﻳﺴﺘﻨﺪ‪-‬ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﻧﺎدر و ﻣﻮردﺷﻴﻌﻪ و ﺧﻮارج آﻪ ﻣﺬاهﺒﺸﺎن دواﻋﻰ ﺱﻴﺎﺱﻰ ﻧﻴﺰ داﺷﺖ و ﻣﺮﺏﻮط‬
‫ﺏﻪﺷﺨﺼﻴﺖ اﻣﺎم و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﻮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺬاهﺐ آﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﺮ ﺧﻼف ﻋﺎﻟﻢﻣﺴﻴﺤﻰ ﺏﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﻳﻬﺎى ﺕﻌﺼﺐ ﺁﻣﻴﺰ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و ﺡﺪﻳﺚ»ﺱﺘﻔﺘﺮقاﻣﺘﻰ‪«...‬ﻧﻴﺰ آﻪ درﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از روح ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰدرﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ‪.‬اﻗﺪام هﺸﺎم اﻣﻮى در ﻗﺘﻞ ﻏﻴﻼن دﻣﺸﻘﻰ و ﺟﻌﺪ ﺏﻦ درهﻢوﺱﻌﻰ ﻣﻬﺪى ﻋﺒﺎﺱﻰ در ﺕﻌﻘﻴﺐ زﻧﺎدﻗﻪ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﺱﻴﺎﺱﻰ و ادارى داﺷﺖو هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻰ ﻣﺜﻞ»ﻣﺤﻨﻪ«ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪،‬و ﺕﻌﻘﻴﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻏﻼةو ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ آﻪ‬
‫ﮔﻬﮕﺎﻩ در ﻋﺎﻟﻢ اﺱﻼم ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ در ﺕﺎرﻳﺦ اﺱﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎاﺱﺘﺜﻨﺎﺋﻰ ﺏﻮد و ﺏﻪ روح آﻠﻰ ﺕﺴﺎهﻞ و ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺁن ﻟﻄﻤﻪﻳﻰ‬
‫ﻧﻤﻰزد‪ .‬ﺏﻄﻮرﻳﻜﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻗﻀﺎوﺕﻰ آﻪ آﻨﺖ دو ﮔﻮﺏﻴﻨﻮ راﺟﻊ ﺏﻪ رﻓﻌﺖ و ﻋﻠﻮ اﻳﻦ ﺡﺎﻟﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دارد ﻣﻮرد‬
‫ﺕﺼﺪﻳﻖ و ﺕﺎﻳﻴﺪ ﺕﺎرﻳﺦ اﺱﻼم و ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ‪.‬‬

‫وى ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺬهﺒﻰ را از ﺽﺮورت ﺱﻴﺎﺱﻰ ﺟﺪا آﻨﻨﺪ هﻴﭻ دﻳﺎﻧﺘﻰﺕﺴﺎﻣﺢ ﺟﻮى ﺕﺮو ﺷﺎﻳﺪ ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺐﺕﺮ‬
‫از اﺱﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد )‪ (١٢‬در واﻗﻊ هﻤﻴﻦﺕﺴﺎﻣﺢ و ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺒﻰ ﺏﻮد آﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﻴﻦ اﻗﻮام و اﻣﻢ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنﺕﻌﺎون و ﻣﻌﺎﺽﺪﺕﻰ را آﻪ ﻻزﻣﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺕﻤﺪن واﻗﻌﻰ ﺱﺖﺏﻮﺟﻮد ﺁورد وهﻤﺰﻳﺴﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ‬
‫ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ را ﻣﻤﻜﻦ ﺱﺎﺧﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪاﺱﺘﻔﺎدﻩ ازﻳﻦ»هﻤﺰﻳﺴﺘﻰ«را در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺴﺮ‬
‫ﻣﻰﺱﺎﺧﺖﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد ﺏﻪ ﻋﻠﻢ آﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﺁن ﺕﺎآﻴﺪ و ﺕﻮﺹﻴﻪ اﺱﻼم ﺏﻮد‪،‬دراهﻤﻴﺖ و ارزش ﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﻣﻘﺎم رﻓﻴﻊ داﻧﺶ در اﺳﻼم‬

‫در واﻗﻊ‪،‬اﻳﻦ ﺕﻮﺹﻴﻪ و ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﺆآﺪى آﻪ اﺱﻼم در ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﻠﻤﺎ ﻣﻰآﺮد از اﺱﺒﺎب ﻋﻤﺪﻩ ﺏﻮد در ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﻓﺮهﻨﮓ وداﻧﺶ اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬ﻗﺮﺁن‪،‬ﻣﻜﺮر ﻣﺮدم را ﺏﻪ ﻓﻜﺮ و ﺕﺪﺏﺮ در اﺡﻮال آﺎﺋﻨﺎتو ﺏﻪ ﺕﺎﻣﻞ در اﺱﺮار‬
‫ﺁﻳﺎت دﻋﻮت آﺮدﻩ ﺏﻮد )‪، (١٣‬ﻣﻜﺮر ﺏﻪ ﺏﺮﺕﺮى اهﻞﻋﻠﻢ و درﺟﺎت ﺁﻧﻬﺎ اﺷﺎرﻩ ﻧﻤﻮدﻩ ﺏﻮد )‪ (١٤‬و ﻳﻚ ﺟﺎ‬
‫ﺷﻬﺎدت»ﺹﺎﺡﺒﺎن ﻋﻠﻢ«‬

‫را ﺕﺎﻟﻰ ﺷﻬﺎدت ﺧﺪا و ﻣﻼﺋﻜﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺏﻮد )‪ (١٥‬آﻪ اﻳﻦ ﺧﻮد‪،‬ﺏﻪ ﻗﻮل اﻣﺎمﻏﺰاﻟﻰ‪،‬در ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻧﺒﺎﻟﺖ ﻋﻠﻢ آﻔﺎﻳﺖ‬
‫داﺷﺖ )‪ (١٦‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺏﻌﻀﻰ اﺡﺎدﻳﺚ رﺱﻮلآﻪ ﺏﻪ اﺱﻨﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از ﺏﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤﺎء‬
‫)‪، (١٧‬واﻳﻨﻬﻤﻪ ﺏﺎ وﺟﻮد ﺏﺤﺚ و اﺧﺘﻼﻓﻰ آﻪ در ﺏﺎب اﺹﻞ اﺡﺎدﻳﺚ و ﻣﺎهﻴﺖ ﻋﻠﻢﻣﻮرد ﺕﻮﺹﻴﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻰﺁﻣﺪ‪،‬از‬
‫اﻣﻮرى ﺏﻮد آﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺰﻳﺪ رﻏﺒﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻰﺷﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ ﺕﺎﻣﻞ و ﺕﺪﺏﺮ در اﺡﻮال وﺕﻔﺤﺺ‬
‫و ﺕﻔﻜﺮ در اﺱﺮار آﺎﺋﻨﺎت ﺏﺮ ﻣﻰاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺕﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر ﻣﻰآﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺏﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺏﺪر هﺮ آﺲ از اﺱﻴﺮان آﻪ ﻓﺪﻳﻪ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﭙﺮدازد درﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺏﻪ دﻩ ﺕﻦ از‬
‫اﻃﻔﺎل ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻂ و ﺱﻮاد ﻣﻰﺁﻣﻮﺧﺖ ﺁزادى ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪ (١٨) .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺏﻪ ﺕﺸﻮﻳﻖ وى ﺏﻮد آﻪ زﻳﺪ ﺏﻦ ﺙﺎﺏﺖ زﺏﺎن ﻋﺒﺮى‬
‫ﻳﺎ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪-‬ﻳﺎ هﺮ دو زﺏﺎن‪-‬را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ )‪ (١٩‬و اﻳﻦ ﺕﺸﻮﻳﻖ و ﺕﺮﻏﻴﺐ ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪﺹﺤﺎﺏﻪ ﺏﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻋﻠﻢ‬
‫روى ﺁورﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻋﺒﺎس ﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮرﺏﻪ آﺘﺐ ﺕﻮرات و اﻧﺠﻴﻞ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﭘﻴﺪا آﺮد و ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫ﺏﻦ ﻋﺎصﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﺕﻮرات‪،‬و ﺏﻪ ﻗﻮﻟﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ زﺏﺎن ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪،‬وﻗﻮف ﭘﻴﺪا آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬اﻳﻦﺕﺎآﻴﺪ و ﺕﺸﻮﻳﻖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪،‬هﻢ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ ﻋﻠﻢ اﻓﺰود و هﻢ ﻋﻠﻤﺎء واهﻞ ﻋﻠﻢ را در ﻧﻈﺮ ﺁﻧﺎن ﺏﺰرگ آﺮد‪،‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺁن ﻋﻠﻢ ﻣﻮرد‬
‫ﺕﻮﺹﻴﻪدر اواﻳﻞ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮﺁن و دﻳﻦ‪،‬اﻣﺎ ﺏﻌﺪهﺎ ﺕﻤﺎم ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮﺏﺴﺒﺐ ﺽﺮورﺕﻰ آﻪ ﮔﻬﮕﺎﻩ در ﻓﻬﻢ‬
‫و ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن و ﺁداب و ﻣﻨﺎﺱﻚ دﻳﻨﻰداﺷﺘﻨﺪ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻋﻠﻢ اﺏﺪان‪-‬ﻃﺐ وﻣﺘﻔﺮﻋﺎت‬
‫و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺁن‪-‬ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻞ ﺕﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪ ،‬ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﻋﻠﻮم ﺏﺮ ﺡﺴﺐ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ آﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺡﺎﺹﻞ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻄﻠﻮب ﺏﻮد ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم اﮔﺮ ﻣﺬﻣﻮم ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ ﻧﻪ ازﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت‬
‫ﻧﺠﻮﻣﻰ ﺏﻮد‪-‬آﻪ در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ اﺷﺎرﺕﻬﺎ هﺴﺖﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﻴﺮﺷﻤﺲ و ﻗﻤﺮ ﺡﺴﺎب دارد‪-‬ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﺠﻮم ﻣﺬﻣﻮم ﺷﻤﺮدﻩ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ ﻋﺒﺎرتﺏﻮد از اﺡﻜﺎم ﻧﺠﻮم آﻪ ﻟﻐﻮ ﺏﻮد و ﻣﺎﻳﻪ اﺕﻼف ﻋﻤﺮ‪.‬از ﻗﻮل ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﺧﻄﺎبﺏﻌﺪهﺎ اﻳﻦ ﺱﺨﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‬
‫آﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد از ﻧﺠﻮم ﭼﻴﺰى را ﺏﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ آﻪ ﺷﻤﺎرا در ﺏﺮ و ﺏﺤﺮ هﺪاﻳﺖ آﻨﺪ و از هﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺟﺰ ﺁﻧﺴﺖ‬
‫دﺱﺖﺏﺪارﻳﺪ‪ (٢٠) .‬اﻳﻦآﻼم ﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ دوم ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ در ﺹﺪر اﺱﻼم از ﻋﻠﻢ هﺮﺁﻧﭽﻪ ﺏﻴﻀﺮر ﺏﻮد ﻳﺎ‬
‫ﻧﻔﻌﻰ داﺷﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺏﻮد ﻋﻠﻤﻰ ﺏﻮد آﻪ زﻳﺎن داﺷﺖ‪،‬ﻣﺜﻞ ﺱﺤﺮ و ﻃﻠﺴﻤﺎت‪،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻪ‬
‫اﺕﻼف ﻋﻤﺮﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪،‬ﻣﺜﻞ ﻧﺠﻮم‪ .‬ﺡﺘﻰ در ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﻮل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ آﻪ ﻋﻠﻢ را ﺏﺮ هﺮﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺏﻮد ﺏﻌﺪهﺎ‬
‫ﺏﺤﺚ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ از ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ و ﻏﻴﺮآﻔﺎﻳﻪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﭼﻮن در ﺏﻘﺎء ﻧﻔﺲ‪،‬و ﺡﺴﺎب ﭼﻮن در ﻣﻌﺎﻣﻼتو‬
‫ﻣﻮارﻳﺚ ﻣﻮرد ﺡﺎﺟﺖﺏﻮد ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪-‬ﺏﺨﻼف ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺡﻜﺎم آﻪ ﻏﻴﺮ آﻔﺎﻳﻪ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺕﺪرﻳﺠﺎ هﺮ ﻋﻠﻢ آﻪ در ﻗﻮام اﻣﻮر دﻧﻴﺎ از ﺁن ﮔﺰﻳﺮى ﻧﺒﻮد ﺁﻣﻮﺧﺘﻨﺶﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺹﻨﺎﻋﺎت هﻢ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ ﺁﻧﻜﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺸﺎن ﻣﻮﺟﺐﻧﻘﺼﺎن و ﺕﺰﻟﺰل در اﻣﺮ زﻧﺪﮔﻰ اﺱﺖ‪،‬ﺟﺰو ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺏﻮد‪ (٢١) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻌﺮ وﺕﺎرﻳﺦ‬
 ‫و اﻧﺴﺎب‪،‬ﺕﺎ ﺟﺎﺋﻰ آﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻐﻮ و ﻓﺴﺎد ﻧﻤﻰﺷﺪ‪،‬ﻧﻪ ﻓﺮض ﺏﻮد ﻧﻪﻣﺬﻣﻮم‪.‬ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺘﻰ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺟﺎﺋﻰ‬
‫ﻣﻰﮔﺬﺷﺖ‪،‬آﺴﻰ ﺡﺮف ﻣﻰزد وﻣﺮدم ﺏﺮ او ﺟﻤﻊ ﺁﻣﺪﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﭘﺮﺱﻴﺪ آﻴﺴﺖ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪﻳﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺱﺌﻮالآﺮد ﭼﻪ‬
‫ﻣﻰداﻧﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺷﻌﺮ و اﻧﺴﺎب‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻋﻠﻤﻰ اﺱﺖ آﻪداﻧﺴﺘﻨﺶ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ ﻧﺪارد و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺶ زﻳﺎﻧﻰ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ (٢٢‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﺏﻌﺪهﺎﺏﺴﺒﺐ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ آﻪ ازﻳﻦ ﻣﺒﺎﺡﺚ در ﻓﻬﻢ و ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن و ﺡﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺪﻣﻰﺷﺪ ادب و ﺕﺎرﻳﺦ و اﻧﺴﺎب‬
‫هﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺕﻌﻤﻖ در دﻗﺎﻳﻖﻧﻈﺮى و ﻏﻴﺮ ﻋﻤﻠﻰ ﻃﺐ و ﺡﺴﺎب و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ هﻢ آﻪ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮرد‬
‫ﺡﺎﺟﺖﻧﻴﺴﺖ‪-‬اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺎ ﺁن ﻗﺪر آﻪ ﻣﻮرد ﺡﺎﺟﺖﺏﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰودنﻗﻮﺕﺴﺖ‪-‬اﮔﺮ ﭼﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫اﻣﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺤﺴﻮﺏﺴﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﻋﻠﻢ ﺏﻪ ﻣﺒﺎدى ﻧﻈﺮى ﻋﻘﺎﻳﺪ‪-‬آﻪ ﺱﺒﺐ دﻓﻊ ﺷﻜﻮك و ﺷﺒﻬﺎت از ﻗﺮﺁن وﻣﻮﺟﺐ دﻓﺎع‬
‫از دﻳﻦ ﺏﺎﺷﺪ‪-‬ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻰﺷﺪ ﻻ اﻗﻞﻓﻀﻴﻠﺘﻰ ﻣﻬﻢ ﺏﻮد و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ آﻼم‪،‬و ﺏﻪ دﻧﺒﺎل ﺁن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ‪،‬‬
‫ﺕﺤﺖ ﻋﻨﻮانﺡﻜﻤﺖ در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وارد ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻮم ﻣﺤﻤﻮدﻩ ﮔﺸﺖ و ﺏﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت هﺮﭼﻨﺪ ﺕﻨﺪروﻳﻬﺎى ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﻓﻼﺱﻔﻪ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺰ‪-‬وراى ﻧﺠﻮم و ﺡﺴﺎب و ﻃﺐ‪-‬ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ازﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻘﻠﻰ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ‪.‬ﺏﻪ اﻳﻦ ﺕﺮﺕﻴﺐ ﭘﺎﻳﻪ اﺹﻠﻰ ﻋﻠﻢ و ﺕﻤﺪناﺱﻼﻣﻰ در ﺧﻮد اﺱﻼم ﺏﻮد و در‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ و ﺕﻮﺹﻴﻪ و ﺕﺸﻮﻳﻘﻰ آﻪاﺱﻼم ﺏﺮاى ﺁن داﺷﺖ‪.‬ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎﺕﻰ ﺁﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮﻟﺴﺖ آﻪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺏﻌﻀﻰﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺱﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﻪ اﻣﺮ دﻳﮕﺮى ﻏﻴﺮ از ﺧﻮداﺱﻼم ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺖ؟‬

‫‪ -٤‬ﻓﺮهﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﺟﻬﺎﻧﻰ اﺳﻼم‬

‫ﺕﻤﺪن اﺱﻼم آﻪ ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ وارث ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺷﺪ ﻧﻪ ﺕﻘﻠﻴﺪ آﻨﻨﺪﻩﺹﺮف از ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎى ﺱﺎﺏﻖ ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ‬
‫اداﻣﻪ دهﻨﺪﻩ ﻣﺤﺾ‪:‬ﺕﺮآﻴﺐ آﻨﻨﺪﻩ ﺏﻮد وﺕﻜﻤﻴﻞ ﺱﺎزﻧﺪﻩ‪.‬دورﻩ آﻤﺎل ﺁن آﻪ ﺏﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻐﻮل ﺏﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺁﻣﺪ دورﻩ‬
‫ﺱﺎزﻧﺪﮔﻰﺏﻮد‪-‬ﺱﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ و اﻧﺴﺎﻧﻰ‪-‬و در ﻗﻠﻤﺮو ﭼﻨﻴﻦ ﺕﻤﺪن ﻗﺎهﺮىهﻤﻪ ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺒﺘﻪ راﻩ‬
‫داﺷﺖ‪:‬ﻋﺒﺮى‪،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬هﻨﺪى‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﺕﺮآﻰ‪،‬وﺡﺘﻰ ﭼﻴﻨﻰ‪.‬اﮔﺮ ﻣﻮاد اﻳﻦ ﺕﺮآﻴﺐ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻋﻨﺼﺮ هﻨﺪى و‬
‫اﻳﺮاﻧﻰ هﻢﺏﻬﺮ ﺡﺎل از ﺡﻴﺚ آﻤﻴﺖ ﻇﺎهﺮا از ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺒﺮى و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﻤﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬اﻣﺎ اهﻤﻴﺖدر ﺕﺮآﻴﺐ ﺱﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫اﺱﺖ و ﺹﻮرت اﺱﻼﻣﻰ ﺁن آﻪ ارزش ﺟﻬﺎﻧﻰ دارد و اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﺕﻤﺪن را ﺟﻬﺎﻧﻰ آﺮدﻩ اﺱﺖ در واﻗﻊ ﻧﻴﺮوى ﺷﻮق و ارادﻩآﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ آﻪ ﺧﻮد از هﺮ ﻗﻮم و ﻣﻠﺘﻰ‬
‫آﻪ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻣﻨﺎدى اﺱﻼمﺏﻮدﻩاﻧﺪ و ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺁن‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﻣﺎﻳﻪ اﺹﻠﻰ اﻳﻦ ﻣﻌﺠﻮن آﻪ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓاﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد‪،‬در واﻗﻊ اﺱﻼم ﺏﻮد آﻪ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮد و اﻟﻬﻰ‪-‬ﻧﻪﺷﺮﻗﻰ و ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ هﻢ آﻪ وارث اﻳﻦ‬
‫ﺕﻤﺪن ﻋﻈﻴﻢ ﺏﻮد‪،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﻳﻰ ﺏﻮد ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ آﻪ ﻣﺮآﺰ ﺁن ﻗﺮﺁن ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ ﺷﺎم و ﻧﻪ ﻋﺮاق‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮدﻣﻌﺎرﺽﺎﺕﻰ آﻪ ﻃﻰ‬
‫اﻋﺼﺎر ﺏﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁن روى ﻣﻰداد در ﺱﺮاﺱﺮ ﺁن ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن اﺱﺎﺱﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬ﻗﺮﺁن آﻪ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺁن ﻧﻪ ﻣﺮزى ﻣﻮﺟﻮدﺏﻮد ﻧﻪ ﻧﮋادى‪،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ در آﺎر ﺏﻮد ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬در ﻣﺼﺮ ﻳﻚ ﺧﺮاﺱﺎﻧﻰﺡﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰآﺮد‬
‫و در هﻨﺪ ﻳﻚ ﺕﺮك‪.‬ﻏﺰاﻟﻰ در ﺏﻐﺪاد آﺘﺎب در ردﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻰﻧﻮﺷﺖ و اﺏﻦ رﺷﺪ در اﻧﺪﻟﺲ ﺏﻪ ﺁن ﺟﻮاب ﻣﻰداد‪.‬ﺕﺎ‬
‫وﻗﺘﻰ ﺟﺎﻣﻌﻪاﺱﻼﻣﻰ در داﺧﻞ ﺏﺴﺒﺐ ﺕﺴﺎﻣﺢ و وﺡﺪت از هﻤﻜﺎرى ﺕﻤﺎم ﻋﻨﺎﺹﺮداراﻻﺱﻼم ﺏﻬﺮﻩ داﺷﺖ و در‬
‫ﺧﺎرج ﺏﺎ دﻧﻴﺎى ﻏﻴﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺮﺕﺒﻂ ﺏﻮد‪،‬ﺏﺎﻗﺪرت و ﺏﻨﻴﻪ ﻗﻮى‪-‬از ﺡﻴﺚ ﺟﺴﻢ و روح‪-‬ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ هﺮ ﭼﻴﺰ ﺕﺎزﻩ‬
‫وﻣﻄﺒﻮع را ﺟﺬب و هﻀﻢ آﻨﺪ‪.‬اﻧﺤﻄﺎط از وﻗﺘﻰ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ آﻪ از ﺧﺎرجراﺏﻄﻪاش ﺏﺎ دﻧﻴﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ و در داﺧﻞ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ﺏﺎ ﺕﻤﺎﻳﻼت ﺕﺠﺰﻳﻪ ﻃﻠﺒﻰ وﺕﻌﺼﺐ ﮔﺮاﻳﻰ‪.‬‬

‫ﺏﺎرى ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺜﻞ هﺮ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ دﻳﮕﺮ آﻪ ﺕﻌﻠﻖ ﺏﻪﻳﻚ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى وﺱﻴﻊ ﺟﻬﺎﻧﻰ دارد اﻟﺘﻘﺎﻃﻰ اﺱﺖ‬
‫و دﻧﻴﺎﮔﻴﺮ‪.‬رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮشاﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺒﺘﻪ در ﺏﻐﺪاد ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ اﻣﺎ ﺱﻨﮓ اﺱﺎﺱﻰ ﺁنرا ﻓﺘﻮح اﺱﻼم‬
‫ﻧﻬﺎد‪-‬در ﺡﺠﺎز و در ﺷﺎم‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩﺁن ﻧﻴﺰ‪،‬ﺧﺎﺹﻪ در اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن‪،‬ﺏﻪ اﻳﺮان ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖ‬
‫)‪ (٢٣‬و ﺱﻨﺘﻬﺎىﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪،‬ﻟﻴﻜﻦ روح ﺁن ﺏﻬﺮ ﺡﺎل اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ و ﺏﻪ هﻴﭻ ﻗﻮم و ﻧﮋادىﺏﺴﺘﮕﻰ ﻧﺪارد‪.‬در ﺡﻮزﻩ‬
‫وﺱﻴﻊ دﻧﻴﺎى اﺱﻼم اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮب‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﺕﺮك‪،‬هﻨﺪى‪،‬ﭼﻴﻨﻰ‪،‬ﻣﻐﻮﻟﻰ‪،‬اﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻰ و ﺡﺘﻰ اﻗﻮام ذﻣﻰ ﺏﻬﻢ‬
‫ﺁﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪.‬هﺮﻳﻚ از اﻳﻦ اﻗﻮام ﻧﻴﺰ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻴﺒﻬﺎﺋﻰ داﺷﺖ و ﻣﺰاﻳﺎﺋﻰ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺁﻣﻴﺨﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎﺏﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﻣﺰاﻳﺎى‬
‫ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮام ﻧﻘﺼﻬﺎ و ﻋﻴﺒﻬﺎى ﺏﻌﻀﻰدﻳﮕﺮ را ﺟﺒﺮان آﻨﺪ و ﺕﻌﺎون ﻋﺎم‪-‬در ﺱﺎﻳﻪ ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰ و در اﺙﺮﺕﺎآﻴﺪى‬
‫آﻪ اﺱﻼم در ﺏﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻢ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪-‬هﻢ اﻟﺘﻘﺎى ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎىﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺱﺒﺐ ﺷﺪ هﻢ اﻟﺘﻘﺎط ﺁﻧﻬﺎ را‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬اﺱﻼم آﻪ ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺏﻮد ﺏﺎ ﺱﻤﺎﺡﺖو ﺕﺴﺎهﻠﻰ آﻪ از ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺱﺎﺱﻰ ﺁن ﺏﺸﻤﺎر‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪ ﻣﻮارﻳﺚ و ﺁداب ﺏﻰ‪ -‬زﻳﺎن اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺕﺤﻤﻞ آﺮد‪،‬هﻤﻪ را ﺏﻬﻢ درﺁﻣﻴﺨﺖ و از ﺁن ﭼﻴﺰﺕﺎزﻩﻳﻰ‬
‫ﺱﺎﺧﺖ‪.‬ﻓﺮهﻨﮓ ﺕﺎزﻩﻳﻰ آﻪ ﺡﺪود و ﺙﻐﻮر ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺕﻨﮓﻧﻈﺮﻳﻬﺎﻳﻰ آﻪ دﻧﻴﺎى ﺏﻮرژوازى و ﺱﺮﻣﺎﻳﻪدارى را‬
‫ﺕﻘﺴﻴﻢ ﺏﻪ ﻣﻠﺘﻬﺎ‪،‬ﺏﻪ ﻣﺮزهﺎ‪،‬و ﻧﮋادهﺎ آﺮد در ﺁن ﻣﺠﻬﻮل ﺏﻮد‪.‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬از هﺮ ﻧﮋاد آﻪ ﺏﻮد‪-‬ﻋﺮب ﻳﺎ ﺕﺮك‪،‬ﺱﻨﺪى ﻳﺎ‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎﺋﻰ‪-‬در هﺮ ﺟﺎﻳﻰ از ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻗﺪمﻣﻰﻧﻬﺎد ﺧﻮد را در وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ و دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﻳﻚ ﺷﻴﺦﺕﺮﻣﺬى‬
‫ﻳﺎ ﺏﻠﺨﻰ در ﻗﻮﻧﻴﻪ و دﻣﺸﻖ ﻣﻮرد ﺕﻜﺮﻳﻢ و اﺡﺘﺮام ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻰﺷﺪ وﻳﻚ ﺱﻴﺎح اﻧﺪﻟﺴﻰ در دﻳﺎر هﻨﺪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺽﻰ‬
 ‫ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬هﻤﻪ ﺟﺎ‪،‬در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬در ﻣﺪرﺱﻪ‪،‬در ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ‪،‬در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن از هﺮ ﻗﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺎﻧﻰ ﺏﻮد و ﻳﺎدﮔﺎرىاﻣﺎ ﺏﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺟﻨﺴﻴﺖ ﻣﻄﺮح ﺏﻮد ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺕﺎﺏﻌﻴﺖ‪.‬هﻤﻪﺟﺎ ﻳﻚ دﻳﻦ ﺏﻮد و ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ‪:‬ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫آﻪ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ زﺏﺎﻧﺶﻋﺮﺏﻰ ﺏﻮد‪ ،‬ﻓﻜﺮش اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﺧﻴﺎﻟﺶ هﻨﺪى ﺏﻮد و ﺏﺎزوﻳﺶ ﺕﺮآﻰ‪،‬اﻣﺎ دل وﺟﺎﻧﺶ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد و‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬ﭘﺮﺕﻮ ﺁن در ﺱﺮاﺱﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪،‬دﻣﺸﻖ‪،‬ﺏﻐﺪاد‪،‬رى‪،‬ﻧﺸﺎﺏﻮر‪،‬ﻗﺎهﺮﻩ‪،‬ﻗﺮﻃﺒﻪ‪،‬ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪،‬ﻗﻮﻧﻴﻪ‪،‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪،‬آﺎﺏﻞ‪،‬ﻻهﻮر‪،‬و دهﻠﻰ‪.‬زادﮔﺎﻩ ﺁن هﻢ هﻤﻪ‬

‫ﺟﺎ ﺏﻮد و هﻴﭻ ﺟﺎ‪.‬‬

‫در هﺮ ﺟﺎ از ﺁن ﻧﺸﺎﻧﻰ ﺏﻮد‪،‬و در هﻴﭻ ﺟﺎ رﻧﮓ ﺧﺎﺹﻰ ﺏﺮ ﺁن ﻗﺎهﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ و ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺁن در ﻃﻰ ﻣﺪت ﺱﻪﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻣﺘﻮاﻟﻰ )‪ (٢٤‬ﭼﻨﺎن ﺱﺮﻳﻊ‬
‫ﺏﻮد آﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺷﮕﺮف ﻣﻰﻣﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﺴﺎﻣﺢ‪ ،‬ﻣﺎدر ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺳﻼم‬

‫ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ آﻪ ﻻ اﻗﻞ از ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺘﻮح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻐﻮل ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم را از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط‬
‫اﺧﻼﻗﻰ‪،‬ﺏﺮﺕﺮى ﺱﻄﺢ زﻧﺪﮔﻰ‪،‬ﺱﻌﻪ ﺹﺪر واﺟﺘﻨﺎب ﻧﺴﺒﻰ از ﺕﻌﺼﺐ‪،‬و ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﺮﻗﻰ ﻋﻠﻢ و ادب‪،‬ﻃﻰ‬
‫ﻗﺮﻧﻬﺎىدراز ﭘﻴﺸﺎهﻨﮓ ﺕﻤﺎم دﻧﻴﺎى ﻣﺘﻤﺪن و ﻣﺮﺏﻰ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻗﺮار داد )‪، (٥‬ﺏﻴﺸﻚ ﻳﻚ دورﻩ درﺧﺸﺎن از‬
‫ﺕﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ و ﺁﻧﭽﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪنﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﺏﺪان ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖ اﮔﺮ از دﻳﻨﻰ آﻪ ﺏﻪ ﻳﻮﻧﺎن دارد ﺏﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪآﻤﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺏﺎ اﻳﻦ ﺕﻔﺎوت آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ هﻨﻮز در دﻧﻴﺎى ﺡﺎﺽﺮ ﺕﺎﺙﻴﺮﻣﻌﻨﻮى دارد‪،‬و ﺏﻪ ﺟﺬﺏﻪ و‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﺁن ﻧﻘﺼﺎن راﻩ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻰ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﮋادى و ﻓﺮهﻨﮕﻰ دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺡﺘﻰ در ﺁنروزهﺎى ﺁﻣﻴﺨﺘﮕﻰ اﻗﻮام و ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎ ﭼﻨﺎن ﻏﺮﻳﺐ‬
‫ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ آﻪ ﻣﻮرخ ازﺧﻮد ﻣﻰﭘﺮﺱﺪ رواﺏﻂ دﻳﻨﻰ ﺏﺎﻳﺪ ﭼﻘﺪر اﺱﺘﻮار ﺏﺎﺷﺪ ﺕﺎ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﻋﻨﺎﺹﺮﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ را ﺏﺎ هﻢ‬
‫ﻧﮕﻪ دارد‪ (٦) .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ درﺧﺸﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺕﻤﺪﻧﻰ آﻪاروﭘﺎ را از ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺕﺎ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدهﻢ در ﻃﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ رﻳﺎﺽﻰهﻨﻮز واﻣﺪار ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺏﻮد‪،‬ﺁﻳﺎ ﺏﺎﻳﺪ ﺏﻪ ﺡﺴﺎب ﺕﺸﻮﻳﻖ و ﻣﺴﺎﻋﺪتاﺱﻼم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺁﻳﺪ ﻳﺎ ﺏﻪ‬
‫ﺡﺴﺎب ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ اﻗﻮام ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ آﻪ در اﻳﺠﺎد و ﺏﻪ ﺙﻤﺮ رﺱﺎﻧﻴﺪن ﺁن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺱﻬﻢ اﻗﻮام‬
‫ﮔﻮﻧﻪﮔﻮنآﻪ در ﺕﻮﺱﻌﻪ اﻳﻦ ﺕﻤﺪن ﺏﺬل ﻣﺴﺎﻋﻰ آﺮدﻩاﻧﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻖ دور ﺏﻤﺎﻧﺪاﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺕﺮﻗﻴﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﻰ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻣﺎدى را ﺏﺮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻴﺴﺮ ﺱﺎﺧﺖ در ﺡﻘﻴﻘﺖ هﻤﺎن اﺱﻼم ﺏﻮد آﻪ ﺏﺎ ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫وﺕﺮوﻳﺞ ﻧﺸﺎط ﺡﻴﺎﺕﻰ‪،‬روح ﻣﻌﺎﺽﺪت و ﺕﺴﺎهﻞ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻧﻴﺎىﺏﺎﺱﺘﺎﻧﻰ آﺮد و در ﻣﻘﺎﺏﻞ رهﺒﺎﻧﻴﺖ‬
‫آﻠﻴﺴﺎ آﻪ ﺕﺮك و اﻧﺰوا را ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﻰآﺮدﺏﺎ ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ»راﻩ وﺱﻂ«ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﻜﺎﻣﻞ ﺹﻨﻌﺖ و ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻰ‬
‫راﺕﺴﻬﻴﻞ آﺮد‪.‬در دﻧﻴﺎﺋﻰ آﻪ اﺱﻼم ﺏﻪ ﺁن وارد ﺷﺪ اﻳﻦ روح ﺕﺴﺎهﻞ و اﻋﺘﺪالدر ﺡﺎل زوال ﺏﻮد‪.‬از دو ﻧﻴﺮوى‬
‫ﺏﺰرگ ﺁن روز دﻧﻴﺎ ﺏﻴﺰاﻧﺲ در اﺙﺮ ﺕﻌﺼﺒﺎتﻣﺴﻴﺤﻰ آﻪ روزﺏﺮوز در ﺁن ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻏﺮق ﻣﻰﺷﺪ هﺮ روز ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺏﻴﺶاز ﭘﻴﺶ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺕﻌﻄﻴﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻼﺱﻔﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪژوﺱﺘﻰ ﻧﻴﺎن‪،‬اﻋﻼم ﻗﻄﻊ ارﺕﺒﺎط‬
‫ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﺏﻮد ﺏﻴﻦ دﻧﻴﺎى روم ﺏﺎ ﺕﻤﺪنو ﻋﻠﻢ‪.‬در اﻳﺮان هﻢ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺴﺮو ﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫ﻓﻜﺮ‪،‬ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻌﺠﻞ ﺏﻮد و ﺏﺎز ﺕﻌﺼﺒﺎﺕﻰ آﻪ ﺏﺮزوﻳﻪ ﻃﺒﻴﺐ در ﻣﻘﺪﻣﻪآﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ )‪ (٧‬ﺏﻪ ﺁن اﺷﺎرت دارد هﺮ‬
‫ﻧﻮع اﺡﻴﺎء ﻣﻌﺮﻓﺖ را درﻳﻦ ﺱﺮزﻣﻴﻦﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ آﺮد‪.‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻰ آﻪ اﺱﻴﺮ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻰ و ﻗﻮﻣﻰ ﺏﻮد اﺱﻼم ﻧﻔﺤﻪﺕﺎزﻩﻳﻰ دﻣﻴﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﺎ اﻳﺠﺎد دار اﻻﺱﻼم آﻪ‬
‫ﻣﺮآﺰ واﻗﻌﻰ ﺁن ﻗﺮﺁنﺏﻮد‪-‬ﻧﻪ ﺷﺎم و ﻧﻪ ﻋﺮاق‪-‬ﺕﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﻰ و ﻧﮋادى را ﺏﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع»ﺟﻬﺎن وﻃﻨﻰ«ﭼﺎرﻩ آﺮد‪،‬و‬
‫در ﻣﻘﺎﺏﻞ ﺕﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻰ ﻧﺼﺎرا و ﻣﺠﻮس‪،‬ﺕﺴﺎﻣﺢ و ﺕﻌﺎهﺪ ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎب را ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮد و ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و ﺡﻴﺎت‬
‫را‪.‬‬

‫ﺙﻤﺮﻩ اﻳﻦ درﺧﺖﺷﮕﺮف‪-‬آﻪ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ ﺏﻮد ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪-‬ﺏﻌﺪ از ﺏﺴﻂ ﻓﺘﻮحاﺱﻼﻣﻰ ﺡﺎﺹﻞ ﺷﺪ و ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﺮﻗﻰ ﺁن‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺕﺎ وﻗﺘﻰ ﺏﻮد آﻪ ﻣﺸﻜﻼتﺱﻴﺎﺱﻰ ﺕﺴﺎهﻞ و ﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ اﺱﻼم ﺏﺮ ﺧﻼف دﻧﻴﺎى ﺏﻴﺰاﻧﺲ و اﻳﺮانﺏﻪ ﺁن‬
‫اﺟﺎزﻩ رﺷﺪ ﻣﻰداد از ﺏﻴﻦ ﻧﺒﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬در واﻗﻊ‪،‬رﻧﺴﺎﻧﺲ اروﭘﺎ از وﻗﺘﻰ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ آﻪ ﻗﺪرت آﻠﻴﺴﺎ ﺏﻪ ﻧﻔﻊ ﺕﻌﺼﺒﺎت‬
‫ﻗﻮﻣﻰ و ﻣﺤﻠﻰ ﻓﺮو آﺎﺱﺖ‪،‬در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ ﻓﻘﻂ از وﻗﺘﻰ ﺏﻪ رآﻮد و اﻧﺤﻄﺎط اﻓﺘﺎد آﻪ درﺁن ﺕﻌﺼﺒﺎت‬
‫ﻗﻮﻣﻰ و ﻣﺤﻠﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و وﺡﺪت و ﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ در ﺁن ﺏﻮداز ﻣﻴﺎن ﺏﺮد‪.‬اﻳﻦ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ»اهﻞ آﺘﺎب«آﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اهﻞ ذﻣﻪو ﻣﻌﺎهﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ﻳﻚ ﻧﻮع»هﻤﺰﻳﺴﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ«‬

‫ﺏﻮد آﻪ اروﭘﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﺁن را ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺖ )‪. (٨‬در واﻗﻊ‪،‬ﺏﺎوﺟﻮد ﻣﺤﺪودﻳﺘﻰ آﻪ اهﻞ ذﻣﻪ در دار‬
‫اﻻﺱﻼم داﺷﺘﻨﺪ اﺱﻼم ﺁزادى وﺁﺱﺎﻳﺶ ﺁﻧﻬﺎ را ﺕﺎ ﺡﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺕﻀﻤﻴﻦ ﻣﻰآﺮد و ﺏﻨﺪرت ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﺏﺪونﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪى‬
‫ﻣﻮرد ﺕﻌﻘﻴﺐ ﺏﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ درﺏﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮدﻩ ﺏﻮد ﺏﻪرﻓﻖ و ﻣﺪارا‪.‬ﺡﺪﻳﺜﻰ هﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫)‪( ٩‬‬
‫هﺮ آﺲ ﺏﺮ ﻣﻌﺎهﺪىﺱﺘﻢ آﻨﺪ ﻳﺎ ﺏﺮوى ﺏﻴﺶ از ﻃﺎﻗﺖ ﺕﻜﻠﻴﻒ ﻧﻬﺪ‪،‬در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻦ ﺏﺎ اوداورى ﺧﻮاهﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎب ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﺁﻧﻬﺎدر ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺧﻮد را در اﻣﻨﻴﺖ و ﺁﺱﺎﻳﺶ ﺡﺲ آﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﻧﺼﺎراﺋﻰآﻪ در ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﻪ وﺱﻴﻠﻪ آﻠﻴﺴﺎى رﺱﻤﻰ ﻣﻮرد ﺕﻌﻘﻴﺐ واﻗﻊ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪدر ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﻰﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﻳﻚ‬
‫ﺏﻄﺮﻳﻖ ﻧﺴﻄﻮرى در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪﺧﻠﻔﺎى راﺷﺪﻳﻦ از ﺡﻤﺎﻳﺖ و ﻋﻨﺎﻳﺖ اﻋﺮاب‪ ،‬آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻰ ﻋﺎﻟﻢرا ﺏﻪ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ واﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺱﺖ )‪، ١٠‬ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺴﻴﺢ اﻇﻬﺎر رﺽﺎﻳﺖ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺮاﻳﻦ ﺏﺴﻴﺎر ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻧﺴﻄﻮرﻳﻬﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و اﻋﺮاب را ﺏﻤﻨﺰﻟﻪﻧﺠﺎت از ﻳﻮغ آﻠﻴﺴﺎى ﻣﻠﻜﺎﺋﻰ ﺕﻠﻘﻰ‬
‫ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﻳﻚ ﺷﺎهﺪ ﻋﻤﺪﻩﺏﺮ وﺟﻮد روح ﺕﺴﺎﻣﺢ در اﺱﻼم اﻳﻦ اﺱﺖ آﻪ اهﻞ ذﻣﻪ در اﻣﻮر ادارىو ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﻣﻨﺎﺹﺐ ﺡﻜﻮﻣﺖ هﻢ ﺏﺎ وﺟﻮد آﺮاهﺖ ﻋﺎﻣﻪ وارد ﺏﻮدﻩاﻧﺪ وروﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮاهﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ اﻳﻦ روح‬
‫ﺕﺴﺎهﻞ در ﺹﺪراﺱﻼم و ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁن ﻗﻮﻳﺘﺮ و ﻣﺆﺙﺮﺕﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﺕﺎ در ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮلو ادوار ﻣﺘﺎﺧﺮ‪ (١١) .‬اﻳﻦ‬
‫ﺱﻌﻪ ﺹﺪر و ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺎﻇﺮات دﻳﻨﻰ وآﻼﻣﻰ را در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﻤﻜﻦ ﺱﺎﺧﺖﺏﻠﻜﻪ ﺱﺒﺐ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ‬
‫ﺷﺪ در ﺕﻌﺎون اهﻞ آﺘﺎب ﺏﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ در اﻋﻤﺎل و اﻗﻮالﺁﻧﻬﺎ از هﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺕﺠﺎوزى‬
‫ﺏﻪ اﺱﻼم ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﺎ ﻗﺪرت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى ﻣﻰﮔﺸﺖ اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ‪،‬و ﺹﺮف ﻧﻈﺮ از هﻴﺠﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻰ و‬
‫ﻣﻮارداﺱﺘﺜﻨﺎﺋﻰ‪،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﺜﻼ اﺡﻮال ﻳﻬﻮد ﺏﻬﺘﺮ از اﺡﻮال ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد درﻗﻠﻤﺮو آﻠﻴﺴﺎ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻧﺼﺎراى ﺷﺮﻗﻰ‪،‬ﺁن ﺕﺴﺎهﻞ وﺕﺴﺎﻣﺤﻰ را آﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ در ﺡﻮزﻩ آﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﻰﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦﻧﻜﺘﻪ از‬
‫اﺱﺒﺎب ﻋﻤﺪﻩ ﺏﻮد در اﻳﺠﺎد رﻓﺎﻩ و ﺁﺱﺎﻳﺶ‪،‬آﻪ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓاﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﺪان ﻧﻴﺎز دارد‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ اﺱﻼم‪،‬در ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﻮرد اهﻞ آﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﺁنﺧﺸﻮﻧﺖ را آﻪ ﺱﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﺁن اﻋﺼﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮى در ﻣﺎهﻴﺖ‬
‫اﻳﻤﺎن‪،‬در ﻋﻤﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎ هﻤﺎن ﺷﻬﺎدت ﻟﺴﺎﻧﻰ ﻣﻼك اﺱﻼمﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ و ﺡﺘﻰ ﺧﻮد ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺏﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻴﺰرﻓﺘﺎرش ﺕﻮام ﺏﺎ اﻏﻤﺎض ﺏﻮد و ﺕﺴﺎﻣﺢ‪.‬ﺏﻌﺪ از وى ﻧﻴﺰ اﺱﻼم ﻧﻪ ﺕﺸﻜﻴﻼتاﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن اروﭘﺎ را‬
‫ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد ﻧﻪ ﺱﻴﺎهﭽﺎﻟﻬﺎى ﺁن را‪.‬اﺧﺘﻼف اﻣﺖ را‪-‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردى آﻪ اﺱﺎس اﺱﻼم را ﺕﻬﺪﻳﺪ آﻨﺪ‪-‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﻧﻮﻋﻰرﺡﻤﺖ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ و ﻣﺬاهﺐ ﻓﻘﻬﻰ ﺏﻪ هﻤﻴﻦ دﺱﺘﺎوﻳﺰ ﺏﺪون ﺕﻌﺎرض وﺕﻌﺼﺐ ﺏﺎ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ در آﻨﺎر هﻢ‬
‫ﻣﻰزﻳﺴﺘﻨﺪ‪-‬ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﻧﺎدر و ﻣﻮردﺷﻴﻌﻪ و ﺧﻮارج آﻪ ﻣﺬاهﺒﺸﺎن دواﻋﻰ ﺱﻴﺎﺱﻰ ﻧﻴﺰ داﺷﺖ و ﻣﺮﺏﻮط‬
‫ﺏﻪﺷﺨﺼﻴﺖ اﻣﺎم و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﻮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺬاهﺐ آﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﺮ ﺧﻼف ﻋﺎﻟﻢﻣﺴﻴﺤﻰ ﺏﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﻳﻬﺎى ﺕﻌﺼﺐ ﺁﻣﻴﺰ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ و ﺡﺪﻳﺚ»ﺱﺘﻔﺘﺮقاﻣﺘﻰ‪«...‬ﻧﻴﺰ آﻪ درﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از روح ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰدرﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ‪.‬اﻗﺪام هﺸﺎم اﻣﻮى در ﻗﺘﻞ ﻏﻴﻼن دﻣﺸﻘﻰ و ﺟﻌﺪ ﺏﻦ درهﻢوﺱﻌﻰ ﻣﻬﺪى ﻋﺒﺎﺱﻰ در ﺕﻌﻘﻴﺐ زﻧﺎدﻗﻪ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﺱﻴﺎﺱﻰ و ادارى داﺷﺖو هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻰ ﻣﺜﻞ»ﻣﺤﻨﻪ«ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪،‬و ﺕﻌﻘﻴﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻏﻼةو ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ آﻪ‬
‫ﮔﻬﮕﺎﻩ در ﻋﺎﻟﻢ اﺱﻼم ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ در ﺕﺎرﻳﺦ اﺱﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎاﺱﺘﺜﻨﺎﺋﻰ ﺏﻮد و ﺏﻪ روح آﻠﻰ ﺕﺴﺎهﻞ و ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺁن ﻟﻄﻤﻪﻳﻰ‬
‫ﻧﻤﻰزد‪ .‬ﺏﻄﻮرﻳﻜﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻗﻀﺎوﺕﻰ آﻪ آﻨﺖ دو ﮔﻮﺏﻴﻨﻮ راﺟﻊ ﺏﻪ رﻓﻌﺖ و ﻋﻠﻮ اﻳﻦ ﺡﺎﻟﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دارد ﻣﻮرد‬
‫ﺕﺼﺪﻳﻖ و ﺕﺎﻳﻴﺪ ﺕﺎرﻳﺦ اﺱﻼم و ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ‪.‬‬

‫وى ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺬهﺒﻰ را از ﺽﺮورت ﺱﻴﺎﺱﻰ ﺟﺪا آﻨﻨﺪ هﻴﭻ دﻳﺎﻧﺘﻰﺕﺴﺎﻣﺢ ﺟﻮى ﺕﺮو ﺷﺎﻳﺪ ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺐﺕﺮ‬
‫از اﺱﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد )‪ (١٢‬در واﻗﻊ هﻤﻴﻦﺕﺴﺎﻣﺢ و ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺒﻰ ﺏﻮد آﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﻴﻦ اﻗﻮام و اﻣﻢ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنﺕﻌﺎون و ﻣﻌﺎﺽﺪﺕﻰ را آﻪ ﻻزﻣﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺕﻤﺪن واﻗﻌﻰ ﺱﺖﺏﻮﺟﻮد ﺁورد وهﻤﺰﻳﺴﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ‬
‫ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ را ﻣﻤﻜﻦ ﺱﺎﺧﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪاﺱﺘﻔﺎدﻩ ازﻳﻦ»هﻤﺰﻳﺴﺘﻰ«را در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺴﺮ‬
‫ﻣﻰﺱﺎﺧﺖﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد ﺏﻪ ﻋﻠﻢ آﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﺁن ﺕﺎآﻴﺪ و ﺕﻮﺹﻴﻪ اﺱﻼم ﺏﻮد‪،‬دراهﻤﻴﺖ و ارزش ﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﻣﻘﺎم رﻓﻴﻊ داﻧﺶ در اﺳﻼم‬

‫در واﻗﻊ‪،‬اﻳﻦ ﺕﻮﺹﻴﻪ و ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﺆآﺪى آﻪ اﺱﻼم در ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﻠﻤﺎ ﻣﻰآﺮد از اﺱﺒﺎب ﻋﻤﺪﻩ ﺏﻮد در ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﻓﺮهﻨﮓ وداﻧﺶ اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬ﻗﺮﺁن‪،‬ﻣﻜﺮر ﻣﺮدم را ﺏﻪ ﻓﻜﺮ و ﺕﺪﺏﺮ در اﺡﻮال آﺎﺋﻨﺎتو ﺏﻪ ﺕﺎﻣﻞ در اﺱﺮار‬
‫ﺁﻳﺎت دﻋﻮت آﺮدﻩ ﺏﻮد )‪، (١٣‬ﻣﻜﺮر ﺏﻪ ﺏﺮﺕﺮى اهﻞﻋﻠﻢ و درﺟﺎت ﺁﻧﻬﺎ اﺷﺎرﻩ ﻧﻤﻮدﻩ ﺏﻮد )‪ (١٤‬و ﻳﻚ ﺟﺎ‬
‫ﺷﻬﺎدت»ﺹﺎﺡﺒﺎن ﻋﻠﻢ«‬
 ‫را ﺕﺎﻟﻰ ﺷﻬﺎدت ﺧﺪا و ﻣﻼﺋﻜﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺏﻮد )‪ (١٥‬آﻪ اﻳﻦ ﺧﻮد‪،‬ﺏﻪ ﻗﻮل اﻣﺎمﻏﺰاﻟﻰ‪،‬در ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻧﺒﺎﻟﺖ ﻋﻠﻢ آﻔﺎﻳﺖ‬
‫داﺷﺖ )‪ (١٦‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺏﻌﻀﻰ اﺡﺎدﻳﺚ رﺱﻮلآﻪ ﺏﻪ اﺱﻨﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از ﺏﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤﺎء‬
‫)‪، (١٧‬واﻳﻨﻬﻤﻪ ﺏﺎ وﺟﻮد ﺏﺤﺚ و اﺧﺘﻼﻓﻰ آﻪ در ﺏﺎب اﺹﻞ اﺡﺎدﻳﺚ و ﻣﺎهﻴﺖ ﻋﻠﻢﻣﻮرد ﺕﻮﺹﻴﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻰﺁﻣﺪ‪،‬از‬
‫اﻣﻮرى ﺏﻮد آﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺰﻳﺪ رﻏﺒﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻰﺷﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ ﺕﺎﻣﻞ و ﺕﺪﺏﺮ در اﺡﻮال وﺕﻔﺤﺺ‬
‫و ﺕﻔﻜﺮ در اﺱﺮار آﺎﺋﻨﺎت ﺏﺮ ﻣﻰاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺕﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر ﻣﻰآﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺏﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺏﺪر هﺮ آﺲ از اﺱﻴﺮان آﻪ ﻓﺪﻳﻪ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﭙﺮدازد درﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺏﻪ دﻩ ﺕﻦ از‬
‫اﻃﻔﺎل ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻂ و ﺱﻮاد ﻣﻰﺁﻣﻮﺧﺖ ﺁزادى ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪ (١٨) .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺏﻪ ﺕﺸﻮﻳﻖ وى ﺏﻮد آﻪ زﻳﺪ ﺏﻦ ﺙﺎﺏﺖ زﺏﺎن ﻋﺒﺮى‬
‫ﻳﺎ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪-‬ﻳﺎ هﺮ دو زﺏﺎن‪-‬را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ )‪ (١٩‬و اﻳﻦ ﺕﺸﻮﻳﻖ و ﺕﺮﻏﻴﺐ ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪﺹﺤﺎﺏﻪ ﺏﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻋﻠﻢ‬
‫روى ﺁورﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻋﺒﺎس ﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮرﺏﻪ آﺘﺐ ﺕﻮرات و اﻧﺠﻴﻞ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﭘﻴﺪا آﺮد و ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫ﺏﻦ ﻋﺎصﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﺕﻮرات‪،‬و ﺏﻪ ﻗﻮﻟﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ زﺏﺎن ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪،‬وﻗﻮف ﭘﻴﺪا آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬اﻳﻦﺕﺎآﻴﺪ و ﺕﺸﻮﻳﻖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪،‬هﻢ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ ﻋﻠﻢ اﻓﺰود و هﻢ ﻋﻠﻤﺎء واهﻞ ﻋﻠﻢ را در ﻧﻈﺮ ﺁﻧﺎن ﺏﺰرگ آﺮد‪،‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺁن ﻋﻠﻢ ﻣﻮرد‬
‫ﺕﻮﺹﻴﻪدر اواﻳﻞ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮﺁن و دﻳﻦ‪،‬اﻣﺎ ﺏﻌﺪهﺎ ﺕﻤﺎم ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮﺏﺴﺒﺐ ﺽﺮورﺕﻰ آﻪ ﮔﻬﮕﺎﻩ در ﻓﻬﻢ‬
‫و ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن و ﺁداب و ﻣﻨﺎﺱﻚ دﻳﻨﻰداﺷﺘﻨﺪ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻋﻠﻢ اﺏﺪان‪-‬ﻃﺐ وﻣﺘﻔﺮﻋﺎت‬
‫و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺁن‪-‬ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻞ ﺕﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪ ،‬ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﻋﻠﻮم ﺏﺮ ﺡﺴﺐ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ آﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺡﺎﺹﻞ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻄﻠﻮب ﺏﻮد ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم اﮔﺮ ﻣﺬﻣﻮم ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ ﻧﻪ ازﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت‬
‫ﻧﺠﻮﻣﻰ ﺏﻮد‪-‬آﻪ در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ اﺷﺎرﺕﻬﺎ هﺴﺖﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﻴﺮﺷﻤﺲ و ﻗﻤﺮ ﺡﺴﺎب دارد‪-‬ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﺠﻮم ﻣﺬﻣﻮم ﺷﻤﺮدﻩ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ ﻋﺒﺎرتﺏﻮد از اﺡﻜﺎم ﻧﺠﻮم آﻪ ﻟﻐﻮ ﺏﻮد و ﻣﺎﻳﻪ اﺕﻼف ﻋﻤﺮ‪.‬از ﻗﻮل ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﺧﻄﺎبﺏﻌﺪهﺎ اﻳﻦ ﺱﺨﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‬
‫آﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد از ﻧﺠﻮم ﭼﻴﺰى را ﺏﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ آﻪ ﺷﻤﺎرا در ﺏﺮ و ﺏﺤﺮ هﺪاﻳﺖ آﻨﺪ و از هﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺟﺰ ﺁﻧﺴﺖ‬
‫دﺱﺖﺏﺪارﻳﺪ‪ (٢٠) .‬اﻳﻦآﻼم ﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ دوم ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ در ﺹﺪر اﺱﻼم از ﻋﻠﻢ هﺮﺁﻧﭽﻪ ﺏﻴﻀﺮر ﺏﻮد ﻳﺎ‬
‫ﻧﻔﻌﻰ داﺷﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺏﻮد ﻋﻠﻤﻰ ﺏﻮد آﻪ زﻳﺎن داﺷﺖ‪،‬ﻣﺜﻞ ﺱﺤﺮ و ﻃﻠﺴﻤﺎت‪،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻪ‬
‫اﺕﻼف ﻋﻤﺮﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪،‬ﻣﺜﻞ ﻧﺠﻮم‪ .‬ﺡﺘﻰ در ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﻮل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ آﻪ ﻋﻠﻢ را ﺏﺮ هﺮﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺏﻮد ﺏﻌﺪهﺎ‬
‫ﺏﺤﺚ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ از ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ و ﻏﻴﺮآﻔﺎﻳﻪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﭼﻮن در ﺏﻘﺎء ﻧﻔﺲ‪،‬و ﺡﺴﺎب ﭼﻮن در ﻣﻌﺎﻣﻼتو‬
‫ﻣﻮارﻳﺚ ﻣﻮرد ﺡﺎﺟﺖﺏﻮد ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪-‬ﺏﺨﻼف ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺡﻜﺎم آﻪ ﻏﻴﺮ آﻔﺎﻳﻪ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺕﺪرﻳﺠﺎ هﺮ ﻋﻠﻢ آﻪ در ﻗﻮام اﻣﻮر دﻧﻴﺎ از ﺁن ﮔﺰﻳﺮى ﻧﺒﻮد ﺁﻣﻮﺧﺘﻨﺶﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺹﻨﺎﻋﺎت هﻢ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ ﺁﻧﻜﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺸﺎن ﻣﻮﺟﺐﻧﻘﺼﺎن و ﺕﺰﻟﺰل در اﻣﺮ زﻧﺪﮔﻰ اﺱﺖ‪،‬ﺟﺰو ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ ﺏﻮد‪ (٢١) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻌﺮ وﺕﺎرﻳﺦ‬
‫و اﻧﺴﺎب‪،‬ﺕﺎ ﺟﺎﺋﻰ آﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻐﻮ و ﻓﺴﺎد ﻧﻤﻰﺷﺪ‪،‬ﻧﻪ ﻓﺮض ﺏﻮد ﻧﻪﻣﺬﻣﻮم‪.‬ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺘﻰ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺟﺎﺋﻰ‬
‫ﻣﻰﮔﺬﺷﺖ‪،‬آﺴﻰ ﺡﺮف ﻣﻰزد وﻣﺮدم ﺏﺮ او ﺟﻤﻊ ﺁﻣﺪﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﭘﺮﺱﻴﺪ آﻴﺴﺖ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪﻳﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺱﺌﻮالآﺮد ﭼﻪ‬
‫ﻣﻰداﻧﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺷﻌﺮ و اﻧﺴﺎب‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻋﻠﻤﻰ اﺱﺖ آﻪداﻧﺴﺘﻨﺶ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ ﻧﺪارد و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺶ زﻳﺎﻧﻰ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ (٢٢‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﺏﻌﺪهﺎﺏﺴﺒﺐ ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ آﻪ ازﻳﻦ ﻣﺒﺎﺡﺚ در ﻓﻬﻢ و ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن و ﺡﺪﻳﺚ ﻋﺎﻳﺪﻣﻰﺷﺪ ادب و ﺕﺎرﻳﺦ و اﻧﺴﺎب‬
‫هﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺕﻌﻤﻖ در دﻗﺎﻳﻖﻧﻈﺮى و ﻏﻴﺮ ﻋﻤﻠﻰ ﻃﺐ و ﺡﺴﺎب و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ هﻢ آﻪ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮرد‬
‫ﺡﺎﺟﺖﻧﻴﺴﺖ‪-‬اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺎ ﺁن ﻗﺪر آﻪ ﻣﻮرد ﺡﺎﺟﺖﺏﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰودنﻗﻮﺕﺴﺖ‪-‬اﮔﺮ ﭼﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫اﻣﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺤﺴﻮﺏﺴﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﻋﻠﻢ ﺏﻪ ﻣﺒﺎدى ﻧﻈﺮى ﻋﻘﺎﻳﺪ‪-‬آﻪ ﺱﺒﺐ دﻓﻊ ﺷﻜﻮك و ﺷﺒﻬﺎت از ﻗﺮﺁن وﻣﻮﺟﺐ دﻓﺎع‬
‫از دﻳﻦ ﺏﺎﺷﺪ‪-‬ﻓﺮض آﻔﺎﻳﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻰﺷﺪ ﻻ اﻗﻞﻓﻀﻴﻠﺘﻰ ﻣﻬﻢ ﺏﻮد و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ آﻼم‪،‬و ﺏﻪ دﻧﺒﺎل ﺁن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ‪،‬‬
‫ﺕﺤﺖ ﻋﻨﻮانﺡﻜﻤﺖ در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وارد ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻮم ﻣﺤﻤﻮدﻩ ﮔﺸﺖ و ﺏﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت هﺮﭼﻨﺪ ﺕﻨﺪروﻳﻬﺎى ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﻓﻼﺱﻔﻪ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺰ‪-‬وراى ﻧﺠﻮم و ﺡﺴﺎب و ﻃﺐ‪-‬ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ازﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻘﻠﻰ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ‪.‬ﺏﻪ اﻳﻦ ﺕﺮﺕﻴﺐ ﭘﺎﻳﻪ اﺹﻠﻰ ﻋﻠﻢ و ﺕﻤﺪناﺱﻼﻣﻰ در ﺧﻮد اﺱﻼم ﺏﻮد و در‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ و ﺕﻮﺹﻴﻪ و ﺕﺸﻮﻳﻘﻰ آﻪاﺱﻼم ﺏﺮاى ﺁن داﺷﺖ‪.‬ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎﺕﻰ ﺁﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮﻟﺴﺖ آﻪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺏﻌﻀﻰﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺱﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﻪ اﻣﺮ دﻳﮕﺮى ﻏﻴﺮ از ﺧﻮداﺱﻼم ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺖ؟‬

‫‪ -٤‬ﻓﺮهﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﺟﻬﺎﻧﻰ اﺳﻼم‬

‫ﺕﻤﺪن اﺱﻼم آﻪ ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ وارث ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺷﺪ ﻧﻪ ﺕﻘﻠﻴﺪ آﻨﻨﺪﻩﺹﺮف از ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎى ﺱﺎﺏﻖ ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ‬
‫اداﻣﻪ دهﻨﺪﻩ ﻣﺤﺾ‪:‬ﺕﺮآﻴﺐ آﻨﻨﺪﻩ ﺏﻮد وﺕﻜﻤﻴﻞ ﺱﺎزﻧﺪﻩ‪.‬دورﻩ آﻤﺎل ﺁن آﻪ ﺏﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻐﻮل ﺏﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺁﻣﺪ دورﻩ‬
‫ﺱﺎزﻧﺪﮔﻰﺏﻮد‪-‬ﺱﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ و اﻧﺴﺎﻧﻰ‪-‬و در ﻗﻠﻤﺮو ﭼﻨﻴﻦ ﺕﻤﺪن ﻗﺎهﺮىهﻤﻪ ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺒﺘﻪ راﻩ‬
‫داﺷﺖ‪:‬ﻋﺒﺮى‪،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬هﻨﺪى‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﺕﺮآﻰ‪،‬وﺡﺘﻰ ﭼﻴﻨﻰ‪.‬اﮔﺮ ﻣﻮاد اﻳﻦ ﺕﺮآﻴﺐ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻋﻨﺼﺮ هﻨﺪى و‬
‫اﻳﺮاﻧﻰ هﻢﺏﻬﺮ ﺡﺎل از ﺡﻴﺚ آﻤﻴﺖ ﻇﺎهﺮا از ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺒﺮى و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﻤﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬اﻣﺎ اهﻤﻴﺖدر ﺕﺮآﻴﺐ ﺱﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫اﺱﺖ و ﺹﻮرت اﺱﻼﻣﻰ ﺁن آﻪ ارزش ﺟﻬﺎﻧﻰ دارد و اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬‬
‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﺕﻤﺪن را ﺟﻬﺎﻧﻰ آﺮدﻩ اﺱﺖ در واﻗﻊ ﻧﻴﺮوى ﺷﻮق و ارادﻩآﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ آﻪ ﺧﻮد از هﺮ ﻗﻮم و ﻣﻠﺘﻰ‬
‫آﻪ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻣﻨﺎدى اﺱﻼمﺏﻮدﻩاﻧﺪ و ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺁن‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﻣﺎﻳﻪ اﺹﻠﻰ اﻳﻦ ﻣﻌﺠﻮن آﻪ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓاﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد‪،‬در واﻗﻊ اﺱﻼم ﺏﻮد آﻪ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮد و اﻟﻬﻰ‪-‬ﻧﻪﺷﺮﻗﻰ و ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ هﻢ آﻪ وارث اﻳﻦ‬
‫ﺕﻤﺪن ﻋﻈﻴﻢ ﺏﻮد‪،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﻳﻰ ﺏﻮد ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ آﻪ ﻣﺮآﺰ ﺁن ﻗﺮﺁن ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ ﺷﺎم و ﻧﻪ ﻋﺮاق‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮدﻣﻌﺎرﺽﺎﺕﻰ آﻪ ﻃﻰ‬
‫اﻋﺼﺎر ﺏﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁن روى ﻣﻰداد در ﺱﺮاﺱﺮ ﺁن ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن اﺱﺎﺱﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬ﻗﺮﺁن آﻪ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺁن ﻧﻪ ﻣﺮزى ﻣﻮﺟﻮدﺏﻮد ﻧﻪ ﻧﮋادى‪،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ در آﺎر ﺏﻮد ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬در ﻣﺼﺮ ﻳﻚ ﺧﺮاﺱﺎﻧﻰﺡﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰآﺮد‬
‫و در هﻨﺪ ﻳﻚ ﺕﺮك‪.‬ﻏﺰاﻟﻰ در ﺏﻐﺪاد آﺘﺎب در ردﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻰﻧﻮﺷﺖ و اﺏﻦ رﺷﺪ در اﻧﺪﻟﺲ ﺏﻪ ﺁن ﺟﻮاب ﻣﻰداد‪.‬ﺕﺎ‬
‫وﻗﺘﻰ ﺟﺎﻣﻌﻪاﺱﻼﻣﻰ در داﺧﻞ ﺏﺴﺒﺐ ﺕﺴﺎﻣﺢ و وﺡﺪت از هﻤﻜﺎرى ﺕﻤﺎم ﻋﻨﺎﺹﺮداراﻻﺱﻼم ﺏﻬﺮﻩ داﺷﺖ و در‬
‫ﺧﺎرج ﺏﺎ دﻧﻴﺎى ﻏﻴﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺮﺕﺒﻂ ﺏﻮد‪،‬ﺏﺎﻗﺪرت و ﺏﻨﻴﻪ ﻗﻮى‪-‬از ﺡﻴﺚ ﺟﺴﻢ و روح‪-‬ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ هﺮ ﭼﻴﺰ ﺕﺎزﻩ‬
‫وﻣﻄﺒﻮع را ﺟﺬب و هﻀﻢ آﻨﺪ‪.‬اﻧﺤﻄﺎط از وﻗﺘﻰ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ آﻪ از ﺧﺎرجراﺏﻄﻪاش ﺏﺎ دﻧﻴﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ و در داﺧﻞ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ﺏﺎ ﺕﻤﺎﻳﻼت ﺕﺠﺰﻳﻪ ﻃﻠﺒﻰ وﺕﻌﺼﺐ ﮔﺮاﻳﻰ‪.‬‬

‫ﺏﺎرى ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺜﻞ هﺮ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ دﻳﮕﺮ آﻪ ﺕﻌﻠﻖ ﺏﻪﻳﻚ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى وﺱﻴﻊ ﺟﻬﺎﻧﻰ دارد اﻟﺘﻘﺎﻃﻰ اﺱﺖ‬
‫و دﻧﻴﺎﮔﻴﺮ‪.‬رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮشاﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺒﺘﻪ در ﺏﻐﺪاد ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ اﻣﺎ ﺱﻨﮓ اﺱﺎﺱﻰ ﺁنرا ﻓﺘﻮح اﺱﻼم‬
‫ﻧﻬﺎد‪-‬در ﺡﺠﺎز و در ﺷﺎم‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩﺁن ﻧﻴﺰ‪،‬ﺧﺎﺹﻪ در اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن‪،‬ﺏﻪ اﻳﺮان ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖ‬
‫)‪ (٢٣‬و ﺱﻨﺘﻬﺎىﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪،‬ﻟﻴﻜﻦ روح ﺁن ﺏﻬﺮ ﺡﺎل اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ و ﺏﻪ هﻴﭻ ﻗﻮم و ﻧﮋادىﺏﺴﺘﮕﻰ ﻧﺪارد‪.‬در ﺡﻮزﻩ‬
‫وﺱﻴﻊ دﻧﻴﺎى اﺱﻼم اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮب‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﺕﺮك‪،‬هﻨﺪى‪،‬ﭼﻴﻨﻰ‪،‬ﻣﻐﻮﻟﻰ‪،‬اﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻰ و ﺡﺘﻰ اﻗﻮام ذﻣﻰ ﺏﻬﻢ‬
‫ﺁﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪.‬هﺮﻳﻚ از اﻳﻦ اﻗﻮام ﻧﻴﺰ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻴﺒﻬﺎﺋﻰ داﺷﺖ و ﻣﺰاﻳﺎﺋﻰ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺁﻣﻴﺨﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎﺏﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﻣﺰاﻳﺎى‬
‫ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮام ﻧﻘﺼﻬﺎ و ﻋﻴﺒﻬﺎى ﺏﻌﻀﻰدﻳﮕﺮ را ﺟﺒﺮان آﻨﺪ و ﺕﻌﺎون ﻋﺎم‪-‬در ﺱﺎﻳﻪ ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰ و در اﺙﺮﺕﺎآﻴﺪى‬
‫آﻪ اﺱﻼم در ﺏﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻢ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪-‬هﻢ اﻟﺘﻘﺎى ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎىﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺱﺒﺐ ﺷﺪ هﻢ اﻟﺘﻘﺎط ﺁﻧﻬﺎ را‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬اﺱﻼم آﻪ ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﻃﻮرى ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺏﻮد ﺏﺎ ﺱﻤﺎﺡﺖو ﺕﺴﺎهﻠﻰ آﻪ از ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺱﺎﺱﻰ ﺁن ﺏﺸﻤﺎر‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪ ﻣﻮارﻳﺚ و ﺁداب ﺏﻰ‪ -‬زﻳﺎن اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺕﺤﻤﻞ آﺮد‪،‬هﻤﻪ را ﺏﻬﻢ درﺁﻣﻴﺨﺖ و از ﺁن ﭼﻴﺰﺕﺎزﻩﻳﻰ‬
‫ﺱﺎﺧﺖ‪.‬ﻓﺮهﻨﮓ ﺕﺎزﻩﻳﻰ آﻪ ﺡﺪود و ﺙﻐﻮر ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺕﻨﮓﻧﻈﺮﻳﻬﺎﻳﻰ آﻪ دﻧﻴﺎى ﺏﻮرژوازى و ﺱﺮﻣﺎﻳﻪدارى را‬
‫ﺕﻘﺴﻴﻢ ﺏﻪ ﻣﻠﺘﻬﺎ‪،‬ﺏﻪ ﻣﺮزهﺎ‪،‬و ﻧﮋادهﺎ آﺮد در ﺁن ﻣﺠﻬﻮل ﺏﻮد‪.‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬از هﺮ ﻧﮋاد آﻪ ﺏﻮد‪-‬ﻋﺮب ﻳﺎ ﺕﺮك‪،‬ﺱﻨﺪى ﻳﺎ‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎﺋﻰ‪-‬در هﺮ ﺟﺎﻳﻰ از ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻗﺪمﻣﻰﻧﻬﺎد ﺧﻮد را در وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ و دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﻳﻚ ﺷﻴﺦﺕﺮﻣﺬى‬
‫ﻳﺎ ﺏﻠﺨﻰ در ﻗﻮﻧﻴﻪ و دﻣﺸﻖ ﻣﻮرد ﺕﻜﺮﻳﻢ و اﺡﺘﺮام ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻰﺷﺪ وﻳﻚ ﺱﻴﺎح اﻧﺪﻟﺴﻰ در دﻳﺎر هﻨﺪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺽﻰ‬
‫ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬هﻤﻪ ﺟﺎ‪،‬در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬در ﻣﺪرﺱﻪ‪،‬در ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ‪،‬در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن از هﺮ ﻗﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺎﻧﻰ ﺏﻮد و ﻳﺎدﮔﺎرىاﻣﺎ ﺏﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺟﻨﺴﻴﺖ ﻣﻄﺮح ﺏﻮد ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺕﺎﺏﻌﻴﺖ‪.‬هﻤﻪﺟﺎ ﻳﻚ دﻳﻦ ﺏﻮد و ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ‪:‬ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫آﻪ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ زﺏﺎﻧﺶﻋﺮﺏﻰ ﺏﻮد‪ ،‬ﻓﻜﺮش اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﺧﻴﺎﻟﺶ هﻨﺪى ﺏﻮد و ﺏﺎزوﻳﺶ ﺕﺮآﻰ‪،‬اﻣﺎ دل وﺟﺎﻧﺶ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد و‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻰ‪.‬ﭘﺮﺕﻮ ﺁن در ﺱﺮاﺱﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪،‬دﻣﺸﻖ‪،‬ﺏﻐﺪاد‪،‬رى‪،‬ﻧﺸﺎﺏﻮر‪،‬ﻗﺎهﺮﻩ‪،‬ﻗﺮﻃﺒﻪ‪،‬ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪،‬ﻗﻮﻧﻴﻪ‪،‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪،‬آﺎﺏﻞ‪،‬ﻻهﻮر‪،‬و دهﻠﻰ‪.‬زادﮔﺎﻩ ﺁن هﻢ هﻤﻪ‬

‫ﺟﺎ ﺏﻮد و هﻴﭻ ﺟﺎ‪.‬‬

‫در هﺮ ﺟﺎ از ﺁن ﻧﺸﺎﻧﻰ ﺏﻮد‪،‬و در هﻴﭻ ﺟﺎ رﻧﮓ ﺧﺎﺹﻰ ﺏﺮ ﺁن ﻗﺎهﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻰ و ﻧﻪ ﻏﺮﺏﻰ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺁن در ﻃﻰ ﻣﺪت ﺱﻪﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻣﺘﻮاﻟﻰ )‪ (٢٤‬ﭼﻨﺎن ﺱﺮﻳﻊ‬
‫ﺏﻮد آﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺷﮕﺮف ﻣﻰﻣﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -٥‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎ یﻚ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻧﺴﺎﻧﻰ‬

‫ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ اﺱﻼم ﺏﺎ ﻣﻮارﻳﺚ دﻧﻴﺎى ﻗﺪﻳﻢ اآﻨﻮن ﭼﻨﺎن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪآﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺟﺰ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﻰ ﺹﺪ ﺱﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ‬
‫ژاﭘﻦ هﻴﭻ ﻧﻈﻴﺮى در ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢﺏﺮاى ﺁن ﻧﺘﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در دوران ﻋﻈﻤﺖاﻣﭙﺮاﻃﻮرى‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻪ آﺴﺐ و ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و ﺕﻮﻓﻴﻘﻰ آﻪدر اﻳﻦ راﻩ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ ﺏﻰﺷﻚ ﻋﻈﻴﻢ اﺱﺖ و آﻤﺘﺮ از‬
‫ﻧﺒﻮغ ﻗﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰﺧﻴﺮﻩ آﻨﻨﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬اﻳﻦ ﺕﻤﺪن‪-‬ﺏﺎز ﺕﻜﺮار ﺏﺎﻳﺪ آﺮد‪-‬ﻧﻪ ﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖﻧﻪ هﻨﺪى‪،‬ﻧﻪ ﺕﺮآﻰ اﺱﺖ و ﻧﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻰ‪.‬اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺡﺎل ﺟﺎﻣﻊهﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪.‬ﻃﻮل ﻣﺪت ﺏﻘﺎى ﺁن هﻢ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ زﻳﺮا ﻋﻤﺮ ﺁن‬
‫دردورﻩ آﻤﺎل و ﺷﻜﻔﺘﮕﻰ ﺧﻮﻳﺶ هﻢ از ﺡﻴﺎت ﺕﻤﺪن ﺏﺎﻟﻨﺴﺒﻪ اﺹﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎنﻗﺪﻳﻢ درازﺕﺮﺱﺖ و هﻢ از ﻃﻮل ﺕﻤﺎم ﻋﻤﺮ‬
‫ﺕﻤﺪن ﻣﺴﺘﻌﺎر اﻣﺮﻳﻜﺎى ﺟﺪﻳﺪ‪.‬ازﻳﻦﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬هﻢ اداﻣﻪ دهﻨﺪﻩ ﻣﻮارﻳﺚ و ﺱﻨﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ هﻢ ﻣﺎﻳﻪ ﺏﺨﺶاﺏﺪاﻋﺎت‬
‫ﺟﺪﻳﺪ و اﻳﻦ دو ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ اﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮓ در ﺟﺎى ﺧﻮدو در زﻣﺎن ﺧﻮد از ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ‬
‫ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ هﻨﻮز در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺕﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺲ ﺱﺎدﻩ دﻟﻰ هﺴﺖ آﻪ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪﮔﻤﺎن ﻣﻰآﻨﺪ اﺱﻼم هﻴﭻ ﻓﺮهﻨﮓ ﺕﺎزﻩﻳﻰ‬
‫ﺏﻮﺟﻮد ﻧﻴﺎوردﻩ اﺱﺖ و ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ را ﺏﻪ دﻧﻴﺎى ﻏﺮب ﻣﻨﺘﻘﻞ آﻨﺪ آﺎرى ﻧﻜﺮدﻩ اﺱﺖ ﻋﺬرشروﺷﻦ‬
‫اﺱﺖ‪.‬ﻗﺮﻧﻬﺎى دراز اﺱﻼم ﺏﺮاى آﻠﻴﺴﺎ اﺱﺒﺎب وﺡﺸﺖﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪،‬در ﺁﺱﻴﺎى ﺹﻐﻴﺮ و ﺏﺎﻟﻜﺎن‪،‬در ﺱﻴﺴﻴﻞ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪،‬دراﻓﺮﻳﻘﻴﻪ و اﻧﺪﻟﺲ آﺸﻤﻜﺸﻬﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﻴﻦ اﺱﻼم‬
‫و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪،‬روى دادﻩاﺱﺖ اﻟﺒﺘﻪ در اذهﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻐﺮﺏﻴﺎن ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻧﻬﺎدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺧﺸﻢ و ﺕﺮس ازاﺱﻼم‪،‬از ﺧﻴﻠﻰ ﻗﺪﻳﻢ‪،‬هﻢ‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﺰد ﻧﺼﺎراى ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻣﻮرد ﻧﻔﺮتﺱﺎﺧﺖ هﻢ ﻧﺎم ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪن اﺱﻼم را‪.‬ﺏﺮاى ﻗﻮﻣﻰ آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎى‬
‫دراز‪،‬ازﺏﻴﺨﺒﺮى‪،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺱﻼم را ﻣﺮوج ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺘﻰ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ و ﺕﺒﺮى از وىرا ﺡﺘﻰ در ﺏﻼد اﺱﻼﻣﻰ آﻪ‬
‫ﻃﺒﻌﺎ ﺏﻰﻣﺠﺎزات ﺱﺨﺖ ﻧﻤﻰﻣﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ ﻧﺸﺎنوﻓﺎدارى ﺏﺼﻠﻴﺐ و ﺧﺪﻣﺖﺏﻪ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻰﺷﻤﺮدﻩاﻧﺪ ﺕﺮدﻳﺪ در اهﻤﻴﺖ‬
‫وارزش اﺱﻼم و ﺟﻨﺒﻪ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻓﺮهﻨﮓ ﺁن ﻏﺮﻳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬وﻗﺘﻰ ﻓﺮﻧﺴﻴﺲﺏﻴﻜﻦ و وﻟﺘﺮ آﻪ داﻋﻴﻪ ﺁزادى و ﺁزاد‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻰ دارﻧﺪ ﺏﻰ ﺕﺤﻘﻴﻖ و از روىﺕﻌﺼﺐ از ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻪ ﺏﺪى ﻳﺎد آﺮدﻩاﻧﺪ )‪ (٢٥‬ﺕﻜﻠﻴﻒ آﺸﻴﺸﻰ آﻪ در ﺏﻴﺮوت ﻳﺎﻗﺎهﺮﻩ‬
‫ﺏﻪ دﻋﻮت و ﺕﺒﻠﻴﻎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻰرود ﭘﻴﺪاﺱﺖ‪ .‬ﺡﺘﻰ ﺕﺎ اﻣﺮوز ﺏﺴﻴﺎرىﺧﺎور ﺷﻨﺎﺱﺎن ﻓﺮﻧﮓ هﺮ ﺟﺎ در ﺏﻴﺎن اﺡﻮال‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻪ ﺕﺎوﻳﻞ ﻳﺎ ﺕﻔﺴﻴﺮى دﺱﺖﻣﻰﻳﺎﺏﻨﺪ آﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﺮاد و اﻋﺘﺮاض ﺏﺮوى ﺏﺎﺷﺪ ﺏﺮ هﻤﺎن ﺕﻜﻴﻪ ﻣﻰآﻨﻨﺪ‪ (٢٦) .‬ﻋﻨﺎد‬
‫ﺏﺎ اﺱﻼم ﺏﺴﺎ آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را وا ﻣﻰدارد آﻪ ﺏﺎ هﺮ ﭼﻪ اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ ﻧﻴﺰﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻨﻨﺪ و در آﺎﺱﺘﻦ ارزش ﺁن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺕﻤﺎم‬
‫ورزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺕﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻣﺮدﻩ رﻳﮓﺕﻘﺎﻟﻴﺪ و ﺱﻨﻦ ﻗﺪﻳﻢ آﻠﻴﺴﺎ ﺏﺮهﺎﻧﻨﺪ ارزش واﻗﻌﻰ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫و ﺕﻤﺪن اﺱﻼم رادرﺱﺖ ﺕﺨﻤﻴﻦ ﻣﻰآﻨﻨﺪ‪.‬ﺡﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ اﺱﻼم را در ﻃﻰ ﺕﺎرﻳﺦ ﺕﻤﺪنﻋﺎﻟﻢ اﮔﺮ درﺱﺖ در زﻣﺎن‬
‫و ﻣﻜﺎن ﺧﻮد در ﻧﻈﺮ ﺁرﻧﺪ ﻣﻰﺕﻮان ﻣﻨﺸﺎ ﻳﻚﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﻮاﻧﺪ آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﺪان ﻣﺪﻳﻮن اﺱﺖ‬
‫ودﻳﻨﻰ هﻢ آﻪ دارد اﻧﺪك ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -٦‬ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻓﺮهﻨﮓ اﺳﻼﻣﻰ‬

‫ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ در دورﻩ اوج ﻋﻈﻤﺖﺧﻮﻳﺶ وﺽﻊ ﺕﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ را درﻳﻚ ﻣﺮﺡﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﻰ از ﺕﺤﻮل ﺁن‬
‫ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰدارد اﻣﺎ ﺱﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦﻓﺮهﻨﮓ و ﻋﻈﻤﺖ و آﻤﺎل ﺁن ﭼﻴﺰﻳﺴﺖ ﻣﺜﻞ اﻋﺠﺎز و از اﻳﻦ ﺡﻴﺚ‬
‫ﻣﻰﺕﻮاناز ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ هﻢ ﻣﺜﻞ ﺁﻧﭽﻴﺰى آﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮدﺱﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺕﻮاﻧﺪ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ در ﺁﻏﺎزﺡﺎل از ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺷﺮوع ﺷﺪ اﻣﺎ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ هﻢ ﻣﻌﺠﺰﻩﺷﺎن‬
‫اﻳﻦﻧﺒﻮد آﻪ ﺕﻤﺪن و )‪ (Ex Nihilo‬ﺧﻠﻖ آﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮهﻨﮓ ﺧﻮد را از هﻴﭻ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻣﻠﻄﻴﻪ و ﺱﺎﻳﺮ ﺏﻼد ﺁﺱﻴﺎى ﺹﻐﻴﺮ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪو ﺁﻧﺠﺎ هﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﻟﻴﺪﻳﻪ ﺏﺎ ﻣﺼﺮ و‬
‫ﺏﺎﺏﻞ ارﺕﺒﺎط داﺷﺖ‪.‬رﻳﺎﺽﻴﺎت ﻃﺎﻟﺲو ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺼﺮ و ﺷﺮق ﺧﺎﻟﻰ ﻧﺒﻮد‪ (٢٧) .‬ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫اﻓﻼﻃﻮنﺏﻪ ﻣﺼﺮ‪،‬ﻣﻌﺮوف اﺱﺖ و ﻇﺎهﺮا اﻳﻦ ﺡﻜﻴﻢ آﻪ وﻗﺘﻰ ﺁآﺎدﻣﻰ ﺧﻮد را ﮔﺸﻮددرش را از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮق‬
‫ﺱﺎﺧﺖ در اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ ﻳﻚ روح ﺷﺮ آﻪ هﻤﺰﻣﺎن ﺏﺎروح ﺧﻴﺮ در ﻋﺎﻟﻢ ﺡﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰآﻨﺪ از ﺕﻌﻠﻴﻢ زرﺕﺸﺖ‬
‫ﻣﺘﺎﺙﺮﺱﺖ‪.‬ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺲﭘﺪر ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺕﻤﻰ هﻢ ﻇﺎهﺮا ﺏﻪ هﻨﺪ و دﻳﮕﺮ ﺏﻼد ﺷﺮق ﺱﻔﺮ آﺮدو ﺡﺘﻰ هﻢ ارﺱﻄﻮ‪-‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺕﻤﺎس ﺏﺎ اﺱﻜﻨﺪر‪-‬ﺏﺎ ﺁﺱﻴﺎى ﺹﻐﻴﺮ و ﺷﺮق ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻮد‪،‬هﻢ اﺏﻴﻘﻮرﻳﺎن و رواﻗﻴﺎن‪ (٢٨) .‬در ﭼﻨﻴﻦ اﺡﻮاﻟﻰ آﻪ‬
‫ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ را ﻳﻚ اﺏﺘﻜﺎر ﻧﺒﻮغ ﺧﺎﻟﺺ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﺨﻮاﻧﺪ؟‬

‫ﺡﺘﻰ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎى ﻗﺪﻳﻢ در ﺏﺴﻴﺎر ﺟﺎهﺎ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻣﺮهﻮن ﺷﺮقداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺕﻔﺎوت اﺱﺎﺱﻰ آﻪ ﺏﻴﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ و ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﺷﺮﻗﻰدر ﺁن زﻣﺎﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﺕﻔﺎوت در ﻧﻈﺮﮔﺎﻩهﺎ‪.‬درﻣﺼﺮ و ﺏﺎﺏﻞ ﺡﺴﺎب‬
‫و ﻧﺠﻮم ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺶ ﺏﺨﺎﻃﺮ ارﺽﺎء ﺡﻮاﻳﺞ زﻧﺪﮔﻰ از ﻗﺒﻴﻞﺕﺠﺎرت و ﻓﻼﺡﺖﺏﻮد در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻋﻠﻢ‬
‫و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎﺏﻰﺷﺎﺋﺒﻪ ﺏﻮد )‪ (٢٩‬و ﺏﺮاى اﻗﻨﺎع اﺡﺘﻴﺎج دروﻧﻰ ﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪.‬آﻼم اﻓﻼﻃﻮندرﻳﻦ ﺏﺎب ﻣﻌﺮوف اﺱﺖ آﻪ‬
‫در آﺘﺎب ﺟﻤﻬﻮر ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ روح ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺡﺮﻳﺺﺏﺪاﻧﺴﺘﻦ اﺱﺖ در ﻣﻘﺎﺏﻞ روح ﻓﻨﻴﻘﻰ و ﻣﺼﺮى آﻪ ﺡﺮﻳﺺ اﺱﺖﺏﻪ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ آﻨﺠﻜﺎوى ﺧﺎﻟﺺ ﺏﻮد آﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺷﺪ و هﻤﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖﻋﺎرى از ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺏﻮد آﻪ هﻢ اﺱﺎس ﻣﻌﺠﺰﻩ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺷﺪ و هﻢ اﺱﺎسرﻧﺴﺎﻧﺲ اروﭘﺎ‪.‬‬

‫در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﺱﺒﺐ ﻋﻤﺪﻩ ﺡﺼﻮل ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩﻣﻰﺷﻮد ﺏﻰهﻴﭻ ﺷﻚ ذوق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮﻳﻰ و ﺡﺲ‬
‫آﻨﺠﻜﺎوى ﺏﻮد آﻪﺕﺸﻮﻳﻖ و ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻗﺮﺁن و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺁن را در ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺮ ﻣﻰاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬آﺜﺮتﺕﻌﺪاد ﻋﻠﻤﺎء‪،‬اﻃﺒﺎء‪،‬و‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن در ﻋﻬﺪ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺱﺆال را ﺏﻪﺧﺎﻃﺮ ﺏﻴﺎورد آﻪ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺮب ﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﻳﺎ‬
‫ﻧﻪ؟ﺟﻮاب ﻣﻌﺮوف اﺏﻦﺧﻠﺪون درﻳﻦ دورﻩ ﻧﻴﺰ ﺹﺎدق ﺏﻮد آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪:‬ﺡﻤﻠﺔ اﻟﻌﻠﻢ اآﺜﺮ هﻢ اﻟﻌﺠﻢ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺱﺮاﺱﺮ دورﻩ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ در ﺏﻴﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎى راﺟﻊ ﺏﻪ ﻃﺐ‪،‬ﻧﺠﻮم‪،‬و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﻌﻀﻰ ﺁﺙﺎر ﻣﻬﻢ هﺴﺖ‬
‫آﻪ ﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖ اﻣﺎ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪-‬ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ‪،‬ﻳﻬﻮد‪،‬و ﻧﺼﺎرا‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﻧﻪ اﻳﻦﺁﺙﺎر ﻏﻴﺮ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺤﺴﻮﺏﺴﺖ ﻧﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻮﻳﺲ را آﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب هﺴﺘﻨﺪﻣﻰﺕﻮان»ﻋﺠﻢ«ﺧﻮاﻧﺪ از ﺁﻧﻜﻪ در ﺟﺎهﺎﻳﻰ آﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺎ و ﻣﻮﻟﺪ اﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎءﻣﺸﻬﻮر ﻋﺼﺮ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻮد‪-‬ﺧﻮارزم‪،‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‪،‬ﻓﺎراب و ﺱﻨﺪ‪-‬ﭘﻴﺶ از اﺱﻼم ﻧﺸﺎﻧﻰ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﻰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و وﻗﺘﻰ اﻳﻦ ﺟﻮش و هﻴﺠﺎنﺏﺮاى آﺴﺐ ﻋﻠﻢ‪،‬اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ ﺁﻳﺎ ﺡﺎﺹﻞ ﺁن را ﺏﺎﻳﺪ ﺏﻪ ﺡﺴﺎب‬
‫ﻧﮋاد و اﻗﻠﻴﻢﮔﺬاﺷﺖ؟ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را درﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮﻳﻰ آﺎﻣﻴﺎب آﺮد ﺡﺲآﻨﺠﻜﺎوى ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد و وﺟﻮد‬
‫ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻓﻜﺮى‪،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺮك ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ وﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺧﻼف او در ﺕﺸﻮﻳﻖ اﻃﺒﺎء و ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ‪،‬اﺡﺴﺎس ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ‬
‫اﻳﻦدو ﻃﺒﻘﻪ از ﻋﻠﻤﺎء ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ داﺱﺘﺎﻧﻰ ﺷﻬﻮرﺱﺖﺡﺎآﻰ ازﺁﻧﻜﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺟﺮﺟﻴﺲ ﺏﻦ‬
‫ﺏﺨﺘﻴﺸﻮع را ﺏﺮاى ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺏﻴﻤﺎرى ﺧﻮﻳﺶاز ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧﻮاﺱﺖ و هﺎرون هﻢ ﺏﺮاى ﻋﻼج ﺱﺮ دردى آﻪ داﺷﺖ‬
‫ﭘﺴﺮاﻳﻦ ﺟﺮﺟﻴﺲ‪-‬ﻧﺎﻣﺶ ﺏﺨﺘﻴﺸﻮع‪-‬را هﻢ از ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻃﻠﺐ آﺮد و ﺡﺘﻰهﺮ دو ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﺕﺸﻮﻳﻖ و ﺕﻜﺮﻳﻢ اﻳﻦ‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺱﻌﻰ ﺏﺴﻴﺎر آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ اﻳﻦﺡﺲ اﺡﺘﻴﺎج ﻧﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ هﻢ ﺏﻮد و ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﻃﺐ و ﺡﺴﺎب و ﻧﺠﻮم ﺏﻜﻠﻰاز‬
‫ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺁﻧﻜﻪ‪،‬هﻢ ﺁﻧﻬﺎ و هﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪﺁﻧﭽﻪ ﻗﺪر ﻣﻮرد اﺡﺘﻴﺎج ﺏﻮد درﻳﻦ اﻣﻮر ﻗﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى‪،‬ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ ﺕﺤﻘﻴﻖ و ﺕﻌﻤﻖ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻣﻰآﺸﺎﻧﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ اﺡﺘﻴﺎج ﺏﻪﺡﻔﻆ ﺹﺤﺖ و ﺱﻌﻰ‬
‫در ﻋﻼج ﺏﻴﻤﺎرﻳﻬﺎى ﺹﻌﺐ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪﺱﻮى ﻋﻠﻢ ﻃﺐ هﻨﺪى و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﺸﺎﻧﻴﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ‬
‫ﺱﺘﺎرﮔﺎنو ﺱﻌﺪ و ﻧﺤﺲ اوﻗﺎت و ﺕﺎ ﺡﺪى اﺡﺘﻴﺎج ﺏﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اوﻗﺎت ﺕﻮﺟﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪﻧﺠﻮم و ﺕﻘﻮﻳﻢ ﻣﻌﻄﻮف‬
‫داﺷﺖ‪،‬اﻣﺎ در وراى اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺡﻮاﺋﺞ ﺟﺎرى و زودﮔﺬر‪-‬آﻪ ﻋﻠﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﻴﺰ در ﻋﻤﻞ ﺏﻜﻠﻰ از ﺁن ﻓﺎرغ ﻧﺒﻮد‪-‬ﺷﻮق ﺏﻪ‬
‫داﻧﺶﻧﻴﺰ ﻣﺤﺮآﻰ ﻗﻮى ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ آﻪ ﻣﺎﻣﻮن ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺐﺡﻜﻤﺎء ﻳﻮﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد ﺡﺎآﻰ‬
‫ازﻳﻦ ﺷﻮق ﺏﻰ ﺷﺎﺋﺒﻪ اﺱﺖ‪.‬وى ﺏﺮاى ﺏﺪﺱﺖﺁوردن آﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﺴﺎﻧﻰ را ﺏﻪ درﺏﺎر اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺏﻴﺰاﻧﺲ‪،‬ﻟﺌﻮن‬
‫ارﻣﻨﻰ)‪ ٨١٣-٢٠‬ﻣﻴﻼدى( ﻓﺮﺱﺘﺎد‪.‬ﺏﻪ دﺱﺘﻮر او اﻗﺪام ﺷﺪ ﺏﺮاى ﻣﺴﺎﺡﺖارض‪،‬و ﻧﻘﺸﻪ ﺏﺰرﮔﻰ از ﺕﻤﺎم دﻧﻴﺎ ﺏﺮاى‬
‫او رﺱﺖﺷﺪ آﻪ ﻣﺴﻌﻮدىﺁن را دﻳﺪﻩ اﺱﺖ و در اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ و اﻻﺷﺮاف از ﺁن ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬ﺷﺮح ﻋﺠﺎﻳﺒﻰ آﻪ ﻋﻤﺎرة‬
‫ﺏﻦ ﺡﻤﺰﻩ در ﺱﻔﺮ ﺏﻴﺰاﻧﺲ دﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺏﻦ اﻟﻔﻘﻴﻪ )‪ (٣٠‬ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ آﻨﺠﻜﺎوى ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺏﻪ آﻴﻤﻴﺎ‬
‫ﺏﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬واﺙﻖ ﺧﻠﻴﻔﻪاز ﻗﺮارﻳﻜﻪ اﺏﻦ ﺧﺮداد ﺏﻪ ﺡﻜﺎﻳﺖ ﻣﻰآﻨﺪ )‪ (٣١‬ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ ذوق آﻨﺠﻜﺎوى‪،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ ﻣﻮﺱﻰ‬
‫ﺧﻮارزﻣﻰ ﻣﻨﺠﻢ را ﺏﺎ ﻋﺪﻩﻳﻰ ﺏﻪ ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﻓﺮﺱﺘﺎد ﺕﺎ درﺏﺎرﻩﻣﺤﻞ ﻏﺎرى آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ اﺹﺤﺎب آﻬﻒ در ﺁﻧﺠﺎ ﻣﺪﻓﻮن‬
‫ﺷﺪﻩاﻧﺪ ﺕﺤﻘﻴﻖآﻨﺪ‪.‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻣﺴﻴﺤﻰ هﻢ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻋﺪﻩ آﻤﻚ آﺮد و ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦﻣﻮﺱﻰ ﻏﺎر را ﺏﺎ اﺟﺴﺎدى در‬
‫ﺁﻧﺠﺎ ﻣﺸﺎهﺪﻩ آﺮد و در ﺏﺎزﮔﺸﺖ ﮔﺰارش ﺁن راﺏﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ داد‪.‬هﻤﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺱﻼم ﺕﺮﺟﻤﺎن را هﻢ ﺏﺎ ﻋﺪﻩﻳﻰ ﻓﺮﺱﺘﺎد ﺕﺎ‬
‫در ﺏﺎبﺱﺪ ﻳﺎﺟﻮج ﺕﺤﻘﻴﻖ آﻨﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻳﻚ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﺁن ﻧﻴﺰ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﺔ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﻚﺱﻌﻰ آﺮد راﻩ ﺏﻪ آﻬﻒ اﻟﻈﻠﻤﺎت‬
‫اﺱﻜﻨﺪر ﭘﻴﺪا آﻨﺪ‪،‬و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺏﻪ ﺱﺒﺐ ﺧﺎﻣﻮشﺷﺪن ﻣﺸﻌﻠﻰ آﻪ داﺷﺖ از اﻳﻦ اﻗﺪام ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺸﺖ )‪ (٣٢‬اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻ‬
‫اﻗﻞﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻰﺷﺎﺋﺒﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ داﻧﺴﺘﻦ و آﺸﻒ آﺮدن ﻣﺠﻬﻮﻻتﻣﻰرﺱﺎﻧﺪ‪،‬ﺧﺎﺹﻪ در اﻣﻮرى آﻪ ﻓﺎﻳﺪﻩ‬
‫ﻋﻤﻠﻰ ﺏﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﺮﺕﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺏﺴﻴﺎرى ﻣﺴﺎﺋﻞ هﻢ ﻣﺜﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻨﻄﻖ و آﻼم و ﺕﺎرﻳﺦ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺪ‬
‫ﺏﻰ ﺁﻧﻜﻪ هﻴﭻ ﺱﻮد ﻋﻤﻠﻰ از ﺁﻧﻬﺎ در ﻧﻈﺮ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﺏﻴﺮوﻧﻰ در ﺕﺤﻘﻴﻖﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺏﻪ رهﺒﺮى ﻳﻚ ﺷﻮق ﺏﻰ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺁﻧﻬﻤﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺱﺮﺷﺎر رادرﺏﺎرﻩ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪن ﺱﺮزﻣﻴﻦ هﻨﺪ ﺏﺪﺱﺖ ﺁورد‪،‬ﻣﺴﻌﻮدى و ﺕﻤﺎم ﺱﻴﺎﺡﺎنو ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺎن اﺱﻼﻣﻰ در ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺕﺠﺴﺴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺕﺤﺖﻧﻔﻮذ ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ از ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ازﻳﻦ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت هﻢﺱﻮدهﺎى ﻋﻤﻠﻰ ﺏﺪﺱﺖ ﻣﻰﺁﻣﺪ و ﻋﻠﻢ ﻻ ﻳﻨﻔﻊ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺕﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢﻣﻜﺮوﻩ ﺏﻮد )‪، (٣٣‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺤﺮك اﺹﻠﻰ ﺷﻮر و ﺷﻮﻗﻰ ﺏﻮد آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﻈﺮى ﻋﻠﻤﺎء ﻳﻮﻧﺎن و هﻨﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ در واﻗﻊ ﺡﺲ‬
‫آﻨﺠﻜﺎوىﺏﻮد‪.‬ﺡﺘﻰ ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى ﺏﻮد آﻪ اﻣﺜﺎل ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ و ﻣﺴﻌﻮدى را ﺏﻪ ﺕﺎرﻳﺦﻳﻮﻧﺎن و روم ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ آﺮد‪،‬و ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ در اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن آﺘﺐ ﻃﺐ وﻧﺠﻮم هﻨﺪى را ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ آﺮد‪،‬ﺏﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺏﻌﺪ از ﺱﻘﻮط ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﻧﻴﺰ‬
‫ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﭼﻴﻦ و ﻓﺮﻧﮓ ﻣﻌﻄﻮف داﺷﺖ‪.‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻋﻰاﻣﺜﺎل رﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ وزﻳﺮ‪،‬ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺏﻪ اﺷﺎﻋﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﭼﻴﻨﻰ ﻧﺸﺪ )‪ (٣٤‬ﻻ اﻗﻞﺷﺎهﺪى ﺷﺪ ﺏﺮ اﺙﺒﺎت ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻋﻠﻢ‪-‬و ﻟﻮ در ﭼﻴﻦ‬
‫درﺁﻧﺴﻮى دﻳﻮار‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬اﻳﻦ ﺷﻮق ﺏﻰ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﻮد آﻪ ﻣﺎﻣﻮن ﻋﺒﺎﺱﻰرا واداﺷﺖ ﺕﺎ ﺏﺮاى ﺏﺪﺱﺖ ﺁوردن‬
‫آﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﺲ ﺏﻪ درﺏﺎر ﺏﻴﺰاﻧﺲﺏﻔﺮﺱﺘﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺘﻰ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻳﻚ اﺱﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺧﻮﻳﺶ آﻪ از هﻨﺪﺱﻪاﻃﻼع‬
‫داﺷﺖ درﻳﺎﻓﺖ آﻪ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻳﻚ اﺱﺘﺎد هﻨﺪﺱﻪ هﺴﺖﺏﻪ ﻧﺎمﻟﺌﻮن آﻪ ﺏﻌﺴﺮت زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰآﻨﺪ و ﺟﺰ ﻋﺪﻩﻳﻰ ﻣﻌﺪود‬
‫در ﺁﻧﺠﺎ آﺴﻰ وىرا ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺱﺪ ﻣﺎﻣﻮن ﻧﺎﻣﻪﻳﻰ ﺏﻪ ﻟﺌﻮن ﻧﻮﺷﺖ و او را ﺏﻪ درﺏﺎر ﺧﻮﻳﺶ دﻋﻮتآﺮد و ﺁن اﺱﻴﺮ را‪-‬‬
 ‫آﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻟﺌﻮن ﺏﻮد‪-‬وﻋﺪﻩ داد آﻪ اﮔﺮ ﻧﺎﻣﻪ راﺟﻬﺖ اﺱﺘﺎد ارﺱﺎل دارد ﺁزادى ﺏﺨﺸﺪ‪.‬ﻓﻴﻠﺴﻮف رﻳﺎﺽﻰ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫را ﺏﻪﻳﻚ ﺕﻦ از ﺏﺰرﮔﺎن ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﻧﺸﺎن داد و ﺧﺒﺮ ﺏﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮر رﺱﻴﺪ و ﻟﺌﻮن ﺷﻬﺮتﻳﺎﻓﺖ‪.‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر وى را در ﻳﻚ‬
‫آﻠﻴﺴﺎى ﻣﻬﻢ ﻋﻨﻮان ﻣﺪرﺱﻰ داد و ازﻗﺒﻮل دﻋﻮت ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻨﻊ آﺮد‪.‬وﻗﺘﻰ ﻣﺎﻣﻮن درﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﻟﺌﻮن ﺏﻪ ﺏﻐﺪاد‬
‫ﺁﻣﺪﻧﻰﻧﻴﺴﺖﺏﺎ وى ﺏﻨﺎى ﻣﻜﺎﺕﺒﻪ ﺁﻏﺎز ﻧﻬﺎد و ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ ﭼﻨﺪ در رﻳﺎﺽﻰ و ﻧﺠﻮمﻧﻮﺷﺖ و از وى ﺟﻮاب ﺧﻮاﺱﺖ‪.‬ﺡﻜﻴﻢ‬
‫ﺁن ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺟﻮاﺏﻬﺎى ﺷﺎﻓﻰ دادو ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭼﻨﺎن از ﺁن ﺟﻮاﺏﻬﺎ ﺏﻪ ﺷﻮق ﺁﻣﺪ آﻪ ﺏﺮاى ﺟﻠﺐ ﻟﺌﻮن اﻳﻦ ﺏﺎر ﻧﺎﻣﻪﺏﻪ‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻧﻮﺷﺖ و از وى در ﺧﻮاﺱﺖﺡﻜﻴﻢ را ﺏﺮاى ﻣﺪﺕﻰ ﻣﺤﺪود ﺏﻪﺏﻐﺪاد ﮔﺴﻴﻞ دارد و ﺏﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮر وﻋﺪﻩهﺎ‬
‫داد اﻣﺎ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺏﺪﻳﻦ آﺎررﺽﺎ ﻧﺪاد و ﻟﺌﻮن را در ﺕﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻚ‪،‬اﺱﻘﻒ اﻋﻈﻢ آﺮد )‪ (٣٥‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪاﻳﻦ رواﻳﺖ‬
‫در ﻣﺂﺧﺬ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦ ﻟﺌﻮن ﺕﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻰ هﻢﺁﺙﺎرى آﻪ در رﻳﺎﺽﻰ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ ﭼﻨﺪان اهﻤﻴﺖ ﻧﺪارد‬
‫)‪ (٣٦‬اﻣﺎ داﺱﺘﺎن اﮔﺮ هﻢﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰ ﺏﺎﺷﺪ ﺏﺎز ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺕﺎ ﭼﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ ﺏﻮد‪.‬در زﻣﺎﻧﻰ آﻪ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻰ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺏﺰﺡﻤﺖ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺪ ﺕﻦ ﺏﺎ ﺱﻮاد ﭘﻴﺪا آﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در درﺏﺎر‬
‫ﻣﺎﻣﻮنﺏﺎ آﺘﺎﺏﻬﺎى اﻓﻼﻃﻮن و ارﺱﻄﻮ و اﻗﻠﻴﺪس و ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺱﺮو آﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬دورزﻣﻴﻦ را اﻧﺪازﻩ ﻣﻰﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﻣﺬاهﺐ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻼﺱﻔﻪ و در ﺏﺎب ﻃﺒﻘﺎتارﺽﻰ و اﺟﺮام ﻓﻠﻜﻰ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻣﺒﺎﺡﺜﺎت ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٧‬آﺘﺎﺑﻬﺎ و آﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪهﺎ‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺷﻮق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮﻳﻰ و ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم را در اﻧﺪكﻣﺪﺕﻰ آﺎﻧﻮن اﻧﻮار داﻧﺶ آﺮد‪.‬رواج‬
‫ﺹﻨﻌﺖ آﺎﻏﺬ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ از اﺱﺒﺎبﻋﻤﺪﻩ رواج ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﺪ‪.‬هﻨﻮز ﻗﺮن اول هﺠﺮت ﺕﻤﺎم ﻧﺸﺪﻩ ﺏﻮد‬
‫آﻪﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺹﻨﻌﺖ آﺎﻏﺬ را از ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺏﻪ داﺧﻞ ﺏﻼد ﻋﺮب زﺏﺎن ﺏﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﺮن دوم‪،‬هﻢ ﺏﻐﺪاد آﺎرﺧﺎﻧﻪ آﺎﻏﺬﺱﺎزى داﺷﺖ هﻢ ﻣﺼﺮ‪.‬ﻃﻮﻟﻰﻧﻜﺸﻴﺪ آﻪ در ﺱﺎﻳﺮ ﺏﻼد اﺱﻼم ﺡﺘﻰ در ﺱﻴﺴﻴﻞ‬
‫و اﻧﺪﻟﺲ هﻢ ﺹﻨﻌﺖ آﺎﻏﺬراﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬در زﻣﺎن ﻣﺎﻣﻮن آﻪ اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ هﻨﻮز ﻧﻪ آﺘﺎﺏﺖ را ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖﻧﻪ آﺎﻏﺬ‬
‫را‪،‬در ﺏﻐﺪاد آﺎﻏﺬ ﺏﻘﺪرى زﻳﺎد ﺏﻮد آﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻳﻚ ﺕﻦ از ﺏﺰرﮔﺎنﻃﺒﺮﺱﺘﺎن در ﺱﻔﺮ ﺡﺞ وﻗﺘﻰ ﺏﻪ ﺏﻐﺪاد رﺱﻴﺪ و‬
‫دﻋﻮﺕﻬﺎﺋﻰ آﺮد ﺏﺎ ﺕﻜﻠﻒ ﺏﺴﻴﺎرﭼﻮن ﻣﺎﻣﻮن ﮔﻔﺖ ﺕﺎ در ﺏﻐﺪاد هﻴﺰم و ﺕﺮﻩ ﺏﻪ او ﻧﻔﺮوﺷﻨﺪ او آﺎﻏﺬ ﻣﻰﺧﺮﻳﺪ و‬
‫ﺏﻪﺟﺎى هﻴﺰم ﻣﻰﺱﻮﺧﺖ و ﺡﺮﻳﺮ ﺱﺒﺰ ﭘﺎرﻩ ﻣﻰآﺮد و ﺏﻪ ﺟﺎى ﺕﺮﻩ ﺏﺮﺧﻮانﻣﻰﻧﻬﺎد و درﺏﺎرﻩ اﺏﻦ ﻓﺮات وزﻳﺮ‬
‫ﻣﻘﺘﺪر هﻢ ﻧﻘﻞ اﺱﺖ آﻪ در ﺧﺎﻧﻪاشﺡﺠﺮﻩﻳﻰ ﺏﻮد ﻣﺨﺼﻮص آﺎﻏﺬ‪،‬هﺮ آﺲ ﺁﻧﺠﺎ ﻣﻰرﻓﺖ هﺮ ﻗﺪر آﺎﻏﺬﻣﻰﺧﻮاﺱﺖ‬
‫ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﺒﺮد‪.‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺡﻜﺎﻳﺖ دارد از ﺕﻜﻠﻒو ﺕﻨﻌﻢ اﺏﻦ ﻓﺮات‪ ،‬وﺟﻮد و وﻓﻮر آﺎﻏﺬ را در ﺏﻐﺪاد ﺁن‬
‫زﻣﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ‪ (٣٧) .‬اﺏﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﺎﻏﺬ را در ﻋﻬﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﺷﻤﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ‬
‫ﺹﻨﺎﻋﺖ آﺎﻏﺬ در ﺁن زﻣﺎن روﻧﻖ ﺕﻤﺎم داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬اﻳﻦرواج ﺹﻨﻌﺖ آﺎﻏﺬ از اﺱﺒﺎب ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪن آﺘﺎب و ﺕﻮﺱﻌﻪ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎﮔﺸﺖ و در هﺮﺟﺎ ﺹﻨﻌﺖ آﺎﻏﺬ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ آﺎر ﺕﺎﻟﻴﻒ هﻢ ﺁﺱﺎن ﺷﺪ‪.‬ازﺏﺮآﺖ وﺟﻮد آﺎﻏﺬ در زﻣﺎن‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ در ﺏﻐﺪاد ﺏﻴﺸﺘﺮ از ﺹﺪ آﺘﺎﺏﻔﺮوشوﺟﻮد داﺷﺖ آﻪ ﻏﻴﺮ از ﻓﺮوش آﺘﺎب در ﺁﻧﻬﺎ از آﺘﺐ ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﺏﺮدارىﻣﻰآﺮدﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر آﺎر ﺕﺸﻜﻴﻞ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ را هﻢ ﺁﺱﺎن ﻣﻰآﺮد‪.‬‬

‫در واﻗﻊ‪،‬در ﻏﺎﻟﺐ ﺏﻼد اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺪرﻳﺠﺎ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪﻣﺘﻌﻠﻖ ﺏﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻳﺎ ﻣﺪارس آﻪ درهﺎﺷﺎن ﺏﻪ روى‬
‫ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ ﮔﺸﻮدﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ )‪ (٣٨‬ﻣﺎﻣﻮن آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻳﻰ ﻣﻌﺘﺒﺮ داﺷﺖ ﻣﺸﺤﻮن از آﺘﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺏﻪاﻟﺴﻨﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫دﻳﻠﻤﻰ در ﺷﻴﺮاز ﭼﻨﺎن ﻋﻈﻴﻢ ﺏﻮد آﻪﻣﻘﺪﺱﻰ ﻣﻰﭘﻨﺪاﺷﺖ هﻴﭻ آﺘﺎﺏﻰ در اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﺕﺎﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪﻩ اﺱﺖ اﻻ‬
‫آﻪﻧﺴﺨﻪﻳﻰ از ﺁن در ﺁﻧﺠﺎ هﺴﺖ‪.‬آﺘﺐ اﻳﻦ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﺏﺮ ﺡﺴﺐ اﻧﻮاع ﻋﻠﻮمدر ﺡﺠﺮﻩهﺎى ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬ﻧﻈﻴﺮ‬
‫هﻤﻴﻦ وﺹﻒ درﺏﺎرﻩ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﺱﺎﻣﺎﻧﻴﺎن هﻢ ﺹﺎدق ﺏﻮد آﻪ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﻣﺪﺕﻬﺎ در ﺁن ﺏﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ واﺱﺘﻨﺴﺎخ آﺘﺐ اﺷﺘﻐﺎل‬
‫داﺷﺖ‪.‬آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﺷﺨﺼﻰ ﺹﺎﺡﺐ ﺏﻦ ﻋﺒﺎد وزﻳﺮﻓﺨﺮاﻟﺪوﻟﻪ دﻳﻠﻤﻰ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻬﺎر ﺹﺪ ﺷﺘﺮ ﺏﺮاى ﺡﻤﻞ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻻزم ﺏﻮد ﻣﻌﺮوفاﺱﺖ و ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺁن در ﻏﻠﺒﻪ ﺱﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮى ﺏﺮ رى ﺕﺒﺎﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺱﺎﺏﻮر ﺏﻦ اردﺷﻴﺮ‪،‬وزﻳﺮ ﺏﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ دﻳﻠﻤﻰ‪،‬آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻳﻰ در آﺮخ ﺏﻐﺪادﺱﺎﺧﺖ آﻪ در ﺁن دﻩهﺎ هﺰار ﺟﻠﺪ آﺘﺎب ﺏﻮد‬
‫ﺏﻪ ﺧﻂ اﺋﻤﻪ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻌﺘﺒﺮ‪.‬درﺷﺎم و ﻣﺼﺮ هﻢ از آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﻣﺘﻌﺪد ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬در آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻳﻰآﻪ ﻳﻌﻘﻮب ﺏﻦ‬
‫آﻠﺲ وزﻳﺮ اﻟﻌﺰﻳﺰ ﺏﺎﷲ ﺙﺎﻧﻰ درﺱﺖ آﺮدﮔﺎﻩ دﻩهﺎ و ﺹﺪهﺎﻧﺴﺨﻪ ﻣﻜﺮر از ﻳﻚ آﺘﺎب وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬در‬
‫زﻣﺎن»اﻟﺤﺎآﻢ«آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻓﺎﻃﻤﻴﺎن ﻣﺼﺮ ﺹﺪ هﺰار آﺘﺎب داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺕﻌﺪاد در زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻨﺼﺮ ﻓﺎﻃﻤﻰﺏﻪ دوﻳﺴﺖ‬
‫هﺰار رﺱﻴﺪ و اﻳﻦ آﺘﺎبهﺎ ﺏﻪ اهﻞ ﻋﻠﻢ ﻋﺎرﻳﻪ هﻢ دادﻩ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬دراﻧﺪﻟﺲ ﺡﺮاﺟﻬﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﺮاى آﺘﺎب ﺕﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰﺷﺪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺎرﺽﻪ ﺷﻮقﺏﻮد ﺏﺎ ﺙﺮوت و ﺕﻔﻨﻦ‪.‬در ﻗﺮﻃﺒﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻣﻮى اﻧﺪﻟﺲ ﺡﻜﻢ دوم آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻋﻈﻴﻤﻰ ﺕﺎﺱﻴﺲ آﺮد آﻪ‬
 ‫ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ در ﺡﺪود ﭼﻬﺎر ﺹﺪ هﺰار ﺟﻠﺪ آﺘﺎب داﺷﺖو ﺕﻨﻬﺎ ﻓﻬﺮﺱﺖ ﺁن ﺏﺎﻟﻎ ﺏﺮ ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﻣﺠﻠﺪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﺡﻜﻢ‬
‫دوم ﺏﺮاىﺏﺪﺱﺖ ﺁوردن آﺘﺎب و ﺟﻠﺐ ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ‪،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻰ از اﻧﺪﻟﺲ ﺏﻪ ﺏﻐﺪاد و ﺷﺎمﻣﻰﻓﺮﺱﺘﺎد‪.‬در ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ در‬
‫ﻋﺼﺮ اﻣﻮﻳﻬﺎ‪،‬هﻔﺘﺎد آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﻰ وﺟﻮدداﺷﺖ در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺡﺘﻰ ﭼﻬﺎر ﺹﺪ ﺱﺎل ﺏﻌﺪ از اﻳﻦ ﺕﺎرﻳﺦ ﺷﺎرل‬
‫ﻋﺎﻗﻞ آﻪﺧﻮاﺱﺖ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﻳﻰ درﺱﺖ آﻨﺪ ﺏﻌﺪ از ﺱﺎﻟﻬﺎ ﺱﻌﻰ آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﺶ ﺏﻪ هﺰار ﺟﻠﺪهﻢ ﻧﺮﺱﻴﺪ و ﺙﻠﺚ ﺁن ﻧﻴﺰ ادﻋﻴﻪ‬
‫و اوراد راهﺒﺎن و آﺸﻴﺸﺎن ﺏﻮد‪.‬آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪﺱﻠﻄﺎن ﻣﺮاآﺶ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ هﻨﮕﺎم ﻋﺰﻳﻤﺖ از اﻧﺪﻟﺲ ﺁن را در ﻳﻚآﺸﺘﻰ‬
‫ﺏﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻓﺮﺱﺘﺎد و در راﻩ ﺏﺪﺱﺖ دزدان درﻳﺎﻳﻰ اﻓﺘﺎد ﺏﺎﻟﻎ ﺏﺮﺱﻴﺼﺪ ﭼﻬﺎر ﺹﺪ هﺰار آﺘﺎب ﺏﻮد و هﻤﻴﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎ ﺏﻮد‬
‫آﻪ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺱﻮمﭘﺎدﺷﺎﻩ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ اﻓﺘﺎد و هﺴﺘﻪ اﺹﻠﻰ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮوف اﺱﻜﻮرﻳﺎل ﺷﺪ‪ (٣٩) .‬ﺕﻨﻬﺎآﺘﺎب اﻟﻔﻬﺮﺱﺖ‬
‫اﺏﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ آﻪ ﻳﻚ وراق ﺷﻴﻌﻰ ﻳﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻰ ﺏﻐﺪاد ﺏﻮدﻩ اﺱﺖدر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم آﺎﻓﻰ اﺱﺖ ﺕﺎ ﻧﺸﺎن دهﺪ در ﺁن دورﻩ از‬
‫اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم وﻓﻨﻮن ﭼﻪ ﻣﺎﻳﻪ آﺘﺎﺏﻬﺎ در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪.‬اﻧﻮاع داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرفاز اﻣﺜﺎل ﻣﻔﺎﺕﻴﺢ اﻟﻌﻠﻮم‬
‫ﺧﻮارزﻣﻰ و ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺨﺮ رازى ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺕﺎ ﻧﻔﺎﻳﺲ اﻟﻔﻨﻮنﺁﻣﻠﻰ و آﺸﺎف اﺹﻄﻼﺡﺎت ﺕﻬﺎﻧﻮى‪-‬آﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪ از ﻓﺴﺤﺖداﻳﺮﻩ آﻨﺠﻜﺎوى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺡﻜﺎﻳﺖ دارد و از ﺕﻨﻮع و وﻓﻮر ﻣﻮاد آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎ‪.‬‬

‫در ﺡﻘﻴﻘﺖ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺆﺱﺴﻴﻦ واﻗﻌﻰ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻤﻮﻣﻰ در ﻋﺎﻟﻢﺏﻮدﻩاﻧﺪ و ﻧﻴﻜﻮآﺎراﻧﺸﺎن در ﺕﺎﺱﻴﺲ و‬
‫وﻗﻒ آﺮدن آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪﻣﻜﺮر ﺏﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺏﺖ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ اﻳﻦ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪآﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺏﻪ دﺱﺘﻮر ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﺧﻄﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺙﺎﻧﻰ ﻧﺎﺏﻮدآﺮد‪،‬اﺹﻞ رواﻳﺖ از ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻠﻄﻴﻒ ﺏﻐﺪادى و اﺏﻦ اﻟﻘﻔﻄﻰ‪-‬ﻗﺮن هﻔﺘﻢ هﺠﺮىﻓﺮاﺕﺮ ﻧﻤﻰرود و رواﻳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﻧﻘﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ ﺕﺎ‬
‫ﻳﻚ رواﻳﺖ ﺕﺎرﻳﺨﻰ‪.‬اﺏﻦ ﻋﺒﺮى هﻢ آﻪ در ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪول ﻋﺮﺏﻰ ﺁن را ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ ﻇﺎهﺮاﺧﻮدش ﺁﻧﻘﺪر ﺏﻪ ﺹﺤﺖ‬
‫ﺁن اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺱﺖ ﺕﺎ در ﺕﺎرﻳﺦ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﺧﻮﻳﺶهﻢ ﺁن را ﺕﻜﺮار آﻨﺪ‪.‬ﺡﻖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از اﺱﻼم ﻗﺴﻤﺖ‬
‫اﻋﻈﻢ اﻳﻦآﺘﺎﺏﻬﺎ از ﺏﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺏﻮد و دﻳﮕﺮ ﺁﻧﻘﺪر آﺘﺎب در اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺏﻮد ﺕﺎﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺏﻪ ﻗﻮل اﺏﻦ ﻋﺒﺮى‬
‫ﺁﻧﺮا ﺏﻴﻦ ﺡﻤﺎﻣﻬﺎى ﺷﻬﺮ ﺏﺮاى ﺕﺎﻣﻴﻦ ﺱﻮﺧﺖﺕﻘﺴﻴﻢ آﻨﺪ )‪ (٤٠‬رواﻳﺘﻰ هﻢ آﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪاﺋﻦ را اﻋﺮاب‬
‫ﻧﺎﺏﻮدآﺮدﻧﺪ ﻇﺎهﺮا هﻴﭻ اﺱﺎس ﻧﺪارد و ﻣﺂﺧﺬ ﺁن ﺕﺎزﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺁﻧﭽﻪ هﻢ ﺏﻴﺮوﻧﻰراﺟﻊ ﺏﻪ ﻧﺎﺏﻮد ﺷﺪن آﺘﺐ ﺧﻮارزﻣﻰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺱﺖ ﻣﺸﻜﻮك اﺱﺖ و ﺏﻬﺮ ﺡﺎلﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺪ ﺏﻮد‪ (٤١) .‬در هﺮ ﺹﻮرت‪،‬ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ وﻗﻮع ﺡﺮﻳﻖ‬
‫ﻣﻜﺮرﺏﻪ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﻗﺪﻳﻢ ﻟﻄﻤﻪ زدﻩ اﺱﺖ آﺜﺮت ﻧﺴﺨﻪهﺎى ﺧﻄﻰ اﺱﻼﻣﻰ آﻪهﻢ اآﻨﻮن در آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﺷﺨﺼﻰ‬
‫و ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ ﻣﻴﺰاﻧﻰ اﺱﺖ ازآﺜﺮت و ﻏﻨﺎى آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪهﺎى ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬‬

‫‪ -٨‬ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎﻩهﺎ‬

‫آﺜﺮت ﻣﺪارس ﻋﺎﻟﻰ )‪ (٤٢‬در ﺏﻼد اﺱﻼم‪،‬هﻨﻮز هﻢ آﻪ دﻧﻴﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻣﺎﺷﻴﻨﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﺱﺖ ﻣﺎﻳﻪ ﺡﻴﺮت اﺱﺖ و ﺡﺎآﻰ‬
‫از وﺟﻮد ﺷﻮق و ﻧﺸﺎﻃﻰ ﺏﻴﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖﺏﺴﺒﺐﺕﺎآﻴﺪ و ﺕﺸﻮﻳﻘﻰ آﻪ در اﺱﻼم راﺟﻊ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺏﺠﻬﺖﺕﻮﺹﻴﻪ و ﺕﺮﻏﻴﺒﻰ آﻪ ﺏﻪ اﻧﺠﺎم دادن اﻣﻮر ﺧﻴﺮ ﻣﻰﺷﺪ ﺏﺴﻴﺎرى از اهﻞ ﺏﺮوارﺏﺎب ﺙﺮوت ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﺕﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪ اﻧﺸﺎء ﻣﺪارس ﻣﺒﺬول آﺮدﻧﺪ ﺏﻄﻮرﻳﻜﻪدر ﻋﻬﺪ روﻧﻖ ﺡﻜﻮﻣﺘﻬﺎى اﺱﻼﻣﻰ در ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺏﻼد اﺱﻼم ﻣﺪارس‬
‫ﻣﻬﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪﻧﻈﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺼﺮﻳﻪ‪،‬ﺡﻼوﻳﻪ‪،‬ﺟﻮزﻳﻪ‪،‬اﻻزهﺮ و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ آﻪ هﺮﻳﻚ ﺏﺴﺒﺒﻰ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪارس آﻪ ﺏﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎء اﺱﻼمﺕﺮﺏﻴﺖﻳﺎﻓﺘﻪ ﺁن ﻣﺪارس ﺏﻮدﻩاﻧﺪ هﻤﻪ ﻳﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎ از ﻣﺤﻞ اوﻗﺎفاهﻞ ﺏﺮ ﺏﻮدﻩ‬
‫اﺱﺖ و ﺧﻠﻔﺎ و ﺱﻼﻃﻴﻦ ﺏﻄﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻈﺎرتﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و‪-‬ﺏﻪ اﺹﻄﻼح اﻣﺮوز ﻣﺎ‪-‬اﻳﻦ ﻣﺪارس ﻣﻠﻰ‬
‫و ﺁزاد ﺏﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺟﺰ در ﺕﻮرادى از ﺁﻧﻬﺎ آﻪ ﺏﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻓﺮﻗﻪهﺎ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ در ﻏﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎﻧﻴﺰ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺁزاد ﺏﻮد‬
‫و هﺮ ﻳﻚ از ﻓﺮﻗﻪهﺎى اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮمﻣﻘﺒﻮل ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد را ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ درﻳﻦ ﻣﺪارس اﺧﺬ و ﺕﻠﻘﻰ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺪرﺱﻪ ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ‪،‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﻣﺸﻬﻮر‪،‬اوﻟﻴﻦ ﻣﺪرﺱﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﻧﺒﻮدﻩ اﺱﺖ‪ (٤٣) .‬اﻣﺎ ﺏﻰ ﺷﻚ از ﺧﻴﻠﻰ ﺟﻬﺎت‬
‫ﺱﺮﻣﺸﻖ ﻣﺪارس ﻣﻬﻢ اﺱﻼم و ﺟﻬﺎن ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ وزﻳﺮ‪،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﻪ ﺷﺼﺖ هﺰار دﻳﻨﺎر ﺹﺮف ﺏﻨﺎى ﻧﻈﺎﻣﻴﻪﺏﻐﺪاد آﺮد‪،‬در اﺹﻔﻬﺎن و ﻧﻴﺸﺎﺏﻮر و‬
‫ﺏﻠﺦ و هﺮات هﻢ ﻧﻈﺎﻣﻴﻪهﺎ ﺱﺎﺧﺖ و اﻳﻦﻣﺪارس ﺡﺘﻰ ﺱﺮ ﻣﺸﻖ ﺷﺪ ﺏﺮاى )‪ (SALERNO‬در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺏﻮد از ﺕﺎﺙﻴﺮ‬
‫دار اﻟﻌﻠﻤﻬﺎى اروﭘﺎ‪.‬ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎﻩاروﭘﺎ آﻪ ﺱﺎﻟﺮﻧﻮ )‪ (BOLOGNA‬ﻣﺪارس اﺱﻼﻣﻰ ﺧﺎﻟﻰﻧﺒﻮد‪.‬ﻣﺪارس‬
‫ﺏﺰرگ دﻳﮕﺮ ﻣﺜﻞ داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺏﻮﻟﻮﻧﻴﺎ وداﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى ﭘﺎرﻳﺲ‪،‬ﻣﻮﻧﭙﻠﻴﻪ‪،‬و اآﺴﻔﻮرد هﻤﮕﻰ ﺏﻌﺪ از ﻗﺮن دوازدهﻢﻣﻴﻼدى‬
‫ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪﻧﺪ‪-‬ﻣﺪﺕﻬﺎ ﺏﻌﺪ از ﺕﺎﺱﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى اﺱﻼﻣﻰ‪.‬‬

‫‪ ) READING‬ﻗﺮاﺋﺖ(‪ ) ،‬اﮔﺮ ﺏﻌﻀﻰ رﺱﻮم و اﻟﻔﺎظ ﺟﺎرى در داﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى اروﭘﺎ ﻣﺜﻞ )‪) (LICENCE‬‬
‫اﺟﺎزﻩ(‪،‬و ﺡﺘﻰﻟﻔﻆ ﻏﺮﻳﺐ ) ‪ ) (HEARING‬ﺱﻤﺎع(‪ ) (BACCALARIUS ،‬ﺏﺤﻖ اﻟﺮواﻳﻪ؟(ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎنﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )‪ (٤٤‬از رﺱﻮم و اﻟﻔﺎظ ﻣﺸﺎﺏﻪ ﻣﻌﻤﻮل در ﻣﺪارس اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺼﺮ و ﺷﺎمو اﻧﺪﻟﺲ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ ﺁﻳﺎ‬
‫ﺡﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺱﺎﺏﻘﻪﻳﻰ آﻪداﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى اﺱﻼﻣﻰ دارد‪،‬ﺕﺎﺱﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى اﻣﺮوز ﺷﺮق ﺏﻪ ﻧﻔﻮذﻳﺎ‬
‫ﺕﻘﻠﻴﺪ داراﻟﻌﻠﻤﻬﺎى ﻏﺮﺏﻰ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﻮد؟‬

‫اﻳﻦ ﻧﻈﺎﻣﻴﻪهﺎ ﻣﺮاآﺰ ﻣﻬﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻋﻠﻤﻰ ﻋﺼﺮ ﺏﻮد‪،‬اﺱﺎﺕﻴﺪ ﺁﻧﻬﺎهﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻋﻠﻤﺎء ﺏﺰرگ ﻋﺼﺮ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬از‬
‫هﻤﻪ اﻗﻄﺎر اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎﻣﺪﺕﻬﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﺎن ﺏﻪ اﻳﻦ ﻣﺪارس روى ﻣﻰﺁوردﻧﺪ و درﻳﻦ آﻬﻨﻪﺕﺮﻳﻦداﻧﺸﮕﺎهﻬﺎى ﺟﻬﺎن‪،‬هﻢ‬
‫ﺡﺠﺮﻩ ﭘﻴﺪا ﻣﻰآﺮدﻧﺪ هﻢ ﻣﺪد ﻣﻌﺎش‪.‬ﺏﻌﻼوﻩآﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن‪،‬ﻣﺴﺠﺪ‪،‬و ﻣﺠﻠﺲ وﻋﻆ هﻢ در دﺱﺘﺮس‬
‫ﺁﻧﻬﺎﺏﻮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺪرﺱﺎن هﻢ در ﻣﺪرﺱﻪ درﺟﺎت داﺷﺘﻨﺪ از اﺱﺘﺎد و ﻣﺪرسو ﻣﻌﻴﺪ‪،‬ﺏﺎﻟﺒﺎﺱﻬﺎى ﺧﺎص و ﻇﺎهﺮا‬
‫هﻤﻴﻨﻬﺎﺱﺖ آﻪ در داﻧﺸﮕﺎهﻬﺎىاروﭘﺎ ﻣﻮرد ﺕﻘﻠﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺪى ﺏﻌﺪ‪،‬در ﺱﺎﻳﺮ ﺏﻼد اﺱﻼم هﻢ‪-‬ﻣﺜﻞﺏﻐﺪاد‪-‬ﺏﺘﻘﻠﻴﺪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ ﻣﺪارس ﻣﺘﻌﺪد ﺏﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬در ﺏﻐﺪاد‪،‬ﻣﺪرﺱﻪﻣﺴﺘﻨﺼﺮﻳﻪ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ آﻪ روﻧﻖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺁن ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ را از اهﻤﻴﺖ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺱﻼﻃﻴﻦ زﻧﮕﻰ و ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ در ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺷﻮق واﻓﺮى ﺏﻪﺏﻨﺎى ﻣﺪارس ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪.‬در‬
‫ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل‪،‬ﺱﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﺏﻨﺪﻩ ﺡﺘﻰﻣﺪرﺱﻪ ﺱﻴﺎر داﺷﺖ‪-‬هﻤﺮاﻩ اردوى ﺧﻮﻳﺶ‪-‬آﻪ ذآﺮ ﺁن در ﺕﺎرﻳﺦوﺹﺎف‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ آﻪ اﺏﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺱﻴﺎح اﻧﺪﻟﺴﻰ ﺏﻪ ﻣﺸﺮق ﺁﻣﺪﺏﻴﺴﺖ ﻣﺪرﺱﻪ در دﻣﺸﻖ ﻳﺎﻓﺖ و ﺱﻰ ﻣﺪرﺱﻪ در‬
‫ﺏﻐﺪاد‪.‬ﺏﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﺕﻄﻴﻠﻰ ﺱﻴﺎحو رﺏﻦ ﻳﻬﻮدى اﻧﺪﻟﺴﻰ ﺏﻴﺴﺖ ﻣﺪرﺱﻪ در اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ دﻳﺪ‪،‬و در ﺱﺎﻳﺮ ﺏﻼدهﻢ ﻣﺪارس ﺏﺴﻴﺎر‬
‫ﺏﻮد ﺏﺎ ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ‪.‬اﻳﻦ ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط ﺏﻪﺷﻬﺮهﺎى ﺏﺰرگ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺖ و در دهﺎت و ﻗﺮا هﻢ‬
‫ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢﻓﺮاوان ﺏﻮدﻧﺪ و ﭼﻪ ﺏﺴﻴﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺏﺰرگ اﺱﻼم آﻪ از دﻳﻪهﺎى ﺡﻘﻴﺮﺏﺮﺧﺎﺱﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٩‬ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﻰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﺁﻣﺎدﮔﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺮاى اﺧﺬ و ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم‪،‬و اﺡﺎدﻳﺜﻰ آﻪ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در ﺕﺸﻮﻳﻖﺏﻪ داﻧﺶ ﻃﻠﺒﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ‪،‬ﺏﻌﻼوﻩ‬
‫وﺟﻮد اﺱﺒﺎب و ﻣﻮﺟﺒﺎت دﻳﮕﺮ‪،‬ﺷﺮوعﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﻰ را در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺱﺒﺐ ﺷﺪ‪.‬ﺕﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰﻗﺪم اول ﺏﻮد در ﺡﺼﻮل اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﺁن ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ )‪ (٤٥‬و ﺕﺎ ﺡﺪى هﻤﺎنﺏﻮد آﻪ اﺱﻼم را‬
‫در ﻗﻴﺎس ﺏﺎ اروﭘﺎ ﻳﻜﭽﻨﺪ ﻣﺸﻌﻠﺪار داﻧﺶ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺟﻬﺎﻧﻰ آﺮد‪.‬اﻳﻦ آﺎر هﻢ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اهﻞ ذﻣﻪ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ ﻧﺼﺎرا و‬
‫ﻣﺠﻮساﻧﺠﺎم ﺷﺪ آﻪ ﺏﺮ ﺧﻼف اﻋﺮاب ﺏﻪ اﻗﺘﻀﺎى ﻣﻌﻴﺸﺖ و ﺕﺮﺏﻴﺖﺏﺎ اﻟﺴﻨﻪ دﻳﮕﺮﺁﺷﻨﺎ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺏﻪ‬
‫اهﺘﻤﺎم ﺱﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬ازﺁﻧﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﻪ از آﻠﻴﺴﺎى ﻣﻠﻜﺎﺋﻰ راﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ ﻧﺰد ﻳﻌﻘﻮﺏﻴﻬﺎ‬
‫وﻧﺴﻄﻮرﻳﻬﺎ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﻗﺒﻞ از اﺱﻼم هﻢ ﺷﻬﺮ ادﺱﺎ آﻪ هﻤﺎن اﻟﺮهﺎ ﺏﺎﺷﺪاز ﻣﺮاآﺰ ﻣﻬﻢ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﺸﻤﺎر‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪ و در ﺁﻧﺠﺎ آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﻰ ازﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬در زﻣﺎن ﻣﺎﻣﻮن ﻋﺒﺎﺱﻰ‪-‬وﺷﺎﻳﺪ اﻧﺪآﻰ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺁن ﻧﻴﺰ‪-‬ﺷﺮوع آﺮدﻧﺪ ﺏﻪ ﻧﻘﻞ و ﺕﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎىﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ‪.‬ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ ﻣﺎﻣﻮن آﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﺁآﺎدﻣﻰ‬
‫و دار اﻟﺘﺮﺟﻤﻪ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ ﺏﺎ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ ﻣﻔﺼﻞ و رﺹﺪ ﺧﺎﻧﻪﻳﻰ آﻪ داﺷﺖ در ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮمﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﻘﺶ ﻗﺎﺏﻞ‬
‫ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ اﻳﻔﺎ آﺮد‪.‬اﻋﻀﺎء اﻳﻦ ﺁآﺎدﻣﻰ ﺏﻴﺸﺘﺮﺱﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ ﻋﺮﺏﻰ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺡﻨﻴﻦ ﺏﻦ اﺱﺤﻖ آﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ درﺏﻴﺰاﻧﺲ ﻟﻐﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ ﺏﻮد در راس اﻳﻦ ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ اهﺘﻤﺎم ﺏﺴﻴﺎردر آﺎر ﻧﻘﻞ و ﺕﺮﺟﻤﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮش اﺱﺤﻖ و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ او را درﻳﻦآﺎرﻳﺎرى آﺮدﻧﺪ و او ﺏﻪ آﻤﻚ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬هﻢ ﺁﺙﺎر ارﺱﻄﻮ را ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ‬
‫آﺮد هﻢآﺘﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس را‪.‬ﻏﻴﺮ از اﻟﺮهﺎ آﻪ ﻣﺮآﺰ ﻧﺼﺮاﻧﻴﺖﺱﺮﻳﺎﻧﻴﺎن ﺏﻮد ﻳﻚﻣﺮآﺰ ﻋﻠﻤﻰ دﻳﮕﺮ هﻢ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺏﻪ‬
‫ﺱﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺁن ﺡﺮان ﺏﻮد آﻪدر واﻗﻊ ﻣﺮآﺰ ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺘﻰ ﺱﺮﻳﺎﻧﻴﺎن ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺘﺎن‬
‫ﺱﺮﻳﺎﻧﻰﺹﺎﺏﺌﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ و ﺡﺮان هﻢ ﻧﺰدﻳﻚ اﻟﺮهﺎ ﺏﻮد اﻣﺎ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻰﺁن‪.‬ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ آﻪ از ﺏﺎب ﺕﻮﺱﻊ و‬
‫اﻃﻼق ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﺁﻳﻴﻦﺧﺎﺹﻰ داﺷﺘﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺏﺎ وﺟﻮد اﺷﺘﺮاك در ﻧﺎم ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﺏﺎﻣﻨﺪاﺋﻴﺎنﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﻳﺤﻴﻰ اﺷﺘﺒﺎﻩ آﺮد‪.‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺏﺴﺒﺐ ﺕﻮﺟﻪ و اﻧﺼﺮاف ﺏﻪﭘﺮﺱﺘﺶ اﺟﺮام ﺱﻤﺎوى ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪ ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺽﻰ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ و از آﺘﺐرﻳﺎﺽﻰ و ﻧﺠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪.‬ﺙﺎﺏﺖﺏﻦ ﻗﺮﻩ‬
‫از هﻤﻴﻦﺹﺎﺏﺌﻴﻬﺎ ﺏﻮد آﻪ در هﻤﻴﻦ ادوار ﺏﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺐ ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺽﻰ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺖو ﺁﺙﺎر‬
‫اﻗﻠﻴﺪس‪،‬ارﺷﻤﻴﺪس‪،‬و اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺙﺎﺏﺖﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺏﻴﺎن ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ اهﻤﻴﺖ دارد آﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺕﻮﺟﻪ ﺏﺪان ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰﺏﺎﺷﺪ‪.‬در واﻗﻊ ﺏﺴﻴﺎرى از اﻳﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آﻪ آﺘﺎﺏﻬﺎى رﻳﺎﺽﻰ‪،‬ﻃﺒﻰ‪،‬ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻰ را از‬
‫ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮى ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ ﺧﻮد در ﺁنﻋﻠﻮم‪،‬هﻢ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ و هﻢ ﺕﺎﻟﻴﻒ‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺙﺎﺏﺖﺏﻦ‬
‫ﻗﺮﻩ ﺡﺮاﻧﻰ آﻪ ازﺱﺮﻳﺎﻧﻰ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺮد‪،‬ﺧﻮد در ﻃﺐ و رﻳﺎﺽﻰ ﺕﺒﺤﺮ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺴﻄﺎ ﺏﻦ ﻟﻮﻗﺎى ﺏﻌﻠﺒﻜﻰ آﻪ ﻧﻴﺰ آﺘﺎﺏﻬﺎى ﻣﺘﻌﺪد از ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﻘﻞ‪-‬ﻳﺎ ﺕﻬﺬﻳﺐ‪-‬آﺮد ﺧﻮد در رﻳﺎﺽﻴﺎت و ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺡﻨﻴﻦ ﺏﻦ اﺱﺤﻖ آﻪ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ در ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻰ ﺕﺎﻟﻴﻒ دارد و ﻣﺘﻰ ﺏﻦ ﻳﻮﻧﺲ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﺷﺮوح راﺟﻊ ﺏﻪ آﺘﺎﺏﻬﺎى ارﺱﻄﻮ را ﺕﺮﺟﻤﻪآﺮد از ﺡﻜﻤﺎء ﻋﺼﺮ ﺏﻮد و ﻓﺎراﺏﻰ ﻧﺰد وى ﺕﻠﻤﺬ آﺮد‪.‬ﻧﻜﺘﻪ اﻳﻨﺠﺎﺱﺖ‬
‫آﻪاﻳﻦ ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﺪان ﺱﺒﺐ در اﻳﺠﺎد ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻔﻴﺪواﻗﻊ ﺷﺪ آﻪ ﺏﺪﺱﺖ اهﻠﺶ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن در آﺎرى آﻪ اﻧﺠﺎمﻣﻰدادﻧﺪ ﺏﺨﻮﺏﻰ وارد ﺏﻮدﻧﺪ و ﻣﺘﺒﺤﺮ‪.‬‬
 ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺮ و درام ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻧﺪ ﻧﻪﻓﻘﻂ ﺏﺪاﻧﺴﺒﺐ آﻪ ﺷﻌﺮ و درام ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﺎ‬
‫اﺱﺎﻃﻴﺮ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﻮم ﻣﺨﻠﻮط ﺏﻮد وﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ اهﻞ اﺱﻼم ﺏﺎﺷﺪ‪،‬ﺏﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﺪاﻧﺠﻬﺖ آﻪ هﺪفاز ﺕﻌﻠﻢ ﺁن‬
‫ﺏﻼﻏﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻮد آﻪ ﺏﺎ وﺟﻮد ﺏﻼﻏﺖ ﻗﺮﺁن ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻃﺎﻟﺐﻧﺪاﺷﺖ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬اﮔﺮ ﻓﻦ ﺷﻌﺮ ارﺱﻄﻮ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫زﻳﺎدﻩ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ و ﺕﺎ ﺡﺪىﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎﻧﺪ و اﮔﺮ آﺘﺐ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ اﻧﺘﺸﺎر زﻳﺎدى ﻧﻴﺎﻓﺖﺱﺒﺒﺶ هﻤﻴﻦ ﺏﻰ ﺕﻮﺟﻬﻰ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد ﺏﻪ ﻧﻘﻞ و ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺮ و درام‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺷﻮاهﺪى هﺴﺖ آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﻧﻘﻞ ﻳﺎ ﺕﻠﺨﻴﺺ اﻳﻠﻴﺎد هﻮﻣﻴﺮوس‬
‫وﺏﻌﻀﻰ ﺡﻜﺎﻳﺎت و اﺷﻌﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ وﻗﺘﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از آﻠﻤﺎت ذهﺒﻴﻪﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻳﺎ ﻧﻈﺎﻳﺮ ﺁن ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰآﻨﻨﺪ‬
‫ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ از ادب ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﻴﺰﺁﻧﭽﻪ را ﺏﺎ ذوق ﺧﻮﻳﺶ زﻳﺎدﻩ ﺏﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﻤﻰﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪ (٤٦) .‬اﻣﺎ از‬
‫ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﺁﻧﭽﻪ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺏﻪآﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﺒﻮد‪.‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺡﺘﻰ در ﻋﻬﺪ اﻣﻮى از‬
‫رﺏﻴﺖﻳﺎﻓﺘﮕﺎنﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر‪،‬ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻠﻤﻰ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬از ﺁﻏﺎز ﻇﻬﻮر اﺱﻼم‪-‬و ﭼﻨﺪى ﭘﻴﺶ ازﺁن‪-‬ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻣﺮآﺰ ﻣﻌﺎرف‬
‫ﻓﺮس و هﻨﺪ هﻢ ﺏﻮد‪.‬ﻋﻠﻤﺎء‪،‬ﺧﺎﺹﻪ اﻃﺒﺎءﺟﻨﺪﻳﺸﺎﺏﻮر‪،‬در درﺏﺎر اﻣﻮﻳﺎن دﻣﺸﻖ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ و اﺱﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﻳﻚﻳﻬﻮدى اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺎﺱﺮﺟﻮﻳﻪ‪،‬از رﺏﻴﺖﻳﺎﻓﺘﮕﺎن هﻤﻴﻦ ﻣﻜﺘﺐ‪،‬ﻇﺎهﺮااوﻟﻴﻦ آﺲ ﺏﻮد آﻪ ﭼﻴﺰى از ﻋﻠﻮم‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ را ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ آﺮد‪ .‬درﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺮاث ﻓﺮهﻨﮓ هﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻮد‪.‬از ﺕﺎﺙﻴﺮهﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺮاث هﻨﺪ و ﻓﺮس اﺱﺖ آﻪ هﻨﻮز دو آﺘﺎب ﻣﻬﻢ ﻣﻮﺟﺐ روﻧﻖ و ﺷﻬﺮت ادب ﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺎرﺱﻰ اﺱﺖ‪:‬اﻟﻒ ﻟﻴﻞ و‬
‫آﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪.‬اﺹﻞ آﻠﻴﻪ ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖﻋﻤﺪﻩ ﺁن اﻟﺒﺘﻪ هﻨﺪﻳﺴﺖ و در ﺏﺎب اﻟﻒ ﻟﻴﻞ و ﻣﻨﺸﺎ ﺁن ﺟﺎى ﺏﺤﺚ اﺱﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺧﻮاﻩ از داﺱﺘﺎن ﻳﻬﻮدى اﺱﺘﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ و ﺧﻮاﻩ ﺏﺎ ﻧﺎم و ﺱﺮﮔﺬﺷﺖهﻤﺎى ﭼﻬﺮ ﺁزاد‪ ،‬ﻣﻠﻜﻪ ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان‬
‫ﻣﺮﺏﻮط ﺏﺎﺷﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩ ﺁن رﻧﮓاﺱﻼﻣﻰ دارد‪،‬و رﻧﮓ ﻋﺮﺏﻰ‪ (٤٧) .‬ﺁﺙﺎر ﻋﻠﻤﻰ هﻢ ﺧﺎﺹﻪ در ﻣﻨﻄﻖ و ﺡﻜﻤﺖ‬
‫ﻋﻤﻠﻰ و ﺡﺘﻰ ﻧﺠﻮم ازﭘﻬﻠﻮى ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ و ﻧﺎم ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻣﻘﻔﻊ و ﻧﻮﺏﺨﺖ و ﻋﻠﻰ ﺏﻦ زﻳﺎد‪،‬از‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﻳﻦ دورﻩ آﻪ ﭼﻴﺰهﺎﻳﻰ از ﭘﻬﻠﻮى ﻧﻘﻞ آﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ‪.‬‬

‫زﻳﺞﺷﻬﺮﻳﺎر و آﺘﺎب ﺕﻨﻜﻠﻮﺷﺎ‪-‬ﺕﻮآﺮوس‪-‬و آﺘﺎب ﺏﺰﻳﺪ ج هﻢ در ﻧﺠﻮم ازﭘﻬﻠﻮى ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬در هﻤﺎن‬
‫ﻋﺼﺮى آﻪ اﺏﻦ ﻣﻘﻔﻊ آﺘﺐ ﻓﺮسرا ﻧﻘﻞ آﺮد آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﻰ هﻢ از هﻨﺪى ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪،‬هﻢ در ﻧﺠﻮم و هﻢدر‬
‫ﻃﺐ‪.‬اﺱﻢ آﺘﺐ هﻨﺪى و ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ در اﻟﻔﻬﺮﺱﺖ اﺏﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ ﺁﻣﺪﻩاﺱﺖ و ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ‬
‫ﺏﺮ ﺧﻼف ادﻋﺎى ﺏﻌﻀﻰ ازاروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﻠﺪ ﺹﺮف ﻓﺮهﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰﻧﺒﻮدﻩاﻧﺪ ﺏﻠﻜﻪ‬
‫از ﺧﻮد و از ﻣﻨﺎﺏﻊ دﻳﮕﺮ هﻢ ﭼﻴﺰهﺎ ﺏﻪ ﺁن ﻣﺎﻳﻪ اﻓﺰودﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ ﺏﻪ رهﺒﺮى ﺡﺴﻦ آﻨﺠﻜﺎوى و ﺷﻮق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮﻳﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻪ ﺁﺙﺎر وﺕﺤﻘﻴﻘﺎت اﻗﻮام دﻳﮕﺮ هﻢ آﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت درﺱﺘﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ و ﺏﺎ ﻣﺒﺎﺡﺚ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ آﻼم در واﻗﻊ از ﻋﻬﺪاﻣﻮى ﻧﺸﺎت و اﺱﺎس ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ ﻋﻬﺪ ﺏﻮد آﻪ‬
‫در ﻃﻰ ﺁن‪،‬در ﻋﺮاق و ﺷﺎمو ﻣﺼﺮ‪،‬آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎن و هﻨﺪ و اﻳﺮان ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ داﺷﺘﻨﺪ ﺏﻪاﺱﻼم‬
‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺏﻪ ﺧﺪﻣﺖﺧﻠﻔﺎء و ﺡﻜﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬ﭘﻴﺶ از ﺁنﺏﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺏﻪ ﻓﺘﻮﺡﺎت آﻪ ﺕﻤﺎم هﻤﺘﻬﺎ ﺏﺪان‬
‫ﻣﺼﺮوف ﺏﻮد ﺟﺰ ﺏﻪ ﻗﺮﺁن وﺡﺪﻳﺚ و ﺁﻧﭽﻪ از ﻟﻐﺖ و ﺷﻌﺮ و ادب و ﻗﺼﺺ اﻧﺒﻴﺎء و ﺕﺎرﻳﺦ آﻪ ﺏﺮاى ﻓﻬﻢﺁن ﻻزم‬
‫ﺏﻮد ﻧﻤﻰﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬ﻗﺮﺁن و ﺡﺪﻳﺚ در واﻗﻊ دو ﺱﺮﭼﺸﻤﻪ ﺏﺰرگ اﺹﻠﻰ ﺏﻮد ﺏﺮاى دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬هﻢ ﻓﻘﻪ ازﻳﻦ دو‬
‫ﻣﻨﺸﺎ ﻋﻈﻴﻢ ﺏﺮﺧﻮردار ﺏﻮد هﻢ ﻋﻘﻴﺪﻩ آﻪﺧﻮد از ﻋﻬﺪ ﺧﻠﻔﺎء راﺷﺪﻳﻦ دﺱﺘﺨﻮش ﺏﺤﺮاﻧﻬﺎ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺏﺰرگ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪﻣﻘﺎﻻت ﺧﻮارج و ﻗﺪرﻳﻪ و ﻣﺮﺟﺌﻪ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد‪.‬اﻣﺎ از اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﻋﻠﻢ وﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺸﺎت واﻗﻌﻰ ﻳﺎﻓﺖ و در ﭘﻰ‬
‫ﺁن در هﻤﻪ اﺡﻮال ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺤﻮل ﭘﺪﻳﺪﺁﻣﺪ‪:‬اﺹﻮل ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و آﺎر اﺙﺒﺎت اﺡﻜﺎم ﻓﻘﻪ را ﺏﺮاﺱﺎس ﻋﻠﻤﻰ ﻧﻬﺎد‪.‬آﻼم‬
‫ﭘﺪﻳﺪﺁﻣﺪ و ﻣﺠﺎدﻻت راﺟﻊ ﺏﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ را ﺕﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻣﻨﻄﻖ و اﺱﺘﺪﻻل ﻗﺮارداد‪.‬ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬هﻨﺪى‪،‬و اﻳﺮاﻧﻰ‬
‫هﻢ در ﺕﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻜﺮ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﺮ روى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺁﻓﺎق ﺕﺎزﻩ ﮔﺸﻮد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وﺱﻴﻠﻪ ﺷﺪﻧﺪﺏﺮاى ﻧﻘﻞ‬
‫ﺁﺙﺎر ﺡﻜﻤﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﺎﺱﺘﺎﻧﻰ ﺏﻪ دﻧﻴﺎى ﻋﺮب اﻣﺎ ﻧﻘﻞ هﻢﻓﻰ ﻧﻔﺴﻪ آﺎر آﻢ اهﻤﻴﺘﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺹﺮف‬
‫اﺱﺖ اﮔﺮ آﺴﻰ ﺱﻬﻢﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﻘﻞ و ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ آﻨﺪ زﻳﺮا ﻋﻠﻤﺎء اﺱﻼم‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﻣﻜﺮر ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻣﺪ‪،‬از‬
‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰهﺎﻳﻰ ﺏﺴﻴﺎر ﺏﺮ ﻣﻮارﻳﺚ هﻨﺪ و ﻳﻮﻧﺎن و ﻓﺮساﻓﺰودﻧﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺏﺪرﺱﺘﻰ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰرﻓﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﻠﻬﺎ وﺕﺮﺟﻤﻪهﺎ راﻩ ﺕﺤﻘﻴﻖ و اﺏﺘﻜﺎر را ﺏﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﺸﻮد‪.‬‬

‫‪ -١٠‬ﻋﻠﻢ ﻃﺐ و ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‬

‫وﻗﺘﻰ ﻃﺐ از دﺱﺖﺱﺮﻳﺎﻧﻰهﺎ ﺏﻪ دﺱﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻓﺘﺎد ﺕﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺁنﺟﻨﺒﻪ ﺟﺪىﺕﺮ و دﻗﻴﻘﺘﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬ﺏﺠﺎى‬
‫رﺱﺎﻟﻪهﺎى آﻮﺕﺎﻩ ﻋﻠﻤﻰ آﻪ ﻣﻌﻤﻮلﺱﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻮد‪،‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻬﺎى ﺟﺎﻣﻊ ﻃﺒﻰ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﺕﺠﺮﺏﻰ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺏﺎﻟﻴﻨﻰ هﻢ اﻟﺒﺘﻪ از ﻧﻈﺮ دور ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ درﺏﻴﻤﺎرﻳﻬﺎى ﻣﻨﻄﻘﻪﻳﻰ و ﻣﺤﻠﻰ‬
‫ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬و ﻋﻠﻤﺎء ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼماهﻤﻴﺖﻳﺎﻓﺖ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﺎء ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرى و ﺡﺘﻰ ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ هﻢآﻪ‬
‫در دار اﻻﺱﻼم اﻧﺠﺎم ﻣﻰﻳﺎﻓﺖﺏﻪ ﺕﺸﻮﻳﻖ و هﺪاﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ آﻪ در ﺏﺎب ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻰ هﻢ اآﻨﻮن در دﺱﺖ اﺱﺖرﺱﺎﻟﻪﻳﻰ اﺱﺖ از ﺁن ﺡﻨﻴﻦ ﺏﻦ اﺱﺤﻖ‪.‬آﺜﺮت‬
‫و ﺷﻴﻮع اﻧﻮاع ﺏﻴﻤﺎرﻳﻬﺎى ﭼﺸﻢدر ﻣﻨﺎﻃﻖ واﻗﻊ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم اﻟﺒﺘﻪ ﺱﺒﺐ ﻋﻤﺪﻩ ﺏﻮد در ﺟﻠﺐ ﺕﻮﺟﻪ اﻃﺒﺎءاﺱﻼم ﺏﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻰ و ﻋﻠﻮم واﺏﺴﺘﻪ ﺏﺪان‪.‬در ﺏﺎب ﺕﺎرﻳﺦ ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻰﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻴﺮﺷﺒﺮگ ﺁﻟﻤﺎﻧﻰ )‪ (٤٨‬رﺱﺎﻟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻰ دارد‬
‫آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از اهﻤﻴﺖآﺎرهﺎى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ درﻳﻦ ﺏﺎب‪.‬ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻚ ﺟﺮاح در ﻋﻬﺪ ﻣﻠﻜﺸﺎﻩﺱﻠﺠﻮﻗﻰ ﺷﻬﺮت‬
‫ﻳﺎﻓﺖﺏﻪ ﻧﺎم اﺏﻮ روح ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ ﻣﻨﺼﻮر آﻪ»زرﻳﻦ دﺱﺖ«‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ و آﺘﺎب ﻓﺎرﺱﻰ او ﻧﻮر اﻟﻌﻴﻮن آﺘﺎﺏﻰ ﺟﺎﻣﻊ و ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪﺏﻮد درﻳﻦ رﺷﺘﻪ از ﻃﺐ )‪ . (٤٩‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن اﺱﻼم در ﺟﺮاﺡﻰ ﭼﺸﻢﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎﻳﻰ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ‪.‬در ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ آﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ ﺁب ﺁوردﮔﻰﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﺮدى را هﻢ آﻪ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺖﺏﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺕﻤﺎم ﻋﻤﻞﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬در ﺱﺎﻳﺮ رﺷﺘﻪهﺎى ﻃﺐ هﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫آﺎرهﺎى اﺏﺘﻜﺎرى اﻧﺠﺎمدادﻩاﻧﺪ‪.‬ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻼﺡﻈﺎت ﺏﺎﻟﻴﻨﻰ ﺏﺮاى ﺕﺸﺨﻴﺺ و ﺏﻴﺎن ﺕﻔﺎوت ﺏﻴﻦﺁﺏﻠﻪ و ﺱﺮﺧﻚ) اﻟﺠﺪرى‬
‫و اﻟﺤﺼﺒﻪ( رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎىرازى درﻳﻦ ﺏﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﭘﻴﺶ از وى هﻴﭻ ‪ Rhazes‬ﻃﺒﻴﺒﻰ‪-‬‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻳﺎاﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪهﺎ ﺏﺮﻧﺨﻮردﻩ ﺏﻮد‪.‬رازى‪-‬آﻪ ﻧﺰد اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد‪-‬ﻃﺒﻴﺐ و ﺡﻜﻴﻢ اﻳﺮاﻧﻰ‬
‫اﺱﺖ آﻪ در ﻃﺐ وآﻴﻤﻴﺎ هﺮ دو دﺱﺖ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ و اﺧﺒﺎر و ﺁﺙﺎر او ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺕﺠﺮﺏﻰ‪.‬ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺘﻰ ﺧﻮاﺱﺖ در ﺏﻐﺪاد ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﺏﺴﺎزدﻗﻄﻌﻪهﺎى ﮔﻮﺷﺖ در ﻣﺤﻠﻪهﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻬﺮ ﺁوﻳﺨﺖ و‬
‫ﺟﺎﻳﻰ آﻪ آﻤﺘﺮ درﮔﻮﺷﺖ ﺁﺙﺎر ﻋﻔﻮﻧﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺏﻮد ﺁﻧﺠﺎ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﺱﺎﺧﺖ‪ (٥٠) .‬آﺘﺎب ﺡﺎوى اوﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺘﺮﻳﻦ آﺘﺎﺏﻰ اﺱﺖ آﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻚ ﻃﺒﻴﺐ ﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖﺏﻮﺟﻮدﺏﻴﺎورد و در واﻗﻊ ﻳﻚ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺏﺰرگ‬
‫ﻃﺒﻰ اﺱﺖﺷﺎﻣﻞ اﻗﻮال وﺕﺤﻘﻴﻘﺎت اﻃﺒﺎء ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬هﻨﺪى و ﻋﺮب‪ ،‬ﺏﻌﻼوﻩ ﺕﺠﺎربﺷﺨﺼﻰ در ﺏﺎب‬
‫ﺏﻴﻤﺎرﻳﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻦ ﺁن ﺟﺰو آﺘﺐ درﺱﻰﻃﺐ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و آﺜﺮت ﭼﺎﭘﻬﺎى ﺁن ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺕﺪاول و‬
‫ﻧﻔﻮذ آﺘﺎب‪.‬‬

‫ﻳﻚ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﻃﺒﻰ دﻳﮕﺮ آﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد ازآﺎﻣﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﻪ ﻣﺠﻮﺱﻰ‪-‬ﻋﻠﻰ ﺏﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫اهﻮازى‪-‬آﻪ ﻃﺐ ﻣﻠﻜﻰ هﻢﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد‪-‬ﺏﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﻚ دﻳﻠﻤﻰ ﻋﻀﺪ ‪ Haly Abbas‬ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ در اروﭘﺎ‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ‪.‬اﺙﺮ ﻣﺠﻮﺱﻰ آﻪ درﻗﺮون وﺱﻄﻰ وى را ﺷﻬﺮتﺏﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ و ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻨﺞ ﻗﺮن ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻬﻢ ﻃﺐ ﺏﻮد در‬
‫ﻣﺪارس اروﭘﺎ‪.‬‬

‫ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺠﻮﺱﻰ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻃﺐ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ ﺏﻮد و ﺕﻮﺽﻴﺤﻰ آﻪ از ﺱﻴﺴﺘﻢﻋﺮوق ﺷﻌﺮﻳﻪ آﺮدﻩ ﺏﻮد از ﺟﻬﺖ‬
‫ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪،‬اهﻤﻴﺖﺏﺴﻴﺎر دارد‪.‬اﻣﺎ ﻋﻈﻴﻤﺘﺮﻳﻦ اﺙﺮ ﻋﻠﻤﻰ در ﻃﺐ اﺱﻼﻣﻰ ﻗﺎﻧﻮن اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﺏﻮد آﻪ ﻧﻴﺰ داﺋﺮة‬
‫اﻟﻤﻌﺎرفﻃﺒﻰ اﺱﺖ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ در ﺁن اﻗﻮال اﻃﺒﺎء ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬هﻨﺪى‪،‬و اﻳﺮاﻧﻰ را دراﻧﻮاع ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت و در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﺕﺪﺏﻴﺮ اﻟﻤﺎآﻮل ﺏﻴﺎن ﻣﻰداردﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺕﺠﺎرب ﺷﺨﺼﻰ هﻢ ﻣﻮاد ﺏﺴﻴﺎر ﺏﻪ ﺁن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻰاﻓﺰاﻳﺪ و‬
‫ﺏﺴﺎآﻪ اﻗﻮال ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ را ﻧﻘﺪ ﻣﻰآﻨﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ از ﺧﻮد ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻌﺎﻟﺠﺎتﺧﺎص درﺏﺎرﻩ اﻣﺮاض ﺏﻴﺎن ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ‬
‫ﺡﺘﻰ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻟﺐ اﺱﺖ )‪ (٥١‬ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺁن ﻧﻴﺰ در اروﭘﺎ ﻣﻜﺮر ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ و ﺁﻧﺠﺎ در ﻣﺪﺕﻰ ﻣﺪﻳﺪﺕﺮ‬
‫وﻃﻮﻻﻧﻴﺘﺮ از هﺮ آﺘﺎب دﻳﮕﺮ ﺏﻤﻨﺰﻟﻪ اﻧﺠﻴﻞ ﻣﻘﺪﺱﻰ ﺏﺮاى اﻃﺒﺎء ﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪ‪-‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدهﻢ ﺏﻴﺶ از ﺏﻴﺴﺖ‬
‫ﭼﺎپ از ﺁن وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻃﺒﺎى اﺱﻼﻣﻰ اﻧﺪﻟﺲ هﻢ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻃﺐ ﺱﻬﻢ ﺏﺰرﮔﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺏﻦ رﺷﺪ ﺡﻜﻴﻢ ﻣﻌﺮوف ﺏﻮد آﻪ ﻧﺸﺎن داد ﻳﻚ ﺕﻦ دو ﺏﺎر ﺁﺏﻠﻪ ﻧﻤﻰﮔﻴﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪاﺏﻦ اﻟﺨﻄﻴﺐ اﻧﺪﻟﺴﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ‬
‫‪(٧٧٦‬ﻣﺸﻬﻮر ﺏﻪ ﻟﺴﺎن اﻟﺪﻳﻦ آﻪ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ادﻳﺐ و ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﻮرخ ﺷﻬﺮت دارد و در‬
‫ﺕﺎرﻳﺦﻏﺮﻧﺎﻃﻪ و اﺡﻮال اﻣﺮاء و ادﺏﺎء اﻧﺪﻟﺲ ﺕﺎﻟﻴﻔﺎﺕﺶ ﻣﺸﻬﻮرﺱﺖ و در ﻃﺐﻧﻴﺰ ﺕﺒﺤﺮ داﺷﺖ‪،‬در دورﻩ ﻃﺎﻋﻮﻧﻰ‬
‫آﻪ اروﭘﺎ و ﺁﺱﻴﺎ ﻣﻌﺮوض اﻳﻦ ﻣﺮگﺱﻴﺎﻩ )‪ (Death Black‬ﻣﻮﺡﺶ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد در رﺱﺎﻟﻪ ﻃﺎﻋﻮن ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺸﺎنداد‬
‫)‪ (٥٢‬آﻪ اﻳﻦ ﺏﻴﻤﺎرى واﮔﻴﺮﺱﺖ و در اﺙﺒﺎت ﺱﺮاﻳﺖ ﺁن ﺏﺮاى اﻗﻨﺎعﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻮﺷﺖﺱﺎرى ﺏﻮدن اﻳﻦ ﺏﻴﻤﺎرى ازﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻰﺷﻮد آﻪ هﺮ آﺲدرﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺏﺎ ﺏﻴﻤﺎر ارﺕﺒﺎط ﻣﻰﻳﺎﺏﺪ ﺏﺪان دﭼﺎر ﻣﻰﺷﻮد و هﺮ آﺲ ﺏﺎ اوﺕﻤﺎس ﻧﺪارد‬
‫ﻣﺼﻮن ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻴﺰ از راﻩ ﻟﺒﺎس‪،‬ﻇﺮف‪،‬ﮔﻮﺷﻮارﻩ هﻢﺏﻴﻤﺎرى از ﻳﻜﻰ ﺏﻪ دﻳﮕﺮى ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬اﺏﻦ اﻟﻨﻔﻴﺲ‬
‫دﻣﺸﻘﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ‪(٦٨٧‬آﻪ او را اﺏﻦ اﺏﻰ اﻟﺤﺰم ﻧﻴﺰ ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺡﺮآﺖﺧﻮن را در رﻳﻪ ﺏﻴﺎنآﺮد و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺱﺮوﺕﻴﻮس اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ آﻪ او را آﺎﺷﻒ واﻗﻌﻰدوران دم ﻣﻰداﻧﻨﺪ وى ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﭘﻰ ﺏﺮد‪.‬در ﺟﺮاﺡﻰ ﻧﻴﺰ‬
‫آﺎرهﺎىﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺟﺎﻟﺐ ﺏﻮد و ﺕﺎ ﺡﺪى اﺏﺘﻜﺎرى‪ Albucacis .‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺏﻮ اﻟﻘﺎﺱﻢ اﻟﺰهﺮاوى آﻪ در‬
‫ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻧﺰد اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ اﺱﺒﺎبﻣﻬﻢ در ﺟﺮاﺡﻰ ﺕﻮﺹﻴﻒ ﻳﺎ اﺧﺘﺮاع آﺮد آﻪ ﺷﺮح ﺁﻧﻬﺎ در آﺘﺎب اﻟﺘﺼﺮﻳﻒوى‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ‪ .‬در ﻗﺮن دوازدهﻢ ﻣﻴﻼدى‪،‬ﻃﺮز ﺟﺮاﺡﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻘﺪرىﻧﺴﺒﺖﺏﺸﻴﻮﻩ آﺎر راﻳﺞ در ﻧﺰد ﻓﺮﻧﮕﻰهﺎ آﺎﻣﻞ‬
‫ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ آﻪ اﻃﺒﺎء ﻋﺮبﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺱﺎﻣﺔ ﺏﻦ ﻣﻨﻘﺬ ﻳﻚ ﺟﺎ از ﻗﻮل ﻳﻚ ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻋﺮب ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ )‪ (٥٣‬ﺷﻴﻮﻩ‬
‫ﺟﺮاﺡﻰ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻮﻋﻰ ﻗﺼﺎﺏﻰ وﺡﺸﻴﺎﻧﻪ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺏﻌﻀﻰ رﺷﺘﻪهﺎى ﻃﺐ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎﺕﻰ آﺮدﻧﺪ آﻪ ﺏﻰﺱﺎﺏﻘﻪﺏﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ درﺏﺎرﻩ ﺟﺬام ﻇﺎهﺮا اوﻟﻴﻦ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪،‬ﻓﺮق ﺏﻴﻦﺁﺏﻠﻪ و ﺱﺮﺧﻚ را اول ﺏﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻠﺘﻔﺖﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬درﺏﺎرﻩ ﻣﺎﻣﺎﺋﻰ و ﻗﺎﺏﻠﮕﻰﺧﻴﻠﻰ ﺏﻴﺶ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺮدﻧﺪ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ در اﺱﺘﻌﻤﺎل ﺏﻌﻀﻰ ادوﻳﻪ‪،‬و ﭘﺎرﻩﻳﻰ وﺱﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺱﺎﺏﻘﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﻘﻖ اﺱﺖ‪.‬ﭘﺰﺷﻜﺎن‬
‫اﺱﻼﻣﻰ در ﻣﻌﺎﻟﺠﻪﺏﺴﻴﺎرى ﺏﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﺏﺮ ﻟﺰوم اﺱﺘﻔﺎدﻩ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺮﻳﺾ‪،‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺕﺎآﻴﺪﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬در ﺕﺮآﻴﺐ‬
‫ادوﻳﻪ‪،‬درﺱﺖ آﺮدن ﺷﺮﺏﺘﻬﺎ‪،‬ﻣﺮهﻤﻬﺎ‪،‬ﻣﺸﻤﻌﻬﺎو ﻣﻌﺠﻮﻧﻬﺎ ﻣﻬﺎرت آﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺸﺎن دادﻩاﻧﺪ‪.‬ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺁﻧﻬﺎ‬
‫دراﻣﺮاض ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ ﻳﺎ روﺡﻰ اﺏﺘﻜﺎرى ﺏﻮد‪.‬اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ در ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻳﻚﺏﻴﻤﺎر آﻪ ﺏﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﺏﻮد و ﺧﻮد را ﮔﺎو ﻣﻰﭘﻨﺪاﺷﺖﻃﺮﻳﻘﻪﻳﻰ ﺟﺎﻟﺐ ﺏﻜﺎر ﺏﺮد آﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬اﺏﻮ اﻟﺒﺮآﺎت‬
‫ﺏﻐﺪادىﻣﺎﻟﻴﺨﻮﻟﻴﺎى ﺏﻴﻤﺎرى را آﻪ ﺕﺼﻮر ﻣﻰآﺮد ﺧﻤﺮﻩﻳﻰ ﺏﺮ روى ﺱﺮ دارد‪،‬ﺏﺎ ﻟﻄﻒو ﻇﺮاﻓﺖ ﻃﻮرى ﻋﻼج‬
‫ﻧﻤﻮد آﻪ ﺏﻴﻤﺎر ﻳﻘﻴﻦ آﺮد ﺧﻤﺮﻩﻳﻰ را آﻪ روى ﺱﺮداﺷﺖ ﻃﺒﻴﺐ ﺷﻜﺴﺖ‪.‬اﺏﻦ زهﺮ اﻧﺪﻟﺴﻰ ﻳﺒﻮﺱﺖ ﻣﺰاج را ﺏﻪ‬
‫وﺱﻴﻠﻪ اﻧﮕﻮرىﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻣﻰآﺮد آﻪ ﺕﺎك ﺁن را ﺏﺎ ﺁﺏﻰ آﻪ داراى دواى ﻣﺴﻬﻞ ﺏﻮد ﺁﺏﻴﺎرىآﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬در ﺏﺎب ﺧﺮد‬
‫آﺮدن ﺱﻨﮓ ﻣﺜﺎﻧﻪ اﺏﻮ اﻟﻘﺎﺱﻢ اﻟﺰهﺮاوى ﺷﻴﻮﻩﺧﺎﺹﻰ داﺷﺖ‪.‬در ﺟﺮاﺡﻰ ﻧﻴﺰ ﭘﺰﺷﻜﺎن اﺱﻼﻣﻰ از اهﻤﻴﺖ دواى‬
‫ﺏﻴﺤﺴﻰواﻗﻒ ﺏﻮدﻧﺪ و در ﻋﻤﻠﻬﺎى دردﻧﺎك اول ﺏﻴﻤﺎر را ﺏﺎ ﺏﺬر اﻟﺒﻨﺞﺏﻴﺤﺲﻣﻰﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺏﻌﺪ از ﺁن ﺏﻪ ﻋﻤﻞ آﺮدن‬
‫وى ﻣﺒﺎدرت ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬ﺏﺴﻴﺎرى از اﻃﺒﺎء اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻪ ﺕﺠﺎرب ﺷﺨﺼﻰ اهﻤﻴﺖﺏﺴﻴﺎر ﻣﻰدادﻧﺪ‪.‬ﻋﻼﻗﻪ رازى ﺏﻪ‬
‫ﺽﺒﻄﻤﺸﺎهﺪات ﺏﺎﻟﻴﻨﻰ ﺡﺎﺟﺖﺏﺘﺬآﺎر ﻧﺪارد‪.‬وى ﺏﻪ اﺱﺘﻨﺎد هﻤﻴﻦ ﺕﺠﺎرب ﺷﺨﺼﻰﻣﻜﺮر ﺏﺎ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺏﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﺏﺮﺧﺎﺱﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﺕﺠﺎرب ﺷﺨﺼﻰ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ هﻢدر ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻜﺮر ذآﺮ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬ﻳﻮﺡﻨﺎ ﺏﻦ ﻣﺎﺱﻮﻳﻪ و هﺒﺔ اﷲ ﺏﻦ‬
‫ﺱﻌﻴﺪ آﻪﺕﺮﺏﻴﺖﻳﺎﻓﺘﮕﺎن ﻃﺐ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﺏﺎرهﺎ ﺕﺎآﻴﺪ آﺮدﻩاﻧﺪ آﻪﺁﻧﭽﻪ ﺏﺎ ﺕﺠﺮﺏﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻃﺐ‬
‫اروﭘﺎ‪ ،‬دﻳﻦ زﻳﺎدىﺏﻪ ﻃﺐ اﺱﻼﻣﻰ دارد‪.‬ﺡﺘﻰ ﻣﺪﺕﻬﺎ ﺏﻌﺪ از ﺷﺮوع رﻧﺴﺎس هﻢ اروﭘﺎاز ﻃﺐ اﺱﻼﻣﻰ ‪Frankfurt‬‬
‫‪ am Oder‬ﻗﺎﻧﻮن اﺏﻦ اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰآﺮد‪.‬در ﺱﺎل ‪ ١٥٨٨‬در ﺷﻬﺮ ﻓﺮاﻧﻜﻔﻮرت ﺱﻴﻨﺎ و ﻗﺴﻤﺘﻰ از آﺘﺎب اﻟﻤﻨﺼﻮرى‬
‫رازى ﺟﺰوﺏﺮﻧﺎﻣﻪ رﺱﻤﻰ ﻣﺪارس ﻃﺐ ﺏﻮد‪.‬در ﻗﺮن هﻔﺪهﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺁﻟﻤﺎن هﻨﻮزاﻃﺒﺎﺋﻰ ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ آﺎرﺷﺎن ﺏﺮ‬
‫اﺱﺎس ﻃﺐ ﻋﺮﺏﻰ ﺏﻮد‪-‬ﻳﻌﻨﻰ اﺱﻼﻣﻰ‪ .‬درﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺕﺬآﺮة اﻟﻜﺤﺎﻟﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﺏﻦ ﻋﻴﺴﻰ ﺏﻐﺪادى و ﺏﻌﻀﻰ‬
‫دﻳﮕﺮاز آﺤﺎﻻن اﺱﻼﻣﻰ هﻨﻮز ﺕﺎ اواﺱﻂ ﻗﺮن هﺠﺪهﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻘﺒﻮل ﺏﺸﻤﺎرﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬ﺏﻌﻀﻰ اﻧﻮاع ﺁب ﺁوردﮔﻰ‬
‫ﭼﺸﻢ را در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺕﺎ ‪ ١٧٨٠‬و درﺁﻟﻤﺎن ﺡﺘﻰ ﺕﺎ ‪ ١٨٢٠‬هﻨﻮز از روى ﺷﻴﻮﻩ ﺟﺮاﺡﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﻋﻤﻞ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‬
‫)‪ (٥٤‬ﺷﺎﻳﺪ اﻣﺮوز ﺏﻌﻀﻰ ﭼﻨﺎن ﭘﻨﺪارﻧﺪ آﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ»ﺏﻬﺪاﺷﺖﺏﻪ وﺱﻴﻠﻪ ورزش«ﻳﻚﺕﺌﻮرى ﺟﺪﻳﺪﺱﺖ در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ اﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎ در آﻠﻴﺎت ﻗﺎﻧﻮن درﻳﻦ ﺏﺎب ﺏﺎ دﻗﺖو ﺕﻔﺼﻴﻞ ﺕﻤﺎم ﺱﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ وى ورزش ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻄﺎﺏﻖدﺱﺘﻮر‬
‫و در ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﻣﻤﻜﻦ اﺱﺖ ﺟﺎى ﻋﻼج را ﺏﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ اﻧﻮاع ورزﺷﻬﺎ را از ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﻔﻴﻒ ﺷﺮح ﻣﻰدهﺪ و ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﻰآﻨﺪآﻪ ورزش ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﺏﺎﺷﺪ و در ﺁن‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ داﻳﻢ ﺏﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺧﺎص اآﺘﻔﺎآﺮد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ هﺮ ﻧﻮع ﻣﺰاج و هﺮ درﺟﻪ از ﺹﺤﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺘﻀﻰ ورزش‬
‫ﺧﺎﺹﻰاﺱﺖ آﻪ ﺏﺮاى ﻧﻮع و درﺟﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺱﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ اﺡﺘﺮام ﺷﺨﺺ ﻣﻴﺖ‪-‬در اﺱﻼم و هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺁﺋﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ‪-‬ﺕﺸﺮﻳﺢ و ﻗﻄﻊ ﻋﻀﻮ وى را ﺕﺠﻮﻳﺰ‬
‫ﻧﻤﻰآﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺏﻌﻀﻰاﻣﻜﺎﻧﺎت اﺕﻔﺎﻗﻰ و ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻧﺪاﻣﻬﺎ و اﺱﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ را ﺏﺮاىﺁﻧﻬﺎ ﺕﺴﻬﻴﻞ‬
‫ﻣﻰآﺮدﻩ‪.‬ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ ﻳﻚ ﺟﺎ ﺕﻮدﻩهﺎى آﺜﻴﺮ اﺱﺘﺨﻮان آﻪ درﻣﺤﻠﻰ در ﺏﻴﺮون ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﺪا ﻣﻰﺷﺪﻩ اﺱﺖﺏﺮاى ﻳﻚ‬
‫ﻃﺒﻴﺐ ﻓﺮﺹﺘﻰﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁوردﻩ اﺱﺖﺏﺮاى ﺏﺮرﺱﻰ در اﺱﺘﺨﻮان ﺏﻨﺪﻳﻬﺎ‪.‬ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺱﺒﺐ‪،‬ﺏﺎوﺟﻮد ﻣﻮاﻧﻊ‪،‬ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ‬
‫دﻗﺎﻳﻖ ﺕﺸﺮﻳﺢ‪-‬در ﺡﺪود اﻣﻜﺎﻧﺎتﺁﻧﻬﺎ‪-‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل از ﺡﺪود ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺏﺎﻻﺕﺮ ﺏﻮد و ازﺟﻤﻠﻪ ﺁﻧﭽﻪ‬
‫در ﻃﺐ ﻣﻨﺼﻮرى رازى‪،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ‪،‬و آﺘﺎب اﻟﻤﻠﻜﻰ ﻋﻠﻰ ﺏﻦﻋﺒﺎس ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ داراى ﺕﻔﺼﻴﻞ و ﺕﺤﻠﻴﻞ ﻗﺎﺏﻞ‬
‫ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺕﺸﺮﻳﺢﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﺕﺎ ﺡﺪى ﻣﺜﻞ ﻗﺪﻣﺎ‪،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻏﺎﺋﻴﺖ دارد‪.‬‬

‫ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﻣﺸﻜﻠﻰ را آﻪ ﻣﻨﻊ ﺕﺸﺮﻳﺢ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﺮاى ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻃﺐاﺱﻼﻣﻰ ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁورد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺏﺎﻟﻴﻨﻰ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﺕﺎ ﺡﺪى ﺟﺒﺮان ﻣﻰآﺮد‪.‬‬

‫ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن را ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﺡﺬف ﺟﺰو اول ﻧﺎم ﻓﺎرﺱﻰ ﺁن ﺏﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎرﺱﺘﺎنﻇﺎهﺮا از اﻳﺮان ﻋﻬﺪ ﺱﺎﺱﺎﻧﻰ اﺧﺬ‬
‫آﺮدﻧﺪ‪-‬از ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر‪.‬‬
 ‫ﺏﻴﺶ از ﺱﻰ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻣﺸﻬﻮر را در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ذآﺮ آﺮدﻩاﻧﺪ آﻪ درواﻗﻊ ﻣﺮاآﺰ ﻋﻠﻤﻰ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ و‬
‫ﺏﻬﺪاﺷﺘﻰ‪.‬اوﻟﻴﻦ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻰ هﻢ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺕﺎﺱﻴﺲ آﺮدﻧﺪ ﻇﺎهﺮا در دورﻩ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﺏﻮد )‪ (٥٥‬و ﺏﺴﺒﻚ‬
‫ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎىاﻳﺮان‪.‬در ﻃﻰ ﻳﻚ ﻗﺮن ﺕﻌﺪاد ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ ﺏﻪ ﭘﻨﺞ رﺱﻴﺪ‪ .‬ﺡﺘﻰ ﺏﻌﺪهﺎﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﺱﻴﺎر هﻢ ﺕﺎﺱﻴﺲ ﺷﺪ آﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ادوﻳﻪ و اﺷﺮﺏﻪ ﺟﻬﺖﺏﻴﻤﺎراندور اﻓﺘﺎدﻩ ﺏﻮد‪،‬و درﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺕﻮﺟﻪﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪى درﺏﺎرﻩ اﻳﻦ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ‪،‬ﺕﻌﺪاداﻋﻀﺎء‪،‬ﻣﺴﺘﻤﺮﻳﻬﺎى اﻃﺒﺎء و‬
‫آﺎرآﻨﺎن‪،‬و ﺏﻮدﺟﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺪﺱﺖ ﻣﻰدهﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن رى آﻪ رازى ﻗﺒﻞ از ﻋﺰﻳﻤﺖﺏﺒﻐﺪاد ﻣﺘﺼﺪى ﺁن ﺏﻮد از ﻣﺪﺕﻰﭘﻴﺶ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﺆﺱﺴﻪ وﺱﻴﻌﻰ‬
‫ﺏﻮد‪.‬ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن رازى ﺕﺮﺕﻴﺒﻰ داﺷﺖﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ﺱﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺕﺐ اﻃﺒﺎء‪،‬در ﻣﻮاردى آﻪ اﻃﺒﺎء ﺕﺎزﻩ آﺎر ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺏﻴﻤﺎر را ﻋﻼج آﻨﻨﺪ ﺏﻪ اﺱﺘﺎد رﺟﻮع ﻧﻤﻰﺷﺪ اﻣﺎ ﺏﻬﺮﺡﺎل ﻣﻼﺡﻈﺎت ﺏﺎﻟﻴﻨﻰ رااﺱﺘﺎد ﺏﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ دﻗﺖ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻋﻀﺪى در هﻨﮕﺎم ﺕﺎﺱﻴﺲﺏﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻴﺐ داﺷﺖ و ﺷﺎﻣﻞ آﺤﺎﻻن‪،‬ﺟﺮاﺡﺎن‪،‬و‬
‫ﻣﺠﺒﺮان‪)،‬ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺏﻨﺪان(هﻢ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬درﻳﻦ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن دروس ﻃﺐ و اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ)وﺹﻒ ﺕﺮآﻴﺐ ادوﻳﻪ(اﻟﻘﺎء ﻣﻰﺷﺪ و‬
‫اﻃﺒﺎء آﺸﻴﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪ هﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ ﺏﻤﻮﺟﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد‪،‬ﻣﻘﺮرى ﻳﻚ ﻃﺒﻴﺐ ﺁﻧﺠﺎ‪-‬ﻧﺎﻣﺶﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺏﻦ ﻋﺒﻴﺪ اﷲ‪-‬ﺏﺮاى هﻔﺘﻪﻳﻰ دو ﺷﺒﺎﻧﻪ روز آﻪ‬
‫آﺸﻴﻚ داﺷﺖﻣﺎهﺎﻧﻪ ﺱﻴﺼﺪ درهﻢ ﺏﻮد‪.‬ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎى اﺱﻼﻣﻰ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ اوﻗﺎفاهﻞ ﺧﻴﺮ ﺏﻮد و ﺏﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺟﺎ اﺏﻦ اﺏﻰ اﺹﻴﺒﻌﻪ وﺹﻒ ﻣﻰآﻨﺪﮔﻬﮕﺎﻩ ﻧﻴﺰ در ﻃﺮز ﺧﺮج و ﻣﺼﺮف‪،‬ﺷﻜﺎﻳﺘﻬﺎﻳﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬ﺏﺮاى‬
‫ﺕﻴﻤﺎردﻳﻮاﻧﮕﺎن هﻢ داراﻟﻤﺠﺎﻧﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ و اﺏﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺒﺮد ﻳﻚﺕﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن را در دﻳﺮ ﺡﺰﻗﻞ ﺏﻴﻦ واﺱﻂ و ﺏﻐﺪاد‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ در ﻋﻬﺪﻣﺘﻮآﻞ دﻳﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬در اﻣﺮ زﻧﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻰﺷﺪ و ﻋﻠﻰ ﺏﻦ ﻋﻴﺴﻰ وزﻳﺮﻣﻌﺮوف در‬
‫ﺕﻔﺘﻴﺶ و ﻧﻈﺎرت زﻧﺪاﻧﻴﻬﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﻃﺒﺎء اﺹﺮار و ﺕﺎآﻴﺪ ﻣﻰآﺮدﺡﺘﻰ ﭘﺮﺱﺘﺎران زن هﻢ در ﻣﻮﻗﻊ ﻟﺰوم ﻣﺮاﻗﺒﺖ‬
‫ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎنﻋﻀﺪى آﻪ هﻨﮕﺎم ﻣﺴﺎﻓﺮت اﺏﻦ ﺟﺒﻴﺮ هﻨﻮز ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻗﺼﺮ ﺱﺮ ﺏﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺏﻮدﺏﻪ ﺕﻤﺎم‬
‫ﺏﻴﻤﺎران دارو و ﻏﺬاى راﻳﮕﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻦ زﻧﮕﻰ)‪(٥٤١-٦٩‬از ﻣﺤﻞ ﻓﺪﻳﻪ ﻳﻚ ﺷﺎهﺰادﻩ ﺹﻠﻴﺒﻰ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن‬
‫ﻣﺠﻬﺰى دردﻣﺸﻖ ﺏﻨﺎ آﺮد‪.‬در ﻣﺼﺮ‪-‬آﻪ اﺡﻤﺪ ﺏﻦ ﻃﻮﻟﻮن در ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎنﻣﺤﺪودى ﺱﺎﺧﺘﻪ ﺏﻮد‪-‬ﺹﻼح اﻟﺪﻳﻦ‬
‫اﻳﻮﺏﻰ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻰ ﺱﺎﺧﺖﺏﻪ ﻧﺎمﻧﺎﺹﺮى‪.‬در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻣﻨﺼﻮرى آﻪ ﺱﻠﻄﺎن ﻗﻼوون اﺡﺪاث آﺮد ﻏﻴﺮ ازوﺱﺎﺋﻞ و‬
‫اﺱﺒﺎﺏﻰ آﻪ ﺏﺮاى ﺕﻔﺮﻳﺢ ﻳﺎ اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺏﻴﻤﺎران ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺏﺨﺸﻬﺎىﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﺡﺎﺽﺮ ﺏﻮد ﺏﻪ ﺏﻴﻤﺎراﻧﻰ آﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺏﻪ‬
‫ﺏﻴﺨﻮاﺏﻰ ﺏﻮدﻧﺪ‪،‬هﻢ ﻣﻮﺱﻴﻘﻰﻣﻼﻳﻢ ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰﺷﺪ هﻢ ﻗﺼﻪهﺎى ﻗﺼﻪ ﮔﻮﻳﺎن‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺏﻪ ﺏﻴﻤﺎران ﺏﻬﺒﻮدﻳﺎﻓﺘﻪ‪،‬در هﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺮوج ﻣﺒﻠﻐﻰ هﻢ دادﻩ ﻣﻰﺷﺪ ﺕﺎ ﺏﻴﻤﺎر ﺏﻌﺪ از ﺧﺮوج ﺏﻼﻓﺎﺹﻠﻪ ﺏﺰﺡﻤﺖ ﻧﻴﻔﺘﺪ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ در ﺏﺎب ادارﻩ و ﺕﺮﺕﻴﺐ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ و اوﺹﺎف و ﺷﺮوط ﺁنﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﻰ ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺮدﻧﺪ‪.‬در‬
‫واﻗﻊ‪،‬ﺕﺮﺕﻴﺐ هﻤﻴﻦ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎﺏﻮد آﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﻃﺒﺎء و ﻋﻠﻤﺎء ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺕﻘﻠﻴﺪ ﺷﺪ و ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎىاﻣﺮوزى‬
‫اروﭘﺎ از ﺁن ﺏﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ -١١‬داروﺳﺎزى و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻰ‬

‫در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ آﻪ اﻧﻮاع ﺷﺮﺏﺘﻬﺎ‪،‬ﺡﺒﻬﺎ‪،.‬ﻣﻌﺠﻮﻧﻬﺎ‪،‬و ﺕﺮﻳﺎﻗﻬﺎ ﻣﻮرد اﺱﺘﻌﻤﺎلو ﺡﺎﺟﺖ ﻣﺪام ﻣﻰﺏﻮد‪ ،‬ﺕﻌﻠﻴﻢ ادوﻳﻪ‬
‫ﻣﺮآﺒﻪ و ﻧﻴﺰ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﺮدات ﻃﺒﻰاهﻤﻴﺖ ﺕﻤﺎم داﺷﺖ‪.‬ازﻳﻦ رو‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ از ﺹﻴﺪﻧﻪ ﺏﻴﺮوﻧﻰ و ﻣﻮﺟﺰاﺏﻦ‬
‫ﺕﻠﻤﻴﺬ و ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺂﺧﺬ دﻳﮕﺮ ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ در ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎﻧﻬﺎ وﺟﻮد آﺴﺎﻧﻰﺏﻌﻨﻮان ﺹﻴﺪﻻﻧﻰ رﺱﻢ ﺏﻮد‪.‬در ادوﻳﻪ ﻣﺮآﺒﻪ‬
‫آﺘﺎب ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس را ﺡﻨﻴﻦ ﺏﻦاﺱﺤﻖ ﺏﻪ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ ﺏﻮد و ﺡﺒﻴﺶ از ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ‪.‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪآﺘﺐ را ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ ‪ Craphidion‬ﺏﻪ ﻣﻌﻨﻰ رﺱﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪،‬و ﺕﻌﺪاد زﻳﺎدى از ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪-‬از رﻳﺸﻪ ﻟﻔﻆ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﺕﺪاولداﺷﺖ‪-‬از اﺹﻞ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﻳﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪.‬از ﺁﻧﺠﻤﻠﻪ ﺏﻮد اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ ﺱﺎﺏﻮر ﺏﻦﺱﻬﻞ‪،‬اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ رازى و اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ اﺏﻦ‬
‫ﺕﻠﻤﻴﺬ‪.‬ﻳﻚ اﻗﺮاﺏﺎذﻳﻦ دﻳﮕﺮ از ﺁنﻃﺒﻴﺒﻰ ﺏﻨﺎم ﻣﺎﺱﻮﻳﻪ اﻟﻤﺎرﻧﺪى را ﻃﺒﻴﺒﻰ ﻳﻬﻮدى ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺮدﻩﺏﻮد آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ‬
‫)‪(٥٦‬‬
‫ﻣﺮﺟﻊ اﻃﺒﺎء اروﭘﺎﻳﻰ ﺷﺪ و ﮔﻮﻳﻨﺪ هﻤﺎن ﺕﺮﺟﻤﻪ اﺱﺎس وﻣﺒﻨﺎى ﻓﺎرﻣﺎ آﻮﭘﻪ ﺏﻌﺪ اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬در ادوﻳﻪ ﻣﺮآﺒﻪﻧﻴﺰ‪،‬ﻣﺜﻞ ﻃﺐ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻣﻜﺎن ﺁن را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ آﻪ ﺏﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺱﺎﺏﻘﻴﻦ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﻰﺏﻴﻔﺰاﻳﻨﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺕﻨﻮع اﻗﻠﻴﻢ و وﺱﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم آﻪ از ﺡﺪ ﭼﻴﻦ ﺕﺎ اﻧﺪﻟﺲ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻴﺶ از‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﺎ اﻧﻮاع ادوﻳﻪ ﻣﻔﺮدﻩﺁﺷﻨﺎ آﺮد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻓﺎرﻣﺎآﻮﻟﻮژى اﺱﻼﻣﻰ ﻋﻨﺼﺮ اوﻟﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰاﺱﺖ اﻣﺎ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ اﻳﺮاﻧﻰ هﻢ در ﺁن ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ‪.‬ﻧﺎم ﺏﻌﻀﻰ از اﻳﻦادوﻳﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﻃﺒﻰ‬
‫ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر‪.‬ﺏﻌﺪهﺎ‪،‬در ﻃﻰﻗﺮون‪،‬ﺹﺪهﺎ ﻧﺎم ادوﻳﻪ ﻣﻔﺮدﻩ آﻪ ﺏﺮاى ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﻣﺠﻬﻮل ﺏﻮد در ﻓﺎرﻣﺎآﻮﻟﻮژىاﺱﻼﻣﻰ‬
‫وارد ﺷﺪ‪.‬اﺏﻦ ﺏﻴﻄﺎر ﻣﺎﻟﻘﻰ آﻪ ﺏﺮاى ﺕﺤﻘﻴﻖ در اﻧﻮاع ﻧﺒﺎﺕﺎت ﻃﺒﻰدر اﻧﺪﻟﺲ‪،‬ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ‪،‬ﻣﺼﺮ‪،‬ﺱﻮرﻳﻪ‪،‬و ﺁﺱﻴﺎى‬
‫ﺹﻐﻴﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮﺕﻬﺎ آﺮد‪ ١٤٠٠‬ﻧﻮع از ادوﻳﻪ ﻣﻔﺮدﻩ را در آﺘﺎب اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻓﻰ اﻻدوﻳﺔ اﻟﻤﻔﺮدﻩﺧﻮﻳﺶ ﺏﺮ ﻣﻰﺷﻤﺮد آﻪ‬
 ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺏﻴﺶ از دوﻳﺴﺖ ﻗﺴﻢ ﺁن ﺕﺎزﮔﻰ دارد وﻣﺨﺼﻮص اﺱﺖﺏﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬آﺘﺎب اﻟﻨﺒﺎت اﺏﻮ ﺡﻨﻴﻔﻪ دﻳﻨﻮرى هﻢ آﻪ‬
‫ازدﻳﻮﺱﻘﻮرﻳﺪس ﻣﺎﺧﻮذﺱﺖﺧﺎﻟﻰ از ﻧﻜﺘﻪهﺎى آﺎﻣﻼ ﺕﺎزﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻳﻮﺱﻘﻮرﻳﺪس ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺏﺎ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻰ درﻧﺒﺎﺕﺎت ﺁﺷﻨﺎ ﺱﺎﺧﺖ‪.‬اﺏﻦ ﺏﻴﻄﺎر ﻃﻰ اﺱﻔﺎر ﻣﺘﻌﺪد‬
‫ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﺏﺴﻴﺎر در ﺏﺎبﻧﺒﺎﺕﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺠﺎم داد‪.‬اﺏﻦ اﺏﻰ اﺹﻴﺒﻌﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺏﻬﻤﺮاﻩاﺱﺘﺎد ﺧﻮﻳﺶ اﺏﻦ اﻟﺴﻮرى‬
‫در ﺕﻤﺎم ﻧﻮاﺡﻰ اﻃﺮاف دﻣﺸﻖ ﻣﺴﺎﻓﺮتآﺮد و ﺏﺴﻴﺎرى ﮔﻴﺎهﻬﺎى ﺕﺎزﻩ را ﺏﺎز ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﻪ درﻳﻦ‬
‫ﮔﺮدﺷﻬﺎﺁﺙﺎر دﻳﻮﺱﻘﻮرﻳﺪس‪،‬ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس‪ ،‬ﻏﺎﻓﻘﻰ و ﺱﺎﻳﺮ ﻋﻠﻤﺎ را هﻤﺮاﻩ داﺷﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫اﺏﻦ اﻟﺴﻮرى اول اﺱﺎﻣﻰ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﺒﺎﺕﺎت را ﺏﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ آﻪ در دﻳﻮﺱﻘﻮرﻳﺪسﻣﺬآﻮر ﺏﻮد ﻳﺎد ﻣﻰآﺮد ﺱﭙﺲ ﺁﻧﭽﻪ را‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺰﺏﻮر درﺏﺎرﻩ ﻧﺒﺎﺕﺎت‪،‬ﺹﻔﺎت ﻇﺎهﺮى و ﺧﻮاص ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد ﺏﻴﺎن ﻣﻰآﺮد‪ .‬هﻤﻴﻦ آﺎر را درﺏﺎرﻩﺟﺎﻟﻴﻨﻮس‬
‫و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﺎﺧﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻰآﺮد و اﻏﻼط و ﺕﻨﺎﻗﻀﺎت ﺁﻧﻬﺎ راﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻰﻧﻤﻮد‪،‬اﻳﻦ ﻣﻮرد آﻪ اﺏﻦ اﺏﻰ اﺹﻴﺒﻌﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪﺏﻮد از ﮔﺮدﺷﻬﺎى ﻋﻠﻤﻰ آﻪ ﻧﺒﺎت ﺷﻨﺎﺱﺎن اﺱﻼﻣﻰ اﻧﺠﺎم ﻣﻰدادﻧﺪ و ﮔﻬﮕﺎﻩﻧﻴﺰ هﻤﺮاﻩ ﺏﺎ آﺴﺎﻧﻰ‬
‫ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ ﻧﺒﺎﺕﺎت را ﻧﻘﺎﺷﻰ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦاﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﻪ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺧﻴﻠﻰ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ آﺮدﻧﺪ‪.‬ﻏﺎﻓﻘﻰ آﻪ‬
‫در ﻗﺮن دوازدهﻢ ﻣﻴﻼدى آﺘﺎب ﺧﻮد را درﺏﺎب ادوﻳﻪ ﻣﻔﺮدﻩ ﻧﻮﺷﺖ در اﻧﺪﻟﺲو اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﺪﺕﻬﺎى دراز ﺏﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ و‬
‫ﺕﺤﻘﻴﻖ در ﻧﺒﺎﺕﺎت ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎدر ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﺒﺎﺕﺎت ﺕﺎزﻩاى آﺸﻒ آﺮد آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻬﻤﺎن اﺱﺎﻣﻰ‬
‫ﺏﻮﻣﻴﺸﺎنﺧﻮاﻧﺪ‪.‬ﻣﻔﺮدات اﺏﻦ ﺏﻴﻄﺎر از ﺡﻴﺚ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ و دﻗﺖ ﭼﻨﺎن ﺏﻮدﻩ آﻪ از ﻋﻬﺪدﻳﻮﺱﻘﻮرﻳﺪس ﺕﺎ دورﻩ رﻧﺴﺎﻧﺲ‬
‫اروﭘﺎ ﺷﺎﻳﺪ هﻴﭻ آﺘﺎﺏﻰ آﻪ ﺏﺎ ﺁن ﻗﺎﺏﻞﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺏﺎﺷﺪ ﺏﻮﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ راﺟﻊﺏﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺕﺎت ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در آﺘﺎب ﺏﻠﻜﻪ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﺪ و ﻧﻪﺕﻨﻬﺎ ﺏﺮاى ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺏﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﺮاى ﻋﻠﻢ‬
‫ﻓﻼﺡﺖ و ﺡﺘﻰ ﺹﻨﻌﺖ‪.‬در واﻗﻊاﻳﻨﺠﺎ ﺏﻮد آﻪ ﺏﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺏﺎر ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺒﺎﺕﺎت ﻣﺤﻠﻰ )‪(Locale Flore‬‬

‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و ﮔﺮدﺷﻬﺎى ﺕﺤﻘﻴﻘﻰ ﺏﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺒﺎت ﺷﻨﺎﺱﻰ )‪. (٥٧‬‬

‫اﻳﻦ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‪،‬در رﺷﺘﻪ ﻓﻼﺡﺖ هﻢ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺧﻮد را ﺏﺨﺸﻴﺪ‪.‬در ﻋﻠﻢ ﻓﻼﺡﺖاﮔﺮ ﻓﻼﺡﺔ اﻟﻨﺒﻄﻴﻪ اﺏﻦ وﺡﺸﻴﻪ ﭼﻨﺪان‬
‫اهﻤﻴﺘﻰ ﻧﺪارد آﺘﺎب اﻟﻔﻼﺡﻪاﺏﻦ ﻋﻮام رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ اﺱﺖ ﺟﺎﻣﻊ‪،‬ﻣﻔﺼﻞ‪،‬ﻋﻤﻠﻰ‪،‬و داراى ارزش ﻋﺎﻟﻰ ﻓﻨﻰ‪.‬‬

‫وى آﻪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ هﺠﺮى در اﺷﺒﻴﻠﻴﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﻣﻰزﻳﺴﺖ ذوق ﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪﻣﺴﺎﺋﻞ آﺸﺎورزى داﺷﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎ از‬
‫ﺕﺠﺎرﺏﻰ آﻪ ﺷﺨﺼﺎ در آﺸﺖو ﭘﺮورش ﻧﺒﺎﺕﺎت اﻧﺠﺎم دادﻩ ﺏﻮد و از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﻠﻮﺏﻰ آﻪ در اﻳﻦ ﺏﺎبﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻩ ﺏﻮد‬
‫ﺱﺨﻦ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪.‬اﺏﻦ ﻋﻮام از اﻧﻮاع ﺧﺎك‪،‬اﻧﻮاع آﻮد‪،‬اﻧﻮاع ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁب‪،‬ﻃﺮز ﻏﺮس آﺮدن اﺷﺠﺎر‪،‬ﻗﻄﻊ‬
‫و ﻧﻘﻞآﺮدن ﺁﻧﻬﺎ‪،‬ﻃﺮز ﺁﺏﻴﺎرى و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮ ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰآﻨﺪ و هﻤﭽﻨﻴﻦدر ﺏﺎب آﻨﺴﺮو ﺱﺎﺧﺘﻦ ﻣﻴﻮﻩهﺎ و‬
‫ﺕﺮﺏﻴﺖ داﻣﻬﺎ‪.‬در اﻳﻦ رﺱﺎﻟﻪ اﺏﻦ ﻋﻮامﺏﻌﻀﻰ ﻣﻼﺡﻈﺎت ﺕﺠﺮﺏﻰ دارد آﻪ ﺏﺎ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﺼﺮ او ﺟﺎﻟﺐ‬
‫اﺱﺖو ﺷﺎﻳﺪ ﻋﺠﻴﺐ‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺏﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺷﻴﺮﻩ ﻧﺒﺎﺕﻰ در اﻧﺪام ﮔﻴﺎﻩ اﺷﺎرﻩ ﻣﻰآﻨﺪو ﺕﻔﺎوت ﺏﻴﻦ ﮔﻴﺎهﺎن ﻧﺮ و ﻣﺎدﻩ را‬
‫ﺏﺎز ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺕﺼﻮرى ازﻟﻘﺎح ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﻧﺒﺎﺕﺎت و وﺟﻮد ﻋﻼﻗﻪ ) ‪ Antipathie‬ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ دارد‪.‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از‬
‫ﻋﻠﻢ ﻓﻼﺡﺖ آﻪ ﻳﺎ ﻋﺪم ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﺎﻳﺪاز ﭘﻴﺸﺮوان ﺁن ﻧﺎم ﺏﺮد‪،‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﻼﺡﺖ‪-‬و ﺕﺠﺎرت‪-‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در‬
‫ﺁﺷﻨﺎآﺮدن اروﭘﺎ ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰ اﻧﻮاع اﺷﺠﺎر و ﻧﺒﺎﺕﺎت ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺏﻞ ذآﺮ اﺱﺖ‪ (٥٨) .‬ﻧﺎمﺏﻌﻀﻰ از اﻳﻦ ﻣﻴﻮﻩهﺎ و اﺷﺠﺎر در‬
‫اﻟﺴﻨﻪ اروﭘﺎﺋﻰ هﻨﻮز از اﺹﻞ ﺷﺮﻗﻰ ﺁﻧﻬﺎﺡﺎآﻰ اﺱﺖ‪.‬ﻻﻟﻪ آﻪ اوﻟﻴﻦ ﺏﺎر در ﺱﺎل ‪ ١٥٩٠‬ﻣﻴﻼدى از )‪(Tulipe‬‬
‫)‪ (Tulpan‬را ﺏﻪ ﺷﻜﻞ ﺕﻮﻟﻴﭗ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪﺏﻪ اروﭘﺎ رﻓﺖ ﻧﺎم ﺕﺮآﻰ ﺧﻮد ﺕﻮﻟﭙﺎن ‪ (Pfersisch) ، (Pesica‬ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻢ‬
‫اﻳﺮاﻧﻰ ﺧﻮدرا دارد )‪ (Peche‬و ﺡﻔﻆ آﺮد‪.‬هﻠﻮ ﺏﺎ ﻧﺎم ﭘﺮﺱﻴﻜﺎ(ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﻬﻮﻩ ﻧﻴﺰ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻪ اروﭘﺎ ﺏﺮدﻩﺷﺪ و‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﺸﺮوب ﻣﺘﺪاول ﺁن هﻢ اﺧﺘﺮاﻋﺶ ﻣﻨﺴﻮب اﺱﺖﺏﻪ اﺏﻮ اﻟﺤﺴﻦﺷﺎذﻟﻰ آﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺁن را ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺐ‬
‫زﻧﺪﻩدارى ﺏﺮاى ﻣﺮﻳﺪان ﻋﺮﺽﻪآﺮدﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻨﺠﺎ ﺏﺎﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺱﺎﺧﺖ آﻪ ﺽﻤﻦ ﺏﺮرﺱﻰ در ﻧﺒﺎﺕﺎت و اﺡﻮالﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺌﻮرﻳﻬﺎى ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺱﻰ ﺟﺎﻟﺐ و‬
‫ﺏﺪﻳﻊ اﺏﺪاع آﺮدﻧﺪ‪.‬دراﺡﻮال ﺡﻴﻮاﻧﺎت و ﻧﺒﺎﺕﺎت ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺁﺙﺎر ﺁﻧﻬﺎ از ﻗﺒﻴﻞ آﺘﺐ اﺹﻤﻌﻰ‪،‬ﺟﺎﺡﻆ‪،‬و دﻣﻴﺮى ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﻟﻐﻮى و ادﺏﻰ داﺷﺖﺏﺎز از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻰ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺏﻞﺕﻮﺟﻪ ﺏﻮد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻋﻠﻢ ﻓﻼﺡﺖ ﻧﻴﺰ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﺕﺎزﻩ‬
‫آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ اﻟﻔﻼﺡﺔ اﻟﻨﺒﻄﻴﻪ اﺏﻦ وﺡﺸﻴﻪ ﺏﺮﺧﻼف ادﻋﺎ از ﻣﺂﺧﺬ ﺏﺎﺏﻠﻰ وآﻠﺪاﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﭘﺎرﻩﻳﻰ‬
‫ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻠﻤﻰ آﻪ در ﺁن هﺴﺖ ﺟﺎﻟﺐاﺱﺖ‪.‬در آﺘﺎب اﻟﻔﻼﺡﻪ اﺏﻦ ﻋﻮام اﺷﺒﻴﻠﻰ هﻢ از اﻧﻮاع ﮔﻴﺎهﻬﺎ و ﻣﻴﻮﻩهﺎﺱﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺱﺖ هﻢ از اﻗﺴﺎم آﻮدهﺎ‪،‬ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎ‪،‬ﺡﺘﻰ اﻣﺮاض ﻧﺒﺎﺕﺎت‪.‬درﺁﻧﭽﻪ ﺕﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد آﺎرهﺎى‬
‫ﺟﺎﺡﻆ‪،‬دﻣﻴﺮى‪،‬و ﻗﺰوﻳﻨﻰﻳﺎدﺁور ﺁﺙﺎر ارﺱﻄﻮ و ﭘﻠﻴﻨﻰ روﻣﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻴﺮوﻧﻰ و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ هﻢ ﺏﻪ اﻳﻦﻣﺒﺎﺡﺚ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر ﻧﺸﺎن دادﻩاﻧﺪ و دﻗﺖ و ﺕﺠﺮﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ در آﺘﺐ ﺷﻔﺎ‪،‬ﺁﺙﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﻪ‪،‬ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ‪،‬اﻟﺠﻤﺎهﺮ‪،‬و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪاﺱﺖ‪.‬در رﺱﺎﺋﻞ‬
 ‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎاﻗﻮاﻟﻰ در ﺏﺎب ﻣﺮاﺕﺐ وﺟﻮد هﺴﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺕﻄﻮر ﻗﺎﺏﻞ اﻧﻄﺒﺎق‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪﻩ‪،‬وﺽﺮورت اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻮﺟﻮد ﺏﺎ ﻣﺤﻴﻂ‪،‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ اﻣﺮ آﻪ در‬
‫ﺕﺮﺕﻴﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶآﺎﺋﻨﺎت زﻣﻴﻦ ﺟﻤﺎد ﺏﺮ ﻧﺒﺎت و ﻧﺒﺎت ﺏﺮ ﺡﻴﻮان ﻣﻘﺪم و ﺱﺎﺏﻖ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖدر رﺱﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‬
‫ﻣﺠﺎل ﺏﻴﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ )‪ (٥٩‬هﻢ ﻣﺴﻌﻮدى‪،‬ﻣﻮرخ ورﺡﺎﻟﻪ ﻣﻌﺮوف‪،‬و هﻢ ﺏﻴﺮوﻧﻰ و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را هﺮ ﻳﻚ‬
‫ﺏﻮﺟﻬﻰ ﻳﺎدآﺮدﻩاﻧﺪ آﻪ اﻣﻜﺎن دارد ﺏﺴﻰ ﺟﺎهﺎ آﻪ اﻣﺮوز درﻳﺎﺱﺖ وﻗﺘﻰ ﺧﺸﻚﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﺏﺴﻰ ﺟﺎهﺎ آﻪ ﺧﺸﻜﻰ‬
‫اﺱﺖ درﻳﺎ ﺏﻮدﻩ‪ .‬ﺏﻴﺮوﻧﻰ ﻳﺎدﺁورىﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺹﺤﺎرى اﻣﺮوز‪-‬ﻣﺜﻞ ﺟﻠﮕﻪ ﻋﺮﺏﺴﺘﺎن و ﺱﻨﺪ‪-‬در ﻗﺪﻳﻢدر ﻗﻌﺮ‬
‫درﻳﺎ واﻗﻊ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﺖ در اﺡﻮال زﻣﻴﻦﻧﺰد اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ هﻢ هﺴﺖ و ﺡﻜﺎﻳﺖﺷﻴﺮﻳﻨﻰ آﻪ‬
‫ﻗﺰوﻳﻨﻰ در ﺁﺙﺎر اﻟﺒﻼد ازﻗﻮل ﺧﻀﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ ﺷﺎهﺪﻳﺴﺖﺏﺮ اﻳﻦ ﺕﻮﺟﻪ‪.‬اﻳﻦ ﺡﻜﺎﻳﺖ را روآﺮتﺷﺎﻋﺮ ﺁﻟﻤﺎﻧﻰ ﺏﻪ‬
‫ﻧﻈﻢ ﻟﻄﻴﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺱﺖ و از ﺕﺎﻣﻞ در ﺁن‪،‬ﺡﻮادث واﻧﻘﻼﺏﺎت ﻋﺎﻟﻢ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎى ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭘﻴﺪاﺱﺖ‪.‬ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ‬
‫ﺱﻨﮕﻮارﻩهﺎىﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪﻩ از ﻣﻮﺟﻮدات درﻳﺎﺋﻰ) ﻓﺴﻴﻞ(ﻧﺰد اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ و ﺏﻴﺮوﻧﻰﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ اﺱﺖ و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از رﻧﺴﺎﻧﺲ اروﭘﺎ ﺏﻪاﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺏﺮﺧﻮردﻩاﻧﺪ )‪ (٦٠‬ﺏﺪون ﺷﻚ اﮔﺮ ﺁﺙﺎر ﺏﻴﺮوﻧﻰ هﻢ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺁﺙﺎراﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎ و رازى‪-‬در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻪ اروﭘﺎ رﺱﻴﺪﻩ ﺏﻮد اروﭘﺎ ﺧﻴﻠﻰ زودﺕﺮﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺕﺠﺮﺏﻰ و اﻧﺪازﻩﮔﻴﺮى در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ رهﺒﺮى ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١٢‬ﻧﺠﻮم و ریﺎﺽﻴﺎت‬

‫در رﻳﺎﺽﻴﺎت‪،‬ﻧﺠﻮم‪،‬و ﻓﻴﺰﻳﻚ هﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﺎرهﺎى ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺹﺪﺧﺎﻧﻪﻳﻰ آﻪ ﻣﺎﻣﻮن ﺽﻤﻴﻤﻪ ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ آﺮد ﻣﺮآﺰى ﺷﺪ ﺏﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪدر ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺽﻴﺎت‪.‬درﻳﻦ‬
‫رﺹﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت ﻣﻬﻢ ﻧﺠﻮﻣﻰاﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻃﻮل ﻳﻚ درﺟﻪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر را ﺏﺎ دﻗﺘﻰ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺏﻪﻣﺤﺎﺱﺒﺎت اﻣﺮوز اﻧﺪازﻩ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬ﺕﻔﺼﻴﻞ ﻃﺮز ﻋﻤﻞ و ﻣﺤﺎﺱﺒﻪ را اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎندر ﺷﺮح ﺡﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ ﻣﻮﺱﻰ‬
‫ﺧﻮارزﻣﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬ارﻗﺎم ﻣﻌﺮوف ﺏﻪهﻨﺪى از هﻤﻴﻦ اﻳﺎم ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪ و ﻇﺎهﺮا ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺎبﻧﺠﻮﻣﻰ‬
‫ﺱﺪهﺎﻧﺘﻪ‪-‬ﻣﻌﺮوف ﺏﻪ ﺱﻨﺪهﻨﺪ‪-‬از ﺱﻨﺴﻜﺮﻳﺖﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ آﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ اﺏﺮاهﻴﻢ ﻓﺰارى اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫آﺎرهﺎى ﺧﻮارزﻣﻰ از اﺱﺒﺎبرواج اﻳﻦ ارﻗﺎم ﺷﺪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش ﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و وﺱﻌﺖداﻣﻨﻪ ﺕﺠﺎرت‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻌﺪهﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺘﺸﺎر اﺱﺘﻌﻤﺎل اﻳﻦ ﻧﻮع ارﻗﺎم ﺷﺪ دراروﭘﺎ‪ (٦١) .‬در هﺮ ﺡﺎل ﺧﻮارزﻣﻰ از ﻣﺆﺱﺴﺎن ﺟﺒﺮ ﻧﻴﺰ‪-‬‬
‫ﺏﻌﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻠﻢﻣﺴﺘﻘﻞ‪-‬هﺴﺖ و وى ﺏﻮد ‪ Algorism‬در اروﭘﺎ ﻣﻌﺎدل آﻪ اوﻟﻴﻦ آﺘﺎب را در ﺏﺎب ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺏﻠﻪ‬
‫ﺕﺎﻟﻴﻒآﺮد‪.‬ﻧﺎم وى ﺏﻪ ﺷﻜﻞ ‪ Algebra‬ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﺟﺒﺮ ﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻓﻦ ﻣﺤﺎﺱﺒﻪ ﺕﻠﻘﻰﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺎم آﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺟﺒﺮ ﺧﻮارزﻣﻰ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻧﺰد اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ اهﻤﻴﺖﻳﺎﻓﺖ و ﺕﺎ زﻣﺎن وﻳﺖ ‪) F.viete‬ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪١٦٠٣‬‬
‫ﻣﻴﻼدى(ﻣﺒﻨﺎىﻣﻄﺎﻟﻌﺎت رﻳﺎﺽﻰ اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﺏﻮد )‪ (٦٢‬وى در رﻳﺎﺽﻴﺎت ﺏﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ وهﻨﺪى ﺕﻠﻔﻴﻖ ﮔﻮﻧﻪﻳﻰ‬
‫اﻧﺠﺎم داد و ﺱﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻰ هﻨﺪى را ﺏﻴﻦﻣﺴﻠﻤﻴﻦ راﻳﺞ آﺮد‪.‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ آﻪ وى ﺏﻴﺶ از هﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻗﺮونوﺱﻄﻰ در ﻃﺮز ﻓﻜﺮ رﻳﺎﺽﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ (٦٣) .‬اﺏﻮاﻟﻮﻓﺎى ﺏﻮزﺟﺎﻧﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ‪ ٣٨٨‬ق(در ﺏﺴﻂ ﻋﻠﻢ ﻣﺜﻠﺜﺎت‬
‫ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺟﺒﺮ‪-‬آﺎرهﺎى ارزﻧﺪﻩ آﺮد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺱﺘﺨﺮاج ﺟﻴﺐ زاوﻳﻪ ﺱﻰ درﺟﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪﻳﻰ ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن ﺕﺎهﺸﺖ رﻗﻢ ﺏﺎ ﻣﻘﺪار ‪ Sin‬ﻣﻄﺎﺏﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫)‪ (٦٤‬در اروﭘﺎ ﺡﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﻤﻊ زواﻳﺎ را ﺏﻪ آﻮﭘﺮﻧﻴﻚ ﻣﻨﺴﻮب واﻗﻌﻰ ‪ ٣٠‬ﻣﻰدارﻧﺪو او آﻪ از راﻩ ﺡﻞ اﺏﻮ اﻟﻮﻓﺎ‬
‫ﺏﻴﺨﺒﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﻇﺎهﺮا ﺏﺮاى ﺡﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪﻳﻰﭘﻴﭽﻴﺪﻩﺕﺮ از رﻳﺎﺽﻴﺪان اﺱﻼﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ )‪ (٦٥‬ﺧﻴﺎم ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ‬
‫ﺁﺙﺎرش درﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪ ﺕﺎ در ﺏﺴﻂ رﻳﺎﺽﻴﺎت اروﭘﺎ ﻣﺆﺙﺮ اﻓﺘﺪ ﺏﻬﺮﺡﺎل در ﺟﺒﺮ از‬
‫ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﺱﺖ‪.‬وى اول آﺴﻰ اﺱﺖ آﻪﺏﻪ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻣﻨﻈﻢ ﻋﻠﻤﻰ در ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول‪،‬دوم‪،‬و‬
‫ﺱﻮم ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺱﺖو رﺱﺎﻟﻪ او در ﺟﺒﺮ ﺏﺮﺟﺴﺘﻪﺕﺮﻳﻦ ﺁﺙﺎر ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﺱﺖ در ﺟﺒﺮ‪.‬‬

‫در هﺮ ﺹﻮرت ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺏﻠﻪ را اوﻟﻴﻦ ﺏﺎر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وارد ﻧﻈﺎم ﻋﻠﻤﻰ آﺮدﻧﺪ‪،‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺱﺘﻌﻤﺎل ﺟﺒﺮ در هﻨﺪﺱﻪ و‬
‫ﺏﺎﻟﻌﻜﺲ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺖو اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻴﺰ در ﺏﺴﻂ هﻨﺪﺱﻪ ﺕﺤﻠﻴﻠﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﺴﺰاﺋﻰ داﺷﺖ‪ (٦٦) .‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺏﺴﻂ و ﺕﻮﺱﻌﻪ رﻳﺎﺽﻴﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﺡﺪودﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬در هﻤﺎن دورﻩ ﻣﺎﻣﻮن آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﺘﺎب‬
‫ﺏﻄﻠﻤﻴﻮس و اﻗﻠﻴﺪس وﺱﻨﺪهﻨﺪ را ﺕﺮﺟﻤﻪ و ﺕﺤﺮﻳﺮ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ در ﺕﻤﺎم اروﭘﺎ رﻳﺎﺽﻴﺪان ﻣﺸﻬﻮرىآﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از )‪ (Alcuin‬ﻣﺮﺏﻰ و ﻋﺎﻟﻢ درﺏﺎرﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻰ آﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪهﺎى او در رﻳﺎﺽﻴﺎت از ﺏﻌﻀﻰ اﺹﻮل اﻟﻜﻮﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺕﻰ ﺕﺠﺎوزﻧﻤﻰآﺮد‪.‬در ﺕﻤﺎم ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ رﻳﺎﺽﻴﺎت در واﻗﻊ ﺏﻪ ﻧﺒﻮغ رﻳﺎﺽﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺪﻳﻮن‬
‫ﺏﻮد‪.‬ﺡﺘﻰ در ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﻣﻴﻼدى آﻪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﻣﺸﻜﻠﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ هﻨﺪﺱﻪ دﺱﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم‬
‫ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ ﺱﻮم ﺟﺒﺮى را ﺏﻪ آﻤﻚ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﻰ ﺡﻞ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬ودر ﻣﺜﻠﺜﺎت آﺮوى ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫ارزﻧﺪﻩ اﻧﺠﺎم ﻣﻰدادﻧﺪ‪،‬در اروﭘﺎ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎترﻳﺎﺽﻰ از ﺡﺴﺎب ﺕﻘﻮﻳﻢ و ﻃﺮز ﺏﻜﺎر ﺏﺮدن ﭼﺮﺕﻜﻪ‪-‬آﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در‬
‫ﺱﻄﺢﺡﻮاﺋﺞ روزاﻧﻪ ﺏﻮد‪-‬در ﻧﻤﻰﮔﺬﺷﺖ )‪ (٦٧‬در هﻨﺪﺱﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﺎرهﺎىرﻳﺎﺽﻴﺪاﻧﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ را دﻧﺒﺎل آﺮدﻧﺪ‪،‬و‬
‫اﺹﻮل اﻗﻠﻴﺪس را ﺕﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮحآﺮدﻧﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻋﻠﻢ ﻣﺜﻠﺜﺎت را ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ هﻤﺎن ﺕﺮﺟﻤﻪاﻗﻠﻴﺪس هﻢ‬
‫در ﺁن زﻣﺎن ﺧﺎﻟﻰ از اهﻤﻴﺖ ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ روﻣﻴﻬﺎ ﺏﺪانﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ ﺏﻮدﻧﺪ و وﻗﺘﻰ ﺏﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺏﺎر در ﻗﺮن دهﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدى ﺏﻪ زﺏﺎن ﻻﺕﻴﻦﺕﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰﺷﺪ ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﺱﻪ ﻗﺮن از ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﺁن آﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺡﺠﺎج ﺏﻦ ﻳﻮﺱﻒ‪-‬ﻳﻚ‬
‫رﻳﺎﺽﻴﺪان ﻋﻬﺪ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ‪-‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ ﺏﻮد ﻣﻰﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫در ﻧﺠﻮم‪،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ارزﻧﺪﻩ ﺏﻮد‪.‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎتﺏﺎﺏﻠﻴﻬﺎ‪،‬هﻨﺪوان‪،‬و اﻳﺮاﻧﻴﺎن آﻪ ﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ رﺱﻴﺪ از اﺱﺒﺎب‬
‫ﻋﻤﺪﻩ ﺷﺪ درﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺁﻧﻬﺎ‪:‬اﺏﻮ ﻣﻌﺸﺮ ﺏﻠﺨﻰ آﻪ اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ )‪ (Albumasar‬ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪-‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫زﻳﺠﺎﺕﻰ داﺷﺖ آﻪ در ﺁنﺡﺮآﺎت وى را ﺏﻪ ﻧﺎم ﺱﻴﺎرات از روى ﻃﺮﻳﻘﻪ هﻨﺪى و رﺹﺪ ﮔﻨﮓ دز ﻣﺤﺎﺱﺒﻪ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد‬
‫واﮔﺮ ﭼﻪ اﺹﻞ ﺁن ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ اﻣﺎ ﺁﺙﺎر دﻳﮕﺮ او از ﺧﻴﻠﻰ ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻪ زﺏﺎن ﻻﺕﻴﻨﻰﺕﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻜﺮر ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ و‬
‫اﻳﻨﻬﻤﻪ او را در ﻧﺠﻮم در ﺕﻤﺎم ﻗﺮون وﺱﻄﻰﺷﻬﺮت ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺏﺨﺸﻴﺪ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬وى روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬
‫ﻣﻨﺠﻢﺏﻴﺸﺘﺮ اهﻤﻴﺖ دارد ﺕﺎ ﺏﻌﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺠﻮم‪.‬از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﺕﺠﺎرب واﻃﻼﻋﺎت ﺹﺎﺏﺌﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﻧﺠﻮم اﺱﻼم ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪.‬ﺙﺎﺏﺖاﺏﻦ ﻗﺮﻩ‪-‬آﻪ ﺏﻪ هﻨﺪﺱﻪ و ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ‪-‬در ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻃﻮل ﺱﺎلﺷﻤﺴﻰ و‬
‫درﺟﻪ ﺁﻓﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻬﻢ آﺮد‪.‬ﺏﺘﺎﻧﻰ آﻪ ﻧﻴﺰ از ﻣﻴﺮاث ﺹﺎﺏﺌﻴﻦﺏﻬﺮﻩ داﺷﺖﺏﺎ ﺕﺎﻟﻴﻒ زﻳﺠﻰ در ﺏﺴﻂ هﻴﺌﺖ و ﻧﺠﻮم‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ آﺮد‪.‬وى ﺡﺮآﺖ ﻧﻘﻄﻪ اوج ﺁﻓﺘﺎب را آﺸﻒ آﺮد و ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮالﺏﻄﻠﻤﻴﻮس را درﻳﻦ‬
‫ﺏﺎب ﻧﻘﺪ و اﺹﻼح ﻧﻤﻮد‪ (Dunthorn) .‬از ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺮن ﻣﻼﺡﻈﺎت او درﺏﺎب ﺧﺴﻮفدر ﻣﺤﺎﺱﺒﺎﺕﻰ آﻪ داﻧﺘﻮرن‬
‫هﺠﺪهﻢاروﭘﺎ آﺮد ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ رهﻨﻤﺎ ﻳﺎ ﻣﺤﺮك ﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪ‪.‬ﻧﻴﺰ وى ﺏﺮاى ﻣﺴﺎﺋﻞﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻣﺜﻠﺜﺎت آﺮوى راﻩ‬
‫ﺡﻠﻬﺎﻳﻰ ﻳﺎﻓﺖ آﻪ رﺟﻴﻮﻣﺎﻧﺘﻮس)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(١٤٧٦‬‬

‫از ﺁﻧﻬﺎ اﺱﺘﻔﺎدﻩ آﺮد )‪ (٦٨‬آﺎرهﺎﻳﻰ را آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺽﻴﺎتاﻧﺠﺎم دادﻩاﻧﺪ ﻧﺎﻟﻴﻨﻮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ‪،‬آﺎرادوو‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮى و ﭼﻨﺪﺕﻦ از ﻋﻠﻤﺎءﻣﻌﺎﺹﺮ دﻳﮕﺮ ﺕﺎ ﺡﺪى ارزﻳﺎﺏﻰ آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﺡﻮال و ﺁﺙﺎر ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ و‬
‫رﻳﺎﺽﻴﺪاﻧﻬﺎىاﺱﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ در آﺘﺎب رﻳﺎﺽﻴﺪاﻧﺎن و ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ ﻋﺮب ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺱﻮﺕﺮ و ﺕﺎرﻳﺦادﺏﻴﺎت ﻋﺮب ﺕﺎﻟﻴﻒ‬
‫ﺏﺮوآﻠﻤﺎن ﺏﺮرﺱﻰ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﻋﻠﻤﻰ ﻋﻈﻴﻢﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬هﻢ از ﺡﻴﺚ وﺱﻌﺖ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺠﺎب اﺱﺖ هﻢ از‬
‫ﻟﺤﺎظ دﻗﺖ‪.‬درﺏﻴﻦ ﺁﺙﺎر ﻣﻬﻢ ﻧﺠﻮﻣﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ آﺘﺐ زﻳﺞ را ﺏﺎﻳﺪ ﻧﺎم ﺏﺮد آﻪﺏﻌﻀﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺎهﻜﺎر دﻗﺖ‬
‫رﻳﺎﺽﻰ اﺱﺖ‪.‬از ﺱﻪ ﺷﺎهﻜﺎر ﻧﺠﻮﻣﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦدرﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺏﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺱﺎرﺕﻮن ﻳﻜﻰ ﺹﻮراﻟﻜﻮآﺐ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺡﻤﻦ‬
‫ﺹﻮﻓﻰ اﺱﺖ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٣٧٦‬دﻳﮕﺮ زﻳﺞ اﺏﻦ ﻳﻮﻧﺲ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٣٩٩‬اﺱﺖ آﻪ ﺷﺎﻳﺪﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ اﺱﻼم ﺏﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻮن وى ﺁن را ﺏﻪ ﻧﺎم اﻟﺤﺎآﻢ ﺏﺎﻣﺮ اﷲﺧﻠﻴﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﻰ ﻣﺼﺮ ﺱﺎﺧﺖ زﻳﺞﺡﺎآﻤﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬ﺱﻮﻣﻴﻦ‬
‫ﺷﺎهﻜﺎرﻧﺠﻮﻣﻰ ﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ از زﻳﺞاﻟﻎﺏﻴﮓ آﻪ ﺏﺎ هﻤﻜﺎرى اﻣﺜﺎل ﻗﺎﺽﻰ زادﻩ روﻣﻰو ﻏﻴﺎث اﻟﺪﻳﻦ ﺟﻤﺸﻴﺪ آﺎﺷﺎﻧﻰ‬
‫ﺕﺪوﻳﻦ ﺷﺪ اﻣﺎ ﻗﺘﻞ اﻟﻎﺏﻴﮓ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﺪىﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻧﺠﻮم را در ﺷﺮق در واﻗﻊ ﭘﺎﻳﺎن داد‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﻰﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﻣﻮر ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ رﻳﺎﺽﻰ و ﻧﺠﻮم اﺹﻼح ﺕﻘﻮﻳﻢ ﺏﻮد‪.‬در ﻋﻬﺪﺟﻼل اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻠﻜﺸﺎﻩ ﺱﻠﺠﻮﻗﻰ آﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم هﻢ ﺏﺎ ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ دﻳﮕﺮدرﻳﻦ اﺹﻼح هﻤﻜﺎرى داﺷﺖ و ﺕﻘﻮﻳﻢ ﺟﻼﻟﻰ آﻪ ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪاز‬
‫ﺏﻌﻀﻰ ﺕﻘﻮﻳﻤﻬﺎى ﻣﺸﺎﺏﻪ آﻪ در اروﭘﺎ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ دﻗﻴﻘﺘﺮ ﺏﻮد و ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻤﻠﻰﺕﺮ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎء اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻜﺮر از هﻴﺌﺖﺏﻄﻠﻤﻴﻮس و اﻗﻮال ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻧﺘﻘﺎد آﺮدﻧﺪ و هﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﺮادهﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﺮ ﺁن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺏﻜﻠﻰ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ دﮔﺮﮔﻮنآﺮدن دﻧﻴﺎى ﺏﻄﻠﻤﻴﻮﺱﻰ ﻧﺸﺪ اﻣﺎ زﻣﻴﻨﻪ را ﺏﺮاى اﺹﻼﺡﺎت ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪،‬آﭙﻠﺮ‪،‬و آﻮﭘﺮﻧﻴﻚ ﺁﻣﺎدﻩ‬
‫ﺱﺎﺧﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺡﺮآﺖ زﻣﻴﻦ‪،‬آﻪ ﺏﻌﻀﻰ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎهﻢ ﻣﺘﻌﺮض ﺁن ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺏﻮ‬
‫ﺱﻌﻴﺪ ﺱﺠﺰى‪-‬آﻪﺕﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﻰزﻳﺴﺖ‪-‬اﺱﻄﺮﻻﺏﻰ ﺱﺎﺧﺖ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ﻓﺮض ﺡﺮآﺖزﻣﻴﻦ و ﺱﻜﻮن‬
‫اﻓﻼك‪.‬ﺁﻳﺎ ﺱﺠﺰى واﻗﻌﺎ ﺏﻪ ﺡﺮآﺖ زﻣﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺏﻮد ﻳﺎ اﻳﻦاﻋﺘﻘﺎد را ﻓﺮﺽﻰ ﻗﺮار دادﻩ ﺏﻮد ﺏﺮاى ﻋﻤﻞ اﺱﻄﺮﻻب‬
‫ﺧﻮﻳﺶ؟ درﺱﺖﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﺏﻴﺮوﻧﻰ آﻪ از اﻳﻦ اﺱﻄﺮﻻب ﺱﺠﺰى ﺹﺤﺒﺖ آﺮدﻩ اﺱﺖاﻳﻦ ﻓﺮض را‪-‬ﺏﺮ ﺧﻼف‬
‫ﺡﻜﻤﺎﺋﻰ اﻣﺜﺎل رازى و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ آﻪ در ﺏﻄﻼنﺁن ﺷﻚ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪-‬ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖ هﺮ ﭼﻨﺪ اﺙﺒﺎﺕﺶ را‬
‫ﻣﺸﻜﻞﻣﻰﻳﺎﻓﺘﻪ )‪ (٦٩‬در ﺏﻴﻦ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ هﻴﺌﺖﺏﻄﻠﻤﻴﻮس را اﻧﺘﻘﺎد آﺮدﻩاﻧﺪ ﻧﺎمﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺱﻰ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﺎﻳﺪ ذآﺮ آﺮد‪.‬اﻳﻦ وزﻳﺮ ﻣﻌﺮوفو ﻋﺎﻟﻢ ﺏﺰرگ و ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺆﺱﺲ واﻗﻌﻰ رﺹﺪﺧﺎﻧﻪ ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﻣﺮاﻏﻪو زﻳﺞاﻳﻠﺨﺎﻧﻰ ﺏﻮد ﺏﻠﻜﻪ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﻋﻠﻤﺎء اﺱﻼم را ﺏﺎ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﭼﻴﻨﻴﻬﺎﻧﻴﺰ ﻓﺮاهﻢ ﺁورد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬وى ﻇﺎهﺮا در‬
‫ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ در اﻟﻤﻮت )‪ (٧٠‬ﻧﻴﺰ ﺏﻪآﺎر رﺹﺪ و ﻧﺠﻮم اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ و در ﺁن اﻣﺮ ﻣﻬﺎرت ﺕﻤﺎم ﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﻃﻮﺱﻰ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺕﺤﺮﻳﺮ اﻗﻠﻴﺪس و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﺜﻠﺜﺎت‪-‬آﻪ ﺁن را از ﮔﺮو ﻧﺠﻮم ﺏﻴﺮون‬
‫ﺁورد و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺱﺎﺧﺖ‪-‬در آﺘﺎب ﺕﺬآﺮﻩ‪،‬هﻴﺌﺖﺏﻄﻠﻤﻴﻮﺱﻰ را ﺏﺸﺪت اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻤﻮد و ﺧﻮد ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺏﺪﻳﻌﻰ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻧﻤﻮد‪.‬اﺙﺒﺎت و ﻃﺮح ﻋﻴﻮب ﺱﻴﺴﺘﻢ ﺏﻄﻠﻤﻴﻮس ﺏﻪ ﺽﺮورت اﻇﻬﺎر ﻃﺮح ﺕﺎزﻩﻳﻰآﻪ ﺏﻌﺪهﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ آﻮﭘﺮﻧﻴﻚ‬
‫ﻋﺮﺽﻪ ﺷﺪ آﻤﻚ آﺮد )‪ (٧١‬ﺁﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺱﺖﺏﻌﻀﻰ از ﺁراء او درﻳﻦ ﺏﺎب از ﻃﺮﻳﻖ ﺏﻴﺰاﻧﺲ ﺏﻪ آﻮﭘﺮﻧﻴﻚ رﺱﻴﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ؟‬

‫ﺏﻌﻀﻰ اﻳﻦ اﺡﺘﻤﺎل را ﺏﻌﻴﺪ ﻧﻤﻰداﻧﻨﺪ و ﺏﺮاى ﺁن ﻗﺮاﻳﻨﻰ ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

 ‫در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﺎﻋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺏﺴﻂ رﻳﺎﺽﻴﺎت آﺸﻒ ﺕﺮﺕﻴﺐ آﺴﻮراﻋﺸﺎرى را ﺏﺎﻳﺪ ﻳﺎد آﺮد و روﺷﻬﺎى ﺕﻘﺮﻳﺒﻰ آﻪ‬
‫ﺕﻮﺱﻂ ﻏﻴﺎث اﻟﺪﻳﻦ ﺟﻤﺸﻴﺪ آﺎﺷﺎﻧﻰ ﺹﻮرت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬در هﻨﺪﺱﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻪ ﺏﺮاى ﻗﺪﻣﺎ ﻻ ﻳﻨﺤﻞﻣﺎﻧﺪﻩ ﺏﻮد ﻧﺰد‬
‫اﺏﻦ هﻴﺜﻢ و اﺏﻮ ﺱﻬﻞ آﻮهﻰ و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ راﻩ ﺡﻠﻬﺎﻳﻰ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻣﺘﺤﺎن آﺮدن ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺮح ﻧﻪ ﻧﻪ و ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻣﻮﺱﻮم ﺏﻪﺧﻄﺎﻳﻦ ﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫اﺱﺖ‪.‬ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت اﻋﺪاد ﺏﺰرگ ﻧﺠﻮﻣﻰ ﺏﺎ ﺡﺪاﻗﻞاﺷﺘﺒﺎهﺎت ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺕﺒﺤﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ در ﻋﻠﻢ اﻋﺪاد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫درﺱﺎﺧﺘﻦ ﺁﻻت ﻧﺠﻮﻣﻰ‪،‬ﺕﻜﻤﻴﻞ اﺱﻄﺮﻻب‪،‬و ﻣﺎﺷﻴﻨﻬﺎى ﻣﺤﺎﺱﺒﻪ ﺟﻬﺖ ﺕﻨﻈﻴﻢزﻳﺠﻬﺎ آﺎرهﺎى ارزﻧﺪﻩ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ازﻳﻦ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت در ﻓﻴﺰﻳﻚ و ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ هﻢ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻴﻜﻮ وﺟﺎﻟﺐ ﺏﺪﺱﺖ ﺁﻣﺪ‪.‬اﺏﻮ ﻣﻌﺸﺮ ﺏﻠﺨﻰ در آﺘﺎب اﻟﻤﺪﺧﻞ‬
‫اﻟﻜﺒﻴﺮ آﻪ راﺟﻊ ﺏﻪﻧﺠﻮم اﺱﺖ‪-‬و در ‪ ١١٣٠‬ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻳﻮهﺎﻧﺲ هﻴﺴﭙﺎﻟﻨﺴﻴﺲ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ‪-‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺎﻩ را در‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺰر و ﻣﺪ ﺏﺮرﺱﻰ آﺮد و اروﭘﺎ ﻇﺎهﺮادر ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻗﻮاﻧﻴﻦ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺟﺰر و ﻣﺪ را از آﺘﺎب وى‬
‫ﺁﻣﻮﺧﺖ‪ (٧٢) .‬در ﻓﺴﻄﺎط ﻣﺼﺮ ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪ رﻳﺎﺽﻰ ﺏﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻏﺎﻧﻰ‪،‬در روزﮔﺎرﻣﺘﻮآﻞ ﺕﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻴﻠﻪﻳﻰ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﺕﻌﺒﻴﻪ آﻨﺪ ﺏﺮاى اﻧﺪازﻩﮔﻴﺮى ارﺕﻔﺎعﺁب ﻧﻴﻞ در هﻨﮕﺎم ﻓﻴﻀﺎن‪.‬آﺎرهﺎى ﻳﻌﻘﻮب آﻨﺪى و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ اﺏﻦ )‪(Optics‬‬
‫در اروﭘﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮﮔﺬاﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‪،‬هﻢ هﻴﺜﻢﺏﺼﺮى در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﺎﻇﺮ راﺟﺮﺏﻴﻜﻦ ﺏﻪ ﺁﺙﺎر اﺏﻦ هﻴﺜﻢ ﻣﺪﻳﻮن‬
‫ﺷﺪ و هﻢ آﭙﻠﺮ‪ (٧٣) .‬اﺏﻦ هﻴﺜﻢ ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚدان ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد و ﻳﻜﻰ از ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎنﻋﻠﻢ ﻣﻨﺎﻇﺮ در ﺕﻤﺎم‬
‫ادوار )‪ (٧٤‬در واﻗﻊ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت اﺏﻦ هﻴﺜﻢ درﺏﺎرﻩ ﻧﻮر وﻗﻮاﻋﺪ اﻧﻜﺴﺎر و اﻧﻌﻜﺎس ﺁن ﻣﻨﺸﺎ آﺸﻔﻴﺎت ﺏﻌﺪى ﺷﺪ‪،‬ﺏﻄﻮرﻳﻜﻪ‬
‫ﻣﻰﺕﻮانﮔﻔﺖ اﮔﺮ اﺏﻦ هﻴﺜﻢ ﻧﺒﻮد راﺟﺮﺏﻴﻜﻦ ﺏﻮﺟﻮد ﻧﻤﻰﺁﻣﺪ و ﺧﻮد راﺟﺮﺏﻴﻜﻦ در ﻳﻚآﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻜﺮر از اﺏﻦ‬
‫هﻴﺜﻢ ﻧﺎم ﻣﻰﺏﺮد و از ﺱﺨﻨﺎن او ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﭙﻠﺮ ﻧﻴﺰ ازﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎم ﻣﻰﺏﺮد‪.‬اﺏﻦ )‪(Alhasen‬‬
‫ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ و او را ﺏﻌﻀﻰﻣﺤﻘﻘﺎن از هﻴﺜﻢ را اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎﺏﺴﺒﺐ ﻧﺎﻣﺶ اﻟﺤﺴﻦ ﺡﻴﺚ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﺷﺒﻴﻪ دآﺎرت‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )‪ (٧٥‬ﻣﻰﺕﻮان ﮔﻔﺖ آﻪ وى ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﺏﻬﺘﺮﻳﻦ ﺕﺠﺴﻢ روح ﺕﺠﺮﺏﻰ ﺏﻮد در ﺕﻤﺎم ﻗﺮون وﺱﻄﻰ )‪ (٧٦‬ﺏﻴﺮوﻧﻰدر‬
‫ﺏﺎب وزن ﻣﺨﺼﻮص اﺟﺴﺎم ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻰ آﺮد و وزن ﻣﺨﺼﻮصﺷﺎﻧﺰدﻩ ﺟﺴﻢ را ﺏﺎ ﭼﻨﺎن دﻗﺘﻰ ﺕﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد آﻪ‬
‫ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ اﻣﺮوز ﻣﻮاﻓﻖاﺱﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺏﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺧﺎزﻧﻰ ﺹﺎﺡﺐ ﻣﻴﺰان اﻟﺤﻜﻤﻪ در ﺏﺎب ﺕﻌﺎدلﻣﺎﻳﻌﺎت اهﻤﻴﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﻰ داﺷﺖ و وى هﻢ در ﺏﺎب وزن ﻣﺨﺼﻮصاﺟﺴﺎم و ﺁﻟﻴﺎژهﺎ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻣﺤﺎﺱﺒﺎت درﺱﺖ آﺮد‪.‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﺧﺎزﻧﻰ اﻟﺒﺘﻪﻣﺤﺪود ﺏﻪ اﻧﻮاع ﺕﺮازو ﻧﻴﺴﺖ‪.‬در ﺏﺎب وزن‪،‬ﻣﺮآﺰ ﺙﻘﻞ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﺤﺚ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ و‬
‫رﻳﺎﺽﻰ دارد‪.‬در هﺮ ﺡﺎل راﺟﻊ ﺏﻪ اﻧﻮاع ﺕﺮازوﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﺏﺴﻴﺎر ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ و ﺧﺎﺹﻪ در ﺏﺎب‬
‫ﺕﺮازوىروﻣﻰ‪-‬ﻗﺮاﺱﻄﻮن‪.‬ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻴﻨﻬﺎى ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬ﺡﺘﻰ در ﻋﻬﺪ ﺟﻨﮕﻬﺎىﺹﻠﻴﺒﻰ‪،‬ﺏﺮاى ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻓﺮﻧﮓ ﻧﻴﺰ‬
‫ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﺕﻌﺒﻴﻪهﺎ درﺱﺖ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ )‪ (٧٧‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ در ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ‪-‬ﻋﻠﻢ ﺡﻴﻞ و ﺟﺮاﺙﻘﺎل‪-‬ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺧﺎﻟﻰاز‬
‫اهﻤﻴﺖ ﻧﺒﻮد‪-‬ﺧﺎﺹﻪ از )‪ (Heron d,Alexandrie‬را ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮى‪.‬از ﻣﺮدﻩ رﻳﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن رﺱﺎﻟﻪهﺮون‬
‫اﺱﻜﻨﺪراﻧﻰ ﻗﺴﻄﺎﺏﻦ ﻟﻮﻗﺎ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺮدﺏﻪ اﻣﺮ اﻟﻤﺴﺘﻌﻴﻦ ﺏﺎﷲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺱﻰ‪.‬از آﺎرهﺎﺋﻰ آﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻳﻦرﺷﺘﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ رﺱﺎﻟﻪ اﺡﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﻰ ﺏﻮد‪-‬از ﺏﻨﻰ ﻣﻮﺱﻰ‪.‬درﻳﻦ رﺱﺎﻟﻪ‪،‬ﺧﻮارزﻣﻰ ﺕﻮﺽﻴﺤﺎت ﻋﻠﻤﻰ ﺟﺎﻟﺒﻰ درﺏﺎب‬
‫ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪهﻴﺪروﻟﻴﻚ دادﻩ ﺏﻮد‪.‬ﻳﻚ اﺙﺮ ﺟﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ درﻳﻦ ﺏﺎرﻩ ﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ ازرﺱﺎﻟﻪ ﺏﺪﻳﻊ‬
‫اﻟﺰﻣﺎن ﺟﺰرى آﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺁن را در ﺱﺎل ‪ ٦٠٢‬هﺠﺮى ﺏﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻗﺮا ارﺱﻼن اﻣﻴﺮ دﻳﺎر ﺏﻜﺮ ﺕﺎﻟﻴﻒ‪،‬آﺮدﻩ اﺱﺖ و‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩ اﺱﺒﺎب وﺕﻌﺒﻴﻪهﺎﻳﻰ آﻪ وى در ﺁن ﺷﺮح ﻣﻰدهﺪ اﺧﺘﺮاع ﺧﻮد او ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺘﻰ ﺕﺎرﻳﺦ ﺕﻜﻨﻮﻟﻮژى ﺟﺪﻳﺪ ﺏﺮرﺱﻰ ﺷﻮد ﺱﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺕﺤﻮل ﺁنﺏﻰﺷﻚ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ اﺱﺖ‪.‬‬

‫‪ -١٣‬ﻓﻴﺰیﻚ و ﺵﻴﻤﻰ و ﻓﻨﻮن ﺻﻨﺎﻋﺖ‬

‫در واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺹﻨﻌﺖ‪،‬آﺎرهﺎﻳﻰ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ آﻪ ﺏﻌﺪهﺎ در دﺱﺖﻏﺮﺏﻴﻬﺎ آﺎﻣﻠﺘﺮ ﺷﺪ‪.‬اﻧﻮاع ﺱﺎﻋﺘﻬﺎى ﺁﺏﻰ ﻻ اﻗﻞ‬
‫از ﻋﻬﺪ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﻧﺰدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ رواج داﺷﺖ و ﺕﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪.‬دﺱﺘﮕﺎﻩ ﺁب آﺸﻰ ﺷﺎدوف را ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺕﻜﻤﻴﻞ آﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎ ﺁن را ﺏﻪ اروﭘﺎ ﺏﺮدﻧﺪ‪.‬ﺁﺱﻴﺎى ﺏﺎدى ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ ازﺁﻧﻜﻪ در اروﭘﺎ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻳﺪ در ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺷﺮق اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﺏﻮد و ﻣﺴﻌﻮدىو اﺹﻄﺨﺮى در وﺹﻒ ﺱﻴﺴﺘﺎن از ﺁن ﺱﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ (٧٨) .‬در ﻗﺮﻃﺒﻪ و ﻣﺮاآﺶﺹﻨﻌﺖ ﭼﺮم‬
‫ﺱﺎزى ﭼﻨﺎن ﺕﺮﻗﻰ )‪ (CordonnierCordovan‬ﺏﺮاى آﻔﺸﮕﺮ و ﺕﻌﺒﻴﺮ اﺟﻨﺎس ﻣﺮاآﺸﻰ آﺮد آﻪ ﻟﻔﻆ ﻗﺮﻃﺒﻰ‬
‫)‪ (Mrocco‬ﺏﺘﺮﺕﻴﺐ ﺟﻬﺖﺱﺮاﺟﻰ و ﺕﻴﻤﺎج در ﺏﻌﻀﻰ )‪ (Maroquineries‬وﻣﺮاآﺶ اﻟﺴﻨﻪ اروﭘﺎﺋﻰهﻨﻮز‬
‫ﻳﺎدﮔﺎرﻳﺴﺖ ازﻳﻦ ﺹﻨﺎﻋﺖ‪.‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺴﺎﻋﻰ آﻴﻤﻴﺎﮔﺮان اﺱﻼﻣﻰ هﻢدر ﺕﻮﺱﻌﻪ و ﺕﻜﻤﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻰ ﻗﺎﺏﻞ‬
‫ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ‪.‬آﻴﻤﻴﺎ ﮔﺮان اﺱﻼﻣﻰ در ﺹﻨﻌﺖﺧﻮﻳﺶ و ﻓﻨﻮن ﻣﺮﺏﻮط ﺏﺪان آﺎرهﺎى ﺏﺎﻟﻨﺴﺒﻪ ﻣﻬﻢ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺁناآﺴﻴﺮى را آﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻰآﺮدﻧﺪ ﺟﻮهﺮ ﻋﻤﺮ و ﺟﻮاﻧﻰ اﺱﺖ آﺸﻒ آﺮدﻧﺪﻧﻪ ﺡﺠﺮ اﻟﻔﻼﺱﻔﻪ را آﻪ ﺏﻪ ﭘﻨﺪار ﺁﻧﻬﺎ از‬
‫ﻣﺲ ﻃﻼ ﻣﻰﺱﺎﺧﺖ آﺸﻒ ﺷﺪﻧﻰﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬ﭘﻴﺸﺮو آﻴﻤﻴﺎ ﮔﺮان اﺱﻼم ﺟﺎﺏﺮ ﺏﻦ ﺡﻴﺎن ﺏﻮد‪-‬آﻪ اروﭘﺎ وى راﺏﻪ ‪Geber‬‬
‫ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺏﻌﺪهﺎ ﻋﻨﻮان ﭘﺪر ﺷﻴﻤﻰ هﻢ ﺏﻪ او داد‪ .‬ﻧﺎم‬
 ‫ﺟﺎﺏﺮ ﻇﺎهﺮا ﻳﻚ ﺷﻴﻌﻪ آﻮﻓﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ازد‪.‬ﭘﺪرش ﺡﻴﺎن هﻢ درآﻮﻓﻪ ﻋﻄﺎر ﻳﺎ ﺹﻴﺪﻻﻧﻰ ﺏﻮد و ﮔﻮﻳﻨﺪ در‬
‫ﻋﻬﺪ اﻣﻮى ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺕﺸﻴﻊ اﻋﺪامﺷﺪ‪.‬ﺧﻮد ﺟﺎﺏﺮ‪-‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺏﺎﻃﻨﻰ و ﻗﺮﻣﻄﻰ ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪﺏﻬﺮ ﺡﺎل‬
‫ﻳﻜﭽﻨﺪ اﺡﺘﻤﺎﻻ ﺏﺎ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺹﺎدق ع ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻮدﻩ و ﮔﻮﻳﻨﺪ از ﺁنﺡﻀﺮت ﻧﻴﺰ اﺱﺘﻔﺎدﻩ آﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬در اﺹﻞ‬
‫ﺕﺎرﻳﺨﻰ و ﺡﻘﻴﻘﻰ ﺏﻮدن وﺟﻮد اوهﻢ ﺏﻌﻀﻰ ﺷﻚ آﺮدﻩاﻧﺪ و ﻣﻨﺸﺎ ﺷﻚ هﻢ ﺏﻴﺸﺘﺮ آﺘﺎﺏﻬﺎى ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ وﻋﺠﻴﺒﻰ اﺱﺖ آﻪ‬
‫در واﻗﻊ ﺏﻌﺪهﺎ ﺏﻪ ﺟﺎﺏﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪﻩ اﺱﺖ و از او ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﺷﻚ در وﺟﻮد ﺟﺎﺏﺮ اﺱﺎس ﻣﻌﻘﻮﻟﻰ ﻧﺪارد و آﺘﺐ ﻏﻴﺮ ﻣﻮﺙﻖ وﻣﺠﻬﻮل آﻪ ﺏﻪ ﺟﺎﺏﺮ ﻣﻨﺴﻮﺏﺴﺖﺏﺴﻴﺎر زﻳﺎد‬
‫اﺱﺖ و ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﻤﻴﻊ ﺁﻧﻬﺎﺕﺎﻟﻴﻒ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﺁﺙﺎر آﻪ ﺏﺮرﺱﻰ ﺹﺤﺖ و ﺱﻘﻢ اﻧﺘﺴﺎﺏﺸﺎن ﺏﻪﺟﺎﺏﺮ هﻨﻮز‬
‫ﻣﺤﺘﺎج آﺎرهﺎى ﺁﻳﻨﺪﻩ اﺱﺖﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻧﺸﺎﻧﻪﻳﻰ هﺴﺖ از آﻮﺷﺶﻣﻨﻈﻢ ﻋﻠﻤﻰ ﺏﺮاى ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻤﻠﻰ‪.‬ﺟﺎﺏﺮ‪،‬ﺕﺎ ﺟﺎﻳﻰ آﻪ از‬
‫آﺘﺐ ﻣﻮﺙﻖ ﻣﻨﺴﻮبﺏﻪ او ﻣﻰﺕﻮان درﻳﺎﻓﺖ آﻴﻤﻴﺎ را ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺕﺠﺮﺏﻰ ﺕﻠﻘﻰ آﺮد ﻣﺒﺘﻨﻰﺏﺮ اﺱﺎس ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻰ از ﻧﻮع ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻣﺸﺎﺋﻰ آﻪ ﺷﺎﻳﺪ از ﺕﺎﺙﻴﺮﻣﺤﻴﻂ ﺡﺮاﻧﻰ هﻢ ﺧﺎﻟﻰ ﻧﺒﻮد )‪ (٧٩‬در هﺮ ﺹﻮرت‪ ،‬ﺟﺎﺏﺮ ﭘﺪر‬
‫آﻴﻤﻴﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰو ﺷﻴﻤﻰ اﻣﺮوز ﺟﻬﺎن اﺱﺖ و هﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻤﺘﻰ از آﺘﺎﺏﻬﺎى ﻣﻨﺴﻮب ﺏﺪوﻣﺸﻜﻮك اﺱﺖ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺕﺮآﻴﺐ و ﺕﺤﺼﻴﻞ ﻣﻮاد ﺏﺴﻴﺎرى آﻪ ﺏﺪو دادﻩاﻧﺪﺹﺤﻴﺢ اﺱﺖ‪ .‬درﻳﻦ آﺘﺎبهﺎ ﺟﺎﺏﺮ ﻏﻴﺮ از دﺱﺘﻮر ﺕﻬﻴﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮاد‬
‫وﺕﺮآﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﺋﻰ‪،‬درﺏﺎب روﺷﻬﺎى ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﻴﻤﻰ‪،‬ﻧﻈﺮﻳﺎتﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ دارد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ درﺏﺎرﻩ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻓﻠﺰات ﻧﻴﺰ ﺏﻪ وﺱﻴﻠﻪ وى ﻧﻈﺮﻳﻪﻳﻰﺏﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪،‬ﻣﻮﺱﻮم ﺏﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ آﺒﺮﻳﺖ و زﻳﺒﻖ‪.‬ﺏﻤﻮﺟﺐ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاﺧﺘﻼف ﻓﻠﺰات ﺷﺸﮕﺎﻧﻪ ﺏﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺕﻔﺎوت ﻣﻘﺪار ﮔﻮﮔﺮد و ﺟﻴﻮﻩ ﺁﻧﻬﺎﺱﺖ‪،‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ در ﺏﺎب ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻓﻠﺰات‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ وى ﻳﻚ ﻧﻮع ﺕﺌﻮرى زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺱﻰاﺱﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ وى در ﺏﻌﻀﻰ اﻋﻤﺎل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺕﺼﻌﻴﺪ‪،‬ﺕﺒﺨﻴﺮ‪ ،‬ذوب‬
‫آﺮدن‪،‬و ﻣﺘﺒﻠﻮر آﺮدن ﻣﻮاد راهﻬﺎى درﺱﺖ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺡﺘﺮاق) اآﺴﻴﺪاﺱﻴﻮن(و ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺡﻴﺎء آﺮدن)ردوآﺴﻴﻮن(را در اﻋﻤﺎل ﺷﻴﻤﻴﺎﺋﻰ وى ﺏﻮد آﻪ ﺏﻪ ﺏﻴﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﻰ در ﺁورد‪.‬‬

‫رازى‪-‬آﻪ وارث ﺕﻌﻠﻴﻢ وى ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ‪-‬ﻧﻴﺰ در آﻴﻤﻴﺎ‪،‬ﺕﺤﻘﻴﻘﺎتﻣﻬﻢ اﻧﺠﺎم داد و هﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﺋﻰ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﺸﻒ و ﺕﺮآﻴﺐزﻳﺖ اﻟﺰاج) اﺱﻴﺪ ﺱﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ(و اﻟﻜﻞ را ﺏﻪ وى ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺘﻪاﻧﺪ آﻪدر ﻣﻮرد دوم‬
‫ﮔﻮﻳﺎ اآﻨﻮن ﺟﺎى ﺕﺮدﻳﺪ هﺴﺖ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺽﻤﻦاﻋﻤﺎل ﺷﻴﻤﻴﺎﺋﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮاد ﺕﺎزﻩ آﻪ ﺏﺮﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ‬
‫ﻣﺠﻬﻮل ﺏﻮدﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺟﻮهﺮ ﮔﻮﮔﺮد‪،‬اﻟﻜﻞ‪،‬ﺕﻴﺰاب ﺱﻠﻄﺎﻧﻰ‪،‬و ﺟﺰ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬ﺏﻌﻼوﻩ در ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮارد اﺷﺘﺒﺎهﺎت‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ را هﻢ در ﺷﻴﻤﻰ اﺹﻼح آﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ ﺷﻮرﻩ و ﮔﻮﮔﺮد و ﻧﻔﺖ و ﻗﻴﺮ ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﻧﺰد ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺏﻪاﺱﺘﻔﺎدﻩ ازﻳﻦ ﻣﻮاد ﻗﺎﺏﻞ اﺡﺘﺮاق ﺷﺪ ﺏﺮاى‬
‫ﺹﻨﺎﻋﺎت ﺟﻨﮕﻰ‪.‬ﺏﺎروت آﻪوﺟﻮد ﺁن ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻧﻘﻼب را در ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد در اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ ﺕﺎاواﺧﺮ‬
‫ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺏﻮد‪،‬آﺸﻒ ﺁن را هﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﻪ راﺟﺮﺏﻴﻜﻦﻣﻨﺴﻮب ﻣﻰدارﻧﺪ اﻣﺎ ﺡﻖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻣﺎدﻩ‬
‫ﺷﻴﻄﺎﻧﻰ در واﻗﻊ ﻧﺨﺴﺖﻣﺘﺎﺱﻔﺎﻧﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ دﺱﺖ اروﭘﺎﻳﻴﻬﺎ رﺱﻴﺪ‪.‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻪ ﺏﺎروت راﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺧﺘﺮاع‬
‫آﺮدﻧﺪ ﻧﻪ ﻗﻄﺐ ﻧﻤﺎ را ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ هﺮ دو را اروﭘﺎ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦاﺧﺬ آﺮد و هﻤﻴﻨﻬﺎ ﺏﻪ اﺽﺎﻓﻪ آﺎﻏﺬ و ﭼﺎپ‪-‬آﻪ ﻧﻴﺰ از‬
‫ﻣﻮارﻳﺚ ﭼﻴﻨﻰﺏﻮد‪-‬ﺕﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ را در ﺹﻨﻌﺖ و ﻓﺮهﻨﮓ اروﭘﺎ ﺏﮕﺸﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﺱﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن‪،‬در ﺱﺎﺧﺘﻦ رﻧﮓ‪،‬در ﺁب دادنﻓﻮﻻد‪،‬در ﺕﻬﻴﻪ ﭼﺮم و آﺎﻏﺬ و در ﺱﺎﺧﺘﻦ اﺱﻠﺤﻪ ﻃﻰ‬
‫ﻗﺮﻧﻬﺎى دراز ﺕﻔﻮقﺧﻮد را ﺏﺮ دﻧﻴﺎى ﻏﺮب ﺡﻔﻆ آﺮدﻧﺪ‪.‬در ﻋﻠﻢ ﺡﻴﻞ و ﺟﺮاﺙﻘﺎل ﻧﻴﺰ ﺡﺎﺹﻞآﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺎﻟﺐ‬
‫ﺏﻮد‪.‬اﺱﺘﻌﻤﺎل ﺁﻧﭽﻪ در ﺹﻨﻌﺖﺱﺎﻋﺖ‪،‬رﻗﺎص ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪﻇﺎهﺮا از اﺧﺘﺮاع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ‪.‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺁن ﺱﺎﻋﺖ آﻪ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪﺟﻬﺖﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻰ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻓﺮاﻧﻚ هﺪﻳﻪ ﻓﺮﺱﺘﺎد ﻧﻮﻋﻰ ﺱﺎﻋﺖ ﺁﺏﻰ ﺏﻮد اﻣﺎ ﺷﺮﺡﻰ آﻪ اﺏﻦ ﺟﺒﻴﺮ‬
‫اﻧﺪﻟﺴﻰ درﺏﺎب ﺱﺎﻋﺖﺏﺎﻻى ﻣﺪﺧﻞ ﺟﺎﻣﻊ دﻣﺸﻖ ﺏﻴﺎنﻣﻰآﻨﺪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺕﻜﺎﻣﻞ ﻧﺴﺒﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺱﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺱﺎﻋﺘﻬﺎىﻟﻨﮕﺮدار‪.‬ﻋﺒﺎس ﺏﻦ ﻓﺮﻧﺎس ﻗﺮﻃﺒﻰ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدى ﻳﻚ ﻧﻮع ﺱﺎﻋﺖﺱﺎﺧﺖ آﻪ ﺕﻌﺒﻴﻪﻳﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ‬
‫داﺷﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻳﻚ دﺱﺘﮕﺎﻩ ﭘﺮواز اﺧﺘﺮاعآﺮد آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﺕﺠﺮﺏﻪ اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ ﻗﺴﻤﺘﻰ ازﻳﻦ رؤﻳﺎى‬
‫ﻗﺪﻳﻢاﻧﺴﺎن را ﺕﺤﻘﻖ ﻣﻰداد‪ (٨٠) .‬ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺹﻨﺎﻳﻊ ﻧﺎﺷﻰ از‬
‫ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻰ‪-‬ﻣﺼﺎرف ﻧﻈﺎﻣﻰﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺘﺎﺱﻔﺎﻧﻪ هﻨﻮز هﻢ آﻪ ﻋﺼﺮ اﺕﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد اﻳﻦ ﺕﻴﻎ ﺏﺮان ﻋﻠﻢرا از‬
‫دﺱﺖ زﻧﮕﻰ ﻣﺴﺖ ﻧﻤﻰﺕﻮان ﺏﺎز ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -١٤‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدى‬

‫ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻤﻰ و ﺹﻨﻌﺘﻰ را ﺏﻪ ﺙﻤﺮ ﻣﻰرﺱﺎﻧﻴﺪ و در ﺟﻬﺎن از ﺷﺮقﺏﻪ ﻏﺮب ﻣﻰﺏﺮد وﺟﻮد اﻧﻮاع راهﻬﺎ)‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻚ(ﺏﻮد‪-‬در ﺏﺤﺮوﺏﺮ وهﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش ﺏﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺱﻴﺎﺡﺎن و ﺡﺎﺟﻴﺎن‪.‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺁﺙﺎر وﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‬
 ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اهﻤﻴﺖ دارد‪.‬ﻏﻴﺮ از وﺹﻒﻃﺮق‪،‬و ﺏﻴﺎن اﺡﻮال و ﻋﻮارض‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻰ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎﺹﻰ هﻢ ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎىاﻧﺴﺎﻧﻰ ﻧﺸﺎن دادﻩاﻧﺪ‪.‬ﺱﺮﮔﺬﺷﺘﻬﺎى اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺁﻣﻴﺰ ﻣﻼﺡﺎن آﻪ ﮔﺎﻩ‬
‫ﺏﻮﺱﻴﻠﻪﺁﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﻮد‪،‬ﺁﮔﻨﺪﻩ اﺱﺖ از اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪ راﺟﻊ ﺏﻪ وﺹﻒ ﻣﻨﺎزل وراهﻬﺎ و ﺏﻨﺎدر و ﺁداب و‬
‫رﺱﻮم‪.‬ﺱﻴﺎﺡﺘﻨﺎﻣﻪهﺎ ﺏﺎ وﺟﻮد ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ آﻪ ﺏﻪوﺹﻒ ﻏﺮاﻳﺐ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ روح ﺕﺤﻘﻴﻖ و ﺕﺠﺴﺲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را‬
‫ﻧﺸﺎنﻣﻰدهﻨﺪ‪ .‬ﺁﺙﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در واﻗﻊ ﺏﺴﻴﺎر ﻏﻨﻰ‪،‬ﻣﺘﻨﻮع‪،‬ﺁﻣﻮزﻧﺪﻩ‪،‬وﺟﺎﻟﺐ اﺱﺖ و اﮔﺮ ﺏﺎ ذوق ﻧﻘﺎدى از‬
‫ﺁﻧﻬﺎ اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺷﻮد ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻰﺕﻮانﻣﺸﺤﻮن از اﻃﻼﻋﺎت و اﺱﻨﺎد ﺏﺴﻴﺎر ﺱﻮدﻣﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺏﻪ هﺮ ﺡﺎل در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪،‬هﻢ‬
‫وﺱﻌﺖ ﻋﺮﺹﻪ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺧﻴﻠﻰ ﺏﻴﺶ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻮد و هﻢ ﺷﻮرو ﺕﻮﻓﻴﻖ ﺁﻧﻬﺎ و از ﺡﻴﺚ وﺱﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو و‬
‫دﻗﺖ ﻣﻮاد ﺡﺎﺹﻠﻪ هﻢ‪،‬ﻋﻠﻢﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻤﺮاﺕﺐ از ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﺏﻮد ﭘﻴﺸﺘﺮ رﻓﺖ )‪ (٨١‬در ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ازﻳﻦ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‪،‬ﺧﺎﺹﻪ در ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺎﺷﻰ از ﻣﻨﺎﺏﻊ ﺏﺮﻳﺪ و ﻧﻈﺎم‬
‫ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن هﻢ اﺱﺘﻔﺎدﻩآﺮدﻩ ﺏﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﻃﺮز ﺕﻘﺴﻴﻢ دﻧﻴﺎى ﻣﺴﻜﻮن ﺏﻪ هﻔﺖ آﺸﻮر‪،‬وﺟﻮد ﺏﻌﻀﻰاﻟﻔﺎظ ﻳﺎ اﺹﻄﻼﺡﺎت‬
‫ﻓﺎرﺱﻰ اﻻﺹﻞ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎى اﺱﻼﻣﻰ‪،‬و اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪﺏﻌﻀﻰ از ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن ﺏﺮﻳﺪ ﺏﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻚ ارﺕﺒﺎطاﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ را ﺏﺎ زﻣﻴﻨﻪ اﻃﻼﻋﺎت و ﺱﺎﺏﻘﻪ اﺱﻨﺎد اداراتﺏﺮﻳﺪ ﻋﺮاق در ﺁن اﻋﺼﺎر‬
‫ﺕﺎﻳﻴﺪ ﻣﻰآﻨﺪ )‪. (٨٢‬‬

‫ﺏﻌﻀﻰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪ ﻣﺸﺎهﺪﻩ و ﺕﺠﺮﺏﻪﺷﺨﺼﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ‪.‬ازﻳﻦ رو ﻏﺎﻟﺐ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺁﻧﻬﺎ از ﺕﺠﺮﺏﻪ و ﻣﺸﺎهﺪﻩﻧﺎﺷﻰ ﻣﻰﺷﺪ ﻧﻪ از ﻧﻘﻞ ﻣﻨﺪرﺟﺎت آﺘﺐ دﻳﮕﺮ‪.‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ در آﺘﺎب اﻟﺒﻠﺪانﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺕﺎآﻴﺪ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺏﺴﻴﺎر آﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮﻳﺶرا ﻧﻴﺰ از ﺱﺎآﻨﺎن ﻧﻮاﺡﻰ ﺏﺤﺚ اﺧﺬ آﺮدﻩ اﺱﺖ‬
‫و ﺹﺤﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ ﺕﺼﺪﻳﻖﻣﺮدﻣﺎن راﺱﺘﮕﻮى هﻢ رﺱﺎﻧﻴﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬از اﺏﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴﻌﻮدى آﻪ ﻳﻚﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﺏﺎ ﺕﺠﺮﺏﻪ‬
‫و در ﻋﻴﻦ ﺡﺎل ﻳﻚ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎدان دﻗﻴﻖ و ﻣﻮرخ اﺱﺖﻣﺘﺎﺱﻔﺎﻧﻪ آﺘﺎب اﻟﻘﻀﺎﻳﺎ و اﻟﺘﺠﺎرب در ﮔﺰارش اﺱﻔﺎرش ﺏﺎﻗﻰ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖاﻣﺎ ذوق او را در ﻣﻄﺎﻟﺐ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و دﻗﺖ و وﺱﻌﺖ ﻧﻈﺮشرا درﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ از ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ‬
‫و هﻢ از آﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ و اﻻﺷﺮاف اوﻣﻰﺕﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ ﻳﻚ ﺟﺎ ﺏﻤﻨﺎﺱﺒﺖ‪،‬ﻗﻮلﺟﺎﺡﻆ‬
‫را درﺏﺎب ﻣﻨﺸﺎ رود ﻣﻬﺮان ﺱﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ و ﻋﻘﻴﺪﻩ او را آﻪﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺱﺖ اﻳﻦ رود هﻤﺎن ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮﺱﺖﺏﺎ هﻤﺎن‬
‫ﺁﺏﻬﺎ و هﻤﺎن ﺕﻤﺴﺎﺡﻬﺎرد ﻣﻰآﻨﺪ و ﺏﺎ ﻟﺤﻨﻰ ﺁﮔﻨﺪﻩ از ﭘﺮﺧﺎش ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﺘﺎب اﻻﻣﺼﺎر ﺟﺎﺡﻈﺪر ﻧﻬﺎﻳﺖﺱﺴﺘﻰ اﺱﺖ‬
‫از ﺁﻧﻜﻪ ﻣﺮد ﻧﻪ درﻳﺎهﺎ را ﭘﻴﻤﻮدﻩ اﺱﺖ ﻧﻪ ﺕﻦ ﺏﻪﻣﺴﺎﻓﺮﺕﻬﺎى زﻣﻴﻨﻰ دادﻩ اﺱﺖ‪،‬ﻣﺜﻞ ﺁﻧﻜﺲ آﻪ در ﺷﺐ ﺕﺎرﻳﻚ‬
‫هﻴﺰمﺟﻤﻊ ﻣﻰآﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از آﺘﺐ وراﻗﺎن ﺟﻤﻊ آﺮدﻩ اﺱﺖ‪ (٨٣) .‬اﻳﻦاﺕﻜﺎء ﺏﻪ ﺕﺠﺮﺏﻪ ﺷﺨﺼﻰ و ﻣﻴﻞ ﺏﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت و ﺕﺤﻘﻴﻖ آﻪ ﻣﺴﻌﻮدى ﻇﺎهﺮا ﺁن را اﺱﺎس ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت درﺱﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﻰداﻧﺪ ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦدر‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﺴﺒﺔ دﻗﻴﻖ آﺴﺐ آﻨﻨﺪ ﺧﺎﺹﻪ آﻪ‪،‬هﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ازﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺡﺎﺹﻞ‬
‫ﻣﻰآﺮد هﻢ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺴﺎﻟﻚو ﻃﺮق‪،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺹﺪ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﺏﺮﻳﺪ و ﻧﻈﺎم ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺱﻮدﻣﻨﺪ ﺏﻮد و هﻢ در ﺡﺞو‬
‫زﻳﺎرات ازﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬اﮔﺮ از ﻣﺆﻟﻔﺎن آﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎىاﺱﻼﻣﻰ ﺏﻌﻀﻰ هﻤﭽﻮن اﺏﻦ‬
‫ﺧﺮداذﺏﻪ و ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ ﻋﺮاق را ﺏﻌﻨﻮان ﻣﺮآﺰرﺏﻊ ﻣﺴﻜﻮن ﺕﻠﻘﻰ آﺮدﻩاﻧﺪ و ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺜﻞ اﺏﻦ اﻟﻔﻘﻴﻪ و اﺏﻦ رﺱﺘﻪ ﺏﻪ ﻣﻜﻪ‬
‫وﻣﺪﻳﻨﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﭼﺸﻢ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺕﻔﺎوﺕﺸﺎن در دﻳﺪﮔﺎﻩ اﺱﺖﻳﺎ در ﻣﺂﺧﺬاﻃﻼﻋﺎت‪.‬ﻇﺎهﺮا ﺁﻧﻬﺎ آﻪ ﻋﺮاق و ﺱﻮاد را‬
‫ﻗﻠﺐ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻰدﻳﺪﻩاﻧﺪآﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ را‪-‬اﺡﺘﻤﺎﻻ از ﻣﺂﺧﺬ اﻳﺮاﻧﻰ و ﺏﻪ هﺮ ﺡﺎل‪-‬ﺏﺮاى اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺏﺮﻳﺪو اهﻞ‬
‫ﺕﺠﺎرت ﻣﻰﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و دﻳﮕﺮان آﻪ ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮآﺰﻣﻰﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ آﺘﺎﺏﺸﺎن ﺕﺎ ﺡﺪى ﺟﻮاﺏﮕﻮى ﺡﺠﺎج‬
‫و زوار و ﻳﺎ ﺏﺮاى رﻓﻊﻣﺸﻜﻼت ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ آﻴﻔﻴﺖ ﻓﺘﺢ ﺏﻼد و ﻣﺴﺎﻳﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺧﺮاج ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﻤﻊ ﺁورى اﻳﻨﻬﻤﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ درزﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪-‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﺕﺮدﻳﺪى‬
‫آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎندرﻳﻦ ﺏﺎب اﻇﻬﺎر آﺮدﻩاﻧﺪ )‪- (٨٤‬ﺏﻰ ﺷﻚ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻧﻴﺰ ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن ﺏﻪ ﺕﺤﻘﻴﻖ در اﺡﻮال ﺏﻼد و اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬در واﻗﻊﺟﻐﺮاﻓﻴﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ از ﻣﺴﺎﻳﻠﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺁن‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎص ﻧﺸﺎنﻣﻰدادﻩاﻧﺪ و ﺁﺙﺎر ﻣﺴﻌﻮدى و ﺏﻴﺮوﻧﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﮔﻮاﻩ اﻳﻦ دﻋﻮﻳﺴﺖ‪.‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪﺕﻮﺹﻴﻔﺎﺕﻰ آﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺏﻼد و ﻧﻮاﺡﻰ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖآﺮدﻩاﻧﺪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﺰﺋﻴﺎت دﻗﻴﻘﻰ از ﺁﻧﭽﻪ ﺏﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ارض‬
‫و اﻗﻠﻴﻢ ﺁن ﺏﻼدﻣﺮﺏﻮط اﺱﺖ دارد ﺏﻠﻜﻪ در ﺏﺎب ﺁداب ﻣﻌﻴﺸﺖ اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬اﻧﻮاع ﺡﺮﻓﻪهﺎو ﺹﻨﺎﻳﻊ‪،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻟﺴﻨﻪ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﻃﻼﻋﺎت ﺱﻮدﻣﻨﺪ در ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﻨﻬﺎ ﺏﻪ ﺡﺪود ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ راﻩهﺎى ﺏﺤﺮى ﭼﻴﻦ و هﻨﺪ را ﺕﺎ آﺮﻩ‪-‬و ﺡﺘﻰ ژاﭘﻦ‪ -‬ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﺏﻠﻜﻪ از راﻩ زﻣﻴﻦ هﻢ ﺕﺎ ﺕﺒﺖ و‬
‫ﺁﺱﻴﺎى ﻣﺮآﺰى و ﺡﺘﻰ ﭼﻴﻦ ﻧﻴﺰﻣﻌﺮﻓﺖﺧﻮد را ﺏﺴﻂ دادﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬ﭘﻨﺞ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﻣﺎرآﻮﭘﻮﻟﻮ‪،‬ﻳﻚ ﺱﻴﺎح‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪-‬ﺱﻠﻴﻤﺎن ﺕﺎﺟﺮ‪-‬از ﭼﻴﻦ دﻳﺪن آﺮد و وﺹﻒﻣﺸﻬﻮدات او در رواﻳﺖ اﺏﻮ زﻳﺪ ﺱﻴﺮاﻓﻰ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ‪.‬اﻳﻦ‬
‫ﮔﺰارش اﮔﺮ ﭼﻪﭼﻨﺪان ﻓﻮاﻳﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻧﺪارد ﻟﻴﻜﻦ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺡﺴﻦ آﻨﺠﻜﺎوىﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و از رواﺏﻂ ﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ‬
‫ﺁﻧﺎن ﺏﺎ ﭼﻴﻦ‪-‬ﺡﺘﻰ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮن ﺱﻮم هﺠﺮى‪.‬‬
 ‫از ﮔﺰارش ﺱﻠﻴﻤﺎن ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ ﭼﻴﻨﻴﻬﺎ در ﺁن زﻣﺎﻧﻬﺎ اﺙﺮ اﻧﮕﺸﺖ را ﺏﻪ ﺟﺎىاﻣﻀﺎء ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ )‪ (٨٥‬و اﻳﻦ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ ﭼﻴﻦ ﺧﻴﻠﻰﺏﻴﺶ از ﺁﻧﭽﻪ در ﺏﺎدى اﻣﺮ ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖ در ﺕﻤﺪن ﻋﺎﻟﻢ ﺕﺎﺙﻴﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﺟﺎﺡﻆ و ﺙﻌﺎﻟﺒﻰ از ﺕﻔﻮق ﭼﻴﻨﻴﻬﺎ در ﺹﻨﺎﻋﺎت و از اﻋﺘﻘﺎداتﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰى آﻪ در ﺏﺎب ﺧﻮﻳﺶ دارﻧﺪ ﻳﺎد‬
‫آﺮدﻩاﻧﺪ و ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪﺏﻬﺮ ﺡﺎل در ﺷﻨﺎﺧﺖﺱﺮزﻣﻴﻦ و ﻣﺮدم ﭼﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺏﻌﻀﻰﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪-‬از‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺏﺎﺱﺘﺎﻧﻰ اﺱﺘﻔﺎدﻩ آﺮدﻩ ﺏﺎﺷﻨﺪ )‪، (٨٦‬هﻤﭽﻨﻴﻦ درﺏﺎب ﺁﺱﻴﺎى ﻣﺮآﺰى و اﻗﻮام ﺁن ﺡﺪود‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻃﻼﻋﺎتدﻗﻴﻘﻰ ﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻧﺪ آﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ در ﺁن اﺏﻮاب ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺏﺎ ﺁنﻗﺎﺏﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﺒﻮد‪.‬آﺘﺎﺏﻰ آﻪ‬
‫ﺏﻴﺮوﻧﻰ درﺏﺎب هﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪-‬ﺕﺤﻘﻴﻖﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ‪-‬در واﻗﻊ ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺱﺖ ﻧﻪ ﺕﺎرﻳﺦ‪،‬ﮔﻨﺠﻴﻨﻪاﻳﺴﺖ از ﺕﻤﺎمﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫راﺟﻊ ﺏﻪ ﺱﺮزﻣﻴﻦ هﻨﺪ ﺁن هﻢ ﺏﺮ اﺱﺎس ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت درﺱﺖ ﻋﻠﻤﻰ‪،‬واﻳﻦ آﺘﺎب ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﻳﻚ ﺷﺎهﻜﺎر از ﺕﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺏﻰﺷﺎﺋﺒﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ درزﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر‪.‬ﻳﻚ ﺷﺎهﺪ دﻳﮕﺮ ﺏﺮ اﻳﻦآﻨﺠﻜﺎوى‬
‫ﻋﻠﻤﻰ و ﺏﻰ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮﻳﻰ اﺱﺖ آﻪ درﺏﺎب ﺕﻌﻴﻴﻦﻣﺤﻞ ﻏﺎر اﺹﺤﺎب آﻬﻒ و ﺱﺪ ﻳﺎﺟﻮج آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬واﺙﻖ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ‪،‬ﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ ﻣﻮﺱﻰ اﻟﺨﻮارزﻣﻰ ﻣﻨﺠﻢ و رﻳﺎﺽﻴﺪان ﻣﻌﺮوف را در راس ﻳﻚهﻴﺌﺖﺏﺮاى ﺕﺤﻘﻴﻖ‬
‫درﺏﺎب ﻣﺤﻞ و آﻴﻔﻴﺖ اﺟﺴﺎد اﺹﺤﺎب آﻬﻒ ﺏﻪ رومﻓﺮﺱﺘﺎد و او در ﺕﭙﻪﻳﻰ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻬﺮ اﻓﺴﻮس‪،‬آﻬﻒ و اﺟﺴﺎد‬
‫اﺹﺤﺎب ﺁن را ﻣﺸﺎهﺪﻩ آﺮد و در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮔﺰارش آﺎر را ﺏﺨﻠﻴﻔﻪ داد‪.‬‬

‫داﺱﺘﺎن اﻳﻦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻋﻠﻤﻰ در آﺘﺎب اﺏﻦ ﺧﺮداذﺏﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺱﺖو ﺹﺤﺖ اﻳﻦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ را ﻣﻮرﺧﻴﻦ اروﭘﺎﺋﻰ هﻢ‬
‫ﺕﺼﺪﻳﻖ آﺮدﻩاﻧﺪ )‪ (٨٧‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺱﻼم ﺕﺮﺟﻤﺎن هﻢ آﻪ ﺏﺮاى ﺕﻌﻴﻴﻦ ﺱﺪ ﻳﺎﺟﻮج آﺮد ﺏﻪ اﻣﺮ هﻤﻴﻦﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﻮد‪.‬ﺏﻤﻮﺟﺐ‬
‫ﻗﺮﺁن)‪(٩٥-٩٧/٨‬ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪن راﻩ ﻳﺎﺟﻮج وﻣﺎﺟﻮج ﻧﺸﺎﻧﻪﻳﻰ اﺱﺖ از اﻗﺘﺮاب وﻋﺪ ﺡﻖ‪.‬اﻣﺎ ﻳﺎﺟﻮج و ﻣﺎﺟﻮج‬
‫ﭼﻪآﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﻣﺤﻞ ﺏﺤﺚﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﮔﻔﺘﮕﻮ‪.‬ﺏﺮ ﺡﺴﺐ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎتاﻣﺮوز ﻳﺎﺟﻮج و ﻣﺎﺟﻮج ﻧﺎم ﻋﺮﺏﻰ دو ﻗﺒﻴﻠﻪ‬
‫ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ از ﺡﺪود ارﻣﻨﺴﺘﺎن وﻗﻔﻘﺎز آﻪ از ﻣﺴﺎآﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﺱﻮرﻳﻪ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺕﻬﺪﻳﺪﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‬
‫)‪ (٨٨‬ﺱﺪى هﻢ آﻪ ذواﻟﻘﺮﻧﻴﻦ در ﻣﻘﺎﺏﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺱﺎﺧﺖ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﺡﺪود ﺏﺎﺷﺪ و ﺡﺎآﻰ از وﺟﻮد ﺕﻬﺪﻳﺪ‬
‫در ﻗﺮب ﻣﺴﺎآﻦاﻗﻮام ﻋﺮب و ﻳﻬﻮد‪.‬ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺱﺒﺐ ﺏﻮد آﻪ ﺱﻼم ﺕﺮﺟﻤﺎن هﻢ ﺏﺮاى ﺏﺮرﺱﻰﻣﺤﻞ ﺱﺪ ﺏﻪ ارﻣﻨﻴﻪ و‬
‫ﻗﻔﻘﺎز و ﺧﺰر ﻣﻰرود‪،‬ﻧﻪ ﺏﻪ ﭼﻴﻦ آﻪ ﺏﻌﺪهﺎ در ﺕﺼﻮرﻋﺎﻣﻪ دﻳﻮار ﺁن ﺏﺎ ﺱﺪ ﻳﺎﺟﻮج اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬ﺏﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺁﻧﻜﻪﺱﻌﻰ ﻣﻘﺪﺱﻰ ﺏﺮاى ﺁﻧﻜﻪ ﺕﻤﺎم درﻳﺎهﺎى ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺏﻪ دو ﺏﺤﺮ ﻗﻠﻤﺪادآﻨﺪ‪-‬ﺏﺤﺮ اﻟﺮوم و ﺏﺤﺮ‬
‫اﻟﺼﻴﻦ‪-‬ﺏﺎ ﻣﻌﺎرﺽﻪ ﺷﺪﻳﺪ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ (٨٩) ،‬ﺱﻌﻰ در ﻓﻬﻢ ﺁﻧﭽﻪ در ﻗﺮﺁن راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و‬
‫اﺡﻮال ﺏﻼدو ﺏﺤﺎر و ﺟﺒﺎل هﺴﺖ ﻧﻴﺰ هﻤﻮارﻩ ﻳﻚ ﻣﺤﺮك ﺏﻰﺷﺎﺋﺒﻪ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﺮاىاﺷﺘﻐﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪.‬‬

‫ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻋﺠﺎﻳﺐ ﺏﻼد آﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﺟﺎﻟﺐ و ﮔﺎﻩ ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰﺱﺖ درﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ و ﺡﺘﻰ اروﭘﺎﺋﻴﺎن‬
‫آﺘﺐ ﺱﻔﺮﻧﺎﻣﻪ و ﮔﺎهﻰآﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﺱﻔﺮﻧﺎﻣﻪهﺎ را اﺡﻴﺎﻧﺎ ﻣﺸﺤﻮن از اﻏﺮاﻗﻬﺎىﮔﺰاف ﺁﻣﻴﺰ و‬
‫ﻗﺼﻪهﺎى ﺏﺎور ﻧﻜﺮدﻧﻰ آﺮد‪.‬ﺧﺎﺹﻪ ﻗﺼﻪهﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﺤﺮ ﭘﻴﻤﺎﻳﺎندرﺏﺎب ﭼﻴﻦ و هﻨﺪ و ﺏﻼد دور دﺱﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‬
‫ﺏﺎ ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺎمﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪،‬اﺧﺒﺎر درﺱﺖ و دﻗﻴﻖ آﻪ در آﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﮔﺰارش ﺱﻴﺎﺡﺎن ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ ﻗﻠﻤﺮو اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻨﺤﻮﺡﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰى از اﻃﻼﻋﺎت ﻗﺪﻣﺎء ﻳﻮﻧﺎن وﺱﻴﻌﺘﺮ آﺮد‪.‬در‬
‫ﻗﺼﻪ ﻣﻐﺮورﻳﻦ‪-‬ﭼﻨﺪ ﺕﻦ ﻣﻼح ﺟﺴﻮر از اﻋﺮاب ﻣﻐﺮب‪-‬آﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ در ﺟﺴﺘﺠﻮى ﺏﺤﺮﻇﻠﻤﺎت ﻃﻰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎﻩ در‬
‫درﻳﺎهﺎ ﺏﻪ ﺱﻴﺮ و ﺱﻴﺎﺡﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﻰﺕﻮان هﻤﺎنﺷﻮر و ﺷﻮق اآﺘﺸﺎف را ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺏﻌﺪ از ﺁﻧﻬﺎ‪،‬ﺡﺘﻰ ﻗﺮﻧﻬﺎ‬
‫ﺏﻌﺪ ازادرﻳﺴﻰ آﻪ ﺕﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ را در ﻧﺰهﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎق ﺧﻮﻳﺶ ﺁوردﻩ اﺱﺖ‪،‬اﻣﺜﺎل آﺮﻳﺴﺘﻮف آﻠﻤﺐ و اﻣﺮﻳﻜﻮ‬
‫وﺱﭙﻮس و ﻣﺎژﻻن و دﻳﮕﺮان را ﺏﻪ ﺱﻴﺮﺏﺤﺮهﺎ واداﺷﺖ‪.‬ﺁﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺟﻨﻮب اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از‬
‫اﻳﻦﮔﺰارش ادرﻳﺴﻰ ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ‪،‬واﻗﻌﺎ ﺏﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﻣﺮدم ﺱﺮخ ﭘﻮﺱﺖﺏﺮﺧﻮردﻩاﻧﺪ؟‬

‫اﮔﺮ ﺏﺮ ﺧﻮردﻩ ﺏﺎﺷﻨﺪ ﺏﺎز رواﻳﺖ ادرﻳﺴﻰ ﺷﻜﻞ ﻗﺼﻪ دارد و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪.‬در هﺮﺡﺎل‪،‬رواﻳﺖﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از آﻨﺠﻜﺎوى‬
‫ﺱﻴﺎﺡﺎن و ﺟﺴﺎرت ﻣﻼﺡﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦو اآﺘﺸﺎﻓﺎت ﻣﺎﺟﺮا ﺟﻮﻳﺎﻧﻪﺷﺎن در ﺏﺤﺮ و در ﺏﺮ‪.‬‬

‫ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ در ﺏﺎب روﺱﻴﻪ ﮔﺰارش اﺏﻦ ﻓﻀﻼناﺱﺖ آﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻪ‬
‫درﺏﺎر ﺷﺎﻩ ﺏﻠﻐﺎر رﻓﺘﻪ اﺱﺖ وﮔﺰارش او در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪ .‬اﻟﻤﻬﻠﺒﻰ در ﺱﺎل ‪٣٧٥‬هﺠﺮى در‬
‫آﺘﺎﺏﻰ آﻪ ﺏﺮاى ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻟﻌﺰﻳﺰ ﺏﺎﷲ ﻓﺎﻃﻤﻰ ﻧﮕﺎﺷﺖ ﺕﻮﺹﻴﻒدﻗﻴﻘﻰ از ﺏﻼد ﺱﻮدان ﻧﻮﺷﺖ آﻪ ﺕﺎ ﺁن وﻗﺖﺏﻴﺴﺎﺏﻘﻪ‬
‫)‪(٩٠‬‬
‫ﺏﻮد‪.‬در ﺡﺪود ﺱﻨﻪ‪ ٤٠٠‬هﺠﺮى ﻳﻚ ﺏﺤﺮ ﭘﻴﻤﺎى ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺏﺎ ﺱﻔﻴﻨﻪﻳﻰ هﻨﺪى ﺡﺘﻰ ﺱﻮاﺡﻞاﻓﺮﻳﻘﺎى ﺟﻨﻮﺏﻰ را دﻳﺪ‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ ﺏﺤﺮ ﺱﻨﺪ ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺱﻮاﺡﻞ ﭼﻴﻦ ﺕﺎ آﺮﻩﻣﻮرد ﺱﻴﺎﺡﺖﺏﺤﺮ ﭘﻴﻤﺎﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦژاﭘﻦ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺠﻬﻮل را ﻣﺤﻤﻮد آﺎﺷﻐﺮى ﺟﺒﺮآﻪ ) > ‪(Djabarka<font‬‬
‫ﻳﺎد ﻣﻰآﻨﺪ و رﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﭼﻴﻤﻨﮕﻮ )‪ (Tchibengou‬اﺱﺖ و اﻳﻦ هﻤﺎنﻧﺎم اﺱﺖ آﻪ آﻪ ﻇﺎهﺮا هﺮ دو‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﭼﻴﺰى ﺷﺒﻴﻪ )‪ (Zipengu‬ﻳﺎد ﻣﻰآﻨﺪ و ﻧﺰدﻳﻜﺴﺖﺏﻪﺷﻜﻞ ﺕﻠﻔﻆ اﻣﺮوز ﻓﺮاﻧﺴﻮى و ﻣﺎرآﻮﭘﻮﻟﻮ زﻳﭙﻨﮕﻮ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺁن‪.‬ﺏﻌﻀﻰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﺱﻼم‪ ،‬ﻇﺎهﺮا از روى ﻓﺮﺽﻴﺎت ﻳﺎ اﻃﻼﻋﺎت هﻨﺪوان‪،‬ﻗﺮﻧﻬﺎ ﭘﻴﺶ از آﺸﻒ‬
‫ﻗﺎرﻩاﻣﺮﻳﻜﺎ ﺏﺮﺧﻮردﻧﺪ ﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺁﻧﺴﻮى ﻧﻴﻤﻜﺮﻩ ﻣﺴﻜﻮن هﻢ ﺏﺎﻳﺪ ﺧﺸﻜﻰﺏﺎﺷﺪ و هﻤﻴﻦ ﻓﺮﺽﻴﻪ ﺏﻮد آﻪ وﻗﺘﻰ ﺏﻪ‬
 ‫آﺮﻳﺴﺘﻒ آﻠﻤﺐ رﺱﻴﺪ وى را ﺏﻪآﺸﻒ ﻗﺎرﻩ ﺟﺪﻳﺪ رهﻨﻤﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺏﺪرﺱﺘﻰ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ازﻳﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ‪-‬ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع اآﺘﺸﺎﻓﺎتﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﺧﻮﻳﺶ‪-‬ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﻻ اﻗﻞ آﺘﺎب‬
‫ادرﻳﺴﻰﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧﺪﻟﺴﻰ‪-‬آﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻳﻰ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻧﻘﺸﻪ ﻋﺎﻟﻢ را ازروى آﺘﺐ ﺱﺎﺏﻘﻴﻦ ﺏﺮاى راﺟﺮ دوم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻧﺮﻣﺎن ﺟﺰﻳﺮﻩ ﺱﻴﺴﻴﻞ ﺕﺼﻨﻴﻒآﺮد و ﺁن را ﻧﺰهﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎق ﻳﺎ رﺟﺮﻳﻪ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد ﻧﻤﻰﺏﺎﻳﺴﺖﺏﺮاى‬
‫اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎﻣﺠﻬﻮل ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪ (٩١) .‬و ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺕﻠﺨﻴﺼﻰ از ﺁن ﻓﻘﻂ در ﺱﺎل ‪١٦١٩‬در روم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﻰرود‪،‬ﻣﻨﺪرﺟﺎت آﺘﺎب ﺏﺮاى ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺴﻴﺤﻰﻗﺮن دوازدهﻢ‪-‬از ﺱﻴﺴﻴﻞ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺱﺎﻳﺮ ﺏﻼد ﻣﺠﺎور‪-‬ﺕﺎ‬
‫ﺡﺪىﻣﻌﺮوف و اﺡﻴﺎﻧﺎ ﻣﻮرد اﺱﺘﻔﺎدﻩ واﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺕﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان اﺏﻮ اﻟﻔﺪا هﻢﺡﺘﻰ در ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن هﻔﺪهﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدى هﻨﻮز ﻣﻮرد اﺱﺘﻔﺎدﻩ اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺏﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﭘﺎرﻩﻳﻰ از اهﻞ ﺕﺤﻘﻴﻖ‪،‬اروﭘﺎ در ﺕﻤﺎم ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﺙﺮى آﻪ ﺁنرا ﺏﺘﻮان ﺏﺎ آﺘﺎب اﺏﻮ اﻟﻔﺪا ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﺮد‬
‫ﺏﻮﺟﻮد ﻧﻴﺎورد )‪ (٩٢‬ﻧﺰهﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎقادرﻳﺴﻰ هﻢ آﻪ ﻗﺒﻞ از ﺁن ﺕﺎﻟﻴﻒ ﻳﺎﻓﺖ در اروﭘﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺸﻪهﺎى ادرﻳﺴﻰ درﻳﻦ آﺘﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻤﺎل ﻧﻘﺸﻪ ﺏﺮدارى ﺏﻮد در دورﻩﻳﻰ آﻪهﻨﻮز اروﭘﺎ ﻗﺮون وﺱﻄﺎى ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﻣﻰﮔﺬراﻧﻴﺪ و ازﻳﻦ ﻋﻮاﻟﻢ ﺏﻰﻧﺼﻴﺐ ﺏﻮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﺪآﻰ ﺏﻌﺪ ازﻳﻦ دورﻩ‪،‬ﺁن ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻋﻬﺪ اﺹﻄﺨﺮى و ﻣﻘﺪﺱﻰ درﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺮاى ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﺏﺎﻗﻰ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ هﻨﻮز ﺱﻴﺎﺡﺖ ﻧﺎﻣﻪهﺎﺋﻰ ﻣﺜﻞآﺘﺎب اﺏﻦ ﺟﺒﻴﺮ و اﺏﻦ ﺏﻄﻮﻃﻪ ﺏﻮﺟﻮد ﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻳﻚ ﺕﻮﻓﻴﻖ ﺏﺰرگﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺕﺎﻟﻴﻒ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺏﺰرگ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻰ ﻳﺎﻗﻮت اﺱﺖﺏﻪ ﻧﺎمﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان آﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و اﺡﻮال ﺏﻼد و اﻗﻮام ﻋﺎﻟﻢ‬
‫هﻤﺎن ﻣﻘﺎﻣﻰرا دارد آﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺏﺮاى ﺕﺎرﻳﺦ اﺏﻦ اﺙﻴﺮ و آﺘﺎب ﺡﺎوى رازى ﺏﺎﻳﺪ ﻗﺎﺋﻞﺷﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﺏﺎ‬
‫ﻣﻤﺎﻟﻚ و ﻣﺴﺎﻟﻚ ﺏﻰ ﺷﻚ ارﺕﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺖﺏﺎﻓﻌﺎﻟﻴﺖﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬در ﻃﻰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮕﻬﺎى‬
‫ﺹﻠﻴﺒﻰﺏﺤﺮ ﻣﺘﻮﺱﻂ‪-‬ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪-‬ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ در اﻧﺤﺼﺎر ﺏﺤﺮ ﭘﻴﻤﺎﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﺤﺮ اﺡﻤﺮ‪،‬درﻳﺎى هﻨﺪ و ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻧﻴﺰ در ﺁن ﻣﺪت ﺷﺎهﺪ ﺟﻨﺐو ﺟﻮش ﺏﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﺱﻼم ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‬
‫هﻤﺎﻧﻄﻮر آﻪ راﻩهﺎى آﺎرواﻧﻰﻧﻴﺰ ﻣﺴﻴﺮ اﻣﺘﻌﻪ و ﺕﺠﺎرت ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد‪.‬ﻣﺤﺼﻮﻻت آﺸﺎورزى و ﺹﻨﻌﺘﻰﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در‬
‫ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰﺷﺪ و ﺡﺎﺹﻞ ﺁن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺹﻨﻌﺖ و زراﻋﺖﺏﻮد در ﺷﺮق و ﻏﺮب‪.‬ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺮآﺒﺎت و‬
‫ﻣﻴﻮﻩهﺎ را ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺎم وﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺏﻪ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ آﺮدﻧﺪ‪،‬هﻤﭽﻨﻴﻦ زراﻋﺖ ﻧﻴﺸﻜﺮ را آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦاز هﻨﺪ‬
‫ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ ﺏﻮدﻧﺪ ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺧﺬ آﺮدﻧﺪ‪.‬اول آﺴﻰ آﻪ دراروﭘﺎ ﭘﻨﺒﻪ آﺸﺖﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬‬
‫)‪ (Muslin‬ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦدر ﺏﺎزارهﺎى اروﭘﺎ ﺧﺮﻳﺪار ﺏﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪،‬اﻟﻔﺎظ ﻣﻮﺹﻠﻰ )‪ (Tapis‬آﻪ در زﺏﺎﻧﻬﺎى‬
‫اروﭘﺎﺋﻰ هﺴﺖﻳﺎدﮔﺎرﻳﺴﺖازﻳﻦ ﺟﻨﺐ )‪ (Damask‬ﻋﺘﺎﺏﻰ دﻣﺸﻘﻰ ‪) Bazar Magazin‬ﺏﺎزار(‪) Tariff ،‬ﺕﻌﺮﻓﻪ(‪،‬‬
‫و ﺟﻮش ﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﻠﻤﺎت ‪) Caravan‬آﺎروان(‪،‬هﻨﻮز از )ﭼﻚ‪،‬اﻟﺼﻚ( ﺁن دوران‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺡﻜﺎﻳﺖ دارد‪.‬ﺕﺠﺎرﺕﻰ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺮ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش ﻣﻘﺘﻀﻰ ﻣﻌﺮﻓﺖ درﺱﺖﻣﺴﺎﻟﻚ ﺏﻮد‪،‬و‬
‫ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ اﻗﻮام و ﻧﮋادهﺎﻳﻰ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎو ﺕﺎرﻳﺦ ﺁﻧﻬﺎ را اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻰآﺮد‪.‬‬

‫‪ -١٥‬ﺗﺎریﺦﻧﻮیﺴﻰ‬

‫در ﺕﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﻰ اوﻟﻴﻦ ﺱﺮﻣﺸﻘﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد ازﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪهﺎ‪-‬آﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮى‪،‬آﻪ اﺱﺎس ﺡﻤﺎﺱﻪ‬
‫ﻣﻠﻰ اﻳﺮان ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫در ﺟﺎهﻠﻴﺖ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ از ﻧﻮع ﺕﺎرﻳﺦ ﻧﺰد اﻋﺮاب رواج داﺷﺖ اﻧﺴﺎب ﻗﺒﺎﻳﻞو»اﻳﺎم«و ﺡﺮوب ﺏﻮد آﻪ ﺏﺎ ﺷﻌﺮ و ﻗﺼﻪ‬
‫ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﺏﻮد‪.‬و راى ﺁﻧﻬﺎﺁﻧﭽﻪ از اﺧﺒﺎر راﺟﻊ ﺏﻪ اﻧﺒﻴﺎء ﻳﻬﻮد‪،‬ﻳﺎ ﺷﺎهﺎن ﺏﺎﺏﻞ و ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم ﺏﻪﮔﻮﺷﺸﺎن ﻣﻰﺧﻮرد ﻧﺰد‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان اﺱﺎﻃﻴﺮ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪-‬اﺱﺎﻃﻴﺮاﻻوﻟﻴﻦ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﺱﺒﺖﺏﻪ اﺧﺒﺎر‪،‬ﺧﺎﺹﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻮد ﺏﻪ‬
‫اﺡﻮالﺱﻮاران‪،‬دﻻوران‪،‬ﺷﺎﻋﺮان‪،‬و ﺧﻄﻴﺒﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ وﻧﻘﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺧﺒﺎر‪-‬آﻪ رﻧﮓ ﻗﺼﻪ و‬
‫ﺷﻌﺮ داﺷﺖ‪-‬ﻧﺰد ﺁﻧﻬﺎ ﺷﻮراﻧﮕﻴﺰﺏﻮد و ﺟﺎﻟﺐ‪.‬ازﻳﻦ رو در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﻠﻔﺎء و اﻣﺮاء اﻣﻮى ﻣﻌﺮآﻪ اﺱﻤﺎر واﺧﺒﺎر ﮔﺮم‬
‫ﺏﻮد و ﺡﺘﻰ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺴﻌﻮدى ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ‪،‬ﻗﺴﻤﺘﻰ ازاوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ را اﺧﺘﺼﺎص ﺏﻪ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﺎم ﻋﺮب و‬
‫اﺧﺒﺎر ﻋﺠﻢ دادﻩ ﺏﻮد آﻪﮔﺎﻩ ﻧﻴﺰ از روى آﺘﺐ‪-‬ﻇﺎهﺮا از ﻣﺘﻦ ﻏﻴﺮ ﻋﺮﺏﻰ‪-‬ﺏﺮاﻳﺶ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪﻳﺎ ﺕﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺱﻰ و هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﺏﻪ اﺧﺒﺎر واﺱﻤﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻩاﻧﺪ‪.‬هﻤﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪ‪-‬ﺏﻌﻼوﻩ‬
‫ﺷﻮق ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ داﻧﺴﺘﻦ اﺧﺒﺎر راﺟﻊ ﺏﻪ ﺱﻴﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪-‬ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﺏﻪ ﺕﺎﻟﻴﻒ در ﺱﻴﺮ وﻣﻐﺎزى اﻗﺪام آﻨﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻐﺎزى و ﺱﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﺨﺴﺖﺏﻪ هﻤﺎن ﺷﻴﻮﻩ ﻧﻘﻞاﺡﺎدﻳﺚ ﺕﺪوﻳﻦ ﺷﺪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﺮﺱﻢ ﻧﻘﻞ اﺱﻤﺎر و اﺧﺒﺎر ﻋﺮب در‬
‫ﺁﻧﻬﺎﺏﻪ اﺷﻌﺎر و ﻗﺼﺺ ﻧﻴﺰ اﺱﺘﺸﻬﺎد ﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﻗﺘﻰ اﺏﻦ هﺸﺎم ﺧﻮاﺱﺖﺱﻴﺮﻩاﺏﻦ اﺱﺤﻖ را ﺕﻬﺬﻳﺐ و ﺕﻠﺨﻴﺺ آﻨﺪ‬
‫آﺎر ﻋﻤﺪﻩاش ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﺡﺬفاﺷﻌﺎر و اﺏﻴﺎت زاﺋﺪ و اﺡﻴﺎﻧﺎ ﻣﺠﻌﻮل آﻪ در ﺁن وارد ﺷﺪﻩ ﺏﻮد‪ .‬ﺕﺤﻘﻴﻖ در‬
 ‫ﺏﺎبﻣﻐﺎزى و ﻓﺘﻮح هﻢ‪،‬از ﺟﻬﺖ اﺡﻜﺎم راﺟﻊ ﺏﻪ ﻓﺘﺢ و ﺧﺮاج و ﻋﻬﻮد و ذﻣﻪ وﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﺪاﻧﻬﺎ اهﻤﻴﺖ داﺷﺖ‬
‫و از هﻤﻴﻦ رو ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦواﻗﻊ ﮔﺸﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﺮرﺱﻰ در ﺱﻨﺖ و ﺡﺪﻳﺚ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺡﻮال ﺹﺤﺎﺏﻪ‬
‫رااﻗﺘﻀﺎء ﻣﻰآﺮد و ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﺤﺎﺏﻪ‪-‬ﻣﺜﻞ آﺘﺎب اﺏﻦ ﺱﻌﺪ‪-‬ﻧﻴﺰ در واﻗﻊﺕﻮارﻳﺦ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮدﻧﺪ درﺏﺎرﻩ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و‬
‫اﺹﺤﺎب‪.‬ﺡﻞ و ﻓﻬﻢ اﺷﺎراﺕﻰ هﻢ آﻪدر ﻗﺮﺁن‪-‬ﻳﺎ ﺡﺪﻳﺚ‪-‬ﺏﻪ اﺧﺒﺎر و ﺡﻮادث اﻣﻢ و اﻗﻮام ﮔﺬﺷﺘﻪ‪-‬ﺧﺎﺹﻪﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‬
‫و ﻋﺮب ﺏﺎﺋﺪﻩ‪-‬ﻣﻰﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻣﺤﺮك دﻳﮕﺮ ﺏﻮد ﺟﻬﺖﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺕﺎرﻳﺦ‪.‬ﻣﻨﺒﻊ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت هﻢ اﻟﺒﺘﻪ آﺘﺐ‬
‫ﺱﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎﺏﻮد‪-‬و ﮔﺎﻩ آﺘﺐ اﻳﺮاﻧﻴﻬﺎ‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺡﺲ آﻨﺠﻜﺎوى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﺕﻤﺎس داﺋﻢ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺎ اﻗﻮام و اﻣﻢﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﻪ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ ﺏﺎ‬
‫اﺧﺒﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﻮﻧﺎن‪،‬اﻳﺮان‪،‬و روم ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﻰداﺷﺖﺏﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﺠﺴﺘﺠﻮى اﺧﺒﺎر راﺟﻊ ﺏﻪ هﻨﺪ‪،‬ﺕﺮك و ﺡﺘﻰ ﭼﻴﻦ و‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻰآﺸﺎﻧﻴﺪ‪.‬ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪهﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ و اﻗﻮام ﻣﺮﺕﺒﻂ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﻰآﺮد‪.‬در ﺁن‬
‫زﻣﺎﻧﻬﺎﺕﻮارﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن‪-‬از ﻗﺒﻴﻞ هﺮدوت و ﺕﻮﺱﻴﺪﻳﺪ‪-‬آﻪ دﻳﮕﺮ دوﻟﺘﻬﺎىﻣﻮرد ﺏﺤﺚ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﻮ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد و دوﻟﺘﻬﺎى‬
‫دﻳﮕﺮ ﺏﻪ ﺟﺎى ﺁﻧﻬﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺏﻮد‪،‬ﺏﺮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪان ﺟﺎﻟﺐ ﺕﻮﺟﻪ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻳﻰآﻪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن و‬
‫ﺏﺮاﻣﻜﻪ و ﺁل ﺱﻬﻞ ﺏﻪ ﻃﺮز ﺡﻜﻮﻣﺖ و ادارﻩ ﻋﻬﺪ ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎنﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ هﻤﺮاﻩ ﺏﺎ ﻧﻈﺮ رﻗﺎﺏﺖﻳﺎ ﻋﻨﺎدى آﻪ ﺏﺎ‬
‫ﺏﻴﺰاﻧﺲ‪-‬وارث ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻗﺪﻳﻢ‪-‬اﺏﺮاز ﻣﻰآﺮدﻧﺪ ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ در ﺷﻴﻮﻩﺕﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﻰ هﻢ ﺏﻪ ﻣﺎﺧﺬ‬
‫اﻳﺮاﻧﻰ ﺏﻴﺸﺘﺮ رﺟﻮع آﻨﻨﺪ و ﺏﻪ ﺱﺒﻚ و ﺱﻨﺖﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪهﺎ‪.‬هﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﺕﻮارﻳﺦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﺏﺮﺧﻼف ﺕﻮارﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻗﺪﻳﻢ‪،‬ﺏﻴﺸﺘﺮ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺷﻮد ﺏﺮ ﻧﻘﻞ ﺟﺰﺋﻴﺎتﻗﺼﻪهﺎ و ﻋﺪم ﺕﻮﺟﻪ آﺎﻓﻰ ﺏﻪ ﺕﺒﻴﻴﻦ‬
‫اﺱﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﺡﻮادث‪.‬اﻳﻦ ﺕﻤﺎﻳﻞ ﺏﻪﻧﻘﻞ ﺟﺰﺋﻴﺎت و اﺷﺘﻐﺎل ﺏﻪ ﺡﻤﺎﺱﻪ و ﻗﺼﻪ‪،‬آﺘﺐ ﻓﺘﻮح‪-‬ﻳﺎ ﻣﺂﺧﺬ ﺁﻧﻬﺎرا‪-‬رﻧﮓ‬
‫ﺧﺎﺹﻰ از ﺕﻌﺼﺒﺎت دادﻩ اﺱﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رواﻳﺎت اﺏﻮ ﻣﺨﻨﻒ وﺱﻴﻒ ﺏﻦ ﻋﻤﺮو و ﻋﻮاﻧﺔ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻜﻢ و اﺏﻮ ﻋﺎﻣﺮ‬
‫ﺏﻦ ﺷﺮاﺡﻴﻞ ﺏﺴﻴﺎرى ازاﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﺎﺷﻰ اﺱﺖ از رﻧﮓ ﺕﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﻰ‪،‬ﺡﺰﺏﻰ‪،‬و ﻣﺬهﺒﻰ ﺁﻧﻬﺎ و اﻳﻦاﺱﺖ آﻪ در‬
‫اﺱﺘﻔﺎدﻩ از آﺘﺐ ﻓﺘﻮح و ﻣﻐﺎزى ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻮرخ را ﺏﻪ اﺡﺘﻴﺎط ﺕﻤﺎمواﻣﻰدارد و ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺕﺎرﻳﺦ ﺧﻠﻔﺎء ﻇﺎهﺮا ﺏﺴﺒﺐ‬
‫هﻤﻴﻦ رﻧﮓ ﺕﻌﺼﺒﺎت آﻪدر ﻣﻨﺸﺎ رواﻳﺎت ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖ اﻣﺮوز هﻨﻮز ﺏﺸﻜﻠﻰ اﺱﺖ آﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮرخﻗﺎﺏﻞ اﻋﺘﻤﺎد آﻠﻰ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺕﻮارﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻰ‪،‬آﻪ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺁن ﺕﺎرﻳﺦاﻟﻴﻌﻘﻮﺏﻰ اﺱﺖ از اﺏﻦ واﺽﺢ‪-‬ﻳﻚ ﻣﻮرخ ﺷﻴﻌﻪ‪-‬ﺏﻰ ﺷﻚ‬
‫ﻳﻚ ﺷﺎهﻜﺎرﺏﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ در ﺕﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﻰ‪.‬آﺘﺎب ﻋﻈﻴﻢ ﻃﺒﺮى آﻪ ﺷﻜﻞ ووﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ دارد ﻳﻚ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫ﺕﺎرﻳﺨﻰ اﺱﺖ‪،‬ﺁﮔﻨﺪﻩ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت واﻃﻼﻋﺎت ﺱﻮدﻣﻨﺪ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪.‬ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ ﻣﺴﻌﻮدى و اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ و اﻻﺷﺮافاو‬
‫ﻧﻴﺰ ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺏﺸﻤﺎرﻧﺪ و اﻳﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎ ﺏﻌﺪهﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ و اﺏﻦ اﺙﻴﺮو اﺏﻦ اﻟﺠﻮزى و اﺏﻮ اﻟﻔﺪا و اﺏﻦ ﺧﻠﺪون‬
‫و ذهﺒﻰ و اﺏﻦ ﺕﻐﺮى ﺏﺮدى ﺕﺬﻳﻴﻞ وﺕﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺂﺧﺬ اﺹﻠﻰ ﺷﺪﻧﺪ ﺏﺮاى ﺕﺎرﻳﺦ اﻣﻢ و اﻗﻮاﻣﻰ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﻃﺒﻘﺎت و وﻓﻴﺎت و ﺕﺮاﺟﻢ ﻧﻴﺰ در ﺁﺙﺎر آﺴﺎﻧﻰ اﻣﺜﺎل ﺱﻤﻌﺎﻧﻰ‪،‬اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪،‬آﺘﺒﻰ‪،‬ﺹﻔﺪى‪ ،‬ﻗﻔﻄﻰ‪،‬اﺏﻦ اﺏﻰ‬
‫اﺹﻴﺒﻌﻪ و دﻳﮕﺮان ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﮔﺸﺖ و اﻳﻨﻬﻤﻪﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ارزﻧﺪﻩﻳﻰ ﺷﺪ ﺏﺮاى ﺕﺤﻘﻴﻖ در ﺕﺎرﻳﺦ و ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ‪.‬‬

‫ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺕﺎرﻳﺦ آﺘﺎﺏﻬﺎى ﺏﺴﻴﺎر زﻳﺎدى ﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻧﺪ‪،‬و هﻴﭻ ﻗﻮﻣﻰ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ درﻳﻦ‬
‫رﺷﺘﻪ ﺏﻪ ﭘﺎﻳﻪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﺮﺱﻴﺪﻩ ﺏﻮد‪ (٩٣) .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺏﺮﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﻋﻈﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻋﻴﻮﺏﻰ واردﺏﺎﺷﺪ و از ﺁﻧﺠﻤﻠﻪ اﺱﺖ‬
‫ﺁﻣﻴﺨﺘﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﺏﺎ ﻗﺼﻪهﺎ‪،‬ذآﺮ رواﻳﺎت ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪،‬ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﻳﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰ‪،‬اﻇﻬﺎر ﺕﻤﻠﻖ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ‬
‫ارﺏﺎب ﻗﺪرتو ﻳﺎ ﺱﻜﻮت از ﺏﻴﺎن ﻣﻌﺎﻳﺐ و ﻣﻔﺎﺱﺪ ﺁﻧﻬﺎ‪.‬اﻣﺎ درﺏﺎرﻩ ﺏﻌﻀﻰ ازﻳﻦ اﻳﺮادهﺎﺏﺎﻳﺪ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت‬
‫ﻋﺼﺮ داﺷﺖ و روزﮔﺎر ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺏﺎ اﺡﻮالﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺁزاد اﻣﺮوز ﻗﻴﺎس ﻧﺒﺎﻳﺪ آﺮد هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻃﺮز‬
‫ﻓﻜﺮ ﻗﺪﻣﺎ را ﻧﺒﺎﻳﺪﺏﺎ ﻧﻮع ﺕﻔﻜﺮ ﻣﺮدم اﻣﺮوز ﺱﻨﺠﻴﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﻗﺪﻳﻢ از آﺘﺎبﺕﺎرﻳﺦ و ﻧﺤﻮﻩ ﺏﺪﺱﺖ‬
‫ﺁوردن ﻣﺂﺧﺬ اﺧﺒﺎر هﻢ ﺏﺎ ﺁﻧﭽﻪ اﻣﺮوز هﺴﺖ ﺕﻔﺎوتدارد و ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﺷﺎﻳﺪ ﺱﺒﺐ ﺷﻮد آﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﻣﺮوز در‬
‫ﻧﻘﺪﻣﻮرﺧﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و اﻓﺮاط ﻧﮕﺮاﻳﺪ‪ (٩٤) .‬ﻣﻌﻬﺬا‪،‬آﺎر ﻣﻮرﺧﻴﻦاﺱﻼم در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺏﺎ آﺎر ﻗﺪﻣﺎء‬
‫ﻳﻮﻧﺎن و روم‪-‬ﺷﺎﻳﺪ ﺏﺎ ﭼﻨﺪ اﺱﺘﺜﻨﺎ‪-‬وﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺏﺎ آﺎر ﻣﻮرﺧﻴﻦ اروﭘﺎ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ و ﺡﺘﻰ ﺏﻌﺪ ازﺁن‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺕﺤﺴﻴﻦ و اﻋﺠﺎب اﺱﺖ‪.‬‬

‫در ﺕﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﻳﻚ ﺧﺎﺹﻴﺖﺏﺎرز ﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ از ﻋﻼﻗﻪﻳﻰآﻪ ﻗﻮم ﺏﻪ اﺡﻮال اﻣﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﮕﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ درﺏﺎرﻩ ﺏﺎﺏﻞ‪،‬ﻣﺼﺮ‪،‬اﻳﺮان‪،‬ﻳﻬﻮد‪،‬ﻳﻮﻧﺎن‪،‬و روم اﻃﻼﻋﺎت اﻣﺜﺎل ﻣﺴﻌﻮدى‪ ،‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ‪،‬دﻳﻨﻮرىو ﻃﺒﺮى ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ‬
‫ﻣﺂﺧﺬ ﻗﺎﺏﻞ اﻋﺘﻤﺎدﺱﺖﺏﻠﻜﻪ درﺏﺎب اﻗﻮام هﻨﺪ‪،‬ﺱﻮدان‪،‬ﺕﺮك‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪،‬و ﻓﺮﻧﮓ هﻢ در ﺁﺙﺎر ﺏﻴﺮوﻧﻰ‪،‬ﻣﺴﻌﻮدى‪،‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ‪،‬اﺏﻦ‬
‫اﺙﻴﺮ ورﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﻗﻴﻖ هﺴﺖ و ﺡﺎآﻰ از دﻗﺖ و آﻨﺠﻜﺎوى‪.‬‬

‫ﺏﺮ رﻏﻢ اﻳﺮادهﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﺮ ﺏﻌﻀﻰ ازﻳﻦ ﻣﻮرﺧﻴﻦ‪،‬ﻻ اﻗﻞ در ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﻣﻮاﺽﻊﻣﺤﺪود‪،‬وارد ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ‬
‫ﺏﺰرگ اﺱﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎ در آﺎر ﺧﻮﻳﺶﺏﺤﺪ اﻣﻜﺎن دﻗﺖ و ﺡﺘﻰ وﺱﻮاس داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺕﻘﻴﺪ ﺏﻌﻀﻰ از ﺁﻧﻬﺎ‪-‬ﻣﺜﻞ ﻃﺒﺮى‪-‬در ﻧﻘﻞ و ذآﺮ اﺱﺎﻧﻴﺪ اﻟﺒﺘﻪﺕﻀﻤﻴﻦ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ در ﺹﺤﺖ ﻧﺴﺒﻰ ﻣﻄﺎﻟﺐ و‬
‫رواﻳﺎت‪.‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ آﻪ در واﻗﻊ از اهﻞ ﺡﺪﻳﺚ اﺧﺬ و ﺕﻘﻠﻴﺪ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﺕﺎرﻳﺦ را ﻧﺰد ﻃﺒﺮىﺱﻠﺴﻠﻪﻳﻰ از رواﻳﺎت آﺮد‬
‫آﻪ ﻣﻮرخ‪،‬هﺮ رواﻳﺖ را از ﻳﻚ راوى ﻧﻘﻞﻣﻰآﻨﺪ و او ﻧﻴﺰ از ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ راوى دﻳﮕﺮ ﺕﺎ ﺏﺮﺱﺪ ﺏﻪ آﺴﻰ آﻪ‬
‫ﺷﺎهﺪواﻗﻌﻪ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﻳﺎ ﺁﻧﻜﻪ واﻗﻌﻪ در اﻳﺎم وى رخ دادﻩ‪.‬اﻳﻦ ذآﺮ اﺱﺎﻧﻴﺪآﻪ ﺏﻤﻨﺰﻟﻪ ذآﺮ ﻣﺂﺧﺬﺱﺖ در ﺕﺎرﻳﺦ اﻣﺮوز‬
‫ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖ ﻣﻮرخ را از وﻗﻮعدر ﺧﻄﺎ ﻳﺎ ﻻ اﻗﻞ از وﻗﻮع در ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ‪،‬ﺏﺮ آﻨﺎر دارد‪.‬اﻣﺎ ﻋﻴﺐ ﻋﻤﺪﻩاشﺁﻧﺴﺖ آﻪ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ اﺧﺘﻼﻃﺎت‪-‬و اﺡﻴﺎﻧﺎ ﺕﻨﺎﻗﻀﺎت آﻪ در رواﻳﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦاﺱﺖ روى دادﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪-‬اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺱﻠﺴﻠﻪ ﻣﻨﻈﻢ از‬
‫ﺡﻮادث و ﺏﺮرﺱﻰﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل را در ﺱﻠﺴﻠﻪ ﺡﻮادث دﺷﻮار ﻣﻰآﻨﺪ و ﻣﻮرخ را از ﻗﻀﺎوتدر اﺱﺒﺎب و‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞﺏﺎز ﻣﻰدارد‪.‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻋﻴﺐ ﻋﻤﺪﻩ اﺱﺖآﻪ در ﺕﻮارﻳﺦ اﺱﻼﻣﻰ هﺴﺖ اﻣﺎ در ﺕﻮارﻳﺦ ﺱﺎﻳﺮ اﻗﻮام‬
‫ﻗﺪﻳﻢ هﻢ ﺏﺪونﺁﻧﻜﻪ آﺎرﺷﺎن ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ذآﺮ اﺱﺎﻧﻴﺪ ﺏﺎﺷﺪ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ اﻳﺮاد وارد اﺱﺖ‪.‬درﺽﺒﻂ ﻧﺎم و اﻧﺴﺎب ﻧﻴﺰ آﺎر‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اﺱﻼم دﺷﻮار ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ اﻣﺎ ﺁن راﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﺎ دﻗﺖ ﺕﻤﺎم اﻧﺠﺎم دادﻩاﻧﺪ‪.‬اﻣﻜﺎن وﻗﻮع اﺷﺘﺒﺎﻩ در ﻧﺎم و‬
‫ﻧﺴﺐاﺷﺨﺎص ﺏﺴﺎ آﻪ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﻮد ﺏﻪ اﻧﺘﺴﺎب ﺡﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺏﻪ ﺷﺨﺺ واﺡﺪ‪.‬‬

‫ازﻳﻦ رو در ﻣﻌﺮﻓﺖ رﺟﺎل ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺽﺮورى ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪﻗﺼﻪ ﺟﺎﻟﺒﻰ آﻪ اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎن درﺏﺎرﻩ‬
‫ﻗﺎﺽﻰ اﺏﻮ اﻟﻔﺮج اﻟﻤﻌﺎﻓﻰ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎ اﻟﻨﻬﺮواﻧﻰذآﺮ ﻣﻰآﻨﺪ در واﻗﻊ ﻳﻚ هﺸﺪار و ﺕﻨﺒﻴﻪ اﺱﺖﺏﺮاى ﻣﻮرخ‪.‬وى از‬
‫ﻗﻮلاﻳﻦ ﻗﺎﺽﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﻳﻚ ﺱﺎل ﺡﺞ ﻣﻰآﺮدم و در اﻳﺎم ﺕﺸﺮﻳﻖ درﻣﻨﻰ ﺏﻮدم‪.‬ﺷﻨﻴﺪم آﺴﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪:‬اى اﺏﻮ‬
‫اﻟﻔﺮج‪.‬ﮔﻔﺘﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮادش ﻣﻨﻢ‪.‬‬

‫ﺏﺎز ﮔﻔﺘﻢ در ﺏﻴﻦ ﻣﺮدم ﺏﺴﻴﺎر آﺴﺎن هﺴﺘﻨﺪ آﻪ اﺏﻮ اﻟﻔﺮج آﻨﻴﻪﺷﺎن ﺏﺎﺷﺪﺟﻮاﺏﺶ ﻧﺪادم‪.‬ﻣﻨﺎدى ﭼﻮن دﻳﺪ آﺴﻰ ﺟﻮاﺏﺶ‬
‫ﻧﺪاد ﻓﺮﻳﺎد زد‪:‬اى اﺏﻮ اﻟﻔﺮجاﻟﻤﻌﺎﻓﻰ‪.‬ﺧﻮاﺱﺘﻢ ﺏﻪ او ﺟﻮاب دهﻢ ﺏﺎزﮔﻔﺘﻢ ﻣﻤﻜﻦ هﺴﺖ اﺏﻮ اﻟﻔﺮج دﻳﮕﺮىهﻢ ﺏﺎﺷﺪ آﻪ‬
‫اﺱﻢ او ﻣﻌﺎﻓﻰ اﺱﺖ ازﻳﻦ رو ﺟﻮاﺏﻰ ﻧﺪادم ﺕﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﺎزﮔﺸﺖو ﻧﺪا داد‪:‬اى اﺏﻮ اﻟﻔﺮج اﻟﻤﻌﺎﻓﻰ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎ‬
‫اﻟﻨﻬﺮواﻧﻰ‪.‬دﻳﮕﺮ ﺏﺮاﻳﻢ ﺷﻚ ﻧﻤﺎﻧﺪ آﻪ ﻣﺮا ﻧﺪا ﻣﻰدهﺪ ﭼﻮن اﺱﻢ و آﻨﻴﻪام را ذآﺮ آﺮد و هﻤﭽﻨﻴﻦﭘﺪرم و ﺷﻬﺮى را‬
‫آﻪ ﺏﺪان ﻣﻨﺴﻮﺏﻢ ﻧﺎم ﺏﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬اﻳﻨﻚ ﻣﻦ‪،‬ﭼﻪﻣﻰﺧﻮاهﻰ؟ﮔﻔﺖ‪:‬ﺷﺎﻳﺪ ﺕﻮ از ﻧﻬﺮوان ﺷﺮق هﺴﺘﻰ؟ﮔﻔﺘﻢ ﺏﻠﻰ‪.‬ﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﺁﻧﻜﻪﻣﺎ ﻣﻰﺧﻮاهﻴﻢ از ﻧﻬﺮوان ﻏﺮب اﺱﺖ )‪ (٩٥‬اﻳﻦ اﺱﺖﺡﻜﺎﻳﺘﻰ آﻪ اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎنﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ و هﻨﻮز هﻢ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ ﺏﺮاى‬
‫ﻣﻮرخ ﺁﻣﻮزﻧﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ‪.‬‬

‫از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺽﺒﻂ ﺱﻨﻴﻦ هﻢ آﺎر ﻣﻮرخ ﻣﻘﺘﻀﻰ دﻗﺖﺏﻮدﻩ اﺱﺖ وﺕﺠﺴﺲ ﺏﺴﻴﺎر‪.‬هﻤﻴﻦ اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎن در ﺕﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺡﺎل اﺏﻮ اﻟﻮﻓﺎء ﺏﻮزﺟﺎﻧﻰذآﺮ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺕﺎرﻳﺦ وﻓﺎﺕﺶ را ﻧﻤﻰداﻧﺴﺘﻢ ﺟﺎﻳﺶ را در ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺡﺎلوى ﺱﻔﻴﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻢ‬
‫ﺏﻴﺴﺖﺱﺎل ﺏﻌﺪ ﺁﻧﭽﻪ را ﻣﻰﺟﺴﺘﻢ در آﺘﺎب اﺏﻦ اﺙﻴﺮﻳﺎﻓﺘﻢ ﺏﻪ اﻳﻨﺠﺎ اﻟﺤﺎق آﺮدم )‪ (٩٦‬اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ دﻗﺖ و وﺱﻮاس اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺽﺒﻂ ﻣﻮرخ راﻗﺎﺏﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﻮرخ در ﺕﻬﻴﻪ ﻣﻮاد و ﺕﻄﺒﻴﻖ و ﺕﻨﻈﻴﻢ ﺁﻧﻬﺎﻧﻴﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎ هﻤﻴﻦ اﻧﺪازﻩ دﻗﺖ‬
‫و وﺱﻮاس داﺷﺖ‪.‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ ﺏﺎ دﻗﺖ و ﻋﻼﻗﻪ‪،‬اﺧﺒﺎر و اﻃﻼﻋﺎت راﺟﻊ ﺏﻪ ﺏﻠﺪان ﻣﺨﺘﻠﻒ را از اهﻞ ﻣﺤﻞ ﻣﻰﭘﺮﺱﻴﺪ و‬
‫ازﺁﻧﻤﻴﺎن ﻓﻘﻂ ﺁﻧﭽﻪ را اﺷﺨﺎص ﻣﻮﺙﻖ ﺕﺼﺪﻳﻖ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ ﺽﺒﻂ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺏﻌﺪهﻢ در ﻣﺴﺎﻓﺮﺕﻬﺎى ﺧﻮﻳﺶ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺁن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻣﻰآﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﻌﻮدى ﺏﺮاى ﺟﻤﻊ ﺁورى اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻖ ﻣﺴﺎﻓﺮﺕﻬﺎى ﻃﻮﻻﻧﻰ آﺮدﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺁﺱﻴﺎ ﺕﺎ هﻨﺪ و ﺱﻴﻼن و در اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺕﺎ‬
‫زﻧﮕﺒﺎر رﻓﺖ‪.‬ﺏﻴﺮوﻧﻰ در ﻣﻘﺪﻣﻪاﻵﺙﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﻪ ﭼﻨﺎن دﻗﺖ و اﺡﺘﻴﺎﻃﻰ در ﺷﻴﻮﻩ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪﮔﻮﺋﻰ ﺁن‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ اﻣﺮوزﻳﺴﺖ و ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ او ﺡﺘﻰ ﺏﺎ ﻣﻮازﻳﻦاﻣﺮوزى ﻧﻴﺰ ﺷﺎهﻜﺎر ﺕﺤﻘﻴﻖ در ﺕﺎرﻳﺦ و ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺏﺴﺖ‪.‬اﺏﻦ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪﺡﺘﻰ در ﺏﻴﺎن ﺱﻴﺮت و اﺡﻮال ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ از ﺏﻴﺎن اﻣﻮرى آﻪ ﻗﺒﻮﻟﺶ ﺏﺎ ﻋﻘﻞﺹﺮف ﻣﻤﻜﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد دارد ﺧﻮد دارى ﻣﻰآﻨﺪ واﺏﻦ ﺧﻠﺪون در ﻗﻀﺎوت راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺕﺎرﻳﺦ ﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﺕﻌﻘﻞ و اﺡﺘﻴﺎط راﺕﻮﺹﻴﻪ و ﻋﻤﻞ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻚ ﺧﺎﺹﻴﺖ دﻳﮕﺮ در ﺁﺙﺎر ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﻗﻀﺎوﺕﻬﺎى ﺹﺮﻳﺢ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻗﺎﻃﻌﻰ اﺱﺖ آﻪ درﺏﺎب اﺧﻼق و‬
‫روﺡﻴﺎت رﺟﺎل و ﺡﻜﺎمﻋﺼﺮ دارﻧﺪ‪.‬ﻣﺴﻌﻮدى‪،‬اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪،‬و ﺏﻴﻬﻘﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺕﻮﺟﻪ ﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪﺏﻴﺎن ﺷﻤﺎﻳﻞ و‬
‫اﺡﻮال اﺷﺨﺎص ﻣﻮرد ﺏﺤﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﻨﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪﻏﺎﻟﺒﺎ اﻳﻦ اوﺹﺎف ﻋﺎم و ﺡﺘﻰ ﻣﺠﻤﻞ اﺱﺖ اﻣﺎ در‬
‫ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮارد ﭼﻨﺎن دﻗﻴﻖو روﺷﻦ اﺱﺖ آﻪ ﺕﺼﻮﻳﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﻪ واﻗﻊ اﺡﻮال و اﺧﻼق اﺷﺨﺎص ﻣﻮردﺏﺤﺚ را‬
‫ﺏﺪرﺱﺘﻰ و وﺽﻮح در ذهﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ اﻟﻘﺎء ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪﻃﺒﻊ ﻋﺎﻣﻪ از ﺕﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺏﻴﺎن ﺷﻜﻮﻩ و ﺟﻼل اﺷﺨﺎص‬
‫ﻏﺎﻟﺐ را ﻃﻠﺐﻣﻰآﻨﺪ و هﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ‪-‬ﻏﻴﺮ از اﺱﺒﺎب و ﻣﻮﺟﺒﺎت دﻳﮕﺮ‪-‬ﻣﻮرخ راﮔﻬﮕﺎﻩ ﺏﻪ ﺕﻤﻠﻖ ﺱﺮاﺋﻰ واﻣﻰ‬
‫دارد در ﺏﻴﻦ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ آﺴﺎﻧﻰ هﺴﺘﻨﺪ آﻪﺏﺪون ﻣﺪاهﻨﻪ و ﺏﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺹﺮاﺡﺖ از اﺡﻮال و اﻋﻤﺎل‬
‫ﺱﻼﻃﻴﻦ و ﺡﻜﺎمﻗﺎهﺮ اﻧﺘﻘﺎد آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﺏﻦ اﻟﻄﻘﻄﻘﻰ ﻣﺆﻟﻒ آﺘﺎب اﻟﻔﺨﺮى ﮔﻬﮕﺎﻩ ﭼﻨﺎن ازﻋﺒﺎﺱﻴﺎن اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ‬
‫در ﺁن اﻋﺼﺎر ﻓﻘﻂ از ﻳﻚ ﺷﻴﻌﻰ ﺏﻰﭘﺮوا ﭼﻨﺎنﺏﻴﺎﻧﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﺹﺎدر ﺷﻮد‪.‬اﺏﻦ ﻋﺮﺏﺸﺎﻩ اﺡﻮال ﺕﻴﻤﻮر را ﺏﺸﺪﺕﻰ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺏﻮى ﻏﺮض از ﻟﺤﻦ آﻼﻣﺶ ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ ﺹﺎﺏﻰ آﻪ ﺏﻪ اﻣﺮﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ آﺘﺎب اﻟﺘﺎﺟﻰ را‬
 ‫ﻣﻰﻧﻮﺷﺖ اﻳﻦ اﻧﺪازﻩ ﺷﻬﺎﻣﺖ داﺷﺖ آﻪ درﺟﻮاب ﻳﻚ دوﺱﺖ‪-‬وﻗﺘﻰ از او ﭘﺮﺱﻴﺪ ﺏﻪ ﭼﻪ آﺎر اﺷﺘﻐﺎل دارد‪-‬ﺏﺎ‬
‫ﺹﺮاﺡﺖﺏﻴﺎن ﺟﻮاب دهﺪ‪ :‬ﻣﺸﺘﻰ اﺏﺎﻃﻴﻞ ﺏﻬﻢ ﻣﻰﺏﺎﻓﻢ‪.‬اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺹﺮاﺡﺖ را ﻓﻘﻂ ﻳﻚﻣﺤﻴﻂ ﺁزاد آﻪ در ﺁن ﺕﺴﺎﻣﺢ و‬
‫ﺏﻰ ﺕﻌﺼﺒﻰ ﺷﻴﻮﻩﻳﻰ ﺟﺎرﻳﺴﺖ در ﭼﻨﺎنروزﮔﺎراﻧﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ اﺟﺎزﻩ دهﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﺕﺒﻴﻴﻦ دﻗﻴﻖ ﺡﻮادث‪،‬و اآﺘﻔﺎ ﺏﻪ ذآﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت آﻪﺏﻌﻀﻰ ﺏﺮ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ ﻋﻴﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪.‬ﺱﻌﻰدر ﺕﺤﻘﻴﻖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻠﻞ و اﺱﺒﺎب ﺡﻮادث ﺕﺎرﻳﺨﻰ در اروﭘﺎ هﻢ ﺱﺎﺏﻘﻪزﻳﺎد ﻧﺪارد و‬
‫ﺡﺘﻰ در ﻗﺮن هﻔﺪهﻢ ﻣﻴﻼدى ﺏﻮﺱﻮﺋﻪ هﻢ ﻣﺜﻞ ﻃﺒﺮى ﺡﻮادثرا ﻓﻘﻂ ﺏﺮ اﺹﻞ ﻣﺸﻴﺖ ﺕﻌﺒﻴﺮ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﻣﻌﻬﺬا‪،‬در ﺏﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪاﺱﺒﺎب و ﻋﻠﻞ هﻢ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺏﻮ ﻋﻠﻰ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ در ﺕﺠﺎرب اﻻﻣﻢ ﺏﻪ ﺕﺒﻴﻴﻦ ﺡﻮادث ﺏﻴﺸﺘﺮ‬
‫اهﻤﻴﺖ ﻣﻰدهﺪ ﺕﺎ ﺏﻪ ﻧﻘﻞ رواﻳﺖ‪.‬اﻣﺎ اﺏﻦ ﺧﻠﺪون آﻪآﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺕﺎ ﺡﺪى ﭘﻴﺸﺮو اﺷﭙﻨﮕﻠﺮ و ﺕﻮﻳﻨﺒﻰ‬
‫ﺏﺸﻤﺎرﺱﺖ ﻇﺎهﺮااوﻟﻴﻦ ﻣﻮرﺧﻰ اﺱﺖ آﻪ در ﭘﺮﺕﻮ ﺕﻌﻘﻞ و اﺱﺘﺪﻻل آﻮﺷﻴﺪ ﺕﺎ ﺡﻮادث ﺕﺎرﻳﺦرا ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﻃﺒﻴﻌﻰ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺒﻴﻴﻦ آﻨﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬وى در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮﻳﺶﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دﻳﺪ ﺕﺎزﻩ ﺏﺮاى ﺕﺎرﻳﺦ ﺏﻠﻜﻪ ﻳﻚ»ﻋﻠﻢ ﺕﺎزﻩ«را در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﺕﺎرﻳﺦﺏﻮﺟﻮد ﻣﻰﺁورد‪:‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﺎرﻳﺦ‪.‬‬

‫در هﺮ ﺡﺎل‪،‬ﻃﺮﻳﻘﻪ اﺏﻦ ﺧﻠﺪون در ﺕﺒﻴﻴﻦ ﺕﺎرﻳﺦ ﺏﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ‪-‬اﻣﺜﺎل ﺕﻮﺱﻴﺪﻳﺪ‪-‬ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﺏﺮﺕﺮى ﺏﺎرز داﺷﺖ‬
‫)‪ (٩٧‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﺪان ﺱﺒﺐ آﻪوى ﺡﻮادث و ﺕﺠﺎرﺏﻰ ﺏﻴﺶ از ﺁﻧﻜﻪ ﺕﻮﺱﻴﺪﻳﺪ ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖ در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢداﺷﺖﺏﻠﻜﻪ ﺏﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺏﺪان ﺱﺒﺐ آﻪ وى ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻪﺕﺮ ﺏﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ و ﺡﻮادثﻣﻰﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ‪،‬ﺷﻴﻮﻩﻳﻰ آﻪ اﺏﻦ ﺧﻠﺪون در ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﺕﺎرﻳﺦ واﺱﺒﺎب و ﻋﻠﻞ )‪ (Vico‬ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﺕﻤﺪن و ﺕﻮﺡﺶ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ در اروﭘﺎ هﻢ ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﺕﺎﭘﻴﺪاﻳﺶ وﻳﻜﻮ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ را هﻢ از ﺏﻌﻀﻰﺟﻬﺎت ﺏﺘﻮان ﺏﺎ او ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﺮد و اﮔﺮ هﺮ در‪،‬اﮔﻮﺱﺖ آﻨﺖ‪،‬و هﺮﺏﺮت اﺱﭙﻨﺴﺮﺏﺎ‬
‫ﺁﺙﺎر و ﺁراء او ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺏﻮدﻧﺪ ﺏﻴﺸﻚ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎﺕﺸﺎن رﻧﮓ دﻳﮕﺮداﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ -١٦‬ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ‬

‫اهﻤﻴﺘﻰ آﻪ دﻳﻦ در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ داﺷﺖ و ﺏﻪ ﺁن ﺟﻬﺖ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ درواﻗﻊ ﻓﺮع و ﺕﺎﺏﻊ ﺁن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ ﺱﺒﺐ‬
‫ﮔﺸﺖ آﻪ اهﻞ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﺕﻮﺟﻪﺧﺎص ﺏﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻣﺬاهﺐ اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﻴﺪا آﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ هﻤﺮاﻩ ﺏﺎارﺕﺒﺎط و ﺕﻤﺎس‬
‫داﺋﻢ و روزاﻧﻪﻳﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن و ﺷﺮاﻳﻊوارد ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﺪ ﺏﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻠﻢ ﻣﻠﻞ وﻧﺤﻞ‪،‬و ﻋﻠﻢ آﻼم‪.‬در واﻗﻊ‪،‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﺽﻌﻒهﺎ و اﺡﻴﺎﻧﺎ ﺕﻌﺼﺐ ﺟﻮﻳﻰهﺎﻳﻰآﻪ در ﺏﻌﻀﻰ ﺕﺎﻟﻴﻔﺎت‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺏﻐﺪادى‪،‬اﺱﻔﺮاﻳﻨﻰ‪،‬اﺏﻦ ﺡﺰم وﺡﺘﻰ ﺷﻬﺮﺱﺘﺎﻧﻰ‪-‬هﺴﺖ اﻳﻦ ﺁﺙﺎر راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺡﺎآﻰ از‬
‫ﺡﺪاآﺜﺮﺕﻮﻓﻴﻘﻰ ﺏﻮد آﻪ در دﻧﻴﺎى ﺕﻌﺼﺐ ﺁﻟﻮدﻩ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎتﻧﻴﻞ ﺏﺪان ﻗﺎﺏﻞ ﺕﺼﻮر‬
‫ﺏﻮد‪.‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎى ﻗﺪﻳﻢ هﻢ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ادﻳﺎن وﻋﻘﺎﻳﺪ اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻰﻋﻼﻗﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪،‬هﺮودوت و‬
‫اﺱﺘﺮاﺏﻮدرﺏﺎرﻩ دﻳﻦ ﻣﺼﺮ و ﺏﺎﺏﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺮاآﻨﺪﻩﻳﻰ در ﻃﻰ اﺱﻔﺎرو ﺕﺤﻘﻴﻘﺎتﺧﻮﻳﺶ ﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻧﺪ آﻪ ﻣﺪﺕﻬﺎ‪-‬ﻗﺒﻞ‬
‫از آﺸﻒ ﺧﻄﻮط و اﺱﻨﺎد ﻗﺪﻳﻢﺏﺎ اهﻤﻴﺖ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬درﺏﺎرﻩ زرﺕﺸﺖ و ﻣﻐﺎن هﻢ در آﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺏﺴﻴﺎر‪-‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺒﻬﻢ و اﻓﺴﺎﻧﻪ )‪ (Benveniste‬ﻧﻴﺰ ﺱﻌﻰ آﺮدﻩاﻧﺪ آﻪ از ﺁﻣﻴﺰ‪-‬ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ و ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎنﻣﺜﻞ ﺏﻨﻮﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺁﻧﻬﺎﺕﺼﻮر درﺱﺖ و روﺷﻨﻰ درﺏﺎب ﻣﺬاهﺐ اﻳﺮاﻧﻰ ﺏﺪﺱﺖ ﺁورﻧﺪ‪.‬ﺏﺎاﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ در ﺏﺎب ادﻳﺎن و‬
‫ﻣﺬاهﺐ اﻗﻮام ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﺟﻤﻊ آﺮدﻧﺪﻧﻪ ﻧﻈﻢ و ﺕﺮﺕﻴﺐ ﻋﻠﻤﻰ داﺷﺖ‪،‬ﻧﻪ هﺪف ﺁن ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻰ و ﻧﻈﺮى ﺏﻮد‪،‬ازﻧﻮع‬
‫اﺧﺒﺎر و ﮔﺰارﺷﻬﺎى ﺟﻬﺎﻧﺪﻳﺪﮔﺎن ﺏﻮد و ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺏﺮاى ﺟﻠﺐ ﺡﺲاﻋﺠﺎب ﻳﺎ ﺕﻌﺠﺐ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪.‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻠﻤﻰ در‬
‫ادﻳﺎن و ﻣﺬاهﺐ اﻗﻮامﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬در واﻗﻊ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ و ﺏﺮاى ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪن ﺁن هﻢﺕﺴﺎﻣﺢ ﻣﺤﻴﻂ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن و ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻣﺎﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ وﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺏﻐﺪاد ﻻزم ﺏﻮد‪.‬‬

‫در ﺡﺎﻟﻰ آﻪ ﭼﻨﺪى ﭘﻴﺶ اﻣﻮﻳﻬﺎ ﺟﻌﺪ ﺏﻦ درهﻢ و ﻏﻴﻼن دﻣﺸﻘﻰرا در ﻇﺎهﺮ ﺏﻪ اﺕﻬﺎم ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺏﺪﻋﺖ ﺁﻣﻴﺰ و در واﻗﻊ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ اﺕﻬﺎﻣﺎت ﺱﻴﺎﺱﻰهﻼك ﻣﻰآﺮدﻧﺪ در اواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺎﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ‪،‬ﻣﺤﻞﺏﺤﺚ ﺁزاد ﺏﻮد درﺏﺎب‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻣﺬاهﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ اﻳﻦﺕﺴﺎﻣﺢ ﻓﻜﺮى ﻣﺎﻧﻊ از ﺁن ﻧﺒﻮد آﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰ ﻋﻘﺎﻳﺪ آﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒاﺱﻼم ﻣﻰداﻧﺴﺖ ﻣﺒﺎرزﻩ آﻨﺪ اﻣﺎ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ ﺧﺸﻮﻧﺘﻰ آﻪ در ﻣﺤﻨﻪ اﺡﻤﺪ ﺏﻦﺡﻨﺒﻞ ﻧﺸﺎن داد ﺏﻌﺪ از ﺏﺤﺚ و‬
‫ﻓﺤﺺ ﻋﻠﻤﻰ ﺏﻮد‪.‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬روزهﺎىﺱﻪ ﺷﻨﺒﻪ‪،‬ﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪،‬ﻋﻠﻤﺎء و ﻣﺤﻘﻘﺎن از اهﻞ ﻓﻘﻪ و دﻳﺎﻧﺎت و‬
‫ﻣﻘﺎﻻتدرﺏﺎرﮔﺎﻩ اﻳﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺡﺎﺽﺮ ﻣﻰﺁﻣﺪﻧﺪ در ﺡﺠﺮﻩﻳﻰ ﺧﺎص ﺟﻤﻊ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪،‬ﻃﻌﺎم ﻣﻰﺧﻮردﻧﺪ و دﺱﺖ‬
‫ﻣﻰﺷﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺏﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﻣﻰﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و درﺡﻀﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺁزادى ﺱﺨﻦ ﻣﻰﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﻰرﺱﻴﺪ‬
‫دﻳﮕﺮﺏﺎر ﻃﻌﺎم ﻣﻰﺧﻮردﻧﺪ و ﭘﺮاآﻨﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ )‪ (٩٨‬درﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﻴﺮوان وﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺡﺎﺽﺮ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﻬﮕﺎﻩآﺴﺎﻧﻰ اﻣﺜﺎل ﺁذر ﻓﺮﻧﺒﻎ ﭘﻴﺸﻮاى ﻣﺠﻮس و ﻳﺰداﻧﺒﺨﺖ ﭘﻴﺸﻮاى ﻣﺎﻧﻮﻳﻪهﻢ در ﺁن راﻩ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻳﻚ اﺏﺎﻟﻴﺶ زﻧﺪﻳﻚ هﻢ آﻪ از ﺁﺋﻴﻦ ﻣﺠﻮسﺏﺮﮔﺸﺘﻪ ﺏﻮد درﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﺏﺎ ﻣﻮﺏﺪ ﺏﺰرگ زرﺕﺸﺘﻰ‬
‫در ﺡﻀﻮر ﻣﺎﻣﻮن ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد آﻨﺪ‪.‬ﻣﺎﻣﻮن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮات را وﺱﻴﻠﻪ ﻋﻤﺪﻩ ﻣﻰﺷﻤﺮددر ﺟﺴﺘﺠﻮى ﺡﻘﻴﻘﺖ و‬
‫ﺏﺮ ﺧﻼف اﻣﺜﺎل هﺸﺎم اﻣﻮى‪،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺏﻮد آﻪ ﻏﻠﺒﻪﺏﺮ ﺧﺼﻢ ﺏﺎﻳﺪ ﺏﻪ ﺟﺖﺏﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺏﻪ ﻗﺪرت زﻳﺮا ﻏﻠﺒﻪﻳﻰ آﻪ ﺏﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺡﺎﺹﻞﺷﻮد ﺏﺎ زوال ﻗﺪرت هﻢ از ﺏﻴﻦ ﻣﻰرود اﻣﺎ ﻏﻠﺒﻪﻳﻰ آﻪ ﺏﻪ ﺡﺠﺖﺡﺎﺹﻞ ﺁﻳﺪهﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺪ ﺁن را از ﻣﻴﺎن‬
‫ﺏﺒﺮد )‪ (٩٩‬اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ آﻪ ﮔﺎﻩ در ﻃﻰ ﺁﻧﻬﺎﺡﺘﻰ اﻣﺎم ﻋﻠﻰ ﺏﻦ ﻣﻮﺱﻰ اﻟﺮﺽﺎ ع ﺏﺎ ﺙﻨﻮﻳﻪ ﻳﺎ ﻧﺼﺎرا اﺡﺘﺠﺎج ﻣﻰآﺮد‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺏﻮدآﻪ ﻣﺒﺎﺡﺜﺎت راﺟﻊ ﺏﻪ ادﻳﺎن و ﻣﺬاهﺐ را ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺱﺎزد‪.‬‬

‫درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات‪-‬و ﻋﻼﻗﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ‪-‬ازﻋﻬﺪ ﻣﺘﻮآﻞ ﺏﻪ ﺏﻌﺪ از ﺏﻴﻦ رﻓﺖ و ﺧﻠﻔﺎ و‬
‫ﺱﻼﻃﻴﻦ دﻳﮕﺮ هﻢ ﺟﺰ در ﻣﻮاردﻧﺎدر ﺏﺪﻳﻦ آﺎر ﺕﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﺏﻴﻦ ﻋﻠﻤﺎءﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫و آﺘﺐ و رﺱﺎﻻت در ﻣﺒﺎﺡﺚ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪو ﻋﻠﻢ آﻼم راﻩ واﻗﻌﻰ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺏﻪ اﺡﺴﻦ را آﻪ‬
‫)‪(١٠٠‬‬
‫ﻋﺒﺎرت از اﻳﺮاد ادﻟﻪ ﻣﻨﺎﺱﺐو ﻣﻮاﻓﻖ اﻓﻬﺎم و ﻋﻘﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺏﺎﺷﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺏﺴﺒﺐ ﻣﺪارا و ﻣﺴﺎﻣﺤﻪﻳﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎبرﻋﺎﻳﺖ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺏﺴﺒﺐ ارﺕﺒﺎط و ﻣﺮاودﻩﻳﻰ آﻪ‬
‫در ﺏﻴﺸﺘﺮ اﻣﻮر و ﺷﺆونﻃﺒﻌﺎ ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ و اهﻞ آﺘﺎب ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁﻣﺪ ﻣﻜﺮر در ﻣﺠﺎﻟﺲ و اﺱﻮاقﻓﺮﺹﺘﻬﺎﻳﻰ ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁﻣﺪ‬
‫آﻪ در ﺏﺮﺕﺮى ادﻳﺎن ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ درﮔﻴﺮد و ﻏﺎﻟﺒﺎ آﺎر ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺷﻔﺎهﻰ ﺏﻪ ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺘﺐ و رﺱﺎﻻت‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻰﺷﺪ واﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺏﻮد ﺏﻪ آﺘﺐ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪.‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ازﺧﻴﻠﻰ ﻗﺪﻳﻢ ﺏﺎ آﺘﺐ ﺕﻮراة و‬
‫اﻧﺠﻴﻞ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺡﺎﺹﻞ آﺮدﻧﺪ‪.‬اﺡﺘﻤﺎلﻣﻰرود ﻳﻚ ﺕﻮراة ﻗﺪﻳﻢ ﻋﺮﺏﻰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺱﺖ آﻪ اﺷﺎرات ﻗﺮﺁن درﺏﺎبﺕﻮراة‬
‫ﺏﻪ ﺁن ﻣﺮﺏﻮط و ﺏﺎ ﺁن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪،‬و ﺁن ﺏﺎ ﺕﻮراة اﻣﺮوزﻳﻬﻮد ﺕﻔﺎوت داﺷﺘﻪ اﺱﺖ )‪ (١٠١‬اﻣﺎ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺏﺎ ﺕﻮراة ﻣﻌﻬﻮد ﻳﻬﻮدﺁﺷﻨﺎﺋﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺟﺎ اﺏﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ در آﺘﺎب اﻟﻤﻌﺎرف )‪ (١٠٢‬ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪآﻪ ﺏﻌﻀﻰ‬
‫اﺡﺎدﻳﺚ را ﺏﺎ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺕﻮراة ﺕﻄﺒﻴﻖ آﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﺏﻦ رﺏﻦ ﻃﺒﺮى در آﺘﺎب اﻟﺪﻳﻦ و اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ‬
‫ﺏﻨﻘﻞ از ﺕﻮراة ﻧﻘﻞﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺏﺎ ﺕﻮراة ﻣﻄﺎﺏﻘﺖ دارد‪.‬ﻋﻠﺘﺶ اﻟﺒﺘﻪ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ وى ﺟﺪﻳﺪاﻻﺱﻼم ﺏﻮدﻩ و از آﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻳﻬﻮد اﻃﻼع درﺱﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪،‬ﺱﺎﻳﺮﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻢ ﺁﻧﭽﻪ از ﺕﻮراة ﻧﻘﻞ آﺮدﻩاﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎى ﻋﺮﺏﻰ‬
‫ﺕﻮراةﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و اﺏﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ و ﻣﺴﻌﻮدى ﺏﻪ اﻳﻦ ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎى ﻋﺮﺏﻰ ﺕﻮراة اﺷﺎرﻩآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﺏﺎ اﻧﺠﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ آﺎﻓﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬ﺡﺘﻰ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢﻣﻴﻼدى ﻳﻚ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺏﻰ‪-‬از روى اﻧﺠﻴﻞ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ‪-‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﺱﺖ‪.‬از‬
‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﻳﻌﻘﻮﺏﻰ ﺧﻼﺹﻪﻳﻰ از ﻣﻨﺪرﺟﺎت اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺘﻰ‪،‬اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺮﻗﺲ‪،‬اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ و اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺡﻨﺎ ﺏﺪﺱﺖ‬
‫ﻣﻰدهﺪ و ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻄﺎﻟﺐﺁﻧﻬﺎ را ﺏﺎ هﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬ﻣﺴﻌﻮدى ﻧﻴﺰ آﻪ درﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻗﺖو آﻨﺠﻜﺎوى آﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫داﺷﺖ اﻃﻼﻋﺎت زﻳﺎدى در ﺏﺎب ﻣﻨﺪرﺟﺎتاﻧﺎﺟﻴﻞ و اﻋﻤﺎل ﺡﻮارﻳﻮن ﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻩ ﺏﻮد و ﺡﺘﻰ ﺕﻮﻣﺎ‪-‬ﻃﻮﻣﺎس‪-‬راﺏﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان رﺱﻮل هﻨﺪوان ﻧﺎم ﺏﺮد‪.‬اﻃﻼﻋﺎت ﺏﻴﺮوﻧﻰ درﻳﻦ ﺏﺎب از ﻣﺴﻌﻮدىهﻢ ﺏﻴﺸﺘﺮﺱﺖ و از اﻵﺙﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﻪ ﭘﻴﺪاﺱﺖ‬
‫آﻪ وى ﺏﺎ اﻧﺎﺟﻴﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺏﻌﻀﻰﺕﻔﺎﺱﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ دﻗﻴﻖ داﺷﺘﻪ‪.‬ﺡﺘﻰ از ﻣﻨﺪرﺟﺎت اﻧﺎﺟﻴﻞ ﻣﺮﻗﻴﻮﻧﻴﻪ وﺏﺮدﻳﺼﺎﻧﻴﻪ‬
‫هﻢ واﻗﻒ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﺁﻧﻬﺎ را در ﺏﻌﻀﻰ اﺟﺰاء ﺏﺎ اﻧﺎﺟﻴﻞ ﻧﺼﺎراﻣﻐﺎﻳﺮ ﻣﻰﻳﺎﻓﺘﻪ‪.‬در ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺏﻠﻌﻤﻰ هﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ‬
‫راﺟﻊ ﺏﻪ ﻋﻴﺴﻰ و اﻧﺎﺟﻴﻞهﺴﺖ آﻪ در ﻣﺘﻦ ﻃﺒﺮى ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻏﺰاﻟﻰ و اﺏﻦ ﺕﻴﻤﻴﻪ هﻢ اﻃﻼﻋﺎتدﻗﻴﻖ راﺟﻊ ﺏﻪ‬
‫اﻧﺎﺟﻴﻞ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ و ﻧﻔﻮذ اﺧﻼﻗﻴﺎتاﻧﺎﺟﻴﻞ در ﻗﺼﺺ و ﺕﻤﺜﻴﻼت ﺡﻜﻤﺎء و ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ ﻣﺤﺴﻮس‬
‫اﺱﺖ و ﻣﺸﻬﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ اﻧﺠﻴﻞ و ﺕﻮراة ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﺎ ﻳﻬﻮد وﻧﺼﺎرا ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ ادﻟﻪ و ﺷﻮاهﺪ دﻗﻴﻖ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫آﺮد‪.‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺏﺤﺚﻏﺎﻟﺒﺎ آﻠﻰ ﺏﻮد و ﺏﻰ ﺕﻐﻴﻴﺮ‪.‬ﺏﺎ ﻳﻬﻮد ﺏﺤﺚ در اﻣﻜﺎن ﻧﺴﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺱﻰﺏﻮد و ﺏﺎ ﻧﺼﺎرا در‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺙﺎﻟﺚ ﺙﻼﺙﻪ و اﺏﻦ اﷲ‪.‬ﺽﻤﻨﺎ ﺏﺎ هﺮ دو ﻗﻮماز ﺕﺤﺮﻳﻒ ﻳﺎﻓﺘﻦ آﺘﺎﺏﻬﺎﻳﺸﺎن ﺏﺤﺚﺏﻮد و از وﺟﻮد ﺏﺸﺎرت آﻪ در‬
‫ﺁن آﺘﺎﺏﻬﺎ ﺏﻮد ﺏﻪ ﺁﻣﺪن ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻋﺮب‪.‬ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا در دﻓﺎع از ادﻳﺎن ﺧﻮﻳﺶهﻢ ﻇﻬﻮر ﻳﻚ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺕﺎزﻩ را از ﻣﻴﺎن‬
‫اﻣﻴﻴﻦ رد ﻣﻰآﺮدﻧﺪ هﻢ اﻣﻜﺎن وﻗﻮعﺕﺤﺮﻳﻒ را در آﺘﺎﺏﻬﺎى ﺧﻮﻳﺶ‪.‬درﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات هﺮ دو دﺱﺘﻪ‪-‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ واهﻞ‬
‫آﺘﺎب‪-‬ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺕﺎ ﺽﻤﻦ دﻓﺎع از آﺘﺐ ﺧﻮﻳﺶ در آﺘﺎبﺁﺱﻤﺎﻧﻰ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺕﻨﺎﻗﻀﺎت ﺏﻴﺎﺏﻨﺪ و ﻣﺤﺎﻻت‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫هﺮ دو ﻃﺮف دردﻓﺎع از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺕﺎ ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺏﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﻘﻮل‪.‬ﻓﻘﻄﺤﻤﻠﻪهﺎﺷﺎن ﺏﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺏﻴﺶ از ﺡﺪ زﺏﺎن ﺁورى ﻳﻚ»ﻓﺼﻴﺢ«ﺏﻮد وﺏﻘﻮل ﺷﻴﺦ ﺱﻌﺪى ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﺴﺘﻌﺎر‪ (١٠٣) .‬اﺏﻦ ﺡﺰم اﻧﺪﻟﺴﻰ داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻪﺕﻮراة را دﻗﺖﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺏﻮد ﺁﻧﺠﺎ در ﭘﻴﺪا آﺮدن ﺕﻨﺎﻗﻀﺎت و ﻣﺤﺎﻻﺕﻰ آﻪ‪-‬وﻗﺘﻰ ﺡﻤﻞ ﺏﺮ ﻇﺎهﺮ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻣﻰﺷﺪ‪-‬ﺏﺮاى ﻳﻚ آﺘﺎب ﺕﺤﺮﻳﻒ ﻧﺸﺪﻩﺁﺱﻤﺎﻧﻰ ﻗﺒﻮﻟﺶ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﻣﻰﻧﻤﻮد آﺎر ﺧﻮﻳﺶ را دﺷﻮار ﻧﻤﻰﻳﺎﻓﺖﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در‬
‫آﺘﺎب اﻟﻔﺼﻞ ﭘﻨﺠﺎﻩ و هﻔﺖ اﻋﺘﺮاض ﺏﺮ ﺕﻮراة وارد ﺁورد‪.‬دررد ﻗﻮل ﻳﻬﻮد آﻪ ﻧﺴﺦ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ‪-‬ﻳﺎ ﻻ اﻗﻞ ﻏﻴﺮ‬
‫واﻗﻊ‪-‬ﻣﻰداﻧﻨﺪﺡﺠﺘﻬﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ آﻪ در ﺟﻤﻴﻊ ﺷﺮاﻳﻊ اﻳﻦ اﻣﺮ هﺴﺖ از ﺁﻧﻜﻪ دروﻗﺘﻰ ﻣﻌﻴﻦ آﺎرى اﻣﺮ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻰﺷﻮد ﭼﻮن ﺁن وﻗﺖﺏﮕﺬرد هﻤﺎن آﺎرﺷﺎﻳﺪ ﻧﻬﻰ ﺷﻮد‪.‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖﻳﻌﻘﻮب ﻏﻴﺮ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺱﻰﺏﻮد و‬
‫ﻳﻌﻘﻮب ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ ﻟﻴﺎ و راﺡﻴﻞ را آﻪ دو ﺧﻮاهﺮ ﺏﻮدﻧﺪ ﻳﻜﺠﺎ ﺕﺰوﻳﺞآﺮد و اﻳﻦ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺱﻰ ﺡﺮام ﺏﻮد و اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪﻧﺴﺦ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ واﻗﻊ هﻢ هﺴﺖ‪ (١٠٤) .‬ﻳﻌﻘﻮب اﻟﻘﺮﻗﻴﺴﺎﻧﻰ‪،‬از ﻋﻠﻤﺎى ﻳﻬﻮدآﻪ در ﻗﺮن دهﻢ‬
‫ﻣﻰزﻳﺴﺘﻪ در ﺏﺎﺏﻰ از آﺘﺎب اﻻﻧﻮار و اﻟﻤﺮاﻗﺐ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬آﻪﺏﻪ رد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻰﭘﺮدازد ﺏﺎ اﺱﺘﺸﻬﺎد ﺏﻪ ﺕﻮراة اﻳﻦ‬
‫دﻋﻮى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ راآﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺱﻰ را ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﺱﻼم ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻰداﻧﻨﺪ رد ﻣﻰآﻨﺪ و ﺡﺘﻰﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﻪ ﺧﺘﻢ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان‬
‫هﻢ ﺏﻤﻮﺟﺐ ﺕﻮراة از ﻳﻬﻮد ﺧﻮاهﺪ ﺏﻮد‪-‬ﻧﻪاﻗﻮام دﻳﮕﺮ )‪- (١٠٥‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺏﺎب ﺕﺤﺮﻳﻒ ﺕﻮراة ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ در ﺕﻤﺎم ﺷﺮق‬
‫وﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ از ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺏﺪون ﺧﻼف ﺕﻮراة دﻳﮕﺮى ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺕﻮراة را هﻤﺎن آﺘﺎب ﻣﻮﺱﻰ‬
 ‫ﻣﻰداﻧﻨﺪ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا دروغﺏﺎﺷﺪ ﭘﺲ در ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮ هﻴﭻ ﻗﻮﻟﻰ ﺹﺤﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ (١٠٦) .‬ﺏﺎ‬
‫ﻧﺼﺎرا ﻧﻴﺰاز هﻤﻴﻦ ﻧﻮع اﺡﺘﺠﺎﺟﺎت راﻳﺞﺏﻮد‪.‬اﺏﻮ اﻟﺒﻘﺎء ﺟﻌﻔﺮى در رﺱﺎﻟﻪ ﺕﺨﺠﻴﻞﻣﻦ ﺡﺮف اﻻﻧﺠﻴﻞ آﻪ ﺧﻼﺹﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻳﻰ از ﺁن ﺏﻨﺎم اﻟﺮد ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺼﺎرى درﻟﻴﺪن ﻃﺒﻊ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﺕﻨﺎﻗﻀﺎت و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﺏﻴﻦ اﻧﺎﺟﻴﻞ‬
‫راﺏﺘﻔﺼﻴﻞ ﺏﺮ ﻣﻰﺷﻤﺮد و ﺁﻧﻬﺎ را دﻟﻴﻠﻰ ﻣﻰﮔﻴﺮد ﺏﺮ وﻗﻮع ﺕﺤﺮﻳﻒ در اﺹﻞﺁﻧﻬﺎ‪ (١٠٧) .‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬اﺱﺘﻌﻤﺎل ﻋﻨﻮان اﺏﻦ‬
‫و اب را در ﻣﻮرد ﻣﺴﻴﺢ و هﻤﭽﻨﻴﻦﻋﻨﻮان اﺏﻦ اﷲ و رب و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ را در ﺡﻖ ﻋﻴﺴﻰ از ﺏﺎب اﺱﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﺠﺎزﻣﻰﺷﻤﺮد و از اﻧﺎﺟﻴﻞ ﺏﺮاى اﻳﻦ دﻋﻮى ﺷﻮاهﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ‪ (١٠٨) .‬درهﻤﺎن ﻋﺼﺮ ﻣﺎﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ‪،‬ﻋﺒﺪ‬
‫اﷲ ﺏﻦ اﺱﻤﻌﻴﻞ هﺎﺷﻤﻰ رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ ﺏﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺴﻴﺢاﺏﻦ اﺱﺤﻖ آﻨﺪى ﻧﻮﺷﺖ و ﺽﻤﻦ ﻃﻌﻦ و اﻳﺮاد ﺏﺮ اﻧﺎﺟﻴﻞ او را ﺏﻪ‬
‫اﺱﻼم دﻋﻮتآﺮد‪.‬او هﻢ رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ در رد ﻗﻮل وى ﻧﮕﺎﺷﺖ و او را دﻋﻮت ﺏﻪ ﺁﺋﻴﻦ ﻋﻴﺴﻰآﺮد‪.‬ﻋﻠﻰ ﺏﻦ رﺏﻦ ﻃﺒﺮى‬
‫ﻣﺜﻞ ﺏﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ از اﺡﺘﺠﺎﺟﮕﺮان اﺱﻼم ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪﺕﺎ در ﺕﻮراة ﺏﺸﺎرت ﺏﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﺤﻤﺪ ص را ﻧﺸﺎن دهﺪ از‬
‫ﺁﻧﺠﻤﻠﻪ ﻓﻘﺮﻩﻳﻰ از آﺘﺎباﺷﻌﻴﺎ)‪(٥-٧/٢١‬ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ در ﺁن اﺷﺎرﺕﻬﺎ هﺴﺖﺏﻪ ﺁﻣﺪن دوﺱﻮار آﻪ ﻳﻜﻰ ﺏﺮﺧﺮ‬
‫ﺱﻮارﺱﺖ و ﺁن دﻳﮕﺮى ﺏﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪:‬اﻳﻦ ﻳﻚﺏﺸﺎرت اﺱﺖﺏﺮ ﻇﻬﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻋﺮب و ﺁن را هﻴﭻ ﻋﺎﻗﻠﻰ‬
‫ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺪ اﻧﻜﺎر آﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺡﺘﺠﺎﺟﮕﺮان ﻧﺼﺎرا ﻧﻴﺰ‪،‬ﺏﻴﻬﻮدﻩ ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺕﺎ اﻟﻮهﻴﺖ ﻋﻴﺴﻰ را از ﻗﺮﺁناﺙﺒﺎت آﻨﻨﺪ‪.‬در ﺡﺎﻟﻴﻜﻪ ﻗﺮﺁن ﺏﺼﺮاﺡﺖ‬
‫ﺁن را ﻣﺮدود ﺷﻤﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫اﺡﺘﺠﺎﺟﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﮔﺮ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺏﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﺟﺪال ﺏﻪ اﺡﺴﻦ ﻣﻨﻄﺒﻖﻧﺒﻮد‪،‬ﻻ اﻗﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﻮد ﺏﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫اﻧﺎﺟﻴﻞ‪.‬اﻣﺎ در اروﭘﺎ آﻪ ﺕﺎ ﻗﺮندوازدهﻢ هﻴﭻ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ از ﻗﺮﺁن در دﺱﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﺡﺘﺠﺎﺟﺎتاﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻜﻬﺎ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﻮد ﺏﺮ ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت و ﺡﺘﻰ اﺕﻬﺎﻣﺎت‪.‬در ﻗﺮن ﺱﻴﺰدهﻢﻣﻴﻼدى‪ (Barthelemy d, Edesse) ،‬هﻨﻮز در‬
‫)‪(١٠٩‬‬
‫آﻪ‬ ‫ﺽﻤﻦرد ﻳﻚ ﺕﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺏﺎرﺕﻠﻤﻰ ادﺱﺎﺋﻰ ﺱﺒﺖﺏﻪ ﺷﺎرع اﺱﻼم ﺕﻬﻤﺘﻬﺎﻳﻰ ﺏﻰ اﺱﺎس ﻧﺎ ﻣﻌﻘﻮل ذآﺮ ﻣﻰآﺮد‬
‫ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از ﺁﻓﺖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺖ‪،‬اﻗﻮال اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻜﻬﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ را درﺏﺎب اﺱﻼم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻳﻰ‬
‫آﺮدﻩاﺱﺖ از اﺕﻬﺎﻣﺎت ﻧﺎروا و ﺟﺎهﻼﻧﻪ‪.‬اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺽﻌﻒ ﻣﻨﻄﻖ را ﺡﺘﻰ ﺕﻮﻣﺎسداآﻮﻳﻨﺎس آﻪ ﺧﻮد ﺏﻪ ﺧﻮاهﺶ ﻳﻜﻰ‬
‫از رؤﺱﺎء دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦ رﺱﺎﻟﻪﻳﻰ دررد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ ﻧﻴﻚ در ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺕﻮﻣﺎس )‪ (Thsmisme‬هﻨﻮز در داآﻮﻳﻨﺎس‬
‫آﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﻓﻜﺎراو در ﺷﻜﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮﺱﻮم ﺏﻪ ﺕﻮﻣﻴﺴﻢ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎىﻓﻠﺴﻔﻰ اروﭘﺎ ﻣﺤﺴﻮس و ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‬
‫ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﺎﻟﻬﺎنﻧﺼﺎرا ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ و او را از ﺟﻬﺖﺡﻜﻤﺖﺡﺘﻰ از ارﺱﻄﻮ هﻢ ﺏﺮﺕﺮﻣﻰﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬داﻧﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫)‪ (Fiamma Benedetta‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ وى را ﺷﻌﻠﻪ ﺡﻜﻤﺖ‬

‫)‪ (Doctor Angelicus‬ﻟﻘﺐدادﻧﺪ‪.‬ﺏﺎ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ و ﺁﻳﻨﺪﮔﺎﻧﺶ او را ﺡﻜﻴﻢ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺧﻮ اﻳﻨﺤﺎل‪،‬هﻤﻴﻦ ﻧﺎﺏﻐﻪ واﻗﻌﻰ‬
‫اﻟﻬﻴﺎت‪،‬وﻗﺘﻰ در ﺹﺪد ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺘﺎﺏﻰ )‪ ١١٠‬ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ ﺕﺎ ﺏﻘﻮل ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ را از ﻃﺮﻳﻖ ﺏﺮاهﻴﻦ و ادﻟﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻰو ﻋﻘﻠﻰ ﺏﻪ ﺡﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺴﻴﺢ و ﺏﻄﻼن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻨﺪاﺡﺴﺎس ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﺟﺰﻳﺎ اﺱﺘﺪﻻل و‬
‫ﻗﻴﺎس ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺕﻌﻬﺪ راﺏﻪ اﻧﺠﺎم رﺱﺎﻧﺪ‪.‬ﺧﻮدش ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺱﺒﺐ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ ﻳﻬﻮد را ﻣﻰﺕﻮان از روىﺕﻮراة ﻣﺠﺎب‬
‫و ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ آﺮد‪،‬اهﻞ ﺏﺪﻋﺖ از ﻧﺼﺎرا را هﻢ ﻣﻰﺕﻮان ﺏﺎادﻟﻪ و ﺷﻮاهﺪ ﻣﻨﻘﻮل از اﻧﺠﻴﻞ ﺏﻪ راﻩ ﺁورد‪،‬اﻣﺎ ﺏﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬‬
‫آﻪاﻳﻦ ﺡﻜﻴﻢ ﺏﺰرگ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ از روى ﺧﻄﺎ ﺁﻧﻬﺎ را در ردﻳﻒ آﻔﺎر وﻣﺸﺮآﻴﻦ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁورد‪-‬ﺟﺰ ﺏﺎ ادﻟﻪ ﻋﻘﻠﻰ‬
‫آﻪ ﭘﺴﻨﺪ ﻃﺒﻊ ﺱﻠﻴﻢ ﺏﺎﺷﺪاﺡﺘﺠﺎج ﻧﻤﻰﺕﻮان آﺮد‪.‬اﻣﺎ اﻳﻦ ادﻟﻪ ﺏﺎﻳﺪ ﻻ ﻣﺤﺎﻟﻪ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺎﺷﺪ ﺏﺮﻋﻘﺎﻳﺪ واﻗﻌﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﻪ رد‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻨﻈﻮرﺱﺖ ﻧﻪ ﺏﺮ اﺕﻬﺎﻣﺎﺕﻰ آﻪ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻜﻬﺎﺏﺮ ﺁﻧﻬﺎ وارد آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﻣﻊ ذاﻟﻚ ﺱﻦ ﺕﻮﻣﺎس اﻋﺘﺮاف ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ‬
‫ﭼﻮن ﺡﻘﻴﻘﺖﺁراء و ﻋﻘﺎﻳﺪ اهﻞ اﺱﻼم را درﺱﺖ ﻧﻤﻰداﻧﺪ آﺎرش ﺁﺱﺎن ﻧﻴﺴﺖ و درﻳﻦﺏﺎب ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﺎر ﺁﺏﺎء ﺱﺎﺏﻘﻴﻦ‬
‫آﻠﻴﺴﺎ در رد و ﻧﻔﻰ ﺡﺠﺖ ﻣﺸﺮآﺎن از آﺎرى آﻪ ﻣﻦ در اﺡﺘﺠﺎج ﺏﺎ اهﻞ اﺱﻼم دارم ﺏﻤﺮاﺕﺐ ﺁﺱﺎﻧﺘﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﭼﺮا‬
‫آﻪ ﺁﺏﺎء ﺱﺎﺏﻘﻴﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺧﻮد ﻣﺪﺕﻰ از ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺷﺮك ﺏﺴﺮ ﺏﺮدﻩﺏﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﺒﺎدى و ﻣﺬاهﺐ اهﻞ ﺷﺮك‬
‫را ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ رد و ﻧﻔﻰ ﺁنﻣﺒﺎدى ﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎ دﺷﻮار ﻧﺒﻮد ﺏﺨﻼف ﻣﻦ آﻪ ﺏﺎ اهﻞ اﺱﻼم ﺡﺸﺮىﻧﺪاﺷﺘﻪام و ﻃﺮق‬
‫ﺡﺠﺞ و ادﻟﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻰداﻧﻢ‪.‬ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎساز روى ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻨﻘﻮﻻت و ﺏﻄﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺏﺎ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼم‪-‬ﻧﻪ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ آﺘﺎب او‪-‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﻴﺮوزىواﻗﻌﻰ ﻋﻘﻞ اﺱﺖ‪-‬ﻧﻪ ﻣﺒﺎدى‬
‫اﻋﺘﻘﺎدى ﻧﺼﺎرا را ﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖﺏﺎ ادﻟﻪﻋﻘﻠﻰ اﺙﺒﺎت آﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺒﺎدى و ﻋﻘﺎﻳﺪ اهﻞ اﺱﻼم را‪-‬آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫واﻗﻌﺎﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺱﺖ‪-‬ﺏﺎ ﺏﺮاهﻴﻦ ﻗﻄﻌﻰ ﻣﺮدود ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ (١١١) .‬ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮى ﻋﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ‬
‫اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ‪،‬اﺱﻼم را ﻓﻘﻂاز راﻩ اﺕﻬﺎﻣﺎت ﻣﻐﺮﺽﺎن ﺏﺸﻨﺎﺱﺪ و ﺡﻘﻴﻘﺖ ﻣﺒﺎدى و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺁن را درك ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻪ ﺁﻳﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺡﺴﺎﺱﺎت ﻧﺼﺎرا در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﻗﺘﻀﺎ داﺷﺖ آﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪،‬ﻳﻚ روز اروﭘﺎ را ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻬﺎد‬
‫ﺹﻠﻴﺒﻰ‪،‬ﺏﻪ ﺧﻴﺎل ﺕﺴﺨﻴﺮ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺕﻤﺎمﻗﻠﻤﺮو ﺷﺮق اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻴﻨﺪازد؟در دورﻩﻳﻰ آﻪ اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ و ﺡﺘﻰ‬
‫ﺏﻴﺰاﻧﺲﻧﻘﺶ اﺱﻼم را ﺟﺰ در ﺁﺋﻴﻨﻪ ﺷﻜﺴﺘﻪ و زﻧﮓ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺕﻌﺼﺒﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻰدﻳﺪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از روى ﺕﻮراة و اﻧﺠﻴﻞ‬
‫ادﻟﻪﻳﻰ ﺏﺮ ﺹﺤﺖ ﻧﺒﻮت ﺧﺎﺹﻪ اﻗﺎﻣﻪﻣﻰآﺮدﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺡﺎل ﺏﺎ ﺕﺴﺎﻣﺢ و وﺱﻌﺖ ﻧﻈﺮ هﻮﺷﻴﺎراﻧﻪ‬
‫اﻋﺘﺮاﺽﺎتﻣﻨﻜﺮان را ﻣﻰﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ در ادوارى آﻪ اروﭘﺎ در ﺕﺒﻬﺎى اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮنﻣﻰﺱﻮﺧﺖ اﻗﻮال زﻧﺎدﻗﻪ هﻢ در‬
 ‫ﻣﺤﻴﻂ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻴﺶ و آﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻰﻳﺎﻓﺖو اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻧﻪ در اﻳﻤﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﺧﻠﻞ وارد ﻣﻰﺁورد ﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐﺽﻌﻒ و ﻓﺘﻮر دوﻟﺘﻬﺎى اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬اﻣﺎ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم اﺡﺘﺠﺎﺟﺎت ﺕﻨﻬﺎﺏﺎ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرى ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺠﻮس‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در اﻳﺮان ﺏﻌﺪ از ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪،‬ﻧﻴﺰدرﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات وارد ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺏﺎ ﺙﻨﻮﻳﻪ ﻣﺠﻮس‬
‫وردﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺁراء ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺏﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺏﻮ اﻟﻬﺬﻳﻞ ﻋﻼف ﺏﻨﺎﺏﺮ رواﻳﺎت ﺏﺎﻟﻎ ﺏﺮ ﺷﺼﺖ رﺱﺎﻟﻪ در‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺏﺎ ﻣﺠﻮس ﺕﺎﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﺠﻮﺱﻰ ﻣﻴﻼس ﻧﺎم را‪-‬آﻪ ﺏﺮاى وى ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﺙﻨﻮى ﺁراﺱﺘﻪ ﺏﻮد‪-‬ﺏﻪ اﺱﻼم در ﺁورد و در داﺱﺘﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩآﺘﺎﺏﻰ ﻧﻮﺷﺖﺏﻪ ﻧﺎم ﻣﻴﻼس‪ (١١٢) .‬ﺧﻮد ﻣﺎﻣﻮن ﻧﻴﺰ ﺏﺎ‬
‫ﻣﺠﻮس ﮔﻬﮕﺎﻩ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩﻣﻰآﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ در ﺧﺮاﺱﺎن ﻣﺠﻮﺱﻰ ﺏﺮ دﺱﺖ وى اﺱﻼم ﺁورد وﻣﺎﻣﻮن او را ﺏﺎ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺏﻪ ﻋﺮاق ﺏﺮد‪.‬ﺁﻧﺠﺎ ﻣﺠﻮس ﻣﺮﺕﺪ ﺷﺪ و ﻣﺎﻣﻮن او راﺏﺨﻮاﺱﺖ و ﺏﺎ او ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ آﺮد و ﺏﻪ اﺱﻼم ﺏﺎزش ﺁورد‪.‬‬
‫)‪ (١١٣‬در ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺏﺎ ﻣﺠﻮسو ﺱﺎﻳﺮ ﺙﻨﻮﻳﻪ‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﻴﺮ و ﺷﺮ ﻣﻄﺮح ﺏﻮد و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺒﺮ واﺧﺘﻴﺎر‪.‬در‬
‫دﻳﻨﻜﺮت‪-‬آﺘﺎب ﺱﻮم‪-‬آﻪ هﺪف ﺁن اﺡﺘﺠﺎج ﺏﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖﻳﻚ ﺟﺎ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﻋﻘﻮﺏﺖﺧﺪاوﻧﺪ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻧﺸﺎﻩ ﻋﻘﺒﻰ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﻼفﻋﺪﻟﺴﺖ‪،‬ﭼﻮن ﺏﻪ اﻳﻦ ﺕﺮﺕﻴﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ آﺴﺎﻧﻰ را ﻋﻘﻮﺏﺖ ﻣﻰآﻨﺪ آﻪﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻃﻮر دﻳﮕﺮ رﻓﺘﺎر‬
‫آﻨﻨﺪ‪.‬ﮔﻮﻳﻰ درﻳﻦ ﻣﻮرد آﺎم و ارادﻩﺧﺪاوﻧﺪ آﺎﻣﻼ ﺏﺮ ﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن او ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬در دﻳﻨﻜﺮتاﻋﺘﺮاﺽﺎت‬
‫ﺱﺨﺖﺏﺮ ﺕﻮﺡﻴﺪ هﺴﺖ و ﭘﻴﺪاﺱﺖ ﺕﺼﻮر ﺧﺪاﻳﻰ واﺡﺪ آﻪ ﺧﻴﺮو ﺷﺮ هﺮ دو ﻣﺨﻠﻮق و ﻧﺎﺷﻰ از ﻣﺸﻴﺖ او ﺏﺎﺷﺪ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن ﻧﺎﻣﻌﻘﻮلﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪ (١١٤) .‬درﺱﺖ هﻤﻴﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻣﺠﻮس اﺱﺖ آﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺁﻧﻬﺎ را‪-‬ﻧﺰد اهﻞ ﺕﻮﺡﻴﺪ‪-‬ﻓﺎﺱﺪ‬
‫و ﺏﺎﻃﻞ آﺮدﻩ اﺱﺖ و از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺧﺮاﻓﺎت و ﺕﺮهﺎت‪ (١١٥) .‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬اﻳﻦ ﻗﻮل آﻪ ﺧﻴﺮ را ﺏﻪ ﻧﻮر و ﺷﺮ را ﺏﻪ ﻇﻠﻤﺖ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب دارد ﺏﻪ ﻧﻈﺮﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺱﻼم ﻻزﻣﻪاش اﻋﺘﺬار ﺟﺎﻧﻰ اﺱﺖ )‪ (١١٦‬ازﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬وﺟﻮد دوﻣﺪﺏﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﺏﺎﻃﻞ‬
‫اﺱﺖ و اﮔﺮ ﻳﻜﻰ از ﺁﻧﺪو ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻋﺎﺟﺰ ﺧﻮاهﺪ ﺏﻮدﻧﻪ ﻣﺪﺏﺮ )‪ (١١٧‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬ﻣﺴﺎﻟﻪﻳﻰ آﻪ در ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺏﺎ ﻣﺠﻮس‬
‫و ﺙﻨﻮﻳﻪ ﻣﻄﺮحﻣﻰﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﻰ و اﺧﻼﻗﻰ ﺏﻮد و ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺏﺎ ﻣﺠﻮس ﺏﻌﺪهﺎ دﻧﺒﺎلﻧﺸﺪ اﻣﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﻣﻨﺎﻇﺮات‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﺎ اهﻞ دﻳﺎﻧﺎت و ﻣﻘﺎﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنرﻧﮓ ﻓﻠﺴﻔﻰ داد و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺡﺜﺎت‬
‫رﻧﮓﻋﻠﻤﻰ ﺧﺎﺹﻰ ﺏﺨﺸﻴﺪ‪.‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬از هﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺏﺎ اهﻞ دﻳﺎﻧﺎت ﺏﻮد آﻪ ﻋﻠﻢ آﻼم ﻧﺸﺎت ﻳﺎﻓﺖ و ﺟﺎﻟﺐ‬
‫ﺁﻧﻜﻪ ﺡﺘﻰ ﻋﻠﻤﺎء زرﺕﺸﺘﻰ ﻧﻴﺰ دراﺡﺘﺠﺎﺟﺎﺕﻰ آﻪ ﺏﺮ ﺽﺪ ﻳﻬﻮد‪،‬ﻧﺼﺎرى‪،‬و اﺡﻴﺎﻧﺎ ﺧﻮد اﺱﻼم ﻣﻰآﺮدﻧﺪﻣﺒﺎﺡﺜﺎﺕﺸﺎن‬
‫ﺏﻴﺶ و آﻢ رﻧﮓ آﻼم اﺱﻼم داﺷﺖ‪.‬آﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮى ﺷﻜﻨﺪﮔﻤﺎﻧﻴﻚوﭼﺎر در ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﺏﺎ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا و ﻣﺎﻧﻮﻳﻪ از‬
‫اﺱﺘﺪﻻﻻت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﺎﻳﻪ ﻣﻰﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎراى ﻋﺮب هﻢ در اﻋﺘﺮاض ﺏﺮ اﺱﻼم ازهﻤﺎن ﺱﻨﺦ ادﻟﻪﻳﻰ‬
‫اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ آﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در رد ﻣﻨﻜﺮاناﺱﻼم ﺏﻜﺎر ﻣﻰﺏﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات اﮔﺮ هﻢ ﺏﻘﺪر اﺧﻼﻗﻴﺎت و‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺎتﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن اﺱﻼم در ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﻨﻜﺮﻳﻦ ﺏﻪ ﻗﺒﻮل اﺱﻼم ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ ﻻ اﻗﻞﺏﻌﻀﻰ ﻋﻘﻮل ﻣﺮدد را از ﺕﺰﻟﺰل‬
‫ﻧﺠﺎت داد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ وﻗﺘﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪﻓﻠﺴﻔﻪ هﻢ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و در ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻧﻴﺰ ادﻟﻪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺕﻨﻘﻴﺢ ﺷﺪ از ﻣﺠﻤﻮعﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻏﻴﺮ از آﻼم‪،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺡﺎﺹﻞ ﺁﻣﺪ آﻪ ﺷﻜﻞ اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎرﻳﺦ ادﻳﺎنﺏﻮد و ﻏﻴﺮ از ﺏﺤﺚ در ادﻳﺎن و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺤﺘﻮى ﺏﺮرﺱﻰ در ﻣﺬاهﺐاﺱﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﻮد‪.‬‬

‫‪ -١٧‬ﻋﻘﺎیﺪ و ﻣﺬاهﺐ‬

‫در اﻳﺎم ﻣﺎﻣﻮن‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ هﻤﺎن ﺷﻮر و ﺷﻮﻗﻰ آﻪ ﺏﻪ هﻨﺪﺱﻪ و ﻣﻨﻄﻖ روىﺁوردﻧﺪ ﺏﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻣﺬاهﺐ هﻢ ﺕﻮﺟﻪ‬
‫آﺮدﻧﺪ‪.‬ﺧﻮد ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﺎ ﺏﺮدﺏﺎرى وﺧﺮدﻣﻨﺪى ﺏﻪ دﻻﻳﻞ و اﻗﻮال دو ﻃﺮف ﮔﻮش ﻣﻰآﺮد و ﺁﻧﻬﺎ را در ﻣﻨﺎﻇﺮاتاز ﺏﺪ‬
‫ﺏﺪ زﺏﺎﻧﻰ و درﺷﺘﺨﻮﻳﻰ ﻣﻨﻊ ﻣﻰآﺮد )‪ (١١٨‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺁن وﺱﻌﺖ ﻧﻈﺮ و ﺕﺴﺎﻣﺤﻰرا آﻪ ﻣﺎﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ اهﻞ آﺘﺎب‬
‫داﺷﺖ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ زﻧﺎدﻗﻪ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﻧﺸﺎن دهﺪ‪ .‬ﻋﻴﺐ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ آﻪ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺡﺎﺹﻞ ﻣﻰﺷﺪ ﺁن ﺏﻮدآﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‪،‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺎﻋﺮان و ادﺏﺎ‪،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻰﺷﺪ ﺏﻪ ﻓﺴﺎد اﺧﻼقو ﺏﻰﺏﻨﺪوﺏﺎرى‪ (١١٩) .‬زﻧﺪﻗﻪﻳﻰ آﻪ ﺏﻴﻦ ادﺏﺎء‬
‫اﻳﻦ ﻋﺼﺮ رواج داﺷﺖ در واﻗﻊﭼﻴﺰى ﺏﻮد از هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ زﻧﺎدﻗﻪ هﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﺠﻮس ازﺙﻨﻮﻳﺖ دم‬
‫ﻣﻰزدﻧﺪ اﻣﺎ اﻧﻜﺎر ﺷﺮاﻳﻊ و ﺕﺤﻘﻴﺮ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ اﻧﺒﻴﺎء و وﺡﻰ وهﻤﭽﻨﻴﻦ ﺏﻰ ﺏﻨﺪوﺏﺎرى در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻰ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻨﻔﻮرﻣﻰآﺮد و ﺕﺤﻤﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻧﺎم زﻧﺎدﻗﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺏﻪ ﺙﻨﻮﻳﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻮىﻧﺪاﺷﺖ‪:‬دهﺮﻳﻪ‪،‬اﺏﺎﺡﻴﻪ‪،‬ﺷﻜﺎآﺎن‪،‬و ﺏﻌﻀﻰ ﻓﻼﺱﻔﻪ‪،‬ﺡﺘﻰ ﺏﻌﻀﻰ ﺹﻮﻓﻴﻪﻧﻴﺰ‪-‬ﻻ اﻗﻞ ﺏﻌﺪهﺎ‪-‬ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬ﻗﺒﻞ از ﻣﺎﻣﻮن‪،‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در دورﻩ ﻣﻬﺪى ﺧﻠﻴﻔﻪ‪،‬زﻧﺎدﻗﻪ ﺏﻌﻨﻮان ﻳﻚ دﺱﺘﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﻮردﺕﻌﻘﻴﺐ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻣﻮن ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺴﺎﻣﺢ را ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﻰﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫در واﻗﻊ اﻳﻦ زﻧﺎدﻗﻪ‪-‬ﺧﻮاﻩ ﻣﺎﻧﻮﻳﻪ و ﺧﻮاﻩ ﺱﺎﻳﺮ ﺁﻧﻬﺎ‪-‬دﺷﻤﻦﻣﺸﺘﺮك ﺕﻤﺎم اهﻞ آﺘﺎب ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪.‬از اﻳﻦ رو ﻣﺆﻟﻒ‬
‫آﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮىﺷﻜﻨﺪ ﮔﻤﺎﻧﻴﻚ و ﭼﺎر هﻢ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ ﻣﺜﻞ ﻣﻮﺱﻰ ﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن ﺡﻜﻴﻢ اﺱﺮاﺋﻴﻞ در ردﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺁراء ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪ‪.‬زﻧﺎدﻗﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺏﺮاهﻤﻪ ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺒﻮت ﺏﻮدﻩاﻧﺪو ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻰﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در ﺁداب و رﺱﻮم زﻧﺪﮔﻰ ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ ﺏﻌﺜﺖ‬
‫اﻧﺒﻴﺎء ﻧﻴﺴﺖ )‪ (١٢٠‬ﭼﻮن ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺒﻴﺎ ﻣﻰﺁورﻧﺪ ﻳﺎ ﺏﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻮاﻓﻖ هﺴﺖﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬اﮔﺮ هﺴﺖﺏﻪﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﭼﻪ ﺡﺎﺟﺖ‪،‬از‬
‫ﺁﻧﻜﻪ هﻤﻪ ﻋﻘﻼ ﺧﻮد ﺁن را ادراك ﺕﻮاﻧﻨﺪ آﺮد‪،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﺏﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻗﺒﻮل ﺁن ﮔﻔﺘﻪهﺎ ﺟﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
 ‫در رد اﻳﻦ ﻗﻮل زﻧﺎدﻗﻪ‪،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺱﻼم اﺡﺘﺠﺎﺟﺎت ﻣﻰآﺮدﻧﺪ و اﺱﺘﺪﻻﻻتاز ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ ﭼﺮا ﻧﺸﺎﻳﺪ آﻪ‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﭼﻴﺰى ﺏﻴﺎورﻧﺪ آﻪ ﻣﻮاﻓﻖﻋﻘﻞ ﻋﺎﻣﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ از ﺁﻧﻜﻪ ﺏﺴﺎ ﭼﻴﺰهﺎ هﺴﺖ آﻪ ﻋﻘﻮل ﻋﺎﻣﻪ ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ ﺁﻧﻬﺎواﻗﻒ‬
‫ﻧﻴﺴﺖﺏﻰﺁﻧﻜﻪ ﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﺏﺎﺷﻨﺪ )‪ (١٢١‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬زﻧﺎدﻗﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎوﺟﻮد ﺁﻓﺎت و ﺷﺮور ﻋﺎﻟﻢ را دﺱﺘﺎوﻳﺰى ﺟﻬﺖ‬
‫اﻧﻜﺎر ﺧﺎﻟﻖ ﻳﺎ ﺕﺪﺏﻴﺮ و ﺡﻜﻤﺖاو ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﺏﺎب از ﺟﻮاﺏﻬﺎى ﻗﺎﻃﻊ ﺕﻤﺜﻴﻠﻰ اﺱﺖ آﻪ درﺕﻮﺡﻴﺪ ﻣﻔﻀﻞ‬
‫هﺴﺖ‪،‬آﻪ اﻣﺎم ﺹﺎدق ع در ﻃﻰ ﺁن ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪﺏﻤﻨﺰﻟﻪ ﺁن ﺟﻤﺎﻋﺖ از آﻮراﻧﻨﺪ آﻪ ﺏﻪ ﺧﺎﻧﻪﻳﻰ در ﺁﻳﻨﺪ‬
‫ﺁراﺱﺘﻪ آﻪ در ﺁن هﺮﭼﻴﺰى ﺏﻪ ﺟﺎى ﺧﻮﻳﺶ اﺱﺖ و آﻮران در ﺁن ﺧﺎﻧﻪ از هﺮ ﺱﻮﻳﻰ ﺡﺮآﺖآﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﺏﻪ‬
‫اﺱﺒﺎب و ﻟﻮازم ﺧﺎﻧﻪ آﻪ هﺮ ﻳﻚ ﺟﺎى ﺧﻮﻳﺶ اﺱﺖ و هﺮآﺪام را ﻓﺎﻳﺪﻩﻳﻰ و ﺱﻮدى ﻣﺨﺼﻮص هﺴﺖﺏﺮﺧﻮرد آﻨﻨﺪ‬
‫ﺁﻧﻬﻤﻪ را ﻣﺎﻳﻪزﺡﻤﺖﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺏﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺸﻢ و ﻧﻔﺮﻳﻦ آﻨﻨﺪ و ﺱﺎزﻧﺪﻩ ﺧﺎﻧﻪ رارا ﻣﺘﻬﻢ دارﻧﺪ آﻪ ﭼﻴﺰهﺎى‬
‫ﺏﻴﻔﺎﻳﺪﻩ در ﺁﻧﺠﺎ ﮔﺮد ﺁوردﻩ اﺱﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻧﻴﺰدر اﻧﻜﺎر ﺡﻜﻤﺖ و در اﻓﺘﺮاق ﺏﻴﻦ ﺷﺮور و ﺧﻴﺮات ﺏﻪ اﻳﻦ آﻮران‬
‫ﻣﻰﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ (١٢٢‬در اﺡﺘﺠﺎج ﺏﺎ زﻧﺎدﻗﻪ و ﻣﻨﻜﺮان ﻣﺒﺪا و ﻣﻌﺎد ﻧﻜﺘﻪ ﺱﻨﺠﻰهﺎى ﺟﺎﻟﺐ ﺏﻪ اﺋﻤﻪو ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن اﺱﻼم‬
‫ﻣﻨﺴﻮﺏﺴﺖ آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از دﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻜﺠﺎ اﻣﺎم ﺹﺎدق ع ﺏﻪ اﺏﻦ اﺏﻰ اﻟﻌﻮﺟﺎء‪-‬از زﻧﺎدﻗﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر‪-‬آﻪﻣﻨﻜﺮ ﻣﻌﺎد ﺏﻮد‪،‬ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻓﺮﺟﺎم آﺎر ﭼﻨﺎن ﺏﺎﺷﺪ آﻪ ﺕﻮ ﮔﻮﻳﻰ هﻢ ﻣﺎ ﻧﺠﺎتﺧﻮاهﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ و هﻢ ﺕﻮ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﺏﺎﺷﺪ آﻪ ﺕﻮ ﮔﻮﻳﻰ ﻣﺎ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﺏﻴﻢ و ﺕﻮﺕﻮ هﻼك ﺷﻮى‪ (١٢٣) .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺡﻜﻤﺖﺁﻣﻴﺰ ﺹﻮرﺕﻰ آﻬﻨﻪ از هﻤﺎن‬
‫ﺏﻴﺎنﻣﻌﺮوف ﭘﺎﺱﻜﺎل داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺴﺖ آﻪ ﺡﻜﻤﺎء اروﭘﺎ )‪ (Pari de Pascal‬ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪-‬و ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﺱﻜﺎل‬
‫در ﻧﺰدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﭘﺎﺱﻜﺎل ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪ (١٢٤) .‬ﺁن زﻧﺪﻗﻪﻳﻰ آﻪ در ﺟﺎهﻠﻴﺖﺏﻴﻦ ﺏﻌﻀﻰ ﻃﻮاﻳﻒﻋﺮب‬
‫راﻳﺞﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﺁﻳﺎ از ﻧﻮع ﮔﺮاﻳﺶ ﺡﺎرث ﺏﻦ ﻋﻤﺮو اﻣﻴﺮ آﻨﺪﻩ ﺏﻪ ﺁﺋﻴﻦﻣﺰدك ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﻳﺎ از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ دهﺮﻳﻪ و‬
‫ﻣﻌﻄﻠﻪ؟ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ هﻨﻮزﺏﺘﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻰﺕﻮان ﺟﻮاب ﻗﺎﻃﻊ داد‪.‬اﻣﺎ دهﺮﻳﻪ ﻋﺮب اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ دهﺮ و اﻧﺘﺴﺎبﺡﻴﺎت و‬
‫ﻣﺮگ ﺧﻮﻳﺶ را ﺏﻪ ﺁن ﻇﺎهﺮا ﺏﻬﺎﻧﻪﻳﻰ ﻣﻰﺷﻤﺮدﻩاﻧﺪ ﺏﺮاى ﺕﻦ زدناز ﻗﺒﻮل ﻗﻴﻮد دﻳﻨﻰ و اﺧﻼﻗﻰ‪.‬اﮔﺮ دهﺮﻳﻪ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺏﻪ اﺏﺪﻳﺖ ﻣﺎدﻩ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺏﻪﺡﺼﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﺮ ﻣﺠﺮد ﺡﺲ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ )‪ ، (١٢٥‬رﺏﻄﻰ ﺏﻪ ﻣﻌﻄﻠﻪ اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﻰﻧﺪارد آﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻗﻮل ﺁﻧﻬﺎ در واﻗﻊ ﻣﻨﺸﺎ ﺕﻤﺎﻳﻼت اﺏﺎﺡﻰ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ وﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺏﻨﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ زﻧﺪﻗﻪ اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﻰ از هﻤﺎن‬
‫ﻧﻮع ﺏﻰﺏﻨﺪ وﺏﺎرﻳﻬﺎﺋﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ آﻪ در ﻋﻬﺪ اﻣﻮى اﻣﺜﺎل وﻟﻴﺪ ﺏﻦ ﻳﺰﻳﺪ و ﺧﺎﻟﺪ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﷲﻗﺴﺮى‪،‬و در ﻋﻬﺪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﻬﺪى ﻋﺒﺎﺱﻰ اﻣﺜﺎل اﺏﻮ دﻻﻣﻪ‪،‬ﺏﺸﺎر ﺏﻦ ﺏﺮد‪،‬ﻣﻄﻴﻊ ﺏﻦ اﻳﺎس آﻨﺎﻧﻰ‪،‬ﺡﻤﺎد ﻋﺠﺮد‪،‬و ﻳﺤﻴﻰ ﺏﻦ زﻳﺎد را ﺏﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﻧﺪﻳﻖ وﻇﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﺱﺎﺧﺖ و ﺁن در واﻗﻊ ﺏﺎ زﻧﺪﻗﻪ ﻣﺎﻧﻮﻳﻪ آﻪ اﻣﺜﺎل ﺹﺎﻟﺢﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺪوس‪،‬ﻋﺒﺪ اﻟﻜﺮﻳﻢ‬
‫ﺏﻦ اﺏﻰ اﻟﻌﻮﺟﺎء و اﺡﺘﻤﺎﻻ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺏﻦ ﻣﻘﻔﻊداﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺕﻔﺎوت ﺏﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺏﺎ اﻳﻦ ﺕﻤﺎﻳﻼت اﺏﺎﺡﻰ و‬
‫دهﺮىﻧﻪ ﻣﻬﺪى ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻮﺕﺎﻩ ﺁﻣﺪ و ﻧﻪ ﺡﺘﻰ ﻣﺎﻣﻮن‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﻌﻀﻰاز ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻼﺱﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎن و‬
‫ﺕﺎﻣﻞ در دﻋﺎوى ﺏﺮاهﻤﻪ و ﻣﺎﻧﻮﻳﻪﻧﻮﻋﻰ زﻧﺪﻗﻪ ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ از ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ آﻪ ﺏﻌﺪهﺎ اروﭘﺎ ﺏﻪ ﻋﻨﻮانﻧﻴﻬﻠﻴﺴﻢ‬
‫ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺁن‪،‬هﻢ ﻣﺒﺪا و ﻣﻌﺎد را اﻧﻜﺎر ﻣﻰآﺮد هﻢ ﻧﺒﻮت و ﺕﺸﺮﻳﻊ را‪.‬از ﺁﻧﺠﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎى رازى‪،‬اﺏﻦ‬
‫اﻟﺮاوﻧﺪى‪،‬و از ﺏﻌﻀﻰﺟﻬﺎت اﺏﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮى را ﻣﻰﺕﻮان از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ زﻧﺎدﻗﻪ ﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٣١٣‬آﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺏﻪ ﻗﺪﻣﺎى ﺧﻤﺴﻪ‪-‬ﺧﺪا‪،‬ﻧﻔﺲ‪،‬ﻣﺎدﻩ‪،‬زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪-‬ﺏﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻮة‬
‫اﻟﻨﺒﻮة اﺏﻮ ﺡﺎﺕﻢ رازى آﻪ دررد اوﺱﺖﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ ﻣﻨﻜﺮ ﺕﻤﺎم اﻧﺒﻴﺎء ﺏﻮد و ﺱﺨﻨﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ وﻧﺎ ﻣﻌﻘﻮل‬
‫ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬آﺜﺮت و وﻓﻮر ﺷﺮور ﻋﺎﻟﻢ را ﺏﻬﺎﻧﻪﻳﻰ ﺏﺮاىرد و اﻧﻜﺎر ﻋﻨﺎﻳﺖ اﻟﻬﻰ و ﺡﻜﻤﺖﺏﺎﻟﻐﻪ ﻣﻰدﻳﺪ‪.‬وﻗﺘﻰ‬
‫آﻼم اﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮنﺡﻜﻴﻢ ﻳﻬﻮدى را آﻪ در رد وى ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﺎدان وﺟﻮد را ﻓﻘﻂ درﺷﺨﺺ ﺧﻮﻳﺶ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻰﮔﻴﺮد و ﭼﻮن آﺎرى ﺏﺨﻼف ﻣﺮادش ﺏﺮﺁﻳﺪ ﻳﻘﻴﻦﻣﻰآﻨﺪ آﻪ وﺟﻮد ﻳﻜﺴﺮﻩ ﺷﺮ اﺱﺖ‪،‬در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫وﺟﻮد را ﻧﻴﻚاﻋﺘﺒﺎر آﻨﺪ و درﻳﺎﺏﺪ آﻪ ﻧﺼﻴﺐ او از وﺟﻮد اﻧﺪك اﺱﺖﺡﻘﻴﻘﺖﺏﺮ او روﺷﻦﻣﻰﺷﻮد )‪ (١٢٦‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﻨﻴﻢ‬
‫ﻳﻚ ﺏﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻰﺷﻮﻳﻢ آﻪ زﻧﺪﻗﻪ دﺷﻤﻦﻣﺸﺘﺮك هﻤﻪ ادﻳﺎن ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺏﺎ ﺁن ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا هﻢ‬
‫ﺏﺎﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻤﺪاﺱﺘﺎن ﺏﻮدﻩاﻧﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد ﻗﺮﻧﻬﺎى آﻬﻦ‪،‬در ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼﻣﻰ هﻤﺎن اﺡﺘﺠﺎﺟﺎت و اﺱﺘﺪﻻﻻت‬
‫)‪(١٢٧‬‬
‫ﻣﻄﺮح اﺱﺖ آﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺏﻌﺪ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺡﻜﻴﻢ ﺁﻟﻤﺎﻧﻰ را ﺏﻪ رد آﻼم ﭘﻴﺮﺏﻞ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮى واﻣﻰدارد‬
‫اﺏﻦ اﻟﺮاوﻧﺪى)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪ ٢٤٥‬ﻳﺎ ‪(٢٥٠‬ﻧﻴﺰ ﺏﻨﺎﺏﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺎﺋﻞ ﺏﻪ ﻗﺪم ﻣﺎدﻩﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﺤﺘﺎج ﺹﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﻰﺷﻤﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬در ﻃﻰرﺱﺎﻻت ﺧﻮﻳﺶ‪،‬هﻢ ﺏﻪ اﻧﻜﺎر ﻧﺒﻮت ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺱﺖ‪،‬هﻢ ﺏﻪ اﻧﻜﺎر ﻣﻌﺎد ووﻋﻴﺪ‪.‬وى‬
‫ﻧﻴﺰ در وﺟﻮد ﺷﺮور و ﺁﻓﺎت دﺱﺘﺎوﻳﺰى ﻣﻰﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖﺏﺮاىاﻧﻜﺎر ﺡﻜﻤﺖ و رﺡﻤﺖ اﻟﻬﻰ‪.‬در آﺘﺎﺏﻰ ﺏﻪ ﻧﺎم اﻟﺘﻌﺪﻳﻞ و‬
‫اﻟﺘﺠﻮﻳﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺱﺖآﺴﻰ آﻪ ﺏﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺏﻪ ﺏﻴﻤﺎرى و ﻧﺎدارى دﭼﺎر ﻣﻰآﻨﺪ و ﺏﻌﺪ هﻢﺁﻧﻬﺎ را دﭼﺎر ﻋﺬاب‬
‫ﺟﺎوداﻧﻰ ﻣﻰﺱﺎزد ﻧﻪ ﺡﻜﻴﻢ اﺱﺖ ﻧﻪ رﺡﻤﺖ دارد و ﻧﻪﺡﺪو اﻧﺪازﻩ ﻋﻘﻮﺏﺖ و ﮔﻨﺎﻩ را ﻣﻰﺷﻨﺎﺱﺪ )‪ (١٢٨‬درﻳﻦ ﺏﻴﺎن اﺏﻦ‬
‫اﻟﺮاوﻧﺪىهﻤﺎن اﻋﺘﺮاض ﻣﺸﻬﻮر ﺙﻨﻮﻳﻪ را ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﺡﺘﻰ در دﻳﻨﻜﺮت ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ و ﭘﻴﺪاﺱﺖ آﻪ زﻧﺪﻗﻪ‪-‬در‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺧﻮﻳﺶ‪-‬از ﺁراء ﺙﻨﻮﻳﻪ‪-‬ﻣﺎﻧﻮﻳﻪ و ﺡﺘﻰ ﻣﺠﻮس‪-‬ﺟﺪا ﻧﺒﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬از ﺱﻌﻰ ارزﻧﺪﻩﻳﻰ آﻪ اﺏﻮ اﻟﺤﺴﻴﻦﺧﻴﺎط‬
‫ﺏﺎ ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺘﺎب اﻻﻧﺘﺼﺎر در رد ﻋﻘﺎﻳﺪ وى آﺮدﻩ اﺱﺖ ﭘﻴﺪاﺱﺖ آﻪﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﻗﻮال او را ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﻣﺎﻳﻪ ﺧﻄﺮ‬
‫ﻣﻰدﻳﺪﻩاﻧﺪ‪.‬اﺏﻮ ﻋﻠﻰ ﺟﺒﺎﺋﻰ‪،‬زﺏﻴﺮى و اﺏﻮ هﺎﺷﻢ ﻧﻴﺰ در رد اﻗﻮال وى آﻮﺷﻴﺪﻩاﻧﺪ و زﻧﺪﻗﻪ او ﺡﺎآﻰ اﺱﺖاز ورود‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ»ﻣﺎﻧﻌﻪ«و ﻻ ادرﻳﻪ اﻣﺜﺎل ﭘﻴﺮون ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ در ذهﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬‬
 ‫ﻳﻚ ﺷﺎهﺪ دﻳﮕﺮ از ورود اﻳﻦ ﺷﻚ و ﺏﺪﺏﻴﻨﻰ در اذهﺎن ﺏﻌﻀﻰ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ از اﺏﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮى آﻪ‬
‫ﻟﺰوﻣﻴﺎت و رﺱﺎﻟﺔ اﻟﻐﻔﺮان او ﻣﺸﺤﻮناز اﻗﻮال زﻧﺎدﻗﻪ اﺱﺖ و ﻳﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺏﺎء ﺕﻌﺪاد زﻳﺎدى از‬
‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪﺱﺨﻨﺎن او را ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ )‪ (١٢٩‬درﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺱﺨﻨﺎن‪،‬وى ﺏﺮ هﻤﻪ اهﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ وادﻳﺎن ﺕﺎﺧﺘﻪ اﺱﺖ و ﺡﺘﻰ ﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﺟﺎهﺎ‪-‬ﻣﺜﻞ رازى و اﺏﻦ اﻟﺮاوﻧﺪى‪-‬ﺏﻪﺕﻜﺬﻳﺐ و اﻧﻜﺎر اﻧﺒﻴﺎء ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪.‬ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻓﻜﺎر آﻪ در ﺁﺙﺎراو هﺴﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﺕﻌﺠﺐ آﺮد آﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎﺏﻴﻨﺎ ﺕﺎ ﺏﺪان ﺡﺪ ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻮرد ﻃﻌﻦ و ﻟﻌﻦ واﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫آﻪ در اﻣﺮ ﻳﺎﻧﺖﺏﻪﺟﺰم و ﻳﻘﻴﻦ ﺕﺎم ﻗﺎﺋﻞ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﭼﻮن و ﭼﺮا در ﺁن اﻣﺮ رااﻧﺤﺮاف و ﺽﻼل‬
‫ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺱﺒﺐ در ﺏﻴﻦ هﻤﻪ ﻃﺒﻘﺎت‪-‬در ﺏﻴﻦاﻃﺒﺎء‪،‬در ﺏﻴﻦ ﺡﻜﻤﺎء‪،‬در ﺏﻴﻦ ﺹﻮﻓﻴﻪ وﻋﺎظ‪،‬و در ﺏﻴﻦ‬
‫ادﺏﺎء‪-‬آﺴﺎﻧﻰ ﮔﻬﮕﺎﻩﻣﺘﻬﻢ ﺏﻪ اﻟﺤﺎد و زﻧﺪﻗﻪ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺏﻮﺡﻴﺎن ﺕﻮﺡﻴﺪى از ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ وادﺏﺎء ﻣﺘﻬﻢ ﺏﻪ اﺧﻔﺎء‬
‫زﻧﺪﻗﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬از ﺹﻮﻓﻴﻪ اﻣﺜﺎل اﺏﻮ ﺡﻔﺺﺡﺪاد و ﺡﺴﻴﻦ ﺏﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺡﻼج ﻣﺘﻬﻢ ﺏﺰﻧﺪﻗﻪ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪.‬اﺏﻦ‬
‫اﻟﺤﺪاد آﻪ ﺡﺎﻓﻈﻮﻓﻘﻴﻪ ﺏﻮد ﺏﻪ ﺱﺒﺐ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ آﺘﺐ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ و ﻓﻼﺱﻔﻪ‪،‬در ردﻳﻒ اﺏﻦ اﻟﺮاوﻧﺪىﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪ‪.‬اﺏﻦ ﻣﺸﺎط‬
‫واﻋﻆ از ﺏﻌﻀﻰ ﺱﺨﻨﺎﻧﺶ آﻪ در ﺏﻐﺪاد ﻣﻰﮔﻔﺖ ﭼﻨﺎنﺏﻮى زﻧﺪﻗﻪ ﻣﻰﺁﻣﺪ آﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﻰﺷﺪ )‪ (١٣٠‬در واﻗﻊ وﻗﺘﻰ‬
‫ﺟﻨﺐ و ﺟﻮشﻣﺎﻧﻮﻳﻪ و ﺏﺮاهﻤﻪ ﺏﺎ ﺱﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎى ﻣﻬﺪى و ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﺎﻣﻮن ﺧﺎﺕﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻣﺴﺆول‬
‫ﻋﻤﺪﻩ اﻧﺘﺸﺎر اﻟﺤﺎد و زﻧﺪﻗﻪ در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﻤﺮدﻩ ﺷﺪ‪.‬از اﻳﻦ رو ﺏﻮد آﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻓﻼﺱﻔﻪﻧﻈﺮ ﺧﻮﺷﻰ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺁﻧﻬﺎ را اهﻞ ﺕﻌﻄﻴﻞ و ﺽﻼل ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬اﮔﺮﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﻳﻚ اﻣﻴﺮ ﻣﺤﻠﻰ از‬
‫ﺕﻔﻮﻳﺾ وزارت ﺏﻪ ﺡﻜﻴﻢ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ آﺮاهﻴﺖﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻩاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﺱﻬﺮوردى‪-‬ﺡﻜﻴﻢ اﺷﺮاقﻧﺰد‬
‫ﺏﻌﻀﻰ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﺏﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﻰﺷﺪ اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺡﺎآﻰ از ﺏﺪﺏﻴﻨﻰ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪﻣﺒﺎﺡﺜﺎﺕﻰ ﺏﻮد آﻪ ورود ﺁﻧﻬﺎ در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﺆول ﻋﻤﺪﻩ ﭼﻮن و ﭼﺮاهﺎﺋﻰﺏﻮد آﻪ در اذهﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد راﻩ ﺏﻴﺎﺏﺪ‪.‬‬

‫‪ -١٨‬ﻓﺴﻠﻔﻪ و آﻼم و ﺡﻜﻤﺖ‬

‫ﺏﺎ وﺟﻮد ﺱﻮءﻇﻨﻰ آﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ ﻓﻘﻬﺎ و زهﺎد‪-‬ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪو ﺡﺘﻰ آﻼم )‪ (١٣١‬اﻇﻬﺎر ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬وﻗﺘﻰ‬
‫از اهﻤﻴﺖ اﺏﺪاﻋﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻋﻠﻮمﻣﺨﺘﻠﻒ ﺱﺨﻦ ﻣﻰرود اﻟﺒﺘﻪ آﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش آﺮد‪.‬‬

‫ﻏﻠﻂ ﻣﺸﻬﻮرﻳﺴﺖ آﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﭼﻴﺰى ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﻧﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ‪ .‬ﺡﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ ﺁﻧﭽﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮداﻟﺘﻘﺎﻃﻰ ﻣﺤﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺟﻨﺒﻪ اﺏﺘﻜﺎر و اﺹﺎﻟﺖ ﻧﻴﺰ دارد‪.‬از ﻟﺤﺎظ ﻏﺎﻳﺖ وﺡﺎﺹﻞ‬
‫ﺡﺎآﻰ از ﻳﻚ ﻣﺮﺡﻠﻪ اﺱﺎﺱﻰ اﺱﺖ در ﻃﺮﻳﻖ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ آﻪ ﺏﻬﺮﺡﺎل هﺮﮔﺰ در ﺟﺎﻳﻰ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻰﺷﻮد و ﻓﺮدا‬
‫هﻢ ﻣﺜﻞ اﻣﺮوز در ﺡﺮآﺖ وﺕﺮﻗﻰ ﺧﻮاهﺪ ﺏﻮد‪.‬آﻼم اﺱﻼﻣﻰ را هﻢ ﻧﻮﻋﻰ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اﺱﻼمﺏﺎﻳﺪ ﺷﻤﺮد و‬
‫اﮔﺮ در ﺁن هﺪف دﻓﺎع از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ در ﻣﻘﺎﺏﻞ‪،‬ﺷﻜﻮكو ﺷﺒﻬﺎت ﻣﻨﻜﺮان ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اروﭘﺎ هﻢ‬
‫ﺟﺰ اﻳﻦ هﺪف دﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺖو ﺡﺘﻰ اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻧﺰد ﻣﺘﺎﻟﻬﻴﻦ اﺧﻴﺮ اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ هﺴﺖ و اﻳﻦ آﻼم»ﻣﻦ‬
‫دوﺏﻴﺮان«ﺡﻜﻴﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﻣﺸﻬﻮرﺱﺖ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺕﻤﺎم ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖاﻧﺴﺎن دو ﻗﻄﺐ دارد ﻳﻜﻰ وﺟﻮد ﺧﻮد اﻧﺴﺎن‬
‫اﺱﺖ آﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﺁن ﺷﺮوعﻣﻰﺷﻮد و ﺁﻧﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﺧﺪاﺱﺖ آﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺏﺪان ﺧﺘﻢ ﻣﻰﺷﻮد )‪ (١٣٢‬ﺏﺮاى ﻋﻘﻮﻟﻰ‬
‫آﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل را ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﻨﺪ ﺏﭙﺬﻳﺮﻧﺪ آﻼم ﻧﻮﻋﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺏﻮدآﻪ رﻧﮓ دﻧﻴﺎى ﺧﻮﻳﺶ را داﺷﺖ‪-‬دﻧﻴﺎى ﻗﺮون‬
‫وﺱﻄﻰ‪.‬اﮔﺮ اﺧﺘﻼف درﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺧﻼﻓﺖ و وﻻﻳﺖ ﻧﺰد ﺏﻌﻀﻰ ﻓﺮﻗﻪهﺎ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺏﻪ اﺧﺘﻼف درﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺪ‪،‬در‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺁرام و آﻢ ﺕﻌﺼﺐ ﻋﻠﻤﻰ و ﻋﻘﻠﻰ اﺧﺘﻼﻓﺎت در اﺹﻮلﻣﺠﺎﻟﻰ ﺏﻪ اهﻞ ﺕﻌﻘﻞ داد ﺏﺮاى اﻧﺼﺮاف ﺏﻪ آﻼم‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ازﻳﻦ ﺡﻴﺚﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﺧﻮر ﻳﺎد ﺁورﻳﺴﺖ آﻪ وﺱﻌﺖ ﻧﻈﺮ و ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻣﻌﺮوفﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﺎﺱﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ ﺧﺸﻮﻧﺘﻰ آﻪ در اﻣﺮ»ﻣﺤﻨﻪ«ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻟﻄﻤﻪ دﻳﺪ وﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ اﻓﻮل ﺁﻧﻬﺎ در ﺕﺎرﻳﺦ ﻓﻜﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻘﺪﻣﻪﻳﻰ‬
‫اﺱﺖﺏﺮاى ﺷﺮوع ﻳﻚدورﻩ رآﻮد و اﻧﺤﻄﺎط‪.‬ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ را‪-‬ﺧﺎﺹﻪ در ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻰﻣﺤﻘﻘﺎن از ﺕﺎﺙﻴﺮ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻣﺂﺏﻰ ﻳﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖﺧﺎﺹﻪ ﺁراء و ﺕﻌﺎﻟﻴﻢ ارﻳﺠﻦ ﺧﺎﻟﻰﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ )‪. (١٣٣‬ﺕﻮﺽﻴﺤﻰ درﻳﻦ ﺏﺎب ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻨﺠﺎ ﺏﻰﻓﺎﻳﺪﻩ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺪﺕﻬﺎﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﭘﻴﺮوان ارﻳﺠﻦ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺷﺎم ﺏﻴﻦ ﻧﺼﺎرا وﺟﻮدداﺷﺘﻪاﻧﺪ ازﻳﻦ رو‬
‫اﺡﺘﻤﺎل هﺴﺖ آﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﺁراء ﺧﻮﻳﺶ را از ﺁﻧﻬﺎاﺧﺬ آﺮدﻩ ﺏﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﺷﺒﺎهﺖﺏﻴﻦ ﺏﻌﻀﻰ از ﺁراء ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺏﺎ ﺕﻌﻠﻴﻢ‬
‫ارﻳﺠﻦ اﻟﺒﺘﻪﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ اﻣﺎ دﻟﻴﻞ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺏﺎ اﻓﻜﺎر ارﻳﺠﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪاز ﺡﻴﺚ اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ ﻗﺪرت و‬
‫ﺁزادى ارادﻩ اﻧﺴﺎن در ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺘﻬﻢﺏﻮدﻩاﻧﺪ ﺏﻪ ﻣﺸﺎرآﺖ و ﻣﺸﺎﺏﻬﺖﺏﺎ ﻣﺠﻮس و ﻇﺎهﺮا ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺱﺒﺐﺁﻧﻬﺎ را ﻗﺪرﻳﻪ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪،‬ﺕﺎ ﻋﻨﻮان»ﻣﺠﻮس اﻣﺖ«‪-‬آﻪ در ﻳﻚ ﺡﺪﻳﺚراﺟﻊ ﺏﻪ ﻗﺪرﻳﻪ ﻣﻰﺁﻣﺪﻩﺱﺖ‪-‬‬
‫درﺏﺎرﻩ ﺁﻧﻬﺎ ﺹﺎدق ﺁﻳﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺁزادى ارادﻩ واﺧﺘﻴﺎر در ﺡﻘﻴﻘﺖ در ﺁن اﻳﺎم از ﻣﻘﺎﻻت اﺱﺎﺱﻰ ﻣﺠﻮس ﺏﺸﻤﺎر‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖو در ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺠﺎدﻻت ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻣﺠﻮس اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ ﺟﺒﺮ از ﻣﻮارد اﻋﺘﺮاضﻣﻮﺏﺪان ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر آﻪ ﮔﻮﻳﻰاﻧﺴﺎن را ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺪرت اﻟﻬﻰ‪-‬در ﻓﻌﻞ و ارادﻩ‪-‬ﻣﻰداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖﻣﺸﺎﻏﺒﻪ ﻣﺠﻮس ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻩاﻧﺪ‪-‬ﻳﻌﻨﻰ ﺙﻨﻮى‪.‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪآﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺧﻠﻔﺎء ﻣﺜﻞ ﻣﺎﻣﻮن و واﺙﻖ‬
‫ﻧﻴﺰ از ﺁﻧﻬﺎ ﺡﻤﺎﻳﺖ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪-‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ راﻩ ﺡﻠﻬﺎى اﺏﺘﻜﺎرى ﻋﺮﺽﻪ آﺮدﻩاﻧﺪ و ازﻳﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظﻋﻨﻮان ﺁزاد ﻓﻜﺮان در اﺱﻼم )‪ (Freidenker des Islam‬ﻳﺎ ﺕﻌﻘﻞ ﮔﺮاﻳﺎناﺱﻼم ) ‪Les Rationnalistes‬‬
‫‪ ,de L‬راﺟﻊ ﺏﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ راﻩ ﺡﻠﻬﺎى اﺏﺘﻜﺎرى ﻋﺮﺽﻪ آﺮدﻩاﻧﺪ و ازﻳﻦ ﻟﺤﺎظﻋﻨﻮان ﺁزاد ﻓﻜﺮان در اﺱﻼم‬
 ‫‪ (Islam‬آﻪ ﺏﻌﻀﻰ اهﻞ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﺏﻪﺁﻧﻬﺎ دادﻩاﻧﺪ ﭼﻨﺪان ﮔﺰاف ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ در اروﭘﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺷﻬﺮتﺏﻌﻀﻰ ﺁراء و اﻗﻮال ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺏﻌﻀﻰآﺘﺐ )‪ (Loquentes‬ﻳﺎد آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻻﺕﻴﻨﻰ‪،‬ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ از ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻌﻨﻮان ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‬

‫ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬ﺹﺮف ﻧﻈﺮ از اﺧﺘﻼف ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺷﺎﻋﺮﻩ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦاﺱﻼم در ﻋﺎدت دادن اذهﺎن ﺏﻪ ﺏﺮهﺎن و ﻧﻈﺮ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ در ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﺒﺎﺡﺚ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﻧﻈﺮهﺎﻳﻰ اﻇﻬﺎر آﺮدﻩاﻧﺪ آﻪ هﻨﻮزﻧﻴﺰ ﺟﺎﻟﺐ‬
‫اﺱﺖ‪.‬و از ﺏﻌﻀﻰ ﺟﻬﺎت ﺁﻧﻬﺎ را از ﻃﻼﻳﻪ داران ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﻣﻜﺘﺒﻬﺎىﻓﻠﺴﻔﻰ اروﭘﺎ ﻣﻰﺕﻮان ﺕﻠﻘﻰ آﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺽﺮار ﺏﻦ ﻋﻤﺮو آﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﺟﺴﻢﻣﺮآﺐ اﺱﺖ از ﻟﻮن و ﻃﻌﻢ و راﻳﺤﻪ و ﺡﺮارت ﻳﺎ ﺏﺮودت و ﻳﺒﻮﺱﺖﻳﺎ رﻃﻮﺏﺖ‬
‫)‪ (١٣٤‬ﺏﺎﻧﻈﺮﻳﻪ هﻴﻮم و ﻣﻴﻞ‪ (Phenomenism) ،‬ﺡﻜﻤﺎء اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ آﻪ ﻣﺬهﺒﺸﺎن ﻓﻨﻮﻣﻨﻴﺴﻢ‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد و ﺁن را ﻣﻰﺕﻮان ﻣﺬهﺐ اﺹﺎﻟﺖ ﻋﻮارض ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﺷﺒﺎهﺖﺏﺴﻴﺎر دارد‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ ﺕﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﺟﻮاهﺮ و اﺟﺴﺎم را ﺡﺎﻻﺏﻌﺪ ﺡﺎل آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺏﻪ ﻧﻈﺎم ﻧﺴﺒﺖ دادﻩاﻧﺪ و ﺏﻤﻮﺟﺐ ﺁن ﺧﺪاوﻧﺪ دﻧﻴﺎرا در هﺮ»ﺡﺎل«ﺏﺪون‬
‫ﺁﻧﻜﻪ ﻓﻨﺎ آﻨﺪ و ﺏﺎزﮔﺮداﻧﺪ ﺧﻠﻖ ﻣﻰآﻨﺪ )‪ (١٣٥‬ﻣﻰﺕﻮانﺷﺒﻴﻪ داﻧﺴﺖﺏﻪ راى ﻣﺎﻟﺒﺮاﻧﺶ در ﺏﺎب ﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﺪام آﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮفﻓﺮاﻧﺴﻮى در ﺕﺒﻴﻴﻦ ﺁن ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ دﻧﻴﺎ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ از ﺁن روﺱﺖ آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﭼﻨﺎن ﻣﻰﺧﻮاهﺪ و هﻤﻴﻦ ﺡﻔﻆ‬
‫و اﺏﻘﺎء ﻋﺎﻟﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ازﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﺪام ﺁﻧﺴﺖ )‪، (١٣٦‬در واﻗﻊ‪،‬ﻗﻮل دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻟﺒﺮاﻧﺶ هﻢ آﻪ ﻣﻨﺸﺎاﻋﺘﻘﺎد‬
‫او ﺏﻪ ﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﺪام اﺱﺖ و ﺏﺮ ﺡﺴﺐ ﺁن ﺕﻤﺎم اﺱﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﻣﺎدى وﻃﺒﻴﻌﻰ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺪات هﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻠﺖ و ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﺡﻘﻴﻘﻰ ﺕﻤﺎم اﻣﻮر ﺟﺰ ﻣﺸﻴﺖو ارادﻩ اﻟﻬﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻧﻴﺰ ﺕﺎ ﺡﺪى هﻤﺎن ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر اﺏﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺷﻌﺮﻳﺴﺖ آﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫او در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮﺱﻰ ﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن اﺱﺮاﺋﻴﻠﻰ و ﺏﻌﺪ از ﺁن در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﻮﻣﺎسداآﻮﻳﻨﺎس هﻢ اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ )‪ (١٣٧‬ﺁﻧﭽﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻣﻮﺱﻰ ﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن وﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس ﺏﺸﺪت ﻧﻘﺪ و رد ﺷﺪﻩ اﺱﺖ )‪ (١٣٨‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻗﻮل ﺏﻌﻀﻰﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺱﻼم‬
‫اﺱﺖ در ﺏﺎب ﺟﺰء ﻻ ﻳﺘﺠﺰى‪-‬ﻳﺎ ﺟﻮهﺮ ﻓﺮد‪-‬آﻪ ﻗﻮلاﺏﻮ اﻟﻬﺬﻳﻞ ﻋﻼف ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و ﺏﺎﻗﻼﻧﻰ ﺁن را ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺬهﺐ‬
‫اﺷﺎﻋﺮﻩﺕﺼﺤﻴﺢ و ﺕﻘﺮﻳﺮ آﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﻧﻔﻮذ اﻗﻮال ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺲ و اﺏﻴﻘﻮردرﻳﻦﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫هﻨﺪوان ﻧﻴﺰ در ﺁن ﻣﺤﺴﻮس اﺱﺖ )‪ (١٣٩‬اﻣﺎ ﺏﻬﺮﺡﺎل ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺁن را در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﺏﻜﺎر ﺏﺮدﻩاﻧﺪ و‬
‫از ﺁنﻧﺘﺎﻳﺞ دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻏﻴﺮ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻨﻈﻮر ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻮﻧﺎن‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ‪،‬آﻼم آﻪهﺪف ﺁن ﺏﺮهﺎﻧﻰ آﺮدن ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد اﮔﺮ ﭼﻪ در دﻓﻊ ﺷﻜﻮك و ﺷﺒﻬﺎتﻣﻨﻜﺮﻳﻦ‪،‬وﺟﻮد ﺧﻮد را ﻣﻔﻴﺪ و ﺕﺎ ﺡﺪى ﻣﺆﺙﺮ ﻧﺸﺎن داد اﻣﺎ ﺏﺴﺒﺐ‬
‫اﺷﺘﻤﺎلﺏﺮ ﭼﻮن و ﭼﺮاهﺎى اهﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺰد ﺏﺴﻴﺎرى از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬آﻪ ﺕﺎﻳﻴﺪ اﻳﻤﺎن رادر ﺷﺎن و ﺡﺪ ﻋﻘﻞ و اﺱﺘﺪﻻل‬
‫ﻧﻤﻰدﻳﺪﻧﺪ‪-‬ﻣﻄﻌﻮن واﻗﻊ ﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻜﺮوﻩ‪.‬‬

‫در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ اوﻟﻴﻦ ﻧﺎم درﺧﺸﺎن ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﻳﻌﻘﻮب ﺏﻦاﺱﺤﻖ آﻨﺪى)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪-(٢٦٠‬ﻳﻚ ﻋﺮب ﺧﺎﻟﺺ از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻣﺮاء آﻨﺪﻩ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ اﺱﺖ زﻳﺮا در واﻗﻊ ردى اﺱﺖﺏﺮ ﻗﻮل ﺏﻌﻀﻰﺷﻌﻮﺏﻴﻪ ﻣﺘﺎﺧﺮ آﻪ ﺕﻌﺼﺐ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻰﺧﻮاهﺪ ﺡﻜﻤﺖ و ﺕﻌﻘﻞ را در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦدر اﻧﺤﺼﺎر ﻳﻚ ﻗﻮم ﺏﮕﺬارد و ﺱﻬﻢ دﻳﮕﺮان را اﻧﻜﺎر آﻨﺪ‪.‬رد دﻳﮕﺮ‬
‫وﺟﻮدﻓﺎراﺏﻰ اﺱﺖ آﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺕﺮك ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و اﺏﻦ ﺧﻠﻜﺎن هﻢ ﺏﻪ ﺕﺮك ﺏﻮدﻧﺶﺕﺼﺮﻳﺢ ﻣﻰآﻨﺪ )‪، (١٤٠‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺹﺤﺖ‬
‫ﻗﻮﻟﺶ ﻣﺸﻜﻮك اﺱﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺱﺖوﺟﻮد اﺏﻦ رﺷﺪ‪،‬اﺏﻦ ﻃﻔﻴﻞ‪،‬اﺏﻦ ﺏﺎﺟﻪ آﻪ هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﻨﺪ ﺡﻜﻤﺖو ﻋﻘﻞ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺏﻪ ﻳﻚ ﻗﻮم ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﻮم ﻧﺪارد‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﺕﻌﺼﺒﺎت ﻧﮋادىدرﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻮدآﺎﻧﻪ اﺱﺖ و ﻧﺎﺷﻰ از ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫آﻨﺪى را‪-‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪاﺏﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ )‪ (١٤١‬ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪-‬ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻟﻌﺮب ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪.‬ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﻇﺎهﺮاﻏﻴﺮ از ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻋﻠﻮم‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺕﺎﻟﻴﻔﺎت داﺷﺘﻪ اﺱﺖ از ﺁﺙﺎر او ﭼﻨﺪان ﭼﻴﺰى ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ‪.‬وى آﻪ از ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاف و اﻣﺮاء ﻋﺮب ﺏﻮد در‬
‫آﻮﻓﻪ‪،‬ﺏﻐﺪاد و ﺏﺼﺮﻩﻣﻰزﻳﺴﺖ و ﭼﻮن ﺏﺎ ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬و هﻨﺪى ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺕﻤﺎم داﺷﺖ )‪ (١٤٢‬ﺏﻪ اﻣﺮ ﻣﺎﻣﻮن‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪ آﺘﺐ ﺡﻜﻤﺖ را از ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻳﺎ ﺱﺮﻳﺎﻧﻰ ﻧﻘﻞآﻨﺪ‪.‬در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﻮرد ﺕﻌﻘﻴﺐ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ و ﻇﺎهﺮا ﺏﻪ‬
‫اﺕﻬﺎم ﺕﻤﺎﻳﻞ ﺏﻪاﻋﺘﺰال در ﻋﻬﺪ ﻣﺘﻮآﻞ آﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪاش ﻣﺼﺎدرﻩ ﺷﺪ‪.‬آﻨﺪى ﺕﺎﻟﻴﻔﺎﺕﺶ ﺏﺎﻟﻎﺏﺮ دوﻳﺴﺖ و هﻔﺘﺎد ﻣﺠﻠﺪ ﻣﻰﺷﺪ‬
‫آﻪ ﺡﺘﻰ از دﻩ ﻳﻜﺸﺎن هﻢ اﻣﺮوز ﻧﺸﺎﻧﻰﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺁﺙﺎر او در ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و از‬
‫ﺏﻌﻀﻰﺁﺙﺎرش ﻓﻘﻂ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﻜﺮ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ درﻳﻦ ﺁﺙﺎرﻣﺤﺴﻮس اﺱﺖ و ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ هﻤﻴﻦ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﺏﻮد آﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻋﺮب در ﺹﺪدﺏﺮ ﺁﻣﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺱﻄﻮ را ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ اﻓﻼﻃﻮن ﺕﻠﻔﻴﻖ آﻨﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ‬
‫آﻪآﻨﺪى در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺏﻪ ﻣﺤﻨﺖ اﻓﺘﺎد اﻣﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮ وﺟﻮد او در ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻰﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺴﻴﺎر ﺏﻮد و ﺷﺎﻳﺪ ﺏﺘﻮان‬
‫)‪(١٤٣‬‬
‫ﮔﻔﺖ ﮔﺮاﻳﺶ ﺏﻪ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﺕﺠﺮﺏﻰ هﻢﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺁﺙﺎر ﻋﻠﻤﻰ او از دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺏﻪ اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫‪،‬درﺡﻜﻤﺖ آﺎر آﻨﺪى را ﻓﺎراﺏﻰ دﻧﺒﺎل آﺮد‪-‬آﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اواﻧﺴﻴﻜﻠﻮﭘﺪﻳﺴﺖﺏﻮد‪-‬ﺟﺎﻣﻊ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬اﺏﻮ ﻧﺼﺮ‬
‫ﻓﺎراﺏﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٣٣٩‬از ﺕﺮآﺴﺘﺎن ﻳﺎﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺏﺮﺧﺎﺱﺖ اﻣﺎ اآﺜﺮ ﻋﻤﺮش در ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪاﺱﻼﻣﻰ ﺱﻴﻤﺎﺋﻰ ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ و در ﻋﻴﻦ ﺡﺎل ﺱﺎدﻩﺕﺮ از او ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻧﻪ ﻣﺜﻞ آﻨﺪى ازﻃﺒﻘﻪ اﺷﺮاف ﺏﻮد‪،‬ﻧﻪ ﻣﺜﻞ اﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎ ﺏﻪ ﺧﺪﻣﺖﺱﻼﻃﻴﻦ و اﻣﺮاء ﻋﻼﻗﻪﻳﻰﻧﺸﺎن داد‪.‬ﻗﻨﺎﻋﺖ او‪،‬ﺡﺘﻰ از زهﺪ ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ ﺏﺎﻻﺕﺮ ﺏﻮد‪،‬و ﻇﺎهﺮا ﺏﻪ‬
 ‫اﺡﻮالدﻳﻮﺟﺎﻧﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺷﺒﺎهﺖ داﺷﺖ‪.‬ﺏﻪ آﺎر و ﺧﺎﻧﻪ اﻋﺘﻨﺎﺋﻰ ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬ﻟﺒﺎسﺹﻮﻓﻴﻪ ﻣﻰﭘﻮﺷﻴﺪ و از هﻤﻪ آﺲ ﺏﻪ‬
‫دﻧﻴﺎ ﺏﻰﻋﻼﻗﻪﺕﺮ ﺏﻮد‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬درﻓﻠﺴﻔﻪ ﺏﻪ اﺹﻼح دﻧﻴﺎ و اﻳﺠﺎد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺎﺽﻠﻪ ﻣﻰاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪-‬ﺏﺮاى ﺕﻤﺎم اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪.‬‬

‫وى ﺡﻜﻤﺖ ارﺱﻄﻮ را ﻣﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ﺷﺮح آﺮد‪،‬درﺏﺎرﻩ ﻋﻘﻞ وﻧﻔﺲ‪،‬درﺏﺎرﻩ ﺱﻌﺎدت‪،‬و در ﺏﻴﺎن‬
‫اﻏﺮاض ﻣﺎ ﺏﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ارﺱﻄﻮ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎتﺟﺎﻟﺐ اﻧﺠﺎم داد‪،‬ﻣﺜﻞ آﻨﺪى ﺁراء و ﺕﻌﺎﻟﻴﻢ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺱﻄﻮ را ﺕﻠﻔﻴﻖ‬
‫آﺮد‪،‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬هﻢ در رد آﻨﺪى آﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ هﻢ در رد رازى و اﺏﻦ اﻟﺮاوﻧﺪى‪.‬‬

‫هﻤﻴﻦ اﻗﺪام او ﺏﺮاى ﺟﻤﻊ ﺏﻴﻦ راى دو ﺡﻜﻴﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﻗﻮلآﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﻣﻰﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﭼﻴﺰى ﺟﺰ اداﻣﻪ ﺡﻜﻤﺖ ارﺱﻄﻮ ﻧﻴﺴﺖﺏﺮ ﺧﻄﺎﺱﺖ‪.‬ﺏﺮ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ آﻪ ﻓﻜﺮ ارﺱﻄﻮ دراﺹﻞ‬
‫ﺏﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺜﻞ ﺏﻌﻀﻰ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪدر ﺟﻤﻊ و ﺕﻠﻔﻴﻖ ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎﻋﻰ ﻣﻬﻢ ﺏﺠﺎ ﺁوردﻩاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (١٤٤‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺕﻮﺟﻪ ﻓﺎراﺏﻰ‪-‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ آﻨﺪى‪-‬ﺏﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻖ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺧﻮد را در ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﻣﻨﻄﻖﺏﺎﻗﻰ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫در واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻣﻨﻄﻖ آﻪ ﺏﻤﻨﺎﺱﺒﺖ ارﺕﺒﺎط ﺁن ﺏﺎ ارﺱﻄﻮ ﻣﺮﺏﻰاﺱﻜﻨﺪر ﻳﻜﭽﻨﺪ ﻧﺰد ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻪ ﻣﻴﺮاث ذى اﻟﻘﺮﻧﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖﺏﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪآﺮدﻧﺪ و از ﺁن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﺠﺎدﻻت و در ﻋﻠﻢ اﺹﻮل ﺏﻬﺮﻩ ﺏﺮدﻧﺪ ﺏﻠﻜﻪ درﺕﻮﺱﻌﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﻄﻖ هﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎﻳﻰ آﺮدﻧﺪ‪.‬اﺷﻜﺎﻻت اﻣﺎم ﻓﺨﺮ ﺏﺮ ﺏﻌﻀﻰﻧﻜﺎت ﻣﻨﻄﻖ )‪ (١٤٥‬ﺕﻔﺴﻴﺮات و اﻳﺮادات ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎن‬
‫اﻣﺜﺎل زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦﺱﺎوى و ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﺏﺮ ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺁن ﻋﻠﻢ و آﺘﺎب اﻟﺮد ﻋﻠﻰ اﻟﻤﻨﻄﻘﻴﻴﻦاﺏﻦ ﺕﻴﻤﻴﻪ اﮔﺮ هﻢ‬
‫هﻴﭻ ﻳﻚ ﺕﺎﺙﻴﺮى در ﺕﺨﺮﻳﺐ ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺱﺖﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﻗﺪرت و ﺟﺴﺎرت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ‪.‬اﺏﻮ اﻟﺒﺮآﺎتﺏﻐﺪادى)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٥٤٧‬هﻢ آﻪ در اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ‪،‬ﺏﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻰﭘﺮدازد ﺏﻴﺎﻧﺶﺡﺎآﻰ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ آﻪ ﺕﻮﺱﻌﻪ آﻼم و اﺹﻮل ﺁﻧﻬﺎ را درارزش ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﺷﻚ ﻣﻰاﻧﺪاﺧﺖ‪.‬ﻗﻮل اﺏﻦ ﺕﻴﻤﻴﻪ درﺏﺎب‬
‫ﻣﻨﻄﻖ آﻪﻣﻰﮔﻮﻳﺪ هﻮﺷﻤﻨﺪ ﺏﺪان ﺡﺎﺟﺖ ﻧﺪارد و ﻧﺎدان از ﺁن ﻓﺎﻳﺪﻩاى ﻧﻤﻰﺏﺮد‪،‬ﺷﺒﺎهﺖ دارد ﺏﻪ ﺁﻧﭽﻪ اﻣﺜﺎل ﺏﻴﻜﻦ و‬
‫دآﺎرت درﺏﺎب ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ وﺏﻴﺤﺎﺹﻠﻰ ﺁن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )‪ (١٤٦‬اﻳﻦ ﺱﻮء ﻇﻦ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻣﻨﻄﻖ اﺧﺘﺼﺎص ﺏﻪ اﺏﻦ ﺕﻴﻤﻴﻪ‪-‬آﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ ﻗﺸﺮى اﻣﺎ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﺏﺎ هﻮش ﺏﻮد‪-‬ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦﺱﻴﻮﻃﻰ ﺡﺘﻰ آﺘﺎﺏﻰ در ﺕﺤﺮﻳﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬ﻓﻜﺮ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ در ﻧﺰداآﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎء ﭼﻨﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺽﻼل و در ردﻳﻒ ﻣﻘﺎﻻت زﻧﺎدﻗﻪ و ﺏﺮاهﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ هﺮ ﻧﻮع ﻓﻜﺮ دﻳﻨﻰ‬
‫ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﺡﻜﻤﺖ ارﺱﻄﻮ ﺡﺘﻰ ﺏﺎ وﺟﻮدروﭘﻮش ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ آﻪ ﻓﺎراﺏﻰ و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﺏﻪ ﺁن ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪،‬ﻧﺰد‬
‫ﻏﺰاﻟﻰ ﻣﻼزمآﻔﺮ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺏﺎرى ﺡﻜﻤﺖ ﻓﺎراﺏﻰ در واﻗﻊ ﺕﻨﻬﺎ ﺡﻜﻤﺖ ارﺱﻄﻮ ﻣﻄﺎﺏﻖ ﺁراءﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪهﺎﻳﻰ هﻢ از ﺡﻜﻤﺖ‬
‫ﻣﺸﺮﻗﻰ‪-‬ﺡﻜﻤﺖ ﺹﻮﻓﻴﻪ آﻪﺧﻮد او ﻇﺎهﺮا از ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪-‬در ﺁن هﺴﺖ‪،‬اﻣﺎ اﻳﻦ رﻧﮓ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰدر ﺡﻜﻤﺖ‬
‫اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ هﻢ هﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﮔﺮاﻳﺶ ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢدر ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺸﻬﻮدﺱﺖ‪.‬اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٤٢٨‬در‬
‫ﺟﻮاﻧﻰ ﻃﺒﻴﺐﻧﺎم ﺁورى ﺏﻮد و هﻢ در ﺟﻮاﻧﻰ ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ اﻣﺎ آﺎرى آﻪﺧﻼف ﺡﻜﻤﺖ آﺮد ﺁن ﺏﻮد‬
‫آﻪ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﺎر دردﺱﺮهﺎى ﭘﻮچ وزارت آﺮدﺁن هﻢ وزارت و ﻳﺎ ﻧﺪﻳﻤﻰ اﻣﺮاء آﻮﭼﻚ دﻳﻠﻤﻰ در هﻤﺪان و‬
‫اﺹﻔﻬﺎن‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪاﻳﻦ ﺏﻰ ﺡﻜﻤﺘﻰ هﻢ ﺁن ﺏﻮد آﻪ ﺏﺰودى دﺱﺘﺨﻮش ﻳﺎ ﺁﻟﺖ دﺱﺖ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎنﮔﺸﺖ‪.‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﺡﺘﻰ وزارت‬
‫هﻢ او را از ﺕﺪرﻳﺲ و ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺏﺎز ﻧﺪاﺷﺖ ودر اﻳﺎم وزارت ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻠﺲ درس و ﺏﺤﺚ ﺹﺒﺤﮕﺎهﻰ را ﺕﻌﻄﻴﻞ‬
‫ﻧﻜﺮدﺡﻜﻤﺖ او ﺏﺮ ﺧﻼف ﻣﺸﻬﻮر ﺕﻘﻠﻴﺪ ﺹﺮف ﻧﻴﺴﺖ و ﺕﺼﺮف دﻣﺎغ اﻳﻦ ﺡﻜﻴﻢاﻳﺮاﻧﻰ ﻧﮋاد درﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﺋﻰ‪-‬آﻪ‬
‫ارﺱﻄﻮﺋﻰ و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ اﺱﺖﻣﺤﺴﻮس اﺱﺖ‪ .‬آﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎ و آﺘﺎب اﻟﻨﺠﺎة او هﺮ دو هﻨﻮز ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪-‬ﻳﺎ‬
‫داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‪-‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﺋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺱﺖ‪.‬آﺘﺎب اﻻﻧﺼﺎفاو آﻪ ﻣﺘﺎﺱﻔﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ ﻧﻮﻋﻰ ﺡﻜﻤﻴﺖﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﻴﻦ‬
‫ﺷﺎرﺡﺎن ﺷﺮﻗﻰ)ﺏﻐﺪاد؟(و ﻏﺮﺏﻰ)اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ(آﻪ در ﺁن ﺁراء و ﻣﺒﺎﺡﺜﺎت هﺮ دو دﺱﺘﻪ درﻣﺴﺎﺋﻞ ﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ اﺱﺖ و ﺷﻴﺦ ﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد در ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎداورى آﺮدﻩ‪.‬ﺡﻜﻤﺖ اﻟﻤﺸﺮﻗﻴﻪ او ﻧﻴﺰ ﻇﺎهﺮا در ﺏﻴﺎن ﺁراء‬
‫ﺷﺎرﺡﺎنﺷﺮﻗﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ و در ﻣﻘﺎﺏﻞ ﺷﺎرﺡﺎن اﺱﻜﻨﺪراﻧﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء‪.‬آﺘﺎباﺷﺎرات او آﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ از ﺁﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﺕﺎﻟﻴﻔﺎت ﻣﻬﻢ او ﺏﺸﻤﺎرﺱﺖﺏﻪ ﺏﻴﺎن ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎىﻋﺮﻓﺎﻧﻰ ﺷﻴﺦ ﺧﺎﺕﻤﻪ ﻣﻰﻳﺎﺏﺪ‪.‬در ﺏﻴﻦ ﺁﺙﺎر اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﭼﻨﺪ رﺱﺎﻟﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ‬
‫هﺴﺖ و رﻣﺰى آﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻰﺕﻮان ﻋﻼﻗﻪ وى را ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ ذوﻗﻰ درﻳﺎﻓﺖ‪.‬اهﻤﻴﺖﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ‬
‫اوﺱﺖ و ﺕﻮﻓﻴﻘﻰ هﻢ آﻪ در ﺱﺎزش ﺏﻴﻦ ﺕﻌﻠﻴﻢﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺕﻌﻠﻴﻢ دﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ‪،‬ارزش اﺏﺘﻜﺎرى دارد‪ .‬اﺱﻢ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ‬
‫ﻧﺰدﺡﻜﻤﺎى اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اروﭘﺎ ﺷﻬﺮت ﺕﻤﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻗﺮنﺱﻴﺰدهﻢ‪-‬و اﮔﺮ ﺡﻜﻤﺎء ﻧﺼﺎرا وى را ﺏﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻰدﻳﺪﻩاﻧﺪ‪،‬ﺏﻪﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﺏﻞ اﺡﺘﺮام ﻣﻰدﻳﺪﻩاﻧﺪ آﻪ ﺡﺘﻰ ﻣﻌﺎرﺽﻪ ﺏﺎ او هﻢ درﺧﻮر اهﻤﻴﺖﺏﻮدﻩ‬
‫اﺱﺖ‪.‬از آﺘﺎب ﻋﻈﻴﻢ ﺷﻔﺎء ﺷﻴﺦ اﺟﺰاء راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﻨﻄﻖ‪،‬ﺱﻤﺎع ﻃﺒﻴﻌﻰ‪،‬آﺘﺎب اﻟﻨﻔﺲ و ﻣﺎ ﺏﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ در ﻗﺮون‬
‫وﺱﻄﻰ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪﺷﺪ و در ﺕﺒﻴﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻣﺸﺎﺋﻰ ﺷﻬﺮت او ﺏﻪ ﺟﺎﺋﻰ رﺱﻴﺪ آﻪ در ﺕﻤﺎم اروﭘﺎىﺁن اﻳﺎم ﻳﻚ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﻴﺤﻰ اﮔﺮ ﭘﻴﺮو اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﻧﺒﻮد‪،‬ﭘﻴﺮو اﺏﻦ رﺷﺪ ﺏﻮد )‪ (١٤٧‬در ﺡﺎﻟﻰ آﻪ ﻧﻔﻮذ ﻓﻜﺮ او در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ‬
‫ﺧﻮد ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ ﺏﻴﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺁراء او را ارﺏﺎب آﻠﻴﺴﺎ ﺏﻘﺪرى ﺏﺎ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺱﻦ اﮔﻮﺱﺘﻦ ﻣﻮاﻓﻖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ آﻪ ﺕﻤﺎماﺕﺒﺎع ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﮔﻮﺱﺘﻦ در‬
‫اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ ﺏﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﺎﺕﻰ آﻪﺏﻴﻦ ﻓﻜﺮ او و ﻓﻜﺮ ﺱﻦ اﮔﻮﺱﺘﻦ هﺴﺖ )‪ (١٤٨‬ﺁن را ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ‪.‬اهﺘﻤﺎماو در ﺕﻠﻔﻴﻖ ﺏﻴﻦ دﻳﻦ و ﻋﻘﻞ ﭼﻨﺎن ﺏﻮد آﻪ اﮔﺮ او را ﺏﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﺁﺙﺎرﻧﺘﻮان ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس و اﻟﺒﺮﺕﻮس ﺏﺰرگرا هﻢ ﻧﻤﻰﺕﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ ﺡﺘﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﻓﻜﺎر اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ در ﺁراء اﻳﻦ‬
‫دوﺡﻜﻴﻢ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ و ﺏﻰ ﺷﻚ ﺡﻖ ﺏﺎ راﺟﺮﺏﻴﻜﻦاﻧﮕﻠﻴﺴﻰ اﺱﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺡﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن را‬
‫ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺱﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺏﻌﺪ ازارﺱﻄﻮ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ )‪. (١٤٩‬آﺘﺎب ﺷﻔﺎى او ﺏﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻰ اوج آﻤﺎﻟﻰ اﺱﺖ آﻪﺕﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ‬
‫در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻪ ﺁن رﺱﻴﺪﻩ اﺱﺖ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺕﻠﻔﻴﻖ ﺏﻴﻦﻋﻘﻞ و دﻳﻦ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ ﻗﺒﻞ از وى و هﻤﺮاﻩ ﺏﺎ ﻣﺴﺎﻋﻰ آﻨﺪى و ﻓﺎراﺏﻰ هﻤﻮارﻩ ﻧﺰدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺮاى ﺕﻠﻔﻴﻖ ﺏﻴﻦ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ اهﺘﻤﺎم داﺋﻢ‬
‫در آﺎر ﺏﻮد‪.‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ازآﻮﺷﺶ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن درﻳﻦ ﺏﺎب‪،‬ﻣﺴﺎﻋﻰ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ اهﻤﻴﺖ داﺷﺖ‪.‬وﺟﻮد اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ‬
‫ﺱﺮى‪-‬ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎ ﺏﺎﻃﻨﻴﻪ‪-‬آﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﻓﺮاﻣﺎﺱﻮﻧﺮىاﺱﻼﻣﻰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ ﺡﻜﺎﻳﺖ از ﭘﻴﺮوزى و ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻘﻞ داﺷﺖ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم‪.‬ﭘﻨﺠﺎﻩ و ﭼﻬﺎر رﺱﺎﻟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺏﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻨﺴﻮﺏﺴﺖ آﻪ رﺱﺎﺋﻞاﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد و در‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻣﺸﺎﺋﻰ و اﺷﺮاﻗﻰ ﺏﻬﻢ ﺁﻣﻴﺨﺘﻪاﺱﺖ و ﺹﺒﻐﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺱﻰ هﻢ ﻣﺤﺴﻮس اﺱﺖ‪.‬ﻣﻰﺕﻮان ﻓﺖﺡﻜﻤﺖ ﺁﻧﻬﺎرﻧﮓ‬
‫ﻧﻮﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺱﻰ و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ دارد آﻪ ﺏﺎ ﻣﺬاهﺐ و ﻣﺒﺎدى ﺷﺮﻗﻰ واﺱﻼﻣﻰ اﻧﻄﺒﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺕﺎﺙﺮ ﺁن از‬
‫ﺡﻜﻤﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻇﺎهﺮا ﺕﺎ ﺁنﭘﺎﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺡﺘﻰ ﻟﻔﻆ ﺹﻔﺎ‪،‬ﻧﺎم ﺁن را‪-‬آﻪ در واﻗﻊﻳﺎد ﺁور‬
‫داﺱﺘﺎن»ﺡﻤﺎﻣﻪ ﻣﻄﻮﻗﻪ«آﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ اﺱﺖ‪-‬از ﻟﻔﻆ ﺱﻮﻓﻮسﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻤﻌﻨﻰ ﺡﻜﻤﺖ‪،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺏﺪاﻧﻨﺪ‪:‬ادﻋﺎﻳﻰ آﻪ هﻴﭻ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻗﺎﻧﻊآﻨﻨﺪﻩ هﻤﺮاﻩ ﻧﺪارد )‪ (١٥٠‬اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺏﻪ ﺡﺮآﺖ و ﺕﺤﻮل ﺡﻴﺎت از ﺟﻤﺎدى ﺏﻪﻧﺒﺎﺕﻰ و ﺱﭙﺲ ﺡﻴﻮاﻧﻰ‪،‬ﺕﻮﺟﻪ‬
‫آﺮدﻩاﻧﺪ و درﻳﻦ ﻃﺮز ﺏﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎنﻧﺸﺎﻧﻪﻳﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ از ﺁﻧﭽﻪ ﻃﻼﻳﻪ ﻓﺮﺽﻴﺎت ﻣﻌﺮوف ﭼﺎرﻟﺰداروﻳﻦ‬
‫ﺕﻮاﻧﺪ ﺏﻮد‪ (١٥١) .‬در ﺏﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ آﺎﻓﻰ اﺱﺖ ﺕﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﺏﻪ ﺧﺰﻩ‪،‬آﻪﮔﺎﻩ روى ﺱﻨﮕﻬﺎ را‬
‫ﻣﻰﭘﻮﺷﺪ و ﻓﺎﺹﻠﻪﻳﻰ اﺱﺖﺏﻴﻦ ﺟﻤﺎد و ﻧﺒﺎت ﻳﺎ ﺏﻪ ﺏﻮزﻳﻨﻪ آﻪﺏﺮزخ ﺏﻴﻦ ﺡﻴﻮان و اﻧﺴﺎن اﺱﺖ )‪ (١٥٢‬ﺁراء اﺧﻮان‬
‫اﻟﺼﻔﺎ در ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت و اﻟﻬﻴﺎتﻧﺰد اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ ﺏﺎ اهﻤﻴﺖ ﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪ و از ﻏﻮر در رﺱﺎﺋﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪاﺱﺖ آﻪهﺪف ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ از ﺕﻠﻔﻴﻖ ﺏﻴﻦ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺂﺧﺬ ﻋﻤﺪﻩﺷﺎنهﻢ ﺡﻜﻤﺘﻬﺎى هﺮﻣﺴﻰ‪،‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺱﻰ‪،‬و‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﻌﻼوﻩ ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﺕﻌﺎﻟﻴﻢﺷﻴﻌﻪ ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺎﺧﻮذات از ﺁراء ﻓﺎراﺏﻰ و ﺷﺎﻳﺪ ﺹﻮﻓﻴﻪ‪.‬ﺏﺎرى‪،‬اﮔﺮ در‬
‫ﻗﺮونوﺱﻄﻰ اﻳﻦ رﺱﺎﺋﻞ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪ ﺕﺎ در اذهﺎن ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺏﺎﻗﻰ ﮔﺬارد اﻳﻦ اﻧﺪازﻩ‬
‫هﺴﺖ آﻪ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬هﻢ در ﺁﺙﺎر ﺏﻌﻀﻰﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼم ﺕﺎﺙﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ هﻢ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻳﻬﻮد‪-‬هﻢ دراﺏﻦ‬
‫رﺷﺪ و هﻢ در اﺏﻦ ﺟﺒﺮول‪.‬‬

‫ﺡﻜﻤﺖﻳﻬﻮدى را در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﺪون ﺷﻚ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ در اﻧﺪﻟﺲ‪ -‬ﺏﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮﻩ دﻳﮕﺮى از ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ ﺷﻤﺮد‪.‬در‬
‫ﺏﻴﻦ ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻬﻮد آﺴﺎﻧﻰآﻪ در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻴﺸﺘﺮى داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺕﻨﺪ از اﺏﻦ ﺟﺒﺮول و ﻣﻮﺱﻰ ﺏﻦﻣﻴﻤﻮن‪.‬اﻳﻦ‬
‫هﺮ دو ﺡﻜﻴﻢ اهﻞ اﻧﺪﻟﺲ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ و هﺮ دو ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﺸﺎندادﻩاﻧﺪ آﻪ ﻓﻜﺮ ﻳﻬﻮد در ﺁن اﻳﺎم ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﺕﺤﺖ‬
‫ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﻜﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪ (١٥٣) .‬ﻳﻨﺒﻮع )‪ (Fons vitae‬اﺏﻦ ﺟﺒﺮول آﻪ ﻓﻘﻂ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺁن از ﻗﺪﻳﻢﺏﺎﻗﻰ‬
‫اﺱﺖﺏﻘﺪرى اﻟﺤﻴﺎة ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮد آﻪ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚاو را ﮔﺎﻩ ﻳﻚ ﺡﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﻰﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬دﻻﻟﺔ اﻟﺤﺎﻳﺮﻳﻦ اﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن آﻪ درﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﺎرز داﺷﺖﺧﻮد ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺏﻦ رﺷﺪ‬
‫ﺏﻮد‪.‬در هﺮﺹﻮرت ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻬﻮد ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺷﺎﮔﺮدان ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ )‪ (١٥٤‬وﺁﺙﺎر ﺧﻮد را ﺏﺎ اﺱﺘﻔﺎدﻩ از‬
‫آﺘﺐ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻩاﻧﺪ اﻣﺎ اﻳﻦ آﻪارﻧﺴﺖ رﻧﺎن ﻣﺪﻋﻰ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ آﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﻧﺰد ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻬﻮد‬
‫ﺟﺪىﺕﺮﺏﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﺕﺎ ﻧﺰد ﺧﻮد اﻋﺮاب از ﻣﻘﻮﻟﻪ ادﻋﺎهﺎى ﭘﺮﺷﻮر اﻣﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﺁﻣﻴﺰﻳﺴﺖ آﻪ در آﻼم ﺁن ﻓﻴﻠﺴﻮف‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮى آﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺁﺙﺎر ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻬﻮدهﻢ ﻣﺜﻞ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اروﭘﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼﻣﻰ در واﻗﻊآﻮﺷﺸﻰ‬
‫ﺏﻮد ﺏﺮاى ﺕﻮﻓﻴﻖ ﺏﻴﻦ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺏﻌﺪ از اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ‪،‬درﺷﺮق ﺕﻤﺎﻳﻼت ﺽﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪-‬و در واﻗﻊ ﺽﺪ ﻓﻜﺮ ﻏﻴﺮ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺖو ﻓﻠﺴﻔﻪ در ردﻳﻒ ﺁراء زﻧﺎدﻗﻪ و دهﺮﻳﻪ ﻣﻮرد ﻃﻌﻦ و اﻳﺮاد ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺏﺰرگ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺏﺮ ﺽﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪،‬ﻏﺰاﻟﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٥٠٥‬ﺏﻮد‪.‬‬

‫اﻣﺎم اﺏﻮ ﺡﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﻰ در رد و ﻧﻘﺪ ﻓﻼﺱﻔﻪ ﺧﻴﻠﻰ ﭘﺎ ﻓﺸﺎرى آﺮد و ﺏﻰﺷﻚ ﺏﻪﺡﻴﺜﻴﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﺋﻰ ﻧﻴﺰ ﻟﻄﻤﻪ ﻗﺎﺏﻞ‬
‫ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ وارد ﺁورد ﻟﻴﻜﻦ رآﻮد ﻳﺎاﻧﺤﻄﺎط ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻰ را در ادوار ﺏﻼﻓﺎﺹﻠﻪ ﺏﻌﺪ از ﻏﺰاﻟﻰ ﻧﻤﻰﺕﻮان ﺏﻪ‬
‫ﻏﺰاﻟﻰﻣﻨﺴﻮب داﺷﺖ و وى ﺏﺎ وﺟﻮد ﺕﺤﺎﺷﻰ از ﻓﻠﺴﻔﻪ در واﻗﻊ ﺧﻮد ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮفﺏﻮد‪.‬ﻗﻮل اﻣﺜﺎل زاﺧﺎﺋﻮ آﻪ در‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺁﺙﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺱﺖﺏﺪوناﺷﻌﺮى و ﻏﺰاﻟﻰ اﻋﺮاب‪-‬ﻳﻌﻨﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﻗﻮﻣﻰ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ از ﻧﮋاد‬
‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪهﺎ‪،‬آﭙﻠﺮهﺎ و ﻧﻴﻮﺕﻮنهﺎ ﮔﺰاف اﺱﺖ‪.‬ﺡﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ اﻣﺜﺎل رازىاﺏﻮ اﻟﻮﻓﺎ‪،‬اﺏﻦ هﻴﺜﻢ‪،‬اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ و ﺏﻴﺮوﻧﻰ در‬
‫ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻋﻬﺪ ﺧﻮﻳﺶ ازاﻣﺜﺎل ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪،‬آﭙﻠﺮ و ﻧﻴﻮﺕﻮن ﭼﻨﺪان دﺱﺖ آﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻧﻮاﺏﻎﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫دارد و وﻗﺘﻰ ﺁن ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺡﺎﺹﻞ ﺷﺪ‪،‬هﻴﭻ ﭼﻴﺰى ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺪ ﻇﻬﻮر ﺁﻧﻬﺎرا ﻣﺎﻧﻊ ﺁﻳﺪ‪.‬ﻧﻜﺘﻪ اﻳﻨﺴﺖ آﻪ ﺏﻌﺪ از ﻏﺰاﻟﻰ در‬
‫ﺷﺮق ﻧﺰدﻳﻚ‪-‬ﺏﻪ ﻗﻮلﻓﺮﻧﮕﻴﻬﺎ‪-‬ﺏﺎ وﺟﻮد اﻣﺜﺎل ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‪،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ و ﻏﻴﺎث اﻟﺪﻳﻦﺟﻤﺸﻴﺪ آﺎﺷﺎﻧﻰ‪،‬ﭼﻨﺪان‬
 ‫ﻓﺮﺹﺘﻰ ﺏﺮاى ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﭘﺮورش ﻧﻮاﺏﻎ ﺏﺰرگ ﻋﻠﻤﻰﺡﺎﺹﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﺆول اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺏﺘﻨﻬﺎﺋﻰ ﻧﻤﻰﺕﻮان‬
‫ﻏﺰاﻟﻰ ﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫در هﺮ ﺡﺎل ﻧﻘﺪى آﻪ ﻏﺰاﻟﻰ از ﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰ آﺮد او را ﻳﻚ ﻣﺘﻔﻜﺮ و ﻳﻚﻓﻴﻠﺴﻮف واﻗﻌﻰ ﻧﺸﺎن داد‪.‬در‬
‫ﺡﻘﻴﻘﺖ‪،‬اﻧﺘﻘﺎدات ﻏﺰاﻟﻰ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﺋﻰ درﺕﺤﻘﻴﻖ ارزش واﻗﻌﻰ ﺡﻜﻤﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺏﻮد و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ‬
‫اﻣﺎماهﻞ ﺧﺮاﺱﺎن ﺏﺎ وﺟﻮد ﺏﻴﺰارى از ﻓﻠﺴﻔﻪ‪،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻘﺎدﻧﺸﺎن داد‪.‬ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ او در ﺕﻬﺎﻓﺔ‬
‫اﻟﻔﻼﺱﻔﻪ و در اﻟﻤﻨﻘﺬ ﻣﻦ اﻟﻀﻼل‪،‬هﻢ ﺷﻚ دﺱﺘﻮرى آﺘﺎب ﮔﻔﺘﺎر دآﺎرت و هﻢ ﻧﻘﺪ دﻗﻴﻖ آﺎﻧﺖ را از ﻋﻘﻞﻧﻈﺮى ﺏﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻰﺁورد و ازﻳﻦ ﻟﺤﺎظ وى را از ﭘﻴﺸﺮوان اﺱﻼﻣﻰ ﻋﻠﻢ اﻟﻤﻌﺮﻓﻪﻣﻰﺕﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ در ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻮن‬
‫ﻏﺰاﻟﻰ را ﻓﻘﻂ از روى ‪ Algazel‬در ردﻳﻒ ﭘﻴﺮواناﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﺕﺮﺟﻤﻪﻻﺕﻴﻨﻰ ﻣﻘﺎﺹﺪ اﻟﻔﻼﺱﻔﻪاش ﻣﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻧﺰد‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﻰﺷﺪ و ﺏﺴﺒﺐ هﻤﻴﻦ اﺷﺘﺒﺎﻩ‪،‬ﻣﺆﻟﻒ آﺘﺎب ﺕﻬﺎﻓﻪ اﻟﻔﻼﺱﻔﻪدر ﻧﺰد ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اروﭘﺎ ﻣﻈﻬﺮ و‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ هﻤﺎن اﻓﻜﺎرى ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﺧﻮدش ﺏﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎرزﻩ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻏﺰاﻟﻰ در ﻓﻜﺮاروﭘﺎﻳﻰ‬
‫ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ‪،‬ﺁراء او ﺏﻄﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻇﺎهﺮا از ﻃﺮﻳﻖﻳﻜﻰ از آﺘﺐ رﻳﻤﻮن ﻣﺎرﺕﻴﻦ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﻮﻣﺎس‬
‫داآﻮﻳﻨﺎس و ﺡﺘﻰ دراﻧﺪﻳﺸﻪهﺎى ﭘﺎﺱﻜﺎل هﻢ ﻣﺆﺙﺮ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ‪.‬در ﺕﺎرﻳﺦ ﻓﻜﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰﻣﺴﺎﻋﻰ ﻏﺰاﻟﻰ ﺏﻬﺮ‬
‫ﺡﺎل ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻮد‪.‬وى در ﻧﻘﺪ ورد ﺁراء ارﺱﻄﻮ‪-‬و دوﺷﺮﻳﻚ ﺏﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻓﺎراﺏﻰ و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ‪-‬ﺷﻮر و‬
‫ﺡﺮارت ﺏﺴﻴﺎر ﻧﺸﺎن داد‪.‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﻴﺴﺖ اﻳﺮاد آﻪ ﺏﺮ ﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰ داﺷﺖ‪،‬هﻢ ﺏﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﺒﻴﻌﻰﺁن ﺧﺪﺷﻪ وارد‬
‫ﻣﻰﺁورد هﻢ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎ ﺏﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪاش ﺏﺴﻴﺎرى از ﻋﻘﺎﻳﺪﻣﻰﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد وى ﻣﺮدود ﺏﻮد و ﻣﺴﺘﻠﺰم آﻔﺮ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺏﺎب اﻋﺘﺮاض ﺏﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻪ ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﻏﺰاﻟﻰ ﺁن را ﮔﺸﻮد در ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم ﺷﺮﻗﻰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق آﻪ‬
‫ﻣﺆﺱﺲ ﻳﺎ ﻣﺮوج ﺡﻜﻤﺖ اﺷﺮاﻗﻰاﺱﺖﺏﺴﺒﺐ اﻧﺘﻘﺎداﺕﻰ آﻪ ﺏﺮ ﺡﻜﻤﺎء ﻣﺸﺎﺋﻰ وارد ﺁورد ﺏﻨﻴﺎن ﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰرا‬
‫ﺽﻌﻴﻒ آﺮد اﻣﺎ ﺡﻜﻤﺖﺧﻮد او آﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺡﻜﻤﺖ هﺮﻣﺴﻰ ﻳﺎﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺎء ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان ﺏﻮد‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰ را ازرواج ﺏﻴﻨﺪازد و ﻣﺴﺎﻋﻰ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮزورى و ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازى واﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ‬
‫در اﺡﻴﺎء ﺁن هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺰﻳﺪ ﺕﺒﻴﻴﻦ و ﺕﻘﺮﻳﺮ ﺁن ﻣﻜﺘﺐﮔﺸﺖﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎء را ﺏﻜﻠﻰ از ﻗﺪرت و اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻧﻴﻨﺪاﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻜﺮﻳﻢ ﺷﻬﺮﺱﺘﺎﻧﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٥٤٨‬آﻪ در ﻣﻘﺎﻻت وادﻳﺎن‪،‬آﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧﻮﻳﺶ اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ و در‬
‫آﻼم‪،‬آﺘﺎب ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻻﻗﺪامرا ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺮد‪،‬در رد ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺏﻮﻋﻠﻰ ﺷﻮق و ﻧﺸﺎﻃﻰ ﻧﺸﺎن داد‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻼﻗﺎت ﺏﺎ اﺏﻮ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﺏﻴﻬﻘﻰ ﻓﺼﻠﻰ از ﻳﻚ آﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ را آﻪرد ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﻴﺦ ﺏﻮد ﺏﺮ وى ﻓﺮو ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬آﺘﺎﺏﻰ ﺏﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﺎرع‬
‫اﻟﻔﻼﺱﻔﻪﻧﻮﺷﺖ و در ﺁن ﻣﺜﻞ اﻣﺎم ﻏﺰاﻟﻰ در ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺏﺮ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ اﻋﺘﺮاض آﺮد‪.‬وﺟﻮاﺏﻰ آﻪ ﺏﻌﺪهﺎ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﻧﺼﻴﺮ ﻃﻮﺱﻰ ﺕﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺎرع اﻟﻤﺼﺎرع ﺏﻪ اﻳﻦآﺘﺎب داد‪،‬ﻧﻮﻋﻰ ﻣﺤﺎآﻤﻪ ﺏﻮد ﺏﻴﻦ ﺷﻬﺮﺱﺘﺎﻧﻰ و اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ آﻪ‬
‫ﺽﻌﻒ اﻋﺘﺮاﺽﺎتوى را ﺏﺮ ﺡﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎﺋﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ‪.‬اﺏﻮ اﻟﺒﺮآﺎت)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٥٦٠‬ﻃﺒﻴﺐﻳﻬﻮدى اﻳﻦ ﻋﻬﺪ‪،‬آﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻴﺪ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪،‬ﻧﻴﺰ در ﻧﻘﺪ ﺡﻜﻤﺖﺏﻮ ﻋﻠﻰ‪-‬اﻣﺎﻧﻪ ﺏﺎ هﺪف و ﻧﻴﺘﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻏﺰاﻟﻰ‪-‬آﻮﺷﻴﺪ‪.‬وى در‬
‫آﺘﺎباﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺱﻨﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن و ﺕﺎ ﺡﺪى ﻓﻠﺴﻔﻪ رازى رااﺡﻴﺎء آﺮد و ﺏﺮ آﺘﺎب ﺷﻔﺎى ﺷﻴﺦ‪-‬آﻪ‬
‫ﺧﻮد وى ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁنرا اﺧﺬ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪-‬ﺏﺸﺪت اﻋﺘﺮاض آﺮد‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ راى ﻣﺸﺎﺋﻴﺎن را داﺋﺮ ﺏﻪ اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ﺡﺮآﺖ در ﺧﻼء رد آﺮد و زﻣﺎن را هﻢ ﺏﺮ ﺧﻼف راى ﻣﺸﺎﺋﻴﻬﺎ آﻪﺁن را ﻣﻘﺪار ﺡﺮآﺖ ﻣﻰداﻧﻨﺪ ﻣﻘﺪار وﺟﻮد‬
‫ﺷﻤﺮد‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻘﺎدات او دراﻓﻜﺎر اﻣﺎم ﻓﺨﺮ ﺧﺎﺹﻪ در آﺘﺎب ﻣﺒﺎﺡﺚ اﻟﻤﺸﺮﻗﻴﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ آﺮد‪.‬ﺏﻌﻀﻰﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ‬
‫اﻋﺘﺮاﺽﺎت او را ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﺟﻮاب ﻧﺪادﻩ ﺏﻮد‪،‬ﺡﻜﻤﺖﻣﺸﺎﺋﻰ ﺏﺎ ﺁﻧﻬﺎ از ﺏﻴﻦ ﻣﻰرﻓﺖ‪.‬ﺷﺎﻳﺪ اﺏﻦ ﻗﻮل ﺹﺎﺡﺐ‬
‫ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎ )‪ (١٥٥‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰ ﺏﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺡﻘﺎ اﮔﺮ ﺕﺎﻳﻴﺪات و ﻣﺪاﻓﻌﺎت ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﻃﻮﺱﻰ ﻧﺒﻮداﻋﺘﺮاﺽﺎت و‬
‫ﺕﺸﻜﻴﻜﺎت اﺏﻮ اﻟﺒﺮآﺎت ﻟﻄﻤﻪ ﺏﺰرﮔﻰ ﺏﻪ ﺡﻴﺜﻴﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻰزد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ هﻢ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﺏﻮد آﻪ اﻋﺘﺮاﺽﺎت و ﺕﺸﻜﻴﻜﺎت اﻣﺎم ﻓﺨﺮ را درﺷﺮح اﺷﺎرات ﺷﻴﺦ رد آﺮد و از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫دﻓﺎع ﻧﻤﻮد‪.‬اﻳﻦ هﻤﺎن دﻓﺎﻋﻰ ﺏﻮدآﻪ ﭘﻴﺶ از ﺧﻮاﺟﻪ‪،‬اﺏﻦ رﺷﺪ ﻗﺮﻃﺒﻰ در اﻧﺪﻟﺲ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪-‬و در ﺟﻮاباﻣﺎم ﻏﺰاﻟﻰ‪.‬‬

‫اﺏﻦ رﺷﺪ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٥٩٥‬از ﺡﻴﺚ ﻧﻔﻮذ و ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﻜﺮ ﺏﻰ ﺷﻚ ﻳﻚ ﺕﻦاز ﺏﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺡﻜﻤﺎء دﻧﻴﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﺱﺖ و‬
‫ﺕﻌﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﺡﻜﻴﻢ اﺱﻼﻣﻰﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﻈﻴﻢ داﺷﺖ‪،‬ﺏﻠﻜﻪ درﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ و‬
‫ﺡﺘﻰ ﺕﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮون ﺟﺪﻳﺪ ﺕﺎرﻳﺦ هﻢ ﺏﻌﻀﻰ از اﻓﻜﺎر او دراذهﺎن اهﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻓﺬ و ﻣﺆﺙﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬ﻧﻔﻮذ وى در‬
‫اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻏﺮﺏﻰﺏﻘﺪرى ﺏﻮد آﻪ ﻣﺪﺕﻬﺎ اﺏﻦ رﺷﺪ ﻧﺰد اهﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺤﻚ و ﻣﻴﺰان ﺡﻘﻴﻘﺖﺏﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺎرﻩﻳﻰ هﺮ ﭼﻪ را ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ او ﻣﻮاﻓﻖ ﺏﻮد ﻋﻴﻦ ﺡﻘﻴﻘﺖ ﻣﻰﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺏﺮﺧﻰهﺮ ﭼﻪ را ﺏﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﻣﻮاﻓﻖ ﺏﻮد‬
‫ﻣﺤﺾ ﺽﻼل ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬اﮔﺮ ﻣﺠﺎﻣﻊدﻳﻨﻰ و ﻣﻘﺎﻣﺎت آﻠﻴﺴﺎﺋﻰ ﻣﻜﺮر در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ در ﻣﻨﻊ از ﺕﺪرﻳﺲ ﺁﺙﺎر‬
‫اوﻓﺘﻮاهﺎى ﺱﺨﺖ ﺹﺎدر آﺮدﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﻔﻮذ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩﻳﻰ ﺏﻮد آﻪ اﻳﻦ اﺱﺘﺎدﺏﺰرگ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮهﻨﮓ‬
 ‫اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ داﺷﺖ‪.‬در واﻗﻊ اهﺘﻤﺎم او درﺕﻮﻓﻴﻖ ﺏﻴﻦ دﻳﻦ و ﻋﻘﻞ‪،‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺱﺮﻣﺸﻖ و زﻣﻴﻨﻪ ﺧﻮﺏﻰ ﺷﺪ ﺏﺮاى‬
‫ﺡﻜﻤﺎءاﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ آﻪ در ﺡﻮزﻩ دﻳﺎﻧﺖﺧﻮﻳﺶ ﺏﺎ ﻧﻈﻴﺮ هﻤﻴﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻮاﺟﻪﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﺟﻮاﺏﻰ آﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ ﺏﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﻰداد ﺁن ﺏﻮد آﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺏﺎﻳﺪ از دﺱﺘﺮس آﺴﺎﻧﻰ آﻪ از ﻋﻬﺪﻩ ﻓﻬﻢ ﺁن ﺏﺮ ﻧﻤﻰﺁﻳﻨﺪ دور داﺷﺖ زﻳﺮا ﺏﻴﻦﻓﻠﺴﻔﻪ و‬
‫دﻳﻦ ﺧﻼف ﻧﻴﺴﺖ‪،‬اﺧﺘﻼف در ﻓﻬﻢ آﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻣﻘﺎﺹﺪ ﺡﻜﻤﺎرا درك ﻧﻜﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺏﺎ هﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺱﺖ آﻪ اﺏﻦ‬
‫رﺷﺪ در ﺕﻬﺎﻓﺔ اﻟﺘﻬﺎﻓﻪاﻋﺘﺮاﺽﺎت ﻏﺰاﻟﻰ را رد ﻣﻰآﻨﺪ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻰﺷﻮد و هﻤﻴﻦ ﻣﻼﺡﻈﺎتاوﺱﺖ آﻪ ﺡﻜﻤﺎء‬
‫اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ را هﻢ در ﻣﻘﺎﺏﻞ ﻣﻨﻜﺮان ﻗﺪرتﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻰدهﺪ‪.‬ﺡﻜﻤﺎء اروﭘﺎ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺏﻰهﻴﭻ ﺕﺮدﻳﺪ رﻳﺰﻩ‬
‫ﺧﻮارﺧﻮان اﺏﻦ رﺷﺪ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس ﺏﻪ ﻗﻮل رﻧﺎن )‪ (١٥٦‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﻪﺕﻤﺎم ﺡﻜﻤﺖﺧﻮد را ﺏﻪ او ﻣﺪﻳﻮن‬
‫اﺱﺖ‪،‬و ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ در رد و ﻧﻘﺪ اﻗﻮال اواﺹﺮارى ﺕﻤﺎم آﺮدﻩ اﺱﺖ‪،‬ﮔﻮﻳﻰ اﻳﻦ هﻢ ﻃﺮﻳﻘﻪﻳﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﺮاى‬
‫اداىدﻳﻨﻰ آﻪ ﺏﻪ او داﺷﺘﻪ‪.‬در هﺮ ﺹﻮرت ﻣﺒﺎرزﻩﻳﻰ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚﺏﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ آﺮدﻩاﻧﺪ‬
‫ﺡﻜﺎﻳﺖ از ﻗﻮت ﻧﻔﻮذ او در اذهﺎن و اﻓﻜﺎر اهﻞﺡﻜﻤﺖ دارد‪.‬اﺏﻦ رﺷﺪ ﺏﺴﺒﺐ ﺁﺙﺎرى آﻪ در ﺷﺮح آﺘﺐ و ﺕﺒﻴﻴﻦ‬
‫اﻏﺮاضارﺱﻄﻮ ﺕﺎﻟﻴﻒ آﺮد در اروﭘﺎ ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎرح ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪-‬ﺷﺎرح ﻣﻄﻠﻖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ داﻧﺘﻪ وﻗﺘﻰ ﻣﻰﺧﻮاهﺪ از او ﻧﺎم ﺏﺒﺮد‪،‬ﻣﺜﻞ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﻨﺎﺋﻰ ﻋﻈﻴﻢ را ﺏﻪآﺴﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻰدهﻨﺪ‪ ،‬درﺏﺎرﻩاش‬
‫ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪:‬اﺏﻦ رﺷﺪ آﻪ ﺷﺮح ﺏﺰرگ رادرﺱﺖ آﺮد )‪. (Commento feo il grand Che‬در ﺡﻘﻴﻘﺖﺷﺮوح او‬
‫ﺏﻮد آﻪﺏﺎ آﺘﺎﺏﻬﺎى دﻳﮕﺮى آﻪ از وى ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪،‬ﺏﺎب ﻓﻬﻢ واﻗﻌﻰﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺏﺮ روى دﻧﻴﺎى اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ‬
‫ﮔﺸﻮد‪.‬ﺟﺎى اﻓﺴﻮس اﺱﺖ آﻪاز ﺏﻌﻀﻰ ﺁﺙﺎر او ﺟﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎى ﻻﺕﻴﻨﻰ ﻧﻤﻰﺕﻮان اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺏﺮد‪.‬اﻣﺎاﮔﺮ اﺹﻞ‬
‫ﻋﺮﺏﻰ ﺏﻌﻀﻰ ﺁﻧﻬﺎ در دﺱﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺡﺎآﻰ از اهﻤﻴﺖﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖ‪.‬هﺮ ﭼﻪ هﺴﺖ اروﭘﺎ اﺏﻦ رﺷﺪ را ﺷﺎرح‬
‫ﺏﺰرگ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ اﻣﺎ درﺡﻘﻴﻘﺖ وى ﻣﻌﻠﻢ واﻗﻌﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﺖ‪.‬ﻏﻴﺮ از ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس آﻪ ازاﺏﻦ رﺷﺪ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‬
‫و در ﻋﻴﻦ ﺡﺎل ﺁن را رد آﺮد ﺏﺎﻳﺪ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ از رﻳﻤﻮنﻟﻮل ﻧﺎم ﺏﺮد‪-‬از ﺡﻜﻤﺎ و ﻋﺮﻓﺎء ﻣﻌﺮوف ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪-‬آﻪ‬
‫ﮔﻮﺋﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪاﺏﻦ رﺷﺪ را ﺏﻤﻨﺰﻟﻪ ﺡﺠﺖ اﺱﻼم ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮد و ﻣﺒﺎرزﻩ ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ اﺏﻦ رﺷﺪ در ﻧﺰد او ﺏﺮ ﻧﻮﻋﻰ‬
‫ﻏﻴﺮت و ﺕﻌﺼﺐ دﻳﻨﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﻮد‪.‬ﺡﺘﻰ ﭘﺘﺮارك ﺷﺎﻋﺮﻣﻌﺮوف اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ هﻢ ﺏﺮ ﺽﺪ اﻧﺘﺸﺎر ﺡﻜﻤﺖ اﺏﻦ رﺷﺪ و ﺏﺮ‬
‫ﺽﺪ ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ آﻪﻣﻌﺎﺹﺮان او هﻨﻮز ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ و ﻃﺐ و ﻋﻠﻢ و ادب اﺱﻼﻣﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻩاﻧﺪﺏﺸﺪت ﺱﺨﻦ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪.‬ارزﻳﺎﺏﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺏﻦ رﺷﺪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اروﭘﺎﻳﻰ آﺎرﻳﺴﺖدﺷﻮار و دﻗﻴﻖ‪،‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻪ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‬
‫ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻰﺷﻮد و ﺏﻪ ﻋﺼﺮﺟﺪﻳﺪ ﺕﺎرﻳﺦ هﻢ ﻣﻰرﺱﺪ‪.‬در ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻧﻔﻮذ او اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﻗﻄﻌﻰ‬
‫اﺱﺖ‪.‬راﺟﺮﺏﻴﻜﻦ ﺏﺎ ﻗﺪرى ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪،‬اﻣﺎ ﺏﺎ ﻟﺤﻨﻰ ﺁﮔﻨﺪﻩ از اﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ در ﺁن زﻣﺎن ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل ﺕﻤﺎم ﻋﻘﻼ ﺏﻮد‪.‬اﻟﺒﺘﻪاﻳﻨﺠﺎ ﺹﺤﺒﺖ از ﻗﺮون وﺱﻄﻰ اﺱﺖ اﻣﺎ ﺷﺒﺎهﺘﻬﺎﻳﻰ هﻢ آﻪ ﺏﻴﻦ ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮالاو ﺏﺎ ﺁراء‬
‫دآﺎرت وﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ هﺴﺖ در ﺧﻮر ﺕﺎﻣﻞ اﺱﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ در رﺱﺎﻟﻪاﻟﻬﻰ و ﺱﻴﺎﺱﻰ اﺱﭙﻴﻨﻮزا هﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ ﻇﺎهﺮا‬
‫ﺏﻰﺕﺎﺙﻴﺮ ﻧﺒﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫درﻳﻦ رﺱﺎﻟﻪ اﺱﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻮﺽﻌﻬﺎﻳﻰ هﺴﺖ آﻪ ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮارد رﺱﺎﻟﻪ ﻓﺼﻞاﻟﻤﻘﺎل اﺏﻦ رﺷﺪ ﺷﺒﺎهﺖ دارد و ﺏﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ اﺱﭙﻴﻨﻮزا از ﻃﺮﻳﻖ آﺘﺐاﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن از اﺏﻦ رﺷﺪ ﻣﺘﺎﺙﺮ ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬در واﻗﻊ ﻳﻚ ﻣﺎﺧﺬ ﻋﻤﺪﻩ ﻓﻠﺴﻔﻪاﺏﻦ رﺷﺪ‬
‫هﻨﻮز هﻢ ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎى ﻗﺪﻳﻢ ﻋﺒﺮى ﺁﺙﺎر اوﺱﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺰدر ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺮى ﺏﺎﻗﻰ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ و در‬
‫اﻳﻨﺼﻮرت ﻣﻰﺕﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ آﻪ اﺏﻦ رﺷﺪاز ﻃﺮﻳﻖ ﺡﻜﻤﺎء ﻳﻬﻮد هﻢ در ﻓﻜﺮ ﺏﻌﻀﻰ ﺡﻜﻤﺎء اروﭘﺎ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺱﺖﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﮕﺬارد‪.‬‬

‫اﮔﺮ اروﭘﺎ اﺏﻦ رﺷﺪ را ﺧﺎﺕﻢ ﺡﻜﻤﺎى اﺱﻼﻣﻰ و ﺏﻘﻮل ﻣﻌﺮوف ﺁﺧﺮﻳﻦﭼﺸﻤﻪ ﻳﻚ ﺁﺕﺸﺒﺎزى ﺏﻰدوام‪-‬آﻪ ﻧﺰد ﺁﻧﻬﺎ‬
‫وﺹﻒ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖﺧﻮاﻧﺪ ﻗﻀﺎوﺕﺶ ﻧﺎﺷﻰ از ﺏﻴﺨﺒﺮﻳﺴﺖ‪.‬ﭼﻮن ﺏﻌﺪ از ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ و ﺷﺮوعﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫اروﭘﺎ از ﺷﺮق و اﺱﻼم ﺏﻰﺧﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪،‬ازﻳﻦ روﻧﻪ از ﺡﻜﻤﺖ اﺷﺮاﻗﻰآﻪ ﭘﻴﺶ از اﺏﻦ رﺷﺪ در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻇﻬﻮر‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺏﻮد اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻪ ازﺡﻜﻤﺖ ﺹﺪر اﻟﻤﺘﺎﻟﻬﻴﻦ آﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺏﻌﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬ﺏﻰ ﺕﻮﺟﻬﻰ ﻏﺮﺏﻴﺎن ﺏﻪ اﻳﻦﺡﻜﻤﺘﻬﺎى‬
‫ﺷﺮﻗﻰ از ﺁن روﺱﺖ آﻪ ﭼﻮن در ﻗﺪﻳﻢ ﺏﻪ ﻻﺕﺘﻨﻰ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪﻩ و دراﻓﻜﺎر ﺡﻜﻤﺎء و در ﺡﻜﻤﺖ اروﭘﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﻧﻤﻰﺏﺎﻳﺴﺖ آﺮدﻩ ﺏﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮﺏﻪ ﺁن ﻣﻜﺘﺒﻬﺎ ﭼﻨﺪان ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻩاﻧﺪ‪.‬در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰاﮔﺮ در اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﺏﺎ از دﺱﺖ رﻓﺘﻦ ﺡﻜﻮﻣﺖ اﺱﻼﻣﻰ دﻧﺒﺎﻟﻪﻳﻰ ﻧﻴﺎﻓﺖ در ﻣﺸﺮقﺏﺎ وﺟﻮد ﻣﺸﻜﻼﺕﻰ آﻪ در ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل و ﺏﻌﺪ از ﺁن‬
‫ﺏﺮاى اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺒﺎﺡﺚﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ هﻤﭽﻨﺎن دوام ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺹﺮف ﻧﻈﺮ از ﺷﺮوح ارزﻧﺪﻩﻳﻰ آﻪ در ﺏﺎبآﺘﺐ ﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ‬
‫ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازى)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٦٠٦‬و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮﻃﻮﺱﻰ)ﻣﺘﻮﻓﻰ ‪(٦٧٢‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪،‬ﺡﻜﻤﺖ اﺷﺮاق ﺱﻬﺮوردى‬
‫هﻢ ﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖﻧﻮرﻳﻪ ﻣﻼ ﺹﺪرا اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ (١٥٧) .‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬آﻼم اﺱﻼﻣﻰ در ﺁﺙﺎرى ﭼﻮن ﻣﻮاﻗﻒﻗﺎﺽﻰ ﻋﻀﺪ‪ ،‬ﺷﺮح‬
‫ﺕﺠﺮﻳﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﺡﻠﻰ و آﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮ در ﺕﻮﻓﻴﻖ ﺏﻴﻦ ﻋﻘﻞو ﺷﺮع راﻩ ﺧﻮد را هﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داد‪.‬‬

‫اروﭘﺎ از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﻪ ﻣﺸﺎﺋﻴﺎن ﺕﻮﺟﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪-‬ازآﻨﺪى ﺕﺎ اﺏﻦ رﺷﺪ‪-‬اﻣﺎ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺡﻜﻤﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺎ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺏﻌﺪ‬
‫از ﺷﺮوع ﻋﻬﺪﺟﺪﻳﺪ هﻢ ﺏﻬﺮﻩ ﻣﻰﺏﺮد‪.‬ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺁﺙﺎر ﺷﻴﺦ از اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺮوع ﺷﺪ آﻪ درﺁن ﻋﻠﻤﺎء ﻳﻬﻮد ﺏﺎﻧﺼﺎرا‬
 ‫هﻤﻜﺎرى ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬ﭼﻨﺪ ﺱﺎﻟﻰ ﺏﻌﺪ‪،‬ﺁﺙﺎر آﻨﺪى وﻓﺎراﺏﻰ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ و ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﻳﻚ ﻗﺮن ﺏﻌﺪ از ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺐ اﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎﺏﻮد آﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺁﺙﺎر اﺏﻦ رﺷﺪ ﺁﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪-‬اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺱﻴﺰدهﻢ ﻣﻴﻼدى‪.‬‬

‫ﺏﺎ وﺟﻮد ﻣﻌﺎرﺽﺎﺕﻰ آﻪ اهﻞ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰﺧﺎﺹﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ رﺷﺪ‪-‬ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ اﻳﻦ‬
‫ﺡﻜﻤﺖﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺎﻳﻪ اﻋﺠﺎبﺏﻮد و ﺧﻀﻮع‪.‬از ﻣﻮارد ﺟﺎﻟﺒﻰ آﻪ اﻳﻦ ﺡﺎﻟﺖ اﻋﺠﺎب ﻧﺼﺎرا را ﻧﺴﺒﺖﺏﻪﺡﻜﻤﺖ و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ ﻳﻚ رﺱﺎﻟﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ اﺱﺖ از ﻣﺆﻟﻔﻰﻣﺠﻬﻮل آﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ اهﻞ آﺠﺎﺱﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺏﻬﺮ ﺡﺎل در ﻣﺴﻴﺤﻰﺏﻮدﻧﺶ ﺟﺎى ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻮن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از اﻧﺠﻴﻞ ﻣﻜﺮر ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪﺏﻠﻜﻪ ﺹﺮﻳﺤﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ‬
‫ﺕﺜﻠﻴﺚ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬در اواﺧﺮ آﺘﺎب‪،‬ﺟﺎﺋﻰ آﻪ اﺷﺎرت دارد ﺏﻪ اﻧﺒﻴﺎ آﻪ ﻣﻨﺒﻊ وﺡﻰ اﻟﻬﻰ ﺏﻮدﻩاﻧﺪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ص را هﻢدر ردﻳﻒ ﻧﺎم ﻣﻮﺱﻰ ذآﺮ ﻣﻰآﻨﺪ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در دﻧﻴﺎى ﻻﺕﻴﻦ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ آﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص را‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ راﺱﺘﻴﻦ ﻧﻤﻰداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺏﺴﻴﺎر ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺡﺎآﻰاﺱﺖ از ﺕﺎﺙﻴﺮ و ﻧﻔﻮذ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ در‬
‫اذهﺎن و اﻓﻜﺎر ﻋﻠﻤﺎءو ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ )‪. (١٥٨‬اﻳﻦ اﻋﺠﺎب و ﺕﺤﺴﻴﻦ ذهﻦ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﺏﻮد آﻪ ﺁن را وا ﻣﻰداﺷﺖﺡﺘﻰ در ﺡﺎﻟﻰ آﻪﺏﺸﺪت ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ را ﻧﻘﺪ ﻣﻰآﻨﺪ از ﺁن ﭼﻴﺰهﺎﺋﻰ اﺧﺬ‬
‫آﻨﺪ‪.‬ازﻳﻨﺠﺎﺱﺖآﻪ ﻣﻜﺮر ﺏﻪ ﻣﻮارد ﺷﺒﺎهﺖﺏﻴﻦ اﻗﻮال ﺡﻜﻤﺎء ﻗﺪﻳﻢ اروﭘﺎ ﺏﺎ ﺁراء ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻣﻰﺕﻮان ﺏﺮﺧﻮرد‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺁن ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر ﺕﻮﻣﺎس داآﻮﻳﻨﺎس آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﺖ اﺷﻴﺎء اﺱﺖ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺁﻟﻔﺮد ﮔﻴﻮم ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻰآﻨﺪ‪،‬ﭼﻴﺰىﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ آﻼم اﺏﻦ رﺷﺪ آﻪ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻘﺪﻳﻢ هﻮ اﻟﻌﻠﺔ و اﻟﺴﺒﺐﻟﻠﻤﻮﺟﻮد )‪ (١٥٩‬ﺡﺘﻰ در اﻗﻮال‬
‫ﺡﻜﻤﺎء ﺏﻌﺪ از رﻧﺴﺎﻧﺲ هﻢ ازﻳﻦ ﻣﻮارد ﺷﺒﺎهﺖﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖ ﺁراء ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺕﺮﺟﻤﻪهﺎى‬
‫ﻻﺕﻴﻨﻰ ﻳﺎﻋﺒﺮى در اذهﺎن اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎ وارد ﺷﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ و ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻗﺪرت و ﻏﻠﺒﻪ ﺡﻜﻤﺖاﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ‬
‫رﺷﺪ‪-‬ﺏﺮ ﻓﻜﺮ اروﭘﺎﻳﻰ ﺕﺎ دورﻩ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و اﻣﺜﺎلاو ﺏﻰ ﺷﻚ هﻨﻮز دوام داﺷﺘﻪ اﺱﺖ )‪ (١٦٠‬ﺁﻳﺎ ﻣﺸﺎﺟﺮﻩ ﻣﻌﺮوف ﻻﻳﺐ‬
‫ﻧﻴﺘﺲو ﭘﻴﺮ ﺏﻞ درﺏﺎب ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﺮور و اﻳﻦ آﻪ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺏﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﻤﻜﻨﻪهﺴﺖﻳﺎ ﻧﻪ از ﺡﻴﺚ ﻣﺎهﻴﺖ دﻋﻮى و‬
‫ﻃﺮز اﺡﺘﺠﺎج ﻋﻴﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮﻩﻳﻰ اﺱﺖ آﻪﻣﻮﺱﻰ ﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن‪-‬و ﻗﺒﻞ از وى ﺏﻌﻀﻰ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼم‪-‬در ﺟﻮاب‬
‫زﻧﺎدﻗﻪﻳﻰﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ زآﺮﻳﺎى رازى ﺁوردﻩاﻧﺪ؟ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ اروﭘﺎ ﺏﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮناﻣﻜﺎن اﻳﻦ ارﺕﺒﺎط را ﺕﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻰآﻨﺪ و از ﺕﺎﻣﻞ در اﻳﻦ دﻋﻮى آﻪ آﺎﺕﺒﻰﻗﺰوﻳﻨﻰ ﻧﻴﺰ‪-‬در آﺘﺎب اﻟﻤﻔﺼﻞ ﻓﻰ ﺷﺮح اﻟﻤﺤﺼﻞ‪-‬ﺁن را ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ‬
‫ﺏﻬﻤﺎنﺷﻜﻞ اﺏﻦ ﻣﻴﻤﻮن ﻣﻄﺮح ﻣﻰآﻨﺪ )‪، (١٦١‬ﻻ اﻗﻞ ﻣﻰﺕﻮان ﺏﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺱﻴﺪ آﻪدر اﻓﻜﺎر ﺡﻜﻤﺎء اروﭘﺎ هﻨﻮز‬
‫ﻧﻜﺘﻪهﺎﺋﻰ هﺴﺖ آﻪ ﺱﺎﺏﻘﻪ ﺁﻧﻬﺎ را در ﻧﺰدﺡﻜﻤﺎى اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺏﺎرى‪،‬ﻣﺴﺎﻋﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻳﺎدﺱﺖو‬
‫آﺘﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺏﺘﻜﺎرى و ﺕﺎزﻩ ﺏﺴﻴﺎر دارد‪.‬ﺏﺎ ﭼﻨﻴﻦ وﺽﻌﻰ‪،‬ﺧﺎﻣﻰ و آﻮﺕﻪ ﺏﻴﻨﻰ اﺱﺖ آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را درﻳﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻓﻘﻂ ﺷﺎرح ﺡﻜﻤﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﺨﻮاﻧﻨﺪ‪-‬و ﻻ ﻏﻴﺮ‪.‬ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ هﻢ‪،‬ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻢ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬هﺮ ﭼﻨﺪ از ﻗﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪-‬و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻗﻮام هﻨﺪى و اﻳﺮاﻧﻰ‪-‬ﺏﺴﻴﺎر ﭼﻴﺰهﺎ اﺧﺬ و اﻗﺘﺒﺎس ردﻩاﺱﺖﺏﻰﺷﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪﻳﻰ اﺱﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺏﺎ‬
‫ﺡﻜﻤﺖﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﺕﻔﺎوتﺏﺴﻴﺎر دارد‪-‬هﻢ در هﺪف و هﻢ در ﻃﺮز ﺏﻴﺎن‪.‬‬

‫‪ -١٩‬روش ﺗﺮﺑﻴﺘﻰ اﺳﻼﻣﻰ‬

‫ﺏﺮﺧﻼف ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آﻪ ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ ﺏﻪ ﺕﺮﺏﻴﺖ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻰ ﻧﺪاﺷﺖ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮﺕﺮﺏﻴﺖ اروﭘﺎ را ﺁﺧﺮ اﻻﻣﺮ زﻳﺎدﻩ از ﺡﺪ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻰ آﺮد ﺕﻮﺟﻪ ﺧﺎص اﺱﻼمﺏﻪ ﺕﺮﺏﻴﺖ دﻧﻴﻮى‪،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺕﺮﺏﻴﺖ ﻣﺘﻮازﻧﻰ ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد آﻪ‬
‫ﺕﺮآﻴﺐهﻤﺠﻨﺲ و ﻣﺘﻌﺎدﻟﻰ ﺏﻮد از ﻋﻼﺋﻖ دﻳﻨﻰ و دﻧﻴﻮى‪.‬‬

‫اﺱﺎس ﺕﺮﺏﻴﺖ اﺱﻼﻣﻰ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺹﺎﻟﺢ‪،‬و ﺁﻧﭽﻪ ﺏﺮﺁن ﻧﻈﺎرت ﻣﻰآﺮد رﻳﻌﺖﺏﻮد و ﺱﻨﺖ‪.‬در‬
‫واﻗﻊ ﭘﻴﺮوى از ﺁﻧﭽﻪ ﺱﻨﺖﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ‪،‬اﻳﺪﺁل اﺧﻼﻗﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﺏﻮد ﺏﺮاى هﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪.‬‬

‫ﻣﻜﺎرم اﺧﻼﻗﻰ آﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد را ﺏﺮاى اﺕﻤﺎم و اآﻤﺎل ﺁن ﻣﺒﻌﻮث ﻣﻰدﻳﺪﺏﺮاى ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﭘﻴﺮوى ﺱﻨﺖ او‬
‫ﺏﺪﺱﺖ ﻣﻰﺁﻣﺪ و ﺏﺲ‪.‬اﺱﻼم‪،‬اﻓﺮاد وﻗﺒﺎﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را آﻪ ﺁداب و اﻧﺴﺎب ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻨﺪ در ﻳﻚ ﻧﻮع ﺏﺮادرىﺟﻬﺎﻧﻰ‬
‫ﺏﻬﻢ ﭘﻴﻮﺱﺖ و ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ هﻴﭻ آﺲ را ﻣﺴﺆول آﺮدار دﻳﮕﺮى ﻧﺪاﻧﺴﺖو ﺡﺲ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻓﺮدى را در اﺧﻼق ﺧﻮﻳﺶ‬
‫اﺱﺎس ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻤﺮد‪.‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﺮاىاﻋﺮاب‪ ،‬ﺏﻠﻜﻪ ﺏﺮاى ﺏﺴﻴﺎرى از اﻗﻮام و ﻧﮋادهﺎﺋﻰ آﻪ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺪﺱﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪،‬اﺱﻼم ﻣﻴﺰاﻧﻬﺎى ﺕﺎزﻩ اﺧﻼﻗﻰ و ﺕﺮﺏﻴﺘﻰ ﺁورد آﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺎ ﺁنهﻨﮕﺎم ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬از هﻤﺎن ﺁﻏﺎز آﺎر‪ ،‬اﺧﻼق‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺱﺎدﮔﻰ و ﻣﺮوت زﻧﺪﮔﻰ ﺏﺪوىرا ﻧﮕﺎﻩ داﺷﺖ و ﺁن را ﺏﺎ دﺱﺘﻮر ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺕﺼﻔﻴﻪ آﺮد‪.‬ﻏﻴﺮت ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ‬
‫وﻗﻮﻣﻰ ﻳﻚ ﻣﻈﻬﺮ اﻳﻦ اﺧﻼق ﻋﻬﺪ ﺏﺪاوت ﺏﻮد و ﻣﻈﻬﺮ دﻳﮕﺮش ﻋﺒﺎرت ﺏﻮداز آﺮاهﺖ از ﻓﺤﺸﺎء‪،‬ﺹﺒﺮ در ﻣﻘﺎﺏﻞ‬
‫ﺷﺪاﺋﺪ‪،‬و ﺕﺴﻠﻴﻢ ﻧﺸﺪن در ﺏﺮاﺏﺮ ﺁﻧﭽﻪﺧﻼف ﺡﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪،‬ﻧﻴﺰ از ﻟﻮازم اﻳﻦ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮى ﺏﺪوى ﻣﺂب ﺏﻮد‪.‬‬

‫واﻗﻊ ﺏﻴﻨﻰ و ﺡﺴﺎﺏﮕﺮى‪-‬آﻪ از ﺕﺎﺙﻴﺮ زﻧﺪﮔﻰ ﺷﻬﺮى درﻳﻦ اﺧﻼق واردﺷﺪﻩ ﺏﻮد‪-‬ﺁن را ﺕﻌﺪﻳﻞ ﻣﻰآﺮد و ﻗﺎﺏﻞ‬
‫ﻋﻤﻞ‪.‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺕﺮﺏﻴﺖ اﺱﻼﻣﻰ راﺕﺮﺏﻴﺘﻰ ﻣﻌﺘﺪل آﺮد‪،‬ﺕﺮﺏﻴﺘﻰ آﻪ هﺪف ﺁن اﻳﺠﺎد ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﻳﻰ ﺏﻮد آﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻰﻣﻰﺧﻮاﺱﺖﺏﺮاى دﻧﻴﺎ ﭼﻨﺎن ﺏﺎﺷﺪ آﻪ اﻧﮕﺎر در ﺁن ﺟﺎوداﻧﻪ اﺱﺖ و ﺏﺮاى ﺧﺪاﭼﻨﺎن آﻪ ﮔﻮﻳﻰ در هﺮ ﻟﺤﻈﻪ‬
 ‫ﺧﻮاهﺪ ﻣﺮد‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺏﺮاى ﻗﻮﻣﻰ آﻪ ﻣﻰﺧﻮاهﺪ ﻳﻚ»اﻣﺖ وﺱﻂ«ﺏﻤﺎﻧﺪ اﻋﺘﺪال ﺏﻴﻦ ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺧﻼﻗﻰاﺱﺖ‪.‬ﺏﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖﺏﻮد آﻪ اﻣﺮ ﺕﺮﺏﻴﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ را ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﺎﻳﺪ ﺟﺪىﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬ﺏﻤﻮﺟﺐ رواﻳﺎت‪،‬ﻋﻤﺮ ﺏﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻣﻰآﺮدآﻪ ﺏﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻨﺎ‪،‬ﺕﻴﺮ اﻧﺪازى‪،‬و ﺱﻮارى ﺏﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ (١٦٢) .‬و ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻤﻠﻚاﺏﻦ ﻣﺮوان‪،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻣﻮى ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﻣﺮﺏﻰ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺕﻮﺹﻴﻪ ﻣﻰآﺮد ﺕﺎ ﺏﻪﺁﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎ ﺏﻴﺎﻣﻮزد و ﺁﻧﻬﺎ را ﺏﻪ‬
‫)‪(١٦٤‬‬
‫ﺏﻴﺨﻮاﺏﻰ ﻋﺎدت دهﺪ‪- (١٦٣) .‬ﺡﺠﺎج ﺏﻦ ﻳﻮﺱﻒ‪،‬ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺷﻨﺎ را ﺡﺘﻰ از ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺧﻂ ﻻزﻣﺘﺮ ﻣﻰدﻳﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺘﺮ‪.‬‬
‫‪-‬اﻳﻦاﺹﺮار در ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﻰ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ ﺽﺮورت ﻳﻚ ﺕﺮﺏﻴﺖ دﻧﻴﻮى‪،‬زﻧﺪﻩ‪،‬وﭘﺮ ﻧﺸﺎط را در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻰرﺱﺎﻧﺪ‪.‬ﻣﻨﺸﺎ ﺁن ﺧﻮاﻩ ﺕﺮﺏﻴﺖ اﻳﺮاﻧﻰ ﺏﺎﺷﺪ ﻳﺎروﻣﻰ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ﺁن هﺮ دو ﻣﻨﺸﺎ اﺱﺘﻔﺎدﻩ آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺕﺮﺏﻴﺖﻧﻈﺎﻣﻰ و ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻰ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد آﻪ رﻏﺒﺖ و ﺷﻮق ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺏﻪﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻠﻢ‬
‫ﺏﻜﺎهﺪ‪-‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺰد ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮام دﻳﮕﺮ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻪ اﻣﺮ ﺕﻌﻠﻴﻢ در اﺱﻼم ﺕﺎ اﻳﻦ ﺡﺪ ﺏﻮد آﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد ﻓﺪﻳﻪ ﭼﻨﺪ ﺕﻦ ازاﺱﺮاء ﻗﺮﻳﺶ را در ﺟﻨﮓ ﺏﺪر‪،‬ﺕﻌﻠﻴﻢ‬
‫اﻃﻔﺎل ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻗﺮار داد‪.‬ﺏﺮاى هﺮ ﻳﻚازﻳﻦ اﺱﻴﺮان آﻪ از ﺱﻮاد ﺏﻬﺮﻩ داﺷﺘﻨﺪ دوازدﻩ آﻮدك ﺕﺤﺖ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻗﺮار داد و‬
‫وﻗﺘﻰ آﻮدآﺎن ﺏﻘﺪر آﻔﺎﻳﺖ ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ ﺧﻂ و آﺘﺎﺏﺖ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ اﺱﺮاء ﺁزادﺷﺪﻧﺪ‪ (١٦٥) .‬در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫ﻣﻜﺘﺐ‪-‬آﺘﺎب‪-‬و ﻣﻌﻠﻢ وﺟﻮدداﺷﺖ و در ادوار ﺕﺎﻟﻰ ﺏﻴﻦ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺏﻌﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ ﻳﺎد ﺷﺪﻩاﻧﺪ ﻧﺎم آﻤﻴﺖﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻋﺮب و ﻧﺎم ﺡﺠﺎج ﺏﻦ ﻳﻮﺱﻒ اﻣﻴﺮ ﺱﻔﺎك ﻋﺮاق هﺴﺖ‪.‬ﺡﺘﻰﺏﻤﻮﺟﺐ ﺏﻌﻀﻰ اﺧﺒﺎر ﺡﺠﺎج ﺏﻦ ﻳﻮﺱﻒ ﺏﻮد آﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫در آﺘﺎﺏﺖ ﻋﺮﺏﻰﻧﺸﺎﻧﻪهﺎى ﺡﺮآﺎت و ﻧﻘﺎط را ﺏﺮروى ﺡﺮوف ﺏﻜﺎر ﺏﺮد‪- (١٦٦) .‬اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻢ آﺘﺎب‪،‬ﺡﺘﻰ در ادوار‬
‫ﻣﺘﺎﺧﺮﺕﺮ‪،‬ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ اﻋﺮاب ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻮرد ﺕﺤﻘﻴﺮ و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﺡﻤﺎﻗﺖﺏﻮد‪،‬در ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻗﺪﻳﻢ هﻢ ﻇﺎهﺮا‬
‫ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ ازﻳﻦ ﺡﻴﺚوﺽﻊ ﺏﻬﺘﺮى ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﻣﻌﻬﺬا‪،‬اﻳﻦ آﻮﭼﻚ ﺷﻤﺎرى ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻌﻠﻢ‪،‬ﻋﻤﻮﻣﻰﻧﺒﻮد و آﺴﺎﻧﻰ اﻣﺜﺎل‬
‫ﺟﺎﺡﻆ )‪ (١٦٧‬رواﻳﺎت ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﺏﺎ ﻃﻌﻦ و ﻧﻜﻮهﺸﻰ را آﻪ درﺏﺎب ﻣﻌﻠﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ ﻧﺎدان‬
‫ﻣﻰﺷﻤﺮدﻧﺪ و از ﻣﻌﻠﻤﻴﻦﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺏﻪ ﺕﻜﺮﻳﻢ ﻳﺎد ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬در ﻣﻜﺘﺐ آﺎر ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺏﺮﻧﺎﻣﻪ داﺷﺖﺏﺎ ﻣﻘﺮراتﺷﺮﻋﻰ و‬
‫اﺧﻼﻗﻰ‪.‬ﻏﻴﺮ از ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺡﺴﺎب‪،‬ﺱﺮﮔﺬﺷﺖاﻧﺒﻴﺎء‪،‬و ﺡﻜﺎﻳﺎت اﻟﺼﺎﻟﺤﻴﻦ هﻢ ﺏﻪ اﻃﻔﺎل ﺕﻌﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﺧﻄﺎب ﺏﻪﻣﻮﺟﺐ رواﻳﺎت ﺕﻌﻠﻴﻢ اﺷﻌﺎر و اﻣﺜﺎل ﺱﺎﻳﺮ را ﺏﻪ آﻮدآﺎن ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮدﻩﺏﻮد‪ (١٦٨) .‬ﺏﻌﻀﻰ‬
‫اﺧﺒﺎر ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از اﻳﻨﻜﻪ ﺕﻌﻠﻴﻢ آﺘﺎﺏﻬﺎى ﻧﺼﺎرا ﻧﻴﺰﻧﺎروا ﺏﻮد‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺏﺨﺎﻃﺮ ﭘﺎآﻰ اﺧﻼق ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ اﺷﻌﺎر ﻟﻐﻮ و‬
‫ﭘﺴﺖ راﻻ ﻣﺤﺎﻟﻪ ﻋﻠﻤﺎى اﺧﻼق‪-‬ﻣﻨﻊ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪ (١٦٩) .‬ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺤﺘﺴﺐ ﺷﻬﺮﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻰآﺮد آﻪ اﺷﻌﺎر و‬
‫آﺘﺎﺏﻬﺎى ﺧﻼف اﺧﻼق در دﺱﺖ آﻮدآﺎنﻣﻜﺘﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ (١٧٠) .‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺕﺮﺏﻴﺖ روﺡﺎﻧﻰ و ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ در ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺕﻮام ﺏﻮد ﺏﺎ ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖﺡﻜﻮﻣﺖ‪.‬‬

‫ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ در ﺕﺮﺏﻴﺖ و ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺕﻮﺟﻪ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺏﻪ ﭘﺴﺮان ﺏﻮد‪،‬و ﺡﺘﻰ در ﻣﻮرددﺧﺘﺮان ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺱﺨﻦ از ﻣﻨﻊ ﺕﻌﻠﻴﻢ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪ‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ اﺱﻼم ﺡﺘﻰ در ادوارىآﻪ اﻧﺤﺮاف از ﺱﻨﺖﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻰﺁﻣﺪ ﻣﻮاردى‬
‫راﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ ﺡﺎآﻰ از ﺕﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺕﻌﻠﻴﻢ دﺧﺘﺮان‪-‬ﻳﺎ ﻻ اﻗﻞ ﺡﺎآﻰ از ﻋﺪم ﻣﻨﻊ ﺁن‪.‬وﺟﻮد ﺏﻌﻀﻰ راوﻳﺎن‬
‫ﺡﺪﻳﺚ در ﺏﻴﻦ زﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ )‪ (١٧١‬آﻪاهﻞ ﺡﺪﻳﺚ ﻣﻨﻌﻰ در ﺕﻌﻠﻴﻢ آﺘﺎﺏﺖ و ﺱﻮاد زﻧﺎن ﻧﻤﻰدﻳﺪﻩاﻧﺪ‪.‬دﺧﺘﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻚاﺏﻦ اﻧﺲ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ اﺷﺘﺒﺎهﺎت آﺴﺎﻧﻰ را آﻪ از آﺘﺎب ﻣﻮﻃﺎ ﭘﺪرش رواﻳﺖﻣﻰآﺮدﻧﺪ اﺹﻼح آﻨﺪ‪.‬ﺏﻨﺖ‬
‫اﻟﻤﺮﺕﻀﻰ دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﺪى آﺘﺎب ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪرا از ﻋﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺱﻴﺪ رﺽﻰ رواﻳﺖ ﻣﻰآﺮد و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﺮﺡﻴﻢ ﺏﻐﺪادىﻧﻴﺰ از وى رواﻳﺖ دارد‪ (١٧٢) .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ دو دﺧﺘﺮ ﺷﻴﺦ اﻟﻄﺎﺋﻔﻪ ﺏﻪ ﻧﺎمﺏﻨﺖ اﻟﺸﻴﺦ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪﻩاﻧﺪ آﻪ‬
‫ﺕﺎﻟﻴﻔﺎت ﭘﺪر و هﻢ آﺘﺎﺏﻬﺎى ﺏﺮادر ﺧﻮﻳﺶﺷﻴﺦ اﺏﻮ ﻋﻠﻰ ﻃﻮﺱﻰ را رواﻳﺖ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ )‪. (١٧٣‬ﺕﻌﺪاد زﻧﺎﻧﻰ آﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺎنﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ در ﺱﻠﺴﻠﻪ اﺟﺎزات ﺱﺒﻜﻰ و ﺱﻴﻮﻃﻰ ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از وﺟﻮدﺕﻌﺪاد زﻳﺎدى ﻧﺎﻗﻼن ﺡﺪﻳﺚ در‬
‫ﺏﻴﻦ زﻧﺎن‪.‬زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺡﻤﻦ ﺏﻦ ﺡﺴﻦﺟﺮﺟﺎﻧﻰ‪-‬آﻪ در ﺱﺎل ‪ ٦١٥‬در ﮔﺬﺷﺖ‪-‬در ﺡﺪﻳﺚ وﻓﻘﻪ ﺷﻬﺮت‬
‫ﺏﺴﻴﺎرداﺷﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺏﻪ ﻣﺮگ او ﺏﻌﻀﻰ اﺱﻨﺎد ﻋﺎﻟﻰ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬ﺡﻮزﻩ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﺏﻌﻀﻰاز زﻧﺎن ﺡﺘﻰ ﻣﺤﻞ ﺕﻮﺟﻪ اهﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺏﻮد‪.‬زﻳﻨﺐ ﺏﻨﺖ ﻣﻜﻰ آﻪ در ﺱﺎل ‪ ٦٨٨‬ﺏﻪدﻣﺸﻖ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖﺡﻮزﻩ درس داﺷﺖ و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ ﺏﺮ او ازدﺡﺎم‬
‫ﻣﻰآﺮدﻧﺪﻓﺎﻃﻤﻪ ﺧﺎﺕﻮن دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺏﻦ اﺡﻤﺪ ﺏﻦ اﺏﻰ اﺡﻤﺪ ﺏﻪ داﻧﺶ و ﺕﻘﻮى ﺷﻬﺮتﺏﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪.‬وى زوﺟﻪ اﻣﺎم‬
‫ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ اﺏﻰ ﺏﻜﺮ ﺏﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎﺷﺎﻧﻰ ﺏﻮد و ﺧﻮدﻣﺆﻟﻔﺎت داﺷﺖ و ﺡﻠﻘﻪ ﺕﺪرﻳﺲ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ در ﻣﻮاردى آﻪ‬
‫ﺷﻮهﺮشدر ﻓﺘﻮا در ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ وى او را ﺏﻪ راﻩ ﺹﻮاب ﻣﻰﺁورد‪.‬در ﺷﺎم‪،‬ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮدزﻧﮕﻰ‪-‬ﻣﺸﻬﻮر ﺏﻪ اﻟﻤﻠﻚ‬
‫اﻟﻌﺎدل‪-‬او را ﺏﻨﻬﺎﻳﺖ اآﺮام ﻣﻰآﺮد و درﭘﺎرﻩﻳﻰ آﺎرهﺎ ﺏﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻣﻰﻧﻤﻮد )‪ (١٧٤‬ﺱﺖ اﻟﻮزراء ﺡﻨﺒﻠﻴﻪ‪-‬آﻪ در‬
‫‪٧١٧‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪-‬اهﻞ ﺡﺪﻳﺚﺏﻮد و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺏﺎرهﺎ ﺹﺤﻴﺢ ﺏﺨﺎرى را درسﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد‪.‬ﺕﻌﻠﻴﻢ زﻧﺎن ﺏﺤﺪى ﺏﻰ اﺷﻜﺎل ﺏﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺁﻣﺪ آﻪ ﺡﺘﻰ ﻳﻚ زنﻧﺎﻗﺺ اﻟﺨﻠﻘﻪ هﻢ اﮔﺮ ﻣﻰﺧﻮاﺱﺖ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ از ﺱﻮاد و ﻋﻠﻢ ﺏﻰﺏﻬﺮﻩ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺱﺎل ‪ ٦٢٤‬هﺠﺮى در اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ زﻧﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﺏﻪ ﺏﻨﺖﺧﺪاىوردى‪،‬آﻪ از ﭘﻴﺸﺮوان هﻠﻦ آﻠﺮ‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺏﺴﺖ‪.‬ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ وى دﺱﺖ و ﺏﺎزو ﻧﺪاﺷﺖ و ﺱﻴﻨﻪاش ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﺱﻴﻨﻪ ﻣﺮدان ﺏﻮد‪ .‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬در آﺴﺐ ﻋﻠﻢاهﺘﻤﺎم‬
‫آﺮد و ﻗﻠﻢ را ﺏﺎﭘﺎ ﻣﻰﮔﺮﻓﺖ و ﺏﺨﻮﺏﻰ ﭼﻴﺰ ﻣﻰﻧﻮﺷﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻧﻴﻢ ﻗﺮﻧﻰﻗﺒﻞ از او ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮ اﺱﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺷﺎهﺪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻳﻚ‬
‫ﻧﻮع هﻠﻦ آﻠﺮ ﺏﺎﺱﺘﺎﻧﻰدﻳﮕﺮ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد آﻪ ﺏﻴﺪﺱﺖﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ و او هﻢ ﻇﺎهﺮا از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪاناﻳﺮاﻧﻰ ﺏﻮد‪.‬وى ﻧﻴﺰ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻧﺎﻣﺶ ﭘﻴﺪاﺱﺖ دﺱﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻂ را ﺏﺨﻮﺏﻰ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﻨﻮﻳﺴﺪ )‪ (١٧٥‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در زهﺪ‬
‫و ﺕﺼﻮفﺏﻌﻀﻰ از زﻧﺎن ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ راﺏﻌﻪ ﻋﺪوﻳﻪ و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻧﻴﺴﺎﺏﻮرﻳﻪ‪-‬ﻣﺮداﻧﻪ ﻗﺪمزدﻩاﻧﺪ ﺏﻠﻜﻪ در ﺷﻌﺮ و ادب هﻢ‬
‫ﭘﺎرﻩﻳﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺮﻳﺤﻪ ﻋﺎﻟﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺎمﺏﺴﻴﺎرى از ﺁﻧﻬﺎ در ﺧﻴﺮات اﻟﺤﺴﺎن‪-‬و ﺕﺬآﺮﻩهﺎ و آﺘﺐ ﺕﺮاﺟﻢ دﻳﮕﺮﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺱﺖ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬در ﺱﺎﻳﻪ ﺕﺮﺏﻴﺖ اﺱﻼﻣﻰ زﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ درﻣﻴﺪان ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ دوش ﺏﺪوش ﻣﺮدان ﺏﻪ‬
‫ﺱﻌﻰ و ﻃﻠﺐ ﺏﺮﺧﻴﺰد‪.‬‬

‫اﺧﻼق و ﺕﺮﺏﻴﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮى ﻧﻴﺰ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﻋﺎﻟﻰ داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻗﻮال ﻣﻨﺴﻮب ﺏﻪ ﻟﻘﻤﺎن‪،‬هﺮﻣﺲ‪،‬ﺟﺎﻣﺎﺱﺐ‪،‬و ﺏﺰرﺟﻤﻬﺮ در ﺏﺎب اﺧﻼق وﺕﺮﺏﻴﺖ در آﺘﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻜﺮر ﻧﻘﻞ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ اﺧﻼق ﺕﺎ ﺡﺪىاﻟﺘﻘﺎﻃﻰ ﺏﻮد اﻣﺎ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ رﻧﮓ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ داﺷﺖ و اﻣﺎم ﻏﺰاﻟﻰ ﺁن را ﺏﺎﺏﻴﻨﺶ ﺹﻮﻓﻴﻪ‬
‫در هﻢ ﺁﻣﻴﺨﺖ‪.‬ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﻌﺪ از او در اﺧﻼق و ﺕﺮﺏﻴﺖ اﺧﻼﻗﻰرﺱﺎﻻت و آﺘﺎﺏﻬﺎ ﺏﺴﻴﺎر ﺕﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪ‪،‬ﺡﺘﻰ ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ اﺧﻼق‬
‫ﻧﺎﺹﺮى و آﺘﺎﺏﻬﺎﺋﻰآﻪ ﺏﺘﻘﻠﻴﺪ ﺁن ﺏﻪ زﺏﺎن ﻓﺎرﺱﻰ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ ﺡﺎآﻰ از ﻏﻮر و ﺕﺎﻣﻞ ﺏﺴﻴﺎر درﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ‬
‫اﺧﻼق ﺏﻮد‪،‬ﺏﺰﺡﻤﺖ ﻣﻰﺕﻮان ﻗﺒﻮل آﺮد آﻪ در اﺧﻼق‪-‬ﻳﺎ ﺏﻌﺒﺎرت درﺱﺖﺕﺮ در رواﻧﺸﻨﺎﺱﻰ اﺧﻼﻗﻰ آﻪ ﻧﺎم واﻗﻌﻰ‬
‫ﻋﻠﻢ اﺧﻼقﻏﺰاﻟﻰ ﺏﺎﻳﺪ ﺏﺎﺷﺪ‪-‬هﻴﭻ آﺲ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻏﺰاﻟﻰ رﺱﻴﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪،‬ﺕﺎﭼﻪ رﺱﺪ ﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪ از او ﺏﮕﺬرد‪.‬‬

‫ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ اﺧﻼق و ﺕﺮﺏﻴﺖ ﻧﻈﺮى‪،‬ﺁن ذوق وﻋﻼﻗﻪﻳﻰ را آﻪ ﺏﻪ ﻣﻨﻄﻖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻩاﻧﺪ ﺱﺒﺒﺶ‬
‫ﺏﻰﺷﻚ ﺁﻧﺴﺖآﻪ ﻗﺮﺁن و ﺱﻨﺖ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻼى ﺏﺎﻗﻰ ﻧﻤﻰﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺱﺖ و هﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺱﺖﺱﺒﺐ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺱﻴﺎﺱﺖ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪﻳﻰاﻇﻬﺎر ﻧﻜﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ روى هﻢ رﻓﺘﻪ در ﺱﻴﺎﺱﺖ‬
‫ﻣﺪنآﻤﺘﺮ از ﺱﺎﻳﺮ ﻣﺒﺎﺡﺚ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺧﻮض آﺮدﻩاﻧﺪ اﻣﺎ ﺱﺒﺐ ﺁن‪،‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﺁﻧﭽﻪﺷﺎﻳﺪ در ﺏﺎدى اﻣﺮ ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﻳﺪ ﻧﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺡﻜﺎم ﺟﺒﺎر ﺏﻮد ﻧﻪ ﻋﺪم ﺁزادى ﻓﻜﺮ وﺏﻴﺎن‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺁن اﻳﺎم‪،‬ﻣﺜﻞ ﺏﻴﺸﺘﺮﻳﻨﻪ ﻧﺼﺎرا هﻢ ﺕﻮﺟﻬﺸﺎنﺡﺼﺮ‬
‫ﺏﻪ ﻣﻠﻜﻮت اﻟﻬﻰ ﻧﺒﻮد ﺏﻪ ﻣﻠﻜﻮت زﻣﻴﻦ هﻢ ﺕﻮﺟﻪ ﺕﻤﺎم داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻬﺎﻳﺖﺁﻧﻜﻪ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد‪،‬ﺷﺮﻳﻌﺖﺡﺪودى در اﻳﻦ‬
‫اﻣﻮر ﺕﻌﻴﻴﻦ ﻣﻰآﺮد آﻪﺟﺎﺋﻰ ﺏﺮاى ﺏﺤﺚ ﻧﻈﺮى ﻧﻤﻰﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ هﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻧﺼﺎرا درﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪،‬ﺏﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺷﻮق و وﻟﻌﻰ آﻪ ﺏﻪ اآﺜﺮ ﺁﺙﺎر ارﺱﻄﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ ﺏﺎآﺘﺎب ﺱﻴﺎﺱﺖ او ﺁﺷﻨﺎ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪،‬ﺱﺒﺐ ﻋﻤﺪﻩاش اﻳﻦ ﺏﻮد‬
‫آﻪ ﺁن آﺘﺎب ﻣﺒﺘﻨﻰﺏﻮد ﺏﺮ ﺕﺤﻠﻴﻞ و اﺱﺘﻨﺘﺎج از اﺡﻮال ﺱﻴﺎﺱﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪-‬در ﻋﻬﺪﺷﺮك‪.‬ﺁن اﺡﻮال هﻢ ﻧﻪ ﺏﺎ‬
‫دﻧﻴﺎى ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻏﺮب ﻗﺎﺏﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺏﻮد ﻧﻪ ﺏﺎ دﻧﻴﺎىاﺱﻼم‪.‬اﮔﺮ ﺏﺤﺚ ارﺱﻄﻮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻘﺸﻪ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى ﺏﻮد ﺏﺮاى‬
‫ﺏﻬﺒﻮد واﺹﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺱﻴﺎﺱﺖ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻻ اﻗﻞ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﺏﻮد ﻣﻮردﺕﻮﺟﻪ آﺴﺎﻧﻰ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد آﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺡﻜﻮﻣﺖﺧﻠﻔﺎ را ﻣﻄﻠﻮب ﻃﺒﻊ ﺧﻮﻳﺶﻧﻤﻰﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ آﺘﺎﺏﻬﺎى اﻓﻼﻃﻮن را ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎراﺏﻰ ﻗﺮار‬
‫دادهﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺏﻮد‪.‬در واﻗﻊ»ﻣﻌﻠﻢ ﺙﺎﻧﻰ«ﻧﻴﺰ در رؤﻳﺎهﺎى اﻧﺰوا ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶﻇﺎهﺮا ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻰﭘﻨﺪاﺷﺖ آﻪ‬
‫وﻗﺘﻰ ﺡﻜﻴﻢ ﺡﺎآﻢ ﺏﺎﺷﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺎﺽﻠﻪ ﺕﺤﻘﻖﻣﻰﻳﺎﺏﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻓﺎراﺏﻰ ﮔﻮﻳﺎ ﺕﺼﻮر ﻣﻰآﺮد ﻃﺮح ﻳﻚ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺎﺽﻠﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺪﺕﺎﺙﻴﺮى در ﺱﻴﺎﺱﺖ ﻋﺼﺮ‪-‬آﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﻪ ﺕﺠﺰﻳﻪ و ﻓﺴﺎد واﻧﺤﻄﺎط آﺸﺎﻧﻴﺪﻩ ﺏﻮد‪-‬ﺕﻮاﻧﺪ داﺷﺖ‪.‬ﺁراء‬
‫اهﻞ اﻟﻤﺪﻳﻨﺔ اﻟﻔﺎﺽﻠﻪ وى ﻳﻚرؤﻳﺎى اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﺏﻮد‪-‬از ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﺹﻮﻓﻰ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺡﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪.‬درﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﺕﺤﻠﻴﻞ و‬
‫ﺏﺮرﺱﻰ اﺡﻮال ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺱﻴﺎﺱﺖ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﺏﺸﻴﻮﻩﻳﻰ ﻧﺰدﻳﻚﺏﻪ روش ارﺱﻄﻮ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﮔﺸﺖ‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺏﻦ ﺧﻠﺪونﺏﻮد آﻪ ﺏﺎ دﻳﺪى ﻧﻈﻴﺮ ارﺱﻄﻮ ﻣﺴﺎﺋﻞ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖ و ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﺮرﺱﻰ آﺮد و ﺏﺎ‬
‫دﻗﺖ ﻧﻈﺮى ﺷﺒﻴﻪ ﺏﻪ ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪.‬‬

‫ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬در اﺧﻼق و ﺱﻴﺎﺱﺖ ﺁﻧﭽﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﻤﻠﻰداﺷﺖ ﺕﺮﺏﻴﺖ و ارﺷﺎدى ﺏﻮد آﻪ از ﻗﺮﺁن و‬
‫ﺱﻨﺖ ﻧﺎﺷﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺡﺜﺎتﻧﻈﺮى اﮔﺮ در ﺡﻠﻘﻪ ﻣﺤﺪود اهﻞ ﻗﻴﻞ و ﻗﺎل ﻧﻔﻮذى داﺷﺖﺏﻪ اﺡﻮال ﺡﻜﻮﻣﺖو‬
‫ﺕﺮﺏﻴﺖ اهﻞ ﻋﻠﻢ ﺕﺠﺎوز ﻧﻤﻰآﺮد‪.‬ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﺴﺎوت اﻣﺜﺎل ﻣﻌﺘﻀﺪ ﻋﺒﺎﺱﻰ ﻳﺎﻗﻄﺐ ﺷﺎﻩ هﻨﺪ و ﺕﻴﻤﻮر ﻟﻨﮓ اﮔﺮ روح‬
‫ﻣﺎآﻴﺎوﻟﻰ داﺷﺖ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺕﺮﺏﻴﺖاﺱﻼﻣﻰ ﺏﺮ آﻨﺎر ﺏﻮد‪.‬ﺕﺮﺏﻴﺖ اﺱﻼﻣﻰ را ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﺡﻜﺎم و ﺱﻼﻃﻴﻦ ﻋﺮﺽﻪﻣﻰآﺮدﻧﺪ‬
‫آﻪ ﺧﻮد را ﺏﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺱﻼم ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ‪-‬اﻣﺜﺎل ﻋﻤﺮ ﺏﻦﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ و ﺹﻼح اﻟﺪﻳﻦ اﻳﻮﺏﻰ‪.‬ﻋﻤﺮ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ‬
‫ﺡﺘﻰ از ﻳﻚ ﺱﻦ ﻟﻮﻳﻰدر اﺧﻼق و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖﺏﺮﺕﺮى داﺷﺖ‪.‬در دورﻩ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺹﻠﻴﺒﻰ آﻪ ﻋﺪﻩزﻳﺎدى از اﻣﺮاء و‬
‫ﺱﻼﻃﻴﻦ اروﭘﺎ ﺏﻪ ﺷﺮق اﺱﻼﻣﻰ ﺁﻣﺪﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪،‬ﺹﻼح اﻟﺪﻳﻦاﻳﻮﺏﻰ ﺏﻪ اﺕﻔﺎق از هﻤﻪ ﺷﺮﻳﻔﺘﺮ ﺏﻮد‪.‬در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎى‬
‫ﺧﻮﻧﻴﻦ دور و درازﻧﺼﺎراى اروﭘﺎى ﻏﺮﺏﻰ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ آﻪ در ﺹﻔﺎت ﻣﺮداﻧﮕﻰ‪،‬ﭘﺎﻳﺒﻨﺪى ﺏﻪ ﻋﻬﺪو ﭘﻴﻤﺎن‪،‬و ﺷﻔﻘﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺽﻌﻔﺎ‪،‬هﻨﻮز ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖﺏﺴﻴﺎر ﭼﻴﺰهﺎ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻓﺮاﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ در ﺏﺎزرﮔﺎﻧﻰ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ‬
‫ﺕﺮﺏﻴﺖ ﻋﻤﻠﻰ اﺱﻼم‪ ،‬ﺏﻄﻮر آﻠﻰ از ﻟﺤﺎظ ﺧﻮش ﻗﻮﻟﻰ و اﺟﺮاى ﺕﻌﻬﺪات ﺏﻬﺘﺮ از ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺏﻮد )‪ (١٧٦‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎى اﺧﻼﻗﻰ ﺷﻮاﻟﺮى در اروﭘﺎ‪،‬ﺕﺎ ﺡﺪ زﻳﺎدى ﻣﺪﻳﻮنﺕﻤﺎس ﺏﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﻣﻌﺎﻳﺐ اﺧﻼﻗﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ ﺕﺠﻤﻞ وﺕﻨﻌﻢ ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﺏﺪان ﺁﻟﻮدﻩ ﺏﻮدﻧﺪ روى هﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺁن زﻣﺎن ﻣﺮدﺕﺮاز ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺏﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺮداﻧﻪﺕﺮ‪.‬در ﺡﻔﻆ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن دﻗﻴﻘﺘﺮﺏﻮدﻧﺪ و ﺏﺎ ﻣﻐﻠﻮﺏﺎن ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺷﻔﻘﺖ ﻣﻰورزﻳﺪﻧﺪ )‪ (١٧٧‬ﺏﺎر ﺕﻠﻤﻰ‬
‫ﺱﻦهﻴﻠﺮﺏﺎ ﺏﻴﺎﻧﻰ دور از ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺁﻧﭽﻪ ﻧﺰد اروﭘﺎﺋﻴﻬﺎى ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ ﺹﻔﺎتﻣﺴﻴﺤﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد اﺧﻼق و‬
‫ﺁداب ﺕﻬﺬﻳﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪﻳﻰ اﺱﺖ آﻪ ﺁن رااز ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ )‪ (١٧٨‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺏﺮﺕﺮى‬
 ‫اﺧﻼقﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺡﺘﻰ ﻣﺎﻳﻪ اﻋﺠﺎب دﺷﻤﻨﺎن ﺏﻮد‪.‬اروﭘﺎ اﮔﺮ ﻓﺘﻮح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﮔﻬﮕﺎﻩﺏﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﺕﺠﺎوز ارﺽﻰ آﻪ ﺏﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺕﻮﺱﻌﻪ دﻳﻦ ﺹﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻣﻰﻧﮕﺮددرﺏﺎرﻩ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ دوﻳﺴﺖﺱﺎﻟﻪ آﻪ ﻧﻄﻖ ﺁﺕﺸﻴﻦ ﭘﺎپ ﻣﻘﺪس ﺁن‬
‫راﺏﻮﺟﻮد ﺁورد و در واﻗﻊ ﭼﻴﺰى ﺟﺰ ﻏﺎرﺕﮕﺮى و دﺱﺖ اﻧﺪازى ﺏﻪ ﺱﺮزﻣﻴﻦﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﺪف ﺁن ﻧﺒﻮد ﭼﻪ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ؟اﮔﺮ در هﺮ دو اﻗﺪام ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻣﻊ واﻏﺮاض ﺕﺠﺎوز آﺎراﻧﻪ ﺏﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازﻩ ﺏﺎﺷﺪ ﻣﺮوت و ﺷﻔﻘﺖ و اﻧﺼﺎف‬
‫ﻓﺎﺕﺤﺎنﻣﺴﻠﻤﺎن ﺏﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﺴﺎوت ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎ هﻴﭻ ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖﺏﺎﺷﺪ‪.‬در ﻧﻈﺮ ﺏﻌﻀﻰ از‬
‫)‪(١٧٩‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬اﻳﻦ ﺱﻠﺤﺸﻮران ﺹﻠﻴﺐ ﻣﻘﺪس از ﺧﺸﻮﻧﺖو وﺡﺸﻴﮕﺮى ﭼﻨﺪان ﺕﻔﺎوﺕﻰ ﺏﺎ ﺟﺎﻧﻮران وﺡﺸﻰ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮرخ وﻗﺘﻰﺧﺸﻮﻧﺖ ﺹﻠﻴﺒﻴﻬﺎ را در ﺏﻼد ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﻰآﻨﺪ و ﺕﻌﺪى اﻣﺮاءﻏﺎرﺕﮕﺮ ﺁﻧﻬﺎ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻰﮔﻴﺮد‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺏﺂﺱﺎﻧﻰ ﺏﻪ ﺧﻮد ﺡﻖ ﻣﻰدهﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را در ﺏﺮاﺏﺮ اﻳﻦ ﺱﻴﻞ ﻣﺨﺮب دﻓﺎع از ﺕﻤﺪن و ﻧﺴﺎﻧﻴﺖﺏﺸﻤﺎرد‬
‫درﻣﻘﺎﺏﻞ هﺠﻮم ﺕﻮﺡﺶ‪-‬ﺕﻮﺡﺸﻰ آﻪ اﮔﺮ از ﻳﻮرش ﭼﻨﮕﻴﺰ آﻤﺘﺮ ﺧﻄﺮ داﺷﺖاز ﺁن ﻃﻮﻻﻧﻴﺘﺮ ﺏﻮد و ﭘﺮداﻣﻨﻪﺕﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢٠‬اوﺽﺎع ﺳﻴﺎﺳﻰ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ادارى‬

‫وﺱﻌﺖ آﻢ ﺱﺎﺏﻘﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼﻣﻰ و ﺕﻨﻮﻋﻰ آﻪ از ﻟﺤﺎظ اﻗﻠﻴﻢ‪،‬ﻧﮋاد‪،‬ﺁداب‪،‬ورﺱﻮم ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن در ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺱﻴﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ ادارﻩ ﭼﻨﻴﻦﺕﻮدﻩ ﻋﻈﻴﻢ اﻧﺴﺎﻧﻰ را دﺷﻮار ﻣﻰآﺮد و ﺕﻮﻓﻴﻖ ﺏﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ درﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪﺏﻮد آﻪ‬
‫ﺕﻤﺎم اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﻬﻨﺎور را ﺏﺎ ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن واﺡﺪ ادارﻩ آﺮدﻧﺪﺷﺮﻳﻌﺖ اﺱﻼﻣﻰ‪.‬در واﻗﻊ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دﻳﻦ و ﻗﺎﻧﻮن ﻳﻚ‬
‫ﭼﻴﺰ ﺏﻮد‪-‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ ﺱﻴﺎﺱﺖ و ادارﻩ ﻧﻴﺰ ﻻ ﻣﺤﺎﻟﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮى ﺕﺎﺏﻊ ﺷﺮﻳﻌﺖﺏﻮد‪.‬ﺱﻴﺴﺘﻢادارﻩ اﻟﺒﺘﻪ ﺕﺎزﻩ ﻧﺒﻮد و دﺱﺖ آﻢ اﻣﻮﻳﻬﺎ‬
‫و ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﺁن را از روم واﻳﺮان اﻗﺘﺒﺎس آﺮدﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ در ﻃﺮز ادارﻩ ﺡﻜﻮﻣﺖ اﺱﻼﻣﻰ ﺁﻧﭽﻪ ﺏﺮاى‬
‫دﻧﻴﺎﺕﺎزﮔﻰ داﺷﺖ اﻧﻄﺒﺎق ﺁن ﺏﻮد ﺏﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ و وﺟﻮد روح اﺧﻼص واﺧﻼق ﺏﻮد در ﺁن‪.‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺏﻰ‪-‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺎهﻠﻴﺖ‪-‬آﻪﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ اﻧﺴﺎب و ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎى ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪى ﺏﻮد‪،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺮ اﺱﺎساﺧﻮت دﻳﻨﻰ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺏﻌﺪهﺎ‪ ،‬ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻓﺘﻮح ﺕﺪرﻳﺠﺎاﻋﺮاب را در ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﻳﻚ ﺕﻔﻮق و اﻣﺘﻴﺎز ﻋﻤﻠﻰ اﻣﺎ ﺏﻰ‬
‫دوامداد‪ ،‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮى اﻳﻦ ﺕﻔﻮق اﻋﺮاب ﻧﺴﺒﺖﺏﻪﺱﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬آﻪ ﻣﻮاﻟﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‬
‫ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪-‬ﻣﻮرد ﺕﺎﻳﻴﺪ هﻴﺌﺖﺡﺎآﻤﻪ وﻗﺖﺏﻮد اﻣﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﺧﺎرج از ﻃﺮز ﻓﻜﺮ و ﻃﺮز ﺕﻠﻘﻰ ﺡﻜﺎم وﺧﻠﻔﺎء‬
‫ﺕﻔﺎوﺕﻰ ﺏﻴﻦ ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ دﻳﺪﻩ ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ را در ﺕﻘﻮىاﻋﻼم آﺮدﻩ ﺏﻮد و اﻳﻦ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺏﻪ‬
‫ﻧﺎم»ﻣﻮاﻟﻰ«ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎدر ﻋﻠﻢ و ﺕﻘﻮى ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺮاﺕﺐ ادارى‪،‬ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖ واﻗﻌﻰ ﺧﻮدرا در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ اﺡﺮاز آﻨﻨﺪ‪.‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﺁﻧﻜﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻬﺪ اﻣﻮىﻧﻬﻀﺖﺷﻌﻮﺏﻴﻪ‪-‬ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻌﻀﻰ اﻗﻮال ﺧﻮارج و‬
‫ﺷﻴﻌﻪ‪-‬ﺕﺎ ﺡﺪىﺕﻌﺼﺒﺎت ﻧﮋادى را در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻴﺪار ﻣﻰآﺮد‪،‬ﺕﺮآﻴﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰو ﺕﺴﺎﻣﺢ و ﺕﺴﺎهﻠﻰ آﻪ در‬
‫ﺁن ﺡﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺏﻮد اﺟﺎزﻩ ﺏﺮوز ﺕﻌﺼﺒﺎت را در ﺁنﻧﻤﻰداد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎى ﺽﺪ ﺧﻠﻔﺎ رﻧﮓ‬
‫ﺷﻌﻮﺏﻰ داﺷﺖاﻣﺎ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن هﻤﻴﻦ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎ آﻪ اﺡﻴﺎﻧﺎ ﺕﻤﺎﻳﻼت ﺱﻴﺎﺱﻰ و ﻗﻮﻣﻰداﺷﺘﻨﺪ‪،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺏﻮدﻧﺪ ﺹﺒﻐﻪ‬
‫ﻣﺬهﺒﻰ ﺏﻪ دﻋﺎوى ﺧﻮﻳﺶ ﺏﺰﻧﻨﺪ ﺕﺎ ﺏﺘﻮاﻧﻨﺪدر ﺏﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ آﺴﺎﻧﻰ را ﺏﻪ هﻮادارى ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻠﺐ آﻨﻨﺪ‪.‬در واﻗﻊ‬
‫ﺏﺴﺒﺐهﻤﻴﻦ ﺷﻌﺎرهﺎى ﻣﺬهﺒﻰ ﺏﻮد آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ازﻳﻦ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎى ﺏﻪ ﻣﺒﺎدى ﺕﺸﻴﻊﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪﻧﺪ‪.‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫هﻤﻴﺸﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻤﺎن اﺹﻞ اﺧﻮتاﺱﻼﻣﻰ را اﺱﺎس ﻋﻤﻞ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﻣﺘﻴﺎزات ﻋﻨﺎﺹﺮ ﺡﺎآﻤﻪ و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦﺕﻌﺼﺒﺎت ﺷﻌﻮﺏﻰ ﺽﺪ ﺁن را ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﺕﺠﺎوز ﺏﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺧﻮت اﺱﻼﻣﻰﻣﻰدﻳﺪﻧﺪ‪.‬ﻃﺒﻘﻪ‪،‬ﺏﻪ ﺁن ﻣﻌﻨﻰ آﻪ‬
‫در روم ﻗﺪﻳﻢ و اﻳﺮان ﺱﺎﺱﺎﻧﻰ ﺏﻮد ﻧﺰدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ رﻓﺘﺎر ﺏﺎ اهﻞ آﺘﺎب و ﻳﺎ ﺏﺮدﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺏﺎﺕﺴﺎهﻞ و ﻣﺪارا ﺕﻮام ﺏﻮد آﻪ ازﻳﻦ ﺡﻴﺚ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ هﻨﻮز ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪﺱﺮﻣﺸﻖ ﺧﻮﺏﻰ ﺏﺮاى اﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎى‬
‫ﺟﻨﻮﺏﻰ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬واﻗﻌﻪ ﺹﺎﺡﺐ اﻟﺰﻧﺞﺏﻴﺶ از ﺁﻧﻜﻪ ﺷﻮرش ﺏﺮدﮔﺎن ﺏﺎﺷﺪ ﻳﻚ ﺕﻮﻃﺌﻪ ﻗﺮﻣﻄﻰ ﺏﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﻗﻴﺎمﺧﺮﻣﺪﻳﻨﺎن‪،‬ﺱﺮخ ﻋﻠﻤﺎن‪،‬ﺱﭙﻴﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﻴﺶ از ﺁﻧﻜﻪﻧﻬﻀﺖ ﻗﻮﻣﻰ را ﺕﺤﺮﻳﻚ آﻨﻨﺪ‪،‬ﻧﻬﻀﺖهﺎى‬
‫ﻣﺬهﺒﻰ را ﺕﺒﻠﻴﻎ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬درﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬اﺱﺘﺜﻤﺎر طﺏﻘﺎﺕﻰ ﺁن ﺷﻜﻞ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻰ را آﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪﻓﺌﻮدال اروﭘﺎ‬
‫داﺷﺖ ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬ﻓﺮﻗﻪهﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻪ ﺕﻌﺪادﺷﺎن ﺏﺮ هﻔﺘﺎد ﺏﺎﻟﻎ ﻣﻰﺷﺪ و در ﻣﻮاﻗﻊ ﺡﺴﺎس ﺏﻌﻀﻴﻬﺎﺷﺎن اﺡﻴﺎﻧﺎ ﺏﻪ‬
‫ﺟﺎن هﻢ ﻣﻰاﻓﺘﺎدﻧﺪﻏﺎﻟﺒﺎ در ﻣﻮاﻗﻊ ﻋﺎدى ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺕﺤﻤﻞ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪.‬اهﻞ ﻣﺬاهﺐ ارﺏﻌﻪﺡﻨﻔﻴﻬﺎ‪،‬ﺷﺎﻓﻌﻴﻬﺎ‪،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﻬﺎ‪،‬و‬
‫ﺡﻨﺒﻠﻴﻬﺎ‪-‬اﮔﺮ در ﻓﺮوع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺏﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﺏﻌﻀﻰ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺷﺘﻨﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﺎ ذﻣﻰهﺎ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺏﺎ ﺕﺴﺎهﻞ و ﺕﺴﺎﻣﺢﻧﺴﺒﻰ‬
‫ﺏﻴﺴﺎﺏﻘﻪﻳﻰ هﻤﺮاﻩ ﺏﻮد‪.‬ﺡﺘﻰ از هﻤﺎن دورﻩ اﻣﻮى ﺏﻘﺴﻤﻰ از وﺟﻮد اﻳﻦ ذﻣﻴﻬﺎﺧﺎﺹﻪ ﻧﺼﺎرا‪-‬در اﻣﻮر ادارى ﺏﺎ‬
‫ﺕﺴﺎﻣﺢ و ﮔﺸﺎدﻩ ﻧﻈﺮى اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰﺷﺪ آﻪاز هﻴﭻ ﺡﻴﺚﺏﺮاى ﺁﻧﻬﺎ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺟﺎى ﻧﮕﺮاﻧﻰ ﻧﻤﻰﻣﺎﻧﺪ‪.‬در‬
‫ﻗﻠﻤﺮواﺱﻼم وﺟﻮد اﻗﻠﻴﺘﻬﺎى ﻳﻬﻮدى و ﻣﺴﻴﺤﻰ‪-‬ﺏﻪ ﻋﻨﻮان اهﻞ آﺘﺎبﻗﺎﺏﻞ ﺕﺤﻤﻞ ﺏﻮد اﻣﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪،‬در‬
‫اﻧﺪﻟﺲ و ﺱﻴﺴﻴﻞ ﺹﻘﻠﻴﻪﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ اﻗﻠﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن را در داﺧﻞ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺕﺤﻤﻞ آﻨﺪ‪ ١٨٠#‬وﺏﻌﺪ از ﺱﻘﻮط‬
‫ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﻧﺪﻟﺲ و ﺱﻴﺴﻴﻞ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻰ در ﻗﻠﻤﺮو وﻣﺴﻴﺤﻴﺖﺏﺮاى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺤﻤﻞ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺖﺏﺎﺷﺪ‪.‬اﮔﺮ‬
‫اﺱﻼم در هﺮ ﺟﺎدر ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪،‬در ﺱﻴﺴﻴﻞ‪،‬در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﺏﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻰ روﺏﺮو ﮔﺸﺖ و ﺕﺪرﻳﺠﺎﺁن ﺱﺮزﻣﻴﻨﻬﺎ را ﺕﺮك‬
‫آﺮد و در داﺧﻞ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺰوا ﺟﺴﺖﺱﺒﺒﺶﻋﺪم ﺕﺴﺎﻣﺢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖﺏﻮد در ﺕﺤﻤﻞ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎى دﻳﻨﻰ در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪.‬ازازﻳﻦ روﺱﺖ آﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎ از هﺮ ﺡﻴﺚ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﺤﺴﻴﻦﺏﻮد و درﺧﻮر اﻋﺠﺎب‪.‬اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺘﻬﺎ‬
 ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎ ﺡﺪ اﻣﻜﺎن درﺡﻤﺎﻳﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺏﻮدﻧﺪ‪-‬در ﺡﻤﺎﻳﺖﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬در اﺟﺮاى ﻣﺮاﺱﻢ دﻳﻨﻰﺧﻮﻳﺶ ﺕﺎ ﺁﻧﺠﺎ‬
‫آﻪ ﻣﻌﺎرض ﺡﻴﺎت اﺱﻼم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺁزادى آﺎﻓﻰ داﺷﺘﻨﺪاﮔﺮ ﺟﺰﻳﻪﻳﻰ از ﺁﻧﻬﺎ در ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰﺷﺪ در ازاء ﻣﻌﺎﻓﻴﺘﻰ ﺏﻮد‬
‫آﻪ از ﺟﻨﮓداﺷﺘﻨﺪ و در ازاء ﺡﻤﺎﻳﺖ و اﻣﻨﻴﺘﻰ آﻪ اﺱﻼم ﺏﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬اﻳﻦ ﺟﺰﻳﻪ ﺱﺎﻟﻴﺎﻧﻪ از ﻳﻚ‬
‫ﺕﺎ ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر ﺏﻴﺶ ﻧﺒﻮد و ﺁن را هﻢ از آﺴﺎﻧﻰاﺧﺬ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ آﻪ ﺕﻮاﻧﺎﻳﻰ ﺡﻤﻞ ﺱﻼح داﺷﺘﻨﺪ‪.‬از‬
‫راهﺒﺎن‪،‬زﻧﺎن‪،‬وﻧﺎﺏﺎﻟﻐﺎن ﺟﺰﻳﻪ ﻧﻤﻰﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﻴﺮان‪،‬آﻮران‪،‬ﻋﺎﺟﺰان‪،‬ﻓﻘﻴﺮان‪،‬و ﺏﺮدﮔﺎن ازﺁن ﻣﻌﺎف ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ‬
‫ﺏﺮدﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻤﺮاﻩ ﺏﺎ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺏﻮد و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ‪ .‬وﻗﺘﻰ از ﺏﺮدﮔﻰ در اﺱﻼم ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰﺷﻮد ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاىاﺱﭙﺎرﺕﺎآﻮس ﻳﺎ داﺱﺘﺎن آﻠﺒﻪ ﻋﻤﻮ ﺕﺎم را ﺏﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁورد‪.‬اﮔﺮ اﺱﻼم اﺹﻞﺏﺮدﻩدارى را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎن‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻴﺘﻰ را ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺏﺮدﮔﺎن ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮد آﻪدر ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺮدﻩ ﺕﺎ ﺡﺪى ﺏﻤﺜﺎﺏﻪ ﻋﻀﻮ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺕﻠﻘﻰ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪،‬ﺏﻤﻮﺟﺐ رواﻳﺎت‪،‬ﺁن آﺲ را آﻪ ﺏﻨﺪﻩ ﺧﻮﻳﺶ را ﺏﺰﻧﺪ از ﺏﺪﺕﺮﻳﻦ ﻣﺮدمﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺏﻮد‪.‬ﺡﺘﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ آﻪ‬
‫وﻗﺘﻰ ﻧﻴﺰ ﺕﻮﺹﻴﻪ آﺮدﻩ ﺏﻮد آﻪ ﺏﻨﺪﮔﺎن را ﺏﻨﺪﻩ) ﻋﺒﺪ(ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺨﻮاﻧﻴﺪ ﻣﺮد ﺟﻮان) ﻓﺘﻰ(ﺧﻮﻳﺶ ﺏﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊﺕﺠﺎرت ﺏﺮدﻩ در هﻤﺎن اﻳﺎم‪،‬هﻢ ﻧﺰد ﻳﻬﻮد ﻣﻌﻤﻮل ﺏﻮد و هﻢ ﻧﺰدﻧﺼﺎرا‪.‬اﮔﺮ آﻠﻴﺴﺎ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺁن اﻇﻬﺎر‬
‫آﺮاهﺖ ﻣﻰآﺮد‪،‬اﺱﻼم هﻢاز ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦ ﺱﺨﻦ را ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﺮد آﻪ ﺏﺪﺕﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺁﻧﺴﺖ آﻪ ﻣﺮدم راﻣﻰﻓﺮوﺷﺪ‪-‬ﺷﺮ‬
‫اﻟﻨﺎس ﻣﻦ ﺏﺎع اﻟﻨﺎس‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬وﺽﻊ ﻳﻚ ﺏﺮدﻩ در ﻧﺰدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎ وﺽﻊ او در ﻧﺰد ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻧﺒﻮد‪.‬ﻧﺰد ﻳﻬﻮد ﻣﺮدىآﻪ ﺏﺎ آﻨﻴﺰ درم ﺧﺮﻳﺪﻩ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﺁﻣﻴﺨﺖ ﻋﻤﻠﺶ زﻧﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ وزن او ﺡﻖ داﺷﺖ ﺁن‬
‫آﻨﻴﺰ را ﺏﻔﺮوﺷﺪ و از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ دور آﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﻧﺰد ﻧﺼﺎرا هﻢ ﻓﺮزﻧﺪى آﻪ از ﻳﻚ آﻨﻴﺰ ﺏﺮاى ﻣﺮد ﺏﻪ دﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﻰﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺏﺮدﻩ ﺏﻮدﮔﻮﻳﻰ ﮔﻨﺎﻩ زﻧﺎى ﭘﺪر را ﺏﻪ ﮔﺮدن ﺧﻮﻳﺶ داﺷﺖ‪.‬در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬ﻧﻪﻓﺮزﻧﺪ ﺁن وﺽﻊ‬
‫ﺡﻘﺎرت ﺁﻣﻴﺰ را داﺷﺖ ﻧﻪ ﻣﺎدرش‪.‬ﻣﺮد ﺡﻖ ﻧﺪاﺷﺖام وﻟﺪ راﺏﻔﺮوﺷﺪ و او ﺏﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺁزادى ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬در ﺏﻴﻦﺧﻠﻔﺎ و ﺱﻼﻃﻴﻦ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺴﻴﺎر ﺏﻮدﻧﺪ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﻣﺎدرﺷﺎن ﺏﺮدﻩ ﺏﻮدام وﻟﺪ‪.‬از ﺏﻴﻦ ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ‪-‬ﺏﻨﺪﮔﺎن‬
‫درم ﺧﺮﻳﺪ‪-‬ﺏﻌﻀﻰهﺎ در ﻏﺰﻧﻪ‪،‬هﻨﺪ‪،‬و ﻣﺼﺮ ﻣﻜﺮر ﺱﻠﻄﻨﺘﻬﺎى ﻣﻬﻢ ﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻧﺪ و اﻳﻨﻬﻤﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪآﻪ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﺮدﻩ ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻋﺮﺽﻪ ﺱﺮﻧﻮﺷﺘﻰ از ﻧﻮع ﺱﺮﻧﻮﺷﺖﺏﺮدﮔﺎن اﻣﺮﻳﻜﺎى ﻋﻬﺪ ﻟﻴﻨﻜﻠﻦ ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ زن‬
‫ﻧﻴﺰ‪،‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﻣﺸﻬﻮر‪،‬درﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼﻣﻰ وﺽﻌﺶ اﺱﺎرت ﺁﻣﻴﺰ ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻰﺁﻣﺪ‪.‬در ﺏﻴﻦ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎنآﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮدﻧﺪ‬
‫آﻪ در اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﺡﺘﻰ آﺎرهﺎى راﺟﻊ ﺏﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺰ از ﺧﻮد ﻟﻴﺎﻗﺖ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪،‬ﺏﻌﻀﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻠﻜﻪ ﻳﺎ‬
‫ﻧﺎﻳﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺏﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎم اﻣﺜﺎل ﺕﺮآﺎن ﺧﺎﺕﻮن‪،‬ﺁﺏﺶ ﺧﺎﺕﻮن‪،‬ﺷﺠﺮة اﻟﺪر‪،‬و اﻣﺜﺎل ﺁﻧﻬﺎ در ﺕﻮارﻳﺦﻣﺤﻠﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﺴﺖ‪ .‬ﺏﻌﻀﻰ از زﻧﺎن در‬
‫اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺏﻠﻴﺖ و ﻟﻴﺎﻗﺖﻧﺸﺎن ﻣﻰدادﻧﺪ‪.‬ﺱﻜﻴﻨﻪ دﺧﺘﺮ ﺡﺴﻴﻦ ﺏﻦ ﻋﻠﻰ ع ﻣﺠﺎﻟﺲ ادﺏﻰ و ﺱﻴﺎﺱﻰ داﺷﺖو‬
‫اﺷﻌﺎر ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﻰﺷﻨﻴﺪ و ﻧﻘﺪ ﻣﻰآﺮد‪ (١٨١) .‬ﻧﻔﻴﺴﻪ دﺧﺘﺮ زﻳﺪ ﺏﻦاﻟﺤﺴﻦ ﺏﺮ وﻟﻴﺪ ﺏﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﻚ اﻣﻮى‬
‫ﺧﺮوج آﺮد و در ﻣﺼﺮ در ﮔﺬﺷﺖ )‪ (١٨٢‬ﺏﺎاﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ و اﻣﺮ ﺕﺮﺏﻴﺖ زن را ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻰداﺷﺖ‬
‫اﻣﺎاﻳﻦ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪى اﺱﺎرت و ﺡﻘﺎرت ﻧﺒﻮد‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﻬﺖ اﻣﻨﻴﺖاﻣﻨﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدى‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ از زﻧﺎن‬
‫ﺏﺴﻴﺎرى از ﻧﻮاﺡﻰ اروﭘﺎ وﺽﻊ ﺏﻬﺘﺮىداﺷﺖ‪،‬زﻳﺮا ﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﺎل ﺧﻮد ﺕﺼﺮف و دﺧﺎﻟﺖ آﻨﺪ و ﺷﻮهﺮ‬
‫ﻳﺎﻃﻠﺒﻜﺎراﻧﺶ ﺡﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ در داراﺋﻰ او ﻣﺪاﺧﻠﻪ آﻨﻨﺪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺕﺴﻬﻴﻼﺕﻰآﻪ اﺱﻼم در اﻣﺮ ازدواج ﻣﻘﺮر ﻣﻰداﺷﺖ‬
‫زن را‪،‬هﻢ از ورﻃﻪ ﻓﺤﺸﺎءدور ﻧﮕﻪ ﻣﻰداﺷﺖ هﻢ از ﺏﻰ ﻋﻔﺘﻴﻬﺎﺋﻰ آﻪ )‪ (Polygamy‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎ ﻻزﻣﻪ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎى ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻰﺏﻮد‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﭼﻨﺪ هﻤﺴﺮى ﺡﺪى ﻳﻚﻣﺒﺎرزﻩ ﺽﺪ ﻓﺤﺸﺎء ﺏﻮد‪،‬و زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺎدام آﻪ‬
‫از ﺷﻮهﺮ ﻋﺪاﻟﺖﻣﻰدﻳﺪ‪-‬ﺁن را ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻇﻠﻢ و ﺧﻔﺖ در ﺡﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﺕﻠﻘﻰﻧﻤﻰآﺮد‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪﻳﻰ ﭼﻨﻴﻦ آﻪ در ﺁن ﻧﻪ زن ﻣﻮرد ﺕﻌﺪى ﺏﻮد ﻧﻪ ﺏﺮدﻩ‪،‬و ﺡﺘﻰاﻗﻠﻴﺘﻬﺎى دﻳﻨﻰ و ﻣﺬهﺒﻰ ﻧﻴﺰ از ﺁﺱﺎﻳﺶ ﺏﺮﺧﻮردار‬
‫ﺏﻮدﻧﺪ‪،‬ﺏﺮاى ﻧﻈﻢ وﻋﺪاﻟﺖﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖ از ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎﻟﻰ ﺏﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﺏﺎﺷﺪ‪-‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﺷﺮﻳﻌﺖ‪،‬و در اﺱﻼم ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ ﺁﺋﻴﻦﻣﻮﺱﻰ‪-‬دﻳﻦ و ﻗﺎﻧﻮن ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺏﻮد‪ .‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬در‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪ ص‪،‬هﺮﺟﺮﻣﻰ ﻳﻚ ﮔﻨﺎﻩ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ و هﺮ ﮔﻨﺎﻩ ﻳﻚ ﺟﺮم‪.‬ﻣﻨﺸﺎ اﺹﻠﻰ اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖآﺘﺎب ﺧﺪا ﺏﻮد‪-‬‬
‫ﻗﺮﺁن آﻪ هﻢ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺏﻮد‪.‬ﻣﺎﺧﺬ ﻳﮕﺮﺱﻨﺖﺏﻮد آﻪ ﺁﻧﭽﻪ را در ﻗﺮﺁن ﻣﺠﻤﻞ ﻳﺎ ﻣﺒﻬﻢ ﺏﻮد ﺕﺒﻴﻴﻦ و‬
‫ﺕﻮﺽﻴﺢ ﻣﻰآﺮد ﺱﻨﺖ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﮔﻔﺘﺎر‪،‬آﺮدار ﻳﺎ ﺕﻘﺮﻳﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ آﻪ ﻧﻘﻞ و ﺡﻜﺎﻳﺖ ﺁنﺡﺪﻳﺚﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪ ﻳﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬در دورﻩﻳﻰ آﻪ دﻳﮕﺮ دﺱﺘﺮسﺏﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﺒﻮد‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ از وﻗﺘﻰ اﺱﻼم از ﭼﻬﺎر دﻳﻮار ﺟﺰﻳﺮة‬
‫اﻟﻌﺮبﺏﻴﺮون ﺁﻣﺪ‪-‬ﮔﻬﮕﺎﻩ ﻣﻮاردى ﺟﺰﺋﻰ ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁﻣﺪ آﻪ ﺡﻜﻢ ﺁن ﻧﻪ در ﻗﺮﺁنﺕﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد ﻧﻪ در ﺱﻨﺖ‪.‬اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺏﻮد آﻪ رﺟﻮع ﺏﻪ ﻳﻚ اﺹﻞ ﺙﺎﻟﺚﻏﻴﺮ از آﺘﺎب و ﺱﻨﺖ ﻻزم ﻣﻰﺁﻣﺪ و ﺁن ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از اﺟﻤﺎع‪-‬ﺕﻮاﻓﻖ ﻋﺎم‪.‬‬

‫اﮔﺮ هﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺸﻜﻞ را ﺡﻞ ﻧﻤﻰآﺮد ﺏﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎﻧﻰ رﺟﻮع ﻣﻰﺷﺪﻳﺎ ﺏﻪ راى و ﻗﻴﺎس‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ اﺟﺮاء‬
‫ﺁن در ﺷﺮﻳﻌﺖ اهﻤﻴﺖ داﺷﺖﺡﺪود و ﺷﺮوط اﻳﻦ اﺹﻮل ﺏﻮد‪.‬در ﻣﻮرد ﻗﺮﺁن ﺽﺮورت داﺷﺖ آﻪ ﺁﻳﺎتاﺡﻜﺎم‬
‫درﺱﺖ ﻓﻬﻢ ﺷﻮد‪،‬ﺡﺪود اﻣﺮ و ﻧﻬﻰ و ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺷﻤﻮل ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﻴﻦﮔﺮدد‪،‬ﻧﺎﺱﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ اﺡﻜﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺁﻳﺪ‪،‬اﻗﺘﻀﺎى ﻣﻌﺎﻧﻰ و اﻟﻔﺎﻇﺒﺪﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪،‬و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮﺁن را ﻻزم داﺷﺖ‪-‬ﺕﻔﺴﻴﺮ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻏﻴﺮ از ﺁﻧﭽﻪ ﺏﺎ ﻗﺎﻧﻮن و ﺷﺮﻳﻌﺖارﺕﺒﺎط داﺷﺖ ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁﻣﺪ ﻣﺜﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ‪،‬اﺧﺒﺎر‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﻗﺼﻪ اﻧﺒﻴﺎء و اﻧﺬارﻣﺸﺮآﺎن‪.‬ﺕﻔﺴﻴﺮ هﻢ ﻣﻘﺘﻀﻰ ﻏﻮر در اﺱﻠﻮب ﺏﻼﻏﺖ اﻋﺠﺎز ﺁﻣﻴﺰ ﻗﺮﺁن ﺏﻮدو هﻢ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺷﺎن ﻧﺰول و در ﺕﻔﺼﻴﻞ ﻗﺼﺺ و ﺡﻜﺎﻳﺎت‪ .‬اﻳﻦﻧﻜﺘﻪ ﺱﺒﺐ ﺷﺪ آﻪ ﺕﻔﺎﺱﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ‪:‬ادﺏﻰ و‬
‫ﻟﻐﻮى‪،‬ﻣﺜﻞآﺸﺎف زﻣﺨﺸﺮى‪،‬ﻳﺎ آﻼﻣﻰ و ﺡﻜﻤﻰ ﻣﺜﻞ ﺕﻔﺴﻴﺮ اﻣﺎم ﻓﺨﺮ‪.‬در ﺡﺪﻳﺚ هﻢاﺱﺘﻨﺒﺎط ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻘﺘﻀﻰ ﻏﻮر و‬
‫دﻗﺖﺏﻮد‪.‬از ﺏﻴﻦ ﺹﺪهﺎ هﺰار ﺡﺪﻳﺚ آﻪ ﻧﻘﻞﻣﻰﺷﺪ‪-‬و ﺡﺘﻰ از هﻤﺎن ﻋﻬﺪ ﺡﻴﺎت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﻣﻌﺎﻧﺪان ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﺏﻪآﺬب ﺧﻮﻳﺶ ﺁﻟﻮدﻩ ﺏﻮدﻧﺪ‪-‬ﺧﺒﺮ ﺙﻘﻪ و ﻗﺎﺏﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎن را آﻪ ﺏﺘﻮاﻧﺪدﺱﺘﺎوﻳﺰ اﺡﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد از روى ﭼﻪ‬
‫ﻣﻴﺰاﻧﻰ ﻣﻰﺕﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ؟‬

‫اﺡﺎدﻳﺚ از ﺟﻬﺖ اﺱﻨﺎد‪،‬از ﺟﻬﺖ راوﻳﺎن‪،‬و از ﺟﻬﺖ ﻣﺘﻦ ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﻗﺎﺏﻞاﻋﺘﻤﺎدﻧﺪ؟اﺧﺒﺎر ﺁﺡﺎد‪،‬و اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻮاﺕﺮ هﺮ‬
‫ﻳﻚ ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ و در آﺪام ﺷﺮاﻳﻄﺤﺠﺖﺏﺸﻤﺎرﻧﺪ؟ﻋﻠﻢ ﺡﺪﻳﺚ‪،‬ﻋﻠﻢ دراﻳﻪ‪،‬و ﻋﻠﻢ رﺟﺎل ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ ﺕﺎ از ﺏﻴﻦ اﻧﺒﻮﻩ‬
‫اﺡﺎدﻳﺚ»ﺹﺤﺎح«ﻣﻴﺰاﻧﻰ ﺏﺪﺱﺖ ﺁﻳﺪ‪،‬ﺏﺮاى ﺁﻧﭽﻪ ﺙﻘﻪ هﺴﺖ و ﺁﻧﭽﻪﺙﻘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺏﺤﺚ ﭘﻴﺶ ﻣﻰﺁﻣﺪ در‬
‫ﺏﺎب اﺟﻤﺎع‪.‬اﮔﺮﺕﺤﻘﻖ ﺁن ﻣﻤﻜﻦ هﺴﺖﺏﻪ ﺁن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰﺕﻮان ﻋﻠﻢ ﻳﺎﻓﺖ و ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪﻣﻰﺕﻮان ﺁن را‬
‫ﺡﺠﺖﺷﻤﺮد؟ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺡﺪود و ﺷﺮوط آﺎر ﻋﻘﻞ‪،‬راى ﻳﺎﻗﻴﺎس را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰﺕﻮان ﺕﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬اﺋﻤﻪ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺱﻨﺖ‪-‬‬
‫اﺏﻮ ﺡﻨﻴﻔﻪ‪،‬ﻣﺎﻟﻚ ﺏﻦ اﻧﺲ‪،‬ﺷﺎﻓﻌﻰ‪،‬و اﺡﻤﺪ ﺡﻨﺒﻞ‪-‬اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﺡﺪود و ﺷﺮوﻃﺤﺠﻴﺖ اﻳﻦ اﺹﻮل ﻧﺎﺷﻰ اﺱﺖ‬
‫اﻣﺎ ﺏﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ آﻪ درﻳﻦﻣﺬاهﺐ ﻓﻘﻬﻰ‪-‬و ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﻪ‪-‬ﺏﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﻳﻌﺖاﺱﻼﻣﻰ آﻪ‬
‫روح اﺹﻠﻰ ﺁن وﺡﻰ اﻟﻬﻰ اﺱﺖ‪،‬در ﻃﻰ ﻗﺮون و در ﺕﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮوﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻤﻪ ﺟﺎ وﺡﺪت و اﺹﺎﻟﺖﺧﻮد را ﺡﻔﻆ‬
‫آﺮدﻩ اﺱﺖ )‪ (١٨٣‬و در واﻗﻊهﻤﻪ ﺟﺎ ﺏﻴﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺏﺮ ﺱﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪،‬و اﺡﻮال و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺡﻜﻮﻣﺖآﺮدﻩ‬
‫اﺱﺖ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﻓﻘﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺎ ﺕﻜﻴﻪ ﺏﺮﻳﻦ اﺹﻮل‪-‬آﻪ ارزش وﺡﺪود ﺁﻧﻬﺎ را ﻋﻠﻢ اﺹﻮل ﻳﺎ ﻣﺘﺪوﻟﻮژى ﻓﻘﻪ ﺏﺮرﺱﻰ‬
‫ﻣﻰآﻨﺪ‪-‬ﺏﺮ اﺡﻜﺎمﺷﺮﻳﻌﺖ و ادﻟﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻈﺎرت دارد‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ‪،‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮارد آﻪ ﻓﻘﻪاﺱﻼﻣﻰ از ﺁداب ﻳﺎ‬
‫اﺡﻜﺎم راﻳﺞ در ﻧﺰد اﻗﻮام و ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ ﺷﺎﻳﺪﭼﻴﺰهﺎﺋﻰ‪-‬ﺏﺤﻜﻢ اﺹﻮل‪-‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻓﻘﻪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫ﺏﻌﻨﻮانﻳﻚ ﺱﻴﺴﺘﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﻰ آﺎﻣﻼ اﺹﻴﻞ اﺱﺖ و اﺏﺘﻜﺎرى )‪ (١٨٤‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬اﻳﻦ ﺱﻴﺴﺘﻢ درﻗﻠﻤﺮو وﺱﻴﻊ اﺱﻼم ﻧﻈﻢ و‬
‫ﻋﺪاﻟﺘﻰ را آﻪ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﻏﺮب‪،‬ﻣﺪﺕﻬﺎ ﻣﺠﻬﻮل ﺏﻮد ﺏﻪ دﻧﻴﺎ ﺏﺎز ﺁورد‪.‬در هﻤﺎن دورﻩ آﻪ ﻓﻘﻪ‬
‫اﺱﻼﻣﻰﻣﺸﻜﻠﺘﺮﻳﻦ دﻋﺎوى را ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﺡﻜﺎم اﻟﻬﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﺡﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﻰآﺮددﻧﻴﺎى ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻗﻀﺎوت‬
‫اﻟﻬﻰ را ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺟﻨﮓ ﺕﻦ ﺏﺘﻦ و ﺁﻧﮕﻮﻧﻪوﺱﺎﻳﻞ اﺟﺮاء ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪،‬آﻪ در اﺱﻼم ﺡﺎآﻰ از اﻣﺮ و‬
‫ارادﻩاﻟﻬﻰ اﺱﺖ‪،‬از ﺟﻬﺖ اﺧﻼﻗﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ و رﻋﺎﻳﺖاﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و ﭘﺎس ﺡﻘﻮق دﻳﮕﺮان‪،‬ﻣﺒﻨﺎى‬
‫اﺱﺎﺱﻰ ﺏﺴﻴﺎرى از اﺡﻜﺎم ﺁﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫درﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮﺋﻰ اﻧﺴﺎن هﻴﭻ ﺡﻘﻰ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺁﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﺱﻬﻤﻰ در ﺁن ﺡﻖ داﺷﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺱﻬﻢ ﺧﺪا ﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ‬
‫از اﻣﺮ او ﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺡﻖ هﺮ آﺲﺏﺎﻳﺪ ﺏﻪ او دادﻩ ﺷﻮد و هﻴﭻ آﺲ ﺡﻖ ﻧﺪارد‪،‬ﺏﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺕﻌﻠﻖ ﺏﻪ دﻳﮕﺮىدارد ﺕﺨﻄﻰ‬
‫آﻨﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺱﻼم آﻪ در واﻗﻊ ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﻰ اﺱﺖ‪ ،‬ﺏﻰ ﺁﻧﻜﻪ ﻧﺎﺷﻰ از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﻮﺋﻴﻬﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺏﺎﺷﺪ ﺏﻪ هﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ازﺡﻖ ﺧﺎﻟﺺ )‪ (Right Pure‬ﻣﻰرﺱﺪ آﻪ ﺏﻘﻮل ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻌﺮوف اروﭘﺎﺋﻰزﻣﻴﻨﻪ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﺕﻤﺎم اﻗﻮام ﻣﺘﻤﺪن ﺏﺸﻤﺎرﺱﺖ )‪ (١٨٥‬ﻓﺎﺹﻠﻪ ﺏﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖﺏﺎ ﺡﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺱﻼﻣﻰ اﮔﺮ هﺴﺖهﻴﭻ ﺟﺎ ﺁن‬
‫اﻧﺪازﻩ آﻪ در اﻣﺮ ﺡﻜﻮﻣﺖ و ﺱﻴﺎﺱﺖ ﭘﻴﺪاﺱﺖﺏﺎرز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬درواﻗﻊ‪،‬ﻃﺮز اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ‪-‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪-‬از هﻤﺎن‬
‫اواﻳﻞ ﻃﻮرى ﺷﺪآﻪ ﻧﺸﺎن داد ﺏﻴﻦ ﺕﺌﻮرى و واﻗﻌﻴﺖ در هﻴﭻ ﺟﺎ ﺏﻘﺪر ﺱﻴﺎﺱﺖ اﺧﺘﻼفﻧﻴﺴﺖ )‪ (١٨٦‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮرد ﺧﻼف ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ راﺕﺸﻜﻴﻞ داد و از هﻤﺎن ﻣﺎﺟﺮاى ﺱﻘﻴﻔﻪ دوﺱﺘﺪاران ﻣﻌﺪود اهﻞ ﺏﻴﺖ‬
‫رادر ﻣﻘﺎﺏﻞ ﻋﺎﻣﻪ ﻗﺮار داد‪.‬ﻏﻠﻂ اﺱﺖ ﺁﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺕﺸﻴﻊ را اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺏﻮﺟﻮدﺁوردﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺸﺮ و ﺕﺒﻠﻴﻎ آﺮدﻧﺪ‪،‬در واﻗﻊ‬
‫اﻳﻦ ﻓﻜﺮ در ﺏﻴﻦ ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ازﻋﻬﺪ ﻣﺨﺘﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ ﻣﺪﺕﻬﺎ ﭘﻴﺶ از ﺁن‪،‬و دﺱﺖ آﻢ ازاواﺧﺮ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺏﻮد‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﻣﺸﻬﻮر‪،‬ﺏﻴﺸﺘﺮ آﺴﺎﻧﻰ از زرﺕﺸﺘﻴﻬﺎ آﻪ ﺏﻪ اﺱﻼمﻣﻰﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺬهﺐ اهﻞ ﺱﻨﺖ اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‪،‬ﻧﻪ ﻣﺬهﺐﺷﻴﻌﻪ )‪ (١٨٧‬در هﺮ ﺡﺎل‪،‬در ﻣﻮرد ﺧﻠﻴﻔﻪ‪،‬ﺷﻴﻌﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺏﻪ ﻧﺼﺐ و اﻧﺘﺨﺎب ﻋﺎﻣﻪﻧﺒﻮد و ﺧﻠﻔﺎ را‬
‫ﻏﺎﺹﺐ ﻣﻰﺷﻤﺮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮارج ﻧﻴﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺽﺮورت اﻧﺤﺼﺎرﺧﻼﻓﺖ را در ﻗﺮﻳﺶ اﻧﻜﺎر ﻣﻰآﺮدﻧﺪ و در ﺧﺮوج‬
‫ﺏﺮ هﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺟﺎﺋﺮﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ذﻳﺤﻖ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ هﺮ آﺲ ﺏﻮد‪،‬ﺧﻮاﻩ ازﺧﻠﻔﺎى راﺷﺪﻳﻦ و ﺧﻮاﻩ از‬
‫اﻣﻮﻳﻬﺎ ﻳﺎ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن‪،‬آﺎر ﻋﻤﺪﻩاش ﻏﻴﺮ از دﻓﺎعو ﺡﻤﺎﻳﺖ از ﺡﻮزﻩ اﺱﻼم ﻧﻈﺎرت ﺏﻮد در اﺟﺮاء اﺡﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬ﺏﺎ‬
‫وﻓﺎتﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‪ ،‬وﺡﻰ‪-‬آﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺏﻮد‪-‬ﻣﻨﻘﻄﻊ ﮔﺸﺖ اﻣﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖﺏﺮ‬
‫اﺟﺮاء ﺱﻨﺖ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻈﺎرت آﻨﺪ‪.‬درﺏﺎرﻩ ﻣﻨﺸﺎ ﻗﺪرت و ﺡﺪود اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺡﺚﺏﺴﻴﺎرﺱﺖ اﻣﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﺹﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ از ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺧﺎص‪،‬ﺕﻨﻬﺎ دﺱﺘﻪهﺎى ﻣﻨﻈﻤﻰ آﻪ ﺏﺎ اﺱﺎس ﺧﻼﻓﺖﻳﺎ ﺏﺎﺷﺨﺺ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻰآﺮدﻩاﻧﺪ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺏﻮدﻩاﻧﺪ از ﺧﻮارج وﺷﻴﻌﻪ‪.‬ﺏﺎ اﻣﻮﻳﻬﺎ ﺧﻼﻓﺖﺏﻪ ﻧﻮﻋﻰ ﺱﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮروﺙﻰ ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ و ﻋﺒﺎﺱﻴﺎنﻧﻴﺰ آﻪ در‬
‫ﺁﻏﺎز آﺎر ﺁﻧﻬﻤﻪ از اﻣﻮﻳﻬﺎ اﻧﺘﻘﺎد آﺮدﻧﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺨﻮاﺱﺘﻨﺪﺁن را ﺏﻪ ﺷﻜﻞ ﻋﻬﺪ راﺷﺪﻳﻦ ﺏﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬اﻳﻨﺠﺎﺱﺖ آﻪ‬
‫ﺷﻜﺎف ﺏﻴﻦ ﺕﺌﻮرىو واﻗﻌﻴﺖ‪،‬در اﻣﺮ راﺟﻊ ﺏﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖ روى ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬ﺡﻜﻮﻣﺖ راﺷﺪﻳﻦﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻧﻮﻋﻰ دﻣﻮآﺮاﺱﻰ‬
 ‫ﺏﻮد‪،‬از ﻧﻮع ﺡﻜﻮﻣﺖ ﻋﺪﻩ ﻗﻠﻴﻞ اﺹﺤﺎبﺡﻞ و ﻋﻘﺪ‪.‬از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮى ﺕﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ وارد ﺏﻮدﻧﺪاﻣﺎ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺕﻌﺎرض اﻏﺮاض و ﻗﺪرﺕﻬﺎ ﺡﻜﻮﻣﺖ اهﻞ ﺡﻞ وﻋﻘﺪ واﻗﻌﻰ را ﻣﺤﺪود ﻣﻰآﺮد ﺏﻪ ﺡﻜﻮﻣﺖﻳﻚ‬
‫ﻋﺪﻩ ﻗﻠﻴﻞ‪-‬اﻟﻴﮕﺎرﺷﻰ‪.‬‬

‫ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﻏﺎﻟﺐ اﻣﻮر ﺏﺎ ﺹﺤﺎﺏﻪ و ﻳﺎران ﻣﺸﻮرت ﻣﻰآﺮد و اﮔﺮ هﻢ ﺏﻪ ﺡﺮفﺁﻧﻬﺎ ﮔﻮش ﻧﻤﻰداد ﺡﻜﻮﻣﺘﺶ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﺒﻮد و ﭼﻴﺰى ﺁن را ﻣﺤﺪود ﻣﻰآﺮد‪-‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻗﺎﻧﻮن واﺡﺪى ﺏﻮد آﻪ از اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺕﺎﻓﻘﻴﺮﺕﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن هﻤﮕﻰ ﻣﻜﻠﻒ ﺏﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺁن ﺏﻮدﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﺱﻼمﺏﺎ ﻗﺎﻧﻮن واﺡﺪى آﻪ ﻣﻨﺸﺎ اﺹﻠﻰ ﺁن وﺡﻰ اﻟﻬﻰ‬
‫ﺏﻮد ﺏﺮ ﺱﺮاﺱﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶﺏﻴﻜﺴﺎن ﺡﻜﻮﻣﺖ ﻣﻰآﺮد و اﺱﻼم ﻣﺮد ﭼﻴﺰى ﻧﺒﻮد ﺟﺰ ﺕﺴﻠﻴﻢ وى ﺏﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬

‫ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻓﺘﻮح اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺏﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻬﺮى ﺁن ﺷﺪ‪:‬ﺕﺠﺰﻳﻪ‪.‬‬

‫اﻣﺮا رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺡﺴﺎب ﺧﻮد را از ﻣﺮآﺰ ﺟﺪا آﺮدﻧﺪ‪،‬و اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺟﺪاﺋﻰاز ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺡﺘﻰ در اﺱﻼم‬
‫زﻣﺎﻧﻰ رﺱﻴﺪ آﻪ ﻏﻴﺮ از ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺏﻐﺪاد‪،‬دوﺧﻠﻴﻔﻪ دﻳﮕﺮ در ﻣﺼﺮ و اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﺏﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻧﻴﺰاﻣﺮاء ﺧﻮد را ﺱﻠﻄﺎن ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪-‬و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻗﺪرت ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ .‬ﺏﺎاﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬در ﺕﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﻗﺎﻧﻮن‪-‬ﻳﻚ ﭼﻴﺰ‬
‫ﺏﻮد‪:‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬درﺕﻤﺎم اﻳﻦ ﺡﻮزﻩ وﺱﻴﻊ آﻪ ﺏﻪ ﻧﺎم اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ادارﻩ ﻣﻰﺷﺪ ﺱﻨﺘﻬﺎى ادارىهﺮ ﻣﺤﻞ ﺕﺎ ﺁﻧﺠﺎ‬
‫آﻪ ﺏﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖﺱﺎزﮔﺎرى داﺷﺖﺡﻔﻆ ﺷﺪ و اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪:‬‬

‫در ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ ﺱﻨﺖ روﻣﻰ‪،‬در ﻋﺮاق و ﻓﺎرس ﺱﻨﺖﺱﺎﺱﺎﻧﻰ‪.‬ﻣﺮآﺰﻳﺖادارى‪،‬دﻳﻮاﻧﻬﺎى ﻣﺘﻌﺪد در»دار‬
‫اﻟﺨﻼﻓﻪ«ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد و ﺕﺠﺰﻳﻪ ﺧﻼﻓﺖاﻧﻮاع دﻳﻮاﻧﻬﺎ درﺱﺖ آﺮد‪،‬در هﺮ وﻻﻳﺘﻰ‪.‬ﺏﻴﺖ اﻟﻤﺎل آﻪ در ﻋﻬﺪ‬
‫راﺷﺪﻳﻦداراﺋﻰ ﺁن ﻣﺎل اﷲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ از ﻋﻬﺪ اﻣﻮى ﺏﺎزﻳﭽﻪ ﻣﻄﺎﻣﻊ و اﻏﺮاضﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﺪ‪،‬و اﻣﺮاء او‪.‬ﺏﺎ دﻳﻮان‬
‫ﺟﻨﺪ‪،‬دﻳﻮان ﻧﻔﻘﺎت‪،‬دﻳﻮان ﺏﺮﻳﺪ‪،‬دﻳﻮانرﺱﺎﺋﻞ و دﻳﻮان اﺷﺮاف ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩ آﺎرهﺎى ادارى اﻧﺠﺎم ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ و‬
‫دﻳﻮانﺏﺮ و ﺹﺪﻗﺎت هﻢ ﺏﺮاى آﺎرهﺎى ﺧﻴﺮﻳﻪ ﺏﻮد‪ .‬در دوران ﺏﻌﻀﻰ ﺧﻠﻔﺎء دﻳﻮاﻧﻬﺎﻏﻴﺮ از روزهﺎى ﺟﻤﻌﻪ در‬
‫روزهﺎى ﺱﻪ ﺷﻨﺒﻪ هﻢ ﺕﻌﻄﻴﻞ ﺏﻮد )‪ (١٨٨‬اﻣﺎﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ادارﻩ اﻳﻦ دﻳﻮاﻧﻬﺎ‪،‬و ﻧﻈﻢ و ﺕﺮﺕﻴﺐ ﺁﻧﻬﺎ هﻤﻴﺸﻪ ﺕﺎﺏﻊ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖوزﻳﺮ ﺏﻮد آﻪ ﺧﻮد ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺷﻐﻞ ﺧﻮﻳﺶ را‪-‬ﻣﺜﻞ ﻋﻤﺎﻟﺶ‪-‬ﺏﺎ دادن هﺪﻳﻪو رﺷﻮﻩ ﺏﺪﺱﺖ ﻣﻰﺁورد و‬
‫ﺏﺎ»ﻣﺮاﻓﻖ«ﺡﺎﺹﻞ از ﺷﻐﻞ ﺁﻧﭽﻪ را از دﺱﺖدادﻩ ﺏﻮد ﺟﺒﺮان ﻣﻰآﺮد‪.‬ﺕﺴﻠﻂ ﺏﻰدوام ﺱﻠﺴﻠﻪهﺎ و هﻮس ﺕﺒﺬﻳﺮ‬
‫ﺏﻌﻀﻰاﻣﺮاء در آﺎر ﺧﺮاج و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺏﻰﻧﻈﻤﻴﻬﺎﻳﻰ را‪-‬ﻣﺜﻞ هﻤﻪ ﺟﺎ‪-‬ﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪو ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺎﻟﻰ و ادارى ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻰﺁورد‪.‬ﻣﺴﺎﺏﻘﻪ رﺟﺎل درﺏﺎر در ﺕﺤﺼﻴﻞوزارت ﺏﻌﻼوﻩ رواج اﻟﻘﺎب و ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﭘﻮچ در ﺏﻴﻦ ﻋﻤﺎل و اﻣﺮاء آﻪ‬
‫اﻣﺜﺎل اﺏﻮ رﻳﺤﺎنﺏﻴﺮوﻧﻰ و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ از ﺁن ﺏﺸﺪت اﻧﺘﻘﺎد آﺮدﻧﺪ ﺱﺒﺐ ﻣﺰﻳﺪ ﻓﺴﺎد وﺡﺘﻰ ﺏﺮوز ﺡﻴﻒ و ﻣﻴﻞ‬
‫در دﻳﻮان و ﭘﻴﺪاﻳﺶ هﺮج و ﻣﺮج در ادارﻩ ﻣﻰﺷﺪآﻪ هﻴﭻ ﻳﻚ روح اﺱﻼﻣﻰ و ﺱﻨﺘﻰ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺕﺪرﻳﺠﺎ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﺪ ﺏﻪ‬
‫ﻧﻔﺮتﻋﺎم از دﻳﻮان و دﻳﻮاﻧﻴﺎن آﻪ هﻨﻮز ﺏﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢١‬هﻨﺮهﺎى زیﺒﺎ‬

‫آﻪ ﮔﻔﺖ آﻪ در اﺱﻼم دﻳﻦ را ﺏﺎ هﻨﺮ ﺱﺎزﮔﺎرى ﻧﻴﺴﺖ؟ﺏﺮ ﻋﻜﺲ‪،‬اﻳﻦ هﺮ دوﺏﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻰآﻨﻨﺪ و ﺁن هﻢ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪.‬ﺧﺪاى اﺱﻼم‪-‬اﷲ ﺕﻌﺎﻟﻰ‪-‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ رﺡﻴﻢ و ﺡﻜﻴﻢ اﺱﺖﺏﻠﻜﻪ ﺟﻤﻴﻞ هﻢ هﺴﺖ‪،‬و از هﻤﻴﻦ رو ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺹﻮﻓﻴﻪ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ‪،‬دوﺱﺘﺪار ﺟﻤﺎل‪.‬ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﺏﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻬﻦ ﻧﺸﺎنﻣﻰدهﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺏﻨﺎهﺎى ﺏﺎ ﺷﻜﻮﻩ واﻻ آﻪ ﺏﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اهﺪاء ﺷﺪﻩاﻧﺪﺹﺮف ﻧﻈﺮ از ﻗﺪس و ﻧﺰهﺖ ﻣﻌﻨﻮى آﻪ دارﻧﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻳﻚ ﻣﻮرخ ﻧﻴﺰ درﺧﻮرﺁﻧﻨﺪ آﻪ‬
‫ﮔﺎﻟﺮﻳﻬﺎى هﻨﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﺕﻠﻘﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬هﻨﺮﻣﻨﺪان ﺏﻰ ﻧﺎم ﻧﺎﺷﻨﺎساﻳﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻪ ﺕﻤﺎم هﺴﺘﻰ ﺧﻮﻳﺶ را وﻗﻒ دﻣﺖﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﺮدﻩ ﺏﻮدﻧﺪاز هﻤﺎن ﺷﻮق ﻣﻘﺪﺱﻰ ﮔﺮم ﺏﻮدﻩاﻧﺪ آﻪ اﺱﺘﺎدان ﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ را ﻣﺸﺘﻌﻞﻣﻰداﺷﺘﻪ اﺱﺖ و ازﻳﻦ رو ﻣﺜﻞ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺎ ﺷﻮﻗﻰ ﺕﻤﺎم ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪﻩاﻧﺪ ﺕﺎ ﺏﻬﺘﺮﻳﻦﺕﺼﻮرى را آﻪ از زﻳﺒﺎﺋﻰ ﻣﻰداﺷﺘﻪاﻧﺪ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺁﺙﺎر ﻣﻘﺪس ﺟﻠﻮﻩ و‬
‫ﺕﺤﻘﻖﺏﺨﺸﻨﺪ‪.‬ﺡﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎن در روزﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﻪ هﺮ زﻳﺒﺎﺋﻰ راآﻪ در اﻃﺮاف ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰدﻳﺪ‬
‫اﮔﺮ ﺁن را در ﺧﻮر ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻼل ﺧﺪاﻣﻰﻳﺎﻓﺖﺱﻌﻰ ﻣﻰآﺮد ﺕﺎ ﺏﻬﻨﮕﺎم ﻓﺮﺹﺖﺏﺮاى ﺁن در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﺋﻰ ﺏﺎز آﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺱﺘﻮن را از ﺁﻧﭽﻪ در ﻣﻌﺎﺏﺪ ﺏﺎﺏﻞ ﺏﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪،‬ﻣﻨﺎرﻩ و ﻣﺤﺮاب را از آﻠﻴﺴﺎ اﻗﺘﺒﺎس ﻧﻤﻮد و اﻳﻮان و ﻃﺎق‬
‫ﺁن را از ﻗﺼﺮهﺎى ﺱﻠﻄﻨﺘﻰ ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎنﺕﻘﻠﻴﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ در ﻋﻬﺪ ﺧﻠﻔﺎ ﺏﺮاى ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻴﻠﻰ ﺏﻴﺶ از اﻣﺮوز اهﻤﻴﺖداﺷﺖ زﻳﺮا ﺕﻨﻬﺎ ﺟﺎى ﻋﺒﺎدت ‪ Forum‬ﻣﻴﺪان‬
‫ﺧﻄﺎ ﺏﻪ در روم(ﺏﻮد هﻢ ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﺸﻤﺎر ﻧﻤﻰﺁﻣﺪ‪.‬هﻢ ﻓﻮروم ) ﺁﻧﻬﺎ‪،‬هﻢ ﻣﺤﻞ درس وﺕﻌﻠﻴﻢ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮد هﻢ‬
‫ﺡﺘﻰ ﺁآﺎدﻣﻰ ﺁﻧﻬﺎ‪.‬در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﺋﻰ ﺏﻮدآﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺁﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در هﻤﺎﻧﺠﺎ آﺎرهﺎى اﻣﺖ‬
‫را ﺡﻞ وﻓﺼﻞ ﻣﻰآﺮد‪ .‬ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ آﻪ ﻓﺎﺕﺤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﺤﻞ ﺏﺼﺮﻩ‪،‬آﻮﻓﻪو ﻓﺴﻄﺎط ﺏﻨﺎ آﺮدﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺏﻮد‬
‫ﺏﻪ دار اﻻﻣﺎرﻩ‪.‬زﻳﺮا آﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺕﻨﻬﺎﻋﺒﺎدﺕﮕﺎﻩ ﻗﻮم ﻧﺒﻮد ﻣﺤﻠﻰ ﺏﻮد ﺏﺮاى اﺟﺘﻤﺎع ﻋﺎم‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺎم ﺁن‪-‬ﺟﺎﻣﻊﻧﻴﺰ ﺏﺪرﺱﺘﻰ‬
‫ازﻳﻦ اﻣﺮ ﺡﻜﺎﻳﺖ دارد‪.‬در دورﻩهﺎى ﺏﻌﺪ اهﻞ ﺡﺪﻳﺚﺡﻠﻘﻪهﺎى ﺧﻮد را در ﻣﺴﺠﺪ ﺏﺮ ﭘﺎ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬اﺡﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺒﻴﻴﻦ ﻣﻰﺷﺪ‪،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺕﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن در ﻣﺴﺠﺪ ﺏﺮ ﭘﺎ ﻣﻰﺷﺪ‪،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎندر ﻣﺴﺠﺪ ﺡﻮزﻩ ﺏﺤﺚ در ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪،‬زهﺎد و ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ ﺏﺮاىاﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻠﻮت ﻣﻰﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪.‬در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺡﻮزﻩهﺎﻳﻰ ﺏﻮد‬
‫ﺏﺮاىﻣﻘﺎﺏﻠﻪ و ﺕﻼوت ﻗﺮﺁن آﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺠﻮﻳﺪ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻴﺰ ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻣﻰﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪﺡﻠﻘﻪهﺎى اذآﺎر‪-‬ذآﺮ ﻧﺎم ﺧﺪا‪-‬هﻢ در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺕﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫در ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪهﺎى ﺡﺪﻳﺚ‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺹﺤﻴﺢ ﺏﺨﺎرى وﺹﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪-‬ﻗﺮاﺋﺖ و ﺕﻌﻠﻴﻢ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬در‬
‫واﻗﻊ‪،‬هﻢ ﻣﻜﺘﺐ آﻼﻣﻰﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺏﻴﺮون ﺁﻣﺪ و هﻢ ﻣﺬهﺐ اﺷﺎﻋﺮﻩ‪ .‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺏﻪاﺹﻄﻼح اﻣﺮوز هﻢ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺏﻮد و هﻢ ﺕﺎ ﺡﺪى آﻠﻮب ﻋﺎﻟﻰ ﺁن‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻮارد ﺏﺴﻴﺎرى ﻏﺮﻳﺒﺎن و ﺕﺎزﻩ واردان ﺁﻧﺠﺎ را ﻣﺜﻞ ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧﻪﺷﻬﺮ ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻮاﻳﺪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن آﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر ﺏﻮدﺱﺒﺐ ﻣﻰﺷﺪ آﻪ ﺏﻨﺎى ﻣﺴﺠﺪ‪،‬هﻢ راﺡﺖﺏﺎﺷﺪ و هﻢ ﺱﻮدﻣﻨﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫درﻳﻦاﺏﻨﻴﻪ ﻋﺎﻟﻰ آﻪ اوﻟﻴﻦ ﻣﻨﺰل ﭘﺮواز روﺡﺎﻧﻰ اﻧﺴﺎن ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ هﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎرى اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺘﺰاﻋﻰ را ﺏﺎ‬
‫هﺪف اﻧﺘﻔﺎﻋﻰ در هﻢ ﻣﻰﺁﻣﻴﺨﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺕﻨﻮع و اﺧﺘﻼف ﻧﮋاد اﻗﻮاﻣﻰ آﻪ ﺱﺮزﻣﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﺱﻼمﻓﺘﺢ ﺷﺪ از اﺱﺒﺎب ﺕﻨﻮع ﺷﻴﻮﻩ ﻣﻌﻤﺎرى در ﺏﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻮد‪.‬اوﻟﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎرانﻗﺪﻳﻢ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺮاى ﺁﻧﻜﻪ ﺕﺼﻮرى را آﻪ از زﻳﺒﺎﺋﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺕﺤﻘﻖ ﺏﺨﺸﻨﺪوﺱﻴﻠﻪ دﻳﮕﺮى‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﺷﻴﻮﻩ هﻨﺮ ﻗﻮم و آﺸﻮر ﺧﻮد‪-‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺏﻴﺰاﻧﺲ‪،‬ﺷﺎم‪،‬ﻣﺼﺮ و هﻨﺪ‪-‬را ﻣﻮرد اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﻗﺮار دهﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪﻋﻨﺎﺹﺮ و اﺟﺰاء آﻪ از ﻣﻌﻤﺎرى ﻗﺪﻳﻢ اﺧﺬ ﻣﻰﺷﺪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺏﺎ هﺪﻓﻬﺎى دﻳﻦﺟﺪﻳﺪ ﺕﻄﺒﻴﻖ ﻣﻰﮔﺸﺖ و‬
‫در ﺕﺤﻮل ﻣﻌﻤﺎرى اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﻰﺏﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﺱﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎرى ﺏﻴﺰاﻧﺲ آﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ دورﻩ اﻣﻮى رواج و ﻧﻔﻮذﻋﻤﺪﻩ داﺷﺖ از هﻤﺎن وﻗﺘﻰ آﻪ ﻣﻌﻤﺎران‬
‫ﺱﺎﻣﺮا‪-‬در ﻋﻬﺪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪-‬ﺱﺒﻚ روزﮔﺎر ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن را اﺡﻴﺎء آﺮدﻧﺪ ﺟﺎى ﺧﻮد را ﺏﻪ ﺷﻴﻮﻩ ﻣﻌﻤﺎرىﺱﺎﺱﺎﻧﻰ داد‬
‫و اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ هﺮ ﺕﺴﻔﻠﺪ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﺱﺖﺏﺰودى در هﻤﻪﺟﺎ‪-‬ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ در ﺧﺮاﺱﺎن‪،‬ﺏﺤﺮﻳﻦ و ﺡﺘﻰ ﻣﺼﺮ‪-‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر و رواج ﺕﻤﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫در ﺁﻏﺎز آﺎر ﺏﺴﻴﺎرى از ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻬﻦ ﺏﺮ ﺟﺎى ﻣﻌﺎﺏﺪ آﻬﻨﻪﺕﺮ ﻳﺎ ﺡﺘﻰﺏﺮ ﺏﻘﺎﻳﺎى ﻗﺼﺮهﺎى دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺱﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬در‬
‫ﻣﺪاﺋﻦ ﻗﺴﻤﺘﻰ از اﻳﻮان آﺴﺮىرا ﺱﻌﺪ ﺏﻦ اﺏﻰ وﻗﺎص ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﺮد‪ .‬ﻣﺴﻌﻮدى ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺏﺴﻴﺎرى‬
‫ازﺁﺕﺸﻜﺪﻩهﺎى اﻳﺮان هﻢ ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪.‬در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﻜﺮرآﻠﻴﺴﺎهﺎ را ﻣﺴﺠﺪ آﺮدﻧﺪ و ﺡﺘﻰ در ﻣﺼﺮ‬
‫ﺕﺎ زﻣﺎن ﻣﺎﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻠﻴﺴﺎهﺎىﻗﺒﻄﻰ ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬آﻠﻴﺴﺎى ﻳﻮﺡﻨﺎ آﻪ در دﻣﺸﻖ ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻣﻮى ﺷﺪ‬
‫در ادوار ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ ﻣﻌﺒﺪى ﺏﻮد آﻪ ﺏﺮاى ژوﭘﻴﺘﺮ ﺏﻨﺎ ﺷﺪﻩ ﺏﻮد‪.‬ﻣﺴﺎﺟﺪآﻬﻨﺴﺎل اﺹﻄﺨﺮ و ﻗﺰوﻳﻦ ﺏﺮ روى ﺏﻘﺎﻳﺎى‬
‫ﺁﭘﺎداﻧﻪهﺎى ﺱﺎﺱﺎﻧﻰ ﺏﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬درﺡﻤﺺ‪،‬ﺡﻤﺎة‪،‬اورﺷﻠﻴﻢ‪،‬اﺱﺘﻨﺒﻮل و ﺁﻧﺎﻃﻮﻟﻰ ﺏﺴﻴﺎرى آﻠﻴﺴﺎهﺎ را ﻣﺴﺠﺪآﺮدﻧﺪ‪،‬در آﺎﺏﻞ‬
‫و ﺱﻨﺪ و دهﻠﻰ هﻢ ﻣﻜﺮر ﻣﻌﺎﺏﺪ ﺏﺖ ﭘﺮﺱﺘﺎن ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪﺷﺪ‪.‬وﻗﺘﻰ آﻠﻴﺴﺎى اﻳﺎﺹﻮﻓﻴﻪ ﺕﺒﺪﻳﻞ ﺏﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻳﺎﻓﺖﺏﻌﻀﻰ‬
‫ﺕﻐﻴﻴﺮات در ﺁنﺽﺮورت داﺷﺖ ﺕﺎ ﺁن را ﺏﺎ اﺡﺘﻴﺎﺟﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﻄﺒﻖ آﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﺟﺎﻣﻊ ﺱﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺕﺢ ﺏﻨﺎﺋﻰ ﺏﻮد‬
‫ﺕﺎزﻩ‪،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺏﺎ ﻧﻴﺎزهﺎى ﺟﺪﻳﺪ آﻪ در ﺱﺎﺧﺘﻦ ﺁن هﻢذوق ﻓﻄﺮى و ﻣﻜﺘﺴﺐ ﻓﺎﺕﺤﺎن ﺕﺮك ﺟﻠﻮﻩ داﺷﺖ هﻢ ﺏﻘﺎﻳﺎﺋﻰ از‬
‫ﺱﻨﺘﻬﺎىﻣﻌﻤﺎرى ﺏﻴﺰاﻧﺲ‪.‬ﻣﺴﺠﺪهﺎى ﻋﻈﻴﻢ دﻳﮕﺮى هﻢ اﻳﻦ ﻓﺎﺕﺤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ درﺏﻴﺰاﻧﺲ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻧﺪ آﻪ ﺷﻴﻮﻩ‬
‫ﻣﻌﻤﺎرى ﺕﺮآﻰ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﺁنﻧﺸﺎت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻌﻪ اﺹﻔﻬﺎن در ﻋﻬﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺱﻰ ﺏﻮﺟﻮد ﺁﻣﺪ‬
‫ﺁﻧﻬﻢﻇﺎهﺮا در ﺟﺎى ﻳﻚ ﺁﺕﺸﻜﺪﻩ ﻗﺪﻳﻢ‪.‬اﻣﺎ ﺕﻐﻴﻴﺮات ﻣﺘﻮاﻟﻰ و ﻣﺴﺘﻤﺮى آﻪﭘﺎدﺷﺎهﺎن اﻳﺮان از ﻣﻠﻜﺸﺎﻩ ﺱﻠﺠﻮﻗﻰ ﺕﺎ ﺷﺎﻩ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺱﺐ اول و ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎس اولﺹﻔﻮى در ﺁن ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻧﺪ ﺕﺪرﻳﺠﺎ از ﺁن ﺏﻨﺎى آﻬﻦ‪،‬ﺕﻴﭗ ﻣﺴﺠﺪ اﻳﺮاﻧﻰ راﺏﻮﺟﻮد‬
‫ﺁورد‪ .‬اﻳﻦ ﺕﻴﭗ ﺧﺎص در ﺏﻨﺎى ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎﻩ اﺹﻔﻬﺎن ﺏﻪ آﻤﺎل رﺱﻴﺪ آﻪﺁن را ﺏﻰ ﺷﻚ ﺏﺎﻳﺪ ﺷﺎهﻜﺎر ﻣﻌﻤﺎرى ﻣﺬهﺒﻰ‬
‫در ﺕﻤﺎم ﺕﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺕﺤﻮﻻﺕﻰ آﻪ در ﺧﻼﻓﺖ اﺱﻼﻣﻰ و اﺡﻮال اﻣﻢ و اﻗﻮام ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺪﻳﺪﺁﻣﺪ در ﺏﻨﺎى ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﺎرز‬
‫داﺷﺖ‪.‬ﺱﻨﺘﻬﺎى ﻣﺤﻠﻰ هﻢ ﺏﻰ ﺷﻚ درﺕﺤﻮل اﺱﻠﻮب ﻣﻌﻤﺎرى اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺆﺙﺮ ﺏﻮد‪.‬در ﻳﻚ دورﻩ ﺧﺎص ﻧﻔﻮذ ﺱﺒﻚاﻳﺮان‬
‫ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ در ﺕﻤﺎم ﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬ﺏﻌﺪ از ﺱﻘﻮط ﺧﻼﻓﺖﺏﻐﺪاد‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ از دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺷﻴﻮﻩ‬
‫ﮔﻨﺒﺪدار اﻳﺮاﻧﻰ ﺟﺎى اﺱﻠﻮبﻣﻌﻤﺎرى ﺱﺎﺏﻖ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺷﻴﻮﻩ هﻨﺮ ﺕﺰﻳﻴﻨﻰ اﻳﺮاﻧﻰ‪،‬ﻧﻔﻮذ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ درﺕﻤﺎم اﻗﻄﺎر‬
‫اﺱﻼﻣﻰ داﺷﺖ ذوق و ﺷﻴﻮﻩ هﺮ ﻳﻚ از اﻗﻮام و اﻣﻢ ﺏﺎز ﺧﺎﺹﻴﺖﺧﻮد را ﺡﻔﻆ آﺮد‪.‬اﻳﻦ اوﺹﺎف و ﺧﻮاص آﻪ‬
‫اﺱﻠﻮب ﻣﺴﺠﺪ ﺱﺎزى هﺮ ﻗﻮﻣﻰرا ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻰآﻨﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺰاﻳﺎﺋﻰ اﺱﺖ آﻪ اﻳﻦ اﻗﻮام در ﺱﺮاﺱﺮ ﺕﺎرﻳﺦ وﺕﻤﺪن ﺧﻮد‬
 ‫ﻧﻴﺰ ﺁن را ﻧﺸﺎن دادﻩاﻧﺪ‪.‬ﻣﻰﺕﻮان ﮔﻔﺖﺧﺎﺹﻴﺖ ﻣﻌﻤﺎرى ﺷﺎمﺙﺮوت و ﻏﻨﺎى ﺁﻧﺴﺖ‪،‬ﺧﺎﺹﻴﺖ ﻣﻌﻤﺎرى ﺷﺒﻪ ﻗﺎرﻩ هﻨﺪ‬
‫و ﭘﺎآﺴﺘﺎن وﻓﻮر وآﺜﺮت‪،‬ﺧﺎﺹﻴﺖﺷﻴﻮﻩ ﺕﺮك و ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﻗﻮت ﺁﻧﺴﺖ و اﺹﻴﺖﺷﻴﻮﻩ اﻳﺮاﻧﻰﻟﻄﻒ و ﻇﺮاﻓﺖ ﺁن‪.‬‬

‫از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬در ﺏﻨﺎى ﺏﺴﻴﺎرى از ﻣﺴﺎﺟﺪ هﻨﺮهﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺏﻬﻢدر ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ اﺱﺖ‪:‬ﻣﻌﻤﺎرى در ﺕﻮازن اﺟﺰاء‬
‫آﻮﺷﻴﺪﻩ اﺱﺖ‪،‬ﻧﻘﺎﺷﻰ ﺏﻪ ﻧﻘﻮش و اﻟﻮان آﺎﺷﻴﻬﺎ ﺕﻮﺟﻪ آﺮدﻩ اﺱﺖ‪،‬ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﻰ اﻟﻮاح و آﺘﻴﺒﻪهﺎ را ﺟﻠﻮﻩﺏﺨﺸﻴﺪﻩ‬
‫اﺱﺖ‪،‬ﺷﻌﺮ ﻣﻮﻋﻈﻪهﺎ و ﻣﺎدﻩ ﺕﺎرﻳﺨﻬﺎ ﻋﺮﺽﻪ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ و ﻣﻮﺱﻴﻘﻰهﻢ ﺏﺮاى ﺁﻧﻜﻪ از دﻳﮕﺮ هﻨﺮهﺎ ﺏﺎز ﻧﻤﺎﻧﺪ در‬
‫ﺹﺪاى ﻣﺆذن و ﺏﺎﻧﮓ ﻗﺎرى وواﻋﻆ ﻣﺠﺎل ﺟﻠﻮﻩﮔﺮى ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ ﺹﻨﻌﺘﻬﺎى دﺱﺘﻰ هﻢ ﺏﺮاى ﺕﻜﻤﻴﻞ وﺕﺰﻳﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻟﻬﻰ ﺏﻪ ﻣﻴﺪان ﺁﻣﺪﻩاﻧﺪ‪:‬ﻓﺮﺷﻬﺎى ﻋﺎﻟﻰ‪،‬ﭘﺮدﻩهﺎىﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ‪،‬ﻗﻨﺪﻳﻠﻬﺎى ﻋﻈﻴﻢ و درﺧﺸﺎن‪،‬ﻣﻨﺒﺖ آﺎرﻳﻬﺎ و‬
‫ﻣﻠﻴﻠﻪ دوزﻳﻬﺎ ﻧﻴﺰ درﺕﻜﻤﻴﻞ زﻳﺒﺎﺋﻰ و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را ادا آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻈﺎهﺮﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫و هﻨﺮ اﺱﻼﻣﻰ در ﻃﻰ ﻗﺮﻧﻬﺎى دراز ﭼﻨﺎن در ﺏﻨﺎى ﻣﺴﺠﺪﻣﺠﺎل ﻇﻬﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ آﻪ اﻣﺮوز ﻳﻚ ﻣﻮرخ دﻗﻴﻖ‬
‫روﺷﻦ ﺏﻴﻦ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ ﺕﻨﻬﺎاز ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺕﺼﻮﻳﺮ روﺷﻨﻰ از ﺕﻤﺪن و ﺕﺎرﻳﺦ اﻗﻮام ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢرا ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺠﺴﻢ آﻨﺪ‪.‬در ﻃﻮل ﻧﺴﻠﻬﺎ و ﻗﺮون در ﻓﺎﺹﻠﻪ ﺁﻓﺎقﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬هﻨﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻠﺠﺎى ﭘﺎآﺘﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎهﻰ اﻣﻨﺘﺮ‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﺱﺖ و اﺷﺘﺮاك ﻣﺴﺎﻋﻰ اﻗﻮام و اﻣﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺱﻼﻣﻰ در ﺕﻜﻤﻴﻞ و ﺕﺰﻳﻴﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪﺏﺎ وﺟﻮد‬
‫)‪ (Cosmopolitisme‬ﺡﻔﻆ ﺧﺎﺹﻴﺘﻬﺎى ﻣﻠﻰ و ﻣﺤﻠﻰ ﻧﻮﻋﻰ ﺟﻬﺎﻧﻮﻃﻨﻰ‬

‫را در ﻣﻌﻤﺎرى اﺱﻼﻣﻰ ﺱﺒﺐ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ آﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺏﺎ ﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓﭘﺮ ﺕﺴﺎﻣﺢ اﺱﻼﻣﻰ ﻣﻨﺎﺱﺒﺖ ﺕﻤﺎم دارد و ﺏﻬﺮ‬
‫ﺡﺎل از ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻣﻌﻨﻮى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﺏﺸﻤﺎرﺱﺖ‪ (١٨٩) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﺎﺟﺪ‪،‬اﺏﻨﻴﻪ و ﺁﺙﺎر ﺏﺴﻴﺎر از ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰﻣﺎﻧﺪﻩ‬
‫اﺱﺖ‪.‬ﻧﻜﺘﻪ اﻳﻨﺠﺎﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﺏﻨﺎهﺎى ﺷﮕﺮف ﻋﺎﻟﻰ را آﻪﻃﻮل زﻣﺎﻧﻬﺎ‪-‬و ﻋﺮض ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ‪-‬ﺏﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺎﺹﻠﻪ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر اﻓﻜﻨﺪﻩ ﺏﺎ وﺟﻮدﺕﻔﺎوت و اﺧﺘﻼف آﻪ در ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻮاد و ﺱﺒﻜﻬﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺖروح و ﺡﻴﺎت واﺡﺪ‬
‫ﺏﺨﺸﻴﺪﻩاﻧﺪ‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ هﻢ ﺕﻔﺎوت ﻣﻮاد و ﻣﺼﺎﻟﺢ درﻧﻘﺎط ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن‪،‬هﻢ اﺧﺘﻼف ذوق و ﺙﺮوت ﺡﺎﻣﻴﺎن و ﺏﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ‬
‫اﺏﻨﻴﻪ هﻨﺮى‪،‬و هﻢ ﻣﺪارج ﺕﺮﺏﻴﺖ و ذوق ﻣﻌﻤﺎر و آﺎرﻓﺮﻣﺎ دﺱﺖﺏﻬﻢ ﻣﻰداد‪،‬ﺕﺎ ﺱﺒﻚ وﺷﻴﻮﻩ ﻣﻌﻤﺎرى را در ﺏﻼد و‬
‫ﻗﺮون ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺕﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ وﺡﺪت آﻠﻰ اﻳﻦاﺱﺎﻟﻴﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ را اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻰﺕﻮان آﺮد و ﻣﻨﺸﺎ اﻳﻦ وﺡﺪت ﺕﺎ ﺡﺪ‬
‫زﻳﺎدى ﺡﻜﻮﻣﺖ اﺱﻼم اﺱﺖ آﻪ ﮔﻮﺋﻰ هﻤﻪ ﺟﺎ ذوق و ﻧﺒﻮغ ﻧﮋادهﺎى ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن آﺸﻮرهﺎى ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻩ را ﻃﻰ ﻗﺮﻧﻬﺎى‬
‫دراز در ﺧﺪﻣﺖﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و هﺮ ﻳﻚ راﻣﻜﻤﻞ دﻳﮕﺮى ﺱﺎﺧﺘﻪ اﺱﺖ و اﻳﻦ وﺽﻌﻰ اﺱﺖ آﻪ ﭘﻴﺶ از ﻓﺘﺢ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫آﻤﺘﺮدر ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻈﻴﺮى داﺷﺘﻪ‪.‬ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ هﻤﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺏﻮد آﻪ ﺹﻨﻌﺖ اﺱﻼﻣﻰﺕﻮاﻧﺴﺖ از ﺷﻜﻮﻩ رؤﻳﺎ اﻧﮕﻴﺰ ﻗﺼﺮ‬
‫اﻟﺤﻤﺮاء در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﺕﺎ ﻇﺮاﻓﺖﺏﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺕﺎجﻣﺤﻞ دراﮔﺮﻩ اﺧﺘﻼف ﻧﮋادهﺎ را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﻴﺮد و زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن را در‬
‫ﻧﻮردد وﻧﻮﻋﻰ ﺟﻠﻮﻩ اﺏﺪى و اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﻴﺎﺏﺪ‪.‬‬

‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ در ﻣﻌﻤﺎرى ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن‪-‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از اﻳﺮاﻧﻴﻬﺎو روﻣﻴﻬﺎ اﻗﺘﺒﺎس آﺮدﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ وﺟﻮد اﺏﻨﻴﻪ ﺏﺴﻴﺎر‬
‫ﻋﻈﻴﻢ در ﺱﺮاﺱﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﻬﻨﺎوراﺱﻼم ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﻗﺪرت و ذوق ﺕﻠﻔﻴﻖ در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬درﻳﻦ ﺏﻨﺎهﺎى ﻋﻈﻴﻢﺧﻴﺎل‬
‫اﻧﮕﻴﺰ ﺱﺘﻮﻧﻬﺎى ﭘﺮ هﻴﺒﺖ‪،‬ﻃﺎﻗﻬﺎى هﻼﻟﻰ‪،‬ﻣﻨﺎرﻩهﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪهﺎ و ﻣﻘﺮﻧﺲآﺎرﻳﻬﺎ هﺮ ﭼﻨﺪ هﻴﭽﻴﻚ آﺎﻣﻼ اﺏﺪاع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﺕﺮآﻴﺐ و ﺕﻠﻔﻴﻖﺁﻧﻬﺎ در اﺏﻨﻴﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺡﺎآﻰ از هﻤﺎهﻨﮕﻰ‪،‬ﻋﻈﻤﺖ و آﻤﺎﻟﻰ اﺱﺖ آﻪ درﺕﻤﺪن و ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺟﻠﻮﻩ دارد‪.‬ﺕﺮآﻴﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ هﻤﻴﻦﻋﻨﺎﺹﺮﺱﺖ آﻪ اﺏﻨﻴﻪ اﺱﻼﻣﻰ را در ﺷﺎم‪،‬در ﻣﺼﺮ‪،‬در‬
‫هﻨﺪ‪،‬در اﻧﺪﻟﺲ‪،‬درﻋﺮاق و در اﻳﺮان هﻤﻪ ﺟﺎ ﻗﺪرت و ﺟﻼﻟﻰ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺁﻣﻴﺰ‪،‬ﻣﻰﺏﺨﺸﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻣﺎﻳﻪﺕﻨﺎﺱﺐ و هﻤﺎهﻨﮕﻰ‬
‫اﺱﺖ آﻪ ﻗﺼﺮ اﻟﺤﻤﺮاء را در ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ از وراى ﻏﺒﺎر ﻗﺮﻧﻬﺎهﻨﻮز ﭼﻨﺎن ﺟﻠﻮﻩ و ﺷﻜﻮﻩ دادﻩ اﺱﺖ آﻪ ﮔﻮﺋﻰ ﺏﻪ ﻗﻮل‬
‫وﻳﻜﺘﻮرهﻮﮔﻮﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﺁن را»ﺟﻨﻰهﺎ ﻣﺜﻞ ﻳﻚ رؤﻳﺎ زراﻧﺪود‪،‬و ﺁﮔﻨﺪﻩ از ﺁهﻨﮓ«‬

‫ﺱﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ (١٩٠) .‬و ﻳﺎ ﺏﻨﺎى ﺕﺎج ﻣﺤﻞ را دراﮔﺮﻩ ﺏﺎ ﭼﻨﺎن ﺕﻨﺎﺱﺒﻰ از زﻳﺒﺎﺋﻰ و ﻇﺮاﻓﺖﺱﺮﺷﺎر آﺮد آﻪ هﻨﻮز ﻳﻚ‬
‫ﻣﻮرخ اﻣﺮوز ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ درﺏﺎرﻩ اﻳﻦ رؤﻳﺎى ﻣﺮﻣﺮﻳﻦآﻪ ﺏﻴﺎد ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻰ ﻳﻚ ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن هﻨﺪ ﺏﻨﺎ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺱﺖﺏﮕﻮﻳﺪ اﮔﺮزﻣﺎﻧﻪ ﻋﻘﻞ و هﻮش داﺷﺖﺷﺎﻳﺪ هﺮﭼﻪ ﺟﺰ ﺕﺎج ﻣﺤﻞ ﺏﻮد ﻣﻨﻬﺪم ﻣﻰآﺮد وﺏﺮاى ﺕﻴﻤﺎر دل ﺁدﻣﻰ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺸﺎن ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ ﺷﺮاﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﻰ را ﺏﺮ ﺟﺎى ﻣﻰﻧﻬﺎد‪ (١٩١) .‬در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﺱﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎرى ﻣﺘﺪاول در ﺷﺎم و اﻳﺮان ﺏﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺱﺒﻚ ﻣﺮاآﺸﻰ ﺁوازﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺏﻌﺪهﺎ ﻓﺎﺕﺤﺎن ﻧﺼﺎرا ﻗﺴﻤﺘﻰ از ﻣﺴﺎﺟﺪ اﻧﺪﻟﺲ راآﻠﻴﺴﺎ آﺮدﻧﺪ‪،‬ﻗﻠﻌﻪ اﻟﻜﺎزار‪-‬ﺷﻜﻞ ﻓﺮﻧﮕﻰ‬
‫ﺷﺪﻩ اﻟﻘﺼﺮ‪-‬آﻪ در اﺷﺒﻴﻠﻴﻪﺏﻮﺱﻴﻠﻪ اﺏﻮ ﻳﻮﺱﻒ ﻳﻌﻘﻮب ﺏﻨﺎ ﺷﺪ‪،‬ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ و اﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ و اﻳﺰاﺏﻼﮔﺸﺖ‪.‬ﻗﺼﺮ‬
‫اﻟﺤﻤﺮاء آﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻳﻰ اﺱﺖ زﻳﺒﺎ از ﺏﺎغهﺎ‪،‬ﻗﺼﺮهﺎ‪،‬ﺡﻴﺎﻃﻬﺎ واﺱﺘﺨﺮهﺎ و اﻳﻮاﻧﻬﺎى رﻓﻴﻊ و ﺏﺎﺷﻜﻮﻩ آﻬﻦ در‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻳﻰ از اﻓﺮاط درﺕﺰﻳﻴﻦ و ﺕﺠﻤﻞ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰداﺷﺖ آﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺁن در هﻤﻪ ﺟﺎهﻤﺎن‬
‫آﻼم ﻣﻌﺮوف اﺱﺖ آﻪ ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ وﻗﺘﻰ از اﻳﻮان ﻳﻚ ﻋﻤﺎرت اﻟﺤﻤﺮاءﺁﻧﻬﻤﻪ ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ از دﺱﺖ رﻓﺘﻪ را‬
‫ﺏﺪﻳﺪﻩ ﻋﺒﺮت دﻳﺪﻩ ﺏﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮدﺏﻴﭽﺎرﻩ ﺁﻧﻜﻪ اﻳﻨﻬﻤﻪ را از دﺱﺖ دادﻩ اﺱﺖ‪ (١٩٢) .‬در هﻨﺪ‪،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎرى ﺏﺎز‬
‫ﭼﻨﺎنوﺡﺪت و ﺹﺎﻟﺖﺧﻮد را ﺡﻔﻆ آﺮد آﻪ ﺏﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﻮرﺧﺎن اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻰﺏﻨﺎى ﺕﺎج ﻣﺤﻞ را در هﻨﺪ‬
‫ﻣﻰﺏﻴﻨﺪ‪،‬ﻧﻪ در اﻳﺮان ﻳﺎ اﻧﺪﻟﺲ‪،‬دﭼﺎر ﺡﻴﺮتﻣﻰﺷﻮد‪،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ از ﺡﻴﺮت وﻗﺘﻰ ﺏﻴﺮون ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻰﺷﻮد‬
‫دﻳﺎراﺱﻼم اﺱﺖ ﻧﻪ هﻨﺪ دارد ﻧﻪ اﻧﺪﻟﺲ‪،‬هﻤﻪ ﺟﺎى ﺁن وﺡﺪت اﺱﺖ‪-‬وﺡﺪتاﺱﻼﻣﻰ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﻄﺐ ﻣﻨﺎر دهﻠﻰ ﺏﺎ‬
 ‫دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎﻩ ﭘﺎ ارﺕﻔﺎع‪،‬هﻨﻮز ﺏﻌﺪ از هﻔﺖﻗﺮن ﻣﻘﺎﺏﻠﻪ ﺏﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖﺡﻜﺎﻳﺖ دارد از ﻗﺪرت و ﻋﻈﻤﺘﻰ آﻪ اﺱﻼم در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪدر ﺱﺮزﻣﻴﻦ هﻨﺪوان ﻳﺎﻓﺖ‪-‬و ﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺏﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﺴﺎوت اﻣﺜﺎل ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ اﻳﺒﻚ هﻤﺮاﻩ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬

‫هﻨﺮ اﺱﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﻓﺮهﻨﮓ ﺁن‪،‬هﻢ از ﺡﻴﺚ ﻣﻮاد ﺕﻨﻮع داﺷﺖ هﻢاز ﺟﻬﺖ ﺕﻜﻨﻴﻚ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻧﻘﺎﺷﻰ‪،‬ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺱﺎزى‪،‬و‬
‫ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ هﻢ ﺏﺎ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﺎ آﺮاهﺖاﮔﺮ ﻧﻪ ﺏﺎ ﺡﺮﻣﺖ‪،‬ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ در ﻣﺤﻴﻂ ﺕﺴﺎﻣﺢ ﺁﻣﻴﺰ اﺱﻼﻣﻰ ﻓﺮﺹﺘﻰ ﺏﺮاىﻧﺸﻮ و‬
‫ﻧﻤﺎى ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺪا آﺮدﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ ﻧﻪ در ﻧﻘﺎﺷﻰ ﺹﻮرت‪،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦﻓﺮﺹﺖ ﻗﺮﻳﺤﻪ ﻧﻤﺎﺋﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬ﻧﻪ در ﻧﻘﺎﺷﻰ‬
‫ﺕﻔﺮﻳﺤﻰ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺏﻌﻀﻰهﻨﺮﻣﻨﺪان آﻪ ﺏﻪ اﻳﻦ آﺎرهﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ اﺱﺘﻌﺪادهﺎى آﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﻨﻴﺎﺕﻮر‪،‬ﻏﻴﺮ از ﻳﻚ ﻋﺪﻩ هﻨﺮﻣﻨﺪ ﺏﻰ ﻧﺎم آﻪ ﺁﺙﺎرﺷﺎن ﺏﻰ اﻣﻀﺎﺱﺖ‪،‬ازآﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺏﻬﺰاد ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎد آﺮد آﻪ‬
‫ﻣﻴﺮاث ﻣﻜﺘﺐ هﺮات را ﺏﻪ دورﻩﺹﻔﻮﻳﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ آﺮد‪.‬ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﻰ آﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﺎ ﺧﻂ آﻮﻓﻰ در ﻣﻌﻤﺎرى‬
‫و ﺱﻔﺎل آﺎرى ﻳﻚ هﻨﺮ ﺕﺰﻳﻴﻨﻰ ﺏﻮد ﺏﻌﺪهﺎ ﺏﺎ ﺧﻂ ﻧﺴﺘﻌﻠﻴﻖ ﻟﻄﻒ وﻇﺮاﻓﺘﻰ دﻳﮕﺮ ﻳﺎﻓﺖ و آﺘﺎب ﺷﻌﺮ ﻳﺎ ﻧﺜﺮ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ آﻪ ﺏﺎ ﺧﻂ ﻧﺴﺘﻌﻠﻴﻖ وﻣﻴﻨﻴﺎﺕﻮر و ﺕﺬهﻴﺐ و ﺕﺠﻠﻴﺪ هﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺁراﺱﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ در ﺹﻮرﺕﻴﻜﻪ در هﻤﻪاﻳﻦ‬
‫رﺷﺘﻪهﺎ آﻤﺎﻟﻰ را ﻋﺮﺽﻪ ﻣﻰآﺮد ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ارزﻧﺪﻩ از هﻨﺮهﺎىﻇﺮﻳﻒ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬در آﺘﺎﺏﺖ‪،‬ﺕﺬهﻴﺐ‪،‬و ﺕﺠﻠﻴﺪ ﻗﺮﺁن‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﭼﻨﺎنذوق و ﺡﻮﺹﻠﻪﻳﻰ ﺏﻜﺎر ﻣﻰرﻓﺖ آﻪ زﻳﺒﺎﺋﻰ ﺏﻌﻀﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺪس و ﻋﻈﻤﺖﻣﺴﺎﺟﺪ اﺱﻼﻣﻰ‬
‫را ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻰآﺮد‪.‬ﻗﺎﻟﻰهﺎى ﻇﺮﻳﻒ‪-‬آﻪ ﻧﻮﻋﻰ از ﺁنهﻨﻮز ﻧﺎم اﻳﺮان را ﺏﻠﻨﺪ ﺁوازﻩ ﻣﻰدارد‪-‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺏﻘﺪرى ﺏﻪ‬
‫ﻟﻄﻒ رﻧﮓو ﻧﻘﺶ ﻣﻤﺘﺎز ﺏﻮد آﻪ زﻳﺒﺎﺕﺮﻳﻦ ﺁﺙﺎر اﻣﺮوز در ﺏﺮاﺏﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎﻗﺺ و ﺏﻰ اﻧﺪامﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬ﺕﻨﻮع ﺏﺎرزى آﻪ‬
‫از ﺡﻴﺚ ﻣﻮاد‪،‬و از ﺡﻴﺚ ﺕﻜﻨﻴﻚ در ﺁﺙﺎر هﻨﺮاﺱﻼﻣﻰ هﺴﺖ ﺟﺎﻟﺐ اﺱﺖ‪.‬اﻧﻮاع ﻣﻮاد از‬
‫ﮔﭻ‪،‬آﺎﺷﻰ‪،‬ﻣﺮﻣﺮ‪،‬ﺟﻮاهﺮ‪،‬ﺧﺰف‪،‬ﺏﻠﻮر‪،‬و ﻋﺎج در اﺏﻨﻴﻪ و ﺁﺙﺎر ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن از ﺏﺮج‪،‬ﻗﺼﺮ‪،‬ﻣﺴﺠﺪ‪،‬ﻣﻨﺎرﻩ‪،‬واﻳﻮان هﺴﺖ‬
‫و رﺷﺘﻪهﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ هﻨﺮ از ﻣﻌﻤﺎرى‪ ،‬ﺧﻂ‪،‬ﻣﻴﻨﻴﺎﺕﻮر‪،‬ﺕﺬهﻴﺐ‪،‬وﺹﻨﺎﻳﻊ دﺱﺘﻰ زﻧﺪﮔﻰ ﻃﺒﻘﺎت ﺙﺮوﺕﻤﻨﺪ را از ذوق و‬
‫زﻳﺒﺎﺋﻰ ﻣﻰﺁﮔﻨﺪ‪ .‬ﻇﺮاﻓﺖ وﺡﻮﺹﻠﻪﻳﻰ آﻪ در ﺏﻌﻀﻰ ﺹﻨﺎﻳﻊ دﺱﺘﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻜﺎر ﻣﻰرﻓﺖ ﻟﻄﻒ و آﻤﺎلﺧﺎﺹﻰ ﺏﻪ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻰداد‪.‬ﺏﻌﻀﻰ اﺱﻠﺤﻪ و ﺁﻻت ﺟﻨﮓ‪،‬آﺎرهﺎى ﺟﻮاهﺮ ﺱﺎزى وﻣﺮﺹﻊ آﺎرى‪،‬ﻇﺮوف ﺱﻔﺎﻟﻰ و ﻓﻠﺰى ﺁﻧﻬﺎ آﻪ‬
‫در ﻣﻮزﻩهﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ هﻨﻮزﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ ﻣﻬﺎرت ﺹﻨﻌﺘﻰ ﺁﻧﻬﺎ را در اﻳﻦ آﺎرهﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ‪.‬آﻨﺪﻩ آﺎرىﺏﺮ روى‬
‫ﻋﺎج‪،‬ﺱﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع آﺎﺷﻰ و ﺁﺏﮕﻴﻨﻪ‪،‬ﺏﺎﻓﺘﻦ اﻧﻮاع ﻓﺮش و ﺱﺠﺎدﻩوﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﺮاى ﺕﺠﻠﻰ ﻳﺎﻓﺘﻦ ذوق و ﻇﺮاﻓﺖ‬
‫ﻗﻮم در ﺹﻨﺎﻳﻊ دﺱﺘﻰ وﺧﺎﻧﮕﻰ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ در ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ آﻪ زهﺪ ﻣﺘﻌﺒﺪان ﺱﻤﺎع ﺁن را ﺏﺮ ﻧﻤﻰﺕﺎﻓﺖ و ﻃﺒﺎﻳﻊﺟﺪى ﮔﻬﮕﺎﻩ ﺁن را ﻋﺒﺎرت از ﻟﻐﻮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﻣﻰﺷﻤﺮد ﻧﻴﺰ ﺕﺸﻮﻳﻖ ﺧﻠﻔﺎء و اﻣﻴﺮانهﻤﺮاﻩ ﺏﺎ ذوق و ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺎﻣﻪ‪،‬ﺕﻮﺱﻌﻪ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﺁورد‪.‬‬

‫آﺘﺎب اﻻﻏﺎﻧﻰ ﺕﺎﻟﻴﻒ اﺏﻮ اﻟﻔﺮج اﺹﻔﻬﺎﻧﻰ)‪(٢٨٤-٣٥٦‬آﻪ ذآﺮ و ﺽﺒﻂ اﻏﺎﻧﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﺁن زﻣﺎﻧﻬﺎ ﺏﺮاى او ﺏﻬﺎﻧﻪﻳﻰ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد ﻳﻚداﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺏﻴﺴﺖ ﺟﻠﺪى از ﺷﻌﺮ و ادب و ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﺮب‪،‬ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ ازرواج و ﻗﺒﻮﻟﻰ‬
‫آﻪ ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ و ﻏﻨﺎ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﻠﻔﺎء و اﻣﺮاء و ﺡﺘﻰ ﺏﺎزرﮔﺎﻧﺎن وﻋﺎﻣﻪ داﺷﺖ‪-‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در دﻣﺸﻖ‪،‬ﺏﻐﺪاد‪،‬و ﺡﺘﻰ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪.‬وﺟﻮداﺏﺮاهﻴﻢ ﺏﻦ ﻣﻬﺪى‪،‬ﻋﻤﻮ و ﺕﺎ ﺡﺪى رﻗﻴﺐ و ﻣﻌﺎرض ﻣﺎﻣﻮن )‪ (١٩٣‬در ﺏﻴﻦ ﭼﻨﺪﻣﻮﺱﻴﻘﻴﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﺷﻬﺮ‬
‫هﺰار و ﻳﻚ ﺷﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ ﺏﻐﺪادهﺎرون و ﻣﺎﻣﻮن ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ ﺏﺎ ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ و ﺁواز ﺱﺮ و آﺎر داﺷﺘﻪ‪.‬ﻏﻴﺮ ازوى‬
‫ﻧﺎم اﺏﺮاهﻴﻢ ﻣﻮﺹﻠﻰ‪،‬ﭘﺴﺮش اﺱﺤﻖ‪،‬و ﺷﺎﮔﺮد او زرﻳﺎب در ﻣﻮﺱﻴﻘﻰاواﻳﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ﺁوازﻩ ﺏﻠﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬هﻤﻴﻦ‬
‫زرﻳﺎب ﺏﻮد آﻪ ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻋﺮﺏﻰرا در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﺏﻪ درﺏﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺡﻤﻦ ﺙﺎﻧﻰ ﺏﺮد و ﻗﺮﻃﺒﻪ را ﻏﺮق در ﺷﻮرو‬
‫ﺁهﻨﮓ ﻋﺮاق آﺮد‪.‬ﺱﻤﺎع ﺹﻮﻓﻴﻪ و وﺟﺪ و رﻗﺺ ﺁﻧﻬﺎ‪-‬ﺏﺎ وﺟﻮد ﻧﻬﻰ و آﺮاهﻴﺖﺏﻌﻀﻰ ﻣﺸﺎﻳﺦ‪-‬ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ و ﻏﻨﺎ را‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در ﺏﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ اﻧﺘﺸﺎرى ﺏﻴﺸﺘﺮداد‪.‬ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺮى ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﻧﺰد آﻨﺪى‪،‬ﻓﺎراﺏﻰ‪،‬اﺧﻮان‬
‫اﻟﺼﻔﺎ‪،‬واﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ ﻣﻮرد ﺕﻮﺟﻪ ﺷﺪ آﻪ درﻳﻦ ﺏﺎب ﻣﻴﺮاث ﻋﻠﻤﻰ ﻳﻮﻧﺎن را آﻤﺎل و ﻏﻨﺎﺋﻰﺱﺮﺷﺎر ﺏﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪.‬ﻣﺪﺧﻞ‬
‫ﻓﺎراﺏﻰ در ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﺕﺼﻨﻴﻔﺎت ﻗﺮون وﺱﻄﻰدر ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻧﻈﺮى اﺱﺖ و اﮔﺮ از ﺕﻤﺎم آﺘﺎﺏﻬﺎى ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ آﻪ ﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪﻩاﺱﺖﺏﺮﺕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻓﺮوﺕﺮ ﻧﻴﺴﺖ )‪ (١٩٤‬ﻏﻴﺮ از ﻓﺎراﺏﻰ آﺴﺎﻧﻰ اﻣﺜﺎل اﺏﻦ هﻴﺜﻢ وﻋﺒﺪ اﻟﻤﺆﻣﻦ‬
‫ارﻣﻮى ﻧﻴﺰ در ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻧﻈﺮى ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻬﻢ آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺟﺎﻟﺐاﺱﺖ آﻪ ﺁﺙﺎر ﻓﺎراﺏﻰ درﻳﻦ ﺏﺎب در ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ اروﭘﺎ ﺕﺎ اواﺱﻂ ﻗﺮنهﻔﺪهﻢ ﻣﻴﻼدى هﻨﻮز ﻣﻮرد رﺟﻮع ﺏﻮد )‪ (١٩٥‬در اﻳﺠﺎد ﺏﻌﻀﻰ ﺁﻻت ﻣﻮﺱﻴﻘﻰو در‬
‫اﺱﺘﻌﻤﺎل ﻋﻼﺋﻢ ﺏﺮاى ﺽﺒﻂ‪،‬ﺕﻘﺪم ﻣﻮﺱﻴﻘﻴﺪاﻧﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪاﺱﺖ و هﻨﻮز در زﺏﺎﻧﻬﺎى اروﭘﺎﺋﻰ ﺏﻌﻀﻰ‬
‫اﻟﻔﺎظ هﺴﺖ آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از اﺧﺬو اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ ﻋﻬﺪ اﺱﻼﻣﻰ‪.‬‬

‫‪ -٢٢‬ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ‬

‫ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﺕﺎ ﭼﻪ ﺡﺪ اﺹﺎﻟﺖ و ارزش دارد؟در ﺡﻘﻴﻘﺖ ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰآﻤﺎل ﻋﻤﻠﻰ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺕﺼﻮف‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺕﺼﻮف آﻪ از زهﺪ وﭘﺸﻤﻴﻨﻪ ﭘﻮﺷﻰ ﺷﺮوع ﺷﺪ ﺏﺴﺒﺐ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺏﺎ دﻋﻮى و رﻳﺎى ﺏﻌﻀﻰ ﺹﻮﻓﻴﻪ آﻪﺕﻦ‬
‫زدن از ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ و دم زدن از اﺕﺤﺎد و ﺡﻠﻮل ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺏﺎ ﺁن هﻤﺮاﻩ ﺏﻮد‪،‬ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ ﻣﻨﻔﻮر‬
 ‫ﺷﺪ‪.‬اﺹﺤﺎب ﺹﻔﻪ‪-‬ﻓﻘﺮاء ﻗﺪﻳﻢ ﺹﺤﺎﺏﻪ‪-‬ﺏﺎﺁﻧﻜﻪ ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﻟﻔﻆ ﺹﻮﻓﻰ ﺏﺎ ﻧﺎم ﺁﻧﻬﺎ ارﺕﺒﺎط ﻧﺪارد ﻇﺎهﺮا از ﺧﻴﻠﻰ ﻗﺪﻳﻢ‬
‫زهﺪﻳﺎ ﻓﻘﺮﺷﺎن ﺱﺮﻣﺸﻖ ﺏﻌﻀﻰ زهﺎد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺷﺪ‪.‬اﺏﻮذر ﻏﻔﺎرى ﻳﻚ ﻧﻮعﺱﻮﺱﻴﺎﻟﻴﺴﺖ اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﺱﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺱﻰ ﻳﻚ‬
‫درون ﮔﺮاى اهﻞ ﻓﻘﺮ‪،‬ﻣﺎﻟﻚ دﻳﻨﺎرﻳﻚ راهﺐ ﻋﺮب‪،‬ﺡﺴﻦ ﺏﺼﺮى ﻳﻚ واﻋﻆ ﭘﺎرﺱﺎ و راﺏﻌﻪ ﻋﺪوﻳﻪ ﻳﻚ زندﻟﺴﻮﺧﺘﻪ‬
‫از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﻰ از ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ آﺴﺎﻧﻰ ﺏﻮدﻧﺪ آﻪ راﻩ ﺹﻮﻓﻴﻪ را ﺏﺎ ﻗﺪﻣﻬﺎىﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻮﺏﻴﺪﻧﺪ‪.‬ﺏﻌﺪهﺎ‪ ،‬ﺏﺎ اﺏﺮاهﻴﻢ ادهﻢ‬
‫ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻮداﺋﻰ وارد ﺕﺼﻮف ﺷﺪ‪،‬ﺏﺎ ذواﻟﻨﻮن ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻰ و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ‪.‬ﺡﺎرث ﻣﺤﺎﺱﺒﻰ ﻣﺤﺎﺱﺒﻪ ﻧﻔﺲ راﻣﺪار آﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ آﺮد و ﺏﺎ ﻳﺰﻳﺪ دم از ﺡﻠﻮل ﻳﺎ اﺕﺤﺎد زد‪.‬وﻗﺘﻰ وﺏﺖﺏﻪﺡﻼج رﺱﻴﺪ ﺕﺼﻮف ﻣﺒﻠﻐﻰ از ﺡﺪود ﺷﺮﻳﻌﺖﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪﻩ ﺏﻮد و ﻣﺤﺎﻓﻈﻪآﺎرى اﻣﺜﺎل ﺟﻨﻴﺪ هﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖﺏﺎز ﺡﻴﺜﻴﺖ ﺁن را اﻋﺎدﻩ آﻨﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺴﺎﻋﻰ اﻣﺎم ﻗﺸﻴﺮى‪،‬اﺏﻮ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺱﺮاج‪،‬ﻏﺰاﻟﻰ و ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﺱﻬﺮوردى اﮔﺮ ﭼﻪﺁن را ﺏﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺕﺎ ﺡﺪى دوﺏﺎرﻩ ﺱﺎزش داد ﻟﻴﻜﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﺸﺮﻋﻪرا از ﺏﻴﻦ ﻧﺒﺮد‪.‬ﻣﺤﻴﻰ اﻟﺪﻳﻦ ﺏﻦ ﻋﺮﺏﻰ و ﺹﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻮى ﺕﺼﻮف را از ﻣﺴﻴﺮﻋﻤﻠﻰ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ وارد ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺒﺎﺡﺚ ﻧﻈﺮى آﺮدﻧﺪ‪-‬و ﺏﺎ ﺁﺙﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺕﺼﻮف اﺱﻼﻣﻰ ﻧﻮﻋﻰﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ اﺷﺮاﻗﻰ ﺷﺪ‪.‬اﺏﻦ‬
‫ﻓﺎرض‪،‬ﻋﻄﺎر‪،‬ﻣﻮﻟﻮى و ﺷﻴﺦ ﺷﺒﺴﺘﺮى ﺷﻌﺮ راﺟﻠﻮﻩﮔﺎﻩ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺕﺎزﻩ آﺮدﻧﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ در آﻼم ﻣﻮﻟﻮى ﺏﻮد‬
‫آﻪ ﺕﺼﻮفاﺱﻼﻣﻰ ﺏﻪ اوج ﺏﻴﺎن رﺱﻴﺪ‪.‬اﺏﻦ ﺱﺒﻌﻴﻦ ﺏﻪ ﺁن ﺕﻤﺎﻳﻼت ﻓﻠﺴﻔﻰ داد‪،‬وﻋﺒﺪ اﻟﻜﺮﻳﻢ ﺟﻴﻠﻰ ﺕﻤﺎﻳﻼت‬
‫ﮔﻨﻮﺱﻰ‪.‬وﺟﻮد ﺧﺎﻧﻘﺎﻩهﺎ و ﺱﻠﺴﻠﻪهﺎى ﻓﻘﺮ واﺧﻮت ﺹﻮﻓﻴﻪ هﻢ ﺕﺼﻮف را در ﺏﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ رواج داد و هﻢ از ارﺕﺒﺎط ﺏﺎ‬
‫ﻋﻴﺎرانو ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن‪،‬اهﻞ ﻓﺘﻮت را از ﺁن ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد‪-‬و ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺟﻮاﻧﻤﺮدى را‪.‬‬

‫ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺹﻮﻓﻴﻪ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﻮد ﺏﺮ ﻓﻘﺮ و ﻋﺰﻟﺖ‪.‬ﻧﺰد ﺁﻧﻬﺎ ﺕﻮﺏﻪ و زهﺪ ﻣﺪﺧﻠﻰﺏﺸﻤﺎر ﺁﻣﺪ ﺏﺮاى ﺕﺼﻔﻴﻪ ﺏﺎﻃﻦ آﻪ ﺁﻧﺮا ﻣﻨﺸﺎ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻗﻌﻰ ﻣﻰﺷﻤﺮدﻧﺪذآﺮ‪،‬ﺧﺎﺹﻪ ذآﺮ ﺧﻔﻰ‪،‬وﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﺏﻮد ﺏﺮاى اﺕﺼﺎل داﺋﻢ ﺏﻪ ﺡﻖ‪،‬و ﻏﻔﻠﺖاز ﺁن اﮔﺮ از ﺏﻰ‬
‫ﺧﻮدى ﻧﺎﺷﻰ ﻧﺒﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺡﺮﻣﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ و ﺡﺠﺎب‪.‬‬

‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ ذآﺮ‪،‬ﺧﺎﺹﻪ در ﺧﻠﻮت ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ‪،‬رهﺮوى را آﻪ ﺕﺤﺖ رهﺒﺮى ﻳﻚﺷﻴﺦ‪-‬ﭘﻴﺮ ﻣﺮﺷﺪ‪-‬ﺏﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﺖ وارد‬
‫ﻣﻰﺷﺪ در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺱﻠﻮك رهﻨﻤﻮنﻣﻰﮔﺸﺖ و ﻋﺮوض»اﺡﻮال«و ﺕﻜﺮار و اﺱﺘﻤﺮار ﺁﻧﻬﺎ وى را درﻳﻦ»ﻣﻘﺎﻣﺎت«‬

‫ﺕﺮﻗﻰ ﻣﻰداد ﺕﺎ ﺟﺎﺋﻰ آﻪ وﺟﻮد وى از ﺕﺎب ﺕﺠﻠﻰ ﺡﻖ‪-‬ﺕﺠﻠﻰ ذات وﺹﻔﺎت‪-‬ﻣﺜﻞ ﻃﻮر ﺱﻴﻨﺎ آﻪ در ﺟﻠﻮﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮو‬
‫ﻣﻰرﻳﺨﺖ‪،‬ﻓﺎﻧﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻨﺎى اوﺹﺎف‪-‬اوﺹﺎف ﺏﺸﺮى‪-‬ﻧﻘﻄﻪ اﺕﺼﺎل ﺏﻪ ﺡﻖ ﺏﻮد و وﺹﻮل ﺏﻪ ﺏﻘﺎء آﻪدر واﻗﻊ هﺪف ﻳﮕﺎﻧﻪ هﺮ ﻋﺮﻓﺎن‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ‪.‬ﻃﻰ آﺮدن اﻳﻦ ﻣﺮاﺡﻞ و ﻣﻘﺎﻣﺎتﻧﺰد ﺹﻮﻓﻴﻪ ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ درس ﻓﻘﻪ ﻳﺎ ﺏﺤﺚ آﻼم ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬دﻓﺘﺮ ﺹﻮﻓﻰ‬
‫ﺱﻮاد وﺡﺮف را ﺏﺮ ﻧﻤﻰﺕﺎﻓﺖ و وى ﻣﻰﺧﻮاﺱﺖ در ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﻰ ﺁﻧﻜﻪ ﺏﻪ وﺱﻮﺱﻪ ﻗﻴﻞ وﻗﺎل اهﻞ ﻣﺪرﺱﻪ اﻓﺘﺎدﻩ ﺏﺎﺷﺪ‬
‫ﺏﻪ ﺟﺎﺋﻰ رﺱﺪ آﻪ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ اﺏﻮ ﺱﻌﻴﺪ ﻣﻴﻬﻨﻪاشدر ﻗﻴﺎس ﺏﺎ ﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ ﺏﺘﻮاﻧﺪ ﺁﻧﭽﻪ را ﺷﻴﺦ ﻣﻰداﻧﺪ وى ﺏﺒﻴﻨﺪ‪-‬‬
‫ﺡﻜﺎﻳﺘﻰ آﻪ در ﺏﺎب ﻣﻼﻗﺎت ﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ و اﺏﻮ ﺱﻌﻴﺪ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩاﻧﺪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ ازﻳﻦدﻋﻮى ﻳﺎ ﺁرزوى ﺁن‪.‬ﻧﺰد‬
‫ﺹﻮﻓﻰ ﻗﻠﺒﻰ آﻪ ﺏﺎ ﺕﻮﺏﻪ و ذآﺮ ﺕﺼﻔﻴﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ‪،‬در ﺡﻜﻢ ﺁن دﻳﻮار اﻓﺴﺎﻧﻪﻳﻰ اﺱﺖ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻴﻨﻴﻬﺎ ﺁن را‬
‫ﺹﻴﻘﻞ دادﻧﺪﺕﺎ ﺏﻤﺪد روﺷﻨﻰ و درﺧﺸﻨﺪﮔﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﺕﻤﺎم ﻧﻘﻮش زﻳﺒﺎﻳﻰ را آﻪ روﻣﻴﻬﺎ ﺏﺮدﻳﻮار ﻣﻘﺎﺏﻞ ﻃﺮح آﺮدﻩ‬
‫ﺏﻮدﻧﺪ ﺕﺼﻮﻳﺮ آﻨﻨﺪ‪.‬درﻳﻨﺼﻮرت هﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ را آﻪﺡﻜﻴﻢ از راﻩ ﺕﻔﻜﺮ و اﺱﺘﺪﻻل ﺏﺪﺱﺖ ﻣﻰﺁورد ﺹﻮﻓﻰ‬
‫ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪ ﺕﺎ از ﻃﺮﻳﻖﻋﺰﻟﺖ و زهﺪ و ﻣﺮاﻗﺒﺖﺡﺎﺹﻞ آﻨﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﺏﻰ اﻋﺘﻨﺎﻳﻰ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و اﺱﺘﺪﻻل ﻧﻴﺰاز ﻣﻮاردى‬
‫ﺏﻮد آﻪ ﺹﻮﻓﻰ را ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻃﻌﻦ ﻣﻰداﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺰاع ﺏﻴﻦ ﺹﻮﻓﻴﻪ و ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ ﻣﻜﺮر ﻣﻨﺠﺮ ﺏﻪ رد و ﻃﺮد و ﺡﺘﻰ ﻗﺘﻞ ﺹﻮﻓﻴﻪﮔﺸﺖ و اﻣﺜﺎل ﺡﻼج و ﻋﻴﻦ اﻟﻘﻀﺎة‬
‫درﻳﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻗﺮﺏﺎﻧﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬ﺹﻮﻓﻰﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻰ را ﺕﺤﻘﻴﺮ ﻣﻰآﻨﺪ و او را ﭼﻮن ﻣﻰﺧﻮاهﺪ وﺟﻮد ﺏﻰ‬
‫ﺡﻘﻴﻘﺖ»ﻏﻴﺮ«‬

‫و»ﻣﺎﺱﻮى«را دﻟﻴﻞ و راهﻨﻤﺎى وﺹﻮل ﺏﻪ اﺙﺒﺎت وﺟﻮد ﺡﻖ‪،‬آﻪ وﺟﻮدىﻏﻴﺮ از ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﻗﺮار دهﺪ ﮔﻤﺮاﻩ ﻣﻰﻳﺎﺏﺪ‬
‫و ﺱﺮﮔﺸﺘﻪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ»ﻃﺮﻳﻘﺖ«‬

‫ﺹﻮﻓﻰ آﻪ از»ﺷﺮﻳﻌﺖ«ﺁﻏﺎز ﻣﻰﺷﻮد ﺟﺰ در»ﺡﻘﻴﻘﺖ«ﻣﺠﺎل درﻧﮓ ﻧﻤﻰﻳﺎﺏﺪاﻣﺎ درﻳﻦ ﺱﻴﺮﻧﻪ در ﻣﻨﺰل ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ‬
‫ﺕﻮﻗﻒ ﻣﻰآﻨﺪ ﻧﻪ در ﻣﻨﺰﻟﮕﺎﻩ ﻓﻼﺱﻔﻪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻗﻌﻰ ﻧﺰد ﺹﻮﻓﻰ از ﺡﻖ ﺷﺮوع ﻣﻰﺷﻮد و هﻢ ﺏﻪ او ﺧﺘﻢ ﻣﻰﺷﻮدﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﺟﻮد وى هﻢ آﻪ در ﺱﻴﺮ و‬
‫ﺱﻠﻮك ﺧﻮﻳﺶ از ﺡﻖ ﺁﻏﺎز ﻣﻰآﻨﺪهﻢ ﺏﻪ ﺡﻖ ﺏﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫ﺏﺎرى ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﺏﺎ وﺟﻮد ﻋﻨﺎﺹﺮ ﻏﻴﺮ اﺱﻼﻣﻰ آﻪ دارد هﻤﭽﻨﺎناﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ‪،‬ﻧﻪ زهﺪ و ﻓﻘﺮ ﺁن رﻧﮓ‬
‫رهﺒﺎﻧﻴﺖ ﻧﺼﺎرا دارد ﻧﻪ ﻓﻨﺎى ﺁن ﺏﺎﻧﻴﺮواﻧﺎى هﻨﺪوان آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﺏﺨﻄﺎ ﺁﻧﺮا اﺹﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻨﺎ ﺷﻤﺮدﻩاﻧﺪ‪،‬هﻴﭻ‬
‫ﻣﻨﺎﺱﺒﺖدارد‪.‬اﮔﺮ از ﻓﻴﺾ و اﺷﺮاق و آﺸﻒ و ﺷﻬﻮد هﻢ ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰآﻨﺪ ﺁن را ازﻗﺮﺁن و ﺧﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﺏﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﻤﻰﻳﺎﺏﺪ‬
‫و ﺏﻬﺮ ﺡﺎل ﺹﻮﻓﻰ در ﻗﺮﺁن و ﺱﻨﺖﺏﺮاى ﻃﺮزﻓﻜﺮ و آﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺕﻜﻴﻪﮔﺎﻩ ﺏﺴﻴﺎر ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺧﻄﺎﺱﺖ آﻪ‬
‫ﺏﺨﻮاهﻨﺪﻣﻨﺸﺎ ﺕﺼﻮف را ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺱﻼﻣﻰ و ﺕﻨﻬﺎ در ﺁﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮﻳﺚ‪،‬ﻣﺬاهﺐ هﻨﺪوان ﻳﺎ‬
‫ﺡﻜﻤﺖ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﺏﺠﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺁﻳﺎ ﺕﺼﻮف اﺱﻼﻣﻰ آﻪ ﺧﻮد از ﻋﺮﻓﺎن ﻣﺴﻴﺤﻰ و هﻨﺪى واز ﺡﻜﻤﺖ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺱﺖ در‬
‫دﻧﻴﺎى ﻣﺠﺎور ﺧﻮﻳﺶﺏﻰﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺎﻧﺪﻩ؟ﻇﺎهﺮا ﻧﻤﻰﺕﻮان ﻗﺒﻮل آﺮد آﻪ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ اروﭘﺎ وﻋﺮﻓﺎن ﺁن ازﻳﻦ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻜﻠﻰ‬
‫دور ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬دو ﻓﺮﻗﻪ هﻮﺱﭙﻴﺘﺎﻟﻰ‪،‬و ﺕﻤﭙﻠﺮ دردﻧﺒﺎﻟﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺹﻠﻴﺒﻰ ﺏﻰﺷﻚ از ﺏﺮﺧﻮرد ﺏﺎ ﺹﻮﻓﻴﻪ ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ‬
‫ﺏﻌﻀﻰﻋﻘﺎﻳﺪ و رﺱﻮم ﺁﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬هﻢ داﻧﺘﻪ در آﻤﺪى اﻟﻬﻰ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺪﻳﻮن اﺏﻦﻋﺮﺏﻰ و ﺏﻌﻀﻰ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺷﺮﻗﻰ ﺷﺪ‬
‫و هﻢ رﻳﻤﻮن ﻟﻮل ﺡﻜﻴﻢ و ﻋﺎرفﻣﺴﻴﺤﻰ آﻪ ﻳﻜﭽﻨﺪ در ﺏﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺱﻔﺮ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪.‬ﻣﺎﺟﺮاى ﺟﺴﺖ و ﺟﻮىﺟﺎم‬
‫ﻣﺴﻴﺢ‪-‬ﮔﺮاﺋﺎل‪-‬از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﺧﺎﻟﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺏﻌﻀﻰاﻗﻮال ﺱﻦ )‪ (Saint francois d, Assise‬هﺴﺖ آﻪ‬
‫آﻼمﺹﻮﻓﻴﻪ اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮاداﺱﻴﺰ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻰﺁورد هﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻳﺪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻄﻮرﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‬
‫ﻗﺮاﺏﺖ ﻓﻜﺮ ﺟﺎﻟﺐ اﺱﺖ و در ﺧﻮر ﺕﺎﻣﻞ‪.‬‬

‫وﻗﺘﻰ ﺱﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ را از آﺴﺐ داﻧﺶ ﻣﻨﻊ آﺮد و ﻳﺎد ﺁور ﻣﻰﺷﺪآﻪ هﺮ آﺲ درﻳﻦ دﻧﻴﺎ دﻧﺒﺎل داﻧﺶ‬
‫ﻣﻰرود روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺕﻬﻰ دﺱﺖﺧﻮاهﺪﺏﻮد هﻤﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻌﺮوف ﺹﻮﻓﻴﻪ ﺏﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫دﻓﺘﺮﺹﻮﻓﻰ ﺱﻮاد و ﺡﺮف ﻧﻴﺴﺖ و اﻟﻌﻠﻢ هﻮ اﻟﺤﺠﺎب اﻻآﺒﺮ‪.‬و ﭼﻘﺪر ﺷﺒﺎهﺖدارد ﺏﺎ ﺱﺨﻦ اﺏﻦ ﻣﺴﺮوق آﻪ ﺧﻮاب‬
‫دﻳﺪ آﺜﺮت اﺷﺘﻐﺎل او ﺏﻪ ﺡﺪﻳﺚ وىرا از ﻣﺎﺋﺪﻩﻳﻰ آﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖﺏﺮاى ﺹﻮﻓﻴﻪ ﺕﺮﺕﻴﺐ دادﻩ ﺏﻮدﻣﺤﺮوم‬
‫داﺷﺖ‪.‬ﺟﺎﺋﻰ هﻢ آﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮاداﺱﻴﺰ ﺱﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﻮﻳﺴﺎن را ﻣﻼﻣﺖ ﻣﻰآﺮدآﻪ ﺧﻮد آﺎرى اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻰدهﻨﺪ و داﻳﻢ از‬
‫آﺎر دﻳﮕﺮان ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﻨﺪ ﺡﻜﺎﻳﺖاﺏﻮ ﺱﻌﻴﺪ ﻣﻴﻬﻨﻪ ﺏﻪ ﻳﺎد ﻣﻰﺁﻳﺪ آﻪ ﺏﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ‪-‬وﻗﺘﻰ ﻣﻰﺧﻮاﺱﺖﭼﻴﺰى از‬
‫آﺮاﻣﺎت وى ﻳﺎد داﺷﺖ آﻨﺪ‪-‬ﮔﻔﺘﻪ ﺏﻮد‪:‬ﺡﻜﺎﻳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻣﺒﺎش‪،‬ﭼﻨﺎنﺏﺎش آﻪ از ﺕﻮ ﺡﻜﺎﻳﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺕﺠﻮﻳﺰ ﻏﻨﺎ‬
‫و ﺕﺸﻮﻳﻖ ﻳﺎران ﺏﻪ اﻳﻨﻜﻪﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻨﻴﺎﮔﺮان ﺧﺪا ﺏﺮاى ﻣﺮدم ﺁواز ﺏﺨﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺒﺎدى و اﺹﻮل ﺱﻤﺎع ﺹﻮﻓﻴﻪ را ﻓﺮاﻳﺎد‬
‫ﻣﻰﺁورد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت او ﺏﻪ دﻣﻴﺎط و ﻣﺼﺮ وﺏﺎﺏﻞ ﺏﻨﺤﻮى آﻪ در اﺡﻮال ﺁن ﻋﺎرف و ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻗﺮون وﺱﻄﻰ هﺴﺖ ازاﻓﺴﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﻰ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ در ﺁن اﻋﺼﺎر اﻗﻮال ﺹﻮﻓﻴﻪ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺕﺠﺎر‪،‬آﺎرواﻧﻴﺎن‪،‬ﺡﺎﺟﻴﺎن‪،‬ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﻠﻤﺎن‪،‬و ﺱﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان در ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺬهﺒﻰ و ﻋﻠﻤﻰ اروﭘﺎﻗﺎﺏﻞ اﻧﺘﺸﺎر ﺏﻮد‪.‬ﺡﻮزﻩ اﺏﻦ ﺱﺒﻌﻴﻦ ﺹﻮﻓﻰ و ﺡﻜﻴﻢ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻰ ﺷﻚوﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﻣﺆﺙﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ در ﻧﺸﺮ ﻣﺒﺎدى و ﺁراء ﺹﻮﻓﻴﻪ اﺱﻼﻣﻰ در ﺏﻴﻦﺡﻜﻤﺖ ﻃﻠﺒﺎن ﻏﺮﺏﻰ‬
‫اروﭘﺎ‪.‬ﻳﻮاﺧﻴﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﺏﻪ ﻓﻠﻮرا هﻢ آﻪ ﻳﻚ ﺹﻮﻓﻰ )‪ (Meister Eckhardt‬ﻣﺴﻴﺤﻰﺏﻮد ﻳﻜﭽﻨﺪ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺱﺮآﺮدﻩ‬
‫ﺏﻮد‪.‬ﻣﻴﺴﺘﺮا آﻬﺎرت‬

‫ﻋﺎرف ﻗﺪﻳﻢ ﺁﻟﻤﺎن اﺡﺘﻤﺎﻻ از ﻃﺮﻳﻖ اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﺏﻪ ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺪﻳﻮناﺱﺖ‪.‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻣﻜﺎن اﺧﺬ و‬
‫اﻗﺘﺒﺎس‪،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺷﺒﺎهﺖ اﺡﻮال و اﻗﻮالﺏﻌﻀﻰ از ﻋﺮﻓﺎء ﻣﺴﻴﺤﻰ اروﭘﺎ ﺏﺎ اﺡﻮال و اﻗﻮال )‪ (Quietistes‬آﻪ ﻣﻰﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎء ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﺏﺎﺷﺪ‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﻮل آﻴﻪ ﺕﻴﺴﺘﻬﺎ ﻧﺠﺎت ﻓﺮد ﺟﺰ ﺏﺎ ﻟﻄﻒرﺏﺎﻧﻰ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺷﺒﺎهﺖ دارد‬
‫ﺏﻪ آﻼم ﺹﻮﻓﻴﻪ آﻪ ﻣﺜﻞ ﺡﺎﻓﻆ ﻣﻰﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫آﺸﺶ ﭼﻮﻧﺒﻮد از ﺁﻧﺴﻮ‪،‬ﭼﻪ ﺱﻮد آﻮﺷﻴﺪن؟ﺷﺒﺎهﺖﺏﻴﻦ ﭘﺎرﻩﻳﻰ اﻓﻜﺎر و ﺡﺘﻰﺕﻌﺒﻴﺮات ﻣﺤﻴﻰ اﻟﺪﻳﻦ ﺏﻦ ﻋﺮﺏﻰ ﺏﺎ‬
‫رﻳﻤﻮن ﻟﻮل ﻋﺎرف و ﺡﻜﻴﻢ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ ﻧﻜﺘﻪﻳﻰاﺱﺖ آﻪ ﺧﻴﻠﻰ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺏﺪان ﺕﻮﺟﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺡﻜﺎﻳﺖ دارد از وﺱﻌﺖ‬
‫ﺕﺎﺙﻴﺮﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﻴﻦ ﻣﺤﻴﻰ اﻟﺪﻳﻦ و داﻧﺘﻪ )‪ (Beatrice‬هﻢ از ﭘﺎرﻩﻳﻰ ﺟﻬﺎت ﺷﺒﺎهﺘﻬﺎهﺴﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻣﺤﻴﻰ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ هﻢ ﻣﺜﻞ داﻧﺘﻪ ﺏﺌﺎﺕﺮﻳﺲ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪاﺱﺖ ﻧﻈﺎم ﻋﻴﻦ اﻟﺸﻤﺲ )‪ (١٩٦‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺡﻮال ﺱﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮاداﺱﻴﺰ از‬
‫ﺏﻌﻀﻰﺟﻬﺎت‪ :‬اﺡﻮال ﺷﻴﺦ ﺷﺒﻠﻰ و ﻣﻌﺮوف آﺮﺧﻰ را ﺏﻴﺎد ﻣﻰﺁورد و ﺱﺎدﮔﻰزاهﺪاﻧﻪ و ذوق ﻣﺤﺒﺖﺱﺎﻧﺘﺎﺕﺮزا )‬
‫‪ (Santa Tereza‬ﻳﺎد ﺁور ﻓﻘﺮ ﭘﺎرﺱﺎﻳﺎﻧﻪ وﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﻰ راﺏﻌﻪ ﻋﺪوﻳﻪ اﺱﺖ و آﻼم ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ آﻪ درﺏﺎرﻩ اﻳﻦﭘﺎرﺱﺎ‬
‫زن ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﻪ ﮔﻮﺋﻰ ﺟﺰ او و ﺧﺪاى او هﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ درﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬ﺏﻌﻀﻰ از اﺡﻮال و ﺱﺨﻨﺎن‬
‫راﺏﻌﻪ را در ﻣﺤﺒﺖﺧﺪا ﺏﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻰﺁورد آﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺱﺖ‪ :‬دل وى از ﻣﺤﺒﺖﺧﺪا ﺟﺎﺋﻰ ﻧﻪ ﺏﺮاى دوﺱﺘﻰ دﻳﮕﺮى دارد‬
‫ﻧﻪ ﺏﺮاى دﺷﻤﻨﻰ دﻳﮕﺮ‪،‬ﺡﺘﻰ در ﻋﺸﻖ ﺏﻪ ﺡﻖ ﻓﺮﺹﺖ ﻋﺸﻖ ﺏﻪﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﺪارد و ﻧﻪ ﻣﺠﺎل ﻧﻔﺮت و دﺷﻤﻨﻰ‬
‫ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺷﻴﻄﺎن را‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖآﻪ اﺡﺘﻤﺎل وﻗﻮع اﺧﺬ‪،‬ﺏﻴﻦ اﻳﻦ دو زن ﭘﺎرﺱﺎى ﺱﺎدﻩ و ﺏﻰرﻳﺎ ﻧﻤﻰرود اﻣﺎﺷﺒﺎهﺖ‬
‫ﻓﻜﺮ‪،‬ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ و ﺡﺎآﻰ از ﺹﺪق و ﺹﻔﺎى هﺮ دو و اوج ﭘﺮوازﻓﻜﺮ ﺁﻧﻬﺎ‪.‬در هﺮ ﺹﻮرت دﻳﻨﻰ را آﻪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺏﻪ ﻋﺮﻓﺎن اﺱﻼﻣﻰ داردﻧﻤﻰﺕﻮان ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖﻳﺎ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺷﻤﺮد و در ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ ﺡﻜﻤﺖ‬
‫دﻧﻴﺎىاﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖ از ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺱﻼم ﺏﺮ آﻨﺎر ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬درواﻗﻊ ﺹﻮﻓﻴﻪ در ﻧﺸﺮ اﺱﻼم در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬و ازﻳﻦﺡﻴﺚﺧﺪﻣﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻪ اﺱﻼم ﻧﻴﺰ در ﺧﻮر ﻳﺎد ﺁورﻳﺴﺖ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ‬
‫وﺟﻮدﻣﺸﺎﻳﺦ ﭼﺸﺘﻴﻪ‪،‬ﺷﻄﺎرﻳﻪ‪،‬و ﻧﻘﺸﺒﻨﺪﻳﻪ در ﻧﺸﺮ اﺱﻼم ﺏﻴﻦ هﻨﺪوان و اﻗﻮامﻣﺎﻟﺰى ﺏﻤﺮاﺕﺐ ﺏﻴﺶ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻏﺎزﻳﺎن و‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺱﺎﺏﻖ درﻳﻦ ﺏﺎب ﺏﻮدﺏﻌﻼوﻩ‪،‬در ﺕﺮوﻳﺞﺡﺮﻳﺖ ﻓﻜﺮ‪،‬و ﺡﺲ ﺏﺮادرى ﺏﺎ ﺧﻠﻖ‪،‬و ﺕﺮك ﺕﻌﺼﺐﺏﻴﻦ اهﻞ‬
‫ﻣﺬاهﺐ و ﻓﺮق‪ ،‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺹﻮﻓﻴﻪ در ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﺷﺪ‪.‬ﺕﺼﻮف اﺱﻼﻣﻰ آﻪ ﭼﻨﻴﻦ روح اﺧﻼص و‬
‫اﻳﺜﺎرى را در ﺏﻴﻦ ﺧﻮدﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ آﺮدﻩ اﺱﺖ در دﻧﻴﺎى ﻣﺠﺎور ﺏﻰ ﺷﻚ ﺕﺎﺙﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪ .‬وﻗﺘﻰدرﺏﺎب ﻣﻨﺸﺎ‬
‫ﺁن‪،‬آﻪ ﺏﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ و ﺁﻳﻴﻦ هﻨﺪوان ارﺕﺒﺎط داردﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰﺷﻮد از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺁن ﻧﻴﺰ آﻪ در ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻋﺮﻓﺎن هﻨﺪوانﺕﺪرﻳﺠﺎ وارد ﺷﺪﻩ اﺱﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢٣‬ادب اﺳﻼﻣﻰ‬

‫اهﻤﻴﺖ ﻣﻴﺮاث اﺱﻼﻣﻰ ﻧﻪ ﺏﻪ ﻋﻠﻢ و ﺹﻨﻌﺖ ﺁن ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪،‬ﻧﻪ ﺏﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻋﺮﻓﺎن ﺁن‪.‬ادب اﺱﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ از هﻤﺎن‬
‫ﺕﻨﻮع و ﻧﺸﺎط ﺡﻴﺎﺕﻰ ﺏﻬﺮﻩ ﻳﺎﻓﺖ آﻪﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ را ﺏﻠﻨﺪ ﺁوازﻩ آﺮد‪.‬در ﺱﺮاﺱﺮ اﻳﻦ ادب ﻧﻔﻮذ ﻗﺮﺁنﻣﺤﺴﻮس‬
‫ﺏﻮد‪-‬هﻢ در اﺱﻠﻮب ﺏﻼﻏﺖ هﻢ در ﻗﺼﻪهﺎ و ﻣﻮاد‪،‬و هﻢ درﻓﻜﺮ و اﺧﻼق‪.‬ازﻳﻦ روﺱﺖ آﻪ اﻳﻦ ادب ارزﻧﺪﻩ را ﺏﻪ‬
‫هﺮ زﺏﺎﻧﻰ آﻪ هﺴﺖﺧﻮاﻩ ﻋﺮﺏﻰ و ﺧﻮاﻩ ﻓﺎرﺱﻰ‪،‬ﺧﻮاﻩ ﺕﺮآﻰ و ﺧﻮاﻩ ﺱﻨﺪى‪-‬ﺟﺰ ادب اﺱﻼﻣﻰﻧﻤﻰﺕﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ادب اﺱﻼﻣﻰ از ﺡﻴﺚ ﻣﻮاد‪،‬از ﺡﻴﺚ زﺏﺎن‪،‬از ﺡﻴﺚ زﻣﺎن‪،‬و ازﺡﻴﺚ ﻣﻜﺎن ﺕﻨﻮع آﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺏﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﻰ ﻋﺮﺽﻪ‬
‫ﻣﻰدارد‪.‬از ﺡﻴﺚ ﻣﻮاد‪،‬ﺡﺘﻰﮔﺎﻩ ﺟﺎﻣﻊ اﺽﺪاد ﺏﻨﻈﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ‪.‬ادﺏﻰ اﺱﺖﻳﻚ ﺟﺎ ﺁﮔﻨﺪﻩ از ﺟﺰم و ﻳﻘﻴﻦ و ﻳﻚﺟﺎ ﺁﮔﻨﺪﻩ از‬
‫ﺷﻚ و ﺡﻴﺮت‪.‬ﻳﻚ ﺟﺎ ﺱﺮﺷﺎر از زهﺪ و ﭘﺎرﺱﺎﺋﻰ اﺱﺖ و ﻳﻚ ﺟﺎﺱﺮﺷﺎر از ﻟﺬﺕﺠﻮﺋﻰ‪.‬ﮔﺎﻩ در ﺹﻨﻌﺖ و ﺕﻜﻠﻒ ﻏﺮق‬
‫ﻣﻰﺷﻮد و ﮔﺎﻩ در ﺱﺎدﮔﻰ وﺏﻰﭘﻴﺮاﻳﮕﻰ‪.‬از ﺡﻴﺚ زﻣﺎن ﺕﻤﺎم ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﭘﺲ ﭘﺸﺖ دارد و ازﺡﻴﺚ ﻣﻜﺎن ﺕﻤﺎم‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم را‪،‬از ﻟﺤﺎط زﺏﺎن اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎهﻜﺎرهﺎىﺁن ﺕﻌﻠﻖ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺎرﺱﻰ دارد‪،‬در ﺕﺮآﻰ وارد و‬
‫ﻧﻴﺰ ﺁﺙﺎر ارزﻧﺪﻩﻳﻰ ﺏﻮﺟﻮد ﺁوردﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬زﺏﺎﻧﻬﺎى دﻳﮕﺮ هﻢ ﻣﺜﻞ ﺏﺮﺏﺮى‪،‬ﺱﻮاﺡﻠﻰ‪،‬ﺹﻮﻣﺎﻟﻰ‪،‬اﻟﺒﺎﻧﻰ‪،‬‬
‫ازﺏﻜﻰ‪،‬آﺮدى‪،‬ﺏﻠﻮﭼﻰ‪،‬ﭘﺸﺘﻮ‪،‬ﺱﻨﺪى‪،‬ﮔﺠﺮاﺕﻰ‪،‬ﺏﻨﮕﺎﻟﻰ‪،‬ﺕﺎﻣﻴﻠﻰ ﻧﻴﺰ ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺱﻼم ﺁﺙﺎر ادﺏﻰ ﻗﺎﺏﻞ ﺕﻮﺟﻪ اﺏﺪاع‬
‫آﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬ازﻳﻦﻣﻴﺎن ﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺎرﺱﻰ ﺏﻮد آﻪ در دﻧﻴﺎ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻋﻈﻴﻢ آﺮد و ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻰ ﺏﺎ ﺱﻘﻮﻃﺨﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن ادب‬
‫ﻋﺮﺏﻰ و ﺏﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺕﻴﻤﻮرﻳﺎن ادب ﻓﺎرﺱﻰ ﺏﻪ راﻩ اﻧﺤﻄﺎﻃﻮ رآﻮد اﻓﺘﺎدﻧﺪ درﺏﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﻣﻮﺟﺐ ﺕﺸﻮﻳﻖ ادب ﺕﺮآﻰ‬
‫ﺷﺪ و درﺏﺎر ﻣﻐﻮلهﻨﺪ ﺱﺒﺐ رواج ﺷﻌﺮ اردو‪.‬‬

‫ادب ﻋﺮﺏﻰ آﻪ زﺏﺎن ﺁن ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﻳﻰ ﻣﺜﻞ ﻗﺮﺁن داﺷﺖ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻬﺎﻣﻰﺷﺪ ﺏﺮاى ادب ﻓﺎرﺱﻰ‪.‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ زﺏﺎن و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﭘﻬﻠﻮى ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞذوق و ﻧﺒﻮغ اﻳﺮاﻧﻰ‪-‬در ﺕﻮﺱﻌﻪ ادب ﻋﺮﺏﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻗﻮى داﺷﺖ‪.‬در ﺷﻌﺮاﺱﻠﻮب ﺱﺎدﻩ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺟﺎهﻠﻰ‪-‬آﻪ در اﺹﺎﻟﺖ ﺁن ﺕﺮدﻳﺪى ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺁﻣﻴﺰاﻇﻬﺎر ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪-‬ﺟﺎى ﺧﻮد را ﺏﻪ ﺷﻴﻮﻩهﺎى ﺕﺎزﻩ داد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﻧﺜﺮ ﻧﻴﺰ دردﺱﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن درﺏﺎرى وﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﺷﺪ ﺏﺮاى اﻇﻬﺎر ﻗﺪرت در ﻟﻐﺖ و ﺏﻼﻏﺖدر واﻗﻊ ﺷﻜﻮﻩ ﻓﺮهﻨﮓ و‬
‫ﺕﻤﺪن ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺱﻰ در ﺷﻌﺮ و ادب ﺁن روزﮔﺎرانﻧﻴﺰ اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺖ و ادب ﻋﺮﺏﻰ را ﺱﺮﻣﺸﻖ ﻓﺎرﺱﻰ ﺱﺮاﻳﺎن‬
‫آﺮد‪.‬اﺏﻮ ﻧﻮاسﺷﺎﻋﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن درﺏﺎر هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ از اﺧﻄﻞ‪،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺴﻴﺤﻰ درﺏﺎر اﻣﻮﻳﻬﺎدر ﺧﻤﺮﻳﺎت ﺱﺒﻖ ﺏﺮد و‬
‫ﺏﻌﻀﻰ ﺁﺙﺎر او ﺏﻪ رودآﻰ‪،‬ﺏﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰى وﻣﻨﻮﭼﻬﺮى ﻧﻴﺰ اﻟﻬﺎم داد‪.‬اﺏﻮ اﻟﻄﻴﺐ ﻣﺘﻨﺒﻰ در ﻗﺼﻴﺪﻩ ﺱﺮاﻳﻰ ﺷﻬﺮت‬
‫ﺏﺤﺘﺮىو اﺏﻮ ﺕﻤﺎم را ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ در ﺱﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪ و ﻣﺜﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻨﺸﺎ اﻟﻬﺎم ﺷﺪ ﺏﺮاى ﺏﻌﻀﻰﺷﺎﻋﺮان اﻳﺮان‪-‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮى‪،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮى و ﺡﺘﻰ ﺱﻌﺪى‪.‬‬

‫اﺏﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮى ﺷﺎﻋﺮ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺎﺏﻴﻨﺎى ﻋﺮب آﻪ ﺏﺎ ﺧﻴﺎم وﺡﺎﻓﻆ در ﻓﻜﺮ ﺡﻴﺮت و ﺷﻚ ارﺕﺒﺎط ﻣﻌﻨﻮى‬
‫داﺷﺖﺷﻌﺮ را وﺱﻴﻠﻪﻳﻰ آﺮدﺏﺮاى ﺏﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪهﺎى ﺡﻜﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ‪.‬در ﻧﺜﺮ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻰ آﻪ ﺏﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎنو ﺡﺮﻳﺮى ﺁن‬
‫را ﺏﻪ اوج رﺱﺎﻧﻴﺪﻧﺪ در ﻓﺎرﺱﻰ هﻢ در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺡﻤﻴﺪى ﺕﺎﺙﻴﺮداﺷﺖ هﻢ در اﻳﺠﺎد ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺱﻌﺪى‪.‬ﺏﺴﻴﺎرى از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺱﻰ‪-‬ﻧﻪ ﻋﺮب‪ -‬ذواﻟﻠﺴﺎﻧﻴﻦ ﺏﻮدﻧﺪ‪:‬ﻓﺎرﺱﻰ و ﻋﺮﺏﻰ‪.‬ﻣﺴﻌﻮد ﺱﻌﺪ و اﻣﻴﺮ ﺧﺴﺮو دهﻠﻮى ﺏﻪهﻨﺪى ﻧﻴﺰ‬
‫ﺷﻌﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻮاﺋﻰ و ﻓﻀﻮﻟﻰ ﺷﺎﻋﺮان ﺕﺮك ﻧﻴﺰ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺱﻰ دارﻧﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن وﻃﻨﻰ اﺱﻼم‬
‫ﺷﻌﺮ و ادب ﺁن را از ﺡﻴﺚ ﻓﻜﺮ‪،‬از ﺡﻴﺚﺱﺒﻚ و از ﺡﻴﺚ ﻗﺎﻟﺐ ﭼﻨﺎن ﺟﻬﺎﻧﻰ آﺮد آﻪ ﺡﺘﻰ در ﺷﻌﺮ و ادباروﭘﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ‪-‬در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ و ﺏﻌﺪ از ﺁن‪-‬ﺕﻮاﻧﺴﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ و ﻧﻔﻮذ آﻨﺪ‪.‬‬

‫ادب اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻌﻨﻮان ﺁﻧﭽﻪ ﻋﻠﻢ ادب ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد در اﺹﻞ ﻇﺎهﺮاﻋﺒﺎرت ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ از ﻣﺠﻤﻮع اﻃﻼﻋﺎت و‬
‫ﺁداﺏﻰ آﻪ ﺏﺮاى ﻳﻚ آﺎﺕﺐ درﺏﺎرىﻻزم ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﺕﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺘﻮاﻧﺪ در دﺱﺘﮕﺎﻩ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻳﺎ ﺱﻠﻄﺎن وﻗﺖﺏﺮهﻤﮕﻨﺎن‬
‫در اﻣﺮ اﻧﺸﺎء ﺕﻔﻮق ﻏﻠﺒﻪ ﺏﻴﺎﺏﺪ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﭼﻮن هﺪف ﺕﺮﺏﻴﺖآﺎﺕﺒﺎن ﻻﻳﻖ ﺏﻮد‪،‬ﺽﺮورت داﺷﺖ آﻪ ادﻳﺐ ﺹﺮف ﻧﻈﺮ‬
‫از ادب ﻧﻔﺲ آﻪﻻزﻣﻪ ﺕﻘﺮب ﺱﻠﻄﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ از ﺁﻧﭽﻪ داﻧﺴﺘﻨﻰ هﺴﺖ ﻧﻴﺰ ﻃﺮﻓﻰاﺧﺬ آﻨﺪ ﺕﺎ ﺏﺪان وﺱﻴﻠﻪ‬
‫ﺏﺘﻮاﻧﺪ ﺏﻘﺪر ﻓﻬﻢ و ﻟﻴﺎﻗﺖ در ﺧﺪﻣﺖﺱﻠﻄﺎنﺕﺮﻗﻰ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬اﻳﻨﻜﻪ ادب را ﺏﻌﻨﻮان ﻋﻠﻢ‪،‬ﻋﺒﺎرت داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ از اﺧﺬ ﻃﺮﻓﻰ‬
‫ازهﺮ ﭼﻴﺰ‪،‬ﻧﺎﺷﻰ اﺱﺖ از هﻤﻴﻦ هﺪف ﺕﺮﺏﻴﺘﻰ ﻋﺼﺮ‪.‬هﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺱﺖ آﻪ ﺕﻨﻮعادب اﺱﻼﻣﻰ را اﻓﺰودﻩ اﺱﺖ و از‬
‫ﺕﺎرﻳﺦ و ﻓﻘﻪ ﺕﺎ ﺡﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن را هﻢدر ﻗﻠﻤﺮو ﺁن وارد ﺱﺎﺧﺘﻪ‪.‬در ﻗﺼﻪ ﭘﺮدازى ﺷﺎﻳﺪ ﺏﻪ ﺧﻴﺎﻟﭙﺮدازى و‬
 ‫اﻧﺘﺮﻳﮓﺱﺎزى ﭼﻨﺪان ﺕﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪﻩ ﺏﺎﺷﺪ )‪ (١٩٧‬اﻣﺎ واﻗﻊ ﺏﻴﻨﻰ ﺹﻔﺖﺏﺎرز اﺱﻠﻮب اﻳﻦﻗﺼﻪهﺎﺱﺖ‪.‬آﺘﺐ ﺟﺎﺡﻆ ﻟﻄﻒ‬
‫ﺏﻴﺎن دارد اﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺕﺨﻴﻞ اﺱﺖ ودر ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺏﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن و ﺡﺮﻳﺮى ﻧﻴﺰ اهﻤﻴﺖ آﺎر در ﻟﻄﺎﻓﺖﺏﻴﺎن وﻗﺪرت‬
‫ﺕﻮﺹﻴﻒ اﺱﺖ ﻧﻪ در ﺕﺨﻴﻞ و اﺏﺪاع‪ .‬ﺡﺘﻰ رﺱﺎﻟﺔ اﻟﻐﻔﺮان ﻣﻌﺮى آﻪﻳﻚ ﻃﻼﻳﻪ ﺏﺎ ﺷﻜﻮﻩ آﻤﺪى اﻟﻬﻰ داﻧﺘﻪ اﺱﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫در اﻣﻮاج اﻟﻔﺎظ وﻋﺒﺎرات ﻣﺼﻨﻮع ﻏﻮﻃﻪ ﻣﻰﺧﻮرد‪.‬از ﺡﻴﺚﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰى و اﻧﺘﺮﻳﮓ ﺱﺎزىﻓﺎرﺱﻰ ﺧﻴﻠﻰ‬
‫ﻗﻮﻳﺘﺮﺱﺖ )‪ (١٩٨‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺱﻰ ﮔﻮاﻩ اﻳﻦ دﻋﻮﻳﺴﺖ‪،‬ﺁﺙﺎر ﻧﻈﺎﻣﻰ و ﭘﻴﺮوان ﺏﺰرگ او ﻣﺜﻞ اﻣﻴﺮ‬
‫ﺧﺴﺮو‪،‬ﺧﻮاﺟﻮ و ﺟﺎﻣﻰ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ادﻋﺎرا ﺕﺎﻳﻴﺪ ﻣﻰآﻨﺪ ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ادب ﻓﺎرﺱﻰ اﮔﺮ از ﺏﻌﻀﻰ ﺟﻬﺎت ﺏﻪ ﭘﺎى ادب‬
‫ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻤﻰرﺱﺪ از ﺏﻌﻀﻰ ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﺏﺮ ﺁن ﺏﺮﺕﺮى دارد و ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ هﺮ دوادب ﺟﻠﻮﻩهﺎﻳﻰ هﺴﺘﻨﺪ از ادب‬
‫اﺱﻼﻣﻰ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ادب ﺱﺮﺷﺎر ﭘﺮ ﺕﻨﻮع‪،‬ﻃﺒﻴﻌﻰ اﺱﺖ آﻪ در ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮﻳﺶﻧﻔﻮذ آﺮدﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪،‬از اﻳﻦ رو ﺕﻌﺠﺐ ﻧﺒﺎﻳﺪ آﺮد‬
‫آﻪ از ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺁن در ادب اروﭘﺎﺱﺨﻦ در ﻣﻴﺎن ﺁﻳﺪ‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ادب ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ و روﻣﻰ آﻤﺘﺮاﻃﻼع‬
‫درﺱﺖﺏﺪﺱﺖ ﺁوردﻩﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﻔﻮذ ادب ﻋﻬﺪ ﺷﺮك در ﺏﻌﻀﻰ ﻗﺼﻪهﺎىﺁﻧﻬﺎ ﺏﺎﻗﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺏﻴﺶ از هﺮ آﺘﺎﺏﻰ در اﻟﻒ ﻟﻴﻞ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻔﻮذ را ﻣﻰﺕﻮانﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻗﺼﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﻳﺮاﻧﻰ اﺱﺖ آﻪ ﺏﻪ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ وﺕﺪرﻳﺠﺎ از ﻣﺂﺧﺬ‬
‫هﻨﺪى‪،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬ﻋﺒﺮى و ﻣﺼﺮى هﻢ ﺏﻌﻀﻰ ﻋﻨﺎﺹﺮ در ﺁنوارد ﮔﺸﺖ و درﺏﺎر ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻗﺼﻪهﺎى ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ وﻟﻄﻴﻒ ﺏﺴﻴﺎر ﺏﺪان در اﻓﺰود‪.‬وﻗﺘﻰ آﺘﺎب ﺹﻮرت ﻧﻬﺎﻳﻰ ﺧﻮﻳﺶ را ﻳﺎﻓﺖ ادبﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺎرﺱﻰ‬
‫ﺏﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﺘﺎدﻩ ﺏﻮد و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺁن را از ﺱﺮﻧﻮﺷﺖآﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و ﻣﺮزﺏﺎن ﻧﺎﻣﻪ و ﺱﻨﺪﺏﺎد ﻧﺎﻣﻪ آﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺹﻨﻌﺘﮕﺮان ﺏﻰ ذوق ﺷﺪﻧﺪﻧﺠﺎت داد و اﺟﺎزﻩ داد آﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﻗﺼﻪهﺎى ﻟﻄﻴﻒﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ در اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫راﻩ ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا آﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ ﻟﻴﻞ را ازﻳﻦ ﺡﻴﺚ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻗﺼﻪ اﺱﺘﺜﻨﺎﺋﻰ ﺕﻠﻘﻰ آﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮش ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از داﺱﺘﺎن ﺱﻨﺪﺏﺎد آﻪ ﺏﻪ ﻧﺎم هﻔﺖﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻳﺎﺱﻨﺘﻴﭙﺎس ) ‪ (Syntipas‬در زﺏﺎﻧﻬﺎى‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮى و اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ وﺷﻬﺮت و ﺁوازﻩ ﺏﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺱﺖﺡﻜﺎﻳﺖﺏﻮذاﺱﻒ و ﺏﻠﻮهﺮ آﻪﻧﻮﻋﻰ‬
‫ﺱﺮﮔﺬﺷﺖ»ﺏﻮدا«اﺱﺖ و اﻧﻌﻜﺎس ﺁن در اروﭘﺎ ﺏﻪ ﺟﺎﻳﻰ رﺱﻴﺪ آﻪﻣﻰﺕﻮان ﮔﻔﺖ در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺕﺎﺟﺮوﻧﻴﺰى اﺙﺮ ﻣﻌﺮوفﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﺹﺤﺒﺖ از ﺱﻪ ﺹﻨﺪوﻗﭽﻪ ﻓﻠﺰى اﺱﺖ و اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻜﻰ از‬
‫ﻣﻴﺎنﺁﻧﻬﺎ‪،‬اﻧﻌﻜﺎﺱﻰ ازﻳﻦ ﺡﻜﺎﻳﺖ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺮﻗﻰ ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ )‪. (١٩٩‬در هﺮ ﺡﺎلاﻳﻦ داﺱﺘﺎن ﻧﻴﺰ آﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از‬
‫ﺧﻴﻠﻰ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ در ﻗﺮونوﺱﻄﻰ‪-‬از ﻗﺮن ﻳﺎزدهﻢ ﺏﻪ ﺏﻌﺪ‪-‬ﻣﻜﺮر ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و از ﺁنﻃﺮﻳﻖ ﺏﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮى‪،‬ﺁﻟﻤﺎﻧﻰ‪،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ‪،‬اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ‪،‬هﻠﻨﺪى و ﺡﺘﻰ اﻟﺴﻨﻪاﺱﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوى ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬ﺡﺘﻰ )‪(Josaphat and Barlaam‬‬
‫در ردﻳﻒ ﺏﻮذاﺱﻒ و ﺏﻠﻮهﺮ ﺏﺎ ﺹﻮرت ﺟﻮﺱﺎﻓﺎت و ﺏﺎرﻟﻌﺎم اوﻟﻴﺎء ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪﻧﺪ )‪. (٢٠٠‬‬

‫ﺕﻤﺎم اﻳﻦ داﺱﺘﺎﻧﻬﺎ در ادب اروﭘﺎﺋﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻗﻮى ﺏﻪ ﺟﺎى ﮔﺬاﺷﺘﻪﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺷﻬﺮت و ﻧﻔﻮذ ﻗﺼﻪهﺎى اﻟﻒ ﻟﻴﻞ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫اﺱﺖ و ﺡﺘﻰ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎنﻗﺮون اﺧﻴﺮ ﻧﻴﺰ از ﺁن اﻟﻬﺎﻣﻬﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﻧﻘﻞ ﻗﺼﻪهﺎى ﺏﻴﺪﭘﺎى‪-‬آﻠﻴﻠﻪ ودﻣﻨﻪ‪-‬ﺏﻪ زﺏﺎن اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ‬
‫ﺷﻬﺮت و رواج اﻳﻦ آﺘﺎب را در ﺱﺮاﺱﺮ اروﭘﺎﺱﺒﺐ ﺷﺪ و از ﺁن ﻣﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ وﺟﻮد ﺏﺨﺸﻰ از ﻻﻓﻮﻧﺘﻦ را ﺏﻪ ﺁن‬
‫ﻣﺪﻳﻮن ﮔﺸﺖ‪.‬ﻗﺼﻪهﺎى ﻟﻘﻤﺎن ﺡﻜﻴﻢ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻣﻨﺸﺎ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ‪-‬اﮔﺮ ﻧﻪ ﺕﻤﺎم‪-‬اﻣﺜﺎلازپ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﮔﺸﺖ‪.‬ﺏﺎ‬
‫اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺁﻧﭽﻪ ادب اروﭘﺎ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ و ﺡﺘﻰﺏﻌﺪ از ﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ‪،‬از ادب اﺱﻼﻣﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺱﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫ﺏﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺼﻪ ﻳﺎ ﻣﻀﻤﻮناﺧﻼﻗﻰ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬اﮔﺮ ﭘﺘﺮارك ﺷﺎﻋﺮ ﺏﺰرگ ﻏﻨﺎﻳﻰ) ﻟﻴﺮﻳﻚ(اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺏﻪ ﺁن ﺷﺪتاز اﻋﺮاب و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻰآﻨﺪ ﻧﺸﺎن ﺁﻧﺴﺖ آﻪ در زﻣﺎن وى ﮔﺮاﻳﺶﺏﻪ ادب و )‪ (Romances‬ذوق ﻋﺮﺏﻰ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‬
‫راﻳﺞﺏﻮدﻩ اﺱﺖ )‪. (٢٠١‬در واﻗﻊ ﺁﻧﭽﻪ درادب اروﭘﺎ روﻣﺎﻧﺲ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮد ﺕﺎ ﺡﺪ زﻳﺎدى ﻣﺪﻳﻮن ﺕﺎﺙﻴﺮﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖ و‬
‫ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ادﻋﺎى ﺁﻧﻜﻪ ﺷﻌﺮ اروﭘﺎﺋﻰ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ از ادبﻋﺮﺏﻰ‪-‬اﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﺕﺎﺙﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺱﺖ ﮔﺰاف‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺡﺘﻰ ﻣﻰﺕﻮان ﻗﺒﻮلآﺮد آﻪ اروﭘﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد را ﺏﻪ ﻳﻬﻮد ﻣﺪﻳﻮن اﺱﺖ‪،‬ادب ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺪﻳﻮن ﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖ )‪. (٢٠٢‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ادب ﻋﺮﺏﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮش در اﻳﻦﺷﻌﺮ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ ﺏﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ در زﺏﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ‬
‫هﻢ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﺁن هﻢ ﻧﻪﻓﻘﻂ از راﻩ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ‪،‬ﺏﻠﻜﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺱﻴﺴﻴﻞ‪.‬درﺏﺎر ﻧﺮﻣﺎﻧﻬﺎى ﺱﻴﺴﻴﻞ ﺏﻴﺸﻚﻳﻚ واﺱﻄﻪ ﺏﻮد در‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﻌﺮ و ادب اﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﻋﺮﺏﻰ‪-‬ﺏﻪ اروﭘﺎ‪.‬ﻧﻪ ﻓﻘﻄﺨﻨﻴﺎﮔﺮان و راﻣﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن در درﺏﺎر ﻓﺮدرﻳﻚ دوم ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫ﺱﻴﺴﻴﻞﻓﺮاوان ﺏﻮد ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺏﻰ هﻢ ﻇﺎهﺮا در ﻣﺪح وى ﺱﺮودﻩ ﻣﻰﺷﺪ و ﭘﺎرﻩﻳﻰ آﺘﺐو ﺁﺙﺎر اﺱﻼﻣﻰ هﻢ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻰﮔﺸﺖ‪.‬اﺡﺘﻤﺎل ﻣﻰرود آﻪ اﻳﻦ اوﺽﺎع ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺮﻗﻰ درﺏﺎر ﻓﺮدرﻳﻚ در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺷﻌﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ در ﺱﻴﺴﻴﻞ‬
‫ﺏﻰ ﺕﺎﺙﻴﺮﻧﺒﺎﺷﺪ ﺡﺘﻰ اﻳﻨﻜﻪ زﺏﺎن ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ وﺱﻴﻠﻪﻳﻰ ﺏﺮاى ﺏﻴﺎن ﺷﻌﺮ ﺕﻠﻘﻰ ﺷﺪﻩاﺱﺖ ﻣﻰﺏﺎﻳﺴﺖ ﺕﻘﻠﻴﺪى ﺏﺎﺷﺪ از‬
‫اهﻤﻴﺘﻰ آﻪ اﻣﺮاء و ﺡﻜﺎم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺁناﻳﺎم ﺏﻪ ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺏﻰ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻰدادﻩاﻧﺪ )‪. (٢٠٣‬در )‪ (Troubadors‬ﺱﺮودﻩ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺏﻌﻀﻰ اﻧﻮاعﺷﻌﺮ آﻪ ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ ﺕﺮوﺏﺎدورهﺎ ﻣﻰﺷﺪﻩاﺱﺖ از ﺡﻴﺚﺷﻜﻞ و ﺹﻮرت از ﺁﻧﭽﻪ‬
‫اﻋﺮاب اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ زﺟﻞ و ازﺟﺎلﻣﻰﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺧﺬ ﺷﺪﻩ )‪ (Trobar‬راﺏﻌﻀﻰ از ﻟﻔﻆ ﻋﺮﺏﻰ ﻃﺮب ﻣﺸﺘﻖ و ﻣﺎﺧﻮذ‬
‫ﺏﻮد‪.‬ﺧﻮد ﻟﻔﻆ ﺕﺮوﺏﺎدور ﻳﺎ ﺕﺮوﺏﺎر )‪ (Stanza‬ﺏﻤﻌﻨﻰ ﻳﻚ ﭘﺎرﻩ ﺷﻌﺮ ﺏﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺷﻌﺮاروﭘﺎﺋﻰ‬
‫ﻟﻔﻆ اﺱﺘﺎﻧﺰا ﺏﻌﻀﻰﻣﺤﻘﻘﺎن ﺕﺮﺟﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪﻳﻰ اﺱﺖ از ﻣﻌﻨﻰ ﻟﻔﻆ ﺏﻴﺖﺏﻤﻌﻨﻰ ﺧﺎﻧﻪ‪.‬ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬رواجﻗﺎﻓﻴﻪ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻇﺎهﺮا از ﺕﺎﺙﻴﺮ ادب اﺱﻼﻣﻰ و ﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖ‪.‬ﺕﺎﺙﻴﺮادب اﺱﻼﻣﻰ در ادﺏﻴﺎت اروﭘﺎﺋﻰ اﻣﺮﻳﺴﺖ ﻗﻄﻌﻰ‪،‬آﻪ ﺷﻮاهﺪ‬
‫ﺏﺴﻴﺎر ﺁن راﺕﺎﻳﻴﺪ ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬ﺱﺮواﻧﺘﺲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ داﺱﺘﺎن ﻣﻌﺮوف دن آﻴﺨﻮﺕﻪ ﻳﻜﭽﻨﺪ ﻧﺰداﻋﺮاب اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ‪.‬اﮔﺮ‬
‫ﺏﺨﻼف ادﻋﺎى ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ اﻳﻦ داﺱﺘﺎن اﺹﻞﻋﺮﺏﻰ ﻧﺪارد‪،‬روح ﺁن ﺏﻰﺷﻚ ﻋﺮﺏﻰ اﺱﺖ‪.‬رﻣﺎن ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺷﻴﺮﻳﻦ اﺏﻦ‬
‫ﻃﻔﻴﻞآﻪ ﺡﻰ ﺏﻦ ﻳﻘﻈﺎن ﻧﺎم دارد و ﻣﺆﻟﻒ در ﺁن ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺏﻤﻨﺰﻟﻪ ﺡﺎﺹﻞ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻋﻘﻞ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ‬
‫ﺏﺴﺒﺐ اﺱﻠﻮب ﺏﺪﻳﻌﺶ اﻧﺘﺸﺎر و ﻗﺒﻮلﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺹﻞ ﺁن داﺱﺘﺎن ﻓﺎﺽﻞ ﺏﻦ ﻧﺎﻃﻖ را ﺏﻪ اﺏﻦ‬
‫اﻟﻨﻔﻴﺲاﻟﻬﺎم آﺮد و ﺕﺮﺟﻤﻪاش داﺱﺘﺎن ﻣﺸﻬﻮر راﺏﻴﻨﺴﻮن آﺮوزو را ﺏﻪ داﻧﻴﻞ دﻓﻮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ ﻣﻜﺘﺐ رﻣﺎﻧﺘﻴﺴﻢ اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ادب ﺷﺮﻗﻰ و اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺪﻳﻮن ﺷﺪ )‪. (٢٠٤‬‬

‫و ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ادب اﺱﻼﻣﻰ اﮔﺮ ﭼﻴﺰى از ﻳﻮﻧﺎن و روم اﺧﺬ آﺮدﻩ ﺏﻮد‪،‬ﭼﻨﺪﻳﻦﺏﺮاﺏﺮ ﺁن را ﺏﻌﻨﻮان ﺱﻮد ﺧﺎﻟﺺ ﺏﻪ‬
‫اروﭘﺎ ﺏﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﻟﻐﻮى اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ‪-‬آﻪ ﺁن را ﺏﻪ ادب و ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰﺏﺪهﻜﺎر اﺱﺖ‪-‬ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪ اﺱﺖ‪.‬در ﺡﻘﻴﻘﺖ ﭼﻮن‬
‫ﺹﺤﺒﺖ از ادباﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖﺏﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻟﻐﺖ و زﺏﺎن ﺁن ﻧﻴﺰ ﺏﺎﻳﺪ ﺕﻮﺟﻪ آﺮد‪،‬داﻣﻨﻪ ﺏﺴﻂ ﻓﺮهﻨﮓ و ﺕﻤﺪن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را‬
‫ﻣﻰﺕﻮان از آﺜﺮت و ﺕﻨﻮع ﻟﻐﺘﻬﺎﺋﻰ آﻪ از اﻟﺴﻨﻪ اﺱﻼﻣﻰ‪-‬ﺧﺎﺹﻪ ﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺎرﺱﻰ‪-‬وارد زﺏﺎﻧﻬﺎى اروﭘﺎﺋﻰ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‬
‫ﻗﻴﺎس آﺮد‪.‬‬

‫در آﺸﺘﻰ راﻧﻰ‪،‬ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮓ‪،‬آﺸﻮردارى‪،‬ﺷﻜﺎر و اﺱﻠﺤﻪ‪،‬ﻟﻐﺘﻬﺎﺋﻰ دراﻟﺴﻨﻪ اروﭘﺎﺋﻰ هﺴﺖ آﻪ اﺹﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﻰﺷﻚ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ اﺱﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ درﻃﺐ‪،‬در ﮔﻴﺎﻩ ﺷﻨﺎﺱﻰ‪،‬در آﻴﻤﻴﺎ‪،‬در ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ و در هﻴﺌﺖ اﻟﻔﺎظ ﺏﺴﻴﺎر هﺴﺖآﻪ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫اﺧﺬ ﺷﺪﻩ‪.‬ﺡﺘﻰ ﺏﻌﻀﻰ اﻣﺜﺎل ﺱﺎﻳﺮ در زﺏﺎن اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ هﺴﺖآﻪ اﺹﻞ ﻋﺮﺏﻰ دارد و ﻳﺎدﮔﺎرﻳﺴﺖ از روزﮔﺎر ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﻗﺮﻃﺒﻪ و دوﻟﺘﻬﺎىاﺱﻼﻣﻰ اﻧﺪﻟﺲ‪.‬‬

‫‪ -٢٤‬اﺳﻼم‪ :‬ﻓﺮهﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ‬

‫ﻣﺤﻘﻘﻰ آﻪ ﺏﺎ دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ درﺱﺖ دارد ﭘﺮواﻳﻰ ﻧﺪارد آﻪ اﺱﻼم رادﻳﻨﻰ ﺏﻴﺎﺏﺪ ﻣﻨﺎﺱﺐ ﺏﺎ اﺡﻮال اﻧﺴﺎﻧﻰ‪،‬ﺡﺘﻰ‬
‫ﺏﻴﺶ از ﺁﻧﭽﻪ راﺟﻊ ﺏﻪ ﻓﺮهﻨﮓﻓﺮاﻧﺴﻮى ادﻋﺎ ﻣﻰآﻨﻨﺪ ﻗﺒﺎﻳﻰ ﺏﻪ ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻏﺮب ﻓﻘﻄﺒﻌﺪ از‬
‫رهﺎﻳﻰ از ﺕﻌﺼﺒﻬﺎى آﻬﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ ﺏﮕﻴﺮد و ﺷﺮق ﺕﻨﻬﺎ ﺁﻧﮕﺎﻩآﻪ ازﻳﻦ ﺏﻴﻤﺎرى ﺧﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ آﻪ ﻏﺮب زدﮔﻰ‬
‫ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻔﺎ ﺏﻴﺎﺏﺪ‪.‬ﺁﻧﭽﻪدﻧﻴﺎ ﺏﻪ اﺱﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖ ﺁن اﻧﺪازﻩ هﺴﺖ آﻪ ﻧﺸﺎن دهﺪ ﺏﺮﺧﻼف ﺏﻌﻀﻰ‬
‫دﻋﻮﻳﻬﺎ اﺱﻼم هﺮﮔﺰ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺮهﻨﮓ اﻧﺴﺎﻧﻰ را ﺱﺪ ﻧﻜﺮدﻩاﺱﺖ و ﺡﺘﻰ ﺁن را ﻧﻴﺰ ﺏﻪ ﭘﻴﺶ راﻧﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬در ارزﻳﺎﺏﻰ‬
‫ﺁﻧﭽﻪ اﺱﻼم ﺏﻪ ﺟﻬﺎندادﻩ اﺱﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و ﺕﻌﺼﺐ ﻧﺎرواﺱﺖ اﻣﺎ آﻪ ﻣﻰﺕﻮاﻧﺪ اﻧﻜﺎر آﻨﺪ آﻪاﺱﻼم هﺮ ﭼﻪ هﺴﺖ و‬
‫هﺮ ﭼﻪ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﻳﻚ ﻣﺮﺡﻠﻪ از ﺕﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ راﻧﺸﺎن ﻣﻰدهﺪ آﻪ از هﻴﭻ ﻣﺮﺡﻠﻪ دﻳﮕﺮ آﻢ اهﻤﻴﺖﺕﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟‬

‫اﮔﺮ اآﻨﻮن دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ارزش و ﺡﻴﺜﻴﺖﺧﻮد را درﺱﺖ ﻧﻤﻰﺷﻨﺎﺱﺪﺕﺎ ﺡﺪى از ﺁن روﺱﺖ آﻪ از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺟﺪا ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬آﺎرﻧﺎﻣﻪاﺱﻼم در ﻗﺮﻧﻬﺎى درﺧﺸﺎن ﺁن‪،‬آﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺱﺖ‪،‬ﻳﻚﻓﺮهﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ آﻪ‬
‫ﺏﻘﻮل ﻓﻮن ﮔﺮوﻧﻪ ﺏﺎوم )‪- (٢٠٥‬ﻣﺜﻞ ﺁﻧﭽﻪ در ﺏﺎب ﻓﺮهﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ادﻋﺎ آﺮدﻩاﻧﺪ‪-‬ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﺖﺏﻪ ﻗﺪر ﻗﺎﻣﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ آﻪ اﺱﻼم در ﻃﻰ ﻗﺮﻧﻬﺎى دراز ﻣﻮﺟﺪ ﻳﻚ ﻓﺮهﻨﮓﭘﻴﺸﺮو ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ ﭼﻴﺰﻳﺴﺖ آﻪ از ﺕﺎرﻳﺦ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺏﺪرﺱﺘﻰ ﺏﺮ ﻣﻰﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺡﺘﻰ هﺎرﺕﻤﺎن آﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺕﻮﺡﻴﺪ را ﻣﻨﺎﻓﻰ ﺕﺮﻗﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺱﺖ ﺕﺼﺪﻳﻖ داردآﻪ ﺕﻮﺡﻴﺪ ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﺟﻠﻮﻩ ﺧﻮﻳﺶ را در‬
‫اﺱﻼم داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬اﮔﻮﺱﺖ آﻨﺖآﻪ ﭼﻨﺪان ﻋﻼﻗﻪﻳﻰ ﺏﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ اﺱﻼم اﺱﺖ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻰدهﺪ ﺏﺎز وﻗﺘﻰ‬
‫ازﻣﺮاﺡﻞ ﺱﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺹﺤﺒﺖ ﻣﻰآﻨﺪ اﺱﻼم را ﺏﻪ )‪ (Theologique‬ﺕﻠﻘﻰ ﻣﻰآﻨﺪ و ﻣﻘﺪﻣﻪﻳﻰ ﺏﺮاى ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺘﺮﻗﻰ ﺕﺮﻳﻦ ادوارﻣﺮﺡﻠﻪ رﺏﺎﻧﻰ )‪ (Metaphysique‬ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ‪.‬ﻣﺮاﺡﻞ ﺱﻪ ﻧﻴﻞ ﺏﻪ ﻣﺮﺡﻠﻪﻳﻰآﻪ وى ﺁن را ﻣﺎ ﺏﻌﺪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻰ ﮔﺎﻧﻪاﮔﻮﺱﺖ آﻨﺖ اﻣﺮوز دﻳﮕﺮ آﻬﻨﻪ اﺱﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ آﻪ در ﺕﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖاﺱﻼم ﻻاﻗﻞ در ﻳﻚ ﻣﺮﺡﻠﻪ ﺧﻄﻴﺮ‬
‫ﺕﺎﺙﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ در ﻧﺰدوى ﺟﺎى ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﻔﻮذ اﺱﻼم در ﺕﻤﺪن ﻣﻐﺮب در ﺡﻘﻴﻘﺖ ﭘﮋوهﺶ در ﻗﻠﻤﺮوﻳﺴﺖآﻪ ﺡﺪود و ﺙﻐﻮر ﺁن ﻣﻜﺮر و ﺡﺘﻰ ﺏﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺱﺮهﻤﻴﻠﺘﻮن ﮔﻴﺐ ﮔﻬﮕﺎﻩ ﻧﻴﺰاز روى هﻮس ﺏﺮرﺱﻰ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺏﻪ زﺏﺎنﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
 ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ ﻃﻰ ﻗﺮﻧﻬﺎى دراز وﺱﻴﻠﻪ ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ ﺏﺸﻤﺎر ﻣﻰﺁﻣﺪ ﺏﺮاىﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم زﻧﺪﻩ ﺏﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﺎر ﻋﻤﺪﻩ ﻋﻬﺪ‬
‫اﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد ازﻧﻘﻞ‪ ،‬ﺷﺮح‪،‬و اﺡﻴﺎﻧﺎ رد ﺁﻧﻬﺎ‪،‬ﺏﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻪ ﺏﻪ ﻧﻔﻊ ﺡﻘﻴﻘﺖ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫آﺎرلﺏﻜﺮ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ را ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﻣﻰﺧﻮاﻧﻴﻢ از ﺏﺴﻴﺎرىﺟﻬﺎت‪-‬اﮔﺮ ﻧﻪ از هﻤﻪ ﺡﻴﺚ‪-‬ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﺟﺰ ﺷﺮﻗﻰ ﻣﺂب ﺷﺪن ﻏﺮب )‪ (٢٠٦‬اﻳﻦ ﻧﻔﻮذ از ﺡﺪود ﺱﺎل ‪ ٨٠٠‬ﻣﻴﻼدى ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪،‬هﻤﺎﻧﻮﻗﺖ آﻪ ﺏﻪ ﻗﻮل‬
‫اﺱﻮاﻟﺪاﺷﭙﻨﮕﻠﺮ ﻣﻮرخ و ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺧﻴﺮ ﺁﻟﻤﺎن»ﺕﻤﺪن ﻋﺮﺏﻰ ﻣﺜﻞ ﺁﻓﺘﺎﺏﻰ از ﺷﻬﺮهﺎىﺟﻬﺎﻧﻰ ﺷﺮﻗﻰ ﺏﺮ ﻓﺮاز ﺏﻼد‬
‫ﻏﺮب ﮔﺬر آﺮد )‪«. (٢٠٧‬‬

‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﺠﻴﺐ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ را ﻧﻴﺰ‪-‬ﻣﺜﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﺮهﻨﮓﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪-‬ﻧﻮﻋﻰ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ‪.‬ﻋﺒﺚ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ آﻪﺟﻴﻨﻮﻟﻮرﻳﺎ‪،‬ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ‪،‬ﻓﺼﻠﻰ از ﺕﺎرﻳﺦ رﻳﺎﺽﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ را‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎ آﻪ درﺏﺎب رﻳﺎﺽﻴﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺱﺨﻦ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪،‬در ﻗﻴﺎس ﺏﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺱﺖ‪،‬ﻳﻌﻨﻰﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ )‪. (٢٠٨‬در واﻗﻊ‪،‬اﮔﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ اﺱﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﻌﺠﺰﻩﻳﻮﻧﺎﻧﻰ درﺱﺖ اﺱﺖﺏﺮاى ﺁﻧﺴﺖ آﻪ درﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ دوران‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪،‬ﺁﻧﭽﻪ روى داد ﭼﻨﺎن ﺱﺮﻳﻊ و ﭼﻨﺎن ﺷﮕﺮف ﺏﻮد آﻪ ﻣﻨﻄﻖ و ﺕﻌﺒﻴﺮ ﻋﺎدى از ﻋﻬﺪﻩﺕﻔﺴﻴﺮ ﺁن ﺏﺮ ﻧﻤﻰﺁﻣﺪ‪.‬اﻳﻦ‬
‫آﻪ ﺏﻌﻀﻰ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺱﻼم و ﻓﺮهﻨﮓ ﺁنرا ﺏﻪ ﻣﺜﺒﺖ و ﺕﻘﺪﻳﺮ رﺏﺎﻧﻰ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩاﻧﺪ و اﺏﻦ اﻟﻨﻔﻴﺲ دﻣﺸﻘﻰ‬
‫داﺱﺘﺎن ﻓﺎﺽﻞﺏﻦ ﻧﺎﻃﻖ ﺧﻮﻳﺶ را آﻪ ﺏﻌﻨﻮان ﻧﻈﻴﺮﻩ ﺏﺤﻰ ﺏﻦ ﻳﻘﻈﺎن ﺱﺎﺧﺘﻪ اﺱﺖ در ﺏﻴﺎنهﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺁوردﻩ‬
‫اﺱﺖﺏﺤﻘﻴﻘﺖ ﻧﺸﺎن ﺁﻧﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺕﻌﺎﻟﻰ در ﺕﻤﺪنﭼﻨﺎن ﺏﺎ ﻣﻴﺰان اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﺁن اﻋﺼﺎر ﻧﺎﺱﺎزﮔﺎر‬
‫ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ آﻪ ﺁن راﺟﺰ ﺏﺎ ﻣﺸﻴﺖ و ﺕﻘﺪﻳﺮ رﺏﺎﻧﻰ ﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺕﻔﺴﻴﺮ آﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم رﻳﺎﺽﻰ‪،‬ﻃﺐ‪،‬و ﺷﻴﻤﻰﺷﻮاهﺪ ﺏﺴﻴﺎر دارد‪.‬ﺡﺘﻰ در ﻗﺮن ﺱﻴﺰدهﻢ ﺕﺮﺟﻤﻪ‬
‫آﺘﺐ اﺱﻼﻣﻰ و ﺷﺮوحﺁﻧﻬﺎ در ﻣﺪارس ﻋﺎﻟﻰ ﺁآﺴﻔﻮرد‪،‬ﺏﺎ ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻰﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻳﻜﻞﺱﻜﺎت ﺏﻌﻀﻰ ﺁﺙﺎر اﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎ‪،‬اﺏﻦ رﺷﺪ و اﺏﻦ اﻟﺒﻄﺮﺟﻰ را ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺮد‪ ،‬روﺏﺮت ﮔﺮوس ﺕﺴﺘﻪ ﺏﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺐ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼﻣﻰ‬
‫اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪،‬وراﺟﺮﺏﻴﻜﻦ آﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اروﭘﺎ ﺏﻮد ﻧﻴﺰ ﺏﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰﻣﺮﺏﻮط ﺏﻮد‪.‬وﻳﻠﻴﺎم‬
‫اآﺎم در ﺁﻧﭽﻪ ﺏﺮاى ﺕﺎﻳﻴﺪ )‪ (Causalite‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺱﺖ از اﻋﺘﻘﺎد ﺏﻪ آﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‪،‬و ﻳﺎدر اﻧﺘﻘﺎد از ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻋﻠﺖ و‬
‫ﻋﻠﻴﺖ اﻗﻮالاﺷﻌﺮى و ﻏﺰاﻟﻰ ﻣﺘﺎﺙﺮ ﺏﻮدﻩ‪.‬ﮔﻴﻮم دوورﻧﻰ ﺁﺙﺎر اﺏﻦ ﺟﺒﺮول را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻰآﺮدو ﺏﻪ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ و اﺏﻦ‬
‫رﺷﺪ ﺟﻮاب ﻣﻰداد‪.‬راﺟﺮﺏﻴﻜﻦ ﺕﺼﺮﻳﺢ ﻣﻰآﺮد آﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪرا ﺏﺎﻳﺪ از آﺘﺐ ﻋﺮﺏﻰ ﺁﻣﻮﺧﺖ و ﻳﻚ ﺡﻜﻴﻢ ﻣﻌﺎﺹﺮ‬
‫او‪،‬ﺟﺎن ﺁوﺱﺎﻟﻴﺴﺒﻮرىهﻢ ﻣﻜﺮر دﻳﻨﻰ را آﻪ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼم دارد ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎﻩ ﭘﺎرﻳﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺪﺕﻬﺎى دراز ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻴﻮم دو آﺴﺮ ) )‪(Ph.de Greve‬‬
‫رهﺒﺮان اﻳﻦ و ﻓﻴﻠﻴﭗ دو ﮔﺮو ﻋﺎﻟﻴﺖﺏﻮدﻧﺪ‪.‬در ﻃﻰ ﻗﺮن ‪ ١٢‬و ‪ ١٣‬ﻣﻴﻼدىﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ در ﻓﺮهﻨﮓ ﻏﺮﺏﻰ‬
‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﭼﻨﺎن ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ آﻪ ﻳﻚﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻬﺮى ﺁن ﺏﻮد‪.‬اﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از ﺁﻧﭽﻪ درﻗﺮن‬
‫ﭘﺎﻧﺰدهﻢ ﺏﻪ ﻧﺎم رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪ‪:‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺏﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﻣﺂﺏﻰ ﺏﺮاى ﻓﺮاراز اﺱﻼم ﻣﺂﺏﻰ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺏﻮد آﻪ‬
‫ﺡﺘﻰ اذهﺎن روﺷﻨﺎن اﻋﺼﺎرﺏﻌﺪ را ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ اﺱﻼم ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﻰداﺷﺖ و واﻣﻰداﺷﺖﺏﻪ ﺕﻌﺮﻳﺾ و ﺡﻤﻠﻪ‪.‬‬

‫در دﻧﺒﺎل اﻳﻦ اﺡﻮال ﺏﻮد آﻪ ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪،‬در آﺘﺎب ﻣﻌﺮوفﺕﺌﻮدﻳﺴﻪ ) ‪ (Theodicee‬ﺧﻮﻳﺶ وﻗﺘﻰ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﺟﺒﺮ را ﻣﻄﺮح آﺮداﺱﻼم را ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺁﻳﻴﻦ ﺟﺒﺮى )‪ (Fatum Mohammetanum‬ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ ﻧﻔﻰ اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺁﻧﭽﻪ را وى ﺟﺒﺮ ﻣﺤﻤﺪﻳﺎن ﻧﻤﻮد‪.‬ﺏﻴﻜﻦ و وﻟﺘﺮ ﺧﺮاﻓﺎتﻧﺎرواﻳﻰ را آﻪ ﻋﺎﻣﻪ اهﻞ اروﭘﺎ در ﺏﺎب اﺱﻼم‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺏﻴﺶ از ﺡﺪﺽﺮورت ﺟﺪى ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺡﺎآﻰ ﺏﻮد از ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ اذهﺎن ﻧﺴﺒﺖﺏﻪﻧﻔﻮذ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﺱﻼم‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ﺹﺪاى ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻬﮕﺎﻩ‪-‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺽﻌﻴﻒدر آﻼم ﺏﻌﻀﻰ دوﺱﺘﺪاران ﺡﻘﻴﻘﺖ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﺕﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪﻣﺤﻤﺪ را ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻧﻮع ﭘﺎﺱﺦ ﺏﺮاى درام وﻟﺘﺮ آﻪ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ هﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﺏﻮدﻧﻮﺷﺖ و ﺏﺎ ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺏﻴﺸﺘﺮى از اﺱﻼم ﺱﺨﻦ راﻧﺪ و آﺎرﻻﻳﻞ آﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪﺧﺼﻤﺎﻧﻪ اروﭘﺎﺋﻴﺎن را ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ اﺱﻼم و ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﺁن آﺲ آﻪ وى‬
‫او را»ﻗﻬﺮﻣﺎن اﻧﺒﻴﺎ«ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ ذآﺮ ﻣﻰآﻨﺪ اﻋﺘﺮاف دارد آﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدىﺏﺮاى ﻣﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺠﺎﻟﺖ اﺱﺖ‪.‬‬

‫در واﻗﻊ آﺎﻓﺮ ﻣﺎﺟﺮاﻳﻴﻬﺎى ﻗﺮون وﺱﻄﻰ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻧﻴﺰ ﺏﺮاى ﺁن اﺱﺖ آﻪ ﺕﺎﺷﺎﻧﻪ از ﺏﺎرﻣﻨﺖ ﻣﺮﺏﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺧﺎﻟﻰ‬
‫آﻨﺪ‪.‬ﺏﻬﺮ ﺡﺎل‪،‬اﮔﺮ ﺁﻧﭽﻪ اروﭘﺎ درﻗﺮون وﺱﻄﻰ و ﺏﻌﺪ از ﺁن‪،‬در رﻳﺎﺽﻰ‪،‬ﻃﺐ‪،‬و ﺷﻴﻤﻰ‪ ،‬ﺏﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺪﻳﻮﻧﺴﺖﺟﻤﻊ‬
‫ﺁﻳﺪ ﺏﻰ ﺷﻚ رﻗﻢ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ اﺱﺖ اﻣﺎ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اروﭘﺎ ﻧﻴﺰاﻳﻦ ﻧﻔﻮذ اﺱﻼم آﻢ اهﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺏﻦ ﺱﻴﻨﺎ و اﺏﻦ رﺷﺪ و اﺏﻦ ﺏﺎﺟﻪ و ﻏﺰاﻟﻰ را در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺁﻧﭽﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب‪،‬ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ‪،‬ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﻰﺕﻮان ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺴﻤﻪ آﻨﺪﻳﺎك ﻳﻚ ﻣﻮﺽﻊ از رﺱﺎﻟﻪ ﺡﻰ ﺏﻦ ﻳﻘﻈﺎن اﺏﻦ ﻃﻔﻴﻞ را ﺏﺨﺎﻃﺮ ﻣﻰﺁورد‪.‬‬

 ‫ﺏﻴﺎن ﻣﻌﺮوف ﺷﻴﺦ در آﺘﺎب ﺷﻔﺎ و هﻤﭽﻨﻴﻦ در اﺷﺎرات )‪ (٢٠٩‬آﻪ وى ﻃﻰﺁن اﻧﺴﺎﻧﻰ را ﻓﺮض ﻣﻰآﻨﺪ آﻪ ﻳﻜﺪﻓﻌﻪ‬
‫ﺏﻄﻮر آﺎﻣﻞ ﺧﻠﻖ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ اﻣﺎ درﺧﻼء ﻣﻌﻠﻖ اﺱﺖ و از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺧﺎرج ﻣﺤﺠﻮب ﻧﺰد داﻧﺶ ﻃﻠﺒﺎن ﺷﺮق‬
‫ﻣﻌﺮوفاﺱﺖ‪.‬ﺏﻤﻮﺟﺐ ﻗﻮل ﺷﻴﺦ‪،‬ﭼﻨﻴﻦ وﺟﻮدى در اﺙﺒﺎت و ادراك وﺟﻮد ﺧﻮد آﻪﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻓﺮض و ادراك‬
‫اﻋﻀﺎء و اﺡﺸﺎء و ﺟﻮارح وى ﻳﺴﺖﺷﻚﻧﻤﻰآﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺏﻴﺎن ﺏﺎ ﺕﻔﺼﻴﻠﻰ آﻪ ﺷﻴﺦ در آﺘﺐ ﺧﻮﻳﺶ در ﺁن ﺏﺎب داردﻳﺎد‬
‫ﺁور ﻗﻮل دآﺎرت اﺱﺖ آﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ هﺮ درﻳﺎﻓﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻦ ﺧﻄﺎ ﺏﺎﺷﺪاﻳﻦ درﻳﺎﻓﺖ آﻪ از وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ دارم ﺧﻄﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﺮوفﻣﻰاﻧﺪﻳﺸﻢ ﭘﺲ هﺴﺘﻢ آﻪ اﺱﺎس ﺡﻜﻤﺖ دآﺎرت ﺏﺸﻤﺎرﺱﺖ و در آﻼماﮔﻮﺱﺘﻴﻦ و‬
‫آﺎﻣﭙﺎﻧﻼ ﻧﻴﺰ ﺏﻪ وﺟﻪ دﻳﮕﺮ ﺏﻴﺎن ﺷﺪﻩ ﺏﻮد ﻧﺰد ﺷﻴﺦ ﻧﻴﺰ ﺱﺎﺏﻘﻪدارد )‪ ٢١٠‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ﻧﻴﺰ دآﺎرت و آﻨﺪﻳﺎك از اﺏﻦ‬
‫ﺱﻴﻨﺎ و اﺏﻦ ﺏﺎﺟﻪﺕﺎﺙﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺏﺎﺷﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ آﻪ ﺏﻴﻦ اﺱﺎس ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺏﺎ اﻗﻮالﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ‬
‫هﺴﺖﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از اهﻤﻴﺖ و ﻋﻤﻖ ﺁراء ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼم‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬ﺕﺮﺟﻤﻪ آﺘﺐ ﺷﻴﺦ و اﺏﻦ رﺷﺪ ﺏﻪ ﻻﺕﻴﻨﻰ و ﻋﺒﺮى ﻧﻴﺰ ﺏﻰﺷﻚﻧﻤﻰﺕﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺱﺖ در اذهﺎن ﻣﺴﺘﻌﺪان اهﻞ‬
‫اروﭘﺎ ﺡﺘﻰ ﺏﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻬﺪاﺱﻜﻮﻻﺱﺘﻴﻚ ﺏﻰﺕﺎﺙﻴﺮ ﺏﻤﺎﻧﺪ‪.‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺕﺮﺟﻤﻪ ﺡﻰ ﺏﻦ )‪ (Eduardo Pocchochio‬ﺕﺤﺖ‬
‫ﻳﻘﻈﺎن اﺏﻦ ﻃﻔﻴﻞ ﺏﻪﻻﺕﻴﻨﻰ آﻪ در ‪ ١٦٧١‬ﺏﻮﺱﻴﻠﻪ )‪ (Philosophus Autodidactus‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪،‬و ﺏﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ‬
‫و هﻠﻨﺪى ﻧﻴﺰﻧﻘﻞ ﻋﻨﻮان ﺷﺪ در اروﭘﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ آﺘﺎب ﻣﺸﺎﺏﻪ ﺏﻮﺟﻮد ﺁورد آﻪ از ﺁﻧﺠﻤﻠﻪ ﺏﻮداﺕﻼﻧﺘﻴﺲ اﺙﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ‬
‫ﺏﻴﻜﻦ و ﺕﺎ ﺡﺪى راﺏﻴﻨﺴﻮن آﺮوزوﺋﻪ اﺙﺮ داﻧﻴﻞدﻓﻮ‪.‬‬

‫ﻧﻔﻮذى آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ در رﻳﺎﺽﻰ‪،‬ﺷﻴﻤﻰ‪،‬ﻃﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اروﭘﺎداﺷﺘﻪ اﺱﺖ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻃﺒﻴﻌﻰ اﺱﺖ اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪﻧﻔﻮذى اﺱﺖ آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼم در ادﺏﻴﺎت اروﭘﺎ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ و ﺁن ﺧﻮد ﺏﻬﻴﭽﻮﺟﻪ ﭼﻴﺰ ﺏﻰ‬
‫اهﻤﻴﺘﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ادﺏﻴﺎت رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮون وﺱﻄﻰ راﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺧﺎص اروﭘﺎ ﻣﻰﺷﻤﺎرﻧﺪ اﻣﺎ ﺏﺤﻘﻴﻘﺖ هﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺏﻴﺸﺘﺮ در ﺁن ﺕﺎﻣﻞآﻨﻨﺪ ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺏﻪ وﺟﻮد ﻳﻚ اﺹﻞ ﺷﺮﻗﻰ در ﺁن ﭘﻰ ﻣﻰﺏﺮﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ‪،‬ﭘﺎرﻩﻳﻰاز ﻗﺼﻪهﺎى ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ‬
‫ﺷﺎﻩ ﺁرﺙﺮرﻳﺸﻪ ﺷﺮﻗﻰ دارد‪.‬ﻗﺼﻪ ﻣﻌﺮوف ﻓﻠﻮارو ﺏﻼﻧﺶ ﻓﻠﻮر‪،‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ داﺱﺘﺎن )‪(Nicolette Aucussin et‬‬
‫آﻪ ﻳﻜﻰ ازدﻟﭙﺬﻳﺮﺕﺮﻳﻦ داﺱﺘﺎﻧﻬﺎى ﻗﺪﻳﻢ اروﭘﺎﺱﺖ رﻳﺸﻪ اﺱﻼﻣﻰ دارد‪ (Al-Qasim) .‬اﺱﺖ و ﻣﺤﺒﻮﺏﻪ او‪-‬آﻪ‬
‫درﺁﻏﺎز ﻳﻚ آﻨﻴﺰ ﻗﻬﺮﻣﺎنداﺱﺘﺎن ﻧﺎم واﻗﻌﻴﺶ اﻟﻘﺎﺱﻢ ﺏﻰﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻣﻰﻧﻤﺎﻳﺪ‪-‬در واﻗﻊ ﻳﻚ ﺷﺎهﺰادﻩ ﺧﺎﻧﻢﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫اﺱﺖ‪،‬از اهﻞ ﺕﻮﻧﺲ‪.‬ﻧﻪ ﺕﻨﻬﺎ ﺷﻜﻞ و ﻗﺎﻟﺐ ﺁﻧﭽﻪ اﻋﺮابزﺟﻞ ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ در اروﭘﺎ در ﺷﻌﺮ ﺕﺮوﺏﺎدورهﺎ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪ‬
‫ﺏﻠﻜﻪ اﻳﻦﺱﺮاﻳﻨﺪﮔﺎن ﺏﻰﻧﺸﺎن‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ اﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ ﺏﺪرﺱﺘﻰ ﺏﻴﺎن ﻣﻰآﻨﺪ‪،‬از ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻋﺮﺏﻰ ﻧﻴﺰ اﺱﺘﻔﺎدﻩ‬
‫آﺮدﻧﺪ‪.‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺸﻖ در ﺕﺮوﺏﺎدورهﺎﺏﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺁﻧﭽﻪ ﻋﺮب اﻟﺤﺐ اﻟﻌﺬرى ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ و در ﺡﻘﻴﻘﺖ رﻧﮓ‬
‫ﻋﺸﻖاﻓﻼﻃﻮﻧﻰ دارد ارﺕﺒﺎط داﺷﺖ )‪. (٢١١‬‬

‫ﺁﺙﺎر و اﻓﻜﺎر دو ﺕﻦ از ﻧﺎم ﺁوران اروﭘﺎ در ﻗﺮن ‪ ١٤‬ﺏﺎ اﻓﻜﺎر و ﺁﺙﺎرﻣﺤﻴﻰ اﻟﺪﻳﻦ اﺏﻦ ﻋﺮﺏﻰ ارﺕﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ دارد و‬
‫اﻳﻦ دو ﺕﻦ ﻋﺒﺎرﺕﻨﺪ از داﻧﺘﻪ ورﻳﻤﻮن ﻟﻮل‪.‬اﻳﻦ آﻪ رﻳﻤﻮن ﻟﻮل ﺏﺎ ﺡﻜﻤﺖ اﺱﻼﻣﻰ ﺱﺮو آﺎر داﺷﺘﻪ اﺱﺖﺟﺎى ﺷﻚ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺕﺎﺙﻴﺮ ﺁن در ﺏﻌﻀﻰ ﺁﺙﺎرش هﺴﺖ‪.‬ﺁﺱﻴﻦ ﭘﺎﻻﺱﻴﻮس ﻣﺤﻘﻖاﺱﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻰ و ﺏﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ از اهﻞ ﺕﺤﻘﻴﻖ ﻧﺸﺎن‬
‫دادﻩاﻧﺪ آﻪ داﻧﺘﻪ ﺕﺎ ﺡﺪزﻳﺎدى از اﺏﻦ اﻟﻌﺮﺏﻰ ﺧﺎﺹﻪ از آﺘﺎب اﻻﺱﺮاء و ﻓﺘﻮﺡﺎت ﻣﻜﻴﻪ او ﺕﺎﺙﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪاﺱﺖ‪.‬اﻳﻦ دﻋﻮى‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺱﺘﺎﻳﺸﮕﺮان داﻧﺘﻪ و آﺴﺎﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪاﺕﻴﻦ ژﻳﻠﺴﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ (٢١٢) .‬اﻣﺎ ﻗﻮل ﭘﺎﻻﺱﻴﻮس‪،‬در ﭘﺮﺕﻮ ﺕﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫دﻳﮕﺮﺕﻘﺮﻳﺒﺎ ﻣﺴﻠﻢ اﺱﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ا‪.‬ﭼﺮوﻟﻰ )‪ (٢١٣‬آﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻌﺮاج ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرداﺱﺘﻔﺎدﻩ ﺁن ﻋﺼﺮ را ﻣﻨﺘﺸﺮ آﺮدﻩ‬
‫اﺱﺖ در اﺹﻞ ﻗﻀﻴﻪ ﺟﺎى ﺷﻚ ﺏﺎﻗﻰ ﻧﻤﻰﮔﺬارد‪.‬‬

‫در آﻼم داﻧﺘﻪ درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ ﺕﺎﺙﻴﺮ اﺱﻼم ﺏﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺪ از ﻧﻮع اﻗﺘﺒﺎﺱﻬﺎﻳﻰ ﺏﻮدﻩ اﺱﺖ از ﻣﻮاد ﺙﺎﻧﻮى و اﺡﺘﻤﺎل ﺁﻧﻜﻪ‬
‫ﻓﻰ اﻟﻤﺜﻞ رﺱﺎﻟﻪ اﻟﻐﻔﺮان ﻣﻌﺮى هﻢدر اﻳﺠﺎد ﺁن اﺙﺮ ﻧﻔﻮذى داﺷﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ ﺏﻌﻴﺪ اﺱﺖ )‪ (٢١٤‬اﻣﺎ در اﺹﻞ ﻧﻔﻮذ هﻴﭻﺟﺎى‬
‫اﻧﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺏﻌﻼوﻩ‪،‬از ﺷﺎﻋﺮان ﺏﺰرگ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺕﻨﻬﺎ داﻧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺏﻪ ﻓﺮهﻨﮓاﺱﻼﻣﻰ ﻣﺪﻳﻮن اﺱﺖ‪،‬ﭘﺘﺮارك هﻢ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺏﺎ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺱﻼﻣﻰ ﺏﻴﺶ و آﻢﻣﺎﻧﻮس ﺏﻮدﻩ اﺱﺖﺏﻠﻜﻪ ﺧﻮد وى در ﻳﻚ ﻣﻜﺘﻮب آﻪ ﺏﻪ دوﺱﺘﻰ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪو رﻧﺎن ﺁن را در‬
‫آﺘﺎب اﺏﻦ رﺷﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ )‪ (٢١٥‬اﻋﺘﺮاف آﺮدﻩاﺱﺖ آﻪ ﺏﺎ ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺮب هﻢ ﺁﺷﻨﺎﻳﻰ دارد هﺮ ﭼﻨﺪ ﺁن‬
‫را ﻧﻤﻰﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬

‫از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﻮاهﺪ در ادب اروﭘﺎ‪،‬ﺡﺘﻰ در ادب دورﻩ ﺧﻮد ﺁﮔﺎهﻰﺁن‪،‬هﺴﺖ آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﻧﻔﻮذ ﻋﻤﻴﻖ ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﺱﻼم‪.‬ﺏﺪﻳﻦ ﺕﺮﺕﻴﺐﺕﻤﺪن اﻣﺮوز دﻧﻴﺎ در ادب‪،‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪،‬در ﻋﺮﻓﺎن و در ﻋﻠﻢ ﺕﺎ ﺡﺪ زﻳﺎدى‪،‬ﺏﻪ اﺱﻼم و ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﺱﻼﻣﻰ ﻣﺪﻳﻮن اﺱﺖ‪.‬ﻧﻪ ﺁﻳﺎ وﻗﺖ ﺁﻧﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺡﺴﺎب‪،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺏﻪ اﺟﻤﺎل‪،‬ﻳﻚ ﺟﺎ ﺏﺮرﺱﻰ ﺷﻮد؟‬

‫‪ -٢٥‬اﺳﻼم و ﻓﺮهﻨﮓ ﻏﺮب‬

 ‫اﻳﻦ اﺱﺖ ﺹﻮرﺕﻰ ﻣﺨﺘﺼﺮ از ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺏﻪ ﺏﺎزار ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻓﺮهﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰﺁوردﻩاﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺁن ﺏﺎزار ﻣﻌﺮﻓﺖ آﻪ‬
‫اهﻞ اروﭘﺎ را ﺏﺎ اﻳﻦ ﻣﺘﺎﻋﻬﺎى ﻧﻮ ﻇﻬﻮرﺁﺷﻨﺎ آﺮد ﻋﺒﺎرت ﺏﻮد از اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺱﻴﺴﻴﻞ‪ .‬در اﺱﭙﺎﻧﻴﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺏﻪ‬
‫ﻓﺮهﻨﮓاﺱﻼﻣﻰ‪-‬آﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﻮم ﺏﺮﺕﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰﺷﺪ‪-‬ﺏﻘﺪرى در )‪ (Alvaro‬ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﺘﻌﺼﺐﻣﺴﻴﺤﻰ در‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﻬﺎﮔﻬﮕﺎﻩ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻰﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﺡﺘﻰ ﺁﻟﻮارو ﺱﺎل ‪ ٨٥٤‬ﺷﻜﺎﻳﺖ دارد از اﻳﻨﻜﻪ هﻤﻮﻃﻨﺎن ﻣﺴﻴﺤﻰ وى از اﺷﻌﺎرو‬
‫ﻗﺼﻪهﺎى ﻋﺮب ﻟﺬت ﻣﻰﺏﺮﻧﺪ و ﺁﺙﺎر ﺡﻜﻤﺎء اﺱﻼﻣﻰ را ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪ‪،‬ﻧﻪ ﺏﺮاىﺁﻧﻜﻪ ﺁﻧﻬﺎ را رد آﻨﻨﺪ ﺏﻠﻜﻪ ﺏﻪ ﻗﺼﺪ ﺁﻧﻜﻪ‬
‫در زﺏﺎن ﻋﺮﺏﻰ ﺱﺒﻚ ﺏﻴﺎن دﻟﻜﺶ ودرﺱﺘﻰ ﭘﻴﺪا آﻨﻨﺪ‪ (٢١٦) .‬اﮔﺮ ﺕﺎرﻳﺦ داﺋﻢ ﺱﻴﺮ ﺧﻮد را ﺏﺎ ﺷﻮﺧﻰ ﻧﺎﻣﻄﺒﻮﻋﻰ‬
‫ﺕﻜﺮارﻧﻤﻰآﻨﺪ ﭼﺮا اآﻨﻮن ﺏﺎﻳﺪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺱﻼم ﺏﻌﻀﻰ ﺷﻜﺎﻳﺖ آﻨﻨﺪ آﻪ هﻤﻮﻃﻨﺎنﻣﺎ ﺕﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮﻳﺐ آﺘﺎﺏﻬﺎﺋﻰ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‬
‫آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻪ ﺏﺮاى رد و ﺏﺤﺚﺏﻠﻜﻪﺏﺪان ﻗﺼﺪ ﻣﻰﺧﻮاﻧﻨﺪ آﻪ در زﺏﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺱﺒﻚ ﺏﻴﺎن دﻟﻜﺶ و درﺱﺘﻰﺏﺪﺱﺖ‬
‫ﺁورﻧﺪ؟ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺏﻌﺪ از ﺁﻟﻮارو‪،‬ﺷﻜﺎﻳﺖ او را در زﺏﺎنﭘﺘﺮارك ﺷﺎﻋﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻰ ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ آﻪ ﺏﺎ ﺧﺸﻢ و هﻴﺠﺎن‬
‫ﻣﻰآﻮﺷﻴﺪاﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻴﻬﺎى ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ را از ﺡﺲ ﺕﺤﺴﻴﻦ و اﻋﺠﺎﺏﻰ آﻪ ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و اﻋﺮاب دارﻧﺪ ﺏﺎز‬
‫ﺁورد‪.‬اﻳﻦ ﺡﺲ اﻋﺠﺎب ﻧﺴﺒﺖﺏﻪ ﻓﺮهﻨﮓ و ادبﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺕﺎ ﺡﺪى ﺏﻮد آﻪ ﻳﻚ ﺕﻦ از ﭘﺎﭘﻬﺎ‪-‬ﺱﻴﻠﻮﺱﺘﺮ دوم‪-‬را ﻧﻴﺰ ﺏﻪ‬
‫ﺁﻣﻮﺧﺘﻦزﺏﺎن ﻋﺮﺏﻰ واداﺷﺘﻪ ﺏﻮد‪.‬ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ ﺏﺎ زﺏﺎن ﻋﺮﺏﻰ و ﻓﺮهﻨﮓ اﺱﻼﻣﻰ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎو ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻣﺤﺮك و‬
‫اﻧﮕﻴﺰﻩ ﺁن ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﻰ و ﻓﻜﺮى ﺷﺪ آﻪﺏﻌﺪهﺎ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪ و هﻤﻪ اروﭘﺎ را ﺏﻪ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش‬
‫ﺁورد‪.‬ﺏﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪاروﭘﺎ ﺡﺘﻰ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺧﻮد را ﺕﺎ ﺡﺪ ﻗﺎﺏﻞ ﻣﻼﺡﻈﻪﻳﻰ ﺏﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺪﻳﻮناﺱﺖ‪.‬‬

‫ﺏﻴﺎن اﻳﻦ دﻋﻮى ﻧﻪ ﺡﺎﺟﺖﺏﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ دارد ﻧﻪ ﻧﻴﺎز ﺏﻪ ﺕﻌﺼﺐ‪.‬‬

‫دﻧﻴﺎى اﺱﻼم ﺏﻘﺪر آﺎﻓﻰ اﻓﺘﺨﺎرات راﺱﺘﻴﻦ دارد آﻪ ﻧﻴﺎزى ﺏﻪ ﮔﺰاف و دﻋﻮىﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺏﺎﺷﺪ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬ذآﺮ اﻳﻦ ﺱﺨﻨﺎن‬
‫اﮔﺮ از ﺁن ﺡﺲ ﺡﻘﺎرت ﻧﻔﺲ آﻪهﺠﻮم ﺕﺠﺎوز ﮔﺮاﻧﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻏﺮﺏﻰ در ﺏﻌﻀﻰ ﺏﻴﺨﺒﺮان ﻣﺎ ﺏﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺱﺖﺏﻜﺎهﺪ‬
‫رواﺱﺖ ﻟﻴﻜﻦ روا ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﺕﻮﻓﻴﻖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎ را ﺏﻪ دام ﻏﺮور ﺏﻴﻨﺪازد‪،‬ﻳﺎ ﺏﻪ دام ﺕﻌﺼﺐ و ﻋﻨﺎد‪.‬درﺱﺖ اﺱﺖ آﻪ‬
‫ﻏﺮب ﺏﻪ ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ ﺧﻴﻠﻰﺏﻴﺶ از ﺁﻧﭽﻪ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف دارد ﻣﺪﻳﻮن اﺱﺖ‪،‬اﻣﺎ در ﻳﻚ ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ اﺧﻴﺮﻧﻴﺰ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻋﻤﺪﻩﻳﻰ ازﻳﻦ وام ﺧﻮد را ادا آﺮدﻩ اﺱﺖ‪.‬ﺏﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪،‬هﻨﻮز ﻓﺮهﻨﮓاﺱﻼﻣﻰ ﻣﺎﻳﻪ ﺡﻴﺎﺕﻰ ﺧﻮد را ﺡﻔﻆ آﺮدﻩ اﺱﺖ و‬
‫هﻨﻮز در ﻏﺮب روﺷﻦ ﺏﻴﻨﺎﻧﻰهﺴﺘﻨﺪ آﻪ ﺏﺪرﺱﺘﻰ اﻧﺘﻈﺎر دارﻧﺪ ﺕﺎ ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺱﺖ اﻟﻬﺎﻣﺎت ﺕﺎزﻩﻳﻰ ازﺷﺮق و‬
‫اﺱﻼم درﻳﺎﻓﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫یﺎدداﺵﺘﻬﺎ‬

‫‪.١‬ﺏﺎﻣﺪاد اﺱﻼم‪،‬ﭼﺎپ اول‪١١٣/‬‬

‫‪Guillaume,A.,lslam ./٢٫٢٩‬‬

‫‪./٣٫٨٤ Hitti.Ph. K.,The Arabs, A Short History, 4th ed‬‬

‫‪Sarton, Introduction,Vol I /٤٫٥٢٣‬‬

‫‪Durant,W.,The Age of Faith, Part IV, Chap. XIV ،٥٫١٠‬‬

‫‪Sarton, Introduction, Vol, I /٦٫٥٢٤‬‬

 ‫‪.٧‬ﺏﺮ ﺧﻼف ﻗﻮل ﺏﻴﺮوﻧﻰ آﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ را ﺕﻘﺮﻳﺒﺎ از ﺟﻌﻞ زﻧﺎدﻗﻪ اﺱﻼم ﻣﻰداﻧﺪ ﺷﻮاهﺪ و اﻣﺎرات ﺡﺎآﻰ از‬
‫اﺹﺎﻟﺖ در اﺹﻞ ﺁن هﺴﺖ‪.‬ﺏﺮاى ﺕﻔﺼﻴﻞرﺟﻮع آﻨﻴﺪ ﺏﻪ آﺮﻳﺴﺘﻦ ﺱﻦ‪،‬اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺱﺎﺱﺎﻧﻴﺎن‪.٤٥١-٣/‬‬

‫‪.٨‬ﻣﺘﺰ‪،‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺱﻼﻣﻴﻪ‪٥٧/١،‬‬

‫‪».٩‬ﻣﻦ ﻇﻠﻢ ﻣﻌﺎهﺪا و آﻠﻔﻪ ﻓﻮق ﻃﺎﻗﺘﻪ ﻓﺎﻧﺎ ﺡﺠﻴﺠﻪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﻪ«‪،‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪١٦٢/،‬‬

‫‪Assemani, Bib. Orient. Roma 1917-23 Vol.III /١٠٫١٣١‬‬

‫‪١٢/١١٫٣٦٩ .Arnold,(Toleration) in Hasting,s E.R.E‬‬

‫‪Gobineau, Religions et Philosophies/24 ff . .١٢‬‬

‫‪.١٣‬ﻣﺜﻞ آﺮﻳﻤﻪ‪:‬او ﻟﻢ ﻳﻨﻈﺮوا ﻓﻰ ﻣﻠﻜﻮت اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض‪،...‬ان ﻓﻰ ﺧﻠﻖاﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض و اﺧﺘﻼف اﻟﻠﻴﻞ و‬
‫اﻟﻨﻬﺎر ﻻﻳﺎت ﻻوﻟﻰ اﻻﻟﺒﺎب‪.‬‬

‫‪.١٤‬ﻗﻞ هﻞ ﻳﺴﺘﻮى اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻠﻤﻮن و اﻟﺬﻳﻦ ﻻ ﻳﻌﻠﻤﻮن اﻧﻤﺎ ﻳﺘﺬآﺮ اوﻟﻮ اﻻﻟﺒﺎب‪،‬ﻳﺮﻓﻊ اﷲ اﻟﺬﻳﻦ ﺁﻣﻨﻮا ﻣﻨﻜﻢ و اﻟﺬﻳﻦ‬
‫اوﺕﻮ اﻟﻌﻠﻢ درﺟﺎت‪،‬ﻓﺎﺱﺎﻟﻮا اهﻞاﻟﺬآﺮ ان آﻨﺘﻢ ﻻ ﺕﻌﻠﻤﻮن‪.‬‬

‫‪.١٥‬ﺷﻬﺪ اﷲ اﻧﻪ ﻻ اﻟﻪ اﻻ هﻮ و اﻟﻤﻼﺋﻜﺔ و اوﻟﻮ اﻟﻌﻠﻢ ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺏﺎﻟﻘﺴﻂ‪.‬‬

‫‪.١٦‬اﺡﻴﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪١١/١،‬‬

‫‪.١٧‬ﻣﺜﻞ‪:‬ﻣﻦ ﺟﺎﺋﻪ اﻟﻤﻮت و هﻮ ﻳﻄﻠﺐ اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻴﺤﻴﻰ ﺏﻪ اﺱﻼم ﻓﺒﻴﻨﻪ و ﺏﻴﻦاﻻﻧﺒﻴﺎء ﻓﻰ اﻟﺠﻨﺔ درﺟﺔ واﺡﺪة‪،‬ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻠﻢ‬
‫ﻓﺮﻳﻀﺔ ﻋﻠﻰ آﻞ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬اﻃﻠﺒﻮااﻟﻌﻠﻢ و ﻟﻮ ﺏﺎﻟﺼﻴﻦ‪،‬اﻟﻌﻠﻤﺎء ورﺙﺔ اﻻﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬اﻗﺮب اﻟﻨﺎس ﻣﻦ درﺟﺔ اﻟﻨﺒﻮةاهﻞ اﻟﻌﻠﻢ و‬
‫اﻟﺠﻬﺎد‪،‬ﻳﺸﻔﻊ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺙﻼﺙﺔ‪:‬اﻻﻧﺒﻴﺎء ﺙﻢ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺙﻢاﻟﺸﻬﺪاء‪.‬ﺏﺮاى اﺱﻨﺎد اﻳﻦ اﺡﺎدﻳﺚ و ﻧﻈﺎﺋﺮ ﺁﻧﻬﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫ﺏﻪ‪:‬اﺡﻴﺎءاﻟﻌﻠﻮم ﻏﺰاﻟﻰ و هﺎﻣﺶ ﺁن‪» :‬اﻟﻤﻐﻨﻰ ﻋﻦ ﺡﻤﻞ اﻻﺱﻔﺎر«‪١٢-١٥/١،‬‬

‫‪١٩٠٥/٢٧٠ f.Margoliouth, Mohammed andThe Rise of Islam, London .١٨‬‬

‫‪.١٩‬اﺱﺪ اﻟﻐﺎﺏﺔ‪٢٢٢/٢،‬‬

‫‪.٢٠‬اﺡﻴﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪٣٦/١،‬‬

‫‪.٢١‬اﻳﻀﺎ‪٢٣/١،‬‬

‫‪.٢٢‬اﻳﻀﺎ‪٣٦/١،‬‬

‫‪.٢٣‬درﺏﺎرﻩ اهﻤﻴﺖ ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺕﻤﺪن اﺱﻼﻣﻰ‪،‬ﻣﺨﺼﻮﺹﺎ رﺟﻮع ﺷﻮدﺏﻪ داورﻳﻬﺎى ﺱﺮوﻳﻠﻴﻢ ﻣﻮﻳﺮ‪،‬دوزى‪،‬و‬
‫ﮔﻠﺪزﻳﻬﺮ درﻳﻦ ﺏﺎب‪.‬ﺏﺮاون‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ ادﺏﻰ اﻳﺮان‪،‬ﺟﻠﺪ اول‪،‬ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻰ ﭘﺎﺷﺎ ﺹﺎﻟﺢ‪٣٦٤-٤٠٧/١٣٣٣ ،‬‬

‫‪.٢٤‬ﺏﻪ ﺧﺎﻃﺮ اهﻤﻴﺖ ﻋﻠﻤﻰ و ادﺏﻰ اﻳﻦ دوران اﺱﺖ آﻪ ﺁن را ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻳﻚﻧﻮع ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ در اﺱﻼم‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪.‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪,DES Islams MEZ, A., Renaissance ١٩٢٢. :‬‬

‫‪.٢٥‬در ﻣﻮرد وﻟﺘﺮ اﻟﺒﺘﻪ ﺏﺎﻳﺪ ﺏﻴﻦ ﺁﻧﭽﻪ او ﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮرخ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺱﺖﺏﺎ ﺁﻧﭽﻪﺏﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺲ دارد ﻓﺮق‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬درﺏﺎرﻩ اﻗﻮال وى وهﻤﭽﻨﻴﻦ درﺏﺎب ﺱﺨﻨﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺏﻴﻜﻦ در ﺏﺎب ﻣﺤﻤﺪ و اﺱﻼم رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬‬
‫‪,West Hitti,Ph.Kh., Islam AndThe ١٩٦٢/٥٥-٥٩،٥٦‬‬

‫‪.٢٦‬در ﺏﺎب داورﻳﻬﺎى ﺕﻌﺼﺐ ﺁﻣﻴﺰ ﮔﺬﺷﺘﻪ اروﭘﺎﺋﻰهﺎ‪،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪ :‬ﺕﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺏﻌﺪ از اﺱﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪٥٨١/‬‬
 ‫‪Werner, Philosophie Gre,cque,PP /١٠-١٢ .٢٧‬‬

‫‪IBID /١٤-١٥ .٢٨‬‬

‫‪.٢٩‬ارﺱﻄﻮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ آﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖﺏﺨﻮدى ﺧﻮد و ﻣﺴﺘﻘﻞاز ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺁن‪،‬ﺏﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺮﺱﻨﺪى و‬
‫ﺷﺎدى ﻣﻰﺏﺨﺸﺪ‪.‬ارﻳﺴﺘﻮآﺴﻦﺷﺎﮔﺮد او هﻢ‪،‬در رﺱﺎﻟﻪ ارﺙﻤﺎﻃﻴﻘﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اوﻟﻴﻦ آﺴﻰﺏﻮد آﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫را ﺏﻪ ﻣﺎوراء ﺡﻮاﺋﺞ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﺕﺠﺎرت رﺱﺎﻧﻴﺪ‪ .٣٠ .‬اﺏﻦ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪،‬ﻃﺒﻊ ﻟﻴﺪن‪١٣٧-٣٩/‬‬

‫‪.٣١‬اﺏﻦ ﺧﺮداذﺏﻪ‪،‬ﭼﺎپ دﺧﻮﻳﻪ‪ ١٠٦-١٠٧/،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺏﺎ‪Byzance ,Vassiliev /٨-٩ :‬‬

‫‪Grunebaume, L,Islam Medie,val /٣٢٫٣٥‬‬

‫‪.٣٣‬اﺡﻴﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪٣٧/١،‬‬

‫‪.٣٤‬ﻣﺠﺘﺒﻰ ﻣﻴﻨﻮى‪»،‬ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﭼﻴﻨﻰ«‪،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪﻩ ادﺏﻴﺎت ‪١/٣‬‬

‫‪,Theophanes Continuatus,ed. Bekker ١٨٣٨/١٨٥-٩٢ .٣٥‬‬

‫‪/٥٤٦ .٣٦‬پ ‪,Sarton, Introduction‬‬

‫‪.٣٧‬درﺏﺎرﻩ آﺎﻏﺬ و ﻧﻘﺸﻰ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در اﺷﺎﻋﻪ ﺹﻨﻌﺖ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﺁن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪ :‬ﺕﺎرﻳﺦ ﺹﻨﺎﻳﻊ و‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت‪،‬ﺕﺎﻟﻴﻒ ﭘﻴﺮروﺱﻮ‪،‬ﺕﺮﺟﻤﻪﺡﺴﻦ ﺹﻔﺎرى ‪١٦٢-٣/١٣٤١‬‬

‫‪ ٣٨‬و ‪.٣٩‬در ﺏﺎب ﺏﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ ﻣﺎﻣﻮن و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺏﺮاى اﻃﻼﻋﺎﺕﻰ درﺏﺎرﻩآﺘﺎﺏﺨﺎﻧﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫ﺏﻪ‪:‬ﻋﺼﺮ اﻟﻤﺎﻣﻮن‪،٣٧٥-٦/١،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪,Biblioteche Degli Arabi O., Le ,Pinto ١٩٢٨ :‬‬

‫‪.٤٠‬در ﺏﺎب اﺹﻞ اﻳﻦ رواﻳﺖ و ﻧﻘﺪ ﺁن رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬ﺟﺮﺟﻰ زﻳﺪان‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ اﻟﺘﻤﺪن اﻻﺱﻼﻣﻰ ‪ ٤٤-٥١/٣‬و‬
‫ﺡﻮاﺷﻰ دآﺘﺮ ﺡﺴﻴﻦ ﻣﻮﻧﺲ‪٥١/‬‬

‫‪.٤١‬اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺏﻦ ﻣﺴﻠﻢ هﻢ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺏﻴﺮوﻧﻰ ﻧﻘﻞ ﻣﻰآﻨﺪ‪،‬در ﻓﺘﺢ ﺧﻮارزمﺏﻪ ﻧﺎﺏﻮد آﺮدن آﺘﺐ اﻣﺮ آﺮدﻩ ﺏﺎﺷﺪ‪،‬ﺏﻪ‬
‫ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺏﻌﻴﺪ ﺏﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰرﺱﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪Turkistan, 1958/1 , .Barthold, V._V :‬‬

‫‪.٤٢‬در ﺏﺎب ﻣﺪارس در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻧﻘﺶ ﻣﺪرﺱﻪ ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪La Madrasa ,.Talas, A :‬‬
‫‪Histoire,1939 Nizamyya Et Son‬‬

‫‪.٤٣‬ﺏﺮاى ﻣﺪارس ﻗﺒﻞ از ﺁن رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬ﻣﺘﺰ‪،‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺱﻼﻣﻴﻪ‪٣١٨-١٩/١‬‬

‫‪.Legacy of Islam/245Guillaume, A.,(Philosophy andTheology) in ٤٤‬‬

‫‪١٩٦٠/١٠٧-٦٠ .٤٥ Scheader, der Mensch in Orient und Okzident, Munchen‬‬

‫‪Rosenthal. F. Fortleben der Antike im Islam/25 ،٤٦٫٥٥٢،٣٤٦‬‬

‫‪.٤٧‬در ﺏﺎب آﻠﻴﻠﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ هﻤﻴﻦ آﺘﺎب‪،‬ﻳﺎدداﺷﺖﺷﻤﺎرﻩ ‪،٧‬و درﺏﺎرﻩ‬

‫‪ E.Littmann‬در اﻟﻒ ﻟﻴﻞ و ﺏﺤﺜﻬﺎﻳﻰ آﻪ درﺏﺎب ﻣﺂﺧﺬ ﺁن ﺷﺪﻩ اﺱﺖ رﺟﻮع ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ ﺏﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫اﺱﻼم‪،‬ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ ﺏﺰﺏﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮى‪،‬ج ‪.٣٦٩-٧٥/١‬‬

‫‪.Augenheilkunde bei den Arabern,Leipzig 1905Hirschberg, Geschichte der ٤٨‬‬

 ‫‪/.Hirschberg, op. cit ٥٧ .٤٩‬‬

‫‪.٥٠‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را درﺏﺎرﻩ ﺏﻨﺎى ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻋﻀﺪى ﻧﻘﻞ آﺮدﻩاﻧﺪ اﻣﺎ ﺁنﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻣﺪﺕﻬﺎ ﺏﻌﺪ از وﻓﺎت رازى‬
‫درﺱﺖﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬ﻇﺎهﺮا ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎنﻣﻌﺘﻀﺪى آﻪ ﻣﺮﺏﻮط ﺏﻪ ﻋﻬﺪ رازى اﺱﺖﺏﺴﺒﺐ ﺷﺒﺎهﺖ ﻧﺎم ﺏﻌﺪهﺎ درﻳﻦﻣﻮرد ﺏﺎ‬
‫ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻋﻀﺪى ﺧﻠﻂ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫‪.٥١‬دآﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢ ﺁﺏﺎدى‪»،‬ﻗﺎﻧﻮن«‪،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻌﺎرف اﺱﻼﻣﻰ‪٤/١،‬‬

‫‪٥٢ .Hitti, Ph. K., History of the Arabs, 7th ed. New York‬‬

‫‪١٩٦٠/٥-٦‬‬

‫‪.York Hitti, Ph. K., An Arab-Syrtan Gentleman, New ١٦٢/١٩٢٩ ٥٣‬‬

‫‪.٥٤ ,Meierhof, M.,[Science and Medicine] in Legacy of Islam‬‬

‫‪./٣٥٣‬ﺡﺢ ﺧﮋ‪٨‬‬

‫‪.٥٥‬اﻗﺪاﻣﺎت وﻟﻴﺪ اﻣﻮى در ﻣﻮرد ﺟﺬاﻣﻴﻬﺎ آﻪ ﺏﻪ رواﻳﺖ ﻃﺒﺮى ﺁﻧﻬﺎ را از‬

‫ﮔﺪاﺋﻰ و وﻟﮕﺮدى در ﺏﻴﻦ ﻣﺮدم ﺏﺎزداﺷﺖ ﺕﺎ ﺡﺪى ﻧﻮﻋﻰ اﺡﺘﻴﺎط‬

‫ﺏﻬﺪاﺷﺘﻰ هﻢ ﺏﻮد اﻣﺎ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺏﻪ ﺕﺎﺱﻴﺲ ﺏﻴﻤﺎرﺱﺘﺎن ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪/Lewin, B., EI(2), Vol.I ٥٦٫٣٥٥‬‬

‫‪ ٥٧‬و ‪.٥٨‬ﺏﺮاى ﺕﻔﺼﻴﻞ ﺏﻴﺸﺘﺮ درﺏﺎب اﺡﻮال و ﺁﺙﺎر اﺏﻦ اﺏﻰ اﺹﻴﺒﻌﻪ و اﺏﻦ ﺏﻴﻄﺎر‪،‬‬

‫و هﻤﭽﻨﻴﻦ درﺏﺎرﻩ ﺏﺮرﺱﻰهﺎى ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺏﺎب ﻓﻼﺡﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‬

‫‪، ,J. Vernet‬در ﻣﺎﺧﺬ ﻣﺬآﻮر در ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،٤٧‬ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺼﻄﻔﻰ اﻟﺸﻬﺎﺏﻰ‪،‬‬

‫ج ‪ ٩٢٠-٢٢/٢‬و ج ‪ ٧١٥-١٦/٣‬و ‪٧٥٩-٦٠‬‬

‫‪.٥٩‬ﺱﻴﺪ ﺡﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ‪،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺱﻼﻣﻰ درﺏﺎرﻩ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪٩٨-١٠٣/‬‬

‫)‪ (Xenophanes‬ﺡﻜﻴﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ هﻢ ﻓﺴﻴﻞ را ﻧﺸﺎﻧﻪﻳﻰ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻪ ‪.٦٠‬آﺴﻨﻮﻓﺎﻧﺲ‬

‫اﺱﺖ از اﻳﻨﻜﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻜﺮر زﻳﺮ ﺁب درﻳﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ و ﺏﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ اﺱﺖ‪.‬‬

‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪/Sarton, Introduction, I ٧٣:‬‬

‫‪/٦١٫٥٨٥‬پ ‪,Sarton, Introduction‬‬

‫‪.٦٢‬ﻣﺼﺎﺡﺐ‪،‬ﺧﻴﺎم ﺏﻌﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮ‪١٠٣/‬‬

‫‪/٥٦٣-٦٣٫٤‬پ ‪,Sarton, Introduction‬‬

‫‪.٦٤‬ﺧﻴﺎم ﺏﻌﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮ‪١٠٤/‬‬

١٠٩/‫ ﺟﺒﺮ‬٣٩٠ .٦٥ ‫ﺧﻴﺎم ﺏﻌﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ‬،‫ﻣﺼﺎﺡﺐ‬.٦٦ /Carra de Vaux, in Legacy of Islam

٢٠٥/‫ﺕﺮﺟﻤﻪ اﺡﻤﺪ ﺏﻴﺮﺷﻚ‬،‫ﺱﺮﮔﺬﺷﺖ ﻋﻠﻢ‬،‫ﺱﺎرﺕﻮن‬.٦٧

Nallino, EI(2),Vol.I /١١٣٨ .٦٨

٩٩/‫ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم در اﺱﻼم‬،‫ﺕﻘﻰ زادﻩ‬.٦٩

٧٠ .Aydin Sayili, in Ankara uniuersitesi dil ue Tarib-Gografya

Fakultesi Dergisi,Cilt XIV, Sayi ١-٢/٢-٣

٩٧/‫ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم در اﺱﻼم‬،‫ﺕﻘﻰ زادﻩ‬.٧١

/Millas, J.M. EI(2), Vol.I ١٤٣-٧٢٫٤

/Legacy of Islam ٧٣٫٣٣٤

/Sarton, Introduction I ٢٧١ .٧٤

١٠٦/‫ﺧﻴﺎم ﺏﻌﻨﻮان ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮ‬،‫ﻣﺼﺎﺡﺐ‬.٧٥

/Sarton Introduction, I ٦٩٤ .٧٦

/Carra de Vaux, Penseurs de l|Islam II ١٨١ .٧٧

/Usher, A., History of Mechanical inuention I ١٢٨-٢٩ .٧٨

.Kraus-Plessner, EI (2),Vol ٢/٧٩٫٣٦٨

:‫درﺏﺎب ﻋﺒﺎس ﺏﻦ ﻓﺮﻧﺎس و آﺎرهﺎى او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‬.٨٠

٧٦ ,ff Levi_Provencal, E., La Ciuilisation Arabe En Espagne

/Barthold V._V., La De,conuertede L,Asie ٨١٫٧٥

/I/590M.Ahmed, EI (2),Vol.II ٥٩٠ .٨٢

٥٩/١ ‫ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ‬.٨٣

/EI (2),Vol.II ٥٩٠ .٨٤

/٥٧١ .٨٥ Sarton, Introduction, I

Barthold, Decouverte /٨٦٫٧٥

١٨٧٠/٤٣٥ .٨٧ Rambaud, l,Empire Grec, Paris

Vasiliev. Byzance et les Arabes, Bruxelles ١٩٣٥/٨-٩

 ‫‪.٨٨‬ن‪.‬ﻣﺎر‪،‬ﺁﺙﺎر ﮔﺰﻳﺪﻩ)ﺏﺰﺏﺎن روﺱﻰ(‪،١٠٤-١٠٥/٥،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪:‬‬

‫ﻧﻴﻜﻴﺘﻴﻦ در‪Barthold, Decouverte de l,Asie /٧٤ :‬‬

‫‪.٨٩‬اﺡﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺱﻴﻢ‪ ١٦-١٩/‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪:‬ﺁدم ﻣﺘﺰ‪،‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺱﻼﻣﻴﻪ ‪٦-٧/٢‬‬

‫‪.٩٠‬ﻣﺘﺰ‪،‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺱﻼﻣﻴﻪ ‪Geography and ] .J.H ,Legacy of Islam/90 Kramer ١٠/٢‬‬

‫‪Commerce] in.91‬‬

‫‪Carra de Vaux, Pensurs, II /٩٢٫١٣‬‬

‫‪.٩٣‬ﺟﺮﺟﻰ زﻳﺪان‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ اﻟﺘﻤﺪن اﻻﺱﻼﻣﻰ ‪١٠٩/٣‬‬

‫‪.٩٤‬ﺏﺮاى ﺕﻔﺼﻴﻞ ﺏﻴﺸﺘﺮ و ارزﻳﺎﺏﻰ ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ از آﺎر ﺕﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﺱﻼﻣﻰ‬

‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬ﺕﺎرﻳﺦ در ﺕﺮازو‪٦٧-٧٥/‬‬

‫‪.٩٥‬وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴﺎن ‪٣١١/٤‬‬

‫‪.٩٦‬اﻳﻀﺎ ‪٢٥٣-٤/٤‬‬

‫‪Barthold, Decouverte /٩٧٫٢٩‬‬

‫‪.٩٨‬ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ ‪٣٢٧/٢‬‬

‫‪.٩٩‬ﺕﺎرﻳﺦ ﺏﻐﺪاد ‪ ١٨٦/١٠‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪:‬ﻋﺒﺎل اﻗﺒﺎس‪،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺏﺨﺘﻰ‪.‬‬

‫‪.١٠٠‬ﻣﻔﺎﺕﻴﺢ اﻟﻐﻴﺐ ‪٥٣٧/٥‬‬

‫‪Horovitz, (Torath), EI (1) Vol. IV .١٠١‬‬

‫‪.١٠٢‬ﻣﻌﺎرف‪١٣/‬‬

‫‪».١٠٣‬هﺎن ﺕﺎ ﺱﭙﺮ ﻧﻴﻔﻜﻨﻰ از ﺡﻤﻠﻪ ﻓﺼﻴﺢ×آﺎو را ﺟﺰﻳﻦ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻧﻴﺴﺖ«‪-‬ﺱﻌﺪى‬

‫‪.١٠٤‬اﻟﻔﺼﻞ ‪،٨٢-٤/١‬و ﺏﻌﺪ‪.‬اﺏﻦ ﺡﺰم ﻓﺼﻞ ﻣﻔﺼﻠﻰ در رد ﻣﻘﺎﻻت ﻳﻬﻮد‬

‫دارد آﻪ ﺡﺎآﻰ اﺱﺖ از ﺁﺷﻨﺎﺋﻰ دﻗﻴﻖ ﺏﺎ ﺕﻮرات‪.‬درﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎدات ﻧﻈﺮ‬

‫اﺏﻦ ﺡﺰم ﺕﻨﻬﺎ دﻓﺎع از اﺱﻼم ﻧﺒﻮدﻩ اﺱﺖﺏﻪ هﺠﻮم و رد ﺏﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻬﻮد هﻢ‬

‫ﺏﻰﺷﻚ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺱﺖ‪.‬ﻣﺤﻤﺪ اﺏﻮ زهﺮﻩ‪،‬اﺏﻦ ﺡﺰم‪ ١٩١-٢/‬در ﺏﺎب‬

‫اﻣﻜﺎن ﻧﺴﺦ آﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺏﺮ اﺹﻞ ﺟﻮاز ﺕﻐﻴﻴﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺕﻠﻘﻰ‬

‫ﻣﻰﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬آﺸﻒ اﻟﻤﺮاد‪ ٢٢٤/‬و اﻧﻮار اﻟﻤﻠﻜﻮت‪١٩٧/‬‬

‫‪.١٠٥‬اﻻﻧﻮار و اﻟﻤﺮاﻗﺐ‪،‬ﻃﺒﻊ ﻧﻴﻮﻳﻮرك ‪٢٩٢-٤/١٩٣٩-٤٥‬‬

‫‪.١٠٦‬اﻳﻀﺎ‪٢٩٦/‬‬
 ‫‪.١٠٧‬اﻟﺮد ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺼﺎرى‪٤٢-٦/‬‬

‫‪.١٠٨‬اﻳﻀﺎ‪٧-١٦/‬‬

‫‪/٥٦-١٠٩٫٧ Grunebaume, l,Islam Medieval‬‬

‫»ﺕﻮ ﺏﺮ ﻳﺎرو ﻧﺪاﻧﻰ ﻋﺸﻖ ﺏﺎﺧﺖ×ﺁﻓﺘﻰ ﻧﺒﻮد ﺏﺘﺮ از ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺖ«‪-‬ﻣﺜﻨﻮى‬

‫‪.Summa Contra Gentiles ١١٠‬‬

‫‪Guillaume,A.,BSOAS .١١١‬‬

‫‪.١١٢‬وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴﺎن ‪.١١٣ ٦٨٥/١‬اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ ‪٢٠٧/١‬‬

‫‪De Menasce, Une Encyclope|die mazdee|nne /١٩-٢٢ .١١٤‬‬

‫‪.١١٥‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪،‬ﺕﺮﺟﻤﻪ اﻓﻀﻞ ﺕﺮآﻪ‪١٨٢/‬‬

‫‪.١١٦‬اﻧﻮار اﻟﻤﻠﻜﻮت‪٢٠٠/‬‬

‫‪.١١٧‬ﺷﻴﺦ ﺹﺪوق‪،‬آﺘﺎب اﻟﺘﻮﺡﻴﺪ‪٢١٥-١٦/‬‬

‫‪.١١٨‬اﺏﻦ ﻃﻴﻔﻮر‪،‬آﺘﺎب ﺏﻐﺪاد‪٢٢-٢٣/‬‬

‫‪Sarton, Introduction I /١١٩٫٥٢٤‬‬

‫‪.١٢٠‬ﺏﻴﺮوﻧﻰ‪،‬اﻟﻬﻨﺪ‪٥١-٢/‬‬

‫‪.١٢١‬آﺸﻒ اﻟﻤﺮاد‪٢١٧/‬‬

‫‪.١٢٢‬ﺏﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪١٩/٢‬‬

‫‪.١٢٣‬اﻳﻀﺎ ‪١١/٢‬‬

‫‪.١٢٤‬اﻳﻦ اﺱﺘﺪﻻل را در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪،‬اﺡﻴﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪،‬و آﺘﺎب ﻣﻴﺰان ﻏﺰاﻟﻰ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﻰﺕﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪Palacios, Los M. Asin de Pascal, Santander 1920/5 :‬‬
‫‪Precedentos Musulmanes del Pari‬‬

‫‪.١٢٥‬آﺘﺎب اﻻﻣﺎﻧﺎت و اﻻﻋﺘﻘﺎدات‪،‬ﻟﻴﺪن‪٦٣-٢٥/١٨٨٠،‬‬

‫‪.١٢٦‬دﻻﻟﺔ اﻟﻤﺘﺤﺮﻳﻦ‪،‬ﭘﺎرﻳﺲ ‪١٨/٣‬‬

‫‪.١٢٧‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‪،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻳﻐﻤﺎ‪.‬در ذﻳﻞ ﺁن ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺱﻢ‬

‫ﺷﺎرح ﮔﻠﺸﻦ راز ﺏﺠﺎى ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻻهﻴﺠﻰ ﺏﻐﻠﻂ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ‬

‫اﺱﺖ‪،‬ﺏﺎﻳﺪ اﺹﻼح آﺮد‪.‬‬

‫‪.١٢٨‬اﻻﻧﺘﺼﺎر‪٢/‬‬
 ‫‪.١٢٩‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺏﺎء ‪١٨٩-٩٤/١‬‬

‫‪.١٣٠‬ﻣﺮﺁة اﻟﺰﻣﺎن ‪ ٣٤٤/١‬و ‪٢٦٢‬‬

‫‪.١٣١‬دو اﺙﺮ ﻣﻬﻢ ﻏﺰاﻟﻰ آﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺕﺎﻳﻴﺪ ﻣﻰآﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺕﺴﺖ از‪:‬‬

‫ﺕﻬﺎﻓﺔ اﻟﻔﻼﺱﻔﻪ‪،‬و اﻟﺠﺎم اﻟﻌﻮام‪.‬‬

‫‪Lahr, Cours de Philosophie I /١٣٢٫٦‬‬

‫‪.١٣٣‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﻴﻦ ﻗﻮل ژﻳﻠﺴﻮن‪،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪ ٣٤٥/‬ﺏﺎ ﺏﺤﺚ‬

‫آﻮادرى‪،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮب‪٢٤-٢٥/‬‬

‫‪.١٣٤‬ﺕﺒﺼﺮة اﻟﻌﻮام‪ ٥٧/‬و ﻧﻈﻴﺮ ﺁن را ﺏﺎ ﺏﻌﻀﻰ ﺕﻔﺎوﺕﻬﺎ ﺏﻪ ﻧﻈﺎم)ﺷﻬﺮﺱﺘﺎﻧﻰ‪،‬‬

‫اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪،‬ﭼﺎپ اروﭘﺎ‪(٣٩/‬و ﺡﺘﻰ هﺸﺎم ﺏﻦ اﻟﺤﻜﻢ)اﻟﻔﺮق‪-٧٩/‬‬

‫‪(٨٤‬ﻧﺴﺒﺖ دادﻩاﻧﺪ‪.١٣٥ .‬اﻟﻔﺮق ﺏﻴﻦ اﻟﻔﺮق‪٨٦/‬‬

‫‪١٣٦٫٧ ,Malebranche, Entretiens Met.VII‬‬

‫در ﺏﺎب ﻣﺬهﺐ ﻓﻨﻮﻣﻴﺴﻢ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻓﻠﻴﺴﻴﻦ ﺷﺎﻟﻪ‪،‬‬

‫ﺕﺮﺟﻤﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ‪٣٤-٣٥/‬‬

‫‪.١٣٧‬ژﻳﻠﺴﻮن‪،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪٣٤٧/‬‬

‫‪.١٣٨‬ﮔﺎردﻩ‪-‬ﻗﻨﻮاﺕﻰ‪،‬ﻣﺪﺧﻞ در ﻋﻠﻢ آﻼم)ﻓﺮاﻧﺴﻮى(‪٢٨٤-٨/‬‬

‫‪١٩٣٦/١٠٣-٢٣ ١٣٩ .Pines,Beitrage zur Islamischen Atomenlehre, Berlin‬‬

‫‪.١٤٠‬وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴﺎن ‪ ٢٣٩/٤‬در ﺏﺎب ادﻋﺎى ﻓﺎرﺱﻰ اﻻﺹﻞ ﺏﻮدﻧﺶ‪،‬رﺟﻮع‬

‫ﺷﻮد ﺏﻪ‪:‬دآﺘﺮ ﺹﻔﺎ‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻰ‪١٧٩/‬‬

‫‪.١٤١‬اﻟﻔﻬﺮﺱﺖ‪٣٥٧/‬‬

‫‪.١٤٢‬دآﺘﺮ ﺹﻔﺎ‪،‬ﺕﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻰ‪١٦٤/‬‬

‫‪Quadri, G., la Philorophie Arabe /٦٦-١٤٣٫٦٧‬‬

‫‪Gilson, la Philosophie au Moyen Age /٣٤٧ .١٤٤‬‬

‫‪.١٤٥‬ﺷﻬﺎﺏﻰ‪،‬رهﺒﺮ ﺧﺮد‪١٥٠-٢٧٧،٢٠٤،٥١/‬‬

‫‪.١٤٦‬ﺱﻴﺮ ﺡﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ‪١٣٨-٣٩-١٦٣-١٤،/‬‬

‫‪.١٤٧‬ژﻳﻠﺴﻮن‪،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون وﺱﻄﻰ‪٣٥١/‬‬

 ٩٦/‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮب‬،‫آﻮادرى‬.١٤٨

Legacy of Islam /٢٦٠ .١٤٩

/١٥٠٫١٠٢ Carra de Vaux,Penseurs IV

Ichwan_al_Sata der Der Islam/22-26Goldzihcr,uber die Benennung :‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‬

,Jahrhundert Leipzig 1876Dietrici Der Darwinismus in X undXIX .١٥١

Quadri, Philosophie Arabe /٥٩-١٥٢٫٦٠

.Gordon Leff, Medieval Thought, P.B /١٦٢ .١٥٣

Gilson, Philosophie au Moyen Age /٣٦٨ .١٥٤

٢٧٨/١٣٠٤ ‫ﻃﻬﺮان‬،‫ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎ‬.١٥٥

Renan, E., Anrroes /٢٣٦ .١٥٦

Horten, Die Philosophie des Islam, Munchen ١٩٢٤-١٩٤ .١٥٧

Philosophie au Moyen ,Gilson Guillaume, A., Legacy of Islam/279.159 /٣٨٥-٨٦ .١٥٨

Age

Hastings 2/266Carra de Vaux, [Averroes, Avrroeism], in .١٦٠

٢٠٩/‫رﺱﺎﺋﻞ رازى ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‬،‫ﭘﻞ آﺮاوس‬.١٦١

١٥٠/١٨٧٤ ‫ﻟﻴﭙﺰﻳﮓ‬،‫اﻟﻜﺎﻣﻞ‬،‫ﻣﺒﺮد‬.١٦٢

٧٧/‫اﻳﻀﺎ‬.١٦٣

٢١٣/١ ‫اﻟﺒﻴﺎن‬،‫ﺟﺎﺡﻆ‬.١٦٤

Sprenger, Muhammad, Berlin 1861-69, III /١٦٥٫١٣١

Sarton, Introduction, I /٥١٨ .١٦٦

١٠٠/١ ‫اﻟﺒﻴﺎن‬:‫ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‬١٨٧/١٣٠١ ‫اﺱﺘﺎﻧﺒﻮل‬،‫ﺧﻤﺲ رﺱﺎﺋﻞ‬.١٦٧

٢١٣/١ ‫اﻟﺒﻴﺎن‬،‫ﺟﺎﺡﻆ‬.١٦٨

٤٤/‫ﺕﻬﺬﻳﺐ اﻻﺧﻼق‬،‫اﺏﻦ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ‬.١٦٩

١٠٨٥/‫اﻟﻤﺸﺮق‬،‫ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻟﺮﺕﺒﺔ ﻓﻰ ﻃﻠﺐ اﻟﺤﺴﺒﻪ‬.١٧٠

Goldziher, Muhammedanische Studien,II /٤٠٥-٧ .١٧١

٢٦٣/٦ ‫رﻳﺤﺎﻧﺔ اﻻدب‬.١٧٢

 ‫‪.١٧٣‬اﻳﻀﺎ ‪٢٦١/٦‬‬

‫‪.١٧٤‬اﻟﺠﻮاهﺮ‪٢٧٨/٢...‬‬

‫‪.١٧٥‬رﻳﺤﺎﻧﺔ اﻻدب ‪٢٦٠/٦‬‬

‫‪.١٧٦‬وﻳﻞ دوراﻧﺖ ‪١١٧/١١‬‬

‫‪.١٧٧‬اﻳﻀﺎ ‪٣١٨/١١‬‬

‫‪.١٧٨‬ﮔﻮﺱﺘﺎوﻟﻮﺏﻮن‪،‬ﺕﻤﺪن اﺱﻼم و ﻋﺮب‪٦٧٢/‬‬

‫‪Guillaume A. Islam /١٧٩٫٨٦‬‬

‫‪Grunebaume, L,Islam Medieval /١٤ .١٨٠‬‬

‫‪.١٨١‬ﻧﻘﺪ ادﺏﻰ ﭼﺎپ دوم ‪١٣٩/١‬‬

‫‪.١٨٢‬ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪٥٥/‬‬

‫‪.١٨٣‬ﻻﻣﻨﺲ آﻪ ﻓﻘﻪ اﺱﻼﻣﻰ را از ﺟﻬﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﺕﺤﺖ ﺕﺎﺙﻴﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎرﺟﻰ‬

‫ﻣﻰداﻧﺪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﭼﻨﺎن ﺏﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درﺁﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ آﻪ ﺏﻬﺮﺡﺎل‬

‫ﻓﻘﻪ اﺱﻼم در ذهﻦ اﻧﺴﺎن ﺕﺼﻮر ﻳﻚ وﺡﺪت و ﺡﺘﻰ ﻳﻚ اﺹﺎﻟﺖ را اﻟﻘﺎء‬

‫ﻣﻰآﻨﺪ‪.‬‬

‫‪Lammens, l,Islam /٩٣‬‬

‫‪Grunebaume,l,Islam Medieval /١٦٩ .١٨٤‬‬

‫‪Legacy of ,[Islam /308-309D. de Santillana, [Law and Society .١٨٥‬‬

‫‪Tritton, A. S. lslam, London 1957 /١٨٦٫١٠٩‬‬

‫‪Gibb, H. A. R. Mohammedanism /١٢٢ .١٨٧‬‬

‫‪.١٨٨‬ﺹﺎﺏﻰ‪،‬آﺘﺎب اﻟﻮزراء‪ ٢٢/‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺏﺎ‪:‬ﻣﺘﺰ‪،‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺱﻼﻣﻴﺔ‪١٤٩/١‬‬

‫‪.١٨٩‬دآﺘﺮ زرﻳﻦ آﻮب‪»،‬ﻣﺴﺠﺪ‪،‬ﮔﺎﻟﺮى هﻨﺮهﺎى اﺱﻼﻣﻰ«‪،‬ﻣﺠﻠﻪ هﻨﺮ و ﻣﺮدمﻓﺮوردﻳﻦ ‪١٣٤٤‬‬

‫‪.Victor Hugo, les Orientales ١٩٠‬‬

‫‪.١٩١‬وﻳﻞ دوراﻧﺖ‪،‬ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﮔﺎهﻮارﻩ ﺕﻤﺪن ‪٨٥٣/٢‬‬

‫‪Lane-Poole, Moors /٢٢٥ .١٩٢‬‬

‫‪.١٩٣‬اﺏﺮاهﻴﻢ ﺏﻦ ﻣﻬﺪى را ﻋﺒﺎﺱﻴﺎن در ﺏﻐﺪاد ﺏﺮ ﺽﺪ ﻣﺎﻣﻮن ﻋﻠﻢ آﺮدﻧﺪ و او‬

 ‫(در ﺏﻐﺪاد ﺧﻼﻓﺖ‬٢٠٢-٢٠٣)‫در ﻣﺪﺕﻰ آﻪ ﻣﺎﻣﻮن در ﺧﺮاﺱﺎن ﺏﻮد‬

‫آﺮد اﻣﺎ وﻗﺘﻰ ﻣﺎﻣﻮن ﺏﻪ ﺡﻮاﻟﻰ ﺏﻐﺪاد رﺱﻴﺪ وى ﻣﺘﻮارى ﺷﺪ و ﺏﻌﺪهﺎ‬

‫در اﻏﺎﻧﻰ اﺏﻮ اﻟﻔﺮج اﻃﻼﻋﺎت‬.‫ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻔﻮ ﺏﺮادرزادﻩ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺸﺖ‬

.‫ﺏﺴﻴﺎر راﺟﻊ ﺏﻪ ﻣﻮﺱﻴﻘﻰ او هﺴﺖ‬

Farmer, [Music] in Legacy of Islam /١٩٤٫٣٦٧

Ibid /٣٧١ .١٩٥

١١١ ‫ارزش ﻣﻴﺮاث ﺹﻮﻓﻴﻪ ﭼﺎپ ﺱﻮم‬.١٩٦

Grunebaume, l,Islam medieval /٣١٣ .١٩٧

ibid /٣١٦ .١٩٨

D. M. Lang, The Wisdom of Balahwar /٥ .١٩٩

٢٥-٣٢/‫ اﻳﻨﺪواﻳﺮاﻧﻴﻜﺎ‬،‫ﺏﺮاى ﺕﻔﺼﻴﻞ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺏﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﻩ درﺏﺎرﻩ داﺱﺘﺎن زﻧﺪﮔﻰﺏﻮذاﺱﻒ‬.٢٠٠

Gibb, [Literature], Legacy of Islam /١٩٢ .٢٠١

,Mackail, Lectures on Poetry ١٩١١/٩٧ .٢٠٢

Gibb,[Literature] in Legacy of Islam /١٩١-٢ .٢٠٣

٢٦٦-٦٨/‫ﺷﻌﺮ ﺏﻴﺪروغ‬.٢٠٤

,Von Grunebaum, Oriens ١٩٦٢ .٢٠٥

Becker C., Islamstudien I /٣٠٥ .٢٠٦

Spengler, O., Die Untergang Des Abendlandes .٢٠٧

.٢٠٨ ,Torino 1929 Gino Loria, Storia Della Matematiche, Vol.I

‫ﻃﺒﻊ ﻃﻬﺮان‬،«‫»ﻓﻦ اﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺎت‬،‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اول‬،‫ﻓﺼﻞ اول‬،‫آﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎ‬.٢٠٩

٧ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻻﺷﺎرات ﻓﺼﻞ‬/‫ ﻓﻦ ﺷﺸﻢ‬٥ ‫ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬٧ ‫ اﻳﻀﺎ ﻓﺼﻞ‬٢٨/

.١٣ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻤﻂ‬

G. Furlani, Avicenna E IL Cogito Islamica .٢١٠

Occidente Madrid 1931/64Angel Gonzales Palencia, EI Islam y .٢١١

,Gilson, E., Dante et Pnilosophie ١٩٤٨ .٢١٢

 E.Cerulli, Libro Delia Scala Vaticano 1949 .٢١٣

Gibb, H., The Influence of Islamic Culture 84-5 /٦٧ .٢١٤

Renan, E., Averroes, 8e ed. p ٣٢٩-٣٩ .٢١٥

Grunebaum,l,Islam Medieval /٨٦ .٢١٦

Sepehr2000a@yahoo.com
http://zigorat.tk