Eli Nezmi

(Gence/Serab, 1878 - Bak, 2 Ocak 1946)

"Molla Nesreddin" mecmuas etrafnda birleen ve Sbir iirinin etkisi ile yetien airlerden biridir. 1878'de Gence yaknlarndaki Serab kynde dodu. Babas Mehemmed, ailesinin yaamn temin etmeye bile kadir olmayan yoksul bir kylyd. Bir zamanlar mollahanede okumutu ve olunu da molla grmek hayattaki en byk arzusuydu. 1885'te molla mektebine verilen Eli, babasnn lm nedeniyle tahsilini yarm brakmak zorunda kald. Aileye ekmek paras kazanmak iin, bir kyls ile Buhara'ya gitti, burada kylsnn dkkannda alt, ksmen de olsa Rus dilini rendi, matbuatn ne olduunu anlad ve nihayet vatandan uzaklarda ilk iirlerini yazd. Daha sonra Semerkant'a giden Eli Nezmi, 1901'de annesinin arzusu zerine kylerine dnd. Burada kk ticaretle uraarak annesinin ve kardelerinin geimini salamaya alt. 1904'te ticaret amacyla gittii Tiflis'de "ark-Rus" gazetesinin nairi ve bayazar Mehemmed Aa ahtahtl, bu arada Celil Memmedkuluzde, mer Faik Nemanzde vb. mill aydnlarla tant ve onlarn tevikiyle basn hayatna adm att. lk iiri 1904'te "ark-Rus"da "Bkes" mahlasyla yaynland. 1907'de Bak'ye gen Eli Nezmi, "Molla Nesreddin", "Zenbur", "Mezeli", "Kelniyet", "Behlul", "Tti", "Babayi-Emir" vb. mizah mecmualarn daimi yazarlarndan biri olarak tannd. Onun, Sbir'in kuvvetli etkisi altnda yazlm mizahi iirlerinde, mill hayatn btn alanlarnda rast gelinen eksik ve kusurlar yakc bir dille ifade edildi. Eli Nezmi 1916'da yeniden Gence'ye dnmek zorunda kalsa da, matbuattan uzaklamamt. fac, eletirici ruhu ile dikkati eken iirlerini bir-

birinden farkl takma adlarla yaymlatrd. Bu adlar ierisinde "Meedi Sijimkulu" ad daha fazla kullanldndan, air eserlerinin 1927'de Celil Memmedkuluzde'nin nsz ile yaynlanan ilk klliyatna da "Sijimkulunme" adn vermiti. Ali Nezmi'nin Rusya'daki 1917 ihtilalinden sonra yazd mizah iirler, airin artk siyas konular ele almas ve bu konularla ilgili genellikle isabetli fikirler ortaya koymasyla dikkati ekmektedir. 1919-1924 yllarnda Gence'de muallimlik eden Eli Nezmi, hayatnn sonraki yllarn, ok sevdii matbuat alannda devaml almalarla geirmitir. 1926-1931 yllarnda, en devaml ve verimli yazarlardan biri olduu "Molla Nesreddin" mecmuasnn mesul katipliine gelmi, daha sonra edeb ii olarak "Kommunist" gazetesi redaksiyonunda almtr. Eli Nezmi, 2 Ocak 1946'da Bak'de vefat etmi ve buradaki "Fehri Hiybn" da defnolunmutur. Eserleri: erab, Gence, 1908; Sijimkulunme, Bak, 1927; Belke Bu Yahi Oldu, Bak, 1930; Meedi, Bak, 1935; Satira Mermileri, Bak, 1946; Seilmi iirler, Bak, 1950; Seilmi Eserleri, Bak, 1959; iirler, Bak, 1963; Mollanesreddini airler, Bak, 1986. Kaynaka: Firudin Hseynov, Eli Nezmi, Bak, 1969; Mir Celal, Firudin Hseynov. XX. Esr Azerbaycan Edebiyat, Bak, 1982, s. 166-206.

RLER MEKTEB (Eli Nezmi, Seilmi Eserleri, Bak, 1979)

Mekteb deme, ondan sarl qelbim dolu qandr, Bu dr'-lebeddir2 dese her kim ki, yalandr. Cefer bitirib dersi gelib xeyli zamandr, Ba tkl, ayaq ekmeli3, gya ki, qabandr, Saldat4 balas, bax, deyesen lap malakandrS. Qanmaz hele murdar temiz, eylemez idrk, Bilmez de nedir Grc, Yehudi, ne bu npak. Onda grrem, girdi eve ekmeli bibak, Murdarlad paltar-palaz, sanki van'dr, Saldat balas, bax deyesen lap Malakandr. Yz defe syb sylenirem, bir tike qanmr, Murdar deyirem ekme de, ernil de, inanmr. Hey, qqrram, danlayram?, birce utanmr, Gya ki, bu heyvan balas zrca obandr, Saldat balas, bax, deyesen lap malakandr. Var idi menim ukolaya8 zge gmnm9, Yoldan xacaqm ne bilim taze cavnm? Azmda qalr sz, demeye vermir amnm. Sz torbasdr, bic qoducaq, ya mizegndr, Saldat balas, bax, deyesen lap malakandr. Ne qorxu bilir, hem ne olur kimseye hze, Ne mollaya eyler, ne de hkkme tevze, Heyf olsun o pullara ki, bu eyledi zye, li yaz, mecmue, qezet, vird-i zebandrlO, Saldat balas, bax, deyesen lap malakandr. Bilmir bele iler hemyne ziyandr, z nefsini qanmr, elm ile piyndrll. Millet deye alar, bir mersiyexndr. Anlar hele sonra, elhal cavndr. Saldat balas, bax, deyesen lap Malakandr. YAZIM, YAZMAYIM?
(s. 44-45)

Getdi Receb, indi de aban gelir, Cismine kor mollalarn can gelir, Meclise ancaq aa, bey, xan gelir, Ac gz qan yad, yazm-yazmaym? Qemlere yoldad, yazm, yazmaym? Dorusu baxdqca Mselmanla, Az qalram z qoyum ormanla, Benzemeyir yurdumuz insanla, Cmle vermi zn yovanla, Vehete anad, yazm yazmaym? Zillete urad, yazm yazmaym? Bax, nece insan qan su tek axr? Menzeresi ruh ile can yaxr. Halva qapanlar ller tek baxr. Var aa, e'ynlarmz bir naxr, Leyk palanbadlS, yazm, yazmaym? Fasiqe sirdad, yazm yazmaym? Mence ebesdir bu qezet, mesxerel4, Beynime batmaz, ha oxu min kere. Kr elemez m'cze qv xere, z dhi yredi tprceklere, Geyret uzaqlad, yazm yazmaym. Mezheb iraklad, yazm, yazmaym? Canm alovlad, yazm, yazmaym? 1908 ORUCLUCj
(s. 186)

Geldi orucluq, a balam, alama, Seng-i qenet biline balama. ar terefden gelir ehsn iyi, olpa, plov, halva, badmcn iyi. Paxlava, bal, fimi, fisincn iyi, Lap eleyir adam bcn iyi, ndi dahi pendiri barmaqlama, Seng-i qenaet beline balama. Her gece iftre buyur hangile, Mehed, hac, aa, e'yangile. Sen gel, aam, baxma feqirangile, Ey fqra, sen qapda yangile. Bir tike bozbadan tr alama, Umma, iersen, bala, sarsaqlamal5. Mh-i mbrekdir ibdet ay, Trkiye, ran'da bir adet ay, Misir'de, Qafqaz'da seyahet ay, ehr-i Buxara'da etaret^ ay, ftira, le'net oxuma, qarama, ox da Mselmanlara bel balama.

Molla. im yad, yazm yazmaym? H bam ad, yazm yazmaym? Eqlimi p etdi kitabet, yaz, Nmeni atdm, buraxb kaz, Sen de sevirsen hele oxdan yaz, ndi buyur, baqqal, ya bezzaz, Bir yeke ferrad12, yazm, yazmaym? jelbleri dad, yazm, yazmaym? Kr buraxdm, kefime baladm, Jurnalini, hem qezeti daladm. Halvan aldm, hemi lavaladm. Bir nece molla qarn aladm, Yeke kelembad, yazm, yazmaym? Cmlesi qardad, yazm, yazmaym?

1. tarafa 2. ebedi kap 3. izmeli 4. asker 5. Rus 6. giyim-kuam, st-ba 7. azarlamak, aalamak 8. mektep 9. mit, gven 10. diline dolama 11. sarho 12. sprge 13. beyinsiz 14. maskara, soytar 15. aptallama 16. nee, enlik, sevin

hn ile qelbleri dalama, Geldi orucluq, ay axund, alama. 1909 OLACA) MI

(s. 48-49)

Litval'ya isteyince ixtiyr, Buxara'y, xiveliye zehrimr6. Kazaklara her zad ilen Kuban, Don, Lezgilere, erkezlere "paol, von". Latlara ayrlmal pay ox az, Chudlara, Tatarlara be qapaz. Xaxollara yerlemeye buyuruq, Krmlya, Qrzlara yumuruq. Rummlara yurd ve yuva, yol, iqbl, Yerli-yurdlu Grclere infial, Qreklere her ne desen, al-apuk, Azerbaycan Trklerine vur tepik. Uruslara mmtziyyet, aalq, Ermeni'ye imperiyada daralq7... 1917 ACLIQ
(s. 242)

Zennince senin milletimiz d olacaq m? Vrne qalan mlkmz bd olacaq m? Talana geden haqqmz, insanlmz tek, Quldurl ad p ve berbd olacaq m? erh et, men lm, sen mene bu sirri beyn et, Bu khne papaqlar yene cd olacaq m? Peyserlerimiz2 leblebi tek qrmz, gy, boz, Mlide yeri olmaa mnqd3 olacaq m? Daim qalacaq qeyd-i esretde Mselmn? Ya birce bu zencirden zd olacaq m? Her gn refya tklen le'nete qar, He olmasa bir defe de rd olacaq m? Brn-i bel stmze hey yaacaq m? Y gn doaraq bizlere imdd olacaq m? Hrriyyet, edalet ve msavat cemli, Bu lkede de cilvelenib dd olacaq m? 1910 TAPMACA (s. 269) Tap grm: hans vilyetdir o Ki, ser-i kre4 qonanlar aadr5? Me'den cehl-i cehletdir o? Xam, mollas ilan, qurbaadr. Ad merute, z istibdd, miri, hkimi yekser celld. 1912 HRRYYETDEN KM NE PAY AP ARSIN?
(s. 232)

Dnm qana xemr ile dolu cm gzmde, Matem kimidir sevgili bayram gzmde. Bir oxlar ermende-yi nn ehl-i eyle, ifrite, menim de o dilrm gzmde. Kemi keib, yende qaranlqd, fena hl, Serp bir uurum zre serencm gzmde. Qehr ol, geber, ey al, qehti getiren div, Olmu da sebh-i emelim m gzmde. Glmekde bu gn hlime dn kse silenler, Lkin o daha glmeli bednam gzmde. 1918 EY EDALET
(s. 242)

Ey dnyda kendisi yox, ad var, nsanlarn derdlerine sen elac. Ey yolunda ham gzler intizr, Heyat n sen ey mbrem ehtiyac. Mensub olan her mesleke, her dine, Eyler sene mlikliyin iddia. Ne yamanlq, ne zlmlq, ne kine, Lkin han? ddialar yel, hava... Ey edlet, ey mbarek kelme, sen Var deyilsen varlar kimi, ne de yox, Olsa idin, bilmeyirem, belke men, Biri glmez, alamazd biri ox... 1919

lkemizde mvcud olan hrriyyet, Milletlere byle edilsin qismet: Fin xalgma yrtq, yamaq istiqll, Polyaklara dolu ve'de bir uval. Ukrayna'ya muxtariyyet, su, torpaq, Trkstan'l Mslmlere apalaq,

1. haydut, ekiya 2. boyun, ense 3. boyun een, itaat eden 4. ser-i kr 5. ocuk 6. zehir-zkkm 7. pazar aas, zabta