ELK YAPILARIN TASARIM VE BOYUTLAMA ESASLARI

Prof. Dr. Nesrin YARDIMCI

08 09 10 Aralk Aralk Aralk 2009, 2009, 2009, MO-Bakrky MO-Kadky MO-Harbiye

1. YAPISAL TASARIM 1.1 Gvenlik

Tayc sistemlerin tasarm ve hesabnda, elemanlarnn iletmede kaldklar srede yeterli dayanm, rijitlik ve toklua sahip olmalar ve ar ykleme veya dayanm azalmas olaslna kar yeterli bir gvenliklerinin bulunmas salanmaldr.

elik bir yapnn gvensizlii veya gmesi, Birleimlerden, temelde veya montaj aamasnda oluan problemlerden veya Sehim, yorulma, byk yer deitirmeler, stabilite, burkulma, yerel burkulma, yanal burkulma problemlerinden oluabilir. Bu nedenle, Hesap hipotezleri yapda gerekletirilen birleimlere, ya da birleimler hesaptaki varsaymlara uymaldr. Yapnn btnnn ve elemanlarn stabilitesi salanm olmaldr. Montaj aamasnda stabilite problemi olumamaldr. kinci dereceden yap elemanlarnda ve donanmda herhangibir aksaklk olmamas iin gereken her nlem alnmaldr. Gerektiinde Derzler ya da belirli bir serbestlik salayan birleimler dzenlenmeli; Elastik ekil deitirmelere uygun elemanlar kullanlmaldr.

Yapsal elik, homogen ve izotrop olduu ve retimi srekli denetim altnda tutulabilen endstriyel bir rndr. Bu nedenle, hesaplarda kullanlan gvenlik katsaylar kktr. Elastisite modl byk olup Snek bir malzemedir. retimde ve yapmn her aamasnda aklk vardr ve kontrol kolaydr.

1.2 Ekonomik yap

Bir yapnn ekonomik olup olmad, kapsaml bir maliyet analizi ve evresel etki deerlendirmesiyle birlikte ele alnmaldr. elik yaplarda, Yapm sresi ksadr, hemen iletmeye alabilir Yapnn arl ve dolaysyla temel maliyeti azdr. Eleman boyutlarnn kk olmas fazla yer kazandrr Tekrar kullanma ve geri dnm mmkndr. Ekonomik bir elik yap ina edebilmek iin, Ekip almas gerekletirmek ve piyasadaki elik malzemeler hakknda yeterli bilgiye sahip olmak gerekir. Boyutlandrma aamasnda ayn kesitleri kullanmann,fabrikasyon ve montaj aamasna ve dolaysyla maliyete olumlu etkisi vardr. ilik ve malzeme fiyatlar hakknda bilgi edinilmesi nemlidir. Malzemelerin korunma amal boya ve kaplamalar iin ynetmeliklere ve hesaplara uymak; ulam olanaklarna uyan malzeme kullanmak ve periyodik bakma uygun malzeme semek ekonomik adan olumlu katk salar.

1.3 Estetik
Yapnn estetiinde yerel zevkler ve evreye uyum etkili olmaktadr.

elik yaplar estetik ve yaratcla ak olduundan tasarm zellik gsteren yaplarda stnlk salar.

1.4 evre ve srdrlebilirlik

%100 geri dnmldr, atk malzeme brakmaz Hurdadan retim yaplabildii iin doal kaynaklar tketmez. antiye alan kk ve temiz olup ulam aamasnda evreyi kirletmez. Yapmnda kuru yntemler kullanldndan inaatn hi bir aamasnda evreye zarar vermez. Srdrlebilirlik toplam yaam dngs kapsamnda deerlendirildiinde, malzemenin geri dnm ve yeniden kullanlabilmesi; mekanlarn deiebilir ve genileyebilir olmas; hafiflik; ince kesitler; yaplarn krlmadan sklebilmesi ve yeniden kurulabilmesi hedeflenen nemli ltlerin banda gelmektedir.

2. ELK YAPILAR
Tek katl yaplar

stteki balantlar mafsall olan kolonlar

ereveler

ok katl yaplar

2.1 Tasarm admlar

Yklerin belirlenmesi Analiz elik yap elemanlarnn boyutlandrlmas Birleim ve Ekler Stabilite balantlar

2.2 Tasarm yntemleri

Yapsal gvenlik: Dayanmda azalma Ykte artm

2.2.1 Gvenlik Gerilmeleriyle Tasarm (ASD)

Gerilme deerleri elastik blgede. gvenlik katsays kullanlr. F gvenlik gerilmesi, f iletme ykleri altnda hesaplanan gerilmesi ise,

Fy Fcr f F = ..veya..F =

Ykn (Q/Q) orannda artt, dayanmn (Rn/Rn) orannda azald dnlrse R 1 + Q/Q = n = Rn-R=Q+Q Q 1 R n /R n
(Q/Q) %40 (Rn / Rn) %15 ise, = 1 + 0.4 = 1.4 = 1.65
1 0.15 0.85

2.2.2 Snr Durumlara Gre Tasarm (LSD)

Snr durumlar Tama snr durumu (ultimate limit state)
Denge (eguilibrium), akma (yield), kopma (rupture), byk ekil deitirmeler (large deformations), mekanizma (mecanism), burkulma (buckling), yerel burkulmalar (local buckling), arplma (warping), yorulma (fatigue), devrilme (overturning), maksimum snek dayanm yani plastik dayanm (plastic strength) ve kaymadr (sliding).

Kullanma snr durumu (serviceability limit state)

Sehim (deflection), titreim (vibration), kalc ekil deitirmeler (permanent deformation) ve atlaklar (cracks) gibi yerleim ile ilgili durumlar ierir.

Temel yaklam, kabul edilebilir bir gvenlik dzeyi iin gme olaslnn yeterli lde az olmasdr.
Tama Gc Tasarm (Ultimate Strength Design), Plastik Tasarm (Plastic Design), Ksmi Katsaylarla Tasarm (Partial Factor Design-PFD) Yk ve Dayanm Katsaylaryla Tasarm (Load and Resistance Factor Design-LRFD)

Yk ve Dayanm Katsaylaryla Tasarm (LRFD)

Tasarm dayanm en azndan artrlm yklere eit olmaldr. Yapsal gvenlik:

.R n i .Q i

Qi : letme yk i : Yk katsays Rn: Nominal dayanm : Gvenlik katsays (>1) : Dayanm katsays (<1) Genelde = / 1.5

LRFD :

.Rn i .Q i
i =1

ASD :

N Rn Qi i =1

3. ELK YAPI ELEMANLARININ BOYUTLANDIRILMASI 3.1 ekme ubuklar

Dayanm=Minimum (kopma dayanm veya akma dayanm) Kopma dayanm Pt = An Ft An = A-(Delik kayplar) Ft = Fu / =2 Ft = 0.50 Fu Fu : Kopma dayanm Akma dayanm Pt = A Ft A = Toplam alan Ft = Fy / =1.67 Ft = 0.60 Fy Fy : Akma gerilmesi

artmal yerletirilen bulonlarda kopma izgisi An=Ad1t+ (s2 /4g)t d1: Delik ap t: Kalnlk snin byk deerleri iin : ABE, snin kk deerleri iin : ABCD ABCD iin net alan : An=A2d1t+(s2 /4g)t

Net alan, ABCD, EFG, ABFG, EFCD, ABFCD kopma izgilerinden kk olanndan elde edilir.

3.2 Basn ubuklar

deal bir kolon iin Euler kritik yk ve kritik gerilmesi deal kolon: ki ucu mafsall, homojen, dorusal, malzeme elastik, eksenel ykl. Pe=2EI /L2 Fe= Pe/A=2E /(L/i)2 Uygulamadaki bir kolon iin Euler kritik yk ve kritik gerilmesi Pe=2EI /(KL)2 Fe=Pe/A=2E /(KL/i)2 K: Kolon ularndaki mesnet koullarndan Gvenli Euler basn yk ve gerilmesi Pa=Pe/ Fa=Pe/ : Gvenlik katsays

TS 648e gre Fe=2E /(KL/r)2 Fy/2 p=KL/r=(22E/Fy) =KL/r (max) p p Fcr=Fe =2E /(KL/r)2 Fcr=(1-(1/2)(/p)2)Fy fc=P/A Pa/A =Fcr/ 20 =1.67 20< < p =1.51+1.2(/p)-0.2 (/p)3 p =2.5

3.3 Eilme ubuklar

Basn bal veya gvdenin yerel burkulmas = Elemann (genilik / kalnlk) oran p = kompakt eleman snf iin snr deer r = kompakt olmayan eleman snf iin snr deer p : Kompakt eleman p< r : Kompakt olmayan eleman > r : Narin eleman

Maksimum eilme gerilmesi : fb = M/W Fb=Fy / Maksimum kayma gerilmesi : fv= V.S /(I.b) Fv Maksimum sehim : f flim Eilme gerilmesi+Kesme kuvveti: fb = Mc/I fv= V/Aw f= fb2 + 3fv2

=1.67

0.75 Fy (H) 0.80 F (HZ)

Yanal burkulma Basn balnn yanal burkulmasn nlemek iin kiri yanal dorultuda tutulu olmal.

 2 Fy ( Lb / ry ) 2 3(10) 7 Cb Lb / ry Fb = Fy 0.60 Fy 7 9.10 Cb Fy 3

3(10) 7 Cb (10) 7 Cb Lb / ry Fb = 0.60 Fy 2 Fy ( Lb / ry )

Her iki durumda da

84.10 4.Cb Fb = 0.60 Fy Lb .d / A f

olmal.

M1 C b = 1.75 + 1.05 M 2

M1 + 0.3 M 2

2. 3

3.4 Eilmeli basn ubuklar

f c / Fc p 0.15 f c / Fc f 0.15

f by fc f bx + + 1 .0 Fc Fbx Fby

1 2E F 'e = 2.5 (K .L / i )

C my f by fc C mx f bx + + 1.0 ve Fc fc fc 1 F ' Fbx 1 F ' ey Fby ex

f by fc f bx + + 1.0 0.60 Fy Fbx Fby

Yanal hareketi serbest ereve kolonlar: Cm=0.85 Yanal hareketi tutulu ereve kolonlar Yalnz u momentleri var: Cm=0.6-0.4(M1 / M2) 0.4 Eilme dzleminde eksene dik yk var U dnmeler nlenmi: Cm=0.85 U dnmeler nlenmemi: Cm=1.0

3.5 Kafes kiriler

Aklarda gergiler

My Mx + 1.00 M ex M ey

= 1.67

M ex = Wx .Fy
M ey = W y .Fy

Aklarn yerleimi

4. YATAY YKLERN TAINMASI VE KARARLILIK

aprazlar ereveler

Stabilite aprazlar (Kararllk balantlar), Yap elemanlarnn dzlemlerine dik gelen yanal etkileri almak; Elemanlarn hesaplarna temel olan balang konumlarn korumalarn salamak; Montaj sresince devrilmeyi nlemek ve Elemanlarn basn balklarnn yanal burkulma boylarn azaltmak amacyla dzenlenen sistemlerdir.

Merkezi aprazlar

D merkez aprazlar

4.1 Tek katl yaplarda stabilite aprazlar

Birinci grup

kinci grup

nc grup

4.1.1 atlarda kararllk balar

Dey dzlemde
aty hesap dzleminde tutmak. Alt balk ubuklarnn dzlem d burkulma boyunu azaltmak.

at dzleminde
Yatay etkileri yan duvarlara iletmek. st balk ubuklarnn dzlem d burkulma boyunu ksaltmak. Devrilmeyi nlemek.

4.1.2 Kalkan duvar

4.1.3 Kren yollarnn stabilitesi

4.1.4 Boyuna dorultuda stabilite balar

4.1.5 Yan duvar tekili

Kargir tr duvar

rt tr duvar

4.2 ok katl yaplarda stabilite aprazlar

4.2.1 Rijit ereveli sistemler
(10-15) kat. Kat says arttka yatay yer eitirmeler artar, kesitler byr.

BA veya elik perde. 14 kata kadar. En az bir dey perde.

4.2.2 Dey perdeli sistemler

4.2.3 ekirdekli sistemler

BA veya elik ekirdek. 40 kata kadar. Dey yk kolonlarlar yatay yk ekirdek tar. Burulma olumamal. Deme plann kenetlenmesi nemli.

4.2.4 ereveli tp sistemler

Kolonlar sk, sandk almas yapan tpler oluturulur. (a) 80 kat, (b) 90 kat, (c) 110 kat

Kat says 50den fazla. kolonlu 100 kata, i kolonsuz 140 kata kadar.

4.2.5 Kafes tp sistemler

4.2.6 Demeler Kompozit deme

Yatay aprazlar

KAYNAKLAR F. Hart, W. Henn, H. Sontag, 1978. Multi-storey Buildings in Steel, Editor of English Edition: G. Bernard Godfrey, Granada Publishing, London. Arda, T.S., 1978. elik at ve Binalarda Rzgar Kart Dzenleri ve Stabilite Balar, Sakarya Devlet Mhendislik-Mimarlk Akademisi Yaynlar No.3, stanbul. Odaba,Y., 1983. Endstri Yaplar ve Hal Konstrksiyonlar, I. elik Yaplar Semineri, Cilt I, T naat Fakltesi. Odaba,Y., 1985. elik Endstri Yaplar , II. elik Yaplar Semineri, Cilt II, T naat Fakltesi. Martin L.H., Purkiss J. A., 1992. Structural Design of Steelwork, Edward Arnold, Hodder&Stoughton, London. Salmon Charles G., Johnson John E., 2009. Steel Structures, Harper&Row, Publishers, New York. Galambos T.V., Lin F. J., Johnston B. G., 1996. Basic Steel Design with LRFD, Prentice-Hall Inc., NJ. Spiegel L., Limbrunner G.F., 2002. Applied Structural Steel Design , Prentice Hall, 3rd Edition. Lam D., Ang T-H., Chiev S-P., 2006. Structural Steelwork, Elsevier, 3rd Edition. Mc Cormac J., 2008. Structural Steel Design, Prentice Hall, 4th Edition. Deren H., Uzgider E., Pirolu F., 2005. elik Yaplar, alayan Kitapevi, Beyolustanbul. Coosje van Bruggen, 2005. Frank O. Gehry: Guggenheim Museum Bilbao,The Solomon Foundation, New York. Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik-DBYBHY-2007 Teekkr Arcelor Mittal Corus Galva elik Tabosan Trk Yapsal elik Dernei