Doracak Per Pregatitjen e Provimit

DORACAK PR PREGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS
BOTIMI I TRET, Prishtin 2008
Mbshtetur nga Qeveria Japoneze
Implementuar nga: UNDP, Kosov Projekti pr Provimin e Jurisprudencs Programi i Sundimit t Ligjit:
Virgjina Dumnica Rrezearta Reka
N bashkpunim me LOGIC PLUS: Besnik Limaj
Botimi shprndahet falas!

i
PARATHNIE PR DORACAKUN E TRET T PROVIMIT T JURISPRUDENCS
Parathnie
Kan kaluar mbi shtat vjet (2001) nga botimi i par n gjuhn shqipe i Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs. Rndsia e botimit t Doracakut t par konsistoi n mundsimin dhe lehtsimin e dhnies s provimit t jurisprudencs pr kanditatt e shumt q pritnin nj material prej nga do t prgatiteshin pr at provim dhe aftsimi i tyre pr tu inkuadruar n institucionet e drejtsis. Doracaku i dyt pr Provimin e Judisprudencs u ribotua n vitin 2004, si nevoj pr plotsimin, rifreskimin dhe prshtatjen e tij me legjislacionin e ri t paslufts, t miratuar nga Kuvendi i Kosovs, i cili sht koherent me ligjet evropiane, prkatsisht n harmoni me Acquis t UE-s dhe me aplikimin e drejtprdrejt t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe dokumenteve t tjera ndrkombtare, pastaj me rregulloret e reja t UNMIK- ut me t cilat rregulloheshin shtjet nga fushat e caktuara, q sipas Kornizs Kushtetuese pr Vetqeverisje t Prkohshme n Kosov ishin prgjegjsi e rezervuar pr Prfaqsuesin e Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve t Bashkuara. Iniciativa pr botimin e tret t Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs rrodhi si rezultat i zhvillimeve t ngjarjeve t reja shoqrore e politike q ndodhn pas botimit t dyt t Doracakut, i nxjerrjes s nj numri t madh t ligjeve t spastruara dhe ligjeve t reja, ku bn pjes edhe
iii
nxjerrja e Ligjit pr provimin e Jurisprudencs nr.02-40 dhe, me veanti, si rezultat i nxjerrjes s Kushtetuts s Republiks s Kosovs. Synimi kryesor i ktij Doracaku sht qartsimi dhe prshtatja e tij me Kushtetutn e Republiks s Kosovs dhe me legjislacionin e nxjerr n baz t saj. Renditja e ktij Doracaku sht br sipas programit t hartuar nga ekspertt teorik (profesor universitar) e praktik (gjyqtar, prokuror dhe t avokat) t fushave prkatse, t parapara pr dhnien e provimit
jurisprudencs. sht ky nj prmbledhje e prshtatshme pr tua lehtsuar kandidatve q ti demonstrojn aftsit e tyre teorike n praktik, gjat puns s tyre t ardhshme n gjyqsi, prokurori, avokatur, biznes, e tjera. Marr n prgjithsi, ky Doracak kandidatve pr provimin e jurisprudencs u ofron fond dijesh praktike pr t gjetur prgjigje pr dijen e nxn teorike gjat studimeve universitare. Hartuesit e ktij doracaku jan prpjekur q ta mbulojn tr Programin pr provimin e jurisprudencs, i cili prmban: parimet, struktuat kushtetuese, organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale, familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn tregtare (ekonomike); t drejtn e puns; t drejtn administrative dhe t drejtn ndrkombtare e Evropiane pr t drejtat e njeriut. Pr kandidatt q kan t dhn provimin pr gjyqtar pr kundrvajtje, programi i provimit t jurisprudencs shkurtohet dhe programi i shkurtuar prmban: organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale,
iv
familjare,
trashigimore,
sendore,
detyrimore);
drejtn
tregtare
(ekonomike) dhe t drejtn ndrkombtare Evropiane pr t drejtat e njeriut. As tani, me rastin e botimit t tret t ktij Doracaku, brenda nj periudhe t shkurtr prej shtat vitesh, nuk pretendoj se i njjti sht i prsosur, prandaj do ti isha mirnjohse komunitetit juridik dhe ekspertve t fushave t tjera teorike e praktike t cilt do t tregojn fardo gabimi apo mangsi q sht br n kt Doracak, q t mund t eliminohen n t ardhmn. Mirnjohje Mirnjohje pr botimin e ktij Doracaku i shkon hartuesve t tij dhe UNDP- s, i cili e mbshteti profesionalisht dhe financiarisht, me t njjtin prkushtim sikur q ka mbshtetur edhe prgatitjen e korpusit t ligjeve n fushn e drejtsis. Prishtin, m 12 janar 2009 Nekibe Kelmendi, Ministre e Drejtsis
PRMBAJTJA: SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Prof.Dr. Arsim Bajrami dhe Mr.Sc. Xhavit Shala ---------------------1
E DREJTA PENALE (MATERIALE) dhe Shembuj t Prokurorive Ismet Kabashi -----------------------------------------------------63 E DREJTA PENALE (PROCEDURALE) dhe Shembuj Haki Lecaj --------------------------------------------------------177 E DREJTA CIVILE (Pjesa e Prgjithshme, E Drejta Sendore, Familjare dhe Trashigimore) dhe Shembuj t Parashtresave dhe Vendimeve t Gjykats nga: E Drejta Sendore; E Drejta Familjare; E Drejta Trashgimore; Mbrojtja nga Dhuna n Familje Ruzhdi Berisha dhe Atdhe Berisha -----------------------------313
E DREJTA DETYRIMORE Mr.Sc. Rifat Zylfiu ---------------------------------------------- 503 E DREJTA E PROCEDURS CIVILE dhe Formulart n Procedurn Kontestimore Adem Vokshi ------------------------------------------------------611 E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE) Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani -----------775
vi
E DREJTA E PUNS Selim Nikqi ---------------------------------------------------------869 E DREJTA ADMINISTRATIVE Osman Tmava -------------------------------------------------------- 947 E DREJTA NDRKOMBTARE DHE EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT Dr. Gjyljeta Mushkolaj -------------------------------------------- 1005
vii
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA

KUPTIMI I KUSHTETUTS sht kushtetuta Kushtetuta sht nj nocion i njohur pr opinionin e gjr. Ajo nnkupton aktin m t lart juridiko-politik me t cilin prcaktohen dhe mbrohen vlerat themelore t nj shteti. Pr kushtetuen mund t jepen definicione nga me t ndryshmet, duke filluar nga ato juridike-normative, politike, juridiko-politike, sociologjike, filozofike dhe kndvshtrimet tjera. Pr nevojat praktike t ktij doracaku do t prkufizohemi vetm n disa qasje pr kushtetutn. Prkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutn e koncipon si akt suprem juridik, ligj themelor t shtetit, me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera me fuqi m t ult se kushtetuta. Ky prkufizim nnkupton hierarkin juridike dhe eprsin e kushtetuts ndaj ligjeve dhe akteve tjera nnligjore. Piramida juridike e nj shteti sipas hierarikis juridike sht Kushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, Amandamentet Kushtetuese, Ligjet, Aktet nnligjore-urdhresat, Dekretet, Udhzimet, Aktet e prgjithshme juridike-statutet dhe Rregulloret. N shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi i kushtetutshmris, t gjitha aktet n fuqi nn kushtetutn duhet t jen n pajtueshmri me kushtetutn, prkatsisht me ligjin (parimi i ligjshmris). Prkufizimi politik i kushtetuts, merr pr baz faktin se, kushtetuta paraqet akt t kufizimit t pushtetit, vendosjen e tij n kornizat e sjelljes kushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave t manifestimit t pushtetit shtetror. Kushtetuta ndrtohet mbi shtylln e parimit t ndarjes
1
s pushteteve, pavarsis s tyre dhe funksionimit t parimit t kontrollit reciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin, kushtetuta e shndrron shtetin n nj organizat juridike q funksionon n baz t rregullave kushtetuese. Prkufizimi juridiko-politik sht qasje e plot e dimensionit t kushtetuts dhe nnkupton kushtetutn si akt me t lart juridik, i cili miratohet nga organi m i lart, ose populli pr t mbrojtur vlerat themelore t shtetit dhe pr t kufizuar vet shtetin dhe sjelljen e tij n pajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike sht e plot dhe shpreh n plotni misionin e kushtetuts n nj shoqri demokratike, si nj instrument i promovimit dhe garantimit t vlerave kryesore t nj shteti demokratik. Kushtetuta si kontrat publike, pr shum teoricient, sidomos sociolog, krijon nj lloj partneriteti midis qytetarve dhe shtetit, t cilt duke arritur plqim pr kushtetutn prcaktojn t drejta dhe detyrat reciproke n funksionimin e shtetit dhe politikave publike. Qytetart, prkatsisht populli si pal kontraktuese legjitimon kushtetutn prmes referendumit dhe i bart sovranitetin shtetit, duke i krijuar atij legjitimitetin demokratik pr ndrtimin dhe ushtrimin e politikave publike. Shteti si pal tjetr kontraktuese, me kushtetut pajiset me tr autoritetin e nevojshm, q t ndrtoj legjislacionin dhe insitucionet e tij legjislative, ekzekutive e gjyqsore dhe t qeverisjes s mir n interes t prgjithshm publik. Kjo teori e koncipon kushtetutn si kontrat sociale dhe sht e pranishme n shtete q zbatojn demokracin e drejtprdrejt (referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetart, dhe ku njmend krijohet nj marrveshje kushtetuese midis qeveris dhe qytetarit me t drejta dhe detyra reciproke. Llojet e kushtetutave Momenti i par me t cilin do t ballafaqohen hartuesit e kushtetuts, sht prcaktimi i llojit dhe modelit t Kushtetuts. Dilemat e para kan t bjn me vllimin e kushtetuts, nj kushtetut e gjat apo e shkurt? N t kaluaren shtetet socialiste kan prqafuar iden e hipertrofis kushtetuese, duke hartuar kushtetuta t gjata t cilat rregullojn n detale jetn dhe me norma t strngarkuara juridike ngulfatin qytetarin dhe lirin e tij. Kto shtete kishin kushtetuta t gjata me nga 500 nene dhe me
2
anekse shtes (Kushtetuta e Indis njhet si kushtetuta m e gjat n bot me afr 500 nene dhe 15 anekse). N ann tjetr ka raste t shteteve me kushtetuta t shkurta si jan psh, SHBA-t, ku kushtetuta ka vetm shtat nene n form parimeve kushtetuese, t cilat m von jan plotsuar me 27 amandamente. Prvojat kushtetuese t Kosovs ishin t ndryshme. Kushtetuta e KSA t Kosovs kishte 480 nene, Kushtetuta e Republiks s Kosovs e vitit 1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj. Sa i prket prvojave ndrkombtare shumica e kushtetutave jan t shkurta dhe rregulloj vetm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta e Francs ka 89 nene, Kushtetuta e Italis 139 nene, Ligji Themelor i Gjermanis 141 nene, Kushtetuta e Turqis 160 nene, Kushtetuta e Spanjs 169 nene, Kushtetuta e Sllovenis 174 nene, Kushtetuta e Federats Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjis 112 nene, Kushtetuta e Maqedonis 134 nene, Kushtetuta e Kroacis 142 nene, Kushtetuta e Holands 142 nene, Kushtetuta e Austris 148 nene, etj. Me rastin e prcaktimit t vllimit dhe gjatsis s Kushtetuts, hartuesit su-gjerohen t marin parasysh kto fakte relevante siq jan: Kushtetuta duhet t rregulloj vetm vlerat themelore t vendit; Kushtetuta duhet t ofroj garancionet kushtetuese pr lirit dhe t drejtat e qytetarve. Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t institucioneve demokratike. Kushtetuta duhet ti referohet legjislacionit t rregullt n detalizimin e parimeve t saj si dhe Kushtetuta duhet t reflektoj bazn e sistemit ligjor dhe t siguroj mekanizmat adekuat pr mbrojtjen e saj. Dilema kushtetuta e but apo e fort Dilema e dyt pr hartuesit e kushtetuts, ka t bj me at, se a do t hartojn nj kushtetut t ngurt, e cila do t ndryshohet n procedur speciale dhe do t siguroj nj konsensus t gjr, apo nj kushtetut t but q ofron fleksibilitet t mjaftushm n ndryshimin e shpejt? N qoft se hartuesit prcaktohen pr modelin e ngurt t kushtetuts, ata duhet t adoptojn nj procedur t posame t miratimit dhe ndryshimit t saj. Kjo procedur nuk e bn kushtetutn t pandryshushme fare, por pr ndryshimin e saj krkon procedura t ndryshme, t cilat dallojn nga procedurat e rendomta legjislative. Modelin kryesor t Kushtetuts s ngurt e paraqet ajo e SHBA-ve, sepse pr ndryshimin e saj krahas plqimit me 2/3 t t dy dhomave t kongresit, krkon mbshtetje t njejt nga 50 legjislaturat e shteteve
3
federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-s e vitit 1974 ka prfaqsuar modelin e kushtetutave t ngurta, sepse pr miratimin dhe ndryshimin e saj, krahas Kuvendit Federativ, kan dhn plqimin edhe kuvendet e tet njsive federale, plqim ky q ka nnkuptuar edhe t drejtn e vetos ndaj ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i takon modelit t ngurt, sepse krkon ratifikimin e 25 shteteve antare t Bashkimit Kushtetues pr hyrjen n fui. Disa rregulla me rndsi pr modelin e kushtetuts s ngurt dhe t but a. Nse hartuesit e draftojn nj model t kushtetuts s ngurt, do t zgjedhin nj nga kto mekanizma pr miratimin dhe ndryshimin e Kushtetuts, siq sht: votimin e kushtetuts me 2/3 e antarve t parlamentit dhe t parlamenteve t njsive federale; votimin e kushtetuts n shtetet federative me plqimin e njsive federale, votimin e kushtetuts n mnyr konsensuale n unionet konfederale si dhe votimin e kushtetuts me shumic t dyfisht, shumicn e deputetve t shumics, dhe shumicen e deputetve t pakics (Shumica Badinter), etj. b. Nse hartuesit do t przgjedhin t draftojn nj kushtetut t but, ata do t ken parasysh se mekanizmi pr miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etuts nuk dallon shum nga procedurat e rndomta parlamentare. Kjo nuk nnkupton se procesi kushtetues do t jet krejtsisht i njejt me procesin ligjdhns, por ndryshimet e kushtetuts jan m t shpejta dhe bhen n parlament pr nj koh relativisht t shpejt me nj shumic absolute ose shumic t kualifikuara. N mnyr t veant kushtetutat e buta liberalizojn proceduren e amandamentimit t shpejt, duke ju prshtat ndryshimeve q krkon realiteti i krijuar. Me rastin e draftimit t nj kushtetute t but hartuesit do t prcaktojn se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts nuk krkon procedur t veant; miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts bhet nga parlamenti n procedura parlamentare me votim absolut ose t kualifikuar; amandamentimi i kushtetuts sht i shpejt dhe i ngjajshm me procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i Kushtetuts nuk mund t pengohet me t drejtn e vetos , s njsive federale, t njers dhom t parlamentit, nga presidenti etj.
Kushtetut, fiktive, reale apo pragmatike N t kaluarn n sistemet komuniste, hartuesit e kushtetuts kan qen nn ndikimet politike dhe kan draftuar kushtetuta ideologjike, t cilat kan shrbyer si dekor pr diktatort dhe regjimet shtypse. Ata, n njren an me kushtetut kan proklamuar rendin demokratik, e n anen tjetr kan zbatuar shtypjen, shpeshher n emr t kushtetuts, ose m qllim t mbrojtjes s saj. Pr kta diktator, kushtetuta ka qen e rndsishme vetm pr t ruajtur diktaturn e tyre, ata e kan shkelur at, sa her q ka paraqitur penges pr realizimin e synime t tyre (shembulli i ardhjes n pushtet t Hitlerit dhe Millosheviqit), duke shkelur kushtetutn dhe duke rrnuar at, sa her q ishte penges pr realizimin e qllimeve t tyre. Juristt me kredibilitet t lart moral asnjher nuk do t pranojn t draftojn nj kushtetut fiktive, e cila pasqyron rrejshm relitetin faktik dhe q nuk do t implementohet, ose do t prodhoj praktika diskriminuese n baza t ndryshme etnike, fetare etj. Objektiv parsor i hartuesve duhet t jet hartimin i nj kushtetute reale, q merr parasysh realitetin faktik shoqror t nj vendi, objektivat reale zhvillimore t tij, raportin e forcave shoqrore dhe siguron implementimin e saj n jetn praktike. Hartuesit me rastin e draftimit t do neni t kushtetuts duhet t mendojn, se sa ai prputhet me realitetin, dhe a do t mund t implementohet n praktik. T hartosh nj kushtetut reale, do t thot t jesh i sinqert me qytetart dhe opinion e gjr. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjin politike t konjukturave politike, ajo duhet t shpreh aspirat legjitime t popullit dhe nevojat e tij pr nj shtet ligjor, rend demokratik, prosperitet ekonomik dhe mirqenie publike. Jo rrall hartuesit marrin udhzime t hartojn nj kushtetut realopragmatike. Ata krahas pasqyrimit t realitetit ekzistues japin nj vizion pr t ardhmen e shtetit dhe paraqesin nj udhrrefim se kah deshiron shteti t shkoj n t ardhmen. N ket rast hartuesit jo vetm n preambul (e cila sht tipike pr qasje vizionare), por edhe n pjesen normative mund t normojn kahjet e zhvillimi t ardhshm t vendit. psh. Kosova pretendon t aderoj brenda mekanizmeve euro-atlantik, Kosova do t nnshkruaj dhe bhet pjes e Konventave Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, ose Evropa do t federalizohet me kushtetutn Evropiane etj.
A i duhet nj vendi nj kushtetut ideale apo funksionale? Nj kushtetut ideale, apo nj kushtetut funksionale sht nj zgjedhje tjetr pr hartuesit e kushtetuts. Sot edhe pr juristt e rndomt, hartimi i kushtetuts ideale nuk do t ishte i vshtir. Ata pr nj koh t shkurt prmes internetit do t gjejn me dhjetra modele t kushtetutave dhe shum shpejt mund t kompilojn nj kushtetut ideale. Ket mund ta bjn duke kombinuar nenet e caktuar t ktyre kushtetutave, duke marr pjest q ju duken m t mira dhe t hartojn nj kushtetut t re. N ket kontekst ata mund ta marrin Kushtetutn amerikane si nj lidere botrore e kushtetutave, ta prshkruajn at dhe frymen e saj dhe ta shpallin si kushtetut t vendit t tyre. Por, ky do t ishte nj mashtrim, sepse kushtetuta nuk sht nj akt q mund t importohet, ajo duhet ti prshtatet rrethanave specifike t do shteti. Shtetari anglez Uilliem E. Gledstaum, e ka cilsuar Kushtetutn si Sht ang ill edst um, ilsuar usht veprn m t shklqyer q mund t ket nxjerr ndonjher mendja shklqyer ket nxje ndonjh dhe vendosmria njerzore. N nj bot ndryshimesh dhe trazirash, er ndry trazira populli amerikan nuk ka asgj m t vlefshme se kt dokument t lef madh. madh Hartuesit e mir do ti japin prparsi kushtetuts funksionale n raport me ate ideale. Kushtetut e mir dhe ideale pr nj vend sht ajo q shpreh aspiratat legjitime t popullit dhe q siguron nj shtet funksional. Asnj kushtetut, qoft edhe e prkryer e nj vendi nuk mund t prshkruhet dhe t merret nga vendi tjetr. Ky do t ishte nj mashtrim, sepse importimi i kushtetuts s nj shteti, nuk sjell realitetet, shkalln e zhvillimi ekonomik, kulturen politike t atij vendi. Shtrohet pyetja, e ekziston vrtet nj kushtetut ideale? Prgjegjja sht e kjart jo, nuk ka kushtetut dhe shtet ideal, sepse edhe shtetet me tradit t gjat demokratike prballen me konflikte shoqrore dhe konflikte interesash, t cilat n fakt paraqesin ligjshmri t zhvillimit t shoqris dhe prsosjes s demokracis. Pr ket arsye, hartuesit e kushtetuts, duhet t heqin nga vetja kompleksin e gjetjes s kushtetuts ideale, sepse n fakt ajo nuk ekziston. Pr nj shtet, i cili ndodhet n nj transicion demokratik, kushtetut ideale, do t jet ajo q prshpejton ket transicion demokratik dhe q hap prspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik dhe mundson integrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqri ka veqorit e saj dhe kushtetuta duhet ti shpreh dhe mbroj ato. Kushtetuta e mir krahas
6
prvojave kompatibile t shteteve tjera duhet t shpreh karakterin burimor t saj, veqorit social-politike t vendit dhe popullit q i dediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet t zgjedhin kushtetutn funksionale e burimore, q nuk do t paraqet ndonj zbulim t ri kushtetues, por do ti sintetizoj realitetet faktike dhe objektivat reale t shtetit. Vetm n rastet e tilla ajo do t ishte kushtetuta ideale, t ciln hartuesit e ndrrojn. Roli i Kushtetuts n sistemin juridik Shum konstitucionalist prfaqsojn teorin sipas s cils kushtetuta paraqet nj kontrat e lidhur mes dy palve, qytetarit n njren an dhe shtetit n anen tjetr. Ata pohojn, se shteti dhe qytetaret prmes kushtetuts ndertojn koalicion dhe partneritet duke caktuar t drejtat dhe detyrat reciproke. Qytetart n njren an duke votuar kushtetutn legjitimojn shtetin dhe at e furnizojn me pushtet t mjaftushm pr t udhhequr me punet publike dhe pr mbrojtjen e interesave t prgjithshme. Duke votuar kushtetutn, qytetaret bjn kufizimin dhe institucionalizimin e shtetit dhe mbrohennga arbitrariteti dhe keqprdorimi i pushtetit. N anen tjetr, shteti me kushtetut merr si detyrim t garantoj lirin dhe t drejtat e qytetarve, ti mbroj ato nga abuzimet e shtetit dhe shkeljet e qytetarve t tjer, t siguroj pjesmarrjen e qytetarve n jeten publike dhe t krijoj nj shtet ligjor q ofron siguri personale dhe publike. Atributet e Kushtetuts shprehin rolin dhe funksionin e saj n shoqri. Duke qen akti m i lart juridiko-politik, kushtetuta shquhet me nj varg tiparesh q shprehin tri funksione kryesore t saj: a. t qenurit dokument m i lart juridik, b. akt politik q bn institucionalizimin e pushtetit shtetror dhe demokracis, si dhe c. pakt i lirive dhe t drejtave t njeriut dhe qytetarit. Tiparet kryesore t kushtetuts jan: akti m i lart juridiko-politik i nj shteti; baz e sistemit juridik e politik t nj vendi; ligj themelor me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera juridike; akt q miratohet n procedur t veant parlamentare ose n mnyr t drejtprdrejt neprmjet referendumit; akt q shpreh sovranitetin e popullit dhe t drejtn e tij pr t zgjedhur dhe kontrolluar qeverin; akt i kufizimit t pushtetit shtetror dhe institucionalizimit t tij, akt q prcakton kufizimet kushtetuese t qeveris; akt t cilit duhet ti nnshtrohen t
7
gjith, q nga presidenti, e deri te qytetari i rndomt; akt i garantimit dhe mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe qytetarit; baz e demokracis dhe proceseve politike t nj shoqrie. Kushtetuta promovon dhe mbron vlerat fundamentale t nj shteti demokratik. Kto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit shtetit dhe t ndertimit t rendit demokratik. N epiqendr t do kushtetute sht qytetari dhe t drejtat e tij kushtetuese pr t qen subjekt dhe barts i t gjitha proceseve politike, duke filluar nga e drejta e tij pr t zgjedh dhe pr tu zgjedhur n organet prfaqsuese, e deri t vendosja e drejtprdrejt prmes referendumit pr shtjet m t rndsishme politike t vendit. Gjithashtu, kushtetuta prcakton parimet e funksionimit t nj shoqrie demokratike, t bazuar n parimet e sundimit t ligjit dhe barazis s plot t qytetarve para ligjit. Vlerat q prcakton dhe mbron kushtetuta mundsojn ndertimin e nj shteti demokratik mbi bazn e rregullave demokratike n t gjitha format e manifestimit t tij. Jan katr shtje kryesore q jan objekt i rregullimit t Kushtetuts: prkufizimi i shtetit, prcaktimi i formes s regjimit politik, i sistemit t qeverisjes, organizimit territorial, simboleve t shtetit etj; bazat e sistemit politik, ekonomik dhe social t shtetit (sundimi i ligjit, parimi i barazis dhe mosdiskriminimit, prona dhe ekonomia e tregut, politikat publike ndaj qytetarve etj) dhe lirit dhe t drejtat e qytetarve (standartet nderkombtare e t drejtave t njeriut, njohja dhe mbrojtja e ktyre t drejtave, mekanizmat ligjor, detyrat e qytetarve etj) dhe institucionet demokratike t shtetit (legjislativi, ekzekutivi, gjyqsore, fushveprimi dhe kufizimet reciproke t tri pushteteve, forcat e siguris dhe rendit, ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj. Mnyrat e miratimit dhe ndryshimit t kushtetutave Procesi kushtetutdhns n rradh t par paraqet nj proces politik me t cilin shteti realizon qllimet e caktuara politike. Fillimi i nxerrjs s kushtetuts, vlerat q ajo do t promovoj dhe mbroj, qllimet dhe pretendimet e saj gjithmon manifestojn nj vullnet politik. Ky vullnet politik duhet t manifestoj dshirat legjitime t popullit dhe qytetarve, t cilat manifestohen dhe artikulohen drejtprdrejt ose prmes organeve prfaqsuese. Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet n disa elemente siq jan: fillimi i procedurs s nxerrjes s Kushtetuts sht nj vendim politik i parlamentit ose organit tjetr; para fillimit t draftimit t
8
kushtetuts ndrtohet konsensusi i nevojshm politik pr vlerat q do t promovoj dhe mbroj kushtetuta; miratimi i kushtetuts bhet prmes parlamentit si organ politik, ose nga qytetart n referendum, ku ata drejtprdrejt manifestojn vullnetin politik pr Kushtetutn si dhe procesi i amandamentimit t kushtetuts dhe prcaktimi i kahjeve t reforms kushtetuese paraqet nj vendim politik t institucioneve kompetente. S kndejmi mund t konkludojm, se hartimi i Kushtetuts paraqet nj proces politiko-juridik, me t cilin institucionet dhe lidershipi politik vendosin bazat politike t kushtetuts, kurse ekspertt kushtetues implemendojn kto objektiva, prmes shkrimit profesional t kushtetuts dhe draftimit t nj teksti kushtetues ku artikulohen apiratat e popullit. Sundimi i Ligjit-Shteti i s Drejts Parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris Me kushtetutshmri n kuptimin pozitiv-juridik, nnkuptohet harmonizimi i t gjitha akteve juridike me kushtetutn. Ky aspekt bazohet n hierarkin juridike, me t ciln nnkuptohet harmonizimi, i t gjitha akteve t ulta me ato t larta. Prkufizimi pozitiv-juridik prputhet me kuptimin formal t kushtetuts. Prderisa, kushtetuta n kuptimin formal sht akt m i lart juridik i shtetit, kushtetutshmria sht proces, me t cilin nnkuptohet respektimi i kushtetuts dhe harmonizimi, i t gjitha akteve juridike me aktet, me fuqi m t lart juridike. N kuptimin formal, me kushtetutshmri, kuptohet respektimi i kushtetuts dhe i akteve tjera juridike nga qytetart dhe subjektet tjera t shoqris. Esenca e ktij kuptimi konsiston n zbatimin e kushtetuts si dokument themelor organik i nj shteti, q prcakton kompetencat e degve t ndryshme t pushtetit si dhe kufijt e autoritetit shtetror. Sipas ktij kuptimi, n nj shoqri ekziston kushtetutshmria dhe ligjshmria, nse respektohet kushtetuta dhe ligji, nse jan prcaktuar mekanizmat institucionale pr mbrojtjen e tyre. Kuptimi politik i kushtetutshmris konsiston n rolin e saj, n kufizimin e pushtetit shtetror, kufizimin e funksioneve t organeve dhe institucioneve shtetrore publike, n prcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe t drejtave t individit dhe qytetarit, etj. Ligjshmria si nocion dhe proces, sht form e kushtetutshmris, e
9
bazuar n qeverisjen e s drejts dhe respektimin e ligjit dhe akteve tjera nnligjore. Me ligjshmri kuptohet procesi i harmonizimit t t gjitha akteve dhe veprimeve juridike me ligjin. Edhe ligjshmria mund t vshtrohet n aspekte t ndryshme, por ajo para s gjithash sht proces juridiko-politik, n funksion t ndrtimit t shtetit modern ligjor. Elementet kushtetuese q prcaktojn kushtetutshmerin dhe ligjshmrin Parimi i kushtetutshmris, si baz e rregullimit shoqror dhe politik t shteteve bashkkohore, bazohet n disa parime, nga t cilat po veojm: sistemi shoqror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron nga kushtetuta, e cila sht baz e institucionalizimit politik dhe shoqris; Qeverisja shtetrore e shoqris, prcaktohet me kushtetut dhe i nnshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet n kushtetut, si akti m i lart juridik; T drejtat dhe lirit e qytetarve, prcaktohen me kushtetut dhe ato mund t kufizohen vetm n rastet e prcaktuara me ligj; Kujdesi pr mbrojtjen e kushtetutshmris, sht detyr e organeve shtetrore, e institucioneve politike dhe e bartsve t funksioneve politike; do qytetar, ka t drejt t marr nismn pr mbrojtjen e kushtetutshmris dhe t ligjshmris; N shtetet federative, kushtetuta federative ka prparsi ndaj kushtetutave t shteteve federale; Aktet juridike, pr t cilat nga organi kompetent konstatohen se jan kundrkushtetuese, nuk mund t zbatohen dhe Mbrojtja e kushtetutshmris dhe e ligjshmris sht n kompetenc t gjykatave kushtetuese dhe organeve tjera, t prcaktuara me kushtetut. Ligjshmria bazohet n harmonizimin e sistemit juridik dhe n bazueshmrin e tij n ligj. Ndr parimet kryesore t ligjshmris jan: Parimi i supremacionit t ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe t gjitha kto akte me fuqi nnligjore, duhet t jen n pajtim me ligjin; Parimi i eprsis s ligjit federativ, ndaj ligjeve t njsive federale. Ky parim vlen vetm pr shtetet federative, ku ligjet e njsive federale, nuk mund t jen, n kundrshtim me ligjet federative; Parimi i shpalljes s obligueshme t ligjeve, para hyrjes s tyre n fuqi. Ky parim, nnkupton obligimin e organit q nxjerr ligjet, pr ti botuar ato n publikim t posam (Gazetn Zyrtare) para se t hyjn n fuqi Shpallja dhe publikimi i ligjeve, ka dy qllime kryesore: e para, ti njoftoj qytetart me prmbajtjen e tij dhe e dyta, ti mundsoj organeve kompetente shtetrore prgatitjen pr fillimin e zbatimit t ligjit; Parimi i ndalimit t
10
efektit prapaveprues (retroaktiv) t ligjit. Ky parim, do t thot se, ligjet kan efekt q nga dita e miratimit t tyre dhe se marrdhniet juridike, t filluara pas para hyrjes n fuqi t ligjit t ri, zhvillohen dhe prfundojn n baz t ligjit t vjetr. Prjashtim nga kjo, bjn ligjet penalo-juridike, t cilat mund t ken efekt prapaveprues, vetm n rast kur jan m t favorshme pr kryesit e veprave penale, p.sh. nse ligji i ri pr veprn penale prcakton dnimin m t but se ligji i vjetr; Ligjshmria e akteve dhe veprimeve t organeve shtetrore. T gjitha aktet dhe veprimet e ndrmarra nga organet shtetrore dhe institucionet q ushtrojn autorizime publike, duhet t jen n prputhje me ligjin; Procedura e organeve shtetrore pr njohjen e nj t drejte apo pr prcaktimin e ndonj detyrimi, duhet t zhvillohet n baz t ligjit. Ktu nnkuptohet, obligimi i organeve shtetrore, q n afatet e caktuara t ndrmarrin, t gjitha veprimet procedurale pr t mundsuar realizimin efikas t t drejtave t qytetarve; E drejta e pals, q n procedurn para organeve shtetrore, t shrbehet me gjuhn amtare. Ky sht parim ligjor, q duhet t siguroj barazin e t gjith qytetarve para ligjit dhe komunikimin e tyre me organet shtetrore, n gjuhn amtare. Mosnjohja e gjuhs zyrtare, n t ciln zhvillohet procedura, nuk guxon t jet penges pr paln n procedurn para organeve shtetrore. Organet shtetrore, jan t obligueshme q tia lehtsojn prdorimin e gjuhs amtare, e n rast kur kjo gjuh, nuk prputhet me gjuhn zyrtare, duhet ti sigurojm pals prkthyes, gjat tr rrjedhs s procedurs; dhe e drejta e qytetarve pr prdorimin e mjeteve juridike, pr mbrojtjen e t drejtave t tyre individuale dhe kolektive. Me kt parim, nnkuptohet e drejta e qytetarve, pr prdorimin e ankesave dhe t mjeteve tjera juridike, ndaj akteve t organeve shtetrore. LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKS S KOSOVS Kuvendi n aspektin kushtetues prkufizohet si organ ligjdhns i zgjedhur drejtprdrejt nga qytetaret me drejt vote. Funksioni primar i parlamentit sht ligjvnia, kurse funksione tipike pr t jan edhe prcaktimi i politikave dhe vendimarrja pr shtjet kryesore publike. N Kosov, Kuvendi sht institucion ligjvns i Republiks i zgjedhur 1 drejtprdrejt nga populli. Prbrja dhe mnyra e zgjedhjes s deputetve sht e percaktuar me Kushtetut, neni 64, ku Kuvendi i Kosovs prbhet nga 120 deputet t zgjedhur me votim t fsheht
1
Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 63

11
bazuar n listat e hapura. Vendet n kuvend ndahen midis t gjitha partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatve t pavarura, n prpjestime me numrin e votave t vlefshme t fituara n zgjedhjet pr kuvend. N kuadr t ksaj ndarje, 20 vende jane t garantuara pr perfaqesimin e komuniteteve pakice n Kosove. Vendet e rezervuar dhe t garantuara pr komunitete t cilat nuk jan shumic n Kosov, n mnyrn si n vijim: Dhjet (10) ulse do ti ndahen partive, koalicioneve, iniciativave qytetare dhe kandidatve t pavarur t cilt jan deklaruar se prfaqsojn komunitetin serb t Kosovs dhe dhjet (10) ulse do ti ndahen komuniteteve tjera si n vijim: komuniteti rom nj (1) ulse; komuniteti ashkali nj (1) ulse; komuniteti egjiptian nj (1) ulse; dhe nj (1) ulse shtes do ti jepet komunitetit rom, ashkali apo egjiptas, q ka numrin m t madh t votave t prgjithshme; komuniteti boshnjak tri (3) ulse; komuniteti turk dy (2) ulse dhe komuniteti goran 2 nj (1) ulse. Kompetencat e Kuvendit n Kushtetut prcaktohen sipas metods s 3 enumeracionit taksativ . Kushtetuta n mnyr taksative prcakton fushveprimin e Kuvendit dhe jasht kompetencave prekluzive kushtetuese, parlamenti nuk ka prgjegjsi. Pra nuk ka kompetenca t supozuara t parlamentit, por vetm t kompetenca shprehimore t prcaktuara dhe t numruara n mnyr taksative, Kompetencat e parlamentit jan mjaft t gjra dhe fillojn me kushtetudhnien dhe ligjdhnien dhe prfundojn me funksione t gjra zgjedhore.
Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat transicionale pr kuvendin e kosoves 3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte t tjera t prgjithshme; (2) vendos t ndryshoj Kushtetutn me dy t tretat (2/3) e votave t t gjith deputetve t tij, prfshir dy t tretat (2/3) e t gjith deputetve q mbajn vendet e rezervuara dhe t garantuara pr prfaqsuesit e komuniteteve q nuk jan shumic n Kosov; (3) shpall referendum, n pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatet ndrkombtare; (5) miraton Buxhetin e Republiks s Kosovs;(6) zgjedh dhe shkarkon Kryetarin dhe nnkryetart e Kuvendit; (7) zgjedh dhe mund t shkarkoj Presidentin e Republiks s Kosovs n pajtim me kt Kushtetut; (8) zgjedh Qeverin dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9) mbikqyr punn e Qeveris dhe t institucioneve t tjera publike, t cilat, n baz t Kushtetuts dhe ligjeve, i raportojn Kuvendit; (10) zgjedh antart e Kshillit Gjyqsor t Kosovs dhe t Kshillit Prokurorial t Kosovs, n pajtim me kt Kushtetut; (11) propozon gjyqtart e Gjykats Kushtetuese;(12) mbikqyr politikn e jashtme dhe t siguris; (13) jep plqimin pr dekretin e Presidentit mbi shpalljen e Gjendjes s Jashtzakonshme; si dhe (14) vendos pr shtjet me interes t prgjithshm, t prcaktuara me ligj.
12
Kompetenca e kontrollit parlamentar t qeveris Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve pr kryeministrin, ministrat dhe titullart tjer t organeve dhe agjensioneve ekzekutive). Parimi inter partes raporti midis dy palve; deputetit si parashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose ministrit si pal t cils i adresohet pyetja. te pyetja parlamentare nuk lejohet ndrhyrja e pals s tret, nuk ka debat parlamentar dhe mocion t votimit. Interpelanca parlamentare (mocioni i interpelancs ndaj kryeministrit, ministrave dhe titullarve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit). Parimi erga omnesraporti shumpalsh parlamentar, lejon pjesmarrjen e palve t treta n mocion, qoft n mbshtetje ose n kundrshtim t mocionit t interpelancs. Komisionet anketuese-investiguese kan pr detyr t hetojn akuzat pr tejkalim kompetencash ose keqprdorim t funksioneve t organeve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit. Si rregull komisionet anketuese udhheqen nga opozita dhe pas investigimit parlamentar dorzojn raportin hetimor pr shqyrtim dhe miratim parla 4 mentit. Mocioni i mosbesimit t qeveris si dhe fillimi i procedurs dhe 5 ngritja e akuzs ndaj presidentit . Komisionet e Kuvendit jan trupa punues t parlamentit, t cilat ushtrojn funksione t caktuara nga rrethi i fushveprimit t tij. Numri, prbrja dhe funksionet e komisioneve parlamentare prcaktohen me 6 rregulloren e puns s Kuvendit. Grupet parlamentare paraqesin trupat punues t parlamentit, t cilt tubojn deputetet e nj partie politike apo t nj koalicioni politik. Kto grupe ha rmonizojn qndrimet e deputetve t partive politike dhe marrin qndrim pr mnyrn e deklarimit t tyre, kur n seanc t parlamentit vendoset pr shtje t ndryshme politike. Shprndarja e parlamentit paraqet nj institucion parlamentar q nnkupton prfundimin e mandatit t parlamentit para skadimit t mandatit t rregullt pr t cilin sht zgjedhur. Shprndarja e parlamentit vjen si pasoj e rrethanave t caktuara kushtetuese dhe politike, t cilat bllokojn punn e tij, bjn t pamundshm ushtrimin e funksioneve kushtetuese dhe si rezultat i krizave t thella parlamentare, t cilat nuk mund t tejkalohen me mjete tjera politike. Shumica e kushtetutave njohin institutin e shprndarjes s parakohshme dhe prcaktojn
4 5
Po aty neni 100 Po aty neni 91 6 Po aty neni 77

13
procedurat e shprndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese q ndikojn n shprndarjen e parakohshme jan; konfliktet n mes presidentit dhe parlamentit rreth zgjedhjes s kryeministrit dhe qeveris, votimi i mocionit t mosbesimit t qeveris, mos zgjedhjes s presidenti t Republiks s Kosovs brenda afatit t prcaktuar si dhe krizat e thella 7 parlamentare. SHEFI I SHTETIT Presidenti i Republiks s Kosovs Kushtetutat e prkufizojn shefin e shtetit si kryetar individual t shtetit q prfaqson unitetin e vendit. N kt mnyr sht prcaktuar edhe n kushtetutn e Kosovs. Presidenti sht kreu i shtetit dhe 8 prfaqson unitetin e popullit t Republiks s Kosovs. Ai zgjedhet nga Kuvendi me votim t fsheht. T drejtn pr tu nominuar pr kandidat pr president e ka do shtetas i cili ka mbushur moshn tridhjet e pes (35) vjeq, dhe nse arrin ti siguroj nnshkrimet e t paktn tridhjet (30) deputetve. Kandidatt t cilt kan nga tridhjet nnshkrime hyjn n gar pr tu zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bhet me dy t tretat (2/3) e 9 votave t gjith deputetve t Kuvendit. Kandidati i cili i merr dy t tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovs. Por, nse asnjri nga kandidatt nuk merr shumicn prej dy t tretave (2/3) n dy votimet e para, organizohet votimi i tret n mes dy kandidatve t cilt kane marre numrin me t larte t votave n votimin e dyte dhe kandidati q merr shumicen e votave t t gjith deputetve, zgjedhet president i 10 Republiks s Kosovs . N raste kur edhe n votimin e tret, asnjri kandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shprndahet dhe shpallen 11 zgjedhjet e reja, t cilat duhet t mbahen brenda dyzet e pes (45) dite. Mandati i presidentit sht pes (5) vjet dhe fillon pasi Presidenti t ket dhn betimin para Kuvendit. Gjat mandatit, Presidenti i Republiks s Kosovs gzon imunitet nga ndjekja penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet dhe vendimet brenda fushveprimit t prgjegjsive t Presidentit 12 t Republiks s Kosovs .
7 8
Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 2 Po aty, neni 83 9 Po aty, neni 86, paragrafi 4 10 Po aty, neni 86, paragrafi 5 11 Po aty, neni 86, paragrafi 6 12 Po aty, neni 89
14
Kompetencat kushtetuese t Presidentit t Republiks s Kosovs jan prcaktuar me nenin 84 t Kushtetuts. Bazuar n Kushtetut, Presidenti i Kosovs prfaqson Republikn e Kosovs brenda dhe jasht; garanton funksionimin kushtetues t institucioneve t prcaktuara me Kushtetut; shpall zgjedhjet pr Kuvendin e Kosovs dhe thrret mbledhjen e par t tij; shpall ligjet e miratuara nga Kuvendi; ka t drejtn e kthimit pr rishqyrtim t ligjeve t miratuara, nse konsideron se jan t dmshme pr interesat legjitime t Republiks s Kosovs ose t nj a m shum komuniteteve t saj. Presidenti t drejtn e rikthimit t nj ligji mund ta shfrytzoj vetm nj her. Ai nnshkruan marrveshjet ndrkombtare n pajtim me Kushtetutn; propozon amendamente pr Kushtetutn; mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese; udhheq politikn e jashtme t vendit; pranon letrat kredenciale t shefave t misioneve diplomatike t akredituar n Republikn e Kosovs; sht Komandant Suprem i Forcave t Siguris t Kosovs; udhheq Kshillin Konsultativ pr Komunitete; cakton mandatarin pr formimin e Qeveris, pas propozimit t partis politike ose t koalicionit, q prbn shumicn e Kuvendit; emron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykats Supreme t Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon gjyqtart e Republiks s Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit t Republiks s Kosovs, me propozimin e Kshillit Prokuroial t Kosovs; emron dhe shkarkon prokurort e Republiks s Kosovs, me propozimin t Kshillit Prokurorial t Kosovs; emron gjyqtart pr Gjykatn Kushtetuese, me propozimin e Kuvendit; emron Komandantin e Forcave t Siguris t Kosovs, pas rekomandimit t Kryeministrit; s bashku me Kryeministrin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc; vendos pr shpalljen e Gjendjes s jashtzakonshme, n konsultim me Kryeministrin; mund t krkoj mbledhje t Kshillit t Siguris t Kosovs dhe i kryeson ato n kohn e Gjendjes s jashtzakonshme; vendos pr formimin e misioneve diplomatike e konsullare t Republiks s Kosovs, n baz t konsultimit me Kryeministrin; emron dhe shkarkon shefat e misioneve diplomatike t Republiks s Kosovs, me propozimin e Qeveris; emron Kryetarin e Komisionit Qendror t Zgjedhjeve; emron Guvernatorin e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs i cili shrben edhe si Drejtor Menaxhues dhe emron antart e tjer t Bordit t Banks; jep medalje, mirnjohje dhe mime, n pajtim
15
me ligjin dhe shpall falje individuale, n pajtim me ligjin si dhe s paku nj her n vit i drejtohet Kuvendit t Kosovs prkitazi me fushveprimtarin e tij/saj. Mungesa e Prkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit sht e prcaktuar n Kushtetut n ato raste kur posti i presidentit pr arsye t ndryshme mbetet i lire. At here Kryetari i Kuvendit t Kosovs do t shrbej si ushtrues i detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs. n keto raste posti i ushtruesit t detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs, nuk mund t 13 ushtrohet pr nj periudh m t gjat se gjasht (6) muaj. Gjithashtu, Presidenti i Republiks s Kosovs mund t shkarkohet nga Ku-vendi nse ai/ajo sht dnuar pr kryerjen e krimit t rnd; nse nuk sht i/e aft pr t ushtruar prgjegjsit e ktij posti pr shkak t smundjes s rnd ose nse Gjykata Kushtetuese ka prcaktuar se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts. Procedura pr shkarkimin e tij mund t iniciohet nga nj e treta (1/3) e deputetve t Kuvendit, t cilt nnshkruajn nj peticion, i cili shpjegon arsyet pr shkarkim. N rast se peticioni supozon ndonj shkelje t rnd t Kushtetuts, peticioni duhet ti dorzohet menjher Gjykats Kushtetuese, e cila vendos pr kt shtje brenda shtat (7) ditsh nga marrja e peticionit. Ather nse Presidenti sht dnuar pr ndonj krim t rnd ose nse Gjykata Kushtetuese konstaton se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts, Kuvendi mund t shkarkoj Presidentin me dy t tretat (2/3) e votave t t gjith 14 deputetve t tij.
EKZEKUTIVI-QEVERIA Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emrtime t ndryshme kushtetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetrore dhe modeli i funksionimi t qeveris n nj shtet. Mnyra e zgjedhjes dhe format e organizimit t qeveris si organ t pushtetit ekzekutiv n sistemet parlamentare zgjedhet e kontrollohet nga ana e parlamentit. N shumicn e shteteve me sistem parlamentare rol t rndsishm n formimin e qeveris, ka shefi i shtetit, i cili propozon mandatarin (kryeministrin) pr formimin e qeveris. Varsisht nga mnyra e zgjedhjes s qeveris dhe pozita e saj n raport me parlamentin, n
13 14
Po aty, neni 90 paragrafi 3 Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,3

16
teorin parlamentare jan t njohura dy modele themelore t funksionimit t qeveris: qeveria parlamentare dhe qeveria q funksionon sipas modelit t kabinetit. Prpos ktyre dy modeleve jan t njohura edhe format tjera t qeveris: qeveria teknike, qeveria e ekspertve, qeveria e shptimit kombtar, qeveria n hije etj. Modelet kushtetuese t qeveris: Qeveri parlamentare quhet ajo e cila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo qeveri zgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas konstituimit t parlamentit t ri zgjedhet edhe qeveria si organ ekzekutiv. Mandati i formimit t qeveris n sistemet parlamentare i takon partis politike, e cila i ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo parti, n rast se fiton shumicn e mandateve parlamentare, ka t drejt q nga radha e antarve t saj t formoj qeverin. N rastet, kur asnj parti parlamentare nuk ka shumicn e mandateve n parlament, vjen deri t formimi i qeveris s koalicionit midis dy apo m shum partive politike. Qeveria e koalicionit n prbrje t saj ka antar t partive politike t cilat kan hyr n koalicion politik me rastin e formimit t qeveris. Qeveria e kabinetit: Kjo form e funksionimit t qeveris, karakterizohet me pavarsin m t madhe t saj n raport me parlamentin. Edhe pse formalisht emrohet nga parlamenti, qeveria e kabinetit funksionon si organ i pavarur shtetror. Rolin dominues n konstituimin e ksaj qeverie e ka kryeministri, i cili pas marrjes s mandatit nga ana e shefit t shtetit (monarkut apo kryetarit t Republiks) e formon kabinetin e tij nga personat, t cilt i zgjedh personalisht. Qeveria e cila funksionon n form t kabinetit ka fun-ksione t gjra shtetrore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeveris me pushtetin shtetror. Autorizimet e parlamentit n drejtim t kontrollit parlamentar t qeveris s kabinetit jan t kufizuara dhe ai, si rregull, nuk mund t shtroj shtjen e votbesimit t saj. Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare. Kjo do t thot se at e formon partia politike e cila gjendet n pushtet. Ky sistem gjen aplikim n shtetet dypartriake, ku rivaliteti politik zhvillohet midis dy partive politike. Partia e cila i fiton zgjedhjet ka t drejt t formoj kabinetin nga radht e saj. Qeveria e ekspertve-teknike: Prpos organizmit t qeveris n form parlamentare dhe t kabinetit, n praktik jan shnuar raste t formimit t t ashtuquajturs qeveri teknike apo e ekspertve. Karakteristik dominuese e ktij modeli t qeveris sht karakteri jashtpartiak i saj. N t vrtet, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon n baz t rregullave parlamentare. At nuk e prbjn pjestart e partis politike
17
n pushtet, por ekspertt nga radht e partive t ndryshme politike, prkatsisht ekspert q nuk i takojn asnj partie politike. Mandati i ktyre qeverive sht i kufizuar deri n eliminimin e shkaqeve q kan shkaktuar krizn parlamentare. Qeveria teknike zgjedhet nga parlamenti n baz t marrveshjes dhe plqimit t partive politike parlamentare N praktikn parlamentare qeverit teknike m s shpeshti formohen kur shtetet gjenden n kriz parlamentare, si pasoj e konflikteve ndrpartiake. Qeveria e unitetit kombtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky model i qeveris aplikohet n rastet e jashtzakonshme, kur shteti gjendet n kriz t thell politike dhe ekonomike, apo kur sht i prfshir n luft civile dhe ndretnike. Si rrjedh edhe nga vet emrtimi i saj, kjo qeveri ka pr qllim shptimin e shtetit dhe kombit, n rastet, kur rrezikohet substanca e tij ekonomike dhe politike, si rezultat i faktorve t brendshm apo ndrkombtar. Kto rrethana, bjn t pamundshm funksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe shtrojn nevojn e formimit t nj qeverie gjithkombtare, t cils i besohet qeverisja e shtetit n rrethana t jashtzakonshme. Kjo qeveri zgjedhet jasht rregullave parlamentare dhe n t hyjn personalitetet m t shquara t nj shteti (kombi). Mandati i ksaj qeverie sht i kufizuar dhe limituar me kohzgjatjen e gjendjes s jashtzakonshme. Pas tejkalimit t ksaj gjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e jashtzakonshme parlamentare. Me prfundimin e ktyre zgjedhjeve, i pushon mandati qeveris s shptimit kombtar dhe formohet qeveria parlamentare. Ky model i qeveris sht i rrall n praktik. Qeveria e Republiks s Kosovs Prbrja Qeveris s Kosovs sht prcaktuar me Kushtetut ndrsa organizimi dhe funksionimi saj, mnyra e puns dhe procedurat e vendimmarrjes n Qeveri si dhe bashkpunimi ndrmjet Qeveris dhe institucioneve t tjera t prcaktuara me Kushtetut rregullohen me ligj dhe me rregulloren e Qeve- ris. Qeverin e Kosovs e prbjn Kryeministri, zvendskryeministrat dhe ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim me Kushtetutn dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera t miratuara nga Kuvendi i Kosovs dhe ushtron veprimtari tjera brenda prgjegjsive t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj.
18
Qeveria ka kto kompetenca t prcaktuar me Kushtetut. Ajo propozon dhe zbaton politikn e brendshme dhe t jashtme t vendit; mundson zhvillimin ekonomik t vendit; propozon Kuvendit projektligje dhe akte t tjera; merr vendime dhe nxjerr akte juridike ose rregullore, t nevojshme pr zbatimin e ligjeve; propozon Buxhetin e Republiks s Kosovs; udhzon dhe mbikqyr punn e organeve t administrats; udhzon veprimtarin dhe zhvillimin e shrbimeve publike; i propozon Presidentit t Republiks s Kosovs emrimet dhe shkarkimet pr shefa t misioneve diplomatike t Kosovs; propozon amendamentimin e Kushtetuts dhe mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione t tjera ekzekutive, t cilat nuk u jan caktuar organeve t tjera qendrore ose 15 vendore . Kryeministri i Kosovs ka kto kompetenca: prfaqson dhe udhheq Qeverin; siguron q t gjitha Ministrit t veprojn n pajtim me politikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe t politikave t prcaktuara t Qeveris; ndrron antart e Qeveris, pa plqimin e Kuvendit; kryeson Kshillin e Siguris t Kosovs; emron Drejtorin e Prgjithshm t Policis s Kosovs; kshillohet me Presidentin e Republiks s Kosovs mbi shtjet e Inteligjencs; s bashku me Presidentin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc dhe kshillohet me Presidentin pr zbatimin e politiks s jashtme t vendit si dhe kryen 16 edhe pun t tjera, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj . Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorheqje ose kur posti i tij/saj mbetet i lir, fillon procedura pr formimin dhe zgjedhjen e Qeveris. Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin pr Kryeministr, n konsultim me partin politike ose koalicionin q ka fituar shumicn e nevojshme n Kuvend pr t formuar Qeverin. Kandidati pr Kryeministr, jo m von se pesmbdhjet (15) dit pas emrimit, paraqet prbrjen e Qeveris para Kuvendit dhe krkon miratimin nga ana e tij. N qoft se Qeveria i merr shumicn e votave t t gjith deputetve konsiderohet e zgjedhur. Antart e Qeveris pas zgjedhjes e 17 japin betimin para Kuvendit. Por, nse prbrja e propozuar e Qeveris nuk merr shumicn e votave t nevojshme, Presidenti, brenda dhjet (10) ditsh emron kandidatin
15 16
Po aty, neni 93 Po aty, neni 94 17 Po aty. Neni 95, paragrafi 6

19
tjetr sipas s njjts procedur. Nse as hern e dyt nuk zgjidhet Qeveria, ather Presidenti i Kosovs i shpall zgjedhjet, t cilat duhet t mbahen jo 18 m von se dyzet (40) dit nga dita e shpalljes s tyre. Qeveria pr punn e vet, i prgjigjet Kuvendit, Kryeministri, zvends kryeministrat dhe ministrat mbajn bashkprgjegjsin pr vendimet q merr Qeveria, dhe prgjegjsin individuale pr vendimet q marrin n fushat e prgjegjsive t tyre. Raporti i qeveris dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar t qeveris jan: miratimi i buxhetit; raportet periodike t qeveris, pyetjet parlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet anketuese parlamentare, mocioni i vot besimit dhe shkarkimi i qeveris. Pushimi i mandait t qeveris behet me dor heqje e kryeministrit, votimi i mosbesimit t qeveris nga parlamenti dhe shprndarja e parlamentit.
18
Po aty, neni 95
20
SISTEMI I DREJTSIS
Parimet kushtetuese t gjyqsorit Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarsia e gjykatave garantohet dhe sanksionohet n Kushtetut dhe n legjislacionin e vendit. T gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive ) qeveritare dhe t tjera, kan pr detyr t respektojn pavarsin e pushtetit gjyqsore. 19 Gjykatat, gjykojn n baz t Kushtetuts dhe ligjit dhe ky parim sht baz dhe korniz e pavarsis s tyre. Pra, gjykatat realizojn funksionin e tyre n mnyr t pavarur dhe t paanshem nga institucionet dhe subjektet e tjera t percaktuar me Kushtetut dhe ligj. Gjykatat i zgjedhin shtjet q u parashtrohen me paansi, duke u mbshtetur n fakte dhe sipas ligjit, pa kufizime dhe pa qen objekt ndikimesh, nxitjesh, presionesh ose ndrhyrjesh direkte ose indirekte. Ne kuadr t parimeve t prgjithshme t sistemit gjyqsorit hyjn: pavarsia e gjyqsis nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqet parakushtin kryesor pr ekzistimin e kushteve pr pavarsin e gjyqsis. Ky parim konsiston n mos varsin e gjykatave nga parlamenti dhe qeveria, dhe n mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj puns s tyre; depolitizimi i gjykatave, paraqet nj parim tjetr, pr funksionimin e gjyqsis s pavarur. Gjykatat dhe antart e saj nuk mund t involvohen drejtprdrejt, aktivisht n jetn politike. Pra, brenda organizimit gjyqsor sht i ndaluar do veprim politik, n baza partiake ose n forma tjera t 20 organizimit politik; financimi i pavarur paraqet nj garanci t funksionimit t gjyqsis s pavarur. Kjo nnkupton se, gjykatat duhen t financohen nga nj buxhet i pavarur i tyre, i cili nuk do t jet nn kontroll t prhershm t qeveris, por do t administrohet dhe menaxhohet nga vet gjykata; respektimi i procedurave gjyqsore sht nj kusht tjetr pr ndrtimin e konceptit t gjyqsis s pavarur dhe t shtetit gjyqsor n prgjithsi; zgjedhja e gjyqtarve me afate t gjata, paraqet nj element tjetr t ndrtimit t gjyqsis s pavarur, i cili siguron sigurin juridike t gjyqtarve dhe ushtrimin e funksioneve t
19
Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovs 2008, kapitulli VII, sistemi I drejtesise neni 102 20 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 106.
21
SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS
DHE
ORGANIZIMI
tyre. Duke qen t zgjedhur pr periudhat e gjata kohore, gjyqtart marrin garanci se do t jen t pavarur nga ndryshimet politike, t cilat pasojn pas do cikli t zgjedhjeve parlamentare. Mnyra e emrimit dhe shkarkimit t gjyqtarve n Kosov sht e prcaktuar me Kushtetut. Gjyqtart i emron, riemron dhe shkarkon 22 Presidenti i Republiks me propozim e Kshillit gjyqsor. Gjyqtart gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi nga funksioni pr vendimet e marra, votimet e bra, mendimin e shprehur dhe pr veprimet e tjera brenda fushveprimit t detyrave dhe prgjgjsive t tyre. Ata nuk jan mbi ligjin. Gjyqtart mund t shkarkohen nga funksioni pr shkak t dnimit pr nj vepr t rnd penale ose pr mos respektimin e detyrs. N baz t Kushtetuts, pavarsin, paanshmrin e sistemit 23 gjyqsor e siguron Kshilli Gjyqsor i Kosovs. Gjykata Supreme e Kosovs sht autoriteti m i lart gjyqsor. Organizimi, funksionimi dhe 24 juridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj . Ky Ligj prcakton rregullat e organizimit dhe funksionimit t Gjykatave, statusin e gjyqtarit, parimet dhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave, procedurat e veanta, marrjen e vendimeve dhe ekzekutimin e tyre . PROKURORI I SHTETIT Prokurori i shtetit sht institucion i pavarur me autoritet dhe prgjegjesi pr ndjekjen t personave t akuzuar pr ndonj vepr penale ose pr 25 ndonj vepr tjetr, sikurse sht rregulluar me ligj. N prputhje me parimin e akuzativitetit n procedurn penale, kjo procedur, n parim, nuk mund t filloj dhe t zhvillohet, pa iniciativn e prokurorit t shtetit. Nga kjo, mund t konkludohet se, funksioni i ndjekjes penale, i sht besuar subjektit t veant procedural, e ky sht prokurori. Prokurori i shtetit sht institucioni i paanshm dhe vepron n 26 baz t Kushtetuts dhe ligjit.
21 22
21
Po aty, neni 105 Po aty, Neni 104 23 Po aty, Neni 108 24 Po aty, neni 103 Ligji pr Gjykatatsht n process t hartimit. Keshtu qe derisa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj, Gjykatat n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut. 25 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1. 26 Po aty, neni 109 paragrafi 2.
22
Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit t shtetit rregullohen 27 me ligjin pr Prokurorin. Emrimi i prokurorve t shtetit bhen nga Presidenti i Republiks t 28 propozuar nga Kshilli Prokurorial i Kosovs . Kshilli Prokurorial i Kosovs sht insitucion i pavarur n kryerjen e funksioneve t tij dhe siguron q Prokurori i shtetit t jet i pavarur, profesional, i paanshm. Kshilli prokurorial i rekruton, propozon q ti avancoj, transferoj, dic29 iplinoj prokuroret n menyrn e rregulluar me ligj . Duke pasur parasysh natyrn dhe karakterin e funksionit q kryejn, prokurorit e shtetit jan t lidhura n vij vertikale mes tyre. N ushtrimin e funksionit t ndjekjes s kryesve t veprave penale dhe t veprave t tjera t dnueshme, t caktuara me ligj, prokurori i shtetit prcakton dhe merr masat e nevojshme, n bashkpunim me organet tjera t autorizuara, lidhur me zbulimin e ktyre veprave dhe kryesve t tyre. N pajtim me autorizimet e caktuara n ligj, prokurori orienton procedurn paraprake. Avokati i popullit (Ombudspersoni) Institucioni i Ombudsmanit si mbrojts i t drejtave dhe lirive t individit dhe t personave juridik nga veprimet abuzive t organeve shtetrore dhe t administrats civile, i ka fillet e tij n Suedi, ku u formua pr her t par n vitin 1809. M von, gjat shekullit XX, ky institucion u themelua n shum shtete evropiane dhe n SHBA. Sot, shumica e shteteve antare t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian (OSBE), kan t themeluar apo jan n themelim e sipr t institucionit t Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti n shtet, sa i prket bazs ligjore t themelimit, organizimit, fushveprimit, kompetencave dhe emrtimit t institucionit t Ombudspersonit. Disa shtete e kan t rregulluar me kushtetut, themelimin e institucionit t Ombudspersonit e disa t tjera, kt e kan rregulluar me ligj t veant. N disa shtete, si n Kanada, Itali, Zvicr dhe n SHBA, nuk ka Ombudsman n nivel nacional, por atje ky institucion ekziton n nivel provincial apo lokal. Shtete t tjera, kt institucion e kan n nivel
27
Po aty, neni 109 paragrafi 3 Ligji pr Prokurinsht n process t hartimit. Keshtu qe deri sa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj, Prokurorit n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut. 28 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, neni 84 29 Po aty. Neni 110
23
nacional. N disa shtete Ombudsmani, sht emrtuar edhe si avokat i 30 popullit . Avokatin e popullit t Kosovs e zgjedh kuvendi me shumicn e votave t t gjith deputeteve t tije, pr nje mandat pesevjeqar pa t drejt 31 rizgjedhje . Ai pr punn e vet raporton para kuvendit me raport vjetor. Pr t qen efektiv dhe i respektuar nga njerzit, Avokati i popullit sht i pavarur nga institucionet dhe nga proceset politike dhe nuk duhet t jet subjekt i ndrhyrjeve apo influencs, nga ata q mund t ken interes pr rezultatet e hulumtimit t ankesave. Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t autoriteteve 32 publike t Kosovs. do institucion ose autoritet tjetr q ushtron pushtet legjitim n Kosov sht i detyruar tiu prgjigjet krkesave t avokatit t popullit dhe tia paraqes atyre t gjitha dokumentacionet dhe informacionet e krkuara n pajtim me ligjin. sht kompetenc kushtetuese e avokatit t popullit t bj rekomandime dhe t propozoj masa, nse vren shkelje t t drejtave dhe lirive t njeriut nga ana e organeve t adminstrats publike si dhe organet e tjera shtetrore. Por nse, rekomandimet pr masat e propozuara nga avokati i popullit nuk merren n konsiderat nga institucionet pr ti prmirsuar dhe evituar shkeljet e t drejtave dhe lirive t njeriut, ai/ajo bazuar n dispozitat kushtetuese ka t 33 drejt q shtjen t referoj n gjykaten kushtetuese . Avokati i popullit t Kosovs gzon imunitet nga ndjekjet penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet ose vendimet q jan brenda fushs s prgjegjsive t 34 avokatit t popullit.
GJYKATA KUSHTETUESE Gjykata kushtetuese sht organ i pavarur i mbrojtjes s 35 kushtetutshmris dhe bn interpretimin prfundimtar t kushtetuts. Ajo sht nje organ i veant kushtetues, t cilit i besohet mbrojtja e kushtetutshmris dhe ligjshmeris. Gjykata kushtetuese n shum vende paraqet mekanizmin kryesor institucional, q n mnyr meritore mbron kushtetutshmrin dhe ligjshmrin dhe siguron parimin e
30 31
Arsim Bajrami, vep e cit. fq. Po aty, neni 134, paragrafi 1 32 Po aty, neni 132, paragrafi 1 33 Po aty. Neni 135, paragrafi 3, 4 34 Po aty, neni 134, paragrafi 4 35 Po aty, neni 4, paragrafi 6
24
sundimit t ligjit n shoqri. Kushtetutat i japin autoritetin e nevojshm kushtetues gjykatave kushtetuese, q t anulojn t gjitha aktet jokushtetuese dhe joligjore, dhe t konstatojn shkeljet e kushtetuts nga autoritetet udhheqse t shtetit. I takon gjykats kushtetuese si autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetuts dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn dhe t vendos nse sht shkelur kushtetuta nga autoritetet publike. Me kushtetut sht prcaktuar se autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetues dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn n Kosov sht Gjykata Kushtetuese. Aktualisht jan t njohura disa forma kushtetese t mbrojtjes s kushtetutshmeris dhe ligjshmeris: a. Mbrojta e kushtetuts nga organi prfaqsues-parlamenti, b. Mbrojtja e kushtetuts nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme (SHBA), c. Mbrojtja e kushtetuts nga nj organ i veant kushtetues, Kshilli Kushtetues n Franc, d. Mbrojtja e kushtetuts nga ana e gjykatave kushtetuese, e. Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetuts nga institucionet dhe mekanizmat ndrkombtare, q zbatohet n vendet me administrim nderkombtar, ku prezenca nderkombtare ka t drejtat prfundimtare n interpretimin e kushtetutave t oktruara t ktyre shteteve, psh. Rasti i Bosnjs, ai i Kosovs me Kornizen Kushtetuese etj. Kompetencat e prgjithshme- Gjykatat kushtetuese kan autorizime t gjra n mbrojtjen e Kushtetuts. Ato bjn kontrollin e prgjithshm t sistemit juridik nga aspekti i pajtueshmris t akteve dhe veprimeve me Kushtetutn. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlersojn shkeljen e kushtetuts nga ana e institucioneve shtetrore dhe konstatojn plotsimin e kushteve pr shkarkimin dhe largimin nga detyra t zyrtarve t lart shtetror, q nga presidenti, e gjer tek zyrtaret e niveleve t ndryshme. N disa sisteme kushtetuese, gjykatat kushtetuese vlersojn pajtueshmrin kushtetuese t proceseve elektorale, t referendumeve dhe akteve tjera juridike dhe politike. N aspektin e prgjithshm kompetencat e gjykatave kushtetuese mund t ndahe n tri fusha kryesore: Kontrolli i kushtetshmris dhe ligjshmris dhe vlersimi i ekzistimit t pajtueshmris s akteve juridike me kushtetutn dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit t shkeljeve, cenimit, ose mos rrespektimit t kushtetuts nga organet dhe institucionet
25
shtetrore, prfshir ktu edhe shkarkimin e zyrtarve t lart shtetror, dhe Kontrolli i kushtetutshmris dhe ligjshmeris s zgjedhjeve, 36 referendumeve dhe akteve tjera juridike e politike. Prbrja, organizimi dhe mnyra e zgjedhjes s gjyqtarve Kushtetuta prcakton prbrjen, organizimin dhe mnyren e zgjedhjes s gjyqtarve t gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese n prbrjen e tyre kan nj numer t kufizuar gjyqtaresh, i percaktuar me kushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves sht prej nente (9) 37 gjyqetarve, pr zgjedhjen e tyre krkohen kushtet t veanta, t cilat kan t bjn me pregaditjen profesionale, prvojen e gjat kushtetuese dhe kredibilitetin e lart moral t gjyqtarve. Zgjedhja e gjyqtarve bhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti i emron pr nje mandat 38 nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi . Zakonisht antart e gjykatave kushtetuese zgjedhen pr nj periudh t gjat kohore. Gjykata kushtetuese e Kosovs udhheqet nga kryetari dhe zvendskryetari i gjykats te cilt zgjedhen me votim t fshehet t gjyqtarve t gjykats 39 pr nje mandat trevjeqar. N kt mnyr ata zgjedhin njerin nga antart e gjykats pr kryetar pr nj periudh trevjear. Por, zgjedhja n keto funksione, kryetar apo zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e gjyqtarit. Gjykata kushtetuese percakton organizmin e vet t brendshem, rregulloren e punes proceset e vendimmarrjes dhe eshtjeve t tjera organizative n pajtim me ligjin. Procedura para gjykats kushtetuese jan speciale dhe dallojn nga rregullat klasike t gjyqsorit. Natyra e kontesteve t kjo gjykat, sht e
36 37
Arsim Bajrami, Draftimi I kushtetues, prishtine 2007, fq. Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 1 38 Po aty, neni 114 paragrafi 2 39 Po aty, neni 114 paragrafi 5 Ligji pr gjykaten kushtetetuesesht n proces t hartimit. Ky ligj do e rregullon organizimin dhe funksionimin e Gjykats Kushtetuese t Republiks s Kosovs, procedurat pr paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave pran Gjykats Kushtetuese, kushtet dhe procedurat pr emrimin dhe shkarkimin e gjyqtarve t Gjykats, kualifikimet tjera prkatse pr emrimin e gjyqtarve t Gjykats Kushtetuese, parimet dhe rregullat themelore procedurale dhe shtje tjera organizative.
26
karakterit t kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqsore jan t veanta, dhe shprehin veorit e natyres kushtetuese t kontesteve. Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem pr rastet e ngritura para gjykates n menyre ligjore nga palet e autorizuara siqsht percaktuar me kushtetut. Prcaktimi i objektit t kontestit-padis kushtetuese sht nj proces i vlersimit t pajtueshmris s nj akti, ose veprimi politik me kushtetutn. Ky kontest konsiston n konstatimin e ekzistimit t shkeljes s kushtetuts dhe n anulimin dhe shfuqizimin e nj akt jo kushtetues, ose shpalljen jo kushtetuese t nj veprim t caktuar t organeve dhe institucioneve shtetrore. Mbi bazn e ktyre shkeljeve mund t ngritet nga subjekti i autorizuar nj padi kushtetuese. Objekt i padis kushtetues mund t jen: Aktet ligjore, aktet nnligjore, aktet e prgjithshme normative t parlamentit, Aktet nnligjore t qeveris, dekretet, urdhresat, udhzimet, rregulloret, Aktet nnligjore t presidentit, dekretet, urdhresat, rregulloret, Aktet e prgjithshme t organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet e prgjithshme t pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet dhe mosrespektimi kushtetuts nga zyrtaret e lart, shefi i shtetit, antart e parlamentit n procedurat e revokimit dhe zyrtarve t tjer shtetror, Vlersimi i kushtetutshmris s procesit t zgjedhjeve, zgjedhjes dhe shkarkimit t presidentit nga parlamenti, respektimi i procedurave kushtetuese, vlersimi i kushtetutshmris s referendumeve dhe 40 proceseve tjera t rndsishme, etj. Palt e autorizuara q mund t fillojn procedurn para gjykats kushtetuese shtja e par q parashtrohet t gjykata kushtetuese, ka t bj me prcaktimin e subjekteve q kan t drejt t fillojn proceduren para ksaj gjykate. Propozuesit e autorizuar paraqesin subjekte primare t adresimit t gjykata kushtetuese. Kto subjekte paraqesin organet dhe institucionet kryesore kushtetuese, t cilat jan t detyruara ti drejtohen gjykats kushtetuese pr mbrojtjen e kushtetutshmeris, sa her q n punen e tyre zyrtare ndeshen me dukurit jo kushtetuese dhe jo ligjore. Shumica e kushtetutave parashikojn si detyrime kushtetuese pr organet dhe
40
Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 113

27
institucionet kushtetuese kujdesin pr kushtetutshmri dhe ligjshmri. Rrethi i ktyre organeve dhe institucioneve sht mjaft i gjr dhe prfshin kta propozues t autorizuar; Kuvendi (numri i caktuar t deputetve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i popullit, Komuna dhe Individt jan t autorizuara t ngrejn shkeljet nga autoritetet publike pr t drejtat dhe lirit e tyre individuale t garantuara me 41 kushtetut . Kur propozuesit e autorizuar parashtrojn krkesen pr vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris s nj akti juridik ose veprimi t organeve shtetrore, gjykata kushtetuese do t nis proceduren n mnyr automatike dhe do t konstatoj ekzistimin e bazave t padis kushtetuese. Grupi i dyt i subjekteve, q mund t fillojn procedurn e vlersimit t kushtetutshmris dhe ligjshmris japin t ashtuqujturn iniciativ kushtetuese, e cila i nnshtrohet vlersimit paraprak t gjykats kushtetuese, lidhur me ate se, a ekziston baza e dyshimit pr shkelje t kushtetuts dhe ligjit para se t filloj procedura e vlersimit kushtetues. N kto raste pas marrjes s inciativs, gjykata kushtetuese paraprakisht shqyrton nismn e arritur, dhe nse ajo prmban elementet e nevojshme kushtetuese mund t filloj procedurn e vlersimit. Kjo dallon nga rasti i nisms s procedurs nga propozuesit e autorizuar, t cilt e obligojn n mnyr automatike gjykatn, q t nis procedurn e vlersimit kushtetues. T drejtn e parashtrimit t iniciativs e kan edhe qytetart, t cilt goditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t gjykatave kushtetuese. N praktikn e gjyqsis kushtetuese sht shtje e diskutueshme, se a mund qytetart t krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t qytetarve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me kt ekzistojn dy praktika kushtetuese; N rastin e par gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljet individuale t t drejtave dhe lirive t qytatarve, por vetm me kontrollin e akteve t prgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqsore t t drejtave dhe lirive t qytetarve e bjn gjykatat e regullta dhe organet administrative n procedurat gjyqsore dhe administrative. N rastin e dyt, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes se Kosovs e prcaktojn t drejtn e qytetarve, q t krkojn mbrojtjen e t 42 drejtave t tyre kushtetuese edhe para gjykats kushtetuese . Kjo
41 42
Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7, Po aty, neni 113 paragrafi 7

28
praktik bazohet n teorin, se t drejtat e qytetarve jan kategori kushtetuese dhe duhet t gzojn mbrojtje t gjykata kushtetuese. Cilat jan palt n kontestin kushtetues para gjykats kushtetuese Kontesti kushtetues q ka pr objekt vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris ka dy pal kryesore; e para, Propozuesin, q mund t jet njeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e inisiativs dhe dyta, Kundrpropozuesi, i cil sht autori i aktit i cili kontestohet ose bartsi i veprimit jokushtetues dhe joligjor. Kjo shpjegohet n kt menyre. Nese kontestohet ndonj ligj pr shkak t mos pajtueshmris me kushtetuten, propozues mund t jet presidenti, qeveria ose ndonj propozues tjetr i autorizuar, kurse kundrpropozues n rastin konkret sht parlamenti si autor i ligjit kontestues. N rastin tjetr, nse objekt i vlersimit kushtetues jan shkeljet e kushtetuts nga zyrtaret e lart, cilsin e propozuesit psh, mund ta ket parlamenti, kurse n cilsin e kundrpropozuesit mund t jet presidenti nse bhet vlersimi i shkeljeve eventuale kushtetuese nga ana e tij. Mnyra e marrjes s vendimeve nga gjykata kushtetuese Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mnyrs s prcaktuar me ligj ose kushtetut. Vendimet e gjykats kushtetuese merren me shumicen e votave t antarve t saj, me prjashtim t disa rasteve kur shprehimisht krkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave t antarve t saj, psh, me rastin e vlersimit t ekzistimit t shkeljeve kushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues t tij. Vendimet e gjykats kushtetuese merren n form t aktvendimit, n t cilin konstatohet bazueshmria e padis kushtetuese dhe prcaktohet vendimi i gjykats dhe natyra juridike e tij. Pr dallim nga procedurat gjyqsore vendimi i gjykats kushtetuese nuk kumtohet publikisht n seanc t gjykats, por i drgohet palve n kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese t Kosovs shpallen n gazeten zyrtare Natyra juridike e vendimeve t gjykats kushtetuese - Vendimet e gjykats kushtetuese jan t detyrueshme pr gjyqesorin dhe t gjith 43 personat dhe institucionet e Kosoves , t forms s prer dhe t zbatueshme q nga momenti i marrjes. Gjyqsia kushtetuese vepron
43
Po aty, neni 116 paragrafi 1

29
vetm n nj instanc dhe ndaj vendimeve t saja nuk mund t apelohet asnj ankes ose mjet tjetr juridik i rregullt ose i jashtzakonshm. Pr nga natyra juridike vendimet e gjykats kushtetuese mund t ndahen n grupe: a. Vendimet me t cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetr juridik, b. Vendimi me t cilin bhet shfuqizimi i nj ligj ose akti juridik dhe c. Vendimi me t cilin konstatohet shkelja e kushtetuts nga autoriteti zyrtar dhe konstatohet plotsimi i kushteve kushtetuese pr shkarkimin e tij, d. Vendimi me t cilin konstatohet jo kushtetutshmeria ose kundrligjshmria e nj procesi elektoral, referendumi, ose shkelja e procedurs pr zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonj 44 titullari t lart shtetror. Anulimi i legjislacionit-Nse gjykata kushtetuese konstaton se nj ligj ose akt tjetr i prgjithshm juridik sht n kundrshtim me kushtetutn dhe ligjin, krahas konstatimit t till, ajo vendos pr anulimin e ktij akti. Anulimi nnkupton, jo vetm shfuqizimin e menjihershm t ligjit ose aktit tjetr t prgjithshm, por edhe anulimin e t gjitha pasojave juridike q ka prodhuar zbatimi i aktit ligjor ose aktit tjetr t prgjithshm juridik q nuk ka qen n pajtim me kushtetuten. Shfuqizimi i legjislacionit- Nse vendimi i gjykats kushtetuese shfuqizon nj ligj ose akt tjetr t prgjithshm juridik, ai pushon t vlej n t ardhmen, por kjo nuk nnkupton edhe anulimin e pasojave q m par ka prodhuar zbatimi i ktij ligj ose akti t prgjithshm. Pra, kjo sht nj mas m e but e konstatimit t shkeljes kushtetuese dhe ligjore, q prodhon efekte juridike vetm ndaj ligjit 45 ose aktit kontestues . Proceduara e ngritjes se shtjes dhe konstatimi i prgjegjsis s presidentit - Nj nga prgjegjsit e veanta t gjykatave kushtetuese sht konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dhe shkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen n shprehje n proceduren e impimentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjet deputet apo m
44 45
Po aty, neni 113 dhe neni 116 Po aty, neni 116 paragrafi 2
30
SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS 46
DHE
ORGANIZIMI
shum ose subjekti tjetr i autorizuar ndaj presidentit me padin kushtetuese pr shkelje t kushtetuts. Kushtetutat e shum shteteve prcaktojn tri baza kryesore pr fillimi e impimentit ndaj presidentit; tradhtia ndaj vendit, abuzimi i detyrs zyrtare (keqprdorimet matriale, skandalet morale) dhe shkeljet e rnda t kushtetuts. N procesin e impimentit roli i gjykatave kushtetuese sht vendimtar dhe ato vendosin, se a e ka shkelur presidenti kushtetutn, a ka prgjegjsi politike dhe kushtetuese pr veprimet e tij. Nse gjykata kushtetuese konstaton kto shkelje, ajo bn edhe shkarkimin automatik t presidentit me vendimin e saj. Ky vendim krkon nj votim prej 2/3 t antarve t 47 gjykats. Implementimi i vendimeve t gjykatave kushtetuese- Vendimet e gjykatave kushtetuese jan t detyrueshme pr t gjitha institucionet dhe personat t cilve ju referohen kto vendime. Nse gjykata kushtetuese anulon ose shfuqizon ndonj ligj, parlamenti duhet ti bindet ktij vendimi dhe t filloj procedurat adekuate legjislative pr harmonizimin e legjislacionit. N mnyr t njejt do t veprohet edhe kur jan n pyetje aktet nnligjore t qeveris dhe shefit t shtetit. N rastet kur gjykatat kushtetuese konstatojn shkeljen e kushtetuts nga zyrtaret e lart shtetror, sipas fuqis kushtetuese do t prodhohen pasoja t drejtprdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i presidentit, anulimi i zgjedhjes s presidentit pr shkaqe t mos rrespektimit t procedurave kushtetuese, revokimi i deputetit, anulimi ose prseritja e zgjedhjeve, referendumeve etj. INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCIT E PAVARURA Agjencionet e pavarura t Republiks s Kosovs jan institucione t pavarura t krijuara me Kushtetut apo me ligje. Institucionet e pavarura jan subjekte kye t funksionimit t pushtetit, duke garantuar dhe siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin e sundimit t ligjit. N Kosov ka disa agjenci dhe institucione t pavarura q kryejn funksione t mbikqyrjes t prcaktuar me ligj.Insitucion i pavarur kushtetues jan: Avokati i Popullit, Auditori i Prgjithshm, Komisioni Qendror iZgjedhjeve, Banka Qendrore e Kosovs dhe Komisioni i Pavarur i 48 Mediave.
46 47
Po aty, neni 113, paragrafi 6 Po aty, neni 91 paragrafi 3 48 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 141
31
Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit, nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t autoriteteve publike. N prmbushjen e funksionit t tyre n monitorimin e institucioneve jan t pavarura, q do t thot se puna e tyre nuk duhet t ndikohet politikisht apo t kontrollohet nga ndonj organ i ekzekutivit. Institucion tjetr i pavarur kushtetues sht Auditori i Prgjithsm i Kosovs, si institucioni m i lart i kontrollit ekonomik dhe financiar. Auditori zgjedhet nga Kuvendit n baz t propozimit t Presidentit t 49 Republiks. Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve sht nj institucion i pavarur, i prhershm q prgadit, mbikqyr, drejton dhe verifikon t gjitha veprimet q kan t bjn me procesin e zgjedhjeve e referendumit dhe 50 shpall rezultatin e tyre. Nje institucion tjetr i pavarur n Kosov sht Banka Qendrore e Republiks e cila i prgjigjet vetm Kuvendit t Kosovs. Ajo ushtron kompetencat dhe pushtetin e vet vetm n pajtim me kushtetutn dhe me 51 instrumentet e tjera ligjore t zbatueshme. Organi i pavarur sht edhe komisioni i pavarur i mediave i cili e rregullon spektrin e frekuencave transmetuese n Republikn e Kosovs, licencon transmetuesit publik e privat, prcakton dhe zbaton politikn e 52 transmetimit si dhe ushtron kompetenca t tjera t prcaktuar me ligj. Agjencit e pavarura t Republiks jan institucionet e krijuara nga Kuve- ndi, n baz t ligjeve prkatse, t cilat rregullojn themelimin, funksionimin dhe kompetencat e tyre. Kto i kryejn funskionet n mnyr t pavarura nga do organ ose autoritet tjetr n Kosov. Kushtet themelore q sigurojn pavarsin pr agjencit e pavarura jan: a. Pavarsi financiare
53
b. Pavarsi e zgjedhjes/emrimit dhe kohzgjatjeje; c. Pavarsi n vendimmarrje. Kto institucione vazhdojn t zbatojn t gjitha ligjet dhe rregulloret q kan t bjn me financimin publik. Ato pr punn e tyre raportojn
49
Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 2 Po aty, neni 139, neni paragrafi 1 51 Po aty neni 140, paragrafi 1, 2 52 Po aty, neni 141, paragrafi 1. 53 Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.
50
32
dhe jan prgjegjs para Kuvendit t Kosovs. Kuvendi i mbikqyr q organet e pavarura jan duke i prmbushur mandatet e tyre ashtu si parashihet me ligjet n fuqi.
PARIMET THEMELORE T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS 1. Prcaktimi i qllimeve q deshiron ti arrij kushtetuta Qllimet e kushtetuts i prcakton kushtetutdhnsi dhe faktort tjer politik q jan aktor t procesit kushtetues. Kushtetutdhns sht organi prfaqsues (parlamenti) q inicon procesin kushtetues dhe q miraton kushtetutn. N rastet kur miratimi i kushtetuts bhet prmes popullit n referendumin kushtetues, kushtetutdhns jan qytetaret dhe populli, por qllimet e procesit kushtetues paraprakisht i cakton parlamenti si organ prfaqsues i popullit. Prcaktimi i qllimeve politike q pretendon ti realizoj nj proces kushtetues, bhet n momentin e pranimit t nisms kushtetuese nga bartsi i ksaj nisme dhe pas konsensusit t arritur n parlament rreth ksaj nisme. Qllimet politike t reforms kushtetuese mund t konsistojn n: themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarsis, psh., rasti i Sllovenis, Estonis, Lituanis, Kroacis, Maqedonis, Bosnje e Hercegovins, Kosovs; prmbysja e regjimeve antidemokratike dhe tranzicioni demokratik, psh. Shqipria, Rumania, Hungaria, Bullgaria etj; bashkimin me nj shtet tjetr dhe bartjen e sovranitetit, rasti i bashkimi t Gjermanis, krijimi i Unionit federal ose konfederal, psh. kushtetuta evropiane-federalizimi i Evrops; ndryshimi i sistemit t qeverisjes,psh. kalimi nga qeverisja parlamentare n ate presidenciale; ndryshimi n kompetencat e organeve shtetrore; evitimi i krizave parlamentare dhe krizave politike; implementimi i marrveshjeve nderkombtare pr prfundimin e armiqsive dhe luftrave, rasti i Bosnjes, Maqedonis, Kosovs etj; mbrojta kushtetuese e minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Kosova etj si dhe reformat ekonomike, sociale, kulturale etj. Hartuesit e Kushtetuts para fillimit t procesit t draftimit kushtetues marrin porosin politike, pr qllimet dhe pretendimet q synon t arrij kushtetuta. Ata nuk mund ti shmangen ksaj porosie, por kan mandat
33
profesional q ate ta implementojn n mnyren sa m efikase dhe adekuate prmes kushtetuts. Qllimet e kushtetuts zakonisht shprehen n preambuln e tekstit t saj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta. Hartuesit do t prdorin nj gjuh pragmatike n preambul, pr t justifikuar pse nxerret kushtetuta, far synon t arrij ajo, dhe cilat jan pretendimet e saj strategjike pr t ardhmen e vendit. 2. Przgjedhja e modeleve kushtetuese q do t konsultohen T shkruarit e kushtetuts nuk paraqet nj pun shkencore, e as nj vepr akademike. N rradh t par procesi i hartimi t kushtetuts krkon demonstrimin e shkathsive teorike dhe praktike t draftimi t kushtetuts. Kjo krkon ekspert q njohin mir teorin kushtetuese, qasjen krahasuese t instituteve kushtetuese dhe shkathsit praktike, pra aftsin e normimit kushtetues me standardet e plota nderkombtare. Menjher pas marrjes s mandatit politik, antart e Komisionit Kushtetues duhet t przgjedhin modelet e kushtetutave, q do t konsultohen dhe t merren parasysh n procesin e draftimit t kushtetuts. Nuk ka kushtetut plotsisht burimore dhe t veant, dhe sht iluzore pritja q draftuesit do t hartojn nj tekst unikat kushtetues. Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet t przgjedhin hartuesit, cilt faktor prcaktojn kto modele, a sht kjo nj zgjidhje e hartuesve, apo mandat politik t cilin e kan prcaktuar faktoret politik. Nese faktoret politik kan arritur konsensus pr nj republik presidenciale, hartuesit duhet t konsultojn kushtetutat e shteteve presidenciale, nese ata porosisin formn parlamentare do t konsultohen modelet e kushtetutave t ktyre shteteve etj. Mirpo, hartuesit nuk duhet t pajtohen me rolin e tyre krejtsisht teknik. Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet t przgjedhin modelet sa ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin e tyre dhe me realitetin faktik. Aftsia e ekspertve konsiston n aftsin e tyre q t bjn przgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese t shteteve t ndryshme, ti prshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe ti bjn sa ma funksionale. Nuk ka vetm nj kushtetut q duhet t merret si baz, por duhet t konsultohen m shum modele t m shum vendeve. N przgjedhjen e modeleve hartuesit duhet t marrin pr baz faktet vijuese: suksesin dhe qendrueshmerin e kushtetutave t vendeve q merren si modele; kompatibilitetin kushtetuese t modeleve me
34
kushtetutn e vendit; modifikimet e prvojave kushtetuese t vendeve t ndryshme me ralitetin e vendit t tyre; kompatibilitetin e transicionit dhe ndryshimeve kushtetuese midis modeleve t ndryshme; kompatibilitetin e teoris dhe praktikes kushtetuese, gjuhs, terminologjis dhe tradits kushtetuese; faktort tjer krahasues dhe analog q ndikojn n prmbajtjen e tekstit t kushtetuts, etj. Praktika kushtetuese ka vrtetuar se gjetja e modeleve kushtetuese sot sht proces shum i leht. T gjitha kushtetutat e vendeve sot jan n web54 faqe dhe ekspertt mund t ken qasje shum t leht . Por sht e pamundur q nj kushtetut t importohet dhe nga ekspertt t konvertohet n kushtetut vendore. Kjo do t ishte nj iluzion i madh profesional e politik, sepse kjo kushtetut nuk do t jet funksionale. Nga modelet e konsultuara kushtetuese mund t merren zgjidhje konkrete kushtetuese dhe ato t integrohen n iden vendore kushtetuese dhe t shprehin dhe plotsojn pritjet vendore pr kushtetuen. Pra, kjo na kthen tek teza jon fillestare-dilema kushtetuta ideale apo funksionale. 3. Plotsimi i standardeve ndrkombtare pr kushtetutn Pr t qen demokratike dhe gjithprfshirse, kushtetuta duhet t plotsoj standardet nderkombtare q jan krijuar dhe q vlejn, qoft sa i prket kushteve t nj procesi demokratik kushtetues, ose prmbajtjes dhe kushteve q duhet ti prmbush kushtetuta e nj vendi demokratik. Standardet kushtetuese nuk jan t kodifikuara n nj tekst t vetm, por ato jan t ngjajshme me standardet legjislative q po krijohen n nivel t Bashkimit Evropian. Hartuesit e kushtetuts duhet ti njohin dhe zotrojn mir standardet evropiane n sferen e legjislacionit dhe t kushtetuts, dhe ti impementojn n mnyr adekuate n procesin e draftimit t kushtetuts. Kushtetuta nuk lejohet t prmbaj zgjidhje q shprehimisht jan ndaluar me konventa evropiane pr t drejtat e njeriut, barazis s qytatarve etj. Po cekim disa standarde evropiane n sferen kushtetuese q duhet t respektohen n procesin e draftimit: respektimi i plot i parimit t mosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok t pushteteve; barazia e qytetarve para ligjit dhe mbrojtja e minoriteteve; raporti i shteti me religjionin; karakteri laik i shtetit; parimi i sundimit t ligjit,sfondi i lirive dhe t drejtave t qytetarve dhe mekanizmat ligjor;
54
Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike t disa kushtetutave n bot.

35
kontrolli civil ndaj policis dhe ushtris; gjyqsia e pavarur; ratifikimi dhe impeementim i Konventave Evropiane pr t drejtat e njeriut; ndalim i torturs; gjykimi i drejt dhe korrekt dhe heqja e denimit me vdekje. 4. Komisioni i Venecias dhe ekspertiza evropian e plotsimit t standardeve kushtetuese N nivelin e Bashkimit Evropian sht themeluar Komisioni i 55 Venecias si nj institucion i specializuar evropian q ofron asistenc dhe konsulenc profesionale kushtetuese shteteve t ndryshme n proceset kushtetutdhnse. Antar t Komisionit jan shtete evropiane, t cilat si antar t ktij institucion kan derguar n ket institucion ekspertet e tyre kushtetuese nga radha e profesorve universitar, gjyqtarve t gjykatve kushtetuese dhe juristve tjer t shquar. Shtetet e Evrops Juglindore, pas prmbysjes s diktaturave komuniste dhe fillimit t nj transicioni kushtetues kan krkuar asistenc profesionale t Komisionit t Venecias, qoft n procesin e draftimit t kushtetutave t tyre t para demokratike, ose gjat implementimit t kushtetutave dhe hartimit t legjislacionit organik. Nj rol t veant ky Komision ka pasur n hartimin e Kushtetuts aktuale t Republiks s Shqipris, duke ofruar asistenc profesionale n fazen e hartimit t kushtetuts prmes kryetarit t saj La Pergola, dhe n fazen e mvonshme duke dhn komente rreth implementimit t kushtetuts. Fushveprimi i ktij institucioni sht shum i gjr dhe prfshin kto angazhime kryesore si: ofron asistencen shteteve me rastin e hartimit t kushtetutave; zhvillon konsulencat profesionale n proceset e implementimit dhe rishikimit t kushtetuts; bn ekspertizen e kushtetutave t vendeve t ndryshme nga aspekti i plotsimit t standardeve nderkombtare; organizimi i seminareve, konferencave kushtuar parimit t kushtetutshmeris dhe ligjshmeris, etj. sht i nj rndsie t veant q Komisioni vendor Kushtetues gjat draftimit, t tekstit t vendos raporte t bashkpunimit me Komisionin e Venecias. Ky bashkpunim n radh t par konsiston n prfshirjen e antarve t ktij Komisioni n konsulencat nderkombtare, trajnimin e antarve t komisionit vendor, organizimin e ndonji tryeze profesionale lidhur me segmentet e caktuara t hartimit t kushtetuts, etj.
55
Shih Pasqyra nr.2, Shtetet antare t Komisionit t Venedikut dhe Pjsmarrsit e saj.
36
5. Marrja parasysh e specifikave t vendit, nivelit t zhvillimit social ekonomik e politik Me rastin e draftimit t kushtetuts, hartuesit duhet t marrin parasysh veorit e vendit, t cilit i dediktohet kushtetuta, nivelin e zhvillimit ekonomik, social dhe politik, nivelin e kulturs politike e demokratike dhe atributet tjera identifikuese t shtetit. do her hartuesit duhet t ken parasysh, se si do t duket kushtetuta n implementim, a do t mund t zbatohet, cili sht raporti real i forcave t akterve politik, a siguron implementimin e saj ky raport, sa teksti sht i kuptushm pr opinionin e gjr etj. Prkundrejt faktit se institucionet kushtetuese me modifikimet e caktuara kan tendencen e standardizimit, hartuesit duhet t pretendojn marrjen parasysh t veorive t vendit t tyre dhe modifikimet e institucioneve kushtetuese t vendeve tjera ti prshtasin realiteteve t shtetit t tyre. 6. Trancparenca e procesit draftues kushtetues Procesi kushtetudhns sht me interes t gjr publik. Ai duhet t siguroj transparenc t plot n t gjitha fazat e zhvillimit t saj. Q nga miratimi i nisms kushtetutdhnse, e deri te shpallja e kushtetuts procesi duhet t jet i hapur pr opinionin e gjr dhe t mundsoj kyqjen dhe pjesmarrjen e qytetarve n tr rrjedhen e procesit kushtetues. Si rregull vet shteti siguron transperencen e proceit kushtetues dhe krijon mekanizma pr pjesmarrjen e drejtprdrejt t qytetarve n diskutimin e kushtetuts. Gjat hartimit t kushtetuts, hartuesit duhet t pretendojn nj proces gjithprfshis t hapur pr qytetar, duke krijuar qasje publike t qytetarve n dhnjen e propozimeve, vrejtjeve dhe sugjerimeve pr zgjidhjet e caktuara kushtetuese. Gjat draftimit t kushtetuts, n praktiken kushtetues preferohet q hartuesit t ken nj konfidenc, t mbrohen nga mediat, t mos i shprehin dallimet gjat hartimit dhe mos japin deklarata publike gjer n prmbylljen e procesit t drafitimi. Kjo konfidenc gjat draftimit synon t mbroj hartuesit nga sulmet dhe presionet e opinionit dhe ndikimet tjera, q mund t jen nj lloj presioni i jashtm n punen e tyre. Mirpo, menjher me t prfunduar procesit t draftimit, teksti i kushtetuts duhet t bhet publik dhe t mundsohet informimi i plot i drejt dhe i gjithanshm i publikut t gjr. Praktika kushtetuese tregon nevojen e prmbushjes s kushtetve
37
vijuese n sigurimin e transparences s procesit kushtetues: informimi me koh i qytetarve pr prmbajtjen e kushtetuts; krijimi i web-faqes s veqant n t cilen botohet drafti i kushtetuts; dizajnimi i linkut elektronik n web-faqe ku qytetaret japin vrejtjet, kritikat dhe opinionet e tyre pr kushtetutn n prgjithsi dhe nenet e caktuara t saj: organizimi i nj forumi kushtetues, ku qytetart, ekspertet dhe personalitetet tjera publike shfaqin opinionet e tyre pr kushtetuten, botimi i teksitit n mjetet e informimit, shtypin elektronik, televizionet, doracak, broshura etj;debati publik i kushtetuts, seminare, konferencat akademike vendore e nderkombtare, tribunat publike me qytetaret, oraganet e pushtetit t nivelit lokal e qendror dhe format tjera t komunikimit masiv me qytetar;organizimi i emisioneve dhe debateve televizive, ku hartuesit spjegojn kushtetutn dhe japin shpjegime n krkesat e opinionit dhe audiencs s gjr; sigurimi i pjesmarrjes s akterve t gjr n procesin e debatit kushtetues;transmetimi i seancs solemne t miratimit t kushtetus, prcjellja e referendumit pr kushtetutn etj;botimi final i tekstit t kushtetuts pas miratimit n Fletoren Zyrtare, n botime t veanta, prkthimin n gjuhet e huaja dhe botimi i matrialeve tjera me t cilat jepen shpejegimet adekuate pr kushtetutn dhe shprndarja e tekstit t kushtetuts n opinionin e gjr. 7. Gjuha e kuptueshme e hartimit t Kushtetuts Hartuesit e Kushtetuts duhet t prdorin nj gjuh tipike kushtetuese, e cila sht tradicionale n teorin dhe praktiken kushtetuese t nj vendi. Shkrimi kushtetues duhet ekskluzivisht t jet normativ dhe ti plotsoj t gjitha standardet e shkrimit t avansuar kushtetues. Formulimet kushtetuese duhet t jen t kjarta, koncize, t plota dhe t kuptueshme pr opinioni e gjr. Hartuesit duhet ti shmangin plotsisht formulimiet e prgjithsuara dhe ato politike, t cilat jan atipike pr tekstin e kushtetuts. Vetm preambula sht pjesa n t cilen hartuesit mund ti shmangen gjuhs ekskluzive normative-kushtetuese. Duke qen e karakterit ideor, preambula mund t shpreh aspirata politike dhe t prmbaj fjali q nuk kan karakter normativ. Edhepse procesi i draftimit t kushtetuts krkon zbatimin e plot t metods normative, ajo nuk guxon t shpije n mbylljen dogmatike t hartuesve t kushtetuts. Autoret e kushtetuts me rastin e shkrimit t do kaptine, neni, alineje, duhet t ken parasysh lidhjen logjike t tr tekstit, koherencen dhe kompozicionin e tr tekstit kushtetuese. Ata,
38
gjat hartimi t do neni duhet t shrbehen me nj ekuilibr ose pasqyr, e cila duhet t tregoj, se si duket implementim praktik i dispozits kushtetuese q po e hartojn. Gjithnj duhet t mendohet, se a do ta kuptojn mir dhe drejt dispoziten kushtetuese qytetart q duhet ta respektojn dhe organet q do ta zbatojn. T shkruarit apstrakt i kushtetuts, gjat implementimit praktik do t shkaktoj interpretime t dyfishta dhe konflikte kushtetuese. Gjuha e kushtetuts duhet t plotsoj kto standarde kryesore: gjuha kushtetuese njikohsisht duhet t jet popullore. kushtetutn duhet ta kuptojn qytetaret e kategorive t ndryshm, t niveleve t ndryshme t shkollimit, t profesioneve t ndryshme; kjartsia e formulimeve kushtetuese; formulimet kushtetuese t shkurta, koncize dhe t plota; shmangja e formulimeve politike dhe shprehjeve atipike pr kushtetut; evitimi i dykuptimsis dhe shprehjeve abstrakte n kushtetut; prdorimi i gjuhs tradicionale juridike, q i prgjigjet teoris dhe praktiks kushtetuese t nj vendi; si dhe prdorimi i dialektit, stilit rregullave gramatikore dhe elementeve tjera t drejtshkrimit t avansuar etj. 8. Terminologjia juridike Shkrimi i kushtetuts krkon prdorimin e terminoligjis adekuate kushtetuese dhe ligjore. Disa udhzime terminologjike pr hartues t kushtetuts: pr nj koncept konkret zgjidhni termin i cili e shpreh at n mnyrn m t sakt, duke patur n konsiderat n radhe t par legjislacionin n fuqi. Termat jo trsisht juridike duhet t prdoren n kuptimin e tyre t zakonshm (t prditshm). Si dhe termat nga gjuha juridike ose nga nj gjuh teknike duhet t prdoren n mnyr t prshtatshme, duke pasur n konsiderat kuptimin q i sht dhn atyre nga shkenca ose teknika q i mbulon (trajton). N veanti, pr termat juridike duhet mbajtur n konsiderat: kuptimi i tyre ligjor i dhen n kode apo ligje t tjera; kuptimi q i sht dhn nga teoria e jurisprudencs s konsoliduar dhe nga doktrina mbizotruese. Nse nj term tekniko-juridik ka nj kuptim t ndryshm nga ai q ka n gjuhn e prditshme, duhet br e qart nga konteksti, se n cilin kuptim sht prdorur. Mandej, t njjtat koncepte duhet t shprehen me t njjtat terma, ndrsa termat e njjt nuk duhet t prdoren me prdorime (kuptime) t ndryshme. Kjo gj vlen jo vetm pr dispozitat e t njjtit
39
tekst, por edhe n tekste t tjera t ngjashme (n vecanti tekste t cilat rregullojn t njjtn fushe ose q duhet t ndryshohen apo t integrohen me tekstin n fjale. Ndrsa, kur ndryshohen ose kur i referohesh teksteve t vjetra (q u ka kaluar koha) n terminologji ose edhe n stilin e prdorur, paraplqehet t procedohet me riformulim t tekstit n trsi me terma m t kjarta. Duhet t shmangni prdorimin e termave t huaj, prve rastit kur kan hyr n prdorimin e prditshm t gjuhs shqipe dhe nuk kan fjal t tjera korresponduese n shqip. Aty ku sht e nevojshme, edhe pr termat e huaj jepni prkufizimin prkats. Fjala e huaj, e pranuar nga gjuha shqipe nuk lakohet, prve rastit kur nj gj e till sht br e prdorshme n gjuhn e prditshme. 9. Debatet publike gjat procesit t draftimit t kushtetutskontaktet me qytetart Nj rndsi t vaant n procesin kushtetues kan debatet publike dhe kontaktet me qytetart. Procesi kushtetudhns duhet t jet transparent ndaj qytetarve dhe gjithprfshirs, duke marr pr baz opinionet e publikut t gjr dhe duke debatuar publikisht shtjet kritike t kushtetuts. Transparenca e procesit kushtetuese duhet t sigurohet gjat ter rrjedhes s procesit, q nga nisma, e deri n prmbylljen e tij. Forma kryesore e komunikimit me publikun e gjr rreth procesit kushtetuese jan debatet publike. Llojet e debateve publike: debatet me lidership, me partit politike, debatet mes antarve t komisionit kushtetuese, debatet akademike dhe shkencore, debatet me ekspertt vendor dhe ndrkombtar, debatet me opinion t gjr, debatet institucionele me organet e pushtetit lokal e qendror, debatet me me shoqrin civile, debatet me komunitete,me grupet e interesit, shoqatat dhe asociacionet tjera si dhe debati parlamentar. Format e debateve kushtetuese me publikun jan: prezentimi i draftit kushtetues n media, forumet kushtetuese, emisionet tematike kushtetuese, paraqitja e mendimeve kritike n media, ballafaqimi mes prkrahsve dhe kundrshtuesve t kushtetuts dhe shfaqja e oponencs ndaj kushtetuts.
40
10. Mediat dhe procesi draftues Faktor relevant n procesin kushtetutdhns paraqesin mediat, qoft ato vizuele, apo elektronike. Mediat, q n shum vende konsiderohen si pushteti i katrt kan rol t trefisht n procesin kushtetutdhns; ato njoftojn opinonin publik pr prmbajtjen e tekstit t kushtetuts, mundsojn debatin publik rreth shtjeve kritike t kushtetuts, duke siguruar opinionin e gjr pr aspektet kontraverse t reforms kushtetuese dhe paraqesin nj lloj oponence n procesin kushtetuese, duke vn n spikam qasjen kritike ndaj zgjidhjeve t caktuara kushtetuese dhe dhnjen e hapsirs pr paraqitjen publike t kritiks dhe alternativave kushtetuese. shtjet kryesore t raportit t kushtetuts me mediat jan: transparenca e kushtetuts ndaj medieve, mosshfaqja e dallimeve n media gjat draftimit t kushtetuts,faza e konfidencs gjat hartimit t kushtetuts,mbrojtja e hartuesve nga ndikimet mediale,njoftimi i rregullt i mediave pr procesin e hartimit t kushtetuts,konferencat e rregullta pr shtyp me prfaqsuesit e medieve, dhe roli i zdhnsit t grupit kushtetues n kontaktet me media.
FAZAT E PROCESIT T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS 1. Prcaktimi i dinamiks s procesit kushtetues Procesi kushtetutdhns duhet t ket nj dinamik kohore me nj agjend, e cila parashikon afatet e fillimit, zhvillimit dhe prmbylljes s nj procesi kushtetues. T hartuarit e nj kushtetute duhet t bhet n nj afat t kuptushm kohor, i cili mundson nj proces normal kushtetues. Dinamika e procesit kushtetues prcaktohet zakonisht nga parlamenti, i cili pas pranimit t nisms kushtetutdhnse cakton dinamiken e procesit kushtetues. Dinamika e procesit kushtetues prcakton afatin e prfundimit t draftit kushtetues, afati brenda s cilit subjektet politike brenda parlamentit duhet t arrin konsensusin e nevojshm politik, afatin prfundimtar t miratimit t kushtetuts n Kuvend, kohen e mbajtjes s referendumit dhe momentin e shpalljes dhe hyrjes n fui t kushtetuts.
41
Duke qen se procesi kushtetutdhns paraqet procesin kryesor juridiko-politik t nj shteti, ai nuk mund t improvizohet dhe kryhet shpejt, pa ndertimin e konsensuseve t nevojshme politike t t gjith akterve relevant n skenen politike. N ann tjetr, hartimi i kushtetuts nuk guxon t jet nj proces maratonik, q zgjat m vite dhe q ngadalson procesin e ndryshimeve t domosdoshme shoqrore. Hartuesit e kushtetuts nuk jan subjekte q prcaktojn dinamiken e procesit t miratimit t kushtetuts. Ata kan mandatin pr implementimin e nj faze t procesit kushtetues. Kjo faz prfshin draftimin e kushtetuts dhe mund t kryehet relativisht shpejt, nse nderkoh jan ndrtuar konsensuset e nevojshme kushtetuese rreth procesit kushtetutdhns. Praktika kushtetuese vrteton se nj afat normal brenda t s cilit do t prmbyllej nj proces i miratimit t kushtetuts, do t ishte koha prej nj viti. Brenda ktij afati, do t mund t prmbyllej procesi kushtetutdhns me t gjitha fazat e zhvillimit t tij. Po japim nj shembull ideal t dinamiks s nj procesi t miratimit t Kushtetuts sipas fazave: nisma kushtetudhnse dhe paraqitja dhe miratimi i insisativs pr nxerrjen ose ndryshimin e kushtetuts-afati 1 muaj. Arritja e konsensusit politik rreth vlerave q do t mbron kushtetuta(lidershipi, partit politike, komuniteti akademik, grupet e interesit, shoqria civile) etj-2 muaj; formim i dhe emrimi i Komisioni Kushtetues- 1 muaj; draftimi i tekstit t Kushtetues nga ekspertt- 3 muaj; debati parlamentar pr kushtetuten- 1 muaj; miratimi i kushtetuts n parlament- 1 muaj; pregaditja dhe implementimi i referendumit kushtetuese- 2 muaj dhe shpallja dhe implementimi i kushtetuts- 1 muaj. N praktikn kushtetues jan shnuar raste kur miratimi i kushtetuts ka zgjatur me vite t tra dhe raste t procedurave urgjente t prfundimit t ktij procesi. Rasti i par sht tipik pr Kushtetutn Evropiane, procesi i miratimit t saj pr shkak t divergjencave t saj pa zgjat me vite t tra dhe po has n rrezistenca serioze nga shtetet evropiane (Franca dhe Holanda madje e refuzuan ket kushtetut). Edhe procesi i hartimit t kushtetutave t shteteve pas Lufts s Dyt Botrore ka zgjat me vite. N shtetet postkomuniste, pas prmbysjes s diktaturave komuniste, procesi kushtetutdhns sht implementuar relativisht shpejt brenda periudhs njvjeqare. Prjashtim nga kjo ishte Shqipria, e cila tet vite pas fitores s demokracis arriti t miratoj kushtetutn n vitin 1998, duke evituar krizen kushtetuese pas dshtimit t referendumit kushtetutdhns n vitin 1994. Praktika kushtetuese ka shnuar edhe raste t miratimit t
42
prshpejtuar t kushtetutave, t cilat n fakt kan arritur efektet politike t kushtetdhnsit, psh. Kushtetuta e Irakut, Kushtetuta e Bosnj e Hercegovins, e sidonos Kushtetuta e fundit e Serbis e cila sht miratuar n afatin rekord brenda 1 muaj dhe si e till mund t rradhitet n Librin e Ginisit si kushtetuta m e shpejt n bot. Dinamika e procesit kushtetues sht shum e shpejt, nse reforma kushtetuese ka t bj me amandamentimin e kushtetuts. N kto raste procesi sht shum m i shpejt dhe nese jan n pyetje amandamentet teknike ai mund t prmbylet brenda muajit, ndrsa n rastet e amandamenteve prmbajtsore ai mund t prmbyllet brenda 3 muajve. 2. Faza e par-fillimi i procesit t draftimit t kushtetuts nisma kushtetutdhnse Nisma kushtetuese paraqet aktin e par me t cilin fillon nj proces kushtetutdhns. Kushetutat e vendeve t ndryshme prcaktojn subjektet e autorizuara t cilat mund t paraqesin propozimin pr nxerrjen e kushtetuts, ose ndryshimin e saj. N praktiken kushtetues t drejtn e paraqitjes s propozimit pr nxerrjen e kushtetuts, ose pregaditjen e amandamenteve kushtetuese e kan: a. b. c. d. e. Qytetart prmes nisms popullore; Parlamenti me mbshtetjen e s paku 1/3 t antarve; Shefi i shtetit; Qeveria; dhe Njsit federale n shtetet federative, etj.
Paraqitja e nisms pr nxerrjen ose ndryshimin e kushtetuts krkon arsyetimin e saj nga subjekti q inicon ket proces. Arsyetim i nisms kushtetuese ka pr qllim elaborimin e shkaqeve t fillimit t procesit kushtetuese, prcaktimin e vllimit t reforms kushtetuese dhe paraqitjen e ojektivave kryesore q mton t realizoj procesi kushtetues. Arsyetimi i nisms kushtetuese duhet t jet i pregaditur mir, t jet binds dhe t demonstroj vendosshmrin e inicuesit pr t realizuar reformen kushtetuese. Praktika kushtetuese tregon se para paraqitjes formale t nisms kushtetuese, brenda shtetit krijohet nj klim e prshtatshme e cila e bn t domosdoshme reformn kushtetuese dhe i siguron asaj nj mbshtetje t gjr politike. Jo rrall, nisma kushtetuese
43
motivohet me qllimet e tejkalimit t krizave kushtetuese me t cilen ndodhet nj shtet. Shpesh si mnyr e menaxhimit t nj krize kushtetuese paraqitet nevoja e ndryshimeve kushtetuese. N kto raste me nismn formale t procesit kushtetues prcaktohen qllimet e saj nga akteret kryesor t cilt marrin pjes n zgjidhjen e krizes kushtetuese. N ket rast paraprakisht arrihet nj marrveshje midis partive dhe liderve relevant politik pr tejkalimin e krizs, mes tjerash edhe me procesin e ndryshimeve kushtetuese. Nisma kushtetudhnse si faz e par e procesit krkon nj votim formal t parlamentit pr aprovimin e saj. N shtetet federale dhe ato q kan kushtetuta t ngurta, miratimi i nisms kushtetuese krkon plqimin e njsive federale. Pas miratimit formal t nisms kushtetutdhnse formalisht fillon procesi kushtetues dhe para draftimit formal t tekstit krkon zgjidhjen e disa shtjeve paraprake kushtetuese. 3. Prcaktimi i forms s reforms kushtetuese-kushtetuta e re ose amandamentimi i kushtetuts Dilema e par e nj reforme kushtetuese konsiston n vllimin e ndryshimeve kushtetuese. Nese reforma kushtetuese prfshin ndryshime substanciale ather nxjerret kushtetuta e re si nj akt i plot kushtetues. Kur kjo reform, paraqet ndryshime ose plotsime konkrete brenda sistemit ekzistues kushtetues, do t miratohen amandamentet kushtetuese t cilat do t ndryshojn dhe plotsojn dispozitat e caktuara kushtetuese. Prcaktimi i forms s reforms kushtetuese varet nga qllimet q i parashtron vehtes kushtetutdhnsi.N rastet historike q karakterizohen me krijimin e shteteve t reja, pavarsimin ose bashkimin e tyre si dhe n rast t ndryshimeve esenciale t sistmeve t qeverisjes, kto ndryshime do t prcillen me kushtetuta t reja si akte q prcaktojn nj epok t re t zhvillimit kushtetues t nj vendi. N shtetet me demokraci t qndrueshme, ndryshimet eventuale q jan rrjedhoj e zhvillimit t proceseve politike prcillen me amandamente kushtetuese t cilat dinamizojn sistemin kushtetues t nj vendi dhe e bjn at t pajtushm me zhvillimet e reja. Pr nga natyra e saj, kushtetuta nuk paraqet nj akt statik. Kushtetuta dinamizohet prmes amandamentimit t saj, i cili e bn aktin kushtetues modern dhe efiqent sa i prket zhvillimeve shoqrore. Varsisht nga fakti se reforma kushtetuese a konsiston n nxerrjen e kushtetuts s re, apo amandamentimit t saj, varet edhe dinamika e ktij
44
procesi. Miratimi i kushtetuts s re paraqet nj proces shum m kompleks dhe m t gjat, se sa kur sht rasti i miratimit t amandamenteve kushtetuese. 4. Ndrtimi i konsensusit politik rreth reforms kushtetuese Pas prcaktimit t vllimit t reforms kushtetuese, pason akti i ndertimi t konsensusit politik rreth ndryshimeve kushtetuese. N procesin e nxerrjes s kushtetuts s re konsensusi politik i paraprin fillimit t draftimit t teksitit t kushtetuts. Ekspertt kushtetues nuk mund t fillojn draftimin kushtetues pa e marr paraprakisht mandatin politik rreth parimeve dhe vlerave kryesore q duhet ti promovoj akti kushtetues. Konsensusi politik ndrtohet nga lidershipi i vendit dhe subjektet politike q jan akter t procesit kushtetues. Ky konsensus paraqet nj lloj kontrate parakushtetuese midis partive kryesore rreth ndryshimeve kushtetuese. Kur ekspertt kushtetues marrin ket konsensus dhe mandat politik, ata e kan leht t przgjedhin modelin e kushtetuts q do t draftojn. Kshtu nese partit politike pajtohen m sitemin parlamentar t qeverisjes, ekspertt kushtetues do t draftojn modelin e nj kushtetute t nj shteti parlamentar dhe do ti prshtasin shum zgjidhje kushtetuese ksaj forme t qeverisjes shtetrore. Ndrtimi i konsensusit paraprak politik rreth kushtetuts eviton krizat dhe kundrthnjet e mundshme politike rreth kushtetuts. Nj kushtetut moderne nuk do t reflektoj interesat e ngushta politike t nj partie n pushtet, por do t reflektoj nj vizion dhe strategji afatgjate t zhvillimit politik. Konsensusi i gjr politik dhe qytetar rreth kushtetuts siguron qendrueshmerin dhe pragmatizmin e saj. 5. Identifikimi i shtjeve q jan objekt i normimit kushtetues Fillimisht para fillimit zyrtar t draftimit t kushtetuts, ekspertt kushtetues duhet t identifikojn shtjet q jan objekt i normimit kushtetues. Objekti i normimit kushtetues prfshin t gjitha marrdhniet kushtetuese q prcaktohen me kushtetut. Disa rregulla pr identifikimin e objektit t normimit kushtetues: normimi kushtetues prfshin shtjet thelbsore, jo edhe ato sekundare, nuk normohen n kushtetut shtjet e legjislacionit. Mandej, normim kushtetues duhet t shmang hipertrofin kushtetuese; normimi kushtetues
45
siguron funksionimi e shtetit dhe degve t pushteti dhe aty ku prfundon pushtetit duhet t filloj liria absolute e qytetarit. 6. Referimi i Kushtetuts t legjislacionit organik dhe sekundar Nj nga tiparet qensore t normimit kushtetues sht referimi t legjislacioni organik dhe sekundar. Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t sistemit kushtetues. Por kushtetuta matrializohet dhe implementohet prmes nj pakoje t gjr t legjislacionit primar dhe sekundar. Duke prcaktuar bazat e funksionimit t sistemit kushtetuese, ekspertt kushtetues duhet t jen t vemendshm, se ka duhet t rregullohet trsisht n kushtetut, e ka neprmjet legjislacionit. Pr ket arsye, kushtetuta pr shtjet detale i referohen legjislacionit dhe nuk e ngarkon tekstin kushtetues me prmbajtje legjislative. Kshtu psh, kushtetuta prcakton bazat e funksionimit, organizimit dhe pavarsis s gjyqsorit, por referon tek ligji pr gjykatat i cili rregullon detalet e nevojshme pr funksionimin e ksaj dege t pushtetit. Rasti tjetr, i referohet lirive dhe t drejtave t qytetarve, ku kushtetuta garanton nj spektr t gjr t ktyre lirive dhe t drejtave, por udhzon n legjislacionin e rregullt pr mnyren e realizimit t tyre, psh, kushtetuta garanton lirin e bashkimit politik, kurse Ligji pr partit politike prcakton format dhe mnyrat e realizimit t ksaj lirie politike. Me rasin e draftimit t kushtetuts, ekspertt kushtetues nuk mund t udhzojn dhe referojn legjislacionin e rregullt pr shtjet q jan t karakterit ekskluziv kushtetues si psh, fushveprimi dhe kompetencat e kuvendit, presidentit, qeveris. Me ket rast me norma kushtetuese matriale n mnyr prekluzive dhe me metoden e enumeracionit taksativ prcaktohen kompetencat e ktyre organeve. Por, shtjet e karakterit organizativ dhe procedural, q kan t bjn me kto organe (parlamenti, presidenti, qeveria) i referohen legjislacionit ose rregullimit nn ligjor, si psh.Rregullorja e Puns s Kuvendit, Ligji pr Qeverin etj. Detyr parsore e ekspertve kushtetues para fillimit t draftimit kushtetues sht pra, identifikimi i kjart i shtjeve q jan objekt i rregullimit kushtetues dhe shtjeve t cilat duhet t referohen legjislacionit t rregullt.
46
7. Przgjedhja e Komisionit Kushtetuese Pas miratimit t nisms pr fillimin e procesit kushtetutdhns, Kuvendi duhet t formoj trupin kushtetues t cilit do ti besohet draftimi i kushtetuts. Praktikat kushtetues tregojn se modelet me t shpeshta t organeve q draftojn kushtetutn jan: komisionet kushtetuese, kshillat kushtetuese, Asambleja Kushtetuese etj. Edhepse pran parlamenteve funksionojn komisionet e rregullta kushtetuese, draftimi krkon pjesmarrjen e ekspertve q nuk jan antar t parlamentit, sepse parlamentet me prbrjen e tyre nuk plotsojn kompetencat e nevojshme q krkon ky proces. Przgjedhja e antarve t Komisionit Kushtetues bhet sipas procedurave, kritereve dhe kushteve t prcaktuara me aktet ligjore. Komisioni kushtetues edhepse ka mandat ekskluziv pr draftimin e kushtetuts shpeshher prbhet edhe nga prfqsuesit politik q ndertojn konsensusin e nevojshm gjat draftimit dhe personalitete tjera autoritative q gzojn besim t madh tek popull. Jo domosdoshmrisht antart e Komisionit Kushtetues duhet t jen jurist t dalluar. Kjo krkohet kryesisht nga individet q bjn draftimin kushtetues t tekstit. Prvojat nderkombtare tregojn se numri i antarve t komisioneve kushtetuese sht i ndryshm dhe sillet nga 10 deri n 50 antar. Rast interesant ishte ai i Komisionit Kushtetues t Estonis, i cili numronte 50 antar, n mesin e s cilve gjendeshin edhe artist, kngtar, sportist dhe personalitete tjera me autoritet tek popull. Megjithat, prkundrejt asaj se komisioni mund t ket numr t madh, hartimi i kushtetuts i besohet nje numri t kufizuar individsh 5-10, kurse antart tjer marrin pjes n debatet kushtetues t komisionit gjat draftimit. N fillim t puns s tij, menjeher pas konstituimit, Komisioni Kushtetues miraton Rregulloren e Puns, e cila prcakton mnyren e puns s komisionit, mnyren e udhheqjes s komisionit, mandatin e tij, hartimin e versioneve t para t kushtetuts, mnyren e marrjes s vendimeve brenda komisionit, mnyren e informimit t opinionit pr punen e komisionit, afatin e dorzimit t tekstit n parlament dhe shtjet tjera teknike dhe organizative. Komisioni udhhiqet nga nj, ose m shum kryesues, t cilt njkohsisht jan edhe bartsit kryesor t draftimit. Fillimisht draftimi i kushtetuts bhet nga ekspertt n nngrupe sipas Kaptinave, e m von unifikohet teksti dhe sigurohet koherenca e tij logjike e kushtetuese. Para se kushtetuta t dorzohet n parlament bhet redaktura ligjore e saj, lektura gjuhsore dhe harmonizimi i saj me standarde nderkombtare.
47
8. Faza e tret-Draftimi i i tekstit kushtetues Fillimi i draftimit t kushtetuts paraqet fazn teknike dhe profesionale t shkrimit t tekstit t kushtetuts. N praktikn kushtetuese procesi i fillimit t draftimit t kushtetuts, niset me prcaktimin e strukturs s tekstit, duke caktuar kaptinat dhe pjest e kushtetuts. Si rregull Komisioni Kushtetues ndahet n disa nngrupe dhe bhet ndarja e punve sipas nngrupeve pr kaptinat prkatse. Fillimisht sht e nevojshme q komisioni n prbrje t plot t arrij pajtueshmeri pr standardet e draftimit kushtetues, terminologjin kushtetuese, stilin e normimit kushtetuese, etj. Nngrupet do t prbhen nga nj numr antarsh dhe ekspertesh q kan njohuri t thelluara pr lmit e ndryshme q rregullon kushtetuta; psh. nngrupi pr parimet themelore t kushtetuts, pr kaptinen e lirive dhe t drejtave t njeriut, nngrupi pr institucionet demokratike, pushtetin lokal, forcat e armatosura, sistemin gjyqsor, etj. Numri i nngrupeve do t prcaktohet sipas lmive kushtetuese. Nngrupet do t draftojn kaptinen ose pjesen e caktuar t kushtetuts dhe do t sigurojn ekspertizen e gjr kushtetuese. Pas prfundimit t puns s nngrupeve dorzohen pjeset e kaptinave t kushtetuts dhe krijohet nj draft i par punues i kushtetuts. Duke qen se nngrupet mund t ken prdor gjuh dhe stil kushtetues t ndryshme, dhe se tekstet e tyre mund t mos jen t harmonizuara, sht e nevojshme t krijohet nj grup punues pr unisimin e tekstit kushtetues dhe harmonizimin e tij. Ky grup duhet t prbhet nga ekspertet kryesor kushtetues, t cilt jan njohs m t mir t lmis kushtetuese. Detyr parsore e ktij grupi sht harmonizim i tekstit, unifikimi i terminologjis dhe tekniks kushtetuese dhe redaktura profesionale e kushtetuts. Pas prfundimit t puns t ktij grupi mund t prfundohet drafti i par i kushtetuts. Pas prfundimit t draftit t par Kushtetues, Komisioni Kushtetues mund t organizoj debate profesionale me ekspertet vendor dhe nderkombtar pr tekstin e kushtetuts, n mnyr q t marr opinionet e gjra rreth tekstit t kushtetuts. Pas ksaj, teksti mund t jepet n debat publik n opinion t gjr, n media dhe t bhet publik prmes vebfaqes s veant elektronike. Komisioni prcjell me vemendje debatin publik verejtjet e arritura prmes mediave ose forms elektronike dhe para hartimit t verzionit t dyt do ti prfshi n tekstin e kushtetuts propozimet q pranohen si t arsyshme. M pastaj, Komisioni mund t prfundoj versionin e tekstit dhe t pregadis ate pr dorzim n
48
parlament. Me ket nuk prfundon puna e Komisionit Kushtetuese, sepse ai duhet t prcjell debatin parlamentar dhe inkorporoj t gjitha amandamentet e pranuara nga parlamenti dhe t plotsoj dhe ndryshoj tekstin e propozuar deri n momentin e votimit t tij n parlament. Pas votimit t tekstit n parlament, prkatsisht miratimit t tij n referendum prfundon puna e Komisionit Kushtetues dhe procesi t draftimi t tekstit kushtetues. 9. Hartimi i tekstit shpjegues (komentarit) t Kushtetuts Hartimi i tekstit spjegues-komentarit kushtetues paraqet nj pun shum t dobishme pr t spjeguar n opinioni e gjer prmbajtjen, kuptimin dhe qllimin e kushtetuts. T shkruarit e komentarit mund t filloj vetm pas miratimit dhe hyrjes n fui t Kushtetuts. Teksti shpjegues (komentari) kushtetues do t ndihmoj n t kuptuarit sa m t mir t kushtetuts n opinionin e gjr. Komenti i kushtetut sht nj form e interpretimit t saj nga ekspertet q kan hartuar tekstin e Kushtetuts. Kt koment mund ta hartojn ekspertet kulminant kushtetues, q njohin shkelqyshm, jo vetem draftimin kushtetues, por edhe teorin kushtetuese. Komenti do t prfshij shpjegimin e domethnies s do dispozit t veant kushtetuese, nen pr neni, duke spjeguar domethnjen e normes kushtetuese, kushtet q krkohen pr krijimin ose pushimin e nj marrdhnie kushtetues dhe shpjegime tjera prcjellse q kompletojn njohurit pr nj institut kushtetuese. Roli i komentarit kushtetues shprehet m s miri tek implementimi i kushtetuts, si ndihmes pr organet kompetente q t kuptojn drejt kushtetutn dhe dispozitn e saj konkrete dhe pr t hequr mundsin e interpretimeve t ndryshme dhe dykuptimsis s normave kushtetuese. Pr dallim nga teksti i Kushtetuts, Komentari i Kushtetuts sht shum m i gjer dhe nganjeher i prngjan nj teksti t gjr akademik. Hartimi i komentarit sht nj praktik e rregullt pr legjislacionin organik, si psh. kodet penale, kodet civile, kodet administrative etj. Jo t gjitha kushtetutat kan komentaret e tyre. Mirpo, ato q kan komentarin e vet jan shum m t kuptushme dhe lehtsojn kuptimin e saj. Si rregull komentaret botohen nga institucionet e autorizuara t shtetit, parlamenti, presidenti, ministria prkatse. Komentari i bashkangjitet tekstit t kushtetuts dhe shkruhet n at mnyr q pas do neni jepet pjesa spjeguese e domethnies s tij. N praktik komentaret kushtetuese marrin pr baz edhe praktiken e gjykatave kushtetuese, t
49
cilat duke mbrojtur kushtetutn bjn shpjegime t domethnies s saj. Gjykata kushtetuese, duke vlersuar kushtetutshmrin e akteve ligjore dhe nnligjore bn interpretimin kreativ t kushtetuts dhe ndihmon n krijimin e praktiks kushtetuese. Komentet e gjykatave kushtetuese n zgjidhjen e konteksteve t nderlikuara kushtetuese jan ndihmes pr hartuesit e kushtetuts n shkrimin e komentarit kushtetuese. Krahas hartimit t komentarit kushtetues, shum shtete publikojn edhe publikime t veanta pr t popullarizuar tekstin e kushtetuts dhe sistemin kushtetuese. Kto publikime shpesh bhen n publikime speciale n form librash, broshurash, fletushkash dhe botohen edhe n gjuhet e huaja. S fundi, kushtetuta e re pas miratimit bhet baz pr hartimin e teksteve shkollore dhe atyre universitare pr t drejtn kushtetuese dhe deget tjera publike, t cilat afrojn njohurit e nevojshme, t cilat nxnsit dhe studentt duhet ti msojn pr t kuptuar sistemi dhe organizimin e sistemit kushtetues t shtetit t tyre. 10. Faza e katrt- Debati Parlamentar lidhur me draftin kushtetues Debati parlamentar paraqet pjesen finale t nj procesi kushtetutdhns. Pa marr parsysh faktin, se a sht parlamenti autor i kushtetuts, apo ajo miratohet n referendum, debati parlamentar paraqet fazen vendimtare t miratimit t kushtetuts. Debati parlamentar pr kushtetutn fillon pas dorzimit t tekstit t kushtetuts, t hartuar nga Komisioni kushtetues. Pr shkak t rndsis s kushtetuts debati parlamentar mund t zgjat nj koh t gjat pr shkak t rndsis s kushtetuts. Pr parlamentitn nuk ka ngjarje dhe moment m t rndsishm, se sa miratimi i Kushtetuts. Pr ket arsye jan me fat historik parlamentet t cilat n mandatin e tyre miratojn kushtetuta. Praktika kushtetuese tregon, se para se kushtetuta formalisht ti dorzohet parlamentit dhe para se t hapet debati, partit relevente n parlament ndrtojn qendrimet e nevojshme dhe arrin konsensusin e nevojshm politik, n mnyr q t mos manifestohen divergjenca t thella parlamentare rreth tekstit t kushtetues. Kto konsensuse politike arrihen n fazen para kushtetuese, para fillimit t procesit t draftimit, duke i prcaktuar qllimet e reforms kushtetuese, gjat procesit t draftimit nprmjet antarve t komisionit politik q prfaqsojn spektrin politik t nj vendi. Para fillimit t debatit parlamentar, verzioni final i draftit t
50
kushtetuts i dorzohet antarve t parlamentit, grupeve parlamentare, komisioneve tjera parlamentare dhe mekanizmave t tjer me qllim t pregaditjes s tyre pr nj debat t kualifikuar kushtetues. Vendet demokratike dhe ato q shquhen me nj sistem t qeverisjes s mir, kujdesen n mnyr t veant q rreth kushtetuts t mos lejojn qendrim opozitar dhe t integrojn opoziten dhe partit e vogla n tr rrjedhjen e procesit kushtetues, q nga fillimi i tij, e deri n miratimin e kushtetuts. Kjo qasje siguron departizimin e karakterit t kushtetuts dhe destinacionin e gjr t saj pr popullin dhe shtetin. Praktika ka treguar se do tendenc e partizimit t kushteuts ka rezultuar me jo qendrueshmerin e saj dhe krizat kushtetuese si pasoj e mbivotimeve partiake pr shtjet esenciale kushtetuese. Debati parlamentar pr kushtetutn fillon me prezentimin e saj n seanc nga Komisioni Kushtetues q ka hartuar kushtetuten. Pas raportimit t komisionit fillon debati, ku fillimisht partit politike prmes kryetarve t grupimeve politike shprehin qendrimet pr prkrahjen, ose refuzimin e tekstit t kushtetuts. Sipas rregullave t debatit parlamentar, mendimin e tyre e shprehin komisionet parlamentare, fillimisht komisioni legjislativ dhe kushtetues, e pastaj hapet debat i gjr, ku marrin pjes t gjith antart e parlamentit q deshirojn t diskutojn. Gjat debatit parlamentar, do antar i parlamentit mund t paraqes amandamente pr ndryshimin dhe plotsimin e do norme kushtetuese. Nese kto amandamente para votimit pranohen ato hyn brenda tekstit t kushtetuts dhe nuk paraqiten si amandamente t veanta pas votimit t kushtetuts. Duke qen se, debati pr kushtetutn zgjon interesimin e gjr dhe ai nuk prfundon vetem me nj seanc parlamentare, por krkon m shum seanca. 11. Faza e pest- Miratimi i Kushtetuts Akti i miratimit t kushetuts paraqet momentin final t nj procesi kushtetudhns. Pas prfundimit t debatit parlamentar bhet votimi i kushtetuts, cili si rregull paraqet nj akt solemn. Seanca parlamentare n t cilen miratohet kushtetuta paraqet nj ngjarrje historike pr nj shtet. N ket seanc prpos antarve t parlamentit, marrin pjes t gjith zyrtaret e lart t nj vendi, prfaqsues t institucioneve vendore dhe nderkombtare, antar t komisionit kushtetues, prfaqsues, personalitete dhe intelektual t shquar, prfaqsues diplomatik dhe musafir tjer t lart. Kjo seanc paraqet nj ngjarrje mediale dhe
51
transmetohet drejprdrejt nga televizionet, radiot dhe prcillet nga gazetaret e shumt t mediva vendore dhe nderkombtare. N disa vende dita e miratimit t kushtetuts sht shpall edhe si fest shtetrore dhe shnohet me jubile t ndryshm. Si rregull seanca solemne pr miratimin e kshtetuts thirret pas prfundimit t debatit parlamentar dhe tejkalimit dhe evitimit t t gjitha kundrshtive rreth tekstit kushtetues. Kjo seanc hapet me procesin e votimit t kushtetuts. Votimi i kushtetuts bhet n pajtim me dispozitat kushtetuese n fui q prcaktojn mekanizmin e miratimit t kushtetuts dhe rishikimit t saj. Kushtetutat e shteteve t ndryshme prcaktojn kto forma kryesore t votimit dhe miratimit t kushtetuts: a. votimi dhe miratimi i kushtetuts n mnyr konsensuale nga dy dhomat e parlamentit; b. votimi i kushtetuts n parlamentet bikamerale me 2/3 e votave; c. votimi i kushtetuts paraprakisht nga njsit federale, pastaj nga parlamenti federal; d. votimi i kushtetuts nga populli, pas miratimit t saj n parlament; e. votimi i kushtetuts me 2/3 e antarve n parlamentet njdhomshe; f. votim me shumicn absolute t antarve t parlamentit; g. votimi me mekanizmin e dyfisht, shumicn e prgjithshme dhe shumicn e pakicave (shumica Badinter), etj. Nse pas votimit t Kushtetuts nuk krkohet edhe shpallja e referendumit, ather kushtetuta hyn n fui. Nse pas miratimit t Kushtetuts, krkohet shpallja e referendumit dhe deklarimi i popullit pr tekstin e kushtetuts, parlamenti do t konvokohet srish pr t shpallur solemnisht Kushtetuten, nese referendumi sht pozitiv. 12. Referendumi Kushtetues Referendumi kushtetues paraqet formn m t rndsishme t deklarimit t qytetarve pr miratimin e nj akti juridik. Kt form t miratimit t kushtetuts e prcaktojn shtetet e demokracis s drejtprdrejt dhe ato gjysmdirekte. Referendumi kushtetues n disa shtete sht mekanizm i vetm, kurse n disa ai kombinohet me parlamentin, i cili paraprakisht deklarohet pr miratimin e kushtetuts. N t dy rastet e cekura referendumi kushtetues ka karakter t
52
detyrushm dhe paraqet akt konstituitiv n procesin kushtetutdhns. Rndsia e referendumit kushtetues sht e shumfisht. Ai siguron nj legjitimitet demokratik dhe krijon qendrueshmri t gjat t kushtetuts. Prparsit kryesore t referendumit kushtetues konsistojn n kto fakte: sigurimi i legjitimitetit popullor t kushtetuts, koncentrimi i sovranitetit tek populli, departizimi i kushtetuts, konsensusi i gjr qytetar dhe popullor i kushtetuts, vendosja e drejtprdrejt e qytetarve pr vlerat themelore t kushtetuts, qendrueshmerin dhe vlefshmerin afatgjate e kushtetuts, pamundsin e ndryshimit t kushtetuts pr interesa t ngushta politike, dhe sigurimi i sistemit t qeverisjes s mir, etj. Referendumi kushtues, si nj ngjarje kryesore politike dhe shtetrore duhet t pregaditet mir, n mnyr q ai t ket sukses dhe t shpreh vullnetin burimor t qytetarve pr kushtetuten. Kjo krkon q teksti i kushtetuts t bhet me koh transparent, n mnyr q qytetart t njoftohen me prmbajtjen e saj, t jet zhvilluar paraprakisht nj debat publik pr shtjet m t rndsishme t kushtetuts dhe t ndermerren t gjitha masat teknike pr mirvajtjen e referendumit. Deklarimi i qytetarve n referendumin kushtetues, bhet me deklarimin e tyre pr, ose kundr tekstit t kushtetuts. Paraprakisht definohet pyetja pr referendumin kushtetues e cila vendoset n Fletvotim, psh.: A e jen pr tekstin e propozuar t Kushtetuts, pason prgjegjja Pr ose Kundr. Referendumi konsiderohet i sukseshm nese marrin pjes s paku gjysma e trupit votues, dhe nse s paku gjysma prej atyre q votojn pranojn tekstin e propozuar t kushtetuts. Edhepse form e deklarimit personal n referendumin kushtetues rndsi t veant kan qendrimet politike t partive pr tekstin e kushtetuts. Kto qendrime, n mnyr indirekte ndikojn n disponimet politike t qytetarve rreth kushtetuts dhe n prcaktimin e tyre pr ket tekst. Mirpo, jan shnuar edhe rastet kur teksti i kushtetuts sht miratur n parlament nga mazhorancat parlamentare, por sht refuzuar n referendum, kshtu psh. ProjektKushtetuta e Shqipris sht miratuar n Kuvend n vitin 1994, por sht refuzuar n referendum nga qytetaret. Rasti m aktual i referendumit kushtetues paraqet Projekt Kushtetuta Evropiane, e cila sht vendos t miratohet n dy mnyra; me ratifikimin
53
e saj n parlament e shteteve antare dhe me referendum. Deri m tani referendumi kushtetues pr ket kushtetut sht mbajtur n disa shtete, prej t cilave Franca dhe Holanda kan refuzuar ket kushtetut. N praktikn kushtetuese nuk ka qndrime unike rreth dy aspekteve t referendumit kushtetues; dshtimit t referendumit dhe rishikimit ose ndryshimit t kushtetuts. shtja e par ka t bj me pasojat juridike t dshtimit t referendumit kushtetues, prkatsisht refuzimit t miratimit t saj nga qytetart. Ky dshtim mund t vije si rezultat i mosdaljes n referendum t shumics s krkuar t qytetarve n referendum dhe si rezultat i refuzimit t saj nga shumica e nevojshme e qytetarve q marrin pjes n referendum. N rastin e par, kur mungon numri i mjaftueshm i zgjedhsve n referendum mund t vij deri te prseritja e referendumit pas nj periudhe kohore t prcaktuar me kushtetut, psh, pas tre-gjasht muajve etj. N rastin e dyt kur dshtimi i referendumit sht pasoj e kundrshtimit t tekstit nga zgjedhsit, prseritja e srishme e referendumit nuk mund t bhet pa kalimin e nj periudhe m t gjat kohore, psh, jo brenda nj viti. Rishikimi i kushtetuts prmes referendumit bhet n rastet kur kushtetuta shprehimisht prcakton se miratimi i amandamenteve kushtetuese do t bhet me referendum. Kjo vjen n shprehje sidomos n rastet kur amandamentet kushtetuese prekin n parimet themelore t organizimit t shtetit 13. Faza e gjasht- Hyrja n fui dhe periudha kalimtare Shumica e kushtetutave n nj kaptin t veant, e cila titullohet si Dispozitat e fundit ose kalimtare, prcaktojn kohen e hyrjes n fui t kushtetuts dhe t ashtuqujturen periudh kalimtare (t tranzicionit) brenda s cils duhet t harmonizhet legjislacioni me kushtetuten. Kushtetuta hyn n fui ditn e shpalljes s saj dhe si rregull ajo nuk mund t ket efekt prapaveprues. Kushtetuta e hyr n fui prodhon pasoja juridike nga momenti i shpalljes s saj. Krahas hyrjes n fui t kushtetuts, pushon t vlej kushtetuta e mparshme, prkatsisht akti tjetr m i lart kushtetues. Jan disa shtje problematike t zbatimit t kushtetuts s re dhe harmonizimit t legjislacionit me te. N praktikn kushtetuese paraqiten kto raste t diskutushme t tranzicionit t kushtetuts s re: afati brenda s cilit duhet t miratohen ligjet e reja pr zbatimin e kushtetuts s re, vlefshmria e legjislacionit
54
ekzistues, afati i harmonizimit t legjislacionit t vjetr me kushtetutn,kompetencat dhe mandati i organeve dhe institucioneve pas miratimit t kushtetuts, afati kohor i formimit t institucioneve t reja kushtetuese dhe vlefshmria e dispozitave kushtetuese q jan t kufizuara n pikpamje kohore, etj. Pas hyrjes n fui t kushtetut s re vazhdon t vlej legjislacioni ekzistues nese ai nuk sht n kundrshtim me zgjidhjet e reja kushtetuese. Ky legjislacion nuk afektohet me zgjidhjet e reja kushtetuese dhe ai edhe pas miratimit t kushtetuts s re vazhdon t jet i zbatushm dhe kompatibil me kushtetuten. N praktikn kushtetuese me rastin e ndryshimeve kushtetuese, kur ndryshimet jan substanciale, krkohet ndryshimi dhe plotsimi i vetm nj numri t kufizuar t ligjeve, si rregull t legjislacionit organik, prderisa ligjet tjera vazhdojn t vlejn edhe me tutje. Legjislacioni i cili sht n kundrshtim me kushtetutn e re duhet t harmonizohet brenda periudhs kalimtare. Kushtetuta e re n mnyr taksative cakton afatin kohor, si dhe listen e ligjeve t cilat duhet t miratohen pas miratimit t kushtetuts s re. Ky legjislacion bije ndesh me zgjidhjet e reja kushtetuese dhe ai duhet t harmonizohet n afatin e caktuar kohor. Ky afat sht prekluziv dhe krkon nga parlamenti nj agjend urgjente legjislative n mnyr q t sigurohet harmonizimi i sistemit ligjor dhe kushtetues. Periudha kohore e tranzicionit kushtetues caktohet n nj interval 3 deri n 6 muaj nga dita e miratimit t kushtetuts s re. Numri i ligjeve q duhet t harmonizohen me kushtetutn e re varet nga karakteri dhe vllimi i reforms kushtetuese. Kshtu psh, nese kushtetuta sjell ndyshime n sistemin e qeverisjes, ose n sistemin gjyqsor ather duhet t ndyshohen ligjet organike pr legjislativin, ekzekutivin dhe gjyqsorin, psh, 30 dit pas hyrjes n fui t ksaj kushtetute do t ndryshohet Ligji pr Gjykatat n pjesen q rregullon zgjedhjen dhe shkarkimin e gjyqtarve. Periudha tranzitore e zbatimit t kushtetuts s re prcakton edhe mandatin dhe kompetencat e organeve ekzistuese, e n radh t par t parlamentit, qeveris dhe presidentit. Shtrohet pyetja, a do t funksionojn kto organe me kompetenca t vjetra sipas kushtetuts s vjetr, apo me kompetencat e parapara me kushtetutn e re. Kjo varet n rradh t par nga ajo, se a jan ndryshimet e reja esenciale n pikepamje t fushveprimit t ktyre institucioneve. Nese kompetencat e organeve dhe organizimi i tyre sjell risi t ndishme kushtetuese ather si rregull, krahas miratimit t kushtetuts s re organizohen edhe zgjedhje t reja ta parakohshme dhe konstituohen organet e reja. Kjo vjen si pasoj e
55
paraqitjes s dualizmit kushtetues dhe inkopatibilitetit t zgjidhjeve kushtetuese. N nj an kemi organet e zgjedhura mbi bazen e kushtetuts s vjetr, kurse n anen tjetr kemi kushtetutn e re e cila ndryshon kompetencat e organeve ekzistuese. N situatat e ktilla, krahas kushtetuts s re, krkohet legjitimiteti i ri i organeve t shtetit prmes zgjedhjeve t reja dhe rritjes s kapacitetit t tyre qeverisse, psh, brenda 6 muajve nga hyrja n fui i ksaj kushtetute do t mbahen zgjedhjet e reja parlamentare dhe presidenciale pas t cilave Kuvendi dhe presidenti do t ushtrojn kompetencat kushtetuese n pajtim me kushtetutn e re. N periudhn kalimtare t implementimit t kushtetuts s re shpesh caktohet afati kohor pr themelimin e institucioneve t reja, t cilat i prcakton kushtetuta e re. Kjo vjen n shprehje kur krijohen organe dhe institucione t cilat nuk kan ekzistuar me kushtetutn e vjetr. N kto raste, me dispozitat kalimtare caktohet n mnyr prekluzive afati i themelimit t ktyre institucioneve.psh, tre muaj pas hyrjes n fui t kushtetuts do t themelohet Gjykata Kushtetuese. Dispozitat kalimtare t kushtetuts prcaktojn afatin e vlefshmris dhe shfuqizimit t dispozitave konkrete t kushtetuts q lidhen me afate kohore. Edhepse limitimi kohor i dispozitave kushtetuese nuk sht nj veori e kushtetutave moderne, n disa shtete disa nene jan specifike dhe vlejn pr nj periudh kohore. Psh, rast tipik pr ket situat sht Kosova, prkatsisht Pakoja e Z. Marti Ahtisari, e cila ka prcaktuar se pas dy mandateve vendet e rezervuara n Kuvend shndrrohen n vendet e garantuara, ose dispozitat t cilat prcaktojn se pas nj kohe kompetencat e mbikqyrjes nderkombtare barten tek institucionet e Kosovs. 14 Kriza Kushtetuese- dshtimi i miratimit t kushtetuts Kriz kushtetuese konsiderohet gjendja juridike pa kushtetut, ose gjendja ku kushtetuta nuk mund t zbatohet. Shteti gjendet n kriz kushtetuese nse ballafaqohet me njren nga format vijuese t problemeve kushtetuese si: dshtimit t miratimit t tekstit t kushtetuts, refuzimi i kushtetuts nga parlamenti, refuzimit t kushtetuts n referendum,shkeljes s rnd kushtetuts, dhe pamundsis s realizimit t kushtetuts. Paraqitja e krizs kushtetuese n nj vend, ka pr pasoj paraqitjen e pengesave n funksionimin e shtetit dhe realizimin e funksioneve t tij. Kriza kushtetuese reflekton edhe krizen e thell politike n nj vend dhe sht burim i jostabilitetit t prgjithshm politik. Varsisht nga shkaqet
56
q kan shkaktuar krizen kushtetuese, varen edhe mnyrat e menaxhimit dhe tejkalimit t saj. Nese kriza kushtetuese sht rezultat i dshtimit t miratimit t kushtetuts n parlament ose n referendum, vazhdon vlefshmria e aktit t vjetr kushtetuese ose miratohet ndonj akt i prkohshm, i cili vlen deri n miratimin e Kushtetuts s re. Dshtimi i miratimit t kushtetuts nga parlamenti ose n referendum, krkon prseritjen e ktij procesi, q nga fillimi dhe kjo merr mjaft koh. Kriza kushtetuese n ket rast do t tejkalohet me miratimin e srishm t Kushtetuts. Paraqitja e krizs kushtetuese si pasoj e shkeljes s rnd, manifestohet n veprimet e njanshme, me t cilen cenohen dispozitat kushtetuse lidhur me ndarjen e pushteteve dhe kompetencave dhe ajo tejkalohet me rivendosjen e fuis kushtetuese t organeve, anulimin e veprimeve kundrkushtetuese dhe marrjen e sanksioneve kushtetuese ndaj shkelsve t kushtetuts, psh, nese Presidenti shkel kushtetutn, ai mund t gjykohet dhe t largohet nga detyra. Pamundsia e realizimit t kushtetuts si nj kriz kushtetuse shfaqet kur nuk mund t implementohen dispozitat e kushtetuts si pasoj e krizave politike ose si pasoj e rrethanave t jashtzakonshme, psh.pamundsia e mbajtjes s zgjedhjeve t rregullta n prfundim t mandatit t parlamentit ose presidentit, pamundsia e realizimit t disa t drejtave politke t qytetarve pr shkak t rrethanave t lufts ose gjendjes s jashtzakonshme. N kto raste pr shkak t krizave politike nuk mund t implementohen dispozitat kushtetuese, t cilat prcaktojn detyrimet kushtetuese pr organet dhe institucionet kushtetuese t shtetit. Tejkalimi i krizes kushteutes n rastet e ktilla bhet krahas menaxhimit t krizes politike, me marrveshje politike dhe me ndryshime adekuate kushtetuese, t cilat krijojn nj legjitimitet t ri kushtetues. Botimi i Kushtetuts Pas miratimit teksti i kushtetuts botohet dhe bhet transparent pr opinionin e gjr. Format m t shpeshta t botimit t kushtetuts jan: Web-saiti i veant i kushtetuts,botimi n edicione t veanta, botimi n shtypin ditor dhe periodik, botimi n fletore zyrtare, botimi n gjuht e huaja, dhe botimi i materialeve propaguese pr kushtetutn.
57
INTERPRETIMI I KUSHTETUTS sht interpretimi i kushtetuts? Nj nga kujdeset kryesore q duhet t ken ekspertt kushtetues gjat procesit t draftimit, sht hartimi i dispozitave t qarta kushtetuese, me formulime t plota koncize dhe t kuptushme. Normat kushtetuese nuk guxojn t ken dy ose m shum kuptime, por duhet t jen decidive dhe prekluzive n rregullimin e marrdhnieve kushtetuese. Mirpo, n praktikn kushtetuese, jan t shpeshta rastet kur gjat implementimit praktik t dispozitave kushtetuese ose n rastet e krizave kushtetuese shtrohet nevoja e prcaktimit t domethnies s sakt t nj ose m shum normave kushtetuese. Ky proces krkon interpretimin kushtetues. Interpretimi kushtetues sht nj proces juridiko-politik i prcaktimit t domethnies s norms kushtetuese. Norma kushtetuese shpesh ka nevoj pr interpretim t saj, n rastet kur ajo nuk sht e qart, ka kuptime t ndryshme dhe n praktik shkakton dilema rreth domethnies s sakt t saj. T interpretosh nj dispozit kushtetuese do t thot t prcaktosh domethnien e saj dhe kuptimin q ajo ka. Nevoja e intrepretimit kushtetues, shtrohet zakonisht gjat zbatimit praktik t kushtetuts, kur organet q jan prgjegjse pr zbatimin e kushtetuts nuk e kan t qart kuptimin dhe domethnien e nj ose m shum dispozitave kushtetuese, ose bjn interpretime t ndryshme t ktyre dispozitave. Arsyet kryesore q krkojn interpretimin kushtetues t dispozitave kushtetuese jan: a. Ekzistimi i vakumit kushtetuese; b. Paraqitja e krizave kushtetuese; c. Norma kushtetuese jo e plot; d. Norma kushtetuese jo koncize dhe e. Norma kushtetuese me dy kuptimsi; Kush e bn interpretimin e kushtetuts shtja e par me rastin e nevojs s interpretimit kushtetuese sht prcaktimi i organit ose subjektit q sht kompetent pr t dhn interpretimin zyrtar kushtetues.
58
Praktikat kushtetuese t vendeve t ndryshme prcaktojn disa subjekte kompetente pr t br interpretimin kushtetues: a. b. c. d. Organi i cili ka br miratimin e kushtetuts-kushtetutdhnsi Komisioni kushtetues q ka hartuar kushtetutn Komisini parlamentar pr shtje kushtetuese Organi i posam i themeluar nga parlamenti ose presidenti pr t interpretuar kushtetutn e. Ekspertt nderkombtar dhe institucionet nderkombtare, psh Komisioni i Vendikut f. Gjykata kushtetuese ose gjykata supreme g. Organi ose institucioni tjetr i prcaktuar ose autorizuar n mnyr t veant. Objekti i interpretimit kushtetues bhet: Nj nen i kushtetuts, Paragrafi i kushtetuts dhe Nnparagrafi kushtetues ose Nj shpehje kushtetuese. Llojet e interpretimit kushtetues Interpretim autentik i Kushtetuts Ky interpretim sht burimor dhe bhet nga ana e kushtetutdhnsit, pra subjektit, i cili edhe e ka inicuar dhe udhhequr procesin kushtetues. Si rregull interpretimin autentik e jep parlamenti ose organi special kushtetues. Me kt rast vlen parimi se, kushtetutdhnsi e ka t njohur m s mir domethnien dhe qllimin e kushtetuts dhe vetm ai mund t bj interpretimin autentik t saj. Interpretimi normativ-dogmatik Interpretimi dogmatik bazohet n domethnijen normative t kushtetus dhe bazohet ekskluzivisht n t kuptuarit e drejt t saj. Kjo metod e interpretimit analizon dispozitn e caktuar kushtetuese nga aspekti i ndrtimit t norms kushtetuese, duke analizuar secilen pjes t norms kushtetuese, pjess prcaktuese, dispozitivit, sanksionit kushtetues dhe jep domethnien kushtetuese t saj.
59
Interpretimi gjuhsor dhe logjik i kushtetuts Pr dallim nga interpretimi dogmatik, kuptimi logjik i norms kushtetuese merret me domethnien logjike t norms, pra cili ka qen shkaku dhe pasoja e nj raporti dhe marrdhnie kushtetuese, cila sht lidhja logjike midi pjesve t norms kushtetuese dhe cili sht konteksti i prgjithshm i kushtetuts.Ndrkaq, interpretimi gjuhsor merr pr baz rregullat gramatikore dhe gjuhsor t shkrimit ligjor dhe interpreton normen kushtetuese n baz t ktyre rregullave. Interpretimi q merr pr baz praktikn kushtetuese Praktika kushtetuese ka nj rndsi t veant n procesin e interpretimit kushtetuese. Jo rrall krijohen praktika efikase kushtetuese, t cilat n zbatim praktik bjn interpretimin e norms kushtetuese. Interpretimi praktik i kushtetuts merr pr baz realitetet faktike t krijuara nga institucionet shtetrore dhe qytetart, n procesin e zbatimit t kushtetuts. Kto praktika ndihmojn n tejkalimin e dykuptimsis s normave kushtetuese dhe n tejkalimin e zbrastirave eventuale kushtetuese. Interpretimi doktrinar dhe shkencor Shkenca kushtetuese dhe studimet akademike dhe doktrinare kan nj rndsi t vaeant n spjegimin dhe interpretimin e kushtetuts. Aspekti shkencor i spjegimit t kushtetuts merr pr baz t arriturat shkencore n lmin e s drejts kushtetuese pozitive dhe t drejts kushtetuese krahasuese. Ky studim, jo vetm q kontribon n studimin e kushtetuts dhe t instituteve kushtetuese, por kontribon edhe n inovacionet kushtetuese dhe avansimin e zgjidhjeve t caktuara kushtetuese. Interpretimi shkencor dhe doktrinar bhet nga profesoret, ekspertet dhe studiuesit e s drejts kushtetuese t cilt me publikimet e tyre shkencore, n form t teksteve, artikujve, kumtesave shkencore etj, ndihmojn n avansimin e mendimit shkencor n sferen kushtetuese.
60
Interpretimi nga gjykatat kushtetuese S fundi rol vendimtar n procesin e interpretimit kushtetues kan gjykatat kushtetuese, t cilat duke mbrojtur kushtetutshmerin dhe ligjshmerin dhe duke zgjidhur kontestet kushtetuese bjn interpretimin zyrtar t kushtetuts. Vendimet e gjykatave kushtetuese n shum shtete pranohen si burime formale kushtetuese dhe bhen pjes e sistemit kushtetues t nj vendi. Duke zgjidh kontestet kushtetuese, gjykatat kushtetuese bjn kontrollin e kushtetutshmeris dhe shfuqizojn dhe anulojn t gjitha aktet q nuk jan n pajtim me kushtetutn. Vendimet e gjykatave kushtetuese, jo vetm q mbrojn kushtetutn nga shkeljet e ndryshme, por edhe bjn interpretimin e saj t gjithanshm, duke treguar se cila ka qen domethnia e vrtet e kushtetuts dhe qllimet e saj. Ky interprtim bhet nga gjyqtaret q kan njohuri t larta kushtetuese dhe ka karakter t nj interpretimi kreativ, sepse shpesh komentet q jep gjykata kushtetuese n mbrojtje t kushtetuts shrbejn si baz e ndryshimeve dhe plotsimeve t kushtetuts prmes amandamenteve kushtetuese dhe instrumenteve tjera kushtetuese.
61
BURIMET JURIDIKE KUSHTETUESE Deklarata e Pavarsis, e miratuar nga Kuvendi i Kosovs me 17 shkurt 2008; Kushtetuta e Republiks s Kosovs, 2008; Pakoja e Presidentit Ahtisari; Konventat ndrkombtare pr t drejtat e njeriut; Ligjet sistemore dhe ligjet vitale t Kosovs; Rregulloria e puns e Kuvendit t Kosovs; Ligji pr Qeverin e Republiks se Kosovs; Rregulloria e puns s Qeveris (2007/1); Rregulloria 2001/9-UNMIK; Rregulloria 2001/19-UNMIK; Ligji pr Gjykatn Kushtetuese t Kosovs; Rregullorja e puns s gjykats kushtetuese; Ligji pr gjykatat; Ligji pr prokurorin; Ligji pr qeverisjen lokale n Kosov; Statuti i komuns; Gazeta zyrtare e Republiks s Kosovs; LITERATURA: Prof.dr.Arsim Bajrami, Demokracia Parlamentare, Prishtin, 2006 Prof.dr. Arsim Bajrami,Draftimi i kushtetutes, Prishtin, 2007 Prof.dr Arsim Bajrami, E Drejta e Kosovs n Tranzicion, Prishtin, 2000 Doracaku pr Prgaditjen e Provimit t Jurisprudencs, KIEAI- OSBE, Prishtin, 2004
62
E DREJTA PENALE (MATERIALE)
Ismet Kabashi
PJESA E PAR
E DREJTA E PROCEDURS PENALE
KAPITULLI I - DISPOZITAT E PRGJITHSHME do procedur q udhheq nj organ i autorizuar pr t zbatuar ligjin ka parimet e veta themelore. Edhe procedura penale i ka parimet e veta dhe ato prmbahen n dispozitat e Kapitullit t par t Kodit t Prkohshm t Procedurs Penale t Kosovs, n tekstin vijues KPPPK. Shumica nga kto parime n t njjtn koh jan edhe parime t Kushtetuts s Republiks s Kosovs t parapara n Kapitullin e dyt t drejtat dhe lirit themelore. N krahasim me legjislacionin e mparm n kt lmi risit kryesore jan parimet mbi paanshmerin e gjykatave, parimi akuzator dhe ai mbi barabarsin e armve t palve n procedur. Parimi akuzator dhe ai i ndjekjes penale sipas detyrs zyrtare dhe legaliteti i ndjekjes penale jan dhn n dispozitat e nenit 6 t KPPPK. Padits t autorizuar pr t ndrmarr ndjekjen penale jan prokurori publik, i dmtuari dhe paditsi subsidiar. Pr veprat penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare prokurori publik detyrohet t filloj procedurn penale prveq n rastet nga dispozitat e neneve 226 dhe 227 t KPPPK. Pr veprat penale q ndiqen n baz t propozimit t t dmtuarit prokurori publik me rastin e fillimit t procedurs penale duhet t dshmoj n gjykat s ka siguruar propozimin t till. Baz pr t filluar ndjekjen penale sht ekzistimi i dyshimit t arsyeshm s nj person ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detys zyrtare apo propozimit t t dmtuarit. Dyshimi i arsyeshm sht nj dyshim i nivelit m t ult s dyshimi i bazuar q duhet t ekzistoj kur nga gjykata duhet marr vendime pr kufizimin e lirive t personave t dyshuar apo urdhruar masa t fshehta teknike t vzhgimit dhe hetimit me rastin e zbatimit t s cilave poashtu cenohen t drejtat dhe lirit e qytetarit. Prokurori publik ndrmerr ndjekjen penale sipas detyrs zyrtare pr t gjitha veprat penale t parapara n Kodin e Prkohshm Penal t Kosovs, n
63
tekstin vijues KPPK dhe n ligjet tjera pr t cilat me ligj nuk thuhet shprehimisht se ndiqen sipas padis private. Pr veprat penale q ndiqen sipas padis private padits i autorizuar sht i dmtuari. Padits subsidiar sht i dmtuari n rastin kur prokurori publik hedh kallzimin penal, pushon hetimin e filluar apo trhiqet nga aktakuza. Parimi i barabarsis s armve nnkupton barabarsin e palve n procedur. Procedura penale mund t zbatohet pran policis, duke prfshir edhe procedurn para oficerit t autorizuar t Shrbimit Doganor t Kosovs, prokurorit publik dhe gjykats dhe q t tri kto organe prveq s jan t detyruara q me vmendje dhe prkujdesje t njjt dhe me prkushtim maksimal profesional t vrtetojn t gjitha faktet me rndsi n procedur jan t detyruar q t gjitha ato fakte tìa vjn n dispozicion dhe shfrytzim edhe pals kundrshtare. I pandehuri n procedur ka t gjitha t drejtat q i ka prokurori publik prveq atyre q ky i fundit i ka si organ shtetror. Institutet e reja t procedurs, mbrojtja e t dmtuarit dhe dshmitarit, mundsia hetuese e jashtzakonshme, krkesa e t pandehurit pr mbledhjen e provave duke pasur parasysh edhe t drejtn e tij q ta kundrshtoj do prov me marrjen n pyetje sigurojn parimin e barabarsis s armve.
KAPITULLI II - KOMPETENCAT E GJYKATAVE A. KOMPETENCA LNDORE Pr vendosjen e shtjeve penale kompetente jan gjykatat komunale, ato t qarkut dhe Gjykata Supreme e Kosoves. Gjykatat ekonomike dhe ato pr kundrvajtje nuk kan kompetenc t vendosin shtjet penale. Gjykatat komunale kan kompetenc lndore t vendosin lidhur me veprat penale t dnueshme me gjob ose me dnim burgimi gjer me pes vjet pr veprat penale pr t cilat sht parapa dnimi me gjob apo me burgim gjer m tri vjet vendos nj gjyqtar i vetm ndrsa pr ato vepra penale pr t cilat sht parapar dnimi me burgim mbi tri e gjer me pes vjet vendos trupi gjykues i prbr nga nj gjyqtar dhe dy gjyqtar laik. Gjyqtari i procedurs paraprake vetm vendos pr urdhrimin e masave t fshehta teknike t hetimit dhe vzhgimit, zbatimit t procedurs q siguron mundsi t jashtzakonshme t hetimit, vendosjes lidhur me ankesat e caktuara n procedurn e hetimit q zbaton prokurori publik, urdhrimin e masave pr sigurimin e pranis s t pandehurit, pengimin e rikryrerjes s
64
veprs penale dhe sigurimin e suksesshm t zhvillimit t procedurs penale, etj. Gjyqtari pr konfirmim t aktakuzs zbaton dhe vendos n procedurn e konfirmimit t aktakuzs. Gjykatat e qarkut, n shkall t dyt, kan kompetenc lndore t vendosin ankesat e paraqitura kundr aktgjykimeve t gjykatave komunale t marra n shkall t par ndrsa n shkall t par t vendosin shtjet penale q paraqesin vepra penale t dnueshme me dnim burgimi mbi pes vjet dhe me burgim afatgjat. Veprat penale pr t cilat kto gjykata, n baz t ligjit, kan kompetenc t vendosin n shkall t par edhepse veprat jan t dnueshme me burgim gjer m pes vjet ose m pak jan ato nga Rregullorja e UNMIKut 2004/ 2 mbi Pengimin e Pastrimit t Parave dhe veprave t ngjashme penale. Gjykata Supreme e Kosovs vendos shtjet penale sipas ankesave n shkall t dyt; n kushtet e caktuara edhe n shkall t tret, kur vendos, n raste t caktuara, lidhur me konfliktin e kompetencs dhe sipas mjeteve t jashtzakonshme juridike. B. KOMPETENCA TERRITORIALE Kompetenca territoriale e gjykatave caktohet n baz t vendit t kryerjes apo tentimit t kryerjes s veprs penale ose vendit ku sht shkaktuar pasoja e saj. Vendi i kryerjes apo tentimit pr kryerjen e veprs penale sht vendi n t cilin ka vepruar kryesi ndrsa vendi ku shkaktohen pasojat nuk do t thot s duhet t prputhet detyrimisht me vendin e kryerjes apo tentimit t veprs penale. Sipas nenit 33 t KPPK vendi i kryerjes s veprs penale sht vendi ku ka vepruar kryesi, vendi ku kryesi ka qen i detyruar t veproj dhe nuk ka vepruar apo vendi ku sht shkaktuar pasoja ndrsa vendi i tentimit t veprs penale sht vendi ku ka vepruar kryesi apo vendi n t cilin sht dashur t shkaktohet pasoja sipas dashjes s kryesit. Me ligj mund t parashihet kompetenc e posaqme territoriale kur n kuader t disa gjykatave komunale q jan n kuadr t kompetencs territoriale t nj gjykate t perbashkt t qarkut, neni 21 paragrafi 2 i KPPPK. Kjo kompetenc parashihet varsisht nga kushtet e puns dhe ngarkess s gjykatave. Pr t gjykuar nj vepr t vazhduar penale kompetenc territoriale ka secila nga gjykatat n territorin e s cils sht kryer ndonj nga veprat penale q sht n prbrje t veprs s vazhduar penale ndrsa pr nj vepr t prhershme kompetente sht secila nga gjykatat me kompetenc lndore n territorin e s cils brenda nj kohe t caktuar kan zgjatur pasojat. Nse
65
nj kryes privon n mnyr t kundrligjshm nj person nga liria n Prishtin, pastaj e mban nga disa dit npr edhe 6 qytete tjera t Kosovs kompetente sht secila nga gjykatat n territorin e s cils personi i till sht mbajtur i privuar nga liria si dhe gjykata n territorin e s cils personi sht privuar kundrligjshem nga liria ndrsa prparsi ka Gjykata pran s cils s pari sht dorzuar akti pr fillimin e procedurs. Pr t gjykuar nj vepr penale t kryer n aeroplan kompetente sht gjykata n territorin e s cils aeroplani sht i regjistruar. Kompetenc pr t gjykuar veprat penale t kryera nprmjet gazets sht gjykata n territorin e s cils gazeta sht shtyp ndrsa n rastin kur nuk dihet vendi i shtypjes apo ai sht jasht shtetit ather gjykata n territorin e s cils sht shprndar gazeta. Pr t gjykuar veprn penale shmangia nga sigurimi i mjeteve t jetess kompetenc territoriale ka gjykata n t ciln kryesi i pandehuri sht dashur t bj pagesn e mjeteve t mbajtjes apo ushqimit. Kompetenca territoriale mund t kalohet nga nj gjykat n gjykatn tjetr me kompetenc lndore n rastet kur gjykata kompetente sht e penguar pr shkaqe juridike ose reale t zbatoj procedurn. Kompetenca territoriale mund t kalohet vetm pr vendosjen e nj lnde individualisht t caktuar e jo edhe pr t gjitha lndt q i ka n pun nj gjykat. Kompetenca territoriale nj her e kaluar mbetet tek ajo gjykat gjer n perfundimin e procedurs me vendim t forms s prer. Kompetenca lndore nuk mund t kalohet. Kur nj gjykat e qarkut gjykon nj person t fajsuar pr vepra penale nga kompetenca e vet lndore dhe pr vepra penale nga kompetenca lndore e gjykats komunale apo kur gjykon t bashkpandehurit nuk kemi t bjm me kalimin e kompetencs lndore. Nse nj person sht akuzuar pr veprn penale Vrasje nga neni 146 apo Lndim i rnd trupor nga neni 154 paragrafi 2 ndrsa disa persona tjer pr pjesmarrje n rrahje nga neni 155 paragrafi 1 i KPPK ather gjykata e qarkut sht kompetente t gjykoj edhe personat e akuzuar pr veprn penale pjesmarrje n rrahje neni 33 par. 3 t KPPPK. C. MUNGESA DHE KONFILIKTI I KOMPETENCS Pasojat e mungess s kompetencs lndore evitohen me mjetet juridike. Nj ndr arsyet e kundrshtimit t nj vendimi gjyqsor sht edhe ai i dhn n dispozitn e nenit 403 par. 1 nnparagrafi 6. Moskompetenca territoriale nuk mund t shpallet pas konfirmimit t aktakuzs dhe kt moskompetenc nuk mund ta kundrshtojn palt. Pr kompetencn e vet lndore dhe territoriale gjykatat jan t
66
detyruara t kujdesen sipas detyrs zyrtare. Gjykata q vlerson se nuk ka kompetenc lndore apo territoriale pr t vendosur nj shtje penale do t shpallet jokompetente dhe gjykats komptente do tìa drgoj lndn pasi aktvendimi mbi shpalljen e jokompetencs t merr formn e prer. Kujdesi pr kompetencn lndore dhe territoriale ka bazn n nenin 2 t KPPPK sipas s cilit vetm gjykata kompetente e pavarur dhe e paanshme mund ti shqiptoj kryesit t veprs penale sankcionin penal n procedur t filluar dhe zbatuar n baz t KPPPK. Konfliktin e komptencs n mes t gjykatave e zgjedh gjykata drejtprdrejt m e lart. Kur shkaktohet konflikt i kompetencs n mes t gjykatave komunale n kuader t nj gjykate t prbashkt t qarkut kompetente sht gjykata e qarkut ndrsa n rast konflikti t kompetencs n mes t dy gjykatave komunale q nuk jan n kuadr t nj gjykate t prbashkt t qarkut, apo n mes t dy gjykatave t qarkut kompetente sht Gjykata Supreme e Kosovs.
KAPITULLI III - PRJASHTIMI A. ARSYET E PRJASHTIMIT Dispozitat pr prjashtimin e nj gjyqtari apo gjyqtari laik, n tekstin vijues gjyqtari, shrbejn pr t siguruar paanshmrin e gjyqtarit n vendosjen e nj shtje penale konkrete. Pr tu plotsuar kushti pr prjashtimin e gjyqtarit nga nnparagrafi 1 i paragrafit 1 t nenit 40 gjyqtari duhet t jet i dmtuar me veprn penale pr t ciln ai zbaton procedurn. Me kt rast nuk sht me rndsi fakti se gjyqtari nuk ka paraqitur krkes pasuroro-juridike pr kompenzimin e dmit. Edhe n rastin kur gjat shqyrtimit gjyqsor i akuzuari kryen nj vepr penale kundr gjyqtarit q gjykon gjyqtari duhet prjashtuar pa marr parasysh se pr kt vepr a vendoset t gjykohet menjher sipas mundsis s dhn n dispozitn e nenit 377 par.1 i KPPPK apo kjo vepr penale gjykohet vemas n nj procedur tjetr. Gjyqtari i till do t duhej prjashtuar edhe pr gjykimin e shtjes t ciln e gjykonte n shqyrtimin gjyqsor gjat t cilit i akuzuari ndaj tij kreu vepr penale sipas paragrafit 3 t nenit 40 sepse ky fakt paraqet nj rrethan q e vn n dyshim paanshmrin e tij. Sipas ksaj baze gjyqtari prjashtohet edhe n rastin kur ai sht prfaqsues i autorizuar i t dmtuarit. Nse prfaqsues i autorizuar i t dmtuarit ka qen para se t emrohet gjyqtar edhe kjo sht baz pr
67
prjashtimin e tij sipas paragrafit 3 t nenit 40 nga se edhe ky fakt paraqet rrethan q e v n dyshim paanshmrin e tij. Pr tu plotsuar kushti pr prjashtimin e gjyqtarit nga nnparagrafi 2 i paragrafit 1 t nenit 40 gjyqtari duhet t jet n martese apo bashksi jashtmartesore, i afrt n gjini t drejt gjaku n ciln do shkall, i afrt n vijn ansore gjer n shkalln e katrt apo t krushqis gjer n shkall t dyt me ndonjrin nga kta pjesmarrs n procedur, t pandehurin, mbrojtsin e tij, paditsin, t dmtuarin apo prfaqsuesin ligjor apo t autorizuar t t dmtuarit. Afria e gjakut n vij t drejt apo ansore krijohet si me bashksi martesore ashtu edhe me bashksi jashtmartesore. Shkallt e afris s gjakut n vij t drejt fitohen me numrimin e lindjeve q jan n mes t paraardhsit dhe pasardhsve dhe ata jan n gjini t gjakut po aq shkall sa ka edhe lindje. N vijn ansore t gjinis s gjakut shkalla e afrsis llogaritet me lindjet nga nj i afrm gjer te paraardhsi i prbashkt dhe nga paraardhsi i prbashkt gjer te i afrmi tjetr. Gjinia e krushqis bazohet n lidhjen e martess dhe formohet n mes t nj bashkshorti dhe t afrmve t bashkshortit tjetr sipas gjinis s gjakut kshtu q shkalla e gjinis s gjakut n t ciln nj nga bashkshortt sht n afri me nj person tjetr sht shkall e njjt e krushqis s bashkshortit tjetr me at person. Gjinia e krushqis nuk pushon me vdekjen e bashkshortit ndrsa pushon nse martesa zgjidhet apo shpallet e pavlefshme. Ne baz t nenit 39 paragrafi 2 t Ligjit pr Familjen, i Kosovs, bashksia faktike apo jashtmartesore sht e barabart me bashksin martesore n aspektin e t drejtave dhe detyrimeve n mes t t afrmeve n vij t gjakut t njerit nga bashkshortt jashtmartesor formohet gjinia e krushqis e bashkshortit tjetr jashtmartesor. Pr tu plotsuar kushti pr prjashtimin e gjyqtarit sipas nnparagrafit 3 t paragrafit 1 t nenit 40 gjyqtari duhet t jet n raport t kujdestarit apo nn kujdestari ligjore, fmij i adoptuar ose prind adoptues ose ushqyes apo i ushqyer me t pandehurin, mbrojtsin e tij, paditsin apo t dmtuarin. Raporti i kujdestarit ligjor, nnkujdestaris ligjore, adoptimit apo ushqimis duhet bazuar n vendim t organit gjegjs dhe nuk krijohet me gjendje faktike, nse raporti i till sht faktik sht arsye q prjashtimi t krkohet sipas paragrafit 3 t nenit 40. Pr tu plotsuar kushti pr prjashtimin e gjyqtarit sipas nnparagrafit 4 t paragrafit 1 t nenit 40 gjyqtari duhet t ket marr pjes n procedur n eshtjen konkrete penale si padits, mbrojts, prfaqsues ligjor apo i autorizuar i t dmtuarit apo paditsit apo n t njjtn shtje t jet marr n pyetje si dshmitar apo ekspert.
68
Lvizja e kuadrave nga avokatura n gjyqsor dhe n kuadr t gjyqsorit nga gjykatat n prokurori dhe anasjelltas krijon mundsin e paraqitjes s rrethanave pr prjashtim t gjyqtarit sipas ksaj baze ligjore. Pr tu plotsuar kushti pr prjashtimin e gjyqtarit sipas nnparagrafit 5 t paragrafit 1 t nenit 40 gjyqtari duhet t ket marr pjes n marrjen e vendimit n gjykatn m t ult apo t ket marr pjes n marrjen e vendimit q kundrshtohet me ankes n t njjtn gjykat. N rastin e par kemi dy gjykata: at m t ultn n t ciln gjyqtari ka marr pjes n marrjen e vendimit q vendoset n gjykatn tjetr n shkall t dyt lidhur me ankesn ndrsa n rastin e dyt kemi nj gjykat. N rastin e dyt jan kryesisht vendimet e gjyqtarit t procedurs paraprake pr masat e siguris s pranis s pandehurit n procedur apo vendimi pr hudhjen e aktakuzes i gjyqtarit pr konfimimin e aktakuzs. Gjyqtari q ka marr pjes n marrjen e vendimit q sht i forms s prer nuk prjashtohet n vendosjen e nj shtje penale n t ciln lidhur me krkesn pr rishikimin e procedurs penale sht lejuar rishikimi nga se n kt rast gjyqtari ka nj material t ri q i mundson atij ta vlersoj lirshm dhe edhe t merr vendim tjetrfare nga q ka marr m par. Me dispozitat e paragrafit 2 t nenit 40 regullohet prjashtimi nga trupi gjykues dhe nga procedura pr konfimimin e aktakuzs. Nga trupi gjykues prjashtohet gjyqtari q n t njjtn shtje penale ka marr pjes n procedurn paraprake apo at pr konfirmimin e aktakuzs ndrsa nga procedura e konfirmimit t aktakuzs prjashtohet gjyqtari q ka urdhruar paraburgimin. Marrja pjes e nj gjyqtari n shqyrtimin gjyqsor kur ai sht dashur t prjashtohet pr arsyet nga neni 40 par. 1 dhe 2 paraqet shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale neni 403 paragrafi 1 nnparagarfi 2 i KPPPK. Arsye pr prjashtimin e gjyqtarit sipas paragrafit 3 t nenit 40 sht dyshimi n paanshmrin e tij. Jan shum t ndryshme rrethanat q sjellin gjer t dyshimin n paanshmerine e gjyqtarit dhe ato duhet vlersuar gjithnj n rastin konkret. Anulimi i aktgjykimit lidhur me ankesn nuk sht arsye pr prjashtimin e gjyqtarit nga rigjykimi i t njjts shtje penale sipas paragrafit 3 t KPPPK. Me KPPPK nuk parashihet mundsia q gjykata e shkalls s dyt t urdhroj q shqyrtimi gjyqsor t mbahet pran nj trupi tjetr gjykues sikur ishte zgjidhja ligjore me ligjin e mparme t procedurs penale. Kjo mundsi ekziston vetm n shtjet penale q gjykohen me ligjin e mparme n fuqi ashtu si sht rregulluar me dispozitat e nenit 550 t KPPPK.
69
B. PROCEDURA E PRJASHTIMIT E INICUAR NGA GJYQTARI Gjyqtari kur gjen se ka arsye nga neni 40 par.1 dhe 2 pr prjashtimin e tij menjher njohton kryetarin e gjykats. Ai duhet menjher t ndrprej marrjen e fardo lloj veprimi procedural n shtjen konkrete penale ndrsa nse gjen se ka arsye pr prjashtimin e tij nga neni 40 paragrafi 3 ai poashtu duhet t njohtoj kryetarin e gjykats mirpo mund t ndrmerr deri n vendimin lidhur me prjashtimin, vetm ato veprime procedurale q domosdo jan t nevojshme pr t penguar shtyrjet ose vonesat e palejushme n procedur. Nse nj gjyqtar i procedurs paraprake pasi ka marr vendim pr caktimin e paraburgimit t pandehurit dhe para drgimit t vendimit t till palve mson pr ndonj arsye pr prjashtimin e tij ai sipas paragrafit 2 i nenit 41 ai duhet edhe tùa drgoj vendimin palve sepse vonesa n drgimin e vendimit paraqet vones t palejueshme n procedur. Kryetari i gjykats pr prjashtimin e gjyqtarit n baz t njohtimit pr arsye t prjashtimit nga ana e gjyqtarit, sikur edhe kryetari i gjykats m t lart me rastin e njohtimit nga kryetari i gjykats m t ult pr ekzistimin e arsyerave pr prjashtim nuk marrin ndonj vendim me shkrim pr prjashtim e gjyqtarit dhe kryetari i gjykats gjyqtarin q duhet prjashtuar e zvendson me nj gjyqtar tjetr. C. PROCEDURA E PRJASHTIMIT E INICUAR NGA PALT Krkesa e pals pr prjashtimin e gjyqtarit duhet t identifikoj me emr gjyqtarin prjashtimi i t cilit krkohet. Pr arsyet nga paragrafet 1 dhe 2 t nenit 40 pr prjashtimin e gjyqtarit pala detyrohet t paraqes krkese posa t msoj pr arsyet e prjashtimit e m s largu gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqsor ndrsa pr arsyet nga paragrafi 3 m s voni para fillimit t shqyrtimit gjyqsor. Krkesa pr prjashtimin e gjyqtarit duhet t prmbaj bazn ligjore pr t ciln prjashtimi krkohet dhe faktet n t cilat mbshtet krkesa e q tregojn pr ekzistimin e arsyerave pr prjashtim. Pr prjashtimin e gjyqtarit n baz t krkess s pals vendos me aktvendim kryetari i gjykats n t cilin gjyqtari ushtron funksionin ndrsa pr prjashtimin e kryetarit t gjykats vendos kryetari i gjykats drejtprdrejt m t lart. Pr prjashtimin e Kryetarit t Gjykats Supreme t Kosovs vendos seanca e prgjithshme e gjykats Supreme t Kosovs. Aktvendimi me t ciln refuzohet krkesa pr prjashtimin e gjyqtarit mund t kundrshtohet me ankes t posaqme ndrsa aktvendimi me t cilin
70
krkesa pranohet dhe aktvendimi pr refuzimin e krkeses t marr pas ngritjes s aktakuzs nuk mund t kundrshtohen me ankes t posaqme por vetm me ankes kundr aktgjykimit. D. PRJASHTIMI I PROKURORVE PUBLIK Dispozitat pr prjashtimin e gjyqtarve prshtatshmrisht zbatohen edhe pr prjashtimin e prokurorve publik. Prokurori publik mund t prjashtohet pr t njjtat arsyera pr t cilat mund t prjashtohet edhe gjyqtari. N pajtim me ligjin mbi prokurorin publike prokurorin publik jan t autorizuar ta prfaqsojn zvends prokurort publik dhe pr prjashtimin e tyre vendos prokurori publik. KAPITULLI IV - PROKURORI PUBLIK Prokurori publik sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs emrtohet me emrin Prokurori i Shtetit. Prokurori Publik ka, sipas dispozits s nenit 46 paragrafi 1 i KPPK, pes detyra apo prgjegjsi themelore: pr hetimin e veprave penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare apo propozimit t t dmtuarit, pr ushtrimin e ndjekjes penale ndaj personave q kryejn vepra t tilla penale, mbikqyrjen e policis gjyqsore gjat hetimit t personave t dyshuar s kan krye vepra penale, mbledhjen e t dhnave dhe informacioneve pr fillimin e procedurs dhe kryerjen e punve tjera t parapara me ligj. N punn e prokurorit publik me rastin e trajtimit t shtjeve individuale nuk mund t ndikoj asnj organ tjetr shtetror. Pr ndjekjen e kryesve t veprave penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare apo propozimit prokurori publik nuk sht i vetmi padits i autorizuar nga s ndjekjen pr kto vepra penale nn kushtet nga neni 62 paragrafet 1 dhe 2 i KPPPK mund ta ndrmarr edhe i dmtuari si padits subsidiar. Hetimin e veprave penale prokurori publik e kryen nprmjet ndrmarrjes s veprimeve hetimore me t cilat ai siguron prova q mbeshtesin vendimin e tij pr t pushuar hetimin apo ushtruar aktin akuzues. Ndjekjen penale prokurori publik e ushtron me paraqitjen e akteve akuzuese pran gjykats dhe prfaqsimin e tyre n shqyrtimin gjyqsor. Me mbikqyrje t puns s policis gjyqsore gjat hetimit t personave
71
t dyshuar dhe mbledhjen e informacioneve dhe t dhnave pr fillimin e procedurs penale nnkuptojm mbikqyrjen e policis gjyqsore kur ajo ndrmerr veprime hetimore pr t cilat e autorizon prokurori publik, neni 221 paragrafi 4 dhe mbikqyrjen e puns s policis gjyqsore n fazn paraprake t procedurs penale, neni 200 par. 3 i KPPPK. Punt tjera t parapara me ligj q i kryen prokurori publik jan t prcaktuara me Ligjin mbi Prokurorin Publike dhe me KPPPK e t cilat nuk jan prmend n kt dispozit ndrsa jan punt lidhur me mjetet e jashtzakonshme juridike jo vetm n lmin penale por edhe n ato civile, jashtkontestimore, administrative, transferimin e t gjykuarve apo t pandehurve, etj. Nga pes detyrat dhe prgjegjsit e prmendura t prokurorit publik kryesor jan hetimi i veprave penale dhe ndjekja penale e kryesve t tyre. Kto detyra dhe prgjegjsi prokurori publik i ka n faza t ndryshme t procedurs penale. N fazn e procedurs paraprake ai ka t drejt dhe detyr t ndrmarr masa pr zbulimin e veprave penale dhe kryesve t tyre, n procedurn e hetimit t ndrmarr veprime hetimore, n procedurn pran gjykats paraqet dhe perfaqson aktet akuzuese, paraqet ankesa kundr vendimeve gjyqsore q nuk kan marr formn e prer dhe mjete t jashtzakonshme juridike kundr vendimeve gjyqsore t forms s prer. Kompetenca lndore dhe territoriale e prokurorit publik sht e caktuar me Ligjin mbi Prokurorin Publike. KAPITULLI V - PARAQITJA E PROPOZIMIT PR NDJEKJE PENALE, PR PADI PRIVATE DHE PR NDJEKJE PENALE SUBSIDIARE. A. PARAQITJA E PROPOZIMIT PR NDJEKJE PENALE Ndjekja penale pr vepra penale pr t cilat me ligj sht e parapar se ndiqen n baz t propozimit t t dmtuarit varet ekskluzivisht nga i dmtuari dhe prokurori publik nuk mund t filloj ndjekjen nse nuk ka nj propozim t till. Propozimi pr ndjekje sikurse edhe padia private mund t paraqitet n afat prej tre muajsh nga dita kur i dmtuari apo prfaqsuesi i tij ligjor ka msuar pr veprn penale dhe kryesin e saj. Prokurori publik sht padits i autorizuar pr t ndrmarr ndjekjen penale pr vepra penale q ndiqen sipas propozimit dhe i dmtuari atij duhet paraqitur propozimin pr ndjekje. Propozimin e dhn nj her i dmtuari mund ta trheq gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqsor dhe nse e trheq n shqyrtimin gjyqsor prokurori publik duhet t trhiqet nga akuza. Propozimi i
72
trhequr nj her nuk mund t paraqitet srish. N emr t fmijs dhe personit t privuar nga zotsia pr t ndrmarr veprime juridike propozimin pr ndjekje mund ta paraqes prfaqsuesi i tyre ligjor ndrsa nse i dmtuari vdes gjat afatit pr paraqitjen e propozimit propozimin mund ta paraqesin bashkshorti/ja i tij/saj martesor apo jashtmartesor, fmijt, prindrit, prindrit adoptues, fmijt e adoptuar apo vllezrit dhe motrat. Me rastin e paraqitjes s aktit akuzuas n gjykat prokurori publik duhet t dshmoj se ka propozimin e t dmtuarit pr ndjekje penale me ka dshmon se sht padits i autorizuar. B. PADIA PRIVATE Padits i autorizuar pr ndjekje penale pr veprat penale q ndiqen sipas padis private sht i dmtuari. Nse i dmtuari sht fmij apo person i privuar nga zotsia pr t ndrmarr veprime juridke padits i autorizuar sht prfaqsuesi i tyre ligjor, bashkshorti, bashkshorti jashtmartesor, fmijt, prindrit, prindrit adoptues, fmijet e adoptuar dhe vllezrit dhe motrat e t dmtuarit nse i dmtuari vdes gjat afatit pr paraqitjen e padis private. Padia private mund t paraqitet n afat prej tre muajsh nga dita kur paditsi ka msuar pr veprn penale dhe pr kryesin e saj. Paditsi privat mund t trhiqet nga padia private gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqsor. C. NDJEKJA PENALE SUBSIDIARE Paditsi subsidiar sht padits i autorizuar pr ndrmarrjen e ndjekjes penale pr vepra penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare n rastin kur prokurori publik hedh kallzimin penal, pushon hetimin apo trhiqet nga aktakuza para shqyrtimit apo gjat shqyrtimit gjyqsor. N rastin e hedhjes s kallzimit penal, neni 208 par. 3, t pushimit t hetimit, neni 224 paragrafi 2 i KPPPK, prokurori publik e njohton t dmtuarin pr t drejtn t ndrmarr ndjekjen penale n afat prej tet ditsh nga dita e pranimit t njohtimit ndrsa n rastin kur prokurori publik trheq akuzn para fillimit t shqyrtimit gjyqsor gjykata e njohton t dmtuarin pr t drejtn e ndrmarrjes s ndjekjes penale ndrsa n shqyrtimin gjyqsor pr kt t drejt t dmtuarin e njohton poashtu gjykata, neni 63 paragrafi 1. Paditsi privat dhe ai subsidiar n procedur q zbatohet sipas padis private apo subsidiare i kan t gjitha t drejtat q i ka prokurori publik
73
prveq atyre q ky i ka si organ shtetror. Nse me plqimin e t dmtuarit prokurori publik pezullon, pushon apo shmanget nga ndjekja penale, nenet 226 dhe 227 t KPPPK i dmtuari e humb t drejtn e ndrmarrjes apo vazhdimit t ndjekjes penale. Paditsi privat, paditsi subsidiar si dhe prfaqsuesit e tyre ligjor apo t autorizuar jan t detyruar ta njohtojn gjykatn pr do ndryshim t adress apo vendqndrimit sepse pamundsin e dorzimit t thirrjeve pr ardhje n shqyrtimin gjyqsor pr arsye t ndryshimit t adress a vendqndrimit konsiderohet si trheqje nga padia, neni 60 paragrafi 1 dhe 63 paragrafi 1 i KPPPK. KAPITULLI VI - MBROJTSI I dyshuar, neni 151 nnparagrafi 1 i KPPPK, sht personi pr t cilin policia ose autoritet e ndjekjes penale kan dyshim t arsyeshm se ka kryer vepr penale por ndaj t cilit procedura penale nuk ka filluar ndrsa i pandehur, neni 151 paragrafi 2 i KPPPK sht personi kundr t cilit zbatohet procedura penale dhe nnkupton personin ndaj t cilit zbatohet hetimi, personin e akuzuar dhe at t dnuar. Q t dy kta kan t drejt t ken mbrojts n t gjitha fazat e procedurs penale pa marr parasysh dnimin e parapar pr veprn penale. sht detyr e organit q zbaton ligjin, policis, prokurorit publik, gjyqtarit t procedurs paraprake ose kryetarit t trupit gjykues, kjo prfshin edhe gjyqtarin q zbaton procedurn pr konfimimin e aktakuzs, neni 151 nnparagrafi 14 i KPPPK, ta udhzojn t dyshuarin a t pandehurin pr t drejtn e tij pr t angazhuar mbrojts dhe se mbrojtsi ka t drejt t marr pjes gjat marrjes s tij n pyetje. Asnj prov e marr me dgjimin e t dyshuarit a t pandehurit nuk sht prov e pranueshme nse n procesverbal nuk sht shnuar udhzimi n t drejtn pr angazhimin e mbrojtsit dhe deklarimi i t dyshurit apo t pandehurit lidhur me kt udhzim. Nga e drejta n mbrojtje nuk mund t hiqet dor n rastet e mbrojtjes s detyrueshme. Personat nn moshn tetmbdhjet vjeqare nuk mund t heqin dor nga e drejta n mbrojtje pa plqimin e prindit, kujdestarit apo prfaqsuesit t qendrs pr pun sociale. Nga e drejta n mbrojts nuk mund t heqin dor edhe personat me shenja t rregullimit apo paaftsis mendore. Mbrojts mund t angazhojn vet i dyshuari a i pandehuri ndrsa nse ata nuk e bjn kt atij, por jo edhe prkundr vullnetin t tij, mbrojts mund ti angazhojn edhe bashkshorti apo bashkshorti jashtmartesor, personi n vij t drejt t gjakut, prindi adoptues, fmija i adoptuar, vllau, motra dhe ushqyesi.
74
Mbrojts mund t jet vetm avokati i regjistruar n Odn e Avokatve dhe nn kushte t caktuara at mund ta zvendsoj edhe praktikanti i avokatit. Praktikanti i avokatit nuk mund t paraqitet pran Gjykats Supreme t Kosovs ndrsa n shtjet penale q kan t bjn me vepra penale t dnueshme me dnim burgimi me t paktn 5 vjet praktikanti i avokatit mund ta zvendsoj avokatin vetm nse ka t dhn provimin e judikaturs. Teksit ligjor i nenit 72 paragrafi 1 sht n kundrshtim me tekst n gjuhn angleze dhe serbe dhe ka shkaktuar keqinterpretime n praktik. Ka pasur raste kur nuk u sht lejuar t ushtrojn detyrn e mbrojtsit mbrojtsve q jan n vij t drejt t gjinis s gjakut me t pandehurin. n tekstin n gjuhn shqipe, pas fjalve as personi q sht duhet shtuar fjalt me ta n gjini gjaku n vij t drejt q do t thot me paditsin a t dmtuarin e jo edhe me t pandehurin. Mbrojtjen e detyruar e kushtzojn vetit fizike dhe psikofizike t t pandehurit, paraburgimi dhe sankcioni i parapar pr vepr penale. Pr shak t vetive fizike dhe psikofizike mbrojts duhet t ken q nga marrja e par n pyetje t padehurit memec, t shurdhr dhe ata me shenja t rregullimeve ose paaftsis mendore pa marr parasysh peshn e veprs penale. Pesha e veprs penale nuk sht me rndsi as me rastin e mbrojtjes s detyruar pr gjat marrjes n pyetje n paraburgim dhe kohs sa zgjat paraburgimi. I akuzuari ndaj t cilit sht ngritur aktakuza pr vepr penale pr t ciln mund t shqiptohet dnim me burgim tet ose m shum vjet duhet t ket poashtu mbrojts q nga ngritja e aktakuzs. Mbrojtja sht e detyruar edhe n procedurn sipas mjeteve t jashtzakonshme juridike nse i gjykuari sht i shurdhr, memec ose shpreh shenja t rregullimit apo paaftsis mendore. N rastin e mbojtjes s detyrueshme nse i pandehuri nuk angazhon mbrojts dhe atij nuk i angazhojn mbrojts as personat q kan kt t drejt, mbrojtsin, sipas detyrs zyrtare dhe varsisht nga faza e procedurs penale,e cakton policia prokurori publik apo gjykata n shpenzime publike. Mbrojtsi n parim i gzon n procedurn penale t gjitha t drejtat q i gzon i pandehuri, neni 77 par. 1. KAPITULLI VII - I DMTUARI Veprat penale mund t shkaktojn pasoja t ndryshme pr t dmtuarin dhe pr kt, e sidomos n rastet e veprave penale kundr integritetit seksual, dhuns familjare apo gjinore, policia, prokurori publik dhe gjykata duhet t ken parasysh nevojat e tyre t arsyeshme.
75
N procedur penale i dmtuari ka t drejt t paraqes krkes pasurore-juridike, t paraqes fakte dhe prova pr vrtetimin e veprs penale dhe t krkess pasurore juridike, t propozoj prova, tu parashtroj pyetje t pandehurve, dshmitarve dhe ekspertve dhe t sqarohet lidhur me provat, t jep deklarata dhe t shikoj procesverbalet, shkresat dhe sendet q shrbejn si prova. Ne t shumtn e rasteve i dmtuari nuk ka arsimim juridik dhe nuk din pr kto t drejta prandaj prokurori publik, gjyqtari i procedurs paraprake dhe kryetari i trupit gjykues kan pr detyr ta njohtojn ate pr kto t drejta dhe faktin se i dmtuari sht njohtuar pr to duhet shnuar n procesverbal. Te dmtuarit me qllim t mbrojtjes s interesave t tij, n rastin kur ai sht fmij, sht n marrdhnie familjare me t pandehurin, sht viktim e veprave penale trafikimit me njerz apo veprave penale kundr integritetit seksual, kur ai ka rregullime ose paaftsi mendore dhe kur gjykata vlerson se ai sht i pazoti pr t mbrojt interesat e veta, nse ai apo prfaqsuesi i tij ligjor nuk angazhojn prfaqsues t autorizuar, prfaqsuesin e autorizuar do ta caktoj gjykata apo organi q zbaton procedurn paragjyqsore, n shpenzime publike. KAPITULLI VIII - AFATET Afati sht koha brenda s cils pala e autorizuar duhet t ndrmarr veprimin e caktuar procedural. Afatet jan ligjore dhe gjyqsore. Afatet ligjore jan ta parapara n KPPPK ose KPPK ndrsa ato gjyqsore i cakton gjykata. Afatet ligjore t parapara n KPPPK jan afate procedurale ndrsa ato n KPPK jan afate materialo-juridike. Afatet ligjore nuk mund t vazhdohen prveq n rastet kur kt shprehimisht e lejon ligji si sht psh. rasti nga neni 306 paragrafi 2 kur gjyqtari i procedurs pr konfirmim t aktakuzs mund tìa shtyj afatin prej tri ditesh prokurorit publik pr prpilimin e aktakuzs n pajtim me dispozitat e nenit 305 t KPPPK. Afatet llogariten me or, rastet e ankesave kundr aktvendimit mbi caktimin e paraburgimit, neni 283 paragarfi 3, n dit q jan ankesat kundr aktvendimeve t gjykats t marr n shkall t par, neni 432 paragrafi 1, kundr aktgjykimeve t shkalls s par, neni 398 paragrafi 1. Ndrsa n muaj jan afatet pr paraqitjen e propozimit pr ndjekje penale dhe padi private, neni 54 par1., apo krkesa pr mbrojtje t ligjshmris sa i prket t pandehurit dhe mbrojtsit, neni 452 paragrafi 3. N vite llogariten kryesisht afatet material-juridike si sht llogaritja
76
e parashkrimit t ndjekjes penale apo parashkrimit t ekzekutimit t dnimit dhe me kalimin e tyre shuhet nj e drejt e organit kompetent pr ndjekje penale apo ekzekutimin e dnimit. Lidhur me paralajmrimin e ankess apo paraqitjen e ankess kundr aktgjykimit apo aktvendimit mbi konfiskimin e dobis pasurore gjykata mund ti lejoj vetm t pandehurit kthimin n gjendjen e mparme nn kushtet nga neni 96 i pandehuri duhet t mos ket paralajmruar ankesn apo paraqet ankesn pr shkaqe t arsyeshm. Cilat jan shkaqet e arsyeshme sht shtje faktike mirpo gjykatat kan marr se sht shkak i arsyeshm lshimi i gjykats pr t shnuar n aktgjykim t drejtn n ankes. I pandehuri duhet argumentuar shkaqet e arsyeshme n krkesn pr kthim n gjendjen e mparme. Kjo e drejt sht e lidhur vetm me personalitetin e t pandehurit dhe nuk i njihet mbrojtsit t tij. KAPITULLI IX - SHPENZIMET E PROCEDURS PENALE Shpenzimet e procedurs penale jan shpenzimet e procedures q jan shkaktuar lidhur me procedurn penale. Shpenzimet e policis t bra n procedurn e zbulimit t veprs penale dhe kapjes s t dyshuarit nuk bijn n shpenzime t procedurs penale ndrsa shpenzimet pr mbrojtsin e caktuar sipas detyrs zyrtare nga policia dhe ato t bra lidhur me kqyrjen n vendin e ngjarjes bijn n barr t shpenzimeve t procedurs penale. Shpenzimet pr dshmitar prfshijn shpenzimet e transportit, ushqimit dhe fitimin e humbur ndrsa pr ekspert, prveq ktyre, edhe kompenzimi pr ekspertim. Shpenzimet e transportit t t pandehurit jan shpenzimet e transportit pr sjelljen e tij n gjykat t bra qoft lidhur me urdhr-arrestin pr sjelljen e tij n gjykat, neni 270, apo pr sjelljen e tij n gjykat nga institucioni n t cilin ai sht n paraburgim apo shrim. Shpenzimet e nevojshme pr mbrojtsin dhe prfaqsuesve t autorizuar t paditsit privat dhe paditsit subsidiar, kur kta jan avokat, jan shpenzimet e tyre t udhtimit dhe kompenzimit n baz t tarifs q shrben pr avokat ndrsa kur ata i cakton sipas detyrs zyrtare organi q zbaton procedurn n baz t tarifs s UNMIK-ut mbi kompenzimin e shpenzimeve avokatve t caktuar sipas detyrs zyrtare. T gjitha shpenzimet e procedurs penale prveq atyre pr t cilat thuhet shprehimisht se nuk do ti paguaj i paguan i pandehuri kur ai shpallet fajtor. I pandehuri nuk do ti paguaj shpenzimet e procedurs penale kur ndaj tij pushohet procedura penale apo me aktgjykim lirohet nga aktakuza apo
77
ndaj tij aktakuza refuzohet dhe n kt rast shpenzimet bijn n barr t mjeteve buxhetore t prokurorit publik nse ai ka pushuar procedurn apo t gjykats kur i pandehuri lirohet nga aktakuza apo aktakuza ndaj tij refuzohet. Kur i pandehuri lirohet nga aktakuza apo ndaj tij refuzohet aktakuza n procedur t zbatuar n baz t padis private apo padis s paditsit subsidiar shpenzimet e procedurs penale i bartin paditsi apo paditsi subsidiar. Kur procedura penale pushon pr arsye se i dmtuari trheq propozimin pr ndjekje n shqyrtimin gjyqsor shpenzimet i paguan i dmtuari nse i pandehuri nuk sht pajtuar ti paguaj vet. Shpenzimet paushale jan shpenzimet q caktohen n baz t ndrlikueshmeris dhe kohzgjatjes s procedurs penale. Gjykata mund ta liroj t pandehurin nga detyrimi i pagimit t shspenzimeve t procedurs penale n momentin kur merr vendim pr kto shpenzime. Pr shpenzimet e procedurs penale gjykata rndom vendos me aktgjykim mirpo nse n kohn e marrjes s aktgjykimit mungojn t dhnat pr kto shpenzime vendos me aktvendim t posaqm procesmbajtsi. Aktvendimin e till duhet ta aprovoj kryetari i trupit gjykues. I pandehuri mund t lirohet nga detyrimi i pagess s shpenzimeve penale me aktgjykim nse gjat shqyrtimit gjyqsor vrtetohet se pagesa e shpenzimeve do t rrezikonte gjendjen materiale t tij apo personave q ai sht i detyruar tì mbaj. N rast s kto arsyera konstatohen pas marrjes s vendimit t forms s prer me t cilin i pandehuri sht detyruar ti paguaj shpenzimet e procedurs penale vendimin mbi lirimin nga pagesa e tyre e merr kryetari i trupit gjykues me aktvendim t posaqm. I pandehuri mund t lirohet trsisht apo pjesrisht nga detyrimi i pagimit t shpenzimeve t procedurs penale. KAPITULLI X - KRKESAT PASURORE-JURIDIKE Krkesn pasurore-juridike mund ta paraqaes vetm personi i autorizuar dhe vetm gjer n prfundimin e procedurs penale. Krkesa mund t paraqitet n procedurn paraprake pran prokurorit publik dhe gjykats. Prokurori publik me rastin e marrjes s t dmtuarit n pyetje si dshmitar dhe policia gjyqsore nse marrjen e tij n pyetje e kryen n baz t autorizimit t prokurorit publik duhet t udhzojn t dmtuarin n t drejtn e paraqitjes s krkess pasurore-juridike n procedurn penale ndrsa nse i dmtuari nuk sht deklaruar lidhur me kt para ngritjes s aktakuzs ai udhzohet se kt krkes mund ta paraqes gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqsor.
78
Personi i autorizuar pr t paraqitur krkesn pasurore-juridike duhet ta paraqet at qart dhe t ofroj prova q mbshtesin krkesn. Prova q mbshtesin nj krkes t till jan ato q n kontestin civil mbshtesin krkespadin. Persona t autorizuar pr t paraqitur krkesn pasurore-juridike jan personat q kan legjitimitet aktiv pr paraqitjen e krkess s till n kontest civil. N rastin e dmtimit t pasuris n pronsi publike, shtetrore a shoqrore krkesn pasurore-juridike mund ta paraqes personi vet prgjegjs q n baz t ligjit sht i autorizuar t kujdeset pr at pasuri apo nprmjet prfaqsuesit t autorizuar. Pasoj e veprs penale, n mes tjerash, mund t jet marrja e sendit, shkaktimi i dmit apo krijimi i ndonj raporti juridik me ndrmarrjen e veprimeve juridike. Pr kt arsye me krkes pasurore juridike mund t krkohet kompenzimi i dmit, kthimi i sendit apo prishja e nj raporti juridik t krijuar me ndrmarrjen e veprimeve juridike t cilat n t njjtn koh paraqesin vepr penale. Sipas ligjit mbi marrdhniet detyrimore dmi shkaktohet me zvoglimin e pasuris, dmi real dhe pengimin e shtimit t saj, fitimi i humbur q paraqesin dm pasuror si dhe shkaktimi i dhembjeve fizike, psiqike apo friks q paraqesin dm jopasuror. KAPITULLI XI - MARRJA DHE KOMUNIKIMI I VENDIMEVE Organet q marrin pjes n zbatimin e ligjit gjat procedurs penale vendimet i marrin n form t aktgjykimit, aktvendimit dhe urdhresave. Aktgjykimin mund ta merr vetm gjykata ndrsa aktvendimet i merr gjykata, prokurori publik dhe policia. N procedurn pran gjykats aktvendimet i merr trupi gjykues, kryetari i trupit gjykues dhe gjyqtari i procedurs paraprake. N gjykat aktgjykimet i merr kryetari i trupit gjykues si gjyqtari i vetm, n baz t kompetencs lndore, neni 22 paragrafi 2 dhe trupi gjykues. Aktgjykimi kur gjykata gjykon n trup gjykues mirret pas kshillimit gojor dhe votimit t cilin e drejton kryetari i trupit gjykues dhe ai voton i fundit. Nuk ka rregulla pr radhn e votimit prveq pr kryetarin e trupit gjykues. Praktika ka aprovuar radhn e votimit ashtu q i pari voton antari m i ri i trupit gjykues. Kshillimi gojor dhe votimi mbahen me dyer t mbyllura. shtjet pr t cilat votohen jan t dhna n ligj me radh t cils duhet prmbajtur. S pari votohet pr faktin se a u provua se i pandehuri ka
79
kryer vepren penale, pr prgjegjsin penale, dnimin dhe sankcionet tjera penale ose trajtimin e detyrueshm, shpenzimet e procedurs penale, krkesat pasurore juridike, konfiskimin e dobis pasurore t fituar me vepr penale dhe n fund pr eshtjet tjera q duhet vendosur, caktimin apo heqjen e paraburgimit, arrestit shtpiak, etj. N parim vendimet n form t aktgjykimit u komunikohen palve gojarisht nprmjet t shpalljes s aktgjykimit e cila mund t shtyhet m s shumti tri dit nga dita e marrjes s aktgjykimit. Me rastin e shpalljes s aktgjykimit prezenca e palve, mbrojtsit, t dmtuarit dhe prfaqsuesve ligjor apo t autorizuar t t dmtuarve nuk sht e domosdoshme. Pala q sht prezente menjher n procesverbal mund t paralajmroj ankes. Aktgjykimet e gjykats t marra n shkall t dyt dhe t tret dhe ato t marra me rastin e mjeteve t jashtzakonshme juridike nuk shpallen dhe pr to palt njohtohen me marrjen e tyre me shkrim. N parim, aktvendimet nuk komunikohen gojarisht. Palve n procedur aktvendimet u drgohen n kopje t shkruara. Aktvendimi i prokurorit publik mbi fillimin e hetimit nuk i drgohet t pandehurit dhe mbrojtsit t tij. KAPITULLI XII - DORZIMI I SHKRESAVE A. SHKRESAT PR T CILAT NUK SHT I DETYRUESHM DORZIMI PERSONAL Pr t gjitha shkresat tjera pr t cilat nuk sht thn shprehimisht me ligj se duhet dorzuar personalisht, personit q i drgohen nuk sht i domosdoshm dorzimi personal. T tilla jan t gjitha vendimet gjyqsore ndaj t cilave nuk sht e lejuar ankesa me prjashtim t thirrjes q i drgohet t pandehurit nn kushtet e parapara shprehimisht me ligj. Antaret e rritur t familjes s personit q i drgohet shkresa dhe personi i cili sht i autorizuar t pranoj shkresat n vendin e puns ku punon i pandehuri jan t detyruar t pranojn shkresn nse i pandehuri nuk gjendet n banes apo n vendin e puns ndrsa shkresat e tilla nuk jan t detyruar ti pranojn kujdestari, fqinji apo personi i punsuar n t njjtin vend t puns me personin t cilit shkresn duhet dorzuar. B. SHKRESAT PR T CILAT SHT I DETYRUAR DORZIMI PERSONAL Pa marr parasysh se ka apo nuk ka mbrojts, detyrimisht t
80
pandehurit duhet ti dorzohet personalisht thirrja pr marrjen e tij n pyetje n procedurn paraprake, pr seancn pr konfirmimin e aktakuzs dhe pr shqyrtimin gjyqsor. Kundr aktakuzs, propozim akuzs dhe padis private i pandehuri nuk mund t paraqet ndonj mjet juridik dhe kur ai nuk ka mbrojts kto shkresa poashtu duhet dorzuar atij personalisht. N rastin kur ai nuk ka mbrojts vendimet e gjykats, aktgjykimi dhe aktvendimet kundr t cilave sht e lejuar ankesa apo ankesa e pals kundrshtare n t ciln ai ka t drejt t paraqes prgjigje dhe pr t cilat afati pr paraqitjen e ankess apo prgjigjes n ankes rrjedh nga dita e dorzimit poashtu i dorzohen personalisht t pandehurit mirpo kto mund ti dorzohen edhe personit q cakton i pandehuri. I pandehuri mund t caktoj ti dorzohen shkresat do personi i cili ka zotsi t ndrmarr veprime juridike. N paragrafin 3 t nenit 127 sht parapar nj mbrojtje e detyrueshme q nuk parashihet n dispozitat e nenit 73 t KPPPK. Kjo kushtzohet me dnimin e shqiptuar me burgim pa marr parasysh kohzgjatjen e tij. Kur t pandehurit me aktgjykim t gjykats s shkalls s par i shqiptohet dnim me burgim dhe atij nuk mund ti dorzohet aktgjykimi gjykata atij i cakton nj mbrojts sipas detyrs zyrtare t cilit duhet dhn nj afat t nevojshm pr tu njohtuar me shkresat e lnds. Paraqitja e ankess kundr aktgjykimit n baz t ligjit nuk sht e detyrueshme mirpo mbrojtsi i till do t duhej detyrimisht t paraqes ankes. Kur me aktgjykim t gjykats s shkalls s par nuk sht shqiptuar dnim me burgim dhe t pandehurit nuk mund ti dorzohet aktgjykimi apo ankesa e pales kundrshtare pr arsye se ai nuk gjendet n adresen e mparme athere atij nuk i caktohet mbrojts sipas detyrs zyrtare por shkresa q duhet dorzuar vihet n stendn, tabeln e shpalljeve, t gjykats. Kur i pandehuri ka mbrojts, aktakuza, propozim akuza, padia private, aktgjykimi, aktvendimi kundr t cilit lejohet ankesa dhe ankesa e pals kundrshtare i dorzohen personalisht atij dhe mbrojtsit dhe me kt rast afati i paraqitjes s mjetit juridik rrjedh nga dita e dorzimit t shkress t pandehurit. Po qe se aktgjykimi apo aktvendimi ndaj t cilit mund t ushtrohet ankesa dhe ankesa e pals kundrshtare nuk mund ti dorzohen t pandehruit q ka mbrojts ato vetm shpallen n stenden, tabeln e shpalljeve, t gjykats dhe pas kalimit t afatit konsiderohet s dorzimi sht kryer me rregull. Shpallja e shkresave n stendn e gjykats sht veprim procedural dhe me rastin e ndrmarrjes s tij duhet hartuar procesverbal n t cilin do t konstatohet data e shpalljes s shkress dhe data e heqjes s saj nga stenda e gjykats. Me dispozitn e nenit 86 sht parapar s pr do veprim t kryer gjat procedurs penale shkruhet procesverbal, sipas mundesis, n t njjten koh kur ndrmirret veprimi.
81
Nse i pandehuri ka m shum mbrojts dhe kemi t bjm me shkresa q duhet dorzuar t pandehurit dhe mbrojtsit ather ato shkresa u dorzohen t gjth mbrojtsve t tij mirpo dorzimi i shkress kryhet me rregull nse ajo i dorzohet vetm njrit prej mbrojtsve. KAPITULLI XIII- SHIKIMI I SHKRESAVE Me shikimin e shkresave t lnds nnkuptohet shikimi, kopjimi dhe fotografimi i tyre. Shpenzimet e kopjimit dhe fotografimit t shkresave t lnds bijn n barr t pjesmarrsit n procedur q bn kopjimin dhe fotografimim e tyre dhe jan shpenzime t nevojshsme t tyre t cilat kan t drejt ti krkojn n procedur penale dhe pr t cilat vendos organi q zbaton procedurn. Shikimin, kopjimin dhe fotografimin e shkresave t lnds e lejon prokurori publik apo gjykata varsisht se n zotrimin e kujt jan ato. I pandehuri dhe mbrojtsi nuk kan nevoj t legjitimojn interesin e tyre pr shikimin e shkresave, kopjimin e tyre apo fotografimin ndrsa t dmtuarit, prfaqsuesit e tyre ligjor dhe t autorizuar duhet legjitimuar interesin e tyre pr shikimin, kopjimin apo fotografimin e shkresave apo provave. Arsyet pr ti mohuar kt t drejt mbrojtsit jan rrezikimi i qllimit t hetimit, jets apo shndetit t njerzve, n radh t par dshmitarve dhe privatsis s tyre dhe mbrojtja e informatave konfidenciale. Nse shikimin, kopjimin apo fotografimin e shkresave e refuzon prokurori publik vendimin prfundimtar e merr gjyqtari i procedurs parapraake ndrsa nse gjyqtari i procedurs paraprake refuzon krkesn e till lidhur me shkresat a provat q i zotron ai, ather vendimin prfundimtar e merr kolegji prej tre gjyqtarsh. T dmtuarit, prfaqsuesve t tyre ligjor dhe t autorizuar n parim nuk u lejohet shikimi, kopjimi apo fotografimi i shkresave pa u marr n pyetje n veti t dshmitarit nse i dmtuari duhet marr n pyetje n kt veti.
82
PJESA E DYT
KAPITULLI XIV- DISPOZITAT E PRGJITHSHME LIDHUR ME PROVAT Gjykata, prokurori publik dhe policia jan t detyruar q me rastin e marrjes s provs t respektojn rregullat e parapara me KPPPK dhe ligj q rregullojn mnyrn e marrjes s provs konkrete. Ndr provat e papranueshme jan deklarata e t pandehurit dhn para prokurorit publik apo policis n kundrshtim me dispozitat e neneve 155 paragrafi 1, 231 paragrafet 2 dhe 3 ose nenit 234 par. 2, deklarata e dshmitarit dhn prokurorit publik apo policis e cila nuk mund t kundrshtohet me marrjen n pyetje n ndonj faz t mvonshme t procedures, neni 156 par. 2, dhe deklarata e dshmitarit e dhn n kundrshtim me dispozitat e neneve 159, 160 dhe 155, provat e mbledhura nprmjet kontrollit nn kushtet e parapara n nenin 246, provat e marra nprmjet masave t fshehta dhe teknike t vzhgimit dhe hetimit, neni 264 paragrafi 1, etj. Mbshtetja e aktgjykimit n prov t papranueshme paraqet shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale, neni 403 paragrafi 1 nnparagrafi 8. shtja e pranueshmris s nj prove mund t shqyrtohet n krkes t palve apo nga gjykata sipas detyrs zyrtare do her kur gjykata n munges t krkess s palve dyshon n ligjshmrin e provs. Gjykata vendos lidhur me pranueshmerin e nj prove me aktvendim dhe ajo menjher veon provn nga shkresat e lnds dhe n t mund t ket qasje vetm kolegji prej tre gjyqtarve n procedurn e vendosjes lidhur me ankesn e paraqitur kundr aktvendimit me t ciln prova sht shpallur e papranueshme. KAPITULLI XV- DSHMITART Dshmitari mund t jep njohtime pr vepren penale, kryesin e veprs penale apo ndonj rrethane t rndsishme pr veprn penale siq jan njohja e sendeve, personave, etj. Dshmimi sht detyr e do personi q thirret n kt veti n gjykat duke prfshir edhe t dmtuarin. Personi mund t jet shtetas i Republiks s Kosovs apo shtetas i huaj. Nga kjo rregull bjn prjashtim
83
vetm dshmitart e privilegjuar nse nuk lirohen nga detyra e ruajtjes s fshehtsis zyrtare apo ushtarake nga organi kompetent dhe mbrojtsi t cilit i pandehuri nuk i ka krkuar t dshmoj. Dshmia prmbahet n ato shtje q dshmitari i ka msuar me an t shqisave t pamurit dhe t dgjimit lidhur me ato ngjarje q kan ndodhur n t kaluarn. Dshmitari mund t ket msuar pr shtjet pr t cilat krkohet nga ai t dshmoj edhe pas kryerjes s veprs penale dhe edhepse nuk ka qen prezent n vendin ku sht kryer vepra penale. Dshmitari mund t pyetet edhe pr mbresat e tij gjat shikimit dhe dgjimit mirpo duhet vlersuar me kujdes peshn provuese t mbresave. Dshmitart mirren n pyetje gojarisht prandaj nuk sht e lejuar marrja n pyetje e dshmitarit me shkrim. Nse ai sht i shurdht apo memec ai mirret n pyetje me ndihmn e prkthyesit i cili mund t komunikoj me t me an t shenjave. Nse nj perkthyes i till nuk ekziston ather me ndihmn e nj personi i cili mund t komunikoj me dshmitarin. N procesverbal mbi marrjen e dshmitarit n pyetje nga ana e policis, prokurorit publik apo gjyqtarit t procedures paraprake sipas mundsis s jashtzakonshme hetuese, neni 238, dshmitari duhet t udhzohst n t drejtat e tij dhe ky udhzim dhe deklarimi i tij lidhur me udhzimin duhet shnuar n procesverbal. Dshmitari anonim, neni 170 paragrafi 1 dhe 171 paragrafi 1 dhe 172 paragrafi 1 nuk pyetet pr t dhnat personale, moshn dhe raportet me t dmtuarin dhe t pandehurin. Deklarata e dshmitarit n procesverbal duhet shnuar me fjalt e dshmitarit dhe n vend t tyre nuk duhen shnuar fjal t cilat dshmitari nuk i kupton, psh, nse dshmitari thot se dikush kishte veshur setr nuk duhet shnuar se ai person kishte t veshur sako apo nse dshmitari thot se n kohn e kryerjes s veprs penale vetm sa kishte filluar t zdritej nuk mund t shnohet s vetem sa kishte filluar agu, e t ngjashme. Shpeshher ndodh q n procesverbal t shnohen fjal q kinse i ka thn dshmitari, e edhe personat tjer q dgjohen n procedur ndrsa pr kah niveli i arsimimit t prgjithshm dhe jurdik t tyre shihet sheshazi se ato nuk jan fjal t tyre por t atij q dikton procesverbalin. Ne procedurn e hetimit dshmitart gjithnj dgjohen ndaras. Ballafaqimi i dshmitarve mund t bhet edhe n procedurn e hetimit sipas rregullave q ky veprim procedural ndrmirret n shqyrtimin gjyqsor. Me marrjen e dshmitarit n pyetje n shqyrtimin gjyqsor prezentohen provat. Dshmitart e propozuar nga paditsi i merr i pari n pyetje paditsi ndrsa n baz t propozimit nga mbrojtja apo i pandehuri, s pari i merr n pyetje mbrojtsi apo i pandehuri.
84
Dshmitaret e marrur n pyetje n shqyrtimin gjyqsor, prveq kur dshmitari sht fmij, neni 361 par. 3, n parim nuk lejohen t dalin nga gjykatorja prveq nse kt ua lejon kryetari i trupit gjykues. Para s t jap lejen pr largim, kryetari i trupit gjykues duhet t dgjoj palt. Qllimi i dgjimit t palve sht t vrtetohet nse ata kan nevoj q dshmitari t ballafaqohet me ndonj dshmitar tjetr apo me t akuzuarin. Gjykata mund t krkoj nga dshmitari t jap betimin ndrsa nse dshmitari betimin e ka dhn n procedurn paraprake gjykata i njohton t pranishmit se dshmitari sht nn betim.
PJESA E TRET
PROCEDURA PENALE
KAPITULLI XVI - KALLZIMI PENAL A. MNYRAT E PARAQITJES S KALLZIMIT PENAL Paraqitja e obligueshme e veprave penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare vlen vetm pr organet shtetrore t t gjitha niveleve, lokal dhe qendror dhe ndrmarrjeve publike q menaxhojn me mjete publike. Ky obligim vlen pa marr parasysh se organi shtetror apo ndrmarrja publike ka apo nuk ka njohuri pr kryesin e mundshm t veprs penale. Paraqitjen e veprs penale t zbuluar gjat ushtrimit t detyrs jan t detyruar ta bjn personat zyrtar dhe personat prgjegjs. Qytetart kan t drejt t paraqesin veprat penale q ndiqen sipas detyrs zyrtare. Ata jan t detyruar t paraqesin vetm veprat penale t dnueshme me burgim afatgjat. Kallzimi penal prmban sa me tepr q sht e mundshme t dhna pr veprn penale dhe kryesin dhe mund t paraqitet me shkrim, me mjete teknike t telekomunikimit apo gojarisht. Personi q dshiron t paraqet gojarisht kallzimin penal duhet t paralajmrohet pr pasojat e kallimit t rrem dhe fakti s ai pr kt sht paralajmruar duhet shnuar n procesverbal q hartohet me rastin e pranimit t ktij lloji t kallzimit penal.
85
Kallzimi penal i paraqitet prokurorit publik dhe nse ai nuk ka kompetenc lndore a territoriale t vendos pr t ai ia drgon kallzimin penal prokurorit publik kompetent. B. DETYRAT DHE AUTORIZIMET E PRGJITHSHME T POLICIS Policia ka pr detyr hetimin e veprave penale, ndrmarrjen e masave pr parandalimin e fshehjes apo zhdukjes s provave, gjetjen e kryesit, sendeve me t cilat sht kryer vepra penale apo q jan prfituar me vepr penale dhe mbledhjen e informatave q mund t prdoren n procedurn penale. Pr vepra t kryera penale apo t tentuara kur tentativa sht e dnueshme e q ndiqen sipas detyrs zyrtare policia sht e detyruar ta njohtoj prokurorin publik menjher dhe jo m von s njezetekatr or nga momenti kur policia mson pr veprn e kryer apo t tentuar penale. Ky njohtim i bhet prokurorit publik nga se ai drejton dhe mbikqyr punn e policis n fazn paraprake t procedures penale. Pr t prmbushur kto detyra policia sht e autorizuar t mbledh informacione nga personat e ndryshm si pr veprn penale ashtu edhe pr kryesin e mundshm, t kryej kontrolle t prkoheshme me qllim t sigurimit t provave apo kapjes s kryesit, t kufizoj lvizjen n zona t veanta pr t penguar asgjsimin apo dmtimin e provave, t marr masa pr identifikimin e personave dhe sendeve me qllim t zbulimit t kryesit, gjetjes s deshmitarve apo identifikimit t sendeve me t cilat sht kryer vepra penale apo q jan perfituar me vepr penale, t organizoj kontrollime me qllim t gjetjes s personave apo sendeve q krkohen, t kontrolloj lokalet e puns dhe shqyrtoj dokumentet q mund t shrbejne si prova, t konfiskojn sendet q duhet t konfiskohen sipas KPPK, ta dergoj t dmtuarin pr ekzaminime mjeksore dhe t ndrmarr masa dhe veprime tjera t parapara me kod. Pr veprimet e ndrmarra n baz t ktyre autorizimeve polica prpilon shnim zyrtar ose procesverbal. C. DETYRAT DHE AUTORIZIMET E PROKURORIT PUBLIK Kallzimi penal sht parashtres dhe ai mund t mosprmbaj t gjitha ato t dhna t nevojshme n baz t t cilave prokurori publik do t mund t merrte vendimin e caktuar. N raste t ktilla prokurori publik mund
86
t krkoj nga policia gjyqsore mbledhjen e t dhnave t duhura t nevojshme pr marrjen e vendimit lidhur me kallzimin penal dhe policia gjyqsore sht e detyruar t veproj sipas krkesave t ligjshme t prokurorit publik. Prokurori publik, t dhnat e duhura mund ti mbledh edhe vet apo nprmjet organeve publike. Mbledhja e t dhnave t duhura kur prokurorit publik i paraqitet kallzim penal ndaj kryesit t panjohur t veprs penale nnkupton mbledhjen e t dhnave lidhur me zbulimin e kryesit dhe t dhnave q mund t shrbejn si prova n procedurn penale. Prokurori publik hedh kallzimin penal kur gjen se nuk ka prova q tregojn n ekzistimin e dyshimit t arsyeshm se i dyshuari ka kryer veprn penale pr t ciln sht paraqitur kallzimi penal apo ndonj vepr tjetr e cila ndiqet sipas detyrs zyrtare. Paraqitsi i kallzimit penal mund t mos kualifikoj juridikisht veprn penale apo asaj mund ti jap kualifikim t gabuar dhe prokurori publik nuk sht i lidhur me kualifikimin juridik t veprs penale t dhn n kallzimin penal dhe sht i detyruar t vlersoj se a ka dyshim t arsyeshm se i dyshuari ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare. Arsyet tjera pr t cilat prokurori publik hedh kallzimin penal jan se vepra penale nuk ndiqet sipas detyrs zyrtare, sht parashkruar ndjekja penale, vepra penale sht prfshir me amnisti apo falje, i dyshuari gzon imunitet dhe ai nuk i sht hequr nga organi kompetent dhe kur ekzistojn rrethana tjera q prjashtojn ndjekjen penale. Rrethana tjera jan mosha, nuk mund t ndiqet penalisht fmija nn moshn katrmbedhjet vjeqare, vepra sht kryer nga personi q nuk sht penalisht prgjegjs, etj. Detyr e prokurorit publik sht ta njohtoj t dmtuarin pr hedhjen e kallzimit penal, arsyet e hedhjes dhe ta udhzoj n t drejtn t ndrmerr ndjekjen penale si padits subsidiar apo privat. Qllimi i njohtimit t policis pr hudhjen e kallzimit penal t paraqitur nga ajo sht q n t ardhmen, pr shtjet e njjta, policia t mos paraqet kallzim penal. KAPITULLLI - XVII ARRESTIMI I PRKOHSHM DHE NDALIMI NGA POLICIA Prokurori publik mbikqyr punn e policis gjyqsor n fazn e procedurs paraprake dhe n baz t ksaj sht detyrim i policis q at ta njohtojn pa vones e me s largu njzet e katr or pasi ajo t njohtohet pr
87
dyshimin se sht krye vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare. Dispozitat e ktij kapitulli flasin pr arrestimin e prkohshm, privimin nga liria dhe ndalimin. Arrestimi i prkohshm nga neni 210 sht veprim procedural q policia ndrmerr n fazn e procedures paraprake, n t shumtn e rasteve pa urdhr t gjykats apo autorizim paraprak t dhn nga prokurori publik. I autorizuar pr t arrestuar prkohsisht nj person t kapur n flagranc gjat kryerjes s nj vepre penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare prveq policis sht edhe do person tjetr. Arrestimi i prkohshm i personit t kapur n flagranc gjat kryerjes s nj vepre penale nuk sht vepr penale privim i kundrligjshm nga liria edhe nse me vone vertetohet s vepra penale nuk sht q ndiqet sipas detyrs zyrtare por vepr penale q ndiqet sipas padis private apo kundrvajtje. Kur nj kryes hyn n nj objekt shitjeje dhe me dashje t prfitoje fitim t vogl t kundrligjshm pasuror prvetson sendin me vler nn 25 euro kryen vepr penale Vjedhje e imt q ndiqet sipas padis private. Kryesin e till mund ta arrestoj policia, do qytetar dhe do puntor n objektin e shitjes ngase n momentin e kryerjes s veprs penale policia apo personi q arreston me baz kan mund t besojn se ai po kryen nj vepr penale t vjedhjes e cila ndiqet sipas detyrs zyrtare. Personi i arrestuar mund t ndalohet shtatdhjet e dy or nga momenti i arrestimit dhe atij, jo m von se gjasht or nga arrestimi duhet dorzuar vendimin mbi ndalimin i cili duhet t prmbaj t dhnat nga neni 211 par. 5 dhe t drejtn n ankes e cila nuk pezullon vendimin e lidhur me t ciln vendos gjyqtari i procedurs paraprapake. Nuk sht infromuar drejt pr arsyet e arrestimit personi q nuk e flet gjuhn n t ciln informohet nga polici nse nuk i sht siguruar nj prkthyes i pavarur apo nuk sht deklaruar n procesverbal se e kupton gjuhn n t ciln njohtohet pr arsyerat e arrestimit. Ky prkthim sht falas, neni 214 paragrafi 1 nnparagrafi 4. I arrestuari sht i detyruar t jep t dhnat mbi identitetin e tij dhe duhet t informohet se edhe vetm mosmundsia e vrtetimit t identitetit t tij sht baz pr caktimin e paraburgimit, neni 281 paragrafi 1 nnparagrafi 2 pika (i), e me kt edhe pr ndalimin e tij. Duke heshtur dhe mos u prgjegjur n asnj pyetje t br i arrestuari i realizon t drejtn q t mos detyrohet t mbrohet dhe t mos e akuzoj vetveten t afrmit e tij apo ta pranoj fajsin, neni 11 paragrafi 2. Policia duhet ti mundsojn t arrestuarit t realizoj t drejtn e ndihms s mbrojtsit. I arrestuari ka t drejt n mbrojts sipas zgjedhjes s tij; n mbrojts q i angazhojn personat nga neni 69. paragrafi 9 dhe n mbrojts sipas detyrs zyrtare kur ai nuk ka mundsi t paguaj shpenzimet e
88
mbrojtsit. Shpenzimet e mbrojtsit sipas detyrs zyrtare paguhen nga fondet e policis apo Shrbimit Doganor kur arrestimi sht br pr vepra penale t parapara me Kodin Doganor t Kosovs ndrsa procedurn paraprake e zbaton oficeri i Shrbimit Doganor i cili n ato raste ka cilsin e policis gjyqsore. Njohtimi mbi arrestimin e nj antari t familjes apo i nj personi q krkon i arrestuari konsiderohet prmbushje t s drejts s t arrestuarit pr t lajmruar pr arrestimin e tij. Pr arrestimin e personave nn moshn tetmbdhjet vjeqare policia detyrohet sipas detyrs zyrtare, edhe nse kt nuk e krkon i arrestuari, t njohtoj prfaqsuesin e tij ligjor n mosmundsi t njohtimit t till qendrn pr pun sociale. Njohtimi pr ndalim prfshin edhe njohtimin pr vendim ku mbahet i ndaluari. Nevoj e jashtzakonshme e hetimit q prokurori publik t krkoj nga policia t mos i mundsoj t arrestuarit apo t ndaluarit q menjher ta njojtoj antarin e familjes apo personin q ai zgjedh pr arrestimin dhe ndalimin e tij pr 24 or sht shtje faktike dhe duhet vlersuar prej rasti n rast. Pokurori publik do t mund t krkonte t vonohet njohtimi nse personi sht arrestuar n flagranc duke transportuar narkotik apo arm dhe vlersohet se duhet br kontrolli i shtpis s tij apo vendit t tij t puns apo i ndonj personi tjetr pr t cilin dyshohet se mund t jet bashkpunues i tij n kryerjen e veprs penale dhe njohtimi do t rrezikonte mbledhjen e provave pr shkak t mundsis s fshehjes s provave nga antaret e familjes apo bashkpunuesit. Qllimi i trajtimit mjeksor duke prfshir edhe trajtimin psikiatrik ka pr qllim kryesor, n mes tjerash edhe sigurimin e provave. Shpeshher i arrestuari gjat kryerjes s veprs penale lndohet apo mund t vrtetohet s sht person i pallogaritshm dhe vrtetimi i ktyre fakteve sht me rndsi primare pr procedurn e mtejme. Disa prej ktyre fakteve nuk mund t vrtetohen m von n procedurn penale nse nuk vrtetohen n kohzgjatjen e ndalimit. Komunikimi me goj i shtetasit t huaj me prfaqsuesin e misionit diplomatik t shtetit t vet apo, kur ai sht refugjat apo nn mbrojtjen e ndonj organizate ndrkombtare realizohet me vizit n qendrn ku i arrestuari mbahet n ndalim. Kjo mundsi e vonimit nuk vlen pr personin e arrestuar nn moshn tetmbedhjet vjeqare ose personin q tregon shenja t rregullimit apo paaftsis mendore. Qasje n t dhnat dhe rezultatet mbi kontrollimet mjeksore t t arrestuarit dhe ndaluarit mund t ken mbrojtsi dhe personi i arrestuar.
89
KAPITULLI XVIII - FILLIMI DHE KOHZGJATJA E HETIMIT A. FILLIMI I HETIMIT Hetimi i veprave penale sht ndr prgjgjesit m t rndsishme t prokurorit publik. Hetimi fillohet me aktvendim mbi fillimin e hetimit n baz t t cilit prcaktohet i pandehuri ndaj t cilit fillohet hetimit, vepra penale duke prfshir prshkrimin e mnyrs s kryerjes, vendin, kohn, mjetet me t cilat sht krye, lloji i dashjes apo pakujdesis dhe pasojat. Hetimi zbatohet me marrjen e veprimeve hetimore t cilat mund ti ndrmerr prokurori publik vet apo ta autorizoj policin gjyqsore. Kur prokurori publik pr ndrmarrjen e veprimeve hetimore autorizon policin ai mbikqyr punn e saj. Mbikqyrja ka pr qllim sigurimin s provat mirren me respektimin e dispozitave mbi marrjen e provave dhe se mirren provat e nevojshme pr t vendos lidhur me ngritjen e aktit akuzues apo pushimin e hetimit. Aktvendimi mbi filllimin e hetimit nuk i dorzohet t pandehurit e as mbrojtsit t tij. Ai i dorzohet gjyqtarit t procedures paraprake pr arsye se hetimi sht i kufizuar kohsisht prandaj n hetim duhet shnuar edhe kohn e fillimit t hetimit. Hetimi kryhet ndaj personit t caktuar n drejtim t veprs s caktuar penale. nse gjat hetimit, hetimi duhet zgjeruar ndaj ndonj personi tjetr apo pr ndonje vepr tjetr ndaj personit t njjt prokurori publik merr aktvendim mbi zgjerimin e hetimit. N kt rast hetimi i zgjeruar duhet t prfundohet mbrenda kohs q duhet kryer hetimin. Arsye pr t krkuar zgjatjen e hetimit sht edhe zgjerimi i hetimit. B. PEZULLIMI I HETIMIT Pezullimi i hetimit do t thot ndrprerja e prkohshme e hetimit i cili nuk mund t vazhdohet dhe prfundohet pr arsye t pengesave ligjore. Pengesa ligjore pr pezullimin e hetimit jan smuarja e t pandehurit nga smundjet q rezultojn me rregullim apo paaftsi t prkohshme mendore, smuarja nga ndonj smundje e rnd, arratisja e t pandehurit dhe rrethana tjera q prkohsisht pengojn ndjekjen e suksesshme penale. Rrethanat tjera q prkohsisht pengojn ndjekjen e sukseshme jan t llojllojshme dhe paraqesin shtje faktike. Ato mund t jen psh. fakti se t pandehurit ka refuzuar ti heq imunitetin organi kompetent, nevoja e marrjes
90
s provs nprmjet dgjimit t ndonj dshmitari kyq prania e s cilit nuk mund t sigurohet para s t skadoj afati gjat t cilit duhet kryer hetimi e t ngjashme. Pezullimi i hetimit ndrpren afatin brenda t cilit prokurori publik duhet t kryej hetimin dhe pr kt arsye pr pezullimin e hetimit njohtohet pa vones gjyqtari i procedures paraprake. Para se t pezulloj hetimin prokurori publik ka pr detyr t mbledh t gjitha provat q q ka mundsi ti mbledh lidhur me vepren penale dhe prgjegjsine penale t t pandehurit. C. PUSHIMI I HETIMIT Hetimi pushohet pasi prokurori publik t ket prfunduar hetimin dhe n baz t provave t mbledhura me ndrmarrjen e veprimeve hetimore gjen se provat nuk vrtetojn ekzistimin e dyshimit t arsyeshm se i pandehuri ka kryer veprn penale n drejtim t s cils hetimi u zbatua apo ndonj vepr tjetr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare. Kualifikimi i veprs penale nga akti akuzues i prokurorit publik nuk do t thot t jet i njjt me kualifikimin nga aktvendimi mbi fillimin e hetimit. Prokurori publik mund t filloj nj hetim p.sh. pr veprn penale Vrasje nga neni 146 t KPPK ndrsa aktakuzn ta paraqes pr veprn penale Lndim i rnd trupor nga neni 154 paragrafi 4 lidhur me paragrafin 1 t KPPK dhe ai nuk do t pushoj hetimin pr veprn penale n drejtim t s cils ka filluar dhe zbatuar hetimin. Ndryshimin e kualifikimit juridik prokurori publik do ta bj gjithnj kur provat e mbledhura me veprime hetimore tregojn se kemi t bjm me vepr tjetr penale nga ajo pr t ciln sht zbatuar hetimi. Hetimi pushohet gjithnj kur provat tregojn s nuk kemi t bjm me vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare, kur sht parashkruar ndjekja penale, kur vepra penale sht prfshi me amnisti apo falje dhe kur ekzistojn rrethana tjera q prjashtojn ndjekjen penale. Pas pushimit t hetimit detyra t prokurorit publik jan njohtimi i t dmtuarit pr faktin e pushimit t hetimit dhe arsyerat e pushimit dhe t drejtn e tij t ndermerr ndjekjen si padits subsidiar dhe njohtimi i gjyqtarit t procedures paraprake pr pushimin e hetimit.
91
KAPITULLI XIX - VEPRIMET HETIMORE A. MARRJA E T PANDEHURIT N PYETJE T pandehurin n procedurn e hetimit mund ta marr n pyetje prokurori publik apo policia gjyqsore kur prokurori publik i beson asaj ndrmarjen e ktij veprimi hetimor. Policia gjyqsore jan oficert e policis q prveq punve tjera policore, jan t autorizuar t kryejn hetimet dhe pun t ngjashme nn mbikqyrjen e prokurorit publik, neni 151 nnparagrafi 18 i KPPPK. Rregullat e procedurs pr marrjen e t pandehurit n pyetje kan t bjn me t arrestuarin, t ndaluarin, t paraburgosurin dhe t pandehurin q mbrohet nga liria. I pandehuri q mbrohet nga liria pr t drejtat nga neni 231 paragrafi 2 nnparagrafet 1 dhe 4 njohtohet me an t thirrjes kur ajo i drgohet me shkrim. Njohtimi pr veprn penale pr t ciln akuzohet prfshin edhe njohtimin pr veprimet me t cilat sht kryer vepra penale dhe kualifikimin e saj juridik. Lidhur me t drejtat nga neni 231 paragrafi 2 nnparagrafet 2 dhe 3 vlejn t gjitha ato q jan thn pr t drejtat e personit t arrestuar neni 214 paragrafi 1 nnparagrafet 2 dhe 3. E drejta n ndihmn e mbrojtsit pr t pandehurin, i cili m nuk sht person i dyshuar por person ndaj t cilit sht filluar hetimi apo sht paraqitur akt akuzues, sipas ligjit sht m e gjer se ajo e t dyshuarit. I arestuari me interpretimin e ngusht t dispozits s nenit 214 par. 1 nnparagrafi 4 nuk ka t drejt t konsultohet me mbrojtsin para dhe gjat marrjes n pyetje t ciln t drejt e ka i pandehuri neni 231 paragrafi 2 nnparagrafi 4. Mirpo, t drejtn e konsultimit me mbrojtsin para marrjes n pyetje duhet pranuar edhe personit t dyshuar. Mbrojtsi nuk mund ti jap t dyshuarit ndihmn e nevojshme nse praraprakisht nuk i mundsohet konsulltimi i till. Konsultimi i t pandehurit me mbrojts gjat marrjes n pyetje nuk nnkupton konsultimin pr prgjigje n pyetje t caktuar dhe gjat marrjes n pyetje i pandehuri nuk e gzon kt t drejt para se t jep prgjigje n pyetjen e parashtruar. Ndrprerja e marrjes s t pandehurit n pyetje dhe kohzgjatja e saj duhet shnuar procesverbal. Deklarata e t pandehurit e dhn me rastin e marrjes n pyetje t zbatuar sipas dispozitave t ligjit sht prove e pranueshme dhe t pandehurin duhet njohtuar se deklarimi i tij mund t prdoret si prov n gjykat. Ky
92
deklarim mund t mirret si prov edhe n raport me personat e tjer nse zbatohet procedur e prbashkt ndaj disa t pandehurve. E drejta pr t krkuar marrjen e provave n mbrojtjen e tij realizohet me propozimin e marrjes s provave organit q zbaton procedurn, gjykats, policis dhe prokurorit publik, mundsia hetuese e jashtzakonshme, neni 238, krkesa e t pandehurit pr mbledhjen e provave, neni 239. Deklarimi i t pandehurit pr t dhn t dhna pr rrethanat familjare, t ardhurat personale, pozitn materiale dhe faktin se a zbatohet ndaj tij ndonj procedur tjetr penale jan me rndsi me rastin e vendosjes pr shpenzimet procedurale dhe eventualisht bashkimin e procedures me ndonj procedur tjetr q ndaj t pandehurit zbatohet pran atij apo ndonj organi tjetr pr zbatimin e ligjit. Asnj her nuk mund t pyetet i pandehuri pr nj fakt a rrethan q ai nuk e ka pranuar n baz t supozimit se ai ato i ka pranuar. Nuk mund ti parashtrohet pyetje t pandehurit p.sh, ka biseduat me personin e caktuar pasi u takuat n lokalin x.y. nse i pandehuri m par nuk ka thn se sht takuar me at person, apo pyetja n `drejtim e mbaje revolen kur ke shtn me t nse i pandehuri m par nuk ka thn se a ka pasur revole dhe se ka shtn. I pandehuri q nuk flet gjuhn n t ciln organi pr zbatimin e procedures zbaton procedurn mirret n pyetje me ndihmn e prkthyesit ndrsa personat e shurdhr ose memec me ndihmn e prkthyesit t kualifikuar q di t komunikoj me t padnehurin. Prokurori publik, varsisht nga strategjia e ztatimit t hetimit, vendos lirisht se n ciln faqe t hetimit do ta marr t pandehurin n pyetje mirpo ai at duhet ta marr n pyetje, n shtjet e thjeshta, ti jep mundsi edhe t prgjigjet me shkrim, m s voni gjer n prfundimin e hetimit. Prokurori publik mund t vendos t mos e merr t pandehurin n pyetje nse para ndrmarrjes s ktij veprimi hetimor vendos t pushoj hetimin. B. MUNDSIA HETUESE E JASHTZAKONSHME T drejtn pr t krkuar zbatimin e mundsis hetuese t jashtzakonshme nuk mund ta krkojn i dmtuari dhe as prfaqsuesit e tij. Kt t drejt e kan vetm prokurori publik dhe i pandehuri, dhe nuk e ka as mbrojtsi. Sipas nenit 77 paragrafi 1 mbrojtsi i gzon t njjtat t drejta q ligji ia njeh t pandehurit prveq atyre q shprehimisht i rezervohen vetm t pandehurit dhe n dispozitn e nenit 238 paragrafi 1 thuhet shprehimisht se cilt pjesmarrs n procedur e gzojn kt t drejt. Qllimi i mundsis hetuese t jashtzakonshme sht marrja e
93
provave t rndsishme, jo secils do prov, t cilat duhet ruajtur nga asgjsimi dhe provat pr t cilat ekziston rreziku se nuk do t mund t mirren n shqyrtimin gjyqsor. Ruajtja e proves nga asgjsimi sigurohet me marrjen e mendimit t ekspertit t cilin e cakton gjyqtari i procedures paraprake. Dshmin e nj dshmitari sipas ksaj mundsie duhet marr sidomos n rastet e trafikimit me njerz, kontrabandimit me migrant apo kur dshmitari sht i shtyer n mosh dhe i smur. Viktimat e trafikimit me njerz dhe kontrabandimit me migrant askush nuk mund ti detyroj t q ndrojn n Kosov gjer n p rfundimin e procedures penale. Ato viktima kryesisht kthehen n vendet e tyre dhe nuk mund t sigurohet prania e tyre n shqyrtimin gjyqsor. Mundsin hetuese t jashtzakonshme e zbaton gjyqtari i procedures paraprake dhe me rastin e marrjes s dshmis s dshmitarit apo mendimit t ekspertit lidhur me ruajtjen e provs mbahet seanc dgjimore, nj lloj shqyrtimi i pjesrishm gjyqsor, n t cil n duhet t marrin pjes i pandehuri, mbrojtsi dhe prokurori publik. Pr seancn e dgjimit njohtohet i dmtuari apo prfaqsuesi i tij ligjor apo i autorizuar, dhe ai mund t marr pjes n seanc. Nse gjyqtari i procedures paraprake miraton krkesn pr marrjen e provs apo mendimit t ekspertit lidhur me ruajtjen e provs ai nuk merr ndonj vendim formal por zbaton mundesin hetuese t jashtzakonshme ndrsa nse nuk pranon krkesn merr vendim kundr t cilit prokurori publik apo i pandehuri kan t drejt ankese kolegjit prej tre gjyqtarsh. Vendimi i kolegjit sht prfundimtar. C. KERKESA E T PANDEHURIT OSE E T DMTUARIT PR MBLEDHJEN E PROVAVE As kt t drejt nuk e gzon mbrojtsi i t pandehurit sepse shprehimisht thuhet se kt t drejt pr t krkuar nga prokurori publik marrjen e provs konkrete e kan vetm i pandehuri dhe i dmtuari q nuk prjashton prfaqsuesin e tij t autorizuar dhe nse i dmtuari sht i mitur as prfaqsuesin e tij ligjor. N dispozitn e nenit 81 nuk sht parapa s ka t drejta t t dmtuarit q jan t lidhura shprehimisht me personalitetin e tij apo prfaqsuesin e tij ligjor t cilat ai nuk do t mund ti bart te prfaqsuesi i tij i autorizuar. N dispozitn e nenit 239 paragrafi 2 thuhet shprehimisht s prokurori publik do ta merr provn e krkuar kur ekziston rreziku pr humbjen e provs, prova arsyeton lirimin e t pandehurit nga paraburgimi kur ekzistojn shkaqe t arsyeshme pr marrjen e provs s till.
94
Rreziku i humbjes s provs varet nga natyra e provs. Me kalimin e kohs mund t zhduket prova lidhur me sasin e alkoolit t konsumuar nga i pandehuri apo i dmtuari n ndonj vepr penale kundr trafikut publik, lndimet e lehta trupore, etj. Ndr provat m t rndsishme q arsyeton lirimin e t pandehurit nga paraburgimi jan alibi dhe identifikimi i t pandehurit. Shkak i arsyeshm pr marrjen e provs sht n radh t par rndsia e provs pr procedur penale. Nse i pandehuri dyshohet se prodhon n shtpin e vet para t falsifikuara dhe s n shtpin e tij gjenden mjetet e prodhimit ndrsa ato gjenden n shtpin e nj personi tjetr q sht prodhues ndrsa i pandehuri parat i ka bler nga ai dhe krkon nga prokurori publik t bhet kontroll n shtpin e tij dhe t personit t prmendur dhe t vrtetohet me ekspertiz se ato para jan prodhuar me mjetet e atij personi sigurisht s rndsia e ksaj prove arsyeton marrjen e saj. Nse prokurori publik pajtohet me krkesn merr provn e krkuar pa marr ndonj vendim formal ndrsa nse e refuzon krkesn, pr refuzimin e njohton paraqitsin e krkess i cili ka t drejt ankese gjyqtarit t procedures paraprake. Vendimi i gjyqtarit t procedures paraprake pr t marr provn e krkuar e detyron prokurorin publik. C. KONTROLLI DHE KONFISKIMI I PRKOHSHM C.1. KONTROLLI Kontrolli i shtpis, lokaleve tjera dhe t puns, mund t kryhet vetm n baz t urdhrit me shkrim, ndrsa n raste t parapara shprehimisht me ligj edhe me urdhr gojor t gjyqtarit t procedures paraprake. Kontrolli i shtpis, lokaleve tjera dhe lokaleve t puns s nj personi mund t kryhet ndaj nj personi t dyshuar apo personit q nuk dyshohet pr kryerje t veprs penale. N raport me personin e dyshuar qllimi i kontrollit sht arrestimi i tij, zbulimi dhe konfiskimi i provave, neni 240 par. 1 ndrsa n raport me personin q nuk dyshohet se ka krye vepr penale qllimi i kontrollit sht arrestimi i t pandehurit nga se ka gjasa se i pandehuri fshihet aty dhe ruajtja e provave dhe konfiskimi i sendeve pr t cilat ka gjasa reale se gjenden n ato lokale, neni 241 par. 1. Krkesn pr lshuarjen e urdhrkontrollit mund ta paraqesin prokurori publik dhe policia, neni 240 paragrafi 3. Personi kundr t cilit lshohet urdhrkontrolli duhet identifikuar nga se policia me rastin e zbatimit t kontrollit urdhrin pr kontroll duhet
95
prezentuar personit kundr t cilit urdhri sht lshuar dhe duhet krkuar nga ai vullnetarisht t dorzoj personin ose sendin q krkohet. Prshkrimi i veprs penale n urdhrkontroll nnkupton emrtimin ligjor t veprs penale dhe dispozitn gjegjse t ligjit penal. Shpjegimi i arsyeve pr dyshim nnkupton rrethanat q shtyjn gjyqtarin pr t besuar se me kontroll do t mund t gjendet personi i dyshuar apo sendet q duhet konfiskuar e q shrbejn si prova n procedur. Prshkrimi i sendeve duhet t prmbaj prshkrim sa m real dhe sa me t plot t tyre. Nse dyshohet se n shtpin e nj personi gjenden nj pal rroba meshkujsh q ai i ka bler nga kryesi i nj vepreje tjetr penale kundr pasuris duhet prshkruae sa m detajisht t jet e mundur markn, ngjyrn, llojin e stofit dhe t gjitha tiparet q i dallojn ato rroba nga rrobat tjera sepse pothuajse secila shtpi ka rroba meshkujsh. Prshkrimi i shtpis apo lokaleve n t cilat do t zbatohet kontrolli poashtu sht me rndsi. Nj person mund t ket m shum shtpi n nj qytet apo qytete t ndryshme. Mund t ket m shum s nj lokal pune prandaj duhet shnuar adresn e sakt dhe prshkruar shtpin duke prfshir katet, dukjen e jashtme, etj. Kur urdhrohet kontrollimi i nj personi konkret urdhri prveq identifikimit t personit duhet prfshir edhe infomacionet mbi qllimin e kontrollit q mund t jet zbulimi i gjurmve t veprs penale apo konfiskimin e sendeve q shrbejn si prova n procedur penale ndrsa personi ato i bart me vehte n trup apo ndonj mjet tjeter si jan antat, valigjet apo ngarkesat tjera q mund t jet edhe thesi. Kushtet nn t cilat policia mund t kryej nj urdhrkontroll n baz t urdhrit me goj t gjyqtarit t procedursparaprake jan dhn n dispozitat e nenit 245 paragrafi 3 ndrsa kushtet pr kryerjen e kontrollit pa urdhr t gjyqtarit t procedursparaprake n nenin 245 paragrafi 1. Arsyet q i bjn t papranueshme provat e mbledhura me an t kontrollit jan dhn n dispozitat e nenit 246. C.2. KONFISKIMI I PRKOHSHM Konfiskimit t prkohshm i nnshtrohen sendet t cilat duhet konfiskuar sipas KPPK dhe sendet q mund t shrbejn si prova n procedurn penale apo dyshohet se jan dobi pasurore e fituar me an t veprs penale. Te gjitha sendet pr t cilat me KPPK sht parapar se mirren detyrimisht mund t jen objekt konfiskimi. Objekt i konfiskimit mund t jen edhe sendet t cilat mund t mirren n baz t nenit 489 par. 1 edhe n
96
rastet kur procedura penale nuk prfundon me aktgjykim me t cilin i akuzuari shpallet fajtor. Askush nuk mund ta mbaj dobin pasurore t fituar me vepr penale dhe edhe ajo i nnshtrohet konfiskimit t prkohshm. Me rastin e konfiskimit t prkohshm n procesverbal duhet shnuar vendin ku sendet apo dobia pasurore jan gjetur dhe prshkruar ato. Personit nga i cili sendet konfiskohen i lshohet vrtetim me shkrim mbi konfiskimin e prkohshm. Sendet e konfiskura pkrohsisht mund t mbahen n polici, n agjensionin pr ruajtjen e aseteve dhe jan nn mbikqyrje dhe kontroll t prokurorit publik. D. KQYRJA DHE RIKONSTRUIMI Kqyrja e vendit t ngjarjes ndrmirret kur sht i nevojshm vrtetimi apo qartsimi i ndonj prove n procedur nprmjet shiqimit t drejtprdrejt. Rikonstruimi i vendit t ngjarjes ka pr qllim vrtetimin e besueshmris s provave apo fakteve t vrtetuara n procedur me rikrijimin e tyre sipas dshmive, mbrojtjes apo provave tjera. Kur dshmit mbi rrjedhn e ngjarjes jan t ndryshme n parim rekunstruksioni i vendit t ngjarjes kryhet vemas pr seciln nga ato dshmi. Kqyrja e vendit t ngjarjes nga policia dhe prokurori publik jan prova t pranueshme vetem nse ata pr ndrmarrjen e ktyre veprimeve hetimore kan njohtuar t pandehurin a mbrojtsin t cilt sipas paragrafit 3 t nenit 254 mund t marrin pjes gjat kqyrjes apo rikonstruimit t vendit t ngjarjes. Pr kqyrjen dhe rikonstruksionin e vendit t ngjarjes procesverbalin e harton organi q ndrmerr veprimin. E. IDENTIFIKIMI I PERSONAVE DHE SENDEVE Qllimi i ktij veprimi hetimor sht nevoja pr t vrtetuar s nj dshmitar e njeh apo jo personin apo sendin e caktuar. Para se t filloj procedura e identifikimit dshmitari duhet prshkruar personin apo sendin t cilin nga ai krkohet ta identifikoj. Identifikimi i personit dhe sendit mund t bhet duke i prezentuar dshmitarit personin me persona tjer, sendin me sende t llojit t njjt apo fotografit e personave dhe sendeve. Me rastin e ndrmarrjes s ktij veprimi procedural personi q e
97
ndrmerr harton procesverbal n t cilin veq tjerash duhet shnuar se dshmitari sht njohtuar se sht me rndsi t njjt t tregoj se nuk e njeh sendin apo personin sikur t tregoj se nuk e njeh. KAPITULLI XX - MASAT E FSHEHTA DHE TEKNIKE T VZHGIMIT DHE HETIMIT Masa t fshehta dhe teknike t vzhgimit dhe hetimit jan vzhgimi i fsheht fotografik dhe me video, monitorimi i fsheht i bisedave, kontrollimi i drgesave postare, prgjimi i telekomunikimeve, pqrgjimi i komunikimeve me rrjet kompjuterik, drgimi i kontrolluar i drgesave, shfrytzimi i prcjelljes ose vendosja e mjeteve t prgjimit, blerja e simuluar e sendit, simulimi i nj vepre t korupsionit, hetimi i fsheht, regjistrimi i thirrjeve telefonike dhe zbulimi i t dhnave financiare. Vzhgimi i fsheht fotografik dhe me video dhe monitorimi i fsheht i bisedave mund t kryhet n vende publike dhe private dhe jan masa t vecanta varqsisht nga vendi ku kryhen. Prokurori publik mund ti urdhroj masat vzhgimi i fsheht fotografik dhe me video n vende publike, monitorimi i fsheht i bisedave n vende publike, hetimin e fsheht dhe regjistrimin e bisedave telefonike. Gjyqtari i procedures paraprake mund t urdhoroj masat tjera duke prfshir edhe vzhgimin e fsheht t bisedave n vende private dhe monitormin e fsheht t bisedave n vende private. Kushtet nn t cilat prokurori publik mund t lshoj urdhr t prkohshm edhe pr masat q i urdhron gjyqtari i procedures paraprake jan dhn n dispozitn e nenit 258 paragrafi 4. Nuk sht e nevojshme plotsimi i t gjitha kushteve n mnyr kumulative, mjafton t plotsohet cili do prej tyre. Provat e mbledhura me urdhr t till jan t pranueshme vetm nse urdhrin e konfirmon nga gjyqtari i procedurs paraprake n afat prej njzetekatr orve nga lshimi i urdhrit t prkohshm. Person i dyshuar se ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare sht i dyshuari prandaj masat e fshehta mund t urdhrohen edhe pa filluar hetimin formal prokurori publik. Prpos t dyshuarit kundr t cilit mund t urdhrohet t gjitha masat, masat regjistrimi i bisedave telefonike dhe zbulimi i t dhnave financiare mund t urdhrohen edhe ndaj personave q nuk jan t dyshuar se kan krye vepr penale nse ekziston dyshim i bazuar se personi i till e ndihmon t dyshuarin duke transmetuar komunikimet nga dhe pr t dyshuarin, personi i till merr pjes n transankcionet financiare t t dyshuarit apo i dyshuari prdor telefonin e tij.
98
Pr urdhrimin e cilsdo mas ndaj t dyshuarit apo personit q e ndihmon at duke ia pranuar dhe transmetuar komunikimet, duke marr pjes n transankcionet e tij financiare apo duke ia dhn t dyshuarit telefonin n prdorim, kushti themelor sht ekzistimi i dyshimit t bazuar, q sht prtej dyshimit t arsyeshem, se i dyshuari ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare. Ekzistimin e dyshimit t bazuar se nj person ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare prokurori publik duhet arsyetuar n krkesn pr lshimin e urdhrit apo n urdhrin q ka kompetenc ta lshoj vet. Urdhri pr ciln do mas dhe pa mare parasysh kush e lshon duhet br me shkrim dhe duhet t prmbaj t dhnat mbi identitetin e personit ose personave q i nnshtrohen urdhrit, emrtimin e mass s urdhruar, arsyet e urdhrimit t mass, kohzgjatjen e urdhrit dhe emrin e zyrtarit prgjegjs dhe agjencionit q do t zbatoj urdhrin.
KAPITULLI XXI - MASAT PR SIGURIN E PRANIS S T PANDEHURIT, PENGIMIN E RIKRYERJES S VEPRS PENALE DHE SIGURIMIN E SUKSESSHEM T ZHVILLIMIT T PROCEDURS PENALE A. LLOJI I MASAVE Kto masa kan tri qllime. Sigurimin e pranis s t pandehurit n procedur, pengimin e rikryerjes s veprs penale dhe sigurimin e zhvillimit t suksesshem i procedures penale. Masat q sigurojn kto qllime jan thirrja, urdhrarresti, premtimi i t pandehurit se nuk do t braktis vendqndrimin, ndalimi pr tìu afruar vendit ose personit t caktuar, paraqitja n stacionin policor, dorzania, arresti shtpiak dhe paraburgimi si masa m e rnd e cila mund t aplikohet vetm ather kur vrtetohet se masat tjera m t buta nuk mund t arrihet ndonj nga kto tri qllime. Thirrja, urdhrarresti, premtimi i t pandehurit se nuk do ta lshoj vendqndrimin, paraqitja n stacionin policor dhe dorzania kan pr qllim t vetm sigurimin e pranis s t pandehurit n procedur. Sigurimi i pranis s t pandehurit n procedur penale sht kusht pr zbatimin e susksesshm t procedurs nga se i pandehuri nuk mund t gjykohet n munges. Kto masa urdhrohen kur nuk ekziston rreziku se i pandehuri do t pengoj zhvillimin e suksesshm t procedures penale duke ndikuar n dshmitar, bashkpuntor apo duke asgjsuar a fshehur provat dhe kur nuk ekziston
99
rrezik se ai do t prsris apo tentoj t prfundoj veprn e tentuar penale. Ndalimi pr tìu afruar vendit dhe personit t caktuar ka pr qllim pengimin e t pandehurit n asgjsimin dhe fshehjen e provave, ndikimin n dshmitar dhe bashkpunues, n prsritjen apo prfundimin e veprs s tentuar penale. Arresti shtpiak dhe paraburgimi kan pr qllim sigurimin e pranis s t pandehurit n procedur, pengimin e fshehjes, asgjsimit, ndryshimit ose falsifikimit t provave, pengimin e zbatimit t suksesshm t procedures penale duke ndikuar n dshmitar dhe bashkpuntor dhe pengimin e rikryerjes s veprs penale apo t prfundimit t veprs s tentuar penale apo t kryerjes s veprs penale q kanoset se do ta kryej. Arresti shtpiak dhe paraburgimi mund t urdhrohen pr arrijtjen e secilit nga kto tri qllime me kusht q ato nuk mund t arrihen me masa m t buta nga neni 268 paragrafi 1 nnparagrafet 1-6. N procedurn penale t gjitha masat nga ky kapitull, prveq thirrjes, t ciln t pandehurit mund tìa drgojn edhe prokurori publik, policia gjyqsore dhe gjykata, i urdhrojn gjyqtari i procedures paraprake apo kryetari i trupit gjykues, kolegji prej tre gjyqtarve nn kushtet nga neni 306 paragrafi 4, ndrsa nn kushtet e nenit 393 paragrafi 1 edhe trupi gjykues. B. PARABURGIMI Paraburgimi sht masa m e rnd q mund ti urdhrohet t pandehurit dhe q nse rendi i kufizon t drejtat e tij dhe pr kt arsye urdhrohet vetm kur me masat tjera m t buta nuk mund t arrihen qllimi i masave nga ky kapitull. Pr kt arsye aktvendimi mbi caktimin dhe vazhdimin e paraburgimit jan vendimet e vetme t gjykats me t cilat procedura nuk prfundohet n form t prer e ndaj t cilave sht e lejuar krkesa pr mbrojtje t ligjshmris, neni 451 paragrafi 4. Paraburgimi, prveq n rastin nga neni 306 paragafi 4 dhe neni 393 paragrafi 1, gjithnj caktohet n krkes t prokurorit publik. Prokurori publik mund t filloj hetimin pr cilndo vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare nse ekziston dyshim i arsyeshm se nj person ka kryer vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare, neni 220 paragrafi 1. Mirpo, pr t urdhruar masn e paraburgimit, kjo vlen edhe pr masat ndalimi pr tìu afruar vendit a personit t caktuar, paraqitja n stacionin policor, dorzania dhe arresti shtqpiak, duhet t ekzistoj dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprn penale pr t ciln prokurori publik zbaton hetimin apo ka paraqitur aktakuz.
100
Dyshimi i bazuar se i pandehuri ka krye vepr penale vrtetohet n baz t informacioneve apo provave q ka siguruar prokurori publik n procedurn paraprake apo gjat hetimit. Ato mund t jen rezultatet nga kqyrja e vendit t ngjarjes, sendet e konfiskuar me rastin e kontrollit, deklaratat e dshmitarve dhe t pandehurit dhn n polici, etj. Rrethana q vrtetojn se i pandehuri fshihet jan mosmundsia e dorzimit t thirrjes n adresn e vendqndrimit apo vendbanimit, nse sht i punsuar e nuk paraqitet n vendin e puns, mosrespektimi i urdhrit pr paraqitje n stacionin policor, etj. Nuk mund t vrtetohet identiteti i t pandehurit kur ai nuk tregon identitetin e vet, kur policia identitetin e tij nuk mund ta vrtetoj me bazn e t dhnave q ajo posedon apo kur identiteti i tij nuk mund t vrtetohet me ndihmn e personave tjer. Ndr rrethanat q tregojn rrezikun e ikjes jan, n mes tjerash, furnizimi me apo vazhdimi afatit t vlefshmris s dokumentit t udhtimit, pasaports, shitja e pasuris s luajtshme apo t paluajtshme, largimi i antarve t familjes jasht shtetit, transferimi i parave nga llogaria n vend n llogarit n banka n shtetet tjera, etj. T gjitha kto veprime t t pandehurit mund t jen ndr arsyet pr caktimin e paraburgimit nga pika (i) e nnparagrafit 2 t paragrafit 1 t nenit 281. Nuk ekziston arsye pr t besuar se i pandehuri mund t asgjsoj, fsheh, ndryshoj apo falsifikoj provat nse i pandehuri pr shkak t vendndodhjes s provave nuk mund ta bj nj gj t till. Ai nuk mund t asgjsoj, fsheh, ndryshoj apo falsifikoj provat q i ka konfiskuar prkohsisht policia, provat q jan mbledhur me rastin e kqyrjes s vendit t ngjarjes apo t eliminoj gjurmt e kryerjes s veprs penale n trupin e viktims pasi ato ti ket konstatuar eksperti. Rrethanat q tregojn se ai do t pengoj rrjedhn e procedures penale duke ndikuar n dshmitar, n t dmtuarin apo n bashkpunues duhet t jen t posame. Ato jan t posame vetm ather kur jan t besueshme dhe t mundshme. Nuk mund t mirret se sht e posame rrethana se i pandehuri mund t ndikoj n policin q ka krye kqyrjen e vendit t ngjarjes dhe duhet dgjuar si dshmitar n rrethanat se ka ka par n vendin e ngjarjes. Mund t jet rrethan e posame se i pandehuri do t ndikoq n dshmitar ose n t dmtuarin nse me ta sht n farefisni qoft n at q e liron dshmitarin nga detyra e dhnies s dshmis n farefisni m t largt, nse dshmitari sht n pozit t vartsit t tij n pun apo nse vrtetohet se i pandehuri vet ose nprmjet personave tjer ka tentuar t ndikoj n dshmitar apo n t dmtuarin. Bashkjesmarrs n kryerje t veprs penale mund t jen
101
bashkpunuesit: bashkkryesi apo bashkkryersit, shtytsi apo shtytsit, ndihmsi apo ndihmsit, personat q t pandehurit i kan dhn ndihm pas kryerjes s veprs penale, apo mbajtsit e sendeve apo dobis pasurore t fituar me an t veprs penale. Rrethanat q tregojn se i pandehuri mund t ndikoj te kta persona poashtu duhet t jen t posame dhe reale. T gjitha kto, n mes tjerash, jan arsye pr caktimin e paraburgimit sipas piks (ii) t nnparagrafit 2 t paragrafit 1 t nenit 281. Pesha e veprs penale vetvetiu nuk sht arsye pr caktimin e paraburgimit nga se me KPPPK nuk sht parapar parabuargimi i detyrueshm. Pr caktimin e paraburgimit sipas KPPPK pesha e veprs penale duhet t jet n lidhje me ndonjrn nga arsyet tjera t prmendura n dispozitn e nenit 281 paragrafi 1 nnparagrafi 2 pika (iii). N shtjet penale q kan mbetur t pagjykuara ndrsa aktakuza sht paraqitur n gjykat para hyrjes n fuqi t KPPPK e t cilat duhet prfunduar sipas Ligjit mbi procedure penale, neni 550, paraburgimi sht i detyrueshm nse gjykata n shkall t par shqipton aktgjykim me t cilin t akuzuarin e gjykon me dnim 5 vjet ose dnim m t rnd burgimi. Karakteristikat personale dhe sjellja e mparshme jan t lidhura me personalitetin e t akuzuarit. Agresiviteti, impulsiviteti, konzumimi i alkoolit, etj., jan karakteristika personale t nj personi, gjithnj duke pasur parasysh edhe peshn e veprs, q tregojn rrezikun se ai mund t prsris nj vepr penale p.sh. t dhuns ndaj antarve t familjes. Sjellja e mparme ka t bj kryesisht me dnueshmrin e mparme t nj t akuzuari dhe nse ai me par ka qen i gjykuar dhe pas vuajtjes s dnimit prap ka kryer vepr t njjt ose t ngjashme penale tregon rrezikun se ai mund t prsris veprn penale. Ambienti dhe kushtet nn t cilat jeton sidomos jan me rndsi me rastin e caktimit t paraburgimit sidomos t t miturve, por jo vetm atyre. Tri jan arsye prcaktimin e paraburgimit sipas ksaj baze ligjore, t pengohet prsritja e veprs penale, t pengohet prfundimi i veprs s tentuar penale dhe pengimi i kryerjes s veprs penale pr t ciln i akuzuari sht kanosur se do ta kryej mirpo nuk sht e nevojshme q t ekzistojn q t tri arsyet n mnyr kumulative, mjafton ekzistimi i secils prej tyre. C. KOHZGJATJA E PARABURGIMIT Ne procedurn e hetimit kohzgjatja e paraburgimit sht e kufizuar n nnt muaj pr vepra penale t dnueshme me burgim gjer n pes vjet burgim dhe dymbdhjet muaj pr vepra penale t dnueshme me burgim mbi pes vjet. Nse brenda ktyre afateve nuk paraqitet aktakuza ather
102
heqja e paraburgimit sht e detyrueshme. Teksti ligjor n gjuhn shqipe, angleze dhe serbe sa i prket dispozits s nenit 284 paragrafi 2 nnparagrfi 1 sht i njejt dhe n t gjitha gjuht thuhet pr vepr penale t dnueshme me m pak se pes vjet. Sipas KPPK pr asnj vepr penale nuk sht parapar dnimi me burgim mbi tri e m pak se pes vjet. Pr vepra penale t dnueshme me burgim gjer m tri vjet zbatohet procedur e shkurtr n t ciln kohzgjatja maksimale e paraburgimit para paraqitjes s propozimakuzs sht 15 dit, neni 463 paragrafi 2. Pr kt arsye kjo dispozit duhet ndryshuar dhe n vend t fjalve me m pak se pes vjet duhen shnuar fjalt gjer m pes vjet. Njjt duhet vepruar edhe n nnparagrafin 1 t paragrafit 3. N kt drejtim flet edhe nnparagarfi 2 i paragrafit 2 t nenit 284 n t ciln thuhet gjasht muaj kur procedura zbatohet pr vepr penale t dnueshme me burgim mbi pes vjet. Gjyqtari i procedurs paraprake cakton paraburgimin n krkes me shkrim t prokurorit publik. Gjyqtari i procedures paraprake mund t caktoj paraburgimin n kohzgjatje m s shumti nj muaj nga dita e arrestimit. Nse i pandehuri sht arrestuar 72 or para se t vendoset pr parabaurgimin e tij, kt koh t kaluar n arrest, gjyqtari i procedures paraprake do tìa llogarit n muajin e par t paraburgimit. Gjyqtari i procedurs paraprake cakton paraburgimin pas mbajtjes s seancs dgjimore pr paraburgimin n t ciln jan prezent prokurori publik, i pandehuri dhe mbrojtesi. Paraburgimin e caktuar nga gjyqtari i procedures paraprake kolegji prej tre gjyqtarsh, n propozim me shkrim t prokurorit publik, mund ta zgjas edhe dy muaj. Kolegji nuk mban seancn dgjimore. Mirpo, kjo nuk do t thot se t pandehurit dhe mbrojtsit nuk u mundsohet t kundrshtojn me shkrim propozimin e prokurorit publik nga se atyre duhet dorzuar propozimin e prokurorit publik pr zgjatjen e paraburgimit t paktn tri dit para dits s skadimit t paraburgimit t caktuar nga gjyqtari i procedurs paraprake. T informuar pr propozimin e prokurorit publik ata kan t drejt ta kundrshtojn propozimin me shkrim. Mosinfomimi i t pandehurit dhe mbrojtsit pr propozimin e prokurorit publik pr zgjatjen e paraburgimit paraqet shkelje esenciale t dispozitave t procedures penale neni 403 par. 2, lidhur me nenin 285 paragrafi 2. Pas do dy muaj t zgjatjes s paraburgimit nga kolegji prej tre gjyqtarsh pr zgjatjen e paraburgimit prap vendos gjyqtari i procedurs paraprake pas mbajtjes s seancs dgjimore sikur me rastin e caktimit t paraburgimit. Kundr aktvendimit t gjyqtarit t procedures paraprake mbi
103
caktimin e paraburgimit gjithnj sht e lejuar ankesa pr t ciln vendos kolegji prej tre gjyqtarsh ndrsa kundr akvendimit mbi vazhdimin e paraburgimit t marr nga kolegji prej tre gjyqtarsh lidhur me ankesn vendos kolegji i gjykats drejtprdrejt m t lart. D. HEQJA E PARABURGIMIT Heqja e paraburgimit duhet br gjithnj posa t vrtetohet se kan pushuar kushte t caktimit apo vazhdimit t tij. Gjat hetimit paraburgimin gjyqtari i procedures paraprake mund ta heq n do koh me plqim t prokurorit publik ndrsa kolegji prej tre gjyqtarve n rastin e mosmarrveshjes n mes t prokurorit publik dhe gjyqtarit t procedures paraprake. Dhnia e plqimit nuk e prjashton t drejtn e prokurorit publik q edhe ai t propozoj heqjen e paraburgimit aq me par kur ai, i autorizuar t zbatoj hetimin, ka pasqyrn me t mir se a kan pushuar kushtet pr mbajtjen e mtejme t t pandehurit n paraburgim. Ngase me masn e paraburgimit kufizohen shum nga lirit dhe t drejtat themelore t njeriut i pandehuri dhe mbrojtsi n do koh, kur konsiderojn se kan pushuar arsyet pr t cilat paraburgimi sht caktuar apo vazhduar kan t drejt ti paraqesin ankes kryetarit t trupit gjykues apo gjyqtarit t procedurs paraprake pr t vendosur pr ligjshmrin e mbajtjes s mtejme t t pandehurit n paraburgim. Mbajtja e seancs dgjimore n baz t ankess s t pandehurit a mbrojtsit pr ligjshmrin e paraburgimit nuk sht e domosdoshme. Seanca do t mbahet do her kur nga ankesa vrtetohet se kan pushuar arsyet pr paraburgimin sipas vendimit t fundit dhe se mbajtja e mtejme e t pandehurit n parabuargim nuk sht e ligjshme. Pas mbajtjes s seancs dgjimore heqja e paraburgimit sht e detyrueshme kur vrtetohet se kan pushuar kushtet pr parabaurgim, ka kaluar afati i paraburgimit i caktuar nga gjykata, kan kaluar afatet maksimale t zgjatjes e paraburgimit dhe kur ndalimi pr ndonje arsye sht i paligjshm.
KAPITULLI XXII - DSHMITART BASHKPUNUES Dshmitari bashkpunes mund t shpallet n procedurn paraprake, n procedure e hetimit dhe n procedurn pas akuzimit, konfirmimit t aktakuzs dhe m s voni para leximit t aktakuzs n shqyrtimin gjyqsor.
104
Ai mund t jet person i dyshuar apo i pandehur. Shpallja e t dyshuarit pr dshmitar bashkpunes ka mbshtetje edhe n dispozitn e nenit 300 paragrafi 4 npnaragrafi 2 sipas t cilit urdhri pr shpalljen e nj personi dshmitar bashkpunues mund t parasheh edhe ndalimin e fillimit t procedures penale. Parandalimi i kryerjes s veprave tjera penale nga persona tjer paraqitet n rastet kur dshmitari bashkpunues sht antar i ndonj bashkimi kriminal, i ndonj grupi t organizuar i cili n planin e vet ka kryerjen e veprave penale sikur kishte me qen rasti kur i dyshuri sht shits i narkotikve n rrug n sasi t vogla dhe se me sasi m t mdha furnizohet nga nj apo m shum persona tjer t cilt n intervale t caktuara narkotikun e sjellin nga jasht. N kt rast nse dshmia e tij sht e rndsis s till q mund t parandaloj personin apo personat tjer q sjellin narkotik nga jasht t vazhdojn me veprimtarin kriminale dhe kjo arsyeton shpalljen e ktij t dyshurari pr dshmitar bashkpunues. Detyr e paditsit sht pr t vrtetuar se nj i pandehur ka kryer nj vepr penale. Kur prokurori publik nuk disponon me prova t mjaftuara pr t nxjerr shtjen n gjykat apo kur nuk sht i sigurt se do t ket sukses ta mbroj rastin n gjykat nse ndonj i pandehur nga grupi i t pandehurve q n bashkpunim kan kryer nj apo me shum vepra penale dshiron t bashkpunoj dhe t shpallet dshmitar bashkpunues prokurori publik nuk do t duhej t hezitonte ti propozoj gjykats q t pandehurin e till ta shpall dshmitar bashkpunues. Dshmitari bashkpunues n gjykat duhet t dshmoj t vrtetn prandaj gjykata nuk do t urdhroj shpalljen e tij pa vlersuar si t vrtet dhe t vrtet t plot dshmin e tij. Kjo e vrtet duhet t jet e atill q do t siguroj ndjekje t suksesshme penale t kryesve t tjer t veprave penale, qofshin ato vepra t kryera nga persona tjer n bashkpunim me dshmitarin bashkpunues apo t kryera pa bashkpunimin e dshmitarit bashkpunues. Krkesn pr shpalljen e nj dshmitari dshmitar bashkpunues mund ta bj vetm prokurori publik dhe jo edhe paditsit tjer. Qllimi i ktij instituti sht ndjekja e suksesshme, sidomos e krimeve t rnda dhe krimit t organizuar. Deklarata e veant e prokurorit publik mbi pretendimet faktike sht deklarata me t ciln prokurori publik i tregon gjykats se ka do t dshmoj i dshmitari bashkpunues dhe at se far do t arrihet me dshmin e tij. Do t ndikoj ajo n parandalimin e tjerve t kryejn vepra penale, do t ndikoj qensisht n vrtetimin e drejt dhe t plot t gjendjes faktike dhe me kt edhe n ndjekjen e suksesshm penal t kryesve tjer t veprs penale t ciln dshmitari bashkpunues e ka kryer bashk me ta.
105
Dispozita e nenit 299 paragrafi 2 n gjuhn shqipe sht e dhn gabimisht dhe nga ajo mund t prfundohet se prokurori publik mund t krkoj nga gjykata q pr pretendimet faktike nga deklarata e dshmitarit bashkpunues t mos njohtohet edhe mbrojtsi. Kjo nuk ka t bj me mbrojtsin e dshmitarit bashkpunues por me t pandehurit tjer dhe mbrojtsit e tyre sepse n seancn e mbyllur n t ciln dgjohet krkesa e prokurorit publik prezent mund t jet edhe mbrojtsi i dshmitarit bashkpunues. N tekstin ligjor n gjuhn serbe dhe angleze thuhet se pretendimet faktike nga deklarata mund t bhen t fshehta nga pjesmarrsit tjer dhe prfaqsuesit e tyre ligjor. N seancn e mbyllur gjykata dgjon dshmitarin bashkpunues. Qllimi i mbajtjes s seancs sht pr t vlersuar besueshmrin e dshmitarit bashkpunues dhe pr t vlersuar se a jan plotsuar kushtet nga neni 298 pr shpalljen e t pandehurit a t dyshuarit dshmitar bashkpunues. Nse gjykata pas dgjimit gjn s dshmia e dshmitarit bashkpunues nuk sht e besueshme apo se nuk jan plotsuar kushtet nga neni 298 do t refuzoj krkesn e prokurorit publik dhe me kt rast dshmia e dshmitarit bashkpunues e dhn n seancn nuk mund t prdoret n procedur penale kundr dshmitarit bashkepunues e as kundr ndonj personi tjetr si prov pr vrtetimin e fajsis. Ndjekja penale ndaj personit q zbulon pretendimet faktike nga deklarimi i prokurorit publik n deklaratn e veant t bashkangjitur krkess e pr t ciln gjykata ka urdhruar t mbahet fsheht nuk prjashtohet dhe personi q zbulon fshehtsin nuk mund t thirret n prjashtimin nga prgjegjsia penale n baz t nenit 169 paragrafi 2., i KPPK. Urdhrin pr shpalljen e dshmitarit bashkpunues n procedurn parapenale dhe gjat hetimit e lshon gjyqtari i procedures paraprake ndrsa n fazn e akuzimit kryetari i trupit gjykues q nnkupton edhe gjyqtarin e procedures pr konfirmim t aktakuzs, neni 151 nnparagrafi 14. Urdhri sht n t vrtet marrveshje e arritur n mes t prokurorit publik dhe dshmitarit bashkpunues. Veprimet me t cilat sht krye vepra apo veprat penale dhe kualifikimin saj apo i tyre jurdik pr t ciln apo pr t cilat ndalohet fillimi i procedures penale, ndalohet vazhdimi i procedures penale apo pr t ciln apo pr t cilat nuk do ti shqiptohet dnimi dshmitarit bashkpunues duhet paraqitur n urdhr n mnyrn si paraqiten ato n dispozitiv t aktvendimit mbi fillimin e hetimit apo t aktakuzs. Dshmitari bashkpunues mund t ket kryer me shum vepra penale dhe urdhri pr ndalimin e fillimit t procedurs penale, ndalimi i vazhdimit t saj apo ndalimi i shqiptimit t dnimit mund t jipet vetm pr disa nga
106
ato dhe n kt rast n urdhr duhet shnuar veprat penale konkrete pr t cilat ndalohet fillimi, vazhdimi i procedures penale apo shqiptimi i dnimit. Prmbajtja e bashkepunimit do t thot prmbajtja e asaj se ka do t dshmoj dshmitari bashkpunues. Urdhri pr shpalljen e dshmitarit bashkpunues mund t revokohet n krkes t prokurorit publik. Urdhrin mund ta revokoj kolegji prej tre gjyqtarve kur gjen se vrtetohet s dshmia e dshmitarit bashkpunues sht e rreme apo nuk sht e plot n masn pr t ciln sht arritur marrveshja pr prmbajtjen e bashkpunimit. Me deklarim t rrejshm dshmitari bashkpunues kryen veprn penale Deklarata e Rrejshme e dshmitarit bashkpunues nga neni 308 paragrafi 1 dhe me rastin e marrjes s tij n pyetje gjyqtari i procedures paraprake apo kryetari i trupit gjykeus duhet ti trheqin vrejtjen pr kt dhe ai duhet t nnshkruaj procesverbalin se sht njohtuar dhe i ka kuptuar pasojat e dshmis s rreme.
KAPITULLI XXIII AKTAKUZS
AKTAKUZA
DHE
KONFIRMIMI
A. NGRITJA E AKTAKUZS Aktakuze mund t paraqesin prokurori publik dhe paditesi subsidiar ndrsa paditesi privat vetem propozimakuz. Aktakuza mund t ngritet n baz t provave t mbledhura n procedurn e hetimit, n praktiken gjyqsore e emrtuar si aktakuze pas hetimit, dhe n baz t informacioneve q disponon prokurori publik dhe pr t cilat ai vlerson s paraqesin baz t mjaftueshme pr ngritjen e aktakuzes, n praktiken gjyqsore e emrtuar si aktakuz e drejteperdrejte. Informacionet q i disponon prokurori publik jan kryesisht informacione t mbledhura me masat e fshehta dhe teknike t vezhgimit dhe hetimit. Me rastin e paraqitjes s aktakuzes s drejteperdrejte prokurori publik do t duhej t jete i vemendshem sepse gjyqtari i procedurs paraprake ka autorizim t vlersoj s informacionet dhe provat e prezentuara mbeshtesin apo jo dyshimin e bazuar s i pandehuri ka krye vepren penale dhe nse gjen s ato ato nuk jan t tilla do ta pushoje procedurn dhe hudhe aktakuzen, neni 316 par. 1 nepragrafi 4. Me aktakuze percaktohet personi apo persosnat t cilit duhet gjykuar dhe vepra apo veprat penale pr t cilat ekziston dyshim i arsyeshem s ai apo ata i kan kryer.
107
Aktakuza n parim sht parashtrese q paraqitet me shkrim dhe sikur edhe t gjitha parashtresat tjera duhet t permbaje t gjitha ato q jan t nevojshme pr t mund me veprua sipas saj. Emri dhe mbiemri i t pandehurit percktojne personin t cilit duhet gjykuar ndrsa t dhnat e tij personale kan t bjne emrin dhe mbiemrin e prindrve, pr nenen edhe mbiemri i vajzerise, datelindjen, vendlidjen, perkatesine kombetare, shtetesine, punesimin, gjendjen statusore, gjendjen ekonmike, t dhnat mbi paraburgimin dhe arrestin shtepiak, t dhnat mbi denueshmerine e mparme apo procedurat penale q eventualisht zbatohen ndaj tij. I dyshuari dhe i pandehuri jan t detyruar t tregojne t dhnat pr identitetin e tyre. Mirpo nuk prjashtohet mundesia q ai t jep identitet t rreme apo edhe t mos e tregoje fare identitetin e tij pa marre parasysh pasojat q mund t kt pr caktimin dhe zgjatejen e paraburgimit. nse gjer n momentin e paraqitjes s aktakuzes nuk mund t vertetohet identiteti i tij ather atij i vehet nj emr me t cilin ai percaktohet n ate procedur penale. Te dhnat mbi paraburgimin dhe arrestin shtepiak kan rendesi pr llogaritjen e tyre n vendimin eventual me t cilin gjykata do ta gjykoje t pandehurin, t dhnat mbi denueshmerine e mparme kan rendesi me rastin e marrjes s vendimit mbi denimin ndrsa t dhnat pr procedurat tjera jan me rendesi pr bashkimin e procedures. Eshte e domosdoshme q pr veprat penale t perdoret emertimi ligjor i tyre dhe jo shkurtesat si psh. vepra penale armembajtje pa leje nga neni 328 par. 2 apo shtija e paautorizuar e narkotikve nga neni 229 par. 1. Koha e kryerjes s veprs penale sht rrethan me rendesi primare lidhur me gjendjen faktike e sidomos pr vertetimin e alibise s t pandehurit. Koha sht me rendesi edhe pr aplikimin e drejt t dispozitave mbi parashkrimin e ndjekjes penale. Vendi i kryerjes e veprs penale sht me rendesi pr percaktimin e kompetences teritoriale t gjykates, gjykatat gjithnj jan t detyruara t kujdesen sipas detyrs zyrtare pr kompetencen e tyre teritoriale. Objekti n t cilin sht krye vepra penale nekupton, edhe pse gjuhesisht jo nga s njeriu nuk mund t jete objekt, edhe njeriun ndaj t cilit kryehen penale kundr jetes dhe trupit, kundr integritetit seksual, ne raste t caktuar ato kundr trafikut publik etj. Mjeti apo mjetet me t cilat sht krye vepra penale jan t rndsishme pr vlersimin e pershtatshmerise s tentatives dhe vertetimin e dashjes s t pandehurit. Rrethane tjera t nevojshme pr percaktimin me t sakt t veprs penale mund t jene, vetia e t pandehurit nga s disa vepra penale mund ti
108
kryej vetem personat me veti t caktuara, personi pergjegjes, prindi, kujdestari etj. Te gjitha kto duhet perfshi n pershkrimin e ngjarrjes pr t cilen duhet gjykua gjykata. Gjykata nuk sht e lidhur me kualifikimin juridik t veprs penale t dhn n aktakuze por sht e lidhur me gjykimin e ngjarrjes nga e kaluara e cila sht prezentua n aktakuze. Shpjegimi i arsyeve pr ngritjen e aktakuzes sht arsyetimi q ajo duhet ta permbaje. n arsyetim prokurori publik jep pershkrimin e shkurter t provave materiale, deshmive, mbrojtejs s t pandehurit, vlersimin e tyre, arsyet pse gjykata duhet besoje provs apo provave t caktuara dhe arsyet q tregojn s nuk perjashtohet pergjegjesia penale e t pandehurit dhe arsyet q tregojn s i pandehuri ka krye mu vepren penale pr t cilen akuzohet e jo ndonje tjeter . Nga percaktimi i gjykats vertetohet s cils gjykate i sht paraqitur aktakuza ndrsa rekomandimi mbi provat q duhet prezentuar n shqyrtimin gjyqsor, emrat e ekspertve dhe deshmitarve q duhet ftuar n shqyrtimin gjyqsor dhe rekomandimi pr shkresat q duhen lexuar kan pr qellim q ti mundesojne gjykats t vlersoje dhe planifikoje kohen e nevojshme pr mbajtjen dhe kohezgjatjen e shqyrtimit gjyqsor. Propozimi n aktakuze pr caktimin e paraburgimit kur i pandehuri gjendet n liri si dhe propozimi pr heqjen e paraburgimit kur ai sht n praburgim duhet arsyetuar. t pandehurit q gjendet n liri paraburgimi mund ti caktohet pr t gjitha arsyet nga neparagrafi 2 i paragrafit 1 t nenit 281. Edhe pas ngritjes s aktakuzes i pandehuri mund t ndikoje n deshmitare, n t demtuarin, bashkekryresit apo ekspertet. Nse i pandehuri sht n praburgim prokurori publik nuk mund t propozoje n aktakuze vazhdimin e tij. Kur i pandehuri sht n praburgim dhe prokurori publik nuk propozon heqjen e paraburgimit gjykata, sipas detyrs zyrtare, n afat prej tri diteve vlerson s a eksiztojne ende kushtet pr mbajtjen e t pandehurit n paraburgim, neni 306 paragrfi 5. B. T DREJTAT E T PANDEHURIT N SEANCEN E KONFIRMIMIT T AKTAKUZES. Seanca pr konfirmimin e aktakuzes zbatohet sipas dispozitave t shqyrtimit gjyqsor sa i perket udheheqjes, shtyerjes dhe nderprerjes mirpo ajo nuk sht seance publike. Ajo mbahet me s voni dy muaj dite nga dita e ngritjes s aktakuzes,neni 312 paragrafi 2. I pandehuri dhe mbrojtsi kan t drejt t konsultohen dhe pergadisin mbrojtjen prandej sht detyre e gjykats q aktakuzen tùa
109
dorzoj se paku tet dite para dites s mbajtjes s sances pr konfimimin e aktakuzes. E drejta e t pandehurit pr t hequr dore nga shqyrtimi i aktakuzes dhe provave nekupton heqjen dore nga e drejta pr t kundershtua aktakuzen sa i perket pershkrimit t ngjarrjes, kualifikimit juridik t veprs penale dhe pranueshmerise s provave q mbeshtesin aktakuzen. Te heq dore nga seanca pr konfimimin e aktakuzes ka t drejt i pandehuri nse paraqet kundrshtim me shkrim kundr aktakuzes dhe pranueshmerise s provave. Kundershtimi i t pandehurit dhe kerkesa e tij pr shpalljen e ndonje prov t papranueshme vendoset nga gjyqtari pr konfirmim t aktakuzes pa mbajtjen e seances pr konfirmim, neni 312. Seanca pr konfimimin e aktakuzes duhet mbajtur gjithsesi nse i pandehuri nuk ka heq dore nga sanca e tille. Mosdeklarimi i t pandehurit se heq dor nga seanca pr konfirmim t aktakuzes nnkupton s ai dshiron q t vazhdohet me seancn. Thirrja e dorzuar t pandehurit pr seancen pr konfirmim t aktakuzes duhet t jete thirrje e cila permban njohtimin pr t drejten e t akuzuarit t heq dore nga shqyrtimi i aktakuzes, t heq dore nga sance pr konfimimin e saj dhe t drejten e praqitjes s kundershtimit me shkrim kundr aktakuzes dhe pranueshmerise s provave dhe t drejten n vazhdimin e seances. Prokurori publik sht i detyruar ti dorzoje mbrojtesit materialet nga neni 307 pragrafet 1, 2 dhe 3. nse ai nuk ka mbrojts kto duhet dorzuar t pandehurit nga se mbrojtsi nuk mund t kt n procedur t drejta me t medha s i pandehuri. Edhe mbrojtsi i t pandehurit, apo i pandehuri q nuk ka mbrojtes, njohtohet n thirrje pr seancen pr konfirmimin e aktakuzes pr detyrimin e tij nga neni 308. C. VENDIMET E GJYQTARIT PR KONFIRMIMIN E AKTAKUZES Perveq vendimit mbi konfirmimin e aktakuzes dhe pranueshmerise s provave n baz t nenit 312 dhe mbi konfirmimin e aktakuzes kur i pandehuri pranon fajsine, neni 315, gjyqtari pr konfirmimin e aktakuzes mund t marr edhe vendimin mbi hudhjen e aktakuzes dhe pushimin e procedurs penale kur gjen se jan plotsuar ndonj nga kushtet e parapara n nenin 316 paragrafi 1 dhe 2 t KPPPK. Vepra penale nuk sht vepr penale nse si e tille nuk sht e parapare me ligj, nuk jan percaktuar me ligj tiparet e saj dhe pr t cilen me ligj nuk shte parapa sankcioni penal ose masa e trajtimit t detyrueshem, neni 6, apo sht vepr e rendesise s vogel, neni 7, vepr e kryer n
110
mbrojtje t nevojshme, neni 8 dhe n kushtet e nevojes ekstreme neni 9 . Rrethanat q perjashtojne pergjegjesine penale mund t jene mosha, paaftesia mendore, mungesa e lidhjes shkakore, lajthimi faktik, lajthimi juridik etj. Nuk mund t ndermirret ndjekja penale pas kalimit t afatit t parashkrimit, relative nse procedura penale nuk ka filluar dhe absolut nse ajo nuk ka perfundura n afatin e parashkrimit t tille. Njekja penale nuk mund t ndermirret as n rastin e amnistise apo faljes. Fakti s n seancen pr konfirmimin e aktakuzes nuk nxirren prova me marrjen e deshmitarve apo ekspertve n pyetje dhe as nuk prezentohen prova tjera, neni 314 paragrafi 6, nuk e liron gjyqtarin pr konfirmimin e aktakuzes t vlersoje provat dhe mjaftueshmerine e provave t propozuara nga paditesi. Vlersimi i tille i gjyqtarit t procedurs paraprake nuk do t thote vlersim i lire i provave t cilen t drejt e ka trupi gjykues apo kryetari i tij kur qeshtjen e gjykon nj gjyqtar i vetem. Ky vlersim ka t beje me mjaftueshmerine e provave q mbeshtesin dyshimin e bazuar. Kur gjyqtari i procedurs paraprake shpall t papranueshme provat e prezentuara n anktakuze, apo gjen se aktakuza dyshimin e bazuar e mbeshtet vetem n prova n baz t s cilave i pandehuri nuk mund t shpallet fajtor, neni 157 do t thot se nuk ka prova t mjaftueshme q mbshtesin dyshimin e bazuar dhe gjyqtari pr konfimimin e aktakuzes do t hudhe aktakuzen dhe pushoje procedurn penale. D. ANKESA KUNDR AKTAKUZES AKTVENDIMIT PR HUDHJEN E
Kunder aktvendimit mbi konfimimin e aktakuzes nuk sht e lejuar ankesa nga s me konfimimin e aktakuzes qeshtja penale i kalohet gjykats pr gjykim ndrsa kundr aktvendimit mbi hudhjen e aktakuzes dhe pushimin e procedurs penale ka t drejt ankese prokurori publik dhe i demtuari. Duke i dhn ketyre kt t drejt sigurohet zbatimi i parimit t dyshkallshmerise n vendosje. Aktvendimi pr hudhjen e aktakuzes mund t kundrshtohet pr arsyet nga neni 402 par. 1 neparagrafet 1, 2 dhe 3.
111
PJESA E KATRT
SHQYRTIMI GJYQESOR DHE AKTGJYKIMI
KAPITULLI XXXIV- SHYRTIMI GJYQESOR A. ARSYET E PERJASHTIMIT T PUBLIKUT Shqyrtimi gjyqsor n parim, neni 328 par.1sht i hapur dhe n t mund t marrin pjese personat e rritur pa kurfar kufizimi. I vetmi kusht sht q ata t mos jene t armatosur me arme apo mjete t rrezikshme. Pr kt qellim sht i lejuar kontrolli fizik i personave q marrin pjes n shqyrtimin gjyqsor. Perjashtimin mund ta bj gjykata sipas detyrs zyrtare apo n propozim t paleve. Perjashtimi asnjehere nuk mund t behet pa degjimin e paleve sepse kjo paraqet shkelje esenciale t dispozitve t procedurs penale nga neni 403 paragrafi 1 neparagrafi 4. Perjashtimi i publikut mund t urdherohet nga i tere shqyrtimin gjyqsor ose vetm nga nj pjes e caktuar e tij q kryesisht ka t bj me prezentimin e ndonje prove t caktuar. Arsyetimi i aktgjykimit duhet t permbaj arsyera pr perjashtimin n t kunderten atij i mungojne arsyerat lidhur me faktet vendimtare. Sekreti zyrtar nuk ka t bj me procedurn penale por me ruajtjen e sekretit t asaj q mesohet nga degjimi i deshmitarve t privilegjuar t cilet n shqyrtim gjyqsor merren n pyetje pasi t jene liruar me par nga organi kompetent nga detyra e ruajtjes s sekretit zyrtar apo ushtarak. Ruajtja e rendit publik nekupton ruajtjen e rendit publik n gjykatore, n ndertesen e gjykats dhe jashte saj n vendin ku sht selia e gjykates. Ruajtja e jetes s t akuzuarit, t dmtuarit apo personave tjere ka t bej me ruajtjen e integritetit t tyre fizik ndrsa ruajtja e jetes s tyre familjare do t thote pengimi i publikut pr t mesuar dika nga jeta e tyre familjare e cila do t kishte pasoja pr integritetin e tyre moral. Femijet, sidomos kur jan viktima t veprave penale kundr integritetit seksual, trafikimit me njerez etj. jan shume t ndijshem dhe
112
sht n interes te tyre q t mos mesohet s cka kan pesuar ata gjat kryerjes s veprs penale. Ruajtja e t dmtuarit dhe deshmitarit, kur kemi t bjme me deshmitarin me anonimitet t kufizuar dhe ate me anonimitet t plote, sht detyre e shtetit dhe mosperjashtimi i publikut nga shqyrtimi gjyqsor ka gjasa se mund t zbuloje identitetin e tyre dhe ta sjelle jeten e tyre n rrezik. Nse publiku sht perjashtuar nga i tere shqyrtimi gjyqsor dhe shqyrtimi nderpritet dhe nuk ka nevoje t filloje perseri, me rastin e vazhdimit t tij, nuk ka nevoje t mirret vendim tjeter pr perjashtimin e publikut por, nse shqyrtimi gjyqsor i nderprere fillon serish ather duhet marre vendim t ri pr perjashtimin e publikut nga se kemi t bjm me nj shqyrtim t ri gjyqesor. B. PRISHJA E RENDIT N SHQYRTIMIN GJYQESOR Kryetari i trupit gjykues udhheq me shqyrtimin gjyqesor dhe kujdeset pr mbajtjen e rendit n gjykatore dhe ruajtjen e dinjitetit t gjykats dhe pr kt ai ua terhjek vrejtjen t pranishmeve menjihere pas hapjes s shqyrtimit gjyqesor, neni 333 paragrafai 1 dhe 335 paragrafi 1. Prishja e rendit n shqyrtimin gjyqesor do t thot pengimi i rrjedhes s qete t shqyrtimit gjyqesor ose mosveprimi sipas urdherave t kryetarit t trupit gjykues. n t dy rastet kemi t bjm me pengimin e zhvillimit t papenguar t shqyrtimit gjyqesor. Rendin n shqyrtimin gjyqesor mund ta prishe do pjesmarres, i pandehuri, mbrojtesi, prokurori publik, perfaqsuesi ligjor apo i autorizuar, i demtuari, dshmitari apo do person tjeter i pranishem ne gjykatore. do t pranishmi n shqyrtimin gjyqsor me rastin e prishjes s rendit kryetari i trupit gjykues i terhjek s pari vrejtjen dhe kur kjo nuk ka sukses mund t ndermerr masen e largimit t te pandehurit nga shqyrtimi gjyqsor ndrsa personat tjere, prveq prokurorit publik, mund ti largoje dhe n t njjtn koh ti denoje me gjobe gjer me 1.000 eruro. Aktvendimi mbi denimin me gjobe sht aktvendim i posaqem i perpiluar dhe arsyetuar me shkrim dhe kundr tij sht e lejuar ankese e posaqme neni 337 paragrafi 1. Dispozita e nenit 336 paragrafi 2, n t tri gjuhet, sht n kundershtim me vetevehten dhe parimet themelore t shqyrtimit gjyqesor. N t thuhet se i akuzuari mund t nxirret perkohesisht nga gjykatorja por nse sht marre n pyetje n shqyrtimin gjyqsor ai mund t nxirret gjat tere kohes s shqyrtimit t provave. n baz t nenit 371 paragrafi 1 i pandehuri mirret n pyetje pas perfundimit t procedursse nxjerrjes s provave dhe
113
marrja e tij n pyetje para nxjerrjes s provave praqet shkelje esenciale t dispozitave t procedurspenale neni 403 par. 1 neparagrfi 9. Kur i akuzuari pranon fajsine dhe gjykata bindet s me rastin e pranimit t fajsise jan permbushur kerkesat nga neni 315 paragrafi 1 n shqyrtimin gjyqesor nuk nxirren provat por shqyrtimi gjyqesor vazhdohet me dhenien e fjaleve perfundimtare. Nga kjo rrjedh se nga dispozita e nenit 336 paragrafi 2, fjalia e par duhet hequr presa e dyt dhe fjalet por nse ai sht marre n pyetje n shyrtimin gjyqsor, ather ai mund t nxirret. Heqjen e ketyre fjaleve nga kjo dispozite e kushtezon dhe arsyeton fjalia e dyt e saj n t cilen thuhet se kryetari i trupit gjykues para perfundimit t procedurs se provave, q nnkupton edhe para marrjes s tij n pyetje, therret t akuzuarin dhe e njohton pr rrjedhen e shqyrtimit gjyqesor. n rastin e tille i pandehuri nuk ka qene prezente n shqyrtim gjat nxjerrjes s provave dhe ai ka t drejt t njojhtohet me to dhe ti kundershtoje ato me marrjen n pyetje ndrsa ka edhe t drejt t propozoje prova t reja, neni 370. I pandehuri i nxjerre nga shqyrtimi gjyqsor gjat nxjerrjes s provave dhe i thirrur pr tu njohtua nga kryetari i trupit gjykues pr rrjedhen e shqyrtimit gjyqsor nse serish vazhdon t prish rendin mund t nxirret serish nga shqurtimi gjyqsor dhe me kt rast e humbe edhe t drejten edhe n dhenien e fjales perfundimtare. N rastin e ketille atij aktgjykimin ia komunikon kryetari i trupit gjykues apo gjyqtari i trupit gjykues n prani t procesmbajtesit dhe pr nj komunikim t tille hartohet procesverbal. Mbrojtesit dhe perfaqsuesit t autorizuar q vazhdojen me prishjen e rendit edhe pas denimit me gjobe mund tu mohohet e drjeta n mbrojtje apo perfaqesim. i pandehuri dhe i dmtuari kan t drejt t angazhojne mbrojts apo perfaqsues t autorizuar tjeter. Kur i pandehuri kerkon t angazhoje mbrojts tjeter shqyrtimi gjyqsor nderpritet ndrsa sa i perket perfasuesit t autorizuar nderprerja e shqrytimit gjyqsor nuk sht e detyruar. Pr mohimin e t drejtes n mbrojtje mbrojtesit dhe n perfaqsim perfaqsuesit t autorizuar mirret aktvendim n procesverbal dhe ai nuk u dergohet paleve nga s ndaj aktvenedimit t tille nuk sht e lejuar ankesa e veqant, neni 336 paragrafi 3. Edhe paditesi subsidiar dhe ai privat mund t largohen nga shqyrtimi gjyqsor po qe se vazhdojne me prishjen e rendit pas denimit me gjobe. Ata n shqyrtimin gjyqsor mund t jene prezent s bashku me perfaquesit e tyre t autorizuar apo ligjor. Kur bashke me ta jan prezent edhe perfasuesit e tyre shqyrtimi gjyqsor nuk nderpritet, vazhdohet me perfaqsuesit e tyre por kur ata nuk kan perfaqsues t autorizuar apo ligjor, shqyrtimi nderpitet dhe vazhdohet pasi ata t angazhojne perfaqsues t autorizuar. Femiun apo t miturin e demtuar si padits apo padits subsidiar
114
mund ti perfaqsojne perfaqsuesi i autorizuar, prinderit apo kujdestaret. N se femiu apo i mituri ka t dy prinderit secili prej tyre mund t jete perfaqsues i tij ligjor dhe nse njeri prej tyre sht larguar nga shqyrtimi gjyqsor perfaqsimin mund ta merr prindi tjeter. Kunder prokurorit publik nuk mund t mirret vendim pr dnim me gjobe nse ai edhe pasi ti jete terhjek vrejtja vazhdon t prish rendin n shqyrtimin gjyqsor por pr kt mund t njohtohet kryeprokurori i tij e nse kemi t bjm me prishjen e rendit nga ana e kryerpokurorit ather njohtohet kryeprokurori publik i prokurorise publike drejteperdrejte me t larte. Nse shqyrtimi gjyqsor ndrpritet nga kryeporkurori publik mund t kerkohet t caktoje nj prokuror publik tjeter pr t prfaqsuar qeshtjen n vazhdim t shqyrtimit gjyqesor. Gjykata domosdoshmerisht duhet ta njohtoje Oden e Avokatve t Kosovs pr denimin e avokatit me gjobe dhe pr largimin e tij nga shqyrtimi gjyqesor, neni 336 paragrafi 7. C. SHTYRJA DHE NDERPRERJA E SHQYRTIMIT GJYQESOR Shtyerja e shqyrtimit gjyqesor mund t behet pr arsye t nevojes s nxjerrjes s provave t reja kryesisht ato q palet i kan propozuar gjat shqyrtimit gjyqesor dhe gjykata ka aprovua propozimet e tille ndrsa prova nuk mund t nxirret aty pr aty. Palet kan t drejt t propozojne prova dhe ato ti sjellin n shqyrtimin gjyqsor apo dshmitart dhe ekspertet q propozojne t degjohen ti therrasin t vijne n gjykate diten e mbajtjes s shqyrtimit gjyqsor. N kt rast gjykata mund t vendos t nxjerr menjehere proven materiale apo degjimin e ekspertit apo deshmitarit Prove e re sht edhe paraqitja e rregullimit apo paaftesise mendore t te akuzuarit pas kryerjes s veprs penale. I akuzuari i tille nuk mund t percjell shqyrtimin gjyqsor dhe ai duhet shty. Shqyrtimi gjyqesor n parim duhet shty pr koh dhe date t caktuar. Kur te i pandehuri verehen shenja t rregullimit apo paaftesise mendore dhe duhet sherim i tij shqyrtimi kryesor nuk mund t shtyhet pr dite dhe koh t pacaktuar dhe shqyrtimi i ri gjyqesor nuk do t caktohet para s t vertetohet s ai sht sheruar. Shqyrtimi i shtyre gjyqsor domosdoshmrisht duhet t filloje prsri n rastet e ndryshimit t perberjes s trupit gjykues dhe kur shtyerja ka zgjatur m shum s tre muaj, sht ndryshuar trupit gjykues, nse sht ndryshuar kryetari apo secili prej anetarve t trupit gjykues.
115
D. PERMBAJTJA GJYQESOR.
PROCESVERBALIT
MBI SHQYRTIMIN
Procesverbali mbi shqyrtimin gjyqesor sht pasqyre e asaj q sht zhvilluar gjat mbajtjes s tij. Shenimi i kohes s mbajtjes s shqyrtimit gjyqesor sht me rendesi pr t vlersuar s a ka pasur shtyerje t shqyrtimit gjyqesor me shume s tre muaj dhe pr t vlersuar s a sht deshte t filloje serish. T dhnat mbi shtyerjen dhe nderprerjen e shqyrtimit gjyqsor nuk shenohen n aktgjykim dhe vertetimi i tyre mund t behet vetem me shiqimin n procesverbal. Aktgjykimi mund t kudershtohet edhe pr arsye se ajo q thuhet n arsyerat e tij sht n kundrshtim me permbajtjen e provave n shkresa t lnds dhe me rastin e shqyrtimit t aktgjykimit t kundershtuar pr kt arsye procesverbali, mirpo jo vetem ai, sherben si baz pr vertetimin e bazueshmerise s pretendimeve t tilla. Ne permbajtjen e procesverbalit mbi shqyrtimin gjyqesor palet mund t ndikojne me propozimet dhe vrejtjet e tyre. Vrejtjet mund t behen lidhur me t gjitha ato q shenohen n procesverbal, vrejtjet n perberjen e trupit gjykues dhe n saktesine e shenimit t deshmive apo deklaratave t bera. Aktgjykimi mund t kundershtohet pr arsye s ai bazohet n prova q nuk jan nxjerre n shqyrtimin gjyqsor, neni 387 dhe nse aktgjykimi kundershtohet pr kt baz vertetimi i pretendimeve t tilla mund t behet vetem me shiqimin n procesverbal. Palet kan t drete t propozojne nxjerrjen e provave t reja n shqyrimin gjyqesor dhe propozimet e tilla shenohen n procesverbal pa marre parasysh a aprovohen apo jo. Palet kan t drejt t komentojn proven e nxjerr dhe menyren e marrjes s saj n shqyrtimin gjyqesor menjehere pas marrjes s provs dhe kto komente duhet t shenohen n procesverbal. Shenimi i pyetjeve t drejtuara t pandehurit,dshmitarit apo ekspertit n procesverbal parashtrimin e t cilave ka refuzuar kryetari i trupit gjykues apo trupi gjykues sht i rendesishem pr t vlersuar se a sht vertetuar drejt dhe n mnyr t plot gjendja e fakteve. Shenimi i dispozitivit t plot n procesverbal sht me rendesi sepse dispozitivi nga procesverbali mbi shqyrtimin kryesor sht dispozitivi burimor, origjinal, i aktgjykimit. Pas shpalljes s aktgjykimit n procesverbal duhet shnuar faktin se gjykata i ka paralajmerua palet n detyrimin e paralajmrimit t ankeses dhe paralajmrimin nse ai behet menjehere pas shpalljes s aktgjykimit.
116
E. FILLIMI I SHQYRTIMIT GJYQSOR Prokurori publik dhe paditesi privat apo ai subsidiar lexojne aktin akuzues q i kan paraqitur gjykats me shkrim sepse ai akt akuzues i sht dorzuar t pandehurit dhe mbrojtesit. Kryetari i trupit gjykues q udhheq me shqyrtimin gjyqesor mund t vendos q ta prezentoje vete aktin akuzues t paditesit subsidiar apo privat pa ua kontestua atyre t drejten q ta plotesojne prezantimin e bere nga kryetari i trupit gjykues. Leximi i aktit akuzues, q paraqet edhe fillimin e shqyrtimit gjyqsor ka rendesi pr tu njohtuar me t antaret e trupit gjykues dhe publiku t cilet rendom nuk kan njohuri se pr cka dhe kujt do ti gjykohet. Gjyqtari pr konfirmimin e aktakuzes me rastin e marrjes s vendimit mbi konfirmim nuk sht i lidhur me kualifikimin juridik t paditesit t dhn n aktakuze dhe rrjedhimisht kesaj mund ta konfirmoje aktakuzen pr ndonje vepr tjeter e jo pr ate q i pandehuri sht akuzuar me aktakuzen e paraqitur me shkrim, 316 paragrafi 6. n rastin e tille vepra penale pr t cilen do t gjykohet sht vepra penale e percaktuar n aktvendimin mbi konfirmimin e aktakuzes. F. RENDI I PREZENTIMIT T PROVAVE Rendin e prezentimit t provave n shqyrtimin gjyqesor e cakton kryetari i trupit gjykues mirpo ai nuk mund t percaktoje q i pandehuri t mirret n pyetje para prezentimit t provave sepse kjo praqet shkelje esenciale t dispozitave t procedures penale, neni 403 pararagrfi 1 neparagrfi 9 Se pari, n parim, prezenton provat e veta paditesi ndrsa pas tij mbrojtsi apo i pandehuri q nuk ka mbrojtes. Kjo sht e rndsishme sepse i pandehuri me rastin e marrjes s tij n pyetje mund t ballafaqohet me provet e prezentuara nga paditesi ndrsa me kt atij i ipet mundesia q para s t mirret n pyetje t kt pasqyre lidhur me t gjitha provat q e ngarkojne apo e shfajsojne. Ne dispoziten e nenin 360 paragrafi 3 nuk sht thene s kur sht radha e t dmtuarit t prezentoje provat e veta por duke pasur parasysh s rendi i dhenies s fjales perfundimtare sht percaktuar me ligj dhe s i dmtuari sht ai q jep fjalen perfundimtare pas prokurorit publik, neni 380, i demtuari duhet edhe t prezentoje provat e veta pas prokurorit publik dhe para mbrojtjes
117
Ne shqyrtimin gjyqesor s pari prezentohen provat e propozuara me par e pastaj provat t cilat jan propozuar n shqyrtimin gjyqesor dhe pr t cilat gjykata ka marre vendim t nxirren n shqyrtimin gjyqesor. Perveq provave t propozuara nga palet dhe i dmtuari gjykata gjithnji, sipas detyrs zyrtare mund t vendos t prezentohen edhe prova q ajo gjen s duhet prezentua e q jan me rendesi pr vertetimin e plote dhe t drejt t gjendjes faktike. Kunder vendimit t gjykats me t cilin refuzohet propozimi pr nxjerrjen e nj prov t caktuar nuk sht e lejuar ankese e posaqme por nxjerrja e provs s refuzuar nj here mund t kerkohet perseri gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqesor. G. NDRYSHIMI DHE ZGJERIMI I AKTAKUZES Paditesi nuk mund ta ndryshoje aktin akuzues para s t filloje shqyrtimi gjyqesor dhe perfundoj prezentimi i provave sepse kt t drejt e gezon vetem n ratstin kur provat e nxjerra n shqyrtimin gjyqesor tregojn s vertetohet nj gjendje tjeter faktike nga ajo e paraqitur n aktin akuzues. Me ndryshimin e aktakuzes para fillimit t shqyrtimit gjyqsor do t mohohej e drejta e t pandehurit q lidhur me aktakuzen t deklarohet n seancen pr konfirmimim e aktakuzes apo e drejta e paraqitjes s kundershtimit me shkrim kur hjek dore nga seanca pr konfirmim. Eshte e drejt e paditesit t ndryshoje aktin akuzues dhe pershkrimin tìa pershtat gjendjes s vertetuar me provat e nxjerra n shqyrtimin gjyqesor dhe paditesi do t duhej ta beje kt gjithnj kur kjo paraqitet e nevojshme nga s rrezikon ta humbe rastin. Kur gjendja e fakteve n shqyrtimin kryesor ndryshon paditesi ka dy mundesi t ndryshoje aktin akuzues gojarisht n shqyrtimin gjyqesor apo t kekoje q shqyrtimi gjyqesor t nderpritet pr pergaditjen e aktakuzes s re. Gjykata nuk sht e detyruar t aprovoje krkesn pr nderprerjen e shqyrtimit gjyqesor ndesra nse krkesn e tille e aprovon i cakton paditesit afatin brenda t cilit ai sht i detyruar t paraqes aktakuzen me shkrim sepse kopja e saj duhet dorzuar t pandehurit para vazhdimit t shqyrtimit gjyqesor. Pr aktakuzen e ndryshuar nuk zbatohet procedura e konfirmimit. Kur prokurori publik ndryshon gojarisht aktakuzen apo e zgjeron ate n shqyrtimin gjyqsor gjykata, varsisht nga vellimi dhe rendesia e ndryshimit apo zgjerimit, n krkes t mbrojtesit dhe t pandehurit mund t nderprese shqyrtimin gjyqesor pr tu mundesua atyre pergaditjen e mbrojtjes.
118
Jan dy mundesi t zgjerimit t aktakuzes n shqyrtimin gjyqesor, i pari kur i pandehuri n shqyrtimin gjyqesor kryen vepr t re penale dhe i dyti kur n shqyrtimin gjyqesor mesohet pr nj vepr tjeter penale t kryer nga i pandehuri. Vepra e re e kryer n shqyrtimin gjyqesor apo ajo e kryer me par nga i pandehuri dhe e zbuluar n shqyrtimin gjyqesor mund t mos jete n kompetenc lendore t gjykats prane t cils sht duke u mbajtur shqyrtimi gjyqesor dhe nse kjo ndodhe gjykata, pas degjimit t paleve, mund tìa dergoje shkresat gjykats me t larte pr t gjykuar pr t dy veprat penale n nj procedur t vetme. Kjo sht edhe n interes t te pandehurit. Ai ka t drejt n nj procedur unike sepse do t kishte shpenzime me t vogla dhe nuk do t sjellej n pozite q t kt dy aktgjykime t formes s prere dhe t kerkoje me vone rishikimin e procedurspenale. Gjykata domosdoshmerisht nuk sht e obliguar t gjykoje edhe pr vepren penale pr t cilen sht zgjeruar aktakuza dhe mund t vendos q pr kt vepr penale t gjykohet ndaraz n nj shqyrtim tjeter gjyqesor. Zgjerimi i aktakuzes mund t behet me goje apo me shkrim. nse sht bere me shkrim kopja e aktakuzes s zgjeruar i dorzohet t pandehurit para vazhdimit t shqyrtimit gjyqsor dhe procedura pr konfirmimin e aktakuzes s zgjeruar edhe me kt rast nuk zbatohet. H. FJALA PERFUNDIMTARE E PALEVE Fjalen perfundimtare mund ta japin paditesi, i demtuari, mbrojtsi dhe i pandehuri. Pjesmarresit tjere n procedur nuk kan t drejt n dhenien e fjales perfundimtare. Shqyrtimi gjyqsor sht gojor dhe fjalet perfundimtare duhet t paraqiten gojarisht sepse palet duhet t dijne pr konkluzionet, argumentet dhe propozimet e njera tjetres nga s kan t drejt tu pergjigjen atyre. Paraqitja e fjales perfundimtare vetem me shkrim nga ana e paditesit pa u dhn ajo edhe gojarisht n shqyrtimin gjyqsor paraqet shkelje esenciale t dispozitave t procedurspenale, neni 403 paragrafi 2 lidhur me nenin 381 paragrafi 1 i KPPK sepse t pandehurit i mohohet e drejta n mbrojtje nga s ai ka t drejt ti komentoje pretendimet dhe konkluzionet e paditesit n fjalen e tij perfundimtare. Ne fjalen perfundimtare palet nuk mund tu referohen provave t shpallura t papranueshme. Fjala perfundimtare mund t mbeshtetet dhe ilustrohet me mjete t ndryshme q mund t shihen, shkrime t ndryshme, tabela apo inqizime tonike apo vizuele t marra me masa t fshehta t hetimit dhe vezhgimit.
119
Karakteri dhe sjellja e deshmitarve gjat procedurs penale dhe raporti i tyre me t pandehurin dhe t demtuarin jan me rendesi pr t vlersuar besueshmerine e deshmive t tyre. Lidhur me kualifikimin jurdik t veprs penale paditesi mund t paraqes qendrimet e tij pse vepren pr t cilen e ka akuzuar t pandehurin duhet kualifikua ashtu si konsideron ai. Paditesi, nse kemi t bjm me vepra penale t denueshme me gjobe ose me burgim, ka t drejt t propozoje llojin e denimit sepse n ligj nuk sht thene shprehimisht s nuk e ka kt t drejt mirpo nuk mund t propozoje edhe lartesine e denimit. Ai mund t propozoje shqiptimin e denimit me kusht dhe vrejtjes gjyqsore. Kerkesen pasurore-juridike t te dmtuarit nuk mund ta perfaqsoje prokurori publik. Kt krkes mund ta paraqet vetem i dmtuari dhe ai duhet t arsyetoje ate n fjalen perfundimtare. pr ta arsyetuar bazen juridike e detyrimit t te pandehurit pr ta permbushur krkesn pasurore-juridike ai ka t drejt t jep komente lidhur me pergjegjesine penale t te pandehurit dhe tu referohet provave q vrtetojn pergjegjesine e tille. Mbrojtesi dhe i pandehuri para se t japin fjalet e tyre perfundimtare jan njohtua me fjalet perfundimtare t paditesit dhe t dmtuarit dhe ata gjat fjales s tyre perfundimtare kan t drejt t paraqesin pretendimet e veta lidhur me t gjitha ato qeshtje pr t cilat kan t drejt paditesi dhe i dmtuari dhe njekohesisht edhe tu referohen dhe dhn pergjigje n fjalet e dhena perfundimtare t paditesit dhe t demtuarit. Nse paditesi dhe i dmtuari e komentojne fjalen perfundimtare t mbrojtesit apo t pandehurit mbrojtsi dhe i pandehuri kan serish t drejt tu pergjigjen komenteve t tyre dhe kjo siguron q fjala e fundit n shqytim gjyqesor gjithnj t jete ajo e t pandehurit. I. ARSYET E HUDHJES S AKTAKUZES Me kt dispozite ligjedhenesi nuk ka respektur sistematiken e KPPPK. Hudhja e aktakuzes sipas dispozites s nenit 384 sht parapa pas dispozitave q rregullojne procedurn e dhenies s fjaleve perfundimtare, q n parim sht veprimi i fundit i paleve dhe gjykats para shpalljes s pefundimit t shqyrtimit. Fakti se aktakuza, sipas paragrafit 1 t nenit 384 mund t hudhet edhe pasi t caktohet shqyrtimi gjyqsor tregon s ajo pr arsyet nga kjo dispozite do t duhej t hudhej n mes t fazes pas konfirmimit t aktakuzes e gjer n fazen e caktimit t shqyrtimit gjyqsor, q sht faza e pergaditjes s shqyrtimit gjyqsor. Arsyet e hudhjes s aktakuzes sipas kesaj dispozite jan t njejta me arsyet pr t cilat gjyqtari i procedurs pr
120
konfirmimin e aktakuzes mund ta hudhe aktakuzen dhe pushoj procedurn penale, neni 316 paragarfi 2. Parashikimi i kesaj dispozite n fazen e pergaditjeve pr shqyrtimin gjyqsor dhe i mundesise s hudhjes s aktakuzes nga ana e kryetarit t trupit gjykues do ta arsyetonte ekzistimin e dispozites. Me nj autorzim t tille gjykata do t eleminote gabimet eventuale t gjyqtarit t procedurs pr konfimimin e aktakuzes kur ai t konfirmoje nj aktakuze perkunder ekzistimit t arsyerave pr hudhjen e saj dhe pushimin e procedurs penale, neni 316 paragrafi 1. n kt drejtim flet edhe dispozita e nenit 384 paragrafi 2 q parasheh mundesine e hudhjes s aktakuzes edhe pas caktimit t shqyrtimit gjyqesor q nnkupton fazen para fillimit t tij. XXXV AKTGJYKIMI Ne mes t aktakuzes dhe aktgjykimit duhet t ekzistoje identiteti subjektiv dhe objektiv dhe realizohet me faktin s aktgjykimi mund ti referohet vetem personit apo personave t akuzuar me aktakuze dhe veprs apo veprave penale q sht apo jan objekt i saj, neni 386 paragrafi 1. Aktakuza perfundimtare t cils duhet referuar aktgjykimi sht ajo prane s cils ngel paditesi n fjalen perfundimtare. A. AKTGJYKIMI ME T CILIN REFUZOHET AKTAKUZA Me rastin e marrjes s aktgjykimit me t cilin refuzohet aktakuza gjykata nuk leshohet fare n shqyrtimin e qeshtjes dhe vetem konstaton arsyet e refuzimit. Nse paditesi terhiqet nga aktakuza nga momenti i hapjes s shqyrimit gjyqsor gjer n perfundimin e tij gjykata merr aktgjykim me t cilin refuzon aktakuzen. Gjykat nuk mund t vlersoje s a ka t drejt apo jo prokurori publik t terhiqet nga aktakuza. Edhe pse parimi i legalitetit, neni 6 paragrafi 3, prokurorin publik e detyron t filloje ndjekjen penale kur ekziston dyshim i arsyeshem s sht krye vepr penale q ndiqet sipas detyres zyrtare prokurori publik disponon me aktakuze dhe ai n do koh mund t hjek dore nga ajo pa dhn arsye n shqyrtimin gjyqesor pr nj veprim t tille. Ai nga aktakuza mund t terhiqet edhe n shqyrtimin gjyqsor q mbahet pran gjykates s shkalles s dyt. Paditesi subsidiar dhe paditesi privat nuk jan persona zyrtar prandaj ndjekja penale varet vetem nga vullneti i tyre. I dmtuari posedon me t drejten e terhjekjes nga propozimi pr ndjekje pr veprat penale q ndiqen sipas propozimit dhe ai kt propozim
121
mund ta terhjeke gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqesor n mungese t propozimit t te dmtuarit pr veprat penale q ndiqen n baz t propozimit prokurori publik e humb cilesine e paditesit t autorizuar dhe ai detyrohet t terhiqet nga akti akuzues. Askush nuk mund t gjykohet me shume s nj here pr t njjtn vepr penale apo pr vepr penale pr t cilen me par sht liruar nga aktakuza me aktgjykim t formes s prere apo pr t cilen vepr penale ndaj tij procedura penale sht pushuar me aktvendim t formes s prere, neni 4 paragrafi 1. Veprimet hetimore t ndermarra nga ana e policise, prokurorit publik apo gjyqtarit t procedursparaprake n fazen kur kryesi i veprs penale ende nuk sht i njohur nuk nderprejn rrjedhen e parashkrimit t ndjekjes penale. Amistia dhe falja mund t jene baz pr refuzimin e aktakuzes nse ato kan t bjn me amnistine apo faljen nga ndjekja penale gjer n prfundim t procedures penale me aktgjykim t formes s prere. B. AKTGJYKIMI ME T CILIN I AKUZUARI LIROHET NGA AKTAKUZA Vepra penale nuk sht vepr penale nse asaj i mungojne ndonje nga elementet qensore t veprs penale pr t cilen i pandehuri sht akuzuar apo nse i mungon ndonje nga elementet e prgjithshme t veprs penale t paraprara n pjesen e prgjithshme t KPPK, nse ajo nuk sht e parapare me ligj, nse ka rrethana q perjashtojne kunderligjshmerine dhe nse ajo sht e rrezikshmerise s vogel. Kunderligjshmerine e perjashtojne mbrojtja e nevojshme, neni 8, nevoja ekstreme, neni 9, urdherat nga larte, neni 10, kur plotesohen edhe kushtet tjera nga tre nenparagrafet e paragrafit 1 t ktij neni , dhe vepra e rendesise s vogel, neni 7 i KPPK. Pr t perjashtua kundrligjshmerine sipas nenit 7 t KPPK sht e nevojshme q vepra t permbaje t gjitha elementet qensore t veprs penale por ajo duhet t jete e rendesise s vogel. Rrethanat q perjashtojne pergjegjesine penale jan dhn poshtu n pjesen e prgjithshme t KPPK dhe jan paaftesia mendore, neni 12 paragrafi 1. lajthimi faktik, neni 18 paragrafi 1., lajthimi juridik, neni 19 paragrafi 1, lidhja shkakore, neni 14 dhe mosha, neni 11 paragrfi 2 i KPPK. Penalisht sht pergjegjes vetem kryesi t cilin dispozitat e prgjithshme t KPPK e percaktojne penalisht t pergjegjshem. N kryerjen e nj vepre penale n bashkepunim mund t marrin pjese persona q jan dhe
122
q nuk jan penalisht pergjegjes. N se nj person i afte t jete penalisht pergjegjes shtyt nj femije nen moshen katermbedhjete vjeqare t kryej nj vrasje, femiu nuk sht penalisht pergjegjes pr shkak t moshes por shtytesi sht penalisht pergjegjes dhe mund t denohet brenda kufijve t denimit t parapare pr ate vepr penale brenda t cileve do t mund t denohej kryesi. Lirimi i t pandehurit nga aktakuza sipas bazes s eksiztimit t rrethanave q perjashtojne pergjegjesine penale vjen n konsiderim vetem ather kur vepra penale sht krye apo tentue kur tentativa sht e denueshme sipas ligjit. Ndaj t pandehurit q vertetohet s vepren penale e ka krye n gjendje t paaftesise mendore prokurori publik mund t propozoje t urdherohet masa e trajtimit t detyrueshme psikiatrik, neni 76 i KPPK. Baza me e favorshme e lirimit nga aktakuza pr t pandehurin sht ajo s nuk sht provuar s ai ka krye vepren penale pr t cilen akuzohet. N rastet nga nenparagragrafi 1 i ktij neni i pandehuri ka ndermarre veprime t caktuara me dashje apo nga pakujdesia apo nuk ka ndermarre veprimet t cilat sht deshte ti ndermerr mirpo n veprimet e tij nuk prmbahen elementet qensore t nj vepre penale ndrsa n rastin nga nenparagrfi 2 i pandehuri ka kryevepren penale por ka rrethana q perjashtojne pergjegjesine e tij penale. I pandehuri i liruar nga aktakuza sipas bazave nga nen paragrafet 1 t nenit 390 ka t drejt t paraqes ankese kundr aktgjykimit lirues dhe t propozoje q t lirohet nga anktakuza sipas bazes nga neparagrafi 3, bazes s nuk sht provua s ai ka krye vepren penale pr t cilen akuzohet. C. AKTGJYKIMI ME T CILIN I AKUZUARI SHPALLET FAJTOR. Dispozita e neparagrfit 1 t paragrafit 1 t nenit 391 thot s aktgjykimi duhet t kt bazen e fakteve t aktgjykimit q prfshijn konkretizimin e veprimeve t ndermarra apo mosveprimeve q sht deshte ti ndermerr i pandehuri kur ai ka qene i detyruar t veproje, faktet dhe rrethanat q permbajne elementet qensore t veprs penale dhe t gjitha faktet tjera t rndsishme pr dallimin e veprs penale nga veprat tjera dhe aplikimin e drejt t ligjit penal. Pr emertimin t veprs penale duhet perdore emertimin e plote t veprs penale t dhn nga ligjedhenesi. Perveq dipsozites ligjore q vepra penale ka sipas ligjit, n dispozitiv t aktgjykimit duhet shnuar edhe dispozitat tjera t KPPK q kan t bjn me vendimin mbi denimin, zbutjen apo ashpersimin e tij, lirimin nga denimi, denimet alternative, konfiskimin, etj. Nse nj vepr penale mund t kryhet
123
me dashje dhe nga pakujdesia, rasti i veprave penale kundr trafikut publik, n dispozitiv duhet shnuar edhe paragrafet q ligjedhenesi i ka parapa pr dashje, pr pakujdesi apo pr pasojen e caktuar. Me shenimin e denimit n dispozitiv t aktgjykimit nekuptohet shnimi i denimeve t caktuara pr secilen vepr penale n rastin e bashkimit t veprave penale, denimin unik, denimet alternative ndrsa n rastin e shqiptimit t denimit me kusht kur ekzekutimi i tij kushtezohet me permbushjen e ndonje detyrimi nga neni 43 paragrafi 3 i KPPK edhe detyrimi apo detyrimet q duhet permbushe i akuzuari dhe afatet pr permbushjen e tyre. Nse t pandehurit bashke me denimin kryesor i sht shqiptuar edhe masa e trajtimit t detyrueshem aktgjykimi permban urdherin pr masen konkrete ndrsa nse sht urdherua konfiskimi i dobise pasurore edhe urdherin pr konfiskim. Ne denimin e shqiptuar me burgim apo me gjobe llogaritet edhe koha e kaluar n paraburgim apo arrest shtepiak. Dnim i mparme i vuajtur mund t jete denimi i shqiptuar pr kundervajtje nse lidhur me nj ngjarrje pr t cilen gjykohet i akuzuari me par ka qene i denuar pr kundervajtje. Rasti i dyt i llogaritjes s denimit t mparme t vuajtur n praktike mund t paraqitet kur me mjete t jashtezakonshme juridike anulohen aktgjykimet dhe urdherohet nderprerja e ekzekutimit t denimit kur i pandehuri ka filluar ta vuaj denimin n baz t aktgjykimit t anuluar dhe n gjykimin e serishem i pandehuri perseri shpallet fajtor dhe gjykohet me dnim me burgim. Dispozitivi duhet t permbaje edhe vendimin mbi shpenzimet e procedurs penale dhe kohen mbrenda s cils i pandehuri duhet ti paguaj ato. Obligimi i t padnehurit pr pagimin e shpenzimeve t procedurs penale nuk mund t shendrohet n dnim sikur mund t zevendesohet me denim me burgim denimi me gjobe nen kushtet e vendosura n aktgjykim. D. PERMBAJTJA E AKTGJYKIMIT T PERPILUAR ME SHKRIM Aktgjykim burimor sht aktgjykimi nga procesverbali mbi shqyrtimin gjyqsor pr kt arsye n procesverbal mbi shqyrtimin gjyqsor shenohet i tere dispozitivi i aktgjykimit. Aktgjykimi i perpiluar me shkrim ka tri pjese, ate hyrese, dispozitivin dhe arsyetimin. Ne hyrje t aktgjykimit duhet shnuar se ishte apo jo i pandehuri prezent n shqyrtimin gjyqsor nga se shqyrtimi gjyqsor, n rastet e parapara me ligj, neni 472 par. 1. mund t mbahet edhe pa prezencen e t pandehurit.
124
Ne hyrje shenohet emertimi dhe kualifikimi jurdik i veprs penale t dhn n aktakuze apo t ndryshuar n shqyrtimin gjyqsor e jo emertimi i veprs penale pr t cilen gjykata t akuzuarin e shpall fajtor. Gjykata gjykon pr vepren penale pr t cilen i pandehuri akuzohet dhe ajo duke mos qene e lidhur me kualaifikimin juridik t veprs penale t dhn n aktakuze t pandehurin mund ta shpall fajtor pr cilen do vepr tjeter penale dhe n arsyetim t aktgjykimit do t jep arsyera pr dallimin n mes t veprs penale t dhn n aktakuze dhe kualifikimit t saj juridik dhe veprs penale dhe kualifikimit juridik t asaj vepre penale q gjykata ka gjet se ka krye i pandehuri. Nuk sht e domosdoshme t shenohet n hyrje t aktgjykimit emri dhe mbiemri i prokurorit publik ndrsa duhet shnuar emrin dhe mbiemrin e paditesit subsidiar apo atij privat. Pa marre parasysh llojin e aktgjykimit n dispozitiv t tij duhet shnuar pershkrimin e veprs penale, emertimin e saj ligjor dhe kualifikimin juridik. n dispozitiv t aktgjykimit me t cilin sht refuzua aktakuza apo i pandehuri sht liruar shenohet dispozitivi i aktakuzes ndrsa dispozitivi i aktgjykimit me t cilin i pandehuri shpallet fajtor nuk do t thote s domosdoshmerisht duhet t jete i njjt sikuar ai nga aktakuza. Pershkrimit i veprs penale perfshin elemetet objektive, veprimet e t pandehurit, kohen dhe vendin e ndermarjes s tyre, mjetin apo mjetet me t cilat ato veprime jan ndermarre, pasojat e veprs penale n dispozitiv duhet shnuar dhe elementin subjektiv t veprs penale, dashjen apo pakujdesine. Kur kemi t bjm me aktgjykim t marre me rastin e gjykimit t njehereshem t veprave penale dhe gjykata pr disa vepra refuzon aktakuzen, pr disa t pandehurin e liron nga aktakuza ndrsa pr disa e shpalle fajtor s pari duhet shenua veprat pr t cilat aktakuza refuzohet, pastaj ato pr t cilat i pandehuri lirohet nga aktakuza dhe n fund ato pr t cilat gjykata t pandehurin e shpall fajtor. Kur kemi t bjme me vepa penale t kryera n bashkim n dispozitiv s pari shenohen denimet e caktuar pr secilen nga ato e pastaj denimin unik me t cilin gjykata e gjykon t pandehurin. Kur kemi t bjm me vepr t vazhduar penale n dispozitiv t aktgjykimit nuk shenohen veprat penale pr t cilat gjykata gjen s i pandehuri nuk i ka krye apo pr t cilat duhet refuzua aktakuza nga e cila nuk sht terhjek paditesi. Provat n procedurn penale rendom jan kunderthense dhe pr kt n arsyetim t akgjykimit duhet pershkruar shkurtimisht permbajtjen e tyre dhe arsyet pse gjykata ka gjetur s me nj prov sht vertetua ndonje fakt vendimtar n procedure. Aktgjykimi lidhur me provat duhet t
125
permbaje arsye pse gjykata i fali besimin provs s caktuar dhe pse provs tjeter nuk i fali besimin. Palet kan t drejt t propozojne nxjerrjen e provave t reja gjer n prfundim t shqyrtimit gjyqsor dhe nse gjykata nuk ua mundeson kt t drejt aktgjykimi duhet t permbaje arsyet e refuzimit t propozimit pr nxjerrjen e provs apo provave t reja t propozuara. Aktgjykimi duhet t permbaje arsyera pr kualifikimin juridik t veprs penale dhe arsyera pse gjykata nuk aprovoi propozimin e paleve lidhur me kualifikimin juridik. Gjykata sht e autorizuar t individualizoje denimin dhe n kt drejtim ka mundesi ta zbuse ate apo ta ashpersoje. n t dy kto raste aktgjykimi duhet t permbaje arsyera pse denimi sht zbute apo ashpersua. Nse gjykata n kushtet e parapara me ligj t pandehurin e liron nga denimi duhet dhn arsyera pse t pandehurin e liroi nga denimi. Ne arsyetimin e aktgjykimit me t cilin refuzohet aktakuza shenohet vetem e dhena s paditesi i autorizuar ka hjeke dor nga aktakuza. Aktgjykimi kundr t cilit nuk sht paralajmerua ankese nga asnje pale me t drejt ankese nuk ka nevoje t permbaje arsyetim, neni 400 paragrafi 3 ndrsa aktgjykimi i marre n baz t pranimit t fajsise duhet t permbaje arsyera lidhur me plotesimin e kerkesave nga neni 315 paragrafi 1 dhe arsyera lidhur me vendimin mbi denimin dhe nse jan shqituar edhe pr denimet alternative, masat e trajtimit t detyrueshem dhe konfiskimin e dobise pasurore t fituar me ane t veprs penale.
126
PJESA E PEST
PROCEDURA ME MJETE JURIDIKE
KAPITULLI XXXVI - ANKESA KUNDR AKTGJYKIMIT T GJYKATS S SHKALLES S PARE Ankesa e praqitur n afat dhe nga pala e autorizuar pezullon ekzekutimin e aktgjykimit, pa marre parasysh arsyet e kundershtimit. Aktgjykim i kundershtuar vetem pr arsye t vendimit mbi sankcionet penale pezullon aktgjykimin edhe sa i perket zbatimit t ligjit penal dhe rregullueshmerise s marrjes s tij sepse gjykata e shkalles s dyte,sipas detyrs zyrtare e lidhur me ankesen, e shqyrton ate edhe lidhur me shkeljet e caktuara esenciale t dispozitave t procedurspenale dhe shkeljes s ligjit penal n dm t te pandehurit. A. E DREJTA N ANKESE Ne dm t te pandehurit ankese mund t paraqet paditesi prokurori publik dhe pr veprat e caktuara penale edhe i demtuari. KPPPK nuk parasheh mundesine q ndonje person tjeter prveq mbrojtesit, perfaqsuesit ligjor t te pandehurit dhe prokurorit public t kene t drejt t paraqesnin ankse kundr aktgjykimit n favor t te pandehurit. Paditesi privat dhe ai subsidiar edhe pse sipas dispozites s nenit 65 par. 1 i gezojne t gjihta t drejtat q i gezon edhe prokurori publik prveq atyre q ktij i takojne si organ shtetror prap se prap nuk kan t drejt t paraqesin ankese n favor t te pandehurit. Vetem prokurori publik sht n t njjtn koh organ shtetror i autorizuar t ndermarr ndjekjen penale dhe t kujdeset pr mbrojtjen e ligjshmerise. Kunder aktgjykimit t gjykats s shkalles s par ka t drejt t paraqes ankese prveq prokurorit publik kompetent pr t veprua prane asaj gjykate dhe prokurori publik me i larte me kusht q t dshmoj i s ka vendosur t marr persipr ndjekjen penale nga prokurori publik me i ulte n baz t autorizimit q i jep Ligji mbi Prokurorine Publike. Ai nuk mund t paraqes ankese jashte afatit e as n rastin kur prokurori publik kompetent pr
127
t vepruar prane gjykats q ka marre aktgjykimin n shkalle t par nuk e ka paralajmerua ankesen apo ka hjeke dore nga ankesa. LPP t drejten e paraqitjes s ankesen n favor t te pandehurit ua njeh edhe bashkeshortit, t afermit n vije t drejt t gjakut, adoptuesit, t adoptuarit, vllaut, motres dhe mbajtesit t te pandehurit dhe kjo vlene vetem pr ato procedura q sipas nenit 550 t KPPPK duhet t perfundohen me dispozitat e LPP. Prokurori publik, mbrojtesi, perfaqsuesi ligjor i t pandehurit mund paraqaesin ankese kundr aktgjykimit pr t gjihta arsyet nga neni 402 ndrsa i dmtuari vetem pr shkak t vendimit mbi sankcionet penale dhe ate vetem pr veprat penale t caktuara n dispoziten e nenit 399 paragrafi 3. Kur prokurori public ndermerr ndjekjen nga paditesi subsidiar i dmtuari e humbe cilsine e paditesit mirpo, duke pasur parasysh s sht merite e tij q procedura penale nuk sht pushuar, ka t drejt t paraqes ankese sipas t gjitha arsyeve nga neni 402. I pandehuri ka t drejt t terheq ankesen e paraqitur nga mbrojtsi kundr aktgjykimit me t cilin atij i sht shqiptuar dnim me i bute s denimi me burgim afatgjate sepse mbrojtsi nuk mund t paraqes ankese kundr vullnetit t te tij edhe pse pr paraqitjen e ankeses mbrojtesit nuk i nevojitet autorizim i posaqem. Personi t cilit i sht konfiskua pasuria apo personi nga i cili sht konfiskua dobia pasurore e fituar me ane t veprs penale kan t drejt t paraqesin ankese kundr aktgjykimit edhe pr arsyerat tjera e jo vetem pr vendimin mbi konfiskimin. Personi q ka paralajmerua ankesen, brenda afatit pr ankese, mund t paraqet me shume s nj ankese dhe plotesime t ankeses, ndrsa nga ankesa ankuesi mund t terhiqet gjer n momentin kur gjykata e shkalles s dyt t merr vendim lidhur me ankesen. B. DETYRIMI I PARALAJMERIMIT T ANKESES Afati i paralajamerimit t ankeses sht me s voni tete dite nga dita e shpalljes s aktgjykimit mirpo ankesa mund t parlajmerohet edhe n procesverbal menjehere pas shpalljes. Personat me t drejt ankese detyrohen ta paralajmerojne ankesen edhe nse gjykata gabon dhe nuk i udhezon pr detyrimin e paralajamerimit t ankeses. Kjo zgjidhje ligjore sht krejtesisht e drejt sa i perket prokurorit publik dhe mbrojtesit t cilet duhet t kene njohuri pr ligjin. Eshte shkak i arsyeshem pr ti mundesua t pandehurit q nuk ka mbrojts kthimin n gjendjen e meparshme dhe paraqitjen e ankeses kundr
128
aktgjykimit nse gjykata ka gabuar dhe nuk e ka njohtua pr detyrimin e paralajmerimit t ankeses. Mosparlajmerimi i ankeses konsiderohet ankese. D. PERBAJTJA E ANKESES Ankesa duhet t permbaje t dhnat mbi atkgjykimin dhe gjykaten q e ka marre, arsyet e kundershtimit, arsyetimin, propozimin dhe nenshkrimin e ankuesit. Me ankesen e paraqitur e cila nuk permban t gjihta apo disa nga kto pese pjese t saj veprohet varsisht nga ajo s kush e ka paraqitur. t pandehurit, t demtuarit, paditesit subsidiar dhe atij privat, q mund t mos kene njohuri juridike, gjykata ua kthen ankesen pr ta plotesuar me parashtrese me shkrim, nesa ankesa nuk i ka arsyet, arsyetimin dhe nenshkrimin duke u caktuar n t njjtn koh edhe afatin brenda t cilit duhet plotesuar ankesen duke i njohtuar n t njjtn koh pr pasojat e leshimit. Kur ankusesi n aftin e dhn nuk e ploteson ankesen ajo hudhet. Mungesa e t dhenave pr aktgjykimin e kundeshtuar mund t jete baz pr hudhjen e ankeses vetem nse nuk mund t konstatohet aktgjykimi kundr t cilit ajo sht paraqitur por ankesen nuk e hudhe gjykata e shkalles s par por ajo e shkalles s dyte. I autorizuari i paditesit privat apo subsidiar dhe prokurori publik kan njohuri juridike dhe kur ankeses s tyre i mungojen arsyet e kundershtmit t aktgjykimit, arsyetimi dhe nenshkrimi apo kur nuk mund t vertetohet s kundr cilit aktgjykim ajo sht paraqitur ankesa hudhet pa ua kthye atyre me par n plotesim. Arsyetimi i ankeses sht i nevojshmem nga s gjykata e shkalles s dyt pa arsyetimin e saj nuk do t kishte njohuri s pr càrsye kundershtohet aktgjykimi. Mungesa e propozimit n ankese nuk e bene ankesen t papershtatshme pr t veprua sipas saj. Propozimet n ankese duhet t jene n harmoni me arsyet e ushtrimit t ankeses. nse aktgjykimi kundershtohet pr t gjitha arsyet gjithnji, n radhe t pare, duhet propozua anulimin e tij por edhe ndryshimin e tij sa i perket aplikimit t ligjit penal dhe vendimit mbi sankcionet penale nse aktgjykimi kundershtohet pr arsye t shkeljes esenciale t dispozitave t procedurspenale dhe vertetimit t gabuar dhe jot e plote t gjendjes faktike gjithnj duhet propozua anulimin e tij ndrsa ndryshimin kur aktgjykimi kundershtohet pr shkak t shkeljes s ligjit penal dhe vendimit mbi denimin.
129
hjekje dore nga e drejta n
E. ARSYET E USHTRIMIT T ANKESES Kunder nj aktgjykimi mund t ushtrohet ankese pr shkak te shkeljes esenciale t dispozitave t procedurs penale, shkeljes s ligjit penal, vertetimit t gabuar dhe jo t plote t gjendjes faktike dhe vendimit mbi sankcionet penale, konfiskimin e dobise pasurore t fituar me ane t veprs penale, shpenzimeve t procedurspenale, kerkesave pasurore juridike dhe vendimit mbi publikimin e aktgjykimit. do person q kryen vepr penale ka t drejt q ndaj tij t zbatohet procedur e drejt dhe e ligjshme. E drejt dhe e ligjshme sht vetem ajo procedur q sht zbatur sipas dispozitave t KPPPK. Dispozitat e procedurs penale mund t shkilen me aplikimin e tyre t gabueshem apo me mosaplikimin e tyre. Shkeljet esenciale t dispozitave t procedurs penale mund t jete t ashtuquajtura absolute, neni 403 paragrafi 1, q gjithmone kan pr pasoje anulimin e aktgjykimit dhe ato relative, neni 403 paragrafi 2, q kushtimisht mund t kene pr pasoje anulimin. Shkelja e ligjit penal ekziston do here kur nj person sht shpalle fajtor pr nj vepr q nuk sht vepr penale, sht shpallur fajtor edhepse ekzistojne rrethana q perjashtojne pergjegjesine e tij penale, eksiztojne rrethana q perjshtojne ndjekjen penale, lidhur me vepren penale sht zbatur ligji i cili nuk mund t zbatohet, lidhur me vendimin mbi sankcionet penale gjykata tejkalon kompetencat q ka n baz t ligjit dhe kur n denimin e shqiptuar nuk sht llogaritur apo sht llogaritur gabimisht koha e kaluar n paraburgim apo denimi i vuajtur me pare. Pr shkak t vertetimit t gabuar dhe jo t plote t gjendjes faktike nuk mund t ushtrohet ankese kundr aktgjykimit t marre n baz t pranimit t fajsise pr t gjitha pikat e aktakuzes. Vertetimi i gabaur i gjendjes faktike do t thote vertetimi i gabuar i ndonje fakti t rendesishem n procedur e q ka t beje me veprimet e t pandehurit dhe pergjegjsine e tij penale. F. KUFINJET E SHQYRTIMIT T ANKESES Qeshtja penale nxirret prane gjykats s shkalles s dyt me ankese t afatshme dhe t paraqitur nga personi me t drejt ankese. Kur kundr aktgjykimit sht paraqitur t pakten nj ankese e tille gjykata e shkalles s dyt sipas detyrs zyrtare e shqyrton aktgjykimin pr shkeljet e caktuara t
130
dispozitave t procedurspenale dhe shkeljes s ligjit penal n dm t te pandehurit. Sa u perket shkeljeve esenciale t dispozitave t procedurs penale, gjykata e shkalles s dyt aktgjykimin e shqyrton vetem lidhur me shkeljet nga nenparagrafi 1, piket 1,2,6, 8, 9, 10, 11. dhe 12 t nenit 403 dhe kur konstaton s aktgjykimi permban kto shkelje ate e anulon sikur e anulon edhe nse gjen s shqyrtimi gjyqesor sht mbajtur n mungese t te akuzuarit n kundrshtim me dispozitat e KPPPK dhe n rastin kur sht parapa mbrojtja e detyrueshme dhe i pandehuri nuk ka pasur mbrojtes. KPPPK nuk njeh mundesine e gjykimit t te pandehurit n mungese mirpo nen kushtet e parapara n dispozitat e nenit 336 paragrafi 2 ai mund t largohet nga gjykatorja pr shkak t prishjes s rendit dhe mosnenshrtimit t urdherave t kryetarit t trupit gjykues. Gjykata sipas detyrs zyrtare nuk shqyrton aktgjykimin lidhur me shkeljen e ligjit penal n dobi t te pandehurit por vetem ato n dm t tij dhe kur konstaton nj shkelje t tille ndryshon aktgjykimin dhe eleminon shkeljen e ligjit penal. Lidhur me ankesen e paraqitur n dobi t te pandehurit e cila nuk permban arsyet e kundershtimit dhe arsyetimin e ankeses gjykata sipas detyrs zyrtare e shqyrton prveq pr shkeljet e dispozitave t procedursdhe aplikimit t ligjit penal si edhe do aktgjykim tjeter lidhur me ankesen por edhe pr vendimin mbi denimin dhe konfiskimin e dobise pasurore t fituar me vepr penale. Lidhur me vertetimin e gjendjes faktike gjykata nuk e shqyrton aktgjykimin sipas detyrs zyrtare e lidhur me ankesen. Gjendjen faktike e vlerson vetem ather kur ajo kundershtohet me ankese. G. VENDIMET E GJYKATS S SHKALLES S DYT LIDHUR ME ANKESEN. Gjykata e shkalles s dyt me aktvendim e hudhe ankesen dhe anulon aktgjykimin, anulon aktgjykimin dhe refuzon aktakuzen ndrsa me aktgjykim verteton ose ndryshon aktgjykimin, ose ndryshon aktgjykimin lidhur me aplikimin e ligjit penal dhe vendimit mbi denimin dhe mund t shqiptoje edhe vrejtjen gjyqsore.. Ankesa hudhet e palejuar me aktvendim kur sht paraqitur nga personi pa t drejt ankese, kur sht terhjeke ndrsa e paafatshme kur sht paraqitur pas kalimit t afatit pr ankese. Gjykata e shkalles s dyt refuzon aknesen dhe verteton aktgjykimin kur gjen s gjykata e shkalles s par drejt ka vertetua gjendjen faktike,
131
aktgjykimi nuk permban shkelje esenciale t dispzoitave t procedurspenale dhe ligjit penal dhe kur pajtohet me vendimin e denimit t shqiptuar me aktgjykim. Me kt rast gjykata nuk i pranon pretendimet ankimore n ankesa dhe gjen s aktgjykimi nuk permban as shkelje t dispozitave t procedurspenale dhe shkelje t ligjit penal pr t cilat aktgjykimin e shqyrton sipas detyrs zyrtare. Vertetimi i gabuar dhe jo i plote i gjendjes faktike dhe shkeljet esenciale t dispozitave t procedurs penale nga neni 403 par. 1 kushtezojne anulimin e aktgjykimit.Shkelja e dispozitave t procedues penale nga neni 403 paragrafi 2 kushtezojne shkeljen e aktgjykimit vetem ather kur aplikimi i gabuar apo mos aplikimi i tyre kan shkelur t drejten n mbrojtje dhe kan ndikuar apo mund t ndikojne me marrjen e vendimit t ligjshem. Vertetimi i gabuar e gjendjes faktike reflekotohet rendem n aplikimin e ligjit penal ndrsa shkeljet esenciale tregojn s vendimi gjyqsor nuk sht marre n procedur t zbatuar sipas dispozitave t KPPPK Ndyshimi i aktgjykimit mund t behet vetem n drejtim t aplikimit t ligjit penal dhe lidhur me sankcionet penale. n dm t te pandehurit ather kur akgjykimin e kan kundershtua paditesi dhe i demtuari, n rastet kur kemi t bjm me vepren penale pr t cilat ai mund ta kundershtoje aktgjykimit pr arsye t vendimit mbi denimin. nse keta dy pjesmarres n procedur nuk e kan kundershtua aktgjykimin pr shkak t shkeljes s ligjit penal gjykata e shkalles s dyt nuk eleminon shkeljen por vetem konstaton s me aktgjykim sht shkel ligji penal n dobi t te pandehurit. Aktgjykimi gykues mund t ndryshohet n lirues dhe ai lirues n aktgjykim gjykues me aprovimin e ankeses kur gjykata e shkalles s dyt gjene s gjendja faktike me aktgjykimin e kundershtaur sht vertetuar drejt por me zbatimin e drejt t ligjit duhet marre aktgjykim tjeter, neni 426 paragrafi 1.
KAPITULLI XXXVIII - ANKESA KUNDR AKTVENDIMIT Dispozitat ldhur me t drejten n ankese, neni 339, t drejten e terheqjes s ankeses, neni 400 paragrafi 5, permbajtjen e ankeses, neni 401, procedurn e ankimit neni 407, 409 dhe kufinjet e shqyrtimit t ankeses, neni 419 zbatohen pershtatshmerisht edhe n procedurn e ankimit kundr aktvendimit. Ankesa kuder aktvendimeve t gjyqtarit t procedurs paraprake dhe gjykats s shkalles s par sht gjithnj e lejuar vetem n rastet kur me dispozitat e KPPPK thuhet shprehimisht s ajo nuk sht e lejuar.
132
Kolegji prej tre gjyqtarve i gjykats s shkalles s par me aktvendim vendos lidhur me ankesat e paraqitura kundr aktvendimeve t gjyqtarit t procedurs paraprake dhe n rastin nga neni 317 paragrafi 2. ndrsa n shkalle t par vendos pr propozimet pr vazhdimin e paraburgimit, neni 285 paragrafi 3 ose 306 paragrafi 4. Kunder aktvendimeve t kolegjit prej tre gjyqtarve t marre n shkalle t dyt dhe kundr aktvendimeve t Gjykats Supreme t Kosovs nuk sht e lejuar ankesa.
KAPITULLI XXXIX - MJETET E JASHTEZAKONSHME JURIDIKE A. RISHIKIMI I PROCEDURS PENALE Rishikimi i procedurs penale n fakt do t thote perseritja e saj. Me ane t ktij mjeti t jashtezakonshme juridik aktgjykimi i formes s prere mund t ndryshohet, sipas nenit 439, vetem sa i perket vendimit mbi denimin dhe pa rishikimin e procedurs penale, n tri raste: kur nj person denohet me dy ose me shume aktgjykime dhe nuk jan zbatuar deispozitat mbi denimin unik pr veprat penale n bashkim, kur nj personi n denimin unik i sht perfshi edhe ndonje dnim i shqiptuar me par me aktgjykim t mparme e i cili dnim sht perfshi n denimin unik dhe pasi aktgjykimi t kt marre formen e prere ai nuk mund t ekzekutohet nga s ndonje nga denimet veprat penale n bashkim, t perfshira n denimin unik, pr shkak t amnistise, faljes apo arsyerave tjera.
Ndryshimi i aktgjykimit pr arsyet nga neni 439 paragrafi 2 behet me aktgjykim t cilin palet kan t drejt ta kundershtojne pr arsye t shkeljes s ligjit penal dhe vendimit mbi denimin. Shkelja e ligjit penal mund t qendroje n tejkalimin e autorizimeve q ka gjykata n baz t ligjit me rastin e shqiptimit t denimit. Rishikimi, perseritja, e procedurs penale lejohet vetem n dobi t te pandehurit ndrsa perjashtimisht edhe n dm t tij. Rishikimi i procedurs penale n dobi t te pandehurit nuk sht i kufizuar me koh dhe ai mund t kerkohet edhe pasi ai t kt vdekur, t kt vuajtur denimin apo veprat penale pr t cilat sht denuar dhe ka vuajte denimin t jene parashkrua, perfshi me amnisti apo falje.
133
Lejimin e rishikimit t procedures penale gjykata e merr me aktvendim dhe qeshtjen mund t kthej n fazen e shqyrtimit gjyqsor apo hetimit. Rishikimi i procedures penale n dm t te pandehurit lejohet kur me atktgjykim t formes s prere t marre n nj procedur tjeter, vertetohet s aktgjykimi sht bazuar n dokument t falsifikuar, deklarate t rreme t deshmitarit, ekspertit apo perkthyesit, aktgjykimi sht pasoje e veprs penale t gjyqtarit, gjyqtarit laik ose prokurorit publik apo policise gjyqsore q ka ndermarre veprime hetimore dhe s dokumenti i falsifikuar, deklarata e rreme e deshmitarit, ekspertit, vepra penale e gjyqtarit, gjyqtarit laik, prokurorit publik apo pilicit gjyqesor jan kryer si pasoje e veprs penale t te pandehurit apo personit t shtytur nga i pandehuri kundr deshmitarit, ekspertit, perkthyesit, gjyqtqarit, prokurorit publik, policit apo t afermeve t tyre. Pr lejimin e rishikimit t procedures penale n dobi t te pandehurit nevojitet t plotesohet cili do nga kushtet nga pese neparagrafet e paragrafit 1 t nenit 442. B. ZBUTJA E JASHTEZAKONSHME E DENIMIT Zbutja e jashtezakonshme e denimit ka pr qellim gjykimin me denimme t bute pr vepren e njjt penale lidhur me t cilen sht marre aktgjykimi i formes s prere. n krkes mund t paraqiten rrethana t rndsishme pr lartesine e denimit e t cilat lejojne zbutjen e jashtezakonshem t denimit. Kto rrethana mund t jene t reja, t paraqitura pas shqiptimit t denimit apo t vjetra t cilat kan ekzistuar n kohen e marrjes s aktgjykimit pr t cilat gjykata nuk ka pasur dijeni. Rrethanat e reja kan t bjne kryesisht me rrethana nen t cilat jeton i pandehuri, gjendjen e tij statusore, shendetin e tij, situaten e tij materiale, eliminimin vullnetar t pasojave t veprs penale kur ato mund t eliminohen ndrsa si rrethana q kan ekzistuar n kohen e marrjes s aktgjykimit e pr t cilat gjykata nuk ka pasur dijeni mund t jene t gjitha rrethanat me rendesi pr matjen e denimit t cilat me rastin e shqiptimit t denimit nuk jan vlersuar nga s edhe pse ato kan ekzistuar nuk sht ditur pr to. Keto rrethana t reja t paraqituara pas plotfuqishmerise s aktgjykimit dhe ato q kan ekzistuar me rastin e marrjes s tij e por pr t cilat gjykata nuk ka pasur dijeni duhet t jene t atilla q me gjase do t ndikonin q i pandehuri t gjykohet me dnim me t bute.
134
C. KERKESA PR MBROJTJE T LIGJSHMERISE Kekrekesa pr mbrojtje t ligjshmerise mund t paraqitet kundr vendimit t formes s prere t gjykats dhe procedurs gjyqsore n baz t s cils vendimi sht marre. Kerkesa pr mbrojtje t ligjshmerise mund t paraqitet pr shkak t shkeljes s ligjit penal, n dm dhe n dobi t te pandehurit, pr shkak t shkeljeve esenciale t dispozitave t procedurs penale dhe shkeljes s ciles do dispozite t KPPPK kur shkelja e tille ka ndikuar n ligjshmerine e vendimit gjyqesor. Lidhur me krkesn pr mbrojtje t ligjshmerise n dm t te pandehurit gjykata nuk ndryshon aktgjykimin vetem konstaton shkeljen e ligjit penal dhe nj vendim ti tille ka rendesi vetem pr nderitmin e praktikes gjyqesore dhe aplikimit t drejt t ligjit penal n t ardhmen. Me aktvendimet mbi caktimin dhe vazhdimin e paraburgimit nuk perfundon procedura penale me vendim t formes s prere mirpo edhe kundr ketyre vendimeve t gjykats sht e lejuar kerkesa pr mbrojtje t ligjshmerise. Kerkesa pr rishqyrtim t jashtezakonshem t aktgjykimit t formes s prere, mjet i jashtzakonshem juridik sipas ligjit t meparme, me nuk mund t paraqitet pa marre parasysh s procedura penale perfundohet me dispozitat e ligjit t meparm t procedurs penale nga s tani t drejten e paraqitjes s kerkeses pr mbrojtje t ligjshmerise e ka edhe i pandehuri.
135
PJESA E GJASHTE
PROCEDURA E SHKURTER, DHENIA E URDHERIT NDESHKIMOR DHE SHQIPTIMI i VREJTJES GJYQSORE.
KAPITULLI XL - PROCEDURA E SHKURTER A. AKTET ME T CILAT FILLOHET PROCEDURA E SHKURTER DHE PERMBAJTJA E TYRE. Padites t autorizuar pr fillimin e procedurs se shkurter jan prokurori publik, paditesi subsidiar dhe paditesi privat. Prokurori publik dhe paditesi subsidiar procedurn e fillojne me propozim akuze ndrsa paditesi privat me padi private. Propozimakuza dhe padia private nuk konfirmohen sepse n procedur t shkurter nuk ka procedur pr konfirmimin e aktakuzes. Propozimakuza dhe padia private jan parashtresa dhe ato duhet t permbajne t gjitha t dhnat e nevojshme pr t mund me veprua sipas tyre. Propozimakuza dhe padia privat mund t mos permbajne arsyetimin. B. PRABURGIMI N PROCEDUR T SHKURTER Arsyet pr caktimin e paraburgimit jan ekzistimi i dyshimit t bazuar s i pandehuri ka krye vepr penale dhe s masat tjera nga neni 268 paragrafi 1 nuk jan t mjaftura pr sigurine e pranise s t tij n procedure. Rrethanat tjera q tregojn s ekziston reziku nga ikja duhet t jene t atilla q tregojn qarte rrezikun e tille. Pr arsyet nga piket (ii) dhe (iii) t paragrafit 2 t paragrafit 1 t nenit 281 paraburgimi mund t caktohet vetem pr veprat penale kundr rendit publik dhe veprimeve ligjore, veprat penale kundr integritetit seksual, veprat penale me element dhune t denueshme me me tepr s dy vjet burgim dhe t gjitha veprat e parapara me KPPK pr t cilat sht parapare denimi me tri vjet burgim.
136
Kohezgjatja e paraburgimit n procedurn paraprake para paraqitjes s propozim akuzes sht e kufizuar n 15 dite ndrsa pas paraqitjes s propozimakuzes kohzgjatja e parabaurgimit nuk sht e kufizuar. Derisa n procedurn e rregullt trupi gjykues apo kryetari i trupit gjykues detyrohen t shqyrtojn do dy muaj nse ekzistojne ende shkaqet pr t cilat parabuargimi sht caktuar apo vazhduar n procedurn e shkurter kjo shqyrtohet pas kalimit t do muaji. C. HUDHJA E PROPOZIMAKUZES OSE PADISE PRIVATE. Pr t gjitha arsyet pr t cilat gjyqtari pr konfirmim t aktakuzes mund ta hudhe aktakuzen propozimakuzen dhe padine private mund ti hudhe edhe gjyqtari. Propozimakuza dhe padia private hudhen me aktvendim t arsyetuar kundr t cilit sht e lejuar ankesa kolegjit prej tre gjyqtarve.
KAPITULLI XLI PRODEDURA PR DHENIEN E URDHERIT NDESHKIMOR Dhenien e urdherit ndeshkimor mund ta kerkoje vetem prokurori publik. Kerkesa pr dhenien e urdherit ndeshkimor paraqitet me propozimakuze. Me krkes pr urdher ndeshkimor prokurori publik mund t kerkoje vetem denimin me gjobe si dnim kryesor, denimet plotesuese ndalimin e drejtimit t automjetit, konfiskimin e sendit, vrejtejn gjyqsore, urdherin pr publikimin e aktgjykimit dhe konfiskimin e dobise pasurore t fituar me vepr penale. Kerkesen pr dhenien e urdherit ndeshkimor e hudhe gjyqtari kur gjene s vepra nuk sht vepr penale pr t cilen mund t kerkohet dhenia e urdherit, kur n krkes sht kerkuar shqiptimi i denimit i cili nuk mund t shqiptohet me urdher dhe kur gjyqtari vlerson s t dhnat nga propozimakuza nuk ofrojne baz t mjatftueshme pr dhenien e urdherit ndeshkimor apo shqiptimin e denimit dhe denimeve alternative t kerkuara. Ne rastin e hudhjes s kerkeses procedura penale nuk pushohet dhe ajo vazhdohet sipas propozimakuzes. Urdheri ndeshkimor ipet me aktgjykim dhe kundr tij i pandehuri dhe mbrojtsi kan t drejt kundershtimi. Paraqitja e kundershtimit nga i pandehuri ose mbrojtsi e bene aktgjykimin pr dhenien e urdherit ndeshkimor t paqene dhe procedura vazhdohet sipas propozimakuzes.
137
Prokurori publik nuk mund ta kundershoje aktgjykimin mbi dhenien e urdherit ndeshkimor sepse gjykata jep urdherin vetem nse pajtohet t shqiptoi llojin e denimit, denimin ose denimet plotesuese dhe konfiskimin e dobise pasurore q ka kerkua prokurori publik dhe nga s kundershtimi nuk e nxjer qeshtjen pr vendosje n shkalle t dyte.
KAPITULLI XLII SHQIPTIMI I VREJTEJES GJYQESORE Vrejtja gjyqesore shqiptohet vetem me aktgjykim me t cilin vertetohet s i pandehuri ka krye vepren e caktuar penale dhe s sht penalisht pergjegjes pr kryerjen e saj. Ne dispozitiv t aktgjykimit i pandehuri nuk shpallet fajtor mirpo n t shenohen koha, vnedi dhe menyra e kryerjes e veprs penale, pasojat e veprs spenale dhe kualifikimi juridik i saj. Qellimi i vrejtejes gjyqesore sht qortimi i t pandehurit kur gjykata gjen s vetem me vrejteje gjyqsore mund t arrihet qellimi i denimit. Vrejtja gjyqesore shqiptohet vetem pr vepra penale t denueshme me dnim deri n nj vit burgim apo me gjobe dhe n kushte t parapara me ligj edhe pr vepra penale t denueshme me burgim gjer me tri vjet. Pr vepra penale t kryera n bashkim vrejtja gjyqesore mund t shqiptohet vetem ather kur ajo mund t shqiptohet pr secilen nga veprat penale t kryera n bashkim. Kunder aktgjykimit mbi shqiptimin e vrejtjes gjyqesore sht e lejuar ankesa sipas t gjitha bazave pr t cilat mund t kundrshtohet aktgjykimi, prveq arsyeve nga neni 402 par. 1 neparagrafi 4 sepse vrejtja gjyqsore nuk sht sankcion penal dhe aktgjykimi mbi shqiptimin e vrejtjes gjyqsore duhet t permbaje edhe arsyetimin pr lidhur gjendjen faktike, aplikimin e ligjit penal dhe arsyet pr t cilat gjykata t pandehurit i shqipton vrejtjen gjyqesore. Me aktgjykim mbi vrejtjen gjyqesore mund t vendoset: pr masat e trajtimit t detyrueshem pr rehabilitim, pr konfiskimin e dobise pasurore t fituar me ane t veprs penale, shpenzimeve t procedurs penale dhe kerkesave pasurore juridke dhe aktgjykimi duhet t permbaje arsyera lidhur me secilin nga kto vendime.
138
PJESA E SHTAT
PROCEDURAT E VECANTA
KAPITULLI XLIII - PROCEDURA NDAJ PERSONAVE T CILET KAN KRYE VEPR PENALE NEN NDIKIMIN E ALKOOLIT OSE T DROGES. Masa e trajtimit t detyrushem pr rehabilitimin e kryresve t veprave penale t varur nga alkooli dhe dorga shqiptohet me aktgjykim denues dhe me aktgjykim me t cilin eshe shqiptuar vrejtja gjyqsore. kto masa ekzekutohen pavarsisht asaj s i pandehuri sht n liri apo jo. Koha e qendrimit n institucionin shendetesor n t cilin zbatohen masa llogaritet n denimin e shqiptuar me burgim. Kohezgjatja e mases nuk caktohet me aktgjykim dhe varet nga suksesi i trajtimit ndrsa gjykata sht e detyruar q do dy muaj t vendos sipas detyrs zyrtare s a ekzistojne ende kushtet pr zbatimin e kesaj mase. Zbatimi i mases pushon kur trajtimi i detyrueshem dhe rehabilitimi me nuk sht i nevojshem. Kur masa e trajtimit t detyrueshem sht shqiptuar bashke me dnim me burgim ajo nuk mund t zgjase me shume s denimi me burgim ndrsa nse ajo sht shqiptuar bashke me denimin me gjobe, me vrejtje gjyqsore apo me lirim nga denimi ajo mund t zgjase me s shumti 2 vite, neni 77 paragrafi 3 i KPPK. KAPITULLI XLIV - PROCEDURA E KONFISKIMIT Sipas KPPK, neni 60 nga kryesi mund mirren sendet me t cilat sht krye vepra penale, sendet e dedikuara pr kryerjen e veprs penale dhe sendet e perfituara me ane t veprs penale. n dispozitat e KPPK, lidhur me veprat e caktura penale parashihet marrja e detyrueshme e sendit, vepra penale nga neni 222, 223, 224, 240, 241 etj. Keto sende n parim mirren me aktgjykim me t cilin i pandehuri shpallet fajtor apo i shqiptohet vjretja gjyqsore apo me aktvendim me t cilin shqiptohet masa e trajtimit t detyrueshem pr rehabilitim t kryresve t veprave penale t varur nga alkooli ose droga..
139
Nje procedur e filluar penale mund t pushohet nga prokurori publik n fazen e hetimit apo nga gjykata n procedurn e konfirmimit t atakuzes, n shqyrtimin gjyqesor dhe n procedurn e shkurter nga nj gjyqtar i vetem. I pandehuri mund t lirohet nga aktakuza apo t refuzohet aktakuza e paraqitur ndaj tij. t gjitha kto jan vendime me t cilat ai nuk shpallet fajtor. Mirpo pa marre parasysh s ai nuk shpallet fajtor nga i pandehuri duhet t konfiskohen sendet q mund t perdoren pr kryerjen e veprs penale dhe kur marrjen e sendit t tille e kerkon interesi i sigurise publike apo arsyet e moralit. Varesisht nga faza n t cilen sht pushuar procedura penale aktvendimin mbi marrjen e sendit mund ta merr prokurori publik apo gjykata. kundr aktvendimit gjithnj sht e lejuar ankese. Lidhur me ankesen e prokurorit publik vendos kolegji prej tre gjyqtarve i gjykats prane t cils ka kompetenc t veproj prokurori publik q ka marre aktvendimin. Kur aktvendimin e merr gjyakta ajo sht n perberje t kolegjit prej tre gjyqtareve dhe lidhur me ankesen vendos kolegji prej tre gjyqtarve i gjykats me t larte. Askush nuk mund t mbaje dobine pasurore t fituar me ane t veprs penale prandej organet e zbatimit t ligjit, policia, sherbimi doganor, prokurori publik dhe gjykatat jan t detyruara q sipas detyrs zyrtare ta vrtetojn kt dobi. Dobia e tille pasurore mund t konfiskohet nga cili do person t i cili gjendet ajo. Me qellim t vertetimit t saj sht e nevojshme zbatimi i hetimeve integrale q sht nj hetim paralel i veprs penale dhe hetimet financiare. Hetimet financiare kan t bjn me vertetimin e vendndodhjes s dobise pasurore, sasine e saj dhe pronesine, posedimin dhe qarkullimin e saj. Nse kryesi i veprs penale i ka tjetersua sendet e perfitura me vepr penale dhe i ka shendrua n para marrja e parave nuk mund t mirret me dispozitat e marrjes s sendit por me dispozitat pr konfiskimit t dobise pasurore.
140
KAPITULLI XLIX PROCEDURA PR KOMPENSIMIN E DMIT, REHABILITIMIT DHE PR USHTRIMIN E T DREJTAVE T TJERA T PERSONAVE T DENUAR OSE T ARRESTUAR PA ARSYE. PROCEDURA PR KOMPENSIMIN E DEMIT Personi mud t denohet apo arrestohet pa arsye pr shkak t procedures penale q i ka parapri denimit dhe si pasoje e denimi apo arrestimit t paarsye ai mund t pesoje dm material pr kompenzimin e t cilit ka t drejt sipas dispozitave t ktij kapitulli. Te drejt pr kompenzimin e demit nuk ka i denuari nse ai sht denuar n baz t pohimit t rreme s sht kryes i veprs penale prveq nse ai ka qene i shternguar ta pohoje rrejshem kryerjen e saj, nse procedura e re ka perfunduar me aktgjykim me t cilin refuzohet aktakuza e paditesit subsidiar apo privat ndrsa refuzimi sht pasoje e mareveshtjes s t pandehurit me paditesin subsidiar apo privat dhe nse n procedurn e rishikimint sht refuzua aktakuza pr shkak t moskompetences s gjykats ndrsa paditesi i autorizuar ka ndermarr ndjekjen prane gjykats kompetente. Kerkesa pr kompenzimin e dmit mund t realizohet n procedur administrative dhe i denuari apo i arrestuari pa arsye s pari duhet ti drejtohet me krkes pr kompenzim organit publik pr qeshtje gjyqsore, Keshillit gjyqsor t Kosoves, dhe nse nuk arrin ta kompenzoje demin me mareveshtje ka t drejt ti drejtohet gjykats kompetente pr t kerkuar kompenzimin e demit n procedur civile. Kerksa pr kompenzimin e dmit parashkruehet me kalimin e tri viteve nga dita kur aktgjykimi me t cilin ai n procedurn e re sht lirua nga aktakuza apo aktakuza sht refuzuar me vendim t formes s prere. Dmi n kompenzimin e t cilit ka t drejt i denuari apo i arrestuari pa asrye sht dm material dhe jomaterial. Trashigimtaret e t denuarit apo t arresutarit pa asrsye kan t drejt n kompenzimin e demit material por jo edhe t atij jomaterial. N se i denuari gjat jetes ka hjeke dore nga e drejta n kompenzim t dmit trashigimtaret nuk kan t drejt t paraqesin krkesn pr kompenzim. Paraburgimi sht heqje e lirise duhet t llogaritet n denimin e shqiptuar prandej personi q gjat procedurspenale ka qene n paraburgim dhe me aktgjykim t formes s prere sht liruar nga aktakuza apo ndaj tij sht refuzuar aktakuza ka t drejt n kompenzimin e demit pr kohen e kaluar n parabrugim.
141
KAPITULLI XL PROCEDURA PR DHENIEN LETERRRESHTIMIT DHE SHPALLJEVE PUBLIKE
Pr t urdheruar leshimin e fleterreshtimit duhet plotesuar kumulativisht tri kushte. i pandehuri duhet t gjendet n arrati, ndaj tij duhet t jete filluar procedura penale pr vepr penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare dhe vepra penale duhet t jete e atille q pr t mund t shqiptohet dnim me dy vjet burgim ose dnim me i rende. Arsye tjera pr t urdheruar leshimin fleterreshtimit jan mosmundesia e sigurise s t pandehurit n procedur n baz t fletearrestit dhe kur nuk mund t ekzekutohet aktvendimi mbi caktimin e paraburgimit t caktuar n baz t dispozitave t neneve 271 paragrafi 3, 272 paragrafi 5, dhe 273 paragrafi 4 me t cilat raste nuk mbahet seanca e degjimit pr caktimin e paraburgimit. Ne procedurn paraprake leshimin e leterreshtimit e urdheron gjyqtari i procedures paraprake n propozim t prokurorit publik ndrsa n procedurn pas ngaritjes s aktit akuzues kryetari i trupit gjykues. Ndaj personave t denuar t arratisur nga institucioni pr vuajtje t denimit apo institucioni ku zbatohet masa e trajtimit t detyrueshem e shqiptuar bashke me denimin me heqje liria leshimin e leterreshtimit e urdheron drjetori i institucionit. Leterreshtimin e ekzekuton policia pa marre parasysh s kush ka urdheruar leshimin, gjykata apo drejtori i institucionit.
142
E DREJTA E PROCEDURES PENALE
SHEMBUJ T AKTEVE PROCEDURN PENALE
PROKURORIT
PUBLIK
1. MENDIMI I PROKURORIT KOMPETENCS.
LIDHUR ME KONFLIKTIN E
REPUBLIKA E KOSOVS PROKURORIA PUBLIKE E QARKUT PPN nr. 7/08 Date 10.08.2008 P R I SH T I N ( n shembujt n vazhdim emrtimi i prokuroris GJYKATS S QARKUT P R I SH T I N ( n shembujt n vazhdim emrtimi i gjykats Ua kthej shkresat e lnds PN. nr. 7/08 dhe n baz t nenit 39 paragrafi 2 t KPPPK jap MENDIM Pr t vepruar ne shtjen penale e t pandehurit H.H. nga Podujeva Kompetenc territoriale ka Gjykata Komunale n Podujeve. Arsyetim Prokuroria Publike Komunale ne Prishtine, Gjykats Komunale ne Podujeve, i ka paraqitur propozim akuzn PP. nr. 7/08 date 10.07.2008, kundr te pandehurit HH nga Podujeva pr shkak te veprs penale Vjedhje pylli nga neni 285 paragrafi 2 te KPPK. Gjykata Komunale n Podujeve me aktvendimin P. nr. 7/08 date 10.07.2008 ka shpallur jokompetenten territoriale dhe shkresat e lendes ia ka drguar Gjykats Komunale n Prishtine. Gjykata Komunale ne Prishtine pretendon se nuk ka Kompetence territoriale
143
pr te vendosur kt shtje penale dhe ka filluar konfliktin e kompetencs. Vepra penale sht kryer n vendin e quajtur q sht n territorin e
Komuns s Podujevs ndrsa i pandehuri sht zn nga roja e pyllit n , Komuna e Prishtins, duke transportuar drunjte e prere pr n treg me qllim qe ti shes. Nga se dihet vendi i kryerjes se veprs penale dhe se ai sht n territorin e Komuns s Podujevs, kompetenc territoriale e Gjykats Komunale n Podujeve sht t gjykoj shtjen penale e t pandehurit HH pa marre parasysh se ai sht zn n territorin e Komuns s Prishtins, duke transportuar drunjte pr ti shitur n treg. PROKURORI PUBLIK Nse ky konflikt i kompetencs do t ishte n mes te Gjykats Komunale ne Podujeve dhe asaj ne Mitrovice, te cilat gjykate drejtprdrejte me te larte e kane Gjykatn Supreme te Kosovs kt konflikt te kompetencs do ta zgjidhte ajo gjykate dhe mendimin do ta jepte Prokurori i Prokuroris Publike te Kosovs.
2. PROCESVERBAL MBI PRANIMIN E PROPOZIMIT T T DEMTUARIT PR NDJEKJE PENALE Emrtimi i prokuroris. (komunale) Procesverbal mbi pranimin e propozimit t t dmtuarit pr ndjekje penale T pranishm Prokurori i Shtetit K.K Sekretarja Juridike A.A I dmtuari G.G. Filluar ne ora 10,00 Policia e Kosovs, Stacioni nr. 1 i Policis n Prishtine, ka paraqitur kallzim
144
penal kundr HH nga Prishtina pr shkak te dyshimit te arsyeshm se ai ka krye veprn penale Shprdorim nga neni 257 paragrafi 5. Policia nuk ka dgjuar t dmtuarin G.G. n procedurn paraprake. Un thirra t dmtuarin G.G. dhe e njoftova pr kallzimin penal dhe t drejtn e tij q t deklarohet lidhur me faktin se a dshiron t ndiqet penalisht i pandehuri HH. Dhe pas ksaj ai Deklaroi Te pandehurin e kam fqinje dhe sht rritur me fmijt e mi. Ai kur ka gjetur kuletn time, para shtpis time ka mund te kuptoje se sht e imja nga se n kulet kam pasur letrnjoftimin dhe karteln e identitetit pr pune. Policia me ka kthye kuletn me 10 euro por jo edhe dokumentet e pr t cilat me ka njoftuar se i pandehuri i kishte hedh n kontejner . Pr kt arsye un Ju dhe propozimin pr ndjekje dhe njhersh praqes krkese pr kompensimin e dmit ne shume prej 70 euro pr parat qe i kam pasur ne kulete e te cilat i pandehuri i ka prvetsuar dhe 20 euro pr fitimin e humbur nga se me sht dashur t humb nj dit pune pr t nxjerr letrnjoftimin e ri. U krye ne ora 1.15 I dmtuari E vrtetojn Prokurori publik Sekretarja juridike
145
3. PROCESVERBAL MBI MARRJEN E DSHMITARIT N PYETJE N HETIME. Emrtimi i prokuroris Procesverbal mbi marrjen e dshmitarit n pyetje I hartuar nga Prokurori publik me dat 10.08.2008, me rastin e marrjes n pyetje t dshmitarit SS nga Prishtina, n shtjen penale t t pandehurit HH dhe PP nga Prishtina pr shkak t veprs penale Shantazhi nga neni 268 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 lidhur me nenin 23 t KPPK. T pranishm: Prokurori publik Sekretarja Juridike Dshmitari- i dmtuari Mbrojtsi i t pandehurit HH Mbrojtsi i t pandehurit PP Filluar n ora 10. T dhnat personale t dshmitarit. Dshmitari t pandehurin e ka, nip, djal t vllait. Ngase te pandehurin HH e keni nip, djal t vllait, Ju njoftoje se n baz t nenit 160 paragrafi 1 nnparagrafi 2 t KPPK jeni i liruar nga detyra e dshmis. Nga se jeni i liruar nga kjo detyre pr te pandehurin HH, ne baze te nenit 160 paragrafi 5, jeni i liruar edhe nga detyra e dshmis ndaj t pandehurit PP, sepse ndaj tyre zbatoj hetimin se veprn penale e kane krye n bashkkryerje dhe se dshmia e Juaj nuk mund t kufizohet vetm n t pandehurin PP. Dshmitari deklaroi se e ka kuptuar njoftimin dhe deklaroi se do te dshmoj. nnshkrimi i dshmitarit. Ju deklaruat se do t dshmoni dhe un ju udhzoj se nuk jeni i detyruar t prgjigjeni ne pyetjet konkrete, kur ka gjase se me prgjigje n at pyetje do
146
ta veni veten ose ndonj person t afrm para turpit te rende, demit te konsiderueshm material apo ndjekjes penale. Ju trheq vrejtjen se jeni te detyruar t flisni t vrtetn, se nuk guxoni te heshtni asgj q dini dhe njhersh Ju beje me dije se dhnia e dshmis s rreme, sht vepr penale Deklarim i rreme nga neni 307 I KPPK Dshmitari deklaroi se e ka kuptuar udhzimin , nnshkrimi i dshmitarit. dhe vrejtjen
Deklarata e dshmitarit. Deklarata e dshmitarit duhet shnuar n procesverbal n mnyr sa m besnike dhe me fjalt qe i ka thne vete dshmitari. Nuk duhen shnuar fjal t cilat dshmitari nuk i kupton dhe pr t cilat ne shqyrtimin gjyqsor, mund t thot se nuk jan fjal t tij. N procesverbal nuk duhet shnuar pyetjet por vetm prgjigjet e dshmitarit. Pyetjet duhet shnuar vetm nse paraqitja e pyetjes konkrete sht kundrshtuar nga ndonj pjesmarrs n procedure dhe sht paraqitur edhe prkundr kundrshtimit. Pasi prokurori publik t merre dshmitarin n pyetje atij pyetje mund ti bjn edhe mbrojtsit e t pandehurve. Nuk sht e nevojshme as shnimi i pyetjeve t mbrojtsve por vetm prgjigjet e dshmitarit. Shnohen vetm pyetjet te cilat prokurori publik ka refuzuar ti parashtrohen dshmitarit nga ana e mbrojtsve. Un e udhzova t dmtuarin n t drejtn e paraqitjes se krkess pasurore juridike dhe ai deklaroi; i bashkngjitm ndjekjes penale mirpo, nuk parashtroj krkes pasurore- juridike nga se jam zhdmtuar n trsi, m jan kthyer 5.000 euro t cilat nga t pandehurit i ka konfiskua policia. Ne procesverbal, nse ai sht lexuar, konstatohet se sht lexuar dhe se a ka vrejtje n at q sht konstatua ne procesverbal. U krye ne ora 11.00 Dshmitari Mbrojtsi i te pandehurit HH Mbrojtsi i te pandehurit PP E vrtetojn Prokurori publik Sekretarja juridike.
147
4. PROCESVERBAL MBI PRANIMIN E KALLXIMIT PENAL NGA PROKURORI I SHTETIT. Emrtimi i prokuroris Procesverbal mbi pranimin e kallzimit penal I hartuar me 10.08.2008 nga Prokurori publik KK me rastin e pranimit t kallzimit penal nga prfaqsuesi ligjor i t dmtuarit. T pranishm Prokurori publik Sekretarja Juridike Prfaqsuesi ligjor i t dmtuars. Filluar n ora 10. Pa ftese u paraqit n Prokurorin e Shtetit DD prfaqsues ligjor i t dmtuarit t mitur FF dhe krkoi t paraqes kallzim penal. Legjitimitetin e vet se sht prfaqsues ligjor i t miturit e vrteton n certifikatn nga libri amze pr t miturin. Un e njoftova prfaqsuesin ligjor t t dmtuarit se kallzimi i rreme paraqet vepr penale Lajmrim i rrem nga neni 306 te KPPK. Prfaqsuesi ligjor i t dmtuarit deklaroi se ka kuptuar paralajmrimin. nnshkrimi i prfaqsuesit ligjor. Deklarata e prfaqsuesit ligjor: Me ish bashkshorten time kam zgjidhur martesn n vitin 2000. Qe te tre fmijt e tone i jan ndare me vendim t gjykats. Ajo para dy vitesh sht martuar me I.I. nga Prishtina. Un kam kontakt te rregullte me ta e sidomos me te miturn, vajzn time, t dmtuarn. Ajo bashke me dy fmijt tjer, vllezrit e saj, po ashtu t mitur, vjen n shtpin time gjate do vikendi. Kohve te fundit kam vrejt se sht e trishtuar dhe se ka nj problem te cilin e mban sekret. Dje ishte vajza ime prap dhe me tregoi se tani e tre muaj, shpeshher natn e trazon njerku i saj I.I. Hern e fundit ai e kishte sulmuar
148
seksualisht me 06.08.2008. Derisa ajo ishte duke fjetur ai pr qellim seksuale e ka preke duke e ledhatuar n gjinj dhe organ seksual. Vajza me ka treguar se i ka tregua te ms por se nuk ka gjetur mirkuptim te ajo, nga se ajo mendon se vajza e jone po trillon. Ajo pr kt i kishte treguar shoqes se klass DD dhe edhe kujdestares s klass J.J. Kujdestarja i kishte premtuar se do te bisedoje me te mn e saj dhe pr ket qellim at e kishte ftuar ne shkolle me 08.08.2008. Pasi ishte kthyer n shtpi e ma e kishte qortuar pse i kishte treguar kujdestares dhe prap i kishte thn se ajo po trillon nga se njerku i saj sht njeri i mire dhe nuk do ta bnte kur nj gj t till. Vajza ime ka 14 vjet. Un nuk e kam paraqitur rastin ne polici. Krkoj te filloni procedurn penale kundr I.I. nse kto veprime te tij paraqesin vepr penale. Propozoj te thirrni si dshmitar shoqen e saj t klass DD, Kujdestaren e saj t klass JJ dhe mua dhe t miturn. U krye ne ora 11.00 Prfaqsuesi ligjor i dmtuars E vrtetojn Prokurori publik Sekretarja juridike.
149
5. AKTVENDIM I PROKURORIT KALLZIMIT PENAL Emrtimi i prokuroris
MBI
HUDHJEN
Prokurori i Shtetit I.I. me sekretaren juridike VV ne baze te nenit 208 paragrafi 1 n 2 I KPPPK merr AKTVENDIM Hedhet kallzimi penal i Policis s Kosovs, Stacioni i Policis nr. 1 ne Prishtine nr. dat i paraqitur kundr te pandehurit HH nga Prishtina pr shkak t veprs penale Vjedhje e r nga neni 253 paragrafi 1 nnparagrafi 2 i KPPK. Arsyetim Policia e Kosovs, Stacioni i Policis nr. 1 ne Prishtine ka paraqitur kallzimin penal kundr te pandehurit HH pr shkak t veprs penale Vjedhje e rnde nga neni 253 paragrafi 1 nnparagrafi 2 I KPPK. Nga kallzimi penal rrjedh se i pandehuri veprn penale e ka krye n d t axhs se tij, te dmtuarit DH i cili sht me pun t prkohshme n Zvicr. Me 08.10.2008 kam ftuar n bisede t dmtuarin n baz t autorizimeve nga neni 209 paragrafi 2 te KPPPK dhe i dmtuari me at rast ka deklaruar se nuk sht i pajtimit qe i pandehuri HH te ndiqet penalisht dhe nuk me ka dhne propozimin pr ndjekje penale. Ndjekja pr veprn penale Vjedhje e rende nga nj 253 paragrafi 1 nnparagrafi 2 i KPPK kur sht kryer n dm t personit me te cilin kryersi ka lidhje familjare, ai me axhn e vet sht ne shkallen e trete t gjinis se gjakut n vij ansore, ndrmerret sipas propozimit. Ngase nuk kam propozimin e te dmtuarit pr ndjekje penale nuk jam padits i autorizuar pr t ndrmarr ndjekjen penale sipas detyrs zyrtare. PROKURORI PUBLIK
150
6. NJOHTIM I POLICISE PER HUDHJEN E KALLXIMIT PENAL Emrtimi i prokuroris POLICIA E KOSOVES Stacioni i Policis nr. 1 P R I SH T I N E Ju njoftoje se me aktvendimin PP nr. Juaj penal nr dat date kam hedh kallzimin e
t paraqitur kundr HH pr shkak t veprs
penale Vjedhje e rnde nga neni 253 paragrafi 1 nenparagrafi 2 i KPPK pr arsye se i dmtuari D.H. nuk me ka dhne propozimin pr ndjekje penale. N baz t nenit 275 ndjekja penale, n mes tjerash, edhe pr veprn penale Vjedhje e rnde nga neni 253 I KPPK kur kryesi sht n marrdhnie familjare me t dmtuarin ndrmerret sipas propozimit dhe nga se ket propozim, nuk kam mund ta siguroi nga i dmtuarit D.H., Prndryshe axhe i te pandehurit, un nuk jam padits i autorizuar pr te ndrmarr ndjekjen penale sipas detyrs zyrtare. PROKURORI PUBLIK. 7. NJOHTIM I TE DEMTUARIT PER HUDJEN E KALLXIMIT PENAL Emrtimi i prokuroris Emri dhe adresa e t dmtuarit. Ju njoftoj se me aktvendimin PP. nr. dat kam parashtruar
kallzimin penal te Policia e Kosovs, Stacioni i Policis nr. 1 ne Prishtine nr. dat t paraqitur kundr t pandehurit HH pr shkak t vepr penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 t KPPK dhe se n afat prej 8 ditsh nga dita e pranimit t ktij njoftimi, ne baze te nenit 62 paragrafi 2 te KPPPK keni te drejte te ndrmerrni ndjekjen penale pran Gjykats Komunale ne Prishtine. Ndjekjen penale mund ta ndrmerrni duke paraqitur padi private, ndrsa nga zyra ime i keni ne dispozicion te gjitha shkresat te cilat i disponoj.
151
Kallzimin penal e kam hedh nga se kam gjetur se vepra penale t ciln ju e keni paraqitur n polici, nuk sht vepr penale por raport juridiko civil, dhe shtje e broqit. PROKURORI PUBLIK. 8. AUTROZIM I PROKURORI PER ARRESTIM DHE NDALIM Emrtimi i prokuroris POLICIA E KOSOVES Stacioni i Policis nr. 1 P R I SH T I N E Prokurori publik, I.I. me sekretaren juridike V.V. n baz t nenit 212 paragrafi 2 t KPPPK Autorizon Policin e Kosovs ta arrestoje menjher posa ta gjeje te dyshuarin HH nga Prishtina. Arsyetim Sot jam njoftuar nga DD oficer i policis gjyqsore se n Prishtin, n rrugn Sami Frashri, sht krye vepr penale Rrezikim i Trafikut Publik nga neni 297 paragrafi 5 lidhur me paragrafin 3 dhe 1 te KPPK me crast ka humb jetn kalimtari J.J. Jam njoftuar se i dyshuar pr kryerjen e ksaj vepre penale sht HH nga Prishtina i cili ka ik nga vendi i ngjarjes me automjetin Golf 2 me targa xxxKSxxx. Nga se ekziston dyshim i bazuar se ai ka krye veprn e prmendur penale e cila ndiqet sipas detyrs zyrtare dhe se ekzistojn arsye pr ndalimin e tij sepse ekziston frika e bazuar se ai pasi ka ikur nga vendi i ngjarjes do te fshihet, neni 281 paragrafi 1 nnparagrafi 2 pika (i) jan plotsuar kushtet ligjore nga neni 212 par. 1 nnparagrafi 1 dhe 3 pr arrestimin e tij. PROKURORI PUBLIK
152
9. AKTVENDIM I PROKURORI MBI FILLIMIN E HETIMIT Emrtimi i prokuroris Prokurori publik I.I. me sekretaren juridike V.V, ne baze te nenit 221 paragrafi 1 te KPPPK, me 10.08.2008 merr AKTVENDIM MBI FILLIMIN E HETIMIT Kundr te pandehurit HH. Nga Podujeva, i lindur me jeton rruga , nr I biri dhe ne Podujeve ku dhe , shqiptar,
e gjinis
shtetas i Republiks se Kosovs, me profesion tregtar, pronar i DPT Dielli ne Podujeve, i martuar babe i tre fmijve prej t cilve nj i mitur, i gjendjes se mesme ekonomike, ne ndalim policor nga data 08.08.2008 n ora 12,30, Sepse 1.Ekziston dyshimi i arsyeshm se me 06.08.2008, ne ora 11.00, ne Podujeve, ne restorantin Hna q gjendet ne rrugn Sami Frashri nr. 32, me dashje vrau tani t ndjerin F.F n at mnyre pas nj fjalosje t shkurtr lidhur me pagesn e borxhit qe i kishte tani i ndjeri pasi ai i tha se borxhin do tìa ktheje kur t bj shelqja rrush me revolen TT kal 9 mm, numr serik 123456, shtni tri her n t dhe e goditi me tre plumba, nj n kraharor, nj n syrin e djathte dhe nj n dorn e majte duke i shkaktuar plage vdekjeprurs nga te cilat tani i ndjeri vdiq ne vend, Me ka kishte pr t krye veprn penale Vrasje nga neni 146 te KPPK. 2. Prej dits, muajit dhe vitit te pacaktuar e gjer me 08.08.2008 ne ora 12.30, kur ia dorzoi policis, mbajti pa leje te organit kompetent revolen e prshkruar nn piken 1 t ksaj dispozite, Me ka kishte pr te kryer veprn penale Mbajtja n pronsi, ne kontroll, ne posedim ose ne shfrytzim te paautorizuar te armeve nga neni 328 paragrafi 2 te KPPK ne bashkim real m veprn penale t prshkruar nen piken 1 t ksaj dispozit. Hetimi fillon sot me 10.08.2008.
153
Arsyetim Dyshimi se i pandehuri ka krye veprat penale ne drejtim te se cilave kam filluar dhe do t zbatoj hetimin rrjedh nga kallzimi penal i Policis s Kosovs, Stacioni i Policis n Podujeve nr. dat dhe shkresave tjera te lendes me t cilat disponoj. Nga kallzimi penal rrjedh dyshim i arsyeshm se i pandehuri ka krye veprat penale ne drejtim te se cilave kam filluar hetimin. Ne deklaratn e dhne policis me rastin e arrestimit, ne prani t mbrojtsit, i pandehuri nuk konteston faktin se ditn kritike ka shtne me revole tri here ne tani te ndjerin dhe se revolen e ka mbajtur pa leje te organit kompetent. Mbrohet se ne tani te ndjerin ka shtne n vetmbrojtje nga se ai e ka drejtuar dorn ne bel dhe nga se e din se tani i ndjeri ka mbajtur gjithnj revole me vete ka arritur ta nxjerre revolen i pari dhe t shtne n t. Mbrohet se revolen e ka mbajtur pr siguri personale nga se punon si tregtar dhe shpeshher barte me veti shuma te konsiderueshme te parave. Kto prova dhe procesverbali mbi shikimin n vend, procesverbali mbi obduksionin e kufoms se tani t ndjerit ofrojn baz t mjaftuar pr te vrtetuar se ekziston dyshimi i arsyeshm se i pandehuri kreu veprat penale nga dispozita i ktij aktvendimi. Nga kallzimi penal rrjedh me tutje se prezent me rastin e kryerjes se veprs penale kane qene edhe dshmitaret XHX, DV.GA dhe HD. Me rastin e shikimit te vendit te ngjarjes jan gjetur katr gzhoja q dyshohet te jene te plumbave te shkrepur nga i pandehuri. Ne procedurn e hetimit me ane te veprimeve hetimore, dgjimin e dshmitarve, ekspertizn balistike do te siguroj prova n baze t t cilave do te vendosi se do ta akuzoje te pandehurin apo do te pushoje procedurn penale. PROKURORI PUBLIK
154
10. AKTVENDIM I PROKURORIT MBI PEZULLIMIN E HETIMIT. Emrtimi i prokuroris Prokurori publik II. me sekretaren juridike V.V. n shtjen e hetimit kundr t pandehurit HH nga Podujeva, pr shkak t veprs penale Lidhja e kontrats s dmshme nga neni 237 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 te KPPK, ne baze te nenit 232 paragrafi 1 te KPPPK, me 15.12.2008 merr AKTVENDIM MBI PEZULLIMIN E HETIMIT Hetimi i filluar kundr t pandehurit me aktvendimin PP. nr. / dat
pezullohet sot me 15.12.2008 dhe ai do te rifillohet menjher pas eliminimit t pengesave pr zbatimin e tij. Arsyetim Me aktvendimin e prmendur n dispozit, kam filluar hetimin kundr t pandehurit HH nga Podujeva pr shkak t dyshimit t arsyeshm se ka krye veprn penale Lidhja e kontrats se dmshme nga neni 237 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 te KPPK. Gjate hetimit kam dgjuar prfaqsuesin e organizats se dmtuar afariste dhe eksperti financiar ka kryer ekspertizn e urdhruar nga ana e gjyqtarit te procedurs paraprake. Me datn 6.12.2008 kam ftuar me thirrje te pandehurin pr ta marre ne pyetje. Nga flete-kthesa rrjedh se ai sht n studime pasuniversitare ne Angli. Kam krkuar nga Policia e Kosovs qa t pandehurin ta sjelle forcrisht ne prokurori me datn 10.12.1008. Me shkresn e Policis s Kosovs date 11.08.2008 jam njoftuar se i pandehuri sht n Angli dhe se nuk ka gjasa te kthehet para dats 01.05.2009. Pr t kryer hetimin me sukses kam gjetur se sht e domosdoshme t dgjoj edhe t pandehurin, se nuk sht e mjaftuar q t krkoj nga ai te deklarohet vetm me shkrim prandaj mos mundsia e marrjes se tij n pyetje sht rrethane q prkohsisht pengon ndjekjen e suksesshme penale. PROKURORI PUBLIK I.I.
155
11. AKTVENDIM I PROKURORIT MBI PUSHIMIN E HETIMIT Emrtimi i prokuroris Prokurori publik II. me sekretaren juridike VV. n shtjen e hetimit kundr t t pandehurit HH nga Podujeva, pr shkak t veprs penale Prvetsimi gjate ushtrimit t detyrs nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK, ne baze te nenit 224 paragrafi 1 nenparagrafi 1 te KPPPK, me 12.12.2008 merr AKTVENDIM MBI PUSHIMIN E HETIMIT Hetimi i filluar kundr te pandehurit HH nga Podujeva me aktvendimin PP nr / date pushon sot me 12.12.2008. Arsyetim Me aktvendimin e prmendur n dispozit, kam filluar hetimin kundr t pandehurit HH nga Podujeva pr shkak te dyshimit t arsyeshm se ka krye veprn penale Prvetsimi gjate ushtrimit t detyrs nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK. Gjate hetimit kam mbledhur prova ne baze t t cilave, vrtetohet se i pandehuri ka punuar arktar n Ndrmarrjen tregtare XXnga Podujeva. Me 12.08.2008 ne ora 15,00 nga ana e Komisionit pr inventarizim t ndrmarrjes sht krye inventarizimi i arks dhe pas barazimit me sht konstatuar se n arke mungojn 840 euro. N procedurn e hetimit i pandehuri sht mbrojtur se nuk ka prvetsuar kto para por se sht e mundur te mos i jene regjistruar te gjitha pazaret e dits te cilat i ka dorzuar ne ndrmarrje. T njjtn gj e ka deklaruar edhe me rastin e barazimit lidhur me inventarizimin. Nga ana e ekspertizs se kryer nga eksperti i caktuar nga ana e gjyqtarit t procedurs paraprake vrtetohet se ne arke nuk ka mungese qe do t thot se i pandehuri nuk ka prvetsuar 840 euro nga parat e besuara ne pune. Nga mendimi i ekspertit rrjedh se ne arkn qendrore t ndrmarrjes sht konstatuar teprice ne shume prej 840 euro dhe se kjo shume ne librat e ndrmarrjes sht regjistruar si e ardhur e jashtzakonshme. Ne baze t ktyre provave gjej se nuk ekziston me dyshimi i arsyeshm se i
156
pandehuri ka krye veprn penale ne drejtim te s cils kam zbatuar hetimin e as ndonj vepr tjetr penale, qe ndiqet sipas detyrs zyrtare, prandaj vendosa te pushoje hetimin. PROKURORI PUBLIK
12. NJOHTIMI I T DMTUARIT PR PUSHIMIN E HETIMIT Emrtimi i prokuroris NDERMARRJA TREGTARE XX Podujeve rr. Marin Barleti 7. Ju njoftoje se me aktvendimin PP nr. / dat kam pushuar hetimin
kundr t pandehurit HH nga Podujeva te zbatuar pr shkak t veprs penale Prvetsimi gjat ushtrimit te detyrs nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK nga se me provat qe kam mbledhur gjate hetimit kam gjetur se nuk ekziston dyshim i arsyeshm se ai e ka krye ket vepr penale. Ju njoftoje s n baze te nenit 62 paragrafi 1 dhe 2 te KPPPK keni te drejte qe ne afat prej tet ditsh nga dita e pranimit t ktij njoftimi t ndrmerrni ndjekjen penale kundr HH nga Podujeva pran Gjykats Komunale ne Podujeve. Ju njoftoje gjithashtu se mund ti keni n diskonim te gjitha provat me te cilat un disponoj. PROKURORI PUBLIK
157
13. PROCESVERBAL MBI MARRJEN E TE PANDEHURIT NE PYETJE Emrtimi i prokuroris Procesverbal mbi marrjen e te pandehurit ne pyetje I hartuar nga ana e prokurorit publik me 12.08.2008 me rastin e marrjes ne pyetje te pandehurit HH nga Podujeva. T pranishm Prokurori publik Sekretarja juridike I pandehuri HH Mbrojtsi i t pandehurit, avokati AA Filluar n ora 10.00 Un ftova t pandehurin dhe nga ai mora kto t dhna personale. Emir, mbiemri, nofka nse ka, datlindja, vendi i lindjes, vendbanimi, emri dhe mbiemri i babs, emri dhe mbiemri i nens dhe mbiemri i saj i vajzris, shtetsia, gjendja statusore familjare, i pamartuar, i martuar, i veje, i ndare, fmijt, fmijt e moshs se mitur, profesioni, punsimi, gjendja pasurore, t dhnat mbi dnimin apo procedurat tjera penale nse zbatohen ndaj tij, t dhnat mbi paraburgimin apo arrestin shtpiak nse jan urdhruar apo konstatimi se mbrohet nga liria. Un e njoftova te pandehurin se ndaj tij kam filluar hetimin me aktvendimin PP nr / date pr shkak te dyshimit t arsyeshm se ka krye veprn penale Pengimi i personit zyrtar ne kryerjen e veprs penale nga neni 316 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 2 dhe 1 te KPPK. I pandehuri deklaroi: e kam kuptuar se pr ciln vepr penale ndaj meje sht duke u zbatuar hetimi dhe nuk kam nevoje pr shpjegime shtese. Un ju udhzoj se keni te drejte te angazhoni mbrojts dhe se keni te drejte qe me mbrojtsin t konsultoheni para se t ju marr n pyetje dhe gjat marrjes n pyetje, se keni t drejte t heshtni dhe t mos prgjigjeni n asnj
158
pyetje q do tùa parashtroj dhe se keni t drejte t krkoni nga un q gjate tr kohs se zbatimit te hetimit t mbledhin provat qe Ju i konsideroni te rndsishme pr mbrojtjen e Juaj. Pas ktij udhzimi i pandehuri deklaroi se ka angazhuar pr mbrojts avokatin AA nga Prishtine q sht prezent, sepse pr ket t drejte jam udhzuar edhe me ftesn qe me keni drguar, nuk kam nevoje t konsultohem me mbrojtsin para se t merrem n pyetje, do ta dhe mbrojtjen dhe prgjigjem ne pyetjet e parashtruara dhe se kam te drejte te krkoj marrjen e provave qe i konsideroj te nevojshme pr mbrojtjen time. Nnshkrimi i t pandehurit Deklarimi i t pandehurit n pyetjet e prokurorit publik. Deklarimi i t pandehurit n pyetjet eventuale t mbrojtsit Krkesat eventuale t t pandehurit pr mbledhjen e provave Ne fund te procesverbalit duhet shnuar konstatimin se u lexua apo jo, procesverbali dhe vrejtjet eventuale t t pandehurit a mbrojtsit n procesverbal. U krye ne ora 11,30 I pandehuri Mbrojtsi E vrtetojn Prokurori publik Sekretarja juridike
159
14. KERKESA E PROKURORIT PER MARRJEN E PROVES Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats Gjyqtarit t procedurs paraprake N shtjen penale t t pandehurve GG.nga Prishtina, pr shkak t veprs penale Trafikimi me njerz nga neni 139 paragrafi 1 I KPPK dhe HH nga Podujeva dhe SS nga Ferizaj, pr shkak t veprs penale Trafikimi me njerz nga neni 139 paragrafi 5 I KPPK, n baz t nenit 238 paragrafi I i KPPK paraqes KRKESE PR ZBATIMIN JASHTEZAKONSHME E MUNDSISE HETUESE shtetase e T .
Marrjen n pyetje t dmtuars, dshmitares SS nga Arsyetim Me aktvendimin mbi fillimin e hetimit PP nr. /
dat
jam duke
zbatuar hetimet kundr t pandehurit GG pr shkak t veprs penale Trafikimi me njerz nga neni 139 paragrafi 1 I KPPK dhe te pandehurve HH dhe SS pr nga nj vepr penale Trafikimi me njerz nga neni 139 paragrafi 5 i KPPK. E dmtuara dshmitarja SS sht shtetase e . Nga policia jam njoftuar
se ajo ka krkuar nga Organizata Ndrkombtare pr Migracion Ti mundsohet t kthehet n shtetin am. Ajo ka t drejt t kthehet n shtetin e saj nga se sht viktime e trafikimit me njerz dhe nuk ka mundsi ta detyrojm t qndroje n Kosov gjer n kohn e mbajtjes s shqyrtimit gjyqsor n t cilin ajo do t duhej t dshmoj. Duke pasur parasysh se jan shume t vogla gjasat se at do t mund ta sigurojm t dshmoj ne shqyrtimin gjyqsor krkoj qe sipas mundsis hetuese t jashtzakonshme ta merrni ne pyetje dhe se me rastin e marrjes ne pyetje t ftoni mbrojtsit e te pandehurve avokatet DD.FF.dhe TT qe te tre nga Prishtina dhe te pandehurit GG, HH dhe SS q t tre n paraburgim n Qendrn e Paraburgimit ne . PROKURORI PUBLIK
160
15. AKTVENDIM I PROKURORIT PR REFUZIMIN E KRKESES PR MARRJN E PROVS Emrtimi i prokuroris Prokurori publik I.I. me sekretaren juridike V.V. n shtjen penale t hetimit kundr t pandehurit HH. Nga Podujeva, pr shkak t veprs penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 t KPPK, duke vendosur lidhur me krkesn e t pandehurit pr marrjen e provs, ne baze te nenit 239 paragrafi 2 merr Vendim Refuzohet krkesa e t pandehurit pr marrjen e provs me dgjimin e dshmitarit GH. Arsyetim Gjat hetimit q jam duke zbatuar kundr t pandehurit, ai me ka propozuar t dgjoj n veti t dshmitarit G.H nga Podujeva. Sipas krkess rrjedh se dshmitari duhet t dgjohet n rrethanat se iniciativa pr rregullimin e shtjeve mbi nxjerrjen e Vizs Shengen pr t dmtuarin GS nuk ishte e t pandehurit por e te dmtuarit. Dshmitari GH si rrjedh nga krkesa sht djali i te pandehurit HH. Rrethanat nn t cilat sht vene kontakti ne mes t t pandehurit dhe t dmtuarit jan vrtetuar n trsi me dshmin e t dmtuarit dhe mbrojtjen e te pandehurit. i dmtuari ka deklaruar se pasi ka msuar se i pandehuri HH mund tìa nxjerr Vizn Shengen ai ka shkuar n shtpin e te pandehurit dhe me at rast ka takuar djalin e tij, dshmitarin e propozuar GH dhe se ai ia ka dhn numrin e telefonit t t pandehurit. I pandehuri nuk e konteston kt ne mbrojtjen e tij. Dshmitari me tutje deklaron se e ka thirre te pandehurin me telefon dhe se kane caktuar vendtakimin dhe as kto fakte nuk i konteston i pandehuri n mbrojtjen e tij. Nga kjo rrjedh se nuk ekzistojn shkaqe t rndsishme pr marrjen e ksaj prove sepse me marrjen e saj nuk do t vrtetohej ndonj fakt tjetr i rndsishm pr procedurn penale. PROKURORI PUBLIK
161
Udhzim juridik: kundr ktij vendimi i pandehuri ka t drejte ti paraqes ankes gjyqtarit t procedurs paraprake t Gjykats Komunale n xxxx. 16. KERKESA PARABURGIMIT Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats N shtjen penale kundr t pandehurit HH nga Podujeva, pr shkak t veprs penale Vrasje n tentative nga neni 146 lidhur me nenin 20 t KPPK n baze t nenit 282 paragrafi 1 i KPPPK paraqes KRKES PR CAKTIMIN E PARABURGIMIT Kundr t pandehurit HH nga Podujeva i biri I D.H. dhe S.H e gjinis , i lindur ne Podujev me ku dhe jeton rruga nr , shqiptar, shtetas i Republiks se Kosovs, i martuar, babe i tre fmijve nga te cilt dy te mitur, me profesion i punsuar ne , ne ndalim policor nga 10.08.2008 ne ora 12.00 Pr shkak te ekzistimit te dyshimit te bazuar me 10.08.2008, n Podujeve, n rrugn prpara shtpis se tij, me dashje qe ta privoje nga jeta te dmtuarit XX , pas nj fjalosje t shkurtr lidhur me znkn q nj dit me par kishin pasur fmijt e tyre te mitur G.H dhe Z.X, me revolen nr kalibr shtini 3 here n t dmtarin nga nj largsi prej 7 metrash dhe e goditi me dy plumba n dorn e majte dhe ne ann e djathte t kraharorit duke i shkaktuar lndime t renda trupore t rrezikshme pr jet n momentin e shkaktimit ndrsa veprn nuk e prfundoi sepse u pengua nga bashkshortja e tij S.H. e cila i doli prpara dhe ia morri revolen nga dora. Me ka kishte pr te kryer veprn penale Vrasje ne tentative nga neni 146 lidhur me nenin 20 te KPPK. A r s y e t im Dyshimi i bazuar se i pandehuri ka krye veprn penale n drejtim t s cils ndaj tij kam filluar hetimin me aktvendimin PP nr. / date 12.08.2008 te
162
PROKURORIT
PER
CAKTIMIN
depozituar ne gjykate po at dit, rrjedh nga kallzimi penal i Policis s Kosovs, Stacioni i Policis n Podujev, procesverbalit mbi shikimin ne vendin e ngjarjes, deklarats s t pandehurit dhne me rastin e arrestimit dhe shkresave tjera t lnds. N ket shtje penale duhet te dgjohen prve dshmitarve tjer edhe dshmitarja S.H bashkshorte e t pandehurit, dshmitari S.S fqinji i par i t pandehurit. Duke pasur parasysh kto raporte t t pandehurit me kta dy dshmitar ka baze pr te besuar se ai do te pengoje rrjedhn e procedurs penale duke ndikuar ne kta dy dshmitar me te cilt ai po t jet n liri mund t kontaktoj pa kurrfar pengesash. Masat tjera dhe as masa e arrestit shtpiak nuk jan te mjaftuara pr t siguruar zbatimin e suksesshm te procedurs penale, sepse me arrest shtpiak nuk eliminohet mundsia e kontaktimit t t pandehurit me dshmitaret e prmendur. Konsideroj se kto jan arsye pr caktimin e paraburgimit kundr t pandehurit n baz t nenit 281 paragrafi 1, nnparagrafi 1 dhe 2 pika (ii) te KPPPK prandaj gjej se kjo krkes sht e bazuar dhe se duhet aprovuar. PROKURORI PUBLIK 17. AKTAKUZA E PROKURORIT PA ZBATIMIN E HETIMIT Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats N baz t nenit 46 paragrafi 1 dhe nenit 304 paragrafi 1 t KPPPK paraqes kt AKTAKUZE Kundr t pandehurit HH nga Podujeva, rruga ne Podujev rruga I biri i nr dhe e gjinis , nr, i lindur me , jeton n
, shqiptar, shtetas i Republiks e Kosovs, i i papune, i dnuar me pare me me aktgjykimin P. nr. date
martuar, babe i tre fmijve te mitur, aktgjykimin e Gjykats Komunale n

163
, pr veprn penale Vjedhje e rende nga neni 253 paragrafi 1 nn paragrafi 1 t KPPK me dnim 6 muaj burgim, ka vuajtur dnimin, ndaj atij nuk zbatohet procedure pr ndonj vepr tjetr penale, ne ndalim policor nga data 10.08.2008 n ora 05,00, Sepse Me 08.08. 2008, n ora 04.00, me qllim t prvetsimit t kundrligjshm pr vete, morri pasurin e huaj te luajtshme, n at mnyr q s pari kaloi murin rrethues t oborrit t shtpis s t dmtuarit GG, q gjendet n Podujev rruga nr , e pastaj me shofer metali theu drynin n dern hyrse t kuzhins verore t t dmtuarit dhe nga aty morri nj televizor t marks Soni n vler prej 120 euro dhe u largua nga vendi duke hapur nga brenda dern hyrse t oborrit, Me ka ka kryer veprn penale Vjedhje e rend nga neni 253 paragrafi 1 nenparagrafi 1 i KPPK prandaj Propozoj Qe pran asaj gjykate t caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqsor ne te cilin do te thirren Prokurori publik komunal ne Prishtine, I pandehuri HH tani n ndalim policor n Stacionin e Policis n Podujev, Mbrojtsi i t pandehurit SS, avokat nga Podujeva, I dmtuarit GG nga Podujeva rruga nr. nr. Dshmitari SF nga Podujeva rruga Qe gjykata n procedurn e provave t vshtroj foto-dokumentacionin e prpiluar nga Policia, Stacioni Policor n Podujev nr dat , t lexoj vrtetimin mbi marrjen e prkohshme t sendit dhe vrtetimin mbi kthimin e sendit t dmtuarit, Q ndaj t pandehurit t caktohet paraburgimi pr arsyet nga neni 281 paragrafi 1 nnparagrafet 1 dhe 2 pika (iii) Q pas mbajtjes s shqyrtimit gjyqsor gjykata t pandehurin ta shpall fajtor pr veprn e akuzuar pr at dhe ta gjykoj n baz t ligjit. Arsyetim
164
Dyshimi i arsyeshm se i pandehuri ka krye veprn penale pr t ciln e akuzoj, rrjedh nga provat e mbledhura n procedurn paraprake dhe kallzimi penal i Stacionit t Policis n Podujev. Nga kto prova, vrtetohet se i pandehuri ditn dhe kohn e prshkruar n dispozit me qellim prvetsimi t kundrligjshm morri pasurin, televizorin, e t dmtuarit pasi me par kaloi murin rrethues t oborrit dhe me shufr hekuri theu drynin n kuzhinn verore t t dmtuarit. Dshmitari, SF i deklaroi policis se ishte n shtpin e tij, ai sht fqinj i par i t dmtuarit, dhe se rreth ors 04,00 kishte dgjuar nj krisme qe vinte nga oborri i te dmtuarit dhe pr ket kishte shkuar ne katin e dyte dhe kishte par nj person duke dal nga kuzhina verore e t dmtuarit me televizor n dor. Menjher pr ket kishte thirre me telefon policin. Pastaj e kishte thirre me telefon edhe t dmtuarin. I dmtuari deklaroi se dera hyrse e kuzhins verore ishte e mbyllur me dry dhe se rreth ors 04,00 e kishte thirre me telefon dshmitari SF duke i thne se dikush sht n oborrin e tij. Pasi ka dale ne oborr ka pare n toke pran ders se kuzhins verore drynin e thyer dhe nj shufr hekuri. Rreth ors 05,00 n shtpin e tij ka ardhur policia dhe ka fotografua vendin e ngjarjes, ka marr drynin dhe shufrn e hekurit. Me datn 07.08.2008 policia i ka kthye televizorin. Televizorin e ka ble para dy muajsh me mim prej 120 euro. Nga foto-dokumentacioni i vendit t ngjarjes vrtetohet se shtpia e te dmtuarit sht e rrethuar me mur, se dera e kuzhins se te dmtuarit sht e hapur dhe pran saj ne toke sht gjetur dryni i thyer dhe nj shufr hekuri. I pandehuri ne deklaratn e vet dhne ne polici, ne prezencn e mbrojtsit, pranoi se ka hyr n oborrin e shtpis s t dmtuarit duke kaluar murin, ka thyer drynin n dern e nj lokali dhe nga aty ka marre nj televizor dhe se n momentin, kur ishte larguar afro 200 metra nga shtpia ishte arrestua nga policia. Pr televizorin e marre policia i kishte dhne vrtetim me shkrim. Deklaroi se sht i gjendjes se varfr, i papun dhe se ka pasur pr qllim q televizorin ta shes dhe blej ushqim pr familjen. Te gjitha kto jan prova te pranueshme dhe vrtetojn ekzistimin e dyshimit t bazuar se i pandehuri ka krye veprn penale pr t ciln e akuzoje dhe se nuk ka rrethana q prjashtojn prgjegjsin e tij penale prandaj ai penalisht sht prgjegjs pr veprn e kryer.
165
I pandehuri ishte i dnuar me par pr vepr t njjt penale dhe ka vuajtur dnimin gjasht muaj burgim. Dnimi i mparshm ndaj tij nuk ka arrit qllimin e dnimit dhe duke pasur parasysh se prsri ka kryer vepr penale kundr pasuris ekziston frika e bazuar se ai po t jet n liri do t prsris veprn penale prandaj edhe propozimi pr caktimin e paraburgimit sht i bazuar. N baz t t gjitha ktyre kjo aktakuz sht me vend dhe e bazuar ne ligj. PROKURORI PUBLIK 18. AKTAKUZE E PROKURORIT PAS HETIMIT Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats N baz t nenit 46 paragrafi 1 dhe nenit 304 paragrafi 1 t KPPPK paraqes kt AKTAKUZE Kundr t pandehurit HH nga Podujeva, shnimet personale si n aktakuzn e mparshme me dalim se ky nuk sht i dnuar, Sepse 1. Me 08.08.2008, rreth ors 21,00, n rrugn n mes fshatrave dhe
komuna e Podujevs, prvetsoi pasurin e luajtshme t t dmtuarit me qellim q vets ti sjell dobi pasurore t kundrligjshme n at mnyre q nga larg pa se n drejtim t fshatit vinte nj automjet, vuri nj dru n rrug duke pamundsuar kalimin dhe n momentin kur i dmtuari SS me automjetin e tij Golf 2 me targa xxxKSxxx arriti te pengesa dhe ndali automjetin i pandehuri doli nga mali me revolen e marks TT kal 9 mm., ne dor dhe e detyroi t dmtuarin ta hap dern e automjetit e pastaj e detyroi edhe t dal jasht dhe derisa me nj dor i mbante revolen me dorn tjetr i morri nga xhepi kmishs kuletn me para ne shume prej 250 euro dhe dokumentet personale ndrsa nga xhepi i pantallonave telefonin celular Nokia me numr 044 xxx xxx, dhe duke pare n drejtim t vendit t ngjarjes vinte nj automjet tjetr iku, nga vendi i ngjarjes dhe duke ikur nga dora i ra telefoni i t dmtuarit.
166
Me ka ka kryer veprn penale Grabitje nga neni 255 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 1 t KPPK 2. Se nga mbarimi i lufts n e gjer me 09.09.2008, pa autorizim t organit kompetent mbajti n pronsi revolen e marks TT me numr serik xxxxx kalibr 9 mm. dhe shtat fishek t kalibrit 9.oomm, Me ka ka krye veprn penale Mbajtja ane pronsi, n kontrolle, n posedim ose n shfrytzim t paautorizuar t armeve nga neni 328 paragrafi 2 te KPPK n bashkim real me veprn penale t prshkruar nn piken 1 t ksaj dispozite, prandaj Propozoj Q pran asaj gjykate t caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqsor n t cilin gjykata do t thrras Prokurori publik t qarkut n T pandehurin n paraburgim n Qendrn e Paraburgimit n Mbrojtsin e t pandehurit GG, avokat nga T dmtuarin SS nga fshati komuna Q gjykata n procedurn e provave t lexoj procesverbalin e hartuar me rastin e kontrollit t shtpis s t pandehurit, vrtetimin mbi marrjen e prkohshme te sendeve nga i pandehuri, vrtetimin mbi kthimin e sendeve t dmtuarit, fotodokumentacionin mbi vendin e ngjarjes dhe kontrollit, mendimin e ekspertit mjeko-ligjor dhe procesverbalin dhe fotodokumentacioni mbi njohjen e personit te hartuar nga policia. Q gjykata pas mbajtjes se shqyrtimit gjyqsor t pandehurin ta shpall fajtor pr veprn e akuzuar penale dhe ta gjykoje n baz t ligjit. Arsyetim Dyshimi i arsyeshm se i pandehuri ka kryer veprn penale pr te ciln e akuzoj me kt aktakuze, rrjedh nga provat e mbledhura n procedurn e hetimin qe kam zbatuar ndaj tij n drejtim t veprs penale Grabitje nga neni 255 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 1 t KPPK.
167
Me provat e mbledhura gjate hetimit vrtetohet n trsi kryerja e veprave penale, vrtetohet se veprat penale i kreu i pandehuri dhe se nuk ka rrethana q prjashtojn prgjegjsin e tij penale. Nga dshmia e t dmtuarit vrtetohet se ai natn kritike, rreth ors 21 duke u kthyer ne shtpi me automjetin e vet Golf 2 me targe xxx KS xxx, n rrugn n mes fshatrave dhe hasi ne nj penges t shkaktuar nga nj dru i ven n mes t rrugs. Me tutje nga kjo dshmi vrtetohet se ai posa ndali automjetin, nga mali doli nj person i armatosur me revole dhe e detyroi at te dale nga automjeti dhe derisa ia mbante te drejtuar revolen nga xhepi i kmishs i morri kuletn me para dhe dokumente personale ndrsa nga xhepi i pantallonave telefonin celular. N kulete ka pasur para n shum prej 250 euro, ndrsa telefoni ishte i marks Nokia me kartel me numr 044 xxx xxx. Duke ikur ka pare se t pandehurit i ka rene telefoni nga dora mirpo nuk e ka prekur dhe i ka treguar vendin policis dhe se policia e ka marre telefonin pr ekzaminim. Personi i cili ka krye veprn penale ishte i gjat rreth 170 cm, kishte ngjyr te verdh t flokve dhe mustaqe ndrsa t veshura kishte pantallona e zeza dhe kmish t zez. N kohn e kryerjes s veprs penale vetm sa kishte filluar t bie muzgu dhe dukshmria n largsi deri n 30 metra, ende ishte e mir. Nga foto-dokumentacioni i vendit t ngjarjes vrtetohet se n rrug ekziston pengesa e shkaktuar me nj dru dhe se 10 metra afr vendit te ngjarjes sht gjetur telefoni i t dmtuarit. Me ekzaminimin forenzik (mjeko-ligjor) t telefonit, t kryer n baz t urdhress s gjyqtarit t procedurs paraprake, n t jan gjetur gjurmt e vijave papilare t gishtrinj, t madh dhe tregues t t pandehurit. Me rastin e zbatimit te kontrollit t kryer n shtpin e t pandehurit sht gjetur n dhomn e tij te fjetjes, n orman, kuleta me dokumente personale, letrnjoftimin, patent shoferin dhe karteln e Banks pr Biznes n emr t t dmtuarit dhe revolja e marks TT me numr xxxxx kal 9 mm. Nga procesverbali dhe foto-dokumentacioni i hartuar me rastin e njohs s personit vrtetohet se i pandehuri ishte i shnuar me numrin 2 dhe se i dmtuari e njohu at si kryes t veprs penale. I pandehuri n hetime n mbrojtjen e vet deklaroi se revolen e posedon si kujtim nga Lufta n Kosov dhe se nuk e ka prdor asnjher pas lirimit
168
dhe se e mban pr siguri personale, ndrsa mohon n trsi t ket kryer veprn penale t grabitjes. Deklaron se kuletn e ka gjetur ne rruge t fshatit dhe se n t nuk ka pasur para por vetm dokumente personale dhe ka pasur pr qellim ta dorzoje ne polici n mnyr qe ti kthehet t dmtuarit. Mbrojta e ktill e t pandehurit sa i prket veprs penale nn piken dy te dispozits vrtetohet me vrtetimin mbi marrjen e revoles dhe me vshtrimin n revolen e konfiskuar prkohsisht dhe 7 plumbat e kalibrit 9 mm. Mbrojtja e t pandehurit lidhur me veprn penale nga pika 1 e dispozits sht e pabazuar dhe n kundrshtim me provat mendimin e ekspertit t forenzikes, procesverbalin mbi kontrollin e shtpis se te pandehurit dhe procesverbalin mbi njohjen e t pandehurit prandaj si e till sht e drejtuar me qllim t shmangies se prgjegjsis penale dhe gjykata duhet a vlersoje si e tille. Ne baze t t gjitha ktyre rrjedh se kjo aktakuz sht me vend dhe e bazuar n ligj. PROKURORI PUBLIK 19. ANKESA E PROKURORIT PR SHKELJE ESENCIALE Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats Pr Emrtimi i gjykats se shkalles se dyte Kundr aktgjykimit t Gjykats Komunale n Prishtine, P. nr. / dat
n shtjen penale t t pandehurit HH nga Podujeva, pr shkak t veprs penale mashtrim nga neni 261 paragrafi 1 te KPPK, n baz t nenit 47 paragrafi 2 nnparagrafi 3 dhe neni 399 par 1 dhe 2 t KPPPK paraqes Ankes Pr shkak te shkeljeve esenciale te dispozitave te procedurs penale 403 paragrafi 1 nnparagrafi 12 I KPPPK dhe Propozoj T aprovohet ankesa e bazuar dhe aktgjykimi t anulohet.
169
Arsyetim Gjykata Komunale n Prishtine, me aktgjykimin P.nr. / date n
baz t nenit 390 nnparagrafi 3 liroi nga aktakuza pr veprn penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 1 t pandehurin HH nga Podujeva. Aktgjykimi prmban shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale nga neni 403 par. 1 nnparagrafi 12 I KPPPK nga se dispozits sht n kundrshtim me arsyetimin ndrsa ajo q thuhet n arsyetim t aktgjykimit lidhur me faktet vendimtare sht n kundrshtim me prmbajtjen e provave n shkresa t lnds. Nga dispozita rrjedh se gjykata t pandehurin e liroi nga aktakuza nga se nuk u provua se ai kreu veprn penale pr t ciln akuzohet. Prkundr ksaj nga arsyetimi i aktgjykimit rrjedh se gjykata te pandehurin e liroi pr arsye se vepra penale pr t ciln ai akuzohej nuk sht vepr penale. N pjesn e aktgjykimit, faqe tre kryerreshti 2, gjykata thot nuk sht kontestuese se i pandehuri nga i dmtuari morri borxh shumn prej 2000 euro me kusht qe tìa ktheje pr pes dite. Me huazimin e parave n mes te kontraktuesve krijohet raport juridiko civil dhe nse ndonjri prej kontraktuesve nuk prmbush obligimet nga kontrata ka te drejte t krkoj prmbushjen nga procedure gjyqsore n kontest civil. Nga ky fakt gjykata gjen se n veprimet e t akuzuarit nuk prmbahen elementet qensore t veprs penale dhe se kemi te bjm me raport juridiko civil. N arsyetim t aktgjykimit gjykata me rastin e paraqitjes se prmbajtjes se provave ato i paraqet n kundrshtim me prmbajtjen e tyre. I dmtuari n shqyrtimin gjyqsor deklaroi se te pandehurin e njeh qe dy muaj. Dy dit para dats 08.08.2008 i dha 2000 euro hua pr pes dit nga se i nevojiteshin pr ta drguar t mn e smur nga kanceri pr shrim ne Republikn e Shqipris. I kishte thne se vllai i tij q sht n Suedi brenda pes dite do tìa drgonte parat ne shume prej 2000 euro. Me tutje i dmtuari ka deklaruar se ka bisedua me dshmitarin GG dhe i ka treguar pr huan. Dshmitari i kishte thn se t ka mashtruar nga se n kt mnyr ka vepruar edhe me persona tjer. Pas kalimit t afatit pr kthimin e borxhit i pandehuri gjithnj sht fshehur dhe nuk sht paraqitur n takimet e caktuara n telefon. I dmtuari nga dshmitarja DH motr e t pandehurit ka krkuar numrin e telefonit t vllait t saj n Suedi dhe kur i dmtuari ka biseduar me t me telefon ai i ka treguar se nuk sht e vrtet se ka marre pr detyre ti drgoj t pandehurit 2000 euro nga se nenn as nuk e ka t smure nga
170
kanceri. I kishte thn edhe se ky sht personi i pest q atij i tregon se i pandehuri i ka mashtruar N arsyetim t aktgjykimit gjykata vetm thot se i dmtuari ka deklaruar se i pandehuri i ka krkuar 2000 euro hua pr pes dit pr t drguar t mn n shrim dhe se ky ka pranuar dhe se ia ka dhn. Me tutje shton vetm edhe se i dmtuari ka deklaruar se disa here ka krkuar nga i pandehuri kthimin e borxhit dhe se i pandehuri gjithnj i ka thne q ti vazhdoje afatin e kthimit t borxhit dhe se borxhin do tìa paguan gjithsesi. Nga kjo shihet se ajo qe gjykata n arsyetim t aktgjykimit thot lidhur me prmbajtjen e deklarats se t dmtuarit sht n kundrshtim t plot me prmbajtjen e deklarats n shkresa t lnds. Te gjitha kto paraqesin shkelje esenciale te dispozitave t procedurs penale dhe se aktgjykimi i ktill nuk sht i ligjshm dhe se duhet anuluar. PROKURORI PUBLIK.
20. ANKESA E PROKURORIT PER GJENDJE FAKTIKE Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats pr Emrtimi i gjykats s shkalls se dyt Kundr aktgjykimit t Gjykats Komunale n Prishtin P nr dat
n shtjen penale t t pandehurit HH nga Podujeva pr shkak t veprs penale vjedhje pyllit nga neni 285 paragrafi 1 I KPPK paraqes Ankese Pr shkak t vrtetimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike dhe Propozoj T aprovohet ankesa e bazuar dhe aktgjykimi t anulohet.
171
Arsyetim Me aktgjykimin e prmendur, gjykata n baz t nenit 390 nnparagrafi 3 i KPPPK liroi nga akuza t pandehurin HH nga Podujeva pr veprn penale Vjedhje pylli nga neni 258 paragrafi 1 i KPPK. Gjykata nuk vrtetoj n mnyr t plot gjendjen faktike kur gjet se nuk u provua se i pandehuri kreu veprn penale pr t ciln u akuzua. N kt shtje penale gjykata dgjoi si dshmitar dshmitarin XX roje e pyllit dhe GG nga fshati xx. Me dshmin e dshmitarit XX u vrtetua se i pandehuri ditn kritike n pyllin ne vendin xx kishte prere 1.70 m3 dru me qellim t vjedhjes dhe se drunjte e prere i ka bart me qerre te hekurt qe e trhiqnim dy lope nga te cilat njra e kuqe dhe tjetra e zeze. Me dshmin e tij me tutje u vrtetua se ai shnimet personale pr t pandehurin, nga se ky kishte refuzuar tìa jap, i kishte marre nga dshmitari SS i cili e njeh t pandehurin dhe i cili at e kishte pare me qerre te ngarkuar me dru qe e trhiqnin dy lop duke kaluar rrugs se fshatit pr n shtpin e vet. Dshmitari GG deklaroi se t pandehurin e ka dhndr dhe se ditn kritike ai ishte ne shtpin e tij ne fshatin xx dhe se tere ditn se basku kishin punuar n hapjen e pusit pr uj t pijshm. Gjykata nuk vrtetoj n mnyre t plot dhe t drejt gjendjen faktike nga se refuzoj t dgjoj dshmitarin SS i cili do t dshmonte se ditn kritike dshmitarit XX i kishte treguar pr identitetin e t pandehurit dhe se e kishte par t pandehurin me qerre qe e trhiqnin dy lop e t ngarkuar me dru duke kaluar rrugs se fshatit pr n shtpi. Pas vendosjes lidhur me kt ankese dhe anulimit te aktgjykimit propozoj q ta udhzoni gjykatn e shkalles se par q n rigjykim t merr kt prove me dgjimin e dshmitarit SS nga fshati xx. PROKURORI PUBLIK
172
21. ANKESA E PROKURORIT PUBLIK PER SHKELJE TE LIGJIT PENAL Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats Pr Emrtimi i gjykats s shkall se dyt. Kundr aktgjykimit t Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr / dat
n shtjen penale t t pandehurit HH nga Podujeva pr shkak t veprs penale Mbajtja n pronsi n kontrolle, n posedim ose shfrytzim t paautorizuar t armve nga neni 328 paragrafi 1 i KPPK paraqes Ankes Pr shkak t shkeljes se ligjit penal, neni 404 nenparagrafi 1 lidhur me nenin 328 paragrafi 1 I KPPK dhe Propozoj T aprovohet ankesa e bazuar t ndryshohet aktgjykimi i kundrshtuar dhe i pandehuri t shpallet fajtor pr veprn penale pr t ciln sht akuzuar e t dnohet n baz t ligjit. Arsyetim Gjykata e Qarkut ne Prishtine me aktgjykimin e prmendur n baz t nenit 390 nenparagafi 1 i KPPPK liroi t pandehurin nga aktakuza. Me aktgjykim gjykata n mnyr t plot dhe t drejt vrtetoi gjendjen faktike mirpo n gjendjen e vrtetuar faktike aplikoi gabimisht ligjin penal kur gjet se vepra pr t ciln akuzohet i pandehuri nuk sht vepr penale pr q eventualisht mund t jet kundrvajtje. Gjykata vrtetoj se i pandehuri me lejen e organit kompetent mban armn, pushkn e gjuetis t marks xx kalibr 12 mm. Ajo me tutje vrtetoj drejt se i pandehurit me kt arm shtini dy here ne ajr n shenj gzimi se djalit t tij i kishte lindur nj fmij. Po ashtu gjykata vrtetoj drejte se pandehuri ditn kritike armn e prdori n mnyr t paautorizuar.
173
Qndrimi i gjykats se pr t ekzistuar vepra penale nga neni 328 paragrafi 1 I KPPK prdorimi i paautorizuar i arms duhet kryer me qllim fiksimi apo krcnimi sht i gabuar. Kjo vepr penale mund t kryhet me arm q kryesi e mban pa autorizim dhe me autorizim t organit kompetent. Mnyra e par e kryerjes s ksaj vepre sht prdorimi me friksim , krcnim ose n ndonj mnyr tjetr t paautorizuar, mnyra e dyt sht vringllimi me arm me friksim, krcenim apo n ndonj mnyr tjetr t paautorizuar dhe mnyra e tret e kryerjes s ksaj vepre penale kryhet me urdhrimin e personit tjetr pr t ndrmarr ndonjrin nga veprimet me te cilat kryhet vepra penale. Prdorimi i paautorizuar i arrs do t thot prdorim i saj n ndonj mnyr tjetr t paautorizuar prve prdorimit dhe vringllimit me qllim krcnimi apo friksimi. Duke shtne me arme n gazmend n kundrshtim me rregullat e mbajtjes dhe prdorimit t arms s gjuetis, pandehuri kreu veprn penale pr t ciln akuzohet. PROKURORI PUBLIK
22. ANKESA E PROKURORIT PUBLIK KUNDR AKTVENDIMIT Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats Pr Kolegjin e asaj gjykate nga neni 22 paragrafi 3 i KPPPK Kundr aktvendimit t gjyqtarit t procedurs paraprake nr. 59/08 dat 08.08.2008 n baz t nenit 283 paragrafi 3 t KPPPK paraqes Ankese Pr arsye t aplikimit te gabuar t dispozits se nenit 273 paragrafi 1 t KPPPK dhe p r o p o z oj
174
Q ankesa t aprovohet dhe aktvendimi t ndryshohet dhe t pandehurit ti caktohet paraburgimi n baz t nenit 281 paragrafi 1 nnparagrafi 1 dhe 2 pika (ii) e KPPPK Arsyetim Gjyqtari i procedurs paraprake me aktvendimin nr 59/08 t dats 08.08.2008, refuzoi krkesn pr caktimin e paraburgimit te pandehurit HH nga Podujeva dhe atij i urdhroi masn paraqitje n stacionin policor nga neni 273 paragrafi 1 te KPPPK. Me aktvendim gjykata aplikoi gabimisht dispozitn e nenit 273 paragrafi 1 te KPPPK. N krkes pr caktimin e paraburgimit dhe shkresat e lnds rrjedh se n n procedurn e hetimit duhet dgjuar dshmitaret GG., KD, dhe GL. t gjith puntor n t njjtn organizat t biznesit me t pandehurin dhe se pr kt arsye t pandehurit duhet caktuar paraburgimin sipas bazs nga pika (ii) e nenparagrafit 2 t paragrafit 1 te nenit 281 t KPPPK. Gjykata vrtetoi gabimisht se masa e urdhruar sht e mjaftueshme pr t penguar t pandehurin t ndikoj n dshmitar. Ne baz t mass s urdhruar i pandehuri duhet t paraqitet n stacionin policor do t shtunn e dyt. Kjo do te thot se ai sht i lir, se mund t kontaktoj cilindo person sipas dshirs se tije, pra edhe dshmitaret q duhet dgjuar n hetime dhe edhe t tentoj t ndikoj. Pr t penguar t pandehurin t ndikoj n kta dshmitare nuk sht e mjaftuar kjo mas dhe as masa e arrestit shtpiak sepse edhe kjo mase nuk siguron pengimin e te pandehurit te takohet me dshmitart. Gjat arrestit shtpiak i pandehuri duhet t qndroj n shtpi por kjo mas nuk nnkupton edhe pengimin e vizitave t pandehurit nga persona t ndryshm edhe nga dshmitaret me te cilt ai sht koleg i puns. I pandehuri edhe gjat procedurs paraprake ka tentuar t ndikoj n dshmitar, Djali i t pandehurit HD me datn 08.08.2008 i ka telefonuar dshmitarit GG derisa me t bisedonte policia n vendin e tij t puns dhe ka krkuar t takohet me dshmitarin. Dshmitari GG ka deklaruar se nuk e njeh djalin e t pandehurit dhe nga kjo mund t kuptohet se arsyeja e vetme q ai i krkoj dshmitarit takim sht q t tentoj t ndikoj n t. PROKURORI PUBLIK
175
23. KRKESA E PROKURORIT PUBLIK PR MBROJTJE T LIGJSHMRIS REPUBLIKA E KOSOVS PROKURORIA PUBLIKE E KOSOVS PKL nr /08 Dat P R I SH T I N GJYKATS S QARKUT Pr GJYKATN SUPREME T KOSOVS P R I SH T I N Kundr aktgjykimit t Gjykats s Qarkut n dhe atij t Gjykats Supreme t Kosovs AP nr. P. nr. dat dat n
shtjen penale t t gjykuarve HH nga Podujeva dhe GG nga Gjilani, n baz t nenit 452 paragrafi 1 dhe 2 t KPPPK paraqes KRKES PR MBROJTJE T LIGJSHMRIS Pr shkak te shkeljes esenciale te dispozitave t procedurs penale nga neni 403 paragrafi 1 nenparagrafi 12 dhe 403 paragrafi 2 lidhur me nenin 387 paragrafi 1 t KPPPK dhe Propozoj T aprovohet krkesa e bazuar dhe aktgjykimet t anulohen. Arsyetim Gjykata e Qarkut n me aktgjykimin P. nr. dat shpalli
fajtor t gjykuarit HH nga Podujeva dhe GG nga Gjilani pr veprn Rrezikim i trafikut publik nga neni 297 paragrafi 5 lidhur me paragrafin 3 dhe 1 t KPPK dhe i gjykoi, t gjykuarin HH me dnim burgimi ndrsa t gjykuarin GG me dnim burgimi .
176
Gjykata Supreme e Kosovs, me aktgjykimin AP nr.
dat
refuzoi
t pabazuara ankesat e t gjykuarve dhe vrtetoi aktgjykimin e gjykats se shkalls s par. Aktgjykimi i gjykats s shkalls s par ka dispozit t pakuptueshm. Nga dispozit rrjedh se q t dy t gjykuarit kan kryer nj vepr penale pr t ciln ata u shpallen fajtor mirpo ata nuk u shpallen fajtor se veprn penale e kane kryer n bashkkryerje. Dy t akuzuar nj vepr penale mund ta kryejn vetm n bashkkryerje ndrsa nga dispozita rrjedh se gjate kryerjes se veprs penale secili nga ata ka vepruar pavarsisht nga njeri tjetri dhe jo ne bashkkryerje si rrjedh nga prshkrimi n dispozit i veprimeve me t cilat gjykata gjet se ata e kryen veprn penale. Aktgjykimi i gjykats s shkalles s par bazohet n prova q nuk u proceduan n shqyrtimin gjyqsor. Sipas dispozits se nenit 387 paragrafi 1 I KPPPK gjykata e bazon aktgjykimin vetm n faktet dhe provat e proceduara n shqyrtimin gjyqsor. Dgjimi n veti t dshmitareve i t dmtuarve XX , LL, dhe SS, prfaqsuesit t t dmtuarit KP dhe leximi me pajtimin e palve i deklarats s t dmtuarit HR, t dhn n hetime, jan, sipas procesverbalit mbi shqyrtimin gjyqsor, t vetmet prova qe u proceduan n procedurn e provave. Provat materiale, raportet mjeko-ligjore, fotodokumentacioni i vendit te ngjarjes dhe as konstatimi dhe mendimi i ekspertit t komunikacionit nuk u lexuan dhe nuk prezantuan fare ne shqyrtimin gjyqsor. Gjykata edhe prkundr ksaj aktgjykimin e vet e bazon kryesisht n kto prova e sidomos n mendimin e ekspertit t komunikacionit lidhur me veprimet e t gjykuarve gjat kryerjes se veprs penale dhe pasojat e veprs penale q sht n kundrshtim me dispozitn e nenit 387 paragrafi 1 I KPPPK. Duke vepruar n kt mnyr dhe duke mos zbatuar kt dispozite gjykate shkeli t drejtn e t gjykuarve n mbrojtje dhe kjo shkelje ka ndikuar me marrjen e aktgjykimit t ligjshm dhe t drejt. Duke pasur parasysh kto shkelje q prmban aktgjykimi i gjykats se shkalls s par Gjykata Supreme e Kosovs do t duhej, me rastin e shqyrtimit t ksaj krkes, t zbatoj dispozitn e nenit 458 te KPPPK nga se saktsia e fakteve t vrtetuara me aktgjykim vihet plotsisht n dyshim nga se me aktgjykim faktet u vrtetuan me prova q nuk u proceduan ne shqyrtimin gjyqsor.
177
Duke mos eliminuar kto t meta t aktgjykimit t gjykats s shkalls s par t njjta shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale i prmban edhe aktgjykimi i gjykats s shkalls s dyt. PROKURORI PUBLIK 24. PROPOZIM AKUZE E PROKURORIT PUBLIK Emrtimi i prokuroris Emrtimi i gjykats N baz t nenit 47 paragrafi 1 nnparagrafi 2 dhe nenit 462 paragrafi 1, 2 dhe 3 t KPPPK paraqes PROPOZIM AKUZE Kundr HH nga Podujeva, i biri I G dhe H e gjinis L, i lindur n Podujev me 12.12.1988 ku dhe jeton rruga nr. , shqiptar, shtetas i Republiks s Kosovs, i papun, i martuar, babe i tre fmijve, ka qen n ndalim policor nga data 08.08. 2008 ne ora 12,00 gjer m 09.08. ne ora 17,00, mbrohet nga liria, Sepse me datn 08.08.2008, rreth ors 11,30, n tregun e bagtive n Podujev morri pasurin e luajtshme t t dmtuarit DD, me qllim t prvetsimit t kundrligjshm pr vete n at mnyre q padiktueshm, nga mbrapa, nga xhepi i pasm i pantallonave t t dmtuarit, nxori kuletn e tij n t ciln kishte 250 euro dhe dokumentet tjera personale dhe duke u larguar u privua nga liria nga dshmitari XX i cili e kishte par duke ia marr te dmtuarit kuletn, Me ka ka kryer veprn penale Vjedhje nga neni 252 paragrafi 1 t KPPK dhe Propozoj Q pran asaj gjykat t caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqsor n t cilin gjykata do t thrras
178
T pandehurin HH n adresn e dhn, T dmtuarin DD nga fshati komuna e Podujevs Dshmitarin XX nga fshati komuna e Mitrovics Q gjykata n procedurn e provave t lexoj vrtetimin mbi marrjen e prkohshme t kulets dhe parave nga i pandehuri dhe vrtetimin mbi dorzimin e tyre t dmtuarit q t dy t dats 08.08,.2008. Q gjykata pas mbajtjes s shqyrtimit gjyqsor t pandehurin t shpall fajtor dhe dnoj n baz t ligjit. PROKURORI PUBLIK
25. PROPOZIM AKUZE E PROKURORIT PUBLIK ME KRKES PR DHNIEN E URDHRIT NDSHKIMOR Emrtimi i Prokuroris Emrtimi i gjykats Ne baze te nenit 47 paragrafi 1 nnparagrafi 2, neni 462 paragraft 1, 2 dhe 3 dhe neni 476 paragrafi 1 te KPPPK paraqes PROPOZIM AKUZE ME KRKES PR DHNIEN E URDHRIT NDSHKIMOR Kundr HH nga Podujeva, i biri i G dhe H e gjinis Podujev me ku dhe jeton rruga nr. i lindur n shqiptar, shtetas i
Republiks se Kosovs, i pa pune, i martuar babe i tre fmijve, ka qen n ndalim policor n kohen prej 08.08.2008 n ora 12,00 gjer me 09.08.2008 n ora 17, 00, mbrohet nga liria, Sepse me datn 08.07.2008, rreth ors, duke ditur se kartmonedhat nr. Nxxxxxxxxxxx dhe Dxxxxxxxxxxx n poen prej nga 20 euro secila, jan t
179
falsifikuara, sepse dshmitari GG, pronar i DPH Lisi n Podujeve, me rastin e pagimit t llogaris nuk ia kishte pranuar dhe e kishte njoftuar se ato jan t falsifikuara, i vuri n qarkullim n lokalin n DPT Lisi n Podujev rruga nr n at mnyr q mallin e bler n vler prej 34,90 euro ia pagoi me ato banknota t miturit HL i cili punonte n lokal. Me ka ka krye veprn penale Falsifikimi i paras nga neni 244 paragrafi 3 i KPPPK dhe Krkoj q t pandehurit ti shqiptohet Urdhri ndshkimor me t cilin gjykata do ta gjykoj me dnim me gjobe. Nse urdhri ndshkimor nuk shqiptohet apo i pandehuri paraqet kundrshtim ndaj urdhrit t shqiptuar Propozoj Q pran asaj gjykat t caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqsor n t cilin gjykata do t ftoj: Prokurorin Publik Komunal ne Prishtin, T pandehurin HH n adresn e dhn, Dshmitart GG nga Podujeva rruga nr rruga nr
dhe HL nga Podujeva
Q gjykata n procedurn e provave t lexoj mendimin lidhur me ekzaminimin e parave t falsifikuara dhe vrtetimin mbi marrjen e parave nga dshmitari HH. Q gjykata pas mbajtjes se shqyrtimit gjyqsor te pandehurin ta shpall fajtor dhe gjykoj n baz t ligjit. PROKURORI PUBLIK
180
LIGJI PENAL PR T MITUR
Ismet Kabashi

PJESA E PAR
KAPITULLI I- PARIMET UDHZUESE N dispozitn e nenit 1 t Ligjit Penal pr t Mitur (LPM) jan dhn parimet udhzuese, q jan parime plotsuese t parimeve t prgjithshme t Kodit t Prkohshem Penal t Kosovs (KPPK), dhe Kodit t Prkohshm t Procedurs Penale t Kosoves (KPPPK). Dispozitat e kapitujve I-IX te LPM kan t bjn me t drejtn materiale penale, dispozitat e kapitujve X- XV pr procedurn, dispozitat e kapitullit XVII pr ekzekutimin e masave edukative, dispozitat e kapitullit XVIII pr ekzekutimin e denimeve, dispozitat e kapitullit XIX pr ndihmn q duhet dhn t miturit pas ekzekutimit t masave edukuese institucionale, ose burgimit pr t mitur, kapitull XX pr ekzekutimin e masave pr trajtimin e detyrueshm pr rehabilitimin ose trajtimin psikiatrik t detyrueshm, dhe kapitulli XXI pr gjykimin e autorve madhor t veprave penale t kryera ndaj t miturve. Qllimi i drejtsis pr t mitur prcaktohet i atill q t siguroj mirqenien e t miturve dhe q masat dhe dnimet e shqiptuara t miturve t jen ne proporcion me nevojat pr largimin nga rruga e kriminalitetit dhe edukimi i tyre. N dispozitat e nenit 1 paragrafet 5 dhe 6 ligjdhnsi prdor termin fmij i privuar nga liria. Sipas nenit 2 paragrafi 1 te LPM fmij sht personi q nuk ka mbushur moshn tetmbdhjet vjeq, dhe ky term prdoret ne rastet kur fmija sht viktim e veprs penale sepse n paragrafin 2 t nenit 2 sht dhn prkufizimi i termit i mitur. Pr aryse, se vetm i mituri mund t privohet nga liria e jo edhe fmija nn moshn katrmbedhjet vje. Fjalet fmij i privuar nga liria t prdorura n dispozitat e paragrafeve 5 dhe 6 t nenit 1 t LPM kan t bjn me t miturin. Fakti se n nj procedur penale nj i mitur shte privuar nga liria i detyron organet pr zbatimin e ligjit t veprojn n mnyre shum urgjente, t trajtojn t miturin duke mos
181
lnduar dinjitetin dhe personalitetitn e tij njerzor, dhe duke i mundsuar atij ndihm t menjhershme ligjore dhe ndihm tjetr adekuate me moshn dhe nevojat e tij. KAPITULLI II - FUSHA E ZBATIMIT Zbatimi i dispozitave t LPM prcaktohet n baz t moshs s kryesit n kohn e kryerjes s veprs penale dhe jo n kohn e gjykimit. Sipas dispozitave t ktij ligji do t zbatohet procedura ndaj personit q ka kryer vepr penale, si i mitur pa marr parasysh se ciln mosh ka ai n kohn e gjykimit. I vetmi prjashtim kur nj personi q ka arritur moshn madhore t gjykohet pr vepr penale t kryer si i mitur, sht se n at procedur nuk aplikohen dispozitat e neneve 41 dhe 45 q kan t bjn me t drejtat e prindrve dhe t drejtn e organit t kujdestaris, pr tu njohtuar me rrjedhn e procedurs dhe pr t propozuar fakte dhe prova t rndsishme pr marrjen e vendimit t drejt nga ana e gjykats. Madhor i ri sipas nenit 2 paragrafi 3, do t thot personi q ka mbushur tetmbdhjet vjet dhe nuk ka mbushur moshn njzet e nj vje. Mundsia e shqiptimit t masave ose denimeve ndaj madhorit t ri pr vepr penale t kryer si madhor i ri, sht parapar n dispozitat e nenit 10 t LPM.
PJESA E DYT
KAPITULLI III - MASAT DHE DNIMET E ZBATUESHME NDAJ T MITURVE N procedurn ndaj t miturve atyre mund tu shqiptohen masat dhe dnimet. Masat jan ato te diversitetit dhe edukative, ndrsa denimet jan denimi me gjob, urdhri pr pun t detyrueshme n dobi t prgjithshme dhe me burgim pr t miturit. T miturit, q n kohen e gjykimit nuk ka mbushur moshn gjashtmbdhjet vjet, mund tì shqiptohen vetm masat e diversitetit dhe masat edukative pa marr parasysh peshn e veprs penale pr t cilin konstatohet se e kan kryer ndrsa denimet mund ti shqiptohen vetm t miturit q n kohn e kryerjes s vepres penale, ka mbushur moshn gjashtmbedhjet vjeq.
182
Dnimi me kusht i parapar me KPPK mund ti shqiptohet t miturit vetm n rastin kur atij ti caktohet denimi me burgim, apo masa e drgimit n institucionin edukativ, apo edukativo-korrektues n kohzgjatje gjer m dy vjet. Bashk me masat edukative dhe dnimin t miturit mund ti shqiptohen edhe masat e trajtimit t detyrueshm dhe denimet plotsuese. Masa e trajtimit t detyrueshm, nuk mund t shqiptohet me masa disciplinore: qortimin gjyqsor dhe drgimi n qendrn disiplinore. Madhorit t ri pr vepr penale t kryer si i mitur n moshn nn gjashtmbdhjet vjeq, mund ti shqiptohet vetm masa edukative institucionale pr vepr penale, pr t ciln sht parapar denimi mbi pes vjet burgim. Madhorit t ri nuk mund ti gjykohet pr vepr penale t denueshme me burgim gjer m pes vjet t kryer si i mitur nn moshn gjashtmbdhjet vjeq. Madhorit q ka mbushur moshn njeztenj vje mund ti shqiptohen masat dhe dnimet vetm pr vepra penale t kryera si i mitur i cili ka mbushur moshn gjashtmbdhjet vjet, ndrsa nuk mund ti gjykohet pr vepr penale t kryer si i mitur nn kt mosh pa marr parasysh peshn e veprs penale. Gjykata madhorit q n kohen e gjykimit ka mbushur moshn njzet e nj vjeq, pr veprn penale t kryer si i mitur mund ti shqiptoj dnimin me burgim apo dnimin me kusht n vend t dnimit me burgim pr t mitur. Kjo mundsi nuk parashihet edhe pr madhorin q n kohn e gjykimit pr vepr penale t kryer si i mitur, ka mbushur moshn njezteetri vje ngase atij nuk mund ti shqiptohet dnimi me burgim pr t mitur por vetm denimi me burgim apo edhe denimi me kusht. Ndaj madhorve, me kt edhe madhorve t rinj, n parim, procedura penale zbatohet sipas dispozitave t KPPPK. Mirpo nse zhvillimi psikofizik i madhorit t ri, sht n nivelin e t miturit ndaj tij zbatohet procedura sipas dispozitave t LPM dhe atij pr vepr penale t kryer si madhor i ri mund ti shqiptohen masat dhe denimet q mund ti shqiptohen edhe t miturit. KAPITULLI IV- MASAT E DIVERSITETIT Masat e diversitetit kan pr qllim ta eleminojn mundsin e rikryerjes s veprs penale nga ana e t miturit me an t ndihms pr rehabilitimin e tij dhe riintegrimin e tij n bashksin ku ai jeton dhe vepron. Kto masa shqiptohen nga prokurori publik pa filluar procedurn penale ndaj t miturit.
183
Masat e diversitetit mund t shqiptohen vetm pr vepra penale t denueshme me dnim me gjob apo me burgim gjer n tri vjet. Ky sht kushti i par ndrsa kushtet tjera q duhet plotsuar kumulativisht me t jan pranimi nga i mituri i prgjegjsis pr vepren penale, gatishmria e tij pr tu pajtuar me t dmtuarin dhe plqimi i tij ose i prindit, prindit adoptues ose kujdestarit t tij pr t zbatuar masn e shqiptuar t diversitetit. Prindi, prindi adoptues dhe kujdestari plqimin pr zbatimin e mass s shqiptuar duhet dhn ne emr t t miturit. Moszbatimi i mass s shqiptuar t diversitetit, i mundson prokurorit publik t rifilloj ndjekjen penale t t miturit nse gjen se ajo sht e nevojshme. KAPITULLI V - MASAT EDUKUESE Edhe masat edukuese kan qllim t njejt sikur edhe masat e diversitetit, elemiminim e mundsis s rikryerjes s veprs penale nga ana e t miturit. Me an t masave edukative, ky qllim arrihet nprmjet rehabilitimit dhe zhvillimit adekuat t t miturit. Rehabilitimi dhe zhvillimi adekuat i t miturit arrihet me an t ofrimit t mbrojtjes, ndihms dhe mbikqyrjes t cilat duhet t sigurojn edukimin dhe aftsimin e tij profesional dhe zhvillimin e prgjegjsis personale t t miturit. Masat edukative ndahen n: masa disiplinore: disiplinore, qortimi gjyqsor dhe drgimi n qendren
masa t mbikqyrjes: mbikqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, mbikqyrja e shtuar nga familja tjetr dhe masa e mbikqyrjes s shtuar nga ana e organit t kujdestaris dhe masat edukative: drgimi n institucionin edukativ, drgimi n institucion edukativo-korrektues dhe drgimi n institucion pr kujdes t posaqm.
S bashku me masat e mbikqyrjes t miturit, mund ti shqiptohen nj ose m shum detyrime t veqanta nga neni 23 I LPM ndrsa me masa educative, mund t shqiptohen masat e trajtimit t detyrueshm dhe denimet plotsuese.
184
Masa disciplinore drgimi n qender disiplinore, ka pr qllim ndikimin pozitiv n sjelljen e t miturit dhe me t mund ti urdhrohet t miturit t qndroj n qendr gjat nj muaji nga katr or n dit, ose m s shumti katr dit nga tet or gjat festave shkollore apo publike. Masat e mbikqyrjes s shtuar dhe masa e drgimit n institucion edukativ, nuk mund t jen m t shkurtra se tre muaj dhe as me t gjata se dy vjet, ndrsa masa e drgimit n institucion edukativo-korrektues, nuk mund t jet me e shkurtr se nj dhe as me e gjat se pes vjet. Kohzgjatja e cils do nga masat educative, prcaktohet me vendim t gjykats.
KAPITULLI VI - GJOBA DHE URDHRI PR PUN N DOBI T PRGJITHSHME T miturit n parim, nuk jan persona t punsuar dhe nuk realizojn t ardhura personale. Gjoba si denim, t miturit mund ti shqiptohet pr vepra penale pr t cilat, sipas ligjit, mund t shqiptohet denimi me gjob dhe n rastet kur me zbutjen e dnimit n pajtim me dispozitn e nenit 67 paragrafi 1nnparagrafi 6 I KPPK. Kufijt e dnimit me gjob pr t miturit, dallojn nga kufijt brenda t cilve gjykata mund tu shqiptoj kt denim madhorve. Pr t miturit, denimi me gjob, nuk mund t jet me i vogl se 25 dhe as m i madh se 5.000 euro. Lartsia e dnimit me gjob pr t miturit, varet nga gjendja e tyre financiare, nga lartsia e t ardhurave personale, t ardhurave t tjera, pasuria e tyre dhe obligimet q kan. T miturit nuk mund ti shqiptohet denimi me gjob m i lart se mjetet q ai posedon. I mituri dnimin e shqiptuar me gjob, duhet paguar n afat jo m t shkurtr se pesmbdhjet dit dhe jo m t gjat se tre muaj. Me krkes t t miturit dhe rrethanave t arsyeshme, gjykata mund t vendos q i mituri ta paguaj gjobn n kste n afatin maksimal prej dy vjetesh. Refuzimi apo pamundsia e t miturit, pr t paguar gjobn, i lejon rastin gjykats, q tìa mundsoj pagimin e gjobs n kste, n afat jo m t gjat se dy vjet dhe kur i mituri srish refuzon, apo nuk ka mundsi ta paguaj gjobn, as n kst n afatin e prmendur, me plqimin e tij, dnimi me gjob mund t zvendsohet me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme. Sipas dispozits s nenit 27 paragrafi 3 i LPM, zvendsimi i dnimit
185
me gjob me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme, bhet pasi vendimi mbi dnimin e t miturit merr formn e prer dhe n fazn e ekzekutimit t dnimit me gjob, ndrsa sipas dispozits s nenit 28 paragrafi 1 masa edukative, denimi me burgim pr t mitur dhe dnimi me gjob, mund t zvendsohen me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme, n procedur pran gjykats s shkalls s par. Urdhri pr pun n dobi t prgjithshme, mund t shqiptohet vetm me plqimin e t miturit, kur atij i sht shqiptuar mase edukative n kohzgjatje deri tri vjet, denim me burgim pr t mitur deri n dy vjet dhe denim me gjob, pa marr parasysh lartsin e gjobs. Me urdhrin pr pun n dobi t prgjithshme gjykata, urdhron t miturin t kryej pun t till pa pages n kohzgjatje prej 30 gjer m 120 or, ndrsa llojin e puns, q duhet t kryej i mituri, kohn e kryerjes s saj dhe organizatn, pr t ciln ai do ta kryej punn, i cakton shrbimi sprovues. Gjykata cakton periudhn brenda s cils i mituri, duhet kryer punn n dobi t prgjithshme dhe ajo nuk mund t jet m e gjat se nj vit. Kur i mituri nuk kryen punn n dobi t prgjithshme n afatin e caktuar, apo at pun e kryen vetm pjesrisht, gjykata urdhron ekzekutimin e mass edukuese institucionale, dnimin me burgim pr t mitur apo dnimin me gjob. Kur i mituri, nuk kryen fare punn n dobi t prgjithshme, gjykata urdhron ekzekutimin e mass edukative, dnimit me burgim pr t mitur dhe dnimit me gjob n kohzgjatje apo lartsi t shqiptuar me vendim, ndrsa nse punn me dobi t prgjithshme e kryen vetm pjesrisht, gjykata urdhron ekzekutimin e mass edukative, dnimit me burgim pr t mitur, apo gjobs n prpjestim me pjesn e puns n dobi t prgjithshme, t ciln i mituri nuk e ka kryer. KAPITULLI VII - BURGIMI PR T MITUR Dnimi i t miturit me burgim pr t mitur, ka pr qllim rehabilitimin dhe zhvillimin e t miturit me an t edukimit, zhvillimit t aftsive profesionale, zhvillimit t tij personal dhe ndikimit pozitiv, n t me qllim t parandalimit q ai, srish t kryej vepr penale. Pr ti shqiptuar t miturit dnimin me burgim pr t mitur, duhet plotsuar kumulativisht tri kushte: i mituri t kt mbushur moshn gjashtmbdhjet vjeq n kohn e kryerjes se veprs penale
186
t ket kryer vepr penale pr t ciln, n baz t ligjit, mund t shqiptohet denim m i rnd se pes vjet dhe shqiptimi i masave edukative, nuk do t ishte n prputhshmri me peshn e veprs penale, pasojat e saj dhe shkalln e prgjegjsise penale t t miturit.
Dnimi me burgim pr t mitur, nuk mund t jet n kohzgjatje m t madhe se dnimi me burgim, i parapar pr veprn penale, q ai ka kryer por mund t jet m i vogl se minimumi i parapar pr at vepr penale. Mirpo dnimi me burgim pr t mitur nuk mund t jet m pak se gjasht muaj dhe as m shum se pes vjet, prve n rastin kur kemi t bjm me vepr penale, pr t ciln mund t shqiptohet denim me burgim afatgjat, apo kur i mituri ka kryer n bashkim dy ose m shum vepra penale, kur secila prej t cilave, duhet t jet e dnueshme me burgim mbi dhjet dhe me kt rast denimi me burgim pr t mitur, mund t shqiptohet n kohzgjatje gjer dhjet vjet. Afatet e parashkrimit t ekzekutimit t dnimit me burgim pr t mitur, jan t veanta dhe dallojn nga afatet pr parashkrimin e ekzekutimit t denimeve me burgim t shqiptuar madhorve. Kto afate, jan shum m t shkurtra, sepse denimi me burgim pr t mitur, ka qllime tjera nga denimi me burgim i madhorve dhe ekzekutimi i tij pas kalimit t kohs s caktuar nuk ka m efekt. Pr ekzektutimin e dnimit me burgim pr t mitur, nuk ka parashkrim relativ. Afati maksimal pr parashkrimin e dnimeve me burgim pr t mitur, n kohzgjatje mbi dhjet vjet, sht pes vjet nga dita kur vendimi mbi dnimin e t miturit merr formn e prer, tri vjet pr dnimin me burgim pr t mitur mbi tri vjet, dhe nj vit pr dnimin me burgim pr t mitur nn tri vjet.
PJESA E TRET:
PROCEDURA KAPITULLI VIII - DISPOZITAT E PRGJITHSHME Mbrojtja e detyrueshme e t miturit varet nga faza e procedurs, pesha e veprs penale dhe nevoja e t miturit pr mbrojtje. I mituri mund t mirret n pyetje n proceduren paraprake nga ana e policis dhe ngase, ajo sht marrja e tij e pare ne pyetje, ai duhet t ket
187
mbrojts pa marr parasysh peshn e vepres penale pr t ciln dyshohet se ka kryer. Procedura prgatitore fillohet me aktvendim t prokurorit publik dhe kur i mituri dyshohet se ka kryer vepr penale t dnueshme me burgim, m shum se tri vjet, ai duhet t ket mbrojts q nga momenti i marrjes s aktvendimit t till. Dispozitat e KPPPK zbatohen edhe n proceduren pr t miturit kur me LPM, nuk sht parapar ndryshe. Mbrojtsi i t miturit ka t drejt t njohtohet me koh pr vendin dhe kohn e ndrmarrjes s veprimeve hetimore, q jan pjes edhe t procedurs pergaditore sikur jan pjes e hetimit dhe ka t drejt t merr pjes me rastin e ndrmarrjes s veprimeve t tilla dhe kjo sht arsye pse i mituri duhet t ket mbrojts q nga koha e marrjes s aktvendimit mbi fillimin e procedurs pergatitore. Kur nuk kemi t bjm me vepr penale t dnueshme me m shum se tri vjet burgim, mbrojtja e detyrueshme pr t miturin ekziston ather kur gjyqtari pr t miturit konsideron se i mituri ka nevoj pr mbrojts. Gjyqtari pr t miturit njohtohet pr fillimin e procedurs prgaditore ndaj t miturit, nga ana e prokurorit publik i cili sht i detyruar q ti dorzoj atij, pa vones, kopjen e vulosur t aktvendimit mbi fillimin e procedurs prgaditore. Prveq t miturit q ka t drejt t angazhoj vetmbrojts, atij mund ti angazhojn mbrojts vetm prfaqsuesi i tij ligjor apo antari i familjes, q sht rreth shum m i ngusht i personave se sa ai q mund ti angazhojn mbrojts t pandehurit madhor. Procedurat ndaj t miturve, duhet zhvilluar pa publicitet t tepruar pr t eliminuar lndimet nga publiciteti i tepruar, ndrsa n shqyrtim gjyqsor, nuk merr pjes publiku prveq palve, dshmitarve, ekspertve, prindit, prindit adoptues, kujdestarit, prfaqsuesit t organit t kujdestaris dhe atij t shrbimit sprovues dhe kjo, sht arsye e reduktimit t rrethit t personave q kan t drejt ti angazhojn mbrojts t miturit. Kur kemi t bjm me mbrojtje t detyrueshme, ndrsa mbrojts nuk ka angazhuar i mituri e as personat q kan t drejt ti angazhojn mbrojts, t miturit duhet angazhuar mbrojts sipas detyrs zyrtare dhe me shpenzime publike, organi q zbaton procedurn, policia, prokurori publik apo gjykata. I mituri ka t drejt pr mbrojts me shpenzime publike edhe kur nuk plotsohen kushtet pr mbrojtje t detyrueshme nse ai vet, prfaqsuesi i tij ligjor apo antari i familjes q nuk kan mundsi ti paguajn shpenzimet e mbrojtjes, krkojn nga organi q zbaton procedurn ti angazhoj mbrojts sipas detyrs zyrtare. Me krkes t prfaqsuesit ligjor, apo antarit t familjes s t miturit, nuk mund ti angazhohet mbrojts kundr dshirs s tij.
188
Procedura ndaj t miturit q ka kryer nj vepr penale n bashkkryerje me madhorin, parimisht ndahet dhe ndaj t miturit zbatohet procedur sipas dispozitave t LPM. Bashkimi i procedurs ndaj t miturit, me procedurn penale, kundr madhorit, lejohet vetm n rastin, kur bashkimi i procedurs sht i nevojshm pr sqarimin gjithprfshirs t veprs penale. Bashkimin e procedurs, mund ta propozojn prokurori publik ose mbrojtsi, dhe lidhur me propozimin vendos trupi gjykues pr t mitur. Kundr vendimit t trupit gjykues pr t mitur, pr t cilin lejohet apo nuk lejohet bashkimi i procedurs, sht e lejuar ankesa n afat prej tri ditve nga marrja e aktvendimit. Procedura e bashkuar zbatohet sipas dispozitave t KPPPK mirpo, n raport me t miturin gjithnj zbatohen dispozitat e nenit 37 q kan t bjn me obligimin e autoriteteve dhe institucioneve, q marrin pjes n procedurn gjyqsore, t veprojn me shpejtsi dhe pa vonesa t panevojshme, nenet 39-43, q kan t bjn me pamundsin e gjykimit t miturit n munges, kujdesin ndaj t miturit me qllim t evitimit te efektit t kundrt n zhvillimin e tij, t drejtn e t miturit pr mbrojts, t drejtat e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit pr t shoqruar t miturin n t gjitha fazat e procedurs, t drejtn e t miturit pr tìu nnshtruar kontrollit mjeksor para fillimit t paraburgimit dhe detyrn e dshmis secilit do person, lidhur me rrethanat e nevojshme pr vlersimin e zhvillimit psikologjik t t miturit, neni 45 q ka t bj me t drejtat e organit t kujdestaris pr tu njohtuar me rrjedhn e procedurs dhe paraqitur propozime dhe prova t rndsishme pr marrjen e vendimit, neni 46 q ka t bj lidhur me mnyrn e thirrijes s t miturit n gjykat, neni 47 paragrafet 1 dhe 3, q kan t bjn me konfidencialitetin e procedurs ndaj t miturit dhe moszbulimin e t dhnave personale, n baz t s cilave i mituri do t mund t identifikohej, nenet 62-66 q kan t bjn me arrestin e prkohshm, ndalimin policor dhe paraburgimin, neni 69 q ka t bj me prjashtimin e publikut kur i gjykohet t miturit si dhe dispozitat e neneve 77 dhe 78 q kan t bjn me krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris dhe rishikimin e procedurs peanle. KAPITULLI MITUR IX PRBRJA E TRUPAVE GJYKUES PR T
Prbrja e trupit gjykues pr t mitur i gjykates s shkalls s par dhe i asaj t shkalls s dyt sht e njejt- prbhet nga nj gjyqtar pr t mitur dhe dy gjyqtar laik, q duhet t jen t gjinive t ndryshme. Gjyqtari pr t
189
mitur gjithnj, sht kryetar i trupit gjykues. Gjykata Supreme e Kosovs shtjet e t miturve nga kompetenca e vet, i vendos n kolegj t prbr nga tre gjyqtar, prej t cilve s paku nj, sht gjyqtar pr t mitur. Antart e kolegjit, nuk sht e domosdoshme t jen t gjinive t ndryshme. Gjykata Supreme e Kosovs n trupin gjykues pr t mitur, gjykon kur vendos t mbaj shqyrtimin gjyqsor. Trupi i till gjykues, prbhet nga dy gjyqtar pr t mitur dhe tre gjyqtar laik. Parimisht gjykata me kompetenc teritoriale pr t zbatuar procedurn ndaj t miturit, sht gjykata n teritorin e s cils i mituri, ka adresn e vendbanimit t phershm, ndrsa nse i mituri nuk ka adres t prhershme, apo ajo nuk dihet, kompetente sht gjykata n teritorin e s cils ndodhet venbanimi i t miturit n kohn e fillimit t procedurs. Mundsia e zbatimit m t leht t procedurs pran gjykats, n teritorin e s cils i mituri, ka vendbanimin aktual apo gjykats n teritorin e s cils, sht kryer vepra penale sht arsye q t vendoset kompetenca e tyre teritoriale, edhe pse dihet vendbanimi i prhershm i t miturit. KAPITULLI X - PROCEDURA PRGATITORE. Pr t filluar procedurn prgatitore ndaj t miturit prokurorit publik, mund ti shrbejn pr baz kallzimi penal i policis, kallzimi penal nga personat tjer, apo informacionet nga burimet e tjera. Kto parashtresa, apo informacione nga burimi tjetr, duhet t ken t dhna q tregojn se ekziston dyshimi i bazuar se i mituri, ka krye vepr penale, q ndiqet sipas detyrs zyrtare, propozimit t t dmtuarit, apo padis private. Ky dyshim duhet t jet me i madh se dyshimi i arsyeshm i cili i mjafton prokurorit publik, pr t filluar hetimin kundr personave madhor. Paditsi privat, dhe i dmtuari, nuk kan kompetenc t ndjekin penalisht t miturin, pr vepra penale q ndiqen sipas padis private dhe propozimit t t dmtuarit dhe edhe pr kto vepra penale kompetent pr t filluar procedurn pergaditore, sht vetm prokurori publik. Paditsi privat dhe i dmtuari, propozimin pr ndjekje, prokurorit publik mund tìa paraqesin n afat prej tre muajsh nga nga dita kur kan msuar pr veprn penale dhe kryesin e saj. Msimi pr veprn penale dhe kryesin e saj duhet plotsuar kumulativisht ngase nse nuk kemi dijeni pr kryesin nuk mund t fillohet procedura prgaditore, sikur nuk mund t fillohet as hetimi kundr madhorit. Aktvendimi i prokurorit publik mbi fillimin e procedurs prgaditore,
190
prmban t dhnat personale pr t miturin, prshkrimin e veprs penale, i cili duhet t prmbaj elementet qensore t veprs penale, kohn dhe vendin e kryerjes, mnyren e kryerjes, t dhnat mbi pasojat e veprs penale, emrtimin ligjor t veprs penale, t dhnat mbi t dmtuarin, t dhnat dhe provat q vrtetojn ekzistimin e dyshimit t bazuar, se i mituri ka kryer veprn e kallzuar penale, t dhenat mbi masat, apo denimet e shqiptuara m par dhe kohn e fillimit te procedurs pergaditore. Pr fillimin e procedurs pergaditore, vlejn afatet brenda t cilave prokurori publik sht i detyruar t kryej hetimin. Vazhdimi i kohzgjatjes s zbatimit te procedurs pergaditore, pas kalimit t afatit prej gjasht muajve lejohet nga gjyqtari pr t mitur me lutje me shkrim t arsyetuar t prokurorit publik. Lutja e prokurorit publik, duhet t ket arsyet pse nuk sht prfunduar procedura n afatin prej gjasht muajve. Nj kopje t vulosur t aktvendimit mbi fillimin e procedurs pergaditore, prokurori publik ia drgon gjyqtarit pr t mitur. Detyr e gjyqtarit pr t mitur sht t siguroj se n procedurn pergaditore, garantohen t drejtat e t miturit Marrja e t miturit n pyetje n proceduren pergaditore, kryhet n baz t dispozitave mbi marrjen e t pandehurit n pyetje, mirepo me rastin e ndrmarrjes s ktij veprimi hetimor dhe veprimeve tjera hetimore, q ndrmirren n kuadr t zbatimit t procedurs pergaditore, prveq mbrojtsit t t miturit mund t marrin pjes edhe prindi, prindi adoptues apo kujdestari i t miturit, prfaqsuesi i organit t kujdestaris nse kt e lejon gjyqtari pr t mitur. Kur vlersohet e nevojshme se pr arsye t nivelit t zhvillimit psikofizik t t miturit, marrja e tij n pyetje, duhet ndrmarr nprmjet kshilltarit pr mbikqyrjen e fmijs, apo personit tjetr profesionist, q mund t jen pedagogu apo psikologu, marrja e t miturit n pyetje kryhet me ndihmn e tyre. Prindrit, prindrit adoptues apo kujdestari i t miturit, mbrojtsi dhe prokurori publik, mund t krkojn nga gjyqtari pr t mitur t emroj ekspert i cili do t vlersoj dhe jap mendim pr shndetin mendor t t miturit n kohn e kryerjes s veprs penale, apo lidhur me aftsin e t miturit pr tu gjykuar. Emrimin e ekspertit mund ta bj edhe gjyqtari pr t mitur sipas detyrs zyrtare. Arsyet pr t cilat prokurori publik pushon procedurn prgaditore, jan mosekzistimi i dyshimit t bazuar se i mituri ka kryer veprn penale t emrtuar n aktvendimin mbi fillimin e hetimit, parashkrimi i ndjekjes penale, prfshirja e veprs penale me amnisti apo falje, fakti se kemi t bjm me vepr penale t dnueshme me burgim, m pak se tre vjet, apo me gjob
191
dhe prokurori publik vlerson se nuk duhet zbatuar procedur pran gjykats, pr shkak t natyrs s veprs penale, rrethanave nn t cilat vepra sht kryer, mungesa e dmit t rnd apo pasojave pr t dmtuarin, e kaluara e t miturit, karakteristikat e tij personale dhe kur ekzistojn rrethana tjera q pengojn ndjekjen penale. Pr pushimin e hetimit pr kto vepra penale, prokurori publik informon gjyqtarin pr t mitur, ndrsa t miturin vetm nse prokurori publik, ka ndrmarr veprime hetimore n procedurn pergatitore. KAPITULLI XI - ARRESTI I PRKOHSHM, NDALIMI POLICOR DHE PARABURGIMI I mituri mund t arrestohet nga policia, nse zihet n flagranc gjat kryerjes s nj vepre penale, q ndiqet sipas detyres zyrtare, nse ndaj tij sht lshuar fletreshtimi, nse duhet vrtetuar identiteti i tij, verifikimin e alibis s tij dhe kur ekzistojn arsyet pr ndalimin e tij nga neni 281 paragrafi 1 nnparagrafi 2 pikt (i), (ii) ose (iii). Arsyet pr ndalim nuk sht e nevojshme t plotsohen kumulativisht dhe ekzistimi i secils prej tyre veq e veq, jan baz pr arrestim. Masa e arrestimit t prkohshm dhe ndalimit nga policia mund t urdhrohet n kohzgjatje prej 24 orve dhe nse gjyqtari pr t mitur, me krkes t prokurorit publik, nuk urdhron paraburgimin, i mituri do t lirohet. Arresti i prkohshm, ndalimi policor dhe paraburgimi, jan masa q duhet prdorur si t fundit dhe vetm n rastet e domosdoshme, kur masat tjera pr sigurimin e pranis s tij n procedur, pengimin e rikryerjes s veprs penale dhe sigurimin e sukseshm t zbatimit t procedurs penale, nuk jan t mjaftueshme. Detyr e organeve, q zbatojn ligjin, sht q t veprojn me shpejtsi dhe arrestin, ndalimin policor dhe paraburgimin ta reduktojn n kohzgjatje sa m t shkurtr t mundshm. Paraburgimi, sht masa e fundit q mund t urdhrohet ndaj t miturit. T urdhrohet paraburgimi prjashtimisht do t thot se ndonjra nga alternativat tjera t paraburgimit, nuk jan t mjaftueshme pr t arritur qllimin e masave nga kapitulli XXIV I KPPPK. N procedurn perkatitore, gjyqtari pr t mitur mund t urdhroj si alternativ pr paraburgimin edhe masat: vendosjen e t miturit n strehimore ose institucion t ngjashm edukativ, vendosjen e t miturit nn mbikqyrjen e organit t kujdestaris, transferimin e femijes n familje tjetr, kur vlerson se sht e nevojshme q fmija t ndahet nga mjedisi n t cilin ai ka jetuar,
192
t parapara n dispoziten e nenit 5 t LPM. Prokurori publik, n krkesen pr prcaktimin e paraburgimit, duhet t ofroj prova se asnj nga masat alternative pr paraburgimin, nuk jan t mjaftuara pr arrijte t qllimet e mass s paraburgimit dhe gjyqtari pr t mitur, n aktvendimin pr caktimin e paraburgimit, duhet arsyetuar pse masat alternative pr paraburgimin nuk jan t mjaftueshme. Kohzgjatja maksimale e paraburgimit pr t mitur, sht tre muaj dit. Paraburgimin n kohzgjatje prej nj muaji e urdhron gjyqtari pr t mitur, ndrsa pr kohn shtes prej dy muaj dit sa edhe mund t zgjatet paraburgimi n fazn e procedurs perkatitore, zgjatjen, e urdhron kolegji pr t mitur. Pas kalimit t muajit t par t paraburgimit, t caktuar nga kolegji pr t mitur, ky kolegj ka pr detyr q sipas detyres zyrtare, n seanc q mbahet n prani t t miturit, mbrojtsit dhe prokurorit publik t caktoj nse sht e nevojshme q i mituri t mbahet edhe m tutje n paraburgim, edhe pse nuk ka kaluar afati prej dy muaj sa i sht zgjatur paraburgimi t miturit nga kolegji pr t mitur. Lidhur me krkesn e prokurorit publik pr caktimin e paraburgimit, mbahet seanc dgjimore pr paraburgimin sipas dispozitave t nenit 282 t KPPPK. KAPITULLI XII - SHQYRTIMI GJYQSOR Sikurse organet tjera pr zbatimin e procedurs ndaj t miturit, n fazat tjera t procedurs, ashtu edhe gjykata, n shqyrtimin gjyqsor, duhet t veproj me efikasitet dhe shqyrtimin gjyqsor duhet caktuar n afatin prej tet ditsh, nga dita e pranimit t propozimit t prokurorit publik. Parakushti i par pr mbajtjen e shqyrtimit gjyqsor, sht prania e prokurorit publik, t miturit dhe mbrojtsit t tij n shqyrtimin gjyqsor. Prindi, prindi adoptues, kujdestari, prfaqsuesi i organit t kujdestaris dhe prfaqsuesi i shrbimit sprovues, thirren n shqyrtimin gjyqsor ndaj t miturit, por mosprania e tyre, nuk sht penges pr mbajtjen e shqyrtimit gjyqsor. N shqyrtimin gjyqsor, thirren edhe i dmtuari dhe prfaqsuesi i tij ligjor, apo i autorizuar, dshmitart, ekspertt. Nga shqyrtimi gjyqsor pr t mitur, gjithnj prjashtohet publiku. Qllimi i prjashtimit t publikut, sht mbrojtja e interesave t t miturit, shmangia e lndimeve q mund ti shkaktohen atij me mbajtjen e shqyrtimit gjyqsor publik. N rrethana t jashtzakonshme nga shqyrtimi gjyqsor, mund t largohen edhe prindi, prindi adoptues apo kujdestari i t miturit nse kt e krkon interesi i t miturit. Rrethan e jashtzakonshme, q do t
193
arsyetonte largimin e ktyre personave nga shqyrtimi gjyqsor, do t ishte fshehja e rrethanave, nn t cilat i mituri ka kryer nj vepr penale kundr integritetit seksual dhe i mituri, nuk dshiron t jap mbrojtjen n prezenc t tyre. Varsisht nga gjendja faktike e vrtetuar n shqyrtimin gjyqsor, prokurori publik ka t drejt t zgjeroj, apo ndryshoj propozimin e paraqitur n gjykat. Ai propozimin mund ta zgjeroj pr vepr penale t ciln i mituri e kryen gjat shqyrtimit gjyqsor, apo veprn penale t kryer m par nga i mituri e pr kryerjen e s cils, msohet n shqyrtimin gjyqsor. Zgjerimin dhe ndryshimin e propozimit, prokurori publik, mund ta bj gojarisht n shqyrtimin gjyqsor, apo mund t krkoj nga gjykata t ndrpres shqyrtimin me qllim t pergatitjes s propozimit t ri. Nse gjykata, lejon ndrprerjen e shqyrtimit gjyqsor, prokurori publik n afatin e dhn, duhet t paraqes me shkrim propozimin e ri t ndryshuar apo t zgjeruar, dhe nse kt nuk e bn shqyrtimi gjyqsor vazhdohet me propozimin e mparm. Nse pr t gjykuar veprn e re penale, n drejtim t s cils prokurori publik ka zgjeruar propozimin sht kompetente gjykata m e lart, trupi gjykues pr t mitur, pas dgjimit t palve vendos nse do t gjykoj veprn penale nga kompetenca e vet lndore, apo shtjen do tìa drgoj gjykats me kompetenc lndore pr t zbatuar procedurn pr t gjitha veprat penale. Prjashtimi i publikut nga shqyrtimi gjyqsor, vlen edhe n rastet kur u gjykohet prsonave madhor pr ndonj nga veprat penale nga neni 141 i ktij ligji, t kryer n dm t t miturit. Trupi gjykues pr t mitur, vendos me aktvendim, apo aktgjykim. Me aktvendim trupi gjykues pr t mitur, pushon procedurn dhe e shqipton masat edukative, dhe denimim me gjob, apo me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme, ndrsa me aktgjykim shqipton dnimin me burgim pr t mitur. Trupi gjykues pr t mitur pushon procedurn kundr t miturit, kur prokurori publik trhiqet nga propozimi n shqyrtimin gjyqsor, i dmtuari trheq propozimin dhe kemi t bjm me vepr penale q ndiqet n baz t propozimit, kur vrtetohet se i mituri ka qen i gjykuar m par pr t njjtn vepr penale me vendim t forms s prer, apo ndaj tij pr at vepr penale me vendim t till sht pushuar procedura, sht parashkruar ndjekja penale apo vepra penale sht prfshir me amnisti, apo falje dhe kur gjykata gjen se ka arsye jera q prjashtojn ndjekjen penale. N procedurn pr t mitur nuk mirret aktgjykim me t cilin i mituri lirohet nga propozimi dhe trupi gjykues pr t mitur, pushon procedurn me
194
aktvendim, kur gjen se vepra penale pr t ciln gjykohet i mituri, nuk sht vepr penale, kur ekzistojn rrethana q prjashtojn prgjegjsin penale t t miturit dhe gjen se nuk sht provuar se i mituri ka kryer veprn penale, pr t cilen shte paraqitur propozimi. Masat edukative dhe dnimin me gjob dhe me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme gjykata i shqipton t miturit me aktvendim, me t cilin t miturin nuk e shpall fajtor. Aktvendimi prmban dispozitivin dhe arsyetimin. Vepra penale pr t cilin t miturit, i shqiptohet masa edukative ose ndonj nga dnimet tjera, q mund t shqiptohen me aktvendim, prshkruhet n arsyetim t aktvendimit e jo n dispozitiv. N arsyetim, prshkruhen edhe arsyet q vrtetojn ekzistimin e veprs penale dhe elementeve t saj qensore dhe arsyet pr shqiptimin e mass apo denimit. Dnimi me burgim pr t mitur, shqiptohet me aktgjykim dhe aktgjykimi duhet t prmbaj dispozitivin dhe arsyetimin. N dispozitiv, prshkruhet vepra penale duke prfshir elementet e saj qensore, llojin e prgjegjsis penale, emrtimin ligjor t veprs penale, dnimin e shqiptuar dhe masat apo denimet e shqiptuara plotsuese, vendimin mbi llogaritjen e paraburgimit, vendimin mbi shpenzimet e procedurs penale dhe t krkesave pasurore - juridike. Arsyetimi i aktgjykimit, prmban justikimin pr do pik t aktgjykimit pr: veprn penale, aplikimin e ligjit penal, vendimin, vendimin mbi shpenzimet e procedurs dhe krkesat pasurore-juridike. N arsyetim, paraqiten faktet e vrtetuara dhe arsyet pse ato konsiderohen t vrtetura, vlersohen provat kundrthnese dhe arsyet pr mosaprovimin e propozimeve t palve t paraqitura n shqyrtimin gjyqsor. KAPITULLI XIII - MJETET JURIDIKE Me ligjin pr t mitur, rrethi i prsonave t autorizuar pr t paraqitur ankes kundr vendimit me t cilin jan shqiptuar masat e diversitetit, aktvendimit mbi pushimin e procedurs penale n shqyrtimin gjyqsor, aktvendimit mbi shqiptimin e mass edukative dhe aktgjykimit, sht m i gjr se n procedurn e madhorve dhe autorizimet e mbrojtsit, jan m t mdha. Prveq t mitrurit, mbrojtsit dhe prokurorit public, ankes n emr t t miturit, mund t paraqesin edhe bashkshorti, prindi, prindi adoptues, kujdestari, i afrmi i t miturit n vij t drejt t gjakut n cilndo shkall dhe vllai ose motra e t miturit. T gjith kta prsona, mund t paraqesin ankes edhe kundr vullnetit t t miturit.
195
Prokurori publik mund t paraqes ankes edhe n dm t t miturit. Edhepse n dispozitn e nenit 75 paragrafi 1 t LPM, thuhet se ankes mund t paraqesin prsonat e parapar n nenin 399 t KPPPK, aty sht parapar se ankes, mund t paraqes edhe i dmtuari, i dmtuari nuk mund t paraqes ankes kundr vendimeve t marra n procedurn pr t mitur. N kt drejtim, flet dispozita e nenit 76 paragrafi 1 i LPM, nga e cila rrjedh se gjykata e shkalls s dyt, mund ta ndryshoj vendimin e gjykats se shkalls s par dhe t miturit ti shqiptoj mas me t rrept vetm, n baz t krkess s paraqitur n ankesn e prokurorit publik. Ndyshimi i aktvendimit pr mas m t leht educative, n mas edukative institucionale, dhe i akvendimit me t cilin nuk sht shqiptuar denim me burgim pr t mitur n aktgjykim, me t cilin denimi i till, shqiptohet, mund t bhet vetm pas mbajtjes s shqyrtimit gjyqsor pran gjykats s shkalls s dyt. Gjykata e shkalls s dyt, mund t anuloj aktvendimin, apo aktgjykimin e gjykats s shkalls s par dhe ta ndryshoj at n favor t t miturit, ne seanc t Kolegjit t Gjykats Supreme t Kosovs, apo trupit gjykues t gjykats s shkalls s dyt.
PJESA E KATRT
KAPITULLI XIV- GJYKIMI I MADHORVE PR VEPRA PENALE T KRYERA NDAJ FMIJVE Qllimi kryesor i gjykimit t madhorve nga trupat gjykuese pr t mitur, sht mbrojtja e personalitetit t fmijs, viktim e veprave penale t parapara n dispoziten e nenit 141 t LPM. Kjo mbrojtje realizohet, duke vepruar me kujdes t posaqm me qllim t eliminimit t pasojave, q femijaviktim ka psuar gjat kryerjes s veprs penale. Ndr masat pr t penguar prjetimin e srishm t ngjarrjes gjat t cils sht kryer vepra penale, sht edhe kufizimi i marrjes s fmijs n pyetje n veti t dshmitarit. Marrja e tij n pyetje n kt veti, sht e kufizuar n m s shumti dy her gjat procedurs penale duke prfshi edhe procedurn paraprake. Kur fmija duhet marr n pyetje n veti t dshmitarit kjo zbatohet me ndihmn e pedagogut, psikologut apo ndonj eksperti tjetr. Kur gjykata vlerson se fmija nuk do t duhej t shoh t pandehurin n shqyrtimin gjyqsor ngase kjo do t ndikonte negativisht dhe do t kishte
196
pasoja pr zhvillimin e tij, mund t urdhroj q marrja e fmijs n pyetje t kryhet jasht gjykators, me ndihmn e qarkut t mbyllur televiziv dhe me kt rast ai mund t mirret n pyetje n shtpin e tij, n ndonj lokacion tjetr, apo n qendrn pr pun sociale. Incizimi i marrjes s fmijs n pyetje nprmjet qarkut t mbyllur televiziv asgjsohet pasi t ken kaluar pes vjet nga dita kur aktgjykimi me t cilin sht gjykaur madhori merr formn e prer. Shqyrtimi gjyqsor dhe procedura e hetimit ndaj kryesit madhor pr vepr penale, t kryer ndaj fmijs, zbatohet sipas dispozitave t KPPPK. Kur prokurori publik, e autorizon policin gjyqsore pr ndrmarrjen e veprimeve hetimore n fazn e hetimit, veprimet hetimore i ndrmarrin oficert e policis gjyqsore t specializuar pr hetimin e veprave penale kundr fmijve.
197
198
LIGJI MBI EKZEKUTIMIN E SANKCIONEVE PENALE

PJESA E PAR
DISPOZITAT E PRGJITHSHME KAPITULLI I- DISPOZITAT THEMELORE Sipas dispozitave t Ligjit mbi Ekzekutimin e Sankcioneve Penale (LESP), ekzekutohen dnimet kryesore, dnimet alternative, dnimet plotsuese, masa e trajtimit t detyrueshm psikiatrik t kryesit t veprs penale me paaftsi mendore ose aftsi t zvogluar mendore, masa e trajtimit me an t rehabilitimit t detyrueshm t personave t varur nga droga dhe alkooli si dhe vrejtja gjyqsore. Sipas dispozitave t ktij ligji ekzekutohen edhe sankcionet penale q gjykatat e huaja u kan shqiptuar shtetasve t Republiks s Kosovs. Ekzekutimi i ktyre sankcioneve, kryhet vetm n baz t marrveshjeve ndrkombtare ose me zbatimin e parimit t reciprocitetit. Aktgjykimin pr ekzekutimin e sankcionit penal t shqiptuar nga gjykata e huaj, e merr kolegji prej tre gjyqtarve i gjykats kompetente t qarkut. KAPITULLI II: EKZEKUTIMI I DNIMIT ME BURGIM, ME BURGIM AFATGJAT DHE I DNIMIT ME GJOB Pr ekzekutimin e sankcioneve penale kompetente, sht gjykata komunale. Kompetenca territoriale e gjykats komunale, caktohet n baz t vendqndrimit ose vendbanimit t dnuarit, n kohn kur vendimi gjyqsor ka marr formn e prer, pavarsisht nga ajo se personi i dnuar, mund t ket ndrruar vendbanimin, apo vendqndrimin m von. Nse pas marrjes s vendimit gjyqsor t forms s prer, nuk dihen vendqndrimi apo vendbanimi i t dnuarit, vendimin e ekzekuton gjykata q ka marr vendimin n shkall t par. N shkall t par vendimin pr dnim, mund ta marrin gjykata komunale dhe ajo e qarkut. Kur vendimin n shkall t par, e ka marr gjykata e qarkut, vendimin e ekzekuton gjykata komunale, q sht nn juridikcion t asaj gjykate t qarkut.
199
Ekzekutimi i dnimit me burgim dhe me burgim afatgjat, kryhet nprmjet drgimit t t dnuarit pr mbajtjen e dnimit n institucionin korrektues pr vuajtje t dnimit. Ditn e fillimit t dnimit me burgim dhe burgim afatgjat t personit t dnuar q sht n liri gjykata, e urdhron me shkrim dhe urdhri i drgohet personit t gjykuar. N urdhr, prcaktohet dita kur i dnuari, duhet t paraqitet n institucionin korrektues pr mbajtjen e dnimit. I dnuari i urdhruar pr tu paraqitur ditn e caktuar n institucionin pr mbajtjen e dnimit me burgim, apo burgim afatgjat, mund t paraqes krkes pr shtyerjen e ekzekutimit t denimit. Krkesn e till mund ta paraqes vetm i dnuari. Krkesa duhet t mbshtetet n prova q vrtetojn se ekzistojn arsyet e pretenduara pr shtyrje t ekzekutimit t dnimit. N krkes, duhet treguar kohn pr t ciln krkohet, shtyerja e ekzekutimit t dnimit. Smundja, si arsye pr shtyrjen e ekzekutimit t dnimit, duhet t jet n t njejtn koh akute dhe e rnd. Ekzistimi i smundjes s rnd dhe akute, provohet me raport mjeksor t lshuar nga institucioni mjeksor, n t cilin trajtohet i dnuari. Raportet mjeksore, jan raporte tremujore, mirpo n krkes t gjykats ato mund, t jen edhe raporte pr periudha kohore m t shkurtra. Kohzgjatja e shtyrjes s ekzekutimit t dnimit pr kt arsye, nuk sht e kufizuar dhe ajo mund t zgjat gjer n shrimin e t dnuarit. Arsye pr shtyerjen e ekzekutimit t dnimit personit t dnuar t gjinis femrore, sht shtatzania e saj dhe mosha e fmijris. Shtatzania duhet t ket prfunduar muajin e gjasht, ndrsa mosha e fmijs, duhet t jet m e re se nj vit. Pr kto arsye ekzekutimi i dnimit me burgim apo burgim afatgjat, mund t shtyhet gjer sa fmija i lindur nga shtatzania ekzistuese apo fmija i lindur me par, i moshs nn nj vje, t mbush moshn tre vjeq. Shtatzania, vrtetohet me dokumentacion mjeksor ndrsa mosha e fmiut me ertifikatn, nga libri amz i t lindurve. Vdekja e bashkshortit, fmijs, fmijs se adoptuar, prindit ose prindit adoptues t t denuarit, sht arsye pr shtyrjen e ekzekutimit t dnimit n kohzgjatje gjer m tre muaj nga dita e fillimit t shtyerjes s denimit. Vdekja, provohet me certifikatn nga libri i amzs pr t vdekur. Shtatzania e bashkshortes s t dnuarit, sht arsye pr shtyrjen e ekzekutimit t dnimit pr gjasht muaj, nse koha e lindjes s bashkshortes shtatzane, sht me e shkurtr se tre muaj nga dita e fillimit t shtyerjes s ekzekutimit t dnimit. Pr kt dhe pr arsyen se bashkshortja e t dnuarit ka lindur gjasht muaj m par nga dita e fillimit t shtyrjes s ekzekutimit t dnimit dhe nuk ka antar tjer t familjes q mund ti ndihmonin asaj fillimi i ekzekutimit t denimit, mund t shtyhet pr m s largu gjasht muaj.
200
M se largu gjasht muaj dit nga dita e fillimit t shtyrjes s ekzekutimit t dnimit personit t dnuar, mund ti shtyhet ekzekutimi i dnimit, nse bashkshorti i t dnuarit apo antari i bashksis s prbashkt, sht n mbajtje t dnimit, apo ata pr ta, sht urdhruar fillimi i vuajtjes s dnimit n t njjtn koh me t dnuarin. Fakti se bashkshorti apo i afrmi i familjes, sht n mbajtje t denimit, provohet me vrtetim nga institucioni korrektues, ndrsa fakti se ndonjri prej tyre, sht ftuar n mbajtje t denimit, vrtetohet me urdhrin e drguar atyre pr fillimin e ekzekutimit t dnimit. Punt sezonale n bujqsi, jan t atilla q ato duhet kryer n koht e caktuara. Moskryerja e tyre ne sezonn e caktuar, mund t ket pasoja t rnda pr t dnuarin. I dnuari, mund t ket psuar ndonje fatkeqsi q i ka shkaktuar dm material dhe fillimi i ekzekutimit te dnimit, mund t ket pasoja pr t dnuarin, nse fillon ta mbaj denimin, pa eleminuar pasojat e fatkeqsis. Nevoja pr kryerjen e punve sezonale dhe nevoja pr eliminimin e pasojave t fatkeqsis, mund t jen arsye pr shtyrjen e dnimit, vetm nse ato pun familja e t dnuarit, nuk do t mund ti kryente pa t dnuarin n munges t fuqis puntore. Pr kto arsye fillimi i ekzekutimit t dnimit, mund t shtyhet pr m se largu tre muaj. Pun e filluar para dits s fillimit t ekzekutimit t dnimit, sht arsye pr shtyerjen e ekzekutimit t dnimit m s largu tre muaj. Puna e filluar, duhet t jet e natyrs s till q moskryerja e saj, do t mund ti shkaktonte t denuarit dm t konsiderueshm. Si pun t tilla, mund t jen fillimi i ndrtimit t shtpis, fillimi i nj procesi prodhues q zgjat nj koh t caktuar etj. Ekzekutimi i sankcioneve penale, n mes tjerash, ka qllim edhe prgatitjen e t dnuarit pr jet dhe sjellje t ndrgjegjshme. Shkollimi sht nj ndr veprimtarit q e prgadit njeriun pr jet, prandej nevoja pr t prfunduar shkollimin ose pr tìu nnshtruar nje provimi t pergaditur, sht, arsye pr shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t dnimit m s largu pr nj kohe prej gjasht muajsh. Ekzistimit te arsyeve pr t cilat, krkohet shtyerja e fillimit t ekzekutimit t dnimit gjykata, mund ta hetoj gjithnj sipas detyrs zyrtare. I dnuari krkesn pr shtyerjen e fillimit t mbajtjes s dnimit, duhet ta paraqes m s voni tri dit, nga dita e pranimit t urdhrit me t cilin, sht urdhruar t paraqitet ditn e caktuar n institucionin korrektues pr mbajtjen e denimit. I denuari, mund ta paraqes krkesn e till m s voni deri n ditn kur n baz t urdhrit pr filimin e mbajtjes s denimit, do t duhej t paraqitet n institucionin korrektues, vetm nse n kohen n mes t kalimit
201
t afatit prej tri ditsh dhe kohs kur do t duhej t paraqitej n institucion pr mbajtje t denimit, sht smur rnd nga ndonj smundje akute ose i ka vdekur bashkshorti, fmiu, fmija i adoptuar, prindi ose prindi adoptues. Nse krkesa pr shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t denimit, nuk prmban prova me t cilat, vrtetohen pretendimet q arsyetojn shtyerjen kryetari i gjykates kompetente komunale, kerkon nga personi i denuar tìa bashkangjes krkess provat, n afat prej tet ditsh. Krkesa e kryetarit t gjykats, drguar t dnuarit pr bashkangjitjen e provave, q vrtetojn pretendimet nga krkesa, duhet t prmbaj edhe paralajmrimin se krkesa, do t refuzohet nse n afatin e ln asaj nuk i bashkangjiten provat e krkuara. Procedura pr shtyerjen e ekzekutmit t dnimit, sht urgjente dhe kryetari i gjykates komunale, duhet vendosur lidhur me krkesen pr shtyerjen e denimit brenda tri ditsh nga dita e pranimit t krkess prveq nse nga i dnuari sht krkuar q krkeses ti bashkangjes provat e krkuara. Kompetencat e kryetarit t gjykats komunale, jan t aprovoj krkesn dhe ta filloj ekzekutimin e dnimit, t hudh t pa lejuar krkesn, nse ajo sht paraqitur jasht afatit prej tri ditsh, neni 20 paragrafi 1, kur krkesa sht paraqitur nga personi i paautorizuar ose kur i denuari nuk i bashkangjet provat, q mbshtesin krkesen n afatin e caktuar sipas nenit 21 paragrafi 2. N procedurn pr shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t dnimit, zbatohet parimi i dyshkallshmris, n rastin e hudhjes s krkess dhe kur ajo refuzohet e pabazuar. Pr hudhjen dhe refuzimin e krkess, kryetari i gjykats komunale, merr aktvendim kundr t cilit i denuari ka t drejt ankese n afat prej tri ditve kryetarit t gjykates s qarkut. Krkesa pr shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t denimit, pengon ekzekutimin gjersa lidhur me t, vendoset me vendim t forms s prer. Shtyerja e ekzekutimit t denimit, mund t urdhrohet edhe n procedurn sipas mjeteve te jashtzakonshme juridike, krkess pr rishikimin e procedurs penale dhe krkess pr mbrojtjen ligjshmris. Dispozita e nenit 28 paragrafi 2 i LESP, sht e gabuar, sepse n procedurn pr zbutjen e jashtzakonshme t denimit, nuk sht e lejuar shtyerja e fillimit t ekzekutimit t denimit, kjo ngase n dispozitn e nenit 449 paragrafi 2 t KPPPK, thuhet se krkesa pr zbutje t jashtzakonshme t dnimit, nuk pezullon ekzekutimin e dnimit. Pr shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t dnimit n procedurn pr rishikimin e procedurs penale, kompetente, sht gjykata q ka marr aktgjykimin n shkall t par, q sht edhe gjykate kompetente, pr t
202
vendosur lejimin e rishikimit t procedurs penale. Krkesn pr mbrojtje t ligjshmris, mund t paraqesin i pandehuri, mbrojtsi dhe Prokurori Publik i Kosovs. I pandehuri dhe mbrojtsi n krkes mund t propozojn shtyerjen e fillimit t ekzekutimit t dnimit dhe kompetenc pr t shtyr ekzekutimin e dnimit, kan gjyakta e shkalls s par dhe Gjykata Supreme e Kosovs. Kur krkesn pr shtyerjen e ekzekutimit t dnimit e paraqet Prokurori Publik i Kosovs, shtyerja e ekzekutimit t denimit, sht e domosdoshme. KAPITULLI III- EKZEKUTIMI I DNIMIT ME GJOB Dnimin me gjob, e ekzekuton gjykata q ka shqiptuar dnimin e till. Dnimin e till mund ta shqiptojn t gjitha gjykatat, ajo komunale, e qarkut dhe Gjykata Supreme e Kosovs. Dnimi me gjob, ekzekutohet sipas dispozitave t procedurs prmbarimore. Kur dnimi me gjob, nuk mund t ekzekutohet, as sipas dispozitave t procedurs prmbarimore, ai zvendsohet me dnim me burgim, duke llogaritur nj dit burgimi pesmbedhjet euro, ndrsa pa marr parasysh lartsin e dnimit me gjob, dnimi i zvendsuar me burgim, nuk mund t jet m i gjat se gjasht muaj. Me rastin e ekzekutimit t dnimit me burgim si zvendsim i dnimit me gjob ku dnim konsiderohet si dnim i shqiptuar pr kundrvajtje.
203
LIGJI MBI EKZEKUTIMIN E SANKCIONEVE PENALE PJESA E PAR-PJESA E PRGJITHSHME KAPITULLI I- DISPOZITAT THEMELORE Sankcionet q ekzekutohen sipas dispozitave t ktij ligji, neni 1 dhe 2.
KAPITULLI II- EKZEKUTIMI I DNIMIT ME BURGIM, ME BURGIM AFATGJAT DHE I DNIMIT ME GJOB Gjykata kompetente pr ekzekutim t dnimeve t prmendura, neni 13 dhe 14 Arsyet dhe kohzgjatja e shtyrjes s ekzekutimit t dnimit, neni 19 Procedura pr shtyrjen e ekzekutimit t dnimit, neni 20-23 Efekti i krkess pr shtyrje t ekzekutimit t dnimit neni 24 Shtyrja e ekzekutimit t dnimit lidhur me mjetet e jashtzakonshme juridike, neni 28 dhe 29.
KAPITULLI III- EKZEKUTIMI I DNIMIT ME GJOB Kompetenca dhe procedura pr ekzekutimin e dnimit me gjob, neni 145.
Literatura : Ligji mbi ekzekutimin e sankcioneve penale Gazeta Zyrtare e UNMIK-ut 2004/46 Rexhep Haxhimusa Ismet Kabashi
204
E DREJTA PENALE (PROCEDURALE)
HAKI LECAJ
E DREJTA PENALE
Me dt. 06.04 2004,n Kosov ka hyr n fuqi Kodi i Prkohshm penal i Kosovs, dhe Kodi i Prkohshm i Procedurs Penale t Kosovs ndrsa me 20.04 2004 ka hyr n fuqi Ligji penal pr t miturit, t cilt prmbajn risi, si n pjesn e prgjithshme ashtu edhe n pjesn e posame. Duke u nisur nga fakti se n materialin pr nj doracak, nuk mund t prfshihet e tr ajo ka nevojitet pr nj punim gjithprfshirs, ktu do t prpiqem q t prfshij vetm at pjes nga e drejta penale q sht parapar n programin pr provimin e jurisprudencs, me nj hyrje t shkurtr pr t drejtn penale, funksionin e s drejts penale n shoqri, burimet e s drejts penale dhe veprimin e legjislacionit penal. Shkurtesat q jan prdorur: KP......... Kodi Penal KPPPK....Kodi i Procedurs Penale. E drejta penale sht nj deg e legjislacionit pozitiv t shtetit dhe nj deg e shkencs juridike. Si deg e legjislacionit pozitiv, e drejta penale sht sistem i normave juridike me t cilat prcaktohet se cilat vepra t njerzve konsiderohen vepra penale,dhe far lloje t sanksioneve penale do ti u shqiptohen kryersve t tyre. E drejta penale ushtron mbrojtjen nga kriminaliteti, n at mnyr q me ligj prcakton se cilat vepra apo sjellje t rrezikshme t njeriut, konsiderohen vepra penale dhe far lloje t dnimeve apo sanksione penale do ti u shqiptohen. Funksioni mbrojts i s drejts penale sht mbrojtja e shoqris nga kriminaliteti. N kuadrin e ktij funksioni, e drejta penale n radh t par ka pr detyr q t mbroj lirit dhe t drejtat themelore t
205
njeriut, rendin juridik dhe sigurin e vendit. Kt funksion e drejta penale e realizon duke i mbrojtur me mjetet penale juridike, prkatsisht me sanksione penale dhe me masa t tjera jo penale, institucionet dhe marrdhniet e reja n drejtim t ktij zhvillimi t mtejshm n shoqrin e caktuar. Gjithashtu, e drejta penale ka pr detyr ti mbroj edhe t mirat juridike t posame, q i prkasin njeriut dhe qytetarit, si jan: jeta e njeriut, integriteti trupor, lirit dhe t drejtat, nderi dhe autoriteti, barazia dhe siguria e qytetarve. Funksioni mbrojts i s drejts penale sht fragmentar, ngase me ket deg t drejtsis mbrohen vlerat me t rndsishme dhe m elementare t individit dhe t bashksis. Prej ksaj q u tha, rezulton se funksioni mbrojts i se drejts penale sht i karakterit subsidiar, nga se shprehet vetm n rastet kur vlerat e prmendura nuk mund t mbrohen me mjete apo mnyra t tjera. Funksioni mbrojts i s drejts penale nga kriminaliteti shprehet edhe n rastin e shqiptimit, vemas, gjat fazs s ekzekutimit t dnimit dhe sanksioneve tjera penale, nga se aplikimi i sanksioneve penale nuk ka pr qllim q vetm t dnoj apo ti shkaktoj ndonj t keqe tjetr kryersit t veprs penale, por n radh t par t prmirsoj at, q n t ardhmen t mos kryej vepra penale. U tha se ka sht funksioni i s drejts penale, pra duhet thn se ka sht kriminaliteti dhe nocionin e tij. Veprat e njeriut me t cilat dmtohen,cenohen ose asgjsohen,vlerat juridike t njeriut dhe t bashksis s caktuar, quhen vepra penale apo me term t prgjithshm kriminalitet, dhe shoqria mbrohet nga kriminaliteti me t drejtn penale. Lnda e s drejts penale. Lnda e s drejts penale prbhet nga: vepra penale, kryesi i veprs penale dhe sanksionet penale. Pra e drejta penale si deg e legjislacionit pozitiv t nj shteti i prcakton se cilat vepra konsiderohen vepra penale, kushtet t cilat duhet t prmbushen pr tu konsideruar nj person penalisht i prgjegjshm dhe se far lloji i sanksionit penal mund ti shqiptohet.
206
BURIMET E S DREJTS PENALE Burimet e s drejts penale ndahen n dy lloje. Burimet materiale, dhe Burimet formale. Burimet materiale konsiderohen t gjitha marrdhniet shoqroroekonomike dhe marrdhniet e tjera shoqrore, q e karakterizojn nj shoqri, sistemin e saj shoqror- politik, ekonomik e tjera. Burimet formale t s drejts penale jan, normat juridike ve e ve dhe trsia e tyre. Ky n fakt sht sistemi juridik i vendit t caktuar. Burimi formal kryesor sht kodi penal. Burimet tjera formale jan: Kushtetuta Konventat ndrkombtare. Ligjet e tjera, normat nnligjore dhe aktet e prgjithshme, E drejta zakonore, Praktika gjyqsore, Shkenca e s drejts penale. Me fjal t tjera si burim formal i se drejts penale sht legjislacioni penal q gjendet ne fuqi, prkatsisht e drejta penale pozitive. Nocioni i ligjit penal, kodit penal dhe legjislacionit penal. Pr ti kuptuar kto tri nocione duhet dhn nocionet e tyre. Pra me ligj penal nnkuptojm do dispozit ligjore me t ciln rregullohen shtjet nga fusha e s drejts penale. Me kod penal nnkuptojm ligjin e rndsishm n t cilin n mnyr t trsishme dhe t sistemuar prmblidhen dispozitat penalo juridike. Me termin legjislacion penal nnkuptojm t gjitha ligjet penale pra edhe kodin penal si dhe tr sistemin e ligjeve dhe dispozitave t tjera penale, t cilat jan n fuqi, t cilat aplikohen ne vendin ton apo n sistemin e ligjeve penale q jan n fuqi ne shtetet e tjera.
207
Pra nga nocionet q u dhan, del se nocioni (ligji penal) ka domethnie m t gjr s nocioni (kod penal) sepse ligji penal nnkupton do dispozit ligjore t s drejts penale materiale, pavarsisht se ajo dispozit gjendet n kodin penal apo n ndonj ligj tjetr. PARIMI I LEGALITETIT Parimi i legalitetit apo i ligjshmris q shprehet n aforizmin latin Nullum crimen, nulla poena sine lege n gjuhn shqipe do t thot se nj vepr nuk mund t konsiderohet vepr penale dhe kryesi i saj nuk mund t dnohet nse m par nuk sht parapar me ligj. Ky parim shprehimisht sht i parapar n nenin, 1 paragrafi 2 i KPPKs, ku thuhet askujt nuk mund ti shqiptohet sanksion penal ose masa e trajtimit t detyrueshm pr nj vepr, nse para kryerjes s veprs, ligji nuk e prcakton si vepr penale dhe nuk parasheh sanksionin penal ose masn e trajtimit t detyrueshm pr at. VEPRIMI I LEGJISLACIONIT PENAL Veprimi i legjislacionit penal do t thot se ai legjislacion penal sht n fuqi dhe se gjykatat jan t obliguara ta zbatojn. N legjislacionin penal njihen tri lloje t veprimit, sht fjala pr veprimin e ligjit penal n kohn e caktuar, n territorin e caktuar dhe ndaj personave t caktuar. Veprimi i kodit penal n koh do t thot se si edhe ligjet tjera, kodi penal vepron n koh t caktuar. Nj kod penal fillon t veproj prej momentit t hyrjes s tij n fuqi dhe aplikohet gjer sa t pushoj s vepruari. Zakonisht kodi penal hyn ne fuqi tet dit pas shpalljes n gazetn zyrtare. Prjashtimisht ligji penal sikundr edhe ligjet tjera pr shkaqe posarisht t arsyeshme mund t hyj n fuqi brenda afatit me t shkurtr se tet dit nga dita e shpalljes ose po at dit q sht shpallur. Koha q duhet t kaloj prej shpalljes s ligjit n gazetn zyrtare e gjer te hyrja e ligjit ne fuqi, quhet VACATIO LEGIS .. Ligji penal zakonisht vepron deri sa t abrogohet me ligjin e ri. Prkatsisht ai vepron deri ne ditn kur hyn n fuqi ligji i ri i cili n mnyr t heshtur e abrogon at t mparshmin. Kshtu, shprehimisht ligji penal abrogohet kur ligji i ri prmban
208
dispozit t posame me t ciln e abrogon at t mparshmin ose n rastet kur ligji i ri prmban klauzol t prgjithshme me t ciln parashihet se pushojn t veprojn t gjitha dispozitat q jan n kundrshtim me t. N mnyr t heshtur ligji penal abrogohet ather kur ligji i ri penal nuk prmban dispozit mbi abrogimin e ligjit t mparshm, mirpo shtjet e njjta i rregullon n mnyr t njjt apo t ndryshme. Prve ktyre dy mnyrave t abrogimit, ligji penal pushon t veproj edhe n rastet kur i skadon afati pr t cilin sht nxjerr. Kjo ndodh kur ligji penal sht nxjerr me qllim q t veproj vetm pr nj koh t caktuar dhe se me kalimin e asaj kohe ai pushon s vepruari. Rndsia e prcaktimit t veprimit t ligjit penal n koh. Rndsia e prcaktimit t veprimit t ligjit penal n koh sht se prej ksaj varet se cili ligj penal do t aplikohet ndaj kryesit t veprs penale, ligji q ka qen ne fuqi kur sht kryer vepra penale apo ligji i cili sht n fuqi n kohn kur kryesi i veprs po gjykohet. Kt shtje Kodi penal i Kosovs e ka rregulluar me dispozitn e nenit 2 paragrafi 1 sipas t cilit sht parapar se, Ndaj kryesit t veprs penale zbatohet ligji i cili ka qen n fuqi n kohn e kryerjes se veprs penale, ashtu q nse ndrkoh ligji ndryshon, ndaj kryesit do t aplikohet ligji q ka qen n fuqi n kohn e kryerjes s veprs penale. Prjashtim nga ky parim ekziston n rastet kur ligji i ri sht m i favorshm, m i but pr kryesin e veprs penale. N kt rast do t aplikohet ligji i ri edhe pse me dispozitat e kodit penal sht aprovuar parimi i ndalimit t veprimit retroaktiv t ligjit penal. Kjo mundsi shprehimisht sht parapar me dispozitn e nenit 2 paragrafi 2 t KPPK, n t cilin thuhet: N rast se ligji n fuqi ndryshon para shqiptimit t vendimit t forms s prer, ather ndaj kryesit zbatohet ligji q sht m i favorshm. N praktiken gjyqsore shtrohet vetm pyetja se cili ligj sht m i favorshm, m i but pr kryesin, ligji q ka qen n fuqi n kohn e kryerjes s veprs penale, apo ligji q sht nxjerr m von? Kjo situat zgjidhet n at mnyr q duhet t krahasohet pozita e kryesit t veprs penale konkret, sipas ligjit q ka qen n fuqi n momentin e kryerjes se veprs penale dhe ligjit q sht n fuqi n momentin e gjykimit. N baz t ktij krahasimi gjykata do t vendos se cili ligj sht me i favorshm pr kryesin e veprs penale q po gjykohet. Nga kjo rezulton se gjykata nuk mundet pr rastin konkret ti aplikoj
209
n mnyr t kombinuar dispozitat e ligjit q ka pushuar se vepruari dhe ligjit q gjendet ne fuqi, sepse po t lejohej mundsia e till, ather gjykata n fakt sajon ligj t ri penal, ligj i cili kurr nuk ka qen n fuqi. Veprimi i ligjit penal n territor. Ligji penal i nj shteti, sikundr dhe ligjet tjera, zakonisht veprojn n territorin e shtetit n t cilin jan nxjerr. Pra sipas ktij parimi Kodi penal i Kosovs vepron dhe aplikohet n territorin e Kosovs. Parimi se ligji apo kodi penal aplikohet n territorin e vendit sht manifestim i sovranitetit t do shteti. shtjet t cilat shtrohen dhe rregullohen n kuadrin e institucionit t veprimit t legjislacionit penal n territor, m tepr kan t bjn me elementt ndrkombtare. Ktu sht fjala pr veprim t ligjit penal t Kosovs ndaj shtetasve t huaj q kryejn vepra penale n territorin e Kosovs apo jasht kufijve t Kosovs, por t cilt n ndonj mnyr gjenden n Kosov, si dhe t personave q kryejn vepra penale me t cilat dmtojn t mirat juridike t shtetasve tan apo shtetit t huaj. Pra shtrohet pyetja, sipas cilit ligj penal do t dnohen shtetasit e huaj q kryejn vepra penale n territorin e Kosovs, apo shtetasit tan q kryejn vepra penale n territorin e vendit tjetr? Kto dhe shum shtje t tjera lidhur me kt i rregullon institucioni i veprimit t legjislacionit penal n territor. N rastet kur konstatohet se personi i caktuar hyn n sfern e legjislacionit ton penal, duhet t prgjigjet sipas ligjeve penale t Kosovs dhe t gjykohet nga gjykatat tona. Me dispozita penalo juridike t parapara n nenin 99 deri 104 t Kodit penal t Kosovs, jan aprovuar pes parime, t cilat njherit aplikohen edhe n shumicn e t drejtave penale t shteteve t tjera bashkkohore. Kto jan: 1. Parimi territorial 2. Parimi real 3. Parimi i personalitetit aktiv 4. Parimi i personalitetit pasiv 5. Parimi universal.
210
Parimi territorial i veprimit t legjislacionit penal t Kosovs n territor, si kundr edhe n t drejtat penale t shteteve t tjera sht parim themelor kurse parimet e tjera jan t natyrs plotsuese. Parimin territorial sht i parapar me nenin 99 paragrafi 1 t kodit penal t Kosovs n t cilin thuhet Ligjet penale t Kosovs zbatohen pr secilin person i cili kryen vepr penale n territorin e Kosovs. Veprimi i legjislacionit penal, sipas parimit real apo mbrojts shprehet n rastet kur veprat penale kryhen jasht territorit t Kosovs, por me t cilat dmtohen apo rrezikohen t mirat juridike t vendit ton apo t qytetarve tan. Parimi real apo mbrojts sht parapar n nenin 100 t kodit penal. N paragrafin 1 t ktij neni, zbatimi i parimit real t legjislacionit penal t Kosovs sht parapar pr shumicn e veprave penale kundr t drejts ndrkombtare. Kshtu me nenin 100 paragrafi 1 jan parapar; ligjet penale t Kosovs, t cilat zbatohen ndaj cilit do person q jasht territorit t Kosovs kryen vepr penale t parapar n nenet 116-121, 125-128, 132133(1), 134-137, 139(1), (2) (3), 141DHE 244 t kodit penal. Po ashtu parimi real apo mbrojts i legjislacionit penal t Kosovs sht parapar edhe pr disa vepra penale shum t rnda me t cilat rrezikohet siguria e Kosovs ose populli i saj. Supozim pr aplikimin e parimit territorial apo mbrojts sht q kryesi i veprs penale t has n territorin e Kosovs ose q t ekstradohet nga shteti tjetr. Sipas parimit t personalitetit aktiv apo parimit nacional, legjislacioni penal i Kosovs aplikohet n rastet kur qytetart e Kosovs kryejn vepra penale jasht territorit t Kosovs. Ky parim sht parapar me dispozitn e nenit 101 paragrafi 1 t kodit penal ku thuhet; Ligjet penale t Kosovs zbatohen ndaj secilit person i cili sht banor i Kosovs, nse personi i till kryen vepr penale jasht territorit t Kosovs dhe nse kjo vepr po ashtu sht e dnueshme n vendin ku sht kryer ajo vepr. Parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe n rastet e kryersve t veprave penale t cilt nuk jan shtetas t asnj shteti (apatrid). Kjo zgjedhje sht e parapar n paragrafin 2 t nenit 101 t kodit penal. Gjithashtu parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe n rastet kur personi pas kryerjes s veprs penale bhet banor i Kosovs (neni 101 paragrafi 3). Parimi i personalitetit pasiv i legjislacionit penal t Kosovs aplikohet edhe ndaj t huajve t cilt jasht territorit t Kosovs kryejn vepra penale kundr qytetarit t Kosovs ose kundr Kosovs. Ky parim sht i parapar me dispozitn e nenit 102 t kodit penal t Kosovs. Parimi universal i legjislacionit penal aplikohet ndaj t huajit i cili kryen vepr penale jasht territorit t Kosovs ndaj shtetit t huaj apo personit t huaj. Q t mund t aplikohet ky parim, duhet q shtetasi i huaj t
211
haset n territorin e Kosovs ose t ekstradohet. Ky parim sht i parapar me nenin 100 paragrafi 1 t kodit penal. Aplikimi i parimit universal sht supsidiar. Gjithashtu pr aplikimin e ktij parimi krkohet identiteti i normave q do t thot se vepra e caktuar duhet t konsiderohet si vepr penale edhe sipas ligjit ku sht kryer. Parimi i juridiksionit prfaqsues sht parapar me konventn evropiane mbi cedimin, transferimin e ndjekjes penale t vitit 1978. Ky parim sht i parapar me dispozitn e nenit 103 paragrafi 4 t kodit penal. Ky parim n fakt sht nj lloj prjashtimi nga parimi i veprimit territorial t legjislacionit penal. Sipas parimit t juridiksionit prfaqsues, n rast kur shtetasi i huaj kryen vepr penale n territorin e Kosovs edhe pse gjykatat tona kan t drejt ta dnojn n baz t parimit territorial, sht parapar mundsia q vendi yn t heq dor nga kjo e drejt dhe ndjekja penale t'i besohet shtetit t huaj, shtetsin e t cilit e ka kryesi i veprs penale apo q n at shtet ka vend qndrim t prhershm. Si kusht q duhet t plotsohet pr tu aplikuar parimi i juridiksionit prfaqsues apo cedimi i ndjekjes penale sht q shteti i huaj t ndrmarr ndjekjen penale dhe q i huaji n vendin ton t ket kryer vepr penale pr t ciln sht parapar dnimi me burgim gjer 10 vjet, kurse pr vepra penale t rrezikimit t trafikut publik nuk ka kufizim, (neni 514 paragrafi 1 dhe 3 t kodit t procedurs penale t Kosovs). Gjithashtu sipas dispozits s nenit 103 paragrafi 4 t Kodit penal t Kosovs si kusht pr aplikimin e ktij parimi krkohet reciprociteti, prkatsisht edhe shteti t cilit i besohet ndjekja penale t veproj n t njjtn mnyr ndaj shtetasve tan. Juridiksioni prfaqsues nuk do t lejohet n rastet kur i dmtuari sht qytetar i Kosovs dhe ai e kundrshton ket, prve rasteve kur sht siguruar krkesa e tij pasurore juridike (neni 514 paragrafi 4 i kodit t procedurs penale). EKSTRADIMI Ekstradimi sht forma kryesore e ndihms juridike midis shteteve n fushn e drejts penale dhe n mas t konsiderueshme mundson luftimin e kriminalitetit n prmasat ndrkombtare. N drejtn penale, me ekstradim nnkuptojm dorzimin e kryesit t veprs penale prej nj shteti n shtetin tjetr, me qllim q kryesi t dnohet pr veprn e kryer penale, ose me qllim q ndaj tij t ekzekutohet dnimi i shqiptuar me aktgjykim t plotfuqishm.
212
Kushtet q duhet t plotsohen pr ekstradimin e personit n shtetin e huaj sipas kodit t procedurs penale t Kosovs jan t rregulluara me dispozitn e nenit 517 t KPPPK. AZILI N t drejtn penale me azil nnkuptojm strehimin e shtetasve t huaj apo personave pa shtetsi n shtetin e caktuar, q ndiqen pr shkak t aktiviteteve t tyre t cilat, pr interesin e gjithmbarshm t njerzimit, nuk konsiderohen vepra t dmshme, por prkundrazi konsiderohen vepra t dobishme dhe progresive. VEPRA PENALE DHE NOCIONI I VEPRES PENALE SIPAS KODIT PENAL T KOSOVES Prcaktimi i nocionit t veprs penale sht nj ndr detyrat kryesore t legjislacionit dhe t shkencs se drejts penale. Prkatsisht, prcaktimi i nocionit t veprs penale, prgjegjsis penale dhe sanksioneve penale, jan tri shtje kryesore t cilat i shqyrton e drejta penale. N fakt vepra penale sht manifestim i mospajtimit t personit t caktuar me normat q gjenden n fuqi. Nocioni i veprs penale sht prcaktuar n nenin 6 t KPPK, n t cilin thuhet: Vepra penale sht vepr e kundrligjshme e cila sht e prcaktuar me ligj si vepr penale, tiparet e s cils jan t prcaktuara me ligj dhe pr t ciln me ligj sht parapar sanksioni penal ose masa e trajtimit t detyrueshm. Elementt e veprs penale. Nga nocioni i veprs penale i prcaktuar me nenin 6 t KPPK, del se vepra penale prbehet prej ktyre elementeve: 1. Veprimit t njeriut, 2. Kundrligjshmris, 3. Prcaktueshmris se veprs penale me ligj , dhe 4. Prgjegjsis penale t kryesit(fajsis).
213
Pra pr tu konsideruar nj vepr si vepr penale duhet kumulativisht t plotsohen t gjitha kto elemente. Kto element prcaktojn nj figur t prgjithshme t veprs penale, dhe nse mungon njeri prej ktyre elementeve, vepra penale nuk mund t ekzistoj. Elementt themelore t veprs penale mund t ndahen ne elementet objektive dhe subjektive. Elementet objektive t veprs penale jan: Veprimi i njeriut, Kundrligjshmria, dhe Prcaktueshmria e veprs penale n ligj.
Elementi subjektiv i veprs penale sht prgjegjsia penale e kryesit (fajsia). Figura e veprs penale do vepr penale e parapar me legjislacionin penal, posedon elemente t veta t posame, sipas s cilave dallohet prej veprave tjera penale. Trsia e elementeve t posame sajon fizionomin apo figurn e veprs s caktuar penale. Figura e veprs penale sajohet duke prcaktuar elementet e posame ve e ve dhe duke br sintetizimin dhe prgjithsimin e tyre n dispozitn e caktuar penalo juridike. Elementet e posame t figurs s veprs penale konkrete mund ti referohen, kohs,vendit t kryerjes, mnyrs, mjetit, vetive personale e t tjerat. Ndarja e veprave penale: 1. Veprat penale t prgjithshme dhe politike. 2. Veprat e prbra penale. Nj vepr penale konsiderohet vepr penale e prbr n rastet kur me ligj sht prcaktuar se ajo kryhet me ndrmarrjen e dy apo m shum veprimeve. Shembull: Vepra penale e grabitjes (neni 255 t KPPK) sht e prbr, sepse figura e ksaj vepre sht e prbr prej dy veprave penale214
prdorimit t dhuns apo kanosjes dhe vjedhjes. N legjislacionin penal, vepra penale e prbr konsiderohet si nj vepr penale. 3. Veprat penale formale dhe materiale. 4. Veprat penale q dmtojn dhe rrezikojn. Veprat penale q dmtojn jan ato vepra penale t cilat konsiderohen se jan kryer nse asgjsohet apo dmtohet e mira juridike q mbrohet nga e drejta penale. (vrasja, plagosja, rrezikimi i trafikut publik me pasoj vdekje). Veprat penale q rrezikojn, konsiderohen se kryhen kur shkaktohet rreziku ndaj objektit t mbrojtur, edhe pse nuk sht shkaktuar pasoja. Mirpo, te veprat penale q rrezikojn kryesi nuk guxon t dshiroj dmtimin apo asgjsimin e objektit t mbrojtur, sepse nse e dshiron kt, ather nuk mund t bhet fjal pr rrezikim por pr tentativn e veprs s caktuar penale. (Shembull: shkelja e detyrimeve familjare neni 212 t KPPK). 5. Veprat penale,momentale,permanente dhe t gjendjes. 6. Ndarja e veprave penale n krime, delikt dhe kundrvajtje. MNYRA E KRYERJES S VEPRS PENALE Me nenin 31 par. 1 t KPPK, vepra penale mund t kryhet me veprim ose mosveprim. Shumica e veprave penale t parapara n Kodin penal kryhen me veprim. Te veprat penale t kryera me veprim cenohen normat t cilat ndalojn veprimin e caktuar. Kto norma quhen norma prohibitive. Me rastin e kryerjes s veprs penale me veprim personi vepron n kundrshtim me normn q ndalon veprimin e caktuar. Veprat penale t kryera me mosveprim: Veprat penale me mosveprim kryhen me mosndrmarrjen apo abstenimin nga veprimi q ka qen i detyruar t ndrmerr(Shembull ,mosdhnia e ndihms mjeksore neni 220 t KPPK). Te veprat penale t kryera me mosveprim cenohen normat t cilat
215
urdhrojn apo obligojn q t ndrmerret veprimi i caktuar. Sipas prkufizimit ligjor (neni 31 par. 2 t KPPK) rezulton se veprat penale me mosveprim mund t kryejn vetm ata persona q sipas ndonj baz juridike kan pasur obligim apo detyr q t ndrmarrin veprimet e caktuara. KOHA E KRYERJES S VEPRS PENALE Sipas nenit 32 t KPPK, vepra penale konsiderohet se sht kryer n kohn kur personi ka vepruar apo ka qen i detyruar t veproj pa marr parasysh kohn kur sht shkaktuar pasoja. N rastet kur vepra penale kryhet n bashkpunim, si koh e kryerjes s veprs penale konsiderohet koha kur bashkpuntori ka vepruar e jo kur kryesi ka ndrmarr veprimin e kryerjes. Te veprat penale t vazhduara dhe kolektive, t cilat sipas natyrs s tyre prbehen nga shum veprime, koh e kryerjes s veprs penale konsiderohet e tr koha gjat s cils jan ndrmarr veprimet e posame q prbejn figurn e ktyre llojeve t veprave penale. Te veprat penale permanent, si koh e kryerjes s veprs penale konsiderohet e tr koha sa ka zgjatur gjendja e kundrligjshme. VENDI I KRYERJES S VEPRS PENALE N t shumtn e rasteve pasoja e veprs penale shkaktohet n vendin ku sht ndrmarr veprimi i kryerjes. Sipas nenit 33 par. 1 t KPPK, vepra penale konsiderohet se sht kryer si n vendin ku kryesi ka vepruar ose ka qen i detyruar t veproj ashtu edhe vendi ku sht shkaktuar pasoja. Te veprat penale t kryera me mosveprim,si vendi i kryerjes konsiderohet vendi ku personi ka qen i detyruar t veproj dhe vendi ku sht shkaktuar pasoja. Te veprat penale t vazhduara, kolektive apo permanente, si dhe do lloj tjetr t veprave penale q kryhen n vende t ndryshme, vendi i kryerjes s veprs penale konsiderohet secili vend ku sht ndrmarr ndonj veprim q bn pjes n figurn e veprs penale. Te veprat penale t kryera n bashkpunim si vend i kryerjes s veprs penale konsiderohet si vendi ku ka vepruar bashkpuntori ashtu dhe vendi ku ka vepruar kryesi, prkatsisht ku sht shkaktuar pasoja.
216
N raste kur tentativa e veprs penale ndshkohet,sipas nenit 33 par 2 t KPPK,vendi i kryerjes s veprs penale konsiderohet si vendi ku sht ndrmarr veprimi i kryerjes .ashtu dhe vendi ku sipas parashikimeve apo dashjes s kryesit pasoja sht dashur t shkaktohet ose ka mundur t shkaktohet. PRJASHTIMI I KUNDRLIGJSHMRIS vepra e rndsis s vogl, mbrojtja e nevojshme, dhe nevoja ekstreme.
Kundrligjshmria sht element apo atribut i prgjithshm i do vepre penale. Kundrligjshmria sipas brendis s saj sht e natyrs objektive. Kjo prcaktohet duke vn n relacion veprimin apo mosveprimin e individit me normat e s drejts penale. Ksisoj n t gjitha rastet kur sjellja e njeriut sht n kundrshtim me normat e legjislacionit penal,t cilat urdhrojn apo ndalojn ndonj veprim,ather mund t konstatojm se sjellja e till sht e kundrligjshme, se personi i caktuar ka kryer vepr penale me kusht q me at rast t mos ket ekzistuar ndonj baz juridike e cila e lejon at veprim. N t shumtn e rasteve t gjitha veprat t cilat posedojn element t prgjithshme dhe t posame t figurs konkret t veprs penale, konsiderohen edhe vepra t kundrligjshme. Mirpo prkundr saj ekzistojn shkaqe apo rrethana t prcaktuara me norma penalo-juridike t cilat ne rastin konkret ne situatn e caktuar pr shkak t bashkndodhjes se rrethanave prkatse, veprn e bjn t lejuar edhe pse i prmban t gjitha tiparet e veprs penale. Kto jan t ashtuquajturat normat premisave, apo norma q lejojn veprimet e caktuara t cilat jan prndryshe veprime t ndaluara e q konsiderohen vepra penale. Me qen se sht e pamundur q t ceken t gjitha shkaqet q mund ta prjashtojn kundrligjshmrin, ktu do ti prmendim shkaqet me t rndsishme dhe t cilat mund t ndahen ne tri grupe, 1. shkaqet q e prjashtojn kundrligjshmrin sipas pjess se prgjithshme t kodit penal, 2. shkaqet e prjashtimit t kundrligjshmris sipas pjess se posame t kodit penal dhe, 3. shkaqet e prjashtimit t kundrligjshmris sipas degve t tjera t drejtsis.
217
Shkaqet q e prjashtojn kundrligjshmrin sipas pjess s prgjithshme t kodit penal. Kodi penal n pjesn e prgjithshme parasheh norma premisave me t cilat prjashtohet kundrligjshmria n rast se prmbushen kushtet e caktuara: Kto jan: mbrojtja e nevojshme (neni8) dhe nevoja ekstreme (neni 9).
Po ashtu sipas pjess s prgjithshme si shkaqe q e prjashtojn kundrligjshmrin jan; dhuna, kanosja, vepra e rndsis se vogl (neni 7) dhe urdhrat nga lart (neni 10). Mbrojtja e nevojshme N nenin tet (8) paragrafi 1 t kodit penal thuhet se nuk sht vepr penale ajo vepr e cila sht kryer n mbrojtjen e nevojshme. N nenin 8 paragrafi 2 t kodit penal sht prcaktuar nocioni i mbrojtjes s nevojshme ku thuhet: Mbrojtja e nevojshme sht mbrojtja e cila sht e domosdoshme pr t zmbrapsur sulmin e kundrligjshm, real dhe at astshm ndaj vets ose ndaj nj personi tjetr, me kushte q karakteri i mbrojtjes t jet n proporcion me shkallen e rrezikut q paraqet sulmi. Nga nocioni i mbrojtjes se nevojshme del se pr tu konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme duhet t ekzistoj 1, sulmi dhe 2.mbrojtja. Pra sulmi dhe mbrojtja jan dy element kryesore t mbrojtjes se nevojshme t cilat duhet ti prmbushim kushtet e caktuara. Sulmi: Sulmi sht do veprim i njeriut i cili sht i drejtuar n dmtim apo rrezikimin e ndonj t mire juridike. Zakonisht sulmi mund t kryhet vetm me veprim, por prjashtimisht mund t kryhet edhe me mos veprim, (mjeku i ndihms s shpejt refuzon t jep ndihmn mjeksore personit q gjendet n rrezik jete.
218
Kushtet q duhet t prmbushen n rastet e sulmit. 1. Sulmues duhet t jet njeriu, 2. sulmi mund t jet i drejtuar kundr do t mire, 3. sulmi duhet t jet i kundrligjshm, Prej krkess q sulmi duhet t jet i kundrligjshm rrjedhe parimi sipas t cilit nuk sht e lejuar mbrojtja e nevojshme kundr personit q mbrohet n mbrojtje t nevojshme (mbrojtja e nevojshme kundr mbrojtjes s nevojshme). 4. Sulmi duhet t jet i at astshm (aktual). N kuptimin e mbrojtjes s nevojshme, sulmi konsiderohet i at astshm n rastet kur n do moment pritet se do t filloj, kur ka filluar t veproj dhe derisa t zgjas, prkatsisht gjer t prfundoj. 5. Sulmi duhet t jet i vrtet. Mbrojtja e nevojshme putative Q t ekzistoj mbrojtja e nevojshme, sulmi duhet t jet i vrtet, ka praktikisht do t thot se sulmi duhet t ekzistoj realisht. Por nse sulmi nuk sht i vrtet por personi mendon se sht i sulmuar dhe duke qen n lajthim e lndon apo e privon nga jeta (sulmuesin) ather n kto raste kemi t bjm me mbrojtjen e nevojshme putative. Mbrojtja e nevojshme putative nuk e prjashton ekzistimin e veprs penale, mirpo mund t jet baz apo rrethan q prjashton fajsin, e me ket dhe ndshkimin. Te mbrojtja e nevojshme putative sht fjala pr veprn q sht kryer n lajthim n fakt, dhe prgjegjsia zgjidhet n baz t nenit 18 t Kodit penal. Mbrojtja Mbrojtja si element i mbrojtjes se nevojshme, sht do veprim i
219
njeriut me t cilin dmtohet apo rrezikohet ndonj e mir e sulmuesit. T mbrojtja e nevojshme, zakonisht sulmi zmbrapset prej vets apo t mirave juridike vetanake, mirpo sipas prkufizimit t dhn n Kod, mbrojtja e nevojshme ekziston edhe n rastet kur sulmi zmbrapset edhe nga personi i tret. Kushtet q duhet t prmbushen n rastin e mbrojtjes. 1. Mbrojtja duhet t jet e drejtuar kundr sulmuesit. 2. Mbrojtja duhet t jet domosdo e nevojshme pr zmbrapsjen e sulmit. Rrjedhimisht, nj mbrojtje konsiderohet e nevojshme n rastet kur konstatohet se nuk ka mundur t zmbrapset sulmi pa iu shkaktuar ndonj dmtim sulmuesit. Me an t ktij kushti ligjor q mbrojtja duhet t jet domosdo e nevojshme, jan prcaktuar kufij e mbrojtjes s nevojshme. Me an t ktij kushti shprehet parimi se nuk sht e lejuar mbrojtja e nevojshme me mnyr t pakufizuar. Prkundrazi, mbrojtja e nevojshme mund t ushtroj funksionin e mbrojtjes dhe t vetmbrojtjes vetm n rastet kur vrtet ka qen domosdo e nevojshme pr evitimin e sulmit. 3. Mbrojtja duhet t jet proporcionale me intensitetin e sulmit Pr t qen mbrojtja domosdo e nevojshme, ajo duhet t ekzistoj n proporcionalitet midis intensitetit t sulmit dhe mbrojtjes. Me an t kriterit q mbrojtja duhet t jet proporcionale me intensitetin e sulmit jan vn kufijt e mbrojtjes se nevojshme. Rast nga praktika gjyqsore: N nj kafene ku sht festuar ditlindja, jan gjendur i akuzuari s bashku me fejuarn e vet dhe i dmtuari me shoqrin e vet. Kan qen ulur ndaras (nuk kan qen me nj tavolin). Nuk e kan njohur mir njri tjetrin, dhe nuk kan pasur mosmarrveshje n mes veti. N kafenen dy her po ndodh rrahja n mes t dy grupeve t rinjve, ku i akuzuari nuk po merr pjes n ndarje por i dmtuari ka marr pjes n ndarjen e ktyre t rinjve. N momentin kur po ndezt drita, i akuzuari qohet nga tavolina dhe niset n drejtim t rinjve duke iu drejtuar me fjal ka keni q spo qetsoheni, dhe
220
n at moment i dmtuari fillon ta rrah me grusht, ashtu q i akuzuari rrzohet mbi karrige, ndrsa i dmtuari n kt pozit e qllon t akuzuarin dhe dy her me shishe t thyer n kok (ka lndime n kok) dhe n momentin kur i akuzuari tenton t qohet nga dyshemeja, i dmtuari srish niset me shishe t thyer n dor, n drejtim t akuzuarit dhe kur i afrohet t akuzuarit n distanc prej 1 metr, i akuzuari e nxjerr revolen dhe shtn n drejtim t dmtuarit dhe e qllon n stomak duke i shkaktuar lndime t rnda trupore n momentin e shkaktimit t rrezikshm pr jet. I akuzuari n revole ka pasur edhe 4 plumba. I akuzuari ka qen i akuzuar pr vrasje n tentativ. Gjykata t akuzuarin e ka liruar nga aktakuza, duke gjetur se i akuzuari ka vepruar n mbrojtje t nevojshme. Tejkalimi i mbrojtjes se nevojshme Sipas dispozits se nenit 8 paragrafi 3 t KPPK, tejkalimi i mbrojtjes nevojshme do t ekzistoj, n rastet kur ndrmjet sulmit dhe zmbrapsjes s sulmit ekziston disproporcioni. Ky disproporcion do t ekzistoj, n rastet kur mbrojtja nuk sht proporcionale me sulmin, kur mbrojtja ndrmerret pasi q sht zmbrapsur sulmi, dhe n rastet kur mbrojtja ndrmerret pasi q ka pushuar sulmi. Pra sipas dispozitave t KPPK nenit 8 paragrafi 4, kur personi vepron n tejkalim t mbrojtjes s nevojshme ai do t prgjigjet penalisht, por mund t dnohet me leht (me but) ose nse ka br tejkalimin pr shkak t tronditjes s fort apo friks t shkaktuar nga sulmi, ai mund t lirohet nga dnimi. Pra se kur gjykata do t shqipton nj dnim me but, ose do t liroj nga dnimi personin q ka vepruar n tejkalim t mbrojtjes s nevojshme sht shtje e vlersimit t gjykats se n far rrethana ka vepruar kryesi i cili ka br tejkalimin e mbrojtjes se nevojshme.
NEVOJA EKSTREME Me dispozitn e nenit 9 paragrafi 1 t KPPK, sht parapar rrethana e dyt e cila e prjashton kundrligjshmri e veprs, edhe pse vepra e kryer i prmban t gjitha elementt e veprs penale. Sipas dispozits se cekur, thuhet se nuk sht vepr penale ajo vepr e cila sht kryer n kushtet e nevojs ekstrem
221
Me dispozitn e nenit 9 paragrafi 2 t KPPK, sht dhn nocioni i nevojs ekstrem, dhe n kt nen thuhet: Nevoja ekstreme ekziston kur vepra sht kryer me qllim q kryesi t mnjanoj, ta zmbraps prej vets apo tjetrit rrezikun e atastshm dhe t paprovokuar, i cili nuk ka mundur t evitohet n ndonj mnyr tjetr, me kusht q keqja e shkaktuar nuk sht me e madhe se e keqja q sht kanosur. Pra nga nocioni i dhn n KPPK, del se pr t ekzistuar nevoja ekstreme duhet t ekziston rreziku dhe mnjanimi i rrezikut. Rreziku zakonisht prkufizohet si situat n t ciln, n baz t rrethanave ekzistuese objektive, me arsye supozohet se ne do moment, aty pr aty, mund t dmtohet e mira juridike e personit fizik apo juridik. Kushtet q duhet t prmbushen n rastin e rrezikut. 1. Rreziku nuk duhet t jet i provokuar apo i shkaktuar, 2. Rreziku mund ti kanoset do t mire juridike, 3. Rreziku duhet t jet i vrtet. Lidhur me kushtin e tret se rreziku duhet t jet i vrtet, rrjedh dhe se nse rreziku nuk sht i vrtet ather kemi t bjm me nevojn ekstreme putative apo nevoje ekstreme fiktive t kujtuar. Mnjanimi i rrezikut Mnjanimi i rrezikut konsiderohet veprimi q ndrmerret me qllim q t shptohet e mira juridike se cils po i kanoset rreziku. Kushtet q duhet t prmbushen n rastin e mnjanimit t rrezikut. 1. Q t mos ket ekzistuar mundsia q rreziku t mnjanohet n ndonj mnyre tjetr. 2. Mnjanimi i rrezikut duhet t jet i at astshm, aktual me ekzistimin e rrezikut. 3. N mes t keqes s kanosur dhe t keqes se shkaktuar duhet t ekzistoje proporcionaliteti i caktuar. Si te mbrojtja e nevojshme ashtu dhe te nevoja ekstreme ekziston tejkalimi i nevojs ekstreme.
222
Tejkalimi i nevojs ekstreme do t ekziston n kto raste: a) kur e keqja e shkaktuar sht me e madhe se e keqja e kanosur, b) kur rreziku ka mundur t mnjanohet duke dmtuar n prmasa me t vogla t merren juridike t personit tjetr, dhe c) kur dmtimi i t mirs juridike t personit tjetr sht br pasi q ka pushuar, pasi q ka kaluar rreziku. Pra vepra e cila kryhet n rastin e tejkalimit t kufijve t nevojs ekstreme konsiderohet vepr penale. Sikurse te tejkalimi i mbrojtjes se nevojshme, ashtu dhe t tejkalimi i nevojs ekstreme kryesi q ka vepruar n tejkalim t nevojs ekstreme, mund t dnohet me but apo t lirohet nga dnimi, varsisht prej rrethanave n t cilat ka vepruar q sht shtje q e vlerson gjykata n t gjitha rastet. Detyrimi pr tiu ekspozuar rrezikut. Sipas dispozits se nenit 9 paragrafi 4 t KPPK, nuk ekziston nevoja ekstreme nse kryesi ka qen i obliguar ti ekspozohet rrezikut. Detyrimi pr ti u ekspozuar rrezikut mund t rrjedhe nga ligji, marrdhnia e puns, profesioni apo kontrata. DHUNA DHE KANOSJA N kodin penal t Kosovs, nuk sht parapar shprehimisht natyra juridike e dhuns dhe kanosjes, sikurse sht vepruar t mbrojtja e nevojshme dhe nevoja ekstreme, por vetm caktohet kuptimi i tyre n nenin 107 paragrafi 10 t KPPK. Dhuna sht prdorim i forcs ndaj nj personi me qllim q t detyrohet t ndrmerr apo mos t ndrmerr nj veprim me t cilin realizohen tiparet e nj vepre penale. Ekziston dhuna absolute dhe dhuna kompulsive (relative) Kanosja sht deklarat apo ndonj veprim tjetr me t ciln i vihet n dukje i bhet me dije ndokujt se do ta gjej nj e keqe nse nuk vepron ashtu si dshiron personi q kanoset.
223
Kanosja m s shpeshti kryhet n mnyr verbale, me goj, me an t deklaratave t ndryshme, mirpo mund t kryhet edhe me shkrim apo veprime konkludente. Se cila sht natyra juridike e dhuns dhe kanosjes sht shtje q vlersohet n do rast konkret se a jan prmbushur kushtet ligjore pr t ekzistuar dhuna apo kanosja dhe a sht nj person penalisht prgjegjs apo jo. Cilat jan ato, kushte ne Kod penal nuk jan precizuar, por ligjdhnsi konsideron se ato kushte jan kushtet q duhet t prmbushn pr mbrojtjen e nevojshme dhe nevojn ekstreme. VEPRA E RNDSIS SE VOGL ka sht vepra e rndsis s vogl, cili sht nocioni i saj dhe cilat kushtet duhet t prmbushen pr t ekzistuar vepra e rndsis s vogl. Me nenin 7 t KPPK, sht prcaktuar nocioni i veprs s rndsis s vogl. Sipas ksaj dispozite nj vepr penale nuk sht vepr edhe pse prmban tiparet e veprs penale t prcaktuar me ligj, sht e rndsis s vogl. Vepra sht e rndsis s vogl kur rrezikshmria e saj nuk sht e rndsishme pr shkak t natyrs ose peshs s veprs, t mungess ose pasojave t dmshme t parndsishme, t rrethanave n t cilat sht kryer vepra, t shkalls s ult t prgjegjsis penale t kryesit t veprs ose pr shkak t rrethanave personale t kryesit. Pra pr t ekzistuar vepra e rndsis s vogl duhet t prmbushen dy kushte: 1. Kriteri objektiv, q vepra e cila i ka t gjitha tiparet e veprs penale t prcaktuara me ligj, rrezikshmria e saj t jet e vogl, dhe 2. Kriteri subjektiv, q rndsia e vogl e veprs t manifestohet n shkall t ult t prgjegjsis penale t kryesit apo rrethanave t tija personale. Rrezikshmria e parndsishme e vogl e veprs penale, mund t prcaktohet n baz t tri kushteve: 1. Natyrs apo peshs s veprs penale, 2. Pasojat e dmshme t jen t parndsishme apo t mungojn, dhe 3. Rrethanat n t cilat sht kryer vepra penale,
224
Shkalla e ult e prgjegjsis penale e kryesit dhe rrethanat personale. Shkalla e ult e prgjegjsis penale e kryesit. (mosha e re, mungesa e prvojs, shkalla e ult e arsimimit, shkalla e ult e zhvillimit mendor, lajthimi juridik, afekti, smundja lodhja, gjumi) dhe tjerat. Rrethanat personale t kryesit. (Gjendja materiale, motivi i kryerjes, sjellja pas kryerjes, kompensimi i demit, pendimi pr kryerjen e veprs penale dhe rrethana t ngjashme). URDHRAT NGA LART shtja e prgjegjsis penale e personave t cilt kryejn vepra penale n baz t urdhrave t eprorve t tyre sht e rregulluar n mnyr parimore me nenit 10 t KPPK. Sipas ksaj dispozite del se fakti se nj vepr penale sht kryer nga nj person n baz t urdhrit qeveritar ose nj eprori qoft ushtarak ose civil, nuk e lehtson kryesin nga prgjegjsia penale. Por n tri nnparagraf t ktij neni, jan parapar raste kur vartsi, i cili edhe pse ka kryer vepr penale n baz t urdhrit t eprorit,nuk konsiderohet penalisht prgjegjs ,nuk dnohet, n kto raste: a) personi sht i detyruar ligjrisht tu bindej urdhrave t qeverise ose eprorit t tij, b) personi nuk e dinte q urdhri sht i kundrligjshm, dhe c) urdhri nuk sht n mnyr t dukshme i paligjshm i kundrligjshm. Sipas piks s 3 t paragrafit 1, t ktij neni ,nse personi e ekzekuton urdhrin e eprorit nga i cili shihet qart se me ekzekutimin e tij do t kryet vepra penale, ather nuk mund t lirohet nga dnimi. Personi i cili e ekzekuton urdhrin e ktill t eprorit, s bashku me eprorin konsiderohet kryers t veprs penale. N paragrafin 2 t ktij neni sht parapa se urdhrat pr t kryer gjenocid ose krime t tjera kundr njerzimit dhe t drejts ndrkombtare jan gjithher t paligjshme.
225
SHKAQET E PRJASHTIMIT T KUNDRLIGJSHMRIS SIPAS PJESS S POSAME T LEGJISLACIONIT PENAL N pjesn e posame t Kodit penal jan t parapara disa shkaqe q e prjashtojn kundrligjshmrin e ca veprave penale. Ne Kodin penal t Kosovs shkaqet e posame q e prjashtojn kundrligjshmrin jan t parapara ne nenin 152,169,par 2,187 par 4 dhe 189 paragrafi 5. Ndrprerja e palejuar e shtatznis, zbulimi i paautorizuar i fshehtsis, fyerja dhe zbulimi i rrethanave personale dhe familjare. SHKAQET E PERJASHTIMIT T KUNDERLIGJSHMERISE Q NUK JANE T PARAPARA NE KODIN PENAL Veprat e kryera gjat ushtrimit t detyrs zyrtare, Rreziku i lejuar, Veprat apo masat q ndrmerren n baz t se drejts prindrore dhe t drejts se edukimit, Intervenimet mjeksore, Plqimi i t dmtuarit, T vepruarit n interes t dmtuarit dhe plqimi i supozuar. Vetlndimi, PERGJEGJESIA PENALE Prgjegjsia penale sht element subjektiv i do vepre penale. shtja e prgjegjsis penale sht e rregulluar me dispozitn e nenit 11 t KPPK. Sipas dispozits se nenit 11 t KPPK, personi konsiderohet penalisht prgjegjs nse sht mendrisht i aft dhe sht shpallur fajtor pr kryerjen e nj vepre penale. Personi sht fajtor pr kryerjen e nj vepre penale ne rast se ai e kryen veprn penale me dashje apo nga pakujdesia. Pra sipas ktij prkufizimi del se nj person sht penalisht i prgjegjshm nse n kohn e kryerjes s veprs penale ka poseduar cilsi t caktuara psikike dhe nse t ai ka ekzistuar nj marrdhnie e caktuar psikike ndaj veprs t ciln e ka kryer. Me fjal t tjera, nj person konsiderohet penalisht i prgjegjshm nse n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i prgjegjshm dhe i fajshm.
226
Prgjegjsia penale vlersohet n momentin e kryerjes s veprs penale, ka praktikisht do t thot se nj person sht penalisht prgjegjs nse n kohen e kryerjes se veprs penale ka qen i prgjegjshm dhe i fajshm. Nga ky nocion i prgjegjsis penale del se prgjegjsia penale prbehet prej dy elementve. Prgjegjshmris, dhe Fajsis PRGJEGJSHMRIA Prgjegjshmria sht element i prgjegjsis penale. Nj person konsiderohet se sht i prgjegjshm, nse n kohen e kryerjes s veprs penale posedon aso veti apo aftsi intelektuale q i bjn t mundshme t mendoje t gjykoje, t vendos dhe ti kontrolloje sjelljet dhe veprimet e veta. Kodi penal nuk e prcakton nocionin e prgjegjshmris, nga se niset nga supozimi se t gjith personat jan t prgjegjshm, jan psiqikisht normale. N procedurn penale administrohen provat se a ka qen nj person i prgjegjshm apo jo vetm n rastet kur lind dyshimi i bazuar se kryersi i veprs a ka qen i prgjegjshm. Paprgjegjshmria Personi konsiderohet i prgjegjshm kur posedon dy aftsi, aftsin pr t kuptuar rendsin e veprs penale dhe aftsin pr t kontrolluar sjelljet e veta. Kryesi i cili nuk e posedon kto dy aftsi ose njrn nga kto dy aftsi konsiderohet i paprgjegjshm, ose me paaftsi mendore. Sipas Kodit penal (neni 12) i paprgjegjshm, prkatsisht me paaftsi mendore konsiderohetpersoni i cili ka kryer vepr penale konsiderohet i paaft mendrisht nse n kohen e kryerjes s veprs penale lngonte nga nj smundje mendore e prkohshme ose e prhershme, rregullimi mendor apo ngecje n zhvillimin mendor q ka prekur funksionimin e tij mendor dhe pr pasoje nuk ka qen n gjendje t kuptoje apo t kontrolloj veprimet apo mosveprimet e tij apo t kuptoje se kryen vepr penale.
227
Sipas dispozits s nenit 11 paragrafi 2 t KPPK, personi nuk konsiderohet penalisht prgjegjs nse n kohn e kryerjes s veprs penale sht nn moshn katrmbdhjet vjet (14). Prgjegjshmria dukshm ( esencialisht ) e zvogluar. Personi i cili ka kryer vepr penale, konsiderohet se ka aftsi t zvogluar mendore nse n kohn e kryerjes s veprs penale aftsia e tij pr t kuptuar apo pr ti kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij ka qen dukshm e zvogluar pr shkaqe t cekura n paragrafin 1 t nenit 12. Personi i till konsiderohet penalisht prgjegjs, por kto rrethana merren parasysh nga gjykata kur vendos pr kohzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masn e trajtimit t detyrueshm. Actiones liberae in causa. Personi i cili n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i paprgjegjshm, ai nuk mund t konsiderohet penalisht i prgjegjshm pr at vepr. Kjo sht rregull. Mirpo, nga kjo rregull ekziston nj prjashtim. Ky prjashtim shprehet n rastet kur vet personi e shpien vetn n gjendje t paprgjegjshme dhe n at gjendje kryen vepr penale. N Kodin penal t Kosovs ky institucion sht i parapar n nenit 13 Sipas ksaj dispozite, sht penalisht prgjegjs kryesi i veprs penale q duke prdor alkool, drog, apo ndonj mnyr tjetr sjell vetn n gjendje t till, n t ciln nuk mund t kuptoj rndsin e veprimit apo mosveprimit t vet ose t kontrolloj sjelljen e vet, nse para se t ket sjell vetn n at gjendje, veprimet ose mosveprimet e tij kan qen t prfshira n dashjen e tij apo nse sht i pakujdesshm ndaj veprs penale dhe ligji parasheh prgjegjsi penale pr kryerje t veprs penale nga pakujdesia. Pra qllimi i institucionit actiones liberae in causa sht q t pamundsohet keqprdorimi i parimit se mund konsiderohet penalisht i prgjegjshm vetm personi i cili n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i prgjegjshm. Po mos t njihet ky institucion, nuk do t ishte e mundur t dnohen personat q m vetdije, me qllim apo nga pakujdesia e sjellin vetn n gjendje t paprgjegjshme dhe n kt gjendje kryejn vepra penale. Institucioni actiones liberae in causa n brendin e vet do t thot veprim q sht i lir n vendim por jo dhe n kryerje. Q t aplikohet ky institucion, duhet t prmbushen kto kushte:
228
a). q personi t jet i vetdijshm n kohn kur e sjell vetn n gjendje t paprgjegjshme , b). q personi me fajin e tij(me dashje apo nga pakujdesia) vihet n aso gjendje (konsumon alkool apo drog) c). q para se ta sjell vetn n at gjendje t paprgjegjshme,vepra penale e kryer t jet e prfshir me dashjen apo pakujdesin e tij, dhe d). q t kt kryer veprn penale e cila n esenc i prgjigjet veprs penale e cila ka qen e prfshir me dashjen apo pakujdesin e kryesit gjersa ai ka qen n gjendje t vetdijshme. Kauzaliteti dhe mungesa e lidhjes shkakore. N shkencn e drejts penale, kauzaliteti prkufizohet si lidhje objektive midis veprimit apo mosveprimit dhe pasojs s shkaktuar. Kauzaliteti apo lidhja shkaksore sht prkufizuar n nenin 14 t Kodit penal. N kt dispozit shprehimisht thuhet:personi nuk sht penalisht prgjegjs kur midis veprimit apo mosveprimit t tij dhe pasojave mungon lidhja shkaksore,ose kur nuk ka mundsi t shkaktohen pasojat. Prej ktij prkufizimi del se kauzaliteti duhet shqyrtuar ndaras nga fajsia e kryesit. Kauzaliteti n drejtn penale ka rndsi t madhe nga se pr tu konsideruar nj vepr e njeriut si vepr penale dhe pr t mundur ti ngarkohet kjo vepr atij,duhet t konstatohet se ajo vepr ka shkaktuar pasojn e ndaluar e cila n ligj sht e parapar si vepr penale. Andaj midis veprimit t njeriut dhe pasojs s shkaktuar duhet t ekzistoj nj lidhje apo raport i caktuar n baz t cilit konstatohet se pasoja sht shkak i veprimit t caktuar t njeriut. Kjo lidhje apo raport quhet lidhje shkakore apo kauzale, kurse veprimi i cili ka shkaktuar pasojn quhet shkak. Pa ekzistimin e kauzalitetit nuk mund t konsiderohet se sht kryer vepra penale dhe nuk mund t sajohet prgjegjsia penale. Pra nse mungon kjo lidhje shkakore,personi nuk sht penalisht prgjegjs,sipas nenit 14 t KPPK. Lajthimi faktik dhe juridik si shkak q prjashtojn prgjegjsin penale. Lajthimi ( lat. error ) n kuptimin prgjithshm do t thot, kur nj person ka prfytyrim t gabuar jo t drejt pr ndonj rrethan apo nuk di pr t. Varsisht prej natyrs s rrethans ndaj s cils ekziston lajthimi, kodi penal njeh dy lloje t lajthimit,lajthimin n fakt dhe lajthimin juridik. Sipas nenit 18 t Kodit penal konsiderohet se ekziston lajthimi n
229
fakt,n rastet kur kryesi n kohn e kryerjes s veprs penale nuk ka qen i vetdijshm pr ndonj nga tiparet e saj t caktuar me ligj, apo kur gabimisht mendon se ekzistojn rrethanat sipas t cilave po t ekzistojn ato faktikisht, ajo vepr do t lejohet. Lajthimi lidhur me figurn e veprs penale ekziston ather kur kryesi ka prfytyrim t gabuar apo kur nuk di pr ndonj rrethan tipare e cila me ligj sht prcaktuar si element konstituiv i veprs penale. Lajthimi n fakt mund ti prket,veprimit t kryerjes,pasojs,objektit t veprimit, kauzalitetit dhe t gjitha rrethanave t tjera,t cilat n ligj jan t parapara si element t figurs s caktuar t veprs penale.(dikush merr valixhen e huaj duke menduar se sht tija,mjekut i przihet analizat e dy pacientve dhe jep terapi t ndryshme). Lajthimi n person (error in persona) ekziston n rastet kur pr. shembull, personi A,natn e z pusi n vendin e caktuar me qllim q t vras personin B. mirpo n at rast me q nuk e ka pa mir pr shkak t errsirs ,n vend t personit B, vret personin C. Prkundr faktit se n rastin konkret personi A vepron n lajthim,lidhur me personin C, konsiderohet se vepra penale e vrasjes sht kryer me dashje dhe ku lloj lajthimi sht irelevant pr drejtn penale,nga se prkundr ktij lajthimi,kryesi ka qen i vetdijshm se sht duke vrar njeriun. Mirpo, lajthimi n person mund t ket efekt t caktuar,mund t jet relevant,ne rastet kur vet statusi i personit ndaj t cilit kryesi ka qen n lajthim,sht tipare e veprs penale. Nse dikush vret gruan pr t ciln nuk e di s sht shtatzne,do t prgjigjet pr veprn penale t vrasjes nga neni 146 e jo pr veprn penale t vrasjes s rnd nga neni 147 par.1 pika 2 t KPPK. Mirpo, sht situat tjetr, lajthimi prkitazi me lidhjen kauzale, kur kryesi ndrmerr veprimin ndaj subjektit apo objektit t caktuar,kurse pasoja shkaktohet ndaj subjektit apo objektit tjetr. Raste t tilla n drejtn penale quhen sulmi i gabuar apo shmangie nga veprimi (aberacio ictus). p.sh. Personi A shkrep me arm n drejtim t personit B m qllim q t privoj nga jeta, mirpo n at rast e qllon personin C. q sht gjetur rastsisht aty afr. N kto raste konsiderohet se personi ka kryer dy vepra penale n bashkim ideal. Ndaj personit B. vrasje n tentativ, kurse ndaj personit C. veprn penale t vrasjes nga pakujdesia. Por nse kryesi ndaj t dy personave ka vepruar me dashje, nuk ekziston aberacio ictus, por vrasje e shumfisht, apo vrasje e rnd.
230
Personi A gabimisht mendon se sht i sulmuar nga personi B. dhe shti n t me arm dhe i shkakton plagosje t rnda apo e privon nga jeta (Mbrojtja e nevojshme putative). Lajthimi n fakt i pa mnjanuar dhe i mnjanuar, gjithher e prjashtojn dashjen. Kryesi i cili veprn penale e kryen n lajthimin e pa mnjanuar nuk sht penalisht i prgjegjshm dhe nuk dnohet. Mirpo, kur sht fjala pr lajthimin e mnjanuar,kryesi mund t jet penalisht i prgjegjshm dhe penalisht i paprgjegjshm. Sipas nenit 18. par .2 t KPPK,sht parapa se personi i cili pr shkak t pakujdesis ka qen n lajthim,sht penalisht i prgjegjshm pr veprn penale t kryer nga pakujdesia,kur ligji prcakton prgjegjsin penale pr vepra t tilla. Lajthimi juridik (error i uris), prkufizohet si lajthim mbi ndalueshmerin e veprs penale. Kryesi i veprs konsiderohet se gjendet n lajthimin juridik, ne rastet kur nuk di se vepra e tij sht e ndaluar sht parapa si vepr penale. N lajthimin juridik kryesi sht i vetdijshm pr veprn e tij, mirpo gabimisht mendon se vepra sht e lejuar. Lidhur me efektin e lajthimit juridik n prgjegjsin penale(neni 19) ka prvetsuar koncepcionin se nuk sht penalisht prgjegjs, kryesi i cili pr shkaqe t arsyeshme nuk e ka ditur ose nuk ka mundur t dij se vepra sht e ndaluar. N t drejtn penale konsiderohet se kryesi ka qen n lajthim pr shkaqe t arsyeshme n rastet kur ka vepruar n lajthimin e pa mnjanuar t paevitueshm. (pr shembull, ushtrimi i kundrligjshm i veprimtaris mjeksore neni 221 t KPPK). Sipas nenit 19 paragrafi 3 t KPPK,sht prkufizuar nocioni i lajthimit juridik t evitueshm. Lajthimi juridik sht i evitueshm nse dokush pra edhe kryesi,ka mundur t kt n dije se vepra sht e kundrligjshme,apo nse sht fjala pr kryesin i cili duke marr parasysh thirrjen,profesionin,apo detyrn e tij,ka qen i obliguar t dij dispozitn prkatse. N kso rast lajthimi i ktill juridik nuk mund t konsiderohet si lajthim pr shkaqe t arsyeshme,andaj lajthimi i till vetm mund t merret si baz pr zbutjen e dnimit(neni 19 par. 2 t KPPK).
231
PRGJEGJSIA PENALE ( Format e fajsis ) Dashja, Dashja direkte, Dashja eventuale, Pakujdesia, Pakujdesia e vetdijshme, Pakujdesia e pavetdijshme, Tentativa dhe tentativa e paprshtatshme.
Prgjegjsia penale sht element subjektiv i veprs penale. Prgjegjsia penale prbehet nga prgjegjshmria dhe fajsia. Pr t mundur t ndshkohet nj person pr veprn e tij,nuk mjafton q t ket kryer vetm vepr t kundrligjshme q parashihet si vepr penale,por ai at vepr duhet ta ket kryer me fajin e tij. Faji sht prgjegjsia personale e kryesit pr veprn e vet. Nj person konsiderohet se veprn penale e ka kryer me faj n rastet kur ka ditur se me veprimin apo mosveprimin e tij do t shkaktoj pasoj t ndaluar n botn e jashtme,pasoj kjo q n ligj sht parapar si vepr penale,dhe nse ndaj pasojs - ndaj veprs ,ka pasur aso marrdhnie,relacioni,e cila i bn t mundshme gjyqit q ti a ngarkoj, ti a vej n barr at vepr. Pra, marrdhnia apo relacioni psikik i kryesit ndaj veprs n t drejtn penale quhet fajsi. N shkencn e s drejts penale dhe n praktikn gjyqsore, dashja konsiderohet forma m e rnd m tipike dhe forma m e shpesht e fajit me t ciln kryhet vepra penale. Sipas nenit 15 t KPPK,vepra penale sht kryer me dashje kur kryesi ka qen i vetdijshm pr veprn e vet dhe ka dashur q ta kryej,apo kur ka qen i vetdijshm se pr shkak t veprimit apo mosveprimit t tij mund t shkaktohet pasoja e ndaluar,por e ka pranuar,sht akorduar q t shkaktohet ajo pasoj. Nga ky prkufizim ligjor del se Kodi penal i njeh dy lloj t dashjes,dashjen drekt dhe dashjen eventuale. 1. Dashja direkt (dolus direktus) ekziston ather kur kryesi sht i vetdijshm se me veprimin ose mosveprimin e vet do t kryej vepr t
232
dmshme, vepr penale dhe dshiron kryerjen e asaj vepre, dshiron q t shkaktohet pasoja e ndaluar n botn e jashtme. Neni 15 paragrafi 2 t KPPK.Personi vepron me dashje direkte kur sht i vetdijshm pr veprn e vet dhe dshiron kryerjen e saj. 2. Dashja eventuale. ekziston ather kur kryesi ka qen i vetdijshm se pr shkak t veprimit ose mosveprimit t tij mund t shkaktohet pasoja e ndaluar, mirpo me vetdije sht pajtuar,sht akorduar q ajo t shkaktohet. Sipas Kodit penal,pr veprat penale t kryera me dashje,kryesi gjithher prgjigjet penalisht,pa marr parasysh se a sht kryer vepra me dashje drekt apo eventuale. (Qllimi sht n fakt prfytyrim mbi pasojn e veprs penale,apo mbi ndonj rrethan tjetr q sht e rndsishme pr t drejtn penale). (Motivi sht komponent psikologjike e jets shpirtrore e cila e shtyt personin t ndrmarr veprimin e caktuar. Motivi zbulon faktorin intim i cili i ka ndihmuar q personi t vendos dhe t kryej veprn penale.) Pakujdesia: Pakujdesia (culpa) sht form e dyt e fajit dhe pr nga intensiteti i prgjegjsis penale form m e leht e fajsis. Pakujdesia ekziston ather kur kryesi nuk e dshiron pasojn e shkaktuar, prkatsisht kur pasoja shkaktohet kundr vullnetit t tij. Kodi penal i Kosovs (neni 16 par. 1) i njeh dy lloje t pakujdesis, dhe at pakujdesi me vetdije apo mendjelehtsin dhe pakujdesia pa vetdije apo neglizhencn. Kto dy lloj t pakujdesis dallohen midis vets vetm sipas elementit t vetdijes apo elementit intelektual, kurse t dyja kto lloje t pakujdesis dallohen nga dashja,nga se n asnj form nuk shprehet dshira apo vullneti pr t shkaktuar pasojn e ndaluar n botn e jashtme. Pakujdesia me vetdije. Pakujdesia me vetdije apo mendjelehtsia (luxuria), sipas paragrafit 2 t nenit 16 t KPPK,ekziston ather kur personi sht i vetdijshm se pasoja e ndaluar mund t shkaktohet si rezultat i veprimit apo mosveprimit t tij, por me mendjelehtsi mendon se ajo nuk do t shkaktohet apo se ai do t mund t parandaloj shkaktimin e saj.
233
Pakujdesia pa vetdije. Pakujdesia pa vetdije apo neglizhenca ekziston kur personi nuk sht i vetdijshm se pasoja e ndaluar mund t shkaktohet si rezultat i veprimit ose mosveprimit t tij. edhe pse ne rrethanat dhe sipas vetive t tija personale ka mundur t ishte apo duhej t ishte i vetdijshm pr kt mundsi (neni 16 par. 3 t KPPK). Pr veprat penale t kryera me dashje, kryesi gjithher prgjigjet penalisht, kurse t veprat penale t kryera nga pakujdesia, kryesi do t prgjigjet penalisht vetm pr veprat penal ku me ligj shprehimisht sht parapar prgjegjsia penale dhe pr veprat penale t kryera nga pakujdesia. Kshtu, n Kodin penal t Kosovs prgjegjsia penale sht parapa pr kto vepra penale: veprat penale kundr jets dhe trupit neni 149 vrasja nga pa kujdesia, lndimi i rnd trupor nga neni 154 par. 5 t KPPK, vepra penale kundr shndetit publik, prhapja e smundjeve ngjitse neni 215 par. 3, neni 218 par. 2 punsimi i personave t smur nga smundjet ngjitse, trajtimi i pa ndrgjegjshm mjeksor nga neni 290 par. 3, prgatitja dhe dhnia e pa ndrgjegjshme e barnave nga neni 222 par. 2 KPPK, prodhimi dhe vnia n qarkullim i artikujve t dmshme ushqimore nga neni 224 par. 2 t KPPK, veprat penale kundr mjedisit, kafshve, bimve dhe objekteve kulturore, nga neni 276 par. 2, 278 par. 2, 279 par. 3, 280 par. 2, 281 par. 4 t KPPK, veprat penale kundr siguris s prgjithshme t njerzve dhe t pasuris, nga neni 291 par. 4 t KPPK, neni 292 par. 2 KPPK, neni 293 par. 3 t KPPK, 294 par. 2 t KPPK, dhe veprat penale kundr siguris s trafikut publik nga neni 297 par. 3 t KPPK, 298 par. 2 t KPPK, 299 par. 2 t KPPK, neni 300 par. 3 t KPPK. Kto jan vepra penale t cilat Kodi Penal i ka parapar q mund t kryhen nga pa kujdesia, por Kodi Penal nuk e bn dallimin n mes t pa kujdesis me vetdije dhe pa kujdesis pa vetdije. Tentativa Tentativa e veprs penale sht e parapar n dispozitn e nenit 20 t KP t Kosovs. Sipas dispozits s nenit 20 tentativa ekziston kur kush do q me dashje ndrmerr veprime t drejt pr drejta pr kryerjen e veprs penale dhe vepra nuk sht kryer ose elementt e veprs s qllimshme penale nuk jan realizuar, konsiderohet se ai ka tentuar t kryej vepr penale.
234
Pra sipas ksaj dispozit pr t ekzistuar vepra penale n tentativ duhet t prmbushen kto kushte, a. q t ndrmerret veprimi i kryerjes s veprs penale, b. q veprimi t ndrmerret me dashje, c. q vepra mos t prfundohet, prkatsisht q t mos shkaktohet pasoja e veprs penale, d. pr tentativ personi dnohet kur sht fjala pr veprat penale pr t cilat sht parapar dnimi me burgim m s paku 3 vjet, ndrsa pr veprat tjera penale vetm kur ligji shprehimisht e parasheh se dhe pr tentativn dnohet(neni 20 par. 2 t KPPK). Pra sipas ksaj dispozite, tentativa sht e mundshme t kryhet vetm me dashje direkte ose me dashje eventuale. Duke u nisur nga nocioni i tentativs t dhn me nenin 20 t KP t Kosovs, rrjedh se KP i Kosovs i njeh kto lloje t tentativs: tentativn e plot dhe tentativn e met, Tentativa e plot ekziston n rastet kur veprimi i kryerjes s veprs ka filluar dhe ka prfunduar, mirpo pasoja e ndaluar nuk sht shkaktuar (p.sh. personi A. shtn me arm n drejtim t personit B mirpo nuk e qllon). Tentativa e met ekziston n rastet kur personi e fillon veprimin e kryerjes por kt veprim nuk e prfundon. (p.sh. personi A e me n shnjestr personin B mirpo kt veprim nuk e prfundon). Tentativa e cilsuar. Ekziston n rastet kur me veprimin e ndrmarr tentohet t kryhet vepra penale, mirpo n fakt kryhet figura e nj vepre tjetr penale, e cila me ligj sht parapar si vepr e posame penale (p.sh. personi A shtn me arm n personin B dhe i shkakton lndim t rnd trupor, kshtu q n rastin konkret sht realizuar figura e veprs penale t lndimit t rnd trupor, mirpo nuk do t prgjigjet pr lndim t rnd trupor, por do t prgjigjet pr veprn penale t vrasjes n tentativ, ngase dashja e tij ka qen q ta privon nga jeta e jo ti shkakton lndime t rnda trupore. N rastin konkret kemi t bjm me tentativn e cilsuar. -
235
Tentativa e paprshtatshme. Sipas dispozits s nenit 21 t KP t Kosovs tentativa e pa prshtatshme ekziston ather kur mjetet t cilat jan prdorur pr kryerjen e veprs penale apo objekti ndaj t cilit sht ndrmarr veprimi i kryerjes, nuk kan mundur t shkaktojn pasojn e veprs penale. Pra n rastin konkret nse vepra penale tentohet t kryhet me mjet t paprshtatshm, p.sh. me arm t prishur, me t ciln nuk mund t kryej vepra, ose me materie e cila nuk sht helmuese tentohet helmimi. Po ashtu nse tentohet kryerja e veprs penale ndaj objektit t paprshtatshm, p.sh. t tentohet privimi nga jeta i personit q ma par ka vdekur, ose t tentohet abortimi i femrs e cila nuk sht shtatzn e kshtu me radh. Sipas dispozits s nenit 20 par. 3 t KPPK, personi q tenton t kryej vepr penale dnohet ma but se sa kryesi, me pajtim me nenin 65 par. 2 t KPPK, respektivisht me t dnimit t parapar pr at vepr penale. N mes tentativs dhe veprimeve prgatitore ekziston dallimi n at mnyr q t veprimet prgatitore vetm krijohen kushtet pr kryerjen m efikase t veprs penale, ndrsa t tentativa fillohet kryerja e veprs penale respektivisht ndrmerret veprimi i kryerjes. BASHKPUNIMI Vepra penale mund t kryhet me veprimin e nj personi apo t shum personave. N rastet kur n kryerjen e veprs penale marrin pjes dy apo m shum persona, kjo n t drejtn penale quhet bashkpunim, ndrsa personat me veprimin e t cilve sht kryer vepra penale quhen bashkpuntor. Pr tu konsideruar se ekziston bashkpunimi nuk mjafton q n kryerjen e veprs penale t marrin pjes shum persona, ngase sht e mundur q n kryerjen e veprs penale t marrin pjes dy apo m shum persona, mirpo me gjith at mos t ekziston bashkpunimi, p.sh. nj person e thyen marketin dhe nga ai i merr disa sende, pas tij vjen tjetri edhe ai po ashtu i merr disa sende, pas tij personi tjetr e me radh hyn dhe marrin sende, por ne rastin konkret nuk ekziston bashkpunimi. Pr t konsideruar se ekziston bashkpunimi me drejtn penale midis pjesmarrsve duhet t shprehet lidhja e caktuar objektive dhe subjektive. Lidhje objektive qndron n at se secili bashkpuntor duhet t ndrmarr ndonj veprim me t cilin i kontribuon kryerjes s veprs penale.
236
Me fjal t tjera pasoja e veprs penale duhet t jet rezultat i prbashkt i veprimeve t gjith bashkpuntorve. Lidhje subjektive qndron n at se t gjith bashkpuntort duhet t jen t vetdijshm se n kryerjen e veprs penale t caktuar do t marrin pjes, do t veprojn s bashku n mnyra t ndryshme. Format e bashkpunimit Nocioni, format e bashkpunimit si dhe llojet e bashkpuntorve jan prcaktuar n nenet 23, 24, 25, 26, dhe 27 t KP t Kosovs dhe ato jan, bashkkryerja, shtytja, ndihma dhe bashkimi kriminal, ndrsa me nenin 27 jan parapar kufijt e prgjegjsis penale dhe ndshkimi pr bashkpunim. Bashkkryerja Sipas dispozits s nenit 23 t KP t Kosovs, bashkkryerja ekziston nse dy apo m shum persona duke marr pjes n veprimin e kryerjes apo n ndonj mnyr tjetr s bashku kryejn veprn penale. Nga ky prkufizim del se pr tu konsideruar se sht shprehur bashkkryerja si form e bashkpunimit duhet q dy apo m shum persona t marrin pjes n veprimin e kryerjes s veprs penale. P.sh. nse dy apo m shum persona me thik e sulmojn personin dhe i shkaktojn vdekjen apo lndime t rnda trupore, Bashkkryerja si form e bashkpunimit mund t kryhet si me dashje ashtu edhe nga pa kujdesia. Prgjegjsia dhe ndshkimi i bashk kryesit Sipas nenit 23 t KP t Kosovs, secili bashk kryes ndshkohet me dnimin e parashikuar pr vepr penale t kryer. N kt rast bashkkryersi prgjigjet penalisht brenda kufijve t dashjes apo pa kujdesis. Me fjal t tjera KP ka prvetsuar parimin e prgjegjsis individuale t bashkkryersve. Parimi q do bashkkryers prgjigjet brenda kufijve t dashjes s tij nnkupton edhe kt se bashkkryersi nuk prgjigjet pr eksesin e bashk kryesit tjetr. P.sh. nse bashkkryersit jan marr vesh q t hyjn n nj shtpi dhe t vjedhin, dhe se n at rast njeri prej bashkkryersve dhe e
237
dhunon femrn e cila ka qen n shtpi, me kt rast bashkkryersi tjetr nuk do t prgjigjet pr eksesin e bashkkryersit tjetr, sepse marrveshja e tyre ka qen vjedhja e jo dhe dhunimi. Shtytja Sipas dispozits s nenit 24 t KP, shtytja sht njra ndr format e bashkpunimit n kuptimin e ngusht. Kjo form sht parapar me nenin 24, por n kt nen nuk sht prcaktuar nocioni i bashkpunimit por n kt dispozit thuhet: kush do q me dashje e shtyt tjetrin t kryej vepr penale dnohet sikurse ai ta kishte kryer at vepr penale, nse vepra penale sht kryer nn ndikimin e tij. Por edhe pse ligjdhnsi nuk e ka prcaktuar nocionin e shtytjes, kt e ka br teoria e drejts penale dhe praktika gjyqsore, ashtu q n teori dhe praktik shtytja prkufizohet si ndrmarrje e veprimeve t atilla me t cilat t personi tjetr me dashje shkaktohet ose forcohet vendimi pr t kryer nj vepr penale. KP nuk prcakton mnyrat dhe mjetet me t cilat kryhet shtytja, por n praktik sht prvetsuar koncepcioni se shtytja mund t kryhet me do lloj veprimi me t cilin t tjetri mund t formohet apo t forcohet vendimi pr t kryer veprn penale, si veprime t tilla praktika i merr p.sh. dhnien apo premtimin e dhurats, lutja, dhnia e kshillave, prqeshja pr shkak mos vendosmris. Kryesore sht q nga veprimet e ktilla t personi tjetr t formohet apo t forcohet vendimi pr t kryer vepr penale. Shtytja mund t ndermirt nga nj apo m shum persona. Shtytja duhet t jet e drejtuar ndaj personi t caktuar si kryes i ardhshm dhe me qllim q t kryhet vepra penale e caktuar. Shtytja duhet t jet e drejtuar me qllim q t kryhet vepra penale e caktuar, vepra konkret. Shtytja sht e mundshme t kryhet, vetm deri sa personi nuk ka vendos ta kryej veprn penale, p.sh. fare nuk ka menduar t kryej vepr penale e shtytsi me veprimet e veta e bind q t kryej vepr, ose ka vendos t kryej vepr por sht labil nuk sht i sigurt kshtu q shtytsi paraqitt si person q ia forcon bindjen q t kryej veprn pr t ciln kryesi nuk ka qen i sigurt a ta kryej apo jo. Sipas nenit 24 t KP shtytja mund t kryhet vetm me dashje, dhe dnohet sikurse ai ta kishte kryer at vepr penale, me kusht q vepra penale sht kryer nn ndikimin e tij. N nenin 24 t KP sht prcaktuar ndshkimi i shtytsit dhe sipas ksaj dispozit shtytsi dnohet pr do lloj vepre penale si n rastet po ta
238
kishte kryer vet veprn penale pa marr parasysh peshn e saj, me kusht q vepra penale t jet kryer me ndikimin e tij. Pra si pre supozim q t mund t ndshkohet shtytsi duhet q kryesi t ket kryer veprn penale. Prndryshe edhe pse parashihet se shtytsi dnohet sikurse edhe kryesi, nuk prjashtohet mundsia q shtytsi t dnohet m rnd se kryesi i veprs penale. Sipas nenit 27 par. 2, shtytsi do t lirohet nga dnimi po q se vullnetarisht e ka parandaluar kryerjen e veprs penale. Me KP shtytja sht e parapar edhe si vepr e posame penale. Me pjesn e posame sht parapar me nenin 115 vepra penale e nxitjes e urrejtjes prarjes, ose mos durimit kombtar, racor, fetar ose etnik. N nenin 130 sht parapar shtytja pr luft agresive ose konfliktit t armatosur. N nenin 208 par. 2 sht parapar si vepr penale ,nse prindi, adoptuesi apo ndonj person tjetr e shtyt personin e mitur nn 16 vjet q t jetoj n bashksi jasht martesore me personin tjetr. Po ashtu n nenin 151 sht parapar shtytja n vetvrasje. Kt ligjdhnsi e ka parapar pr shkak t rrezikshmris shum t madhe t ktyre veprave penale dhe natyrs specifike t tyre. Shtytja e pa suksesshme KP i Kosovs nuk e inkriminon shtytjen e pa suksesshme ,por nga ky parim ekziston prjashtimi n rastet kur n pjesn e posame t KP,pr shkak t natyrs dhe rrezikshmris s madhe t disa veprave penale shtytja sht e parapar si vepr penale e veant e pavarur, n kto raste ku shtytja sht parapar si vepr e veant, shtytsi dnohet edhe pr shtytjen e pasuksesshme,pa marr parasysh se a sht kryer vepra penale nga i shtyturi apo jo. NDIHMA Si form e bashkpunimit, sht e parapar me dispozitn e nenit 25 t KP t Kosovs. Ndihma sht ndrmarrja e veprimeve me t cilat nj person me dashje ndihmon tjetrin t kryej vepr penale. Kto jan veprimet me t cilat ndihmohet kryerja e veprs penale, apo veprime q ndrmerren gjat kohs s kryerjes s veprs penale me t cilat lehtsohet kryerja e saj. Nga nocioni dhe natyra juridike e ndihms del se veprimet e ksaj forme t bashkpunimit konsistojn n ndrmarrjen e veprimeve t tilla me t cilat nuk
239
kryhet vepra penale por vetm ndihmohet kryerja e saj. Pr ndryshe veprimet e ndihms duhet t paraqesin kontribut n realizimin e veprs penale. Ndihma si form e bashkpunimit mund t kryhet vetm pasi q personi tjetr ka vendosur t kryej vepr penale, ashtu q n rastet kur veprimet ndrmerren para se t ket vendosur personi tjetr t kryej vepr penale, mund t konsiderohet vetm si shtytje e jo si ndihm. N nenin 25 par. 2 t KP t Kosovs, n mnyr ekzemplare jan cekur disa mnyra apo forma me t cilat mund t kryhet ndihma. N kt dispozit sht parapar se ndihma, kryesit mund ti jepet n dy mnyra, ndihma fizike dhe ndihma psikike. Si ndihm fizike konsiderohet vnia apo dhnia n disponim e mjetet kryesit, pr kryerjen e veprs, mnjanimi i pengesave, brja rroje gjat kohs s kryerjes s veprs penale, kontrollimi i mjeteve me t cilat duhet t kryhet vepra penale e kshtu me radh. Si ndihm psikike konsiderohet dhnia e kshillave, udhzimeve, premtimit pr fshehje t veprs, kryesit dhe gjurmve t veprs penale. Ndryshe nga shtytja e cila pr shkak t natyrs s saj mund t kryhet vetm me veprim, ndihma mund t kryhet me veprim dhe mos veprim. Lidhur me kohn, ndihma jepet zakonisht para se t filloj kryerja e veprs penale, mirpo ndihma mund t kryhet edhe gjat kohs s kryerjes s veprs penale, deri sa nuk ka prfunduar vepra penale n kuptimin material. Veprimet q ndrmerren pasi t jet kryer vepra penale nuk mund t konsiderohen si ndihm, me kusht q t mos jet premtuar m par, para se t ket filluar kryerja e veprs penale. Nse jepet pasi t ket prfunduar vepra penale, kemi t bjm pr veprn e veant t fshehjes s kryesit pas kryerjes s veprs penale apo ndihms pas kryerjes s veprs penale. KP nuk prmban ndonj norm me t ciln rregullon shtjen e ndshkimit pr ndihmn e pa suksesshme, mirpo ndihma e pa suksesshme mund t inkriminohet si vepr e posame penale. Rasti i till sht me veprn penale, furnizimi me pajisje ose materiale q jan t destinuara pr prodhimin apo trafikimin e substancave narkotike ose psikotropike ose analog, (neni 230 par. 3). Sipas dispozits s nenit 25 par. 1, kush me dashje e ndihmon tjetrin t kryej vepr penale, dnohet deri n e maksimumit t dnimit t parapar pr veprn penale, (sipas nenit 65 par. 2 t KP). Sa i prket prgjegjsis penale ndihma si edhe shtytja mund t kryhet vetm me dashje, qoft direkte apo eventuale. Lidhur me ndshkimin e ndihmsit, mund t konkludohet se ndihmsi ndshkohet gjith her pr do lloj t veprs penale pa marr parasysh peshn e saj, nse vepra penale pr t ciln sht dhn ndihma, ka mbetur n tentativ ndihmsi do t dnohet vetm nse sht fjala pr aso
240
vepra penale pr t cilin ligji parasheh dnim edhe pr tentativ. Gjithashtu ndihmsi dnohet edhe n rastet kur kryesi ka ndrmarr veprime pregaditore po q se edhe pr t sht parapar ndshkimi me ligj. Sipas nenit 27 par. 2 KP ndihmsi si kundr edhe shtytsi do t lirohen nga dnimi po qese vullnetarisht kan hequr dor nga kryerja e veprs penale, e kan parandaluar kryerjen e veprs penale. Konsiderohet se sht shprehur heqja dor vullnetare nse ndihmsi me veprimet e tij aktive ka pasur sukses t parandaloj kryerjen e veprs penale. Ndihma sht e parapar edhe si vepr e posame penale. Kshtu me nenin 151 sht parapar vepra penale ndihma n vetvrasje, neni 152 ndihma e gruas shtatzn q t ndrpres shtatzn, neni 305 dhnia e ndihms kryesit pas kryerjes s veprs penale dhe neni 314 vepra penale mundsimi i arratisjes s personit t privuar nga liria.
BASHKIMI KRIMINAL Bashkimi kriminal sht forma m e rnd e bashkpunimit edhe pr nga natyra e tij juridike dhe kriminalo politike dallohet nga format e tjera t bashkpunimit. Specifikat e bashkimit kriminal kan kontribuar q ky lloj bashkpunimit me arsye t trajtohet si bashkpunim sui generis. N KP t Kosovs, me termin bashkim kriminal nnkuptohet organizata kriminale, grupi i personave t cilit jan marr vesh pr t kryer vepr penale, rrjeti i personave me qllime kriminale si dhe format t tjera t ngjashme t bashkpunimit pr kryerjen e veprave penale. E veanta e krimit t organizuar nprmjet bashkimit kriminal sht se m kt form t bashkpunimit, kryen vepra penale shum t rnda, sikur se q jan trafikimi me drog, me arm me njerz, formave t rnda t vjedhjeve, grabitjes, shantazhit, larjes s parave, korrupsionit e etj. KP i Kosovs i kushton rndsi t posame krimit t organizuar i cili kryhet n forma t ndryshme t bashkimit kriminal. N pjesn e prgjithshme t KP n dispozitn e nenit 26 sht prcaktuar nocioni i bashkimit kriminal ku thuhet: kush do q shprehimisht apo n mnyr t heshtur merret vesh me nj apo me m shum persona pr t kryer ose pr t nxitur kryerjen e nj vepre penale pr t cilin ligji parasheh s paku pes vjet burgim, dhe ndrmerr veprime pregaditore pr realizimin e marrveshjes s till, si dhe merr pjes n bashkimin kriminal, dnohet sipas nenit 65 par. 2 t KP (3/4 e dnimit t parapar pr at vepr penale). Sipas praktiks gjyqsore me nocionin bashkim kriminal duhet nnkuptuar, marrveshjen, grupin,
241
organizatn, bandn, rrjetin apo ndonj lloj bashkimi tjetr me qllim t kryerjes s veprs penale. Bashkimi kriminal si institut i prgjithshm i s drejts penale, sht i parapar me qllim t inkriminimit t fazs m t hershme t kryerjes s veprs penale, n fazn e prgatitjes s veprs penale. Me kt institut n fakt ndshkohen veprimet prgatitore, vepra kto t cilat ndryshe quhen delickta preparate. Sipas nenit 26 personi hyn n zonn kriminale, ndshkohen vetm nse merren vesh, arrijn marrveshje q t kryejn apo shytin tjetrin pr t kryer vepr penale, pr t cilin me ligj sht parapar dnimi me burgim s paku pes vjet. Pra sipas ksaj dispozit mjafton q t jet arritur marrveshja dhe q t jen ndrmarr veprimet prgatitore me qllim t realizimit t marrveshjes. Nse n baz t marrveshjes edhe kryhet vepra penale, kryesit dhe antart t tjer t bashkimit kriminal nuk do t konsiderohen se kan kryer dy vepra penale, bashkimin kriminal dhe veprn e kryer penale, por do t konsiderohet se kan kryer vetm veprn penale t ciln e kan kryer. Po ashtu duhet theksuar faktin se krahas kryesit t veprs penale konkret, do t dnohen edhe antart e tjer t bashkimit kriminal pr do vepr penale t kryer nga bashkimi kriminal. Me fjal t tjera pjestart e bashkimit kriminal do t dnohen vetm pr faktin se jan antar pa marr parasysh nse kan marr pjes n kryerjen e veprs penale dhe pa marr parasysh nse kan ditur se kush dhe kur e ka kryer veprn penale. Nga dispozitat q inkriminon bashkimin kriminal si cekm m sipr, antart e ksaj forme t bashkpunimit, n rastet kur kryhen veprat penale, prgjigjen penalisht pr t gjitha veprat penale pr t cilat sht arritur marrveshja, por antart e bashkimit kriminal gjithashtu prgjigjen edhe pr veprat penale t cilat kan rezultuar nga ajo marrveshje. Nse njri prej antarve t bashkimit kriminal kryen vepr penale q nuk sht parapar me marrveshje kriminale e as q rezulton nga realizimi i marrveshjes, ather pr kt vepr prgjigjet vetm antari i bashkimit kriminal q e ka kryer at vepr penale dhe jo antart t tjer. Me q krimi i organizuar i cili kryhet n forma t ndryshme t bashkimit kriminal, n dispozitn e nenit 26 par. 2 KP sht parapar q me qllim t lehtsimit t zbulimit dhe lufts m efikase kundr krimit t organizuar t zvoglohet dnimi apo kryesi t lirohet trsisht nga dnimi n rast se:
242
nse vullnetarisht heq dor nga marrveshja, nse vullnetarisht ndrmerr veprime pr parandalimin e ekzistimit t vazhdueshm t bashkimit kriminal ose t kryerjes s veprs penale n pajtim me qllimet e saj, ose nse vullnetarisht ia zbulon policis njohurit e marrveshjes n kohn e duhur kur veprat penale t planifikuara ende mund t parandalohen.
Sipas KP t Kosovs bashkimi kriminal sht i parapar dhe si vepr e posame penale. N pjesn e posame t KP jan parapar format e ndryshme t bashkimit kriminal si vepra penale t veanta. Numri i inkriminimeve t bashkimit kriminal t cilat jan t parapara si vepr penale t posame apo si forma t rnda t ktyre veprave penale n KP sht relativisht i madh. Po i cekim disa nga kto: organizimi i grupit pr kryerjen krimit t gjenocidit, organizimi prkrahja dhe pjesmarrja n grupet terrorist, organizimi i personave apo pjesmarrja n trafikimin e njerzve, prodhimi dhe prpunimi i paautorizuar i narkotikve t rrezikshm dhe substancave psikotropike nga antari i nj grupi, organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit t ndalur, dhe krimi i organizuar (neni 274). N t gjitha kto raste t prmendura ku bashkimi kriminal sht parapar si vepr penale e posame, antari i bashkimit kriminal dnohet edhe n rastet kur ai vet si individ nuk ka marr pjes n kryerjen e veprs penale. Me fjal t tjera konsiderohet penalisht prgjegjs dhe dnohet vetm pr faktin se sht antarsuar, sht antar i organizats kriminale, prkatsisht i bashkimit kriminal. SANKSIONET PENALE shtje kryesore e s drejts penale jan sanksionet penale. N t drejtn penale masat t cilat zbatohen ndaj kryesve t veprave penale quhet sanksione penale. Sanksionet penale jan ndr mjetet q i ndrmerr shoqria me qllim t mbrojtjes nga kriminaliteti. Kto jan lloj i reagimit t shoqris ndaj kryesve t veprave penale dhe ndrmerren me qllim t mbrojtjes se shoqris nga veprat e dmshme. Sanksionet penale q parashihen, jan masa shtrnguese q zbatohen me dhun dhe paraqesin represion ndaj kryesit t veprs penale. Sanksionet penale jan masat e dhunshme penalo juridike t cilat i shqipton gjykata n procedurn e prcaktuar me ligj ndaj kryesit t veprs
243
penale, me qllim t mbrojtjes s shoqris dhe individit nga kriminaliteti, ndrsa konsistojn n marrjen apo kufizimin e lirive dhe t drejtave t caktuara apo n trheqjen e vrejtjes kryesit se do ti merren apo kufizohen lirit apo t drejtat nse srish kryen vepr penale. Ndaj kryesve t veprave penale mund t shqiptohet vetm ai sanksion penal i cili sht parapar me ligj n momentin e kryerjes s veprs penale. Sanksionet penale t parapara me KP t Kosovs. N nenit 3 t KP t Kosovs jan parapar 4 lloje t sanksioneve penale kto jan: - dnimet kryesore, - dnimet alternative, - dnimet plotsuese, - vrejtja gjyqsore Dnimi (nocioni i dnimit) Dnimi prkufizohet si mas e dhunshme e parapar me ligj, t cilin e shqipton gjykata ndaj kryesit penalisht t prgjegjshm t veprs penale, me qllim t mbrojtjes s vlerave t caktuara t qytetarve dhe t shoqris n trsi dhe i cili konsiston n marrjen apo kufizimin e lirive dhe t drejtave t kryesit t veprs penale. Qllimi i dnimi Sipas nenit 34 t KP t Kosovs sht prcaktuar se qllimi i dnimit sht t parandaloj kryesin nga kryerja e veprs penale n t ardhmen dhe t bj rehabilitimin e tij, dhe t parandaloj personat tjer nga kryerja e veprave penale. Pra nga kjo dispozit del se qllimi i dnimit e ka qllimin e preventivs posame (speciale), dhe t prgjithshme ( gjenerale ). Llojet e dnimeve. Me sistemin e dnimeve n t drejtn penale zakonisht nnkuptojm
244
llojet e dnimeve, mnyrn e caktimit t dnimeve nga ana e gjykats. 1. 2. 3. 4. 5. KP i Kosovs i njeh pes (5) lloje t dnimeve. Kto jan: dnimi me burgim afatgjat, dnimi me burgim, dnimi me gjob, dnimet alternativ, dnimet plotsuese. Dnimet ndahen n dnimet kryesore dhe dnimet plotsuese. Dnimet kryesore jan ato t cilat ligji i parasheh se mund t shqiptohen si mas kryesore e ndshkimit. Kto jan ato lloje t dnimeve q mund t shqiptohen si t vetme ndaj kryesit t veprs penale, pavarsisht prej llojit t tjetr t dnimit. Sipas KP neni 38 dnimet kryesor jan: dnimi me burgim afat gjat, dnimi me burgim dhe dnimi me gjob. Dnimet plotsuese jan ato llojet t dnimeve t cilat mund t shqiptohen vetm krahas dnimit kryesor apo alternativ. Krahas dnimeve kryesore dhe plotsuese legjislacioni penal bashkkohor dhe KP i njeh dhe dnimet alternative. Kto jan lloji i posam i dnimeve t cilat n brendin e tyre jan substitut, zvendsim i dnimit me burgim. N nenin 41, 43, 49, 50, 52 dhe 53 jan sistemuar pes lloje t dnimeve alternative, dhe kto jan: dnimi me kusht, dnimi me kusht me urdhr pr trajtim t detyrueshm rehabilitues, dnimi me kusht me urdhr pr mbikqyrje nga shrbimi sprovues, dnimi me kusht me urdhr pr pun n dobi e prgjithshme, dhe gjysmliria (semi liberti). Dnimi me burgim afatgjat. Dnimi me burgim afatgjat sht dnim kryesor dhe mund t shqiptohet vetm nse shprehimisht sht parapar me ligj. N KP t Kosovs dnimi me burgim afat gjat sht parapar pr format m t rnda t veprave penale t kryera me dashje n rrethana veanrisht t rnda ose q kan shkaktuar pasoja shum t rnda (neni 37 par. 1 KP). Dnimi me burgim afatgjat nuk mund t parashihet si i vetmi dnim kryesor pr nj vepr t veant penale, por gjithher parashihet alternativ me dnimin me burgim. Dnimi me burgim afatgjat shqiptohet n koh zgjatje prej 21 deri n
245
40 vjet (neni 37 par. 2). Pra minimumi i prgjithshm i ktij lloj dnimi sht 21 vjet, ndrsa maksimumi i prgjithshm sht 40 vjet. Edhe pse n KP nuk sht parapar, ky lloj i dnimit duhet t shqiptohet n vitet e plota, sepse dnimi me burgim afatgjat e humb kuptimin nse shqiptohet edhe n muaj. Dnimi me burgim Dnimi me burgim sht lloji i dyt i dnimit me heqje t liris i parapar n KP t Kosovs (neni 38). Sikundr dnimi me burgim afatgjat edhe dnimi me burgim sht dnim kryesor. Mirpo, ndryshe nga dnimi me burgim afatgjat dnimi me burgim sht i parapar pr numrin m t madh t veprave penale. Minimumi i prgjithshm i dnimit me burgim sht 15 dit, ndrsa maksimumi i prgjithshm sht 20 vjet (neni 38 par. 1). Nse minimumi i posam pr nj vepr penale nuk sht i caktuar, ather si kohzgjatje me e shkurt e dnimit me burgim konsiderohet minimumi i prgjithshm (15 dit). Ndrsa nse nuk sht i caktuar maksimumi i posam, ather si kufij m i lart i koh zgjatjes s dnimit me burgim konsiderohet maksimumi i prgjithshm i ktij dnimi (20 vjet). Dnimi me burgim shqiptohet n vit dhe muaj t plot. Ndrsa nse kt lloj dnimi gjykata e shqipton n koh zgjatje deri n 6 muaj, ather mund ta shqiptoj edhe n ditt e plota (neni 38 par. 2). Po ashtu n nenin 38 par. 3 ,Kodi Penal i Kosovs, e ka parapar mundsin q kur gjykata cakton dnimin me burgim deri n 3 muaj, gjykata mund t caktoj q dnimi me burgim t zvendsohet me gjob ose me pun n dobi t prgjithshme, por me plqimin e kryesit. Dnimi me gjob Dnimi me gjob, bn pjes n llojet e dnimeve pasurore. Me an t ktij dnimi kryesi i veprs penale detyrohet q brenda afatit t caktuar t paguaj nj shum t holla n dobi t shtetit. KP i Kosovs dnimin me gjob e parasheh me dispozitn e nenit 39. Dnimi me gjob sht i vetmi lloj i dnimit n KP i cili mund t shqiptohet si dnim kryesor dhe plotsues. Dnimi me gjob sht dnim kryesor kur sht i parapar si i vetmi sanksion pr veprn penale t caktuar. Ndrsa ky dnim sht plotsues kur pr nj vepr t caktuar penale sht i parapar n mnyr kumulative me dnimin me burg. Krahas ksaj dnimi me gjob mund t parashihet edhe n mnyr alternative me dnimin me burgim. N
246
kto raste dnimi me gjob mund t shqiptohet si dnim kryesor apo plotsues. Kryesor do t jet ather kur n kt alternativ gjykata e shqipton si t vetmin dnim, ndrsa plotsues ather kur si dnim kryesor e shqipton dnimin me burgim, ndrsa dnimin me gjob e shqipton krahas dnimit me burgim. Dhe n fund dnimi me gjob mund t shqiptohet si sanksion plotsues penal s bashku me dnimin me kusht (neni 44 par. 4). Minimumi i prgjithshm i dnimit me gjob sht 50 euro ndrsa maksimumi i prgjithshm sht 25.000 euro. Ndrsa n rastet kur vepra penale sht kryer me qllim prfitimi pasuror, maksimumi i gjobs sht 500.000 euro (neni 39 par. 1). N nenin 39 par. 4 sht parapar mundsia e ekzekutimit t dnimit me gjob n rast mos pagess, edhe ajo bhet ashtu q gjykata cakton nj dit burgim pr do 15 euro t gjobs, me kusht q afati i burgimit nuk tejkalon 6 muaj. Dnimet alternative Parashikimi i dnimeve dhe masave alternative si subsititut, zvendsim i dnimit me burgim, sht trend progresiv n t drejtn penale bashkkohore dhe nj herrit paraqet reform t rndsishme n konceptin e sistemit t sanksioneve ndshkuese. KP i Kosovs, i ka parapar pes lloje t dnimeve alternative, t cilat mund tiu shqiptohen kryesve t veprave penale, n vend t dnimit me burgim. Kto jan: dnimi me kusht (nenit 43) dnimi me kusht me urdhr pr trajtim t detyrueshm rehabilitues (nenit 49), dnimi me kusht me urdhr pr mbikqyrjen nga shrbimi sprovues (neni 50), dnimi me kusht me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme (neni 52), gjysm liria (neni 53).
N dispozitat e posame t KP, kto lloje t dnimeve alternative mund t shqiptohen ndaj nj numri t madh t kryesve t veprave penale. Dnimi me kusht dhe nocioni i tij Dnimi me kusht sht pezullim i ekzekutimit t dnimit t shqiptuar
247
pr nj koh t caktuar dhe me kushtet e caktuara. Qllimi i dnimit me kusht sht risocializimi i delikuentit me an t pezullimit t dnimit. Dnimi me kusht sht i parapar me nenin 43 t KP. Kushtet q duhet t prmbushen q t shqiptohet dnimi me kusht jan t parapara me dispozitn e nenit 44 t KP. Sipas ksaj dispozit n grupin e par t kushteve t cilat duhet t prmbushen, jan kushtet q i referohen dnimit t parapar me ligj dhe dnimit t shqiptuar nga ana e gjykats, dhe n grupin e dyt bjn pjes kushtet t cilat i referohen personalitetit t kryesit t veprs penale dhe qllimit t dnimit me kusht. Lidhur me kushtet e para t parapara me nenin 44 par. 1 q i referohen dnimit, dnimi me kusht mund t shqiptohet pr veprat penale pr t cilat sht parapar dnimi me burgim deri n 5 vjet, prjashtimit pr veprat penale pr t cilat sht parapar dnimi me burgim deri n 10 vjet dhe nse zbatohen dispozitat pr zbutjen e dnimit (nenet 66 dhe 67 t KP). Kurse kushti i dyt sht q gjykata t shqipton dnimin me gjob ose me burgim deri n 2 vjet, qoft pr nj vepr penale qoft pr bashkim t veprave penale. Si shihet nga neni 44 par. 1 dhe 2 KP, si kusht q mund t shqiptohet dnimi me kusht, duhet q pr veprn penale t jet parapar dnimi me burgim deri n 5 vjet apo dnimi me burgim deri 10 vjet (nse zbatohet dispozita e zbutjes s dnimit), dhe kur gjykata t shqipton dnimin me burgim deri 2 vjet apo dnimin me gjob. Po ashtu q t mund t shqiptohet dnimi me kusht KP ka parapar q duhet t prmbushen dhe kushtet q i referohen personalitetit t kryesit, sikurse q jan sjellja e mparshme, sjellja e kryesit pas kryerjes s veprs penale, shkalla e prgjegjsis penale, rrethanat tjera me t cilat sht kryer vepra penale. Vemas duhet theksuar se pr t mund gjykata q t shqiptoj dnimin me kusht, duhet t prmbushen n mnyr kumulative, si kushtet t cilat i referohen dnimit t parapar pr at vepr penale dhe dnimit t shqiptuar, ashtu edhe kushtet t cilat i referohen personalitetit t kryesit t veprs penale. Nse kryesit e veprs penale gjykata ia ka caktuar n mnyr kumulative dnimin me burgim dhe dnimin me gjob, dnimin me kusht mund tia shqiptoj pr t dy dnimet apo vetm pr dnimin me burgim (neni 44 par. 4). N rastet e bashkimit t veprave penale, nuk sht e mundur q pr nj vepr penale t shqiptohet dnimi ndrsa pr veprn tjetr penale t shqiptohet dnimi me kusht ngase si dihet sipas dispozitave pr matjen e dnimit pr veprat penale n bashkim, gjykata duhet t caktoj dnimin unik i cili mund t jet efektiv apo kushtzohet t shqiptohet dnimi me kusht. Kushti i prgjithshm t cilin gjykata duhet t caktoj n do
248
aktgjykim me t cilin shqiptohet dnimi me kusht sht se personi i dnuar pr kohn q e cakton gjykata e cila nuk mund t jet m e shkurt se nj vit e as m e gjat se 5 vjet, t mos kryej vepr tjetr penale. Pra koha e verifikimit e caktuar nga ana e gjykats nuk mund t jet m e shkurt se nj vit e as m e gjat se 5 vjet dhe fillon t rrjedh prej dits kur aktgjykimi i gjykats me t cilin sht shqiptuar dnimi me kusht bhet i plotfuqishm. Revokimi i dnimit me kusht Sipas KP dnimi me kusht mund t revokohet pr kto tri shkaqe: - nse i dnuari gjat periudhs s verifikimit kryen vepr t re penale, - nse pas shqiptimit t dnimit me kusht vrtetohet se i dnuari ka kryer vepr penale para se t jet dnuar me kusht, - nse nuk i ka prmbushur detyrimet t cilat i jan caktuar me kusht. Gjysmliria Gjysm liria sht lloji i pest i dnimit alternativ i parapar n KP t Kosovs (neni 53). Gjysm liria si lloj i dnimit alternativ konsiston n at q personit t cilit i sht shqiptuar dnimi me burgim i mundsohet do dit brenda orve t caktuara (6,8 apo 10 or) t mund t qndroj n liri pr t vazhduar punn profesionale t ciln e ka kryer edhe para kryerjes s veprs penale t kryej pun familjare, apo pun tjera t cilat i vlerson gjykata. Si kusht pr tiu shqiptuar gjysmliria si dnim alternativ, sipas nenit 53 t KP, sht q gjykata t shqipton dnimin me burgim deri n 1 vit dhe pastaj t urdhroj, ekzekutimin e dnimit n gjysmliri pr shkak t detyrimeve t personit t dnuar lidhur me punn, arsimimin, kualifikimin ose aftsimin profesional ose t arsyeve tjera t cilat i vlerson gjykata. Programi pr implementimin e dnimit n gjysm liri e prpilon drejtori i burgut n bashkpunim me organin e shrbimit sprovues. Dnimet plotsuese Dnimet plotsuese jan llojet e posame t dnimeve t cilat po paraqitn si rezultat i njohurive se dnimet kryesore nuk mund t jen t vetmet mjet efikase ndaj t gjith kryesve t veprave penale. Pr kt arsye
249
n t drejtn penale u formsua mendimi se krahas dnimit kryesor duhet parapar edhe sanksionet tjera penale t karakterit komplementar, plotsues me t cilat do t bhej i mundshm parandalimi m efektiv i kriminalitetit dhe risocializimi i personave t dnuar. Kryesit e veprs penale i shqiptohet dnimi plotsues me qllim q ti merren apo ti kufizohen disa t drejta t cilat pr shkak t natyrs s tyre nuk mund t merren apo t kufizohen me dnime kryesore. Arsyeja e par qndron n at q funksionimi dhe autoriteti i disa detyrave dhe profesioneve shtetrore e publike krkon q ti ushtrojn personat t cilt kan nj t kaluar t pastr. Dhe arsyeja e dyt e marrjes apo kufizimit t disa t drejtave personit t dnuar sht i natyrs kriminale politike, sht parapar me qllim t parandalimit t kushteve t cilat ia kan mundsua kryerjen e veprs penale, respektivisht parandalimit t recidivit. Dnimet plotsuese jan sanksione t posame, me t cilat personit edhe pasi ta mbaj dnimin i merren apo i kufizohen disa t drejta pr nj koh t caktuar. N pajtim me parimin legalitetit, nulla poene sine lege, si kundr edhe dnimet kryesore edhe dnimet plotsuese mund t shqiptohen vetm nse jan parapar me ligj dhe vetm ndaj kryesve t veprave penale. Si rezulton nga kjo dnimet plotsuese shqiptohen krahas dnimit kryesor, kurse n disa rast krahas dnimit alternativ (dnimit me kusht), ngase me kryerjen e veprs penale personi i ka keqprdor kto liri dhe t drejta. N nenin 54 t KP jan parapar kto dnime plotsuese: gjoba, heqja e s drejts pr tu zgjedhur, ndalimi i ushtrimit t funksioneve n administratn publike ose n shrbimin publik, ndalimi i ushtrimit t profesionit t aktiviteteve ose detyrs, ndalimi pr t drejtuar automjetin, marrja e patent shoferit, marrja e sendit, urdhr pr publikim t aktgjykimit, dbimi i t huajit nga territori i Kosovs. Matja e dnimit Me matje t dnimit, nnkuptojm caktimin e llojit dhe lartsis s dnimit kryesit t veprs penale. Me rastin e matjes s dnimit duhet t
250
merren parasysh t gjitha rrethanat rnduese dhe lehtsuese q jan shprehur n momentin e kryerjes s veprs penale, n mnyr q t caktohet ai lloj dhe mas e dnimit i cili do ti prgjigjet peshs s veprs penale dhe rrezikshmris shoqrore t kryesit dhe me t ciln m s miri do t arrihej qllimi i dnimit. Duke pasur parasysh se cili organ e bn matjen e dnimit, n t drejtn penale njihen tri lloje t matjes s dnimit: matja ligjore, matja gjyqsore, matja administrative.
Matja ligjore e dnimit si tregon dhe vet titulli bhet nga organi q e nxjerr ligjin, me rast ligjdhnsi cakton llojin dhe lartsin e dnimit me rastin e parashikimit t veprave penale. Matja e dnimit nga ana e ligjdhnsit bhet sipas rrezikshmris abstrakt t veprave penale. Matja gjyqsore e dnimit. Kt lloj t matjes s dnimit e bn gjykata kur n procedurn penale konstatohet se kryesi i veprs penale sht penalisht prgjegjs pr veprn e kryer. Sipas rregullave, gjykata mat dnimin brenda kufijve t minimumit t posam dhe maksimumit t posam i cili sht prcaktuar me ligj pr veprn e caktuar penale. Matja administrative e dnimit. Sipas ktij sistemi,dnimin e matin organet kompetent pr ekzekutimin e dnimit. Kjo matje e dnimit mund t aplikohet vetm t dnimi me heqje t liris, me rast gjykata cakton vetm llojin e dnimit kurse koh zgjatjen e dnimit e cakton organi administrativ. Kt lloj matje t dnimit KP i Kosovs nuk e njeh. Individualizmi i dnimit Me individualizimin e dnimit e nnkuptojm prshtatjen e dnimit, veprs penale dhe t kryesit t saj. Qllimi i individualizimit sht q t shqiptohet asi dnimi i cili n mnyr m efikase do t ndikoj n riedukimin e kryesit t veprs penale. Matja e dnimit nga ana e gjyqit bhet brenda minimumit dhe maksimumit t dnimit t parapar me ligj pr ato vepra penale dhe duke marr parasysh rrethanat lehtsuese dhe rnduese. KP me nenin 64 parasheh n mnyr t prgjithsuar se cilat rrethana gjykata do ti merr parasysh gjat matjes s dnimit dhe me at rast i cek rrethanat me tipare lehtsuese dhe rnduese, duke i ln mundsi gjykats q n do rast konkret t marr
251
parasysh edhe rrethanat t tjera t cilat ndikojn q t shqiptohet dnim m t ashpr apo m t but. N mesin e rrethanave q i parasheh KP, gjenden rrethanat objektive q i referohen veprs penale dhe rrethana subjektive q i referohen kryesit. KP (neni 64) si rrethana lehtsuese dhe rnduese i parasheh kto rrethana: shkalln e prgjegjsis penale, motivet nga t cilat sht kryer vepra penale, sjellja e mparshme dhe rrethanat personale, pranimi i fajit nga kryesi i veprs penale, sjellja e kryesit pas kryerjes s veprs penale, intensiteti i rrezikimit apo i dmtimit t s mirs s mbrojtur, rrethanat n t cilat sht kryer vepra penale, gjendja pasurore e kryesit dhe t gjitha rrethanat tjera t cilat gjykata i vrteton n procedur e q mund t ndikojn gjat matjes s dnimit. Zbutja e dnimit Sipas nenit 66 t KP t Kosovs njihet dy lloje t zbutjes s dnimit: a. zbutja e dnimit n rastet kur shprehimisht e parasheh ligji (zbutja ligjore). b. Zbutja e dnimit sipas bindjes s gjykats (zbutja gjyqsore). Mnyra dhe kufijt zbutjes s dnimit jan t prcaktuara n mnyr shprehimore n paragrafin 1 t nenit 67 t KP. Lirimi nga dnimi N KP t Kosovs, neni 68 sht parapar mundsia e lirimit nga dnimi nga ana e gjykats. Mirpo duhet theksuar faktin se gjykata mund t liroj kryesin e veprs penale nga dnimi vetm n rastet kur ligji shprehimisht e parasheh kt mundsi (neni 68 par. 1). Sipas KP njihen dy grupe t rasteve kur kryesi mund t lirohet nga dnimi. Grupi i par i rasteve sht i parapar me dispozitat e pjess s prgjithshme t KP ndrsa grupi i dyt me dispozitat e pjess s posame. Bazat e posame t lirimit nga dnimi pr veprat penale t kryera nga pa kujdesia
252
N nenin 69 t KP sht parapar n mnyr shprehimore mundsia e lirimit nga dnimi pr rastet e posame t veprave penale t kryera nga pa kujdesia. Sipas ksaj dispozite gjykata mund ta liroj nga dnimi kryesin e veprs penale t kryera nga pa kujdesia n kto situata: kur pasojat e veprs penale e godasin aq rnd kryesin e veprs penale sa q ndshkimi do t ishte i pa nevojshm pr realizimin e qllimit t dnimit, ose kur kryesi menjher pas kryerjes s veprs penale ka br prpjekje pr evitimin apo zvoglimin e pasojave t asaj vepre dhe nse n trsi apo n mas t madhe e ka kompensuar dmin i cili sht shkaktuar n at vepr. Recidivi Me recidiv apo fajtor prsrits, nnkuptojm rastet kur personi q ka qen ma par i dnuar kryen vepr penale. Matja e dnimit pr veprat penale n bashkim Me bashkim t veprave penale nnkuptojm rastet kur nj person kryen dy apo m shum vepra penale, pr t cilat i shqiptohet nj dnim unik. N pjesn e prgjithshme t kodit penal,instituti i bashkimit t veprave penale nuk sht parapar si institut i veant,por jan parapa sistemet pr matjen e dnimit pr veprat penale t kryera n bashkim(neni 71 t KPPK). N teorin e drejts penale dhe praktikn gjyqsore njihen dy lloj t bashkimit t veprave penale, bashkimi ideal dhe bashkimi real. Bashkimi ideal ekziston n rastet kur nj person me nj veprim kryen dy apo m shum vepra penale pr t cilat i shqiptohet nj dnim i prbashkt, ndrsa bashkimi real ekziston n rastet kur nj person me dy apo m shum veprime ve e ve kryen dy apo m shum vepra penale pr t cilat i shqiptohet nj dnim i prbashkt. Sistemet e matjes s dnimit pr veprat penale t kryera n bashkim. Legjislacionet penale i njohin 3 sisteme t matjes s dnimit unik pr veprat penale n bashkim. Kto jan:
253
sistemi i absorbcionit, sistemi i asperacionit, sistemi i kumulacionit
Sistemi i absorbcionit i matjes s dnimit ekziston kur pr veprat penale n bashkim, matja e dnimit unik bhet n at mnyr q pr seciln vepr penale matt nj dnim, dhe dnimi m i rnd i absorbon dnimet ma t buta (p.sh. pr nj vepr penale jepet dnimi 5 vite pr tjetrn 4 vite dhe pr tretn 2 vite, sipas ktij sistemi do t shqiptohet dnimi prej 5 vite sepse ky dnim i absorbon dnimet m t buta). Sipas sistemit t asperacionit s pari matt dnimi ve e ve pr do vepr penale n bashkim, mandej dnimi m i rnd merret pr baz kurse dnimet e tjera i shtohen ktij dnimi, por me kusht q dnimi unik t mos arrij shumn e dnimeve e as mos t tejkaloj maksimumin e prgjithshm t atij lloji t dnimit t prcaktuar me ligj (p.sh. n rastin e cituar m par dnimit prej 5 vite do ti shtohen dnimet prej 4 vite dhe 2 vite dhe dnimi unik duhet t jet ma i madh se 5 vit por ma i vogl se 11 vit sa sht shuma e ktyre dnimeve, p.sh. 8 vite). Sipas sistemit t kumulacionit, gjithashtu s pari matt dnimi ve e ve pr do vepr penale n bashkim e m pas mblidhen t gjitha dnimet dhe shuma e tyre paraqet dnimin unik t prbashkt (n rastin e cekur m par dnimin unik do t jet 11 vite). KP i Kosovs i njeh t tri sistemet e matjes s dnimit pr veprat penale n bashkim (neni 71). Mirpo, prej tri sistemeve q njihen, sipas KP t Kosovs sistemi i asperacionit sht themelor ngase ma s shpeshti aplikohet n praktik, ndrsa sistemet e kumulacionit dhe absorbcionit jan sisteme plotsuese, komplementare. Sipas sistemit t absorbcionit, nse gjykata pr ndonj vepr penale t kryer n bashkim ka shqiptuar dnimin me burgim afatgjat ather e shqipton vetm kt dnim (neni 71 par. 2 i KP). Sistemi i asperacionit m s shpeshti aplikohet, parashikohet pr shqiptimin e dnimit unik pr veprat penale n bashkim, ne rastet kur gjykata vendos t shqiptoj dnime me burgim. Ky sistem sht parapar shprehimisht n paragrafin 2 pika 2 t nenit 71, sipas t cilit, nse gjykata pr seciln vepr penale ka shqiptuar dnimin me burgim, dnimi unik duhet t jet m i madh se do dnim i veant por dnimi unik nuk mund t arrij shumn e t gjitha dnimeve t prcaktuara dhe as t tejkaloj periudhn prej 20 vjet. Gjithashtu sistemi i asperacionit t matjes s dnimit pr veprat
254
penale relativisht t lehta n bashkim ,sht parapar edhe n pikn 3 t paragrafit 2 t nenit 71. Sipas ksaj dispozit nse gjykata ka shqiptuar dnimin me burgim deri n 3 vjet pr s ciln prej veprave penale, dnimi unik nuk mund t jet m i madh se 8 vjet. Sistemi i kumulacionit me limitt e prcaktuara, aplikohet ne rastet kur gjykata pr veprat penale n bashkim shqipton dnime me gjob. Sipas nenit 71 par. 2 pika 4, nse gjykata ka caktuar dnime me gjob pr seciln nga veprat penale dnimi unik me gjob nuk mund t tejkaloj shumn prej 25.000 euro, ose 500.000 euro kur nj apo m shum vepra penale jan kryer me qllim t prfitimit material. Nse gjykata pr disa vepra penale ka shqiptuar dnime me burgim, ndrsa pr vepra t tjera ka shqiptuar dnim me gjob, ajo shqipton nj dnim unik me burgim dhe nj dnim unik me gjob, me pajtim me nenin 71 par. 2 pika 4 t KP. Dnimin plotsues gjykata e shqipton nse sht parapar s paku pr nj vepr penale, ose nse gjykata ka shqiptuar dnime me gjob pr shum vepra penale ather ajo e shqipton nj dnim unik me gjob, sipas piks 4 par. 2 t nenit 71. Matja e dnimit personit t dnuar. Sipas dispozits s nenit 72 t KPPK,matja e dnimit personit t dnuar bhet sipas rregullave t parapara pr veprat penale n bashkim. Sipas ktyre dispozitave,n rastin e shqiptimit t dnimit unik pr t gjitha veprat penale,dnimin e shqiptuar m par gjykata e trajton si t prcaktuar,kurse dnimin e mat vetm pr veprat penale q nuk kan qen t prfshira me aktgjykimin e mparshm . M pas duke i aplikuar dispozitat e kodit penal q i referohen matjes s dnimit pr veprat penale n bashkim, e shqipton dnimin unik pr t gjitha veprat penale, zakonisht duke aplikuar sistemin e asperacionit. N rastet e ktilla dnimin apo pjesn e dnimin t cilin e ka vuajtur i llogaritt n dnimin e shqiptuar. Llogaritja e paraburgimit dhe e dnimit t mparshm Paraburgimi sht mas penalo juridike e parapar me kodin penal dhe kodin e procedurs penale. Paraburgimi nuk sht dnim por mas pr sigurimin e prezencs t pandehurit n procedurn penale. Sipas Kodit penal, koha q i pandehuri ka kaluar n paraburgim,si dhe do lloj tjetr t privimit nga liria lidhur me veprn penale,detyrimisht
255
llogaritt n dnimin e shqiptuar me dnim me burgim,burgim afatgjat,dhe n dnimin me gjob(neni 73 par. 1 t KPPK). Nga kjo rezulton se gjykata me rastin e shqiptimit t dnimit duhet medoemos tia llogaris t pandehurit tr at koh t ciln e ka kaluar n paraburgim,kshtu q ai do ta mban vetm pjesn e mbetur. Sipas dispozits s nenit 73 par. 2 t KPPK,dnimi ose dnimi me gjob t cilin i pandehuri e ka mbajtur prkatsisht e ka paguar pr kundrvajtje apo pr delikt ekonomik,prfshihen n dnimin e shqiptuar pr vepr penale,tiparet e s cils prfshijn edhe tiparet e kundrvajtjes apo deliktit ekonomik. Masa mbrojtse e cila sht shqiptuar pr kundrvajtje ose pr delikt ekonomik prfshihet n dnimin plotsues pr vepr penale tiparet e s cils i prfshijn edhe tiparet e kundrvajtjes apo deliktit ekonomik. Nj dit paraburgim,nj dit t heqjes s liris,nj dit burgim,nj dit burgim afatgjat dhe 15 euro t dnimit me gjob barazohen pr qllime t llogaritjes sipas ktij neni. Vrejtja e gjykats Vrejtja e gjykats sht sanksion penal i parapar me dispozitn e nenit 74 dhe 75 t KPPK. Sipas dispozits s nenit 74 t KPPK,qllimi i vrejtjes s gjykats sht q ti jepet kryesit qortimi kur duke pasur parasysh t gjitha rrethanat n lidhje me veprn penale dhe kryesin,vrejtja gjyqsore sht e mjaftueshme pr t arritur qllimin e dnimit. Vrejtja gjyqsore mund t shqiptohet pr vepra penale pr t cilat sht parapa dnimi me burgim deri n nj vit ose dnimi me gjob, n rast kur veprat e tilla jan kryer n rrethana lehtsuese t cilat i bjn veprat veanrisht t lehta. Prjashtimisht sipas dispozits s nenit 74 par. 3 vrejtja e gjykats mund t shqiptohet dhe pr veprat penale pr t cilat sht parapa dnimi me burg deri tri vjet. Pra vrejtja gjyqsore paraqet qortim serioz dhe publik q i bhet kryesit t veprs penale nga gjykata dhe njherit i trhiqet vrejtja q n t ardhmen t mos kryej vepra penale. Vrejtja e gjykats shqiptohet me aktgjykim (por n dispozitn e nenit 426 par. 2 t kodit t procedurs penale sht parapa q kur gjykata e shkalls s dyt mon se ekzistojn kushte ligjore pr shqiptimin e vrejtjes gjyqsore, e ndryshon aktgjykimin e shkalls s par me aktvendim dhe shqipton vrejtjen gjyqsore).
256
Konfiskimi i dobis pasurore t fituar me veprn penale Sipas parimeve t prgjithshme,askush nuk mund t mbaj dobin pasurore t ciln e ka fituarn mnyr t kundrligjshme. do fitim pasuror q sht rezultat i ndonj vepre penale nuk ka baz juridike dhe pr kt shkak dobin e ktill askush nuk mund ta mbaj. Dobia pasurore e fituar me kryerjen e veprs penale mund t jet n t holla apo gjsende t tjera t vlefshme. Sipas dispozits s nenit 82 t Kodit penal,gjykata sht e obliguar q ti a konfiskoj dokujt dobin pasurore q sht rezultat i veprs penale. Konfiskimi i dobis pasurore shqiptohet me aktgjykim t gjykats me t cilin sht konstatuar kryerja e veprs penale. Intenca e ligjit sht q me an t ksaj mase t bhet i pamundshm fitimi pasuror me an t kryerjes s veprs penale. Qllimi kryesor i ksaj mase sht q t rivihet aso gjendje pasurore far ka qen para kryerjes s veprs penale. Dobia pasurore konfiskohet nga do kush q ka pasur dobi nga vepra penale. Lidhur me kt n nenin 82 par. 1 t KP sht parapar shprehimisht. askush nuk mund ta mbaj dobin pasurore t fituar me an t kryerjes s veprs penale. Kjo mas para se gjithash shqiptohet ndaj kryesit, shtytsit, ndihmsit dhe organizatorit t bashkimit kriminal. Kjo mas po ashtu shqiptohet edhe ndaj personit t tret t cilit iu sht dhn q ta ruaj pasurin t fituar me vepr penale. Kryesit e veprs penale i konfiskohen t gjitha t hollat, sendet me vler dhe do dobi tjetr pasurore q sht fituar me kryerjen e veprs penale, ndrsa n rastet kur konfiskimi nuk sht i mundshm, kryesi detyrohet t paguaj shumn e t hollave e cila i prgjigjet dobis s fituar pasurore (neni 83 par. 1).
Konfiskimi i dobis pasurore nga personat t tjer Dobia pasurore e cila sht fituar me vepr penale dhe e cila sht bartur n personat tjer, sipas nenit 82 par. 3, n rastet e tilla mund t ndodhin dy situata. Kur pasuria e fituar me veprn penale sht bartur n personat t tjer. Kur pasuria sht bartur n t afrmit e kryesit t veprs penale.
257
Nse dobia pasurore sht bartur n personat e tjer, q t mund t shqiptohet konfiskimi i dobis pasurore, duhet t prmbushen dy kushte dhe at, kushti subjektiv dhe kushti objektiv. Kushti objektiv prmbushet n rastet kur pasuria sht bartur pa kompensim ose me kompensim q nuk i prgjigjet vlers reale. Kushti subjektiv prmbushet n rastet kur personi n t cilin sht bartur pasuria e ka ditur apo ka mundur t dij se pasuria sht fituar me vepr penale. Nse dobia pasurore e fituar me veprn penale sht bartur n t afrmit e ngusht, kjo dobi do t konfiskohet nse nuk administrohen prova se si kompensim kan dhn vlern e plot. Nga kjo rezulton se n rastet kur t afrmit e kryesit t veprs penale kan dhn kompensimin e plot, nuk ka arsye q nga kta t konfiskohet dobia pasurore. Qllimi i mass s konfiskimit t dobis pasurore sht q personave tiu bhet e pa mundshme t pasurohen me an t kryerjes s veprs penale. Mirpo me an t ksaj mase nuk guxohet t merret pasuria e cila nuk sht rezultat i veprs penale. Krkesa pasurore e t dmtuarit Sipas dispozits ligjore q i referohet ksaj shtje (neni 84) personi i dmtuar me veprn penale ka prparsi n realizimin e krkess pronsorojuridike. Lidhur me krkesn e personit t dmtuar me veprn penale, mund t paraqitn dy situata, ku i dmtuari ka paraqitur krkesn pronsoro-juridike, situata kur krkesn pronsoro juridike nuk e ka paraqitur.
N rastin kur i dmtuari n procedurn penale e paraqet krkesn pronsoro juridike, gjykata mund t vendos pr tr krkesn. Nse fitimi pasuror t cilin i akuzuari e ka realizuar me veprn penale sht n lartsi t vlers s kompensimit t dmit, t cilin ia ka caktuar gjykata, ather nuk ka arsye q gjykata t shqiptoj edhe masn e konfiskimit t pasuris, ngase kjo dobi sht marr. Mirpo nse fitimi pasuror t cilin e ka realizuar me veprn penale i akuzuari sht m i madh se vlera t ciln gjykata ka vendosur lidhur me krkesn pronsoro juridike, gjykata do t shqiptoj masn e marrjes s dobis pasurore. Mund t ndodh q i dmtuari i cili e ka paraqitur krkesn pasurore juridike n procedurn penale, lidhur me krkes t udhzohet n kontest civil. N raste t tilla i dmtuari mund t krkoj q t kompensohet nga shuma e vlers e cila sht konfiskuar, nse e fillon procedurn kontestimore
258
brenda afatit prej 6 (gjasht) muaj, nga dita e plotfuqishmris s vendimit me t cilin sht udhzuar n procedurn kontestimore dhe nse brenda afatit 3 (tre) muaj, nga dita e plotfuqishmris s vendimit me t cilin sht zgjidhur pozitivisht krkesa e tij, e krkon kompensimin nga vlera e cila sht konfiskuar. Dhe situata e dyt shprehet n rastin kur i dmtuari nuk e paraqet krkesn pronsoro juridike n procedurn penale. N rastin e till i dmtuari mund t krkoj kompensimin e dmit nga vlera e konfiskuar nse e fillon procedurn e kontestit civil n afat prej 3 (tre) muaj nga dita kur ka marr vesh pr aktgjykimin me t cilin sht konfiskuar dobia pasurore dhe m s voni n afatin prej 2 (dy) vitesh nga plotfuqishmria e vendimit mbi konfiskimin e dobis pasurore dhe nse n afatin prej 3 (tre) muaj nga dita e vendimit t plotfuqishm me t cilin sht vrtetuar krkesa e tij, krkon kompensimin nga vlera e dobis pasurore e cila sht konfiskuar (neni 84 par. 3 t KP) . Konfiskimi i dobis pasurore nga personat juridik Sipas dispozits s nenit 85 ,nse me an t kryerjes s veprs penale t kryer nga ana e kryersit prfiton dobi pasurore nj organizat biznesi ose ndonj person tjetr juridik ,kjo dobi pasurore e organizats s biznesit ose personit juridik konfiskohet. Rehabilitimi Rehabilitimi nnkupton kthimin e t drejtave personit t dnuar pasi ta ket mbajtur dnimin. Gjithashtu me rehabilitimin nnkuptojm edhe shlyerjen e pasojave juridike n ato legjislacionit t cilat i njohin kto pasoja, si dhe shlyerjen e dnimeve nga evidenca e t ndshkuarve. Institutin e rehabilitimit e njeh edhe KP i Kosovs, neni 86. n kt dispozit sht parapar shprehimisht se pas dnimit t mbajtur, amnistis, ose faljes, parashkrimit, personat e dnuar i gzojn t gjitha t drejtat e prcaktuara me ligj dhe me dispozita t tjera dhe mund ti fitojn t gjitha t drejtat prve rasteve kur ndryshe sht prcaktuar me kod. Rehabilitimi sht n funksion t risocializimit dhe reintegrimit t personit t dnuar n shoqri. KP i njeh dy lloje t rehabilitimit, rehabilitimi ligjor q paraqitt n mnyr automatike me kalimin e kohs s caktuar me ligj pas dnimit t mbajtur dhe me kusht q personi i dnuar gjat ksaj periudhe t mos kryej
259
vepr t re penale, dhe rehabilitimi gjyqsor i cili pr nga efekti sht i njjt me rehabilitimin ligjor, mirpo ky realizohet ndryshe. Sipas KP t Kosovs nenin 86, pasi q i dnuari e mban dnimin, i fiton t gjitha t drejtat q i ka pasur para se t ket kryer veprn penale pr t ciln sht dnuar. N KP t Kosovs jan parapar dy kufizime dhe ato i referohen dnimit me burgim mbi 15 vjet dhe dnimit me burgim afatgjat, ku sipas dispozits s nenit 87 parashihet se kto dy dnime nuk mund t shlyhen, dhe kufizimi i dyt sipas nenit 87 par. 4 ekziston se dnimi nuk mund t shlyhet gjat kohs s masave t trajtimit t detyrueshm. Rehabilitimi gjyqsor mund t krkohet nse ka kaluar gjysma e afatit e parapar me ligj dhe nse i dnuari gjat ksaj kohe nuk ka kryer vepr t re penale. Parashkrimi Parashkrimi apo vjetrsimi sht institut juridik i cili shpie n shuarjen e sanksioneve penale pr shkak t kalimit t kohs s caktuar me ligj. Kur paraqitt parashkrimi (vjetrsimi) shteti humb t drejtn e zbatimit t sanksioneve penale ndaj kryesit t veprs penale. N do faz t procedurs penale gjykata dhe organet e tjera t ndjekjes penale si dhe organet e ekzekutimit t sanksioneve penale jan t detyruara sipas detyrs zyrtare t kujdesen t marrin parasysh dhe ta zbatojn parashkrimin. Parashkrimi shprehet sipas fuqis s ligjit (ex llege), n t gjitha rastet kur skadojn afatet e parashkrimit. E drejta penale i njeh dy lloje t parashkrimit: parashkrimi i ndjekjes penale parashkrimi e ekzekutimit t dnimit.
Parashkrimi i ndjekjes penale, konsiston n at se pr shkak t kalimit t afatit i cili sht i parapar me ligj nuk mund t ndrmerret ndjekja penale dhe personit nuk mund t shqiptohet dnimi pr vepr penale q e ka kryer. Koha q duhet t kaloj pr tu br parashkrimi quhet afati i parashkrimit. Afatet e parashkrimit jan t ndryshme. Sa do t jet i gjat afati i parashkrimit varet nga lloji dhe lartsia e dnimit t parapar pr veprn e caktuar penale. Sipas nenit 90 par. 2 t KPK jan t parapar afatet e parashkrimit.
260
Nse pr veprn penale jan t parapar shum dnime afati i parashkrimit caktohet sipas dnimit m t rnd. Nse vepra penale ka ngelur n tentativ, vlen afati i parashkrimit q sht i parapar pr veprn penale t prfunduar. T veprat penale me mos veprim afati i parashkrimit i ndjekjes penale fillon t ec prej momentit kur ka pushuar obligimi i kryesit q t ndrmerr veprimin e caktuar. N rastet kur vepra penale sht kryer n bashkpunim, afati i parashkrimit fillon t ec prej dits kur fillon t ec pr kryesin e veprs penale, prkatsisht prej dits kur sht ndrmarr veprimi i kryerjes. Afati i parashkrimit t ndjekjes penale fillon t ec nga dita kur sht kryer vepra penale, prkatsisht kur kryesi ka vepruar ose ka qen i obliguar t veproj. Pr veprat penale t prbra afati i parashkrimit fillon t ec prej momentit kur sht kryer pjesa e fundit prkatsisht veprimi i fundit i asaj trsie. Pr veprat penale t vazhduara afati i parashkrimit fillon t ec prej momentit kur sht ndrmarr veprimi i fundit i cili sht n prbrje t veprs penale t vazhdueshm. Pr veprat penale permanent afati i parashkrimit fillon t ec prej momentit kur ka pushuar gjendja e kundrligjshme. T veprat penale kolektive, afati i parashkrimit fillon t ec prej dits kur sht kryer vepra e fundit e cila hyn n prbrje t veprs penale kolektive. Gjat afatit t parashkrimit mund t paraqitn rrethanat e caktuara t cilat e pengojn ecjen e afatit t parashkrimit t ndjekjes penale dhe shpijn n ndalje apo ndrprerje. - ndalja e parashkrimit t ndjekjes penale paraqitt ather kur pr shkak t disa rrethanave t parapara me ligj ndjekja penale nuk mund t fillohet apo nse ka filluar e njjta nuk mund t vazhdohet sipas ligjit. Gjat asaj kohe deri sa jan t pranishme ato rrethana t cilat e pengojn fillimin apo vazhdimin e ndjekjes penale parashkrimi nuk mund t rrjedh. Kjo ngecje e afatit t parashkrimit pr shkak t efektit t rrethanave t caktuara quhet ndalja e parashkrimit. Kur pushojn pengesat q e kan shkaktuar ndaljen e parashkrimit afati i parashkrimit vazhdon t ec. N kto raste aq koh sa ka zgjatur dalja pr aq koh vazhdohet afati i parashkrimit. N drejtn penale njihen dy lloj t pengesave t cilat mund t shkaktojn ndaljen e afatit t parashkrimit: pengesat faktike dhe pengesat juridike. Pengesat faktike jan ato rrethana dhe situata reale t cilat e bjn t pamundshm fillimin apo vazhdimin e ndjekjes penale. Rrethana apo situata t tilla jan p.sh. arratisja, nuk dihet vendbanimi i kryesit, trmeti, vrshimet, zjarri dhe rrethanat tjera t ngjashme t cilat e bjn t pamundshme punn e gjykatave.
261
Pengesat juridike ekzistojn ather kur sht fjala pr ndonj rrethan apo situat t natyrs juridike, pr shkak t cilave nuk mund t fillohet apo t vazhdohet ndjekja penale. Rrethana t tilla p.sh. jan imuniteti, smundja psikike e t pandehurit. Ndrprerja e parashkrimit t ndjekjes penale qndron n faktin se gjat kohs sa zgjasin rrethanat t cilat ligji vemas i parasheh afati i parashkrimit ndrpritet. (neni 91 par. 3) n kto rast koha e kaluar para ndrprerjes nuk llogaritt, por parashkrimi fillon t ec rishtas (neni 91 par. 5). KP i njeh dy shkaqe t cilat shpijn ndrprerjen e parashkrimit. parashkrimi i ndjekjes penale ndrpritet n do veprim t organit kompetent shtetror i cili ndrmerret me qllim t ndjekjes s kryesit t veprs penale. - kryerja t veprs s re penale gjat afatit t parashkrimit, vepra penale e re nga pesha duhet t jet e njjt apo m e rnd se ajo q sht kryer m par. Parashkrimi absolut i ndjekjes penale. Ndalja dhe ndrprerja e parashkrimit mund t shpijn praktikisht q kur njher t mos shkaktohet parashkrimi. Pr kt arsye KP i ka parapar parashkrimin absolut t ndjekjes penale, i cili paraqitt (lind) kur kalon dyfishi i kohs q krkohet sipas ligjit pr parashkrimin (neni 91 par. 6) kshtu p.sh. nse pr ndonj vepr penale sht parapar parashkrimi relativ pr 2 vjet, parashkrimi absolut do t jet 4 vit, apo nse pr nj vepr sht parapar afati i parashkrimit relativ 3 vjet, parashkrimi absolut do t jet 6 vite. Parashkrimi i ekzekutimit t dnimit. Parashkrimi i ekzekutimit t dnimit konsiston n at se pas kalimit t kohs s parapar me ligj, dnimi i shqiptuar nuk mund t ekzekutohet. Kjo situat mund t ndodh nse dnimi nuk ka filluar t ekzekutohet apo nse ekzekutimi i tij sht ndrprer. Afati i parashkrimit t ekzekutimit t dnimit fillon t rrjedh nga dita kur aktgjykimi sht br i plotfuqishm ndrsa nse sht revokuar dnimi alternativ, nga dita kur vendimi mbi revokimin sht br i plotfuqishm (neni 94 par. 1). Afatet e parashkrimit t ekzekutimit t dnimit jan t ndryshme
262
varsisht prej llojit dhe lartsis s dnimit t shqiptuar (neni 92 t KP). Afati i parashkrimit t ekzekutimit, nse personi i dnuar ka ik nga burgu fillon t ec prej dits kur i dnuari sht arratisur . Ngjashm si t parashkrimi i ndjekjes penale gjithashtu edhe t parashkrimi i ekzekutimi t dnimit mund t paraqitn ndalja dhe ndrprerja e ekzekutimit t dnimit. Parashkrimi absolut t ekzekutimit t dnimit. Ndalja dhe ndrprerja e parashkrimit t dnimit prodhojn t njjtin efekt si t ndarja dhe ndrprerja e parashkrimit t ndjekjes penale. Parashkrimi absolut i ekzekutimit t dnimit paraqitt n do rast kur t kaloj dyfishi i kohs q krkohet sipas ligjit pr parashkrimin e ekzekutimit, pa marr parasysh sa ndalje dhe ndrprerje kan qen dhe pa marr parasysh koh zgjatjen e tyre (neni 94 par .5). N rastet kur shkaktohet (lind) parashkrimi absolut i ekzekutimit t dnimit ,dnimi i shqiptuar nuk mund t ekzekutohet. Parashkrimi i ekzekutimit t dnimeve plotsuese dhe masave t trajtimit t detyrueshm. Dnimet plotsuese si dhe dnimet kryesore jan llojet e sanksioneve penale andaj edhe ndaj tyre vlen instituti i parashkrimit. Sipas KP parashkrimi i ekzekutimit t dnimit me gjob si dnim plotsues, shprehet n rastet kur t ken kaluar dy vjet nga dita e aktgjykimit me t cilin ky dnim bhet i plotfuqishm (neni 93 par. 1). Parashkrimi i ekzekutimit t dnimeve t tjera plotsuese shprehet ne rastet kur t ken kaluar 5 vjet nga dita e aktgjykimit me t cilat kto dnime bhen t plotfuqishme (neni 93 par. 2). Parashkrimi i ekzekutimit t mass, trajtimit t detyrueshm paraqitt kur t kalojn 3 vjet nga plotfuqishmria e aktgjykimit me t cilin sht shqiptuar kjo mas (neni 93 par. 3).
MOSPARASHKRIMI I VEPRAVE PENALE T GJENOCIDIT DHE KRIMEVE T LUFTS Instituti i parashkrimit t ndjekjes penale dhe t ekzekutimit t dnimit parimisht sht prvetsuar pr t gjitha veprat penale. I vetmi prjashtim nga ky parim jan veprat penale t gjenocidit dhe krimeve t
263
lufts. Rrjedhimisht sipas KP pa marr parasysh sa koh kan kaluar prej momentit t kryerjes s veprs penale, nuk mund t bhet parashkrimi i ndjekjes penale dhe t ekzekutimit t dnimit pr veprat penale t gjenocidit, krimeve t lufts dhe krimeve kundr njerzimit si dhe pr veprat penale pr t cilat sipas t drejts ndrkombtare nuk mund t zbatohet parashkrimi (neni 95 t KPPK). PJESA E POSAME E KODIT PENAL Vshtrim i prgjithshm. Veprat penale kundr Kosovs dhe Banorve t saj. 1. Kalimi i paautorizuar i vendkalimeve kufitare ose i vijs kufitare. (neni 114 t KPPK). Duke u nisur nga prkufizimi ligjor i ksaj vepre penale mund t konkludohet se qllimi i ligjdhnsit me prcaktimin e ksaj vepre penale, sht mbrojtja dhe pacenueshmria e kufijve t Kosovs nga kalimet e paautorizuara (ilegale). Kshtu vepra themelore sipas nenit 114 sht se kushdo q kalon kufirin shtetror ose at administrativ t Kosovs n cilin do vend prve n vendkalimet e autorizuara kufitare dnohet me gjob prej 250 euro ose me burgim prej 3 muaj. N paragrafin 2 t ktij neni jan parapar rrethanat e veanta n t cilat mund t kryhet kjo vepr penale dhe nse kryhet n rrethana t parapara n paragrafin 2 dhe 3, kryesi i veprs dnohet m ashpr. Sipas paragrafit 2 vepra penale e kalimit t paautorizuar nse kryhet nga kryesi i shoqruar me nj fmij ose me ndonj person tjetr, kryesi do t dnohet me gjob prej 2.500 euro ose me burgim deri n nj vit. Sipas paragrafit 3 t ktij nenit po ashtu jan parapar rrethanat t posame q veprn e bjn m t rnd dhe m t rrezikshme, dhe kto rrethana jan: a. kryesi m par ka qen i dnuar pr veprn penale nga ky nen, b. gjat kohs s arrestimit kryesi ik, tenton t ik ose n ndonj form tjetr reziston arrestimit nga policia ose KFOR-i,
264
c.
kalimi bhet ndrmjet ors 20:00 (8) n mbrmje dhe ors 06:00 t mngjesit, gjat periudhs kohore prej 1. prill deri m 30. shtator, ose ndrmjet ors 18:00 (6) n mbrmje deri n orn 06:00 n mngjes, gjat periudhs 1 tetorit deri m 31 mars, d. nse kryesi posedon arm, municion, rroba ushtarake, furnizime apo pajisje. Pra kto jan rrethanat t cilat me ligj jan parapar si rrethana q veprn e bjn ma t rnd nga vepra themelore e parapar n dispozitn e nenit 114 par. 1. Me paragrafin 4 t ktij neni sht parapar se nuk sht penalisht prgjegjs personi i cili n nj pik kufitare e bn kalimin e pa autorizuar, nse kalimi ka ndodhur n nj vend kalim i cili prkohsisht sht hapur nga komandanti i KFOR-it. Po ashtu me paragrafin 5 t ktij neni sht parapar se nuk mund fillon procedura penale nga ky nen, apo t vazhdohet procedura kundr refugjati n mir besim ose kundr personit t zhvendosur brenda vendit q vjen nga territori ku jeta e tij, trupi a lirit fundamentale ose t drejtat jan t rrezikuara, me kusht q ai t jet i paraqitur policis, KFOR-it brenda nj kohe t arsyeshme dhe t tregoj arsye bindse pr kalimin e vend kalimit t paautorizuar t kufirit shtetror ose administrativ. 2. Nxitja e urrejtjes,e prarjes kombtar,racor,fetar a etnik(neni 115 t KPPK). ose mos durimit
Vepra penale e nxitjes s urrejtjes sipas dispozits s nenit 115 kryhet n at mnyr q kryesi nxit ose prhap publikisht, urrejtje, prarje ose mos durim midis grupeve kombtare, racore, fetare, etnike a fardo grupesh t tjera t tilla q jetojn n Kosov n mnyrn e cila mund t prish rendin publik. Me paragrafin 2 t ktij neni jan parapar rrethanat t posame, n t cilat nse kryhet vepra penale, veprn e bn m t rnd dhe dnimi sht m i rnd. Kto rrethana jan nse nxitja bhet n mnyr sistematike ose duke keqprdorur pozitn a autorizimet, apo shkakton trazira, dhun e pasoja t tjera t rnda. Sipas paragrafit 3 t ktij neni nse vepra penale kryhet prmes detyrimit, rrezikimit t siguris duke i prqeshur simbolet kombtare, racore, etnike, apo fetare ose duke dmtuar pasurin e personit tjetr ose duke prdhosur monumentet apo varrezat. Me paragrafin 4 t ktij neni jan parapar rrethanat e posame pr
265
kryerjen e veprs penale nga par. 3 t cilat veprn e bjn m t rnd dhe kto rrethana jan se nse kryesi keqprdor pozitn, autoritetin apo shkakton trazira, dhun ose pasoja t tjera t rnda, do t dnohet pr veprn penale me burgim prej nj deri dhjet vjet. VEPRAT PENALE KUNDR T DREJTS NDRKOMBTARE Vshtrim i prgjithshm. 1. Kontrabandimi me imigrant (neni 138 t KPPK). Sipas dispozits s nenit 138 t KPPPK-s, kontrabandim me imigrant nnkupton,prokurim me qllim t fitimit t drejtprdrejt ose trthorazi t nj dobie pasurore a financiare i nj hyrjeje t paligjshme t personit n Kosov i cili nuk sht banor i Kosovs ose n shtetin n t cilin personi nuk sht banor i prhershm apo shtetas i huaj. Hyrja e paligjshme sipas dispozits n fjal,do t thot kalim i kufirit ose kufirit administrativ t Kosovs pa i respektuar kushtet e domosdoshme pr hyrje t ligjshme n Kosov ose kalim i kufijve t shtetit pa i respektuar kushtet e domosdoshme pr hyrjen e ligjshme n at shtet. Dokumenti i rrejshm i udhtimit ose identifikimit do t thot fardo dokumenti i udhtimit ose identifikimit. - i falsifikuar ose ndryshuar n ndonj mnyr t caktuar nga cilido person pos nga personi ose organi i autorizuar n baz t ligjit pr t prodhuar ose lshuar dokument udhtimi ose identifikimi. - q sht lshuar ose sht siguruar n mnyr jo t duhur prmes keqinterpretimit, korrupsionit ose trusnis apo fardo mnyr tjetr t kundrligjshme ose, - shfrytzohet nga personi i cili nuk sht mbajtsi i tij i vrtet. 2. Trafikimi me njerz ,(neni 139 t KPPK).
266
VEPRAT PENALE KUNDR JETS DHE TRUPIT. Vshtrim i prgjithshm. Vrasja neni 146. Sipas dispozits s nenit 146, vrasja ekziston kur kryesi e privon personin tjetr nga jeta. Pra sipas dispozits s nenit 146 vrasja do t ekziston kur kryesi e privon nga jeta personin tjetr, kemi t bjm me personin e gjall. Objekt sulmues pra sht njeriu i gjall. Foshnja e pa lindur, dhe nostrumi jan gjallesa, dhe jan t mbrojtura me ket dispozit. Vepra penale e vrasjes mund t kryhet deri n momentin deri sa njeriu sht gjall. Veprimet e kryerjes s veprs penale t vrasjes, me kod nuk jan t prcaktuara, por konsiderohet do veprim ose mos veprim me t cilin shkaktohet vdekja e njeriut. mjetet me t cilat mund t kryhet vepra penale e vrasjes jan t ndryshme, me arm, helmim, energjin elektrike, ngulfatje ose do veprim tjetr me t cilin personi privohet nga jeta. Pasoja e veprs penale t vrasjes sht vdekja e personit tjetr. Me dispozitn e nenit 147 t KP t Kosovs sht parapar vepra penale t vrasjes s rnd, dhe ajo ekziston nse prmbushen kto kusht: 1. 2. 3. 4. nse nga jeta privohet fmija, privohet nga jeta femra pr t cilin kryesi e din se sht shtatzne, privon nga jeta personin tjetr n mnyr mizore apo dinake, privon nga jeta personin tjetr dhe n at rast me dashje e v n rrezik jetn e nj ose m shum personave, 5. privon nga jeta personin duke vepruar mizorisht e dhunshm, 6. privon nga jeta personin tjetr nga motivet racore, nacionale apo fetare, 7. privon nga jeta personin tjetr me qllim t fitimit t dobis pasurore, 8. privon nga jeta me qllim t kryerjes apo t fshehjes s ndonj vepre tjetr penale, 9. privon nga jeta personin tjetr nga hakmarrja e paskrupullt apo nga motivet t tjera t ulta, 10. privon nga jeta personin tjetr zyrtar gjat kohs s ushtrimit t detyrs n mbrojtje t rendit ligjor, sigurimit t njerzve apo t
267
pasuris, zbulimit t veprave penale, arrestimit t kryesit t veprs penale, rruajtjes s personave t privuar nga liria ose rruajtjes s rendit dhe t paes publike, 11. me dashje kryen dy apo m shum vrasje, prve veprave t cilat jan parapar n nenet 148 (vrasja e kryer n gjendje t afektit mendor) dhe 150 (vrasja e foshnjave gjat lindjes), ose 12. privon nga jeta personin dhe m par ka qen i dnuar pr vrasje, prve veprave t parapara n nenin 148 dhe 150 t KP. Vepra penale nga neni 152, ndrprerja e pa lejuar e shtatznsis. Sipas dispozits t nenit 152 par. 1, vepra penale kryhet nse dikush n kundrshtim me dispozitat ligjore mbi ndrprerjen e shtatznsis dhe me plqimin e gruas shtatzn ndrpret shtatznin, fillon ta kryej ndrprerjen e shtatznis, ose i ndihmon q ta ndrpre shtatznin kryesi do t dnohet me burgim prej 3 muaj deri 3 vjet. Pra vepra themelore i prmban tri veprime alternative pr kryerjen e veprs penale me plqimin gruas shtatzn. Kto veprime jan, nse fillon ta kryej ndrprerjen, nn 2 e ndrpret shtatznin, dhe veprimi i 3 i ndihmon n ndrprerjen e shtatznis. Pra vepra penale sht kryer me vet faktin se veprimi i ndrprerjes s shtatznis sht ndrmarr, pavarsisht se a sht kryer ndrprerja e shtatznis. Para grafi 2 i nenit 152 ka parapar veprn ma t rnd, nse ndrprerja e shtatznis bhet pa plqimin e gruas shtatzne, dhe n kt rast dnimi sht prej nj deri n tet vjet. Paragrafi 3 i nenit 152 ka parapar dhe rrethana t cilat kt vepr e bjn m t rnd, nse vepra penale nga paragrafi 1 dhe paragrafi 2 rezulton me lndim t rnd trupor, me dmtim t rnd t shndetit ose me vdekje t gruas shtatzne, dhe n kt rast kryesi do t dnohet me burgim prej 6 muaj deri n 5 vjet, pr paragrafin 1, ndrsa s paku 3 vjet burgim pr veprn penale nga paragrafi 2. Kryesi i ksaj vepre penale mund t jet secili person i cili fillon ndrprerjen, e kryen ndrprerjen ose ndihmon n kryerje t ndrprerjes s shtatznis. Mjetet e kryerjes s ksaj vepre penale mund t jen t ndryshme, kimike (brendshme) dhe jashtme (mekanike). Vepra penale lndimi i leht trupor neni 153 t KPPK Lndimi trupor me kuptimin e gjer mjeksor sht dmtimi organik ose dmtimi shpirtror i trupit t njeriut.
268
Objekti mbrojts i ksaj vepre penale sht trsia (integriteti) trupor i personit tjetr dhe shndetit i tij. Objekti sulmues sht njeriu pra njeriu i gjall prej lindjes deri t vdekja, pavarsisht gjendjen e tij shndetsore. Lndimet trupore vlersohen n momentin e shkaktimit t tyre, pa marr parasysh mundsit e intervenimeve mjeksore, shptimi eventual i jets personit t lnduar, gjendjen e tij t m pashme shndetsore dhe moshn e tij. Me dispozitn e nenit 153 t KP t Kosovs sht parapar q kushdo q personit tjetr i shkakton lndim trupor i cili rezulton, a. me dmtimin e prkohshm ose dobsimin e nj organi a pjes t trupit t personit tjetr, b. zvoglimin e prkohshm t aftsis s personit tjetr pr t punuar, c. shmtimin e prkohshm t personi tjetr ose d. dmtimin e prkohshm t shndetit t personi tjetr. Me dmtim t shndetit t personit tjetr konsiderohet dmtimi i cili shkakton ose ndihmon n keqsimin e ndonj smundje, ose ndonj smundjeje shpirtrore. Kjo do t thot zvoglimin e funksionimit t integritetit trupor ose keqsimit t gjendjes ekzistuese. Me paragrafin 2 t nenit 153 sht parapar vepra m e rnd nse kryhet n rrethana t posame t parapara n kt paragraf, dhe at nse vepra kryhet me arm, me ndonj mjet t rrezikshm, me ndonj send tjetr t prshtatshm pr shkaktimin e lndimit t rnd trupor ose dmtimin t rnd t shndetit. Me paragrafin 3 sht parapar mundsia q kryesit t veprs penale ti shqiptohet vrejtja gjyqsore si sanksion m i but penal, nse kryesi ka qen i provokuar nga sjellja njerzore ose e vrazhd e pals s dmtuar. Me paragrafin 4 t ktij neni sht parapar vepra m e rnd dhe at nse kryhet nn kushtet q i parasheh ky paragraf dhe at nse kryesi sht n marrdhnie familjare me t dmtuarin, n kt rast kryesi dnohet s paku 3 muaj deri n 3 vjet pr veprn penale nga paragrafi 1, ose me burgim prej 6 muaj deri n 3 vjet pr veprn penale nga paragrafi 2. Kualifikimin e lndimeve trupore gjykata e bn me ndihmn e ekspertve t mjeksis ligjore, t cilit e prcaktojn natyrn e lndimeve (t lehta, t rnda), mjetin me t cilin jan shkaktuar dhe pasojat. Lndimet trupore mund t shkaktohen me mjet t ndryshme dhe veprime t ndryshme. N mjeksin ligjore ndarja e lndimeve bhet, n mekanike, kimike, fizike, bakteriologjike dhe t tjer.
269
Pra veprimi i kryesit t veprs penale ka t bj me dmtimin e trupit dhe keqsimin e shndetit. Vepra mund t kryhet me veprim dhe mosveprim. Veprn mund ta kryej secili person.
VEPRAT PENALE KUNDR LIRIVE DHE T DREJTAVE T NJERIUT Vshtrimi i prgjithshm. Vepra penale e shtrngimit (neni 160 t KPPK) Sipas dispozits s nenit 160, vepra penale kryhet n at mnyr q, kushdo q e detyron personin tjetr me dhun ose kanosje serioze t kryej ose mos t kryej nj vepr ose t pajtohet me nj vepr, dnohet me gjob ose me burgim deri n 6 muaj. Sipas paragrafit 2 t ktij neni, kushdo q veprn penale nga paragrafi 1 e kryen ndaj fmijs ose personit me t cilin kryesi sht n marrdhnie familjare dnohet me burgim prej 3 muaj deri n 5 vjet. Sipas paragrafit 3 t ktij neni nse vepra penale kryhet n rrethan posarisht t parapar n kt nen si rrethan e posame e cila veprn e bn m t rnd dhe at nse vepra penale kryhet si antar i nj grupi, kryesi do t dnohet prej 3 muaj deri n 5 vjet. Me qen se me dispozitat e kodit t procedurs penale sht parapar ndjekja penale sipas propozimit t pals s dmtuar, n rastin konkret me paragrafin 4 t ktij neni sht parapar se pr veprn penale nga neni 160 par. 1 dhe paragrafi 2, procedura penale do t fillohet me propozim t pals s dmtuar, ka praktikisht do t thot se edhe nse sht kryer vepra penale nga neni 160 par. 1 dhe paragrafi 2, nse nuk ka propozim t pals s dmtuar procedura penale nuk mund t fillohet. Vepra penale e cenimit dhe paprekshmris s baness, neni 166 t KPPK Sipas dispozits s nenit 166 paragrafi 1 vepra penale e cenimit dhe
270
pa prekshmris s baness, kryhet n at mnyr q kushdo q n mnyr t kundrligjshme hyn n banes ose n objektin e mbyllur t personi tjetr apo nuk largohet nga objektet e tilla sipas krkess s personit t autorizuar dnohet me burgim deri n 3 vjet. Pra vepra penale e cenimit dhe pa prekshmris s banesave dhe objekteve t tjera t mbyllura kryhet kur veprimi ndrmerret nga personi i cili vepron n mnyr t kundrligjshme, (pra nga personi i paautorizuar pr t vepruar). Pacenueshmria dhe pa prekshmria e baness dhe objekteve t mbyllura, sht nj nga drejtat themelore t njeriut, andaj ligjdhnsi me prcaktimin e ksaj vepre penale e mbron kt t drejt themelore t njeriut. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar dhe tentativa e ksaj vepre penale. Vepra m e rnd se vepra themelore, sht e parapar me paragrafin 3 t ktij nenin, dhe at n rast, veprn penale e kryen personi zyrtar gjat ushtrimit t detyrs. Vepra penale mashtrimi n votime neni 180 t KPPK Sipas dispozits s nenit 180 vepra penale e mashtrimit n votime kryhet n at mnyr q, kryesi i falsifikon rezultatet e zgjedhjeve apo t votimeve n Kosov, n at mnyr q shton, hek apo i shlyen votat apo nnshkrimet, duke i numruar n mnyr jo t sakt, duke i regjistruar n mnyr jo t sakt rezultatet e zgjedhjeve n dokumentet zgjedhore apo kt e kryen n ndonj mnyr tjetr ose i publikon rezultatet e zgjedhjes a t votimit q nuk i prgjigjen votimit t kryer, dnohet me burgim prej 6 muajve deri n 5 vit. Pra vepra penale e mashtrimit n votimet, kryhet n at mnyr q kryesi falsifikimin e rezultateve t zgjedhjeve apo votime i bn duke shtuar, hequr, shlyer, numrin jo t sakt apo regjistrimin n mnyr jo t sakt, apo kt e bn n mnyr tjetr ose i publikon rezultatet e zgjedhjeve apo votimeve q nuk i prgjigjen rezultateve t zgjedhjeve apo votimeve. Kt vepr penale pra mund t kryen kushdo qoft.
271
VEPRA PENALE KUNDR T DREJTAVE N MARRDHNIE T PUNS. Shumica e Kodeve Penale bashkkohore nuk e parasheh si grup t veant, grupin e veprave penale kundr t drejtave nga marrdhnia e puns. N disa shtete mbrojtja e drejtave nga marrdhnia e puns realizohet n kuadr t drejts civile, ndrsa Kodet Penale q e parashohin mbrojtjen penale, vepra penale jan t sistemuara n at grup t veprave penale t cilat e parashohin dhe inkriminimet tjera t cilat iu kufizojn ose u pamundsojn t drejtat q iu takojn me ligj. Edhe Kodi Penal i Kosovs i mbron kto t drejta me prcaktimin e veprave penale pr t drejtat nga marrdhnia e puns. Veprat penale kundr t drejtave n marrdhnie t puns, t cilat shkurtimisht do ti shqyrtojm n kt material jan: 1. cenimi i t drejtave nga marrdhnia e puns (neni 182 t KPPK), 2. rrezikimi i siguris n pun. Sipas dispozits s nenit 182, vepra penale e cenimit t drejtave nga marrdhnia e puns, kryhet n at mnyr q kushdo q me vet dije nuk e zbaton ligjin apo kontratn kolektive mbi punsimin apo pushimin e marrdhnies s puns, pr pagn apo t ardhurat e tjera, pr kohzgjatjen e orarit t puns, pr pushim apo n munges n pun, mbrojtjen e grave, fmijve, apo personave me pa aftsi, apo pr punn jasht orarit ose pr punn e nats dhe n kt mnyr puntorit ia mohon apo ia kufizon t drejtat q i takojn, Sipas veprimit t kryerjes s ksaj vepre penale, kjo vepr penale sht e parapar me norm banket (kushdo), pra me kt vepr penale shkelen normat juridike mbi t drejtat e puntorve n punsim apo t punsuarve. Vepra e dyt penale, rrezikimi i siguris n pun neni 186 t KPPK Edhe kjo vepr penale sht parapar me norm bankete (kushdo), pra vepra penale kryhet n at mnyr q personi (kryesi) i asgjson, dmton, apo i heq pajisjet dhe n kt mnyr shkakton rrezik pr jetn e njerzve, n minier, fabrik, n ndrtimtari apo ndonj kantier ndrtimi. Sipas paragrafit t 2 t ktij neni, kushdo q sht prgjegjs pr sigurin dhe shndetin gjat puns n minier, n fabrik, n kantier ndrtimi
272
apo n ndonj vend tjetr t puns dhe q nuk bn instalimin e pajisjeve t siguris apo nuk i mirmban pajimet e tilla ose nuk vepron sipas rregullave teknike mbi masat e siguris dhe kshtu shkakton rrezik pr jetn e njerzve. Me paragrafin 4 dhe 5 t ktij neni jan t parapara format m t rnda t ksaj vepre penale, ndrsa me paragrafin 3 sht parapar prgjegjsia penale dhe pr veprn penale t kryer nga pakujdesia.
VEPRA PENALE KUNDR NDERIT DHE AUTORITTIT Vshtrim i prgjithshm.
1. fyerja (187), 2. zbulimi i rrethanave personale dhe familjare (neni 189) Pacenueshmria e integritetit personal dhe jets familjare sht nj ndr t drejtave q mbrohen dhe me ligj dhe me kushtetut. E drejt sht e do njeriu q t krkon nga t tjert q ndaj tij t sillen n at mnyr me t ciln nuk e fyen personalitetin dhe nderin e tij ose e dmton prestigjin e tij n shoqri. Kuptimi i nderit sht kuptim normativ e jo faktik. A sht fyer nderi i ndonj personi, kt fakt e vlerson gjykata n baz t kritereve objektive duke u nisur n at rast n kriteret e aprovuara nga shoqria lidhur me kuptimin e nderit dhe cenimin e tij e jo sipas vlersimit subjektiv t dmtuarit ose vlersimit t personit t tret. Kuptimi i nderit nuk sht konstant por sht relativ dhe i ndryshueshm n koh. Fyerja neni 187. Prcaktimi ligjor i ksaj vepre n Kodin Penal sht: kushdo q e fyen personin tjetr. Sipas prcaktimit ligjor t veprs penale t fyerjes, veprimi dhe pasoja jan t prfshir bashkrisht. Ligji nuk po e prcakton n trsi kuptimin e veprs penale t fyerjes duke konsideruar se sht e mjaftueshme t ceket se kushdo q fyen personin tjetr. Ekzistojn definicionet e ndryshme lidhur me fyerjen por fyerja mund t definohet si deklarim (deklarat) ose veprim tjetr me t cilin sipas vlersimit objektiv shprehet prbuzja ose nnmimi i personit tjetr. Pr t ekzistuar vepra penale e fyerjes duhet t prmbushen disa kushte:
273
1. sipas substratit objektiv fyerja sht sulm n vlerat e personit tjetr t cilat prfshijn kuptimin e nderit. Pr dallim nga shpifja prmbajtja e fyerjes sht qndrim negativ pr vlerat e personit tjetr. 2. pr fyerjen sht me rndsi se veprimi konkret a ka karakter fyes dhe rrethanat tjera e veanrisht prmbajtja inkriminuese e deklarats ose veprimit tjetr mnyra dhe rrethanat tjera. 3. fyerja ka t bj me personin e caktuar (kuptimi i personit tjetr nnkupton personin fizik, personin juridik ose kolektivitet tjetr t organizuar). Nuk sht e nevojshme q ai person t jet shprehimisht i caktuar, sht e mjaftueshme q nga prmbajtja e deklarats dhe rrethanave n t cilat sht dhn, me besueshmri t konkludohet se pr cilin person sht fjala. 4. deklarata fyese ose veprim tjetr fyes, duhet t arrin deri t personi i fyer ose personi i tret. N paragrafin 2 t ktij neni sht parapar se kur personi nuk sht penalisht prgjegjs, kur t kryen kt vepr penale dhe sipas nn paragrafit 1, nse kryesi e prshkruan individin tjetr n mnyr fyese n veprn shkencore, letrare apo artistike, n nj shqyrtim serioz gjat ushtrimit t detyrs zyrtare, gjat ushtrimit t profesionit t gazetaris, gjat veprimtaris politike apo t ndonj veprimtarie shoqrore ose n mbrojtjen e ndonj t drejt apo t interesave t arsyeshme. N paragrafin 3 sht parapar forma e privilegjuar e fyerjes n rastin kur personi i fyer iu sht prgjigjur fyerjes me fyerje, n kt rast gjykata mund t dnoj apo t liroj nga dnimi njrn pal ose t dy palt. Zbulimi i rrethanave personale dhe familjare Sipas prcaktimit ligjor t ksaj vepre, neni 189, kushdo q nxjerr apo prhap informacion t fsheht n lidhje me jetn personale apo familjare t ndonj personi q mund t dmtoj autoritetin, do t dnohet,... . Pra vepra penale nga paragrafi 1 kryhet n at mnyr q kryesi prhap informacion t fsheht lidhje me jetn personale apo familjare t ndonj personi me t cilin (informacion mund t dmtoj autoritetin e atij personi).
274
Me paragrafin 2 sht parapar q vrtetsia apo pa vrtetsia e informacionit q nxirret apo prhapet lidhur me jetn personale apo familjare t ndonj personi, nuk mund t hetohet n gjykat, prve n rastin t parapar me paragrafin 5 t ktij. Ndjekja penale pr veprat penale kundr nderit dhe autoritetit, fillohet n baz t padis privat, ndrsa sipas nenit 190 par. 2 nse veprat penale jan kryer ndaj personit t vdekur, procedura penale fillohet n baz t padis privat t bashkshortit, fmijve, prindrve, prindrve adoptues ose vllezrve e motrave t personit t vdekur.
VEPRAT PENALE KUNDR INTEGRITETIT SEKSUAL Vshtrim i prgjithshm. 1. dhunimi neni 193, 2. degradimi i integritetit seksual, 3. mundsimi i prostitucionit. N sfern e jetn seksuale t njeriut, disa nga ato sjellje jan t ndaluara dhe t mbrojtura me legjislacionin penal. Ato n rend t par jan sjelljet me t cilat dmtohet liria e vendosjes n sfern e marrdhnieve seksuale. Pra objekt mbrojts nga kreu i veprave penale kundr integritetit seksual sht liria seksuale e personit. Dhunimi neni 193. Sipas nenit 193 paragrafi 1 t KPPK, dhunimi ekziston kur kushdo q e detyron personin tjetr pr t kryer akt seksual pa plqimin e personit t till dnohet,.... . Pra vepra baz e dhunimit konsiston n at se nj person po e kryen aktin seksual ndaj personit tjetr duke e detyruar at dhe pa plqimin e tij. Me paragrafin 2 t ktij neni jan t parapa format m t rnd t ksaj vepre penale, ashtu q ligjdhnsi i ka prcaktuar rrethanat, t cilat veprn e bjn m t rnd, nse kryhet n kto rrethana,
275
1. me forc, 2. me krcnim t rrezikimit t atastshm t jets ose t trupit t personit t till a t personit tjetr, 3. duke shfrytzuar nj situat n t ciln personi sht i pa mbrojtur dhe siguria e tij sht n rrezik, Me paragrafin 3 t ktij neni sht parapar dhe nj form m e rnd e ksaj vepre penale dhe rrethanat t cilat veprn e bjn m t rnd, nse kryhet n kto rrethana, 1. nse veprs s dhunimit i ka paraprir, ose sht shoqruar apo prcjell nga tortura apo trajtimi njerzor, 2. kryesi i shkakton viktims lndime t rnda trupore ose rregullim t rnd pr shndetin fizik apo mendor, 3. kryesi prdor arm apo mjet tjetr t rrezikshm, 4. kryesi me dashje e ka shkaktuar dehjen e personit me an t alkoolit, drogs apo substancave tjera. 5. vepra sht kryer bashkrisht nga ma shum se nj person, 6. kryesi e di q personi sht posarisht i ndjeshm pr arsye t moshs s vjetr, rregullimit fizik a mendor ose pa aftsis apo shtatznis, 7. kryers sht prindi, prindi adoptues, prindi birsues, njerku, gjyshi, ose gjyshja, daja, tezja, vllai ose motra m e vjetr e personit dhe personi i till sht midis moshs 16 dhe 18 vjeare, 8. kryesi sht n marrdhnie familjare me personin dhe personi i till sht midis moshs 16 dhe 18 vjeare. Me paragrafin 4 t ktij neni sht parapar forma m e rnd e veprs penale nga paragrafi 1 dhe 2, nse vepra penale kryhet kundr personit nn moshn 16 vjet. Dhe me paragrafin 5 sht parapar forma m e rnd e ksaj vepre penale, nse vepra penale nga paragrafi 1 dhe 2 rezulton me vdekjen e viktims, (kryesi do t dnohet s paku 10 vjet apo me dnim me burgim afat gjat).
276
Pra nga ky prkufizim ligjor dhunimi sht vepr penale e prbr jo e drejt, ngase prbhet prej detyrimit dhe kryerjes s aktit seksual. Rasti nga praktika gjyqsore: Prdorimi i forcs pr t kryer aktin seksual nuk duhet t jet i atill q t len gjurma fizike n form t lndimeve trupore n personin tjetr, por sht e mjaftueshme forca e intensitetit t till e cila edhe pse nuk po len gjurma n trup, me gjith at e thyen rezistencn e personit tjetr i cili po detyrohet n aktin seksual. Pyetja: se a ka pas rezistenc prej personit ndaj t cilit sht kryer akti seksual duhet trajtuar me kontestin e situats s prgjithshme, pr secilin rast konkret, n vend t par, vendit dhe kohs s kryerjes s veprs penale, moshs s personit t dmtuar, zhvillimit psikik dhe fizik, sjelljes dhe agresivitetit t kryesit t veprs penale dhe rrethanat tjera pr secilin rast konkret. Vepra penale e dhunimit mund t kryhet vetm me dashje direkte Tentimi i veprs penale t dhunimit sht i mundshm dhe ekziston kur ndrmerret veprimi i detyrimit pr t kryer aktin seksual por vepra penale nuk prfundohet (akti seksual nuk kryhet). N teorin dhe praktikn gjyqsore shtrohet pyetja se a sht e mundshme bashkkryerja t vepra penale e dhunimit. Lidhur me kt shtje ekzistojn dy qndrime t kundrta Sipas qndrimit t par dhe pr kt vepr penale vlejn dispozitat e pjess s prgjithshme t Kodit Penal lidhur me bashkpunimin n kryerjen e veprs penale. Pra, meqense vepra penale e dhunimit prbhet prej dy veprimeve, detyrimit dhe aktit seksual, personat q marrin pjes vetm n detyrim ndrsa tjetri n kryerjen e aktit seksual do t konsiderohen si bashk kryes n kryerjen e veprs penale t dhunimit. Qndrimi i dyt juridik bazohet n kuptimin se dhunimi si dhe veprat tjera kundr integritetit seksual i takojn grupit t veprave penale personale,
277
ashtu q sipas natyrs s tyre bashkkryerja nuk e sht e mundshme. Pra nse m shum persona kan marr pjes n detyrimin, ndrsa aktin seksual e ka kryer vetm njri prej tyre, ky do t jet kryesi i veprs penale t dhunimit, ndrsa t tjert do t jan ndihms apo shtyts, sepse ata aktin seksual nuk ka mundur t duan si t vetin. Degradimi i integritetit seksual (neni 196) Duke u nisur nga fakti se dhe me kt vepr penale mbrohet integriteti seksual, me veprn baz sht parapar se do t dnohet personi i cili cyt (nxit) personin tjetr ti ekspozoj pjest intime t trupit t personit t till, t masturboj ose t kryej nj akt tjetr seksual q e degradon integritetin seksual t personit t till pa plqimin e personit e tij, Me paragrafin 2 sht parapar forma ma e rnd e ksaj vepre penale, e cila nse kryhet n rrethanat t parapara me paragrafin 2, dnimi sht shum m i ashpr. Po ashtu edhe me paragrafin 3 jan t parapara rrethanat t cilt veprn penale e bjn m t rnd. Mundsimi i prostitucionit (neni 201 t KPPK) Me kt vepr penale sanksionohet veprimtaria e personave t cilt marrin pjes n krijimin e kushteve pr prostitucion. Sipas nenit 201 par. 1, do t dnohet personi i cili me dije (dashje) e rekruton, organizon ose ndihmon nj person tjetr apo ia lshon lokalet personit tjetr pr qllime t prostitucionit. Pra me nenin 201, qart jan prcaktuar veprimet me t cilat kryhet kjo vepr penale dhe ato jan veprimet me t cilat lehtsohet prostitucioni, n at mnyr q kryesi e rekruton, organizon apo ndihmon personin tjetr duke ia lshuar lokalet pr qllime prostitucioni. Me paragrafin 2 dhe 3 t ktij neni jan t parapar format ma t rnda t ksaj vepre penale, nse vepra penale kryhet n rrethanat t cilat jan t prcaktuara me paragrafin 2,3 dhe 4 t ktij neni.
278
VEPRA PENALE KUNDR MARTSS DHE FAMILJES. 1. rrmbimi i kundrligjshm i fmijs, 2. keqtrajtimi apo braktisja e fmijs neni 211. Arsyeshmria shoqrore pr mbrojtjen e martess dhe familjes n parim nuk sht kontestuese. Sjelljet e caktuara t bashkshortve dhe antarve t familjes por dhe personave jasht familjes, kan karakter t veprave t rrezikshme shoqrore. Pr t penguar sjelljet e tilla n shteti konkret sht e nevojshme mbrojtja penale juridike, e cila dhe shprehet me prcaktimin e sjelljeve t tilla t cilat paraqesin vepr penale. Nj nga ato sht dhe vepra penale i rrmbimit t kundr ligjshm t fmijs (neni 210 t KPPK). N paragrafin 1 t nenit 210 jan t parapara dy forma t kryerjes s ksaj vepre penale. a. forma e par sht mbajtja e kundrligjshme e fmijs, b. rrmbimi (marrja) e kundrligjshme e fmijs nga prindi, prindi adoptues kujdestari ose personi tjetr. Pra veprimet me t cilat kryhet vepra penale jan mbajtja dhe marrja e kundrligjshme e fmijs. Pra me kto veprime me t cilat po kryhet vepra penale faktikisht po ndrpritet e drejta e personave e autorizuar pr prkujdesjen ndaj fmijs dhe kt t drejt po e marrin personat e paautorizuar. Po ashtu sipas paragrafit 1, kjo vepr penale kryhet dhe n at mnyr q personi (kushdo e pengon ekzekutimin e vendimit t detyrueshm t organit kompetent. Pra ktu veprimi i kryerjes s veprs sht pengimi i cili mund t shprehet n forma t ndryshme. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar kryerja e veprs penale nga nj prej prindrve t cilit me vendim iu jan mohuar t drejtat prindore. Dhe me paragrafin 3 t ktij neni sht parapar forma m e rnd e ksaj vepre penale, nse sht kryer pr prfitim material apo motivet e tjera t ulta, (motivet t cilat nuk jan prcaktuar me ligj, andaj kto motive do ti vlerson gjykata).
279
VEPRA PENALE KUNDR SHNDETIT PUBLIK 1. Trajtimi i pandrgjegjshm mjeksor, 2. mosdhnia e ndihms mjeksore. Kujdesi pr shndetin e banorve paraqet nj prej detyrave primare t secilit shtet modern. Pr t ruajtur dhe pr t prparuar shndetin e popullsis nxirren shum ligje dhe dispozita me kt qllim. Pra objekti mbrojts i ktij grupi t veprave penale sht shndeti i njerzve. Karakteristika e ktyre veprave penale sht se: Me kryerjen e ktyre veprave penale shkaktohet rreziku i prgjithshm pr shndetin e njerzve, Shumica e inkriminimeve jan prcaktuar me norm bankete (kushdo). Veprimi i kryerjes konsiston n shkeljen e dispozitave me t cilat rregullohen shtjet nga mbrojtja shndetsore. Vepra penale e trajtimit t pa ndrgjegjshm mjeksor neni 219 t KPPK Rolin kryesor n mbrojtjen e shndetit t njerzve i takon shrbimit shndetsor. Bartsit e shrbimeve shndetsore jan mjekt dhe puntort tjer shndetsor. N t cilin rast konkret ata jan obliguar q t veprojn konform ligjeve dhe dispozitave shndetsore, rregullave t shkencs dhe mjeksis. Pra mosveprimi n frym t ktyre normave paraqet shkelje t cilat n disa rast paraqitn dhe si vepr penale. Sjellja e till sht trajtimi i pa ndrgjegjshm mjeksor. Sipas nenit 219 paragrafi 1, kjo vepr do t ekziston nse mjeku me rastin dhnies s ndihms mjeksore, prdor haptas mjet apo metod t pa prshtatshme t mjekimit ose nuk prdor masa prkatse higjienike dhe me kt shkakton keqsimin e gjendjes shndetsore t personit. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar prgjegjsia penale e punonjsve shndetsor i cili me rastin e dhnies s ndihms ose trajtimit
280
shndetsor vepron n mnyr t pandrgjegjshme dhe me kt shkakton keqsimin e gjendjes shndetsore. Me paragrafin 4 dhe 5 jan parapar forma m t rnda t ksaj vepre penale (q i kan pasojat ma t rnda). Pyetje kryesore t kjo vepr penale sht se mjeku apo puntori tjetr shndetsor a ka vepruar n rastin konkret legeartis, mnyr, ose veprimet e tyre do t vlersohen si t pakujdesshme n kuptimin inkriminues t ksaj vepre penale. Prgjigjja e drejt varet prej shum faktorve t cilat gjykata duhet ti sqaron dhe ti vrteton me ndihmn e ekspertve t mjeksis. Vepra penale e mosdhnies e ndihms mjeksore (220 t KPPK) Veprimi i kryerjes s veprs penale sht mosdhnia e ndihms s nevojshme mjeksore personit t cilit ndihma e till i sht e nevojshme. Pra vepra penale po kryhet me mos veprim. Mjeku n rastin konkret po e shkel dispozitn me t ciln obligohet t jep ndihmn e nevojshme mjeksore. Por me gjith at dhe n kt prcaktim ligjor, do mosdhnie e ndihms mjeksore nuk paraqet element t veprs penale, pr arsye se ligjdhnsi kt e ka kufizuar vetm n ndihmn e nevojshme mjeksore me t ciln, nse nuk jepet mund t shkaktohet dmtimi i rnd t shndetit apo si pasoj vdekjen e tij. Kryesi i ksaj vepre penale mund t jet vetm mjeku.
VEPRAT PENALE KUNDR EKONOMIS 1. Tregtia e ndaluar (neni 246 t KPPK), 2. prodhimi i ndaluar Specifikat e kriminalitetit ekonomik n shoqri dhe rndsia t ciln e ka n shoqrin bashkkohore, e kushtzojn dhe nevojn pr rregullimin juridik dhe mbrojtjen penale juridike t ktyre delikatve. Vepra penale kundr ekonomis n kushtet bashkkohore jan t llojllojshme.
281
Nj prej veprave t tilla penale sht tregtia e ndaluar e parapar me nenin 246 t KPPK N kushtet bashkkohore t zhvillimit shoqror, intervenimi i shtetit n veprimtarin e tregtis po bhet m intensiv. Pra secili shtet me norma juridike po e rregullon organizimin e veprimtaris s tregtis dhe veprimin e saj n tregti t brendshme dhe t jashtme. N paragrafin 1 t nenit 246, jan parapar 3 forma t tregtis s palejuar, a. shitja e paautorizuar, b. blerja e paautorizuar, c. shkmbimi i mallit dhe t sendeve qarkullimi i t cilave sht ndaluar apo i kufizuar. Pra veprimi i kryerjes s veprs penale, konsiston n shitjen, blerjen apo shkmbimin e mallit apo t sendeve qarkullimi i t cilave sht i ndaluar apo i kufizuar. Pra pr t ekzistuar kjo vepr penale, shitja, blerja apo shkmbimi duhet t jet i paautorizuar dhe duhet t ekziston vendimi i organit kompetent me t cilin qarkullimi i mallit apo i sendeve sht i ndaluar apo i kufizuar. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapa form m e rnd e ksaj vepre penale n rastet kur sht organizuar rrjeti i strshitsve ose ndrmjetsve ose nse sht realizuar prfitim q kalon shumn prej 15.000 euro. Prodhimi i ndaluar (neni 247 t KPPK) Sikurse t vepra penale e tregtis s palejuar dhe t vepra penale e prodhimit t ndaluar, vepra penale kryhet me prodhimin apo prpunimin e paautorizuar t madhit, prodhimi apo prpunimi i t cilit sht i ndaluar. Pra vepra penale mund t kryhet n dy mnyra, a. prodhimi i paautorizuar i mallit, prodhimi i cili sht i ndaluar, b. prpunimi i paautorizuar i mallit, prpunimi i cili sht i ndaluar,
282
Pra sipas ktij prcaktimi ligjor pr t ekzistuar kjo vepr penale duhet t ekziston vendimi i organit se prodhimi apo prpunimi i mallit t caktuar ndalohet. Se cili organ e nxjerr kt vendim ligjdhnsi nuk e ka prcaktuar, por kt do ta vlerson gjykata se a ekziston nj vendim i till apo jo.
VEPRAT PENALE KUNDR PASURIS 1. 2. 3. 4. Vjedhja(neni 252 t KPPK). Mashtrimi (neni 261 t KPPK). Pranimi i mallrave t vjedhura. Kontrabandimi me mallra(neni 273 t KPPK).
Veprat penale kundr pasuris konsiderohen si ashtuquajturi kriminaliteti klasik. Mbrojtja e pasuris, e cila prfshin jo vetm mbrojtjen e sendeve por dhe mbrojtjen e t drejtave dhe interesave pronsore,n mas m t madhe realizohet me dispozitat e drejts civile dhe ekonomike,ndrsa me masa penalo juridike vetm ne shteti kur deri t rrezikimi i pasuris ka ardhur me prdorimin e dhuns krcnimit mashtrimit dhe veprimeve tjera t rrezikshme. Vjedhja (neni 252 t KPPK) Kushdo q tjetrit ia merr pasurin e luajtshme,m qllim t prvetsimit t kundrligjshm pr vet apo peronin tjetr, dnohet.... Sipas ktij prkufizimi ligjor,objekti mbrojts,t vepra penale e vjedhjes sht pasuria e luajtshme e personit tjetr. Pra ktu ligjdhnsi nuk e prdor termin (sendin)por e prdor termin pasurin e luajtshme e cila mund t shprehet n forma t ndryshme.(prve sendeve n form materiale, termi pasurin e luajtshme,pr shembull mund prfshi energjin elektrike, impulset telefonike e tjera). Edhe pse t vepra penale e vjedhjes sht parapa dnimi me gjob ose dnimi me burgim deri tri vjet (ligjdhnsi) e ka parapa dhe tentativn e vjedhjes ,n rastet kur ndrmerret veprimi i kryerjes por nuk prfundohet ose nuk shkaktohet pasoja.
283
Po ashtu, ligjdhnsi t vepra penale e vjedhjes s ka parapa mundsin e lirimit nga dnimi ne rastet kur kryersi pasurin e vjedhur e kthen para se t jet njoftuar se ndaj tij ka filluar ndjekja penale. Mashtrimi (neni 261 t KPPK) Sipas dispozits s nenit 261 t KPPK,vepra penale e mashtrimit kryhet n at mnyr q kryersi me qllim q vetit apo tjetrit ti sjell dobi pasurore e mashtron tjetrin ose e sjell n lajthim,n at mnyr q paraqitt rrejshm apo duke i fshehur faktet dhe n kt mnyr shtyt personin e till q t veproj apo mos veproj n dm t pasuris s tij ose ndonj personi tjetr. Pra veprimi i kryerjes s veprs penale t mashtrimi konsiston n at se kryesi me veprime mashtruese,ose me lajthim(me paraqitjen e rreme apo fshehjen e fakteve)e shtyt personin tjetr q t veproj ose mos veproj n dm t pasuris s vet apo personit tjetr. Mjeti me t cilin kryersi shrbehet me rastin e mashtrimit sht lajthimi i cili realizohet me paraqitjen e rreme apo fshehjen e fakteve. Se cila do t jet forma e paraqitjes s rreme n praktikn gjyqsore sht llojllojshme ,ndrsa fshehja e fakteve po ashtu paraqitt n forma t ndryshme. Me paragrafin dy t ktij neni sht parapa forma m e rnd e veprs penale t mashtrimit. Vepra penale: Pranimi i mallrave t vjedhura(neni 272 t KPPK). Qllimi i ksaj vepre penale sht q t inkriminohet veprimi i ndihms personit i cili ka kryer vepr penale, ndrsa ndihma paraprakisht nuk sht e premtuar. N rastin konkret vepra penale e pranimit t mallrave t vjedhura sht e kryer me vet faktin e blerjes, pranimit si kolateral, si hipotek apo n nj mnyr tjetr e siguron ose e fsheh sendin t cilin e di se sht prfituar me kryerjen e veprs penale, ose sendin i cili sht prfituar pr at send, nprmjet shitjes apo kmbimit. Pra vepra penale mund t kryhet me dashje (e di). Por me paragrafin 2 t ktij neni ligjdhnsi e ka parapa prgjegjsin penale dhe pr pakujdesin. Po ashtu edhe tentativa e ksaj vepre penale sht e dnueshme.
284
Vepra penale kontrabandimi i mallrave (neni 273 t KPPK) Sipas ksaj dispozit ligjore qllimi i ligjdhnsit sht se q t pamundsohet tregtia e pa lejuar e mallrave, duke prcaktuar se do t dnohet personi i cili pa autorizim ose pa leje bn tregti.
VEPRAT PENALE KUNDR MJEDISIT, KAFSHVE, BIMVE DHE OBJEKTVE KULTURORE Vepra penale vjedhja e pyllit (neni 285 t KPPK). Vepra penale e vjedhjes s pyllit sht vepr e veant e vjedhjes dhe qllimi i prcaktimit si vepr e veant sht mbrojtja e pyjeve nga shkatrrimi. Nga aspekti penalo juridik pr t ekzistuar vepra penale duhet q kryesi t pret dy apo m shum metra kub dru n pyll. Me paragrafin 2 t ksaj vepre penale sht parapar forma m e rnd t veprs penale, me qllim q t mbrohen n rastin kur drunjt jan prer me qllim shitje, nse sasia sht mbi 5 m2 dru , ose n shteti kur drunjt pritn n pyllin e mbrojtur, a n pyllin tjetr me destinim t posam.
VEPRAT PENALE KUNDR SIGURIS S PRGJITHSHME T NJERZVE Karakteristikat e ktyre veprave penale jan: a. me kryerjen e ktyre veprave penale shkaktohet rreziku pr jetn dhe trupin e njeriut dhe pasurin me vllim t madh, b. rreziku i prgjithshm si pasoj e veprimtaris s prgjithshme konsiston n rrezikimin e jets ose trupit e numrit t madh t njerzve apo pasuris n vllim t madh. Ky rrezikim ka karakter t rrezikut t prgjithshm, sepse rrezikon sigurin e secilit person ose secilit send i cili gjendet n zonn e veprimit t rrezikut t shkaktuar,
285
c. rreziku i prgjithshm si pasoj e veprs penale kundr siguris s prgjithshme mund t jet konkret ose abstrakt, d. objekti mbrojts sht siguria e prgjithshme e njerzve dhe pasuris n vllim t madh. Veprat nga ky grup i veprave penale mund t kryhen me dashje dhe nga pa kujdesia. Vepra penale: shkaktimi i rrezikut t prgjithshm (neni 291 t KPPK). Vepra penale konsiston n at se kryesi po e ndrmerr veprimin e rrezikshm ose po e prdor mjetin e rrezikshm, me t cilin po shkakton rrezik t prgjithshm, sikurse sipas nenit 291 jan zjarri, vrshimet, armt, eksplozivi, helmi, gazi helmues, rrezatimi i jonizues, forc mekanike, energji elektrike ose me ndonj energji tjetr t fardo lloji edhe me kt rrezikon jetn dhe trupin e njerzve apo pasurin e nj rndsie thelbore. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar prgjegjsia penale e personave zyrtar apo prgjegjs q e kan pr detyr ti vendosin pajisjet pr t parandaluar mundsi e shkaktimit t rrezikut. Me paragrafin 3 sht parapa forma m e rnd e ksaj vepre penale, ku si rrethan t veant ligjdhnsi ka parapa nse vepra kryhet n vendin ku sht grumbulluar numri i madh i njerzve. Po ashtu me paragrafin 5-6 t ktij neni jan t parapar format m t rnda t ksaj vepre penale n rastet kur si pasoj jan(shkaktohen) lndimet e rnda trupore apo vdekja me kryerjen e veprs me dashje apo nga pakujdesia.
VEPRAT PENALE KUNDR SIGURIS S TRAFIKUT PUBLIK Funksionimi normal i trafikut publik, ka rndsi t shumfisht pr nj shoqri. Trafiku publik para se gjithash sht nj veprimtari ekonomike, sepse bartja e njerzve dhe mallrave, bhet prmes trafikut publik. Mirpo trafiku publik sipas natyrs s vet prmban dhe rrezik sepse mund t shkakton rrezikun pr jetn apo trupin e njerzve ose t pasuris. Pr kt arsye ligjdhnse e ka parapa prgjegjsin penale pr personat t cilit marrin pjes n trafikun publik dhe nuk i respektojn dispozitat mbi trafikun publik. Veprat penale kundr trafikut publik jan nj form specifike e grupit
286
t veprave penale t rrezikut t prgjithshm. Objekti mbrojts t kto vepra penale sht siguria e njerzve dhe pasuris n komunikacion. Vepra penale rrezikimi i trafikut publik (neni 297 t KPPK) Veprimi i kryerjes s ksaj vepre penale sht mos prmbajtja e rregullave t komunikacionit t prcaktuara me ligjin mbi trafikun publik dhe me kt mos prmbajtje e rrezikon trafikun publik ashtu q rrezikon jetn e njerzve apo pasurin me prmasa t mdha, dhe t shkakton lndime t lehta trupore apo dm thelbsor material q kalon shumn prej 10.000 euro. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapa rrezikimi i trafikut publik me an t trafikut hekurudhor, ujor, me tramvaj, me trolejbus me autobus ose me teleferik. Me paragrafin 3 t ktij neni sht parapar prgjegjsia penale pr veprn penale t kryer nga pakujdesia. Me paragrafin 4 dhe 5 t ktij neni jan t parapar format m t rnda t ksaj vepre penale, kur pr shkak t mos prmbajtjes rregullave t komunikacionit, si pasoj shkaktohet lndimi i rnd trupor apo dmi thelbsor material apo nse vepra penale rezulton me vdekjen e nj apo m shum personave. N praktikn gjyqsore si shkak q m s shpeshti merret si shkak i rrezikimit t trafikut publik sht shpejtsia e pa lejueshme dhe shpejtsia e pa prshtatshme kushteve t rrugs dhe trafikut (komunikacionit). Vepra penale mosdhnia e ndihms personit t lnduar n fatkeqsi e trafikut publik (301 t KPPK). Veprimi i kryerjes s ksaj vepre penale sht mosdhnia e ndihms personit t lnduar. Kjo ndodh kur shoferi pas shkaktimit t rrezikut t trafikut publik dhe lndimit t personit, fare nuk ndalet ose ndalet dhe shikon e pastaj vazhdon, ose fare nuk ndrmerr asnj veprim me qllim t dhnies s ndihms. Kjo vepr penale sht prcaktuar n ligj me qllim q shofert t obligohen, q personin t cilin e kan lnduar, mos ta ln pa ndihm. Pr t ekzistuar vepr penale shoferi duhet t jet i vetdijshm se t lnduarin po e ln pa ndihm. Por kjo vepr penale do t ekziston dhe ather kur shoferi largohet nga vendi i ngjarjes pa ndrmarr asgj n drejtim t dhnies s ndihms, edhe pse n vendin e ngjarjes ka pasur edhe persona t tjer, t cilit kan mundur t japin ndihmn, gj q dhe e kan br. Edhe n rastin kur shoferi ndalet e shikon t lnduarin dhe ka konstatuar se nuk e ka lnduar rnd, dhe se nuk ka nevoj pr ndihm dhe vazhdon vozitjen, vepra do t ekziston nse i lnduari ka qen i lnduar
287
rnd, sepse lajthimi n kt rast sht irelevant. Kryesi i ksaj vepre penale sht shoferi i automjetit apo mjetit tjetr transportues. Kjo vepr nuk do t ekziston n rastet kur i lnduari menjher ka vdekur, kur i lnduari vet largohet ose refuzon ndihmn ose kur shoferi ndihmn nuk mund t jep pr arsye se edhe vet sht i lnduar, ose nse me dhnien e ndihms e rrezikon vetn. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapa forma ma e rnd e ksaj vepre penale, n rast kur pr shkak t mosdhnies s ndihms, vepra rezulton me lndim t rnd ose me vdekjen e personit t lnduar.
VEPRAT PENALE KUNDR ADMINISTRIMIT T DREJTSIS 1. Deklarimi i rrejshm (neni 307 t KPPK) 2. pengimi i t provuarit (309 t KPPK). Deklarimi i rrejshm (neni 307). Qllimi i ligjdhnsit, me prcaktimin e ksaj vepre penale sht n interesin e shtetit q personat q marrin pjes n procedurat gjyqsore, administrative, kundrvajts, procedurn disiplinore apo procedurn tjetr, t parapar me ligj, q organet shtetrore vendimet e veta i bazojn n gjendjen e vrtet faktike. Funksionimi i gjykatave dhe organeve tjera shtetrore t cilit vendimet duhet ti marrin n baz t ktyre dshmive, si prova jan t rrezikuara nse dshmit jan t rrejshme. Kryesit e ksaj vepre penale jan dshmitari, eksperti n cilsin e dshmitarit, prkthyesi apo interpreti. Dshmitari jep dshmi t rrejshme, eksperti si dshmitar jep dshmi t rrejshme, prkthyesi dhe interpreti, prkthimin apo interpretimin t rrejshm. Deklarata e rrejshme duhet t jet e lidhur n faktet t rndsishme pr marrjen e vendimit lidhur me shtjen pr t ciln po vendoset. Deklarimin mund t konsistoj n mohimin e vrtets, apo vrtetimin e di q sht e rrejshme. Po ashtu deklarimi i rrem mund t shprehet dhe me mosveprim, kur heshtn faktet q hyjn n deklarim dhe n kt rast kryesi sht i vetdijshm se po e hesht (nuk po e tregon) at q duhet t deklaron.
288
Refuzimi i deklarimit nuk paraqet kt vepr penale Vepra penale sht kryer n momentin kur deklarimi ka prfunduar n procedur. Pr prgjegjsi penale krkohet q vepra t jet kryer me dashje. Kryesi duhet t jet i vetdijshm pr rolin e vet n procedur dhe duhet ta din se sht duke dhn dshmi t rrejshme, respektivisht t jet i vetdijshm se ato ka po deklaron nuk sht e vrtet, se dika ka heshtur lidhur me at pr ka po dshmon. Pra pr prgjegjsin nuk sht e mjaftueshme q deklarata objektivisht t jet e rrejshme, por sht e nevojshme q kryesi t jet i vetdijshm se po deklaron dika q nuk i prgjigjet t vrtets. Vepra penale pengimi i t provuarit (309 t KPPK) Sipas paragrafit 1 t ktij neni do t dnohet secili person (kryes q e nxit dshmitarin apo ekspertin t jep deklarat t rrejshme, me dhun me kanosje pr prdorimin e dhuns ose me form tjetr detyrimi, duke i premtuar dhurat apo ndonj prfitim tjetr n procedurn gjyqsore, kundrvajts, administrative, pran noterit apo procedurn disiplinore. Me paragrafin 2 sht parapa prgjegjsia pr kryesin i cili parandalon ose vshtirson mbledhjen e provave, ose fsheh, asgjson, dmton ose bn t pa prdorshme n trsi ose pjesrisht, pronn e personit tjetr ose dokumentet q mund t prdoren si prova. Dhe sipas paragrafin 3 t ktij neni, kushdo me qllim t parandalimit ose vshtirsimit t mbledhjes s dshmive n procedurn gjyqsore apo administrative, largon, zhvendos ose ndrron vendin e shenjave t kufijve administrative, shenjn e toks, ose fardo shenje tjetr q shnjon pronsin a pasurin e paluajtshme ose t drejtn pr shfrytzimin e ujit ose pr t njjtin qllim vendos shenjat t tilla me qllim t mashtrimit. Pra t gjitha format e pengimit t provuarit jan t motivuara q t pengohet ose pamundsohet q dika t provohet (t vrtetohet) prandaj vepra penale mund t kryhet vetm me dashje direkt.
289
VEPRAT PENALE KUNDR RENDIT PUBLIK 1. pengimi i personit zyrtar n kryerjen e detyrave zyrtare, 2. sulmi ndaj personit zyrtar gjat kryerjes s detyrs zyrtare, 3. falsifikimi i dokumentit. Pengimi i personit zyrtar n kryerjen e detyrs zyrtare (316 i KPPK-s). Me paragrafin 1 t ksaj vepre penale sht parapar q kushdo q me dhun apo me kanosje pr prdorim t atastshm t dhuns, pengon personin zyrtar n kryerjen e detyrave zyrtare q bie n fush veprimtarin e kompetencave t tij ose duke prdorur mjetet e njjta e detyron at t kryej detyrn zyrtare dnohet .... . Pra n paragrafin 1 jan parapar dy forma t kryerjes s ksaj vepre penale. a. pengimi i personit zyrtar n kryerjen e detyrs zyrtare, b. detyrimi t kryej detyrn zyrtare. Pr t dy forma e prbashkt sht se ka t bj me detyrn zyrtare n kuadr t autorizimeve kompetencave t tija. Me kt inkriminim ligjdhnsi don t siguron mbrojtjen e personave zyrtar gjat kryerjes s detyrs zyrtare. Veprimi i kryerjes s veprs penale sht pengimi e prjashtimisht detyrimi pr t kryer detyrn zyrtare. Pengimi si veprim konsiston n pamundsimin e kryerjes s detyrs zyrtare ose zvarritjen n kryerjen e detyrs zyrtare. Ky pengim realizohet me dhun apo me kanosje. Pr ve forms s par t pengimit me paragrafin 1 sht parapar dhe detyrimi pr t kryer detyrn zyrtare. Vepra penale sht kryer pavarsisht se personi zyrtar detyrohet t kryej detyrn zyrtare t ligjshme apo t pa ligjshme dhe pavarsisht se personi zyrtar ka qen n detyr apo jo. Veprimi n t cilin u detyrohet personi zyrtar duhet t jet n kuadr t kompetencave autorizimeve dhe detyrave t tija. Vepra penale sht kryer, kur kryesi ka arritur t detyron personin zyrtar q mos t kryej detyrn zyrtare (forma e par) dhe e dyta kur e detyron t kryej detyrn zyrtare.
290
Pr t ekzistuar kjo vepr penale duhet q detyra zyrtare t jet n kuadr t kompetencave q bie n fush veprimtarin e tij (personi zyrtar). Kryesi i veprs penale zakonisht sht personi ndaj t cilit po ndrmerret detyra zyrtare, por kryes mund t jet dhe personi tjetr i cili pengon personin zyrtar, pavarsisht se detyra zyrtare a ka t bj me t apo jo. Pr kt vepr penale krkohet dashja Me paragrafin 2 dhe 3 jan parapa format m t rnda t ksaj vepre penale, ndrsa n paragrafin 4 sht parapar dhe tentativa e ksaj vepre penale e cila dhe sht e ndshkueshme. Mirpo, me paragrafin 5 t ksaj vepre penale sht parapar forma e privilegjuar t ksaj vepre penale, n rastet kur kryesi i veprs penale nga paragrafi 1-3, ka qen i provokuar nga veprimi i kundrligjshm apo brutal i personit zyrtar, ashtu q n kt rast gjykata sht e autorizuar q kryesi t liroj nga dnimi. Sulmi ndaj personit zyrtar gjat kryerjes s detyrs zyrtare (neni 317 i KPPK-s) N prcaktimin e ksaj vepre penale art jan prkufizuar personat zyrtar ndaj t cilve mund t kryhet kjo vepr penale. sht fjala pr personat zyrtar dhe ndihmsit e tyre n kryerjen e detyrave t sigurimit publik, siguris s Kosovs apo rruajtjes s rendit publik. Veprimi i kryerjes s veprs penale sht sulmi apo kanosja serioze se do t sulmohet personi zyrtar. Sulmi sht secili veprim aktiv i cili nuk prmban keqtrajtimin dhe nuk ka shkaktuar lndim, nuk sht ndrmarr me prdorimin e arms, sepse nse sht ndrmarr me kto forma, do t ekziston forma e kualifikuar e ksaj vepre penale. Kanosja serioze sht forma e dyt e kryerjes dhe e njjta konsiston n at se personi zyrtar apo ndihmsit i kanoset me nj t keq q do t psoj. Pra kanosja serioze sht ajo kanosje e cila sht e prshtatshme q t personi zyrtar t shkaktoj frik, gjendje t rrezikut apo t pasiguris. Kanosja duhet t jet e till q t personi zyrtar ka ndikuar ne sjelljen e tij t mtutjeshme. Me paragrafin 2 dhe 3, jan parapar format m t rnda t ksaj vepre penale dhe at nse personit zyrtar apo ndihmsit iu sht shkaktuar lndimi i leht trupor apo iu sht krcnuar me prdorimin e arms dhe nse
291
iu sht shkaktuar lndimi i rnd trupor. Me paragrafin 4 sht parapar forma e privilegjuar e ksaj vepre penale, nse kryesi ka qen i provokuar nga veprimi i kundrligjshm apo brutal i personit zyrtar, n kt rast gjykata kryesin e veprs mund t liron nga dnimi. Falsifikimi i dokumentit (neni 332 i KPPK-s) Objekti mbrojts, jan dokumentet dhe besueshmria n origjinalitetin e tyre, fuqin provuese t fakteve relevant pr raportet juridike dhe qarkullimi juridik. Dokumenti sht secili send i prshtatshm ose i caktuar q t shrben si prov t ndonj fakti, relevant pr raportet juridike. Lidhur me faktin se kush e lshon dokumentin, njihen dokumentet privat dhe dokumentet publike. Me dispozitn e nenit 332 t KPPK, jan sanksionuar veprimet me t cilat, nj dokument prpilohet si i falsifikuar, dokumenti origjinal ndryshohet ose prdorimi i dokumentit t falsifikuar ose t ndryshuar si origjinal. Pra sipas paragrafit 1 t nenit 332 t KPPK, ekzistojn tri forma t kryerjes s veprs penale. Forma e par sht falsifikimi n trsi t dokumentit, q praktikisht do t thot se kryesi po lshon nj dokument me form dhe prmbajtje pr ,personin tjetr. Dokumenti sht i rrejshm i falsifikuar sepse po i referohet personit apo organit i cili kt dokument nuk e ka lshuar, dhe e krijon bindjen se ai n t vrtet e ka lshuar kt dokument edhe pse nuk e ka lshuar. Dokumenti i rrejshm apo i falsifikuar do t ekziston edhe pse prmbajtja sht e vrtet, por dokumentin nuk e ka lshuar personin i cili sht cek se dokumentin e ka lshuar. Forma e dyt sht ndryshimi dokumentit origjinal me qllim t shfrytzimit si dokument origjinal. Dallimi n mes t falsifikimit dhe ndryshimit, qndron n at se t ndryshimi i dokumentit origjinal po i ndryshohet prmbajtja me qllim t prdorimit si t vrtet. Dhe forma e tret sht prdorimi i dokumentit t falsifikuar ose t ndryshuar si origjinal. Me paragrafin 2 sht parapar tentativa e ksaj vepre penale e cila sht e dnueshme. Ndrsa me paragrafin 3 t ktij neni sht parapar forma m e rnd
292
t falsifikimit, nse falsifikohen, ndryshohen ose prdoren dokumentet publike, si testamenti, kambiali, regjistri publik apo zyrtar ose ndonj regjistri tjetr q ruhet sipas ligjit. Kryesi i veprs penale mund t jet secili person. Vepra mund t kryhet me dashje. Me rastin e falsifikimit ose ndryshimit dashja e kryesit sht speciale, ndrsa me rastin e prdorimit kryesi duhet t jet i vetdijshm se po prdor dokument t falsifikuar apo t ndryshuar.
VEPRAT PENALE KUNDR DETYRS ZYRTARE 1. marrja e ryshfetit, 2. dhnia e ryshfetit. Me prcaktimin e ktyre veprave penale tentohet q shoqria dhe individi t mbrohen nga korrupsioni i organeve shtetrore dhe shrbimeve tjera. Dshirohet q organet shtetrore dhe shrbimet tjera t punojn n mnyr objektive dhe t ligjshme sepse me t kundrtn nse personat zyrtar jan t korruptuar, autoriteti i organeve shtetrore dhe shrbimeve tjera dhe vendimet e tyre kishin me qen t dyshimta. Nse kishte me qen dukuri e prhapur ather mund t shkarkoj pasoja shum t rnda negative. Sipas dispozits s nenit 343 paragrafi 1 t KPPK, dnohet personi zyrtar i cili krkon ose merr dhurat a prfitim tjetr pr vet ose personi tjetr ose q pranon premtimin pr dhurat, ose pr ndonj prfitim tjetr, pr t kryer n kuadr t autorizimeve t tija nj veprim zyrtar apo nj veprim tjetr t cilin ai nuk duhet ta kryhej ose t mos kryej nj veprim zyrtar apo nj veprim tjetr t cilin aj duhet ose ka mundur t kryej. Pra veprimi i kryerjes s veprs konsiston n, krkon ose merr dhurat apo prfitim tjetr pr veti apo personit tjetr, - pranon premtimin pr dhurat apo ndonj prfitim tjetr, - personi zyrtar prgjigjet pr veprime n kuadr autorizimeve t tija, - t kryej veprim zyrtar apo veprim tjetr t cilin nuk duhet t kryej,
293
t mos kryej nj veprim apo veprim tjetr t cilin aj duhet ose ka mundur t kryej.
Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar kur personi zyrtar krkon ose pranon dhurat ose prfitim tjetr pr vet ose pr personin tjetr apo q pranon premtimin pr dhurat ose ndonj prfitim tjetr pr t kryer n kuadr t autorizimeve t tij nj veprim zyrtar apo veprim tjetr t cilin aj sht dashur t kryej, ose mos t kryej nj veprim zyrtar apo nj veprim tjetr t cilin ai nuk duhet ta kryej. Pra dallimi n mes t paragrafit 1 dhe 2, qndron n faktin se me paragrafin 2 sht parapar kur personi zyrtar po krkon ose po pranon dhurat pr veprimin t cilin ai duhet ta kryhej ose po krkon ose pranon dhurat pr veprimin t cilin ai nuk duhet ta kryej. Dhe me paragrafin 3 t ktij neni, kur personi zyrtar pasi q e ka kryer veprimin ose nuk e ka kryer veprimin, krkon ose pranon dhurat apo prfitim tjetr. Pra ktu kemi t bjm me situatn kur kryesi (personi zyrtar) pasi q e ka kryer detyrn e vet krkon apo pranon dhurat. Vepra penale dhnia e ryshfetit (neni 344 t KPPK) Sikurse t vepra penale e marrjes s ryshfetit, ashtu dhe t vepra penale dhnia e ryshfetit, dallohen veprimet me t cilat personi zyrtar po e kryen nj veprim zyrtar apo veprim tjetr n kuadr t kompetencave t tija, veprim t cilin ai nuk sht dashur t kryej ose nuk po e kryen veprimin zyrtar t cilin sht dashur t kryej, dhe kush shrben si ndrmjetsues pr tia dhn ryshfetin personit zyrtar. Me paragrafin 2 t ktij neni sht parapar kur dhurata apo premtimi sht dhurat apo prfitim tjetr jepet ose premtohet personit zyrtar q t kryej nj veprim zyrtar t cilin aj duhet t kryej, ose mos t kryej nj veprim zyrtar t cilin aj duhet t kryej ose kushdo q shrben si ndrmjetsues pr ti dhn ryshfet personit zyrtar. Me paragrafin 3 t ktij neni sht parapar forma e privilegjuar, pr kryesin, nse ryshfetin e ka dhn me krkesn e personit zyrtar, dhe ka njoftuar pr veprn para se ajo t jet zbuluar, ose para se t ket kuptuar se vepra sht zbuluar. N kt rast gjykata sht e autorizuar q kryesin ta liroj nga dnimi.
294
RREGULLORJA 2004/02 MBI PENGIMIN E PASTRIMIT T PARAVE DHE VEPRAVE T NGJAJSHME PENALE Me qllim t zbulimit t gjitha formave t pastrimit t parave dhe aktiviteteve t ngjashme, dhe duke e ditur se pastrimi i parave krcnon zhvillimin ekonomik, sundimin e s drejts, siguri, stabilitetin dhe pr t kontribuar n krijimin e nj klime t prshtatshme pr t parandaluar krimin e organizuar dhe korrupsionin, me kt rregullore jan parapar veprat penale dhe dnimet q do tiu shqiptohen kryesve t veprave penale t kryera me an t pastrimit t parave dhe veprave t ngjashme. Me nenin 1 t ksaj rregulloreje jan parapar prkufizimet, duke i prcaktuar kryesit e mundshm t ksaj vepre penale, ndrsa me nenin 2 autoritetin t qendrs s informimit financiar, t themeluar n kuadr t shtylls s policis dhe t drejtsis, qendr e cila ka pr qllim grumbullimin e raporteve dhe informacioneve lidhur me pastrimin e parave. Me dispozitn e nenit 3 t ksaj rregulloreje jan parapar obligimet e bankave dhe institucioneve financiare sipas s cils rregullore kto obligime jan: Identifikimi i klientve. 3.1 Bankat dhe institucionet financiare do t verifikojn emrin, adresn kurse n rastin e personave, datn e lindjes dhe t gjitha klientve para: a. hapjes s xhirollogaris, b. marrjes s stoqeve, detyrimeve ose letrave t tjera me vler n ruajtje t sigurt, c. dhnies s objekteve pr dhoma t kasafortave, dhe d. prfshirjes n nj transaksion n para prej m shum se 10.000 euro. Transaksionet e shumta n para do t trajtohen si transaksion i vetm nse banka ose institucioni financiar sht n dijeni se transaksionet jan udhhequr nga nj person apo n emr t nj personi ose subjekti dhe shuma e prgjithshme pr nj dit sht m shum se 10.000 euro.
295
3.2 Personi i angazhuar n transaksion sipas nenit 3.1 vrteton me shkrim n bank ose n institucionin financiar, n formatin e prcaktuar nga BPK-ja se vepron: a. n emr t tij ose t saj si pronar dhe prfitues i fardo pasurie e cila i nnshtrohet transaksionit ose, b. si prfaqsues i autorizuar i nj apo m shum personave a subjekteve t identifikuara sipas neneve 3.3 ose 3.4., q ka marr hapat e arsyeshm pr t verifikuar se do person ose subjekt i identifikuar sht pronar apo prfitues i fardo pasurie e cila i nnshtrohet transaksionit dhe beson n mirbesim se do person ose subjekt i identifikuar sht pronar a prfitues i fardo pasurie e cila i nnshtrohet transaksionit. 3.3. Emri i personit verifikohet me dorzimin e nj dokumenti zyrtar n form origjinale me dat t pa skaduar i cili prmban fotografin e personit t till. Adresa dhe data e lindjes s personit verifikohet me dorzimin e nj dokumenti apo dokumenteve t cilat jan n gjendje pr ta dshmuar kt. 3.4. Identiteti i do subjekti verifikohet me dorzimin: a. certifikats pr regjistrimin e veprimtaris afarist t lshuar n pajtim me Rregulloren e UNMIK nr. 2001/06 t dats 08.02.2001 mbi organizatat afarist, b. certifikats pr regjistrimin e nj OJQ t lshuar n pajtim me nenin 4.6 t Rregullores s UNMIK nr. 1999/22 t dats 15.11.1999 mbi regjistrimin dhe veprimin e organizatave joqeveritare n Kosov, c. certifikats pr regjistrimin e nj partie politike t lshuar n pajtim me Rregulloren e UNMIK nr. 2002/08 t dats 04.04.2002, mbi ndryshimin e Rregullores s ndryshuar nr. 2000/16 pr regjistrimin dhe veprimin e partive politike n Kosov, ose d. kur subjekti nuk sht organizat afarist, OJQ a parti politike, fardo dokumenti apo dokumente t tjera t cilat mundsojn verifikimin e identitetit t subjektit, formn ligjore, adresn, drejtort dhe dispozitat q rregullojn pushtetin e prfaqsuesve, zyrtart dhe drejtort pr detyrimin e subjektit. 3.5. do person i cili vepron si prfaqsues i autorizuar do t prezantoj dokumentet n pajtim me nenet 3.3 edhe 3.4 pr vet dhe pr personin ose subjektin q e ka autorizuar dhe do t siguroj dokumentet me t
296
cilin autorizohet aj ose ajo pr udhheqjen e transaksioneve n emr t personit a t subjektit t till. 3.6. Pavarsisht nga prputhshmria me nenet 3.2 deri n nenin 3.5, banka ose institucioni financiar do t ndrmarrin masa t arsyeshme e t nevojshme shtes pr identifikimin e do personi apo subjekti n emr t cilit vepron personi i angazhuar n transaksion sipas nenit 3.1, duke prfshir edhe pronarin dhe prfituesin e pasuris. 3.7. Nse banka ose institucioni financiar nuk mund t verifikoj identitetin e klientit, prfundohet marrdhnia e veprimtaris afarist, mbyllet fardo xhirollogarie dhe pasuria kthehet tek burimi i vet. Veprimet e tilla nuk do t ken pasoja n detyrimin e banks ose t institucionit financiar pr t raportuar pr aktet apo transaksionet e dyshimta n pajtim me nenin 3.9 dhe pr t raportuar mbi informacione t tjera shtes n pajtim me nenin 3.10. 3.8. Bankat dhe institucionet financiare do t bjn kopje t gjitha dokumenteve t prezantuara nga nenet 3.1 deri n nenin 3.5 dhe do ti ruajn ato s paku 5 vjet pas mbylljes s xhirollogaris apo prfundimit t relacioneve me klientin, varsisht secila ndodh m von. Raportimi 3.9. Bankat dhe institucionet financiare do t ti raportojn Qendrs n mnyrn dhe formn e prcaktuar nga Qendra: a) pr t gjitha aktet ose transaksionet e dyshimta brenda 24 orve nga koha e identifikimit t aktit apo transaksionit si t dyshimt, b) pr t gjitha transaksionet e vetme n para prej 10.000 euro ose m tepr. Transaksionet e shumta do t trajtohen si nj veprim i vetm nse banka ose institucioni financiar sht n dijeni se transaksioni sht kryer nga nj person apo n emr t nj personi a subjekti dhe shuma e prgjithshme sht m shum se 10.000 euro pr nj dit. 3.10. Bankat dhe institucionet financiare do t vazhdojn ti raportojn qendrs pr fardo materiali shtes lidhur me transaksionet q sht marr nga banka ose institucioni financiar pas dorzimit t raportit nga neni 3.9.
297
3.11. Qendra mund t prjashtoj transaksione t caktuara ose kategori t transaksioneve nga detyrimet e nenit 3.9 qoft me krkes t shkruar apo me iniciativ t vet kur veprimet bankare ose kategorit e veprimeve bankare jan rutinore ose shrbejn pr nj qllim legjitim dhe nse nuk jan n interes pr mandatin e qendrs. Prjashtimet e tilla do t bhen me shkrim dhe kopje t tyre do ti drgohen zvendsit t prfaqsuesit special t sekretarit t prgjithshm pr polici dhe drejtsi brenda 24 orve nga nxjerrja e tyre. Vendimi i qendrs pr refuzimin e krkess prjashtim sht prfundimtar dhe nuk i nnshtrohet ankess. 3.12. Drejtort, zyrtart, puntort dhe prfaqsuesit e cils do banke apo institucionit t cils prgatisin apo prcjellin raporte n pajtim me kt nen, raportin e till nuk ua sigurojn as nuk raportojn pr ndonj t dhna t prfshir n at raport pr asnj person apo subjekt duke prfshir edhe personin apo subjektin e prfshir n transaksionin i cili i nnshtrohet raportit, pr pos Qendrs apo BPK-s, pa pasur autorizim me shkrim nga Qendra, Prokurori Publik ose Gjykata. 3.13. Bankat dhe institucionet financiare i rruajn t gjitha raportet dhe shnimet e prgatitura n pajtim me nenet 3.9 dhe 3.11 s paku 5 vite pas transaksionit pr t cilin sht prgatitur shnimi ose sht dorzuar raporti varsisht se si ka ndodhur e fundit. Pezullimi i transaksionit t dyshimt 3.14 Banka ose institucioni financiar i njoftojn Qendrn para ndrmarrjes s veprimeve lidhur me aktin ose transaksionin e dyshimt, duke prfshir edhe veprimin nga neni 3.7 q mund t rezultoj me lshimin apo transferimin e pasuris q i nnshtrohet transaksionit nga kontrolli i banks apo i institucionit financiar. Njoftimi mund t bhet gojarisht por njoftimi i till nuk e anulon detyrn e dorzimit t raportit t shkruar n pajtim me nenet 3.9 dhe 3.11. 3.15. Pas njoftimit n pajtim me nenin 3.14, Qendra mund t udhzoj bankn apo institucionin financiar q t pezulloj ndrmarrjen e veprimit nga neni 3.14 lidhur me aktin ose transaksionin e dyshimt pr nj koh maksimale prej 48 orve ose 2 dit pune, varsisht se cila periudh sht ma e gjat. Pezullimi i veprimit n pajtim me kt nen nuk i komunikohet asnj personi ose subjekti duke prfshir edhe klientin pa plqimin e Qendrs.
298
Programet e brendshme t banks dhe t institucioneve financiare. Bankat dhe institucionet financiare do t caktojn nj kontakt person i cili do t jet prgjegjs pr ndrveprim dhe kmbim i informacionesh me BPK dhe Qendrn i cili u nnshtrohet detyrimeve t raportimit dhe mbajtjes s shnimeve sipas ksaj rregulloreje. Banka ose institucioni financiar e informon departamentin mbikqyrs t banks dhe Qendrn pr identitetin e kontakt personit brenda 30 ditve nga nxjerrja e ksaj Rregulloreje dhe pas ksaj informimin pr fardo ndryshimi t kontakt personit t caktuar e bn brenda 30 ditve. Bankat dhe institucionet financiare do t nxjerrin procedurat e brendshme t shkruara dhe do t vendosin kontroll pr parandalimin dhe zbulimin e pastrimit t parave dhe do ti zbatojn ato. Procedurat e tilla mes tjerash prfshijn por nuk duhet t limitohen n:
a. procedurn pr identifikimin e klientit, b. procedurn pr grumbullimin e t dhnave dhe rruajtjen e shnimeve n pajtim me kt rregullore dhe pr parandalimin e qasjes s paautorizuar, c. procedurn e raportimit n Qendr n pajtim me nenet 3.9 deri n nenin 3.15, d. masat q duhen t ndrmerren nga banka apo institucioni financiar nga asti i zbulimit t aktit ose transaksionit t dyshimt deri n dorzimin e raportit n Qendr n pajtim me nenet 3.9. deri n nenin 3.15. e. rregullat pr prpunimin ose marrjen e veprimeve t mtejme lidhur me aktin ose transaksionin e dyshuar, duke prfshir masat pr ndalimin e veprimeve t mtejme lidhur me aktin ose transaksionin e dyshuar pa e njoftuar Qendrn n pajtim me nenin 3.14. f. procedurn pr sigurimin e organizimit dhe financimit t programit pr trajnimin e puntorve mbi prgjegjsit e parapara n kt nen dhe parandalimin e pastrimit t parave, dhe g. funksionin e revizorit pr t testuar sistemin e raportimit dhe identifikimit.
299
Detyrimet e OJQ-ve, sipas nenit 4 t Rregullores 4.1 Pr pos asaj q sht parapar n nenin 4.3, OJQ-ja nuk do t pranoj kontribut n para q tejkalojn 1.000 euro nga nj burim i vetm brenda nj dit. 4.2 Pr pos asaj q sht parapar n nenin 4.3, OJQ-ja nuk to ti paguaj para q tejkalojn 5.000 euro brenda nj dit cilitdo marrsi t vetm. 4.3 OJQ-t q krkojn prjashtim t njhershm ose t vazhdueshm nga detyrimet e nenit 4.1 dhe 4.2 mund t dorzojn krkes me shkrim n Qendr pr tu prjashtuar, duke potencuar llojin e krkuar t prjashtimit dhe arsyet pr t. Krkess me shkrim Qendra i prgjigjet brenda 30 ditve dhe mund t vendos q ta lejoj, ta lejoj me kusht ose t refuzoj prjashtimin. Vendimi i Qendrs sht prfundimtar dhe nuk i nnshtrohet ankess. Nse Qendra vendos ta lejoj ose ta lejoj me kusht prjashtimin, nj kopje t vendimit t vet ia dorzon njsis s UNMIK-ut pr regjistrimin dhe ndrlidhjen e OJQve ose agjencis s saj pasardhse. 4.4. OJQ-t do ti ruajn llogarit t cilat dshmojn t gjitha t ardhurat dhe shpenzimet. Llogarit do ti identifikojn t ardhurat sipas burimit, sasis dhe mnyrs s pagess, me para ose me urdhrpages, do t identifikojn shpenzimet sipas marrsit, destinomi e shfrytzimit t fondeve dhe mnyrn e pagess. Dokumentet e llogarive do t rruhen 5 vite dhe do t jen n dispozicion pr inspektim me krkes t Qendrs dhe njsis s UNMIK-ut pr regjistrimin dhe ndrlidhjen e OJQ-ve ose agjencis s saj pasardhse. 4.5. OJQ-t do ti raportojn Qendrs pr akt apo transaksione t dyshimta brenda tri ditve t puns dhe para ndrmarrjes s veprimeve t mtejme lidhur me aktin apo transaksionin e till. 4.6. Me rastin e dorzimit t raportit vjetor n pajtim me nenin 5 t urdhress administrative t UNMIK-ut nr. 2000/10, OJQ-ja n raport do t shpalos: a. do kontribut me para gjat vitit nga nj burim i caktuar, nse vlera e prgjithshme n para e kontributeve nga ai burim gjat vitit tejkalon 5000 euro, duke identifikuar burimin, shumn dhe datn e do kontributi, dhe
300
b. do pages n para gjat vitit q i dedikohen marrsit t caktuar, nse vlera e prgjithshme n para pr pages dedikuar ati marrsi tejkalon 10.000 euro, duke identifikuar marrsin, shumn, datn e do pagese dhe destinimin e shfrytzimit t parave. 4.7. Me rastin dorzimit t raportit vjetor n pajtim me nenin 5 t urdhress administrative t UNMIK-ut nr. 2000/1 OJQ do t vrtetoj se i prmbush t gjitha detyrimet e ktij neni. Detyrimet e partive politike dhe kandidatve t regjistruar (neni 5) 5.1. Partit politike dhe kandidatt e regjistruar nuk do t pranojn kontribut n para q tejkalojn 1.000 euro nga nj burim i vetm brenda nj dit. 5.2. Partit politike dhe kandidatt e regjistruar nuk do ti paguajn nj marrsi t vetm para q tejkalojn 5.000 euro brenda nj dit. 5.3. Partit politike do t ruajn llogarit t cilat shnojn t ardhurat dhe shpenzimet, llogarit do t identifikojn t ardhurat sipas burimit, shums, mnyrs s pagess, si sht pagesa me para apo me urdhrpages dhe pagesat sipas marrsit, destinimin e shfrytzimit t fondeve si dhe mnyrn e pagess. Dokumentet e llogaritjeve ruhen 5 vjet dhe do t jen n dispozicion t Qendrs dhe zyrs s regjistrimit t partis politike pr inspektimin me rastin e paraqitjes s krkess. 5.4. Partit politike do ti raportojn Qendrs pr akte ose veprime bankare t dyshimta brenda 3 ditve t puns edhe para ndrmarrjes s veprimeve t mtejme lidhur me aktin apo transaksionin e till. 5.5. Raportet vjetore t dorzuara n pajtim me nenin 5, t Rregullores s UNMIK-ut nr. 2002/8 mbi ndryshimin e Rregullores s ndryshuar t UNMIK-ut nr. 2000/16 mbi regjistrimin dhe veprimin e partive politike n Kosov do t identifikojn shumn dhe burimin e: a. do kontribut n para nga burim i caktuar gjat vitit, nse vlera e prgjithshme n para e kontributit nga ai burim gjat vitit tejkalon 1.500 euro, dhe, b. do pages n para dedikuar nj burimit t caktuar gjat vitit nse
301
vlera e prgjithshme n para e pagess dedikuar burimit t caktuar gjat vitit tejkalon 10.000 euro duke identifikuar destinimin e shfrytzimit. 5.6. Partia politike do t vrtetoj se i ka prmbushur t gjitha detyrimet nga ky nen n raportin e saj vjetor. Kandidati do t vrtetoj se i prmbush detyrimet nga nenet 5.1 dhe 5.2 n formularin e tij saj t regjistrimit t kandidatve dorzuar komisionit qendror t zgjedhjeve. Obligimet e organizats afarist (neni 7) Ky nen vlen pr t gjitha organizatat e biznesit, pos pr bankat, institucionet financiare, avokatt, kontabilistt e certifikuar dhe auditort e licencuar. Secili person ose entitet i cili sht angazhuar n nj tregti ose biznes dhe i cili gjat rrjedhs s asaj tregtie ose biznesi fiton m shum se 10.000 euro para n ndonj transaksion ose transaksione prkatse duhet ta dorzoj raportin n Qendr brenda 15 ditsh nga dita e transaksionit t raportuar. Transaksionet prfshijn, por nuk kufizohen si m posht: me shitjen e mallrave dhe t shrbimeve, me shitjen e prons s paluajtshme, me shitjen e prons s pa prekshme, dhnien me qira ose pasurin personale, kmbimin e parave t gatshme pr mjetet tjera monetare (duke prfshir edhe parat e tjera) pagesn e borxheve paraekzistuese, kthimin e parave t shpenzimeve t paguara dhe krijimin ose kryerjen e borxhit t kredis. Transaksionet nuk mund t ndahet n transaksione t shumfishta me qllim q shmangies s raportimit nga ky nen. Transaksionet me pasurin e paluajtshme (neni 8). Kur transferi i t drejtave mbi pasurin e paluajtshme prfshin nj transaksion ose transaksione n nj shum t hollash q tejkalon 10.000 euro, secili transaksion duhet t bhet me an t urdhrpagess ose transferim bankar. Zyra kadastrale komunale (ZKK), nuk regjistron transferin e t drejtave mbi pasurin e paluajtshme deri sa nuk pranon nj deklarat krahas dokumenteve t tjera q paraqitn n pajtim me ligjin pr regjistrimin e transferin n mnyrn dhe formn e saktsuar nga Qendra, t nnshkruar nga transferuesi dhe i transferuari i cili vrteton:
302
a. regjistrimin e transferuesit dhe t transferuarit, b. identitetin e secilit prej personave ose entitetin q ka interes financiar dhe i cili sht shfrytzues i prons q transferohet dhe natyrn e interesit a statusin e prfituesit, c. mimin e blerjes dhe mnyrn e pagess, nse pagesa sht pjesrisht ose trsisht duke prfshir prmes transferim t prons pos n t holla t gatshme nj prshkrim dhe nj vlersim t vlers s prons, d. nse transferi i nnshtrohet llogaris financiare ose numrat prej t cilave pagesa ka qen ose do t debitohet dhe t e cila ka qen ose do t transferohet dhe emrat n t cilat mbahen llogarit. ZKK mban deklaratn s bashku me dokumentet e tjer q jan dorzuara n pajtim me ligjin mbi regjistrimin e transferit. Pos ksaj, ZKK i drgon n Qendr kopjet e t gjitha deklaratave t pranuara n baza mujore. Veprat penale (neni 10) Pastrimi i parave Kushdo q, duke e ditur ose q ka arsye pr t ditur se pasuria e caktuar buron nga ndonj form e aktivitetit kriminal, pasuri kjo e cila n t vrtet fitohet me vepr penale ose kushdo q duke i besuar se pasuria e caktuar fitohet nga ndonj form e aktivitetit kriminal bazuar n prfaqsimet e bra si pjes e nj hetimi zbulues t zhvilluar n pajtim me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 200/6 t dt. 16.03.2002 mbi masat e fshehta dhe teknike t vzhgimit dhe t hetimit: a. konverton, transferon ose prpiqet t konvertoj a t transferoj pasurin me qllim t fshehjes apo t maskimit t natyrs, burimit, vendit, dispozicionit, lvizjes ose pronsis s pasuris, b. konverton, transferon ose prpiqet t konvertoj a transferoj pasurin me qllim t ndihms s personit i cili sht i prfshir n t ose q pandehet sht i prfshir n kryerjen e veprs penale q ka shkaktuar shmangien e pasojave ligjore a t pasojave t qarta ligjore t veprimeve t tij, c. konverton, transferon ose prpiqet t konvertoj a transferoj pasurin me qllim t shmangies s obligimit t raportimit sipas ksaj rregulloreje,
303
d. konverton, transferon ose prpiqet t konvertoj a transferoj pasurin me qllim t nxitjes s aktivitetit t ndrlidhur kriminal, dhe e. merr, posedon ose shfrytzon apo prpiqet t marr, t posedoj ose t shfrytzoj pasuri, kryen vepr penale t dnueshme me nj afat burgosjeje deri n 10 vjet dhe me gjob deri n tri her m t madhe n vler t pasuris e cila i shtrohet veprs penale. Veprat tjera penale Kushdo q duke siguruar ndonj informacion apo duke raportuar dhe duke br certifikata ose deklarime n pajtim me nenet prej 3.1 deri 3.5, prej 3.9 deri n 3.11, prej 4.3 deri 4.7, prej 5.3 deri n 5.6, 6.1, 6.3, 6.7, 6.8, 7.2, 8.2, 9.1 ose 9.2 t ksaj Rregulloreje me dije, a. bn fardo deklarat materiale t rrejshme ose me qllim nuk i zbulon informacion material ose b. bn apo shfrytzon fardo dokumenti duke e ditur se dokumenti prmban deklarat ose shnime t rrejshme materiale, mos tregim material ose gabim material, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n 5 vjet dhe me gjob deri n 100.000 euro,
Kushdo q me dashje: a. shkatrron ose largon fardo shnimesh q duhet ti mbahet n pajtim me nenet 3.8, 3.13, 4.4, 5.3, 6.10 a 8.3 ose b. nuk raporton n pajtim me nenet 3.9, 3.11, 4.5, 5.4, 6.3, 6.7, 6.8 apo 7.2, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n 2 vjet edhe me gjob deri 100.000 euro. Nse fardo vepre penale e parapar me kt paragraf kryhet me qllim t pengimit t rolit rregullues ose t zbatimit t ligjit, kryesi dnohet me dnim burgimi deri n 5 vjet dhe me gjob deri n 100.000 euro.
304
Personi i cili vepron n cilsi t banks, t institucionit financiar ose t npunsit, drejtorit, agjentit ose punonjsi i banks apo i institucionit financiar i cili me dashje shkel nenin 3.12 t ksaj Rregulloreje, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n 2 vjet ose me gjob deri n 100.000 euro.
Nse ndonjra prej veprave penale t sanksionuara n kt paragraf kryhet me qllim t pengimit t rolit rregullues ose t zbatimit t ligjit, kryesi dnohet me burgim deri n 5 vjet dhe (ose) me gjob deri 100.000 euro. Kushdo q me dashje pranon ose paguan valutn n kundrshtim me nenet 4.1, 4.2, 5.1 ose 5.2 t ksaj Rregulloreje, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n 2 vjet dhe me gjob deri n 5.000 euro ose me dyfishin e shums s valuts s pranuar e t paguar, cila do prej ktyre q sht. Npunsi i Qendrs i cili me dashje, a. raporton informacionin ose zbulon informacionin n pajtim me nenin 2.3 ose i cili ia zbulon informacionin Prokurori Publik a Gjykats, duke e ditur se informacioni i till prmban material t rrejshm, pa saktsi materiale ose gabim material, b. shkatrron ose largon fardo t dhnash t cilat duhet t mblidhen nga Qendra n pajtim me kt Rregullore,ndryshe nga q sht parapar me politikn e mbajtjes dhe t shkatrrimit t dokumenteve t krijuar nga Qendra ose, c. zbulon fardo informacioni t prshkruar me nenin 2.2 ndryshe nga q sht parapar me nenin 2.3, pos nse sht i autorizuar me shkrim nga zvendsi i prfaqsuesit t Sekretarit t prgjithshm pr polici dhe drejtsi, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n 2 vite dhe me gjob deri n 100.000 euro. Nse vepra penale e parashtruar n kt paragraf kryhet me qllim t pengimit t rolit rregullues ose t zbatimit t ligjit, kryesi dnohet me burgim deri n 10 vjet dhe me gjob deri n 100.000 euro. N nenet 10.5, 10.9, informacioni ose mungesa e sigurimit t informacionit mund t jet material nse pranuesi nuk sht ndikuar apo orientuar nga ai.
305
Kushdo q vepron n cilsin e banks t institucionit financiar sipas prkufizimit n kt rregullore pa regjistrim n pajtim me nenin 3.1, t Rregullores mbi bankat, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n nj vit ose me gjob deri n 100.000 euro.
Kushdo q kundrligjshm refuzon ose pengon inspektimin e ndrmarr ligjrisht n pajtim me nenin 2.4 ose 2.5 ose me dashje sheh shnimet q duhet t mbahen dhe t paraqitn me pajtim me kt rregullore, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n nj vit dhe me gjob deri n 100.000 euro.
Kushdo q me dashje shkel rregulln n t ciln urdhrohet masa e prkohshme pr sigurimin e pasuris sipas nenit 12, kryen vepr penale t dnueshme me burgim deri n pes vjet dhe me gjob deri n 100.000 euro,
Pr t gjitha veprat penale t pastrimit t parave nga kjo Rregullore sipas nenit 10.1 kompetent pr t vendosur sht Gjykata e Qarkut.
Materiali. E Drejta Penale Dr. Ismet Salihu. Kodi Penal i Kosovs Kodi i Procedurs Penale t Kosovs Rregullore nr. 2004/2 mbi pengimin e pastrimit t parave dhe veprave t ngjashme penale.
306
GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN Pndr. nr. 39/2008 08.04.2008
Gjyqtarja e procedurs paraprake XX duke vepruar sipas krkess s Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin AA, PPN.nr. 75/08 t dt. 08.04.2008 pr lshimin e urdhress mbi zbatimin e masave t fshehta n baz t nenit 258 par. 2 pika 1, 2 dhe 8 t KPPK-s, lshon kt:
URDHRES MBI ZBATIMIN E MASAVE T FSHEHTA
1. T bhet fotografimi fsheht ose vzhgimi me video n vende private, monitorimi i fsheht i bisedave n vende private, dhe blerje t simuluar 2. Ndaj personave: XX, i lindur m 26.03.19.. - pronar i dyqanit t pavarur "Sharri" n Prishtin rr. nr. 00, XX, i lindur m 06.01.19.., pronari i biznesit t regj n emrin "Te Keti" n Prishtin n rrugn nr. 00. Monitorimi fillon prej dt. 08.04.2008 e deri m dt. 08.06. 2008, pra 60 ditve nga dita e lshimit t urdhress me mundsi t riprtritjes s ksaj urdhrese deri me nntdhjet dit nga dita e lshimit konform nenit 259 par. 5 pika 3 t KPPPK-s. Mnyra e kryerjes s masave do t organizohet pas vzhgimeve paraprake nga ana e policve t autorizuar nga ana e mbikqyrsit SHTQJ, t cilt n trupin e tyre do t ken pajisje pr monitorimin e bisedave dhe incizimin me an t mikro kamerave, dhe do t shkojn n lokalin e lartcekur n Prishtin me qllim pr blerjen e simuluar - blerjen e shrbimeve seksuale
307
dhe do t kontaktojn me pronarin e lokalit me t cilin do t lidhin marrveshje pr shrbime seksuale me femrat. Kt urdhres do ta zbatoi Drejtorati i Krimeve t organizuara pran Komands Kryesore n Prishtin i cili do tia siguroj mjetet e nevojshme NJHR n Prizren, respektivisht major XX apo personat e deleguar nga ai. 1. vetmi kontakt do t jet me personat e autorizuar t Njsis s hetimeve Rajonale n Prishtin, respektivisht majori XX. Major XX, apo i deleguari i tij, do ti raportojn gjykatsit t procedurs paraprake dhe Prokurorit mbi implementimin e ktyre masave n baz t krkess dhe jo m von se 15 (pesmbdhjet) dit nga data e lshimit t ksaj Urdhrese. Arsyetim Prokurori Publik i Qarkut n Prishtin AA pran ksaj gjykate ka parashtruar krkesn pr lshimin e urdhress PPN. nr. 75/2008 t dt. 08.04.2008 pr zbatimin e masave t fshehta, n dyqanin e pavarur hotelier t cekura m lart me seli n Prishtin rr... Krkesa e Prokurorit mbshtetet n krkesn e Njsitit pr hetime e 20.09.2007 e parashtruar majori NN prgjegjs i Njsis pr Krime t Specializuara n Prishtin. Pas shqyrtimit t krkess pr lshimin e urdhress pr fotografim t fsheht ose vzhgimi me video n vende privat, monitorimi t fsheht t bisedave n vende private, dhe blerje t simuluar, gjyqtarja e procedurs paraprake ka gjetur se kjo krkes sht e bazuar, sepse t dyshuarit jan pronar t lokaleve n fjal, kan punsuar disa kameriere dhe ka shnime se n kto lokale kryhet prostitucioni, andaj krkesa sht e bazuar n mbshtetje t nenit 258 par. 2 pika 1, 2 dhe 8 t. KPPK-s ka lshuar kt urdhres. Gjyqtarja e procedurs paraprake, XX
308
GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN Pndr. Nr .93/08 25.06.2008
GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN, Gjyqtarja e procedurs paraprake XX duke vendosur lidhur me krkesn e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin, NN, PPN. nr. 24/07 t dats 25.06.2008 konform nenit 240 par. 4 dhe neni 241 t KPPK-s, m date 25.06.2008 lshon kt: URDHRES I. T bhet kontrolli-Bastisja e shtpis dhe objekteve tjera prcjellse t XX n M. Il. Urdhresa duhet t zbatohet brenda 24 orve nga dita e lshimit t urdhress. III. Urdhresn do t ekzekutoj SHPK- Prishtin - polict e NJHR. Arsyetim PPQ n Prishtin i ka parashtruar ksaj gjykate krkesn pr lshimin e urdhress pr kontrollimin e shtpis s XX. Gjyqtarja e procedurs paraprake e ka shqyrtuar krkesn dhe e ka vlersuar dhe ka gjet se krkesa e PPQ-s sht e arsyeshme, ngase nga krkesa e policis, njsitit regjional t hetimeve t regjionit t Prishtins, sht pranuar informata se i dyshuari mund t jet n posedim t arms zyrtare e cila sht vjedh n shtpin e oficerit t SHPK-s SS, pasi q i dyshuari sht pare duke iu ofruar nj arm pr shitje personave t ndryshm. Andaj edhe gjykata n kuptim t nenit 240 par. 4 lidhur me nenin 241 par. 2 dhe neni 245 par. 3 t KPPK ka vendos si n kt urdhres. Gjyqtarja e procedurs paraprake, XX
309
Hep.
nr...../2008
Gjykata e Qarkut n Prishtin, me gjyqtarin e procedurs paraprake G.J. me pjesmarrjen e Z.V. procesmbajtse, duke vendosur sipas krkess s Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin HP.nr...../2008 t dats 07.01.2008 mbi caktimin e paraburgimit ndaj t pandehurit H.K. nga fshati Gurisht, Komuna e Prishtins, pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale t vrasjes s rnd nga neni 147 par. 3 t KPPK-s, pas mbajtjes s seancs pr caktimin e paraburgimit n prezencn e palve, me dat 07.01.2008 morri kt: AKTVENDIM MBI CAKTIMIN E PARABURGIMIT Ndaj t pandehurit: H.K., i lindur me dat 24.10.1979 n fshatin nga fshati Gurisht, Komuna e Prishtins, ku edhe tani banon., nga i ati ....... dhe e ma .......... e lindur ..........., i martuar, ka t kryer shkolln fillore, Shqiptar, Kosovar. CAKTOHET PARABURGIMI n kohzgjatje prej 1 (nj) muaji i cili do t llogaritet prej kohs s arrestimit 01.01.2008 n ora 15,00 konform dispozitave t nenit 281 par. 1 nn par. 1 e 2 pika nn (i), (ii) dhe (iii) t KPPPK-s, pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale t vrasjes s rnd nga neni 147 par. 3 t KPPK-s. Tek gjyqtari i procedurs paraprake i pandehuri sht sjell me dat 07.01.2008 n ora 15.00 minuta. Arsyetim Prokuroja Publike e Qarkut n Prishtin ka marr aktvendim pr fillimin e hetimeve dhe ka parashtruar krkesn pr caktimin e paraburgimit me numr HP. nr...../2008 t dats 07.01.2008 kundr t pandehurit H.K. nga fshati Gurisht, Komuna e Prishtins, pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale t vrasjes s rnd nga neni 147 par. 3 t KPPK-s. Gjyqtari i procedurs paraprake duke vepruar sipas krkess mbi caktimin e paraburgimit ka caktuar seancn e dgjimit. Prokuroria Publike e Qarkut n Prishtin B.B. edhe n seancn pr caktimin e paraburgimit ka ngelur n trsi pran propozimit me shkrim pr
310
caktimin e paraburgimit duke konsideruar se ekzistojn kushtet nga neni 281 par. 1 nn par. 1 dhe 2 pika nn (i), (ii) dhe (iii) t KPPPK-s. Mbrojtsi i t pandehurit H.K, avokat H.L nga Prishtina, ka deklaruar se t gjitha provat jan siguruar nga Shrbimi Policor i Kosovs dhe se nuk ka arsye q ndaj t pandehurit t caktohet paraburgimi n afat prej 30 ditsh, por sidoqoft pajtohet me nj pjes t krkess s PPQ-s n Prishtin pr caktimin e paraburgimit, por q ai paraburgim t mos jet m e gjat se 15 dit, gjat s cils koh do t merren edhe dshmit e dy dshmitarve q i prmend PPQ-j a n Prishtin. I pandehuri H.K. n trsi pajtohet me theksimet e mbrojtsit t tij. Gjyqtari i procedurs paraprake pasi q i ka shqyrtuar t gjitha shkresat e lnds dhe i ka dgjuar pretendimet e palve ka ardhur n prfundim se: krkesa e Prokuroris Publike t Qarkut n Prishtin sht e bazuar.
Nga dgjimi i palve: PPQ-s n Prishtin, t pandehurit dhe mbrojtsit t tij, lidhur me argumentet e tyre t cilat i kan cekur lidhur me masn e caktimit t paraburgimit kundr t pandehurit H.K., gjyqtari i procedurs paraprake ka ardhur n prfundim se jan plotsuar t gjitha kushtet ligjore t parapara si n nenin 281 par. 1 nn par. 1 e 2 pika nn (i), (ii) dhe (iii) t KPPPK-s. Sipas vlersimit t gjyqtarit t procedurs paraprake rrethanat e rastit flasin se qndron arsyeja pr caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nn par. 1 t KPPPK-s sepse ekziston dyshim i bazuar se i pandehuri ka kryer veprn penale e kjo rezulton nga shkresat e lnds. Gjyqtari i procedurs paraprake t ksaj gjykate duke u nisur nga kjo gjendje e shtjes vlerson se ekzistojn kushtet nga neni 281 par. 1 nn par. 2 pika nn (i) pr caktimin e paraburgimit nga se i pandehuri po t ishte n liri do t ekzistoj rreziku i ikjes duke u bazuar n peshn e veprs penale q i vihet n barr t pandehurit dhe dnimin q mund t men pr kt vepr penale nse shpallet fajtor, e krejt kjo sht rrethan e cila arsyeton drojn se me lnien n liri i pandehuri do t mund t arratiset, ashtu q do t jet i paarritshm pr organet e ndjekjes dhe do t pamundsohej zhvillimi i
311
rregullt i procedurs, e sipas vlersimit t gjyqtarit t procedurs paraprake i pandehuri kt leht mund t bj dhe at n forma t ndryshme. Gjyqtari i procedurs paraprake t ksaj gjykate vlerson se gjithashtu ekzistojn kushtet pr caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nn par. 2 pika (ii) nga se i pandehuri me qndrimin n liri mund t ndikoj te dshmitart dhe at konkretisht te dshmitart A.A. dhe D.D si dhe n dshmitar t tjer eventual t cilt ende nuk jan dgjuar, dhe gjithashtu mund t asgjsoj, fsheh, ndryshoj ose falsifikoj provat dhe n kt mnyr t ndikoj n rrjedhn normale t procedurs. Njkohsisht gjyqtari i procedurs paraprake t ksaj gjykate vlerson se ekziston arsyeja ligjore pr caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nn par. 2 pika nn (iii) duke marr parasysh peshn e veprs penale, rrezikshmrin shoqrore t zmadhuar t veprs penale dhe natyrn, e posarisht mnyrn dhe rrethanat nn t cilat sht kryer vepra penale, e duke pasur parasysh edhe personalitetit e tij, respektivisht karakterin e tij personal. Pr arsyet e cekura si m lart caktimi i paraburgimit sht i arsyeshm dhe i domosdoshm, me qen se sipas vlersimit t gjyqtarit t procedurs paraprake t ksaj gjykate masat e tjera alternative t parapara n nenin 268 t KPPPK-s, nuk do t mjaftonte pr sigurimin e prezencs s tij n procedur. Nga t cekurat m lart u vendos si n dispozitiv t ktij aktvendimi konform nenit 281 par. 1 nn par. 1 e 2 pika nn (i), (ii) e (iii) lidhur me nenin 282 dhe 283 t KPPPK-s t Kosovs. GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN Hep. nr...../2008 Procesmbajtsi paraprake Z.V. Gjyqtari i procedurs
G.J.
UDHZIMI JURIDIK: Kundr ktij aktvendimi pala e paknaqur ka t drejt ankese, n afat prej 24:00 orsh, pas marrjes s t njjtit, Kolegjit penal t ksaj Gjykate.
312
Hep. nr. 146/2008 GJYKATA E QARKUT PRISHTIN, me gjyqtarin e procedurs paraprake XH.XH. me procesmbajtsen F.K, duke vendosur sipas krkess s Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin me numr HP .nr. 186/2008 t dats 05.08.2008, mbi caktimin e paraburgimit ndaj t pandehurve A.K. dhe G.K q t dy nga fshati D..... Komuna e Prishtins, pr shkak t dyshimit t bazuar se kan kryer veprn penale t lndimit t rnd trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 t KPK-s, prkatsisht veprn penale mbajtja n pronsi, n kontroll n posedim ose n shfrytzim t pa autorizuar t armve nga neni 328 par. 1 dhe 2 t KPK-s, si dhe mass paraqitja n stacion policor ndaj t pandehurit A.K. nga fshati D..... Komuna e Prishtins pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale, lndimit t rnd trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 t KPK-s 1 KPK-s, pas mbajtjes s seancs s dgjimit n pranin e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin, G.E., t pandehurve dhe mbrojtsve t tyre avokatt L.H dhe E.N. dhe K.R. me dat 05.08.2008, morri kt: AKTVENDIM Ndaj t pandehurit: A.K. nga i ati H.... dhe e ma M.... e lindur J..... i lindur me dat 20.12.1959 n D...... Komuna e Prishtins ku edhe tani jetoni i martuar, ndrtimtar, shqiptar, shtetas i Republiks s Kosovs. CAKTOHET PARABURGIMI n kohzgjatje pre j 1 (nj) muaji i cili do t llogaritet pre kohs s arrestimit 03.08.2008 ora 01.00, dhe do t zgjas deri me datn 03.09.2008, pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale t lndimit t rnd trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 t KPK-s. Ndaj t pandehurve: K.A. nga i ati B.... dhe e ma SH e lindur T....., i lindur me dat 03.06.1984 n fshatin T..... Komuna e Prishtins ku edhe tani jeton, ka kryer shkolln e mesme, student, shqiptar shtetas i Republiks s Kosovs.
313
G.K. nga i ati Z.... dhe e ma Gj..... e lindur M......, i lindur me dat 12.02.1968 n D...... Komuna e Prishtins ku edhe tani jeton, bujk, i martuar baba i dy fmijve, ka t kryer shkolln fillore, i gjendjes s mesme ekonomike shqiptar, shtetas i Republiks s Kosovs. CAKTOHET MASA PARAQITJA N STACIONIN POLICOR n kohzgjatje prej nj muaji, dhe at pr t pandehurin K.A. duke filluar nga data e arrestit dat 02.08.2008 dhe do t zgjat deri me datn 02.01.2008, ndrsa pr t pandehurin G.K. duke filluar nga data e arrestit dat 03.08.2008 dhe do t zgjas deri me datn 03.09.2008. Obligohet pandehuri K.A. q do t hne n ora 09,00 t paraqitet n stacionin policor n Prishtin. Obligohet pandehuri G.K. q do t marte n ora 9.00. t paraqitet n stacionin policor n Prishtin. - Nse t pandehurit nuk i prmbahen ksaj mase ather Gjykata kt mas do ta zvendsoj me masn e paraburgimit konform dispozits s nenit 273 paragrafi 4 t KPPK. - Ekzekutimin e ksaj mase do ta bj Stacioni policor n Prishtin. - Obligohet stacioni policor n Prishtin q pr mos respektimin e ksaj mase te lajmroj Gjykatn e Qarkut n Prishtin, si dhe Prokurorin Publike t Qarkut n Prishtin. Tek gjyqtari i procedurs paraprake t pandehurit jan sjell me dat 05.08.2008 n ora 15.20.
Arsyetim Prokurori Publik i Qarkut n Prishtin me aktvendimin pr fillimin e hetimeve HP. nr. 186/08 t dats 05.08.2008 dhe me krkes pr caktimin e paraburgimit me numr t njjt t dats 05.08.2008, ka krkuar caktimin e paraburgimit pr t pandehurit A. K dhe G.K. q t dy nga fshati D..... Komuna e Prishtins, pr shkak t dyshimit t bazuar se kan kryer veprn
314
penale t lndimit t rnd trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 t KPK-s, prkatsisht veprn penale mbajtja n pronsi, n kontroll n posedim ose n shfrytzim t pa autorizuar t armve nga neni 328 par. 2 1 KPK-s si dhe masn paraqitja, n stacion policor ndaj t pandehurit K. A nga fshati D..... Komuna e Prishtins pr shkak t dyshimit t bazuar se ka kryer veprn penale, lndimit t rnd trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur dhe nenit 23 t KPK-s 1 KPK-s, konform dispozitave ligjore t nenit 281 paragrafi 1 nn par. 1 dhe 2 pika nn (I), (II) dhe (III) t KPPPK-s ka krkuar caktimin e paraburgimit. Gjyqtari i procedurs paraprake duke vepruar sipas krkess mbi caktimin e paraburgimit ka caktuar seancn e dgjimit. Prokurori Publik i Qarkut n Prishtin E.G. n seancn e dgjimit ka deklaruar se mbetet n trsi pran krkess me shkrim. Mbrojtsi i t pandehuri A..... K...... avokati L. H ka deklaruar se nuk qndrojn arsyet ligjore pr caktimin e paraburgimit pasi q t pandehurit i dihet vendbanimi dhe se nuk ka pasur dshmitar q t ndikohet n ta prve t dmtuarit n t ciln nuk mund t ndikoj, si dhe n kt rast t dy palt jan t pajtimit q t pajtohen dhe ka propozuar q ndaj tij t caktohet masa e arrestit shtpiak. I pandehuri A. K n trsi pajtohet me t cekurat e mbrojtsit t tij. Mbrojtsi i t pandehurit K.A. avokati E.N. nuk e ka kundrshtuar krkesn e prokurorit pr caktimin e mass s paraqitjes n stacion policor pr mbrojturin e tij. I pandehuri K.A. n trsi pajtohet me t cekurat e mbrojtsit t tij. Mbrojtsi i t pandehurit G.K. avokati K.R. e ka kundrshtuar krkesn e prokurorit pr caktimin e mass s paraburgimit duke shtuar se pajtohet me t deponimet e av. L.H dhe ka shtuar se vepra penale q i ngarkohet t mbrojturit t tij dallon nga veprat e t pandehurve tjer dhe se i njjti ka pranuar kryerjen e ksaj vepre penale dhe se nuk mund t ndikoj n dshmitar dhe ka propozuar q ndaj t mbrojturit t tij t caktohet masa e arrestit shtpiak. Gjyqtari i procedurs paraprake pasi q i ka vlersuar thniet e palve ka ardhur n prfundim, se:
315
Nga dgjimi i palve, pra t PPQ-s n Prishtin t pandehurve dhe mbrojtsve t tyre, lidhur me argumentet t tyre t cilat i kan cekur, lidhur me masn e paraburgimit prkatsisht mass paraqitja n stacionin policor, gjyqtari i procedurs paraprake ka ardhur n prfundim se jan plotsuar t gjitha kushtet ligjore t parapara si n nenin 281 par. 1 nn par. 1 dhe 2 pika nn (i), (ii) dhe (iii) t KPPK, q ndaj t pandehurit A.K. t caktohet paraburgimi sepse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprn penale e cila i ngarkohet, po ashtu ekziston rreziku se i njjti po t gjendet n liri mund t arratiset pr tiu shmangur prgjegjsis penale si dhe mund t ndikoj n dshmitar t mundshm t ksaj shtje penale si dhe n t dmtuarit si dhe n veanti duke pasur parasysh peshn dhe natyrn e veprs penale, mnyrn dhe rrethanat me t ciln jan kryer veprat penale dhe raportet e acaruara n mes t familjeve tregojn rrezikun e prsritjes s veprs penale, prandaj caktimi i paraburgimit sht i arsyeshm dhe i domosdoshm pr rrjedhn normale t procedurs penale, pasi q masat tjera t parapara me dispozitat e nenit 268 t KPPK, sikurse edhe masa e propozuar nga mbrojtsi nuk jan t mjaftueshme dhe t sigurta, ndrsa sa i prket t pandehurve K.A. dhe G.K. gjyqtari i procedurs paraprake ka ardhur n prfundim se si mas m adekuate pr sigurimin e prezencs s t pandehurve n procedur sht masa paraqitja n stacionin policor ngase ekziston dyshimi i bazuar se t pandehurit kan kryer veprat penale t prshkruara m lart, si dhe ekziston rreziku se t njjtit mund t fshehn apo t largohen nga Kosova me ka do t pamundsonin zhvillimin normal dhe t suksesshm t procedurs penale. Si u cek m lart u vendos si n diapozitiv t ktij aktvendimi konform nenit 281 paragrafi 1 nn par. 1 dhe 2 pika nn (1), (ii) dhe (iii) t KPPK dhe nenin 273 lidhur me nenin 282 dhe 283 t KPPPK. GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN Hep. nr. 146/2008 t dats 05.08.2008 Procesmbajtsja, paraprake, F.K. Gjyqtari i procedurs
XH.XH.
UDHEZIM JURIDIK: Kundr ktij aktvendimi pala e pa knaqur ka t drejt ankes n afat prej 24 orsh, pas marrjes s t njjtit Kolegjit penal t ksaj gjykate.
316
KA. Nr .258/04
Gjykata e Qarkut n Prishtin, - Gjykatsi pr konfrmim t aktakuzs S.S. me pjesmarrjen e procesmbajtses F.K., duke vendosur pr konfirmimin e aktakuzs PP. nr. 330/04 t dats 08.12.2004 nga PPQ n Prishtin, ndaj t akuzuarit N. G, pr shkak t veprs penale t dhunimit nga neni 193 par. 3 nn par. 8 lidhur me par. 1 t KPK, n seancn e konfirmimit t mbajtur me datn 22.12.2004 murr kt
AKTVENDIM KONFIRMOHET aktakuza e PPQ n Prishtin, PP. nr. 330/04 t dats 08.12.2004 ndaj t akuzuarit N. G nga fshati B... Komuna e Prishtins, pr shkak t veprs penale t dhunimit nga neni 193 par. 3 nn par. 8 lidhur me par. 1 t KPK, meq ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprn me t ciln akuzohet. Aktakuza sht n fuqi juridike q me ditn e sotme 22.12.2004 dhe s bashku me t gjitha shkresat tjera i drgohet Kryetarit t trupit gjykues n procedim t mtutjeshm. Arsyetim PPQ n Prishtin, me aktakuzn e tyre PP. nr. 330/2004 t dats 08.12.2004 kan akuzuar N. G. pr shkak t veprs penale t dhunimit nga neni 193 par. 3 nn par. 8 lidhur me par. 1 t KPK, para Gjykats s Qarkut n Prishtin. Gjykatsi pr konfirmim ka pranuar aktakuzn dhe nuk ka konstatuar ndonj munges t saj sipas nenit 305 e 306 t KPP, prandaj ka caktuar dhe mbajtur seancn e konfirmimit me datn 22.12.2004. 1 akuzuari N. G. nuk ka pranuar kajsin sipas pikave t aktakuzs.
317
Gjykatsi pr konfirmim gjeti' se veprimet kryese t cilat prshkruhen n dispozitivin e aktakuzs prbjn veprn penale me t ciln akuzohet i akuzuari, nuk ekzistojn rrethana t cilat e prjashtojn prgjegjsin penale e as rrethana t cilat e pengojn ndjekjen n ann e t akuzuarit dhe se n shkresat e lnds ka prova t mjaftueshme q e mbshtesin dyshimin e bazuar se i pandehuri ka kryer veprn me t ciln akuzohet. Gjykatsi pr konfirmim shqyrtoi edhe pretendimin e mbrojtsit A. K. se nuk ka prova t mjaftueshme pr dyshim t bazuar se i mbrojturi i tij ka kryer veprn penale prandaj aktakuza duhet t hedhet dhe t pushohet procedura penale ndaj tij, t cilin e hodhi si t pabazuar meq n shkresat e lnds ndodhet deponimi i t dmtuars B. Z, deponimi i dshmitarit P. P. dhe Raporti i mjekut, ndrkaq pr vlersimi i ktyre provave do t bhet n shqyrtimin kryesor. Me sa u tha u vendos si n dispozitiv t ktij aktvendimi e n mbshtetje t nenit 316 par. 4 lidhur me nenin 317 t KPPPK. GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN KA. nr. 258/04 t dt. 22.12.2004 Procesmbajtsja, konfirmimin, F.K. Gjyqtari pr S.S.
318
P. nr. 3/2004 N EMR T POPULLIT GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, n trupin gjykues t prbr nga gjyqtari P.A., kryetar dhe gjyqtarve porot R.I., dhe S.S., antar t kolegjit , me pjesmarrjen e procesmbajtses Z.N., puntore e ksaj gjykate, n shtjen penale kundr t akuzuarit D.D., nga Podujeva, pr shkak t veprs penale vjedhje e rnd nga neni 253 par.1 nn paragrafi 1 t KPPK-s, sipas aktakuzs s PPK n Prishtin Pp. nr. 24/2004, t dats............ pas mbajtjes s shqyrtimit publik gjyqsor me datn ...... , n pranin e PPK n Prishtin ER, t dmtuarit S.K.- t akuzuarit D.D., dhe mbrojtsit t tij avokati. P.N., morri dhe publikisht shpalli: A K T GJ Y K I M Kundr t akuzuarit D.D., nga Podujeva, i biri i V....dhe nns S.... e gjinis M....i lindur me 23.07.1955, n Prishtin, ku edhe jeton, rruga TK. Nr. 40, shqiptar, Kosovar, i martuar , baba i 3 fmijve, i gjendjes s mesme ekonomike din shkrim dhe lexim, ka t kryer shkolln e mesme, i pa dnuar, mbrohet n liri. REFUZOHET AKUZA Se me datn rreth ors 11:00, me qllim q me prvetsimin e sendeve t huaja t luajtshme vetit ti sjell prfitim pasuror t kundrligjshm, n Prishtin, n afrsi t tregut t gjelbr, ka marr veturn e marks "Golf " ngjyr t bardh, me tabela t regjistrimit 101-KS-000, pron e t dmtuarit S.K. nga Prishtina, n at mnyr q posa e ka vrejtur veturn e parkuar, me mjet t prshtatshm duke prdorur forcn ka thyer cilindrin e bravs s ders s djatht, cilindrin e ders s bagazhit t veturs, ka hyr brenda dhe me an t telave t kontaktit e ka vn n lvizje veturn dhe sht larguar nga vendi i ngjarjes, mirpo, t njjtn dit rreth ors 14:00, n afrsi t fshatit L...., sht zn nga ana e policis, - Pr shkak se paditsi PPK sht trhequr nga akuza n shqyrtimin gjyqsor.
319
Shpenzimet e procedurs penale bien n barr t mjeteve buxhetore t gjykats. Arsyetimi PPK n Prishtin me aktakuzn PP. nr....., t dats ....... ka akuzuar t akuzuarin D.D., nga Prishtina, pr shkak t veprs penale vjedhje e rnd nga neni 253 par. 1 nn paragrafi 1 t KPPK-s. N shqyrtimin kryesor t mbajtur me dat .....n fjaln prfundimtare PPK n Prishtin E. E, ka deklaruar se konform nenit 52 t KPPPK-s, trhiqet nga ndjekja penale kundr t akuzuarit D.D. I dmtuari S.K., i cili ka qen i pranishm n shqyrtimin gjyqsor, ka deklaruar se nuk dshiron t ndrmerr ndjekjen penale dhe se nuk parashtron krkes pasuror-juridike. Pasi q paditsi PPK n Prishtin sht trhequr nga aktakuza kundr t akuzuarit D.D., gjykata n baz t nenit 389 par. 1 nn paragrafi 1 t KPPPKs, vendosi si n dispozitiv t ktij aktgjykimi. Vendimi mbi shpenzimet e procedurs penale sht marr konform nenit 103 par. 1 t KPPPK-s. Gjykata Komunale n Prishtin P. nr .3/2004, t dats ............. Procesmbajtsja, gjykues, Z.N. Kryetari RA. 1 trupit
KSHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktgjykimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditsh nga dita e pranimit t aktgjykimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin,nprmjet ksaj gjykate.
320
P. nr .280/2005 N EMR T POPULLIT Gjykata e Qarkut n Prishtin - Trupi gjykues n prbrje prej gjykatsit S.S. kryetar dhe gjykatsve porot: K.S. e B. S antar, me pjesmarrjen e procesmbajtses F. K, duke vendosur n lndn penale t akuzuarit AA nga Prishtina, pr shkak t veprs penale tentim rrmbimi t personit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 t KPK i akuzuar nga PPQ n Prishtin me aktakuzn e tyre PP. nr. 307/05 t dats 23.11.2005, n shqyrtimin kryesor publik t mbajtur me dt. 25.01.2005 dhe 31.01.2005 e n t njjtn dit pas pleqrimit dhe votimit n prezencn e Prokurorit publik t qarkut n Prishtin B.B, t akuzuarit A.A. e mbrojtsit t tij avokat D.D., prfaqsuesve ligjor dhe t autorizuar t dmtuarve avokatve J.A. dhe M.A., mori dhe publikisht shpalli kt AKTGJYKIM I akuzuari A.A. i lindur me 11.11.1969 n Prishtin nga i ati Jusuf dhe e ma Nazmije, e lindur n S....., tani me banim n rr. "Ulqini" nr. 125 n Prishtin, puntor, i martuar, ka t kryer shkolln fillore i gjendjes s varfr ekonomike. LIROHET NGA AKUZA Q prej dats 17.10.2005 e gjer me datn 19.10.2005 kur fmijt kan prfunduar msimin rreth ors 14,30 minuta pasi q sht afruar shkolls fillore "Avdyl Frashri" n Prishtin, ka vu kontaktin me fmijt Besa D..... K...... e lindur me 15.05.1999 nga Prishtina, dhe fmijn B.... H..... B.... i lindur me 26.02.1999, t njjtit fillimisht i ka josh se do t' ua blej nga nj or t dors, u sht paraqitur me emrin e rrejshm "Hasan", iu ka thn q t' i prshndesin prindrit n shtpi sepse t njjtit i njeh duke pasur qellim q ditn e fundit t njjtit ti rrmbej - ksodore do t kryente veprn penale t tentim rrmbimit t personit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 t KPK, pr shkak se nuk sht provuar q i akuzuari t ket kryer kt vepr penale.
321
Shpenzimet e procedurs bien n barr t mjeteve buxhetore t gjykats. T dmtuarit, prfaqsuesit ligjor prkatsisht prfaqsuesit e autorizuar pr realizimin e krkess pronsore juridike udhzohen n kontest t rregullt civil. Arsyetim PPQ n Prishtin, me aktakuzn e tyre PP .nr. 307/2005 t dats 23.11.2005 ka akuzuar A.A. pr shkak t veprs penale t tentim rrmbimit t personit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 t KPK. Prokurori publik sikurse gjat shqyrtimit kryesor po ashtu edhe n fjaln e fundit ka ngel n trsi pran aktakuzs duke propozuar q i akuzuari t shpallet fajtor dhe t gjykohet sipas Ligjit. Prfaqsuesit ligjor L.... B... e S.... B..... si dhe t autorizuarit avokatt J. A e M. A i jan bashkngjit ndjekjes penale dhe kan parashtruar krkes pronsore juridike. I akuzuari A. A n mbrojtjen e tij sikurse n hetime po ashtu edhe n shqyrtimin kryesor ka theksuar se kujdeset pr dy nxnsit fmij t vllait t tij t cilt i drgon n shkolln fillore "Avdyl Frashri" n Prishtin e njjt dhe at n ort e pasdites. Ai ka pranuar se ka biseduar edhe me dy fmij Besn dhe Besimin B..... t cilt mu n at koh prfundonin msimet dhe rruga pr kthim n shtpi ishte e njjta prandaj deri sa ka arritur n shtpin e tij ka biseduar edhe me kta fmij q ka mundsi q tu ket thn bhuni nxns t mir se do t' iu blej or dore. Prndryshe nuk kam fmij t mi, kujdesem pr fmijt e vllait i cili sht invalid dhe kam dshir q t bisedoj me fmij pa ndonj qellim t keq. Fmijt pr t cilt akuzohem nuk i kam prcjell deri n shtpin e tyre meqense jam kthyer kur kam arritur n drejtim t shtpis sime jam. ndar prej tyre. Nuk kam pasur qellim t keq prandaj edhe nuk mund ta pranoj fajsin sipas ksaj aktakuze. Gjykata pas procedurs s provave gjeti kt gjendjen faktike: Se me t vrtet i akuzuari A. A me datat 17.10.2005 e deri me 19.10.2005 rreth ors 14:30 minuta ka shkuar n drejtim t shkolls fillore "Avdyl Frashri n Prishtin me ' rast i ka drguar fmijt e vllait t tij B. Sh t cilt kishin msim pas dite e n ndrkoh kur sht kthyer rastsisht ka
322
biseduar me fmijt Besim dhe Besa B. t cilt n at koh ktheheshin prej shkolle pr n shtpi n t njjtn rrug n t ciln kthehej edhe i akuzuari dhe gjat ksaj kohe kan biseduar n mes vete duke i pyetur si i keni emrat duke u prezantuar se i njeh dhe ma n fund iu premton se do t' iu blej nga nj or t dors ndrkaq kur arrin n drejtim t shtpis s tij ndahet prej fmijve dhe nuk i prcjell deri n shtpit e tyre. Meqense fmijt kan treguar n shtpi se nj person po i prcjelli do 'dit dhe po,paraqitet miqsisht me ta prindrit frikohen nn ndikimin e nj ngjarje me dy fmij n Prishtin dhe e paraqesin n polici se don ti rrmbej fmijt e tyre. Deri te kjo gjendje faktike gjykata erdhi duke u mbshtetur n mbrojtjen e t akuzuarit A. A, deponimet e t dmtuarve Besa dhe Besim B, S. B, L. B, D. B, H. N. dhe Raportin e specialistit t psikiatris Dr. D. D. Nga deponimet e dshmitarve S. B, B. B, D. B, e H. N kuptohet se ata jan informuar prej fmijve Besa e Besim B. nxns t shkolls se pr do dit po i prcjell nj person deri sa po kthehen prej shkolls pr n shtpi i cili po paraqitet miqsisht me ta duke i prshndetur prindrit e tyre dhe duke iu premtuar se do t' iu blej nga nj or dore, me ' rast prindrit frikohen dhe ndrmarrin veprimin e paraqitjes n polici se i akuzuari dshiron q ti rrmbej fmijt e tyre. Nga deponimi i dshmitarit S. B. arsimtar dhe kujdestar i klass VI-7 n shkolln fillore "Avdyl Frashri" n Prishtin, n t ciln vijon msimet djali i vllait t akuzuarit kuptohet se i akuzuari A. A shpeshher sht paraqit n shkoll duke u kujdesur pr fmijt e vllait t tij i cili sht invalid. Msimet djali i vllait t akuzuarit i vazhdon pas dite rreth ors 15:00. Nga Raportet psikiatrike pr Besa e B. B... t hartuar nga Dr. D.D. si dhe elaborimin gojor t tij n seancn kryesore kuptohet se fmijt sipas vlersimit psikiatrik japin t dhna t bazuara pr aftsi psikofizike n prputhje me moshn kronologjike pr nj koeficient t inteligjencs te t cilt konstatohet nj reaksion akut stresogjen pr ka sht i nevojshm trajtim i mtejshm psikoterapeutike por i cili ka ndodhur m tepr si rezultat i friks q kan pasur prindrit e tyre dhe t cilt e kan shprehur edhe para fmijt. Gjykata pas analizs dhe vlersimit t gjitha provave s bashku dhe t s cils ve e ve gjeti se nuk ka prova q - provojn veprimet e t akuzuarit A.A. q prmbajn elemente t veprs penale t tentimit t rrmbimit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 t KPK, meq nuk sht
323
vrtetuar se i ka prcjell fmijt jasht rrugs t ciln ka pasur ta bj gjat kthimit prej shkolle deri n shtpin e tij, nuk i ka josh q ti merr me automjet, nuk u ka premtuar se do t' i drgoj n ndonj vend t caktuar qoft mbltore, kopsht zoologjik apo dika t ngjashme q fmijt ti shmang nga drejtimi i rrugs s tyre pr n shtpi madje as q u ka premtuar nj veprim t till t cilat sipas bindjes s ksaj gjykate mund t tregonin bindshm qllimin e tentim t rrmbimit t personit. Veprimet e t akuzuarit se ka biseduar miqsisht me fmijt duke mos i prekur fare duke u paraqitur me emrin "Hasan" dhe duke ecur me ta vetm deri sa ka arritur te shtpia e tij sipas bindjes s ksaj gjykate nuk mund t bien te konkludimi i sigurt se i akuzuari ka pasur qellim q ti rrmbej t njjtit prandaj e liroi nga akuza n munges t provave. Gjykata pati parasysh shqetsimin e prindrve pr sigurin e fmijve t tyre n ndikimin e atmosfrs s krijuar n Prishtin n at koh pr shkak t rastit t dy fmijve mirpo nuk do t thot q veprimet q i ka kryer i akuzuari n mnyrn e prshkruar n aktakuz t duhet trajtohen t inkriminueshme meq t tilla nuk mund t hyjn n sfrn penalo-juridike dhe do t ishte hipotetike q t interpretohet plani, qllimi dhe synimi i t akuzuarit si gjendje e tij e brendshme psikike. Vendimi pr shpenzimet e procedurs u mor n mbshtetje t nenit 103 par. 1 t KPPPK, ndrsa ai pr krkesn pronsore juridike n mbshtetje t nenit 112 par. 3 t KPPPK. Me sa u tha u vendos si n shqiptim t ktij aktgjykimi e n mbshtetje t nenit 390 par. 3 t KPPPK. GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN P. nr. 280/2005 m 31.01.2007 Procesmbajtsja, gjykues, F.K Kryetari i trupit SS
UDHZIME JURIDIKE: kundr ktij aktgjykimi pala e paknaqur ka t drejt ankese n afat prej 15 dite, prej dits s marrjes kopjes s t njjtit. Ankesa i ushtrohet Gjykats Supreme t Kosovs n Prishtin, e nprmjet Gjykats s Qarkut n Prishtin.
324
P.nr.299/06 N EMR T POPULLIT Gjykata e Qarkut n Prishtin, n trupin gjykues t prbr prej gjyqtares R. E, si kryetare e trupit, gjyqtarve porot: L. T. dhe F. K, si antar me procesmbajtsen Sh. B, n lndn penale e t akuzuarit N. G, nga f.sh. B. KK Prishtin, pr shkak t veprs penale t marrdhnies seksuale me dhun nga neni 193 al. 1 t KPK, sipas aktakuzs s PPQ-s n Prishtin, PP. nr. 330/06 t dt. 08.012.2006, t ndryshuar n seancn kryesore m dt. 24.01.2007 t mbajtur n prezencn e Prokurorit publik R. R, t akuzuarit dhe mbrojtsit t tij A. K, avokat nga Prishtina, t dmtuars Z. B. dhe i autorizuari i saj A. B, avokat nga Prishtina, mori dhe shpalli kt A K T GJ Y K I M I akuzuari: N. G. nga i ati H.... dhe e ma Z.... e lindur B....., i lindur m dt. 15.03.1979 n f.sh. B.... KK Prishtin, ku edhe jeton, shqiptar, kosovar, i pa pun, i pa martuar, ka kryer shkolln fillore, i gjendjes s varfr ekonomike, ka qen n paraburgim q nga dt 12.11.2006 deri m 29.01.2007. SHT FAJTOR Sepse, natn n mes t dt. 11.12.2006 rreth ora 02:00 n f.sh K..... Komuna e Prishtins n hotelin "BERISHA", t miturn Z. B. nga f.sh. G... Komuna e Prishtins, e lindur m dt. 31.12.1989, t ciln e ka vajz t dajs, e ka nnshtruar pr t pasur marrdhnie seksuale pa dshirn e saj, n mnyr q dy dit m par e mori nga shtpia e saj pr t shkuar gjoja n fshatin Z.... pr t bler kartel telefoni, por n t vrtet shkoi n drejtim t K.... pastaj n K..... ku u vendos n hotelin e lart cekur, e siguroi dhomn ku e vendosi t dmtuarn duke ia kufizuar lirin e lvizjes dhe natn e dyt e detyron n marrdhnie seksuale, e t nesrmen s bashku shkojn te nipi B. A n fshatin P....... ku e dhe takohen me t atin e t dmtuars, - Kso dore ka kryer veprn penale t marrdhnies seksuale me dhun nga neni 193 al. 1 t KPK.
325
Prandaj, me aplikimin e dispozitave ligjore t cekura m lart dhe dispozitave t neneve 3, 6, 15, 36, 38, 64, 66 dhe 73 t KPPK gjykata e GJYKON Me dnim burgu n kohzgjatje prej .......... n t cilin dnim i llogaritet koha e kaluar n paraburgim prej dats 12.11.2006 deri m dt. 29.01.2007. E dmtuara Zoja Berisha pr shkak t realizimit t krkess pronsoro-juridike udhzohet n kontestin e rregullt civil. Obligohet i akuzuari ti paguaj t gjitha shpenzimet e procedurs penale sipas llogaris s gjykats e n emr t paushallit gjyqsor t paguaj shumn prej 200 Euro, n afat prej 15 ditve pas plotfuqishmris s aktgjykimit. Arsyetim Prokuroria publike e Qarkut n Prizren, ka parashtruar aktakuzn PP. nr. 330/06 t dats 08.12.2006 kundr t akuzuarit N. G. nga fshati B.... KK Prishtin, pr shkak t veprs penale marrdhnie seksuale me dhun nga neni 193 par. 3. nn par. 8. lidhur me par. 1. t KPPK. N seancn kryesore n fjaln e fundit e n baz t fakteve t vrtetuara prokurori publik ka ndryshuar cilsimin juridik t veprs penale duke e akuzuar t njjtin pr veprn penale nga par. 1. po t ktij neni, me propozim q i njjti t shpallet fajtor pr kt vepr penale dhe t dnohet sipas ligjit. N baz t provave t administruara n seancn kryesore gjykata ka vrtetuar kt gjendje faktike: I akuzuari N. G. dhe e dmtuara Z. B. jan djal halle dhe vajz daje. Dy dit para asaj kritike i akuzuari N. ka shkuar n vizit te daja M. me S. B. Diku pas dite ka shfrytzuar nj rast t volitshm n oborr pr tu marr vesh me t dmtuarn. Z. q ajo t shkon me te deri n f.sh. Z. pr t bler gjja nj kartel telefoni. Ajo pranoi duke i besuar dhe u nis me te. Mirpo i akuzuari e ktheu rrugn dhe u nis n K. deri n restorantin hotel Berisha.
326
Duke kuptuar se rruga ka ndryshuar kahen, e dmtuara u shqetsua dhe krkoi q t kthehen n shtpi. I akuzuari e ngushllonte se s shpejti do t kthehen dhe n t arritur n hotel ai ka rezervuar dhomn pr dy net. Natn e par i akuzuari tregoi interes pr t pasur marrdhnie seksuale por e dmtuara nuk ishte e gatshme dhe ky nuk insistoi. Natn e dyt i akuzuari duke mos krkuar pranim nga e dmtuara ia hoqi nga trupi rrobat, i zhveshi edhe t vetat dhe kreu aktin seksual. T nesrmen kan braktisur hotelin dhe kan shkuar n fsh. P..... te kushriri A. B. ku pas nj kohe ka ardhur edhe M...... Gjendjen e ktill faktike gjykata e vrtetoi n baz pranimit t pjesrishm t akuzuarit, t deklarats s t dmtuars Z. B. deklaratave t dshmitarve: M. B, H. K, raportit t ekspertit Dr. M. G. si dhe n baz t fotodokumentacionit. N mbrojtjen e vet i akuzuari. N. G. duke mos pranuar fajsin ka dhn versionin e vet duke theksuar se i ati i t dmtuars M.... sht daja i tij dhe t dmtuarn e ka trajtuar si vajz t dajs deri para katr viteve kur gruaja e dajs H.... gjat nj bisede i pat thn se Z. nuk sht vajza e M...... Kshtu me Z.... ishte duke kaluar n mnyr shoqrore q dy vjet po pastaj kishte lindur dashuria dha ka pasur qllimin t martohet me te. Prkohsisht ka punuar n Itali dhe gjat asaj kohe Z.... e ka thirrur disa her duke shprehur dshirn q t shkoj atje edhe ajo. Dy dit para dats 10. 11.2006, Z.... dhe babai i saj kishin qen n shtpin e tij ku kan kaluar natn dhe dy t rinjt kan shfrytzuar rastin q t kalojn gjysm ore s bashku n dhomn e pritjes ku jan prkdhelur dhe puthur. M datn 10.11.2006, me veturn "Opel Kadet", me S. B. ka shkuar tek daja M... por t ndenjur. Meq kishte nevoj pr kartel telefoni doli nga shtpia e dajs kur doli edhe Z.... e cila n fillim i solli uj pr t pir dhe e pyeti at t vij edhe ajo. Pasi pranoi, ajo hyri n vetur. N ato momente n oborr afr tyre ishte motra e saj L.... Gjat rrugs pr n fshatin K. i tha Z.... se meq tashm nj muaj ajo ishte duke e thirrur dhe ja tani ai ka ardhur pr ta marr nse ajo pranon, gj q ajo pohoi duke thn se vetm dshiron ti lajmrohet nns. Rrugs fare nuk ka prdorur krcnime ose dhun dhe kan arritur kshtu deri n hotelin "Berisha. N restorant ku ishin edhe disa mysafir tjer, kan pir nga nj kafe e pastaj jan vendosur n nj dhom nr. 2. n katin e tret. Natn e par kan fjetur s bashku n nj shtrat por nuk kan pasur marrdhnie seksuale. sht e vrtet se i ka propozuar Z.... q t ken marrdhnie mirpo ajo nuk ishte e gatshme dhe nuk e ka detyruar m. Dera ka qen e mbyllur dhe elsi n der dhe ajo ka mund t dal nga dhoma po t kishte dashur, madje t nesrmen n mngjes i ka thn se nuk kishte fjetur tr natn dhe se do t kishte mundur t ket marrdhnie seksuale me te, por at
327
mngjes ai nuk ishte i gatshm pr nj akt t till dhe kshtu s bashku kan zbritur pr t ngrn. Natn e dyt ka pasur marrdhnie seksuale me Z... njher por me plqimin e saj pa rezistenc. Ajo vet i ka zhveshur rrobat e po ashtu edhe ai i ka zhveshur pizhamet e veta, duke e pyetur m par se a dshiron t ket marrdhnie apo jo dhe mos rastsisht ka ndonj lidhje tjetr me dik, duke mos e detyruar n asnj mnyr dhe ajo pranoi pa kurrfar rezistence. Ajo ishte vergjin. Prndryshe ditn e par sht 1ajmruar me telefon dajs M... duke i thn t mos merakoset pr Z.... se ndodhet me te duke mos i treguar vendin ku ndodhet sepse kshtu dshironte Z.... Po t kishte dashur Z..., ka pasur rast t lajmronte policin sepse ditn e dyt para dite kishte ardhur policia regjionale n hotel e gjat s cils koh ata t dyt ndodheshin n lokal pr t pir kaf, mirpo ajo nuk veproi gj, prkundrazi e thirri pr t shkuar n dhom sepse ishte friksuar se mos policia po e krkonte. M datn 12.11.2006, n mngjes kan pir kafe dhe jan nisur pr n fshatin P...... tek nj kushri A. B. dhe pas nj kohe ka ardhur babai i Z. me nipin e tij A. S..., i cili ka filluar ti qortonte. Zonja ka treguar babait t vet se me dshirn e saj sht nisur me te dhe ai nuk ka prdorur kurrfar dhune ndaj saj. Ajo ishte nisur me babin e vet pr n shtpi e po ashtu edhe ai shkoi n shtpi ku e priste policia. Prndryshe, ditn e par n t arritur n K.... kan hyr n nj dyqan ku ajo kishte zgjedhur nj pal rroba pr vete dhe at nat, si dhe natn e dyt sht e vrtet se ajo ka krkuar t kthehet n shtpi ose s paku ti lajmrohet nns mirpo, pr shkak t mungess s mbushjes s telefonit nuk kan mund ti lajmroheshin. Ka ditur se nuk i ka t mbushura 18 vjet. Mbrojtsi i t akuzuarit avokati A. K. duke mohuar tezn e akuzs deklaroi se me asnj prov nuk sht vrtetuar se i akuzuari ka kryer veprn penale pr t ciln akuzohet sepse vepra n fjal mund t ekzistoi vetm n raste kur vrtetohet q ka pasur dhun fizike nga njra e rezistenc fizike nga ana tjetr. N rastin konkret e dmtuara me plqimin e saj ka pranuar t shkonte me t akuzuarin me veturn e tij, n destinacionin e caktuar ku gjat qndrimit dy ditor ka pranuar q t ket marrdhnie seksuale me te. Pas aktit ajo nuk ka shprehur shqetsim gj q vrteton se ajo nuk ka treguar ndonj mosgatishmri pr t pasur akt seksual. Propozon q i njjti t lirohet nga akuza n munges t provave. I autorizuari i t dmtuars, avokati A. B. theksoi se nuk pajtohet me rikualifikimin e veprs penale nga ana e prokurorit publik, duke menduar se n veprimet e t akuzuarit formohen elementet e veprs penale si sht dhn n aktakuz, prandaj propozon q ndaj t akuzuarit t shqiptohet dnimi pr kt vepr i cili dnim do t ishte nj satisfakcion moral pr paln e dmtuar dhe parashtron krkes pronsoro-juridike.
328
Me an t provave t administruara pakontestueshm, sht vrtetuar se ditn kritike i akuzuari ka qen n shtpin e M...., se ka takuar t dmtuarn dhe se ajo sht nisur me te duke i besuar se do t shkojn n Z..., por pasi ka kuptuar se sht nisur n tjetr drejtim ka krkuar ta kthej n shtpi, gj q edhe vet i akuzuari ka pohuar. Gjykata nuk i ka besuar mbrojtjes s t akuzuarit n at drejtim se ka pasur marrdhnie seksuale me t dmtuarn Z.... me dshirn e saj. N fakt e dmtuara n mes tjerash ka deklaruar se kishte besim tek i akuzuari kur ai i propozoi t shkojn n fshatin Z.... pr t bler kartel t telefonit mirpo, kur e ndrroi rrugn pr n K.... ajo disa her i pat thn se do t ishte mir q ta kthente n shtpi ku prgjigja e tij ishte se s shpejti do t kthehen. N t arritur n hotel ende duke besuar se do t kthehen, krkoi s paku t lajmrohet babait, por ai i tha se at nuk e ka bab. U vendosn n dhom dern e s cils ai e mbylli me qels por elsi mbeti n der. At nat nuk kan zbritur n restorant, kan qndruar n dhom, nuk kan pasur marrdhnie seksuale, ai bile ka fjetur ndrsa ajo jo. T nesrmen N..... ka dal nga dhoma dhe ka shkuar dhe e ka mbyllur. N munges t tij ajo i mshonte ders kur erdhi kamerieri nga i cili krkoi t ia hap dern por ai u prgjigj se s shpejti do t vij N. dhe do t ia hap dern ai vet. At dit kamerieri ka sjell kafe dhe ushqim n dhom. Prndryshe N... nuk ka prdor dhun fizike por vetm brtiste. N nj situat kur ajo donte t dal jasht ai pat thn t hesht se prndryshe nuk do t dal nga dhoma fare. Ajo ishte e shqetsuar dhe qante ndrsa ai pa dshirn e saj e ka detyruar t ket marrdhnie seksuale. Nuk ka mund t rezistonte edhe prpos mundit q ti ik kontaktit, ishte e pa aft se nuk priste nj gj t till meq at e konsideronte si djal halle. Pa dshirn e saj ia ka zhveshur rrobat. Pas ksaj ngjarje ka qen shum e shqetsuar dhe sht ndier m e sigurt pasi kan zbritur n restorant. Gjykata ka besuar deklarats s t dshmitares t dmtuars sepse sht e logjikshme dhe si e till e pranueshme. Duke pasur parasysh tr zhvillimin e ngjarjes gjykata ka gjetur se vepra penale pr t ciln sht akuzuar sht kryer me dashje. N fakt, i akuzuari ka shkuar gjoja n vizit tek daja vet, ka shfrytzuar momentin e volitshm, e ka ftuar t dmtuarn duke i thn se i nevojitet kartela pr telefon dhe do t shkoj n fshatin Z... pr ta bler dhe nse ajo dshiron nj shtitje mund t shkoj me te. Ajo, duke e trajtuar si djal halle u nis me te. Por, kur ka kuptuar se rruga ka marr kahen tjetr ajo krkoi ta kthej n shtpi ose s paku t lajmrohet s ms. Pasi sht gjetur n dhomn e hotelit, n mes katr mureve vet me t akuzuarin natn e par ajo nuk lejoi t ken marrdhnie seksuale akoma duke e lutur q t kthehet n shtpi. E dmtuara ashtu e re, e
329
njom, me posa t mbushura t gjashtmbdhjetat, n momentin e dhunimit ishte vergjin dhe si e till pa prvoj t mjaftueshme jetsore sidomos asaj seksuale, e rritur n ambient patriarkal, papritmas sht gjetur n nj situat n t ciln sht prur nga i akuzuari, t cilin e trajtonte si vlla dhe me plot besim pranon t niset n shtitje deri n fshatin e afrm, me nj person m t fort n do aspekt, gj q tek ajo me siguri ka shkaktuar nj shkall t till t friks dhe t befasis dhe t mosrezistimit t saj energjik fizik, aq m tepr kur ka mbetur pa sukses do tentim pr rezistenc ndaj personit fizikisht m t fort n nj ambient ku sht gjetur. Prandaj, nuk ka pranim t vullnetshm pr marrdhnie seksuale pa pasur vendim personal t personit fmr, pjesmarrjes s saj aktive, dshirs dhe vullnetit pr t pasur marrdhnie seksuale. Pranim n kuptim t durimit pasiv pr shkak t rrethanave nn t cilat sht kryer vepra, si n rastin konkret, nuk sht pranim i vullnetshm sepse i mungon vullneti dhe dshira i personit femr, ktu i dmtuars e cila sht gjetur n nj ambient tejet t huaj, e shqetsuar dhe e friksuar nga vet ambienti reaksioni i prindrve dhe e paralizuar nga njfar shoku nuk ka mund t gjendet n kso situate dhe sht dorzuar n duart e t akuzuarit edhe pse ka pasur mundsi pr rrugdalje meq dshmitari H.... K..... ka dshmuar se i akuzuari dhe e dmtuara kan zbritur n restorant pr t pir kafe dhe ai vet ka drguar ushqimin deri te dera e dhoms. N baz t cekurave m lart gjykata konkludoi se n veprimet e t akuzuarit formohen elementet e veprs penale e cila i vihet ne barre pr t ciln sht penalisht i prgjegjshm. Me rastin e vendosjes mbi llojin dhe lartsin e dnimit gjykata mori parasysh qllimin e dnimit, t gjith rrethanat e rndsishme pr shqiptimin e dnimit m t but apo m t ashpr e sidomos shkalln e prgjegjsis penale, motivin pr kryerjen e veprs, shkalln e rrezikimit apo dmtimit t s mirs s mbrojtur, rrethanat nn t cilat sht kryer vepra, sjellja e mparshme e kryesit, deklarimi i tij rreth fajsis, rrethanat personale, qndrimi pas kryerjes s veprs, prandaj konsideron se edhe me dnimin e shqiptuar do t arrihet qllimi i dnimit. Nga t cekurat m lart gjykata vendosi si n dispozitiv t aktgjykimit. Vendimi mbi llogaritjen e paraburgimit n dnimin e shqiptuar sht marr n baz t nenit 73 par. 1 t KPPK. Vendimi mbi llogaritjen e shpenzimeve te procedurs penale bazohet n dispozitn e nenit 99 KPPK.
330
Vendimi mbi krkesn pronsoro juridike sht marr n baz t nenit 107 KPPK. GJYKATA E QARKUT N PRIZREN Me datn 29.01.2007, P. nr. 299/06 Procesmbajtsja, gjykues, Sh. B. Kryetar i trupit R. E
KSHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktgjykimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditsh nga dita e marrjes s aktgjykimit, Gjykats Supreme t Kosovs n Prishtin.
331
Ap. nr. 312/08 GJYKATA SUPREME E KOSOVS, Kolegji i prbr nga gjyqtart: D. A, kryetar, H. F. dhe J. M, antar, me bashkpuntoren profesionale R. D procesmbajtse, n lndn penale ndaj t akuzuars M... K.... nga f.sh. P.... , Komuna e Prishtins , pr shkak t veprs penale trafikimi me njerz t parashikuar nga neni 139 par. 2. t KPPK, duke vendosur lidhur me ankesn e mbrojtsit t akuzuars av. K. H. nga Prishtina, paraqitur kundr aktgjykimit t Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr. 50/2008 dat 29.04.2008, n seancn e kolegjit t mbajtur m 01.10.2008, mori kt: AKTVEND1M Me miratimin e ankess s mbrojtsit t akuzuars M... K... anulohet aktgjykimi i Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr. 50/2008 dat 29.04.2008, dhe shtja i kthehet gjykats s shkalls s par pr rigjykim. Arsyetimi Me aktgjykimin e Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr. 50/2008 dat 29.04.2008 , e akuzuara M... K..... sht shpallur fajtor pr shkak t veprs penale mundsimi i prostitucionit t trafikimit me njerz t parashikuar nga neni 201. par. 4. lidhur me par. l. t KPPK dhe sht gjykuar me .......... vjet burgim, n t cilin i sht prfshir edhe koha e kaluar n paraburgim prej 09.12.2007 e deri m 29.04.2008. E akuzuara sht liruar nga obligimi q ti paguaj shpenzimet e procedurs penale. Kundr ktij aktgjykimi n afatin ligjor ka paraqitur ankes mbrojtsi i t akuzuars pr shkak t shkeljes esenciale t dispozitave t procedurs penale, konstatimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike, shkeljes s ligjit penal dhe vendimit pr dnimin me propozim q Gjykata Supreme ta miratoj ankesn, ndrsa aktgjykimin e ankuar ta anuloj dhe shtjen tia kthej gjykats s shkalls s par n rigjykim, ose ta ndryshoj at dhe t akuzuarn ta liroj nga akuza.
332
Gjykata Supreme ka mbajtur seancn e kolegjit konform nenit 410 t KPPPK, n t ciln nuk ishin t pranishm Prokurori Publik i Kosovs, mbrojtsi i t akuzuars t cilit ishin njoftuar me rregull, ndrsa pr t akuzuarn post dorzuesi ka konstatuar se nuk jeton m n adresn e dhn dhe nuk dihet vendbanimi i tanishm. Prokuroi Publik i Kosovs me parashtresn PPA. nr. 312/2008 dat 21.07.2008, ka propozuar q Gjykata Supreme duke e miratuar ankesn e mbrojtsit t akuzuars dhe detyrimisht ta anuloj aktgjykimin e ankuar dhe shtjen tia kthej gjykats s shkalles s par n rigjykim. Gjykata Supreme e Kosovs pasi shqyrtoi shkresat e lnds, studioi aktgjykimin e ankuar konform nenit 415 t KPPPK dhe pas vlersimit t pretendimeve ankimore, konstatoi se ankesa e mbrojtsit t akuzuars sht e bazuar pr kt arsye: Sipas dispozitivit t aktakuzs, prokurori publik i qarkut e ngarkon t akuzuarn pr veprn penale t trafikimit me njerz t parashikuar nga neni 139. par. 2. t KPPK. Sipas konstatimit t gjykats s shkalls s par , q prmban dispozitivi i aktgjykimit t ankuar , e akuzuara sht shpallur fajtore pr shkak t veprs penale mundsimi i prostitucionit t trafikimit me njerz t parashikuar nga neni 201. par. 4 lidhur me par. l. t KPPK. Gjykata e shkalls s par, pra, ka konstatuar se n rastin konkret kemi t bjm me veprn penale mundsimi i prostitucionit t trafikimit me njerz t parashikuar nga neni 201. par. 4 lidhur me par. l. t KPPK, kshtu q n dispozitivin e aktgjykimit t saj ndryshoi aq sa e shihte t nevojshme aktakuzn pr sa i prket prshkrimit t veprimit t kryerjes s veprs penale (duke i shnuar edhe elementet e mundsimit t prostitucionit). N arsyetimin e saj gjykata e shkalls s par konstatoi se prtej do dyshimi t bazuar sht vrtetuar se e akuzuara me veprime mashtruese e bindi t dmtuarn e mitur A.G. dhe e drgoi n Ulqin, a atje ajo u abuzua seksualisht..nga personi i quajtur Gj... por nuk u detyrua n veprime t tilla nga e akuzuara dhe as q kishte e akuzuara prfitime materiale nga shrbimet seksuale n t cilat detyrohej nga Gj...., n rrethana t ktilla gjykata e shkalls s par prfundon se bhet fjal pr vepr penale mundsim prostitucioni e jo pr trafikim me njerz si pretendon akuza.
333
Gjykata Supreme konstaton se arsyet e msiprme t gjykats s shkalls s par, nuk mund t pranohen, mbasi ato jan juridikisht t gabuara, por njkohsisht edhe t paqarta. Aktgjykimi i kundrshtuar sht i prfshir me shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale nga neni 403. par. l. pika 12. t KPPPK, ngase dispozitivi i aktgjykimit t ankuar sht i pa qart dhe jo koherent me kualifikimin juridik n ka me t drejt trheq vrejtjen mbrojtsi i t akuzuars n ankes pr arsye se : n dispozitivin aktgjykimit t ankuar jan inkorporuar t gjitha elementet e veprs penale t trafikimit me njerz, mashtrimi te detyrimi , mirpo kur kto veprime jan vn nn normn juridike gjykata sht shprehur se n rastin konkret kemi t bjm me veprn penale "mundsimi i ushtrimit t prostitucionit t trafikimit me njerz t parashikuar nga neni 201 par. 4 lidhur me par. l. t KPPP, emrtim ligjor i veprs penal nuk e ekziston n kodin penal. Vepra penale e mundsimit t prostitucionit nga neni 201 par. l. t KPPK nuk i prmban elementet e mashtrimit e as detyrimit, kto elemente i gjejm te vepra penale e trafikimit me njerz, ndrsa dhunn dhe krcnimin edhe te vepra penale nga neni 201. par. 3 t KPPK, por jo te par. l. N ann tjetr arsyetimi i aktgjykimit sht n kundrshtim me dispozitivin, nga se deh sa gjykata e shkalls s par kur e prshkruan veprn penale prkatsisht ngjarjen inkriminuese thot se e akuzuara e detyron t dmtuarn n marrdhnie seksuale me personat tjer, ndrsa n arsyetimin e aktgjykimit (faqe 4. pas. 3.) theksohet se e akuzuara nuk e ka detyruar t dmtuarn n marrdhnie seksuale por personat tjer e kan detyruar m marrdhnie t tilla si personi i quajtur Xh ... Gjykata e shkalls s par ka pr detyr q t arsyetoj do pik t aktgjykimit, ndrsa n rastin konkret edhe pse t akuzuarn e ka liruar nga obligimi pr ti kompensuar shpenzimet e procedurs nuk ka dhn asnj arsye se me ka ishte udhhequr gjykata kur e liroi t akuzuarn nga ky detyrim, t gjitha kto paraqesin shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale t parashikuara nga neni 403. par. l. pika 12 e KPPPK q kushtzuan anulimin e aktgjykimit , pa i shqyrtuar pretendimet tjera ankimore, t cilat gjykata e shkall s s par me rastin e rigjykimit t shtjes duhet ti merr parasysh ato. N rigjykim gjykata e shkalls s par duhet t veproj sipas vrejtjeve
334
t theksuara edhe njher ti procedoj t gjitha provat e propozuara nj nga nj dhe n lidhshmri me njra tjetrn, dhe pas nj analize t gjithanshme dhe me kujdes t provave t proceduara t marr vendim t ligjshm lidhur me kt shtje penale juridike. Kto jan shkaqet pr t cilat Gjykata Supreme, n mbshtetje t nenit 424 t KPPPK, anuloi aktgjykimin e ankuar dhe shtjen ia ktheu po asaj gjykate pr rigjykim. GJYKATA SUPREM E KOSOVS N PRISHTIN Ap. nr. 312/2008 dat 1.10.2008 Procesmbajtse, t mitur, R.D. Antar t kolegjit: 1. H.F. 2. J. M. Kryetar i kolegjit pr D.A.
335
Ap. nr. 133/07 N EMR T POPULLIT Gjykata Supreme e Kosovs - kolegji pr i prbr nga gjyqtart: L. R.., kryetar, H. F... dhe D. A.... antar, procesmbajtse M. M, bashkpuntore profesionale, n shtjen penale t akuzuarit N... G..., nga F.sh.B... Komuna e Prishtins pr veprn penale dhunimi , t parashikuar nga neni 193. par. 1 t KPPK, lidhur me ankesn e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin, prfaqsuesit t pals s dmtuar dhe mbrojtsit t akuzuarit, avokatit K.A, nga Prishtina, paraqitur kundr aktgjykimit t Gjykats s Qarkut Prizren, Pm. 299/2006 dat 24.07.2007, n seancn e mbajtur, m 25.09.2007, mori kt: A K T GJ Y K I M Me miratimin e ankesave t Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin dhe t prfaqsuesit t pals s dmtuar, ndryshohet aktgjykimi i Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr. 299/2006 dat 24.1.2007, vetm sa i prket vendimit pr dnimin, ashtu q Gjykata Supreme t akuzuarin N... G... pr veprn penale pr t ciln sht shpallur fajtor e gjykon me 2, (dy) vjet burgim , n t cilin i llogaritet edhe koha e kaluar n paraburgim prej 12.11.2006 e deri m 29.1.2007. Ankesa e mbrojtsit t akuzuarit refuzohet si e pabazuar. Arsyetim Me aktgjykimin e Gjykats s Qarkut n Prishtin, P. nr. 299/2006 dat 24.1.2007, i akuzuari N... G..., sht shpallur fajtor pr veprn penale t dhunimit, t parashikuar nga neni 193 .par. 1 t KPPK,. dhe sht gjykuar me ........... burgim., n t cilin i sht llogaritur edhe koha e kaluar n paraburgim prej dats 12.11.2006 deri m dt. 29.01.2007, sht i obliguar ti paguaj shpenzimet e procedurs sipas Llogaris prfundimtare dhe, n emr t paushallit gjyqsor, 200,00 euro.
336
E dmtuara pr realizimin le krkess pasurore juridike sht udhzuar n kontest civil. Kundr ktij aktgjykimi ankes kan paraqitur: Prokurori Publik i Qarkut n Prishtin, pr shkak t vendimit pr dnimin , ka propozuar q Gjykata Supreme aktgjykimin e ankuar ta ndryshoj dhe t akuzuarit t'i shqiptoj dnim m t ashpr, - prfaqsuesi i pals s dmtuar pr shkak t vendimit pr dnimin , ka propozuar q Gjykata Supreme aktgjykimin e ankuar ta ndryshoj dhe t akuzuarit t'i shqiptoj dnim m t ashpr dhe, - mbrojtsi i t akuzuarit, pr shkak t shkeljeve esenciale t dispozitave t procedurs penale, vrtetimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike dhe shkeljes s ligjit penal , ka propozuar q aktgjykimi i ankuar t ndryshohet dhe i akuzuari t lirohet nga akuza ose t prishet dhe lnda t'i kthehet gjykats s shkalls s par pr rigjykim. Gjykata Supreme e Kosovs mbajti seancn e kolegjit n mbshtetje t dispozitave t nenit 410 t KPPK, n t ciln nuk ishin t pranishm Prokurori Publik i Kosovs, i akuzuari e as mbrojtsi i tij, edhe pse ishin njoftuar me rregull. Prokurori Publik i Kosovs , me parashtresn PP A. nr. 133/07 dat 04.04.2007, ka propozuar q ankesa e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin dhe ajo e prfaqsuesit t pals s dmtuar t miratohet, aktgjykimi i ankuar t ndryshohet dhe t akuzuarit ti shqiptohet nj dnim m i ashpr, ndrsa ankesa e mbrojtsit t akuzuarit t refuzohet si e pabazuar. Pas shqyrtimit t shkresave t lnds, studimit t aktgjykimit t ankuar n kuptim t nenit 415 t KPPPK dhe vlersimit t thnieve nga ankesat, Gjykata Supreme gjeti: Ankesa e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin dhe ajo e pals s dmtuar jan t bazuara, ndrsa ajo e mbrojtsit t akuzuarit e pabazuar. Duke i arsyetuar pretendimet e veta ankimore prkitazi me shkeljet esenciale t dispozitave t procedurs penale, mbrojtsi thekson se aktgjykimi i kundrshtuar sht i prfshir me shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale, ngase dispozitivi i aktgjykimit sht n kundrshtim me arsyet e aktgjykimit, n t nuk jan paraqitur arsyet pr
337
faktet vendimtare, ato pak arsye q jan paraqitur jan t paqarta dhe kundrthnse ne mas t konsiderueshme, n dispozitiv t aktgjykimit thuhet se e dmtuara e lindur m 31.12.1989, ndrsa n arsyetim se ajo posa i ka mbushur t gjashtmbdhjetat. Sipas vlersimit t Gjykats Supreme, pretendimet e msiprme ankimore nuk qndrojn. Aktgjykimi i kundrshtuar, pra edhe dispozitivi i tij sht i qart dhe konkret, nuk prmban kundrthnie me vetveten as me arsyetimin. N arsyetimin e tij jan dhn arsye t mjaftueshme faktike dhe juridike t cilat i pranon edhe kjo gjykat. Gjykata e shkalls s par vlersimin e provave e ka br n pajtim t plot me dispozitat ligjore t parashikuar nga neni 396 par. 6 dhe 7 t KPPPK, duke paraqitur qart se cilat fakte dhe pr far arsyesh i konsideron si t provuara dhe cilat t pa provuara, duke br vlersimin e provave kontradiktore. Ajo ka br vlersimin dhe analizn e thukt t gjitha provave t proceduara gjat shqyrtimit kryesor dhe, lidhur me to, ka paraqitur prfundimet e veta, t cilat, si t drejta , i pranon edhe kjo gjykat, ka dhn arsye t mjaftueshme prkitazi me rastin e zgjidhjes s shtjes juridike , veanrisht me rastin e vrtetimit t ekzistimit t veprs penale dhe prgjegjsis penale t t akuzuarit si dhe zbatimin e dispozitave t caktuara t ligjit penal ndaj t akuzuarit dhe veprs s tij. Fakti se Gjykata e shkalls s par n arsyetim ka konstatuar se e dmtuara posa i ka mbushur 16 vjet pr kundr konstatimit se ajo sht e lindur m 31.12.1989 nuk e v dispozitivin e aktgjykimit n kundrshtim me arsyetimi. Pretendimet tjera ankimore n kuadr t ksaj baze ligjore t ankess kan t bjn me gjendjen faktike pr t ciln do t bhet fjal n vijim. Mbrojtsi i t akuzuarit , prkitazi me bazn ankimore vrtetimi i gabuar dhe jo i plot i gjendjes faktike, n esenc e konteston vetm mnyrn si jan vlersuar provat e administruara gjat shqyrtimit gjyqsor nga ana e gjykats s shkalls s par, si dhe konkludimet t cilat i ka nxjerr ajo gjykat n baz t atyre provave. Pretendon se provat jan vlersuar n mnyr t nj anshme, kshtu q edhe konkludimet kan pasuar t gabuara. Konsideron se gjendja faktike n kt shtje penalo juridike sht vrtetuar gabimisht, nga se aktgjykimi sht mbshtet vetm n dshmin e t dmtuars dshmia e t cils sipas ankess ishte konfuze dhe me plot kundrthnie. Gjykata Supreme vlerson se gjykata e shkalls s par n mnyr t
338
sigurt, t padyshimt i ka vrtetuar t gjitha faktet vendimtare t ksaj shtje penale juridike, provat e proceduara jan vlersuar drejt dhe asnj fakt relevant nuk ka ngelur n mdyshje. shtja e qndrimit t akuzuarit edhe t dmtuars n motelin Lluzjizijana pastaj fakti se ato kishin marrdhnie seksuale dhe shtja e deflorimit t dmtuars nuk jan kontestuese, nga se kto fakte i pranon edhe i akuzuari , ndrsa shtja e deflorimit sht vrtetuar edhe me ekspertiz mjeko ligjore. Kontestuese jan vetm faktet se e dmtuara ishte dhunuar nga i akuzuari si ka gjetur gjykata e shkalls s par, apo me vet dshir kishte shkuar me te dhe kishte kryer marrdhnie seksuale si pretendon ankesa. Gjykata Supreme gjen se prfundimi i gjykats s shkalls se pare se i akuzuari e kishte dhunuar t dmtuarn sht i drejt dhe i mbshtetur n prova t pakontestueshme, ngase e dmtuara n dshmin e saj n t gjitha fazat e procedurs n mnyr kronologjike ka prshkruar se si sht mashtruar nga i akuzuari sht futur n vetur kinse pr t shkuar n fshatin Z... pr t bler nj telefon, pastaj sht drguar n f.sh.K.... n motelin "Lluijizijana dhe aty natn e dyt t qndrimit sht dhunuar, dshmia e saj nuk sht vn n dyshim me asnj prov, sikur ajo t kishte shkuar me t akuzuarin me vet dshir dhe t kishin kryer aktin seksual me vullnet reciprok si pretendon ankesa dhe i akuzuari n mbrojtjen. e tij, ajo nuk do ta denonconte pr dhunim t akuzuarin aq m par kur ata ndodhen n raporte farefisnore( teze dhe nip). Fakti se n trupin e t dmtuars nuk jan konstatuar shenja dhune si dhe fakti se ajo nuk ka krkuar ndihm nga askush, nuk do t thot se ajo nuk sht dhunuar, bazuar n ambientin ku sht ndodhur ajo ( n nj vend t panjohur dhe e vetmuar vetm me t akuzuarin) si dhe zhvillimin e saj t brisht shpirtror, fundja pr ekzistimin e ksaj vepre penale nga neni 193 .par. l. mjafton viktima t shpreh mosplqim pr akt seksual, sht irelevante se ajo a br rezistenc aktive apo nuk bri . N baz t gjitha rrethanave dhe fakteve, t prshkruara hollsisht n aktgjykimin e gjykats s shkalls s par, del i padyshimt konkludimi i gjykats s shkalls s par se n veprimet e t akuzuarit formohen t gjitha tiparet qensore objektive dhe subjektive t veprs penale t dhunimit, t parashikuar nga neni 193. t KPPK. N situatn konkrete nuk sht shkelur ligji n dm t akuzuarit, por prkundrazi ligji sht shkelur n favor t tij, ngase nga prshkrim faktik i ngjarjes, rezulton se kemi t bjm me veprn penale t parashikuar nga neni 193 par. 3 pika 8 e KPPK, shum m t rnd se kjo pr t ciln i akuzuari sht shpallur fajtor, mirpo kjo Gjykata e
339
kufizuar me dispozitat ligjore, kt shkelje n rrethana t ktilla nuk ka mundur ta evitoj. Prkitazi me vendimin pr dnimin Prokurori Publik i Qarkut n Prishtin si dhe prfaqsuesi ligjor i t dmtuars pretendojn se ai sht tejet i but, ngase gjykata nuk i ka konstatuar drejt t gjitha rrethanat relevante pr matjen e dnimit, e q pr pasoj ka pasur edhe shqiptimin e nj dnimi tejet t but i cili nuk sht n prpjestim me intensitetin e dmtimit t mirs s mbrojtur e as me shkalln e prgjegjsis penale t akuzuarit si ekzekutor i ksaj vepre, kur t kihet parasysh mnyra e kryerjes dhe faktin se e dmtuara sht defloruar, pastaj se kemi t bjm me person t mitur. Gjykata Supreme gjen se ankesa e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin dhe ajo e prfaqsuesit t pals s dmtuar prkitazi me vendimin pr dnimin jan t bazuara. Gjykata e shkalls s par, m rastin e caktimit t llojit dhe mass s dnimit, ka theksuar se gjykata me rastin e shqiptimit t dnimit i mori parasysh kto rrethana" motivin e kryerjes s veprs penale , shkalln e rrezikimit t mirs s mbrojtur, rrethana n t cilat sht kryer vepra penale, sjellja e mparshme e kryesit, deklarimi i tij rreth fajsis, rrethanat personale , qndrimi pas kryerjes s veprs penale pa u prcaktuar se si i ka vlersuar kto rrethana far peshe u dha rnduese apo lehtsuese, kjo mnyr e "matjes s dnimit" sht nj numrim stereotip i rrethanave me ndikim pr matjen e dnimit e jo vlersim i rrethanave konform nenit 64 t KPPK, edhe pse mund t konkludohet se Gjykata e shkalles se par kto rrethana i ka vlersuar si rrethana lehtsuese pasi q ka aplikuar dispozitat mbi zbutjen e dnimit dhe t akuzuarit i ka shqiptuar dnim nn minimumin e veant t prcaktuar me ligj. Kjo Gjykat konstaton se n ann e t akuzuarit nuk ekziston asnj rrethan veanrisht lehtsuese q do t justifikonin nj dnim nn minimumin e veant t prcaktuar pr kt vepr penale, i akuzuari nuk e ka pranuar fajsin q kjo rrethan t'i merret si lehtsuese, sjellja e tij pas kryerjes s veprs penale nuk ishte e till q do t justifikonte nj dnim kaq t but kur ai nuk ka shprehur fare keqardhje pr veprn penale q e ka kryer aq m par ndaj vajzs s dajs s tij, por prkundrazi me fjal shpifse edhe m tej ka acaruar raportet me familjen e t dmtuars prkatsisht me dajn e tij duke i thn disa her se e dmtuara nuk sht vajza e tij, se at do ta merr pr grua deshi apo s'deshi ajo, se veprn penale e ka kryer ndaj t miturs pastaj sjelljet e tij pas kryerjes s veprs penale jan edhe m skandaloze q tregojn pr personalitetin e tij. Pr kt arsye kjo Gjykat miratoi ankesn e Prokurorit Publik t Qarkut n Prishtin dhe at t prfaqsuesit t pals s
340
dmtuar dhe t akuzuarin e gjykoi si n dispozitiv e bindur se ky dnim sht n prpjestim me peshn e veprs penale dhe me shkalln e prgjegjsis penale t akuzuarit dhe sht n funksion t preventivs s prgjithshme dhe sidomos t asaj t posame (speciale) forcimit t moralit t shoqris, prgjegjsis dhe disiplins s qytetarve dhe sht n pajtueshmri me krkesat pr siguri personale t popullats t ksaj treve, dhe se me kt dnim do t arrihet n trsi qllimi i dnimit, i parashikuar me dispozitat e nenit 34. t KPPK, meq n pranin e fakteve t prshkruara m lart asnj rrethan nuk mund t konsiderohet lehtsuese e aq m pak veanrisht lehtsuese ndaj t akuzuarit pr t'ia zbutur atij dnimin nn minimumin e veant t prcaktuar me ligj si ka vepruar gjykata e shkalls s par. Nga sa u parashtrua dhe n baz t nenit 423 dhe 426 t KPPPK, u vendos si n dispozitv. GJYKATA SUPREME E KOSOVS PRISHTIN Ap. nr. 133/07 dat 25.9.2007 Procesmbajtsja, mitur, M.M. Antart e kolegjit: 1. H. F 2. D. A Kryetar i kolegjit pr t L.R.
341
Ap. nr. 20/2008 N EMR T POPULLIT Gjykata Supreme e Kosovs, kolegji i prbr nga gjyqtart: K..... A......kryetar, G. D....., M. J....., A.... D..... dhe .F....... H......., antar, me bashkpuntoren profsionale N...... N....., procesmbajtse, n shtjen penale t akuzuarve S........ M......, G........M....... dhe X....... B......, pr shkak t veprs penale blerja, posedimi, shprndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikve dhe substancave psikotropike n bashkkryerje, nga neni 229 par. 2 lidhur me par. 4 p. 1 t KPPY, duke vendosur pr ankesat e mbrojtsve t akuzuarve G...... M....... e Xh...... B...., paraqitur kundr aktgjykimit t Gjykats s Qarkut n Prishtin P. nr. 131/2007 dat 5.10.2007, n seancn e kolegjit t mbajtur n kuptim t dispozits nga neni 410 t KPPPK, m datn 10.04.2008, merr: A K T GJ Y K I M Refuzohen si t pabazuara ankesat e mbrojtsve t akuzuarve G..... M...... dhe Xh............. B......., kurse aktgjykimi i Gjykats s Qarkut n Prishtin P. nr. 131/2007 dat 5.10.2007, vrtetohet. Aktgjykimi i njjt lidhur me t akuzuarin S....... M..... ngel i pashqyrtuar. Arsyetimi Me aktgjykimin e Gjykats s Qarkut n Prishtin P. nr. 131/2007 dat 5.10.2007, t akuzuarit S....... M......, G........ M...... dhe X...... B......., jan shpallur fajtor pr veprn penale blerja, posedimi, shprndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikve t rrezikshm dhe substancave psikotropike n bashkkryerje dhe n tentativ t paprshtatshme nga neni 229 par. 2 e 4 pika 1 lidhur me nenin 20 e 21 t KPPK dhe jan gjykuar: i akuzuari S........ M..... me dnim burgimi n kohzgjatje e prej .... (....) muajsh, kurse t akuzuarit G..... M....... dhe Xh....... B......, secili me dnim burgimi n kohzgjatje prej nga .... (......) muaj. T akuzuarit S...... M...... i sht llogaritur n dnimin e shqiptuar koha e kaluar n paraburgim prej dats 23.4.2005 deri m dat 24.8.2005, kurse t akuzuarve G............. M..... e-.Xh....... B.........., u sht llogaritur koha e kaluar n paraburgim prej dats 23. o4 2005 deri m datn 23.5.2005. T akuzuarve u sht shqiptuar dnimi plotsues, marrja e "kokains", n sasi prej 000 gramve. T akuzuarit jan detyruar n mnyr
342
solidare t'i paguajn shpenzimet procedurale sipas llogaris prfundimtare t gjykats dhe paushallin gjyqsor n shum prej 300 f, t gjitha n afat prej 15 ditsh pas plotfuqishmris s aktgjykimit. Kundr ktij aktgjykimi n afat ligjor kan paraqitur ankesa: -mbrojtsi i t akuzuarit G...... M......., av. E.R....... nga Prishtina, pr shkak t: shkeljes esenciale t dispozitave t procedurs, penale, vrtetimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike, shkeljes s ligjit penal dhe vendimit pr dnim, me propozim q aktgjykimi i ankuar t ndryshohet dhe i akuzuari t lirohet nga aktakuza, ose t ndryshohet n pikpamje t vendimit pr dnim, duke i shqiptuar t akuzuarit dnim m t but, ose t anulohet dhe shtja ti kthehet gjykats s shkalls s par pr rigjykim, dhe -mbrojtsi i t akuzuarit Xh............ B......., av. H....... L..., nga Prishtina, pr shkak t: shkeljes esenciale t dispozitave t procedurs penale, vrtetimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike, shkeljes s ligjit penal dhe vendimit pr dnim, me propozim q aktgjykimi i ankuar t ndryshohet dhe i akuzuari t lirohet nga aktakuza n munges t provave, ose ta anulohet dhe shtja ti kthehet gjykats s shkalls s par pr rigjykim, ose ta ndryshohet lidhur me vendimin pr dnim dhe t akuzuarit t'i shqiptoj dnim me kusht. Seanca u mbajt n kuptim t dispozits nga neni 410 t KPPPK, pr t ciln me rregull u njoftuan Prokurori Publik i Kosovs, t akuzuarit Xh............ B......... dhe G......... M....... dhe mbrojtsit e tyre, por n t ishte i pranishm vetm mbrojtsi i t akuzuarit XH........ B........ Mbrojtsi i pranishm i t akuzuarit pasi sqaroi disa nga pretendimet ankimore ngeli pran propozimeve t bra n ankes. Prokurori Publik i Kosovs me parashtresn PPA. nr. 20/2008 dat 21.01.2008 ka propozuar q ankesat e mbrojtsve t akuzuarve t refuzohen si t pabazuara, kurse aktgjykimi i ankuar t vrtetohet. Gjykata Supreme i shqyrtoi shkresat e lnds s bashku me aktgjykimin e kundrshtuar t cilin e studioi n kuptim. t dispozits nga neni 415 t KPPPK dhe pasi vlersoi pretendimet ankimore, gjen se: Ankesat j an t pabazuara. Pretendimet ankimore se aktgjykimi i gjykats s shkalls s par prmban shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale, parashikuar me nenin 403 par. 1
343
pika 10 dhe 12 t KPPPK, pr shkak se sht br tejkalimi i aktakuzs me shkeljen e identitetit objektiv t saj, se dispozitivi i aktgjykimit t atakuar sht i pakuptueshm, pr shkak se nuk mund t kuptohet pr ciln vepr penale t akuzuarit jan shpallur fajtor, pr vepr penale n tentativ apo pr vepr penale n tentativ t paprshtatshme, se prshkrimi faktik i veprs penale nuk i prmban faktet dhe rrethanat q prbjn veprn penale dhe se aktgjykimi i atakuar nuk prmban arsye pr faktet vendimtare, pr shkak se i akuzuari G..... M..... fare nuk e ka pasur t njohur faktin se bhet fjal pr narkotik , ndrsa kjo rrethan e paprovuar nuk prmban arsyeja t duhura, jan t pabazuara. Ndryshimi i aktakuzs n shqyrtim gjyqsor ka t bj vetm me llojin e objektit t kryerjes s veprs penale, prandaj ky ndryshim me aktgjykimin atakuar ka pr pasoj prshtatjen e prshkrimit faktik t veprs penale vetm prkitazi me objektin e tentativs s paprshtatshme t veprs penale pr t ciln jan shpallur fajtor t akuzuarit,e jo me tejkalimin e aktakuzs, respektivisht me shkeljen e identitetit objektiv t saj. Ky prmirsim n prshkrimin faktik sht pasoj e gjendjes faktike t vrtetuar n shqyrtimin gjyqsor me provat e nxjerra dhe i harmonizuar n fjaln prfundimtare t prfaqsuesit t aktakuzs dhe fare nuk ka t bj me shkeljen e identitetit objektiv t aktakuzs me aktgjykimin e atakuar. Prshkrimi faktik i veprs penale i prmban t gjitha faktet dhe rrethanat q e prbjn veprn penale dhe drejt sht arsyetuar n kuptim t dispozits s nenit 391 dhe 396 t KPPPK, kurse pr faktin se vepra penale nga ana e t akuzuarve sht kryer apo jo n tentativ apo n tentativ t paprshtatshme, do t jepen shpjegime lidhur me arsyetimin e ankesave pr bazn ankimore, shkelja e ligjit penal. Aktgjykimi i njjt prmban arsye t bindshme pr provat e provuara dhe pr ato t paprovuarat,duke prfshir edhe mbrojtjet e t akuzuarve. Kjo Gjykat duke u kujdesur detyrimisht n kuptim t dispozits s nenit 415 t KPPPK, vlerson se aktgjykimi i atakuar nuk prmban shkelje esenciale t dispozitave t procedurs penale. Pa baz atakohet aktgjykimi i gjykats s shkalls s par se gjendja faktike sht vrtetuar n mnyr t gabuar dhe jo t plot. Duke vlersuar drejt mbrojtjen e t akuzuarit S...., dhn n hetuesi, mbrojtjen e t akuzuarit G......, deklaratat e dshmitarve t mbrojtur "L....." dhe "S........", ekspertizn laboratorike pr objektin e kryerjes s veprs penale dat 27.6.2005, seciln ve e ve dhe n lidhmni me njra tjetrn,
344
gjendja faktike me aktgjykimin e atakuar sht vrtetuar n mnyr t drejt dhe t plot, ashtu q gjykata, e shkalls s par ka ardhur n prfundim t drejt kur ka gjetur se 000 gram "lidokain", pr t ciln t akuzuarit kan menduar se sht narkotik i llojit kokain jan gjind n posedim t akuzuarit S........Ky i akuzuar pr shitje dhe shprndarje , 0,5 gr. n form t mostrs ia ka dhn t akuzuarit G....., i cili s bashku me t akuzuarin Xh....... ka kontaktuar me dshmitart e mbrojtur me t cilt gjat prpjekjes pr arritjen e marrveshjes pr ta shitur sasin prej 000 gr. t konsideruar nga ana e t akuzuarve narkotik t llojit kokain pr 0.000 f, jan arrestuar nga ana e policis. Deri n momentin e ekspertizs t akuzuarit nuk kan pasur n dijeni faktin se kan pasur n posedim me qllim shitjeje objektin i cili nuk prfshihet n listn e narkotikve. Nga kjo gjendje faktike, drejt ka vendosur gjykata e shkalls s par kur ka gjetur se n veprimet e t akuzuarve S....... M....., G...... M..... dhe X....... .B...... sajohen t gjitha elementet objektive dhe subjektive t veprs penale blerja, posedimi, shprndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikve t rrezikshm dhe substancave psikotropike n bashkkryerje dhe tentativ t paprshtatshme nga neni 229 par. 2 e 4 pika 1 lidhur me nenin 20 dhe 21 t KPPK. Qndrojn pretendimet ankimore se pr zbatimin e dispozits nga neni 20 dhe 21 t KPPK aktgjykimi i atakuar nuk prmban arsyeja t duhura, por dispozita e nenit 20 t KPPK me aktgjykimin e atakuar sht zbatuar dispozit udhzuese e nenit 21 t KPPK,pr shkak se me dispozitn nga neni 21 t KPPK, parashikohet vetm mundsia e lirimit t kryersit t veprs penale n tentativ me mjete t paprshtatshme apo objekt t paprshtatshm.Vepra penale t ciln t akuzuarit u shpalln fajtor me aktgjykimin e atakuar, nuk mund t ngel n tentativ,sepse tentativa e ksaj vepre penale vlersohet vepr e kryer penale. Prandaj, pretendimet ankimore se aktgjykimi i gjykats s shkalls s par prmban shkelje t ligjit penal, pr shkak se nuk mund t kuptohet se t akuzuarit u shpalln fajtor pr veprn penale n tentativ apo n tentativ t paprshtatshme, vlersohen t paqndrueshme. Nuk qndrojn pretendimet ankimore t mbrojtsve t akuzuarve se vendimi pr dnim me aktgjykimin e atakuar sht i kundrligjshm dhe i ashpr dhe se qllimi i dnimit ndaj t akuzuarit G..... M....... mund t arrihet edhe me dnim m t but, ndrsa ndaj t akuzuarit Xh....... B...... edhe me dnim me kusht.
345
Rrethanat e pranuara lehtsuese t akuzuarve gjat matjes s dnimit me aktgjykimin e atakuar vlersohen t drejta, ndrsa rrethana e pranuar rnduese vlersohet n kundrshtim me dispozitn nga neni 64 t KPPK. Kjo gjykat mon se rrethana rnduese e pranuar t akuzuarve me aktgjykimin e atakuar sht pa ndikim n ndryshimin e vendimit pr dnim, respektivisht n shqiptimin e dnimit m t ult krahasuar me t shqiptuarin me aktgjykimin e ankuar dhe meqense n ankesa nuk jan paraqitur rrethana lehtsuese q eventualisht me aktgjykimin e ankuar kan ngelur t pavlersuara, kjo Gjykat vlerson se vendimi pr dnim me aktgjykimin e ankuar sht i drejt, n pajtim me intensitetin e rrezikshmris shoqrore t veprs penale dhe shkalln e prgjegjsis penale t akuzuarve, me t cilat do t arrihet qllimi i dnimit n kuptim t dispozits nga neni 34 t KPPK, me ndikim te t akuzuarit q ti parandaloj n kryerjen e veprave penale dhe n rehabilitimin e tyre dhe me ndikimin te personat tjer q t prmbahen nga kryerja e veprave penale. Meqense aktgjykimi i gjykats s shkalls s par nuk sht ankuar prkitazi me t akuzuarin S...... M....., pr kt pjes ngel i pashqyrtuar. Nga sa u parashtrua m lart e n kuptim t dispozits nga neni 423 t KPPPK, u vendos si n dispozitiv t ktij aktgjykimi.
GJYKATA SUPREME E KOSOVS - PRISHTIN M 10.04.2008, Ap. nr. 20/2008 Procesmbajtsja, kolegjit, M M. A.......... Antart e kolegjit: I.D.G. 2.J.M. 3.D.A. 4.H.F. Kryetari i K......
346
E DREJTA CIVILE
RUZHDI BERISHA & ATDHE BERISHA
E DREJTA CIVILE
A. PJESA E PRGJITHSHME
E drejta civile sht dega m e vjetr e s drejts. Njhersh, ajo sht edhe nj ndr degt m me rndsi t sistemit juridik t nj shteti. E drejta civile pozitive nnkupton tersin e normave juridike t cilat rregullojn marrdhniet shoqrore me karakter pasuror, prkatsisht t atyre marrdhnieve shoqrore qllimi i fundit i t cilave sht karakteri pasuror. I. PARIMET E S DREJTS CIVILE Marrdhniet juridike civile karakterizohen me parimet e prbashkta q kan, andaj edhe kto parime i prcaktojn marrdhniet ndrmjet subjekteve. T gjitha marrdhniet shoqrore t cilat kan karakter pasuror e q jan t rregulluara me norma t cilat i prkasin t drejts civile bazohen n kto parime: 1. Barazia e palve dhe e vullneteve t tyre, 2. Iniciativa e lir e palve, 3. Qarkullueshmria e t drejtave subjektive civile dhe 4. Sanksioni pasuror. 1. Barazia e palve dhe e vullneteve t tyre n marrdhniet juridike civile. N marrdhniet juridike civile subjektet jan t barabarta,
347
E DREJTA CIVILE
pavarsisht nga statuset e veta q kan n shoqri , t barabarta jan edhe vullnetet e tyre. N kt mnyr vullneti i njrs pal nuk i nnshtrohet vullnetit t pals tjetr, si sht n t drejtn dhe n marrdhniet administrative. Barazia e palve dhe e vullneteve t tyre sht parapar edhe n dispozitat ligjore me t cilat rregullohen marrdhniet juridike civile konkrete. Ky parim sht parashikuar edhe me nenin 11 t Ligjit t Marrdhnieve t Detyrimeve (LMD), sipas s cils dispozit pjesmarrsit n marrdhnien detyrimore jan t barabart. 2. Iniciativa e lir e palve (liria e vullnetit). Ky parim nnkupton iniciativn e lir t palve n themelimin e marrdhnieve juridike civile. Shum marrdhnie juridike civile themelohen dhe varen nga dispozitat ligjore t cilat jan me karakter detyrimor, apo t atilla q, pavarsisht nga vullneti i subjekteve, jan t pranishme n marrdhniet civile juridike. Mirpo, subjektet juridiko civile lirisht vendosin nse do t hyjn n ndonj marrdhnie juridike civile, me knd dhe kur do t hyjn, se far do t jet ajo, ka sht kryesore e ka e dors s dyt, etj. Autonomia e vullnetit n t drejtn sendore vjen n shprehje nprmjet t liris s shfrytzimit dhe disponimit t prons, n t drejtn e detyrimeve nprmjet t liris s kontraktimit (neni 10 i LMD) dhe prgjegjsis pr dmshprblim mbi bazn e fajsis, ndrsa n t drejtn e trashgimis nprmjet t shprehjes s vullnetit t fundit me an t testamentit. 3. Qarkullueshmria e t drejtave subjektive civile. T drejtat subjektive civile, bartsit e tyre, sipas marrveshjes s lir, mund ti bartin nga njri n tjetrin Pronari i nj sendi, nprmjet t nj pune juridike, pronsin e bart n personin tjetr, ky n t tretin e kshtu me radh. Autori mundet t drejtn e botimit t veprs s vet ta barte n botuesin. N kt aspekt, qarkullimi i s drejts ekziston vetm n t drejtn civile. Ky qarkullim nuk ekziston n t drejtn administrative, ku t drejtat dhe detyrimet e organit administrativ, sipas ligjit, jan t lidhura pr at organ.
348
E DREJTA CIVILE
4. Sanksioni pasuror.. Nse nuk realizohet marrveshja e lidhur n baz t vullnetit t lir t subjekteve juridiko civile, apo nse ndonjri subjekt nuk sillet n pajtim me at q sht prcaktuar sipas asaj marrveshje, do to vije n shprehje sanksioni ndaj atij subjekti, si shprehje e domosdoshme e ndonj norme t caktuar ligjore. Me kt sanksion goditet masa pasurore e subjektit. Ksisoj, n marrdhniet juridike civile sanksioni sht gjithnj pasuror dhe i prket pasuris s pals pjesmarrse n marrdhnien juridike civile. Ky sanksion nuk ka asgj t prbashkt me at penal apo administrativ. II. SUBJEKTET E S DREJTS CIVILE Me marrdhnie juridike civile nnkuptojm marrdhnien juridike e cila bazohet n rregullat e s drejts civile nga edhe krijohet, ndryshohet apo shuhet ndonj e drejt subjektive, e bazuar n t drejtn objektive. Marrdhniet juridike civile jan t llojllojshme, qoft sipas llojit, sipas mnyrs si krijohen, varsisht nga afati i zgjatjes, apo nga veprimi etj. Mirpo pavarsisht nga lloji, mnyra e krijimit, zgjatjes dhe efektit, t gjitha ato kan elementet e prbashkta e kto jan: 1. Subjekti n marrdhniet juridike civile, 2. Objekti i marrdhnies juridike civile dhe 3. T drejtat dhe detyrimet nga marrdhnia juridike civile. T drejtat dhe detyrimet n marrdhniet juridike civile ndryshojn varsisht nga vet marrdhnia juridike civile, ashtu q edhe varsisht nga marrdhnia juridike civile ekzistuese do t mund t bhej edhe fjal pr t drejtat dhe detyrimet e subjekteve nga ajo. 1. Llojet e subjekteve t s drejts civile Subjektet n marrdhniet juridike civile jan bartsit e t drejtave dhe t detyrimeve, q nnkupton subjektin t cilit i prket ndonj e drejt apo ndonj detyrim nga nj marrdhnie juridike civile. Subjekte t s drejts civile mund t jen:
349
E DREJTA CIVILE
a. personat fizik dhe b. personat juridik.
2. Personi fizik, si subjekt i s drejts - fitimi i subjektivitetit, zotsia juridike do qenie njerzore q lind i gjall, prpos ndonj monstrumi, n t drejtn civile tek ne trajtohet si person fizik me cilsi t subjektit n marrdhniet juridike civile. Nga kjo rrjedh se personi fizik fiton subjektivitetin e s drejts nga momenti i lindjes. Prjashtim nga kjo rregull paraqet fmija i zn i cili akoma nuk ka lindur, me kusht q t lind i gjall. Sipas Ligjit t trashgimis (neni 7.1 i LT) edhe fmija i cili ka qen i zn n momentin e vdekjes s trashgimlnsit, ka t drejt n trashgimi, me kusht q t lind i gjall. Kjo do t nnkuptonte se do person fizik si dhe fmija i porsazn ka zotsi juridike dhe mund t jet subjekt i s drejts civile, q nnkupton se mund t jet barts i t drejtave dhe detyrimeve n tr vllimin e prcaktuar me dispozitat konkrete ligjore. Prndryshe, personi fizik, prpos zotsis juridike, mund t ket edhe zotsin e veprimit dhe zotsin e deliktit 3. Shuarja e subjektivitetit Zotsia juridike do t zgjas gjat gjith kohs sa sht gjall personi fizik, prkatsisht ajo do t shuhet me vdekjen e personit fizik, apo me shpalljen e personit fizik pr t vdekur. Vdekja e njeriut sht shtje faktike, nga edhe nuk ka problem pr caktimin e kohs s vdekjes. Vdekja regjistrohet n librin amz pr t vdekurit, ku shnohet edhe koha e vdekjes. Mirpo, n shum raste ndodh q, pr shkak t mungess s ndonj personi pr nj koh m t gjat, vshtir sht t konkludohet nse sht i gjall apo i vdekur. Me qllim t sigurimit t ekzistimit t t drejtave, ekziston instituti i shpalljes pr t vdekur. Pr t iniciuar procedurn pr shpalljen e personit pr t vdekur nevojitet q ai person t mungoj nga vendqndrimi i tij nj koh t caktuar dhe t mos dihet ku ndodhet dhe nse sht gjall apo jo. Ky institut vemas sht b aktual n Kosov pas lufts s fundit t viteve
350
E DREJTA CIVILE
1998 dhe 1999, nga se shum persona jan t zhdukur dhe nuk dihet ku ndodhen dhe nse jan gjall apo jo. Kushtet dhe procedura pr t shpallur nj person pr t vdekur jan rregulluar me Ligjin e Procedurs Jokontestimore - LPJ (Gaz. Zyr. e KSAK, nr. 42/68). Pr t vendosur lidhur me propozimin pr shpalljen e personit t zhdukur pr t vdekur kompetente sht gjykata komunale sipas vendbanimit t prhershm t fundit, e nse nuk ka pasur vendbanim t prhershm, sipas vendbanimit t prkohshm t personit i cili duhet shpallur pr t vdekur. Procedurn e zhvillon dhe aktvendimin e merr gjyqtari individual (neni 60 i LPJ). Procedurn mund ta inicioj do person i cili ka interes juridik pr kt dhe prokurori publik (neni 58 i LPJ). Me aktvendimin me t cilin nj person do t shpallet pr t vdekur, nse mund t vrtetohet, do t caktohet edhe dita, nse sht e mundur edhe ora, pr t ciln konsiderohet se ka vdekur. Nse ora dhe dita e vdekjes nuk mund t vrtetohen, ather konsiderohet se vdekja ka ndodhur ditn e par pas kalimit t afateve t parapara ligjore (neni 57 i LPJ) pr shpalljen e personit t zhdukur pr t vdekur. N t drejtn trashgimore, n rastet kur nuk ka mund t vrtetohet dita e vdekjes, si dit e vdekjes e personit t zhdukur konsiderohet dita kur aktvendimi me t cilin personi sht shpallur pr t vdekur, sht b i plotfuqishm (neni 125.1 i LT). Nse pas plotfuqishmris s aktvendimit pr shpalljen e personit t zhdukur pr t vdekur kuptohet se personi ka vdekur tjetr dit nga ajo q sht konstatuar n aktvendim, me propozimin e do personi i cili ka interes juridik, gjykata , pas zhvillimit t procedurs, sa i prket dats s vdekjes, do t ndryshoj aktvendimi e mparshm. Propozimi pr shpalljen e personit t zhdukur pr t vdekur neni 58 i LPJ GJYKATS KOMUNALE Rahavec
Propozuesi: Agim Agimi, nga Rahaveci, rruga Lidhja e Prizrenit, nr. 22
P R O P O Z I M
Pr shpalljen e t zhdukurit Arsim Agimi, nga Rahaveci pr t vdekur.
351
E DREJTA CIVILE
M 12 korrik t vitit 1998, ditve t ofensivs s par n Rahavec, Arsim Agimi ka dal i armatosur nga shtpia, me qllim q tiu bashkohet shokve n luft dhe q nga ather m nuk sht kthye e as q i sht lajmruar dikujt. Arsim Agimi ka qen i lindur m 24.06.1950. Pas prfundimit lufts, n baz t informatave t siguruara nga shokt e tij, sht kuptuar se at e kan pa pr her t fundit duke luftuar m 14.07.1998, ditn q jan zhvilluar luftimet n qendr t Rahavecit dhe pas qetsimit t situats m pr t nuk kan pasur kurrfar informatash, nga edhe sigurisht sht vra kt dit dhe forcat e armikut e kan marr kufomn e tij dhe e kan drguar n vend t panjohur. Si djal i tij kam interes juridik q t vrtetohet se Arsim Agimi ka vdekur. N mnyr q t inicioj procedurn trashgimore pas vdekjes s tij. Prov: Certifikata e lindjes e sipas nevojs edhe dgjimi i dshmitarve. Pasi q jan plotsuar kushtet nga neni 57 par. 1 pika i LPJ, pasi q nga dita e pushimit t armiqsis ka kaluar m tepr se nj vit, propozoj t filloj procedura pr shpalljen e t zhdukurit Arsim Agimi, nga Rahaveci, pr t vdekur dhe t merret aktvendim me t cilin ai do t shpallet i vdekur. M 23.04.2006. s i, Rahavec Propozua Agim Agimi
Aktvendimi pr shpalljen e personit t zhdukur pr t vdekur - neni 64 i LPJ Gjykata Komunale n Rahavec, gjyqtari Ylber Drini, n shtjen juridike Jokontestimore t propozuesit Agim Agimi, nga Rahaveci, rruga Lidhja e Prizrenit, nr. 22, pr shpalljen e t zhdukurit Arsim Agimi, nga Rahaveci, t cilin e prfaqson kujdestari Daut Dauti, nga Rahaveci, pr t vdekur, pas prfundimit t seancs m 12.11.2006, mori
352
E DREJTA CIVILE
A K T V E N D I M I zhdukuri Arsim Agimi, me vendbanim t fundit n Rahavec, rruga Lidhja e Prizrenit, nr. 22, i lindur m 24.06.1950, n Rahavec, nga i ati Zaim Agimi dhe e ma Drita Agimi, SHPALLET I VDEKUR, e si dat e vdekjes s tij konsiderohet 14.07.1998. A r s y e t i m i Agim Agimi, nga Rahaveci, ka paraqitur propozimin q i ati i tij Arsim Agimi, nga Rahaveci, t shpallet pr t vdekur. N propozim thekson se ditve t lufts dhe at m 12.07.1998 me arm n dor ka dalur nga t shtpia pr tiu bashkangjitur shokve n luft. Pr her t fundit sht pa duke luftuar m 14.07.1998, ditn q jan zhvilluar luftimet n qendr t Rahavecit dhe q nga ather m pr at nuk ka kurrfar informata. Konsideron se kt dit sht vra n luft por kufoma i sht marr nga forcat e armikut. Gjat procedurs, gjykata paraprakisht ka dhn shpalljen e cila sht qitur n Gazetn Zyrtare t Kosovs dhe n tabeln e shpalljes t gjykats, me t ciln i bht thirrje atij si dhe t gjith personave tjer t cilt din dika pr at, t lajmrojn n Gjykat. N afatin e caktuar prej tre muajve nga data e shpalljes nuk sht lajmruar askush. Nga deklarata e propozuesit dhe dshmitarve sht vrtetuar se Arsim Agimi sht zhdukur m 14.07.1998 dhe q nga kjo dit m nuk dihet asgj pr kt. Kujdestari i caktuar i tij ka deklaruar se pr t zhdukurin nuk ka mundur t kupton nse sht gjall. Nga t cekurat, n baz t nenit 57 par. 1 pika sht vendosur si n dispozitiv. Gj y q t a r i,
353
E DREJTA CIVILE
Aktvendimi me t cilin personi i zhdukur shpallet pr t vdekur vetm supozon vdekjen e personit dhe ky supozim do t qndroj dhe ekzistoj deri sa nuk provohet e kundrta. Personi i cili sht shpallur pr t vdekur, nse sht gjall, duhet t paraqitet personalisht n gjykat. Gjykata, pasi t vrtetohej identitetin e tij, pa procedur tjetr do ta abrogoj aktvendimin me t cilin ai person sht shpallur pr t vdekur. Nse pas plotfuqishmris s aktvendimit pr shpalljen e personit t zhdukur si t vdekur gjykata, n fardo mnyre informohet se ai person sht i gjall, n baz t propozimit t personit i cili ka interes juridik ose sipas detyrs zyrtare, do t zhvilloj procedurn pr abrogimin e aktvendimit me t cilin ai person sht shpallur si i vdekur. Sa u prket efekteve juridike t shpalljes s personit t zhdukur pr t vdekur, ato jan t njjta si te vdekja natyrore, nga se hapet trashgimia, nse ka pasur martes ajo shuhet, si edhe me rastin e vdekjes. Nse sht zhvilluar dhe sht prfunduar procedura e trashgimis, n rast t kthimit t personit i cili sht shpallur pr t vdekur, ai mund t krkoj ti kthehet pasuria e tij, e nse ndonjri trashgimtar i shpallur ka qen me keqbesim, e ka ditur se nuk ka vdekur, do ta kthej edhe at pasuri q e ka shpenzuar, e trashgimtart me mirbesim, t cilt nuk e kan ditur se sht gjall, do ta kthejn vetm pasurin t ciln e kan n momentin e kthimit t saj. 4. Zotsia e veprimit e personave fizik Zotsia e veprimit e personit fizik nnkupton zotsin e nj personi pr t ndrmarr personalisht veprime juridike me qllim t prfitimit t drejtave dhe marrjes s detyrimeve. Sipas ligjit n fuqi zotsia e plot e veprimit n rregull fitohet me arritjen e moshs madhore (neni 15/2 dhe 3 i LF) ose me lidhjen e martess, n baz t lejimit nga ana gjykats, pasi ti ket mbushur 16 vjet. Personat fizik t cilit nuk i kan mbushur 18 vjet jan persona t mitur, andaj edhe nuk e kan zotsin e plot t veprimit. Mirpo, te personat nn moshn 18 vjeare zotsia e veprimit nuk sht e njjt. Personat nga mosha 14 vjeare deri n moshn madhore e kan zotsin e veprimit t kufizuar nga se kan mundsi t lidhin kontrat t puns, e me lejen e prindrve apo t kujdestarit edhe t disponojn. Q nga mosha 15 vjeare kan t drejt edhe t disponojn me mjetet e tyre. Nse krijojn mjete kan detyrim q sipas mundsive t kontribuojn pr edukimin dhe
354
E DREJTA CIVILE
arsimimin e tyre si dhe pr ushqimin e familjes. Personi i cili i ka mbushur 16 vje mund t prpiloj edhe testament (neni 70.2 i LT). Personat fizik t mitur, para se ti mbushin 14 vje, nuk kan zotsi veprimi, si dhe personat e moshs madhore t cilve u sht marr zotsia e veprimit. N t drejtn ton personi madhor mund t shpallet i paaft pr t vepruar nse nuk sht n gjendje t kujdeset pr t drejtat dhe interesat e veta (neni 31 i LPJ). Arsye pr kt, n rregull, mund t jet smundja mendore dhe shpirtrore e n raste t veanta edhe t metat fizike. Procedura pr heqjen e zotsis pr t vepruar fillohet dhe zhvillohet sipas detyrs zyrtare, sipas propozimit t personave t interesuar pr kt ose sipas propozimit t vet personit t cilit duhet ti hiqet zotsia, nse ai sht n gjendje t kuptoj rndsin dhe pasojat e propozimit. Procedura zhvillohet sipas rregullave t procedurs jokontestimore n gjykatn komunale sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t fundit t personit t cilit duhet ti hiqet zotsia e veprimit. Vendos gjyqtari individual. Me aktvendim mund ti hiqet vetm pjesrisht apo n tersi zotsia e veprimit (neni 40 i LPJ).
Propozim pr heqjen e zotsis pr t vepruar neni 34 i LPJ GJYKATS KOMUNALE P r i sh t i n Propozuesia: Drita Besimi, nga Prishtina, rruga Brigada 123 nr. 15. P R O P O Z I M Pr heqjen e plot t zotsis s veprimit Agim Besimit, nga Prishtina.
355
E DREJTA CIVILE
Bashkshorti im Agim Besimi sht i lindur m 21.07.1944 n Prishtin. Prov: Certifikata e lindjes pr Agim Besimin. Viteve t fundit bashkshorti im ka dhn shenja t rregullimeve mendore, e tash sht smur plotsisht psiqikisht, ashtu q nuk sht n gjendje pr t gjykuar e as q sht n gjendje q vet t kujdeset pr t drejtat dhe interesat e veta dhe pr veten. Prov: Certifikata e mjekut nga Klinika Neuropsikiatrike. Bashkshorti im ka pasuri t paluajtshme evidentohet sipas fletposedimit nr. 354 ZK Prishtin. e cila
Prov: Ekstrakti nga fletposedimi nr. 354 ZK Prishtin. Propozoj q gjykata t fillon procedurn pr heqjen e plot t zotsis pr t vepruar, t administron provat dhe t merr vendim heqjen e plot t zotsis pr t vepruar bashkshortit tim Agim Besimi, nga Prishtina, pasi q pr kt jan plotsuar kushtet ligjore. M 05.08.2005 P r i sh t i n P r o p o z u e s j a, Drita Besimi
Aktvendimi pr heqjen e plot t zotsis pr t vepruar neni 40 i LPJ Gjykata Komunale e Prishtins, gjyqtarja Teuta Agroni, n shtjen juridike jokontestimore t propozuess Drita Besimi, nga Prishtina, rruga Brigada 123 nr. 15, pr heqjen e plot t zotsis pr t vepruar ndaj Agim Besimi, nga Prishtina, rruga Brigada 123 nr. 15, t
356
E DREJTA CIVILE
cilin e prfaqson kujdestari i prkohshm Daut Dauti, nga Prishtina, pas prfundimit t seancs s shqyrtimit m 06.10.2005, mori AKTVENDIM I hiqet plotsisht zotsia pr t vepruar Agim Besimit, i lindur m 21.07.1944, n Prishtin, nga i ati Shpendi dhe e ma Era, me banes n Prishtin, rruga Brigada 123, nr. 15, pr shkak t smundjes shpirtrore. Pas plotfuqishmris, aktvendimi duhet dorzuar Qendrs pr pun sociale n Prishtin, me qllim t caktimit t kujdestarit t prhershm dhe ofiqarit me qllim t regjistrimit n librin amz pr t lindurit. Arsyetimi Propozuesia Drita Besimi, nga Prishtina ka paraqitur propozimin q bashkshortit t saj, Agim Besimit, nga Prishtina,ti hiqet plotsisht zotsia pr t vepruar, pr shkak t smundjes shpirtrore. Pas inicimit t procedurs gjykata e ka njoftuar pr kt Qendrn pr pun sociale n Prishtin e cila, me aktvendimin nr. 43/05 dat 22.08.2005 Agim Besimit ia ka caktuar pr kujdestar t prkohshm Daut Dautin nga Prishtina. Me aktvendimin e ksaj gjykate dat 12.08.2005 Agim Besimit i sht caktuar vendosja e prkohshme n kohzgjatje prej tre muaj n QKU n Prishtin me qllim t ekzaminimit dhe vrtetimit t gjendjes s tij shpirtrore. N baz t raportit dhe mendimit t mjekve sht vrtetuar se Agim Besimi vuan nga smundja shpirtrore e pashrueshme (Skizofrenia), pr shkak t t cils nuk sht n gjendje pr t gjykuar normalisht. Sipas neni 223 par. 1t LF sht parapar q personit madhor i cili vuan nga smundja shpirtrore dhe nuk sht n gjendje pr t gjykuar, nga e cila arsye edhe nuk sht n gjendje q vet t kujdeset pr t drejtat dhe interesat e veta, do ti hiqet plotsisht zotsia pr t vepruar.
357
E DREJTA CIVILE
Nga arsyet e cekura e n baz t nenit 31 dhe 40 t LPJ sht vendosur si n diapozitiv. Gj y q t a r j a, Teuta Agroni 5. Zotsia deliktore e personit fizik Marrdhnia juridike mund t rrjedh edhe nga veprimi i ndaluar delikti. Delikti juridiko civil dallon nga ai penal. Pasoja e deliktit civil (ai i cili n t drejtn civile prfaqson veprimin e ndaluar) sht lindja e detyrimit pr dmshprblim. N kt aspekt zotsia deliktore nnkupton zotsin e personit fizik t prgjigjet pr veprimet e veta nga masa e vet pasurore. Sipas nj rregulle t prgjithshme, edhe n t drejtn civile, pr veprimin e ndaluar shkaktuesi i dmit prgjigjet vetm nse ka qen i vetdijshm pr veprimin e vet, q nnkupton se edhe zotsin e deliktit nuk e ka do person fizik. N kt aspekt personi i mitur nn moshn 14 vje dhe personi madhor t cilit i sht hequr n tersi zotsia e veprimit nuk e kan zotsin deliktore. Pr veprimet e tyre prgjigjen personat t cilt kan pasur detyrim t kujdesen pr ata, q prfaqson edhe prgjegjsin e personave t tret. 6. Personi juridik, si subjekt i s drejts subjektivitetit - fitimi dhe shuarja e
Subjekt i s drejts civile, prpos personit fizik, mund t jet edhe personi juridik. Cilsia e personit juridik t nj subjekti duhet ta pranohet edhe nga rendi juridik i shtetit, nga se personi juridik, prkundr personit fizik i cili sht krijes natyrore, ai sht krijes shoqrore, e cila prbhet nga nj grup njerzish apo disa njerz t organizuar n baz t ligjit. Kjo krijes shoqrore duhet t ket edhe pasuri t angazhuar pr ushtrimin e veprimtaris pr t ciln sht formuar. Nga kjo rrjedh se personi juridik duhet: T ket organizimin formal (organet dhe aktet normative),
358
E DREJTA CIVILE
T ket pasuri t vetn pr tu prgjigjur pr detyrimet q rezultojn nga marrdhniet juridike civile, T ushtron veprimtari t caktuar dhe T jet e regjistruar si subjekt juridik sipas ligjit.
Duke pasur parasysh faktin se personat juridik me cilsi t subjektit juridik n t drejtn civile jan disa llojesh, edhe fitimi i subjektivitetit t personave juridik dallon varsisht se pr cilat persona juridik sht fjala. N rregull, personi juridik e fiton cilsin e subjektit juridik n momentin e regjistrimit n regjistrin zyrtar t parashikuar me ligj. N kt mnyr e fitojn cilsin e personit juridik shoqrit tregtare, ndrmarrjet e ndryshme punuese, shoqatat e ndryshme, partit politike etj. N dallim nga kto vet shteti dhe njsit tjera shtetrore e fitojn kt cilsi n baz t Kushtetuts dhe ligjit. Personi juridik shuhet me regjistrimin nga regjistri zyrtar, me t cilin regjistrim edhe e ka fituar kt cilsi. 7. Dallimet prkitazi me zotsin juridike dhe t veprimit mes personave fizik dhe juridik Zotsia juridike dhe ajo e veprimit e personit juridik ndryshon nga zotsia juridike dhe ajo e veprimit e personit fizik. Personat juridik e kan t ashtuquajturn zotsi juridike dhe t veprimit t specializuar, t cilat jan m t ngushta dhe t kufizuara n krahasim me ato t personit fizik. Personi juridik mund t jet barts i t drejtave, detyrimeve dhe prgjegjsive vetm n kuadr t veprimtaris pr t ciln sht themeluar. Prndryshe kufijt e zotsis juridike dhe t veprimit t personit juridik jan t prcaktuara me ligj ose statut t atij personi juridik. III. OBJEKTET E MARRDHNIEVE JURIDIKE CIVILE Prkitazi me objektin marrdhnia juridike civile krijohet, ndryshohet dhe shuhet. Nga kjo objekti sht parakusht pr krijimin e marrdhnies juridike civile. Objekt i t drejts civile mund t jet gjith ajo q, n nj mnyr apo n tjetrn, mund t shprehet n vler ekomomike - monetare. Andaj edhe objekte t s drejts civile n marrdhnie juridike civile jan.
359
E DREJTA CIVILE
1. 2. 3. 4.
Sendet, Veprimet e njeriut, Vlerat personale dhe Pasuria si objekt i s drejts civile.
1. S e n d e t Sendet jan objekti m me rndsi i t drejts civile. Gjat zhvillimit historik t njerzimit ka ndryshuar edhe kuptimi i sendeve. Pavarsisht nga kjo, sendet jan pjes materiale e natyrs. Pjesa e natyrs pr t qen send n aspektin e t drejts civile duhet t plotsoj dy kushte: a. Kushti fizik ajo pjes e natyrs t mund t jet n pushtetin e njeriut, b. Kushti juridik sistemi juridik duhet tia pranoj cilsin e sendit. N kt aspekt n kuptimin fizik si sende mund t konsiderohen t gjitha pjest e natyrs t cilat mund t jen n pushtetin e njeriut dhe q i shrbejn ndonj nevoje t njeriut. Mirpo vetm kjo nuk mjafton. Ka shum sende q, edhe pse e plotsojn kt kusht, nuk jan sende n t drejtn civile, ato jan jasht qarkullimit dhe si t tilla ndaj tyre nuk mund t fitohen t drejtat civile, si konsiderohen sot t mirat publike, si rrugt, publike, parqet, tregjet, ujrat etj. N kt aspekt , sipas t drejts ton, ato jan sende, t mira publike nn rezhimin administrativ, jasht qarkullimit, nuk mund t jen objekt i marrdhnieve juridike civile. 2. Veprimet e njeriut do veprim i njeriut nuk e ka cilsin e objektit t marrdhnieve civile juridike. Kt cilsi e ka vetm ai veprim i njeriut i cili n ndonj mnyr sht shprehur n vler monetare. N baz t nj pune konkrete juridike njra pala mund t merr pr detyrim t kryen veprime t caktuara, ndrsa pala tjetr ta shprblen at. N kt marrdhnie juridike veprimi i njeriut sht objekt. sht i shprehur n vler monetare. Edhe prmbajtja nga nj veprim i caktuar i cili n rregull sht i lejuar, mosveprimi, nse ajo prmbajtje prfaqson ndonj interes pr paln tjetr, mund t jet objekt i s drejts civile, psh. moskultivimi i
360
E DREJTA CIVILE
kulturave t larta n ar t vetn pr t mos penguar dritn n paluajtshmrin e fqinjit. 3. Vlerat personale Vlerat personale, n kuptimin m t gjer e jo vetm n at ekonomik, jan vlerat m t mdha n jetn e njeriut. Kto jan t mbrojtura nga t gjitha degt e s drejts. Mirpo n t drejtn civile ato prfaqsojn objekte t s drejts dhe gzojn mbrojtjen juridike civile vetm n ato raste nse mund t shprehen n vler ekonomike Vlerat personale shrbejn si objekt i t drejtave personale, andaj edhe ato jan t lidhura pr personin dhe i takojn atij. Ato nuk mund t barten n tjetrin e as t trashgohen dhe shuhen me vdekjen e tij. 4. Pasuria si objekt i s drejts civile Pasuria sht grup t drejtash t cilat i takojn nj personi. Ktu bjn pjes vetm t drejtat subjektive civile, q nnkupton ato t drejta t cilat n mnyr t drejtprdrejt apo t trthort pr objekt kan sendet, prkatsisht parat, si lloj t veant t sendeve. Subjektet e ndryshme juridike hyn ndrmjet veti n marrdhnie juridike civile me qllim t krijimit t vlerave pasurore, nga edhe rrjedh se edhe pasuria sht e krijuar n qarkullimin ekonomik, nga edhe paraqitet objekt i s drejts civile. N kt aspekt pasuria si objekt i s drejts civile nnkupton tersin e t gjitha t drejtave dhe detyrimeve t nj subjekti juridik. T gjitha t drejtat nga t cilat prbhet pasuria si tersi, prkatsisht t drejtat n pasuri quhet masa pasurore. Masa pasurore gjithmon prbhet nga sendet e caktuara, mirpo q ato gjithmon t mund t shprehen n vler monetare. Nga kjo rrjedh se masa pasurore mund t jet n qarkullim juridik, q nnkupton bartjen e t drejtave ne sendet nga masa pasurore. Pasuria ndahet n aktiv dhe pasiv. Aktiven e prbjn t gjitha t drejtat, ndrsa pasiven t gjitha detyrimet. IV. T DREJTAT SUBJEKTIVE CIVILE 1. Nga rrjedhin dhe ka prmbajn
361
E DREJTA CIVILE
E drejta e subjektit, qoft person fizik apo juridik, n nj marrdhnie juridike civile e cila rrjedh nga e drejta objektive (e zbatueshme) nnkupton t drejtn subjektive. E drejta subjektive mund t rrjedh nga vet ligji (e drejta e fmijs pr ushqim nga prindrit) apo nga ndonj pun juridike (kontrata). E drejta subjektive prmban nj apo m shum autorizime, psh. e drejta e pronsis pr pronarin nnkupton tri autorizime kryesore: 1. q sendin, pronar i t cilit sht, ta mbaj n posedim, 2. ta shfrytzoj dhe 3. t disponoj me at send (neni 3 par. 1 i Ligjit mbi Bazat e Marrdhnieve Juridike Pronsore ). do t drejte subjektive i prgjigjet detyrimi i nj apo m shum personave. Ajo q paraqet t drejt pr nj subjekt, pr subjektin tjetr paraqet detyrim, psh. e drejta pr ushqim e fmijs nga ana e prindit, si e drejt subjektive civile ligjore, ushqimi pr fmijn paraqet nj t drejt e kjo njhersh pr prindrit paraqet detyrim t kontribuojn pr ushqimin e fmijs. Subjekti n nj marrdhnie juridike i cili disponon me nj t drejt quhet edhe titullar apo person i autorizuar. Prkundr ksaj, subjekti i cili n at marrdhnie juridike civile ka detyrime thirret person prgjegjs. Prpos autorizimit, element tjetr i s drejts subjektive civile sht krkesa., apo padia n aspektin material. Krkesa definohet si mundsi e realizimit t dhunshm t autorizimit nga e drejta subjektive, zakonisht nprmjet t gjykats. Pr nga prmbajtja e drejta subjektive sht pushtet i cili sigurohet me t drejtn objektive. Ky pushtet sht i orientuar gjithmon ndaj personave tjer. 2. Ndarja e t drejtave subjektive civile Varsisht nga elementet e prbashkta q kan dhe varsisht nga raporti q ekziston ndrmjet t drejtave dhe detyrimeve, t drejtat subjektive civile ndahen n: 1. T drejtat subjektive civile absolute, 2. T drejtat subjektive civile relative.
362
E DREJTA CIVILE
3. Llojet e t drejtave subjektive civile absolute varsisht nga objekti Varsisht nga objekti i s drejts t drejtat subjektive civile absolute ndahen 1. T drejtat sendore, 2. T drejtat personale. T drejtat sendore pr objekt i kan sendet. M kryesorja nga kto sht e drejta e prons e nga kjo rrjedhin t drejtat tjera sendore si e drejta e servitutit dhe e pengut. T drejtat personale jan t drejta t karakterit personal dhe pr objekt kan t mirat personale ashtu q nuk hyn n kuadr t pasuris s personit dhe n rregull nuk trashgohen. Ato ndahen n: 1. T drejtat personale nga marrdhniet familjare dhe statuset personale, t cilat kan t bjn me statusin juridiko civil t personit, t cilat ndryshe quhen edhe t drejta personale jopronsore, si jan: mosha madhore, zotsia juridike, zotsia e veprimit, e drejta pr t qen trashgimtar ligjor etj. 2. T drejtat e personalitetit t cilat pr objekt i kan vlerat e personalitetit, t parashikuara edhe me kushtetut, si jan: e drejta n integritetin personal, moral dhe shpirtror, n lirin e lvizjes, lirin e mendimit dhe t shprehurit, n pun, zgjedhjen e profesionit, etj. 3. T drejtat e autorit e q jan ato t drejta t cilat pr objekt kan produktin e mendjes dhe shpirtit t njeriut, si jan: puna shkencore, vepra letrare, piktura skulptura etj. 4. Dallimi mes t drejtave absolute dhe relative varsisht nga raporti ekzistues mes t drejtave dhe detyrimeve Absolute jan ato to drejta subjektive a. T cilat veprojn ndaj t gjithve ergo omnes, pra t drejts s titullarit i prgjigjet detyrimi i t gjith personave tjer; b. Paraprakisht nuk sht i prcaktuar dhe nuk dihet numri i personave prgjegjs; c. Detyrimi i personave prgjegjs sht gjithmon negativ, q nnkupton se qndron n prmbajtje nga ndonj veprim i caktuar me t cilin do t pengohej titullari n autorizimet q ka; . Raporti i titullarit ndaj personave tjer nuk sht i konkretizuar paraprakisht, andaj edhe paraprakisht nuk sht i shprehur n para; d. Detyrimi i t gjith personave ndaj titullarit t s drejts sht i plot; dh. Nuk vjetrsohen me kalimin e kohs. N dallim nga t drejtat absolute, te t drejtat relative: a. Detyrimi
363
E DREJTA CIVILE
i prket vetm personave t caktuar; b. Zakonisht detyrimi sht pozitiv q nnkupton se personi prgjegjs duhet t ndrmerr nj veprim ose t jep dika; c. Raporti ndrmjet titullarit t s drejts me personat tjer sht paraprakisht i ditur dhe i konkretizuar; . Autorizimi i titullarit t s drejts sht detyrim pr subjektin tjetr; d. Detyrimi gjithmon sht i konkretizuar dhe i njohur; dh. Me kalimin e kohs s parashikuar me ligj vjetrsohen, N kt mnyr te t drejtat absolute sht i caktuar vetm titullari, psh. te drejta e pronsis paraprakisht dihet vetm pronari i nj sendit t caktuar, ndrsa personat prgjegjs paraprakisht nuk dihen, pasi q kjo e drejt vepron ndaj t gjith personave tjer, andaj edhe do person mund t jet prgjegjs. Te t drejtat relative jan t caktuar edhe titullari i s drejts edhe ai i detyrimit, si psh. n marrdhnien juridike nga shitblerja. 5. Krijimi, ndryshimi dhe shuarja e t drejtave subjektive civile - Faktet juridike Paraqitja e fakteve t caktuara juridike mundson krijimin, ndryshimin apo shuarjen e t drejtave subjektive civile. Vetm ekzistimi i norms objektive nuk nnkupton edhe krijimin e ndonj t drejte subjektive. Pr krijimin e nj t drejte subjektive konkrete t parapar me t drejtn objektive, prkatsisht t nj marrdhnie juridike, sht e nevojshme t ekzistoj nj rrethan shoqrore konkrete e jets e cila edhe mundson zbatimin e dispozits s caktuar nga e drejta objektive. N kt aspekt faktet juridike jan ato rrethana t jets pr shkak t ekzistimit, ndryshimit apo shuarjes s t cilave, n baz t drejts objektive, krijohet, ndryshohet apo shuhet nj marrdhnie juridike. Kto konsiderohen fakte vendimtare pr t cilat sht e lidhur ndonj e drejt subjektive. N t drejtn civile vendimtare jan ato fakte pr t cilat sht i lidhur krijimi, ndryshimi apo pushimi i marrdhnies juridike civile. Faktet juridike ndahen n ndodhi apo ngjarje natyrore (si lindja, vdekja, smundja shpirtrore, kalimi i kohs, fatkeqsit elementare etj.) dhe n veprime t njeriut (punt juridike, deliktet etj.). Ndodhit natyrore nuk varen nga vullneti i njeriut. Veprimet e njeriut ndahen n veprime t lejuara dhe t palejuara (deliktet). Ato t lejuara ndahen n veprime n pajtim me t drejtn, nnkupton se nuk jan t ndaluara me ligj por nuk jan ndrmarr me
364
E DREJTA CIVILE
qllim t krijimit, ndryshimit apo t shuarjes s ndonj marrdhnie juridike civile si psh. gjetja e sendit dhe veprimet e dshirueshme t cilat nnkuptojn shprehjen e vullnetit me qllim t krijimit, ndryshimit apo t shuarjes t ndonj marrdhnie juridike civile, si jan punt juridike. 6. Supozimet dhe fiksionet juridike Procedura lidhur me vrtetimin e ekzistimit apo mosekzistimit t nj apo disa fakteve juridike, n t shumtn e rasteve, sht e mundimshme, krkon koh dhe shkakton shpenzime. Pr kt arsye, si n teori poashtu edhe n praktik, shum fakte juridike nnkuptohen, qoft si fakt i supozuar (prezumcion) qoft si fiksion juridik. Supozimet juridike jan mjete juridike teknike me ndihmn e t cilave, nga faktet e njohura nxirret konstatimi pr ekzistimin e fakteve t panjohura. Fakt juridik i supozuar konsiderohet ai fakt juridik pr t cilin mund t kuptohet n vet rrethanat konkrete, pr t ciln arsye edhe nuk provohet nse di e till nuk krkohet posarisht. Me Ligjin e Procedurs Kontestimore (neni 221 par. 3) jan parapar pasojat procedurale juridike t supozimeve, ashtu q sht parashikuar se faktet e supozuara nuk argumentohen nse posarisht ajo nuk krkohet. Prkitazi me mundsin e kundrshtimit supozimet ndahen n ato t rrxueshme dhe t parrxueshme. Kjo ndarje sht me rndsi nga se ligji lejon mundsin e argumentimit vetm t supozimeve t rrexueshme , ndrsa te ato t parrxueshme prjashtohet mundsia e argumentimit t t kundrts. Edhe fiksionet jan mjete t tekniks juridike. Si fiksion juridik konsiderohet ai fakt juridik pr t cilin dihet se nuk ekziston por merret se ekziston, ose e kundrta, dihet se ekziston por merret se nuk ekziston psh. Fmija i zn n momentin e vdekjes s trashgimlnsit merret si i lindur, nse lind i gjall edhe pse dihet se nuk ekziston (neni 7.1 i LT). N kohn e sotme fiksionet jan shum t rralla. 7. Mnyra e fitimit t drejtave subjektive civile T drejtat subjektive civile fitohen n baz t ligjit apo me pun juridike. Mbi kt baz ligjore shkenca juridike dallon dy mnyra t fitimit t t drejtave subjektive civile dhe at: 1. Derivative apo rrjedhse dhe 2. Origjinere apo burimore. Fitimi i s drejts subjektive civile nga shkaku se ashtu sht
365
E DREJTA CIVILE
parashikuar me ligj nnkupton fitimin origjiner ose burimor. Kjo nnkupton se ajo e drejt nuk bazohet n t drejtn e paraardhsit t saj, n ndonj pun juridike e as q ndodhet n ndonj varshmri me ndonj subjekt tjetr. N kt mnyr t fitimit bjn pjes fitimi i s drejts nga jopronari, n baz t posedimit etj. Mnyra derivateve e fitimit nnkupton fitimin e nj t drejte subjektive civile n baz t puns juridike, q nnkupton kalimin e nj t drejte nga titullari i mparshm i saj. Kjo mnyr e fitimit sht me rndsi nga se vllimi i t drejtave t paraardhsit sht me ndikim vendimtar n vllimin e t drejtave t pasardhsit sukcesorit. N t drejtn vlen parimi i prgjithshm se askush nuk mund t bart n tjetrin m tepr t drejta se q ka ai vet. Qarkullimi juridik n t drejtn civile nnkupton kalimin e t drejtave nga nj subjekt n tjetrin, nga nj titullar n tjetrin. Ngjashm me qarkullimin e mallit ku bartet malli nga nj subjekt n tjetrin, te qarkullimi juridik barten t drejtat nga nj titullar n tjetrin. T drejtat subjektive civile t cilat barten me qarkullim juridike jan t drejtat absolute, si jan: prona, servituti, pengu etj. N rastet e kalimit t ktill t t drejtave, t drejtat absolute jan objekt i qarkullimit juridik ndrsa punt juridike me t cilat bhet ky kalim i s drejts sht mjet i qarkullimit juridik. Neprmjet t puns juridike palt dshirojn t arrijn qllimin kauzn si efekt ekonomik t cilin e dshirojn. Pr t fituar nj t drejt subjektive civile duhet patjetr t ekzistoj baza juridike e prcaktuar me ligj. Nse sht n pyetje puna juridike si baz juridike pr fitimin e nj t drejte subjektive, ajo medoemos duhet t jet e vlefshme sipas ligjit dhe vetm si e till mund t shrbej si baz juridike pr fitimin e nj t drejte subjektive civile. Nse puna juridike sht me t meta n baz t saj nuk mund t fitohet e drejta edhe pse bartet objekti, ekonomikisht kalon nga njri subjekt n tjetrin, por n kt rast nuk do t kalon edhe e drejta subjektive civile. Sipas t drejts ton pr fitimin e t drejtave absolute n baz t qarkullimit juridik sht e nevojshme baza juridike (titulus) dhe mnyra e fitimit (modus acquirendi). Nga kjo rrjedh se kusht dhe krkes edhe sipas ligjit edhe sipas puns juridike, pr fitimin e s drejts subjektive civile, sht baza juridike. Mnyra e fitimit sht ajo q duhet b sipas ligjit, si veprim me qllim t realizimit t bartjes, prkatsisht pr tu realizuar e drejta e fitimit t nj t drejte subjektive civile.
366
E DREJTA CIVILE
8. Sukcesioni universal dhe sukcesioni singular Shikuar nga kndvshtrimi i vllimit t kalimit t t drejtave subjektive civile n mnyr derivateve dallojm: 1. Sukcesionin universal dhe 2. Sukcesionin singular. Sukcesioni universal nnkupton bartjen, qoft t pasuris s prgjithshme apo vetm t ndonj pjese t saj, si grumbull t drejtash dhe detyrimesh. N sukcesorin kalojn edhe t drejtat edhe detyrimet. Sukcesionin universal e kemi te trashgimia, konfiskimi etj. Sukcesioni singular nnkupton bartjen e ndonj t drejte subjektive civile apo t disa t drejtave subjektive t caktuara. Sukcesori universal e fiton t drejtn ashtu si e ka pasur paraardhsi i saj, n t njjtn prmbajtje dhe vllim. Ksisoj n sukcesorin kalojn vetm t drejtat e jo edhe detyrimet.
V. PUNT JURIDIKE 1. Kuptimi dhe kushtet pr krijimin e puns s vlefshme juridike Me pun juridike n kuptim t gjer nnkuptojm do shprehje t vullnetit me t ciln krijohet, ndryshohet ose pushon ndonj marrdhnie juridike civile. Shprehjet e vullnetit prfaqsojn fakte juridike me t cilat krijohen marrdhnie t llojllojshme juridike. Nj lloj i shprehjeve t vullnetit dallohet pr nga efekti, e kto jan shprehjet e vullnetit me t ciln jo vetm q ndryshohet ndonj marrdhnie juridike por me t cilat bartet ndonj send apo ndonj vler tjetr pasurore nga nj pasuri n tjetrn. Nga kjo mund t konstatohet se me pun juridike, si mjet t qarkullimit juridik, nnkuptojm shprehjen e vullnetit e cila krijon t drejta relative (detyrime). Pr t qen e vlefshme nj pun juridike duhet n mnyr kumulative t plotsohen kto kushte: - t ekzistoj shprehja e vullnetit, - t ekzistoj qllimi (kauza), - t ekzistoj objekti,
367
E DREJTA CIVILE
t ekzistoj lejueshmria ligjore dhe t mos ket t meta formale.
Vullneti duhet t jet i lir dhe serioz. Ai mund t shprehet shprehimisht ose drejtprdrejt dhe me t nnkuptuar ose trthorazi. Drejtprdrejt mund t shprehet me goj ose me shkrim, apo edhe n mnyr t heshtur, ndrsa me t nnkuptuar ose trthorazi mund t rrjedh nga veprimet konkludente. Qllimi definohet si efekt ekonomik t cilin palt duan ta arrijn me punn juridike, psh. te shitblerja qllimi i blersit sht marrja e sendit ndrsa i shitsit mimi. Shiquar nga praktika gjyqsore tek ne, kauza sht qllimi i kontraktimit t cilin kontraktuesit e kan parasysh, i cili edhe sht pjes prbrse e kontrats. Objekti duhet patjetr t jet i mundshm i lejuar dhe i caktuar, n t kundrtn puna juridike sht nule. Pjesmarrsit n qarkullimin juridik duhet t silln brenda kufijve t asaj q sht e lejuar me ligj. N kt aspekt pr t qen e vlefshme puna juridike duhet medoemos t jet e lejuar me ligj, n t kundrtn nse ligji e ndalon ajo sht nule. Pr punt e caktuara juridike sht e parapar forma e caktuar ligjore, andaj edhe puna juridike duhet t lidhet n formn e parashikuar me ligj, N munges t forms s parashikuar me ligj puna juridike sht nule. 2. Llojet e punve juridike Sipas numrit t vullneteve t shprehura punt juridike ndahen n pun juridike t njanshme, n t cilat kemi shprehjen e vullnetit vetm t njrs pal, si jan premtimi i shprblimit, dhnia e letrave me vler, etj. Punt e dyanshme juridike jan ato pun juridike vlefshmria e t cilave varet nga deklarimi i t dy palve, dy vullneteve. Kto pun juridike n t drejtn civile njihen si k o n t r a t a. Kontratat mund t jen: me efekt detyrimor vetm pr njrn pal, kontrata e dhurimit, apo pr t dy palt, kontrata e shitblerjes.
368
E DREJTA CIVILE
reale, kur ekzistimi i kontrats varet nga dorzimi i sendit dhe konsensuale, kur dorzimi i sendit nuk sht element qensor komutative, kur me rastin e kontraktimit dihet objekti, dihet vllimi i t drejtave dhe detyrimeve apo s paku jan t prcaktueshme dhe aleatore, kur me rastin e kontraktimit nuk dihet vllimi i t drejtave dhe detyrimeve por varet nga e ardhmja. me barr, n rastet kur nga kontrata rrjedhin detyrime dhe bamirse, n rastet kur sipas kontrats pala nuk ka detyrim. formale, ather kur me ligj sht parashikuar forma e kontrats, joformale, sipas ligjit nuk parashihet forma e caktuar. abstrakte, kur nga kontrata nuk shihet qllimi dhe kauzale, shihet qllimi i lidhjes s asaj kontrate.
- pun juriridike mes t gjallve, inter vivos dhe - pun juridike pr rast t vdekjes, mortus causa. 3. Punt juridike t pavlefshme, llojet Nse mungon ndonjri nga pes kushtet e siprshnuara pr themelimin e nj pune juridike, ather edhe puna juridike ende nuk ekziston. Mirpo n rastet kur njri nga ato kushte nuk sht i vlefshm ather edhe puna juridike sht e pavlefshme. Sipas ligjit n fuqi punt juridike t pavlefshme jan dy llojesh: 1. Punt juridike nule dhe 2. Punt juridike t rrxueshme (nenet 103 117 t LMD). 4. Punt juridike nule (nulitetit absolut), shkaqet e nulitetit Nj nga kushtet pr vlefshmrin e nj pune juridike ishte q t jet i lejuar me ligj. Mbi kt baz juridike, nule jan punt juridike t cilat jan n kundrshtim me normat e detyrueshme ligjore ose q jan n kundrshtim me normat morale t shoqris. Nga kjo, varsisht nga
369
E DREJTA CIVILE
shkaku i nulitetit ato mund t grupohen n dy grupe: punt juridike n kundrshtim me ligjin dhe n punt juridike amorale. Kjo nnkupton se nule jan t gjitha punt juridike t cilat jan n kundrshtim me ligjin. Nule do t jen edhe ato pun juridike t cilat shprehimisht me ligj nuk jan t ndaluara, mirpo jan n kundrshtim me moralin shoqror. Kto pun juridike nuk prodhojn efekte juridike q nga fillimi dhe jan nule sipas fuqis ligjore. Anulimin e tyre mund ta krkoj do person i interesuar e lidhur me kt gjykata kujdeset sipas detyrs zyrtare. Pun juridike nule jan edhe punt juridike me fajde, punt juridike fiktive (me qllim t shplarjes s t hollave lidhet kontrata e shitblerjes), punt juridike simulative (fsheht shitblerja me kontratn e dhurimit). Pun juridike nule mund t jet edhe ajo e cila sht lidhur me detyrim, nse detyrimi ka qen i till sa q nuk ekziston fare vullneti i personit t detyruar, ashtu q nuk ka as pun juridike (neni 111 i LMD). Karakteristik e prbashkt e punve juridike nule sht se e drejta n padi nuk vjetrsohet e as q mund t bhet konvalidimi i tyre me kalimin e kohs, q nnkupton se kalimi i kohs nuk mund t ket ndikim n vlefshmrin e tyre (neni 103/1 i LMD). 5. Punt juridike t rrxueshme (nuliteti relativ), shkaqet e anulimit Pun juridike t rrxueshme jan ato pun juridike t cilat prodhojn efekte juridike t caktuara mirpo, pr shkak t t metave q kan, mund t anulohen nn kushtet e parashikuara ligjore. Kto jan punt juridike t cilat n momentin e krijimit kan t meta prkitazi me deklarimin e lir t vullnetit apo n ndonj element tjetr i cili sht qensor, mirpo i cili mund t konvalidohet. Anulimin e tyre mund t krkojn vetm ata persona t cilt kan interes juridik pr konstatimin e nulitetit. Prkitazi me deklarimin e lir t vullnetit ka t meta nse puna juridike sht lidhur n ndikim: t krcnimit, duke e friksuar lidhur me jetn ose ndonj t mir tjetr me rndsi t pals kontraktuese apo personit tjetr (neni 60 i LMD); lajthimit, prkitazi me objektin, subjektin apo natyrn e puns juridike (neni 61 i LMD); dhe mashtrimit, duke e sjell me vetdije n lajthim paln tjetr kontraktuese, pavarsisht nse sht apo jo lajthimi esencial (neni 65 i LMD). Pun juridike t rrxueshme jan edhe ato t cilat i lidhin t
370
E DREJTA CIVILE
miturit, personat t cilt nuk kan zotsi t plot veprimi, t cilve u sht hequr zotsia e veprimit si dhe pr shkak t dmtimit prtej mase (neni 139 i LMD). Pr anulimin e kontratave t rrxueshme pr shkak t t metave n deklarimin e lir jan parashikuar me ligj afatet brenda t cilve mund t krkohet anulimi i tyre, asht q pas kalimit t ktij afati nuk mund t paraqitet krkesa pr anulim. 6. Kundrshtimi i punve juridike (Actio Pauliana) Me padin Actio Pauliana i mundsohet kreditorit mbrojtja nga debitori i pandrgjegjshm. Kreditori mund t dmtohet n mnyr q nuk mund t realizon krkesn e vet nga se debitori ka tjetrsuar me kt qllim vlerat nga masa pasurore e tij. Nse debitori ka ndrmarr nj pun juridike me nj person t tret me qllim q ti pamundsoj kreditorit realiziimin e krkess, kreditori ka t drejt ta konteston me padi at pun juridike. N kt rast pal paditse sht kreditori, ndrsa pal t paditura jan debitori dhe personi i tret me t cilin debitori ka lidhur punn juridike. Pr t pas t drejt n kt padi duhet plotsuar kto kushte: a. pr shkak t ndrmarrjes s puns juridike kontestuese kreditori nuk ka mundsi t realizon krkesn nga pjesa tjetr e pasuris s debitorit, b. q debitori t ket qen i pandrgjegjshm, prkatsisht t ket ditur se me ndrmarrjen e ksaj pune juridike i pamundson kreditorit realizimin e krkess dhe c. q personi i tret t sht i pandrgjegjshm, t ket ditur pr qllimin e pandrgjegjshm t debitorit. Me kt padi nuk mund t krkohet q puna juridike e cila kontestohet t shpallet pa efekt juridik n tersi, nga se ajo nuk sht as nule e as e rrxueshme. Ajo pun juridike nuk sht n kundrshtim me normat imperative e as nuk ka t meta prkitazi me shprehjen e vullneteve t palve. Me kt padi do t krkohet q puna juridike t shpallet juridikisht e pavlefshme vetm prkitazi me paditsin, kreditorin dhe deri n lartsi t krkess s kreditorit. Ma aprovimin e krkess debitorit i kthehet pasuria e tjetrsuar vetm n lartsi t krkess s kreditorit, me qllim t realizimit t saj.
371
E DREJTA CIVILE
7. Pasojat juridike t punve t pavlefshme juridike N rastet kur nj pun juridike shpallet e pavlefshme, ather nuk kemi m as bazn juridike pr t drejtat dhe detyrimet q do t rrjedhin nga ajo, ashtu q n rregull secila pal duhet ti kthen pals tjetr at q e ka marr n baz t ksaj pune juridike (neni 104 i LMD), q nnkupton se duhet kthyer gjendja para ksaj pune juridike. Kthimi bhet n natyr e nse kjo nuk sht e mundur kthehet kundrvlera n para Nga kjo rregull e prgjithshme ligji n fuqi parasheh prjashtime, varsisht nga mirbesimi apo keqbesimi i palve. N kt mnyr, nse puna juridike pr nga prmbajtja sht n kundrshtim me parimet themelore kushtetuese dhe dispozitat ligjore imperative, gjykata mundet pals me keqbesim tia refuzoj pjesrisht apo n tersi krkespadin pr kthimin e asaj q i ka dhn pals tjetr e mundet t vendosi edhe q, ajo q sht pranuar nga pala tjetr n baz t kontrats s ndaluar, ti dorzohet komuns n territorin e s cils ndodhet gjykata. N keqbesim sht pala nse ka ditur apo ka mund t dij pr pavlefshmrin e puns juridike. Pala e cila sht fajtore pr lidhjen e kontrats s pavlefshme, me anulimin e puns juridike, ka prgjegjsi pr dmin e shkaktuar ndaj pals tjetr kontraktuese, nse ai nuk ka ditur dhe nuk ka mund t dij pr shkaqet e anulimit (neni 108 i LMD). 8. Mundsia e konvalidimit t punve juridike t pavlefshme Konvalidimi nnkupton prmirsimin e puns juridike t rrxueshme nga pala e cila ka t drejt t krkon anulimin e saj. Pr t qen konvalidimi i vlefshm duhet q: 1. iniciativa pr konvalidim t rrjedh nga pala e cila ka t drejt t krkoj anulimin e kontrats dhe 2. n momentin e konvalidimit t ket pushuar s ekzistuari shkaku i rrxueshmris s puns juridike. N kt mnyr kontrata t ciln e ka lidhur pala me zotsi veprimi t kufizuar mund t konvalidohet pasi ajo pal t ket fituar zotsin e plot t veprimit. N ann tjetr nse nj person e ka lidhur kontratn n lajthim, nn ndikimin e mashtrimit apo detyrimit, konvalidimi mund t bhet pas evitimit t shkaqeve q e bjn kontratn t pavlefshme. Prndryshe, konvalidimi mund t bhet n dy mnyra: a.. shprehimisht dhe b. n mnyr t heshtur. Shprehimisht bhet ather kur personi i cili ka pasur t drejt t krkon anulimin e puns juridike
372
E DREJTA CIVILE
shprehimisht deklaron se heq dor nga kjo e drejt dhe punn juridike e konsideron juridikisht t vlefshme. Ndrsa, n mnyr t heshtur bhet kur personi i cili ka t drejt t krkon anulimin, duke kuptuar paraprakisht pr shkaqet e anulimit, e prmbush detyrimin q rrjedh nga puna juridike dhe ksisoj heshtazi e fuqizon punn juridike. Nga mnyrat e paraqitura t konvalidimit rrjedh se ai sht akt juridik i njanshm dhe pr vlefshmrin e ktij akti nuk krkohet plqimi i pals tjetr. Ky akt ka veprim retroaktiv ashtu q konsiderohet se puna juridike ka qen e vlefshme nga fillimi. 9. Modifikimi i punve juridike (kushti, afati dhe urdhri). Modifikimet (kufizimet) e punve juridike mund t parashihen nga palt t cilat veprimet e veta i kushtzojn: me kusht, me afat dhe me urdhr. Kushti sht nj rrethan e ardhshme joevidente, nga paraqitja e t cils varet paraqitja apo pushimi i ndonj t drejte. Kushti duhet t jet i ligjshm, i moralshm dhe i mundshm, n t kundrtn punt juridike jan nule. Varsisht nga pasojat e shkaktuara me kusht n punn juridike, kushti mund t paraqitet n dy forma: Shtyes apo suspenziv dhe shkputs apo rezolutiv. Shtyes ose suspenziv sht ai kusht nga paraqitja, prkatsisht mosparaqitja e t cilit varet veprimi i puns juridike. Nse kushti plotsohet, dmth. paraqitet rrethana e ardhshme joevidente, puna juridike do t prodhon efekte juridike. Nse nuk paraqitet rrethana e ardhshme joevidente puna juridike nuk do t prodhon efekte juridike. Shkputs ose rezolutiv sht ai kusht paraqitja e t cilit shkakton ndrprerjen e veprimit t puns juridike e cila sht paraqitur dhe ka filluar t veproj m para, vjen deri te shkputja e puns juridike e cila ka vepruar deri ather. Varsisht nga kush varet paraqitja e rrethans s ardhshme
373
E DREJTA CIVILE
joevidente kushtet ndahen n: potestative, kauzale dhe t prziera. Potestativ sht kushti paraqitja e t cilit varet nga subjekti i asaj pune juridike. Kauzal sht ai kusht paraqitja e t cilit nuk varet nga vullneti i subjekteve. I przier sht ai kusht paraqitja e t cilit varet edhe nga vullneti i subjekteve edhe nga paraqitja e ndonj fakti pavarsisht nga vullneti i tyre. Kushtet ndahen edhe n pozitive dhe negative. Pozitiv sht kur me paraqitjen e kushtit fillon, prkatsisht pushon veprimi juridik i nj pune juridike. Negativ sht ather kur veprimi juridik i puns juridike fillon ose pushon me mosparaqitjen e kushtit (neni 74-76 i LMD). do pun juridike nuk mund t kushtzohet. Zakonisht kushtzohen punt juridike nga e drejta detyrimore dhe ajo trashgimore. Punt juridike nga e drejta familjare n rregull nuk mund t kushtzohen si psh. lidhja e martess, pranimi i atsis, birsimi etj. Afati nnkupton nj periudh t caktuar kohore apo momentin e caktuar n koh, me t cilin lidhet fillimi i veprimit ose pushimi i veprimit t nj pune juridike. N dallim nga kushti afati sht rrethan e sigurt e ardhshme e cila sigurisht do t ndodh n t ardhmen. Edhe afatet ndahen n shtyse dhe shkputse. Shtyes sht afati nga paraqitja e t cilit varet fillimi i veprimit t puns juridike. Shkputs sht afati nga paraqitja e t cilit varet pushimi i veprimit t puns juridike. Urdhri sht prkufizim i punve juridike bamirse (dhurimi), me t cilin prfituesit i urdhrohet t kryen at q i sht urdhruar. VI. PRFAQSIMI Prfaqsimi nnkupton ndrmarrjen e punve juridike n emr dhe n llogari t huaj. Personi i cili ndrmerr punt juridike n emr dhe n llogari t tjetrit quhet prfaqsuesi, ndrsa personi n emr t t cilit
374
E DREJTA CIVILE
ndrmerren ato pun juridike quhet i prfaqsuari. Varsisht nga personi i cili duhet prfaqsuar kemi prfaqsimin e personave fizik dhe prfaqsimin e personave juridik. Varsisht nga rrjedh e drejta pr prfaqsim dallojm: 1. Prfaqsimin kontraktues (me autorizim), 2. Prfaqsimin ligjor, 3. Prfaqsimin gjyqsor, 4. Prfaqsimin statutar (t personave juridik). Si personat fizik ashtu edhe personat juridik mund t autorizojn personin tjetr t ndrmerr punt e caktuara juridike n emr dhe n llogari t tij. Ky lloj prfaqsimi zakonisht bhet me shprblim, nga edhe quhet prfaqsim kontraktues. Prfaqsuesi sht i kufizuar n ndrmarrjen e punve juridike ashtu si sht prcaktuar me autorizim. Prfaqsues mund t jen personat e moshs madhore me zotsi t plot veprimi. Prfaqsimi ligjor rrjedh nga vet ligji. T prfaqsuar jan personat e mitur, pa zotsi veprimi, me zotsi veprimi t kufizuar pr pun juridike t caktuara, personat madhor t cilve u sht vazhduar e drejta prindore dhe personat madhor t cilve u sht marr zotsia e veprimit. Sipas Ligjit t Familjes personat e mitur pa zotsi veprimi, t miturit me zotsi veprimi t kufizuar si dhe personat e rritur t cilve u sht vazhduar e drejta prindore i prfaqsojn prindrit e tyre. Personat t cilve u sht marr zotsia e veprimit i prfaqson kujdestari i tyre. Prfaqsuesi gjyqsor caktohet me vendim t gjykats gjat zhvillimit t nj procedure gjyqsore nn kushtet e parashikuara me ligj (neni 84 i LPK). Ka t gjitha autorizimet si prfaqsuesi ligjor. Personi juridik nuk ka zotsi veprimi, nga e cila arsye edhe punt juridike i ndrmerr nprmjet t prfaqsuesit. Prfaqsuesi i personit juridik sht i caktuar me ligj ose me akte normative t personit juridik, ku sht i caktuar edhe vllimi i autorizimeve.
VII. VJETRSIMI (Parashkrimi) 1. Kuptimi, afatet e prgjithshme dhe t veanta Vjetrsimi sht institut juridik sipas t cilit titullari, pas kalimit t
375
E DREJTA CIVILE
afatit t parashikuar me ligj, nuk mund ta realizon nj t drejt n mnyr t dhunshme, nprmjet t gjykats, nse deri ather nuk e ka ushtruar at. Me kalimin e afatit t parashikuar ligjor e drejta subjektive nuk shuhet por humbet e drejta n padi, kjo nnkupton se titullari i s drejts nuk ka mundsi nprmjet t gjykats ta realizon at. Nuk vjetrsohen t gjitha t drejtat por vetm ato detyrimore e t cilat nuk rrjedhin nga e drejta familjare. Nuk vjetrsohen t drejtat absolute, qofshin ato reale apo personale si dhe t drejtat detyrimore q rrjedhin nga e drejta familjare si ushqimi ndrmjet antarve t familjes, por jo edhe shuma e gjykuar mbi kt baz. Gjykata nuk kujdeset pr vjetrsim sipas detyrs zyrtare, ashtu q do t vendos lidhur me vjetrsimin vetm nse pala thirret n vjetrsimin e krkess, pavarsisht nga faza e procedurs. Me ligj sht parashikuar afati i prgjithshm pr vjetrsim (neni 371 i LMD), ndrsa afatet e veanta ndryshojn varsisht nga e drejta subjektive civile. Ato jan afate prekluzive dhe nuk mund t ndryshohen me pun juridike nga ana e palve. Prndryshe deri te vjetrsimi vjen me kalimin e afatit t parashikuar me ligj gjat s cilit kreditori ka pasur t drejt t krkon prmbushjen e detyrimit. Nse eventualisht debitori e ka prmbushur detyrimin e vjetrsuar, nuk mund t krkon ti kthehet ajo q e ka dhn, pavarsisht nse ka ditur apo jo se krkesa sht vjetrsuar. Me vjetrsimin e borgjit kryesor vjetrsohen edhe krkesat aksesore t cilat rrjedhin nga borgji kryesor. Krkesat e vrtetuara me aktgjykim t plotfuqishm t gjykats ose me ujdi gjyqsore apo t ndonj organi tjetr kompetent vjetrsohen brenda 10 viteve, edhe pr ato ku me ligj sht parashikuar afati m i shkurtr. 2. Rrjedha, ndrprerja dhe ndalja e rrjedhs s afatit Afati i vjetrsimit fillon t rrjedh nga dita e par kur kreditori ka pasur t drejt t krkoj prmbushjen e detyrimit. Deri te vjetrsimi vjen me kalimin e dits s fundit t afatit t parashikuar me ligj pr vjetrsim. Afati ligjor pr vjetrsim mund t ndrprehet. Ndrprerja e afatit t vjetrsimit nnkupton mosllogaritjen e afatit deri n ndrprerje dhe fillimin e llogaritjes rishtas t afatit t vjetrsimit. Deri te ndrprerja vjen: a. me pranimin e detyrimit dhe b. me paraqitjen e padis. Pranimi mund t bhet me deklarim ose me pagesn e ndonj pjese t detyrimit, t
376
E DREJTA CIVILE
kamats ose me dhnien e sigurimit pr pages t krkess. Ndalja e vjetrsimit nnkupton kur pr shkaqe t ndryshme nj pjes e kohs s kaluar nuk llogaritet n afatin e vjetrsimit, dmth. pr nj koh ndalet rrjedha e afatit. Shkaqet e ndaljes s afatit mund t jen objektive dhe subjektive. 3. Afatet prekluzive Nga vjetrsimi duhet dalluar afatet prekluzive. Afatet prekluzive nnkuptojn ushtrimin e ndonj t drejte brenda afatit t parashikuar me ligj. N dallim nga vjetrsimi me kalimin e afatit prekluziv humbet jo vetm e drejta n padi por edhe vet e drejta. N ann tjetr te afatet prekluzive nuk kemi as ndrprerje e as ndalje t afatit. Afati prekluziv si edhe afati n prgjithsi mund t jet subjektiv dhe objektiv (psh. afati pr paraqitjen e padis pr pengim posedimi).
VIII. CENIMI DHE MBROJTJA E T DREJTAVE SUBJEKTIVE CIVILE 1. Cenimi i t drejts subjektive civile T drejtat subjektive civile jan t shumllojshme, andaj edhe varsisht nga lloji dhe prmbajtja e t drejtave subjektive civile shprehet edhe ushtrimi i tyre. Nga dshira e titullarit t s drejts subjektive civile varet nse do ta ushtron ai at apo jo dhe n far mase dhe vllimi. Mirpo, ekziston parim i prgjithshm n t drejtn se duke ushtruar t drejtn tnde tjetrit nuk guxon ti shkakton dm. Pavarsisht nse titullari e ushtron apo jo nj t drejt, me ligj nuk lejohet q ajo e drejt t cenohet nga t tjert. N t drejtn ton ekzistojn dy forma t mbrojtjes subjektive civile: 1. Vetmbrojtja dhe 2. Mbrojtja gjyqsor. 1.Vetmbrojtja N rregull t drejtat mbrohen nga ana e organeve shtetrore. Parimisht vetgjyqsia n realizimin e t drejtave, e edhe t drejtave civile sht e ndaluar. Prjashtimisht nga kjo, sipas ligjit lejohet
377
E DREJTA CIVILE
vetmbrojtja e t drejtave civile, q nnkupton zbrapsjen e sulmit me t cilin sht cenuar e drejta dhe nevoja ekstreme q nnkupton flijimin e sendit t huaj me qllim t evitimit t rrezikut personal apo t tjetrit. Vetmbrojtja e s drejts sht e lejuar me kusht q rreziku t jet i drejtprdrejt, q vetmbrojtja t jet e domosdoshme dhe n pajtueshmri me rrethanat e imponuara. Te nevoja ekstreme duhet shprblyer dmin personit sendi i t cilit sht flijuar me qllim t evitimit t rrezikut. 2. Mbrojtja gjyqsore do sistem juridik organizon mbrojtjen e t drejtave civile. Organet shtetrore t cilat mbrojn t drejtat civile jan gjykatat. N dallim nga e drejta penale dhe e drejta administrative, t drejtat civile nuk mbrohen nga gjykata sipas detyrs zyrtare, por vetm me iniciativn e palve, titullarve t ktyre t drejtave (neni 3/1 i LPK). Mbrojtja e t drejtave civile iniciohet me padi. Padia n kuptimin material nnkupton krkesn si element t s drejts subjektive civile. N rregull, ka edhe prjashtime, padin e paraqet titullari i s drejts, duke e paraqitur me padi krkesn e caktuar, kundr personit detyrimor i cili sht i paditur. I padituri mund t paraqet kundrshtim t natyrs materialo juridike duke e theksuar ndonj t drejt t vetn e cila e bn joefikase krkesn nga padia, apo edhe duke parashtruar kundrpadi. Pas zhvillimit t procedurs, administrimit t provave t nevojshme, gjykata do t vendos me aktgjykim apo aktvendim lidhur me mbrojtjen gjyqsore t s drejts civile t krkuar me padi, prkatsisht kundrpadi.
378
E DREJTA CIVILE
B. E DREJTA SENDORE
E drejta sendore sht deg e s drejts civile e cila rregullon marrdhniet shoqrore t cilat i kan pr objekt sendet. N kt aspekt marrdhnia juridike sendore mund t paraqitet vetm ndrmjet titullarit t s drejts sendore dhe t gjith personave tjer t cilat mund t vijn n kontakt me sendin. N t drejtat sendore klasike numrohen pronsia, servituti dhe pengu. Varsisht nga sistemet juridike ekzistuese ndryshojn edhe t drejtat sendore q rregullohen me t drejtn objektive. Kjo nga arsyeja se e drejta objektive parasheh dhe rregullon nj pr nj t drejtat sendore. N baz t drejts objektive subjektet realizojn t drejtat subjektive lidhur me sendet. N t drejtn ton, prve pronsis si m kryesorja, si t drejta sendore konsiderohen edhe e drejta e servitutit, e drejta e pengut, e drejta e ndrtimit e drejta e prparsis s blerjes dhe ngarkesat sendore. E drejta sendore n kuptimin subjektiv nnkupton autorizimin konkret t titullarit t s drejts sendore t cilin ai e ka ndaj t gjith personave tjer prkitazi me sendin e caktuar. I. PARIMET THEMELORE ME T CILAT KARAKTERIZOHEN T DREJTAT SENDORE T drejtat sendore karakterizohet me kto parime t prbashkta: 1. Parimi i absolutitetit, 2. Parimi i numrit t prkufizuar t drejtave sendore, 3. Parimi i publicitetit dhe 4. Parimi i (specialitetit) prcaktueshmris s t drejtave sendore. 1. Parimi i absolutitetit T drejtat sendore bjn pjes n grupin e t drejtave absolute, andaj edhe parimi i absolutitetit sht karakteristika themelore e tyre, q
379
E DREJTA CIVILE
nnkupton veprimin e ktyre t drejtave ndaj t gjithve, ergo omnes. Nga vetia e ktill e ktyre t drejtave rrjedh se mbrojtja juridike e tyre sht gjithprfshirse, vepron ndaj t gjithve. Titullari i t drejts sendore e ka pushtetin juridik ndaj sendit, dhe ky pushtet shprehet ndaj gjith t tjerve. Deri sa kto t drejta veprojn ndaj t gjithve, e jo vetm ndaj nj personi apo numrit t caktuar t personave, si edhe te t drejtat tjera absolute, detyrimi i personave tjer paraprakisht nuk dihet, prpos q veprimi i t gjith personave tjer ndaj titullarit t ksaj t drejte sht negativ, q nnkupton se t gjith personat tjer duhet t prmbahen nga fardo veprimi me t cilin do t cenohej e drejta sendore. N rast t cenimit t drejts subjektive sendore, qoft me marrjen e sendit apo me shqetsim t ushtrimit t drejts sendore mbi at send, titullari ka t drejt mbrojtje me padi, me krkes n aspektin material. T drejtat sendore si edhe e drejta n padi ndaj personave nga t cilt cenohen kto t drejta nuk vjetrsohet. 2. Parimi i numrit t kufizuar i t drejtave sendore Ky parim nnkupton se t drejtat sendore jan t caktuara nj pr nj me t drejtn objektive. Kjo nuk do t thot se numri i t drejtave sendore sht i njjt n t gjitha sistemet juridike. Mirpo, duke pasur parasysh faktin se ato jan t drejta absolute, me t drejtn objektive duhet prcaktuar se cilat jan ato t drejta dhe kujt i prkasin. N kt mnyr me legjislacionin e do sistemi juridik jan shprehimisht t parashikuara t drejtat sendore. Varsisht nga sistemi juridik ndryshon edhe numri i t drejtave sendore t cilat jan t parashikuara me legjislacion. Nga t gjitha t drejtat sendore, m kryesorja sht e drejta e pronsis, nga e cila arsye edhe, mund t themi, se ekziston n t gjitha sistemet juridike. T drejtat tjera sendore t cilat edhe rrjedhin nga e drejta e pronsis ndryshojn, varsisht nga sistemet juridike, prkatsisht legjislacionet ekzistuese. N t drejtn klasike, nga t drejtat sendore, kan qen t njohura e drejta e pronsis, e drejta e servitutit dhe e drejta e pengut. N t drejtn e sotme, prpos tyre, jan t parashikuar edhe t drejta tjera sendore si e drejta e ndrtimit, suprficies, e drejta e prons n kate, e drejta e prparsis s blerjes, ngarkesat sendore etj. Me legjislacionin e nj vendi mund t parashikohen edhe t drejta tjera sendore me t cilin
380
E DREJTA CIVILE
legjislacion, medoemos duhet rregulluar si prmbajtjen ashtu edhe mnyrn e fitimit, ndryshimit dhe shuarjes t do t drejts sendore t parashikuar me ligj. Parimi i numrit t kufizuar t t drejtave sendore nnkupton jo vetm se numri i ktyre t drejtave sht i kufizuar dhe i prcaktuar me legjislacionin e nj vendi por edhe se sht e rregulluar saktsisht edhe prmbajtja e ktyre t drejtave sendore, ashtu q edhe nuk sht e lejuar q palt, sipas dshirs s tyre, ta ndryshojn prmbajtjen e ktyre t drejtave nga ajo si sht parashikuar me ligj. 3. Parimi i publicitetit Nga vet fakti se t drejtat sendore jan t drejta absolute dhe veprojn ndaj t gjithve, jep t kuptohet se ato jan publike, t gjith t tjert duhet t din se kush sht titullar i t drejts sendore. Ky parim nnkupton se t drejtat sendore jan publike, jan t njohura pr t gjith. Te t drejtat sendore n paluejtshmri funksionin e publicitetit e luan regjistri i paluejtshmrive. T gjitha t drejtat apo ngarkesat n palujetshmri jan t regjistruara n kta regjistr. do person ka t drejt t marr informata prkitazi me shnimet n regjistr t paluejtshmrive. Askush nuk mund ti referohet mosinformimit prkitazi me t drejtat sendore n paluejtshmri nga fakti se nuk ka marr informata sipas regjistrit t paluejtshmrive, nga edhe i heq t gjitha pasojat juridike t sendit t paluajtshm i cili sht na qarkullimin juridik. Publiciteti i t drejtave sendore n sende t luajtshme sigurohet nprmjet t ushtrimit t pushtetit faktit - t posedimit ndaj nj sendi. Nga vet fakti se dikush e ka nj send t luajtshm n posedim nnkupton se e ka t drejtn sendore mbi at send dhe ajo e drejt sht e njohur pr t tjert. Manifestimi i publicitetit t t drejtave sendore n sendet e paluajtshme nga ai n sendet e luajtshme dallon nga vet fakti se pasojat juridike n rast gabimi nuk jan t njjta. Nga parimi i publicitetit rrjedh edhe parimi i mbrojtjes s prfituesit t s drejts n mirbesim, nga se prfitimi bazohet n regjistrin e paluejtshmrive pr sendet e paluajtshme dhe posedimin pr sendet e luajtshme.
381
E DREJTA CIVILE
4. Parimi i (specialitetit) caktueshmris s t drejtave sendore Ky parim i t drejts sendore nnkupton se t drejtat sendore mund t konstituohen vetm n sendet saktsisht t caktuara, n do send individualisht vemas t caktuar. Nj subjekt i caktuar ka t drejta sendore aq sa ka edhe sende individualisht t caktuar. Kjo dmth. se nuk ekziston e drejta e pronsis n grup sendesh , por n do send individualisht t caktuar nga ai grup sendesh. N rregull, objekti i t drejts sendore gjithmon sht individualisht dhe saktsisht i caktuar. Ky parim ka prjashtime nga se disa t drejta sendore mund t konstituohen edhe n t drejta, psh. e drejta e pengut n krkesa.
II. SENDET 1. Kushtet q di t ket kuptimin e sendit Kuptimi m adekuat pr sendet do t mund t konsiderohej se sendet jan pjes materiale t natyrs t cilat ndodhen n pushtetin e njeriut dhe n t cilat ekziston e drejta e pronsis ose ndonj e drejt tjetr subjektive civile. Nga nj definim i ktill rrjedh se me sende nnkuptojm pjest materiale t natyrs t cilat i plotsojn dy kushte. Kushti i par q duhet plotsuar sht kushti fizik q nnkupton se sendi duhet t jet pjes e bots materiale, me mundsi nnshtrimi pushtetit t njeriut, t jet nn kontrollin e njeriut. Nga kjo do t rrjedh se energjia e lir dhe elektriciteti i lir n natyr nuk jan sende n kuptimin juridiko civil. Mirpo, pr t pas di kuptimin e sendit nuk sht medoemos e nevojshme q ai send t kt ndonj form dhe t mund t preket. Ksisoj, sende jan edhe forcat natyrore dhe energjia n formn e elektricitetit, nxehtsis, gasit etj. nse ato mund ti nnshtrohen pushtetit t njeriut dhe t vihen n shrbim t njeriut. Kushti i dyt q duhet plotsuar sht kushti juridik, q nnkupton se ajo pjes e bots materiale e cila sht n pushtetin e njeriut njhersh duhet t jet edhe objekt i t drejts s pronsis ose ndonj t drejte tjetr subjektive civile. N kt aspekt, duke u bazuar n kto dy kushte, sipas nenit 141 t Kodit Civil t Republiks s Shqipris Send sht do gj q mund t prbj objekt pronsie ose i t drejts tjetr reale.
382
E DREJTA CIVILE
2. Ndarja e sendeve me rndsi pr t drejtn civile Ndarja e sendeve si objekte t s drejts civile dallon varsisht nga sistemi juridik dhe legjislacioni i nj vendi. Duke u nisur nga fakti se e drejta sendore rregullon marrdhniet ndrmjet subjekteve lidhur me sendet, ndarja e sendeve sht me rndsi t veant pr kt deg t s drejts. Sipas ligjit, lloji i sendeve sht me ndikim prkitazi me mnyrn e fitimit dhe shuarjes s t drejtave sendore, prmbajtjen e t drejts sendore, mbrojtjen e tyre, kompetencn dhe prbrjen e gjykats n rastet e vendosjes lidhur me ato etj. Varsisht nga qllimi ekonomik i sendit dhe duke pasur parasysh objektin e llojeve t caktuara t marrdhnieve juridike dallojm kto lloje t sendeve: a. T luajtshme dhe t paluajtshme. Kjo sht ndarja m kryesore e sendeve. N t drejtn ton pozitive nuk jepet kuptimi i sendeve t luajtshme dhe t paluajtshme. Kt e ka b teoria juridike dhe praktika gjyqsore, sipas s cils t luajtshme jan ato sende t cilat mund t barten nga nj vend n tjetrin pa dmtimin e substancs s tyre. Sende t paluajtshme nuk mund t barten nga nj vend n tjetrin, e t mos ndryshojn nga forma apo nga substanca. Send i paluajtshm sht toka dhe gjith ajo (sendet e luajtshme) q sht, n mnyr organike apo mekanike, e lidhur pr tokn. T gjitha sendet tjera q nuk bjn pjes ktu jan sende t luajtshme. Rndsia juridike e ksaj ndarjeje t sendeve sht e shumfisht. Sipas ligjit tretmani juridik i sendeve t paluajtshme sht m i rrept nga ai i sendeve t luajtshme. Edhe fitimi edhe humbja e te drejtave sendore n sendet e paluajtshme regjistrohet n regjistr t paluejtshmrive, ndrsa pr sendet e luajtshme nuk bhet kjo. Prndryshe, sipas t drejts ton, ky regjistrim i t drejts n paluajtshmri prfaqson mnyrn e fitimit t s drejts (modus acquirendi) (neni 33 i LBMJP). Prkundr ksaj mnyra e fitimit e sendeve t luajtshme sht m e thjesht, nevojitet vetm dorzimi i thjesht i sendit (neni 34/1 i LBMJP). Afatet pr fitimin e t drejts s pronsis n paluejtshmri mbi bazn e posedimit jan m t gjata se ato pr sendet e luajtshme. Fitimi i t drejts s pronsis nga jopronari sht e mundur vetm te sendet e luajtshme. Procedura trashgimore zhvillohet medoemos nse trashgimlnsi ka ln pasuri t paluajtshme e nse ka ln vetm pasuri t luajtshme nuk sht e thn t zhvillohet. Pr kontratn pr bartjen e t drejts s
383
E DREJTA CIVILE
pronsis n paluajtshmri ligji krkon formn e shkruar dhe vrtetimin e nnshkrimeve t palve n gjykat, gj q nuk krkohet pr sendet e luajtshme. Pr t vendosur n kontestet gjyqsore prkitazi me krkesat n sendet e paluajtshme kompetencn toksore e ka gjykata n territorin e s cils ndodhet paluajtshmria e cila sht objekt i asaj krkese, ndrsa vendndodhja e sendit t luajtshm nuk sht me ndikim n kompetencn vendore t gjykats. Tretmani juridik ndryshon nse sht objekt i pengut sendi i luajtshm nga ai i paluajtshm (hipoteka). Ndryshon edhe procedura e shitjes publike t sendit t paluajtshm nga ajo e sendit t luajtshm. b. Sendet n qarkullim dhe jasht qarkullimit. Kjo ndarje e sendeve bhet varsisht nga mundsia e qarkullimit juridik t sendeve. N rregull sendet jan n qarkullim juridik. Edhe sipas t drejts ton pozitive disa sende jan jasht qarkullimit. Kto jan sendet t cilat shrbejn pr prdorim t prgjithshm, pr shkak t vetive natyrale q kan, shrbejn pr plotsimin e nevojave t prgjithshme t njerzve. N kt grup t sendeve bjn pjes t mirat me interes t prgjithshm, andaj edhe, pr shkak t rndsis ekonomike shoqrore q kan, gzojn mbrojtje t veant dhe shfrytzohen n kushte dhe n mnyr si sht rregulluar me ligj. N grupin e sendeve jasht qarkullimit bjn pjes: rrugt publike, pavarsisht nse jan t kategorizuara apo jo, rrjedhat natyrale t lumenjve, liqejt natyral, urat, ujrat, tregjet, parqet, xehet dhe pasurit xehtare etj. Kjo ndarje e sendeve sht me rndsi pr t drejtn civile nga se n sendet jasht qarkullimit nuk mund t konstituohet as e drejta pronsore e as ndonj e drejt tjetr sendore, n kt aspekt as e drejta e posedimit, ashtu q subjektet nuk mund t ken t drejta sendore mbi kto sende, andaj edhe as q mund t krkohet mbrojtja gjyqsore e ndonj t drejte sendore mbi sendet jasht qarkullimit. c. Sendet e konsumueshme dhe t pakonsumueshme. T kunsumueshme jan ato sende qllimi ekonomik i t cilave sht t shpenzohen me nj prdorim, si jan gjrat ushqimore, pijet, paraja etj. Sendet e pakonsumueshme mund t prdoren m shum her, si jan: libri, ora, objekti banesor, etj. Kuptimi juridik i ksaj ndarje ndryshon nga ai fizik. Varsisht nga destinimi i njjti send mund t jet n nj rast i konsumueshm e n tjetrin i pakonsumueshm. Druri me destinim pr
384
E DREJTA CIVILE
nxemje sht send i konsumueshm, e ai me destinim pr ndrtimtari sht i pakonsumueshm. Kjo ndarje e sendeve sht me rndsi pr t drejtn civile nga se disa marrdhnie shoqrore mund t themelohen vetm n sendet e konsumueshme, ndrsa t tjerat vetm n ato t pakonsumueshme. Shfrytzimi i frutave mund t ekzistoj vetm n sendet e pakonsumueshme, e nse ka t bj me sendet e konsumueshme ather shndrrohet n marrdhnie detyrimore. Objekt i kontrats s huas mund t jen vetm sendet e konsumueshme, ndrsa objekt i kontrats s qiras mund t jen vetm sendet e pakonsumueshme. . Sendet e zvendsueshme dhe t pazvendsueshme. I zvendsueshm sht ai send nse n vend t tij mund t vije sendi tjetr i ngjashm pr nga tiparet, ngjashmria, destinimi dhe vlera. Nse kjo nuk sht e mundur ather kemi t bj me sende t pazvendsueshme. Sende t zvendsueshme jan automobili nga prodhimi serik deri sa sht n fabrik, libri i caktuar n librari, sasia e caktuar e llojit t caktuar t drithit, etj. Sende t pazvendsueshme jan piktura e caktuar e nj piktori, shtpia e caktuar n udhkryqin e rrugs s caktuar. Sendi mund t jet i pazvendsueshm nga aspekti subjektiv si psh. sendi i zvendsueshm i dhn pr kujtim, libri me mbishkrim t autorit etj. Rndsia juridike e ktij kategorizimi t sendeve sht me rndsi n rastet e shprblimit t dmit. Nse jan dmtuar sendet e zvendsueshme ato kompensohen n natyr. Te sendet e pazvendsuesh-me shprblimi i dmit gjithmon bhet n t holla.. dh. Sendet e ndashme dhe t pandashme. Sende t ndashme konsiderohen ato sende t cilat mund t ndahen fizikisht dhe secila pjes e fituar me ndarje ka vlern e vet n prpjestim me vlern e trsishme t ati sendi para ndarjes. Sende t ndashme jan shuma e caktuar e t hollave, toka, kaca e djathit etj. Sende i pandashm konsiderohet sendi i cili fizikisht nuk mund t ndahet n mnyr q secila pjes e fituar me ndarje e ka vlern qarkulluese n prpjestim me vlern qarkulluese t tersise..Kriteriumi i ndarjes s ktill sht juridik, prkatsisht ekonomik e jo fizik, pasi q n aspektin fizik nuk ka sende t pandashme, dhe se varsisht nga destinimi i njjti send n nj rast mund t jet i ndashm e n tjetrin i pandashm. Rndsia juridike e ksaj ndarje t sendeve sht te bashkpronsia dhe te detyrimet me m shum debitor
385
E DREJTA CIVILE
d. Sendet kryesore dhe t dors s dyt. Kryesor sht ai send i cili me at t dors s dyt e prbjn nj tersi n t ciln, nga aspekti i destinimit t caktuar, luan rolin kryesor. Send i dors s dyt sht sendi i luajtshm i cili sht i prcaktuar ti shrbej sendit tjetr kryesor. N rregull send kryesor sht ai send i cili sht me rndsi m t madhe ekonomike, si psh. drut n tok, pompa n biiklet etj. Kjo ndarje sht me rndsi juridike nga se n qarkullimin juridik, n rastet kur i nijeti person sht pronar edhe i sendit kryesor edhe i ati t dors s dyt, sendi kryesor e prcakton fatin e ati t dors s dyt dhe, nse nuk ka marrveshje tjetr, punt juridike prkitazi me sendin kryesor vlejn edhe pr ato t dors s dyt. e. Frutat. Jan lloj i veant i sendeve t dors s dyt t cilat i jep periodikisht sendi kryesor dhe t cilat jan t destinuara t ndahen nga ai. Frutat mund t jen natyrale, si frutat nga bimt dhe shtazt dhe artificiale, si prodhimet periodike nga puna e njeriut. Prpos ktyre kemi edhe frutat civile, e kto jan t ardhurat periodike n t holla nga ndonj send apo nga ndonj e drejt, si jan kamata, qiraja, etj. Deri sa nuk ndahen frutat natyrale jan pjes prbrse t sendit kryesor dhe e ndajn fatin e tij juridik. Me rastin e ndarjes bhen sende n vete dhe si t tilla mund t jen objekt i punve juridike t veanta. N parim, frutat i takojn pronarit t sendit kryesor, mirpo ka edhe t drejta subjektive t tilla n baz t s cilave frutat u takojn ndonj personi tjetr (shfrytzimi i frutave, qiraja). Rndsia juridike e frutave sht te kthimi i sendeve, rei vindikacio, varsisht nse poseduesi jopronar ka qen n mirbesim apo keqbesim.
III. POSEDIMI (Possesio). 1. Kuptimi dhe rndsia e posedimit Juridikisht posedimi ka dallim t madh nga pronsia. Ksisoj, posedimi nnkupton pushtetin faktik t nj personi ndaj nj sendi apo nj t drejte, n dallim nga pronsia e cila nnkupton pushtetin juridik t nj personi ndaj nj sendi. Nga kjo rrjedh se te posedimi sht i nevojshm t ekzistoj pushteti faktik, ndrsa te pronsia pushteti juridik.
386
E DREJTA CIVILE
Posedimi ekziston pavarsisht nga ajo nse poseduesi ka apo jo edhe t drejt n posedim, prkatsisht nse pushtetin faktik e ushtron mbi bazn e ndonj t drejte. Pronari i nj sendi, sipas rregullit, njhersh sht edhe posedues, nga se kt autorizim e ka nga e drejta e pronsis, mirpo gjithmon nuk ndodh kshtu. Nj person mund ta ket t drejtn e pronsis n nj send e mos ta ket pushtetin faktik ndaj atij sendi dhe e kundrta, ta ket pushtetin faktik e mos ta ket t drejtn e pronsis, pasi q posedimi sht nj fakt e jo e drejt. Instituti i posedimit sht me rndsi t shumfisht: Posedimi prfaqson mjetin dhe formn pr bartjen e pronsis n sendet e luajtshme (neni 34/1 i LBMPJ); Nprmjet t posedimit te sendet e luajtshme vjen n shprehje parimi i publicitetit i t drejtave sendore; Poseduesi gzon prezumimin e pronarit t nj sendi apo bartsit t nj t drejte reale, deri sa mos t vrtetohet e kundrta; Posedimi si fakt juridik, n rrethana t parashikuara me ligj, prodhon efekte juridike t dobishme pr poseduesin - posedimi i ligjshm dhe me mirbesim, apo s paku ai me mirbesim, pas kalimit t afateve t caktuara ligjore, shndrrohet n pronsi (neni 28 i LBMPJ); Nse sendi i luajtshm ka dal nga pushteti faktik i poseduesit pa vullnetin e tij, mbi at send nuk mund ta fiton pronsin as personi i cili ka qen me mirbesim me rastin e marrjes s ati sendi n pushtetin faktik t tij; Poseduesi i nj sendi apo nj t drejte gzon t drejtn n mbrojtje juridike deri sa e ka pushtetin faktik ndaj atij sendi apo t drejte; Poseduesi ka prgjegjsi t prezumuar pr dmin e shkaktuar nga sendi i rrezikshm (pavarsisht nga fakti kush sht pronar i sendit t rrezikshm, pr dmin eventual t shkaktuar nga ai, prgjegjs sht poseduesi i atij sendi).
2. Objekti i posedimit Objekt i posedimit mund t jet do send n qarkullim. Nse n nj send sht e mundur pronsia, ose ndonj e drejt tjetr sendore ose
387
E DREJTA CIVILE
detyrimore q ka t bj me shfrytzimin e sendit, n at send sht i mundur edhe posedimi. Ligji i zbatueshm dallon posedimin e sendit dhe posedimin e s drejts. N kt aspekt posedimi i sendit nnkupton pushtetin e plot faktik ndaj nj sendi. Mirpo, nse personi i caktuar nuk e ka pushtetin e plot faktik mbi sendin ,por vetm ndonj pushtet tjetr t kufizuar i cili prfaqson prmbajtjen e ndonj t drejte sendore prkitazi me at send, kjo prfaqson posedimin e s drejts. Sipas ligjit n fuqi, nga posedimi i s drejts kemi vetm posedimin e t drejts t servituteve reale (neni 70 i LBMPJ). Posedimin e t drejts e ka edhe trashgimtari pasi q konsiderohet posedues nga momenti i vdekjes s trashgimlnsit, pavarsisht nga fakti q nuk e ka pushtetin faktik (neni 73 i LBMJP). 3. Ndarjet e posedimit varsisht nga llojet Posedimi i ligjshm dhe jo i ligjshm
Sipas ligjit duhet plotsuar dy kushte pr t qen posedimi i ligjshm. Kushti i par pr t qen i ligjshm posedimi sht q t ket mbshtetje n nj pun t vlefshme juridike t nevojshme pr fitimin e t drejts s pronsis ( sht posedues i ligjshm personi i cili sendin e luajtshm e ka marr me kompensim nga jopronari i cili merret me tregtin e atij sendi). Kushti tjetr sht q mos t jet fituar me dhun, mashtrim apo me keqprdorim t mirbesimit. Pr t qen posedues i ligjshm i nj sendi t luajtshm nuk mjafton vetm baza juridike kontrata e blerjes, nga se vetm me kontratn nuk fitohet pronsia por vetm e drejta n posedim. Pr t qen i ligjshm duhet b edhe dorzimin n mnyrn e lejuar ligjore, e jo t jet marr me dhun, mashtrim apo keqprdorim t mirbesimit (neni 72/1 i LBMJP) . N t kundrtn nga ajo q u tha m sipr posedimi sht i kundrligjshm. Kjo ndarje sht me rndsi te fitimi i t drejts n baz t posedimit,.
388
E DREJTA CIVILE
- Posedimi i drejt dhe me t meta Posedimi me t meta sht ai i cili sht fituar me forc, me mashtrim apo me keqprdorim t besimit, q nnkupton se fjala sht edhe pr posedim t paligjshm. Nse posedimi nuk sht fituar n kt mnyr ather fjala sht pr posedimin e drejt. Edhe kjo ndarje sht me rndsi te fitimi i t drejts, si asaj t pronsis (neni 28 i LBMJP) ashtu edhe t servitutit (neni 54 i LBMJP) n baz t posedimit. Posedimi i pavarur (autonom) dhe bashkposedimi
N kuptim t nenit 70 par. 4 t LBMJP rrjedh se edhe disa persona mund t jen posedues t nj sendi apo nj t drejte, q nnkupton se, prpos mundsis q nj person t jet posedues i nj sendi apo nj t drejte, ekzistonmundsia q disa persona t jen bashkposedues i nj sendi apo nj t drejte. Te posedimi autonom, poseduesi i prjashton t gjith personat tjer nga pushteti faktik ndaj ati sendi. Te bashkposedimi disa persona e ushtrojn pushtetin faktik mbi sendin, n mnyr q donjri bashkposedues sht i kufizuar me pushtetin faktik t bashkposeduesve tjer. Kjo ndarje e posedimit sht me rndsi prkitazi me vllimin e t drejtave dhe marrdhnieve mes bashkposeduesve. - Posedimi i drejtprdrejt dhe i trthort Varsisht nga raporti hapsinor me sendin, ligji dallon posedimin e drejtprdrejt dhe t trthort. Posedues i drejtprdrejt sht ai i cili personalisht dhe drejtprdrejt e ushtron pushtetin faktik ndaj nj sendi. Prkundr ksaj, poseduesi i trthort e ushtron pushtetin faktik mbi sendin nprmjet t tjetrit (neni 70/2 i LBMJP). Poseduesi i trthort gzon mbrojtjen gjyqsore t posedimit edhe n raport me poseduesin e drejtprdrejt, edhe n raport me personat e tret, sipas gjendjes s fundit t posedimit t krijuar me pun juridike, n t cilin rast nuk ka ndikim vlefshmria e puns juridike pr krijimin e posedimit, si dhe rrethana se personi i tret e ka penguar poseduesin e trthort me plqimin e poseduesit t drejtprdrejt. Kjo ndarje sht me rndsi juridike prkitazi me marrdhniet
389
E DREJTA CIVILE
mes poseduesit t drejtprdrejt dhe atij t trthort. - Posedimi me mirbesim dhe keqbesim Posedimi sht me mirbesim nse poseduesi mendon se nuk sht vetm posedues por edhe titullar i ndonj t drejte sendore, pra duhet vrtetuar se, n baz t t gjitha rrethanave t rastit konkret, poseduesi nuk ka mund t dyshon se nuk sht titullar i s drejts. Posedimi sht me keqbesim ather kur poseduesi din ose, n baz t t gjithave rrethanave t rastit, patjetr sht dasht t din se nuk ka t drejt t posedon sendin. Poseduesi me mirbesim bhet posedues me keqbesim nga momenti kur i dorzohet padia pr kthimin e sendit, me kusht q ta humb kontestin. Kjo ndarje sht me rndsi te fitimi i t drejts n baz t posedimit dhe prkitazi me t drejtat dhe detyrimet me rastin e kthimit t sendit pronarit. Mirbesimi supozohet deri sa nuk vrtetohet e ndryshe. 4. Pozita juridike e poseduesit me mirbesim dhe atij me keqbesim Pozita juridike e poseduesit me mirbesim ndryshon n disa aspekte nga ajo e poseduesit me keqbesim. Si n sendet e luajtshme, ashtu edhe n ato t paluajtshme, mbi bazn e posedimit, pas kalimit t afatit t parashikuar ligjor, mund ta fitoj vetm poseduesi me mirbesim. (neni 28 i LBMJP). Pavarsisht nga kalimi i kohs poseduesi me keqbesim nuk mund asnjher, nga shkaku se pr nj koh ka qen posedues, ta fitoj t drejtn e pronsis. Pozita mes tyre vemas ndryshon prkitazi me t drejtat dhe detyrimet q kan me rastin e kthimit t sendit pronarit. N kt mnyr, poseduesi me mirbesim ka detyrim tia kthen pronarit sendin bashk me frutat q ndodhen n at send n momentin e paraqitjes s padis pr kthimin e atij sendi. Pr frutat t cilat i ka marr nga ai send, ndaj pronarit t atij sendi nuk ka kurrfar detyrimi. Poseduesi me mirbesim nuk ka detyrim ndaj pronarit n emr t kompensimit pr shfrytzimin e sendit, e as nuk ka prgjegjsi pr dmtimin apo shkatrrimin e sendit gjat kohs s posedimit t tij me mirbesim, nga se ndaj sendit sht sjell si pronar, e pronari ka t drejt edhe ta shkatrroj
390
E DREJTA CIVILE
sendin pronar i t cilit sht, psh. poseduesi me mirbesim nuk ka detyrim ta kthen apo kompenson automobilin t cilin e ka shkatrruar plotsisht n aksident. Sa i prket t drejtave, poseduesi me mirbesim ka t drejt n kompensimin e shpenzimeve t domosdoshme q ka pasur pr mirmbajtjen e sendit si dhe n kompensimin e shpenzimeve prfituese t bra me qllim t rritjes s vlers, deri n lartsi t vlers s rritur. Kompensimi i shpenzimeve t domosdoshme dhe t atyre prfituese do t paguhet pr aq sa ato tejkalojn lartsin e prfitimeve q ka pasur poseduesi nga ai send. Pr kompensimin e shpenzimeve t bra pr knaqsi t vetn dhe me qllim t zbukurimit t sendit ka vetm nse sht rritur vlera e sendit dhe n lartsi t rritjes s vlers. Poseduesi me mirbesim ka t drejt ta mbaj sendin deri sa nuk i paguhen shpenzimet e domosdoshme dhe prfituese q ka pasur n lidhje me mirmbajtjen e sendit (neni 38 i LBMJP). Prkundr ksaj, poseduesi i pandrgjegjshm jo vetm q ka detyrim tia kthej pronarit sendin bashk me frutat q ndodhen n at (krkes kjo e natyrs juridike sendore), por ka detyrim tia kompensoj vlern e t gjitha frutave t marra dhe t shpenzuara gjat kohs sa ka qen posedues me keqbesim (krkes juridiko detyrimore fitimi i humbur). Ai sht prgjegjs ndaj pronarit pr fardo dmtimi apo shkatrrimi t sendit, prpos nse vrtetohet se ky dm do t shkaktohej edhe sikur sendi t ndodhej te pronari. Sipas ligjit edhe poseduesi i pandrgjegjshm ka t drejt n disa shpenzime q i ka pasur lidhur me sendin. Ai ka t drejt n kompensimin e shpenzimeve t domosdoshme, pasi q ato shpenzime do t shkaktoheshin edhe sikur sendi t ishte te pronari. Sa i prket shpenzimeve n t mir t sendit me t cilat sht rritur vlera e sendit, poseduesi i pandrgjegjshm mund ti krkoj ato vetm nse jan me interes personalisht pr pronarin, prndryshe nuk ka t drejt n kompensimin e tyre. Poseduesi i pandrgjegjshm nuk ka t drejt n kompensimin e shpenzimeve t bra pr knaqsi t vetn apo pr zbukurimin e sendit por, nse mund t ndahen pa dmtimin e sendit, mund ti ndaj nga sendi dhe ti merr. 5. Fitimi dhe humbja e posedimit Posedimi fitohet me marrjen n pushtetin faktik t nj sendi apo
391
E DREJTA CIVILE
nj t drejte. I vetmi prjashtim nga kjo rregull sht te trashgimia. Trashgimtari konsiderohet posedues i nj sendi apo nj t drejte nga momenti i vdekjes s trashgimlnsit, pavarsisht nga koha kur do ta ket edhe pushtetin faktik (neni 73 i LBMJP). Sipas ksaj dispozite ligjore trashgimtari, nga momenti i trashgimlensit, fiton t njjtin lloj t posedimit t cilin e ka pasur trashgimlnsi. Prndryshe deri te marrja n pushtetin faktik t nj sendi apo nj t drejte mund t vij me pun juridike, me trashgim ose me pushtim. Posedimi humbet kur poseduesi pushon t ushtron pushtetin faktik ndaj nj sendi (neni 74 i LBMJP). Posedimi nuk humbet n rastet kur poseduesi, prkundr dshirs s tij, prkohsisht i sht b e pamundur t ushtron pushtetin faktik ndaj atij sendi. Humbja e posedimit mund t bhet sipas dshirs dhe kundr dshirs s poseduesit t deriathershm. Sipas dshirs sht nse poseduesi e braktis sendin. Kundr dshirs posedimi humbet nse personi i tret ia merr sendin nga posedimi (vjedhja) ose nse e humb sendin q e ka pasur n posedim. 6. Mbrojtja gjyqsore e posedimit do posedim sht i mbrojtur nga marrja e sendit kundr dshirs s poseduesit apo nga trazimi (shqetsimi) i poseduesit i cili kryhet pa marrjen e sendit, nse marrja apo trazimi juridikisht nuk jan t lejuara (neni 75 i LBMJP). Nga kjo rrjedh se poseduesi i sendit apo t drejts ka t drejt n mbrojtje nga trazimi ose marrja e posedimit. Marrja e sendit ka pr rrjedhim humbjen e posedimit t sendit, psh. marrja e kundrligjshme e sendit me prdorim t forcs, me krcnim, me vjedhje, etj. Trazimi nnkupton do pengim t posedimit i cili nuk rezulton me marrjen e sendit, psh. kalimi npr tok t huaj, lshimi i ujerave t zeza n tok t huaj, pengimi n shfrytzimin e drits, etj. Si me rastin e marrjes s posedimit ashtu edhe me rastin e trazimit themi se fjala sht pr pengim posedimi. Mbrojtja e posedimit mund t bhet n dy mnyra: a. me vetmbrojtje ose b. n mnyr institucionale. Mbrojtja institucionale mundsohet nprmjet t gjykatave. Qllimi i mbrojtjes gjyqsore nga pengim posedimi sht moslejimi,
392
E DREJTA CIVILE
prkatsisht evitimi i vetgjyqsis. Mbrojtja gjyqsore mundson kthimin e gjendjes s fundit cila ka ekzistuar para sulmit n posedim. Varsisht nga fakti se poseduesi mund t pengohet me marrjen e posedimit apo me pengim (trazim) t posedimit, edhe mundsia e mbrojtjes me padi sht e dyllojshme: 1. Padia pr shkak t marrjes s posedimit (sendit). a. Posedues sht poseduesi i mparshm, b. I paditur sht poseduesi i tanishm, c, Krkesa: Kthimi i sendit, . Provat: Se posedues sht i padituri i cili ia ka marr posedimin paditsit (se paditsi e ka pasur posedimin), d. Kundrshtimet: Kundrshtimet e prgjithshme pr padi poseduese, dh. Afatet prekluzive: subjektiv 30 dit, objektiv 1 vit, e. Afati pr paraqitjen e propozimit pr ekzekutim: 30 dit pas kalimit t afatit pr prmbushje vullnetare. 2. Padia pr mbrojtjen e posedimit, me rastin e trazimit, pengimit n posedim. a. Paditsi: Poseduesi, b. I padituri: Personi i cili pengon apo ai sipas urdhrit t cili bhet pengimi, c. Krkesa: (1). Ndrprerja e pengimit, (2). Kthimi n gjendjen e mparshme (3). Ndalesa e pengimit n t ardhmen nn krcnimin e shqiptimit t dnimit me gjob, . Provat: Posedimi, pengimi i shkaktuar, d. Kundrshtimet: (1). Mungesa e legjitimitetit aktiv apo pasiv, (2). Mungesa e moslejueshmris, dh. Afatet: Si te padia paraprake. 7. Specifikat e procedurs pr pengim posedimi Rregullat e procedur n kontestet pr pengim posedimi jan parapar n pjesn e III-t t Ligjit t Procedurs Kontestimore ku
393
E DREJTA CIVILE
parashifen rregullat pr procedura t posame , dhe at nga neni 478 prfundimisht me nenin 483 . Nse n kt pjes t ligjit nuk ekzistojn dispozita t veanta, n kto konteste zbatohen dispozitat tjera t LPK. Padia pr pengim posedimi mund t paraqitet nga dy arsye: a. Pr shkak t marrjes s sendit, prkatsisht privimit n tersi nga ushtrimi i t drejts s mparshme t poseduesit dhe b. Kufizimit t posedimit t sendit apo ushtrimit t ndonj t drejte t shkaktuar me trazim ose pengim t posedimit t qet t mparshm nga i padituri (neni 75 i LBPJP). Paraqitja e padis pr pengim posedimi sht me afat t kufizuar, ashtu q kjo padi mund t paraqitet brenda 30 ditsh nga dita kur paditsi ka kuptuar pr pengimin e shkaktuar dhe kryesin (afati subjektiv), prkatsisht brenda nj viti nga dita e pengim posedimit (afati objektiv). Padia e paraqitur pas afateve t msiprme duhet hedh posht si e pasafatshme (neni 77 i LBMJP) N kontestet pr pengim posedimi gjykata shqyrton gjendjen e fundit faktike, me qllim t mbrojtjes s saj si dhe aktin e pengim posedimit t ndrmarr nga i padituri, prkatsisht nse veprimi apo mosveprimi (prmbajtja) i t paditurit prfaqson aktin e pengim posedimit. Gjykata nuk shqyrton t drejtn n posedim, bazn juridike t posedimit, ndrgjeshmrin apo jondrgjeshmrin e posedimi si dhe krkesat eventuale pr dmshprblim (neni 480 i LPK dhe 78 i LBMJP). Nse i padituri bn kundrshtim se paditsi ia ka marr posedimin me forc, me mashtrim apo fshehtazi, gjykata prjashtimisht do t shqyrton lidhur me kt kundrshtim nsa nuk kan kaluar 30 dit nga dita kur ai e ka kthye sendin n posedim (neni 78). Procedura n kontestet pr pengim posedimi sht e natyrs urgjente, ka qllim q sa m shpejt t rivendoset gjendja ekzistuese para shaktimit t pengim posedimi, gj q edhe sht parashikuar afati subjektiv pr paraqitjen e padis, 30 dit, prkatsisht objektiv prej nj viti. Afatet pr prmbushjen e detyrimit, varsisht nga rasti, jan m t shkurta se zakonisht. Afati pr paraqitjen e ankess sht 7 dit (neni 481.2 i LPK). Propozimi pr ekzekutim me t cilin do t krkohej ekzekutim i aktvendimit nga kontesti pr pengim posedimi, me t cilin i sht urdhrua t paditurit t ndrmerr veprimin e caktuar duhet t paraqitet brenda 30 ditsh pas kalimit t caktuar pr kryerjen e atij veprimi.
394
E DREJTA CIVILE
Vetm n kontestet pr pengim posedimi forma e vendimit t gjykats sht aktvendimi (neni 142.3 i LPK), n t gjitha kontestet tjera vendoset me aktgjykim. Kundr aktvendimeve t marra n kontestet pr pengim posedimi nuk sht i lejuar revizioni (neni 481.4 i LPK). N kto konteste lejohet prsritja e procedurs vet nga shkaqet ew prcaktuara n nenin 323 pika a. dhe b. t ktij ligji, brenda afatit prej 30 ditsh dita e plotfuqishmris (neni 483 i LPK). 9. Masat e prkohshme Ligji i Procedurs Kontestimore n fuqi, n pjesn ku jan parapar rregulla t posame pr kontestet pr pengim posedimi, e as n ndonj pjes tjetr, nuk ka parashikuar mundsin e caktimit t masave t prkohshme. Nga kjo arsye kt mundsi duhet shfrytzuar n baz t dispozitave t Ligjit t Procedurs s Ekzekutikit (LPE), ku sht parapar mundsia e caktimit t mass s prkohshme me qllim t sigurimit t krkess. 8. Vetmbrojtja Poseduesi ka t drejt n vetmbrojtje ndaj ati i cili e trazon apo ia merr posedimin, me kusht q rreziku t jet i drejtprdrejt, vetmbrojtja t jet e domosdoshme dhe q vetmbrojtja t jet n pajtueshmri me rrethanat e imponuara (neni 76 i LBMJP). Me rastin e vetmbrojtjes me qllim t evitimit t sulmit nga posedimi duhet pasur kujdes dhe tentuar q t mos dmtohen sendet e sulmuesit e as ti shkaktohen atij lndime trupore. Vetmbrojtja nnkupton t drejtn e poseduesit, n rastin kur i sht marr sendi, q at send ta kthen n posedim t vetin. Kjo mund t bhet vetm brenda nj kohe t caktuar. N rastet kur sht marr sendi i luajtshm, poseduesi mundet n vazhdim, pasi sht marr ai send, ta kthen at n posedim t vetin. Te sendet e paluajtshme poseduesit i lejohet q menjher pasi sht marr ai send i paluajtshm, t angazhohet ta kthen at n pushtetin faktik t vetin. Kthimi si i sendit t luajtshm edhe t paluajtshm mund t bhet brenda afatit pr padi pr pengim posedimi 30.ditsh.
395
E DREJTA CIVILE
IV. PRONSIA 1. Kuptimi dhe prmbajtja e t drejts s pronsis E drejta e pronsis nnkupton pushtetin e plot juridik t nj personi ndaj nj sendi. E drejta e pronsis sht e drejt absolute pronsore. Personi i cili e ka pushtetin juridik ndaj nj sendi, n rregull, ai e ka edhe pushtetin faktik, mirpo kjo nuk ndodh gjithmon, nga se edhe pse e ka pushtetin juridik, mund mos ta ket at faktik. Aktualisht e drejta e pronsis tek ne sht e rregulluar me Ligjin mbi Bazat e Marrdhnieve Juridike Pronsore (LBMJP). E drejta e pronsis ndaj nj sendi nuk prfaqson vetm t drejtn mbi at send por, si marrdhnie juridike, prfaqson edhe marrdhnien themelore, m t rndsishme juridike pronsore. Prmbajtja e t drejts s pronsis sht parashikuar n nenin 3 t LBMJP, sipas t cilit nen edhe sht prcaktuar se ajo sht e drejt nga e cila pr pronarin rrjedhin autorizimet: a. q ai sendin pronar i t cilit sht 1. ta mbaj, 2. ta shfrytzoj dhe 3. t disponoj me at. Kto t drejta dhe kto autorizime n nj mnyr i kufizohen pronarit brenda kufijve t prcaktuar me ligj, si sht parashikuar n nenin 8 t t njjtit ligj. Kushtetuta e Republiks s Kosovs prkitazi me t drejtn e shfrytzimit t prons ka prcaktuar se shfrytzimi i prons do t rregullohet me ligj, n pajtim me interesin publik (neni 46/2 i Kushtetuts). Duke prcaktuar tri autorizimet e pronarit si msipr, ligji ka parapar edhe mbrojtjen gjenerale t drejts s pronsis, prkatsisht detyrimin e donjrit t prmbahet nga cenimi i ksaj t drejte, pasi q ajo vepron ndaj t gjithve. 2. Subjektet e t drejts s pronsis LBMJP ka hy n fuqi n vitin 1980, andaj edhe ai sht prplot elemente t sistemit monist, far ka qen n kohn e nxjerrjes s tij. Kjo vemas vjen n shprehje me rastin e prcaktimit t subjekteve t s drejts s pronsis, prkatsisht se kush mund t jet barts i ksaj t
396
E DREJTA CIVILE
drejte dhe ka mund t jet objekt i saj. Subjekt i t drejts s pronsis, n radh t par, mund t jet qytetari si person fizik (neni 9 dhe 10 i LBMJP). Barts t drejts s pronsis mund t jen edhe personat juridik, t regjistruar si t till n regjistrin prkats si sht rregulluar me ligj. Sipas ktij ligji, barts t drejts s pronsis mund t jen edhe shoqatat e qytetarve. N baz t Kushtetuts s Republiks s Kosovs edhe personat fizik t huaj mund t sigurojn t drejtn e pronsis, n pajtim me ligj ose marrveshje ndrkombtare (neni 121 i Kushtetuts). Varsisht nga forma e prons Kushtetuta e Republiks s Kosovs prcakton edhe bartsin e t drejts s prons. N kt aspekt sipas nenit 159/1, t gjitha ndrmarrjet q kan qen n pronsi shoqrore para hyrjes n fuqi t Kushtetuts, do t privatizohen. Sipas par. 2 t ktij neni, t gjitha interesat n pronsi shoqrore n prona dhe ndrmarrje n Kosov, do t jen n Pronsi t Republiks s Kosovs. Republika e Kosovs i ka n pronsi t vetn edhe t gjitha ndrmarrjet publike (neni 160 par. 1 i Kushtetuts). Sipas par. 2 t ktij neni edhe komuna mund t jet barts i t drejts s prons. 3. T drejtat e tjera t pronarit t objektit banesor t ndrtuar n baz t ligjit n pronsi shoqrore LBMJP, prpos t drejts s pronsis, parasheh dhe rregullon pr raste t caktuara edhe t drejtn e shfrytzimit. E drejta e shfrytzimit sht parashikuar dhe rregulluar edhe prkitazi me t drejtn e shfrytzimit t toks ndrtimore n pronsi shoqrore n t ciln sht ndrtuar ndrtesa n t ciln e ka t drejtn e pronsis personi fizik. Sipas nenit 12/1 t LBMJP, pronari i objektit t ndrtuar n baz t ligjit n pronsi shoqrore, ka t drejt shfrytzimi t toks nn objekt si dhe t pjess tjetr t toks e cila shrben pr shfrytzimin e rregullt t objektit, deri sa t ekziston ai. Edhe pse kjo e drejt nuk bn pjes n t drejtat themelore pronsore juridike, sht rregulluar me kt ligj nga fakti se kt nuk e rregullon ndonj ligj tjetr si dhe nga fakti se kjo e drejt e shfrytzimit sht e lidhur me t drejtn e pronsis n objekt, qoft ai banesor apo afarist, t ciln prndryshe e rregullon ky ligj. Pr t fituar t drejtn e shfrytzimit t toks n pronsi shoqrore si m sipr duhet plotsuar disa kushte. N radh t par, personi q e ka
397
E DREJTA CIVILE
ndrtuar objektin sht dasht t ket t drejt ndrtimi t atij objekti, qoft mbi bazn se n kohn e ndrtimit ajo tok ka qen n pronsi t tij e m von ka kaluar n pronsi shoqrore, apo n kohn e ndrtimit ka qen pron shoqrore e ndrtuesit i sht ndar n shfrytzim me vendim t organit shtetror, me qllim t ndrtimit t objektit. Kjo nnkupton se objekti sht ndrtuar n baz t lejes pr ndrtim. Kusht tjetr sht q ndrtuesi i objektit ta ket t drejtn e pronsis mbi at objekt. Ma plotsimin e ktyre dy kushteve pronari i ndrtess ka t drejt t shfrytzon tokn ndrtimore nn objekt dhe t pjess tjetr e cila shrben pr shfrytzimin e rregullt t ktij objekti (oborrit). Kt t drejt e ka deri sa t jet objekti ndrtimor. E drejta e shfrytzimit t toks ndrtimore n pronsi shoqrore, n t ciln sht ndrtuar objekti ndrtimor n baz t ligjit, mund t bartet, mirpo jo ndaras nga e drejta e pronsis n objekt, nga se me kalimin e t drejts s pronsis n objekt n personin tjetr, automatikisht kalon edhe e drejta e shfrytzimit t toks ndrtimore n pronsi shoqrore. 4. Bashkpronsia, prona e prbashkt dhe prona n etazhe Prpos rasteve kur nj person e ka t drejtn e pronsis n nj send, ndodh q disa persona t kan t drejtn e pronsis n t njjtin send. N kt aspekt sipas LBMJP dallojm: Bashkpronsin, Pronn e prbashkt dhe T drejtn e prons n kate.
- Bashkpronsia sht institut juridik i cili nnkupton se m shum veta e kan t drejtn e bashkpronsis n nj send t pandar e pjesa e secilit nga ata sht e prcaktuar n pjes ideale, pasi q sendi nuk sht realisht i ndar. T drejtn e pronsis e kan t gjith bashkpronart dhe asnjri nga bashkpronart nuk sht pronar i gjith sendit (neni 13 i LBMJP). Nse pjest e bashkpronarve nuk jan t caktuara as n pjes ideale, vetm thuhet se jan bashkpronar pa u prmend pjest ideale t tyre, supozohet se jan bashkpronar n pjes t barabarta, deri sa nuk vrtetohet ndryshe (neni 13 par. 2 i LBMJP). Ka mjaft konteste gjyqsore kur njri nga bashkpronart, pjesa e t cilit nuk sht e caktuar n mnyr ideale, padit bashkpronart tjer dhe
398
E DREJTA CIVILE
krkon t vrtetohet pjesa ideale e tij n krahasim me pjest e bashkpronarve tjer. T drejtat e bashkpronarve jan t drejta pronsore, me nj prkufizim q t drejtat e bashkpronarve jan n nj bashksi juridike t interesave t bashkpronarve tjer. donjri bashkpronar e ka t drejtn individuale n sendin, n mnyr q ajo duhet patjetr harmonizuar me t drejtat e bashkpronarve tjer. N kt mnyr bashkpronari ka t drejt q sendin ta mbaj dhe ta shfrytzoj bashk me bashkpronart tjer, n proporcion me pjesn e vet q e ka, duke mos cenuar t drejtn e bashkpronarve tjer. Asnj nga bashkpronart nuk mund t jet posedues i vetm, prpos nse nuk merren vesh ndrmjet veti pr kt. Ai mund t disponoj me pjesn e vet pa plqimin e t tjerve mirpo, n rast t shitjes s pjess s vet, tjert e kan t drejtn e prparsis s blerjes, vetm nse ashtu sht parapar me ligj. Nse bashkpronari disponon me gjith sendin pa marrveshje me bashkpronart tjer, disponimi i ktill prfaqson disponimin e paautorizuar t personit me sendin e huaj. T drejtn e shfrytzimit e ka bashk me bashkpronart tjer, varsisht nga pjesa n t ciln e ka t drejtn e bashkpronsis. Bashkpronart bashkarisht administrojn me sendin t cilin e kan n bashkpronsi.. Pr ndrmarrjen e veprimeve me qllim t administrimit t rregullt me sendin krkohet plqimi i atyre q kan mbi 50%.. Nse nuk ka marrveshje, vendos gjykata n procedurn jokontestimore. Pr veprimet tjera jasht administrimit t rregullt si shitja, dhnie me qira, etj. krkohet plqimi i t gjith bashkpronarve, pavarsisht nga madhsia e pjesve q kan. Bashkpronari ka t drejt n do koh, pa plqimin e t tjerve, t krkon ndarjen e sendit, prpos n kohn e cila do t ishte n dm t bashkpronarve tjer. Kjo e drejt nuk vjetrsohet, njhersh sht nule kontrata me t ciln bashkpronari heq dor nga ndarje e sendit n bashkpronsi (neni 16 i LBMJP). Ndarja bhet sipas marrveshjes e nse nuk arrihet ajo, bhet n procedur jokontestimore nprmjet t gjykats. Nse ndarja fizike nuk sht e mundur, bhet ndarja civile, sendi shitet n ankand publik e t hollat e marra i ndajn bashkpronart varsisht nga pjest q kan. E drejta e bashkpronsis mund t fitohet me przierjen e sendeve t disa vetave, me pun juridike (blerje t prbashkt), me trashgim, etj.
399
E DREJTA CIVILE
-Prona e prbashkt nnkupton t drejtn e pronsis t disa personave n nj send t pandar, pjest e t cilve paraprakisht nuk jan t caktuara por mund t prcaktohen. (neni 18 i LBMJP). Prona e prbashkt vetm prmendet dhe jepet kuptimi i saj n dispozitn e siprshnuar. Normat t cilat e rregullojn kt n detale ndodhen n ligje tjera. Kjo form e prons ekziston vetm n rastet shprehimisht t prcaktuara me ligj dhe rregullohen me ato ligje, varsisht nga materia t ciln e rregullojn. Te prona e prbashkt, n rastet e prcaktuara me ligj, m shum persona e kan t drejtn e pronsis n nj send, ashtu q e drejta e pronsis u takon t gjithve atyre s bashku. Pronart e prbashkt administrojn dhe disponojn me sendin bashkarisht, me vendim unanim, nse me ligj nuk sht parashikuar ndryshe pr rastet konkrete. Pronari i prbashkt nuk e ka pjesn e vet t veant. Ai sht pronar i tr sendit i prkufizuar me t drejtn e pronsis t pronarve tjer t prbashkt, nga kjo arsye edhe nuk mundet t disponoj me asnj pjes t prons s prbashkt pa plqimin e pronarve tjer t prbashkt. Pr detyrimet eventuale t sendit t prbashkt pronart e prbashkt prgjigjen silodarisht. Sikur te bashkpronsia, pronari i prbashkt ka t drejt t krkoj ndarjen e prons s prbashkt, e cila edhe bhet n t njjtn mnyr. Sipas t drejts ton, prona e prbashkt paraqitet n baz t ligjit dhe ekziston n kto forma: a. Prona e prbashkt e antarve t familjes; b. Prona e prbashkt e bashkshortve dhe c. Prona e prbashkt e bashktrashgimtarve para ndarjes s trashgimis. -E drejta e prons n kate. - N rastet dhe nn kushtet e prcaktuara me ligj, ekziston edhe e drejta e prons n banes dhe n lokale afariste si pjes t veant t ndrtess (neni 19 i LBMJP). Pronsia n kate nnkupton t drejtn e pronsis n pjesn fizike t ndrtess, qoft asaj banesore apo afariste. Objekt i ksaj forme t prons sht banesa apo lokali afarist si pjes e veant e ndrtess, pjest e prbashkta t ndrtess (korridoret, shkallt, etj) dhe toka n t ciln ndodhet ndrtesa. Nga kjo arsye edhe e drejta e prons n kate sht komplekse dhe n vete prmban: 1. T drejtat dhe detyrimet nga pronsia n banes, apo lokal afarist; 2. T drejtat dhe detyrimet prkitazi me shfrytzimin e pjesve t prbashkta t ndrtess dhe 3. T drejtat dhe detyrimet prkitazi me siprfaqen e toks ku ndodhet ndrtesa.
400
E DREJTA CIVILE
Titullart e t drejts s pronsis n kate kan t drejtn e prons s prbashkt n pjest e prbashkta t ndrtess, q shrbejn pr plotsimin e nevojave t prbashkta t tyre, si jan: muret, pullazi, korridoret, shkallt, kthinat pr terjen e teshave, etj. Kryesorja ktu sht e drejta e prons n banes apo lokal afarist, si pjes e veant e ndrtess, ashtu q t drejtat tjera sekondare prcjellin fatin e t drejts kryesore. Nga kjo rrjedh se e drejta e prons n banes apo lokal afarist dhe t drejtat n pjest e pandashme t ndrtess nuk mund t ndahen. 5. Fitimi i t drejts s pronsis(sipas ligjit, me pun juridike, me trashgim dhe me vendim t organit shtetror) N baz t mundsive t parashikuara ligjore pr fitimin e t drejts s pronsis, teoria juridike njeh dy forma t fitimit t drejts s pronsis: origjinare apo burimore dhe derivative apo rrjedhse. Forma origjinare nnkupton rastet kur e drejta e pronsis nuk rrjedh nga e drejta e titullarit paraprak t saj por nga faktet tjera juridike. N rastet e ktilla nuk ka sukcesim t s drejts. Fitimi derivativ i t drejts s pronsis nnkupton rastet kur e drejta e pronsis rrjedh nga titullari paraprak i saj. Kto dy forma t fitimit t s drejts s pronsis jan t parapara edhe me LBMJP, ashtu q shikuar n mundsit e parashikuara ligjore pr fitimin e t drejts s pronsis, ajo fitohet: a. sipas ligjit; b. n baz t puns juridike; c. me trashgim dhe . n baz t vendimit t organit shtetror, n mnyr dhe n kushte t parapara ligjore (neni 20 i LBMJP): 6. Mnyra origjinere e fitimit t drejts s pronsis. Kjo mnyr e fitimit sht parapar n nenin 21 t LBMJP, sipas t cils dispozit, e drejta e pronsis n baz t ligjit fitohet me kriimin e sendit t ri, me bashkimin e sendeve, me przierjen e sendeve, me ndrtim n tok t huaj, me ndarjen e frutave nga sendi q jep fruta, mbi bazn e posedimit, nga jopronari, me okupim dhe n rastet tjera t parashikuara me ligj. Krijimi i sendit t ri
401
E DREJTA CIVILE
LBMJP i cili edhe aktualisht rregullon mnyrn e fitimit t drejts s pronsis, prcakton tri raste t ndryshme t fitimit t drejts s pronsis mbi bazn e krijimit t sendit t ri. Se kush do t jet pronar i nj sendit t ri t krijuar varet i kuj sht materiale nga i cili sht krijuar ai send, kush ka punuar n krijimin e tij dhe nga ndrgjegjshmria e krijuesit sendit t ri (neni 22 i LBMJP). N rastin e par ligji prcakton se personi i cili me material t vetin dhe pun t vetn ka krijuar nj send t ri, ai sht edhe pronar i ati sendi. N rastin tjetr, t drejtn e pronsis e ka personi me materialin e t cilin, n baz t puns juridike me at, tjetri e ka krijuar sendin. S fundi, nse nj person nga materiali i huaj e me pun t vetn krijon sendin e ri, fitimi i t drejts s pronsis mbi at send varet nse ai person ka qen i ndrgjegjshm apo i pandrgjegjshm, e nse ka qen i ndrgjegjshm edhe nga vlera e puns dhe e materialit me t cilin sht krijuar ai send. Nse vlera e tyre sht prafrsisht e barabart do t kemi bashkpronsin. Fitimi i t drejts s pronsis nga jopronari
Sipas ktij instituti juridik fitohet e drejta e pronsis n nj send t luajtshm me bartjen e t drejts s pronsis nga personi i cili as nuk sht pronar i atij sendi e as q sht i autorizuar t disponoj me at (neni 31 i LBMJP). N baz t ksaj dispozite ligjore personi n mirbesim e fiton t drejtn e pronsis mbi sendin e luajtshm t cilin e ka marr me kompensim nga jopronari i cili merret me tregtin e ati sendi, nga jopronari t cilit at send ia ka dhn pronari me pun juridike t pavlefshme pr fitimin e t drejts s pronsis apo e ka marr n ankand publik. Pr t fituar t drejtn e pronsis mbi kt baz sht e nevojshme ndrgjegjshmria e fituesit drejts s pronsis, sendi t sht marr me kompensim nga personi i cili merret me tregtin e atij sendi ose n ankand publik. Me rastin e fitimit t drejts s pronsis nga jopronari marrin pjes tre persona: titullari i mhershm i t drejts (pronari i mhershm), tjetrsuesi i sendit dhe personi i tret i cili e fiton t drejtn. N kt rast pronari i vrtet e humb t drejtn e pronsis edhe pse ai nuk ka marr pjes n punn juridike t arritur mes personit q e tjetrson sendin dhe personit t tret t ndrgjegjshm.
402
E DREJTA CIVILE
Sipas ksaj dispozite ish pronari ka t drejt, brenda afatit prej nj viti nga fitimi i t drejts s pronsis, t krkon kthimin e sendit me kompensim t vlers s tregut, vetm nse argumenton se ai send pr at ka rndsi t veant. - Fitimi i t drejts s pronsis n baz t posedimit ( parashkrimit fitues) Fitimi i t drejts mbi kt baz nnkupton fitimin e t drejts s pronsis n baz t posedimit t ligjshm dhe me mirbesim, me kalimin e afatit t caktuar kohor. Te posedimi vjen n shprehje parimi se mosqendrueshmria e mospajtimit (konfliktit) t prhershm ndrmjet pushtetit faktik dhe juridik mbi nj send prfundon n favor t pushtetit faktik. T drejtn e pronsis mbi bazn juridike t posedimit mund ta fitoj vetm poseduesi i ligjshm dhe n mirbesim (neni 72 i LBMJP). Nse sht apo jo posedimi i ligjshm duhet argumentuar, ndrsa mirbesimi (ndrgjegjshmria) supozohet, ai q e kundrshton duhet argumentuar t kundrtn. Pavarsisht nga kalimi i afatit kohor, poseduesi me keqbesim nuk mund ta fitoj t drejtn e pronsis mbi kt baz juridike. Me ligj dallojn afatet kohore t nevojshme pr fitimin e t drejts s pronsis me posedim, varsisht nse poseduesi sht edhe i ligjshm edhe n mirbesim (afati i rregullt) apo nuk sht i ligjshm por vetm me mirbesim (afati absolut), si dhe n rastet kur jan n pyetje sendet e luajtshme nga ato t paluajtshme (neni 28 i LBMJP). Posedimi i rregullt - poseduesi i ligjshm dhe n mirbesim i sendit t luajtshm, afati kohor 3 vite, - poseduesi i ligjshm dhe n mirbesim i sendit t paluajtshm, afati kohor 10 vite. Posedimi absolut - poseduesi n mirbesim i sendit t luajtshm, afati kohor 10 vite, - poseduesi n mirbesim i sendit t paluajtshm, afati kohor 20 vite.
403
E DREJTA CIVILE
Afati fillon t rrjedh nga momenti kur poseduesi e ka marr sendin n posedim e prfundon me kalimin e dits s fundit t afatit t parashikuar ligjor pr vjetrsim. N rastet kur poseduesi paraprak i pandrgjegjshm vdes, trashgimtari i tij bhet posedues n mirbesim nga momenti i vdekjes s trashgimlnsit, nse nuk ka ditur dhe nuk ka mundur t dij pr se paraardhsi ka qen i pandrgjegjshm, ndrsa afati i posedimit fillon t rrjedh nga momenti i hapjes s trashgimis. N kohn e nevojshme pr posedim llogaritet edhe koha gjat s cils paraardhsit e poseduesit t tanishm kan qen posedues t ligjshm dhe n mirbesim, prkatsisht vetm n mirbesim (neni 30 i LBMJP). Mirbesimi n posedim duhet t ekzistoj gjat gjith afatit kohor t parashikuar me ligj pr fitimin e t drejts s pronsis mbi kt baz juridike. Prkitazi me ndrprerjen dhe ndaljen e posedimit zbatohen dispozitat ligjore t zbatueshme pr ndrprerjen dhe ndaljen e vjetrsimit t krkesave. - Fitimi i t drejts s pronsis me ndrtim Ndrtimi n tok t huaj paraqet rast specifik, nga edhe paraqiten situata t ndryshme, pr t ciln arsye edhe krkojn tretman t posam. Personi i cili mund t jet barts i t drejts s pronsis, i cili ndrton objektin ndrtimor n tok n t ciln tjetri e ka t drejtn e pronsis, e fiton t drejtn e pronsis edhe n siprfaqen toksore nn objekt dhe t asaj e cila shrben pr shfrytzimin e rregullt t objektit, nse nuk ka ditur dhe nuk ka mund t di se po ndrton n tok t huaj e pronari i toks ka ditur pr ndrtimin dhe nuk ka kundrshtuar menjher. N rastet e ktilla kur personi q ndrton sht i ndrgjegjshm, ndrsa pronari i toks i pandrgjegjshm, nga se nuk ka kundrshtuar ndrtimin, pronari i toks nuk mund t krkon rrnimin e objektit. N kt rast personi q ndrton e fiton t drejtn e pronsis jo vetm n objektin ndrtimor t cilin po e ndrton, por edhe n siprfaqen toksore nn objekt dhe siprfaqen tjetr e cila sht e nevojshme pr shfrytzimin e rregullt t objektit (neni 24 i LBMJP). Pronari i toks ka t drejt n vlern e toks n lartsi t mimit t tregut n kohn e marrjes s vendimit gjyqsor. Krkesa e ktill duhet paraqitur brenda afatit subjektiv prej 3 viteve dhe atij objektiv prej 10 viteve nga dita e prfundimit t ndrtimit.
404
E DREJTA CIVILE
Nse pronari i toks ka kundrshtuar menjher, pavarsisht nse ndrtuesi ka ditur apo jo se po ndrton n tok t huaj, pronari i toks ka t drejt t zgjedh dhe mund t krkon: ti takon atij e drejta e pronsis n objektin e ndrtuar; personi q ka ndrtuar ta rrnon objektin, ta heq materialin ndrtimor dhe tia dorzoj tokn si ka qen m para; ose personi q ka ndrtuar tia paguaj vlern e tregut t toks. Ligji nuk e prcakton se cili sht afati kohor i cili do t konsiderohet se pronari i toks ka kundrshtuar menjher, ashtu q cili sht ai afat vendos gjykata, varsisht nga do rast konkret, duke pasur parasysh t gjitha rrethanat e rastit konkret. Nse personi q ndrton sht i ndrgjegjshm e pronari i toks nuk ka ditur pr ndrtimin, n rastet kur objekti ka vler shum m t madhe se toka, objekti bashk me tokn i takon n pronsi personit i cili e ka ndrtuar objektin, e pronari i toks ka t drejt n vlern e tregut t toks. Nse toka ka vler shum m t madhe, sipas krkess s pronarit t saj, gjykata do tia jep atij n pronsi objektin, duke e detyruar tia kompensoj ndrtuesit vlern ndrtimore t tij. Nse vlera e objektit dhe e toks jan prafrsisht t njjta, gjykata vendos cilit do ti jepet n pronsi, varsisht nga rrethanat tjera. Okupimi
Okupimi nnkupton marrjen e sendit t luajtshm n posedim, t cilin pronari e ka braktisur, me qllim q mbi at t fitohet e drejta e pronsis (neni 32 i LBMJP). N sendet e paluajtshme nuk mund t fitohet e drejta e pronsis mbi kt baz juridike, pasi q paluajtshmria e braktisur kalon n pronsi shoqrore nga momenti i braktisjes (neni 46/2 i LBMJP). Pr tu konsideruar se nj send sht i braktisur sht e nevojshme q pronari i tij e heq nga posedimi at me qllim t heqjes dor edhe nga e drejta e pronsis. Kt veprim juridik mund ta bj vetm personi i cili ka zotsi pr t vepruar. Prkundr braktisjes s sendit, marrjen n posedim t sendit t braktisur me qllim t fitimit t drejts s pronsis mund ta bjn edhe personat t cilt nuk e kan zotsin e veprimit (fmijt).
405
E DREJTA CIVILE
7. Mnyra derivateve e fitimit t drejts s pronsis - baza juridike (titulus) dhe mnyra e fitimit (modus acquirendi). Mnyra derivateve e fitimit t drejts s pronsis nnkupton kalimin e t drejts s pronsis nga titullari i mparshm, n baz t puns juridike. N dallim nga ajo origjinere, te mnyra derivateve e drejta fitohet n baz t vullnetit t pronarit t mparshm. Pr fitimin derivativ t drejts s pronsis sht e nevojshme: n sendin e caktuar dikush t jet barts i t drejts s pronsis; qe ajo e drejt e pronsis t bartet nga titullari i mparshm n tjetrin; deri te kjo bartje t vjen me dshirn e paraardhsit t ksaj t drejte. Prpos ktyre tri kushteve paraprake, pr fitimin e t drejts s pronsis n mnyrderivateve, t cilat edhe prfaqsojn bazn juridike pr fitimin e t drejts s pronsis, duhet plotsuar edhe kushti i katrt e ai sht mnyra e fitimit. Mnyra e fitimit e t drejts s pronsis dallon varsisht nga ajo nse bartet e drejta e pronsis n sendin e paluajtshm apo t luajtshm. E drejta e pronsis n sende t paluajtshme, n baz t puns juridike, fitohet me regjistrimin e ksaj t drejte n regjistrin e paluajtshmrive (neni 33 i LBMJP). Pr fitimin e t drejts s pronsis n paluajtshmri nuk mjafton vetm baza juridike e vlefshme pr fitimin e ksaj t drejte (p.sh. lidhja e kontrats s shitblerjes n formn e parashikuar ligjore) nga se sipas ligjit nevojitet edhe mnyra e fitimit e kjo sht regjistrimi i ksaj t drejte n regjistr t palujetshmrive. Pr sendet e luajtshme, mnyra e fitimit t drejts s pronsis e parashikuar me ligj, dallon nga ajo q sht parashikuar pr sendet e paluajtshme (neni 34 i LBMJP). E drejta e pronsis mbi sendet e luajtshme, n baz t puns juridike, fitohet me dorzimin e sendit n posedim. Nse ndodh q disa persona kan lidhur pun juridike pr fitimin e t drejts s pronsis n t njjtin send t paluajtshm, t drejtn e pronsis e fiton personi t cilit i dorzohet sendi m para.
8. Llojet e padis pr mbrojtjen e t drejts s pronsis Si mbrojtje gjenerale, jocenueshmria e t drejts s prons sht princip kushtetues. Edhe sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs e
406
E DREJTA CIVILE
drejta e prons sht e garantuar dhe askush nuk mund t privohet n mnyr arbitrare nga prona (neni 46 i Kushtetuts). Kjo e drejt sht e mbrojtur edhe me konventa ndrkombtare. Actio rei vindikatio (Padia e reindivikimit) T gjitha format e prons me ligj gzojn mbrojtje edhe si t drejta individuale. Duke u nisur nga autorizimet q ka titullari i t drejts s prons edhe pr ta mbajtur sendin pronar i t cilit sht, pronari mund me padi t krkon nga poseduesi kthimin e sendit individualisht t caktuar (neni 37 i LBMJP). Kjo padi pronsore pr kthimin e sendit sht e njohur q nga e drejta romake me emrin Actio rei vindicatio. Ajo paraqitet nga pronari joposedues kundr poseduesit jopronar, prkatsisht padits sht pronari i sendit e i paditur poseduesi i ati sendit. Paditsi duhet t paraqet prova dhe t argumenton se sht pronar i sendit kthimin e t cilit e krkon. Nga krkesat mund t paraqiten: kthimi i sendit individualisht t caktuar, dmshprblimi eventual n emr t dmtimit t sendit dhe kthimi i frutave (sasia e frutave varsisht nga rrethana nse poseduesi sht n mirbesim apo jo). Nga kundrshtimet i padituri mund t paraqet: se ka ndonj t drejt sendore sipas s cils ka autorizim pr nj koh t caktuar ta mbaj sendin n posedim apo ka ndonj t drejt detyrimore ndaj paditsit e cila e autorizon ta mbaj sendin pr nj koh t caktuar psh. ka paguar qiran pr nj koh m t gjat. Duke u nisur nga fakti se e drejta e pronsis nuk vjetrsohet, as e drejta pr paraqitjen e ksaj padie nuk vjetrsohet. Actio publiciana (Padia nga e drejta e supozuar e pronsis) Edhe kjo padi rrjedh q nga e drejta romake. Padia Publiciana sht mjet kontesti mes dy pjesmarrsve rreth posedimit t sendit, n t cilin kontest asnjri nuk mund t argumentojn se ka t drejt n sendin, mirpo sendi i jepet poseduesit me baz m t mir pr posedim. Paditsi n kt kontest duhet t argumentoj ligjshmrin e posedimi, bazn juridike t posedimit titulus, se posedimin e ka fituar n baz t puns s vlefshme juridike n baz t s cils edhe fitohet e drejta e pronsis. Pse nuk e ka fituar t drejtn e pronsis, n t shumtn e rasteve personi
407
E DREJTA CIVILE
q e ka tjetrsuar at send nuk ka pas t drejt t disponoj me at, e pr kt fakt poseduesi nuk ka ditur, sht n mirbesim (neni 41 i LBMJP). Nse dy persona konsiderohen pronar t supozuar bazn juridike me t fort e ka ai i cili sendin e ka fituar n baz t puns juridike me barr, n krahasim me at pa barr. Nse bazat juridike jan t njjta prparsi ka personi te i cili ndodhet sendi. Padits sht poseduesi i mparshm i cili edhe sendin individualisht t caktuar e ka fituar n mnyr t ligjshme dhe sipas bazs juridike t vlefshme, ndrsa i paditur sht poseduesi i tanishm. Krkesa sipas ksaj padie sht dorzimi i sendit individualisht i caktuar, kthimi i frutave si dhe dmshprblimi eventual nse sendi sht dmtuar. Sa u prket kundrshtimeve, n radh t par i padituri mund t bn kundrshtim se ai sht pronar i sendit, ashtu q kjo padi mund t ndikoj ndaj t gjithve por jo edhe ndaj pronarit t sendit. I padituri mund t bn kundrshtim edhe se ka baz m t fort pr posedim, apo s paku njsoj si paditsi. E drejta pr paraqitjen edhe t ksaj padie nuk vjetrsohet. Actio nagatoria (Padia negatore pr shkak t pengimit t pronsis) N dallim nga dy rastet e m siprme kur me padi pronari mbrohej pr shkak t marrjes s sendit individualisht t caktuar nga posedimi, kjo padi paraqitet kur deri te marrja e sendit nuk ka ardhur por pronari ose pronari i supozuar, pa baz, n ndonj mnyr, nga personi i tret, sht shqetsuar, trazuar n t drejtn e pronsis (neni. 42 i LBMJP). Numri m i madh i trazimeve t pronsis s paluajtshme rrjedh nga imisionet si jan: prcjellja e tymit, aromave jo t kndshme, lshuarja e nxehtsis, ujrave t zeza, pastaj hedhja e gurve, dheut, lshuarja e kafshve, etj. Padits sht pronari apo pronari i supozuar i sendit t paluajtshm apo t luajtshm. I paditur sht personi i cili kryen shqetsimin e pronsis personalisht apo e urdhron tjetrin pr kt. Krkesa sht ndrprerja e shqetsimeve t mtejshme pronsore, pengimit t pronsis
408
E DREJTA CIVILE
9. Humbja e t drejts s pronsis Nse e drejta e pronsis humbet vetm pr pronarin e deriathershm kemi humbjen apo shuarjen relative t drejts s pronsis. Nse ajo shuhet nga ekzistenca juridike, ather kemi humbjen apo shuarjen absolute t saj. Prndryshe e drejta e pronsis humbet: 1. me kalimin e sendit n pronsi shoqrore (nacionalizimi, konfiskimi, eksproprijimi, braktisja e paluejtshmris, me ngeljen e pasuris pa trashgimtar, me pun juridike etj.); 2. me kalimin e t drejts s pronsis n personin tjetr (n baz t puns juridike); 3. me braktisjen e sendit( paluejtshmria e braktisur kalon n pronsi shoqrore); 4. me shkatrrimin e sendit si dhe eventualisht n rastet tjera, nse sht prcaktuar me ligj.
V. E DREJTA E PRPARSIS S BLERJES KUPTIMI DHE RASTET E drejta e prparsis s blerjes paraqet kufizim t s drejts s pronsis, pasi q titullari i saj, n rastet e prcaktuara me ligj apo n baz t kontrats, n rast t shitjes t sendit pronar i t cilit sht, paraprakisht duhet ofruar ta blejn, nn kushte t njjta, personat si sht parashikuar me ligj apo me kontrat. E drejta e prparsis s blerjes nnkupton t drejtn e titullarit t saj q sendi duhet m para, n rast t shitjes, ti ofrohet atij q ai ta blej para t tjerve nn kushte t njjta (e drejta e prparsis s blerjes), e nse kjo nuk respektohet , titullari i saj ka t drejt t krkoj nga blersi ti dorzohet sendi nn t njjtat kushte si e ka bler ai si dhe kontrata e shitblerjes t shpallet pa efekt juridik prkitazi me at (e drejta e parablerjes). Sipas ktij instituti t s drejts mbrohet interesi i personave t caktuar me qllim t marrjes dhe fitimit t sendeve t caktuara. Kta persona, qoft n baz t kontrats apo ligjit, kan prparsi n krahasim me blersit tjer dhe n kt mnyr u mundsohet ta marrin (blejn) sendin para se t hyjn blersit tjer n bisedime pr blerjen e tij. E drejta e prparsis s blerjes prbhet prej dy pjesve, n baz t s cils edhe n gjykat mund t paraqiten dy lloj krkesash.
409
E DREJTA CIVILE
S pari ajo mund t paraqitet si e drejt e prparsis s blerjes. Kshtu, kur pronari vendos ta shet sendin, ka detyrim paraprakisht tia ofroj at pr blerje personit i cili, sipas kontrats apo ligjit, ka t drejtn e prparsis s blerjes, e pasi q ai ta refuzon kt ose mos t prgjigjet n ofert n afatin e parapar, pronari mund t ia shet sendin, nn t njjtat kushte, fardo personi tjetr. Nse ndodh q pronari i sendit mos ta prfill kt detyrim dhe mos tia ofron sendin pr blerje personit i cili e ka t drejtn e prparsis s blerjes, duke e lidhur kontratn e shitblerjes me personin tjetr, e drejta e prparsis s blerjes merr karakter tjetr dhe paraqitet si e drejt e parablerjes t sendit nga dora e blersit. N kt rast personi i cili e ka t drejtn e parablerjes nprmjet t gjykats do t krkon q kontrata e shitblerjes t shpallet pa efekt juridik dhe sendi i shitur ti dorzohet atij me mim dhe sipas kushteve nga kontrata e shpallur pa efekt juridik. Nga t paraqiturat e msiprme rrjedh se kushtet pr t mos cenuar, pr t realizuar kt t drejt, sht e nevojshme: Pronari i sendit q shitet, duhet tu drgon ofertn me shkrim t gjith personave t cilt kan t drejtn e prparsis s blerjes, me t ciln ata njoftohen lidhur me qllimin e shitjes s sendit; N ofert duhet t paraqitjen t gjitha kushtet e shitjes (mimi, afatet dhe kushtet e pagess). Personat t cilt e kan kt t drejt duhet t prgjigjen n ofert brenda afatit t caktuar; Nse nuk prgjigjem brenda ktij afati konsiderohet se nuk jan t interesuar pr blerjen e atij sendi, ashtu q pronari, nn t njjtat kushte nga oferta, mund tia shet sendin personit t tret, sikur t lajmronte se nuk e pranon at; Nse e lajmron shitsin se pranon kushtet nga oferta, nn t njjtat kushte duhet t kryhet shitblerja n formn ligjore; Nse shitblerja sht kryer n kundrshtim me rregullat e parashikuar ligjore, pa respektuar t drejtn e prparsis s blerjes, ose me kushte m t volitshme nga ato t paraqitura n ofert, personi i cili e ka t drejtn e prparsis s blerjes, brenda afatit pr paraqitjen e padis duhet t deponoj n gjykat shumn e t hollave n lartsi t mimit t shitblerjes dhe t paraqet padi me krkes q kontrata e shitblerjes me t ciln sht cenuar e drejta e tij pr prparsi n blerje, t bartet n emr t tij si blers.
410
E DREJTA CIVILE
E drejta e prparsis s blerjes mund t rrjedh n baz t kontrats apo n baz t ligjit. Kto dy lloje t s drejts s prparsis s blerjes, pavarsisht nga disa ndryshime q kan, ato kan edhe mjaft ngjashmri, andaj edhe rregullat q vlejn pr t drejtn e prparsis s blerje n baz t kontrats, vlejn edhe pr at n baz t ligjit (neni 533/4 i LMD). M s shpeshti e drejta e prparsis s blerjes n baz t kontrats paraqitet si element sekondar te kontrata e shitblerjes n favor t shitsit, te kontrata e dhurimit n favor t dhuratdhnsit, te kontrata e kmbimit n favor t njrs apo t dy palve apo te kontrata e pengut n favor t pengmarrsit. Ekzistojn forma t shumta t drejts s prparsis s blerjes n baz t ligjit si jan: me rastin e shitjes t toks bujqsore, t pyllit apo t toks pyjore, t toks ndrtimore, t ndrtess apo baness familjare, t lokalit afarist, sipas Ligjit pr Qarkullimin e paluejtshmrive, t pjess s pasuris s bashkshortit nga pasuria e prbashkt (neni 94 i LF), etj.
VI. E DREJTA E SERVITUTIT E drejta e servitutit sht nj e drejt reale q nnkupton t drejtn e nj personi q, n prmas dhe n mnyr t caktuar, t shfrytzon sendin pronar i t cilit sht personi tjetr. Tri jan karakteristikat themelore t drejts s servitutit. S pari, kjo e drejt ekziston mbi sendin e huaj. E dyta sht se, nga ajo rrjedh autorizimi pr bartsin e saj q nga pronari i t mirs shrbyese t krkon t duron (psh. t kalohet npr pronn e tij). Dhe karakteristika e tret sht q duke e shfrytzuar kt t drejt, duhet sa sht e mundur m pak t ngarkohet e mira shrbyese. Servitutet ndahen: n servitute reale dhe servitute personale. 1. Servitutet reale kuptimi dhe ndarja e tyre varsisht nga prmbajtja dhe vllimi Servituti real sht e drejt e pronarit t nj paluejtshmrie (e mira e privilegjuar) q pr nevoja t asaj paluejtshmrie t ndrmerr veprime
411
E DREJTA CIVILE
t caktuara n paluejtshmrin e pronarit tjetr (e mira shrbyese), apo t krkon nga pronari i t mirs shrbyese q ai t prmbahet nga ndrmarrja e ndonj veprimi pr t cilin ka t drejt (neni 49 i LBMJP). Nga kuptimi i ktill i dhn ligjor i t drejts s servitutit real, duke pasur parasysh edhe kufizimin e dhn t ksaj t drejte n nenin 50/1 t LBMJP, rrjedhin edhe tri karakteristikat she parimet e siprshnuara t drejts s servitutit Servitutet reale si marrdhnie juridike sendore ndahen n: servitute t fushs dhe servitute urbane. Servitutet e fushs mundsojn shfrytzimin e shum t drejtave si psh. e drejta e rrugkalimit t njerzve npr t mirn shrbyese; e drejta e kalimit t kafshve; e drejta e marrjes s ujit nga e mira shrbyese; e drejta e kullotjes s kafshve etj. Nga servitutet urbane mund t rrjedhin t drejtat si psh. e drejta e mbshtetjes s murit n murin e huaj; mbshtetja e traut n murin e huaj; hapja e dritares n murin e huaj etj. Sipas prmbajtjes servitutet ndahen n pozitive dhe negative. Te servitutet pozitive autorizohet titullari i t drejts s servitutit t shfrytzon t mirn shrbyese n vllim dhe mnyr t caktuar. Negative jan ato servitute te t cilat titullari i s drejts ka autorizim t krkoj q pronari i t mirs shrbyese t prmbahet nga shfrytzimi i t mirs shrbyese n mnyr dhe vllim t caktuar (t mbjell kultura t larta afr t mirs s privilegjuar). 2. Mnyra e fitimit e t drejts s servituteve reale E drejta e servitutit real mund t fitohet: - n baz t puns juridike, - me vendim t organit shtetror dhe - mbi bazn e posedimit (neni 51). Pr t fituar t drejtn e servitutit me pun juridike, sikur edhe te e drejta e pronsis, nevojiten baza juridike dhe mnyra e fitimit. Baza juridike n baz t s cils fitohet e drejta e posedimit zakonisht sht kontrata. Mnyra ligjore e fitimit sht regjistrimi n regjistr t paluejtshmrive. N baz t vendimit t organit shtetror e drejta e servitutit real fitohet nga dita e plotfuqishmris s atij vendimi. Kjo ndodh nga gjykata n rast t konstituimit t ksaj t drejte apo me rastin e ndarjes fizike t
412
E DREJTA CIVILE
paluejtshmris ather kur nuk ekziston mundsia q t gjitha pjest e ndara t paluejtshmris t ken dalje n rrug. E drejta e servitutit real mund t fitohet edhe mbi bazn e posedimit n rast se pronari i t mirs s privilegjuar faktikisht ka qen n posedim t servitutit 20 vite e pronari i t mirs shrbyese kt nuk e ka kundrshtuar, me kusht q shfrytzimi i ksaj t drejte mos t ket qen me keqprdorim t besimit, me forc apo mashtrim. 3. Humbja e t drejts s servitutit real Deri te humbja e t drejts s servitutit mund t vije n baz t puns juridike apo n baz t ligjit. Sipas ligjit, deri te humbja e ksaj t drejte do t vjen nse pronari i t mirs shrbyese kundrshton, duke mos lejuar ushtrimin e saj, e pronari i t mirs s privilegjuar nuk e shfrytzon kt t drejt tri vjet radhazi, e as q krkon mbrojtjen juridike t ksaj t drejte (neni 58 i LBMJP). Kjo e drejt humbet nse, pr shkak t ndryshimit t rrethanave n ndrkoh, ajo sht b e panevojshme pr shfrytzimin e t mirs s privilegjuar, si psh. sht i panevojshm servituti i rrugkalimit pr shkak se sht ndrtuar rruga publike deri te e mira e privilegjuar. E drejta e servitutit real humbet nse nuk ushtrohet 20 vite, sa edhe nevojitet pr fitimin e ksaj t drejte n baz t posedimit, n rastet kur i njjti person bhet pronar edhe i t mirs s privilegjuar edhe i asaj shrbyese, apo me zhdukjen e t mirs s privilegjuar apo asaj shrbyese. 4. Llojet e padis ngas praktika gjyqsore prkitazi me fitimin, humbjen dhe vrtetimin e ekzistimit t s drejt s servitutit Duke u nisur nga mundsit ligjore pr t fituar apo mbrojtur t drejtn e servitutit real, prkatsisht kundrshtuar ekzistimin e ksaj t drejte, mund t paraqiten kto padi: - padia pr konstituimin e t drejts s servitutit real. Padits sht pronari i paluejtshmris n favor t s cils duhet konstituar kjo e drejt. I paditur sht pronari i paluejtshmris n t ciln duhet t konstituohet kjo e drejt. Krkesa do t jet konstituimi i t drejts s servitutit real. Kundrshtimet mund t jen vemas se poditsi nuk ka nevoj pr kt ose ka mundsi tjera, me m pak 413
E DREJTA CIVILE
ngarkes t t mirs shrbyese. Edhe pronari i t mirs shrbyese si i paditur mund t paraqet krkes me kundrpadi me t ciln krkon shprblimin nga pronari i t mirs s privilegjuar (neni 53/3 i LBMJP). Padia pr vrtetimin e ekzistimit t drejts s servitutit real.Padits sht pronari i paluejtshmris s privilegjuar i cili konsideron se e ka kt t drejt mbi ndonj baz ligjore. I paditur sht pronari i t mirs shrbyese. Fjala sht pr padi pr vrtetim t nj t drejte. Krkesa sht vrtetimi i ekzistimit t s drejts s servitutit real. I padituri mund t bn kundrshtim se kjo e drejt nuk sht fituar mbi ndonj baz ligjore e n kt mnyr edhe nuk ekziston. N gjykatn ngel t vrteton nse ekziston apo jo e drejta e servitutit e fituar n ndonjrn baz ligjore pr fitimin e saj (neni 56/1 i LBMJP). Padia pr vrtetimin e mosekzistimit t drejts s servitutit real. Padits sht pronari i paluejtshmris e cila konsiderohet si e mir shrbyese i cili konsideron se i padituri nuk e ka kt t drejt. I paditur sht pronari i paluejtshmris e cila konsiderohet si e mir privilegjuese e i cili konsideron se kt t drejt e ka fituar mbi ndonj baz t parashikuar ligjore. Edhe ktu fjala sht pr padi pr vrtetim. Krkesa t vrtetohet mosekzistimi i t drejts s servitutit real n favor t t mirs s privilegjuar e n dm t mirs shrbyese. I padituri mund t kundrshton se paditsi nuk e ka fituar kt t drejt mbi ndonj baz ligjore, ose at e ka humbur n ndonj mnyr t parashikuar me ligj (neni 58/1 i LBMJP). Padia pr ndrprerjen e t drejts s servitutit real. Padits sht pronari i t mirs shrbyese. I paditur sht pronari i t mirs s privilegjuar. Krkesa sht ndrprerja e t drejts ekzistuese t servitutit real. Nuk sht kontestuese se kjo e drejt ekziston andaj edhe krkohet ndrprerja e saj pr shkak se sht e panevojshme pr shfrytzimin e t mirs s privilegjuar (sht krijuar mundsia t kalohet drejtprdrejt n rrug publike) ose pushon s ekzistuari arsyeja tjetr n t ciln sht bazuar kjo e drejt (neni 58/2 i LBMJP). Varsisht nga arsyeja pr t ciln
414
E DREJTA CIVILE
krkohet ndrprerja, i padituri mund t bn kundrshtim duke paraqitur fakte se nuk jan paraqitur rrethana t reja pr shkak t t cilave kjo e drejt do t ishte e panevojshme ose se n ndrkoh nuk ka pushuar t ekzistoj arsyeja n t ciln sht bazuar ajo.
5. Servitutet personale (kuptimi, llojet dhe prkufizimi n koh) Me servitutin personal nnkuptojm t drejtn reale n send t huaj. Kjo e drejt mundson prdorimin, prkatsisht shfrytzimin e sendit t huaj dhe i prket vetm personit t caktuar. Servitutet personale nuk mund t barten n tjetrin e as t trashgohen dhe jan t kufizuara n koh (neni 60 i LBMJP). Servitutet personale ju takojn personave t caktuar t cilt kan autorizime q, ekonomikisht n tersi ose vetm pjesrisht) t shfrytzojn sendin e luajtshm apo t paluajtshm t huaj. N kt mnyr servitutet personale jan t prkufizuara n koh (nse eventualisht nuk sht kontraktuar ndryshe) nga se jan t lidhura me personin dhe pushojn me vdekjen e titullarit e t drejts s servitutit personal, n dallim nga servitutet reale t cilat jan t lidhur me paluejtshmrin dhe nuk jan t kufizuara n koh. Numri i servituteve personale me ligj sht i prcaktuar nj pr nj e ato jan: - Shfrytzimi i frutave (usufruktus) - Prdorimi i sendit (usus) dhe - E drejta e banimit apo bujtjes (habitatio). Shfrytzuesi i frutave ka t drejt n t gjitha t mirat dhe frutat t cilat i sjell sendi pr kohn sa e shfrytzon sendin. Frutat i merr me rastin e ndarjes s tyre nga sendi i cili jep fruta. Shfrytzuesi i frutave ka detyrim q sendin ta mirmbaj dhe mos ta ndryshoj substancn ekonomike t tij. Ai njhersh mban shpenzimet rreth prodhimit t frutave dhe ngarkesat publike (tatimi etj). Shpenzimet e jashtzakonshme i mban pronari i sendit, nga se ai i merr edhe t ardhurat e jashtzakonshme nga sendi. Prndryshe, shfrytzuesi i frutave prgjigjet pr do lloj dmi ndaj sendit, prpos asaj t rastsishme. Nuk prgjigjet pr zvoglimin e vlers s sendit t shkaktuar nga prdorimi i rregullt. Prdorimi i sendit (usus) ka t bj me prdorimin e sendit
415
E DREJTA CIVILE
t huaj dhe marrjen e frutave nga ai send vetm pr nevoja personale t veta dhe t antarve t familjes s tij. Pr shkak t vllimit t prdorimit edhe dallohet nga usufruktusi. Shpenzimet rreth mirmbajtjes s sendit i mban pronari. E drejta e banimit apo bujtjes (Habitatio) sht nj lloj servituti i prdorimit t lokaleve pr banim pr nevoja personale t titullarit t ksaj t drejte dhe antarve t familjes s tij. Shpenzimet lidhur me mirmbajtjen e baness i mban pronari. Titullari i ksaj t drejte ka autorizim ta shfrytzon ndrtesn pr nevoja personale dhe t antarve t familjes s tij, pa cenuar substancn e baness.
VII. E DREJTA E PENGUT E drejta e pengut sht e drejt sendor sipas s cils kreditori fiton t drejtn t realizon krkesn nga sendi apo e drejta e ln peng para t gjith kreditorve tjer, pavarsisht kush sht pronar i ati sendi n momentin e kompensimit. Sipas Rregullors s UNMIK-ut pr Pengun nr. 2001/5 dat 07.02.2001, e cila ka t bj vetm me pengun kontraktues, Peng sht nj interes i krijuar enkas mbi nj pasuri t luajtshme q i jep pengmarrsit t drejtn pr ta marr n posedim at pasuri me qllim t prmbushjes s nj detyrimi t siguruar n pajtim me kt Rregullore. 1. Objekti i pengut Objekt i pengut kolaterali mund t jet do pasuri e luajtshme q, sipas ligjit, mund t transferohet (neni 3.1 i Rreg. 2001/5). N kt aspekt, sipas ligjit, kusht pr t qen objekt i pengut sht t jet e lejuar mundsia e qarkullimit juridik t s drejts mbi at send. Objekti i pengut duhet t jet individualisht i prcaktuar dhe i pakonsumueshm. Po t ishte objekti i pengut send i kunsumueshm ather te pengmarrsi do t kalon e drejta e pronsis mbi at send dhe pr kthimin e sendit t marr peng do t kishte detyrim ta kthen sendin tjetr n sasi t njjt nga edhe n at rast do t kishim t bjm me nj marrdhnie detyrimore. Edhe pasuria e cila sht pron e prbashkt (pasuria e prbashkt e bashkshortve apo ajo e antarve t familjes) mund t jet
416
E DREJTA CIVILE
objekt i pengut, me kusht q pr kt t japin plqimin pronart tjer t prbashkt t ksaj pasurie. Prkundr ksaj pasuria e cila sht n bashkpronsi t disa personave mund t jet objekt (bashkpronart n baz t trashgimis) i pengut edhe pa plqimin bashkpronarve tjer. Prpos sendeve, objekt pengu mund t jet edhe do e drejt e pengdhnsit q rrjedh nga kolaterali, e q ka ndonj vler pasurore, e parashikuar sipas ndonj kontrate apo marrveshje, si dhe do pasuri apo e drejt q n ndrkoh m von bhet pjes apo i bashkngjitet kolateralit, nse me marrveshjen e pengut nuk sht parashikuar ndryshe. S fundi, objekt i pengut mund t jet edhe e drejta nga e cila do t mund t prmbushej krkesa e kreditorit. Kto t drejta duhet t jen n qarkullim juridik, t ken vler ekonomike dhe mos t jen t lidhura me personalitetin e debitorit pengdhns, si psh. e drejta e autorit dhe zbulimit si dhe t drejtat tjera nga pronsia industriale. 2. Llojet e pengut (standard, posedimor ose pengu i blerjes) Pengu mund t jet standard, posedimor ose peng i blerjes (neni 5.1 i Rreg. pr Pemgun). Pengu standard nnkupton sigurimin e detyrimit me kolateralin e ln peng i cili ngel n posedim t pengdhnsit. Pengu posedimor ekziston ather kur pengdhnsi, sipas marrveshjes pr pengun, e bart t drejtn e posedimit t kolateralit n pengmarrsin dhe pr gjith kohn ai ngel n posedim t tij. Ky lloj pengu mund t krijohet edhe ather kur n kohn e nnshkrimit t marrveshjes kolaterali ndodhet, mbi ndonj baz tjetr, n posedim t pengmarrsit apo t ndonj depozitmarrsi i autorizuar nga ai. 3. Krijimi i t drejts s pengut Vartsisht nga mnyra e krijimit t drejts s pengut dallojm: 1. Pengun kontraktues, 2. Pengun ligjor dhe 3. Pengun gjyqsor. Te pengu kontraktues kontrata sht titulli juridik n baz t s
417
E DREJTA CIVILE
cils edhe themelohet e drejta e pengut. N kt rast vet kontrata sht e karakterit detyrimor, ndrsa t drejtat dhe detyrimet q rrjedhin nga ajo jan t karakterit sendor. Sipas Rreg. pr Pengun ajo ka formn e marrveshjes s prpiluar me shkrim. E drejta e pengut ligjor krijohet n momentin e plotsimit t kushteve t parashikuara ligjore pr kt. Ksisoj ktu nuk kemi vullnetin e shprehur t palve e as q nevojitet ai. Nga vet fakti se ligji parasheh kushtet pr themelimin e pengut, me prmbushjen e ktyre kushteve dhe me paraqitjen e rrethanave t caktuara si sht psh. transportuesi ka t drejtn e pengut n mallin e transportuar me kompensim, deri sa nuk e marrin kompensimin pr shrbimin e transportit. E drejta e pengut mund t themelohet edhe me vendim t gjykats, n t cilin rast edhe fjala sht pr pengun gjyqsor. Titull juridik pr themelimin e pengut sht vendimi i gjykats, andaj edhe kjo ndodh n kundrshtim me vullnetin e debitorit. Kjo ndodh n procedurn e ekzekutimit, me rastin e regjistrimit t dhe marrjes peng t sendeve t luajtshme t debitorit me qllim t shitjes s tyre. 4. Marrveshja e pengut Marrveshja e pengut mund t lidhet pr nj ose m shum detyrime. Pr t qen ajo e vlefshme duhet t jet e forms s shkruar dhe duhet t prmban, identifikimin e pengdhnsit, personit tjetr prgjegjs dhe t pengmarrsit, prcaktimin e detyrimit t siguruar me pengun: prshrimin e kolateralit; konstatimin se me marrveshje themelohet pengu n favor t pengmarrsit; datn e prpilimit t marrveshjes dhe nnshkrimet e palve (neni 6.2 i Rreg. pr Pengun). Sipas ligjit nuk krkohet q marrveshja e pengut t vrtetohet n gjykat, prkatsisht t noterizohet, prveq nse palt merren vesh ndryshe. Lejohet mundsia q marrveshja e pengut t ndryshohet m von nga palt, ashtu q n at t prfshihen edhe shtje tjera pr t cilat palt merren vesh. 5. T drejtat dhe detyrimet e palve n lidhje me kolateralin T drejtat dhe detyrimet e ndrsjella pengdhnsi dhe pengmarrsi i prcaktojn me marrveshjen q e lidhin mes veti, ashtu q edhe ato jan t lira n rregullimin e tyre prpos nse nuk sht prcaktuar ndryshe me Rregulloren pr Pengun. Zakonisht me marrveshje pr pengun
418
E DREJTA CIVILE
themelohet pengu standard, n mnyr q kolaterali ngel n posedim t pengdhnsit, ai vazhdon ta prdor at dhe n do mnyr tjetr ti gzoj t gjitha t drejta mbi kolateralin. Vetm n rastet e parashikuara me Rregullore ose nse pengdhnsi dhe pengmarrsi kan pranuar shprehimisht n marrveshjen e pengut, ai mund t jet posedimor, ashtu q pengmarrsi ta merr kolateralin n posedim. Nse me marrveshje t pengut nuk parashikohet ndryshe, pengdhnsi mund ta prdor kolateralin n proces prodhimi ose veprimtari tjetr dhe ti merr t gjitha t ardhurat nga ai, duke u kujdesur mos t dmtohet dhe q ta mirmbaj normalisht. Mirpo, pengdhnsi nuk ka t drejt ta shet kolateralin, ta jep me qira ose ta tjetrsoj n ndonj mnyr tjetr. Ai ka prgjegjsi ndaj pengmarrsit pr dmet e shkaktuar pr shkak t mosrespektimit t detyrimeve t msiprme. Frutat e kolateralit mbeten pjes e tij deri sa nuk ndahen e me rastin e ndarjes u takojn pengdhnsit, prve nse nuk sht parashikuar ndryshe me marrveshje. Nse sht n pyetje pengu posedimor, pengdhnsi ka t drejt, pasi paraprakisht ta ket njoftuar pengmarrsin, ta kontrolloj kolateralin. 6. Kur prfundon pengu Edhe e drejta e pengut, si edhe do e drejt tjetr prfundon, shuhet. Me Rregulloren pr Pengum jan parashikuar nj pr nj arsyet kur prfundon pengu, dhe at n rastet kur: - pengdhnsi dhe pengmarrsi merren vesh pr kt, - ashtu si mund t krijohet me marrveshje pengu ai mund edhe t prfundon me marrveshje t arritur mes pengdhnsit dhe pengmarrsit, - detyrimi i siguruar sht prmbushur apo pr ndonj arsye tjetr m nuk ekziston, - duke pasur parasysh faktin se e drejta e pengut sht e natyrs sukcesore, me shuarjen e krkess s siguruar me peng nuk ekziston mundsia e vazhdimit t qndrimit t s drejts s pengut, nga se me shuarjen e krkess prfundon edhe pengu, - kolaterali pushon s ekzistuari, - sht e natyrshme mundsia e shkatrimit t sendit t ln peng, ashtu q nse kolaterali pushon s ekzistuari prfundon edhe pengu. N rastet kur vjen deri te prtrirja e
419
E DREJTA CIVILE
sendit, vazhdon s ekzistuari edhe e drejta e pengut (objekti ndrtimor digjet e m von srish ndrtohet). Nse sendi i ln peng i shkattruar ka qen i siguruar, krkesa do t prmbushet nga vlera e sigurimit t atij sendi. - kolaterali ndryshohet ose kombinohet me nj send ose t drejt tjetr, - n mnyr q sendi i ln peng pushon s ekzistuari si i till far ka qen n momentin e konstituivit t pengut, nga edhe nga ai m nuk mund t jet e siguruar krkesa, - kolaterali bashkohet me nj send ose t drejt tjetr, - ashtu q kolaterali bht pjes e nj sendi apo nj t drejte tjetr, nga e cila arsye edhe nuk mund t bht transferi i tij n formn si ka qen m para. - kolaterali kalon n pronsi t pengmarrsit, - dhe n kt mnyr bashkohen krkesa dhe borgji n nj person, ashtu q kreditori pengmarrs bhet edhe debitor pengdhns e me kt pushojn edhe t drejtat dhe detyrimet nga marrdhnia juridike e pengut, - prfundon posedimi i kolaterali te pengu posedimor, - kjo nnkupton vetm rastet kur me humbjen e posedimin n sendin e ln peng kreditori nuk ka mundsi t realizon krkesn, - detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk shtrihet mbi pengun, - q nnkupton se me transferin e kryer nuk ekziston kurfar lidhshmerie me pengun, - nj pal e tret e fiton t drejtn mbi kolateralin, - n baz t shitjes, n baz t pqimit me shkrim nga pengmarrsi i kolateralit (neni 17.4 i Rreg. pr Pengun). 7. Marrja e kolateralit nga pengmarrsi n rast mosprmbushjeje nprmjet t gjykats Mosprmbushja e detyrimit sipas marrveshjes pr pengun ndodh nse nuk shlyhet detyrimi i siguruar ose kur n ndonj mnyr tjetr shkelen kushtet e marrveshjes s pengut nga pengdhnsi ose personi i cili sht prgjegjs pr pengun e siguruar. N rast t
420
E DREJTA CIVILE
mosprmbushjes s ktill, pengmarrsi ka t drejt ta marr n posedim kolateralin e kt mund ta bje (neni 19.1 i Rreg. pr Pengun): n procedur gjyqsore, duke e marr kolateralin nga vet pengmarrsi, nse kjo ndodh pa prishjen e qetsis publike dhe nprmjet t administrats, duke e caktuar nj person, n marrveshje me zyrn e regjistrimit, q ai ta merr n posedim kolateralin, n rastet kur pengmarrsi nuk mund ta merr vet kolateralin (neni 19.6 i Rreg. pr Pengun).
Nga tri mundsit e parashikuara ligjore t siprshnuara ngel n pengdhnsin t zgjedh. N rast se zgjedh procedurn gjyqsore, q zakonisht ndodh tek ne, pengmarrsi duhet t paraqes n gjykatn kompetente nj krkes me t ciln krkohet q gjykata brenda 3 dit pune nga dita e dorzimit t krkess, t lshon urdhrin sipas t cilit, edhe pa njoftimin e pengdhnsit, personit tjetr q sht prgjegjs pr detyrimin e siguruar ose garantuesit apo borgjliut tjetr, do ti sekuestrohet kolaterali dhe do ti dorzohet n posedim pengmarrsit. Pas pranimit t nj urdhri t till nga gjykata kompetente, pengdhnsi ose personi tjetr prgjegjs pr detyrimin e siguruar mund t bjn kundrshtim prkitazi me vlefshmrin e trsishme apo vetm t pjesshme t pengut. N baz t nj kundrshtimi t paraqitur gjykata duhet t vendos prkitazi me arsyeshmrin e tij. Nse gjen se kundrshtimi sht i bazuar, urdhri i dhn mund t ndryshohet apo t revokohet n tersi, n t cilin rast pengmarrsi ka detyrim pr shprblimin e dmit t shkaktuar nga urdhri i sekuestrimit dhe dorzimit t kolateralit. Kur sht fjala pr pengun standard t perfeksionuar, pr t cilin sht regjistruar deklarata e njoftimit n Zyrn e regjistrimit (neni 15.1 i Rreg. pr Pengun), kolaterali mund t merret edhe nprmjet administrats ashtu q pengmarrsi, n marrveshje me Zyrn e regjistrimit, mund ta caktoj nj person pr ta marr kolateralin n posedim. Kusht pr kt sht: - nse pengmarrsi nuk ka t drejt t hyj n vendin ku ndodhet kolaterali, - nse e drejta e posedimit mes pengmarrsit dhe pengdhnsit apo ndonj personi tjetr sht kontestuese mbi ndonj baz tjetr juridike,
421
E DREJTA CIVILE
nse me marrjen e kolateralit nga vet pengmarrsi mund t prishet qetsia publike.
Shitja e kolateralit mund t bhet n ankand publik ose n shitje private, me kusht q metoda, mnyra, koha, vendi dhe kushtet e shitjes duhet t jen sipas kushteve t arsyeshme tregtare. Me rastin e shitjes t kolateralit, pengmarrsi duhet ta njoftoj pengdhnsin si dhe t gjith pengmarrsit tjer mbi t njjtin kolateral, s paku 14 dit para dats s shitjes (neni 19.9 i Rreg. pr Pengun). Para se t shitet kolaterali, pengdhnsi ose personi tjetr prgjegjs pr detyrimin e siguruar, mund ti prmbushin t gjitha detyrimet e siguruara nga ai kolateral si dhe shpenzimet e deriathershme dhe kolateralin ta kthejn.
VIII. HIPOTEKA Objekti i hipoteks Hipoteka n Kosov sht e rregulluar me Ligjin nr. 2002/4 pr Hipotekat (LH), i cili ligj rregullon vetm nj lloj t hipotekave dhe at hipotekat e kontraktuara si dhe me Ligjin mbi Bazat e Mardhnieve Juridike Pronsore. Ligji pr Hipotekat prcakton kuptimin e hipoteks ashtu q sipas ktij ligji hipoteka sht nj e drejt reale mbi nj pasuri t paluajtshme t kreditorit apo nj t drejte nga ajo paluejtshmri, e cila i siguron kreditorit prmbushjen e krkess nga shitja e pasuris s paluajtshme apo t drejts nga ajo (neni 2 par. 7 i Ligjit pr Hipotekn). Nga kuptimi i ktill i dhn i hipoteks rrjedh se objekt i hipoteks mund t jet pasuria e paluajtshme, apo e drejta q rrjedh nga ajo, me t ciln pronari posedon brenda kufijve t prcaktuar me ligj. Pr t qen objekt i hipoteks, sendi i paluajtshm duhet t jet n qarkullim juridik dhe t ket vler pasurore. Njhersh, sendi i paluajtshm duhet t jet i individualizuar, pasi vetm si i till edhe mund t jet objekt i ndonj t drejte sendor, pra t jet n qarkullim juridik dhe t ket vler pasurore. N kt mnyr sendi i ardhshm nuk mund t jet objekt i hipoteks. Sendi i paluajtshm sht objekt i hipoteks bashk me frutat t cilat nuk jan t ndara dhe me t gjitha pjest tjera prbrse si dhe ato aksesore. Objekt i hipoteks mund t jen edhe disa paluejtshmri. T
422
E DREJTA CIVILE
gjitha ato duhet t jen individualisht t prcaktuara. E drejta e hipoteks regjistrohet n donjrn nga kto paluejtshmri t cilat jan objekt i hipoteks mirpo, t gjitha ato paraqiten si nj send i prbashkt, nga edhe me rastin e regjistrimit evidencohet si hipotek e prbashkt, ashtu si edhe quhet kjo hipotek. Objekt i hipoteks mund t jet edhe vetm pjesa e caktuar ideale e nj sendi t paluajtshm. Njhersh nj paluejtshmri mund t jet objekt i hipoteks t disa kreditorve t ndryshm, n t cilin rast rangimi i tyre me rastin e realizimit bhet sipas kohs s regjistrimit t hipoteks n librat publike, sipas rregulls: kreditori i mhershm m i fort n t drejtn e pengut Nse t drejtn e posedimit t nj kolaterali t hipoteks e ka m shum se nj person, kusht pr t qen hipoteka e vlefshme sht q marrveshja pr hipotekn t jet e nnshkruar nga t gjith personat q e kan t drejtn e posedimit (neni 4.3 i LH). Objekti i cili shrben si kolateral i hipoteks nuk duhet t pson ndryshime prkitazi me vlern q ka. Nse eventualisht pengdhnsi e zvoglon vlern e paluejtshmris t ngarkuar me hipotek, ose n ndonj mnyr tjetr e vshtirson gjendjen e saj, kreditori hipotekar mund t krkoj nga gjykata q ti urdhrohet debitorit hipotekar t prmbahet nga ato veprime, e nse ai nuk e bn kt, mund t krkoj prmbushjen me dhun t krkess s siguruar me hipotek para kalimit t afatit pr prmbushjen e saj (neni 4.6 i LH dhe neni 67 i LBMJP. 2. Krkesat e siguruara me hipotek N LBMJP jepet nj kuptim m i gjer i hipoteks n krahasim me at t dhn n Ligjin pr Hipotekn pasi q ai, me rastin e dhnies s kuptimit, n nj mnyr prcakton edhe radhn e kreditorve n prmbushjen e krkess (neni 63. par. 1 i LBMJP). Varsisht nga mnyra e themelimit, si sht prmendur edhe te pengu, hipoteka mund t jet: kontraktuese (n baz t puns juridike), ligjore dhe gjyqsore. Pavarsisht nga lloji t cilit i prket, me hipotek sigurohet krkesa. Sipas Ligjit pr Hipotekn kto krkesa mund t rrjedhin nga detyrimet sipas marrveshjes s kredis (gj q zakonisht sot ndodh n Kosov), fletdetyrimeve apo kambialeve, ose detyrimet tjera financiare t kontraktuara, ku bjn pjes edhe detyrimet q rrjedhin nga kontrata e
423
E DREJTA CIVILE
dorzanis. Prpos nse nuk sht parashikuar ndryshe me dokumentin e hipoteks, me hipotek sigurohet pagesa e detyrimit kryesor, kamatat dhe t gjitha shpenzimet e shkaktuara nga pengmarrsi gjat procedurs s ekzekutimit t hipoteks (neni 4 i LH). 3. Shuarja e hipoteks Ligji pr Hipotekn e ka parapar shuarjen e hipoteks vetm me prmbushjen e detyrimit, ashtu q pengmarrsi sht i detyruar, brenda 15 ditve nga dita e prmbushjes s detyrimit t siguruar me hipotek, t paraqet krkesn pr lirim nga hipoteka. Kjo krkes duhet t prmbaj deklaratn e pengmarrsit se nuk krkon t drejtat q i takojn prkitazi me paluejtshmrin e hipotekuar, duke identifikuar me numr dhe dat dokumentet q i prkasin regjistrimit t hipoteks. Po q se pengmarrsi nuk paraqet nj krkes t ktill brenda afatit t parashikuar, sipas kundrshtimit t pengdhnsit, gjykata merr urdhr me t cilin e urdhron Zyrn Komunale Kadastrale q t regjistroj n regjistr lirimin nga hipoteka dhe pr do dm t shkaktuar gjat asaj kohe prgjigjet pengmarrsi (neni 8 i LH). Nse kreditori hipotekar, pavarsisht nga cilat arsye, ka pushuar t jet kreditor, me kt pushon edhe hipoteka, pasi q hipoteka sht me karakter aksesor, ashtu q krijimi, zgjatja dhe shuarja e saj varet nga ekzistimi i krkess s siguruar me hipotek. Nse hipoteka nuk pushon pr shkak t pagess s krkess s ngarkuar me hipotek, ajo pushon me shitjen e paluejtshmris nprmjet t gjykats, sipas propozimit t kreditorit, e me qllim t prmbushjes s krkess s hipotekuar. Me shitjen e paluejtshmris nprmjet t gjykats hipoteka pushon pavarsisht nse mjaftojn apo jo mjetet e marra me shitje pr krkesn e kreditorit. Shuarja e hipoteks mund t krkohet edhe n rastet: Kur kreditori hipotekar, pavarsisht nga cilat arsye, me deklarat me shkrim t paraqitur Zyrn Komunale Kadastrale, ku sht e regjistruar hipoteka, heq dor nga hipoteka. Kur paluejtshmria e ngarkuar me hipotek kalon n pronsi shoqrore, Nse i njjti person bhet titullar i t drejts s pronsis dhe i hipoteks n t njjtn paluejtshmr dhe
424
E DREJTA CIVILE
Nse zhduket paluejtshmria e ngarkuar me hipotek, me kusht q mos t prtrihet m von (shtpia e djegur ndrtohet prsri).
N rastet e kalimit n pasuri shoqrore t paluejtshmris s ngarkuar me hipotek, nse nuk sht ndryshe e parashikuar me ligj, fituesi i saj duhet, krkesn e siguruar me hipotek, ta paguaj deri n lartsi t vlers s tregut t saj n momentin e kalimit n pasuri shoqrore e nse pronarit t paluejtshmris s ngarkuar me hipotek e cila ka kaluar n pronsi shoqrore i sht dhn paluejtshmri tjetr, hipoteka kalon n at paluejtshmri (neni 68 i LBMJP). 4. Ekzekutimi i kolateralit t hipoteks nprmjet t gjykats (procedura) Ligji pr Hipotekn i ka parapar rregullat pr shitjen e kolateralit t hipoteks nprmjet t agjencive t caktuara pr ushtrimin e ksaj veprimtarie, t ashtuquajtura Biznese pr Shitjen e Kolateralit t Hipoteks. Biznese t ktilla aktualisht nuk ekzistojn n Kosov, andaj edhe shitja e kolateralit t hipoteks nprmjet t agjencive t tilla pr momentin nuk mund t bhet. Nga kjo arsye, n munges t Biznesit pr Shitjen e Kolateralit Hipotekar, ekzekutimin e kolateralit t hipoteks me shitjen e tij me qllim t prmbushjes s krkess s kreditorit hipotekar e bjn gjykatat, sipas rregullave t Parashikuara n Ligjin e Procedurs s Ekzekutimit.
425
E DREJTA CIVILE
II. E DREJTA FAMILJARE

I. MARTESA DHE MARRDHNJET JURIDIKE N MARTES
Kuptimi dhe rndsia shoqrore e familjes, fejess dhe martess Martesa dhe marrdhniet familjare n Kosov jan t rregulluara me Ligjin pr Familjen t Kosovs (LF), (Gaz.Zyr. e Kosovs, 2005/12) i cili ka filluar t zbatohet nga 16.02.2006. Me kt ligj rregullohen familja, fejesa, martesa, marrdhniet martesore, marrdhniet ndrmjet prindrve dhe fmijve, mbrojtja e fmijve pa kujdesin prindor, birsimi, kujdestaria, ushqimi, marrdhniet pasurore n familje dhe procedurat e veanta gjyqsore n kontestet nga marrdhniet martesore dhe familjare. Sipas ligjit n fuqi familja sht bashksia e jets e prindrve dhe fmijve t tyre si dhe personave tjer n gjini. Nga kjo rrjedh se ligji, prpos prindrve dhe fmijve t tyre, nuk prcakton shprehimisht edhe kush konsiderohet antar i familjes, q nnkupton se mund t jet edhe do person tjetr q sht n gjini dhe jeton n at bashksi. Lloji i gjinis i antarve t familjes me ligj nuk prcaktohet andaj edhe ata mund t jen nga cili do lloj i gjinis.
AFRSIA GJINORE 1. Llojet e gjinis Gjinia nnkupton lidhjen biologjike - shoqrore ndrmjet dy apo m shum personave e pranuar me ligj. Lidhjet gjinore mund t bazohen n fakte t ndryshme. Varsisht nga fakti n t cilin bazohet dallojm: 1. Gjinin e gjakut, 2. Gjinin e krushqis dhe 3. Gjinin civile.
426
E DREJTA CIVILE
Gjinia e gjakut sht lidhja mes personave t cilt rrjedhin njri nga tjetri apo mes personave t cilt rrjedhin nga paraardhsi i prbashkt. Kjo bazohet n lidhjen natyrore t gjakut mes personave. Mund t jet martesore dhe jashtmartesore. sht me rndsi me rastin e lidhjes s martess, n t drejtn trashgimore, te prcaktimi i veprave t caktuara penale, n procedurat gjyqsore etj. Gjinia e krushqis ose martesore prfaqson lidhjen e njrit bashkshort me t afrmit e bashkshortit tjetr. Sipas t drejts ton, t afrmit e njrit bashkshort nuk konsiderohen se jan n gjini me t afrmit e bashkshortit tjetr. Kjo gjini pr baz e ka martesn. Marrdhniet jashtmartesore nuk krijojn lidhje gjinore t krushqis. Kjo gjini sht me karakter t prhershm, ashtu q vazhdon t ekzistoj edhe pas pushimit t martess. Edhe kjo sht me rndsi te lidhja e martess, n t drejtn penale dhe procedurat gjyqsore. Gjinia civile sht lidhje gjinore e cila themelohet n mnyr artificiale, sipas procedurs s prcaktuar me ligj, ndrmjet adoptuesit dhe t afrmit t tij, n nj an dhe t adoptuarit dhe t afrmeve t tij, n ann tjetr. Kjo gjini sht me rndsi t veant nga se me kt mundsohet q fmijt pa prind dhe kujdes prindor bhen me prind t ri. sht me rndsi te lidhja e martess, n t drejtn n trashgimi, n procedura gjyqsore etj. 2. Llogaritja e gjinis Afrsia gjinore llogaritet sipas shkalls s gjinis ndrmjet personave t cilt jan n gjini. Gjinia e gjakut, pr nga afrsia, sht dy llojesh: 1. n vijn e drejtprdrejt apo vertikale dhe 2. t trthort apo horizontale. N gjini t gjakut n vijn vertikale jan t gjith paraardhsit dhe pasardhsit ndrsa n at horizontale jan vlla dhe motra prej nj ati dhe nj nne dhe pasardhsit e tyre, xhaxhai dhe halla dhe pasardhsit e tyre, daja dhe tezja dhe pasardhsit e tyre. FEJESA Ligji i Familjes n fuqi pr here t pare n Kosov e rregullon
427
E DREJTA CIVILE
fejesn. Ksisoj sipas ktij ligji akti i fejess konsiderohet premtim reciprok i dy personave me gjini t kundrta pr tu martuar ndrmjet veti /neni 9). Nga fakti se sht dhn premtimi pr martes, sht lidhur fejesa, nuk mund t paraqitet padi n gjykat dhe t krkohet q ajo martes edhe t lidhet. Njhersh nga kjo edhe sht e pavlefshme fardo marrveshje me t ciln do t parashihej fardo shprblimi nse nuk vjen deri te martesa ndrmjet t fejuarve. 1. E drejta dhe prgjegjsia pr dmshprblim pr heqje dor nga fejesa I fejuari i cili pa ndonj arsye heq dor nga fejesa ka detyrim t paguaj gjith dmin e shkaktuar t fejuarit tjetr, prindrve t t fejuarit apo personave tjer t cilt kan vepruar n emr t tyre. Ai sht prgjegjs pr do shpenzim apo investim t br gjat pritjes s martess, si dhe pr fitimin e humbur eventual nga punsimi apo n pasuri. Padia pr dmshprblim mund t paraqitet brenda dy viteve nga dita e heqjes dor nga fejesa. Nse pr heqjen dor nga fejesa sht fajtor i fejuari tjetr ai sht njhersh edhe prgjegjs pr do lloj dmi t prcaktuar m sipr nga bashkshorti i cili heq dor nga fejesa. 2. Fati i dhuratave t kmbyera n rast t heqjes dor nga fejesa Zakonisht, n baz t adeteve t vendit, bashkshortt e ardhshm, me rastin e fejess, shkmbejn dhurata ndrmjet veti. N rast se fejesa nuk prfundon me martes secili nga t fejuarit ka t drejt t krkoj nga tjetri kthimin e dhuratave t cilat ia ka dhuruar atij me rastin e fejess. Krkesa e ktill duhet mbshtetur n rregullat pr begatim t pabaz nga Ligji i Marrdhnieve t Detyrimeve. E DREJTA MARTESORE Sa i prket martess, sipas ligjit n fuqi ajo definohet si bashksi mes dy personave t gjinive t ndryshme e rregulluar me ligj, e lidhur n baz t vullnetit t lir me qllim t jets s prbashkt dhe krijimit t familjes (neni 14). Nga vet fakti se martesa si bashksi e jets sht e rregulluar me ligj nnkupton se ajo ka rndsi t posame shoqrore, pasi
428
E DREJTA CIVILE
q edhe konsiderohet se martesa sht baz e familjes, ndrsa familja baz e shoqris. Nga kjo arsye edhe, sipas dispozitave t ktij ligji, rol i veant i kushtohet mbrojtjes shoqrore dhe juridike t familjes dhe antarve t saj, vemas nns dhe fmijs. 1. Kushtet pr lidhjen dhe vlefshmrin e martess Me LF jan t prcaktuara edhe marrdhniet juridike martesore. N kt mnyr jan t prcaktuara edhe kushtet pr ekzistimin e martess. Kto jan kushtet t cilat patjetr duhet plotsuar pr themelimin e martess. Nga vet kuptimi ligjor i martess rrjedh se pr t lidhur martes sht e domosdoshme q dy persona t gjinive t ndryshme, para organit kompetent, n mnyrn e prcaktuar me ligj, t japin plqimin pr lidhjen e martess, me qllim t jets s prbashkt dhe krijimit t familjes. Sipas ksaj kushtet esenciale pr themelimin e martess jan: 1. Martesa mund t lidhet vetm ndrmjet dy personave t gjinive t ndryshme (neni 14), 2. T ekzistoj pajtimi i vullneteve t tyre pr lidhjen e martess, i shprehur personalisht (neni 34), 3. Forma e caktuar me ligj pr lidhjen e martess, e kjo sht q martesa t lidhet para organit kompetent n mnyr t prcaktuar me ligj (neni 28 ). Pr t qen e vlefshme nj martes, n momentin e lidhjes s saj nuk duhet t ekzistoj ndonj penges apo ndales martesore e parapar me ligj. Me LF jan t parapara njprnj pengesat martesore ekzistimi i t cilave martesn e bjn t pavlefshme.
2. Ndalesat dhe pengesat martesore - Pengesat martesore kuptimi dhe llojet Pengesat martesore jan ato rrethana t parashikuara me ligj t cilat pengojn lidhjen e martess s vlefshme. N baz t kritereve t ndryshm pengesat martesore mund t ndahen n disa lloje:
429
E DREJTA CIVILE
1. Varsisht nga fakti se kush ka t drejt n paraqitjen e padis dhe rndsis shoqrore t pengesave martesore ato ndahen n pengesa martesore t cilat kan pr pasoj nulitetin absolut dhe ato t cilat kan pr pasoj nulitetin relativ t martess. Pengesat martesore t cilat kan pr pasoj nulitetin absolut t martess jan: ekzistimi i martess tjetr t ndonjrit nga bashkshortt (neni 19), smundja shpirtrore dhe pamundsia pr t gjykuar e ndonjrit nga bashkshortt nga e cila arsye edhe me vendim t gjykats i sht hequr zotsia e veprimit (neni 20) dhe shkalla e caktuar e gjinis ndrmjet bashkshortve (neni 21, 22 dhe 23). Pengesat martesore t cilat kan pr pasoj nulitetin relativ t martess jan: mosekzistimi i vullnetit t lir (neni 18) dhe mosha jomadhore (neni 16). 2. Varsisht nga fakti nse mundet apo jo nj penges martesore t evitohet me lejimin paraprak ose t mvonshm t gjykats, apo nuk mund t evitohet n asnj mnyr, ato ndahen: n pengesa martesore t evitueshme dhe n t paevitueshme. Pengesat martesore t paevitueshme jan: ekzistimi i martess tjetr t ndonjrit nga bashkshortt, smundja shpirtrore dhe paaftsia pr t gjykuar dhe gjinia e gjakut n vijn vertikale pavarsisht nga shkalla, ndrsa n ate horizontale deri n shkalln e tret t gjinis. Pengesat martesore t evitueshme jan: gjinia e krushqis dhe mosha e mitur. 3. Varsisht nga fakti nse jan apo jo n koh t kufizuara, pengesat martesore ndahen: n pengesa martesore t prhershme dhe t prkohshme. - Ndalesat martesore Ndalesat martesore jan rrethanat e caktuara me ligj ekzistimi i t cilave e pengon lidhjen e martess, mirpo mosrespektimi i tyre nuk ka pr pasoj nulitetin e martess. Martesa e lidhur n pranin e ndaless martesor mbetet n fuqi, por pasojn sanksionet tjera. Ndales martesore prfaqson raporti i kujdestaris mirpo, nga shkaqet e arsyeshme, ligji u lejon lidhjen e martess personave n kto raporte. N rastet e ktilla, me lidhjen e martess ndrmjet kujdestarit dhe t prkujdesurit ndrprehet raporti i kujdestaris (neni 24).
430
E DREJTA CIVILE
3. Vendi dhe procedura e lidhjes s martess zyrtare Pr t qen martesa e vlefshme ajo duhet t lidhet n formn e parapar ligjore. Ligji parasheh t ashtuquajturn formn solemne pr lidhjen e martess. Fletparaqitja pr lidhjen e martess, bashk me dokumentet tjera t nevojshme, i paraqitet ofiqarit. Me ligj nuk sht prcaktuar kompetenca toksore e organit pr lidhjen e martess, ashtu q bashkshortt kan t drejt t pakufizuar t zgjedhjes s vendit ku do t lidhin martesn (neni 25). Akti solemn i lidhjes s martess mbahet n lokal t caktuar, por sipas krkess s bashkshortve e pr shkaqe t arsyeshme mund t mbahet edhe n ndonj vend tjetr (neni 27). Pjesmarrs n lidhjen e martess jan: Bashkshortt, dy dshmitar dhe ofiqari. Lidhja e martess fillon me raportimin e ofiqarit prkitazi me pranin e bashkshortve t ardhshm dhe se, n baz t dokumentacionit dhe deklaratave t tyre dhe t dshmitarve, sht vrtetuar se nuk ekzistojn pengesa dhe ndalesa pr lidhjen e martess. Pas ksaj bashkshortve t ardhshm ofiqari u lexon pjest e ligjit prkitazi me t drejtat dhe detyrimet e bashkshortve. Pas ksaj ai i pyet nse jan t pajtimit t lidhin martes ndrmjet veti. Pas dhnies s deklaratave identike se pajtohen t lidhin martes, konstatohet se martesa sht lidhur. Ofiqari e regjistron faktin e lidhjes s martess n regjistrin amz pr t martuarit, n t ciln nnshkruajn bashkshortt, dshmitart dhe ofiqari. Pas ksaj bashkshortve u lshohet certifikata e kurorzimit e cila shrben si prove pr lidhjen e martess. 4. Kushtet pr lidhjen e martess religjioze dhe regjistrimi i saj Bashkshortt t cilt paraprakisht e kan lidhur martesn zyrtare, mund t lidhin martes edhe sipas rregullave fetare. Nga kjo rrjedh se bashkshortet t cilt paraqiten pr lidhjen e martess fetare duhet t dshmojn se paraprakisht e kan lidhur ate zyrtare (neni 36). Kjo martes lidhet para zyrtarit t bashksis fetare, i cili ka pr detyr q dokumentin pr lidhjen e martess fetare, brenda 5 ditsh nga dita e lidhjes s ksaj martese, tia drgoj ofiqarit ku sht lidhur martesa zyrtare. N baz t ktij dokumenti, brenda pes ditsh nga dita e pranimit t ktij dokumenti, ofiqari e regjistron martesn religjioze n librin amz pr t kurorzuarit dhe e lshon certifikatn e martess fetare.
431
E DREJTA CIVILE
5. Kushtet pr lidhjen e martess s shtetasve t huaj dhe shtetasve tan n botn e jashtme Kosovart mund t lidhin martes n botn e jashtme sipas ligjit t shtetit ku ndodhen. Kjo martes e lidhur n botn e jashtme sht e vlefshme nse jan plotsuar kushtet ligjore sipas ligjit t shtetit ku lidhet martesa dhe kushtet materiale ligjore pr lidhjen e martess sipas LF. Sa i prket forms, pr t qen ajo martes e vlefshme, me rastin e lidhjes s martess duhet patjetr plotsuar forma sipas ligjit t vendit ku lidhet martesa. Sipas ligjit n fuqi edhe shtetasit e huaj mund t lidhin martes n Kosov sipas dispozitave t ktij ligji. Me rastin e paraqitjes s krkess pr lidhjen e martess, prpos dokumenteve nga neni 25 i LF, duhet t paraqet edhe certifikatn nga shteti i tij me t ciln dshmon se ka t drejt t lidh martes sipas ligjit t vendit t tij (neni 17). 6. Shuarja e martess -Mnyrat e shuarjes Sipas ligjit, gjykata kompetente n kontestet martesore duhet t kujdeset dhe angazhohet sa sht e mundur q martesa t ruhet, e nse kjo nuk sht e mundur, ather q shuarja e martess t krijoj sa m pak shqetsime pr bashkshortt dhe fmijt e tyre, t promovohen marrdhnie sa m t mira mes fmijve dhe prindit t cilit nuk i jan besuar ata, procedura t prfundoj me sa m pak shpenzime dhe t shmanget do rrezik pr dhun ndaj bashkshortve dhe fmijve. Deri sa martesa konsiderohet bashksi e jets mes dy personave t gjinive t ndryshme, me rastin e vdekjes s njrit nga bashkshortt, prkatsisht me shpalljen e bashkshortit t zhdukur pr t vdekur martesa do t shuhet. N rast t vdekjes martesa shuhet nga momenti i vdekjes, ndrsa n rast t shpalljes s personit t zhdukur pr t vdekur, martesa shuhet nga data e konstatuar si dat e vdekjes n aktvendimin me t cilin sht shpallur pr t vdekur. N rastet kur kjo nuk ka mund t vrtetohet dhe nuk sht konstatuar, data e plotfuqishmris s aktvendimit me t cilin sht shpallur pr t vdekur merret si dat e vdekjes. Deri sa ligji parasheh lidhjen e martess, me kt ligj sht parapar edhe mundsia e zgjidhjes s martess. Ksisoj, sipas ligjit n fuqi martesa mund t zgjidhet n dy mnyra: 1. me anulim dhe 2. me shkurorzim.
432
E DREJTA CIVILE
Martesat e pavlefshme, kuptimi dhe llojet T pavlefshme jan martesat me rastin e lidhjes s t cilave nuk jan plotsuar kushtet pr ekzistimin, prkatsisht pr plotfuqishmrin e tyre, gj q edhe sipas LF kjo sht arsye pr zgjidhjen e martess me anulimin e saj. Sipas ligjit dallojm dy lloje t martesave t pavlefshme: martesat absolutisht nule dhe ato relativisht nule. 7. Martesat absolutisht nule, shkaqet e nulitetit Sipas LF shkaqet e nulitetit absolut t martess jan: a. Nse me rastin e lidhjes s martess, n mnyr kumulative, nuk jan plotsuar kushtet esenciale pr vlefshmrin e martess, e ato jan q dy persona t gjinive t ndryshme, n formn e parapar ligjore, t ken shprehur vullnetin e lir pr lidhjen e martess (neni 64/1 lidhur me nenin14). b. Nse martesa sht lidhur gjat kohs s ekzistimit t martess s mparshme t ndonjrit nga bashkshortt, pasi q askush nuk mund t lidh martes deri sa nuk pushon ose nuk zgjidhet martesa e lidhur m para (neni 62). N rast se n nj procedur t filluar pr anulimin e martess pr kt arsye ligjore bashkshortt theksojn se martesa e mparshme sht e pavlefshme, ather gjykata do ti udhzoj ata t iniciojn procedurn kontestimore pr anulimin e martess s mparshme, me t cilin rast edhe do ta ndrpres procedurn e cila rrjedh, deri sa mos t vendoset me aktgjykim t plotfuqishm ajo procedur. c. Nse ka lidhur martes personi i cili pr shkak t smundjes shpirtrore ose nga arsyet tjera nuk sht i aft pr t gjykuar (neni 64/1 pika 1). Paaftsia pr t gjykuar mund t jet e prhershme dhe e prkohshme. Pr anulimin e martess nga kjo arsye ligjore me rndsi sht gjendja e prhershme shpirtrore e jo ajo momentale, ashtu q e pavlefshme sht edhe martesa e lidhur gjat kohs lucida intervala n
433
E DREJTA CIVILE
t ciln koh bashkshorti ka qen plotsisht i aft pr t gjykuar. . Nse kan lidhur martes ndrmjet veti personat n gjini t gjakut, sipas adoptimit ose sipas krushqis ndrmjet t cilve ligji e ndalon martesn (neni 64/2). d. Nse martesa nuk sht lidhur me qllim t jets s prbashkt, por me lidhjen e saj mshehin ndonj pun tjetr juridike ose dshirojn realizimin e ndonj qllimi tjetr. Nse vetm njri bashkshort ka lidhur martesn pr qllime tjera, martesa nuk do t anulohet sipas ksaj baze ligjore. Mosekzistimi i qllimit t jets s prbashkt duhet t ekzistoj si n momentin e lidhjes s martess ashtu edhe gjat ekzistimit t asaj martese (neni 66). 8. Martesat relativisht nule, shkaqet e nulitetit Sipas LF shkaqet e nulitetit relativ t martess jan: a. Nse njri nga bashkshortt ka pranuar t lidh martes nga frika e shkaktuar me dhun ose me kanosje serioze (neni 63). Frika e shkaktuar n kt mnyr nnkupton se nuk ka ekzistuar vullneti i lir i bashkshortve t ardhshm, por plqimi sht dhn me detyrim ose n lajthim (neni 18). Frika duhet t jet e intensitetit t madh dhe t ket zgjatur m shum koh. Nuk sht me rndsi kush e ka prdorur dhunn ose kanosjen serioze, pasi q nuk sht patjetr q ajo t rrjedh nga bashkshorti tjetr, e as q ajo ti sht drejtuar bashkshortit t dmtuar ose t afrmve t tij (saj). b. Nse martes ka lidhur personi para moshs madhore pasi ti ket mbushur 16 vjet, pa lejen e gjykats pr lidhjen e martess para moshs madhore (neni 16). N rastet e ktilla nse leja e gjykats pr lidhjen e martess para moshs madhore sigurohet n ndrkoh martesa nuk do t anulohet, ose nse gjat zhvillimit t procedurs bashkshorti i mitur e arrijn moshn madhore. c. Nse martesa sht lidhur n lajthim prkitazi me personalitetin e bashkshortit (neni 65/1), nga se martesa nuk mund t lidhetnse nuk ekziston plqimi i liri bashkshortve pr lidhjen e
434
E DREJTA CIVILE
martess, por plqimi sht dhn duke qen n lajthim. Lajthimi sht pasqyrimi i gabuar mbi realitetin objektiv, ashtu q n rastin e lajthimit ekziston disharmonia ndrmjet vullnetit t vrtet dhe veprimit juridik, nga se po t ishin t njohura ato fakte reale nuk do t vinte deri te ai veprim juridik. Sipas ligjit ekzistojn dy lloje t lajthimit prkitazi me personalitetin: Lajthimi prkitazi me personalitetin fizik dhe prkitazi me personalitetin civil. Lajthimi prkitazi me personalitetin fizik ekziston nse ka menduar se po lidh martes me nj person e martesn e ka lidhur me personin tjetr. Lajthimi prkitazi me personalitetin civil nnkupton prezantimin e rrejshm, duke mshehur identitetin e vrtet prkitazi me veorit esenciale q ka. . Nse ka lidhur martes personi i cili pr shkak t smundjes shpirtrore ose nga ndonj arsye tjetr nuk ka qen i aft t gjykoj n momentin e lidhjes s martess, mirpo gjat martess paaftsia pr t gjykuar ka pushuar. Personi i ktill n kt koh m von, kur sht i aft pr t gjykuar do t jep plqimin pr lidhjen e martess, gj q edhe prfaqson vullnetin e lir t tij. 9. E drejta n padi pr anulimin e martess absolutisht dhe relativisht nule Pr anulimin e martesave absolutisht nule kan t drejt t paraqesin padi bashkshortt, t gjith personat tjer q kan interes juridik t drejtprdrejt pr kt dhe prokurori publik. E drejta pr paraqitjen e padis pr anulimin e martess absolutisht nule nuk vjetrsohet. Vetm n rast se martes ka lidhur personi me smundje shpirtrore, apo pr shkaqe tjera ka qen i paaft pr t gjykuar, pas kalimit t ksaj gjendje, t drejtn n padi e ka vetm ai, brenda nj viti nga dita e kalimit t ksaj gjendje (neni 67). Nse padia nuk paraqitet brenda afatit t msiprm kjo e drejt vjetrsohet dhe martesa mbetet n fuqi. 10. Pasojat e anulimit t martess Pasojat e nulitetit t martess paraqiten nga dita e anulimit t saj, e
435
E DREJTA CIVILE
jo edhe pr kohn para anulimit t plotfuqishm. Martesa konsiderohet e anuluar nga dita e plotfuqishmris s aktgjykimit me t cilin sht anuluar ajo. Pasojat jan t njjta si pr at absolutisht ashtu edhe pr at relativisht nule. Pasojat e nulitetit t martess kan t bjn me: 1. Mbiemrin e bashkshortve pas anulimit t martess, 2. Pozitn juridike t fmijve dhe ushqimin i tyre, 3. Marrdhniet pasurore t bashkshortve, dhe 4. Trashgimin. 1. N kuptim t nenit 96 t LF, bashkshorti i cili me rastin e lidhjes s martes ka ndrruar mbiemrin, pas anulimit t saj, n baz t nj deklarate t paraqitur ofiqarit brenda 6 muajve nga anulimi i martess, mund t marr mbiemrin q e ka mbajtur m para. 2. Fmijt e lindur gjat martess s anuluar jan fmij martesor. shtja e besimit n ruajtje, kujdes dhe edukim njrit nga prindrit si dhe ushqimit t tyre vendoset n t njjtn mnyr si n rastin e shkurorzimit t martess (neni 140). 3. Prkitazi me marrdhniet pasurore t bashkshortve vendoset n t njjtn mnyr si n rastin e shkurorzimit t martess, ashtu q mirbesimi prkatsisht keqbesimi i bashkshortit me rastin e lidhjes s martess s anuluar nuk sht me rndsi n zgjidhjen e marrdhnieve pasurore ndrmjet tyre (neni 89). 4. Pas anulimit t martess pushon e drejta e ndrsjell n trashgimi, si n baz t ligjit ashtu edhe n baz t testamentit t prpiluar para anulimit t martess (neni 98). 11. Shkaqet e shkurorzimit Shkurorzimi nnkupton zgjidhjen e martess s plotfuqishme gjat jets s bashkshortve, n procedur gjyqsore, pr shkaqe t parashikuara me ligj. Martesa mund t zgjidhet me shkurorzim vetm n baz t vendimit t gjykats. Shkaqet e shkurorzimit jan rrethanat e parashikuara me ligj pr shkak t t cilave mund t zgjidhet martesa me shkurorzim (neni 69). Shkaqet nga t cilat bashkshorti mund t krkoj shkurorzimin sipas ligjit jan:
436
E DREJTA CIVILE
1. Nse marrdhniet bashkshortore jan rregulluar n mnyr serioze dhe t vazhdueshme, 2. Kur pr shkaqe tjera nuk mund t arrihet qllimi i martess. Ligji prcakton shprehimisht disa nga shkaqet pr shkurorzim. Shumica e ktyre shkaqeve t parashikuara me ligj jan edhe arsye pr rregullimin serioz dhe t vazhdueshm t mardhnieve mes bashkshortve. Prpos tyre si shkak pr shkurorzim ligji parasheh edhe smundjen shpirtrore t pashrueshme, paaftsin e vazhdueshme pr t vepruar, ndrprerjen e paarsyeshme t jets faktike m tepr se 1 vit dhe shkurorzimin me marrveshje t dyanshme. rregullimin e marrdhnieve bashkshortore mund t shkaktojn rrethanat e ndryshme, t cilat jetn e prbashkt e bjn t pamundur, n t cilin rast shkurorzimi sht zgjidhja m e mir pr t dal nga ajo situat e krijuar. Qllimi i martess nuk mund t arrihet nse nuk ekziston bashksia e jets e harmonizuar mes bashkshortve, si pr shkak t mosparaqitjes s bashkshortit pr nj koh t gjat, smundja psikike apo t ngjashme. Procedura pr shkurorzim iniciohet me padi ose me propozim t prbashkt t bashkshortve pr shkurorzim me marrveshje. Padia paraqitet n rastet kur nuk ekziston pajtimi mes bashkshortve pr shkurorzim. N rast se bashkshortt pajtohen t shkurorzohen paraqitet propozimi i prbashkt pr shkurorzim me marrveshje. Nse sht paraqitur padia pr shkurorzim e bashkshorti i paditur nuk e konteston krkesn pr shkurorzim, padia e paraqitur konsiderohet propozim i bashkshortve pr shkurorzim me marrveshje (neni 68/4). Nse bashkshortt kan fmij t prbashkt t mitur, bashk me propozimin pr shkurorzim me marrveshje duhet t paraqesin marrveshjen me shkrim prkitazi me ruajtjen, edukimin dhe ushqimin e fmijve dhe mnyrn e mbajtjes s kontakteve personale me ta (neni 70/2). Shkurorzimi n baz t marrveshjes nuk sht shkak por mnyr e shkurorzimit, andaj edhe sipas ligjit shkurorzimi me marrveshje nuk prfaqson lirin e plot t bashkshortve pr shkurorzim, pa kurrfar kufizimi. Ksisoj, pavarsisht nga marrveshja pr shkurorzim e bashkshortve, gjykata mund ta refuzoj krkesn pr shkurorzim nse kjo sht n interes t fmijve t tyre t mitur.
437
E DREJTA CIVILE
12. E drejta n padi pr shkurorzim dhe propozim t prbashkt pr shkurorzim me marrveshje Me LF jan parapar rregulla t veanta pr shqyrtimin e kontesteve martesore dhe kontesteve tjera familjare. N munges t rregullave t veanta sipas ktij ligji, zbatohen dispozitat e Ligjit t Procedurs Kontestimore (LPK). Pr shqyrtimin e kontesteve pr shkurorzim kompetenca lndore i prket gjykatave t qarkut (neni 29 pika 2 i Ligjit t Gjykatave t Rregullta). Sa i prket kompetencs toksore ajo sht e rregulluar me LPK. Ksisoj, n kontestet pr shkurorzim, prpos gjykats s kompetencs s prgjithshme (neni 38 i LPK), kompetente sht edhe gjykata n territorin e s cils bashkshortt kan pasur vendbanimin e fundit t prbashkt. Nse bashkshortt, prkatsisht i padituri, nuk kan pasur vendbanimin, prkatsisht vendqndrimin n Kosov, e pr t gjykuar kompetente sht gjykata Kosovare, kompetente sht gjykata sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t paditsit. Nse edhe ky nuk e ka vendbanimin, prkatsisht vendqndrimin n Kosov, Gjykata Supreme e Kosovs cakton cila gjykat territorialisht do t jet kompetente (neni 65 i LPK). N kontestet martesore procedurn e zhvillon dhe vendos n shkall t par trupi gjykues i prbr nga nj gjyqtar profesionist dhe dy gjyqtar porot, ndrsa n shkall t dyt trupi gjykues n prbrje prej tre gjyqtarve profesionist (neni 73). 13. Procedura e shkurorzimit Procedura gjyqsore pr shkurorzim mund t iniciohet me padi ose me propozim t prbashkt t bashkshortve pr shkurorzim me marrveshje. E drejta pr t paraqitur padi pr shkurorzim, prkatsisht propozimi i prbashkt sht e drejt personale e bashkshortve, ashtu q edhe kjo e drejt u takon vetm atyre. Kjo e drejt nuk mund t bartet n personin tjetr e as t trashgohet. Mirpo, nse procedura pr shkurorzim sht iniciuar, trashgimtart e paditsit mund t vazhdojn procedurn e filluar, me t cilin rast gjykata do t vendos nse ka qen e bazuar krkesa pr shkurorzim ose jo (68/3). Nse gjat procedurs vdes i padituri, gjykata do ta pezulloj procedurn, pasi q trashgimtart e t paditurit nuk kan t drejt ta vazhdojn procedurn.
438
E DREJTA CIVILE
Pr bashkshortin e smur shpirtnisht, prkatsisht pr personin e paaft pr t gjykuar, t drejtn n padi pr shkurorzim e ka kujdestari i tij me lejen paraprake t organit t kujdestaris (neni 74). Gjat shtatzanis s gruas dhe deri sa fmija i prbashkt nuk ka mbushur nj vit, bashkshortt nuk kan t drejt t paraqesin padi pr shkurorzim, e kan t drejt t krkojn shkurorzimin vetm me marrveshje (neni 70). Nse t dy bashkshortt paraqesin padi pr shkurorzim, bhet bashkimi i procedurs, zhvillohet nj procedur unike dhe vendoset me nj aktgjykim t prbashkt. Procedura n kontestet martesore prbhet nga dy faza: 1. Procedura e pajtimit t bashkshortve dhe 2. Procedura e shqyrtimit. 1. Pajtimi i bashkshortve N kontestet pr shkurorzim m para zhvillohet procedura e pajtimit, t ciln e zhvillon gjykata ose organi i kujdestaris, varsisht nse bashkshortt kan fmij t prbashkt t mitur apo jo. Procedura e pajtimit nuk do t zhvillohet: a. Kur njri nga bashkshortt sht i paaft pr t gjykuar, b. Kur njri ose t dy bashkshortt jetojn n botn e jashtme dhe c. Kur sht i panjohur vendqndrimi i njrit prej bashkshortve (neni 76). Pals s paditur padia pr shkurorzim i dorzohet pas prfundimit t procedurs s pajtimit, nse pajtimi nuk ka pasur sukses. Procedurn e pajtimit e zhvillon organi i kujdestaris n rastet kur bashkshortt kan fmij t mitur t prbashkt, e nse nuk kan, procedurn e pajtimit e zhvillon gjykata t cils i sht paraqitur padia pr shkurorzim, nse kryetari i trupit gjykues nuk vlerson se sht e nevojshme q procedura e pajtimit ti besohet organit t kujdestaris (neni 80). Nse sht paraqitur padia pr shkurorzim, pr zhvillimin e procedurs s pajtimit kompetent jan organi i kujdestaris n territorin e t cilit ndodhet vendbanimi ose vendqndrimi i t paditurit dhe organi i kujdestaris n territorin e t cilit bashkshortt kan pasur vendbanimin e fundit t prbashkt. Kur procedura sht filluar me propozimin pr shkurorzim me marrveshje, kompetent pr procedurn e pajtimit jan
439
E DREJTA CIVILE
organi i kujdestaris n territorin e t cilit e ka vendbanimin ose vendqndrimin njri nga bashkshortt si dhe organi i kujdestaris n territorin e t cilit bashkshortt e kan pasur vendbanimin e fundit t prbashkt. Kur procedurn e pajtimit e zhvillon organi i kujdestaris, ai ka detyrim q sa m para e m s voni brenda tre muajve, nse bashkshortt nuk propozojn q procedura e pajtimit t vazhdohet edhe pas kalimit t ktij afati, tia prcjell gjykats raportin me shkrim me t cilin e njofton gjykatn nse ka pasur sukses pajtimi apo jo. Nse pajtimi nuk ka pasur sukses, me t njjtin raport do ta jep mendimin se cilit prind duhet besuar fmijt e mitur n ruajtje, kujdes dhe edukim n rast shkurorzimi t bashkshortve. Ather kur procedura pr shkurorzim sht iniciuar me padi, n rastet kur procedurn e pajtimit t bashkshortve e zhvillon gjykata, ajo cakton seanc t veant gjyqsore pr tentim pajtimi t bashkshortve, e cila mbahet para kryetarit t kolegjit. N kt seanc ftohen vetm t dy bashkshortt q personalisht t jen t pranishm. Po q se bashkshortt kan t autorizuar, t autorizuarit nuk ftohen n kt seanc e as q mund t jen t pranishm. Nse n seancn e par pajtimi nuk ka sukses, gjykata mund t caktoj dhe t mbaj edhe nj ose m tepr seanca tjera pr pajtimin e bashkshortve, deri sa nuk bindet se deri te pajtimi nuk mund t vjen. Nse n seancn pr tentim pajtimi mungojn njri ose t dy bashkshortt t cilt kan qen t ftuar n rregull, varsisht nga t gjitha rrethanat, gjykata do t vlersoj nse duhet t caktohet seanca e re pr pajtim apo t konstaton se pajtimi nuk ka pasur sukses. N rastet kur procedura sht iniciuar m propozimin e prbashkt t bashkshortve pr shkurorzim me marrveshje, e n seancn pr pajtim mungojn njri ose t dy bashkshortt, do t konsiderohet se sht trhequr propozimi (neni 79/2). 2.Procedura e shqyrtimit Nse procedura pr shkurorzim sht iniciuar me propozim t prbashkt, gjykata nuk heton dhe shqyrton arsyet e paraqitura n propozim, prpos nse konstaton se ajo martes duhet t ruhet pr shkak t interesave fundamentale t fmijve t prbashkt t tyre. Pavarsisht nga fakti q bashkshortt kan paraqitur propozimin pr ruajtjen,
440
E DREJTA CIVILE
kujdesin dhe mbajtjen e fmijve t mitur, gjykata mund t vendos t hetoj faktet dhe t administroj prova, nse bindet se propozimi nuk sht n interes t fmijve. Gjat gjith procedurs n kontestet martesore gjykata, sipas detyrs zyrtare (ex offitio), me aktvendim mund t caktoj masat e prkohshme prkitazi me mbrojtjen, vendosjen dhe ushqimin e fmijve t prbashkt t mitur (neni 327), ndrsa prkitazi me dhnien e ushqimit bashkshortit dhe vendosjen e tij, vetm sipas propozimit t tij (neni 71). Ankesa kundr ktyre aktvendimeve nuk e ndal ekzekutimin. 14. Veorit e procedurs n kontestet martesore jan: N seancat gjyqsore prjashtohet publiku. Parimi i disponimit t palve nuk vjen n shprehje, nga se gjat ksaj procedur gjykata mund t vendos t vrteton edhe ato fakte n t cilat bazohet krkesa, edhe nse ato nuk jan kontestuese mes palve. N kontestet martesore nuk mund t merret aktgjykimi pr shkak t mungess e as aktgjykimi n baz t pranimit (neni 85/2). Nse procedura sht iniciuar me propozimin e prbashkt pr shkurorzim me marrveshje, nuk hetohen faktet n t cilat mbshtetet propozimi pr shkurorzim, mirpo gjykata mund t vendos t bhet kjo, duke administruar prova sikur te padia par shkurorzim, nse vlerson se interesat e arsyeshme t fmijve t mitur krkojn q t ruhet martesa. N dallim nga kontestet tjera kur paditsi, pa plqimin e t paditurit, mund t trheq padin deri sa ajo nuk i sht dorzuar t paditurit, n kontestet martesore padia mund t trhiqet deri n prfundimin e shqyrtimit kryesor, e me plqimin e tij deri n plotfuqishmrin e aktgjykimit. Propozimi i prbashkt pr shkurorzim me marrveshje mund t trhiqet deri sa aktgjykimi pr shkurorzim t marr formn e prer. Propozimi konsiderohet se sht trhequr edhe nse vetm njri bashkshort heq dor nga propozimi (neni 86). Aktgjykimi me t cilin sht zgjidhur martesa me shkurorzim sipas propozimit t prbashkt pr shkurorzim me marrveshje, n pjesn prkitazi me shkurorzimin mund t kundrshtohet me ankes vetm pr shkak t shkeljeve esenciale t dispozitave procedurale apo pr shkak se propozimi sht dhn n lajthim ose nn ndikimin e shtrngimit ose mashtrimit (neni 87).
441
E DREJTA CIVILE
Kundr aktgjykimit me t cilin sht zgjidhur martesa me shkurorzim apo anulim nuk mund t paraqiten mjetet e jashtzakonshme juridike (neni 88). 15. Pasojat e shkurorzimit Pas shkurorzimit paraqiten pasoja t shumta t cilat kan t bjn: a. me bashkshortt dhe b. mes bashkshortve dhe fmijve t tyre t prbashkt. a. Pasojat t cilat kan t bjn me bashkshortt i prkasin: mbiemrit; trashgimis; dhuratave; pasuris s prbashkt; ushqimit t bashkshortit dhe kompensimit t dmit. Mbiemri. Bashkshorti i cili me rastin e lidhjes s martess e ka ndrruar mbiemrin, duke e marr mbiemrin e bashkshortit tjetr ose duke ia shtuar mbiemrit t vet edhe mbiemrin bashkshortit, pas zgjidhjes s martess mund t marr mbiemrin q e ka mbajtur para lidhjes s martess. Kjo bhet me nj deklarat t ciln duhet paraqitur ofiqaris brenda 6 muajsh pas zgjidhjes s martess. Deklarata duhet paraqitur ofiqaris ku sht lidhur martesa ose ofiqaris ku e ka vendqndrimin paraqitsi i deklarats. Trashgimia. E drejta n trashgimi mes bashkshortve pushon me shkurorzim. E drejta n trashgimi pushon edhe nse bashkshorti gjat jets ka paraqitur padin pr shkurorzim, gjat zhvillimit t procedurs vdes, e pas prfundimit t procedurs t vazhduar nga trashgimtart e tij vrtetohet se padia pr shkurorzim ka qen e bazuar. Bashkshorti nuk ka t drejt t trashgoj as n baz t testamentit n rast t vdekjes s testamentlnsit, nse testamenti sht ln para shkurorzimit. Dhuratat. Prkitazi me dhuratat e ndrsjella mes bashkshortve dhe t tjerve ndaj tyre, LF n fuqi nuk prmban dispozita me t cilat do t rregullohej kjo qshtje. Andaj edhe kjo duhet zgjidhur n baz t Ligjit t Marrdhnieve t Detyrimeve. Pasuria e prbashkt. Kjo sht pasuria t ciln
442
E DREJTA CIVILE
bashkshortt e kan fituar me pun gjat martess. Ndarjen e ksaj pasurie bashkshortt mund ta bjn me marrveshje, e nse nuk arrihet marrveshja, ndarja do t bhet nprmjet t gjykats n procedurn e veant kontestimore. Prkitazi me ndarjen e pasuris s prbashkt nuk shqyrtohet dhe nuk mund t vendoset n kontestin martesor. Ushqimi. Prkitazi me ushqimin e bashkshortve gjat dhe pas martess do t bhet fjal n pjesn DETYRIMI LIGJOR PR USHQIM. Kompensimi i dmit. Me rastin e shkurorzimit mund t dmtohet njri ose bashkshorti tjetr. Edhe kjo shtje nuk sht rregulluar m LF, andaj edhe kompensimi i dmit eventual material apo jomaterial do t shqyrtohet sipas LMD. b. Pasojat e shkurorzimit n fmijt e prbashkt kan t bj me ruajtjen, edukimin dhe mbajtjen e fmijve t mitur dhe atyre t rritur ndaj t cilve sht vazhduar e drejta prindore. N rastet e shkurorzimit t martesave me fmij t mitur gjykata vendos se cilit nga prindrit do ti besohen ata n ruajtje dhe edukim. Pr kt bashkshortt mund t merren vesh. Mirpo, pavarsisht nga kjo, gjykata sipas detyrs zyrtare e vlerson at nse sht n interes t fmijve apo jo. Nse nuk ka marrveshje mes prindrve prkitazi me besimin e fmijve t mitur, ose marrveshja e tyre nuk sht n interes t fmijve, me aktgjykimin e shkurorzimit vendoset edhe pr ruajtjen, edukimin dhe mbajtjen e fmijve t mitur. Gjykata para se t vendos pr kt merr mendimin dhe propozimin nga organi i kujdestaris dhe heton t gjitha rrethanat me rndsi pr vendosje, si q jan: mosha e fmijve, lidhja emocionale e tyre me prindrit, kushtet e jetess (materiale, t banimit etj), gjendja shndetsore e fmijve dhe prindrve, e nse fmija ka mbushur 10 vjet edhe mendimi i tij. Pasi t hetohen t gjitha rrethanat mund t vendoset: t gjith fmijt ti besohen njrit prind, disa fmij ti besohen njrit e disa tjetrit prind ose fmijt ti besohen ndonj personi t tret a ndonj organizate t specializuar. Kur bashkshortt kan fmij t prbashkt t mitur, mund t shkurorzohen me marrveshje vetm nse jan marr vesh edhe pr ruajtjen, edukimin dhe ushqimin dhe mbajtjen e kontakteve personale me ta.
443
E DREJTA CIVILE
Prindi t cilit i jan besuar fmijt e ushtron t drejtn prindore efektivisht. Prindi t cilit nuk i jan besuar fmijt ka t drejt t mbaj kontakte personale me ta n mnyr si merren vesh ose si e cakton gjykata.
MARRDHNIET PASURORE T BASHKSHORTVE Varsisht nga prkatsia e pasuris, bashkshortt mund t ken: 1. Pasurin e veant dhe 2. Pasurin e prbashkt (neni 45), 1. Pasuria e veant e bashkshortit, e drejta e qeverisjes dhe e disponimit me at Pasuri e veant e njrit bashkshort sht ajo pasuri t ciln ai e ka pasur para lidhjes s martess, t ciln ai e ka fituar gjat martess, por jo me pun, po me trashgim, dhurim ose me forma tjera t fitimit pa barr si dhe pasuria q i takon atij me ndarjen e pasuris s prbashkt t bashkshortve. Edhe pasuria e fituar n lojn n fat paraqet pasuri t veant t njrit bashkshort, nse ai e ka deponuar n kt loj pasurin e vet t veant. Prpos rasteve t msiprme t fitimit t pasuris s veant, t cilat jan edhe rastet m t shpeshta, n pasurin e veant bjn pjes edhe t gjitha t drejtat sendore dhe ato detyrimore t fituara nga pasuria e veant, si frutat, qiraja, kamata nga kursimet, etj. Pasuri t veant t bashkshortit prfaqsojn edhe sendet q shrbejn pr prdorimin e tij personal si sendet e veshmbathjes, stolit, etj, me kusht q vlera e tyre nuk sht joproporcionale n krahasim me vlern e prgjithshme t pasuris s prbashkt. S fundi pasuri t veant prfaqson edhe pasuria t ciln e ka fituar njri bashkshort gjat martess por gjat kohs kur bashkshortt kan jetuar ndaras, nuk ka ekzistuar jeta faktike e prbashkt mes tyre. Bashkshorti n mnyr t pavarur administron dhe disponon me pasurin e tij t veant, e mund t administroj dhe disponoj me te edhe prkundr dshirs s bashkshortit tjetr (neni 46).
444
E DREJTA CIVILE
2. Pasuria e prbashkt e bashkshortve, mnyra e disponimit, qeverisjes dhe ndarja Pasuri e prbashkt e bashkshortve sht ajo pasuri t ciln ata e kan fituar me pun t prbashkt gjat martess si dhe t hyrat nga ajo pasuri (neni 47). Pr t qen pasuri e prbashkt e bashkshortve duhet plotsuar dy kushte: a. T sht fituar gjat martess, b. T sht fituar me pun. Pasuria e fituar gjat martes sht pasuria e fituar nga momenti i lidhjes s martess deri n momentin e ndrprerjes s saj (nse sht e vlefshme ndrprehet me vdekjen e njrit bashkshort ose me shkurorzim, nse sht e pavlefshme me anulim). Fakti se ekziston martesa nuk do t thot se ekziston edhe bashksia faktike e jets mes bashkshortve. Nse pr nj koh gjat martess bashkshortt nuk jetojn n bashksi faktike t jets, por jetojn ndaras dhe t pavarur njri nga tjetri, pasuria e fituar me pun e njrit bashkshort do t prfaqsonte pasuri t veant t tij, nse n fitimin e saj n asnj mnyr nuk ka kontribuar bashkshorti tjetr. Prndryshe edhe ne rastet kur bashksia faktike e jets pr nj koh mes bashkshortve nuk ekziston, (pr shkak t puns, aftsimit professional, etj), ashtu q edhe pse ata jetojn ndaras, bashkshorti tjetr kujdeset n mnyra t ndryshme pr familje dhe n kt mnyr kontribuon n fitimin e ksaj pasurie, ajo paraqet pasuri t prbashkt t bashkshortve. Pasuria sht e fituar me pun pavarsisht nga ajo nse sht fituar me pun t prbashkt t bashkshortve, me pun direkte ose indirekte t tyre. Mnyra e qeverisjes dhe disponimit Pjest e bashkshortve n pasurin e prbashkt nuk dihen, por mund t caktohen. Nga kjo arsye bashkshorti, me pjesn e vet n pasurin e prbashkt t pandar, nuk mund t disponoj e as ta ngarkoj me ndonj pun juridike mes t gjallve. Me pasurin e prbashkt bashkshortt administrojn dhe disponojn bashkarisht dhe me marrveshje (neni 49), n rast t mosmarrveshjes vendos gjykata n procedurn jokontestimore. T drejtat e bashkshortve n sendet e paluajtshme t cilat jan
445
E DREJTA CIVILE
pasuri e prbashkt, n regjistrat publik pr evidencn e pasurive t paluajtshme, regjistrohen ne emr t dy bashkshortve, si pasuri e prbashkt e tyre, n pjes t paprcaktuara (neni 50). Nse sht regjistruar si pronar i pasuris s prbashkt vetm njri bashkshort, konsiderohet sikur regjistrimi sht br n emr t dy bashkshortve. Ndarja e pasuris s prbashkt Bashkshortt mundin n do koh t bjn ndarjen e pasuris s prbashkt me marrveshje. Marrveshja duhet t jet e forms s shkruar (neni 52). N rast se nuk arrihet marrveshja, n rast kontesti, pjest e bashkshortve n pasurin e prbashkt caktohen n procedur gjyqsore, n baz t kontributit t secilit bashkshort, duke vlersuar t gjitha rrethanat me rndsi pr fitimin e saj. Me rastin e ndarjes s pasuris s prbashkt merren parasysh jo vetm t ardhurat e secilit bashkshort, por edhe ndihma e njrit bashkshort tjetrit, mnyra e udhheqjes s punve familjare, kujdesi dhe mirmbajtja e pasuris nga ata, eventualisht shpenzimet e teprta t ndonjrit nga ata si dhe do form tjetr e puns n mirmbajtjen dhe rritjen e pasuris s prbashkt. Kompetente pr t vendosur sht gjykata komunale. Pjest e bashkshortve caktohen n prpjestim t njjt n t gjitha sendet dhe t drejtat n pasurin e prbashkt, ashtu si jan n momentin e ndrprerjes s bashksis martesore. N rregull ndarja e pasuris s prbashkt krkohet pas ndrprerjes s martess, e mund t krkohet edhe gjat martess. T drejtn t krkojn ndarjen e pasuris s prbashkt e kan: bashkshortt, trashgimtart e bashkshortit t vdekur ose t bashkshortit t shpallur pr t vdekur dhe kreditori i njrit bashkshort, nse krkesn e vet nuk mund ta realizoj nga pasuria e veant e atij bashkshorti (neni 56). Me LF jan t rregulluara edhe marrdhniet pasurore t bashkshortve jashtmartesor, ashtu q pasuria e fituar me punn e burrit dhe t gruas n bashksin jashtmartesore sht pasuri e prbashkt e tyre, e ne marrdhniet pasurore t tyre zbatohen n mnyr analoge dispozitat pr ndarjen e pasuris s prbashkt t bashkshortve (neni 58).
446
E DREJTA CIVILE
BASHKSIA JASHTMARTESORE (faktike) -efektet juridike t bashksis jashtmartesorSipas LF bashksi jashtmartesore konsiderohet marrdhnia faktike ndrmjet burrit dhe gruas t cilt jetojn n qifte, e t cilt i karakterizon jeta e prbashkt e vazhdueshme stabile (neni 39). Pavarsisht nga fakti q ajo bashksi nuk sht e rregulluar me ligj, sipas ligjit n fuqi ajo barazohet me bashksin martesore shikuar nga aspekti i t drejtave dhe detyrimeve pr prkujdesje t ndrsjell, mbshtetje financiare reciproke dhe prkitazi me marrdhniet pronsore mes tyre. Pr t pasur efektet juridike t siprshnuara, n momentin e formimit t bashksis jashtmartesore, nga pengesat martesore t parashikuara me ligj, nuk duhet t ken ekzistuar: martesa e ndonjrit nga bashkshortt jashtmartesor me ndonj person tjetr, t mos jen n gjini t gjakut apo at civile deri n shkalln e cila ndalohet me ligj dhe mos t jen shpirtnisht t smur dhe t paaft pr t gjykuar. Konsiderohet se nj qift jeton n bashksi jashtmartesore nse, sipas ligjit. kan t drejt t martohen mes veti por nuk kan lidhur martes ligjore dhe kan bashkjetuar haptazi si nj qift bashkshortor. Bashkshortet jashtmartesor kan detyrim pr respekt t ndrsjell, mirkuptim dhe ndihm ndaj njri tjetrit, n t njjtn mnyr sikur t ishin bashkshort martesor (neni 41). Nga jeta faktike e prbashkt bashkshortt jashtmartesor, me punn e tyre mund edhe t kan krijuar pasuri. Kjo pasuri e fituar gjat bashksis faktike konsiderohet pasuri e tyre e prbashkt dhe i nnshtrohet ndarjes apo pjestimit si edhe pasuria e prbashkt e bashkshortve martesor. Dispozitat ligjore me t cilat rregullohet ndarja e pasuris s prbashkt e bashkshortve martesor, n mnyr analoge zbatohen edhe prkitazi me marrdhniet pronsore t personave n bashksi jashtmartesore (neni 58).
II. MARRDHNIET NDRMJET PRINDRVE DHE FMIJVE

Kuptimi dhe burimet e s drejts prindrore
447
E DREJTA CIVILE
E drejta prindrore sht grumbull normash juridike me t cilat rregullohen marrdhniet ndrmjet prindrve dhe fmijve. Me LF rregullohen t gjitha marrdhniet n martes dhe familje, ashtu q edhe prfaqson nj kodifikim t normave juridike me t cilat rregullohen kto marrdhnie. Edhe marrdhniet ndrmjet prindrve dhe fmijve dhe personave tjer n gjini jan t rregulluara me kt ligj. 1. Prezumimet e atsis martesore Fmij martesor jan fmijt e lindur gjat ekzistimit t martess, edhe nse ajo m von shpallet e pavlefshme, si dhe fmijt t cilt kan lindur brenda 300 ditsh pasi martesa ka pushuar s ekzistuari. Fmij martesor konsiderohet edhe fmija i lindur jasht martess nse prindrit e tij lidhin martes ndrmjet veti. Nse fmija ka lindur gjat martess s mvonshme t nns, pas kalimit 270 deri 300 dit pas zgjidhjes s martess s saj t mparshme, bab i tij konsiderohet burri i nns nga martesa e mparshme, prve nse burri i nns nga martesa e mvonshme, me plqimin e nns s fmijs, e pranon fmijn pr t vetin (neni 99). 2. Kundrshtimi i atsis martesore Kundrshtimi i atsis nnkupton kundrshtimin e prezumimit ligjor se burri i nns sht i ati i fmijs t cilin ajo e ka lindur n martes ose 270 300 dit pas zgjidhjes s martess. Kundrshtimi bhet me padi n gjykatn e qarkut e cila e ka kompetencn toksore, nga kta persona: Burri mund t kundrshtoj atsin e fmijs t cilin e ka lindur gruaja e tij gjat martess ose pas kalimit t 300 ditve pas zgjidhjes s martess. Afati i padis sht 6 muaj nga marrja n dijeni pr faktin i cili e ve n dyshim atsin e tij, por jo pasi fmija ti mbush 10 vite. Nna mund t kundrshtoj se sht i ati i fmijs s saj personi i cili sipas ligjit konsiderohet se sht i ati i fmijs.. Afati pr paraqitjen e padis sht 6 muaj nga lindja e fmijs. Fmija mund t kundrshtoj se sht i at i tij personi i cili me ligj konsiderohet at i tij. Padin mund ta paraqes deri n moshn 25 vjeare.
448
E DREJTA CIVILE
3. Kundrshtimi i atsis jashtmartesore Personi q e konsideron veten at i fmijs s lindur jasht martese, mund tia kundrshtoj atsin personit i cili e ka pranuar at fmij si t vetin me kusht q t krkoj edhe vrtetimin e atsis s fmijs. Afati pr paraqitjen e padis sht nj vit nga regjistrimi i atsis s kundrshtuar. Edhe gruaja e cila sht regjistruar nn e fmijs mund ta kundrshtoj amsin e vet brenda 6 muajve nga marrja n dijeni t faktit se nuk sht nn e fmijs, e m s voni brenda 10 viteve nga lindja e fmijs. Gruaja e cila e konsideron veten nn t fmijs, mund tia kundrshtoj amsin gruas tjetr n emr t s cils sht regjistruar fmija me kusht q t krkoj edhe vrtetimin e amsis, brenda 6 muajve nga marrja n dijeni se ajo sht nn e fmijs, deri sa fmija nuk i mbush 10 vjet. Fmija mund ta kundrshtoj amsin deri n moshn 25 vjeare. Pas vdekjes s fmijs nuk sht e lejuar padia pr kundrshtimin e atsis dhe amsis. E drejta n kt padi nuk kalon n trashgimtar. 4. Pasojat e atsis s kundrshtuar Me plotfuqishmrin e aktgjykimit me t cilin sht aprovuar krkesa pr kundrshtimin e atsis, fmija e humb statusin e fmijs martesor. N baz t aktgjykimit t plotfuqishm, ndryshimet prkitazi me atsin regjistrohen n librat amz pr t lindurit, me efekt prapaveprues nga se fmija konsiderohet jashtmartesor nga momenti i lindjes. Pas plotfuqishmris s aktgjykimit, fmija i humb t gjitha t drejtat q ka pasur ndaj burrit t nns e cila e ka lindur, e edhe ta mbaj mbiemrin e tij. 5. Fmijt jashtmartesor LMMF nuk prmban dispozita t veanta se cilt fmij
449
E DREJTA CIVILE
konsiderohen jashtmartesor. Mirpo, duke u nisur nga dispozitat ligjore sipas s cilave konsiderohet se fmija sht martesor, t gjitha lindjet tjera konsiderohen jashtmartesore, si: fmija i lindur nga gruaja e pamartuar; ai i lindur nga gruaja e ve apo e shkurorzuar pas 300 ditsh nga dita e pushimit t martess dhe ai i lindur n martes ose 300 dit pas ndrprerjes s martess atsia e t cilit me sukses sht kundrshtuar. 6. Konstatimi i atsis dhe amsis jashtmartesore Atsia e fmijs jashtmartesor mund t pranohet ose t vrtetohet me vendim gjyqsor. Atsin mund t pranoj mashkulli i aft pr t gjykuar i cili i ka mbushur 16 vjet, n baz t deklarats s dhn para ofiqarit, organit t kujdestaris, gjykats ose t ndonj organi tjetr shtetror t autorizuar pr prpilimin e dokumenteve publike. Atsia mund t pranohet edhe me testament. Pranimi i atsis sht i vlefshm vetm nse me ate pajtohet nna e fmijs, e nse fmija ka mbushur 16 vjet krkohet edhe plqimi i fmijs. T drejtn n padi pr vrtetimin e atsis e kan: personi i cili veten e konsideron at i fmijs, fmija dhe nna e fmijs. Nna mund t paraqet padi deri sa e ushtron t drejtn prindore, ndrsa vet fmija mund t paraqet padi n do koh (neni 110). Pr t vendosur lidhur me vrtetimin e atsis, kompetencn lndore e ka n shkall t par gjykata e qarkut. N kto konteste pal n procedur jan personi atsia e t cilit vrtetohet, fmija dhe nna e fmijs. Nuk mund t shqiptohet aktgjykimi pr shkak t mungess e as aktgjykimi n baz t pranimit, e as q mund t lidhet ujdi gjyqsore. Krkimi i atsis s fmijs t zn me mbarsim artificial t nns nuk sht i lejuar. LMMF nuk prmban dispozita t veanta pr vrtetimin e amsis, ashtu q n mnyr analoge zbatohen dispozitat pr vrtetimin e atsis. 7. Pasojat e atsis dhe amsis s vrtetuar jashtmartesore N baz t deklarats s mashkullit t dhn para organeve t siprshnuar prpilohet procesverbali e pas marrjes s deklarats s
450
E DREJTA CIVILE
nns, nse fmija ka mbushur 16 vjet edhe t fmijs, bhet regjistrimi i atsis n librat amz pr t lindurit dhe nga ai moment sht i njohur edhe i ati i fmijs. Nse atsia ose amsia sht vrtetuar me vendim t gjykats, ky vendim ka karakter statusor, andaj edhe vepron ndaj t gjithve dhe prodhon efekte juridike nga dita e plotfuqishmris. N baz t aktgjykimit t plotfuqishm regjistrohet edhe atsia, prkatsisht amsia e fmijs n librat amz pr t lindurit. 8. Legjitimimi i fmijve t lindur jasht martese dhe pasojat e legjitimit Fmija jashtmartesor konsiderohet se ka lindur n martes nse prindrit e tij m von lidhim martes ndrmjet veti. N kt mnyre fmijs jashtmartesor me aktin e lidhjes s martess ndrmjet prindrve t tij i pranohet statusi i fmijs martesor. Nse prindrit e fmijs s lindur jasht martess kan pasur qllimin t lidhin martesn por kan qen t penguar me vdekjen e njrit prej tyre, me krkesn e prindrit t gjall ose t fmijs, gjykata n procedurn jokontestimore do t shpall se fmija ka lindur n martes. Kt krkes mund ta paraqet edhe organi i kujdestaris nse prindi i gjall nuk ka mundsi t bj kt (neni 100/2). Pavarsisht nga mundsit e msiprme ligjore t legjitimimit t fmijs jashtmartesor, duke pasur parasysh faktin se fmijt jashtmartesor jan plotsisht t barabart n t gjitha t drejtat dhe detyrimet me ata martesor, legjitimimi i fmijve jashtmartesor nuk ka ndonj rndsi juridike, pasi q me kt akt nuk zgjerohen as ngushtohen t drejtat e tyre.
E DREJTA PRINDORE Prindrit kan t drejt dhe detyr q t kujdesen pr personalitetin, t drejtat dhe interesat e fmijve t tyre t mitur. Ata jan t detyruar ti rrisin fmijt duke u kujdesur pr jetn dhe shndetin e tyre, pr edukimin e tyre t drejt, pr shkollimin dhe aftsimin profesional varsisht nga prirjet dhe dshira q kan, duke i aftsuar pr jet t pavarur. Kan pr detyr t kontribuojn n ushqimin e tyre,
451
E DREJTA CIVILE
varsisht nga mundsit q kan, t kujdesen pr pasurin e tyre dhe ti prfaqsojn ata. T gjitha detyrimet e msiprme quhen t drejta prindore, pasi q nevojat emocionale dhe dshira e prindrve q t rrisin fmijt e tyre dhe drejtprdrejt t kujdesen pr ata , atyre u japin karakter t t drejtave t cilat i kryejn prindrit n interes t fmijve t tyre. 1. Ushtrimi i t drejts prindore Ushtrimi i t drejts prindore u prket vetm prindrve. Duke e ushtruar kt t drejt ata realizojn edhe interesat e veta duke prmbushur nevojat e tyre emocionale t cilat rrjedhin nga marrdhniet natyrore t prindrve dhe fmijve. Prindrit e ushtrojn t drejtn prindore bashkrisht dhe me marrveshje, e n rast t mospajtimit t tyre vendos organi i kujdestaris. Kjo nnkupton barazin e plot t prindrve n ushtrimin e t drejts prindore. N rastet kur sht i njohur vetm njri prind (te fmijt jashtmartesor), kur njri prind ka vdekur, ose i sht hequr e drejta prindore, kur i sht hequr zotsia pr t vepruar, ose pr shkak t rrethanave tjera nuk sht n gjendje t ushtroj t drejtn prindore, kt e ushtron prindi tjetr. Nse prindrit, qofshin ata martesor ose jashtmartesor, jetojn ndaras, ose me rastin e zgjidhjes s martess, me vendim t gjykats, fmija i sht besuar n ruajtje, kujdes dhe edukim njrit prind, t drejtn prindore e ushtron prindi t cilit i sht besuar fmija (neni140). Pr ushtrimin e t drejts prindore t prindrve jashtmartesor si dhe t atyre martesor gjithmon vendos gjykata (neni 139), n baz t krkess s paraqitur. Gjykata sipas detyrs zyrtare vendos pr ushtrimin e t drejts prindore nga njri prind vetm n kontestet martesore n rastet kur vendos pr zgjidhjen e martess. Lidhur me shtjet t cilat jan me rndsi qensore pr zhvillimin e fmijs, pavarsisht q njri prind nuk e ushtron t drejtn prindrore, prindrit jan t barabart dhe vendosin me marrveshje. N rast t mosmarrveshjes, sipas kundrshtimit t prindit i cili nuk e ushtron t drejtn prindrore, do t vendos organi i kujdestaris nse veprimi i till sht n interes t fmijs apo jo (neni 141). Prkitazi me mbajtjen e kontakteve personale me fmijt, prindrit vendosin me marrveshje. N rast se nuk merren vesh do t vendos gjykata. Me aktgjykimin me t cilin zgjidhet martesa gjykata do t vendos edhe lidhur me mbajtjen e marrdhnieve personale t fmijs me
452
E DREJTA CIVILE
prindin t cilit nuk i jan besuar fmijt, nse prindi tjetr e pengon n kt, ose nse gjykata konstaton se kjo sht e nevojshme pr mbrojtjen e fmijs. Pavarsisht nga fakti nse gjykata ka vendosur apo jo pr mbajtjen e marrdhnieve personale t prindrve me fmijt, gjykata kompetente mundet n do koh t rregulloj mnyrn e mbajtjes s kontakteve personale t prindrve me fmijt varsisht nga rrethanat e ndryshuara (neni 145). Ushtrimi i t drejts prindrore, n mnyr t gjithanshme dhe t vazhdueshme, mbikqyret nga organi i kujdestaris (neni 138). Kjo mbikqyrje bhet si prkitazi me zhvillimin e personalitetit t fmijs s mitur ashtu edhe prkitazi me administrimin me pasurin e tij. Organi i kujdestaris ka detyrim t ndrmerr masat e nevojshme me qllim t mbrojtjes s t drejtave personale dhe pasurore n interes t fmijs s mitur. Organi i kujdestaris mund t caktoj mbikqyrjen e prhershme t ushtrimit t s drejts prindore, prkitazi me t gjith fmijt ose t ndonjrit nga ata, nse kt e krkojn interesat e fmijve. 2. Kufizimi dhe heqja e s drejts prindrore Sipas kushteve t parapara me ligj ushtrimi i t drejts prindrore prindrve mund tiu kufizohet ose tiu hiqet n tersi. N rast rreziku lidhur me edukimin e drejt t fmijs, organi i kujdestaris mund t vendos q fmija t merret nga prindi dhe ti besohet personit tjetr ose organizats pr ruajtje dhe edukim. N kt rast prindrit nuk lirohen nga t drejtat dhe detyrimet tjera ndaj fmijs. Sa i prket pasuris s fmijs, m qllim t mbrojtjes s saj, organi i kujdestaris mund t krkoj q gjykata n procedurn jokontestimore t lejoj masa t siguris n pasurin e prindrve, ose q prindi, prkitazi me administrimin e pasuris s fmijs, t ket pozitn e kujdestarit (neni 148). Ndaj t gjith fmijve ose ndaj fmijs s caktuar prindit mund ti hiqet e drejta prindrore nse: 1. E keqprdor ushtrimin e t drejts prindrore, 2. E l rnd pas dore ushtrimin e t drejts prindrore. Pasi t ket hetuar t gjitha rrethanat e rastit dhe marrjes s mendimit nga organi i kujdestaris, vendimin pr heqjen e t drejts
453
E DREJTA CIVILE
prindrore e merr gjykata komunale kompetente n procedurn jokontestimore. Kt procedur mund ta inicioj prindi tjetr ose organi i kujdestaris. Kt vendim, sipas detyrs zyrtare, mund ta merr gjykata edhe n kontestet martesore dhe n ato nga marrdhniet ndrmjet prindrve dhe fmijve (vrtetimi ose kundrshtimi i atsis dhe amsis), nse konstaton se pr kt ekzistojn shkaqet e parapara me ligj. Me heqjen e t drejts prindrore prindrit humbin t gjitha t drejtat dhe detyrimet ndaj fmijve, prpos detyrimit pr ushqim (neni 149). E drejta prindrore mund ti kthehet prindit me vendim t gjykat, kur pushojn arsyet q kan sjell heqjen e saj. Propozimin pr kthimin e t drejts prindrore mund ta paraqesin prindi dhe organi i kujdestaris. Edhe pr kthimin e t drejts prindrore (si pr heqjen e saj), sipas detyrs zyrtare gjykata mund t vendos n kontestet martesore dhe n kontestet nga marrdhniet mes prindrve dhe fmijve, nse konstaton se jan plotsuar kushtet pr kt(neni 151). 3. Pushimi i s drejts prindrore Marrdhnia prindrore ekziston nga fakti i ekzistimit t marrdhnies s afrsis, e cila themelohet me lindjen e fmijs, dhe ekziston deri sa prindrit dhe fmija t jen gjall. Nga kjo, e drejta prindrore nuk ka karakter t prhershm, dhe nuk ekziston deri sa t ekzistoj marrdhnia prindrore, pasi q ajo ekziston vetm pr interes t fmijs. Andaj edhe e drejta prindrore pushon: - me vdekjen e fmijs ose t prindit, - me arritjen e moshs madhore t fmijs, - me emancipimin e fmijs. 4. Zgjatje e t drejts prindrore E drejta prindrore ushtrohet deri n moshn madhore t fmijs, nse nuk sht ndrpre m hert pr shkak t emancipimit t tij. Mirpo, e drejta prindrore mund t zgjatet edhe pas moshs madhore nse fmija, pr shkak t smundjes shpirtrore, zhvillimit shpirtror t ngecur, t metave fizike, ose pr shkaqe t tjera, nuk sht n gjendje t
454
E DREJTA CIVILE
kujdeset vet pr personalitetin t drejtat dhe interesat e veta. Prkitazi me zgjatjen e t drejts prindrore vendos gjykata kompetente n procedurn jokontestimore, me propozimin e prindrve ose t organit t kujdestaris. Propozimi pr zgjatjen e t drejts prindrore duhet paraqitur para se t mbush fmija moshn madhore, ose pas mbushjes s moshs madhore me kusht q n kohn e mbushjes s moshs madhore t kan ekzistuar shkaqet pr zgjatjen e t drejts prindrore. Me vendimin pr zgjatjen e t drejts prindrore gjykata duhet t caktoj nse personi sht i barazuar me personin m t ri ose m t vjetr se 14 vjet (neni 153). Me pushimin e shkaqeve pr vazhdimin e t drejts prindrore gjykata, me propozimin e atij personi, t prindrve t tij ose t organit t kujdestaris, do t vendos pr pushimin e t drejts s vazhduar prindrore. Vendimet pr heqjen, kthimin, zgjatjen dhe pushimin e t drejts s vazhduar prindrore, regjistrohen n librin amz pr t lindurit.
III. ADOPTIMI (birsimi) Kuptimi. Me adoptim, ndrmjet adoptuesit dhe t adoptuarit, themelohen t drejtat dhe detyrimet q ekzistojn ndrmjet prindrve dhe fmijve (neni 167). Interesimi, kujdesi dhe dashuria e prindrve ndaj fmijve mundsojn kushte t pazvendsueshme pr zhvillimin fizik, mental dhe shoqror t personalitetit t fmijs. Fmijt pa kujdesin e prindrve konsiderohen m t rrezikuarit, andaj edhe gzojn mbrojtjen juridiko familjare. Me adoptimin fmijs i sigurohet zhvillimi n familje me t cilin rast adoptuesi merr rolin e prindit dhe kryen t gjitha t drejtat dhe detyrimet nga e drejta prindrore. 1. Kushtet ligjore pr adoptim prkitazi me adoptuesit dhe t adoptuarit Adoptimi lejohet nse sht i dobishm pr t adoptuarin. Kusht formal pr vlefshmrin e adoptimit sht q adoptuesi dhe prindrit, prkatsisht kujdestari i tij, t japin plqimin pr adoptim. Pr adoptimin e t miturit mbi 14 vjet sht i nevojshm edhe plqimi i tij. Mund t adoptohet vetm personi i mitur (neni 174) i cili nuk sht n gjini n vijn e drejt me adoptuesin e as vllai dhe motra e tij (neni177). Ndrsa
455
E DREJTA CIVILE
adoptues mund t jet vetm personi q ka zotsin pr t vepruar, q posedon cilsi t nevojshme personale pr ushtrimin e t drejts prindrore dhe q ka arritur moshn 21 vjeare. Nse adoptojn bashkshort, njri duhet doemos t ket arritur moshn 25 vje e tjetri 21 vje. Ligji shprehimisht prcakton kush nuk mund t jet adoptues, dhe at: nse me vendim gjyqsor i sht hequr e drejta prindrore; nse me baz dyshohet se pozitn e adoptuesit do ta prdor n dm t t adoptuarit; nse nuk jep garanc t mjaftueshme pr edukimin dhe arsimimin e drejt t t adoptuarit; dhe nse lngon nga ndonj smundje shpirtrore ose ndonj smundje tjetr nga e cila do t rrezikohet shndeti dhe jeta e t adoptuarit. Prndryshe askush nuk mund t adoptohet nga dy persona, prpos nse adoptuesit jan bashkshort. 2. Autoritetet kompetente dhe procedura pr adoptim Adoptimi themelohet sipas procedurs s posame t parapar me ligj. Kompetente pr zhvillimin e procedurs dhe pr vendosje sht gjykata komunale sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t t adoptuarit. Propozimin e paraqesin bashkrisht adoptuesi dhe prindrit e t adoptuarit, t cilit duhet bashkangjitur plqimi me shkrim i prindrve natyror t fmijs, certifikatn e lindjes s fmijs dhe dokumentet tjera t nevojshme pr marrjen e informatave pr adoptuesin, t adoptuarin dhe kushtet e adoptimit (neni 182) Paraprakisht, kta do t njoftohen nga ana e gjykats me t drejtat, detyrimet dhe pasojat e adoptimit. Para marrjes s vendimit gjykat mund t vendosi q i adoptuar t kaloj nj koh n familjen e adoptuesit, m s shumti nj 3 muaj (neni 166). Nse konstatohet se nuk jan plotsuar kushtet ligjore pr adoptim, ose se adoptimi nuk sht i dobishm pr t adoptuarin, propozimi pr adoptim do t refuzohet (neni 185). Pas hetimit t gjithanshm t shtjes, vemas pas marrjes edhe t mendimit t sociologut, psikologut, mjekut dhe ekspertve tjer, nse gjykata konstaton se jan plotsuar kushtet ligjore, do t themeloj adoptimin. Me rastin e themelimit t adoptimit duhet t jen t pranishm adoptuesi, bashkshorti i tij, prindrit ,prkatsisht kujdestari i t adoptuarit si dhe vet i adoptuari nse i ka mbushur 10 vite. Me kt rast mbahet procesverbali ku duhet shnuar t dhnat pr t gjitha veprimet e marra, informatat e mbledhura, deklaratat e palve
456
E DREJTA CIVILE
dhe shpalljen e adoptimit t themeluar. Ai nnshkruhet nga t gjith personat e pranishm dhe nga gjyqtari. Vendimi mbi adoptimin u dorzohet vetm palve t cilat, n pajtim me ligjin, marrin pjes n procedur si dhe organit kompetent pr regjistrim n librat amz t t lindurve bashk me procesverbalin pr themelimin e adoptimit. 3. T drejtat dhe detyrimet mes adoptuesit dhe t adoptuarit N baz t nenit 167 t LF, mes pals adoptuese dhe t adoptuarit themelohen t njjtat te drejta dhe detyrime q ekzistojn mes prindrve dhe fmijve. N baz t ksaj dispozite ligjore edhe rrjedh se gjith ajo q sht parashikuar me kt ligj lidhur me t drejtat dhe detyrimet mes fmijve dhe prindrve vlen edhe pr t drejtat dhe detyrimet ndrmjet adoptuesit dhe t adoptuarit. Ksisoj adoptuesi, si prind, prkujdeset dhe administron me pasurin e t adoptuarit, ndrmerr n emr t t adoptuarit punt juridike, ushtron n tersi kujdesin prindror me t gjitha t drejtat dhe detyrimet e parashikuar me ligj. Ndrmjet veti kan t drejtn dhe detyrimin pr ushqim. N rastet kur fmija adoptohet nga bashkshortet ose nse bashkshorti e adopton fmijn e bashkshortit tjetr, fmija i adoptuar fiton statusin ligjor t fmijs s prbashkt t bashkshortve. N rastet tjera kur nuk adoptohet nga t dy bashkshortt, i adoptuari e fiton statusin ligjor t fmijs t prindit adoptues. 4. Pushimi (shkputja dhe anulimi) i adoptimit dhe pasojat e pushimit Adoptimi pushon n dy mnyra: - me shkputje, - me anulim. Shkputja.- Gjat kohs sa sht i adoptuari i mitur, n baz t iniciativs s do personi, gjykata kompetente do t inicioj, sipas detyrs zyrtare, procedurn pr shkputjen e adoptimit t vlefshm nse konstaton se kt e krkojn interesat e t adoptuarit t mitur (neni 198). Adoptimi do t shkputet edhe n baz t krkess dhe marrveshjes s adoptuesit ose t adoptuarit nse pr kt ekzistojn shkaqe t arsyeshme.
457
E DREJTA CIVILE
N rastet kur kan adoptuar t dy bashkshortt, mund t vije deri te shkputja e adoptimit mes fmijs dhe vetm njrit nga bashkshortt, nse ai pajtohet t merr prsipr kujdesin i cili nuk do t ishte n kundrshtim me mirqenien e fmijs. Anulimi.- Ligji prcakton shprehimisht shkaqet dhe arsyet pr t cilat mund t anulohet adoptomi. Edhe pr anulimin e adoptimit kompetente sht, prpos gjykats s kompetencs s prgjithshme, edhe ajo sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t t adoptuarit. N baz t padis s paraqitur gjykata me aktgjykim do t anuloj adoptimin nse nuk kan ekzistuar kushtet ligjore pr themelimin e tij, para se gjithash nse nuk ka pasur krkes pr adoptim nga adoptuesi apo nuk sht dhn plqimi pr adoptim nga fmija ose prindi i tij (neni 196). T drejtn n padi e kan i adoptuari, prindrit e tij, adoptuesi dhe personat tjer t cilt drejtprsdrejti kan interes juridik pr anulimin e adoptimit (nuliteti apsolut). Gjykata mund t anuloj adoptimin nse ai sht themeluar pa plqimin e personave i cili sht i nevojshm sipas ligjit, nse kta persona nuk kan deklaruar m von para organit kompetent se pajtohen me adoptimin, me t cilin rast adoptimi nuk do t anulohet (nuliteti relativ). Padia pr anulimin e adoptimit mundet t paraqitet n afat prej gjasht muajsh nga dita kur paraqitsi i padis ka kuptuar pr shkaqet e anulimit(afati objektiv), e m s voni brenda nj viti. Pasojat. Efektet juridike t shuarjes s adoptimit vlejn nga momenti i shuarjes. Shuarja e adoptimit ka pr pasoj ndrprerjen e marrdhnies s fmijs dhe pasardhsve t tij me kushrinjt nga adoptimi bashk me t drejtat dhe detyrimet e krijuara me adoptim. Me kt njhersh prtrihen marrdhniet, bashk me t drejtat dhe detyrimet, t t adoptuarit dhe pasardhsve t tij me kushrinjt natyral. Nse gjykata e shef t arsyeshme, prindrve biologjik ua kthen kujdesin prindror ndaj fmijs. Sa i prket mbiemrit, me shuarjen e adoptimit, fmija e humb edhe mbiemrin e adoptuesit, nse gjykata, me krkesn e fmijs, nuk vendos q ai ta mban mbiemrin e fituar me rastin e adoptimit.
458
E DREJTA CIVILE
IV. KUJDESTARIA Kuptimi dhe rndsia e kujdestaris Kujdestaria sht nj nga format e mbrojtjes sociale sipas s cils bashksia shoqrore u siguron mbrojtje t veant t miturve pr t cilt nuk kujdesen prindrit, si dhe personave tjer t cilt pr shkak t paaftsis ose nga arsyet tjera nuk jan n gjendje t kujdesen vet dhe t mbrojn t drejtat dhe interesat e veta. Qllimi i kujdestaris sht: mbrojtja e plot e personalitetit; mbrojtja e t drejtave dhe interesave t t miturit; dhe mbrojtja e pasuris s personit t paaft pr pun. Prkitazi me t miturit rndsia e kujdestaris sht zhvillimi sa m i plot i personalitetit t tyre, duke i ngritur, edukuar dhe arsimuar. Pr personat madhor t paaft qllimi sht mbrojtja e personalitetit t tyre, shrimi dhe aftsimi pr jet t pavarur. Te t dy kategorit e t prkujdesurve sigurohen edhe t drejtat pasurore dhe t drejtat dhe interesat tjera (neni 215). Kujdestari, kushtet pr caktimin, detyrat dhe t drejtat e kujdestarit Kujdestar caktohet personi i aft pr t kryer detyrat e kujdestarit, pasi q ai paraprakisht t jep plqimin pr kt. Pr kujdestar n rregull caktohen personat t cilt jan n gjini me t prkujdesurin, t cilt edhe kan detyrim t pranojn kt detyr, me qllim t mbrojtjes s t drejtave dhe interesave t tij. Nuk jan t detyruar t pranojn detyrn e kujdestarit personi n gjini gjaku nse i ka mbushur 60 vjet; nse pr shkak t smundjes ose puns q kryen nuk pritet q drejt t kryen kt detyr: nse e ushtron detyrn e kujdestarit ndaj ndonj personi; nse kujdeset pr dy a m shum fmij t huaj; dhe nse ka tre a m shum formoj t vet t mitur (neni 212). Nuk mund t caktohet pr kujdestar personi: - t cilit i sht hequr e drejta prindrore, - t cilit i sht hequr zotsia pr t vepruar, - interesat e t cilit jan n kundrshtim me interesat e t prkujdesurit, - pr t cilin, nga arsyet tjera, nuk pritet t ushtron me sukses kt detyr.
459
E DREJTA CIVILE
Detyrat e kujdestarit n vllimin e caktuar t autorizimeve mund ti besohen edhe personit shoqroro juridik, e kt detyr mund ta kryen edhe vet organi i kujdestaris. Me aktvendimin me t cilin caktohet kujdestari caktohen edhe detyrat dhe vllimi i autorizimeve t tij. Kujdestari posarisht ka pr detyr t kujdeset pr personalitetin, t drejtat dhe interesat e t prkujdesurit, t administroj me kujdes me pasurin e tij, ta informoj organin e kujdestaris pr kryerjen e ktyre detyrave dhe t kujdeset pr sigurimin e mjeteve materiale t nevojshme pr prmbushjen e ktyre detyrave. Prpos ksaj kujdestari e prfaqson t prkujdesurin dhe n emr dhe n llogari t tij ndrmerr veprime n mnyr t pavarur lidhur me administrimin e pasuris s tij. Prndryshe vetm me lejen e organit t kujdestaris mund t ndrmerr veprime me t cilat ngarkohet ose tjetrsohet pasuria e paluajtshme e t prkujdesurit: me t cilat tjetrsohet pasuria e luajtshme me vler m t madhe; t heq dor nga trashgimia, nga legu ose ta refuzoj dhurimin ose t ndrmerr masa tjera t prcaktuara me ligj. N rregull kujdestari i kryen detyrat e veta pa shprblim, e ka t drejt n kompensimin e shpenzimeve t arsyeshme t bra gjat kryerjes s punve t kujdestarit (neni 236-239). 1. Kujdestaria ndaj t miturve Kujdestari i caktohet t miturit i cili nuk sht nn kujdesin prindor. Ai ka pr detyr t kujdeset pr shndetin, edukimin, arsimimin dhe pr aftsimin e tij pr jet t pavarur (neni 216). Nse i mituri i ka mbushur 14 vjet, mund t ndrmerr vet veprime juridike, e nse ato jan me rndsi m t madhe pr vlefshmrin e tyre nevojitet leja e kujdestarit t tij, ose t organit t kujdestaris. Nse i mituri nn kujdestari ka krijuar marrdhnie pune, ai mund t disponoj me t ardhurat personale e n kt mnyr edhe t kontribuoj pr ushqimin, arsimimin dhe aftsimin e vet. Kujdestari, pa lejen e organit t kujdestaris, nuk mundet: - tia besoj t miturin pr ruajtje, edukim arsimim dhe kujdes shtpis s fmijve, ndonj organizate tjetr ose ndonj personi tjetr, apo ta vendos t miturin pr nj
460
E DREJTA CIVILE
koh m t gjat pr mjekim n ndonj organizat shndetsore, - tia ndrpres shkollimin ose tia ndrroj shkolln t miturit, - t vendos pr profesionin e t miturit, - t marr masa tjera t rndsishme prkitazi me personalitetin dhe interesat e t miturit. Vetm n baz t vendimit t organit t kujdestaris i prkujdesuri i mitur, pr shkak t rregullimeve n sjellje, mund t drgohet n ndonj ent pr edukim (neni 219). Kujdestaria ndaj t miturit pushon: me arritjen e moshs madhore t t miturit; me lidhjen e martess para moshs madhore; me adoptim dhe me kthimin e kujdesit prindror prindit t tij. 2. Kujdestaria ndaj personave t cilve u sht hequr zotsia pr t vepruar Me vendim t gjykats n procedurn jokontestimore personave madhor mund tiu hiqet n tersi ose vetm pjesrisht zotsia pr t vepruar. N tersi u hiqet zotsia pr t vepruar personave t cilt (pr shkak t smundjes shpirtrore apo ndonj arsye tjetr) nuk jan n gjendje t kujdesen plotsisht pr t drejtat dhe interesat e veta. Ndrsa personat t cilt, nga arsyet e cekura msiprm ose nga arsyet tjera, me veprimet e veta rrezikojn t drejtat dhe interesat e veta apo t tjerve, zotsia pr t vepruar u hiqet pjesrisht. Personat t cilve me vendim t gjykats pjesrisht ose plotsisht u sht hequr zotsia pr t vepruar, pas marrjes s vendimit nga gjykata, organi i kujdestaris, brenda 30 dite, u cakton kujdestarin. Ky kujdestar posarisht kujdeset q i prkujdesuri t aftsohet pr jet t pavarur, duke evituar shkaqet pr t cilat i sht hequr zotsia pr t vepruar. Kujdestari i personit q i sht hequr plotsisht zotsia pr t vepruar ka detyrat dhe t drejtat e kujdestarit t personit t mitur q nuk ka mbushur 14 vjet, ndrsa kujdestari i personit q i sht hequr pjesrisht zotsia pr t vepruar ka detyrat dhe t drejtat e kujdestarit t personit mbi 14 vjet. Me inicimin e procedurs pr heqjen e zotsis pr t vepruar,
461
E DREJTA CIVILE
gjykata duhet ta njoftoj pr kt Organin e kujdestaris. Nse shef t arsyeshme ai mundet menjher, me mas t prkohshme, ati ti caktoj kujdestarin e prkohshm, detyra e t cilit zgjat deri n caktimin e kujdestarit t prhershm (neni 223 228). 3. Kujdestart pr raste t veanta Kujdestari pr raste t veanta caktohet nga ana e gjyqit, organit t kujdestaris ose organit tjetr i cili e zhvillon procedurn, me qllim q t ndrmerr veprimet e caktuara n emr t personit vendbanimi, prkatsisht vendqndrimi i te cilit nuk dihet, n emr t pronarit t panjohur t pasuris nse sht e nevojshme q dikush t kujdeset pr at pasuri, si dhe n rastet tjera me qllim t mbrojtjes s t drejtave dhe interesave t personave t caktuar. Organi i cili ka marr kt vendim duhet pa vones ta njoftoj pr kt organin e kujdestaris. Kujdestari pr raste t veanta i caktohet edhe personit ndaj t cilit prindrit e ushtrojn t drejtn prindrore, ose i cili sht nn kujdestari, pr zhvillimin e kontestit, pr ndrmarrjen e veprimeve juridike ndrmjet tij dhe prindit prkatsisht kujdestarit, si dhe n rastet tjera nse interesat ndrmjet tyre jan t kundrta (neni 267-272). 4. Shkarkimi i kujdestarit nga detyra Organi i kujdestaris sipas detyrs zyrtare pa vones do ta shkarkoj kujdestarin nse kupton se po i keqprdor autorizimet, nse rrezikon interesat e t prkujdesurit ose nse paraqitet ndonjra nga rrethanat pr shkak t s cils nuk mund t jet kujdestar. Organi i kujdestaris do ta shkarkoj kujdestarin nga detyra brenda afatit prej 30 ditsh nse kupton se sht i pakujdesshm n kryerjen e autorizimeve, apo nse konsideron se pr t prkujdesurin do t ishte e dobishme q ti caktohet kujdestari tjetr. Organi i kujdestaris do ta shkarkoj kujdestarin nga detyra, kur kujdestari krkon kt, m s voni brenda tre muajve nga dita e paraqitjes s krkes. Me rastin e shkarkimit nga detyra t kujdestarit, organi i kujdestaris posarisht kujdeset pr mbrojtjen e pasuris s t prkujdesurit, duke b regjistrimin dhe vlersimin e saj dhe dorzimin kujdestarit t ri (neni 259 - 261).
462
E DREJTA CIVILE
V. DETYRIMI LIGJOR PR USHQIM E drejta, prkatsisht detyrimi n ushqim, sht nj marrdhnie juridike sipas s cils nj person ka detyrim ti paguan tjetrit, n para apo n natyr, me qllim t plotsimit t nevojave t tij t domosdoshme pr jet. Kjo nnkupton sigurimin e ekzistencs dhe mundsimin e zhvillimit t drejt t personalitetit, si jan shpenzimet pr ushqim, veshmbathje, banim, nxehje, mbajtje t higjiens, n rast smurje shrimi, e kur jan n pyetje t miturit edhe shpenzimet pr arsimim dhe edukim. Detyrimi pr ushqim rrjedh n baz t kontrats (kontrata pr ushqimin e prjetshm), n baz t legatit, nga delikti n baz t fajsis, ose n baz t ligjit. Edhe pr rastet tjera t detyrimit n ushqim, e drejta prkatsisht detyrimi pr ushqim sht i parashikuar dhe I rregulluar me ligj, mirpo paraprakisht duhet ndrmarr nj veprim tjetr juridik pr t ekzistuar kjo e drejt, prkatsisht detyrim. Ndrsa e drejta, prkatsisht detyrimi pr ushqim ligjor rrjedh nga ligji pa ndrmarr ndonj veprim tjetr juridik paraprakisht. Duke pasur parasysh faktin se n esenc t detyrimit ligjor pr ushqim gjithnj ndodhen marrdhniet familjare, kjo e drejt, prkatsisht detyrim, sht rregulluar me Ligjin e Familjes, n pjesn e tet, nga neni 278 prfundimisht me nenin 336. 1. Detyrimi ligjor pr ushqim mes bashkshortve Bashkshorti ka t drejt n ushqim nga bashkshorti tjetr: nse nuk ka mjete t mjaftueshme pr ushqim, nse sht i paaft pr pun ose nuk mund t punsohet, nse bashkshorti tjetr sht n gjendje t jep ushqimin.
Edhe nse plotsohen kushtet e msiprme, gjykata mund t refuzoj krkesn pr ushqim nse at e krkon bashkshorti i cili me qllim t keq apo pa ndonj shkak t arsyeshm e ka braktisur bashkshortin dhe jetn e prbashkt (neni 298). N rregull krkesa pr ushqim duhet paraqitur gjat kontestit
463
E DREJTA CIVILE
martesor. Prjashtimisht mund t paraqitet n kontestin e ndar, pas ndarjes, deri sa bashkshorti kujdeset dhe e mban fmijn e prbashkt, pr t ciln arsye edhe nuk sht n gjendje t punoj, ose kt nuk sht n gjendje ta bj pr shkak t smundjes. N rregull ushqimi ndrmjet bashkshortve caktohet me marrveshje, e nse nuk mund t arrihet marrveshja, me vendim t gjykats. Bashkshorti i cili nuk ka, krkuar ushqimin n kontestin martesor ai mund ta bn kt n kontest t ndar brenda afatit prej 2 vjetsh, pas zgjidhjes s martess, me kusht q prezumimet pr ushqim t jen krijuar para zgjidhjes s martess dhe t ken zgjatur pandrpre deri n prfundimin e shqyrtimit kryesor t kontestit pr ushqim. Afati fillon t rrjedh nga dita kur aktgjykimi pr zgjidhjen e martess merr form t prer. Nse bashkshortt jan marr vesh pr ushqim jasht procedurs gjyqsore, ose njri nga bashkshortt pa marrveshje t br shprehimisht ka marr pjes n ushqimin e bashkshortit tjetr n ndonj mnyr, pr t ciln arsye bashkshorti i cili ka marr ushqim nuk ka paraqitur krkes pr ushqim n kontestin martesor, nse n ndrkoh pas shkurorzimit ndrpres t jep ushqimin, afati pr paraqitjen e krkess pr bashkshortin q ka marr ushqimin n kt mnyr llogaritet nga data kur sht b dhnia e fundit n emr t ushqimit. Pavarsisht nga fakti q jan plotsuar kushtet e msiprme pr t pasur t drejt n ushqim, gjykata mund ta refuzoj krkesn: a.. nse ushqimin e krkon bashkshorti i cili, pa ndonj shkak serioz nga bashkshorti tjetr, sht sjell n mnyr t vrazhd ose t padenj n bashksin martesore, ashtu q krkesa do t paraqiste padrejtsi t hapt pr bashkshortin tjetr; b. nse bashksia faktike e jets mes bashkshortve sht ndrpre dhe vite me radh kan jetuar n mnyr t pavarur nga njri tjetri dhe kan siguruar mjete pr ushqim pr vete deri n shkurorzim; c. nse paditsi me qllim shkakton nevojshmrin pr ushqim. N rregull ushqimi caktohet n koh t pacaktuar. Prjash- timisht mundet n koh t caktuar nse krkuesi i ushqimit ka mundsi pr nj koh t shkurtr, n ndonj mnyr tjetr, t siguroj mjetet pr ushqim, ose nse martesa ka zgjatur nj koh t shkurtr (neni 312). Gjykata mund t vendos q ushqimi n koh t caktuar t vazhdohet edhe pr nj koh tjetr t caktuar apo n koh t pacaktuar. Krkesa duhet paraqitur para kalimit t afatit pr t cilin sht caktuar ushqimi. E drejta n ushqim e bashkshortit t shkurorzuar pushon nse
464
E DREJTA CIVILE
pushojn kushtet ligjore pr ushqim; pas kalimit t afatit pr t cilin sht caktuar dhe ather kur shfrytzuesi i ushqimit lidh martes ose themelon bashksi jashtmartesore apo vdes (neni 312). 2. Detyrimi ligjor pr ushqim mes prindrve dhe fmijve Ajo q sht detyrim pr prindrit ndaj fmijve prfaqson t drejt t fmijve nga prindrit dhe anasjelltas. Ksisoj fmijt kan t drejt t krkojn nga prindrit e tyre q ata ti ruajn, ushqejn, edukojn, arsimojn sipas mundsive q kan, ti prfaqsojn prkitazi me t drejtat dhe interesat e tyre dhe t administrojn me pasurin e tyre. Ushqimi i fmijve sht detyrim i natyrs pasurore. Prindrit jan t detyruar t ushqejn fmijt e tyre t mitur, e nse sht n shkollim deri n moshn 26 vjeare. Nse fmija madhor, pr shkak t smundjes apo t metave shpirtrore, sht i paaft pr pun, nuk ka mjete t mjaftueshme pr jet, apo nuk mund kt ta realizoj nga pasuria e vet ekzistuese, prindrit kan detyrim ti ushqejn ata deri sa t zgjas kjo gjendje (neni 291). Rrethana se prindi sht privuar nga e drejta prindore nuk e liron ate nga detyrimi q t ushqen fmijn e vet. Ushqimi i fmijve sht detyrim i prbashkt i prindrve, pavarsisht nse jetojn bashk apo jo. N ushqimin e fmijve prindrit marrin pjes n prpjestim me mundsit q kan. Ky problem nuk paraqitet deri sa prindrit jetojn bashk. Nse prindrit jetojn ndaras detyrimi pr ushqim i tyre caktohet sipas nevojave t fmijve e n prpjestim me mundsit e donjrit prind. Prindrit nuk mund t heqin dor apo n fardo mnyre t lirohen nga ky detyrim. N kontestin martesor, me aktgjykimin me t cilin zgjidhet martesa gjykata, sipas detyrs zyrtare, vendos edhe pr ushqimin e fmijve t mitur. Vendimi pr ushqim i marr n kt kontest mundet m von, n procedur t zhvilluar n gjykatn komunale, pr shkak t ndryshimit t rrethanave, sipas padis s t miturit, i prfaqsuar nga prindi, t ndryshohet. Fmijt kan detyrim moral q t kujdesen pr prindrit e tyre. Prpos aspektit moral, sipas ligjit fmijt madhor kan detyrim t marrin pjes n ushqimin e prindrve t tyre (neni 294). Kt detyrim e ka edhe fmija i cili ka mbushur 15 vjet nse realizon t ardhura nga puna. Detyrimi i fmijve t ushqejn prindrit e tyre qndron pavarsisht nse kan kontribuar prindrit n ushqimin e tyre apo jo. Prjashtimisht
465
E DREJTA CIVILE
gjykata mund t refuzoj krkesn e prindit pr ushqim nse kt e krkon prindi i cili sht privuar nga e drejta prindrore dhe nuk e ka ushqyer fmijn edhe pse ka pasur mundsi ta bn kt. Detyrimi i fmijve pr ushqimin e prindrve ekziston vetm nse prindi sht i paaft pr pun dhe nuk ka mjete t mjaftueshme pr ushqim, apo nuk mund t realizoj mjete t mjaftueshme nga pasuria q ka, ndrsa fmija ka mundsi t kontribuoj n ushqimin e tij. Ky detyrim zgjat deri n vdekjen e prindit ose deri sa gjendja ekonomike e tij nuk prmirsohet n at mas q mos t ket nevoj pr ushqim nga tjetri. 3. Detyrimi ligjor pr ushqim mes personave tjer n gjini Detyrimi i ushqimit ekziston edhe mes personave tjer n gjini n vijn e drejt ngjitse dhe zbritse, pavarsisht n ciln shkall jan. E drejta n ushqim nga personat n gjini t gjakut realizohet sipas asaj radhe q kan t drejt n trashgimi. N rastet kur disa persona kan detyrim pr ushqim, detyrimi i ushqimit nga ata caktohet sipas mundsive t secilit prej tyre. Prpos mes prindrve dhe fmijve, ligji parasheh detyrimin n ushqim edhe ndrmjet personave tjer n gjini. Sipas nenit 288 t LF vllezrit dhe motrat kan detyrim t ushqejn vllzrit dhe motrat e tyre t mitur t cilt nuk kan mjete pr ushqim, nse prindrit e tyre nuk jan gjall ose jan gjall por nuk kan mundsi ta bjn kt. Ksisoj detyrimi n ushqim ndaj vllezrve dhe motrave t mitur sht kushtzuar me pamundsin pr ushqim nga ana e prindrve. LF parasheh edhe t drejtn dhe detyrimin pr ushqim t njerks dhe njerkut ndaj thjeshtrit t tyre t mitur dhe anasjelltas (neni 295). Njerku dhe njerka kan detyrim t ushqejn thjeshtrit e tyre t mitur nse kta nuk kan t afrm t cilt sipas ligjit kan detyrim ti ushqejn, ose nse ata nuk kan mundsi ta bjn kt. Njerku dhe njerka kan kt detyrim edhe pas vdekjes s prindit t thjeshtrit t mitur me t cilin njerku apo njerka kan qen n martes, nse deri n vdekjen e saj (tij) ka ekzistuar bashksia familjare. Kjo e drejt pushon nse martesa mes prindit dhe njerks apo njerkut shkurorzohet apo anulohet. Njhersh edhe thjeshtrit kan detyrim pr ushqimin e njerks dhe njerkut, nse kta i kan ushqyer dhe jan kujdesur pr ta. Nse njerku apo njerka kan fmij, ky detyrim sht i prbashkt me ata fmij.
466
E DREJTA CIVILE
4. Format e dhnies s ushqimit ligjor Edhe pse pjesa e ligjit me t ciln rregullohet e drejta, prkatsisht detyrimi, n ushqim sht titulluar MBAJTJA FINANCIARE, n nenin e par t ksaj pjese t ligjit (278) konstatohet se kjo nnkupton detyrimin financiar dhe material, nga edhe rrjedh se ushqimi mund t jepet n t holla ose n natyr. N kt mnyr me kontributin pr ushqim nuk nnkuptohet vetm pagesa e shums s caktuar e t hollave por edhe t gjitha vlerat tjera pasurore t ushqimdhnsit t cilat i realizon ushqimmarrsi pr ushqim. Dhnia e ushqimit zakonisht sht n para. Nse n nj rast konkret, n nj moment t caktuar, duhet zvendsuar detyrimin pr ushqim n t holla me ndonj form tjetr, pr kt duhet t vendoset me vendim t gjykats. Prkitazi me detyrimin financiar t dhnies s ushqimit nuk ka nevoj pr ndonj sqarim t posam, pasi kjo nnkupton pagesn e shums s caktuar t paras pr ushqim. Mirpo, detyrimi material pr ushqim si nj nga format e ushqimit ligjor, mund t jet i shumllojshm. Ksisoj kjo mund t ndodh n rastet kur ushqimdhnsi e merr n familje t vet dhe aty kujdeset pr ushqimmarrsin, nse ia le n shfrytzim siprfaqen e caktuar banesore, ia le n shfrytzim siprfaqen e caktuar t toks bujqsore, lokalin afarist ose n ndonj mnyr tjetr. Duke u nisur nga dispozita e nenit 278, n pjesn lidhur me parimet pr ushqim, rrjedh se parimisht ushqimi mund t jepet n para ose n natyr. Mirpo, dhnia e detyrimit n natyr vjen n shprehje zakonisht te ushqimi i bashkshortit ose ushqimi i prindrve nga fmijt. Kjo form e ushqimit nuk sht e mundur te detyrimet e prindrve ndaj fmijve. N kt mnyr detyrimi i prindit pr dhnien e kontributit pr ushqimin e fmijs mund t jet vetm n para, nga edhe prindi nuk e ka t drejtn e zgjedhjes t forms tjetr t ushqimit. Pr personat n gjini t gjakut detyrimi pr ushqim caktohet sipas radhs me t ciln thirren n trashgimi. Nse detyrimi pr ushqim ekziston mes disa t afrmve, kt detyrim e kan m para pasardhsit e pastaj t afrmit nga vija e paraardhsve (282). Nga t paraqiturat e msiprme rrjedh se padits n procedurn e filluar pr ushqim ligjor sht personi i cili, sipas ligjit, ka t drejt n ushqim, ose prfaqsuesi i tij, si dhe Organi i kujdestaris (326), ndrsa t paditur jan personat t cilt, sipas ligjit, kan detyrim pr ushqim. Si t
467
E DREJTA CIVILE
paditur mund t na paraqiten disa persona t t njjts radh me detyrim pr ushqim, apo t radhve t ndryshme. 5. Caktimi i lartsis s detyrimit pr ushqim ligjor N kontestin pr ushqim gjykata duhet t caktoj shumn e prgjithshme t mjeteve pr ushqim. Caktimi i nevojave t prgjithshme pr ushqim sht me rndsi nga se n rastet kur i padituri nuk ka mundsi t prmbush ato nevoja, gjykata e njofton pr kt organin e kujdestaris i cili mund ta zgjeroj padin duke prfshir persona t tjer t cilt sipas radhs n baz t ligjit e kan kt detyrim. Nse edhe kjo nuk mjafton organi i kujdestaris ndrmerr masat tjera t nevojshme (332). Lartsia e ushqimit caktohet n prpjestim me mundsit e personit q duhet t jep ushqimin, e brenda kufijve t nevojave t krkuesit t ushqimit. Pr do rast konkret gjykata duhet t vlersoj nevojat e krkuesit t ushqimit, gjithmon duke pasur parasysh gjendjen e tij pasurore dhe financiare, zotsin pr t punuar, mundsin faktike pr punsim, gjendjen shndetsore, nevojat personale dhe rrethanat tjera me ndikim pr caktimin e ushqimit. Ksisoj, si bashkshort i pasiguruar konsiderohet edhe bashkshorti i punsuar t ardhurat personale t t cilit nuk i mjaftojn pr prmbushjen e nevojave pr t jetuar, andaj edhe mund t krkon ushqim plotsues. N ann tjetr, bashkshorti i cili, pas shkputjes s bashksis martesore, ka hequr dor nga pjesa e vet e trashgimis, nga t ardhurat e s cils ka mundur t jetoj, nuk ka t drejt n ushqim nga bashkshorti tjetr. N t njjtn mnyr nuk do t kishte t drejt n ushqim edhe personi i cili e ndrpren, pa ndonj arsye, marrdhnien e puns dhe e sjell veten n situat pa mjete pr ushqim. N rastet kur krkohet ushqimi pr fmijn e mitur me ndikim sht edhe mosha e fmijs dhe nevoja pr edukim dhe arsimim profesional t tij (330.3). Sa i prket vlersimit t mundsive t personit nga i cili krkohet ushqimi, gjykata duhet pasur parasysh t gjitha t ardhurat q realizon ai, si ato t rregullta ashtu edhe ato periodike (psh. t ardhurat nga bujqsia, honorari i autorit, t ardhurat nga puna n teren, etj.). N ann tjetr n mnyr t njjt duhet vlersuar edhe zvoglimin eventual t t ardhurave si psh. pr shkak t smurjes s prkohshme, pushimit mjeksor, etj. Pr ti ikur detyrimit ose me qllim q ai t jet sa m i ult, personi nga i cili
468
E DREJTA CIVILE
krkohet ushqimi mund t shrbehet edhe me keqprdorime t ndryshme si psh. duke zvogluar t ardhurat e veta n kohn e zhvillimit t procedurs. Nga kjo arsye gjykata duhet vlersuar mundsit pr ushqim jo vetm n momentin e vendosjes pr ushqimin, por pr nj koh m t gjat, zakonisht brenda nj viti. Ma rastin e vlersimit t mundsive pr t kontribuar n ushqimin e fmijve, gjykata do t vlersoj edhe mundsit reale pr realizimin e fitimit nga personi nga i cili krkohet ushqimi, nevojat e tij vetanake dhe detyrimet tjera pr ushqim q ka. Kjo nnkupton se prindit kan detyrim t kontribuojn pr ushqimin e fmijve edhe nse rrezikojn mjetet e tyre financiare, prkatsisht n dm t vetin (280.2). Me rastin e caktimi t lartsis t t ardhurave t prgjithshme t personit i cili ka detyrim t kontribuon pr ushqim, zakonisht n praktik sht llogarit 50% t shpenzon pr nevoja personale, nse duhet t kontribuon pr ushqimin e m shum fmijve duhet llogaritur 1/3 e t ardhurave pr nevoja personale, ashtu shpenzimet tjera t ndahen pr ushqim t personave tjer, nse ka kt detyrim, dhe pastaj pjesa tjetr caktohet pr ushqimin e krkuar, gjithmon duke pasur parasysh edhe nevojat e personit i cili krkon ushqimin. Duke u nisur nga rregulla se lartsia e kontributit pr ushqimin e fmijs varet nga mundsit ekonomike t prindit n nj an dhe nevojave t fmijs n ann tjetr, nuk mund t detyrohet prindi t paguan n emr t pjess s kontributit t tij pr ushqimin e fmijs, m tepr se sa realisht jan nevojat e fmijs, edhe nse ai prind ka mundsi t jep ushqimin n at lartsi. N kontestet pr ushqimin e fmijve, si kontribut pr prindin q i sht besuar fmija, gjykata e merr edhe punn dhe prkujdesjen e tij t prditshme ndaj fmijs. E drejta pr ushqim paraqitet dhe pushon me paraqitjen, prkatsisht pushimin e kushteve t parapara ligjore e jo n baz t vendimit gjyqsor, q nnkupton se vendimi gjyqsor, n kontestet pr ushqim, ka karakter deklarativ e jo konstituiv. N kt mnyr qllimi i kontributit pr ushqim sht plotsimi i nevojave pr jet t krkuesit t ushqimit, nga momenti i paraqitjes s krkess n t ardhmen. Nga kjo edhe n asnj mnyr nuk mund t krkohet ushqimi pr kohn e kaluar por vetm pr t ardhmen.
469
E DREJTA CIVILE
6. Kompetenca lndore dhe vendore e gjykatave pr vendosje lidhur me ushqim Sa i prket kompetencs lndore, lidhur me krkesat pr ushqim ligjor, n shkall t par vendoset ose n gjykat t qarkut apo n at komunale, varsisht kur vendoset lidhur me kt. N rastet kur vendoset prkitazi me anulimin apo shkurorzimin e martess, t cilat konteste jan n kompetenc t gjykats s qarkut, e njejta gjykat, me t njjtin aktgjykim, duke vendosur sipas detyrs zyrtare, do t vendos edhe pr ushqimin e fmijve t mitur, ndrsa pr ushqimin e bashkshortit ajo do t vendos vetm nse sht paraqitur krkesa e ktill n kontestin martesor. N t gjitha rastet tjera, lidhur me ushqimin ligjor, n shkall t par vendos gjykata komunale. Ksisoj, prkitazi me ushqimin e bashkshortit gjat ekzistimit t martess, pas zgjidhjes s martess, ose pr ndryshimin e vendimeve t mparshm pr ushqim dhe pr ushqimin e fmijve t mitur jasht kontestet martesore si dhe pr ndryshimin e vendimeve t mparshme pr ushqimin e fmijve, n shkall t par vendos gjykata komunale. Gjykata komunale ka kompetenc t vendos n shkall t par n t gjitha kontestet lidhur me ushqimin ligjor t personave tjer. Sa i prket kompetencs vendore, me rastin e vendosje pr ushqimin ligjor jasht kontestit martesor, pos gjykats e cila e ka kompetencn e prgjithshme, kompetente sht edhe gjykata sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t paditsit. Pr ushqimin e fmijve gjykata kujdeset sipas detyrs zyrtare. Ksisoj, n kontestin martesor, me rastin e vendosjes pr ushqimin e fmijve t mitur sipas krkess s tyre, detyrimi pr ushqim duhet caktuar nga dita e paraqitjes s krkess, e nse vendos zyrtarisht pa krkes, nga data e marrjes s aktgjykimit. Pr kohn para paraqitjes s krkess, pjesa e shpenzimeve n prpjestim me mundsit e prindit tjetr, mund t krkohen me padi n nj procedur tjetr. Dispozitat ligjore prkitazi me ushqimin ligjor jan t karakterit imperativ, andaj edhe n kontestet e ktilla nuk mund t merret aktgjykimi n baz t pranimit. Njhersh, fardo marrveshje e arritur mes prindrve lidhur me ushqimin e fmijve t mitur nuk e obligon gjykatn, ashtu q edhe n rast t marrveshjes mes prindrve, gjykata mund t heton rrethanat pr t vendosur lidhur me ushqimin e fmijs, dhe at do ta pranoj vetm nse ajo sht n harmoni me dispozitat e LF prkitazi me caktimin e ushqimit.
470
E DREJTA CIVILE
Vendimi i gjykats prkitazi me ushqimin sht me karakter t prkohshm nga se, personi me t drejt ose ai me detyrim ushqimi, mundet t paraqet padi n gjykatn komunale kompetente, me krkes q ushqimi i caktuar me vendim t mparshm gjyqsor, pr shkak t ndryshimit t rrethanave n baz t t cilave sht vendosur, t ndryshohet ashtu q ai t ndrpritet, shtohet ose zvoglohet, ose t ndryshohet forma dhe mnyra e dhnies s ushqimit (331). Ndryshimi i rrethanave hetohet prkitazi me nevojat personale dhe rritjen e shpenzimeve t jets t ushqimmarrsit dhe statusit financiar t ushqimdhnsit. Me qllim t vrtetimit nse jan ndryshuar apo jo rrethanat, gjykata do t krahason gjendjen n kohn e paraqitjes s krkess s fundit pr ndryshimin e vendimit pr ushqim me gjendjen n kohn e marrjes s vendimit ndryshimi t cilit krkohet. Rritja apo zvoglimi i kontributit pr ushqim, pr shkak t ndryshimit t rrethanave n baz t t cilave sht vendosur m para, mund t krkohet vetm pr kohn e ardhshme, e jo edhe pr at t kaluar.
VI. MARRDHNIET PASURORE T ANTARVE T BASHKSIS FAMILJARE Sipas ligjit n fuqi, bashksin familjare e prbjn bashkshortt dhe familja e tyre e ngusht. Antar t familjes s ngusht jan fmijt dhe prindrit e bashkshortve. Duke pasur parasysh faktin se n mjaft familje kosovare, prve bashkshortve dhe fmijve dhe prindrve t tyre, n bashksi familjare jetojn edhe persona tjer, t cilt edhe bashkarisht punojn, krijojn, administrojn dhe mund t disponojn pasurin e krijuar n at bashksi familjare, me ligj jan rregulluar edhe marrdhniet pasurore t antarve t bashksis familjare (pjesa e shtat - nga neni 271 277). N kt mnyr edhe gjith pasuria e fituar gjat ekzistimit ta bashksis familjare konsiderohet pron e prbashkt e gjith antarve t bashksis familjare t cilt kan kontribuar n fitimin e saj. Me ligj nuk sht prcaktuar ndonj minimum i moshs pr tu fituar statusi i pronarit t pasuris s prbashkt, nga vet fakti se kjo sht nj shtje faktike dhe varet nga rasti konkret, ashtu q ekziston mundsia q edhe personat nn moshn 15 vjeqare t kontribuojn n fitimin e pasuris s prbashkt.
471
E DREJTA CIVILE
1. Administrimi i pasuris s prbashkt Me pasurin e prbashkt t bashksis familjare administrojn dhe disponojn bashkrisht, me marrveshje, antart e bashksis familjare t cilt kan kontribuar n fitimin e saj, nse kjo nuk i sht besuar me marrveshje nj apo m shum antarve t bashksis familjare. Nse nuk mundet t arrihet marrveshja, sipas propozimit t ndonjrit nga pronart e prbashkt, lidhur me kt do t vendos gjykata komunale n procedurn jokontestimore. E drejta n pronn e paluajtshme t prbashkt e antarve t bashksis familjare regjistrohet n librat publike pr vrtetimin e t drejts s pronsis, n regjistrat e toks, ku edhe ata do t figuronin si pronar t prbashkt t asaj paluejtshmrie. N t shumtn e rasteve kjo nuk ndodh, pasi q ajo zakonisht regjistrohet n emr vetm t njrit nga antart e bashksis familjare, zakonisht n emr t kryefamiljarit. N rastet e ktilla, statusi juridik i prons s prbashkt mund t ndryshohet me nj propozim t prbashkt t gjith antarve t bashksis familjare t cilt kan kontribuar n fitimin e saj. Nse antari i bashksis familjare n emr t t cilit evidentohet pasuria e paluajtshme e bashksis familjare e tjetrson, apo n ndonj mnyr e ngarkon at, antart tjer t bashksis familjare munden ta kundrshtojn kontratn me t ciln sht b kjo, nse n regjistr ka pasur fakte pr pronsin e prbashkt, apo nse pala tjetr kontraktuese ka ditur apo ka mundur t dij se ajo paluejtshmri ka qen pasuri e prbashkt e antarve t bashksis familjare. Prndryshe, n rastet e ktilla, antart tjer t bashksis familjare gjithsesi kan t drejt n shprblim n para t pjess s tyre (neni 274). Prkitazi me administrimin e pasuris s prbashkt t antarve t familjes, n mnyr analoge zbatohen rregullat prkitazi me marrdhniet pasurore mes bashkshortve. 2. Marrveshjet kontraktuese mes antarve t pasuris s prbashkt Antart e bashksis familjare mundin me marrveshje t rregullojn marrdhniet reciproke pasurore. Kontrata me t ciln rregullohen kto marrdhnie duhet t jet me shkrim dhe t prfshij t gjith antart q kan kontribuar n fitimin e saj. Ajo duhet vrtetuar n gjykat nga ana e gjyqtarit, pasi t lexohet nga gjyqtari dhe tu trhiqet
472
E DREJTA CIVILE
vrejtja palve prkitazi me pasojat e kontrats. Nse pronar i pasuris s prbashkt sht personi i mitur, para vrtetimit t kontrats gjykata do t krkoj mendimin pr kt nga organi i kujdestaris. Prndryshe, nse ndryshe nuk sht parashikuar me Ligjin e Familjes, n marrdhniet pasurore t antarve t bashksis familjare zbatohen rregullat e prgjithshme t drejts pasurore. (Numrat n kllapa pa ndonj shenj tjetr i prkasin neneve dhe paragrafve nga LF)
MBROJTJA KUNDR DHUNS N FAMILJE

1. Dhuna n familje sipas rregullores s UNMIK-ut 2003/12 Marrdhniet shoqrore, ekonomike dhe juridike n martes dhe familje jan t rregulluara me ligj. Qllimi i intervenimit shoqror n marrdhniet martesore dhe familjare sht mbrojtja e familjes, q nnkupton ndrmarrjen e masave t ndryshme, qllimi i prbashkt i t cilave sht q ti sigurohet asaj kryerja e funksioneve shoqrore, posarisht pr ngritjen, kujdesin, arsimimin dhe aftsimin e fmijve dhe n dhnien e ndihms antarve t familjes t cilt nuk jan n gjendje t kujdesen pr vete. Ndodh q antari i familjes n ndonj mnyr t keqtrajtohet nga ndonjri nga antart tjer t familjes, andaj edhe me qllim t mbrojtjes ligjore efektive dhe mundsis s prdorimit t mekanizmave ndihms pr viktimat e dhuns n familje, sht nxjerr rregullore e veant MBROJTJA KUNDR DHUNS N FAMILJE /Rregullore e UNMIKut nr. 2003/12/, e cila ka hy n fuqi m 07.05.2003. Dhuna n familje sipas ksaj rregullore nnkupton keqtrajtimin e nj antari nga antari tjetr i familjes, duke filluar nga shqetsimet shpirtrore t karakterit m t leht, cenimit t pasuris dhe t drejts n banim t qet deri te keqtrajtimet seksuale dhe lndimet trupore. Rrethi i antarve t familjes sipas ksaj rregullore sht shum m i gjer n krahasim me antart e familjes sipas LF.
473
E DREJTA CIVILE
2. Masat mbrojtse Me qllim t mbrojtjes s viktims dhe evitimit t dhuns n familje, varsisht nga lloji dhe intensiteti i saj, n nenin 2 t ksaj rregullore jan parashikuar masat mbrojtse t cilat mund t shqiptohen nga ana e gjykats ose komandantit rajonal t policis ndaj personit prgjegjs pr dhun n familje. Prpos masave mbrojtse t parapara n kt nen, varsisht nga situata e paraqitur, mund t caktohet edhe ndonj mas tjetr, e cila sht e domosdoshme pr mbrojtjen e siguris, shndetit ose mirqenies s pals s mbrojtur. N kt aspekt, gjykata ka autorizim t cakton edhe masa tjera, prpos atyre q jan parashikuar me kt rregullore. Propozimin pr caktimin e nj ose m shum masave mbrojtse mund ta paraqes: pala e mbrojtur ose prfaqsuesi ligjor apo i autorizuar i saj, antari tjetr i familjes, qendra pr pun sociale dhe do person tjetr i cili sht n dijeni pr ushtrimin e dhuns n familje. 3. Llojet e urdhrave pr mbrojtje nga dhuna n familje Me propozimin e paraqitur mund t krkohet t lshohet: 1. Urdhri pr mbrojtje, 2. Urdhri pr mbrojtje emergjente dhe 3. Urdhri pr mbrojtje t prkohshme emergjente. Ditve t puns dhe gjat orarit t puns s gjykats propozimi i paraqitet gjykats q t lshoj urdhrin pr mbrojtje apo urdhrin pr mbrojtje emergjente. Ditve t pushimit dhe jasht orarit t puns s gjykats propozimi i paraqitet Komandantit t njsitit rajonal t Shrbimit Policor t Kosovs q ai t lshoj urdhrin pr mbrojtje t prkohshme emergjente. Me nj urdhr mund t caktohen nj apo m shum masa mbrojtse. Me urdhr pr mbrojtje mund t caktohen t gjitha masat e parashikuara n nenin 2 t Rregullores. Me urdhrin pr mbrojtje emergjente mund t caktohen nj ose m shum nga masat e prcaktuara n nnparagrafet (a) (h). Me urdhr pr mbrojtje t prkohshme emergjente mund t caktohen nj ose m shum nga masat e prcaktuara n nnparagrafet (a) (c) t nenit 2.1 t Rregullores.
474
E DREJTA CIVILE
4. Organet kompetente pr lshuarjen e urdhrave Pr t vendosur lidhur me propozimin pr dhnien e urdhrit pr mbrojtje dhe urdhrit pr mbrojtje emergjente sht kompetente gjykata komunale sipas vendbanimit ose vendqndrimit t pals s mbrojtur. Propozimi mund t paraqitet edhe gjat procedurs e cila sht duke u zhvilluar n gjykatn komunale prkitazi me besimin e fmijve apo t ushqimit ligjor. Pas dgjimit t palve dhe administrimit t provave n seanc gjyqsore t zhvilluar sipas rregullave t parapara n kt rregullore, e n munges t tyre sipas rregullave t Ligjit t Procedurs Kontestimore, nse vrtetohet se ekziston dyshimi i arsyeshm se kryesi i dhuns sht krcnuar se do t kryej ndonj vepr t dhuns n familje, me qllim t mbrojtjes s siguris, shndetit ose mirqenies s pals s mbrojtur, apo t personit me t cilin pala e mbrojtur ka lidhje familjare, gjykata lshon urdhrin pr mbrojtje ose urdhrin pr mbrojtje emergjente. Me njrin apo tjetrin urdhr caktohen nj apo m shum masa mbrojtse me afat t zgjatjes m s shumti 12 muaj, duke ia trhequr vrejtjen kryesit t dhuns se urdhri zbatohet nga momenti kur atij i dorzohet aktvendimi me t cilin sht dhn urdhri dhe se moszbatimi i tij paraqet vepr penale. Prpos kryesit t dhuns urdhri i dorzohet edhe pals s mbrojtur, stacionit lokal t policis, dhe qendrs pr pun sociale, sipas vendbanimit, prkatsisht vendqndrimit t viktims. Nse rrethanat n baz t cilave sht dhn urdhri pr mbrojtje ndryshojn para kalimit t afatit t caktuar pr at urdhr, sipas krkess s pals s mbrojtur ose kryesit t dhuns gjykata mund t vendos q ai t ndryshohet ose edhe t ndrpritet. Gjat 15 ditve t fundit para kalimit t afatit t caktuar pr zgjatjen e urdhrit pr mbrojtje pala e mbrojtur ose prfaqsuesi i autorizuar mund t paraqet krkesn pr vazhdimin e urdhrit pr mbrojtje. Pas shqyrtimit t krkess n seanc gjyqsore gjykata mund t vazhdoj urdhrin edhe pr nj afat tjetr, m s shumti edhe 12 muaj tjer, ose t vrtetoj ndrprerjen e tij. Ditve kur gjykata nuk punon ose pas prfundimit t orarit t puns s gjykats propozimi pr urdhrmbrojtje duhet drejtuar Komandantit t Njsitit t Shrbimit Policor t Kosovs i cili mund t lshon urdhr pr mbrojtje t prkohshme emergjente, duke caktuar nj apo m shum masa mbrojtse, afati i t cilit kalon me fillimin e puns s gjykats.
475
E DREJTA CIVILE
5. Pasojat e shkeljes s urdhrave Nse kryesi i dhuns n familje nuk e zbaton urdhrin pr mbrojtje, prkatsisht urdhrin pr mbrojtje emergjente t lshuar nga gjykata, ose urdhrin pr mbrojtje t prkohshme emergjente t lshuar nga Komandanti i Njsitit Policor, ai kryen vepr penale, e cila ndiqet sipas detyrs zyrtare e pr t ciln parashihet dnimi me gjob ose me burgim deri n gjasht muaj.
476
E DREJTA CIVILE
III. E DREJTA TRASHGIMORE

I. Institutet e prgjithshme: 1. Trashgimia, nocioni dhe prezumimet e trashgimit; Vdekja e nj personi, n njrn an, ka pr pasoj shuarjen e disa t drejtave dhe detyrimeve, ndrsa n ann tjetr kalimin e ktyre te drejtave dhe detyrimeve tek personat tjer, konkretisht t trashgimtart e tij. Si pasoj e vdekjes do t shuheshin si t drejtat pasurore, po ashtu edhe ato jo pasurore. Nga ktu do t rrjedh edhe nocioni se trashgimia sht kalimi me ligj apo n baz t testamentit i pasuris, disa t drejtave dhe detyrimeve t personit t vdekur tek nj apo m shum persona tjer. Duke u nisur nga kjo q cekem m lart, personi i vdekur sht ai person pasuria e t cilit trashgohet q ndryshe Ligji pr Trashgimin i Kosov (LTK) e njeh me emrin trashgimlns. Pasuri trashgimore sht pasuria t ciln e ka poseduar trashgimlnsi deri n momentin e vdekjes, ndrsa personat n t cilt pasuria trashgimore pas vdekjes s trashgimlnsit do t trashgohej, quhen trashgimtar. 2. Objekti i trashgimit; Pasuria e nj personi e humb titullarin e saj me rastin e vdekjes s atij personi, Kjo pasuri prbehet nga sendet apo t mirat materiale, t drejtat dhe detyrimet q ka pasur ai person. Pikrisht, kto sende apo t mira materiale jan objekt i trashgimit, t cilat pas vdekjes s titullarit t tyre duhet t kaloj n trashgimtar. Prve ktyre, si objekt i trashgimit apo shqyrtimit t trashgimis, sipas LTK paraqiten edhe t drejtat dhe detyrimet q ka pasur personi i caktuar para vdekjes s tij.
477
E DREJTA CIVILE
3. Fitimi i trashgimit; Q nj trashgimtar apo m shum sish t fitojn cilsin e trashgimtarit duhet t ndodhe vdekja. Vdekja provokon thirrjen e trashgimtarve si testamentar po ashtu edhe atyre ligjor. Momenti i vdekjes s nj personi fizik, sht momenti i cili prcakton subjektet t cilt kan t drejtn ne trashgim. Sipas LTK vetm personat fizik mund t jen trashgimlns (neni 4.2). 4. Koha dhe vendi i hapjes s trashgimit; Vdekja e nj personi sht momenti kur edhe provokohet hapja e trashgimis, gj q pr kt arsye, e drejta n trashgim fitohet n momentin e vdekjes, t njjtin efekt e ka edhe shpallja e personit t vdekur. Kt cilsi e fitojn t gjith ata persona t cilt n momentin e vdekjes s personit apo shpalljes s tij t vdekur, kan fituar t drejtn pr t qen trashgimtar (neni 5.1), po ashtu, kt t drejt e kan t gjith personat q jan t aft pr t trashguar, po q se me ligj nuk parashihet ndryshe (neni 5.2). Ndrsa si vend i hapjes s trashgimis konsiderohet vendi ku trashgimlnsi n kohn e vdekjes ka pasur vendbanimin e prhershm apo t prkohshm apo vendi n t cilin gjendet pjesa me e madhe e pasuris trashgimore t tij (neni 95 i Ligjit t Procedurs Jokontestimore, (LPJ)). 5. Barazia n trashgimi; Sipas LTK t barabart n trashgim jan t gjith ata persona fizik, t cilt kan qen gjall n momentin e vdekjes s trashgimlnsit (neni 3.1), n kushte t njjta, jan t aft pr t trashguar edhe personat e paslindur apo t cilt ende nuk kan lindur, me kusht q t njjtit t ken qen t zn n momentin e vdekjes s trashgimlnsit (neni 7). Gjithashtu, jan t barabart n trashgim edhe ata fmij q kan lindur jasht martese por t cilve me ndonj vendim t gjykats apo organi administrativ ju njihet atsia, apo t njjtit jan adoptuar nga ana e trashgimlnsit (neni 3.2), qoft edhe nse t njjtit jan shtetas t huaj, me kusht reciprociteti nga shteti i huaj, i cili reciprocitet do t prezumohej (neni 3.4).
478
E DREJTA CIVILE
6. Marrveshjet pr trashgimin e ardhshme; Ligji pr Trashgim i Kosovs, nuk lejon kurrfar marrveshje mes trashgimtarve t ardhshm, apo trashgimtarve t ardhshm dhe personave t tret lidhur me trashgimin e cila nuk sht hapur ende, fardo marrveshje mbi kt baz, do t ishte e pavlefshme. 7. Zotsia pr t trashguar; T gjith personat t cilt kan qen gjall n momentin e vdekjes s trashgimlnsit, apo t cilt kan qen t zn para vdekjes s trashgimlnsit, por t cilt kan lindur t gjall, jan t aft apo kan zotsi pr t trashguar (neni 7.1). Do t konsiderohej se kan qen t zn n kohen e hapjes s trashgimis, n rast se ai person ka lindur i gjall brenda 300 ditve nga vdekja e trashgimlnsit. Mirpo, edhe n rast se kta persona plotsojn kushtet e lartcekura, jo t gjith ata t cilt kan qen t thirrur pr t trashguar, qofshin ata trashgimtar ligjor apo me testament, mund t trashgojn, ngase pr t fituar cilsin e trashgimtarit duhet qe t mos plotsohen kushtet q t njjtit t jen t padenj n trashgim apo t njjtit jen t prjashtuar nga trashgimia. 8. Bazat e thirrjes n trashgimi; Kalimi i pasuris prej trashgimlnsit n trashgimtar bhet n dy mnyra: a. Mnyra e pr sht ajo ligjore, ku vet ligji sht ai i cili prcakton trashgimtart dhe radht e tyre dhe b. Mnyra tjetr sht me testament, pra, dshira q ka trashgimtari duke e shpreh vullnetin e tij t fundit me t cilin ai mund t ndikoj n caktimin e rendit t trashgimtarve duke u nisur nga interesat e tij. Nga kjo vijm n prfundim se jan dy baza t thirrjes n trashgim, testamentare dhe ligjore (neni 8). 9. Nocioni i trashgimtarit; Me LTK, nuk prcaktohet nocioni i trashgimtarit. Mirpo duke
479
E DREJTA CIVILE
pasur parasysh prmbajtjen e dispozitave t LTK, si dhe duke pasur parasysh aspektet teorike dhe shkencore arrijm n prfundim se trashgimtar jan t gjith ata persona t cilt do t trashgonin, pasurin trashgimore, pas vdekjes s trashgimlnsit. 10. Dallimi n mes t trashgimtarit dhe sukcesorit t vetm; Sukcesioni i t drejts nnkupton pasimin e nj subjekti n t drejtat dhe detyrimet t cilat i ka pasur subjekti tjetr. N kt aspekt sukcesori sht pasuesi i t drejtave dhe detyrimeve t cilat i ka pasur trashgimlnsi, pas zhvillimit t procedurs trashgimore. Nga kjo rrjedh se para se t zhvillohet procedura trashgimore, akoma nuk dihet nse do t mundin t trashgojn t gjith personat t cilt sipas ligjit konsiderohen si trashgimtar. Prkundr ksaj e drejta n trashgimi e sukcesorit sht vendosur n baz t procedurs s zhvilluar trashgimore, n kt edhe qndron dallimi mes trashgimtarit dhe sukcesorit. 11. Trashgimia ligjore n prgjithsi; Me trashgimi ligjore nnkuptojm fitimin e trashgimis sipas rendit trashgimor dhe n vllim t prcaktuar me ligj.
12. Disponimet n rast vdekje. Prpos tjerash, punt juridike ndahen edhe n pun juridike gjat jets (inter vivos ) dhe n rast vdekje (mortis causa). sht karakteristik se t dy kto lloje t punve juridike themelohen gjat jets s personave t cilt i ndrmarrin, ashtu q kriter i dallimit t tyre mes veti nuk sht koha e themelimit - paraqitjes s tyre, por sht koha e fillimit t efekteve juridike t tyre. N kt aspekt efektet t punve juridike inter vivos paraqiten gjat jet s personave t cilt i kan ndrmarr ato. Ndrsa, tek ato mortis causa efektet juridike fillojn pas vdekjes s personit q e ka ndrmarr at pun juridike, ashtu q vdekja e personit sht kusht themelor q ajo pun juridike t ket efekt juridik. Sipas LTK pun juridike n rast vdekje jan testamenti dhe kontrata pr ushqimin e prjetshm.
480
E DREJTA CIVILE
II.
Trashgimia n baz t ligjit:
Trashgimia n baz t ligjit nnkupton trashgimin n baz t fakteve t caktuara, t cilat i parasheh ligji, n rastet kur nga kto fakte nuk ka mundur t vij deri t trashgimia n baz t testamentit. Deri t trashgimia n baz t ligjit vjen: a. Kur trashgimlnsi nuk ka ln asnj testament apo kur testamenti sht revokuar, apo kur trashgimlnsi me testament nuk ka prfshir gjith pasurin e tij, si dhe b. Kur trashgimtari testamentar ka vdekur para trashgimlnsit. 1. Rrethi i trashgimtarve Ligji i Trashgimis i Kosovs, njeh tri radh t trashgimit. Mirpo, nse trashgimlnsi nuk ka trashgimtar t cilt do t trashgonin n baz t ligjit, autoritetet publike, gjegjsisht komuna do t paraqitej si trashgimtar ligjor i radhs s fundit. 2. Radht e trashgimis; Sipas ligjit, radht e trashgimis jan t prcaktuara varsisht nga shkallt e gjinis t trashgimtarve t mundur ligjor me trashgimlnsin. Duhet theksuar se, trashgimtart e radhs m t afrt i prjashtojn nga trashgimia personat e radhs m t largt (neni 11.4). a. Radhn e par t trashgimis e prbejn bashkshorti dhe pasardhsit e trashgimlnsit. Pra, trashgimlnsin para t gjithve e trashgojn bashkshorti dhe fmijt e tij (neni 12.1), kta trashgojn n pjes t barabarta (neni 12.2).
Trashgimlnsi Bashkshortja 1/3 I ati 1/2
Djali 1/3
Vajza 1/3
Fig. 1
481
E DREJTA CIVILE
b.1. Radhn e dyt t trashgimis e prbejn: prindrit dhe bashkshorti i trashgimlnsit. N kt rast, trashgimlnsin i cili nuk ka ln pasardhs e trashgojn prindrit e tij dhe bashkshorti pasjetues i cili zbret nga radha e par n t dyt dhe trashgon s bashku me trashgimtart e radhs s dyt, por jo m pak se e pasuris trashgimore (neni 14.1). Gjysmn e pasuris e trashgojn prindrit n pjes t barabarta. N rastet kur trashgimlnsi nuk ln pasardhs e as bashkshort pasjetues, n pjes t barabarta me nga e tr pasuris s trashgimlnsit e trashgojn prindrit e tij (neni 14.3).
Prindrit 1/2 E ma 1/2
Bashkshorti 1/2
Trashgimlnsi
Trashgimlnsi pa trashgimtar dhe bashkshort pasjetues
Fig. 2
Fig. 3
b.2. Gjithashtu n radhn e dyt t trashgimis hyjn edhe vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit dhe pasardhsit e tyre se bashku me bashkshortin e trashgimlnsit (neni 15). Nj gj e till ndodh n rastin kur njri nga prindrit e trashgimlnsit ka vdekur para trashgimlnsit, pjesn trashgimore q do ti takonte atij e trashgojn fmijt e tij, konkretisht (vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit), sipas dispozitave t ktij ligji q vlejn pr rastin kur trashgimlnsin e trashgojn fmijt dhe pasardhsit e tjer t tij (neni 15.1). N rastin konkret duhet pasur parasysh se (vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit dhe pasardhsit e tyre), trashgojn n pjes t barabarta me prindin tjetr (neni 14.2).
482
E DREJTA CIVILE
Prindi
Prindi 1/4
Trashgimlnsi
Bashkshorti 2/4
vllezrit e trashgimlnsit dhe pasardhsit e tyre
Fig. 4 b.3. Pjest trashgimore t cila do tu takonin prindrve t trashgimlnsit (sikurse t ishin gjall), t cilt kan vdekur para trashgimlnsit dhe at e trashgojn pasardhsit e tyre, n rastin konkret vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit si sht prcaktuar n paragrafin 1 t nenit 15, ndrsa pjesn tjetr prej e trashgon bashkshorti pasjetues, me kusht q trashgimlnsi t mos ket ln pasardhs.
Prindi
Prindi
1/2
Trashgimlnsi
Bashkshorti 1/2
Fig. 5 b.4. n rast se njri nga prindrit e trashgimlnsit ka vdekur para trashgimlnsit e nuk ka ln asnj pasardhs, pjesn e tij
483
E DREJTA CIVILE
do ta trashgonte prindi tjetr, e n qoft se edhe ky ka vdekur para trashgimlnsit, pasardhsit e tij, t cilt ka mundur ti ket nga ndonj martes tjetr e tij apo jashtmartesor, do t trashgonin pjesn e pasuris trashgimore q do tu takonin t dy prindrve. c. N radhn e tret t trashgimit hyjn gjyshi dhe gjyshja e trashgimlnsit. Gjyshi dhe gjyshja e t njjtit trung trashgojn n pjes t barabarta. Pasurin trashgimore t trashgimlnsit i cili nuk ka ln pasardhs, bashkshort, prindr dhe pasardhs t tyre, e trashgojn gjyshrit dhe gjyshet e tij. Gjysmn e pasuris trashgimore apo , n pjes t barabarta e trashgojn gjyshi dhe gjyshja nga ana e t atit, ndrsa gjysmn tjetr apo , t pasuris trashgimore, n pjes t barabarta e trashgojn gjyshi dhe gjyshja nga ana e nns. . Sipas LTK si trashgimtar i radhs s fundit paraqitet komuna. Pasuria trashgimore e trashgimlnsit i cili nuk ka ln as trashgimor testamentar e as trashgimtar ligjor, i takon komuns n t cilin trashgimlnsi ka pasur vendbanimin ose vendqndrimin e tij t fundit. 3. Raporti n mes t radhve t trashgimis; N do rast, sa her q kemi t bjm me trashgimtart ligjor, duke prjashtuar trashgimtart testamentar, trashgimtart e radhs m t afrt, me rastin e ndarjes s pasuris trashgimore, i prjashtojn nga ndarja e pasuris trashgimtart e radhs m t largt. 4. E drejta e prfaqsimit; N munges t nj trashgimtari i cili ka vdekur para trashgimlnsit, deklarohet i padenj pr t trashguar, heq dor nga trashgimia apo prjashtohet nga e drejta pr t trashguar, n vend t tij, n shkall t njjt dhe me t drejta t njjta futet nj trashgimtar tjetr. Shembull. Trashgimlnsi Guri pas vdekjes s tij ka ln bashkshorten Besa, fmijt Zana, Ylli ndrsa fmija i tret Ari ka vdekur para trashgimlnsit dhe ka ln djalin Oltin. N kt rast bashkshortja trashgon , Zana , Ylli dhe Olti me t drejt t prfaqsimit trashgon e pasuris trashgimore e cila pasuri do ti takonte t atit t tij. Kjo e drejt njihet me emrin e drejta n prfaqsim. Kta persona t
484
E DREJTA CIVILE
cilt zvendsojn trashgimtarin i cili do t duhej t trashgonte, trashgojn n pjes t barabarta me trashgimtart tjer. E drejta e rritjes dhe e zvoglimit t pjess trashgimore 1. Pozita trashgimtare e fmijve, trajtimi i barabart i fmijve t trashgimlnsi; Kur bm fjal pr radhn e trashgimis tham se aty trashgojn t gjith pasardhsit e trashgimlnsit n pjes t barta, q do m thn se n kt rreth bjn pjes si fmijt e lindur n martes po ashtu edhe ata t lindur jasht martess. Me fmijt legjitim barazohen edhe fmijt e adoptuar si dhe fmijve t cilve u sht njohur atsia me vendim t gjykats nga ana e trashgimlnsit para vdekjes s tij. 2. Shtimi i pjess trashgimore t fmijve; Ligji parasheh, n rastet e veanta, shtimin e pjess trashgimore t fmijve, prkatsisht zvoglimin e asaj t bashkshortit. Nse ekzistojn fmijt t cilt bashkshortin e trashgimlnsit nuk e kan prind, e pasuria e t cilit sht m e madhe nga ajo q do ti takonte me ndarjen e trashgimis n pjes t barabarta, ather do fmij i trashgimlnsit ka t drejt t trashgoj dy her m shum nga bashkshorti, nse varsisht nga rasti gjykata kt e shef t arsyeshme. Nuk sht me rndsi nga cila martes jan fmijt, nse ata jan martesor apo jashtmartesor. Shembull: Trashgimlnsi ka pasur dy fmij nga martesa e par dhe dy t tjer nga martesa e dyt. Fmijt nga martesa e par kan t drejt t paraqesin krkesn pr shtimin e pjess s tyre. Nse gjykata vlerson se jan plotsuar t gjitha kushtet ligjore, bashkshortit do ti cakton pjesn ideale n lartsi prej 1/9 t trashgimis, ndrsa t gjith fmijt e trashgimlnsit (fmijt nga martesa e par dhe fmijt nga martesa me bashkshortin pasjetues) do t marrin nga 2/9 t pjess s trashgimis. Matematikisht d t shprehej 4 x 2 + 1 = 9, q do t thot se numri i fmijve t trashgimlnsit shumzohet pr 2 dhe shums s fituar i shtohet nj (neni 23).
485
E DREJTA CIVILE
E drejta e trashgimit t adoptuarit dhe adoptuesit; Fmijt t cilt jan e adoptuar si dhe pasardhsit e tyre, t cilt jan adoptuar me vendim t gjykats, kan t drejta t barabarta me fmijt e adoptuesit (trashgimlnsit), ata trashgojn njjt sikurse fmijt e adoptuesit, pra, konkurrojn n trashgim n pjes t barabarta me fmijt e adoptuesit. 3. T drejtat e bashkshortit; Bashkshorti i trashgimlnsit nnkupton si burrin ashtu edhe gruan t cilt kan t drejt t trashgojn bashkshortin e vdekur. Bashkshorti pasjetues ka t drejt t trashgoj n pjes t barabarta me fmijt e trashgimlnsit apo e pasuris s trashgimlnsit kur trashgon n rrethin e dyt. Mirpo bashkshorti pasjetues ka t drejt t krkoj edhe pjesn e pasuris, q quhet pasuri e prbashkt, t ciln e ka fituar me pun gjat martess (neni 26.1 i LTK). Me rastin e shqyrtimit t pasuris trashgimore, pjesa e pasuris s prbashkt q do ti takonte trashgimlnsit do t jet objekt i trashgimis(26.2 i LTK).
4. Kur bashkshorti nuk ka t drejt pr t trashguar; LTK parasheh mundsin q bashkshorti pasjetues t prjashtohet nga trashgimia. N dispozitat e nenit 27 tekstativisht paraqiten arsyet pr prjashtim nga e drejta n trashgim; a. arsyeja e par ka t bj me zgjidhjen e martess me shkurorzim. N rastin kur trashgimlnsi ka paraqitur padin pr shkurorzim deri sa ka qen gjall, mirpo, pas vdekjes s tij sht zgjidhur martesa me shkurorzim me aktgjykim t forms s prer. b. arsyeja tjetr ka t bj me zgjidhjen e martess me anulim. N rastin kur pas vdekjes s trashgimlnsit anulohet martesa me aktgjykim t forms s prer pr shkaqet q bashkshorti pasjetues i ka ditur n kohn e lidhjes s martess dhe c. arsyeja e fundit ka t bj me fajin e bashkshortit pasjetues q si pasoj ka pasur pushimin e bashkjetess me trashgimlnsin.
486
E DREJTA CIVILE
5. E drejta e trashgimit t bashkshortit jashtmartesor; E drejta Trashgimore n Kosov i njeh t drejtn n trashgim bashkshortit jashtmartesor vetm n rast t plotsimit t disa kushteve. Kushtet q duhet plotsuar jan bashkjetesa e cila ka zgjatur m s paku 10 vite ose nse bashkjetesa ka zgjatur m s paku 5 vite, me kusht q nga kjo bashkjetes bashkshortet jashtmartesor t ken fmij (neni 28.1 a). Si dhe deri n momentin e vdekjes s trashgimlnsit asnjri nga personat q kan bashkjetuar t mos ken lidhur martes me ndonj person tjetr (neni 28.1 b). Ndrsa si trashgimtar i domosdoshm sipas LTK nuk mund t konsiderohet bashkshorti jashtmartesor (neni 28.2). 6. Trashgimia e domosdoshme; N nenin 30 t LTK parashihet se kush mund t jen trashgimtar t domosdoshm. Kt t drejt e kan, prpos bashkshortit t trashgimlnsit, n vij t drejt pasardhsit e trashgimlnsit dhe prindrit e tij, si dhe t adoptuarit e tij dhe pasardhsit e tyre. Ndrsa sa i prket vijs trthort si trashgimtar t domosdoshm mund t thirren: motrat dhe vllezrit e trashgimlnsit, me kusht q t njjtt t jen plotsisht t paaft pr pun dhe t mos ken mjete pr ekzistenc. Personat n vij t drejt dhe ata n vij trthore t cekur m lart thirren n trashgim sipas radhs ligjore. 7. Pjesa e domosdoshme dhe disponibile e pasuris trashgimore; Pjesa e domosdoshme e pasuris trashgimore sht ajo pjes e pasuris me t ciln trashgimlnsi nuk mundet t disponoj. N kt pjes, t drejt ekskluzive n trashgim kan trashgimtart e domosdoshm (neni 31 LTK), pr trashgimtart e radhs s par (fmijve dhe bashkshortit) ajo prbn 1/2 e pasuris q do tu takonte secilit si trashgimtar ligjor. Ndrsa, pr radht e tjera, ajo prben 1/3 e pasuris trashgimore q do tu takonte si trashgimtar ligjor.
487
E DREJTA CIVILE
8. Llogaritja e pasuris s domosdoshme; Pr t llogaritur pjesn e domosdoshme s pari duhet prcaktuar vlern e pasuris trashgimore. Kjo bhet me vlersimin e t gjitha t mirave me t cilat sht disponuar me testament, t mirave tjera t trashgimlnsit n momentin e vdekjes s tij dhe t gjitha borxhet q ia kan pasur prkatsisht ia kan trashgimlnsit. Nga kjo vler zbritet lartsia e borxheve t trashgimlnsit ndaj t tjerve, shpenzimet rreth prcaktimit t vlers si msiprm si dhe lartsia e shpenzimeve t varrosjes s trashgimlnsit. Lartsis t ktij ndryshimi i shtohet vlera e t gjitha dhurimeve eventuale t trashgimlnsit ndaj trashgimtarve ligjor si dhe vlera e dhurimeve t cilat i ka b trashgimlnsi vitin e fundit ndaj personave t tjer. 9. Pasuria q veohet nga pasuria trashgimore; Pasuria e trashgimlnsit, e fituar nga pasardhsit t cilt kan bashkjetuar me t dhe t ciln e kan fituar me punn e tyre, fitimin e vet apo n fardo mnyre q i kan ndihmuar trashgimlnsit, kan t drejt t krkojn q nga pjesa e pasuris trashgimore, t veohet ajo pjes e cila u prgjigjet kontributeve t tyre. Kjo pjes nuk i takon pasuris trashgimore, e n asnj mnyr kjo pjes nuk mundet t merret pr baz n llogaritjen e pjess s domosdoshme. E drejta q t krkohet kjo pjes e pasuris, vjetrsohet pas kalimit t 5 viteve nga dita kur sht hapur trashgimia (neni 36).
10. Zvoglimi i disponimit me testament; N rastet kur preket dhe n nj mnyr zvoglohet pjesa e domosdoshme, ather t gjitha dhurimet t cilat jan br nga ana e trashgimlnsit kthehen me qllim t plotsimit t pjess s domosdoshme. Gjithashtu edhe disponimet me testament zvoglohen. Zvoglim t pjess s domosdoshme kemi ather kur dhurimet q jan br dhe disponimet me testament kalojn pjesn disponibile, pra, prekin pjesn e domosdoshme t pasuris trashgimore.
488
E DREJTA CIVILE
11. LLogaritja e dhurimeve dhe legeve n pjesn trashgimore; Me rastin e llogaritjes s pjess trashgimore pr secilin trashgimtar ligjor, n pjesn trashgimore pr secilin do t llogaritet do gj q ka marr si dhurim n fardo mnyre nga ana e trashgimlnsit. Frytet apo t mirat nga sendi i dhuruar nuk llogariten, si nuk llogariten edhe dhurimet t cilat vet trashgimlnsi i ka deklaruar si dhurime n testament apo nse kuptohet se ky ka qen vet vullneti i trashgimlnsit
1. Transaksionet juridiko-trashgimore: 1. Cedimi dhe ndarja e pasuris n prgjithsi; Prve mnyrs ligjore dhe asaj me testament, me LTK jan parashikuar edhe mundsi tjera t kalimit t pasuris nga paraardhsi n pasardhs. Neni 58 parasheh se paraardhsi me an t veprimit juridik, pr s gjalli mund tua cedoj dhe pjestoj pasurin e vet pasardhseve t vet. Nj veprim t till mund ta kryen me an t kontrats pr ndarjen e pasuris gjat jets. 2. Kushtet pr vlefshmrin e cedimit; Q nj cedim apo pjestim i pasuris t jet i vlefshm LTK-ja parasheh kushte t caktuara, ato jan: a. pajtimi i t gjith trashgimtarve ligjor pr kontratn pr cedimin e pasuris. Pra, q cedim apo pjestim i pasuris t jet i vlefshm duhet q pr kt kontrat t jen pajtuar t gjith pasardhsit e ceduesit, t cilt do t ishin trashgimtar t tij n kohn kur sht br cedim, t jen pal kontraktuese dhe b. Kontrata pr cedimin e pasuris duhet t jet e forms s shkruar dhe t vrtetohet nga gjyqtari, pasi q i njjti tua lexon dhe tregon kontraktuesve ne pasojat e ksaj kontrate. 3. Objekti i cedimit dhe pjestimit; Objekt i cedimit apo pjestimit sht vet pasuria e
489
E DREJTA CIVILE
trashgimlnsit, oft si trsi apo vetm si nj pjes e saj. 4. Prjashtimi i pasuris s ceduar nga pasuria trashgimore; Q cedimi t jet i vlefshm pr t duhet t jen pajtuar t gjith trashgimtart ligjor. Mirpo, n rastet kur pr t nuk sht pajtuar ndonjri nga trashgimtart ligjor, pjest t cilat u jan ceduar me an t kontrats trashgimtarve tjer, do t veohen nga pasuria trashgimore. Kjo pjes e pasuris trashgimore nuk merret parasysh me rastin e prcaktimit t pasuris trashgimore t trashgimlnsit pas hapjes s trashgimis. 5. Kur konsiderohet pjesa e ceduar si dhurime; Pjest e pasuris trashgimore t cila iu jan ceduar trashgimtarve ligjor, por, me t cilin cedim nuk sht pajtuar ndonj trashgimtar, konsiderohen si dhurime. Me t, pas vdekjes s ceduesit do t veprohet njjt sikurse me dhurime t cilat iu janbr trashgimtarve. 6. Ruajtja e s drejts me rastin e cedimit dhe pjestimit; Ceduesi n rastet kur cedon apo pjeston pasurin e tij, mundet q nga pasuria e tij t ruan t drejtn e uzufruktit n t gjitha sendet e ceduara si pr veten e tij po ashtu edhe pr bashkshortin apo ndonj person tjetr apo t caktoj rent pr mbajtje t prjetshme. N rast se uzufrukti apo renta caktohet pr ceduesin dhe bashkshortin e tij dhe ndonjri nga ta vdes, pjesa e tij do to takonte tjetrit deri n vdekjen e tij. 7. T drejtat e bashkshortit t ceduesit; Bashkshorti i ceduesit gzon t drejtn e dhnies ose mosdhnies s plqimit me rastin e nnshkrimit t marrveshjes pr cedim apo pjestimin e pasuris nga ana e ceduesit. Kjo e drejt sht kusht pr vlefshmrin e cedimit apo pjestimit t pasuris (neni 59).
490
E DREJTA CIVILE
8. Borxhet e ceduesit; Pr borxhet e ceduesit, nuk prgjigjen pasardhsit t cilve vet ceduesi ju ka ceduar apo pjestuar pasurin, me kusht, q me rastin e cedimit t mos sht caktuar ndonj detyrim tjetr. Mirpo, prkundr ksaj, kreditort e ceduesit sipas dispozitave t parapara pr kundrshtimin e disponimeve pa shprblim, mund t kundrshtojn cedimet apo pjestimet e bra. 9. Shuarja e kontrats; Ceduesi ruan t drejtn q t krkoj shkputjen e kontrats n mnyr t njanshme dhe kthimin e sendit t ceduar, n rast se prfituesit e cedimit apo pjestimit kan treguar nj mosmirnjohje t vrazhd ndaj tij. Nse kthimi i sendit sht i pamundur ather duhet t kthehet vlera e sendit t ceduar n pajtim me dispozitat pr pasurim t pabaz. Nj veprim t till ceduesi mund t ndrmerr edhe n rastet kur prfituesi i cedimit nuk i jep atij apo ndonj personi tjetr ushqimin e caktuar, nuk paguan borxhet e ceduesit apo ndonj personi tjetr, t cilat detyrime i kan parapar n kontratn pr cedimin apo pjestimin e pasuris. Gjykata, n kto konteste doher duhet ti kushton kujdes rndsis s detyrimit, me rastin e vendosjes pr kthimin e t mirave apo t vendos pr prmbushjen e detyrimit. 10. T drejtat e trashgimtarve pas shuarjes s kontrats; Trashgimtari i cili ka qen i detyruar q ti kthej ceduesit at q ka marr me cedim, pas shkputjes s kontrats pr cedim, ruan t drejtn t krkoj pjesn e domosdoshme, q do ti takonte si trashgimtar ligjor, pas vdekjes s ceduesit, me kusht q t mos ket hequr dor nga trashgimia, t mos jet i padenj pr trashgim si dhe t mos jet prjashtuar nga e drejta n trashgim.
491
E DREJTA CIVILE
1. Trashgimia n baz t testamentit: 1. Nocioni i testamentit; Pr sa i prket testamentit, dispozitat e nenit 69 LTK, japin kt nocion apo kuptim t testamentit, testamenti sht shprehje e vullnetit t fundit e dhn n form t parapar me ligj, me t cilin trashgimtari urdhron si t veprohet me pasurin e tij pas vdekjes. 2. Kushtet e prgjithshme pr vlefshmrin e testamentit; Ligji i Trashgimis parasheh kushte t caktuara, plotsimi i t cilave do t bnte q nj testament t jet i vlefshm. Kusht kryesor pr vlefshmrin e testamentit sht zotsia pr t br testament. Personat e moshs madhore t cilt kan mbushur moshn 18 vjeare, si dhe personat 16 vje, t cilt kan fituar zotsin pr t vepruar mbi bazn e lidhjes s martess apo emancipimit, jan ata t cilt e kan kt cilsi (neni 70). 3. Forma e testamentit; Dallohen dy forma t testamentit, forma e shkruar dhe ajo gojore. Forma e shkruar detyrimisht duhet t prmbaj nnshkrimin e testatorit, t shkruhet dhe t jet e datuar nga ai apo i njjti duhet t vn shenjn e gishtit n t. Data duhet t tregon patjetr ditn, muajin dhe vitin si dhe t vendoset n fund t testamentit. 4. Llojet e testamentit; Ligji yn i Trashgimis njeh disa lloje t testamentit, t cilat mund t prmblidhen n dy grupe. a. Private sht ai testament t cilin e prpilon vet testatori pa pjesmarrjen e personit zyrtar, t till jan: - testamenti i shkruar nga vet testatori, sht ai testament i cili sht shkruar, nnshkruar dhe datuar nga vet testatori apo i shkruar nga dikush tjetr e n t cilin ka vu shenjn e gishtit vet testatori. - testamenti me shkrim n pranin e dshmitarve, sht ai testament t ciln testatori e nnshkruan me dorn e vet pa marr
492
E DREJTA CIVILE
parasysh se kush e ka shkruar at testament, duke deklaruar para dshmitarve se i njjti sht i tij, me kusht q testatori t din shkrim dhe lexim n gjuhn n t ciln sht shkruar testamenti. - testamenti n rrethana t jashtzakonshme, sht testamenti me t cilin testatori me goj e deklaron vullnetin e tij t fundit, pasi q pr shkak t rrethanave t jashtzakonshme nj gj t till nuk ka mund ta bej me shkrim. b. Publik - sht ai testament t cilin e prpilon dhe vrteton vet gjykata me krkesn e testatorit, t till jan: - testamenti gjyqsor, sht testamenti t cilin e prpilon gjyqtari i gjykats komunale, pas vrtetimit t identitetit t tij, me krkesn e ktij t fundit. 5. Dshmitart testamentar; Dshmitar testamentar mund t jan t gjith personat madhor t cilt kan zotsi pr t vepruar dhe t cilt din t shkruajn, lexojn dhe kuptojn gjuhn n t ciln sht prpiluar testamenti (neni 79.1). Nga kta persona, si dshmitar nuk mund t jen: gjyqtari, pasardhsit e trashgimtarit, t adoptuarit dhe pasardhsit e tyre, paraardhsit e testatorit, prindrit e tij adoptues, personat e tij n gjini ne vij t trthort deri n shkalln e katrt, bashkshortt e t gjith ktyre personave dhe bashkshorti i testatorit (neni 79.2) 6. Prmbajtja e testamentit; Zakonisht testamenti prmban caktimin e trashgimtarve, pasurin q trashgohet, dhnien e legeve si dhe caktimin e personave t cilt do t ekzekutojn testamentin. 7. Legu; Legu konsiston n lnien e sende t veanta ose kryerjen e nj veprimi t caktuar. Kjo nnkupton se testatori me testament mundet t urdhroj trashgimtarin ose ndonj person tjetr t cilit i ka ln nj pjes t pasuris s tij, ti jap personit t caktuar nj shum t hollash, ta liroj nga ndonj borxh t prmbahet nga ndonj veprim ose t fitoj dika n dobi t tij, apo t bj dika pr t (nenin 93).
493
E DREJTA CIVILE
8. Ekzekutimi i testamentit; Me qllim q testatori t jet i sigurt q testamenti i tij do t ekzekutohet, ai me testament mund t caktoj nj apo m shum persona pr ekzekutimin e tij. Ekzekutuesi nuk sht i detyruar t marr prsipr kt detyr. I Njjti duhet t ket aftsi pr t vepruar. Ekzekutuesi ka pr detyr q me rastin e ekzekutimit t testamentit t kujdeset pr ruajtjen e pasuris trashgimore, ta administroj me at, t kujdeset pr pagimin borxheve dhe legeve dhe pr gjithka q ka dashur testatori. Pr t gjitha kto veprime ekzekutuesi sht i detyruar t jep llogari para gjykats, i njjti ka t drejt n kompensimin e shpenzimeve dhe shprblim pr punn e vet. 9. Revokimi i testamentit. Trashgimlnsi n do koh mund ta revokoj n tersi apo pjesrisht testamentin e vet. Revokimi i testamentit bhet sipas rregullave q vlejn pr prpilimin e testamentit. I njjti, testamentin e vet mundet ta revokon me shkrim, sipas procedurs s parshikuar ligjore apo me asgjsim t dokumentit. Pasi ta revokoj testamentin trashgimlnsi, revokimi shnohet n testamentin q ruhet n gjykat (neni 190 i Ligjit t Procedurs Jokontestimore).
III. Padenjsia dhe prjashtimi i trashgimtarve t domosdoshm Padenjsia trashgimore sht nj dnim civil q prjashton nga trashgimia ab intestat trashgimtarin fajtor pr fajet e rnda, t shkaktuara ndaj trashgimlnsit. Sipas nenit 111 t LTK, t padenj n trashgim jan ata trashgimtar t cilt a. me dashje e ka vrar apo ka tentuar ta vras trashgimlnsin, bashkshortin, fmijt apo prindrit t trashgimlnsit; b. Ka br kallzim penal t rrem pr trashgimlnsin; c. duke prdorur dhun, mashtrim apo kanosje ndaj trashgimlnsit, ka ndryshuar apo shfuqizuar testamentin e prpiluar nga
494
E DREJTA CIVILE
vet trashgimlnsi; . sht sjell n mnyr poshtruese ndaj trashgimlnsit dhe d. Nuk ka mbushur detyrimin pr t mbajtur apo ndihmuar trashgimlnsin. Padenjsia e ndonjrit trashgimtar, nuk i pengon pasardhsit e tij q t trashgojn, e pjesa t ciln ata do ta trashgonin sht e njjt sikurse personi i padenj t kishte vdekur para trashgimtarit. Gjykata do t kujdeset kryesisht pr padenjsi. Po ashtu trashgimlnsi, me testament, mundet t prjashton nga trashgimia trashgimtarin nga pjesa e domosdoshme. Q nj prjashtim t ket efekt juridik, s pari duhet q kt prjashtim vet trashgimlnsi ta shpreh n mnyr t qart dhe t tregoj shkakun e prjashtimit e ky shkak duhet t ekzistoj n kohn e prpilimit t testamentit (neni 116) n ann tjetr duhet q t ekzistojn shkaqet e nevojshme t siprshenuara pr prjashtim (neni 114) t cilat mund t grupohen n tri forma: a. shkelja e ndonj detyrimi ligjor apo moral q ka pas pr pasoj cenimin e rnd ndaj trashgimlnsit; b. nse me dashje ka br ndonj vepr t rnd penale ndaj trashgimlnsit, bashkshortit apo fmijve t tij dhe c. nse sht plngprishs dhe i dhn pas jets s pandershme. Prjashtimi mund t jet i plot ose i pjesshm. Me rastin e prjashtimit t trashgimtarit, i njjti i humb t drejtat trashgimore n vllimin n t cilin sht prjashtuar (neni 117). IV. Kreditort e trashgimlnsit 1. Prgjegjsia e trashgimtarve dhe legatarve pr borxhet e trashgimlnsit. Trashgimtart jan prgjegjs pr borxhet e trashgimlnsit vetm me at vllim t pjess trashgimore sa do tu takonte si trashgimtar ligjor. N ndryshim nga trashgimtart, legatari nuk prgjigjet pr borxhet e trashgimlnsit, me kusht q trashgimlnsi t mos ket prcaktuar ndryshe me testament.
495
E DREJTA CIVILE
V. Kalimi i pasuris trashgimore te trashgimtart: 1. Hapja e trashgimis; Vdekja e nj personi ka pr pasoj hapjen e trashgimis. Gjithashtu edhe shpallja e personit t vdekur sht momenti kur hapet trashgimia. Dita e plotfuqishmris t aktvendimit me t cilin shpallet personi si i vdekur konsiderohet si dit e hapjes s trashgimis, po q se n aktvendimin pr shpalljen e personit t vdekur, nuk sht caktuar dita e vdekjes s tij. Nga ky moment caktohet vllimi i pasuris q duhet t
trashgohet, radht e trashgimis si dhe zotsia e trashgimtarve pr t trashguar. Ky moment sht i rndsishm edhe pr fillimin e llogaritjes
s afateve. N kt rast, trashgimtar mundet t jet vetm personi q n momentin e vdekjes s trashgimlnsit ka qen gjall ose i zn me kusht q t lind i gjall. Procedura pr hapjen e trashgimis fillohet me propozimin pr inicimin e trashgimis. Procedura iniciohet sipas detyrs zyrtare nga ofiqari e kt propozim mundet t paraqet do person q pr kt ka interes t drejtprdrejt juridik. Mund t konstatohet se n praktik rregullisht procedura trashgimore iniciohet sipas propozimit t ndonjrit nga trashgimtart e mundur ligjor. Dokumenti i cili sht i domosdoshm pr inicimin e procedurs s trashgimore sht aktvdekja. Ky sht nj dokument pa t cilin nuk mund t filloj procedura trashgimore. N kuptim t nenit 100 t Ligjit t Procedurs Jokontestimore, aktvdekjen e prpilon npunsi i gjendjes civile n baz t t dhnave q jan marr nga kushrinjt e t vdekurit, nga personat me t cilt ka bashkjetuar i vdekuri ose informatave t mbledhura n mnyr tjetr. Aktvdekja, prpos tjerash, duhet t prmban emrin dhe mbiemrin e t vdekurit dhe emrin e t atit t tij, profesioni, data e lindjes, shtetsia, ndrsa pr femrat edhe mbiemri i vajzris, pastaj dita, muaji, viti, vendi dhe sipas mundsis ora e vdekjes, emri e mbiemri, data e lindjes, profesioni, vendbanimi i prhershm ose i prkohshm i bashkshortit, i fmijve t lindur nga martesa, jasht martess dhe t fmijve t adoptuar. Gjithashtu duhet t shnohet vlera e prafrt e pasuris s paluajtshme dhe ajo e pasuri s luajtshme, vendi ku gjendet kjo pasuri, letrat me vler, gjrat e mueshme, librezat e kursimit etj. Nse ka fmij t zn, n aktvdekje do t shnohet se pritet lindja e
496
E DREJTA CIVILE
fmijs s zn i cili, nse lind i gjall ka t drejt n trashgimi, nj fakt q sht shum i rndsishm pr caktimin e radhve t trashgimit Pas kompletimit t t gjith dokumentacionit t lartcekur, si n rastin e vdekjes ashtu edhe n at t shpalljes pr t vdekur t personit, trashgimtart apo pala e interesuar pr hapjen e trashgimit, parashtrojn pran gjykats trashgimore propozimin pr hapjen e trashgimit s bashku me gjith dokumentacionin prkats. Propozimi pr inicimin e procedurs trashgimore patjetr duhet t prmbaj: emrin e gjykats q sht kompetente pr kt procedur, pasuria q duhet t trashgohet, certifikata e vdekjes e trashgimlnsit, emrat dhe mbiemrat e trashgimtarve t mundur, pr t cilt paraqiten certifikatat e lindjes, aktvdekjen dhe n fund lutjen q gjykata trashgimore pas zhvillimit t procedurs t nxjerr aktvendimin pr trashgim. Sipas propozimit t paraqitur pr inicimin e procedurs trashgimore, gjykata cakton seancn e shqyrtimit n t ciln thrret trashgimtart e mundur ligjor dhe krkon nga ata q t japin deklaratn trashgimore. Ky sht nj akt pa t cilin trashgimia nuk realizohet. Trashgimtart e mundur ligjor, me deklaratn e dhn, mundin t pranojn pjesn e trashgimis q u takon sipas ligjit dhe t pjesve nse dikush nga trashgimtart ligjor heq dor n favor t atij, mos t pranojn pjesn trashgimore q u takon ose t heqin dor n favor t ndonjrit nga trashgimtart apo n favor t gjith trashgimtarve tjer. 2. Heqja dor nga trashgimia; Heqja dor nga trashgimi sht shprehje e njanshme e vullnetit e cila mund t jepet n procedurn e trashgimit dhe e njjta shnohet n procesverbalin e shqyrtimit t trashgimit. Heqja dor nga trashgimia, ushtrohet vetm ather kur nj person sht vn n dijeni se sht trashgimtar i nj pasurie trashgimore. Deklarata pr heqjen dor nga trashgimi mund t behet n dy mnyra. E para sht kur nj deklarat e till bhet gjat zhvillimit t procedurs dhe shnohet n procesverbal, ndrsa tjetra bhet nga distanca, pra ather kur personi nj deklarat t till e shkruan, e vrteton n gjykat apo n ndonj organ tjetr dhe kt
497
E DREJTA CIVILE
ja parashtron gjykats kompetente, derisa zhvillohet procedura e trashgimit. Shembuj t deklaratave t dhna trashgimore n rastet kur trashgimtari heq dor n favor t njrit trashgimtar, n favor t t gjith trashgimtarve dhe n fund, kur heq dor vetm n emr t vetin e jo edhe pr pasardhsit e tij. thirrem n trashgimi pas vdekjes s babait tim Trim Berisha, nga Prizreni dhe njhersh heq dor nga pjesa trashgimore q m takon sipas ligjit si dhe nga pjesa nse eventualisht ndonjri nga trashgimtart heqin dor n emr timin, n favor t vllait tim Mali Berisha, nga Prizreni. Trashgimtarve tjer nuk ua mohoj t drejtn n trashgimi thirrem n trashgimi pas vdekjes s babait tim Trim Berisha, nga Prizreni dhe njhersh heq dor nga pjesa trashgimore q m takon sipas ligjit dhe nga pjesa nse eventualisht ndonjri nga trashgimtart heqin dor n emr timin, n favor t trashgimtarve tjer, n pjes t barabarta. Trashgimtarve tjer nuk ua mohoj t drejtn n trashgimi thirrem n trashgim pas vdekjes s babait tim Trim Berisha, nga Prizreni dhe njhersh heq dor nga pjesa trashgimore q m takon sipas ligjit dhe nga pjesa nse eventualisht ndonjri nga trashgimtart heqin dor n emr timin. Kjo heqje dor nga trashgimia nuk vlen pr pasardhsit e mij. Trashgimtarve tjer nuk ua mohoj t drejtn n trashgimi Deklarata pr heqjen dor nga trashgimi, vlen edhe pr pasardhsit e atij q ka hequr dor nga trashgimi, prve nse shprehimisht ka deklaruar se heq dor vetm n emr t vet. N rast se pasardhsit e personit q heq dor nga trashgimia jan t mitur, pr heqjen dor nga trashgimia nuk nevojitet leja e organit t kujdestaris. Trashgimtari i cili ka hequr dor nga trashgimi n emr t vetin, konsiderohet sikur t mos ket qen trashgimtar. Heqja dor nga trashgimi do t jet e pavlefshme kur ajo behet me kusht, me afat, ose pr nj pjes t trashgimit. Ndrsa sa i prket t drejts q t heqin dor nga trashgimi, shtrohet pyetja nse kjo e drejt u takon t gjithve trashgimtarve? Ligji i Trashgimis i Kosovs, kt t drejt ia mohon vetm trashgimtarit i cili ka disponuar tr pasurin
498
E DREJTA CIVILE
ose nj pjes t saj, pra ky trashgimtar nuk mundet t deklarohet pr heqjen dor nga trashgimi. Duhet theksuar se heqja dor nga trashgimi q nuk sht hapur nuk ka kurrfar efekti juridik, pr shkak se vetm ather kur personi sht vn n dijeni t faktit q sht trashgimtar n nj pasuri trashgimore, vetm ather ai mund t heq dor nga trashgimia e cila ka kaluar n favor t tij. Deklerata pr heqjen dor nga trashgimi apo pr pranimin e trashgimis nuk mund t revokohet. LTK njeh t drejtn e krkess pr anulimin e deklarats pr heqjen dor nga trashgimia. N kt rast trashgimtari apo pasardhsit e tij, mund t krkojn anulimin e ksaj deklarate n rast se deklarata sht dhn me kanosje, dhun, pr shkak t mashtrimit ose lajthimit. Kto jan bazat t mjaftueshme q t krkohet anulimi i ksaj deklarate. Pra, kt t drejt e kan titullart e ksaj deklarate dhe pasardhsit e tij. 3. Ndarja e pasuris trashgimore; Secili trashgimtar ka t drejt q t krkoj ndarjen e trashgimis, duke pasur parasysh q kjo ndarje t mos krkohet n kohn e paprshtatshme. Kjo e drejt nuk parashkruhet. fardo kontrate me t ciln trashgimtari heq dor nga e drejta q t krkoj ndarjen si dhe do testament me t cilin ndalohet e drejta q t krkoj ndarjen e pasuris sht nule, dhe ashtu q ato nuk prodhojn kurfar efekti juridik. 4. Vjetrsimi i t drejts pr t krkuar pasurin trashgimore Me ligj jan t parashikuara afatet ligjore pas kalimit t cilve vjetrsohet e drejta t krkohet trashgimia. N kt mnyr, kjo e drejt ndaj poseduesit me mirbesim vjetrsohet brenda nj viti nga dita q trashgimtari ka kuptuar pr t drejtn e vet dhe pr poseduesit e sendeve nga pasuria trashgimore, si afat subjektiv prkatsisht brenda 10 vjetsh, si afat objektiv, pr trashgimtarin ligjor nga dita e vdekjes s trashgimlnsit, ndrsa pr at testamentar nga shpallja e testamentit, kur edhe llogaritet se trashgimtari ka kuptuar pr testamentin. Me kalimin e afateve t siprshnuara pason vjetrsimi relativ i ksaj t drejte.
499
E DREJTA CIVILE
Nse poseduesi i pasuris trashgimore ka qen me keqbesim, kjo e drejt vjetrsohet pas kalimit t afatit prej 20 vjetsh nga koha si sht prshkruar m sipr. (Numrat e shnuar n kllapa, pa ndonj shnim tjetr, nenet dhe paragrafet e LTK)
500
E DREJTA CIVILE
BURIMET JURIDIKE I. E DREJTA CIVILE (materiale)

PJESA E PRGJITHSHME E DREJTA SENDORE
II. E DREJTA FAMILJARE

MBROJTJA NGA DHUNA N FAMILJE
III. E DREJTA TRASHGIMORE
Kushtetuta e Republiks s Kosovs; Rr. UNMIK-ut nr. 1999/10 Pr shfuqizimin e legjislacionit diskriminues lidhur me shtjet banesore dhe t drejtat mbi pronn; Rreg. e UNMIK-ut nr. 1999/24 dhe nr. 2000/59 dt. Pr Ligjin n fuqi n Kosov; Ligji mbi bazat e marrdhnieve pronsore juridike (Gaz. zyr. RFSJ, nr. 6/80); Ligji pr qarkullimin e pasuris s paluajtshme, (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 45/81; 29/86; 28/88); Ligji pr eksproprijim, (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 21/78 dhe 46/86); Ligji pr tokn ndrtimore, (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 14/80 dhe 42/86); Ligji pr bashkpronsin, (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 43/80 dhe 22/87); Ligji pr themelimin regjistrit t t drejtave t prons s paluajtshme, Rr. e UNMIK-ut nr.2003/13; Ligji pr pengun Rr. e UNMIK-ut nr. 2001/5;
501
E DREJTA CIVILE
Ligji pr themelimin e zyrs s regjistrimit t pengut Rr. e UNMIK-ut nr. 2001/32; Ligji pr hipotekat, Rr. e UNMIK-ut nr. 2002/21; Ligji pr krijimin e regjistrave pr t drejtn e prons, Rr. e UNMIK-ut nr. 2002/22; Ligji pr pyjet e Kosovs, Rr.e UNMIK-ut nr.2003/6; Ligji pr rrugt, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/24; Ligji pr kadastr, Rr. e UNMIK-ut nr. 2004/4; Ligji pr ujrat, Rr. e Unmik-ut nr. 2004/41; Ligji pr tokat bujqsore, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/37; Ligji pr pyjet e Kosovs, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/6; Ligji pr t drejtn e autorit dhe t drejtat tjera, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/46; Ligji pr gjykatat e rregullta (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 21/78); Ligji pr procedurn kontestimore Nr. i ligjit 03/L-006; Ligji pr Trashgimin, Rr. e UNMIK-ut nr. 2005/7; Ligji pr Familjen, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/7; Mbrojtja kundr dhuns n familje, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/12; Ligji pr procedurn e ekzekutimit (Gaz. zyr. RSFJ, nr. 20/78); Ligji pr procedurn jokontestimore (Gaz. zyr. e KSAK, nr. 42/86); Ligji pr vendbanimin dhe vendqndrimin, Rr. E UNMIK-ut nr. 2008/14 ; Konventa ndrkombtare pr pranimin dhe ekzekutimin e vendimeve t arbitrazheve t huaja; Ligji pr zgjidhjen e konfliktit t ligjeve me dispozitat ligjore t shteteve t huaja (Gaz. Zyr. RSFJ, nr.9/79 dhe 72/82);
502
E DREJTA CIVILE
SHEMBUJ T PARSHTRESAVE DHE VENDIMEVE T GJYKATS NGA: E DREJTA SENDORE, E DREJTA FAMILJARE, E DREJTA TRASHGIMORE, MBROJTJA NGA DHUNA N FAMILJE.
503
E DREJTA CIVILE
E DREJTA SENDORE
- PADI PR SHKAK T PENGIM POSEDIMIT -
Padi pr shkak t marrjes s posedimit GJYKATS KOMUNALE Gj a k o v Paditsi: Driton Gashi, fshati Skivjan, Komuna e Gjakovs, I padituri: Ali Shala, fshati Skivjan, Komuna e Gjakovs. P A D I
Pr shkak t marrjes s posedimit, - vlera e kontestit 200,oo Paditsi ka qen n posedimin e fundit faktik t parcels kadastrale nr. 321, e evidentuar sipas fletposedimit nr. 123 ZK Skivjan, n vendin e quajtur Rudina, me kultur ar, n siprfaqe prej 42,oo ari, t ciln e punon dhe nga ajo i merr rendimentet vite me radh. Prov: Dgjimi i dshmitarve 1. Isak Isaku, 2. Agron Mazreku, t dy nga fsh. Skivjan.
504
E DREJTA CIVILE
M 16.10.2007, pa dijenin e paditsit, i padituri n mnyr arbitrare, ka hy n kt parcel, e ka lvruar at dhe tash kundrshton q kt tia kthen paditsit n posedim. Prov: Dshmitart si m sipr dhe dgjimi i ndrgjyqsve si pal. T nesrmen, m 17.10.2007, paditsi e ka pa arn e lvruar dhe t njjtn dit e ka kuptuar se kt e ka b i padituri, nga edhe n afatin e parapar ligjor paraqet kt padi dhe propozon q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr AKTVENDIM Detyrohet i padituri Ali shala, nga fshati Skivjan, q brenda 48 orve nga dita e pranimit t ktij aktvendimi, tia kthen n posedim paditsit Driton Gashi, nga fshati Skivjan, parceln kadastrale nr. 321, nga flatposedimi nr. 123 ZK Skivjan, n vendin e quajtur Rudina me kultur ar, n siprfaqe prej 42.oo ari dhe n t ardhmen t prmbahet nga pengimi i ktill apo i ngjashm, nn krcnimin e ekzekutimit t detyrueshm. Detyrohet i padituri tia kompenson paditsit shpenzimet procedurale brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktvendimi, nn krcnimin e ekzekutimit. M 18.10.2007 Gj a k o v P a d i t s i, Driton Gashi
505
E DREJTA CIVILE
Padi pr shkak t trazimit t posedimit GJYKATS KOMUNALE M i t r o v i c Paditsi: Arben Prishtin nga Mitrovica rruga Luigj Gurakuqi, nr.54, I padituri: Alban Prishtina, nga Mitrovica, rr. Saraqve 13 P A D I Pr shkak t trazimit t posedimi - vlera kontestuese 200,oo N baz t trashgimis paditsi, bashk me nnn dhe vllezrit tjer, sht bashkpronar i objektit pr banim i cili ndodhet n Mitrovic, rruga Luigj Gurakuqi, nr. 52, n ngastrn kadastrale nr. 1440, nga fletposedimi nr. 535 ZK Prizren. Prov: Shikimi n ekstraktin nga fletposedimi nr 535 ZK Mitrovic dhe n kopjen e planit. Mbi kt baz paditsi ka qen edhe posedues i nj dhome dhe nj kuzhine n objektin e lartshnuar, n mnyr q n kto kthina ka mbajtur gjrat ushqimore dhe gjra tjera t nevojshme pr familje pasi q me antart tjer t familjes ka banuar n shtpin tjetr t re t ndrtuar n nj pjes t s njjts ngastr katastrale. Deri n kto kthina t objektit t vjetr kan shkuar duke kaluar npr dern e oborrit t shtpis s vjetr, nga rruga Luigj Gurakuqi. Prov: jokontestuese, n rast kontestimi marrja n pyetje ndrgjyqsve si pal. Paditsi t paditurin e ka djal t agjs. Ai afr 40. vite ka jetuar n botn e jashtme. Koht e fundit sht kthyer nga bota e jashtme
506
E DREJTA CIVILE
dhe pasi q edhe i njjti sht bashkpronar n paluejtshmrin nga fletposedimi nr. 535 KK Prizren, m 27.o5.2006 e ka ndrruar elsin e ders s oborrit nga rruga Luigj Gurakuqi, duke e hequr elsin q ka qen m para dhe t cilin e ka pasur edhe paditsi, ashtu q i ka b t pamundur paditsit shfrytzimin dhe posedimin e lir t nj dhome dhe nj kuzhine n shtpin e vjetr, duke i b t pamundur shkuarjen deri te ato. Prov: jokontestuese. Duke pasur parasysh faktin se i padituri, me ndrrimin e elsit t ders s oborrit e ka penguar paditsin n shfrytzimin dhe posedimin e lir t fundit faktik t nj dhome dhe nj kuzhine n shtpin e vjetr, e pas intervenimit t paditsit nuk pranon q kt der ta hap, propozojm q gjykata, pas zhvillimit t procedurs, t merr AKTVENDIM I. Detyrohet i padituri Alban Prishtina, nga Mitrovica, brenda 24 orsh nga dita e pranimit t ktij aktvendimi, t bn kthimin n gjendjen e mparshme t ders s oborrit kah rruga Lujgj Gurakuqi, nr. 52, duke e ndrruar drynin dhe duke qitur drynin e mparshm apo duke i dhn nj els t drynit t tanishm paditsit Arben Prishtina, nga Mitrovica, n mnyr q ti mundson paditsit shfrytzimin e nj dhome dhe kuzhine n shtpin e vjetr n parceln kadastrale nr. 1440 nga fletposedimi nr. 535 ZK Mitrovic, dhe n t ardhmen mos t pengoj n mnyr t ktill apo t ngjashme, nn krcnimin e ekzekutimit t dhunshm. II. Detyrohet i padituri ti paguan paditsit shpenzimet procedurale brenda 8 ditsh nga dita e pranimit t aktgjykimit. I autorizuari i paditsit, Bardhyl Gashi avokat
507
E DREJTA CIVILE
Padi pr shkak t pengimit t s drejts GJYKATS KOMUNALE M a l i sh e v Paditsi: Astrit Dauti, nga fsh. Bardhosh, Kom. e Malishevs, I padituri: Durim Krasniqi, nga fshati Shkoz, Komuna e Malishevs. P A D I Pr shkak t pengim posedimit t drejts s servitutit t kalimit vl. kont. 100,oo Qysh para tri viteve paditsi sht posedues i t drejts s rrugkalimit n kmb dhe me traktor npr parceln kadastrale t paditurit nr. 234, nga fletposedimi nr. 432 ZK Bardhosh, si e mir shrbyese, npr stazn n gjersi tri metra dhe gjatsi 25 metra, n dobi t parcels s paditsit nr. 456, nga fletposedimi nr. 654 ZK Bardhosh, si e mir e privilegjuar. Prov: Dgjimi i dshmitarve: 1. Shpend Berisha, 2. Agron Berisha, Tdy nga fsh. Shkoz. M 03.07.2007 i padituri e ka mbyllur kt rrugkalim me tela me gjemba dhe ksisoj ia ka b t pamundur paditsit t kalon me traktor deri n parceln kadastrale t tij pr ta bartur grurin e korrur. Prov: Dshmitart si m lart. Paditsi ka krkuar nga i padituri q ta heq telin e vendosur dhe ta liroj rrugn, por ai nuk ka pranuar. Duke pasur parasysh faktin se me kt veprim i padituri e ka penguar paditsin n posedimin e t drejts s servitutit t rrugkalimit, n afat ligjor, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr
508
E DREJTA CIVILE
AKTVENDIM Detyrohet i padituri Durim Krasniqi, nga fshati Shkoz, brenda 24 orsh nga dita e pranimit t ktij aktvendimi, t heq telat me gjemba nga rrugkalimi n gjrsi 3 metra dhe gjatsi 25 metra i cili kalon npr parceln kadastrale t paditurit nr. 234 nga fletposedimi nr. 432 ZK Bardhosh, deri te parcela kadastrale e paditsit nr. 456 nga fletposedimi nr. 654 ZK Bardhosh dhe ksisoj ti mundsoj paditsit Astrit Dauti, nga fshati Bardhosh kalimin me traktor npr kt rrugkalim, e n t ardhmen t prmbahet nga pengimi i ktill apo i ngjashm, nn krcnimin e ekzekutimit t detyrueshm.
Detyrohet i padituri tia kompemzon paditsi shpenzimet procedurale, brenda 8 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktvendimi. M 05.07.2007 M a l i sh e v P a d i t s i, Astrit Dauti
509
E DREJTA CIVILE
PADI NGA E DREJTA E PRONSIS Padi pr vrtetimin e t drejt n ndarjen fizike t paluejtshmris (neni 16 i LBMJP). GJYKATS KOMUNALE K l i n Paditsi: Durim Dogani, nga Klina, I padituri: Gzim Guri, nga Klina. P A D I Pr vrtetimin e tdrejts n ndarjen e paluejtshmris vl. e kont. 3010 . Paditsi dhe i padituri jan vllezr nga nna e jo edhe nga i ati. Duke jetuar n nj bashksi familjare, nga fitimi i prbashkt, m 24.06.2000, nga Elez Drini, e kan bler livadhin n parceln kadastrale nr. 7654 nga fletposedimi nr. 4567 ZK Klin, n siprfaqe t prgjithshme prej 86 ari. N kontratn e vrtetuar n Gjykatn Komunale n Klin Leg. nr. 23/00 dat 24.06.2000 ndrgjyqsit figurojn si blers n pjes t barabarta. Edhe para se t blejn at jan marr vesh q at ta blejn bashk me t drejt pronsie n pjes t barabarta. Prov: Kontrata Leg. nr. 23/00 dat 24.06.2000. Dshmitart: 1. Urim Guri dhe 2, Isa Guri. Pas shkputjes s bashksis familjare i padituri nuk pranon ndarjen e ksaj paluejtshmrie n pjes t barabarta, pr t ciln arsye edhe paditsi e ka iniciuar procedurn pr ndarje fizike. I padituri n at procedur i ka kontestuar t drejtn bashkpronsis paditsit, nga edhe gjykata me aktvendimin Ndr. nr. 85/2002 dat 27.o4.2002, e ka ndrpre procedurn dhe e ka udhzuar paditsin n kontest civil. Prov: Aktvendimi ndr. nr. 85/02 dat 27.04.2002.
510
E DREJTA CIVILE
Pasi q paluejtshmria kontestuese sht bler n baz t marrveshjes paraprake q ndrgjyqsit t jen bashkpronar n pjes t barabarta, e duke pasur parasysh faktin se i padituri ia konteston kt t drejt, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M Vrtetohet se paditsi Durim Dogani, nga Klina, sht bashkpronar n pjes ideale prej t parcels kadastrale nr. 7654 nga fletposedimi nr. 4567 ZK Klin, me kultur ar, n siprfaqe prej 86 ari, gj q detyrohet i padituri Gzim Guri, nga Klina, t pranoj kt dhe me ndarje fizike ti dorzoj paditsit pjesn e tij t ksaj paluejtshmrie n posedim si dhe tia kompensoj shpenzimet procedurale, brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit, nn krcnimin e ekzekutimit t detyrueshm. M 03.05.2002 K l i n P a d i t s i, Durim Dogani
511
E DREJTA CIVILE
Padi pr vrtetimin e t drejts s pronsis mbi bazn e krijimit t sendit t ri (neni 13, 16 dhe 22 i LBMJP). GJYKATS KOMUNALE F e r i z a j Paditsi: Zaim Gashi, nga Ferizaji, rruga 2 korriku,nr.22, T paditurit: 1. Gongje Gashi, nga Ferizaji, rr. Jeta e re 24, 2. I mit. Denis Gashi, t prfaqson nna ktu e paditura Gongje Gashi. P A D I
cilin e
Pr vrtetimin e t drejts s pronsis. Vlera kont. 25.000,oo . Nga viti 1978 deri n vitin 1988 paditsi ka jetuar n bashksi familjare me tani vllaun e ndjer Vesel Gashi. Paditsi ka qen n marrdhnie pune dhe ka realizuar t ardhurat personale n lartsi prej 1.200 DM, e prafrsisht t ardhura t njjta, dika m tepr, ka realizuar nga marrdhnia e puns edhe tani i ndjeri Vesel Gashi, i cili ka qen i martuar me t paditurn e par dhe nga fmijt ka pasur ktu t paditurin e mitur. Prov: Vrtetimet lidhur me t ardhurave personale. Nga t ardhurat personale t realizuara e kan ndar shumn e caktuar pr nevoja ushqimore dhe t veshmbathjes, ndrsa pjesn tjetr e kan kursyer n nj fond t prbashkt. N vitin 1996, paraprakusht jan marr vesh gojarisht q t blejn trollin dhe t ndrtojn nj shtpi t prbashkt, asht q edhe, nga kursimet e prbashkta, e kan bler trollin n parceln kadastrale 877, nga fletposedimi nr. 787 ZK Ferizaj, n siprfaqe prej 6.oo ari dhe t njjtin vit e kan ndrtuar objektin pr banim dykatsh. Sipas marrveshjes gojore mes tyre,
512
E DREJTA CIVILE
paluejtshmria e bler sht dashur t regjistrohet n emr t dy vllezrve n pjes t barabarta. Prov: Dshmitart:1.Damir Kryeziu,ngaFerizaji rr. Jeta e re, nr. 30 dhe 2. Jeton Kaqaniku, rr. 7 shtatori nr. 57. Me rastin e aeroinqizimit t vitit 1981 i cili ka hy n fuqi n vitin 1988, tani i ndjeri Vesel Gashi, pa dijen dhe plqimin e paditsit, paluejtshmrin n parceln kadastrale nr. 877 nga fletposedimi nr. 787 ZK Ferizaj, e ka regjistruar n tersi, n emr t vetin. Prov: Ekstrakti nga fletposedimi. N vitin 1988 ka vdekur bashkshorti i t paditurs Gongje, prkatsisht i ati i t paditurit t mitur Denis, tani i ndjeri Vesel Gashi, ndrsa pasurin e tij e trashgojn ktu t paditurit n pjes t barabarta dhe mbi kt baz edhe paluejtshmria kontestuese regjistrohet n tersi n emr t tyre. Prov: Ekstrakti nga fletpodsedimi dhe aktvendimi i Gjykats Komunale t Prizrenit T. nr, 2 43/99 dt.02.04.92. Duke pasur parasysh faktin se objekti pr banim sht ndrtuar sipas marrveshjes paraprake mes tyre dhe me investime t prbashkta t paditsit dhe paraardhsit t t paditurve, propozojm q ajo gjykat, n baz t nenit 22 t LBMJP, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M I. Vrtetohet se paditsi Zaim Gashi, nga Ferizaji e ka t drejtn e bashkpronsis n pjesn ideale prej t shtpis dhe t oborrit, n siprfaqe t prgjithshme prej 6 ari, e cila ndodhet n parceln kadastrale nr. 877 nga fletposedimi nr. 787 ZK Ferizaj. II. Detyrohen t paditurit Gongje Gashi dhe Denis Gashi, nga Ferizaj, t pranojn kt, t lejojn q n emr t paditsit t
513
E DREJTA CIVILE
regjistrohet n regjistrin e paluejtshmrive e drejta e bashkpronsis dhe me ndarje fizike tia dorzojn paditsit pjesn e tij nga paluejtshmria n I. t ktij aktgjykimi, si dhe tia kompensojn shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit M 13.05.1994 F e r i z a j P a d i t s i, Zaim Gashi
Padi pr fitimin e t drejts s pronsis nga jopronari neni (31 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE P r i sh t i n Paditsi-kundripadituri: Isa Vokshi, nga Prishtina, 1 Maji 25, I padituri-kundrpaditsi: Dren Osi, fsh. Matiqan, Prishtin. KUNDRPADI Pr vrtetimin e t drejts s pronsis. Vlera e kont. 7000,oo Paditsi Isa Vokshi, nga Prishtina, i ka paraqitur asaj gjykate padin kundr t paditurit Dren Osi, nga Matiqani, me t ciln ka krkuar kthimin e automobilit t marks Mercedes, tipi CDI 220, numri i motorit WWW25V745, numri i karoseris VVD23145, viti i prodhimit 2002, me targa t regjistrimit 568-KS-874, duke theksuar se ai sht pronar i ktij automobilit, e pr at nga arsye t panjohura e mban i padituri, sigurisht pa ndonj baz t vlefshme ligjore. Prov: shkresat e lnds C. nr. 237/2004
514
E DREJTA CIVILE
Theksimet e paraqitura n padi nuk jan t vrteta. Automobilin kontestues e ka bler i padituri-kundrpaditsi m 23.02.2004 n ankandin publik n Dogann e Kosovs n Prishtin me mim prej 7.000,oo , nga e cila dat edhe e posedon kt automjet. Prov: Proqesverbali i shitjes publike i Dogans s Kosovs n Prishtin dat 23.02.2004 dhe kontrata e shitblerjes e t t njjts dat. Nga theksimet e msiprme i padituri-kundrpaditsi sht blers me mirbesim i automobilit t bler n ankand publik, nga edhe, n baz t nenit 31 t LBMJP, mbi kt baz edhe e ka fituar t drejtn e pronsis, andaj edhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M I. Refuzohet n tersi krkespadia si e pabaz. II. Aprovohet n tersi krkesa nga kundrpadia ashtu q vrtetohet se kundrpaditsi-i padituri Dren Osi, nga fshati Matiqani, sht pronar i automobilit t marks Mercedes, tipi CDI 220 me numr t motorit WWW25V745, dhe t karoseris VVD23145, viti i prodhimit 2002, me targa t regjistrimit 568KS-874. III. Detyrohet paditsi-kundripadituri Isa Vokshi, nga Prishtina tia kompenson t paditurit-kundrpaditsit shpenzimet procedurale, brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit. M 12.06.2004 kundrpaditsi, P r i sh t i n IpadituriDren Osi
515
E DREJTA CIVILE
Padi pr vrtetimin e t drejts s pronsis n baz t posedimit (neni 28 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE P r i z r e n Paditsit: 1. Burim Morina, nga Prizreni, rruga Jusuf Grvalla nr. 64. 2. Durim Morina, nga Prizreni, rruga Jusuf Grvalla, nr. 66. Epaditura:Antigona Bylukbashi,nga Prizreni rr. 17 Shkurti nr. 45 P A D I
Pr vrtetimin e t drejts s pronsis. Vlera e kontestit 20.000,oo Paditsit jan t bijt e tani t ndjerit Nuredin Morina i cili ka vdekur n vitin 1994. Prpos ktu paditsve ai ka ln edhe t birin Miran Morina si dhe pasardhsit e djalit t ndjer, Rexhep Morina. Prov: Jokontestuese. N vitin 1972, tani i ndjeri Nuredin Morina, pasi paraprakisht e ka shitur gjith pasurin q ka pasur n fshatin Gurazi, nga e paditura e ka bler parceln kadastrale nr. 7027/2, n siprfaqe prej 4.oo ari. Menjher ather, pas pagimit t shitblerjes dhe marrjes n posedim, n kt parcel e ka ndrtuar objektin pr banim. Prov: Dgjimi i dshmitarve: 1. Hajri Demiri, nga Prizreni, rr.Ali Pash Gucia, nr. 24. dhe 2. Durije Krasniqi, nga Prizreni, rr. Ali Pash Gucia nr. 105.
516
E DREJTA CIVILE
Me rastin e shitblerjes sht prpiluar kontrata me shkrim e cila nuk sht vrtetuar n gjykat, e gjat lufts i sht djegur bashk me shtpin, nga e cila arsye edhe parcela kadastrale n fjal edhe sot evidentohet n emr t t paditurs. Prov: Shikimi n ekstraktin nga fletposedimi nr. 7006 ZK Prizren Gjat jets s t atit Nuredin Morina, n baz t marrveshjes gojore, paditsit e kan ndar gjith pasurin q kan pasur bashk me vllezrit tjer, ashtu q paditsve u ka takuar n bashkpronsi objekti pr banim me oborr n parceln kadastrale t siprshnuar, t bler nga e paditura. Prov: Dgjimi i dshmitarit Miran Morina, nga Prizreni, rr. Ali Pash Gucia, nr. 92. Tani i ndjeri Nuredin Morina, babai i paditsve, t drejtn e pronsis n parceln kadastrale nr. 7027/2 nga fletposedimi nr. 7006 ZK Prizren, e ka fituar gjithsesi n baz t posedimit, pasi paraprakisht at e ka bler e pastaj edhe e ka ndrtuar shtpin, q nnkupton se gjat jets ai ka qen posedues jo vetm n mirbesim por edhe i ligjshm, e pas vdekjes s tij edhe paditsit si trashgimtar. Duke pasur parasysh faktin se paluajtshmria n kt parcel kadastrale, n baz t ndarjes s pasuris s prbashkt me marrveshje, iu ka takuar n bashkpronsi paditsve, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, Vrtetohet se paditsit Burim Morina dhe Durim Morina, t dy nga Prizreni, jan bashkpronar n pjes t barabarta, secili n nga (nj t dytn) t pjesve ideale, t paluajtshmris n parceln kadastrale nr. 7027/2 nga fletposedimi nr. 7006 ZK Prizren, gj q detyrohet e paditura Antigona Bylykbashi, nga Prizreni, t pranoj kt dhe t lejoj q kjo paluajtshmri n Drejtorin pr Gjeodezi dhe Kadastr n Prizren t regjistrohet n emr t paditsve si dhe tua kompensoj
517
E DREJTA CIVILE
shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimi. M 24.07.2006. P r i z r e n P a d i t s i t, 1. Burim Morina 2. Durim Morina
Padia pr kthimin n posedim t sendit pronar i t cilit sht - rei vindicatio (neni 37 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE Gj i l a n Paditsi: Mentor Spaqi, nga Gjilani, rruga Ismail Qemali, nr. 56, I padituri: Adnan Shoshi, nga Gjilani, rruga Edit 133/a. Durham nr.
P A paluejtshmris
I Pr dorzimin e
Vlera kontestuese 250.oo Euro. Paditsi sht pronar i vetm i shtpis me oborr e cila gjendet n Gjilan, rruga Edit Durham nr. 133/a, n siprfaqe t prgjithshme prej 4.24 ari, parcela kadastrale nr. 81/4 nga fletposedimi nr. 8071 KK Gjilan. Prov: Ekstrakti nga fletposedimi nr. 8071 ZK Gjilan.
518
E DREJTA CIVILE
Shtpin dhe oborrin e siprshnuar, pa kurrfar baze juridike e mban n posedim i padituri. Paditsi disa her ka biseduar me t paditurin dhe ka krkuar q ai tia dorzon n shfrytzim dhe posedim t lir kt paluajtshmri, por ai e ka refuzuar kt, me arsyetim kinse para shum vitesh kjo ka qen pasuri e paraardhsve t tij. Prov: Dgjimi dshmitarve: 1. Zyber Hoxha dhe 2. Agim Latifi dhe ndrgjyqsit si pal. Duke pasur parasysh faktin se paditsi sht pronar i vetm i shtpis dhe oborrit t siprshnuar, ato i mban n posedim i padituri pa kurrfar baze juridike dhe refuzon tia dorzoj paditsit, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, n baz t nenit 37 t LMTHPJ, t merr A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, Detyrohet i padituri Adnan Shoshi, nga Gjilani, tia dorzoj n posedim dhe shfrytzim t lir paditsit Mentor Spaqi, nga Gjilani, shtpin me oborr n siprfaqe t prgjithshme prej 4.24 ari, e cila gjendet n Gjilan, rruga Edit Durham nr. 133/a, n parceln kadastrale nr. 81/4 nga fletposedimi nr. 8071 ZK Gjilan, t lir nga sendet dhe njerzit, si dhe tia kompensoj shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit. P a d i t s i, Mentor Spaqi
519
E DREJTA CIVILE
Padia nga e drejta e supozuar e pronsis - aktio Publiciana (neni 41 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE P e j Paditsi: Hasan Hasani, nga Peja, rruga 2 Korriku 7, I padituri: Dukagjin Dukagjini, nga Peja, rruga Jusuf Grvalla, nr. 45.
P A
D I Pr dorzimin e paluejtshmris. Vlera kontestuese 3001 .
M 16.05.1990, nga tani i ndjeri Zenel Dukagjini, nga Peja, e ka bler arn n siprfaqe prej 68 ari, n parceln kadastrale nr. 278 e evidentuar sipas fletposedimit nr. 7845 ZK Pej, me mim prej 40.000 DM. Me at rast sht paguar mimi n tersi dhe sht prpiluar kontrata me shkrim e cila sht vrtetuar n Gjykatn Komunale t Pejs m 17.05.1990, Leg. nr. 234/90 dhe t njjtn dit i sht dorzuar paditsit n posedim, mirpo nuk sht b bartja e t drejts s pronsis n librat kadastrale. Prov: Kontrata Leg. nr. 234/90 dt. 17.05.1990. Paluejtshmrin n fjal paditsi pa penges e ka shfrytzuar deri m 15.10.2000, pasi q paraprakisht e kishte marr grurin nga ajo pr kt vit, e kt dit e ka marr i padituri n mnyr q e ka lvruar dhe e ka mbjellur, me arsyetim se kt ar ia ka dhuruar agja i tij Zenel Dukagjini nj muaj para se t vdes, me kontratn e dhurimit t vrtetuar n Gjykatn Lomunale t Pejs Leg. nr. 543/2000 dat 14.09.2000 dhe ia ka dorzuar n posedim por akoma nuk sht b bartja e t drejts s pronsis n librat kadastrale.
520
E DREJTA CIVILE
Prov: Kontrata leg. nr. 543/00 dat 14.09.2000 dhe Dshmitart: Driton Dauti dhe Shkumbin Thaqi, nga Peja rr. Rugova nr. 23. Paditsi ka qen posedues i ligjshm dhe me mirbesim i ksaj paluejtshmrie e n kt mnyr edhe pronar i supozuar n kuptim t nenit 41 t LBMJP, ashtu q edhe n raport me t paditurin e ka bazn juridike m t fort, pasi q paluejtshmrin e ka fituar me pun juridike me barr, ndrsa i padituri edhe vet vrteton se e mban n baz t puns juridike bamirse, nga edhe paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr
A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, Detyrohet i padituri Dukagjin Dukagjini, nga Peja, q paditsit Hasan Hasani, nga Peja tia dorzoj n posedim parceln kadastrale nr. 278 nga fletposedimi nr. 7845 ZK Pej n siprfaqe prej 68 ari si dhe tia kompensoj shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit, nn krcnimin e ekzekutimit t detyrueshm. M 13.11.2000 P e j P a d i t s i, Hasan Hasani
521
E DREJTA CIVILE
Padia negatore pr shkak t pengimit t pronsis aktio negatoria (neni 42 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE Kamenic Paditsi: Lirim Krasniqi, nga fshati Burim, Komuna e Kamenics I padituri: Betim Bytyqi, nga fshati Burim, Komuna e Kamenics P A D I Pr shkak t pengim t pronsis. Vlera kontestuese 100 . Paditsi sht pronar i shtpis me oborr n parceln kadastrale nr. 1511 nga fletposedimi nr.173 ZK Burimi. Prov: Ekstrakti nga fletposedimi nr.173 ZK Brezne. Paluajtshmria e msiprme e paditsit, n pjesn jugore kufizohet me parceln e t paditurit nr. 1510, n t ciln edhe i padituri e ka shtpin pr banim me oborr. Sipas konfiguracionit t terenit shtpia me oborr e paditsit ndodhet n ann e poshtme, ndrsa ajo e t paditurit n ann e siprme, nga e cila arsye edhe n murin kufizues t paditurit kan ekzistuar dy vrima me qllim t rrjedhjes s ujrave t ndryshme dhe atyre nga t reshurat atmosferike nga parcela e t paditurit, n at t paditsit. Prov: Shikimi n vend n pranin e ekspertit prkats. Me qllim t shfrytzimit normal dhe pa pengesa t ktyre dy paluajtshmrive, n vitin 2005 ndrgjyqsit jan marr vesh ndrmjet veti q paditsi ti lejon t paditurit prcjelljen e kanalizimit nga shtpia e tij, npr oborrin e paditsit, me kusht q i padituri n kt kanalizim ti prcjell t gjitha ujrat, si ato t zeza ashtu edhe ato nga t reshurat
522
E DREJTA CIVILE
atmosferike, n kt mnyr edhe ti mbyll kto dy vrima n mur, q t mos rrjedhin ujrat nga oborri i t paditurit n at t paditsit. Prov: Dgjimi i ndrgjyqsve si pal. Pas rregullimit t trsishm t kanalizimit, sipas marrveshjes s msiprme, i padituri kundrshton dhe nuk pranon ti mbyll kto dy vrima dhe npr to prcjell ujrat nga larja e teshave apo sendeve tjera si dhe nga t reshurat atmosferike q t rrjedhin n oborrin e paditsit, n kt mnyr edhe paditsin e pengon n shfrytzimin normal dhe t rregullt t pronsis. Prov: Shikimi n vend. Pasi q i padituri nuk pranon ti mbyll vrimat dhe n kt mnyr me prcjelljen e ujrave e pengon paditsin n shfrytzimin e lir dhe pa pengesa t prons, propozojm q ajo gjykat pas zhvillimit t procedurs, n baz t nenit 42 paragrafi 1 t Ligjit t Marrdhnieve Themelore Pronsore Juridike t merr A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, I urdhrohet t paditurit Betim Bytyqi, nga fsh. Burim q t pushoj s penguari paditsin Lirim Krasniqi n shfrytzimin e lir dhe pa penges t shtpis dhe oborrit t tij, n mnyr q t mbyll dy vrimat q shrbejn pr rrjedhjen e ujit n murin kufizues t t paditurit i cili ndodhet ndrmjet parcels s paditsit nr. 1511 dhe asaj t t paditurit 1510 dhe n kt mnyr mos t lejoj rrjedhjen e ujrave nga shtpia dhe oborri i tij n oborrin e paditsit, si dhe t kompensoj shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit e ktij aktgjykimit nn krcnimin e ekzekutimit me dhun.
M 11.04.2006 Kamenic
P a d i t s i, Lirim Krasniqi
523
E DREJTA CIVILE
Padi pr vrtetimin e t drejts s prparsis s blerjes (neini 9 par.2 i Ligjit pr qarkullimin e Paluejtshmris) GJYKATS KOMUNALE D r a g a sh Paditsi: Dukagjin Kryeziu.nga fshati Buqe, Komuna e Dragashit, I padituri: Guri Shala, nga fshati Buqe. P A D I Pr vrtetimin e t drejts s prparsis s blerjes vl. kont. 3100 . Paditsi me profesion sht bujk. Prpos pasuris tjetr t paluajtshme, asht pronar edhe i ars n parceln kadastrale nr. 5321 nga fletposedimi nr. 853 ZK Buqe, n vendin e quajtur Mshtekna, n siprfaqe prej 85 ari. Prov: Qertifikata mbi t drejtn e prons nr. 134. Parcela kadastrale e siprshnuar e paditsit n ann lindore kufizohet me parceln kadastrale t paditurit nr. 5322 nga fletposedimi nr. 534 ZK Buqe, me kultur ar. Prov: Qertifikata mbi t drejtn e prons nr. 132. Vija m e gjat kufitare e parcels kadastrale t paditurit sht me parceln kadastrale t paditsit. Prov: Shikimi n vend n prani t ekspertit t gjeodezis. I padituri ka qitur nj mbishkrim n parceln e tij pr shitjen e saj. Deri m tash paditsi nuk sht njoftuar nga i padituri pr kt shitje e as q i sht ofruar me shkrim t sqarohet nse sht i interesuar t blej, duke e njoftuar edhe me kushtet e shitjes, nga e cila arsye edhe paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr
524
E DREJTA CIVILE
A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, Vrtetohet se paditsi Dukagjin Kryeziu, bujk nga fshati Buqe, nn kushte t njjta, e ka prparsin e blerjes t ars n parceln kadastrale nr. 5322 nga flatposedimi 534 ZK Buqe, gj q edhe detyrohet i padituri Guri Shala, nga fshati Buqe, ti ofron paditsit blerjen e saj para t tjerve, nn kushte t njjta si dhe tia kompensoj shpenzimet procedurale brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t aktgjykimit. M 24.10.2008 D r a g a sh Kryeziu P a d i t s i, Dukagjin
Nse shitsi, duke mos e respektuar detyrimin q sendin paraprakisht tia ofroj titullarit t drejts s prparsis s blerjes, q ai ta blen at n kushte t njjta para t tjerve, dhe sendin ia ka shitur personit tjetr, pavarsisht nse ka lidhur kontrat apo jo, titullari e ka t drejtn e parablerjes nga dora e blersit, ashtu edhe me padi do t paraqes kt krkes Aprovohet krkespadia ashtu q vrtetohet se kontrata e shitblerjes e lidhur mes t paditurve Guri Shala, si shits dhe Mal Shala, si blers, e vrtetuar n Gjykatn Komunale t Dragashit Leg. nr. 204/04 e vrtetuar m 23.03.2004, nuk prodhon efekt juridik ndaj paditsit Dukagjin Shala dhe detyrohet i padituri Mal Shala, q parceln kadastrale nr. 5322 nga fletposedimi nr. 534 ZK Buqe tia dorzoj paditsit n pronsi dhe posedim t lir, me mim dhe n kushte nga kontrata e shitblerjes e siprshnuar e shpallur pa efekt juridik, gj q edhe n baz t ktij aktgjykimi do t bhet regjistrimi i t drejts s pronsis n emr t paditsi Guri Shal, nga fshati Buqe.
525
E DREJTA CIVILE
Padi pr konstituimin e t drejts s servitutit t rrugkalimit (neni 53 i LBMJP) GJYKATS KOMUNALE V u sh t r i Paditsi: Kushtrim Shala, nga Vushtrria, rrugaDrini i Bardh nr. 86, I padituri:Ngadhnjim Shala, nga Vushtrria, rruga Drini i Zi nr. 54. P A D I Pr konstituivin e t drejts s servitutit t rrugkalimit t prhershm vl. kont 3001 . Paditsi sht pronar i parcels kadastrale nr. 12 nga fletposedimi nr. 23 ZK Vushtrri. Pr t ardhur deri n paluejtshmrin e vet paditsi e ka shfrytzuar rrugkalimin sezonal npr parceln kadastrale t t paditurit nr. 13 nga fletposedimi nr. 24 ZK Vushtrri. Prov: Shikimi n Qertifikatat pr t drejtn e prons n paluejtshmri nr. 23 dhe 24 ZK Vushtrri. Paditsi, duke e bartur materialin ndrtimor npr parceln kadastrale t paditurit, ka arritur n parceln e vet ta ndrton objektin pr banim, t cilin edhe e ka prfunduar n tersi, duke konsideruar se i padituri nuk do ti kundrshtoj t kalon npr at rrugkalim. Prov: Shikimi n vend me ekspertin e ndrtimtaris dhe at t gjeodezis. Mirpo, me t provuar paditsi t vendoset n shtpi, i padituri ia ka ndaluar kalimin npr paluejtshmrin e tij, me arsyetim se ai e ka vetm t drejtn e rrugkalimit sezonal e jo edhe t prhershm. Duke pasur parasysh faktin se objekti pr banim sht i prfunduar n tersi dhe nuk ka kurrfar mundsie tjetr pr rrugkalim deri n rrugn e fshatit, propozojm q ajo gjykat, pasd zhvillimit t procedurs, n baz t nenit 53 t LBMJP, t merr
526
E DREJTA CIVILE
A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia e paditsit Kushtrim Shala, nga Vushtria, ashtu q konstituohet e drejta e rrugkalimit t servitutit t prhershm npr parceln kadastrale nr. 13 nga fletposedimi nr. 24 ZK Vushtri, si e mir shrbyese, pron e t paditurit Ngadhnjim Shala, nga Vushtria, n t mir t parcels s paditsit nr. 12, nga fletposedimi nr. 23 ZK Vushtrri, me kultur shtpi dhe oborrsi e mir e privilegjuar, n pjesn jugore t saj, n gjrsi prej 3 m e n tr gjatsin e saj, nga parcela e paditsit deri n rrugn e fshatit, gj q detyrohet i padituri t pranoj dhe lejoj shfrytzimin e ktij rrugkalimi si dhe t kompensoj shpenzimet e procedurs kontestimore, brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t aktgjykimit, nn krcnimin e ekzekutimit me dhun. P a d i t s i, Kushtrim Shala
527
E DREJTA CIVILE
Padi pr ndrprerjen e t drejts t servitutit t kalimit (neni 58 par. 2 i LBMJP). GJYKATS KOMUNALE D r e n a s Paditsi: Gazmend Bardhi, nga Drenasi, rruga Adem Jasharri, nr. 12. I padituri: Shpend Bardhi, nga Drenasi, rruga Adem Jasharri, nr. 13. P A D I
Pr ndrprerjen e t drejts s servitutit t kalimit. Vlera kontestuese 3010 .
Paditsi sht pronar i parc. kad. nr. 32, me kultur ar, n siprfaqe prej 62 ari, e evidentuar sipas fletposedimit nr. 42 ZK Drenas, ndrsa i padituri sht pronar i parc. kad. nr. 33, me kultur ar, n siprfaqe prej 104 ari, e evidentuar sipas fletposedimit nr 43 ZK Drenas. N regjistrin e paluejtshmrive sht e regjistruar e drejta e servitutit t kalimit npr parceln e paditsit, e n t mir t parcels s t paditurit. Prov: Qertifikata pr t drejtn e prons. Para nj muaji sht prfunduar ndrtimi i rrugs publike t fushs e cila qon deri t e mira e privilegjuar e t paditurit, ashtu q e drejta e servitutit t kalimit sht e panevojshme pr shfrytzimin e t mirs s privilegjuar. Prov: Shikimi n vend n pranin e ekspertve dhe Dgjimi i dshmitarve. Nga arsyet e paraqitura, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, n baz t nenit 58 par. 2 i LBMJP, t merr
528
E DREJTA CIVILE
A K T GJ Y K I M Ndrprehet e drejta e servitutit t kalimit npr parceln e paditsit nr. 32 nga fletposedimi nr. 42 ZK Drenas, si e mir shrbyese e n t mir t parcels s t paditurit nr. 33 nga fletposedimi nr. 43 ZK Drenas, si e mir e privilegjuar, ashtu q detyrohet i padituri Shpendf Bardhi, nga Drenasi, t pushoj dhe ndrpres s shfrytzuari kt t drejt t servitutit, t duroj q n baz t ktij aktgjykimi t shlyhet e drejta e servitutit t kalimit si msiprm, si dhe t kompensoj shpenzimet procedurale, brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimi. P a d i t s i, Gazmend Bardhi
529
E DREJTA CIVILE
E DREJTA FAMILJARE - Propozim i prbashkt i bashkshortve pr shkurorzim me marrveshje (neni 68 par. 2 i LF) GJYKATS S QARKUT P r i z r e n Propozuesit: 1. Afrdita Guri, nga Prizreni, Rr. Hasan Prishtina, No. 22. 2. Bekri Guri, nga Prizreni, Rr. Ismail Qemali No. 12. P R O P O Z I M I PRBASHKT I BASHKSHORTVE Pr shkurorzim me marrveshje. Propozuesia Afrdita Guri ndodhet prkohsisht me pun n botn e jashtme, andaj edhe n kuptim t nenit 76 par. 1 t LF, nuk do t zhvillohet procedura e pajtimit. Propozuesit kan lidhur martes ndrmjet veti m 21.07.1989 para organit kompetent n Prizren, e cila martes sht evidentuar sipas numrit rendor XX/1989, e nj koh m para kan jetuar n bashksi jashtmartesore. Prov: Certifikata e martess dat 08.11.2005. Nga kjo martes dhe jeta e prbashkt bashkshortt kan katr fmij: Arbr Guri i lindur m 31.01.1990, Rabije Guri e lindur m 19.04.1992, Arbresha Guri e lindur m 28.11.1994 dhe Sidrita Guri e lindur m 04.06.1996. Prov: Certifikatat e lindjes s fmijve. Nj koh pas lidhjes s martes bashkshortt kan pasur marrdhnie t mira bashkshortore ndrmjet veti. N ndrkoh, pr shkak t botkuptimeve t ndryshme dhe mospajtimit t karaktereve,
530
E DREJTA CIVILE
marrdhniet ndrmjet tyre jan rregulluar, nga edhe shpesh kan pasur mosmarrveshje ndrmjet veti. Mosmarrveshjet e ktilla m von jan b gjithnj e m t shpeshta, duke marr karakter t prhershm. Disa her bashkshortt kan tentuar q harmonizojn marrdhniet, mirpo nuk kan pasur sukses. Nga kjo arsye edhe q nga janari i vitit 2005 e kan ndrpre edhe jetn e prbashkt, e q nga ather fmijt e mitur jetojn me t atin. Pasi q nuk ka kurrfar gjasa pr rivendosjen e bashksis martesore, bashkshortt jan marr vesh q martesn ta zgjidhin, andaj edhe paraqesin kt propozim dhe propozojn q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M I. Zgjidhet me shkurorzim martesa ndrmjet bashkshortve Afrdita Guri dhe Bekri Guri nga Prizreni, e lidhur m 21.071989 para organit kompetent n Prizren, e evidentuar sipas numrit rendor XX/1989. II. Fmijt e prbashkt t mitur: Arbr Guri i lindur m 31.01.1990, Rabije Guri e lindur m 19.04.1992, Arbresha Guri e lindur m 28.11.1994 dhe Sidrita Guri e lindur m 04.06.1996, i besohen n ruajtje, kujdes dhe edukim babait Bekri Guri. III. Detyrohet propozuesi Bekri Guri ti mundsoj propozuess Afrdita Guri mbajtjen e marrdhnieve personale me fmijt e mitur, ashtu q ata do t qndrojn tek e ma gjat pushimit veror dhe atij dimror nga 10 dit si dhe nga nj dit gjat festave shtetrore dhe fetare. IV. Detyrohet propozuesi Bekri Guri, n emr t kontributit pr ushqimin e ish bashkshortes Afrdita Guri, ti paguaj asaj nga 200,oo Euro n muaj, duke filluar nga dita e marrjes s ktij aktgjykimi deri n ndryshimin e rrethanave, n fillim t cdo muaji e m s voni deri m 5-tin e muajit vijues. V. donjra pal i mban shpenzimet e veta procedurale. M 28.10.2005. P r i z r e n P r o p o z u e s i t, Afrdita Guri Bekri Guri
531
E DREJTA CIVILE
GJYKATS S QARKUT P e j Paditsi: Gzim Kosova, nga Peja, Rr. Leka No. 4 E paditura: Drita Kosova, nga Peja, Rr. Tirana No. 8. P A D I
Pr shkurorzim. Paditsi dhe e paditura kan lidhur martes m 28.10.2001, para organit kompetent n Pej, e cila martes sht regjistruar sipas numrit rendor 3/2001. Prov: Certifikata e martess dat 15.12.2006. Nga kjo martes dhe jeta e prbashkt kan nj fmij: Arbr Kosova i lindur m 08.12.2003. Prov: Certifikata e lindjes. N fillim dhe nj koh pas martess, bashkshortt kan jetuar n marrdhnie t mira dhe t harmonizuara bashkshortore. Viteve t fundit, pr shkak t mospajtimit t karaktereve, marrdhniet mes tyre jan rregulluar, ashtu q fillimisht koh pas kohe kan pasur mosmarrveshje. Me kalimin e kohs kto jan shpeshtuar e m von kan marr karakter t prhershm. Nga kjo arsye, jeta e prbashkt mes bashkshortve sht b e padurueshme, pr t ciln arsye edhe n muajin qershor t vitit 2005 kan ndrpre jetn e prbashkt, n mnyr q n banesn e t paditurs, ku kan jetuar bashkrisht m para, ka ngelur t jetoj e paditura bashk me fmijn e mitur, ndrsa paditsi sht larguar nga aty, ka kaluar t banon me nj banes me qira, dhe q nga ather bashkshortt nuk kan pasur kurrfar kontakti mes veti. Prov: jokontestuese, n rast kontesti dgjimi i ndrgjyqsve si pal.
532
E DREJTA CIVILE
Paditsi sht n marrdhnie t rregullt pune, realizon t ardhurat mujore n lartsi 380. oo Euro. Prov: Vrtetimi pr t ardhurat personale. E paditura sht n marrdhnie pune pran UNDP n Prishtin, me t ardhura m t mira personale dhe banon n banesn e vet. Prov: T sigurohet zyrtarisht vrtetimi mbi t ardhurat personale. Duke pasur parasysh faktin se jeta e prbashkt mes bashkshortve faktikisht sht ndrpre q nga qershori 2005, nga ather bashkshortt nuk kan pasur kurrfar kontakti mes veti, martesa vetm formalisht ekziston, e nuk ka kurrfar gjasa pr rivendosjen e jets s prbashkt mes bashkshortve, propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M I. Zgjidhet me shkurorzim martesa ndrmjet paditsit Gzim Kosova dhe t paditurs Drita Kosova, t dy nga Peja, e lidhur m 28.10.2001 para organit kompetent n Pej, e evidentuar sipas numrit rendor 3/2001 n baz t nenit 68 par. 1 t LF. II. Fmija i prbashkt i mitur: Arbr Kosova i lindur m 08.12.2003, i besohen n ruajtje, kujdes dhe edukim nns, ktu t paditurs Drita Kosova. III. Detyrohet e paditura Drita Kosova ti lejoj paditsit Gzim Kosova mbajtjen e marrdhnieve personale me fmijt e mitur ashtu q ai do t qndrojn te i ati, paditsi Gzim Kosova do fundjave nga ora 14.00 ditn e shtun deri n ora 16.00 ditn e diel. IV. Secila pal i mban shpenzimet e veta procedurale. M 15.05.2007 Pej
533
P a d i t e s i, Gzim Kosova
E DREJTA CIVILE
Padi pr besimin e fmijve (neni 139 par. 2 i LF) GJYKATS KOMUNALE P r i sh t i n Paditsja: Zana Gashi, nga Prishtina, rruga Durrsi, nr 13. I padituri: Enis Bushi, nga Prishtina, rruga Prizreni, nr. 6. P A D I
Pr besimin e fmijve vl. e kon. 250 . Paditsja dhe i padituri jan martuar ndrmjet veti n vitin 1997. Kuror nuk kan lidhur, ashtu q kan jetuar n bashksi jashtmartesore pandrpre deri m 24.10.2008. Prov: Jokontestuese. Pas themelimit t jets s prbashkt jashtmartesore nj koh kan jetuar n botn e jashtme, ku edhe m 13.10.1999 u ka lindur fmija i prbashkt Gzim Bushi. Prov: Qertifikata e lindjes pr t miturin . Pas kthimit nga bota e jashtme ndrgjyqsit, bashk me fmijn, e tyre kan jetuar n Prishtin n bashksi familjare me prindrit e t paditurit. Pr shkak t rregullimit t marrdhnieve, m 24.10.2008, ka ardhur deri te ndrprerja faktike e bashksis jashtmartesore mes ndrgjyqsve dhe q nga ather paditsja, bashk me fmijn e prbashkt t mitur t tyre, jeton n Prishtin te prindrit e saj, ndrsa i padituri ka vazhduar t jeton n familje t tij. Prov: Dgjimi i ndrgjyqsve si pal. Kushtet e prgjithshme pr zhvillimin e drejt, arsimimin dhe edukimin e fmijs s mitur jan shum m t mira te nna. Ajo sht e prkushtuar me gjith qenien ndaj fmijs, ka kushte shum t mira
534
E DREJTA CIVILE
banimi te prindrit e saj. N familje jeton vetm me prindrit e saj dhe banon n nj objekt banimi trekatsh, me siprfaqe banimi t mjaftueshm pr t gjith. Fmija ka filluar t vijoj shkolln n Shkolln Fillore n qytet dhe menjher sht adaptuar shum mir ne rrethin ku jeton. Prov: Sigurimi i raportit nga Qendra pr Pun Sociale.
Duke pasur parasysh faktin se prindrit e fmijs s mitur jetojn ndaras dhe nuk kan mund t arrijn marrveshje se me cilin nga prindrit do t jeton ai, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs t merr A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia, I mituri Gzim Bushi, i lindur m 13.10.1999, i besohet n ruajtje kujdes dhe edukim nns, ktu paditss Zana Gashi, deri n ndryshimin e rrethanave n baz t t cilave sht vendosur me kt aktgjykim. Detyrohet paditsja Zana Gashi, nga Prishtina, ti mundsoj t paditurit Enis Bushi, nga Prishtina, mbajtjen e kontakteve personale me t miturin Gzim Bushi, n lokalet e Qendrs pr Pun Sociale n Prishtin, do t premte t par dhe t tret t muajit, duke filluar nga ora 12.oo deri n ora 14.oo. si dhe gjat pushimeve verore dhe dimrore t qndroj nga 10 dit tek i ati. Detyrohet i padituri tia kompensoj paditses t gjitha shpenzimet procedurale brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimi. M 02.03.2008 P r i sh t i n P a d i t s j a, Zana Gashi
535
E DREJTA CIVILE
E DREJTA TRASHGIMORE Propozim pr inicimin e procedurs trashgimore GJYKATA KOMUNALE P r i z r e n P R O P O Z I M Pr inicimin e procedurs trashgimore. Tani i ndjeri Ylli /Gazi/ Berisha, ish nga Prizreni, Rr Kuksi nr. 26, ka vdekur m 09.07.1986 n Prizren, pa shprehjen e vullnetit t fundit. Prov: Certifikata e vdekjes dt. 01.06.2006 N momentin e vdekjes nga pasuria e paluajtshme ka ln: Ngastrat kadastrale: 78/5; 202; 277; 318; 470; 522; 717; 794; 833 dhe 924, nga flet posedimi nr. 152 ZK Nashec. Ngastrn kadastrale 35, nga flet posedimi nr. 65 ZK Atmaxh dhe Pjest ideale prej 1/5 t ngastrave kadastrale 957 dhe 958 nga flet posedimi nr. 129 ZK Vlashne. Prov: Flet posedimi nr. 152 ZK Nashec. Flet posedimi nr. 65 ZK Atmaxh. Flet posedimi nr. 129 ZK Vlashne. Nga trashgimtart e mundur ligjor, ka ln: 1. 2. 3. 4. Leonora Susuri e bija, nga fsh. Zhur, KK Prizren, Bleta Krasniqi e bija, nga Prizreni, Mentor Berisha i biri, nga Prizreni, Arta Bytyqi e bija, nga Prizreni,
536
E DREJTA CIVILE
5. Flora Hasani e bija, nga Prizreni, 6. Bulza Gashi e bija nga Prizreni dhe 7. Egzona Uka e bija , nga Prizreni Prov: 1. Aktvdekja, 2. Certifikata e martess, 3. Certifikatat e lindjes. Luteni q pas zhvillimit t procedurs, t merret vendimi i trashgimis pas vdekjes s trashgimlnsit Ylli Berisha nga Prizreni, Rr. Kuksi 26. M 17.07.2006 P r i z r e n T r a sh g i m t a r i Mentor Berisha., nga Prizreni, Rr. Kuksi nr. 26.
537
E DREJTA CIVILE
Aktvendimi i trashgimis (neni 12.1 i LT dhe 128 i LPJ ) GJYKATA KOMUNALE N LYPJAN, gjyqtari Agim Agimi, n qshtjen trashgimore pas vdekjes s Blerim Kryeziut, nga Lypjani, rr. Lidhja e Prizrenit, nr. 2. pas shqyrtimit trashgimor n seancn e mbajtur m 24.03.2008, mori AKTVENDIM I. Konstatohet se trashgimia e t ndjerit Blerim Kryeziu, nga Lypjani, rr. Lidhja e Prizrenit, nr. 2, i lindur m 22.05.1927, nga i ati Hasan, bujk, shtetas i R. Kosovs, ka vdekur m 12.02.2007, prbht nga kjo pasuri: 1. Paluejtshmria: - shtpia me oborr n Lypjan rr. Lidhja e Prizrenit nr. 2, n parceln kadastrale nr. 234, siprfaqja e prgjithshme 5.12 ari, nga fletposedimi nr. 3 ZK Lypjan, - livadhi n vendin e quajtur lugina parcela kadstrale nr. 543, n siprfaqe prej 25 ari, nga fletposedeimi nr. 47 ZK Lypjan, 2. Luejtshmri: - automobili i marks Opel Kadet, me targa t regj. 543KS-132, me numr t karoseris WWW23871, dhe t motorit VRW9769, viti i rpodhimit 2002, n vler 6.000 , - para t gatshme n shum prej 12.000,oo t gjetura n banesn e tij, - sendet shtpiake t gjetura n banesn e tij , sipasd proqesverbalit mbi regjistrimin e br nga kjo gjykat dat 23.07.2007, nga numri rendor 1 / 52. II. Trashgimtar t t ksaj pasurie sipas rradhs ligjore t trashgimis, me detyrim t pagess s borgjeve eventuale t trashgimlnsit deri n lartsi t vlers s pasuris s trashguar
538
E DREJTA CIVILE
SH P A LL E N 1. Drita Kryeziu, amvise nga Lypjani, rr. Lidhja e Prizrenit nr. 2, bashkshortja e trashgimlnsit, n pjesn prej t gjith pasuris, 2. Burim Kryeziu, jurist nga Prishtina, rr. Agim Ramadani nr. 15, i biri i trashgimlnsit, n pjesn prej t gjith pasuris. Arsyetimi Gjat procedurs trashgimore sht vrtetuar se trashgimlnsi Blerim Kryeziu, ka vdekur m 12.02.2007, pa shprehjen e vullnetit t fundit, e nga trashgimtart e mundur ligjor ka ln bashkshorten Drita Kryeziu, nga Lypjani dhe Burim Kryeziu, nga Prishtina. Trashgimia e tij prbht nga pasuria m afr e prshkruar n dispozitiv t ktij aktvendimi, gj q nuk sht kontestuese mes palve. N seancn e mbajtur m 24.03.2008, trashgimtart kan deklaruar se e pranojn pjesn e vet q u takon sipas ligjit. Nga arsyet e cekura e n baz t neni sht vendosur si n dispozitiv. Gj y q t a r i, Agim Agimi
539
E DREJTA CIVILE
Padi pr anulimin e testamentit (neni 75 i Ligjit pr Trashgimin) GJYKATS KOMUNALE P r i z r e n Paditsi: Naser Mamusha, nga Prizreni, rruga Xixellonja nr. 9. T paditurit: 1. Gani Krasniqi, nga Prizreni, Rr. Manastiri, nr. 25, 2. Erza Mamusha nga Prizreni, Agim Berisha nr. 1. P A D I Pr anulimin e testamentit vlera kontestuese 900,oo Euro. Me aktvendimin e Gjykats Komunale t Prizrenit T. nr. 29/2004 dat 22.03.2005. sht ndrpre procedura e shqyrtimit t trashgimis dhe paditsi sht udhzuar t ndrmerr kontestin civil pr t vrtetuar se testamenti me shkrim para dshmitarve i ln nga Hana Mamusha, ish nga Prizreni, sht i pavlefshm. Prov. Aktvendimi i Gjykats Komunale t Prizrenit T. nr. 29/2004 dat 22.03.2005. Duke vepruar sipas aktvendimit t msipr paraqesim kt padi duke theksuar se testamenti me shkrim n pranin e dshmitarve i ln nga testamentlnsja Hana Mamusha sht i pavlefshm dhe nuk prodhon efekte juridike nga se nuk jan plotsuar kushtet nga neni 75 i Ligjit t Trashgimis pr vlefshmrin e tij, ashtu q nuk sht plotsuar forma e parashikuar ligjore. Para se gjithash vlen t theksohet se testamenti sht prpiluar n gjujn shqipe. Prov: shiqimi n shkresat e lnds t asaj gjykate T. nr. 29/2004, prkatsisht n testa mentin kontestues.
540
E DREJTA CIVILE
Testamentlnsja Hana Mamusha ka folur n gjuhn turqishte ashtu q gati se fare nuk ka kuptuar n gjuhn shqipe. N ann tjetr, ajo ka ditur vetm t nnshkruhet dhe pjesrisht edhe shkrim dhe lexim me shkronja arabe. Alfabetin e gjuhs shqipe nuk e ka ditur, ashtu q as q ka ditur t lexoj n gjuhn shqipe. Prov: Jokontestuese dhe dgjimi i ndrgjyqsve si pal. Duke pasur parasysh faktin se forma e parapar me ligj e testamentit medoemos duhet prmbushur dhe se n t kundrtn n munges t forms ai sht i pavlefshm, n radh t par nga se nuk mund t thuhet se prfaqson vullnetin e testatorit, paraqesim kt padi dhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr A K T GJ Y K I M Aprovohet krkespadia e paditsit Naser Mamusha, nga Prizreni dhe vrtetohet se testamenti me shkrim me dshmitar i ln nga testamentlnsja Hana Mamusha, ish nga Prizreni, i ln n ruajtje n Gjykatn Komunale t Prizrenit sipas procesverbalit Ndr. Nr. 80/91 dat 17.10.1991, sht i pavlefshm dhe nuk prodhon efekte juridike, gj qe detyrohen t paditurat Gani Krasniqi dhe Erza Mamusha, nga Prizreni, t pranojn kt dhe t kompensojn shpenzimet procedurale, t gjitha kto brenda 15 ditsh nga dita e pranimit t ktij aktgjykimit.
M 04.04.2005. P r i z r e n
P a d i t s i t, Naser Mamusha
541
E DREJTA CIVILE
MBROJTJA NGA DHUNA N FAMILJE Krkesa pr urdhrmbrojtje (neni 5.1 dhe 6.1 Rreg. 2003/12) GJYKATS KOMUNALE P r i sh t i n Pala e mbrojtur: Fitore Hoti, nga Prishtina, rruga Adem Jashari nr. 104. Pala prgjegjse: Vetim Hoti, Nga Prishtina, Adem Jashari nr. 104 tani n burg n Prishtin. K R K E S Pr lshimin e urdhrit pr mbrojtje. Palt mes veti jan bashkshort. M 27.04.2008, diku rreth ors 21.30, n shtpin e tyre t prbashkt n Prishtin, n rr. Adem Jashari nr. 104, pala prgjegjse Vetim Hoti, me t kthyer nga qyteti n gjendje t dehur, ka krkuar t holla nga bashkshortja, pr t dalur prsri n at kohe n qytet, e kur ajo i ka thn se nuk ka, pa ndonj arsye tjetr, ka marrur thikn nga kuzhina, i sht krcnuar se do e mbyt , ka filluar t thej dhe demoloj n shtpi. Prov: Dgjimi i palve. Me t vrejtur se e ka t rrezikuar jetn, e friksuar nga krcnimet serioze, ka ikur nga shtpia duke u vendosur n at koh te i afrmi i saj Isa Shpendi nga edhe e ka lajmruar policin. M von ka kuptuar se bashkshorti i saj sht arrestuar nga policia. Prov: Dgjimi i dshmitarit Isa Shpendi, Prishtin rr. Adem Jashari nr. 84.
542
E DREJTA CIVILE
N kt mnyr pala prgjegjse Vetim Hoti ka kryer dhun n familje t parashikuar sipas nenit 1.2 par. (c) dhe (e) t Rreg. S UNMIK-ut nr. 2003/12 pr Mbrojtje nga Dhuna n Familje, andaj edhe propozojm q ajo gjykat, pas zhvillimit t procedurs, t merr AKTVENDIM Lshohet URDHRI PR MBROJTJE me t cilin personit prgjegjse Vetim Hoti, nga Prishtina, rr. Adem Jasharri, nr. 104 i urdhrohet: 1. Tia ndaloj personit prgjegjs Vetim Hoti, nga Prishtina, q mos t kryej ose t krcnoj se do t kryej ndonj vepr me t ciln do t cenohet integriteti personal, fizik dhe emocional i pals s mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina.
2. Tia ndaloj hyrjen n shtpi t Isa Shpendi n Prishtin, Rr. Adem Jasharri Nr. 84, ku prkohsisht sht vendosur pala e mbrojtur apo afrimin dhe qndrimin afr saj. M 28.04.2008. P r i z r e n Pala e mbrojtur, Fitore Hoti
543
E DREJTA CIVILE
Aktvendimi pr lshuarjn e urdhrit pr mbrojtje (neni 8 i Rreg. 2003/12) Gjykata Komunale e Prishtins, gjyqtari Agim Agimi, n shtjen juridike t pals s mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina, t ciln e prfaqson Fadil Fadili, avokat nga Prishtina, kundr personit prgjegjs Vetim Hoti, nga Prishtina, pr lshimin e urdhrit pr mbrojtje, pas mbajtjes s seancs s dgjimit m 11.05.2008, n pranin e palve, mori AKTVENDIM Lshohet urdhri pr mbrojtje me t cilin personit prgjegjs Vetim Hoti, nga Prishtina i urdhrohet: 1. I ndalohet personit prgjegjs Vetim Hoti, nga Prishtina, q mos t kryej ose t krcnoj se do t kryej ndonj vepr me t ciln do t cenohet integriteti personal, fizik dhe emocional i pals s mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina. 2. I ndalohet hyrja n shtpi t Isa Shpendi n Prishtin, Rr. Adem Jasharri Nr. 84, ku prkohsisht sht vendosur pala e mbrojtur apo afrimin dhe qndrimin afr saj. Afati i zgjatjes s ktij urdhri pr mbrojtje sht 12 (dymbdhjet) muaj nga dita e lshimit t tij. Moszbatimi i ktij urdhri n tersi apo vetm pjesrisht prfaqson vepr penale. Ankesa nuk e ndalon ekzekutimin. Arsyetimi
544
E DREJTA CIVILE
Fitore Hoti, nga Prishtina, neprmjet t prfaqsuesit t saj, ka paraqitur krkesn kundr bashkshortit t saj Vetim Hoti nga Prishtina, pr lshimin e urdhrit pr mbrojtje. Pas dgjimit t palve dhe administrimit t provave t nevojshme, gjykata konstaton se mes palve ekziston lidhja familjare dhe se masat mbrojtse si n dispozitiv jan t domosdoshme, me qllim t siguris, mbrojtjes s shndetit dhe mirqenjes s personit n lidhje familjare. Nga arsyet e cekura e n baz t nenit 2 par. 1 pika (a) dhe (f) t Rregullors pr mbrojtje kundr dhuns n familje nr. 2003/12 sht vendosur si n dispozitiv. GJYKATA KOMUNALE E PRISHTINS, C. nr. 611/03 m 12.11.2003. Gj y q t a r i, Agim Agimi Kshilla juridike: Kundr kti aktvendimi mund t paraqitet ankes n afat prej 8 ditve Gjykats s Qarkut t Prishtins, neprmjet t ksaj gjykate.
545
E DREJTA E DETYRIMEVE
Rifat Zylfiu
1.Nocioni i detyrimeve E drejta e detyrimeve sht nj deg e veant e s drejts dhe bn pjes n grupin e lndve civile. N kuptimin objektiv, ajo prfshin normat juridike, t cilat rregullojn marrdhniet juridike t detyrimeve. Regullativa juridike pozitive n Kosov nuk e pcakton kuptimin e marrdhnieve juridike t detyrimeve, si nuk e bjn kt edhe shum kode civile dhe ligje t marrdhnieve t detyrimeve n t drejtn krahasuese. M prcaktimin e nocionit t marrdhnieve t detyrimeve merret doktrina e s drejts s detyrimeve. N kt doktrin ekzistojn shum prkufizime pktitazi me kuptimin e marrdhnieve t detyrimeve, ndr t cilt zotron prkufizimi sipas t cilit marrdniet e detyrimeve jan marrdhnie juridike mes dy subjekteve, nga t cilat njri quhet debitor dhe tjetri kreditor, sipas t cilave kreditori ka t drejt t krkoj nga debitori nj dhnie (dare), brje ose veprim (facere), mosbrje ( non facere) ose psim (pati), ndrsa debitori sht i detyruar q ta prmbush at. Megjithat n disa kode civile sht prcaktuar nocioni i detyrimit. Sipas Kodit Civil t Shqipris detyrimi sht nj marrdhnie juridike, me ann e s cils nj person (debitori) detyrohet t jap dika ose t kryej a t mos kryej nj veprim t caktuar n dobi t nj personi tjetr (kreditori), i cili ka, gjithashtu, t drejt t krkoj t'i jepet dika ose t kryhet apo t mos kryeht veprimi (neni 419). E drejta e detyrimeve, n kuptimn subjektiv, prfshin pushtetin juridik t subjekteve pjessmarrse n marrdhniet e detyrimeve, t cilin e nxjerrin nga e drejta objektive e q ka t bj me autorizimet e krditorit pr t krkuar nga debitori prmbushjen e detyrimeve t caktuara. Fjala detyrim rrjedh nga fjala latine obligatio q do t thot lidhje, ndrsa n t drejtn romake sht kuptuar si lidhje mes debitorit dhe kreditorit.
547
do detyrim prmban krkesn e caktuar t kreditorit dhe detyrimin e debitorit, prkatsisht borxhin e debitorit. E dreja e detyrimeve prfshin normat juridike, t cilat rregullojn marrdhniet pasurore mes personave. Pra, ajo merret me kalimin e pasuris nga pasuria e nj subjekti n pasurin e subjektit tjetr, kalim ky q bhet me vullnetin e palve ose kundr vullnetit t tyre dhe me shprblim ose pa shprblim. E drejta e detyrimeve, si deg e s drejts, e cila merret me studimin e marrdhnieve t detyrimeve me an t cilave bhet qarkullimi i mallrave dhe i shrbimeve, sht suprstruktur n ekonomin e tregut. Subjektet e detyrimeve Marrdhnia e detyrimeve sht marrdhnie juridike mes dy a m shum subjekteve me cilsi t kreditorit dhe debitorit, me krkesa dhe detyrime t ndrsjella, t cilt Ligji i Marrdhnieve t Detyrimeve (LMD) i cilson si pjesmarrs n mrrdhniet e detyrimeve. do marrdhnie e detyrimeve supozon ekzistimin e dy anve - palve, prandaj do t ishte m e drejt t flitet pr palt e marrdhieve t detyrimeve, n cilsin e t cilave paraqiten subjektet si pjesmarrs, t cilt, sipas LMD, mund t jen persona fizik dhe persona juridik (neni 2). Pjesmarrs n marrdhniet e detyrimeve, sipas ksaj dispozite, jan personat juridik shoqror, personat fizik dhe personat juridik civil. Personat juridik shoqror paraqiten n forma t ndryshme t organizimit, si: ndrmarrje, shoqri tregtare, bashksi politikoshoqrore, institucione t tjera, si jan bashksit pr sigurimin e pasuris dhe t personave, kooperativat bujqsore etj. Ndrkaq, personat juridikocivil mund t paraqiten n form t institucioneve t ndryshme, si jan: bashksit fetare, fondacionet e themeluara me mjete t individve ose antarve t ndonj asociacioni, t cilat kan destinim t caktuar pr arrijen e ndonj qllimi t caktuar humanitar, shkencor, kulturor etj. ose institucone n form asociacionesh t ndryshme, t cialt ushtrojn ndonj veprimtari t caktuar ekonomike, t regjistruar pran organit kompetent pr regjistrimin e biznesit.
548
Karakteristikat e marrdhnieve t detyrimeve sht thn se marrdhnia juridike e detyrimeve sht ajo marrdhnie q sht e rregulluar me rregulla juridike t s drejts s detyrimeve. Pr dallim nga marrdhniet e tjera faktike, materiale ekonomiko-shoqrore, LMD nuk flet pr karakteristikat e marrdheneive t detyrimeve, me t cilat merret teoriaa juridike. Pr dalim nga marrdhniet e tjera faktike materiale ekonimiko shoqrore, n shkencn juridike ekziston mendimi se marrdhniet e detyrimeve kan kto karakterisitika: 1.Marrdhniet e detyrimeve jan marrdhnie juridike, ngase jan t rregulluara me norma juridke. N t vrtet, nga faktet juridike prkatse e drejta e detyrimeve lidh: krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhnieve juridke t detyrimeve. Fakti se n marrdhniet e detyrimeve subjektet pjesmarrse kan t drejta dhe detyrime t ndrsjella dhe se prestimet nuk prmbushen gjithher me vullnet, pr realizimin e prestimeve n raste t tilla ekziston sanksioni civilo-juridik dhe mnyra e parashikuar me norma juridike, me t ciln detori, detyrohet prmes gjykats t prmbush detyrimin e vet. 2. Marrdhniet e detyrimeve jan me karakter relativ. Parimisht, ato kan efekt juridik ndaj subjekteve pjesmarrse n to ndaj kreditorit dhe debitorit. Pr dallim nga e drejta reale, q ka karakter absolut dhe Kalojsi i saj ka pushtet t krkoj nga donjri sjellje t caktuar, marrdhnie juridike t detyrimeve kan efekt inter partes dhe kreditori mund t krkoj nj sjellje t caktuar vetem ndaj debitorit. Prjashtim nga ky parim bjn rastet e lidhjes s kontrats n dobi t personit t tret. Kur dikush kontrakton, n emr t vetin, krkes n dobi t personit t tret, ky i fundit fiton t dretn e tij t drejtprdrejt ndaj debitorit, po qe se nuk sht kontratuar dika tjetr ose nuk rezulton nga rrethanat e veprimit juridik (neni 149 par. 1 at LMD). 3. Marrdhniet detyrimore jan marrdhnie juridike t krijuara mes personave t caktuar t kreditorit, i cili sht i autorizuar t krkoj nj dhnie, nj brje, nj mosbrje ose nj psim dhe debitorit, i cili sht i detyruar ta prmbush prestimin e caktua t kreditorit. N ann e kreditorit ose t debitorit mund t jen, si pjesmarrs t detyrimit, nj apo m shum persona. Te detyrimet me shum persona, si sht rasti me detyrimet e pjestueshme ose detyrimet solidare, n ann e kreditorit apo t debitorit mund t ket dy apo m shum t till.
549
4. Marrdhniet detyrimore jan me prmbajtje t caktuar. Secila an n marrdhniet e detyrimeve ka autorizime t krkoj nga pala tjetr prmbushjen e nj prestimi me prmbajtje t caktuar dhe detyrime. Te kontrata e shtblerjes, shtisi sht i detyruar tia dorzoj sendin blersit n pronsi, prkatsisht n disponim, ndrsa blersi t'ia paguaj shitsit mimin e shitblerjes. Kreditori, si titullar i s drejts s servituds, sht i autorizuar ta shfrytzoj t drejtn e kalimit npr pasurin e palujtshme t pronarit, ndrsa pronari, si debitor sipas kontrats ose bazs tjetr juridike t fitimit t s drejts s servituds, sht i detyruar t psoj dhe kreditorit t'i lejoj kalimin npr paluajtshrin e caktuar, edhe pse. sipas ligjit. nuk do t psonte nj kalim t till, sikur t mos ekzistonte baza juridike, mbi t ciln sht fituar e drrejta e servituds. 5. Marrdhniet e detyrimeve jan me karakter pasuror. Karakteri pasuror i marrdhnieve t detyrimeve i dallon kto nga marrdhniet e tjera juridike. Nga prvoja e prgjithshme mund t thuhet se njerzit, pr t'i plotsuar nevojat e veta materiale, jan t prirur ndaj njri- tjetrit dhe se, me an t marrdhnieve t detyrimeve, i plotsojn ato nevoja, ngase, n kuadr t tyre, zhvillohet qarkullimi i rregullt ekonomik i t mirave materiale dhe shrbimeve. Marrdhniet e detyrimeve jan marrdhnie pasurore, q shprehen me vlera ekonomike dhe vlersohen me para. Nga ky rregull bjn prjashtim veprimet juridike bmirse me detyrime t njanshme, t cvilat nuk kan ndikim t drejtprdrejt n pasurin e debitorit. Burimet e marrdhnieve t detyrimeve N teorin juridike jan t njohura dy lloje t burimeve t se drejts s detyrimeve: burimet formale dhe burimet materiale t s drejts. N teorin juridike ekziston mendimi sipas t cilit burimet formale jan forma dhe trajta me t cilat paraqiten rregullat juridike, t cilat rregullojn marrdhniet detyrimore.Burimet formale t s drejts s detyrimeve n Kosov, aktualisht, jan t shumta dhe t shprndara, ngaq nuk ekziston nj ligj unik a kod civil. Tani pr tani, si burime formale s drejts s detyrimeve duhen konsideruar: akti m i lart juridik, aktet ligjore dhe aktet e tjera (shtetrorore) t prgjithshme nnligjore. Tani n Kosov ekziston nj dualizm i ligjdhnies - ai i UNMIK-ut dhe i Parlamentit t Kosovs. Se ka konsiderohet burim i s
550
drejts dhe far do t jet raporti mes akteve t prgjithshme juridike t ktyre ligjdhnsve varet prej rrethanave t shumta, para se gjithash prej shkalls s zhvillimit t shoqris dhe t s drejts n Kosov. Aktet juridike sipas fuqis juridike q kan nj hierarki Shteti, prkatsisht subjekti q ka n dispozicion monopolin e pushtetit shtetror, cakton se ka sht burim i s drejts dhe prcakton hierarkin e ktyre burimeve. N rast mospajtimi midis Kornizs Kushtetuese t Kosovs dhe do ligji t Kuvendit, prparsi zbatimi ka Korniza Kushtetuese (Kreu i 14, dispozitat prfundimtare, par. 14.1). Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/24 ka parashikuar se ligji n fuqi n Kosov prfshin: regulloret e shpallura nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm (PSSP) dhe instrumentet ndihmse t nxjerra n prputhje me to (neni 1. par. 1.1 (a) dhe legjislacionin n fuqi n Kosov m 22 mars 1989, por n qoft se nj shtje nuk mund t mbulohet nga legjislacionin nn par. 1.1 (a), ajo do t vihet nn nj ligj tjetr q ka qen n fuqi n Kosov pas 22 marsit 1989, me kusht q t mos jet diskriminues dhe t jet n prputhje me standardet e njohura ndrkombtare t parashikuara me konventat ndrkombtare ( par 1.2 4). Sistemi juridik n Kosov sht n ndrtim e sipr dhe pr kt arsye kierarkia e burimeve formale juridike t s drejts s detyrimeve do t ishte jo e plot. Megjithat, nga ajo q u tha m sipr mud t thuhet se aktualisht si burime formale juridike t ksaj dege juridike mund t prmendn kto akte t prgjithshme juridike pozitive: l. rregulloret e shpallura nga PSSP dhe instrumentet ndihmse t nxjerra n prputhje me to; 2. ligjet n fuqi n Kosov m 22 mars 1989; 3. n kushtet e caktuara me ligj, edhe ligjet q ishin n fuqi n Kosov e t nxjerra pas 22 marsit 1989, t cilat nuk jan diskriminuese dhe jan n prputhje me standardet e njohura ndrkombtare, t parashikuara me konventat ndrkombtare pr t drejtat e njeriut;
551
4. konventat ndrkombtare, t cilat sipas kreut 3 par. 3.3 t Korrnizs Kushtetuese t Kosovs, mund t zbatohen dretprsdrejti, si pjes e Kornizs Kushtetuese dhe n mnyr t terthort. 5.Praktika e gjykatave dhe shkenca juridike. Burimet materiale t s drejts s detyrimeve Marrdhniet juridike t detyrimeve s pari paraqiten si marrdhnie faktike, materiale ekonomiko-shoqrore. Marrdhniet ekonomiko-shoqrore krijohen, ndryshohen dhe shuhen ather kur n jetn reale lindin disa fakte prkatse. Kjo vlen edhe pr marrdhniet detyrimore. Pasi q e drejta e detyrimeve, e cila shrben si rregulluese i marrdhnieve t detyrimeve, medoemos duhet ta respektoj strukturn ekzistuese t marrdhnieve ekonomike, edhe marrdhnia juridike e detyrimeve mund t krijohet, t ndryshoj ose t shuhet, po ashtu, kur lindin fakte t caktuara. Faktet e tilla quhen fakte juridike. Pra, fakte juridkie jan t gjitha ato fakte t nevojshme pr t cilat e drejta, n kt rast e drejta e detyrimeve, e lidh krijimin, ndryshimin ose shuarjen e marrdhnieve juridike t detyrimeve, e lidhur me t edhe krijimin, ndryshimin ose shuarjen e s drejts subjektive t detyrimeve. Burimet juridike materiale t detyrimeve jan fakte juridke nga t cilat krijohen, ndryshohen dhe shuhen marrdhniet juridike t detyrimeve. LMD, i cili ka hyr n fuqi m 1 shtator 1978, fillimisht nuk ka prmbajtur ndonj dispozit t veant pr burimet materiale t marrdhnieve t detyrimeve, por, me plotsimet e mvonshme, sht parashikuar se me kt ligj rregullohen marrdhniet e detyrimeve, t cilat krijohen nga kontrata, shkaktimi i dmit, fitimi pa baz, zgjerimi ( kryerja ) e punve pa urdhr, deklarimi i njanshm i vullnetit dhe faktet e tjera t caktuara me ligj. Kto burime materiale t marrdhnieve t detyrimeve jan t rregulluara n pjesn e prgjithme t ktij Ligji. . Parimet themelore t Ligjit t Marrdhnieve t Detyrimeve LMD n pjesn e par prmban parimet themelore t marrdhnive juridike t detyrimeve, t formuluara n dispozitat e nenit 1 - 25. Pas shpalljes s ktij Ligji, n teorin juridike me t drejt shtl tlrhequr vrejtja se shum prej atyre parimeve nuk e kan pasur vendin n kt pjes t ligjit, si sht rasti me nenin 5, q ka t bj me
552
mnyrn e shfrytzimit t mjeteve shoqrore; me nenin 9 - sjelljet ne treg; me nenin 14 - pozita monopolistike e pjesmarrsve t detyrimeve; me nenin 19 mnyra e zgjidhjes s kontesteve. Kto vrejtje koha i ka konfirmuar dhe nj pjes e madhe e ktyre dispozitave, me ndryshimin e ktij Ligji, sht shfuqizuar. Nisur nga nevojat pr t cilat sht destinuar doracaku, mjafotn t flitet pr disa parime, t cilat jan m t rndsishmet e q mund mund t shrbejn si ide udhrrfyese te zbatimi i dispozitave prkatse t ligjit. Parimi i liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve E drejta e detyrimeve sht nj suprstruktur e marrdhnieve t mallit dhe t hollave dhe e ekonomis s tregut. N do shoqri, n t ciln ekziston prodhimi i mallrave dhe shkmbimi i tyre, medoemos duhet t ekzistoj edhe e drejta e detyrimeve me institutcionet e saja themelore, ndr t cilat bn pjes liria e kontraktimit. Se n far mase ekziston liria e rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve varet nga sistemi shnoqror i nj shteti dhe sistemi i marrdhnieve ekonomike. Parimi i liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve sht i pranuar n t gjitha sistemet juridike t shteteve me ekonomi tregu. Kufijt e ktij parimi varen nga ajo se n mas normat juridike, t cilat i regullojn marrdhniet e detyrimeve, jan me karakter dispozitiv. Parimi i liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve, sipas LMD, sht shprehur n dispozitn e nenit 10, sipas s cils, pjesmarrsit n qarkullim i rregullojn lirisht marrdhniet e detyrimeve. Sipas dispozits s nenit 20 t ktij Ligji, pjesmarrsit mund t'i rregullojn ndryshe marrdhniet e veta t detyrimeve nga ajo se si sht caktuar me kt Ligj, n qoft se nga ndonj dispozit e ktij Ligji ose nga kuptimi i saj nuk rezulton dika tjetr. Pra, nga kto dy dispozita rezulton qndrimi i s drejs se detyrimeve n t drejtn pozitive n Kosov autonomia e vullnetit sht rregull, kurse kufizimi sht prjashtim. Liria e rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve qndron n at se presmarrsit e atyre marrdnieve: l. vendosin vet se a do t krijojn marrdhnie t detyrimeve, 2. e zgjedhin vet paln tjetr me t ciln do t krijojn marrdhnien e detyrimeve, 3. e caktojn vet
553
prmbajtjen e marrdhnieve t veta t detyrimeve, 4. n kuadr t dispozitave juridike t karakterit dispozitiv, 5. e caktojn vet t drejtn e aplikueshme, dhe 6. n rastet e caktuara me ligj, n rast kontesti, vendosin vet se a do t'ia besojn zgjidhjen e tij gjykats apo arbitrazhit. Kufijt e liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve N t gjitha shtetet me ekonomi tregu shteti, me rregullativn e vet juridike, ndrhyn n lmin e liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve, duke prcakuar kufijt, q i prgjigjen "Rendit publik" t do shteti. sht parim juridik se e gjith ajo q nuk sht e ndaluar sht e lejuar, mirpo, me intervenimin e shtetit hapsira e autonomis s vullnetit sht kufizuar, ngase me "Rendin publik" (n t drejtn komparative "Order pulbilik"), me t cilin kuptohen t gjitha ato rregulla t cilat me kontrat nuk mund t preken, caktohet minimumi i ndalesave. Kufizimi i liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve sht shprehur n dispozitn e nenit 10 t LMD, sipas s cils sht caktuar q pjesmarrsit nuk mud t'i rregullojn marrdhniet e detyrimeve n kundrshtim me parimet e rregullimit shoqror t caktuara me Kushtetut, dispozitat imperative dhe rregullat e moralit shoqror. Kritere t njjta jan caktuar pr vlersimin e leujushmris se Objektit s detyrimeve. Objekti e detyrimeve nuk sht e lejueshme, n qoft se sht n kundrshtim me dispozitat imperative, rendin publik dhe doket e mira (neni 49), kur baza e detyrimeve sht e palejueshme (neni 51 par. 2 ), kur flitet pr nulitetin e kontrats lidhur me kushtin e palejuar ose t pamundur (neni 75 ) dhe vlefshmrin juridike t kontrats (nenit 103 par 1). Doket e mira, prkatsisht rregullat e moralit, kan t bj me t gjith at q nuk sht prfshir n dispozitat imperative dhe rendin publik. Barazia juridike e pjesmarrsve n marrdhniet e detyrimeve Barzia juridike e pjesmarrsve n marrdhniet e detyrimeve, prkatshisht kontraktore, nnkupton pozitn e barakaloj t
554
pjesmarrsve n fitimin e t drejtave, kalimin e detyrimeve dhe prgjegjsive. Sipas LMD, barazia juridike sht nj ndr parimet themelore t s drejts kontraktore, ashtu q n dispozitn e nenit 11 t ktij Ligji ky parim sht shprehur me maksimn se "pjesmarrsit n marrdhniet e detyrimeve jan t barakaloj". Legjislacioni krahasues tregon se n shoqrit ekonomikisht t zhvilluara shteti, me legjislacionin e vet, gjithnj e m shum ndikon n rregullimin e marrdhnieve shoqrore n prgjithsi, pra edhe t atyre kontraktore. N t drejtn e detyrimeve mund t thuhet - n pikpamje t mbrojtjes s pjesmarrsve ekonomikisht m t dobt nga ata q jan m t fort. Mbrojtja u nevojitet konsumatorve dhe biznesmenve t vegjl. Barazia e palve n marrdhniet kontraktore, e cila synohet t arrihet me kt parim ligjor, shpesh nuk ekziston, ngase sot rrall mund t ndodh q palt kontratuese t gjenden n pozit t barakaloj. Kjo ndodh jo vetm te kontratat e ad-hezionit - formulare, por edhe m gjer, gj q krkon mbrojtje t ciln pjesrisht e siguron ligji, i cili i rregullon marrdhniet kontraktore. Parimi i ndrgjegjshmris dhe i ndershmris Parimi i ndrgjegjshmris dhe i ndershmris sht nj ndr parimet dominante, i cili sht i grshetuar n tr t drejtn e detyrimeve. Ky parim ka ekzistuar edhe n t drejtn romake, i njohur si bona fides, q do t thot: besnikri dhe mbajtjea e fjals s dhn, sjellje me mirbesim. Ky parim sh i pranuar n t gjitha shtetet e civilizuara. Bona fides sht kriter pr sjellje n marrdhniet e detyrimeve - n qarkullimin e mallrave dhe dhnien e shrbimeve. Ky parim ka qen i parashikuar n nenin 3 t uzansave t prgjithshme pr qarkullimin e mallrave q nga viti 1954, por LMD, n nenin 12, e ka prmirsuar formulimin e ktij parimi, ashtu q sht parashikuar q n krijimin e marrdhnieve t detyrimeve dhe realizimin e t drejtave dhe detyrimeve nga ato marrdhnie, pjesmarrsit jan t detyruar t'i prmbahen parimit t ndrgjegjshmris dhe t nderit. Funksioni i ktij parimi sht dhnia e forms dhe vrtetimit m t afrt t prbajtjes s nj marrdhnieje ekzistuese t detyrimeve, si dhe ekzistimit t nj marrdhnieje t till. Parimi i ndrgjegjshmris dhe i ndershmris shrben si themel juridik pr situatat e rishkaktuara t institucioneve juridike. Ky parim e detyron si at q ushtron t drejtn e vet, ashtu edhe at q e prmbush detyrimin q, me rastin e prmushjes s detyrimit, t
555
marr parasysh edhe interesat e pals tjetr. Ky parim u referohet kritereve m t gjera juridike dhe jojuridike t sjelljes. Detyr e praktiks s gjykatave dhe e shkencs juridike sht q ato kritere t'i konkretizojn, duke i mbajtur parasysh marrdhniet juridike, pr t cilat sht fjala, meq synimi thelbsor i ktij parimi ktu paraqitet mbrojtja e besimit t ndrsjell n marrdhniet e detyrimeve. Edhe pse LMD nuk ka dispozita shprehimore, nga dispozita e nenit 99 par. 2 del se parimi i ndrgjegjshmrisdhe i ndershmris sht kriter themelor i interpretimit t veprimeve juridike dhe akteve juridike. Sipas ksaj dispozite, me rastin e interpretimit t dispozitave kontestuese t kontratave nuk sht e thn ti prmbahemi shkronj pr shkronj domethnies s shprehjeve t prdorura n n kontrat, por duhet t hulumtohet qllimi i kontratuesve, domethn kjo dispozit duhet kuptuar ashtu q ajo tu prgjigjet parimeve t s drejts s detyrimeve t caktuara me kt ligj. Parimi i ndrgjegjshmris dhe i nderit sht nj rregull e sjelljes mbi marrdhniet e ndrsjella t palve kontratuese dhe rregull e moralit n raportet shoqrore n shoqri. Prandaj, "ndrgjegjshmria dhe nderi" vlersohen n pajtim me moralin. Ndalimi i keqprdorimit t s drejts E drejta objektive ua pranon individve t drejtat subjektive civile, prkatsisht t drejtat e detyrimeve. Titullart e s drejts, duke i ushtruar t drejtat e tyre subjektive, mund t ndodh t'ua cenojn subjekteve t tjera t drejtat e tyre. Lidhur me keqprdorimin e s drejts, ekzisojn dy teori: teoria subjektive, sipas s cils duhet t ekzistoj qllimi i Kalojsit t s drejts q tjetrit t'i shkaktohet dmi, duke ushtruar nj t drejt t veten dhe teoria objektive, sipas s cils mjafton q t ekzitoj ushtrimi i padrejt i s drets s Kalojsit, n kundrshtim me qllimin pr t cilin i sht pranuar ajo e drejt dhe ajo t konsiderohet keqprdorim i s drejts. Institucionin juridik t keqprdorimit t s drejts LMD e ka rregulluar, duke ndaluar ushtrimin e s drejts nga marrdhniet e detyrimeve n kundrshtim me qllimin pr t cilin ajo sht themelluar ose sht pranuar me ligj.
556
Mirpo, duhet dalluar keqprdorimi i s drejts nga prgjegjsia pr rrezikun, n rastin kur edhe me ushtrimin e rregullt t s drejts tjetrit i shkaktohet dmi, i cili medoemos duhet t'i shprblehet n trsi. Se a ekziston keqprdorimi i s drejts n marrdhniet e detyrimeve, gjykatat n do rast konkret nisen nga qellimi i plve kontratuese, duke iu prmbajtur edhe parimit bona fides. Ndalimi i shkaktimit t dmit Dispozita e LMD, e cila prmban parimin e shkaktimit t dmit, sht nj dispozit juridike, me t ciln caktohet detyrimi juridik i t prmbajturit (frenimit) nga shkaktimi i dmit tjetrit. dokush sht i detyruar t prmbahet nga veprimet me t cilat mund t'i shkaktohet dmi tjetrit (neni 16). Sanksioni i nj detyrimi t till sht parashikuar me dizpozitat e tjera, t cilat kan t bjn me shprblimin e dmit (neni 154 ) etj. Detyrimi pr tu prmbajtur nga shkaktimi i dmit nuk ka t bj vetm me veprimet aktive (brja), por edhe me veprimet pasive (mosbrja), kur mund t kontribuohet n shkaktimin e dmit ose q dmi t jet m i madh. Detyrimi juridik i prmbajtjes nga veprimi aktiv sht rregull, kurse detyrimi juridik i prmbajtjes nga qndrimi pasiv duhet t ket baz juridike n ligj, n kontrat ose n ndonj akt tjetr juridik. Veprimet me t cilat mund t'i shkaktohet dmi tjetrit, parimisht, jan t kundrligjshme. Mirpo, kjo regull nuk mund t jet absolute. Nga kjo rregull bjn prjashtime rastet e shkaktimit t dmit gjat ushtrimit t veprimtaris me interes t prgjithshm dhe n baz t lejes s lshuar nga organi shtetror kompetent, n kushtet e parashikuara me ligj, me rastin e mbrojtjes s nevojshme, nevojes ekstreme, vetndihms s lejuar dhe pranimit t t dmtuarit me veprimin dmtues t tjetrit (neni 161-163). Parimi pacta sunt servanda Pacta sunt servanda sht nj ndr parimet themelore t s drejts kontraktore. Ky sht parashikuar n dispozitn e nenit 17 par. 1
557
t LMD. Sipas ksaj dispozite, pjesmarrsit n marrdhniet e detyrimeve jan t detyruar t'i prmbushin detyrimet e veta dhe jan prgjegjs pr prmbushjen e tyre. Detyrimi mund t shuhet vetm me pajtimin e vullnetit t pjesmarrsve n marrdhniet e detyrimeve ose n baz t ligjit. Nga kjo rregull bhet prjashtim n rast t lindjes s rrethanave t jashtzakonshme dhe n rast t ndryshimit t rrethanave pas lidhjes s kontrats (neni 133-136). Ky parim sht n pajtim me parimin e liris s rregullimit t marrdhnieve t detyrimeve dhe duhet t respektohet me rreptsi. Parimi i sjelljes n prmbushjen e detyrimeve dhe realizimin e t drejtave Nga pjesmarrsit n marrdhniet e detyrimeve, LMD krkon q n prmbushjen e detyrimeve dhe realizimin e t drejtave t veprojn me kujdesin q krkohet n qarkullimin juridik n llojin prkats t marrdhnieve t detyrimeve. Pjesmarrsi n marrdhniet e detyrimeve sht i detyruar q, n prmbushjen e detyrimit t vet, t veproj me kujdesin e "shtpiakut t mir" ose t "ekonomistit t mir", varsisht prej asaj se a sht fjala pr marrdhnie juridiko-civile apo juridiko-ekonomike t marrdhnies s detyrimit (neni 18 par.1). Derisa nga qytetart krkohet kujdesi i shtpiakut t mir, nga pjresmarrsit e veprimtarive profesionale krkohet kujdesi i shtuar sipas "rregullave t profesionit dhe t zakoneve"(neni 18 par 2). Kriteri pr vlersimin e kujdesit sht objektiv, duke filluar nga kujdesi i tipit abstrakt, duke pasur kujdes pr interesat e ndrsjella - t kreditorit dhe t debitorit. N kt mnyr arrihet siguria juridike n qarkullimin juridik. LMD krkon edhe nga kreditori t prmbahet nga veprimet me t cilat do t'ia vshtirsonte prmbushjen e detyrimit t vet pals tjetr debitorit ( neni 18 par. 3), ngase n veprimet juridike me detyrime t dyanshme t dy palt kan pozitn edhe t kreditorit edhe t debitorit, kshtu q veprimet me t cilat vshtirsohet pozita e debitorit kan pr pasoj uljen e prgjegjsis s debitorit, por kan pasoja edhe pr vet kreditorin n rastet e caktuara me ligj.
558
KRIJIMI I DETYRIMEVE
Pjesa e 1 KONTRATA 1.Kontrata si burim i marrdhnieve t detyrimeve.- Kontrata sht burimi themelor i marrdhnieve t detyrimeve n t gjitha sistemet juridike. Nocioni i kontrats gjithashtu sht i njjt n t gjitha sistemet juridike, d.m.th., ajo sht marrveshje, prkatsisht manifestim i ndrsjell i pajtimit t vullnetit t dy a m shum personave t caktuar dhe ka pr qllim t krijoj, t ndryshoj a t shuaj nj ose m tepr marrdhnie t detyrimeve. Kontrata sht nj veprim i dyanshm juridik, me t cilin arrihet ndonj efekt juridik detyrimor. Kontrata sht institut i s drejts civile. Kontratn n t drejtn detyrimore e dallon karakteri i saj pasuror nga kontratat n degt e tjera t s dretjts. N t drejtn e detyrimeve dhe ekonomike ka hapsir t gjer t zbatimit si n qarkullimin e mallrave, ashtu edhe n dhnien e shrbimeve ndrmjet pjesmarrsve n marrdhniet e detyrimeve. 2. Lidhja e kontrats Kushtet e prgjithshme Kontrata lind me pajtimin e vullnetit t palve. Ajo supozon persona t caktuar q shprehin vulnetin, me t ciln dshirojn t arrijn ndonj efekt juridik. Pr t lindur nj kontrat dhe pr t prodhuar efekt jufidik, medoemos duhet t plotsohen kto kushte t prgjithshme: 1.aftsia punuese e palve; 2. pajtimi i vullnetit t palve kontratuese,3. objekti i kontrats, 4. baza ose kauzs i kontrats dhe, te kontratat formale, edhe forma e kontrats e parashikuar me ligj. Kto kushte duhet t plotsohen n mnyr komulative dhe jan t nevojshme pr lidhjen e do kontrate. Kushtet e veanta
559
N teori, si kushte t veanta prmenden: 1. forma e kontrats, 2. dhnia e plqimit pr lidhjen e kontrats dhe 3. te lidhja e kontrats me dorzimin e sendit, dorzimi i sendit. Kushtet e prgjithshme t kontrats dallohen nga elementet thelbsore t kontrats, ngase kushtet e prgjithshme jan t domosdoshsme pr lindjen e do kontrate, ndrsa elmentet thelbsore jan t nevojshme pr lindjen e kontrats konkrete. Aftsia punuese e kontraktimit sht kusht i prgjithshm pr lidhjen e kontrats. Personi i cili lidh kontratn duhet t ket aso cilsish q, me veprimet e veta, deklarimin e vulnetit t vet, me kontrat t fitoj t drejta dhe t krijoj detyrime. Sipas LMD, pr lidhjen e kontrats juridikisht t vlefshme nevojitet q kontratuesi t ket aftsi veprimi, e cila krkohet pr lidhjen e nj kontrate t till (neni 56). Aftsin kontratuese personi e fiton me arritjen e moshs madhore. Se kur arrihet mosha madhore sht caktuar me dispozitat e s drejts familjare. Nj aftsi t till mund ta fitoj edhe personi i mitur me an t emancipimit n rastin kur, n baz t vendimit t gjykats kompetente, i lejohet lidhja e martess edhe para moshs madhore. I mituri i moshs 15 vje, po qe se sht i punsuar, mund t lidh kontrat n mnyr t pavarur, n kuadr t t ardhurave t tij t fituara nga marrdhnia e puns. I mituri deri n moshn 14 vjee nuk posedon aftsi kontratuese, Aftsin e kufizuar kontrakuese e fiton prej moshs 14-18 vje. Kontrata e lidhur nga personi deri n moshn 14 vje sht e nule. Mirpo, kontrata me t ciln personi i mitur me paaftsi vepruese fiton vetm dobi materiale (psh. kontrata e faljes dhe kontratat e dyanshme detyrimore q kan objekt shitjeje sendet me vler t vogl blerja e gazets ditore, buks, sendeve ushqimore n shitore, prodhon efekt juridik. Kontratat e lidhura nga personat me aftsi t kufizuar vepruese, pa lejen e prfaqsuesit ligjor, jan relativisht nule, por mund t konvalidohen me dhnien e lejes m von. Kontraktuesi i personit me pazotsi pr t vepruar, i cili ka lidhur me t kontrat pa lejen e perfaqsuesit ligjor, mund ta thrras kt t fundit q t deklarohet nse pranon ose jo at kontrat. Nse prfaqsuesi ligjor nuk deklarohet brenda afatit prej 30 ditsh nga dita e nj ftese t till, konsiderohet se e ka refuzuar pranimin (neni 58). Pala e aft pr t vepruar mund t krkoj anulimin e kontrats, t ciln e ka lidhur gjat kohs s aftsis s tij t kufizuar vepruese brenda afatit prej tre muajsh, nga dita kur ka fituar aftsin e plot vepruese (neni 59). Pala tjetr kontratuese e personit t paaft, i cili nuk ka ditur pr paaftsin dhe n rastin kur e ka ditur se i mungon paaftsia kontratuese,
560
por pala e paaft pr t vepruar e ka mashtruar se posedon lejen e prfaqsuesit ligjor, mund t heq dor nga kontrata q e ka lidhur me t pa lejen e prfaqsuesit ligjor, prkatsisht me an t mashtrimit se posedon lejen e prfaqsuesit ligjor. Nj e drejt e till mund t shuhet pas skadimit t afatit prej 30 ditsh nga dita kur ka marr dijeni pr mungesn e paaftsis kontratuese, prkatsisht pr mungesn e lejes s prfqasuesit ligjor.T njjtn t drejt e ka edhe pala t ciln pala a paaft pr lidhjen e kontrats e ka mashtruar. Personat juridik fitojn aftsin e veprimit n momentin e regjistrimit n regjistrin prkats t organit kompetent shtetror pr regjistirimin e biznesit. N teori ka qen kontestuese se kur e fiton aftsin e veprimit personi juridik pr tu paraqitur si i pavarur n qarkullimin juridik n momentin e miratimit t aktit mbi themelimin e personit juridik apo n momentin e regjistrimint t personit juridik n regjistrin prkats pran organit kompetent shtetror. Sipas nj pikpamjeje, regjstrimi n regjistrin prkts nuk sht relevant pr lindjen (krijimin) e personit juridik, pra kjo ka rndsi pr evidencimin dhe jo rndsi konstituive. Praktika e gjykatave ka mbshtetur qndrimin se regjistrimi i themelimit ka rndsi konstitututive n pikpamje t lidhjes s veprimeve juridike n qarkullimin juridik, ngase, sipas ktij qndrimi, organi regjistrues me regjstrimin n regjistrin prkats ka vrtetuar se themelimi i personit juridik sht br sipas ligjit. Ky qndrim mund t prkrahet vetm me kusht q n t vrtet organi regjistrues, me rastin e regjistrimit n regjstrin prkats, t ket dshmuar ligjshmrin e themelimit t personit juridik. Personi juridik mund t lidh kontratat n qarkullimn juridik n kuadr t aftsis s tij vepruese. Kontratat t cilat i lidh jasht kufinjve t aftsis vepruese nuk kan efetkt juridik dhe, si t tilla, ato jan nule (neni 54,1). Nuliteti i kontratave t tilla sht relativ, ngase me to cenohet interesi individual i subjektit t caktuar, kurse nulitetin e kontratave t tilla mund t krkojn peronat q kan interes juridik. Kto kontrata mund t konvalidohen n kushtet e parashikuara pr anulimin e kontratave relativisht t pavlershme. Pajtimi i vullnetit t palve kontratuese sht nj ndr kushtet thelbsore pr lindjen e kontrats. Kjo del nga vet nocioni i kontrats s dyanshme, te e cila paraqiten dy vullnete nga pajtimi i t cilave lindin t drejtat dhe detyrimet. do kontrat supozon koekzistencn e dy vullneteve, nga t cilat njra ka veti t iniciativs dhe kjo quhet ofert, ndrsa tjetra ka veti t pranimit t asaj iniciative, pranimit t oferts.
561
Pajtimi i vullnetit duhet t jet i dyanshm, sepse kur vullneti i dy palve dakordohet, thuhet se sht lidhur kontrata. Sipas LMD, kontrata sht lidhur kur palt kontratuese jan marr vesh pr elementet thelbsore t saj (neni 26). Ligji nuk flet lidhur me at se kuptohet me elementet thelbsore t kontrats. N teori theksohet se ajo q e identifikon do tip t kontrats, si tip t veant, sht objekti i detyrimit t kontrats, prandaj objekti i detyrimit kontratues n do rast paraqitet si pjes prbrse thelbsore e kontrats. do tip kontrate krijon detyrime , t cilat jan specifike, andaj elementet thelbsore t kontrats dallohen sipas tipit t tyre. Elementet thelbsore t kontrats s shitblerjes kan t bjn me dorzim t sendit kalim t s drejts s pronsis s sendit, si objekt i detyrimit kontratues, dhe pages t mimit. N praktikn e gjykatave konsiderohet se elemente thelbsore t kontrats jan ato pa t cilat kontrata nuk mund t ekzistoj. Objekti i kontrats sht nj kusht i prgjithshm pr lidhjen e kontrats juridikisht t vlefshme. Objekti i kontrats sht ajo pr far palt jan marr vesh. N shkencn juridike nuk ka nj mendim unik lidhur me nocionin e objektit t detyrimit. Megjithat, mbizotron mendimi se objekt detyrimi sht prestimi, prkatsisht veprimi i prmbushjes. Prestimi sht do veprim pozitiv ose negativ i njeriut, t cilin debitori, n marrdhniet e detyrimeve, sht i detyruar t'ia prmbush kreditorit. Prestimi ka prmabajtjen e tij, e cila qndron n dhnie (dare ), brje (facere), mosbrje (non facere) ose psim (et pati). Ligji e ka identifukuar objektin e e kontrats me prmbajtjen e detyrimit t kontrats. Sipas LMD, objekti i kontrats ka t bj me dhnie, brje, mosbrje ose psim (neni 46 pika 1). Mirpo, kontrata mund t ket m shum detyrime, prandaj mund t ket shum objekte kontratash, p.sh., te kontrate e shitblerjes objekt i kontrats mud t jet kalimi i s drejts s pronsis s sendit dhe pagesa e mimit; te kontrata e veprs objekt kontrate sht kryerja e nj pune t caktuar dhe pagesa e shprblimit. Dhnie ose dare, si nj ndr format e prmbajtjes s prestimit n kuptimin juridik, domethn q debitori sht i detyruar ta kaloj t drejtn e pronsis ose ndonj t drejt tjetr sendore. Me prestimin i cili si prmbajtje ka brjen (facere) kuptohet brja e puns e cila qndron n prmbushjen e detyrimit me an t shpenzimit t fuqis s puns. Mirpo, objekt prestimi mund t jet edhe rezultati i puns, si sht rasti te kontrata e veprs - siprmarrjes). Prmbajtja e prestimit mund t jet mosveprimi (non facere), q domethn mosbrja e disa veprimeve nga ana e debitori,t t cilat ai prndryshe do ti bnte sikur t mos ishte
562
n marrdhnie detyrimore. Psimi (pati) sht nj form e prmbajtjes q nnkupton mospengimin e veprimit t huaj, t cilin debitori do t ishte i autorizuar ta pengonte sikur t mos ishte n marrdhnie t detyrimeve. Sipas LMD, pr t pasur efekt jufidik, objekti i kntrats medomos duhet t'i kt kto karakteristika: ajo medoemos duhet t jet e mundshme, e lejueshme dhe e prcaktuar, prkatsht e prcaktueshme (neni 46 pika 2). N teori shtrohet edhe krkesa q prestimi t ket karakter pasuror dhe t jet veprim i njeriut. Objekti i kontrats sht i mundur nse prestimin i detyrimit qndron n at q mund t kryhet. Prestimi mund t jet objektivisht i pamundur, nse nj detyrimi t till nuk do t mund ta kryente askush (p.sh. detyrimi q dikush t drejtoj automjetin Prishtin - Tiran me shpejtsi prej 200 km/h, gj q praktikisht sht e pamundur). Prestimi mund t jet subjektivisht i pamundur kur at nuk mund ta kryej nj debitor konkret, por nse dikush tjetr do t gjendej n pozitn e tij, me angazhimin e vet normal, do ta kishte kryer nj prestim t till ( p.sh. debitori A, i cili nuk sht skulptor, nuk do t mund ta prmbush prestimin e tij duke punuar nj skulptur, por t njtin punim, me nj angazhim normal, do ta bnte personi B, i cili ka kualifikimin e skulptorit). N nj rast t till kontrata lind dhe ka efekt juridik, por debitori, n vend t prmbushjes s prestimit, sht i prgjegjs pr shprblimin e dmit. Kontrata nuk mund t lind n rast t ekzistimit t pamudsis fillestare (psh. n astin e lidhjes s kontrats nuk ka ekzistuar sendi. Pamundsia juridike ekziston kur prodhimi i sendit, i cili sht objekt prestimi, sht ndaluar me ligj ose sht jasht qarkullimit. Pamundsia fizike ekziston kur debitori me kontrat merr prsipr nj detyrim, i cili sht fizikisht fare i pamundur ( q ta prek qiellin me dor). Te pamundsia e mvonshme e objektit t kontrats, kontrsts ka lindur, por ekzistimi i mvonshm i saj varet nga fakti se pamundsia sht shkaktuar pr fajin e debitorit ose pr shkak t forcs madhore; n rastin e par, debitori sht prgjegjs pr shprblimin e dmit, ndrsa n t dytin detyrimet kontratuese shuhen. Objekti i kontrats duhet t jet juridikisht i lejueshm dhe jo i ndaluar me ligj ose me rregullat e moralit shoqror. Objekti i kontrats mund t jet i prcaktuar individualisht dhe sipas llojit. Objekti i kontrats sht individualisht i prcaktuar kur, n momentin e lidhjes s kontrats ose m von, deri n momentin e dorzimit t sendit, bhet specifikimi i tij, ashtu q caktohen t dhnat n baz t cilave mund t bhet identifikimi i sendit konkret, i cili sht
563
objekt i prmbushjes s detyrimit.Kjo do t thot se, kur objekt kotrate sht sendi, palt duhet t din saktsisht se ka sht objekti i kontrats. N rast t blerjes s sendit t luajtshm, p.sh., veturs. duhet t shnohen marka e automjetit me t dhnat tenike nga libreza e qarkullimit dhe targa regjistrimit; te sendi i paluajtshm, p.sh., ngastra e toks, individualizimi bhet me an t t dhnave kadastrale ose t shtpis s banimit, me an t dhnave kadastrale - vedni, rruga, numri, dimenzionet etj. Objekti i kontrats sht i prcaktueshm, nse kontrata prmban t dhna me an t cilave ai mund t prcaktohet ose palt e kan autorizuar paln e tret ta bj prcaktimin. Por, nse personi i tret nuk do ose nuk mund ta prcaktoj objektin e kontrats, kontrata sht nule (neni 50 par. 1 dhe 2 t LMD). Baza e kontrats (kauza) sht nj ndr kushtet thelbsore pr lidhjen e kontrats. Kauza sht shkasi, arsyeja, qllimi i drejtpredrejt juridik pr marrjen prsipr t detyrimit t kontratuar. Ligji nuk prcakton kuptimin e kauzs, por as n teori nuk ekzison nj mendim unik lidhur me nocionin e bazs. Ekzistojn: teoria kauzaliste, e cila kauzn e konsideron si kusht thelbsor t kontrats dhe teoria antikauzaliste, e cila mohon q kjo t jet kusht thelbsor pr lidhjen e kontrats. Pr kauzalistt kauza shpjegohet ashtu q te kontratat e dyanshme detyrimi i njrs pal shpjegohet me detyrimin e pals tjetr kontratuese. Te kontrata e shitblerjes, kauza e detyrimit t blersit pr pagimin e mimit t shitblerjes sht arsyeja q shtsi, me dorzimin e sendit, i kalon t drejtn e pronsis atij; baz e detyrimit t shitsit pr dorzimin dhe kalimin e prons s sendit sht pagimi i mimit t shitblerjes, me an t t cilit ky merr n dispozicion nj sasi t t hollave. Kto shpjegime mund t vlejn edhe p kontratat e tjera t dyanshme, si, p.sh., pr kotratat e qiras, t huas, t siprmarrjes etj. Te kontratat e njanshme detyrimore - kontrata e dhurimit, si baz e kontrats paraqitet qllimi i bmirsis s dhuratdhnsit (animus donandi). Objekti i kontrats shpjegohet me at se me ka ka t bj lnda e kontrats, ndra baza e kontrats sht ajo pr far arsye debitori merr prsipr detyrimin. Baza, pra, sht arsyeja e drejtprdrejt juridike, e cila e ka nxitur paln kontratuese t marr prsipr detyrimin. Baza mund t ket shum arsye, por, pr dallim nga arsyeja e dretprdret, e cila prfaqson bazn e kontrats, jan m t largta. Motivi sht arsyeja m e largt shtytse pr lidhjen e kontrats dhe marrjen prsipr t detyrimit. Baza sht pjes prbrse e do kontrate.
564
Nuk ka kontrat pa baz. Supozohet se ekziston baza edhe n rast se nuk sht e shprehur n kontrat ( neni 51 pika 2). N qoft se nuk ekziston baza, kontata sht nule. do baz e kontrats medoemos duhet t jet e lejueshme. Baza sht e palejueshme, n qoft se sh n kundrshtim me dispozitat juridike imperative, me rendin publik dhe me moralin shoqror. Motivi nga i cili sht lidhur kontrata nuk ndikon n vlefshmrin e saj. Por, nse motivi i palejueshm ka ndikuar thelbsisht n vendimin e njrs nga palt q ta lidh kontratn, nse kt e ka ditur pala tjetr kontratuese ose ka qen e detyruar ta dij, kontrtata do t jet pa efekt juridik. Kontrata e shprblimit nuk ka efekt juridik edhe kur pala tjetr nuk ka ditur q motivi i palejueshm ka ndikuar thelbsisht n vendimin e pals tjetr kontratuese (neni 53). T metat e vullnetit Pr lidhjen e kontrats s vlefshme krkohet q vullneti i palve t shprehet lirisht. N qoft se me rastin e lidhjes s kontrats ka pasur t meta n shprehjen e vullnetit, si pasoj e t cilave vullneti i njrs pal kontratuese nuk ka qen i lir, kontrata mund t anulohet. Kemi t bjm me t meta t vullnetit, n qoft se kontrata sht lidhur nn ndikimin e krcnimit, t lajthimit dhe t mashtrimit. 1. Krcnimi ekziston kur njra pal kontratuese ose ndonj person i tret, me krcnim t palejueshm, ka shkaktuar frik t arsyeshme te pala tjetr pr shkak t s cils ajo ka lidhur kontratn. Q krcnimi t ket ndikim n shprehjen e lir t vullnetit, frika duhet t jet e arsyeshme, prndyshe anulimi i kontrats nuk do t mud t krkohet pr do lloj krcnimi. Sipas Ligjit, kemi t bjm me firik t arsyeshme, kur nga rrethanat konkrete del se sht rrezikuar seriozisht jeta ose ndonj vler e rndsishme e pals kotraktuese ose e personit t tret (neni 60 par.2). Frika e arsyeshme mund t shkaktohet n mnyra t ndryshme: me krcnim fizik se do t sulmohet me mjete fizike, si sht arma e zjarit, dhe me krcnimin psikik, si sht deklarata e personit t tret se do t prdor dhunn fizike kundr pals kontratuese, se do t'i shkaktoj ndonj t keqe atij apo t afrmit t tij. 2. Lajthimi, n kuptimin e gjer, prkufizohet si prfytyrim i gabuar pr ndonj rrethan. Ajo n t vrtet sht mosprputhje mes
565
aktit psikik - vullnetit t brendshm dhe shprehjes s nj akti t till vullnetit lidhur me ndonj rrethan. Q t mund t ket ndikim n vlefshmrin e kontrats, lajathimi duhet t jet thelbsor. Lajthimi sht thelbsor, nse ka t bj me cilsin e objektit, me personin me t cilin lidhet kontrata, nse kjo lidhet duke pasur parasysh personin e caktuar, si dhe me rrethanat t cilat, sipas dokeve n qarkullim ose sipas qllimit t palve, konsiderohen si vendimtare, ndrsa pala q sht n lajthim nuk do ta kishte lidhur kontratn me nj prmbajtje t till (61 p. 1 t LMD). Lajthim thelbsor te kontrata pa shprblim prfaqson edhe lajthimi lidhur me motivin i cila ka qen vendimtar pr marrjen prsipr t detyrimit. 3. Mashtrimi ekziston ather kur njra pal e v ose e mban n lajthim paln tjetr, me qllim q ashtu ta shtyj t lidh kontratn, t ciln ajo nuk do ta kishte lidhur, sikur ta dinte ose ishte dashur ta dinte se sht n lajthim. Pala q ka qen n lajthim mund t krkoj anulimin e kontrats edhe n rast se lajthimin e ka shkaktuar personi i tret. Forma e kontrats Forma e kontrats sht kusht i veant thelbsor pr lidhjen e disa kontratave, pr t cilat me ligj ose me marrveshje t palve kontratuese sht parashikuar forma e caktuar me shkrim. LMD dallon formn e shprehjes s vullnetit (neni 28 ) nga forma e kontrats. Vullneti mund t shprehet n forma t ndryshme (me fjal, me shenja t zakonshme ose me ndonj sjellje tjetr, nga e cila mund t konkludohet me siguri pr ekzistimin e tij), prmes s cilave vullneti i brendshm i subjektit shfaqet jasht. Me form t kontrats kuptohen ato forma t shfaqjes s vullnetit, n t cilat mund t shprehet prmbajtja e plot e kontrats. Forma sht shfaqje e jashtme e prmbajtjes s kontrats. do kontrat ka nj form t caktuar qoft me goj, qoft me shkrim, ndonse LMD pr lidhjen e kontrats nuk krkon nj form t caktuar t saj, prve kur me ligj sht caktuar ndryshe. Megjithat, pr lidhjen e disa kontratve t detyrimeve krkohet forma me shkrim e tyre, si, p.sh., pr: kontratn e shitjes s sendeve t paluajtsheme, kontratn e kredis, kontratn e qiras, kontratn e shkmbimit etj. Kur pr kontratn sht parashikuar forma me shkrim, kjo vlen edhe pr ndryshimet dhe plotsimet e mvonshme t saj, prve ndryshimeve q kan t bjn me klauzolat dytsore, pr t cilat n kontratn formale
566
nuk sht thn asgj, nse nuk sht n kundrshtim me qllimin pr t cilin sht caktuar forma ( neni 67). Prve forms s parashikuar me ligj, palt mund t merren vesh q forma me shkrim t jet kusht pr vlefshmrin juridike t kontrats, e cila nuk sht formale. Nj forme e till sht form kontraktore (neni 69). Forma e kontrats ka rndsi, ngase ajo sht nj elment konstitutiv i konontras (forma ad solemnitatem), pastaj ka rndsi pr t provuar ekzistimin e kontrats n rast kontesti (forma ad probationem), pr t paditur dhe pr regjistrimin n regjistrin publik. N rast mosrespektimi t forms s parashikuar me shkrim, qoft ajo e parashikuar me ligj, qoft me vet kontratn, parimisht, kontrata nuk ka efekt juridik, po qe se nga qllimi i dispozits, me t ciln sht parashikuar forma, nuk rezulton dika tjetr, prkatsisht palt nuk e kan kushtzuar vlefshmrin juridike t kontrats me nj form t veant t saj (neni 70). Kontrata q nuk sht lidhur n formn me shkrim sht e vlefshme, edhe po t mos jet lidhur n at form, n qoft se palt kontratuese i kan prmbushur plotsisht ose n masn m t madhe detyrimet qt dalin prej saj, prve nse nga qllimi, pr t cilin sht parashikuar forma, nuk rezulton qartazi dika tjetr. LIDHJA E KONTRATS Kontrata lidhet me pajtimin e vullnetit t palve pr elementt thelbsore t saj. Pr tu arritur pajtimi i vullnetit t palve, njra pal duhet t marr nismn dhe t'i propozoj pals tjetr lidhjen e kontrats. Personi q bn i propozim personit tjetr pr lidhjen e kontrats quhet propozues ose ofertues dhe nj propozim i till quhet ofert. Ndrkaq, personi t cilit i drejtohet propozimi pr tu lidhur kontrata quhet pranues i propozimit ose i ofertuari. Oferta sht propozim pr t'u lidhur kontrata. Ajo sht shprehje e njanshme e vullnetit, me t ciln thrret personin tjetr pr ta lidhur kontratn n kushtet e caktuara n ofert. Kushtet.- do propozim q ka kuptimin e oferts duhet t'i plotsoj kto kushte: ajo t bhet nga personi q ka pr qllim t lidh kontrat ose personi q sht i autorizuar t prfaqsoj pr lidhje t kontrats; t prmbaj elementet thelbsore t kontrats, ashtu q me
567
pranimin saj t mund t lidhet kontrata; t prmbaj vullnetin t shprehur t qart t ofertuesit se dshiron t lidh kontrat sipas kushteve t cekura n ofert; ti jet drejtuar personit t ckatuar. Oferta ekziston edhe kur i drejtohetoht nj rrethit t caktuar t personave. Propozimi pr lidhjen e kontrats i br ndaj nj numri t pacaktuar t personave, i cili prmban elementet telbsore t kontrats, pr lidhjen e s cils ia sht dedikuar, vlen si ofert, po qe se nga rrethanat e rastit ose doket e mira nuk rezulton dika tjetr. N rast se pr lidhjen e kontrats prkatse me ligj sht parashikuar q ajo t lidhet n formn me shkrim, oferta duhet t jet e br n at form. Kushtet e cekura medoemos duhet t plotsohen n mnyr kumulative, sepse pa plotsimin qoft edhe t njrit prej tyre, kontrata nuk mund t lidhet. Oferta, parimisht, sht nj akt joformal me prjashtim kur pr lidhjen e ndonj lloji t kontrats me ligj sht parashikuar forma me shkrim. Ajo mund t bhet me goj, me shkrim, me shenja t rendomta, me an t ekspozimit t e mallit me mim t caktuar, me veprime konkludente. Efekti.- Oferta ka efektin e vet juridik, ashtu q, parimisht, propozuesi sht i detyruar t'i prmbahet asaj, prve n rastin kur detyrimin e vet e ka prjashtuar ose nj prjashtim i till rezulton nga rrethanat e veprimit juridik (neni 36 pika. 1 LMD). Propozuesi sht i lidhur pr ofertn nga momenti i brjes s saj derisa t skadoj afati i caktuar n ofertn e br me shkrim ose form tejtr pr pranimin e oferts. Ecja e afatit t oferts fillon nga data e caktuar n letr, nse n letr nuk sht shnuar data e pranimit t oferts, afati pr pranimin e saj llogaritet nga data e dorzimit posts, prkatsisht nga data e dorzimit t telegramit n post. Oferta mund t'i behet personit t pranishm ose personit jo t pranishm. Konsiderohet se oferta i iu ka br personit t pranishm jo vetm kur palt jan ndodhur n t njjtin lokal, por edhe kur kan qen n lidhje t dretprdrejt me an t mjeteve tenike t informimit - telefonit, teleprinterit, internietit etj. Ofert q i bhet personit jo t pranishm konsiderohet ajo q bhet me an t letrs ose telegramit. Kur oferta i bhet personit t pranishm ose personit jo t pranishm dhe sht caktuar afati pr pranimin e oferts, i ofertuari sht i detyruar t deklaroahet nse e pranon ose jo ofertn brenda afatit t caktuar. Oferta e br ndaj personit jo t pranishm, n t ciln nuk sh caktuar afati i pranimit, e obligon propozuesin pr kohn q zakonisht
568
sht e nevojshme q oferta t'i arrj t ofertuarit q ai ta shqyrtoj, t vendos lidhur me t dhe t jap prgjigjen e cila do t'i arrij ofertuesit (37. par. 4 LMD). Ofertuesi sht i lidhur pr ofertn e br t ofertuarit dhe, sipas rregullit, ai nuk mund ta revokoj at. Megjithat, nga kjo rregull ka prjashtime. Ofertuesi mund ta revokoj ofertn deri ather kur revokimi i ka mbrritur t ofertuarit para se t'i mbrrij oferta ose njkohshisht me ofertn (neni 36 pika 2 LMD). Nse revokimi arrin pasi i ofertuari ta ket pranuar ofertn, revokimi nuk do t ket efekt juridik. Pranimi i oferts.- Pranimi i oferts sht shprehje e vulnetit t t ofertuarit, drguar ofertuesit, me t cilin e njofton kt t fundit se e pranon propozimin pr lidhjen e kontrats n kushtet e ckatuara n ofert. Oferta quhet e pranuar kur ofertuesi pranon deklaratn e t ofertuarit se pranon ofertn (neni 39 p. l LMD). Pranimi i oferts, pr t krijuar efekt juridik, duhet t'i plotsoj kto kushte: a) q t prmbaj deklaratn e t ofertuarit ose t t autorizuarit tij se e pranon ofertn; b) q t prmbaj s paku elementet thelbsore pr lidhjen e kontrats dhe ato t jen n pputhje me oferten e propozuesit. LMD nuk prmban dispozita me t cilat catohet se cilat elemente t kontrats jan thelbsore, por n teorin juridkike dhe n praktikn gjyqsore cilsimi i elementeve thelbsore varet nga tipi i kontrats. Prandaj, palt kontratuese duhet t merren vesh s pari pr llojin e kontrats dhe, varsisht prej saj, konsiderohet se elemente thelbsore jan ato pa t cilat kontrata e nj lloji prkats nuk mund t ekzsisotoj; p.sh., te kontrata e shitblerjes elemente thelbsore t kontrats jan sendi q i kalohet blersit n pronsi dhe mimi t cilin blersi ia paguan shitsit; te kontata e siprmarrjes, si elemente thelbsore jan vepra kryerjen e s cils e ka marr prsipr kryersi i i saj dhe shprblimi t cilin porositsi detyrohet t'ia paguaj atij pr veprn e kryer; c) q pranimi i oferts t prmbaj vullnetin e shprehur n mnyr t qart pr dsihirn q t lidhet kontrata n prputhej me kushtet e cekura n ofert. Prndryshe, po qe se pranimin e oferts e kushtzon me kushte t cilat i ofertuari i paraqet pr pranimin e oferts, konsiderohet se i ofertuari nuk e ka pranuar ofertn. Deklarata me t ciln pranohet oferta duhet t jet e qart dhe e padyshimt; d) deklarata pr pranimin e oferts duhet t'i arrij ofertuestit brenda afatit t caktuar n ofert, por, nse afati nuk sht i caktuar n ofert, kjo duhet t ndodh brenda afatit t caktuar n ligj, prkatsisht brenda afatit t arsyeshm.
569
Pranimi i oferts dhe brja e saj mund t realizohen n mnyra t ndryshme: me shprehjen e vullnetit n mnyr t drejtprejt (shprehimisht) dhe n mnyr t terthort (heshtazi). N mnyr t dretprdrejt ajo mund t bhet me shkrim, me goj, dhe me prdorimin e mjeteve t tjera t komunikimit me telegram, teleprinter, me veprime konkludente, si, psh., me lvizje t koks, zgjatje t dors, dhnie t kaparit etj. Heshtja e t ofertuarit, parimisht, nuk ka domethnie t pranimit t oferts (neni 42 pika 1 LMD). Nuk ka efekt juridik as klauzola e oferts, sipas s cils heshtja e t ofertuarit ose ndonj lshim tjetr (p.sh.. nse nuk refuzohet oferta brenda afatit t caktuar ose sendi i drguar, pr t cilin ofrohet lidhja e kontrats, nuk kthehet brenda afatit t caktuar) do t konsiderohet si pranim (neni 42 p.ika 2 LMD). Megjithat, nga kjo rregull ka prjashtime. Ekzisotjn raste kur heshtja mund t quhet pranim i oferts. Nj rast i till mund t jet ai kur palt jan marr vesh q heshtja e njrs pal mund t jet e mjaftueshme pr ta quajtur t lidhur kontratn. Nj marrveshje e till mund t arrihet me rastin e negociatave pr lidhjen e kontrats ose n ndonj mnyr tjetr. Pastaj, n qoft se palt ndodhen n lidhje t prhershme t afarizmit pr sa i prket ndonj malli t caktuar, heshtja pr at mall t livruar konsiderohet pranim i oferts pr lidhje kontrate. Kt rregull e prmban dispozita e LMD, sipas s cils, kur i ofertuari gjendet n lidhje t prhershme afariste me ofertuesin pr sa i prket nj malli t caktuar, heshtja konsiderohet pranim i oferts e cila ka t bj me at mall, nse menjher ose brenda afatit t caktuar nuk e ka refuzuar at (neni 42 pika 3). Me raste t tilla kemi t bjm edhe kur kontrata sht lidhur pr nj afat t caktuar; mund t vazhdoj afati i kontrats, po qe se pala tjetr sillet si t jet vazhduar afati i kohzgjatjes s kontrats, ndrsa pala tjetr hesht dhe nuk reagon ndaj nj sjelljeje t till t pals tjetr (p.sh., konsiderohet se sht vazhduar kontrata e qiras, e lidhur pr nj afati t caktuar, po qe se qiramarrsi vazhdon ta shfrytzoj sendin q sht objekt qiraje, ndrsa qiradhnsi hesht dhe n at mnyr bie dakord me nj sjellje t till t qiramarrsit). Gjithashtu, personi q i sht ofruar personit tjetr pr t'i zbatuar urdhrat e tij pr kryerjen e punve t ckatuara, si dhe personi n veprimtarin e t cilit bn pjes zbatimi i urdhrave t tilla, sht i deturuar ta zbatoj udhrin e pranuar nse nuk e ka refuzuar menjher at (neni 42 pika 4). Nse i ofertuari nuk dshiron ta zbatoj nj udhr t till, t cilin e kishte pranuar, duhet ta refuzoj shprehimisht at me deklarat.
570
Kushti.- Palt, me rastin e lidhjes s kontrats, efetin juridik mnund ta bjn t varur nga ndonj rrethan e mvonshme juridike t pasigurt, nga ndodhja ose mosndodhja e s cils varet lindja ose shuarja e kontrats. Kushti mund t jet suspensiv ather kur kontrata lind pas ndodhjes ose mosndodhjes s rrethans s pasigurt. Kushti sht rezolutiv ose shues, kur kontrata shuhet pas ndodhjes s rrethans s pasigurt. Do t thot se kushti sht nj dispozit plotsuese (sekundare) e shtuar e kontrats, me t ciln palt efektin juridik t kontrats e bjn t varur nga ndnonj rrethan e mvonshme e pasigurt. Kur kontrata sht lidhur me kushtin suspensiv dhe kushti plotsohet, kontrata ka efekt juridik q nga momenti i lidhjes s saj, prve nse nga ligji, natyra e kontrats ose vullneti i palve nuk rezulton dika tjetr (74 p. 2 LMD ). N rast t lidhjes s kontrats me kusht rezolutiv ose shues, kur kushti plotsohet, kontrata pushon t vlej. Me qllim t siguris juridike t palve, pr t penguar plotsimin ose mosplotsimin e kushtit me veprime t pandrgjegjshme t palve, ligji ka parashikuar fiksionin e plotsimit ose t frustrimit t kushtit. Konsiderohet se kushti sht plotsuar nse realizimin e tij, n kundrshtim me parimin e ndershmris dhe nderit, e ka penguar pala nngarkes t s cils sht caktuar ai, ndrsa konsiderohet se ky nuk sht plotsuar, kur realizimin e tij, n kundrshtim me parimin e ndershmris dhe nderit, e ka br pala n dobi t s cils sht caktuar. Kushti medoemos duhet t jet i mundshm dhe i lejueshm. Kontrata e cila sht lidhur me kusht suspensiv ose rezolutiv n kundrshtim me rendin publik, me dispozitat imperative dhe me moralin shoqror sht nule. Kontrata sht nule edhe kur sht e lidhur me kusht t pamundshm suspensiv, ndrsa kushti shues i pamunshm konsiderohet i paqen (neni 75 LMD). Afati.- Afati sht nj moment i caktuar i kohs ose n koh, nga i cila ose n t cilin lind ose pushon kontrata. Edhe afati mund t jet suspensiv ose rezolutiv a shues. Rregullat t cilat vlejn pr kushtin suspensiv apo rezolutiv prshtatshmrisht mund t zbatohen edhe te afati. Afati i caktuar n njsi kalendarike - me dit fillon t ec nga dita e par pas ngjarjes nga e cila afati llogaritet, ndrsa prfundon me skadimin e dits s fundit t afatit (p.sh..te kontrata e huas huadhnsi detyrohet q huamarrsit t'i paguaj shumn n emr t huas brenda afatit prej 15 ditsh, nga dita e ledhjes s kontrats). Afati i caktuar n jav, muaj, dhe vite prfundon n datn e cila, pr nga emri dhe numrit, prputhet me ditn e shkaktimit t ngjarjes, nga e cila fillon t ec afati, por nse nj dit e till nuk ekziston n muajin e fundit, fundi i afatit
571
sht dita e fundit e atij muaji. Nse dita e fundit t afatit bie n ditn kur me ligj sht caktuar si dit jo pune, si dit e fundit e afatit llogaritet dita e ardhshme e par e puns (p.sh., 1 janar), dit e fundit e afatit do t jet dita e par e pusn, pas 1 janarit. Fillimi i muajit konsiderohet dita e par e muajit, gjysma - i pesmbdhjeti, ndrsa fundi - dita e fundit e muajit (neni 77 LMD). Rregullat e prmendura m sipr pr llogaritjen e afateve t caktuara sipas LMD jan t natyrs dispozitive dhe me plqimin e palve ato mund t ndryshohen. Kapari.- Kapari sht nj shum e caktuar t hollash ose nj sasi e caktuar e sendeve t zvendsueshme, t cilat njra pal ia paguan pals tjetr kontratuese, si shenj se kontrata sht lidhur. Konsiderohet se kontrata sht lidhur ather kur sht br pagimi i t hollave ose dorzimi i sendeve (neni 79 p.1 t LMD). Domethn, kapari shrben si prov q kontrata sht lidhur. Kapari sht nj instrument i sigurimit t prmbushjes s detyrimit kontratues. Nse pr mosprmbushjen e kontrats sht prgjegjse pala e cila ka dhn kaparin, pala tjetr, prve s drejts q t krkoj prmbushjen e kontrats, shkputjen e kontrats dhe shprblimin e dmit, sipas zgjedhjes s saj, mund t knaqet me mbajtjen e kaparit, por n qoft se pr mosprmbushjen e kontrats sht fajtore pala q ka pranuar kaparin, pala tjetr, sipas zgjedhjes s saj, mund t krkoj prmbushjen e kontrats, t krkoj shprblimin e dmit dhe kthimin e kaparit ose t knaqet me kthimin e kaparit t dyfishuar (neni 80 p.1 dhe 2 t LMD). N rast t prmbushjes s detyrimeve kontratuese, kapari mund t llogaritet si prmbushje e pjesshme e kontrats. Kapari sht nj lloj kontrate aksesore dhe reale, ngase konsiderohet se sht lidhur me dorzimin e shums s t hollave, prkatsisht shums s caktuar t sendeve t zvendsueshme, ndrsa rrjedhimi i saj varet nga ekzistimi i kontrats kryesore. Masn e kaparit e prcaktojn palt sipas marrveshjes, por, me krkes t pals s interesuar, gjykata mund t ul kaparin nse ky sht tepr i lart. Shembulli i padis pr kthimin e kaparit t dyfishuar:
572
Nr.vep. C.
/2004
GJYKATS KOMUNALE PRISHTIN PADITSI: Ylber Berisha, nga f. Mramor. I PADITURI: Zeqir Berisha, nga f. Mramor. P A D I
Pr shkak t pagess s kaparit t dyfishuar . Vlera e kontestit 5.000 Palt ndrgjyqse kan lidhur m 15 janar 2004 kontrat t shitblerjes, sipas s cils, i padituri ia ka shitur paditsit nj stacion derivatesh t nafts, i cila gjendet n fshatin Mramor, prskaj rrugs s asfaltuar q shpie n drejtimin Prishtin - Gjilan, me t gjitha pajisjet n gjendje t rregullt, me mim prej 150.000 , t cilin paditsi sht obliguar t'ia paguaj gjer m 15 shkurt t t njjtit vit. Fill pas arritjes s marrveshjes s shitblerjes, paditsi ia pagoi t paditurit, n emr t kaparit, shumn prej 2.500 . PROV: Kontrata e lidhur mes ndrgjyqsve, dat 15 janar 2004 Paditsi, m 15 shkurt, ka tenruar t'ia paguaj t paditurit mimin e shitblerjes s ktij stacioni, por i padituri sht penduar pr kt lidhje kontrate, ashtu q ka refuzuar pranimin e mimit t shitblerjes. PROV: Dgjimi i palve ndrgjyqse. Pasi i padituri sht penduar pa baz dhe nuk ka prmbur detyrimin kontratues, paditsi, sipas dispozits s nenit 80 p. 2 t LMD,
573
ka t drejt t krkoj q i padituri t detyrohet t'ia kthej kaparin e dyfishuar, prandaj propozon q gjykata t marr A K T GJ Y K I M I padituri Zeqir Berisha, nga f. Mramor, detyrohet q paditsit Ylber Zeqirit, nga f. Mramor, t'i paguaj n emr t kaparit t dyfishuar shumn prej 5.000 dhe shpenzimet procedurs kontestimore, aq sa do t bjn ato pas prfundimit t procedurs, t gjitha brenda afatit prej 15 ditsh nga dita e marrjes s ktij aktgjykimi, me krcnim t prmbarimit me dhun. Paditsi, Ylber Berisha, nga f. Mramor
Pendesa sht marrveshje e palve kontratuese, sipas s cils njera apo pala tjetr autorizohet q, me dhnien e nj shume t cakatuar t t hollave ose sendit t zvendsueshm (pendess), t heq dor nga kontrata. Kjo marrveshje mund t arrihet me rastin e lidhjes s kontrats n form klauzole kontratuese, por mund t arrihet edhe m von dhe pr kt t lidhet nj kontrat tjetr, e cila sht e natyrs aksesore n raport me kontratn kryesore, ngase rrjedhimet e saj varen nga epilogu i kontrats kryesore. Nse kontrata kryesore sht nule, shuhet edhe efekti i marrveshjes s pendess. Pala kontratuese, n dobi t s cils sht kontratuar pendesa, nuk mund t detyroahet nga pala tjetr q t heq dor nga kontrata. Por, nse i deklaron pals tjetr se do t jap pendesn, ajo m von nuk mund t krkoj prmbushjen e kontrats. Deklarata e pals, n dobi t s cils sht kontratuar pendesa, sht e parevokueshme. Detyrimi i pagess s pendess arrin n momentin e dhnies s deklaratssipas s cils hiqet dor nga kontrata dhe pala n dobi t s cils sht kontratuar pendesa sht e detyruar ta paguaj shumn e t hollave n emr t pendess njkohsisht me dhnien e delarats se heq dor nga kontrata. Pala e autorizuar mund t heq dor nga kontrata brenda afatit t caktuar me marrveshje t palve, por nse ky nuk sht caktuar me
574
kontrat, at mund ta bj derisa nuk ka skaduar afati i caktuar pr prmbushejn e detyrimit t saj. E drejta pr t hequr dor nga kontrata pushon n momentin kur pala, n dobi t s cils sht kontratuar pendesa, fillon ta prmbush detyrimin e saj kontratues ose ta pranoj prmbushjen e detyrimt t pals tjetr, sepse konsiderohet q ka hequr dor nga pendesa dhe sht prcaktuar pr t drejtn alternative - prmbushjen e kontrats. PRFAQSIMI Me fjaln prfaqsim, n kuptimin e gjer t fjals, nnkuptohen t gjitha format e prfaqsimit t interesave ekonomike t t prfaqsuarit, pa marr parasysh se prfaqsuesi ka autorizime q, n emr dhe pr llogari t t prfaqsuarit, t marr prsipr t drejta dhe detyrime n qarkullimin juridik. Prfaqsimi, n kuptimin e ngusht, nnkupton vetm ato forma t prfaqsimit te t cilat prfaqsuesi merr (prve urdhresave ) edhe autorizime (autorizim) q, me deklarimin e vullnetit n emr dhe pr llogari t t prfaqsuarit, t marr prsipr t drejta dhe detyrime n qarkullimin e mallrave dhe dhnien e shrbimeve. Parimisht, personat fizik, n cilsin e palve kontratuese, kontratat i lidhin personalisht, prve kur si pal kontratuese sht personi t cilit i mungon zotsia pr t vepruar, ndrsa n emr t personit juridik kontratn e lidh persnoni i autorizuar me ligj, me statut oseme aktin e themelimit t personit juridik. Mirpo, kontrata apo nj veprim tjetr juridik mund t lidhet edhe nprmjet prfaqsuesit. LMD ka prcaktuar t gjitha format e prfaqsimieve, prve prfaqsimit nga ana e prfaqsuesit ligjor t personit juridik, i cila sht rregulluar me nenin 438 t Ligjit t Puns s Bashkuar, i cili sht ligj i zbatueshm dhe rregullores s UNMIK-ut nr. 6/2001 Pr shoqrit tregtare q kan statusin e personit juridik, i cili caktohet me statut ose aktin e themelimit t shoqris tregtare. Baz juridike e autorizimit t prfaqsimit sht ligji, Statuti apo akti tjetr i prgjithshm pr themelimin e personit juridik dhe deklarimi i vullnetit t t prfaqsuarit (prokura). Kontrata, t ciln e lidh prfaqsuesi n emr t pals s prfaqsuar dhe n kuadr t autorizimeve t veta, prodhon efekt juridik drejtprdrejt pr t prfaqsuarin dhe paln tjetr, me supozimin se prfaqsuesi e ka njoftuar paln tjetr t paraqitet n emr t pals s
575
prfaqsuar ose at pala tjetr ka qen e detyruar ta dij nga rrethanat e veprimit juridik, prkatsisht ka mundur t konkludoj se ai paraqitet si prfaqsues (neni 85 p.2 t LMD). N qoft se prfaqsuesi i tejkalon kufijt e autorizimit, i prfaqsuari e merr prsipr detyrimin, nse jep plqimin e tejkalimit. Nse i prfqsuari nuk e jep plqimin brenda afatit t nevojshm, n t cilin kontrata e nj lloji t till mund t shqyrtohet dhe velrsohet, konsiderohet se plqimi sht refuzuar. Nse pala tjetr nuk ka pasur dijeni dhe as nuk ka qen e detyruar t dij pr tejkalimin e autorizimeve, menjher pasi t ket marr dijeni pr tejkalimin, pa pritur q i prfaqsuari t deklarohet, mund t deklaroj q nuk konsideron se ka marr prsipr detyrime nga nj kontrat e till. Kontratn t ciln e lidh personi si prfaqsues, n emr t personit tjetr, pa autorizimin e tij, e detyron t prfaquarin pa autorizim, po qe se ai m von e pranon at. Pala tjetr, me t ciln sht lidhur kontrata, mund t krkoj nga pala e prfaqsuar pa autorizim q, brenda nj afati t arsyeshm, t deklarohet nse e pranon ose jo kontratn dhe, nse e refuzon kt, konsiderohet se kontrata nuk sht lidhur (neni 88 p.1-3 t LMD). Prokura, si form e autorizimit.- Prokura sh nj form e prfaqsimit, sipas s cils pushtetdhnsi, n baz t veprimit juridik, e autorizon t autorizuarin q ta prfaqsoj at. Ekzistimi dhe vllimi i autorizimit jan t pavarura nga marrdhnia juridike-detyrimore, n baz t s cils sht dhn prokura. Prokurn pr prfaqsim mund ta jap do person fizik dhe person juridik. Prokura mund t jepet me goj dhe me shkrim, por nse me ligj sht parashikuar forma e caktuarpr nj kontrat ose veprim tjetr juridik, kjo vlen edhe pr formn e prokurs pr lidhjen e s cils sht dhn prokura (p.sh., pr lidhjen e kontrats s shitblerjes s paluajtshmris, ndrtimit, sigurimit sht parashikuar forma me shkrim), prandaj edhe prokura pr lidhjen e ktyre kontratave detyrimisht duhet t jepet me shkrim. Prfaqsuesi mund t ndremarr vetm ato pun juridike pr ndrmarrjen e t cilave sht i autorizuar. Prokura mund t jet e prgjithshme dhe e veant. I autorizuari, n baz t autorizimit t prgjithshm, mund t'i lidh ato kontrata dhe t ndrmarr ato veprime juridike t cilat bjn pjes n veprimtarin e rregullt t pushtetdhnsit. Veprimin q nuk bn pjes n veprimtarin e rregullt i autorizuari mund ta ndrmarr vetm nse sht ka autorizim t
576
veant pr ndrmarrjen e atij veprimi. I autorizuari pa autorizim t veant nuk mund t marr prsipr detyrimin e kambialit, t lidh kontrat t dorzanis, ujdi, t kontratoj kmpetencn e gjykats s zgjedhur - arbitrazhit e as t heq dor nga ndonj e drejt pa shprblim (neni 91 par. 4 t LMD). Prve autorizimit t veant, ekziston edhe autorizimi afarist. Autorizimin afarist mund ta jap, n kuadr t ligjit, personi juridik ose pronari i puntoris individuale, me t cilin e autorizojn t autorizuarin t lidh kontrata dhe t kryej pun tjera, t cilat jan t zakonshme n ushtrimin e veprimtaris s tyre afariste. I autorizuari afarist nuk mund t ndrmarr veprime juridike, me t cilat mund t tjersoj paluajtshmrit, t marr prsipr detyrim kambiali, detyrim t dorzanis, t marr hua, dhe t zhvilloj konteste pa autorizim t veant nga pushtetdhnsi (neni 95 i LMD). Pushtetdhnsi, sipas dshirs s tij, mund ta ngushtoj ose t revokoj prokurn. Kt t drejt e ka edhe n rast se me kontrat ka hequr dor nga ajo e drejt. Reduktimi i autorizimeve t prfaqsuesit ose revokimi i prokurs nuk kan efekt juridik ndaj personit t tret, i cili ka lidhur kontra me prfqsuesin dhe nuk ka ditur dhe nuk ka qen i detyruar t dij q prokura sht reduktuar ose revokuar. Agjenti tregtar sht i autorizuar t ndrmarr vetm ato veprime t cilat kan t bjn me shitjen e mallit ose t cilat jan t prmendura n prokurn t ciln pushtetdhnsi ia ka dhn atij. N rast dyshimi, konsiderohet se agjenti tregtar nuk sh i autorizuar t lidh kontrata, por vetm t mbledh porosi; megjithat, kontrata t ciln e ka lidhur, mund t mbetet n fuqi, n qoft se pushtetdhnsi m von e pranon at. Agjenti tregtar, i cili sh i autorizuar ta shes mallin, nuk sht i aurorizuar t inkasoj mimin, as ta shes mallin me kredi, prve nse sht i autorizuar ta bj kt. Ndrkaq, ai sht i autorizuar q pr pushtetdhnsin t'i pranoj reklamimet pr t metat e mallit dhe deklaratat e tjera lidhur me prmbushjen e kontrats s lidhur me afarizmin e tij dhe n emr t pushtetdhnsit t ndrmarr masat e duhura pr ruajtjen e t drejtave t tija nga ajo kontrat (neni 97 t LMD). Prokura shuhet: sipas ligjit; me shuarjen e personit juridik, si prfaqsues; me vdekjen e personit fizik, si prfaqsues; me shuarjen e personit juridik, prkatsisht t personit juridik, si dhns i prokurs, prve nse veprimi i filluar nuk mund t ndrpritet pa dmtuar pasardhsit juridik ose nse prokura vlen edhe n rast vdekjeje t
577
pushtetdhnsit qoft sipas dshirs s tij, qoft duke marr parasysh natyrn juridike t veprimit. Mirpo, ndonse n ligj nuk jan cekur forma t tjera, prokura, sidoqoft, shuhet edhe n kto raste: me arritjen e qllimit t prmendur n prokur; me revokimin e prokurs; me skadimin e kohs pr t ciln prokura sht dhn; me shkaktimin e kushtit rezolutiv n t cilin prokura sht dhn; me humbie e aftsis vepruese t personit fizik, t cilit iu ka dhn prokura dhe me fillimin e falimentimit t personit juridik. INTERPRETIMI I KONTRATS Gjat realizimit t detyrimeve kontratuese paraqitet nevoja q disa dispozita kontratuese ose e tr prmbajtja e kontrats t interpretohen, ngase palt nuk pajtohen lidhur me domethnien e vrtet t tyre. N qoft se palt kontratuese nuk mund ta zgjidhin kontestin me marrveshje, ato mund t'i drejtohen gjykats, arbitrazhit ose, me plqimin e tyre, pals s tret, me krkesn q t zgjidhet kontesti i lindur. Interpretim i kontrats do t thot t vrtetohet domethnia e drejt (e vrtet) e ndonj dispozite kontratuese apo e prmbajtjes s trsishme t kontrats. Parimisht, objekt interpretimi sht vullneti i shprehur i palve kontratuese n rastet kur nuk ekziston prputhja n mes asaj q sht manifestuar dhe vullnetit t vrtet (vullnetit t brendshm), prandaj edhe shtrohet pyetja se cili sht vullneti relevant juridik. Si piknisje, me rastin e interpretimit t kontrats, merret qllimi i prbashkt i palve, n t vrtet far kan dashur ato, duke mos ln anash edhe doket dhe mentalitetin e mjedisit, n t cilin kontrata sht lidhur. Ligji fillon nga siguria juridike, duke iu prmbajtur parimit pacta sun servanta, domethn, dispozitat e kontrats zbatohen ashtu si jan theksuar n kontrat. Ndrkaq, me rastin e interpretimit t dispozitave kontestuese, nuk duhet rreptsisht t'i prmbahemi prmbajtjes s shprehjeve t prdorura, por duhet t hetohet qllimi i prbashkt i palve dhe dispozitat, duke kuptuar ashtu si i prgjigjet parimeve t s drejts s detyrimeve. Kur prmenden parimet e detyrimeve, n radh t par, mendohet pr parimin e ndershmris dhe t nderit (neni 99 par. 1 dhe 2 t LMD). Prve rregulls s msiprme, e cila konsiderohet si regull e prgjithshme, ekzistojn edhe rregulla plotsuese pr interpretimin e kontrats. Te kontratat t cilat i ka hartuar njra nga palt kontratuese,
578
si jan kontratat formulare, n rast t ndonj dispozite t pakuptueshme, sht rregull q nj dispozit e till t interpretohet n dm t asaj pale kontratuese e cila e ka hartuar kontratn dhe i ka caktuar kushtet e kontrats. Te kontratat pa shprblim, dispozitat e pakuptueshme duhen intetrpretuar n kuptimin i cili sht m pak i rnd pr debitorin, ndrsa te kontratat e dyanshme detyruese, ato duhet t interpretohen n kuptimin q t realizohet parimi i drejt i prestimeve t ndrsjella. Palt mund t parashikojn q, n rast mospajtimi lidhur me dhomethnien e dispozitave kontratuese, ato t'i interpretoj ndonj pal e tret. Me at rast, nse me kontrat nuk sht parashikuar dika tjetr, palt nuk mund t'i drejtohen gjykats me krkes pr interpretimin e kontrats, prderisa paraprakisht nuk e sigurojn interpretimin nga pala e tret, prve nse pala e tret refuzon ta bj at (neni 102 t LMD). PAVLEFSHMRIA E KONTRATS Kontrata t pavlefshme jan ato kontrata t cilat jan lidhur n kundrshtim me rendin juridik, dispozitat imperative dhe me moralin dhe q cenojn interesin e prgjithshm apo individual. Ligji njeh dy lloje t pavlefshmris: pavlefshmrin absolute (nuliteti absolut) dhe relative ose (kontratat relativisht t pavlefshme - t rrzueshme). Kontratat q lidhen n kundrshtim me rendin juridik, dispozitat imperative dhe me moralin jan absolutisht nule, nse qllimi i rregulls s cenuar nuk i referohet ndonj sankcioni tjetr ose nse ligji, n rastin e caktuar, nuk prcakton dika tjetr (neni 103 t LMD ). Nj kontrat e till sht e pavlefshme dhe ajo nuk prodhon efekt juridik q nga fillimi. T metat e nj kontrate t till, prve palve kontratuese, mund t'i vrej edhe donjri q nuk ka qen pal kontratuese, ngase sht fjala pr t meta thelbsore. Nse kontrata e pavlefshme i sht ndaluar vetm njrs pal kontratuese, ligji ka parashikuar se ajo kontrat do t mbetet n fuqi apo, thn m drejt, do t vlej nse n ligj nuk sht parashikuar dika tjetr pr raste t tilla, ndrsa pala q ka cenuar ndalesn ligjore do t'i heq pasojat prkatse. Vrtetimin e nulitetit t kontrats absolutisht nule mund ta krkoj do person q ka interes juridik, palt kontratuese, pasardhsit e tyre universal apo singular, prokurori publik dhe at sht e detyruar
579
ta bej edhe gjykata, sipas detyrs zyrtare - ex officio. Kt nuk mund ta krkoj pala e pandrgjegjshme. Vendimi i gjykats ka karakter deklarativ - vrtetues, ngase pr faktin se kontratat nule nuk prodhojn efekt juridik, nuk ka nevoj as t anulohen, por vetm mund t konstatohet nuliteti i tyre. E drejta e krkess pr vrtetimin e nulitetit t kontrats nuk parashkruhet. N rast nuliteti absolut t kontrats, duhet t bhet kthimi n gjendjen e mparshme - restitutio in integrum, ashtu q secila pal kontratuese sht e detyruar t'i kthej pals tjetr at q ka ka marr sipas bazs s nj kontrate t till, e nse kjo nuk sht e mundur, ose natyra e asaj q sht prmbushur i kundrvihet kthimit, duhet t jepet shprblimi pkats n t holla, sipas mimeve t cilat vlejn n ditn e marrjes s vendimit gjyqsor, nse ligji nuk ka caktuar dika tjetr. Kthimi i prestimit t palve bhet duke pasur parasysh mirbesimin e palve kontratuese, ashtu q gjykata mund t refuzoj pjesrisht ose n trsi krkesn e pals s pandrgjegjshme pr kthimin e asaj q i ka dhn pals tjetr, por mund t vendos q pala tjetr kontratuese at q ka marr sipas nj kontrate t till, t'ia dorzoj komuns n territorin e s cils ajo ka selin. Pasoja e vrtetimit t nulitetit absolut ndaj personave t tret, t cilt nuk kan qen pal kontratuese, varet nga ajo nse personi i tret ka fituar ndonj t drejt duke qen me mirbesim apo pa mirbesim. Nse nuk ka ditur, as nuk ka pasur mundsi t dij pr pavlefshmrin absolute t kontrats, Kalojsi i s drejts sipas kontrats s pavlefshme nuk mund t krkoj kthimin e sendit nga personi i tret i ndrgjegjshm. Edhe pse kontrata nule nuk prodhon efekt juridik, n rast se i plotson kushtet e ndonj kontrate tjetr, kjo e fundit mund t jet e juridikisht e vlefshme. KONTRATAT RELATIVISHT T PAVLEFSHME Jan ato kontrata q i ka lidhur personi q nuk ka fare zotsi pr t vepruar, personi me zotsi pr t vepruar t kufizuar, kur me rastin e lidhjes s kontrats ka pasur t meta n pikpamje t shprehjes s lir t vullnetit t njers pal kontratuese. Ligji flet pr t metat e vullnetit, kur njra pal lidh kontrat nn ndikimin e krcnimit, lajthimit, mashtrimit si dhe kur lidhet kontrata fiktive. Me ligj sht rregulluar actio Pauliana
580
(neni 280 - 285 t LMD), me t ciln goditen kontratat pr shkak t dmtimit t tepruar" neni 139 i LMD etj. Kontrata relativisht e pavlefshme nuk prmban t meta t paevitueshme, por prmban t meta t cilat mund t mnjanohen, ngase nj kontrat e till mund t konvalidohet. Kontrata relativisht e pavlefshme prodhon efekt juridik dhe nuliteti relativ nuk shkaktohet ex lege. Veprimi relativisht i pavlefshm sht i vleshfshm aq gjat sa nuk goditet me padi. Vrtetimin e pavlefshmris relative t kontarats mund ta krkoj pala e dmtuar, trashgimtari i saj dhe personi i tret, i cili ka interes juridik. Mirpo, kontratuesi tjetr mund t krkoj nga pala e interesuar q, brenda afatit t ckatuar, por jo m pak se 30 dit, t deklarohet nse i qndron kontrats ose jo, sepse, n t kundrtn, konsiderohet se kontrata sht anuluar (neni 112 p. 1 dhe 2 LMD). E drejta pr anulimin e kontrats relativisht t pavlefshme parashkruhet brenda afatit subjektiv prej nj viti, nga dita kur pala e dmtuar ka marr dijeni pr shkakun e nulitetit, prkatsisht brenda afatit objektiv prej tri vjetsh. Afati fillon t ec nga dita e lidhjes s kontrats. Pala n dobi t s cils mund t anulohet kontrata mund t mos shfrytzoj t drejtn e anulimit dhe shprehimisht mund t heq dor nga ajo e drejt ose heshtazi t mos e shfrytzoj at t drejt dhe t prmbush detyrimet kontratuese dhe, n at mnyr, kontrata relativisht e pavlefshme t konvalidohet dhe t bhet e vlefshme. N rast anulimi t kontrats relativisht t pavlefshme, vendimi i gjykats ka karakter konstitutiv. Pasojat e anulimit jan kthimi n gjendjen e mparshme, shprblimi i dmit dhe pasojat ndaj personave t tret. Kontratat e dyanshme detyruese (kontratat me shprblim) Te kontratat me shprblim, secila pal kontratuese pregjigjet pr t metat e detyrimit t prmbushur (neni 121 p. 1 t LMD). Ligji njeh dy lloje t t metave: t metat materiale dhe t metat juridki t detyrimit. 1. Prgjegjsia pr t metat materiale t prmbushjes Regullat e prgjegjsis pr t metat materiale t prmbushjes m s teprmi jan t prpunuara n pjesn e rregullave t prgjegjsis s shitsit pr t metat e sendit, prandaj ato zbatohen prshtatshmrish ndaj
581
t gjitha detyrimevet t kalojsit t detyrimeve, prvese kur me ligj sht parashikuar dika tjetr. Prgjegjsia pr t metat materiale t prmbushjes ka t bj me detyrimin e kalojsit q marrsit t'ia kaloj sendin pa t meta pr shkak t t cilave ai nuk mund t prdoret. Sendi sht me t meta materale (fizike): nse sendi nuk ka cilsi t duhura pr prdorim t rregullt ose pr qarkullim; nse sendi nuk ka cilsi t duhura pr prdorim t veant, pr t cilin blersi e ka bler, e t ciln munges shitsi e ka ditur ose ka qen i detyruar ta dij; nse sendi nuk ka cilsi ose veti t cilat shprehimisht ose heshtazi jan kontratuar ose parashikuar me ligj dhe nse shitsi ka dorzuar sendin qi nuk sht i njjt me mostrn ose modelin, prve nse mostra ose modeli iu kan treguar blersit me qllim njoftimi (neni 479 t LMD). Prandaj, sendi ka t meta fizike kur nuk ka cilsi t parashikuara me kontrat, me ligj ose cilsi pr t cilat sht destinuar prdorimi i rregullt i tij. Kalojsi nuk i prgjigjet marrsit pr t metat e cekura m par, nse marrsi n momentin e lidhjes s kontrats ka pasur dijeni ose nuk ka qen e mundur t mos dij pr t metat e tilla. Konsiderohet se blersit nuk kan mundur t'i mbesin t panjohura ato t meta t cilat personi i kujdeshm, me dijeni dhe prvoj mesatare t personit dhe t degs, sikurse edhe blersi, do t mund t'i vrente me lehtsi me rastin e kontrollimit t sendit. Mirpo, edhe n rast se blersi ka mundur t'i vrej leht t metat e sendit me rastin e kontrollimit t mallit, shitsi sht prgjegjs pr t metat e sendit, nse ka deklaruar se sendi nuk ka t meta ose ka cilsi t caktuara. T metat e sendit mund t jen t dukshme dhe t padukshme (t fshehta). Blersi sht i detyruar q sendin, t cilin e ka pranuar, ta kontrolloj n mnyr t zakonshme dhe pr t metat e vrejtura (t dukshme) ta njoftoj shitsin brenda afatit prej 8 ditsh, ndrsa te kontratat n ekonomi menjher, pa zvarritje, prndyshe e humb t drejtn q i takon sipas ksaj baze. Kemi t bjm me t met t fshehur t sendit ather kur, me nj kontrollim t zakonshm t sendit, ajo nuk mund t zbulohet. Kur, pas pranimit t sendit nga ana e blersit, zbulohet se sendi ka t meta, t cilat nuk kan mundur t zbulohen me nj kontrollim t zakonshm me rastin e pranimit t mallit (e meta e fshehur), blersi sht i detyruar ta njoftoj shitsin pr t metat e tilla brenda afatit prej tet ditsh, nga dita e zbulimit t s mets, ndrsa te kontratat n ekonomi - menjher, pa zvarritje, prndryshe do ta humbas t drejtn e
582
cila do t'i takonte mbi kt baze. Shitsi nuk prgjigjet pr t metat q paraqiten pas skadimit t afatit prej gjasht muajve, prve kur me kontrat t jet caktuar nj afat m i gjat. Kt t drejt blersi nuk e humbet edhe pas skadimit t afatit prej gjasht muajsh, n qoft se shitsi ka ditur pr t metn e sendit ose nuk ka mundur t mbetet pa e ditur. Palt kontratuese mund ta kufizojn me kontrat ose ta prjashtojn plotsisht prgjegjsin e shitsit pr t metat materiale t sendit. Mirpo, dispozita e kontrats, me t ciln kufizohet ose prjashtohet prgjegjsia e shitsit, sht nule, n rast se shitsi ka ditur pr ekzistimin e s mets s sendit dhe nuk e ka njoftuar blersin pr kt, si dhe n rastin kur shitsi ka shfrytzuar pozitn e tij monopolistike. Kur blrsi ka zbuluar t metn e sendit, pr t ciln e ka njofutar me koh shitsin, shitsi mund t'i realizoj kto t drejta: t krkoj mnjanimin e t mets s sendit, zvendsimin e sendit me t meta me sendin pa t meta, t krkoj zvoglimin proporcional t mimit blers t sendit, mund t zgjidh kontratn n kushtet prkatse t parashikuara me ligj dhe t krkoj shprblimin e dmit (neni 488 LMD).
Shembull i padis pr shkak t t metave materiale t sendit: Nr. vep. C. /2004
GJYKATS KOMUNALE P R I SH T I N PADITSI: Ylber Korbi, nga f. Hajvali I PADITURI: Gzim Guri, nga f. Marec.
583
P A D I Pr shkputjen e kontrats s shitblerjes dhe kthimin e mimit Vlera e kontestit 750 Paditsi, m 20 janar 2004, e ka bler nga i padituri nj lop qumshtore t moshs pesvjeare t racs "Busha", me madhsi mesatare, laroshe, me mim prej 750 , dhe menjher pas lidhjes s kontrats, shitsit ia ka paguar mimin e shitblerjes dhe nga ai e ka marr lopn, t ciln e ka sjell n shtpin e vet. PROV: Fakt i pakontestueshm dhe, sipas nevojs, dgjimi i palve ndrgjyqse. Pas nj jav lopa ka filluar t dobsohet, me gjith faktin se paditsi e ka ushqyer at me ushqim t mir, dhe ka filluar t paksoj sasin e qumshtit. Pr kt paditsi, m 30 janar, e ka ftuar mjekun veterinar, i cili e ka kontrolluar lopn dhe ka konstatuar se ajo lngon nga nj smundje e shkaktuar nga gjysma e vitit 2003. Paditsi e ka njoftuar pr kt shitsin dhe e ka ftuar ta marr lopn dhe t'ia kthej mimin e shtblerjes, por shitsi ka refuzuar ta bj kt. PROV: Si m sipr dhe dgjimi i mjekut veterinar dr. Ilir Ndrecaj, puntor i Stacionit t Veterinaris n Prishtin Pr arsyet e msiprme paditsi paraqet kt padi dhe i propozon gjykats t marr, A K T GJ Y K I M Kontrata e lidhur mes ndrgjyqsve m 20 janar 2004, konsiderohet e shkputur, kurse i padituri detyrohet tia paguaj paditsit shumn prej 750 , me kamat vjetore prej 15% , si dhe shpenzimet e procedurs brenda afatit prej 15 ditsh, me krcnim prmbarimi.
584
2. Prgjegjsia pr t metat juridike t prmbushjes Te kontrata me shprblim ekziston edhe prgjegjsia pre t metat juridike t prmbushjes. Kjo prgjigjsi ka t bj me detyrimin e njrs pal kontratuese q ta mbroj palen tjetr nga t drejtat dhe krkesat e personave t tret, me t cilat e drejta e saj t jet prjashtuar ose ngushtuar (neni 121 LMD). Nga kjo rregullativ rezulton se prgjegjsia pr t metat juridike t sendit (eviksioni) ekziston n rastet e shqetsimit t blersit nga persona t tret, pr shkak t pretendimit t tyre se kan t drejtn e pronsis mbi sendit ose sendi sht i ngarkuar me ndonj t drejt, si sht, p.sh., e drejta e servituds, e pengut, e hipoteks apo ndonj ngarkes tjet, e cila ka ekzistuar para se blersi ta blente at send. Krkesat e personave t tret m s shpesht shfaqeni me marrjen e posedimit t sendit. Q t ekzistoj prgjegjsia pr t metat juridike, duhet t plotsohen kto kushte: q e meta juridike t ket ekzistuar n momentin e lidhjes s kontrats, q blersi t mos ket ditur pr nj t met t till dhe shitsi t jet njoftuar me koh pr shqetsimin juridik nga ana e blersit. Belrsi i cili ka hyr n kontest me personin e tret, pa e njoftuar shitsin, dhe kontestin e humbet, mund ti referohet prgjegjsis s shitsit, prve nse shitsi provon se ai ka poseduar prova, n baz t t cilave do t ishte refuzuar krkespadia e personit t tret. N qoft se se shitsi nuk vepron sipas krkess s blersit dhe nuk i ofron mbrojtjen e krkuar, n rast t marrjes s sendit, kontrata shkputet sipas vet ligjit, ndrsa, n rast t kufizimit ose zvoglimit t s drejts s blersit, blersi mund ta shkput kontran ose t krkoj zvoglimin proporcional t mimit. Nse shitsi, brenda nj afati t arsyeshm nuk i mnjanon pretendimet e personave t tret, blersi mund ta shkput kontratn, kur pr at arsye nuk mund t realizohet qllimi i kontrats dhe t krkoj shprblimin e demit. Shprblimin e dmit nuk mund ta krkoj, nse n momentin e lidhjes s kontrat ka pasur dijeni pr mundsin q sendi t'i mirret ose e drejta t'i kufizohet ose zvoglohet, por n at rast ka t drejt t krkoj zvoglimin, prkatsisht kthimin e mimit (neni 510 LMD). Palt me kontrat mund ta kufizojn ose ta prjashtojn prgjegjsin pr t metat juridike t sendit, prvese kur shitsi ka ditur pr ekzistimin e mungesave t tilla ose e shfrytzon pozitn
585
monopolistike dhe, n rast t kontraktimit t nj klauzole t till, ajo nuk do t ket efekt juridik, prkatsisht do t jet nule. E drejta e blersit pr realizimin e t drejtave sipas bazs s t metave juridike t sendit parashkruahet brenda afatit prej nj viti, nga dita kur ai ka marr dijeni pr ekzistimin e s drejts s personit t tret, kurse n rast se pala e tret e ka filluar kontestin para skadimit t atij afati, kurse blersi e ka thirrur shitsin t ndrhyj n kontest, e drejta e blersit shuhet brenda afatit prej gjasht muajve, pasi aktgjykimi t marr formn e prer. Kundrshtimi i mosprmbushjes s kontrats Kontratat me shprblim sajojn detyrime t ndrsjella t palve kontratuese dhe q t dy kto pal jan debitor. Prandaj, sht rregull q, nse nuk sht kontratuar ndryshe, t dy palt t jen t detyruara q t t'i prbushin njkohsisht detyrimet e veta. Mirpo, n qoft se njra pal nuk e ka prmbushur detyrimin e saj dhe iu ka drejtuar gjykats me padi, me t ciln krkon q t detyrohet pala tjetr ta prmbush detyrimin kontratues, pala tjetr mund t paraqes prapsimin e mosprmbushjes. N raste t tilla gjykata do ti urdhroj asaj q ta prmbush detyrimin e vet ather kur edhe pala tjetr ta prmbush detyrimin e saj. Prapsimi i prmbushjes njkohsisht mund t paraqitet n kto kushte: t ekzisojn detyrimet e ndrsjella, prmbushja e t cilave duhet t jet e njkohshme; t ekzisoj krkesa e vlfshem juridike e pals s paditur, q krkesa e pals s paditur t jet borxhi kryesor dhe q asnjra nga palt nuk e ka prmbushur detyrimn e vet kontratues. Kundrshtimin pr mosprmbushjen e dtyrimit mund ta paraqes edhe pala e detyruar me kontrat pr ta prmbushuer e para detyrimin, n rast se pas lidhjes s kontrats rrethanat materiale t pals tjetr jan keqsuar deri n at mas saq nuk sht e sigurt q ajo mund ta prmbush detyrimin e vet ose ajo pasiguri rezulton nga arsye t tjera, ashtu q mund ta shtyj prmbushjen e detyrimit, prderisa pala tjetr nuk e prmbush detyrimin e saj apo nuk ofron garanci se do ta prmbush at (neni 123 p. 1dhe 2 t LMD) N qoft se pala tjetr, brenda afatit t arsyeshm, nuk ofron siguri, pala e par mund ta shkput kontratn. Kundrshtimi i mosprmbushjes s kontrats sht i natyrs materiale dhe devolutive.
586
Shkeputja e kontrats pr shkak t mosprmbushjes Te kontratat me detyrime t dyanshme, nj ndr t drejtat e pals kontratuese q ka prmbushur detyrimin sht e drejta e shkputjes s kontrats. Kushtet pr shkputjen e kontrats dallohen sipas asaj nse prmbushja brenda afatit t caktuar sht element thelbsor apo jo. Q t mund t shkputet kontrata pr shkak t mosprmbushjes s kontrats duhet t plotsohen kto kushte: t jet fjala pr kontrat me detyrime t dyanshme - me shprblim; kontrata t mos jet prmbushur dhe debitori t jet fajtor pr mosprmbushjen e kontrats. Kur prmbushja e detyrimit brenda afatit t caktuar paraqet element thelbsore t kontrats, ndrsa debitori nuk e prmbush detyrimin brenda ktij afat, kontrata shkputet sipas vet ligjit dhe pr kt nuk sht e nevojshme kurrfar deklarate e kreditorit. Afati i caktuar i prmbushjes sht element thelbsor kur shprehimisht sht thn se detyrimi ka pr tu prmbushur " n afatin e fiksuar", "m s largu deri" ose n ndonj mnyr tjetr nga e cila mund t kuprtohet qart afati brenda t cilit debitori sht i detyruar ta prmbush detyrimin (neni 125 p. 1 LMD). Kur prmbushja e detyrimit brenda afatit t caktuar nuk sht element i kontrats, kreditori sht i detyruar q debitorit t'i lr nj afat t arsyeshm plotsues pr prmbushjen e detyrimit, pas t cilit, nse nuk e prmbush detyrimin, lindin t njjtat pasoja sikurse edhe te kontrata tek e cila afati sht element thelbsor (126 i LMD). Pas skadimit t afatit, brenda t cilit kreditori nuk e ka prmbushur detyrimin e vet, kreditori nuk sht i detyruar t'i lr nj afat plotsues, por ta shkput kontratsn n rast se nga sjellja e debitorit del qart se ai nuk do ta prmbush detyrimin e vet brenda afatit t caktuar. Kreditori mund ta shkput kontratn edhe para skadimit t afatit t caktuar pr prmbushjen e detyrimit kontratues, kur del qart se debitori nuk dshiron ta pmbush detyrimin e vet. Kur konrata shkputet, konsiderohet sikur t mos ishte lidhur fare. Palt kontratuese lirohen nga detyrimet e veta, prvese nga detyrimi pr shprblimin eventual t dmit. Shkputja e kontrats ka efekt prapaveprues dhe secila pal mund t krkoj kthimin n gjendje t mparshme (restitutio in integrum), si ka qen ajo para lidhjes s kontrats dhe secila prej tyre sht e detyruar ta paguaj shprblimin pr dobin t ciln e ka fituar nga ajo q sht e detyruar ta kthej, prkatsisht nse sht fjala pr kthim t detyrimit n t holla, t paguaj kamatn nga dita kur kur sht br pagesa (132 LMD).
587
Shkputja ose ndryshimi i kontrats pr shkak t rrethanave t ndryshuara (klauzola rebus sic stantibus) Palt lidhin kontrat pr t arritur nj qllim t caktuar. Me rastin e lidhjes s kontrats, ato kan parasysh rrethanat prkatse, t cilat ekzistojn n momentin e lidhjes s kontrats dhe n t cilat detyrimet e veta mund t'i prmbushin pa ndonj vshtirsi t jashtzakonshme. Mirpo, n praktik ndodh q, pas lidhjes s kontrat, t lindin rrethana t cilat njrs pal ia vshtirsojn prmbushjen e detyrimeve n at mas saq qartazi kontrata m nuk i prgjigjet asaj q palt kontratuese kan pritur dhe, sipas mendimit t prgjithshm, do t jet e padrejt q nj kontrat e till t mbetet n fuqi ashtu si sht lidhur. Q t mund t shkputet ose t ndryshohet kontrata pr shkak t ndryshimit t rrethanave, duhet t prmbushen kot prezumime: q kontrata t jet me detyrime t dyanshme; q rrethanat t ken lindur pas lidhjes s kontrats; q rrethanat e shkaktuara njrs pal t'ia vshitrsojn prmbushjen e dretyrimeve ose pr shkak t tyre t mos mund t realizohet qllimi i kontrats; q t jet e qart sekontrtata e lidhur m nuk i prgjigjet asaj q palt kan pritur dhe, sipas mendimit t prgjithshm, do t ishte e padrejt t mbetet n fuqi, si e till, d.m.th. si ka qen e lidhur; q rrethanat t ken lindur pavarsisht nga vullneti i plve dhe pa fajin e pals s cils iu ka vshtirsuar prmbushja e detyrimeve kontratkuese dhe q prmbushja e detyrimit pr debitorin do t ishte nj barr e rnd. Pr shkak t rrethanave t ndryshuara, kontrata me prestime t prhershme, mund t shkputet me krkes t njrs pal kontratuese, por edhe mund t ndryshohet, nse pala tjetr ofron ose pranon q kushtet t ndryshohen, ashtu q t mundsohet prmbushja e saj. N qoft se gjykata merr vendim me t cilin e shkput kontratn, me krkes t pals tjetr, do t detyroj paln q ka krkuar shkpujten q pals tjetr t'ia caktoj pjesn e kompensimit t drejt t dmit, t cilin, pr at arsye, e ka psuar (neni 133 p.5 LMD). Kontrata nuk mund t shkputet dhe as t ndryshohet, nse pala s cils iu ka vshtirsuar prmbushja e detyrimit, menjher pasi t ket marr dijeni se jan shkaktuar rrethana t jahtzakonshme, nuk e njofton paln tjet pr qllimin e vet pr t krkuar shkputjen e kontrats. Nse kt nuk e bn sht prgjegjse pr shprblimin e dmit.
588
Gjykata, me rastin e vendosjes lidhur me shkputjen ose ndryshimin e kontrats, do t veproj n prputhje me parimet e qarkullimit t ndershm, rrezikun e jashtzakonshm te kontrata e llojit prkats dhe interesin e t dy palve kontratuese (neni 135 LMD). Palt me kontrat mund t prjashtojn t drejtn e krkess pr shkputjen ose ndryshimin e kontrats, prvese kur nj klauzol e till sht n kundrshtim me parimin e ndrgjegjshmris dhe t nderit. Pamundsia e prmbushjes N kuptim t LMD, kemi t bjm me pamundsi t prmbushjes kur te kontratat e dyanshme prmbushja e detyrimit t njrs pal sht br e pamundur pr shkak t rrethanave t shkaktuara pas lidhjes s kontrats, pr t cilat nuk sh prgjegjse asnjra pal. Kur pamundsia e prmbushjes nga njra pal sht shkaktuar si pasoj e rretanave, pr t cilat nuk sht prgjegjse as pala tjetr, ather shuhet edhe detyrimi i pals tjetr. N rast se pr shkak t rrethanave t shkaktuara, pr t cilat nuk sht prgjegjse asnjra nga palt, njrs pal iu ka br pjesrisht e pamundur prmbushja, pala tjetr mund ta shkput kontratn, nse prmbushja e pjesshme nuk u prgjigjet nevojave t saj; sidoqoft, kontrata mbetet n fuqi, meq pala tjetr ka t drejt t krkoj uljen proporcionale t detyrimit t vet (neni 137 LMD). Kur prmbushja e detyrimit te kontratat e dyanshme sht br e pamundur pr rrethanat pr t cilat sht fajtore pala tjetr, detyrimi i saj shuhet, ndrsa ajo mund ta mbaj t drejtn e vet ndaj pals tjetr, meq krkesa e saj zvoglohet pr aq sa ajo do t kishte mundur t kishte dobi nga lirimi prej detyrimit t saj. Nga kjo rezulton se qllimi i ksaj rregulle sht q detbitori, detyrimi i t cilit shuhet, t mos prfitoj nga situata e shkaktuar pr fajin e tij. Gjithashtu, ajo sht e detyruar q pals tjetr t'ia kaloj edhe t gjitha t drejtat, t cilat i ka ndaj personave t tret lidhur me objektin e detyrimit t saj. Dmtimi i pamas (laesio in ormis) Dmitimi i pamas ekziston n qoft se mes detyrimeve t palve, te kontratat e dyanshme, n kohn e lidhjes s kontrats, ka ekzistuar nj shprpjestim i qart dhe pala e dmtuar, n momentin e lidhjes s kontrats, nuk ka ditur dhe as nuk ka qen e detyruar t dinte vleftn e vrtet t prestimit t saj (neni 139 LMD).
589
Q t mund t ekzisoj dmitimi i pamas, duhet t plotsohen kto kushte: t jet fjala pr kontratat me detyrime t dyanshme; q mes detyrimeve t ndrsjella t palve kontratuese, n kohn e lidhjes s kontrats, t ket ekzistuar nj shprpjestim i qart; dhe q pala e dmtuar, n momentin e lidhjes s kontrats, t mos ket ditur dhe t mos ket qen e detyruar t dinte pr vleftn e vrtet t sendit ose shrbimit, i cili sht objekt i detyrimit t saj. Pasojat juridike te kontratat te t cilat ekziston dmtimi i pamas qndrojn n t drejtn e pals s dmtuar q t krkoj anulimin e kontrats, ngase nj kontrat e till sht relativisht e pavlefshme. E drejta pr anulimin e kontrats shuhet pas t ket kaluar nj vit nga dita e lidhjes s kontrats. Kontrata mund t mbetet n fuqi nse pala tjetr ofron plotsimin e prestimit t saj deri te vlera e vrtet e prestimit t pals s dmtuar. Nuk mund t krkohet anulimi i kontrats pr shkak t shprpjestimit t prestimit t detyrimeve t palve te kontrata e fatit, te shitja publike, si dhe n rast t dhnies s mimit m t madh pr shkak t prirjeve t veanta. Kontrata pr fajden Kontrat pr fajden sht ajo kontrat e dyanshem n baz t s cils njra pal, duke shfrytzuar gjendjen e mjer ose gjendjen e vshtir materile, pervojn e pamjaftueshme, mendjelehtsin a varsin e pals tjetr, kontrakton pr vete ose pr nj tjetr dobi pasurore e cila sht n shprpjestim t qart me at q pals tjetr i ka dhn ose ka br pr t ose q sht i detyruar t'i jap a t bj. Elementet thelbsore t ksaj kontrate, si sht parashikuar me LMD, jan: t jet e dyanshme detyruese; q prestimet e palve kontratuese, n momentin e lidhjes s kontrats, t jen n shprpjestim t qart; q njra pal kontrakuese ta ket shfytzuar pozitn e vshtir, n t ciln sht ndodhur pala tjetr (gjendja e mjer ose gjendja e vshtir materiale, pvoja e pamjaftueshme, mendjelehtsia ose vartsia), nga e cila ka rezultuar nj shprpjestim i qart mes prestimeve t ndrsjella t palve; q pala e cila ka shfrytzuar nj pozit t till t pals tjetr t ket pasur dijeni ose t ket qen e detyruar t dinte q pala tjetr ndodhet n nj situat t till. Kontrata pr fajden dmton interesin e individit dhe prandaj mund t thuhet se sht fjala pr nj kontrat relativisht t pavlefshme. Por,
590
kontrata pr fajden bn pjes edhe n radhn e kontratave t ndaluara dhe, sikurse tek ato, edhe ktu zbatohen rregullat e nulitetit absolut. Me gjith faktin se kontratat absolutisht nule nuk mund t kovalidohen, LMD prmban dispozitn sipas s cils, nse pala e dmtuar krkon q detyrimi i saj t zvoglohet n shum t drejta, gjykata do ta pranoj nj krkes t till, po qe se sht e mundur dhe ather kontrata, me ndryshime prkatse, do t mbetet n fuqi. I dmtuari krkesn pr zvoglimin e detyrimit mund tabj brenda afatit prej pes vjetsh, nga lidhja e kontrats (neni 141 p. 1 dhe 2 t LMD). Kushtet e prgjithshme (kushtet e prgjithshme t afarizmit) Kushtet e prgjithshm (formulare ) t kontrats jan nj prmbledhje klauzolash, t cilat jan formuluar paraprakisht me shkrim, t cilat, n form t till ose t ndryshuar, do t jen baz e t drejtave dhe detyrimeve t palve kontratuese me rastin e lidhjes s nj kontrat konkrete n t ardhmen. Ato jan t prmbajtura n kontratn formulare t shtypur m par nga njra pal kontratuese ose shpallen n mnyr t veant. Kushtet e tilla e obligojn paln tjetr, nse ka qen e njohur m to ose ka qen e detyruar t'i njoh me rastin e lidhjes s kontrats. N rast t mospajtimit t kushteve t prgjithshme dhe klauzolave t veanta, vlejn kto t fundit. Me qllim t mbrojtjes s pals m t dobt nga kushtet q i formulon m par pala me pozit m t volitshme ekonomike, ligji konsideron se jan nule ato klauzola t kushteve t pregjithshme t cilat jan n kundrshtim me qllimin e vet kontrats s lidhur ose me doket e mira afariste, edhe n rast se kushtet e prgjithshme t afarizmit kan qen t lejueshme nga organi kompetent. Gjykata mund t refuzoj zbatimin e ndonj dispozite t kushteve t prgjithshme, t cilat paln tjetr e privojn nga e drejta pr t paraqitur prapsime ose jan tepr t rrepta ndaj saj ( neni 143 LMD). Kalimi i kontrats Kalimi i kontrats sh nj ndr efektet e veanta q i karakterizon kontratat e dyanshme detyruese. Kalimi i kontrats ndodh n baz t marrveshjes mes njrs pal kontratuese - cedentit t kontrats dhe personit t tret - cesionarit, n baz t s cils, me plqimin e pals tjetr kontaktuese - cesuesit, kalojn t drejtat dhe detyrimet q prmban ajo kontrat te personi i tret - cesionari.
591
Me kalimin e kontrats nnkuptohet ardhja e personit t tret n marrdhnien e detyrimeve n pozitn e njrs pal kontratuese, meq t drejtat dhe detyrimet e prfshira n at kontrat kalojn te pala e tret dhe shuhen ato t ceduesit. Me an t kalimit t kontrats bhet ndrrimi i njrs nga palt kontratuese, e cila bhet edhe kreditor edhe debitor n t njjtn kontrat. Kalimin e kontrats duhet dalluar nga kalimi i krkess (kalimit), ngase me kalimin e kontrats mud t bhet ndrrimi i njrs apo pals tjetr kontratuese, sepse te kontratat e dyanshme detyruese, secila nga palt ka pozitn e debitorit dhe kreditorit dhe, n baz t marrveshjes s njrs pal kontratuese dhe me plqimin e pals tjetr, kalojn ta paln e tret t gjitha t drejtat dhe detyrimet, ndrsa te kalimi i krkess mund t ndodh vetm ndrrimi i kreditoritpor jo edhe edhe i debitorit dhe se te pala e tret - cesionari kalon vetm krkesa e cedentit dhe jo edhe detyrimet e tij. Kalimi i krkess mund t bhet jo vetm te kontratat e dyanshme detyruese, por te t gjitha llojet e kontratave. Q t mund t jet kalimi i kontrats i vlefshm, duhet t plotsohen kto kushte: kalimi i kontrats mund t ndodh vetm kur kemi t bjm me kontrat t dyanshme detyruese, e cila nuk sht ekzekutuar; q n marrveshjen e kalimit mes njrs pal kontratuese dhe personit t tret ta ket dhn m par plqimin pala tjetr kontratuese, njkohsisht kur sht lidhur marrveshja mes njrs pal kontratuese dhe pals s tret ose kt plqim ta ket dhn m von; plqimi i till mund t jepet me goj apo n formn e caktuar me ligj pr kontratn e kaluar dhe nse kontrata nuk sht lidhur nisur nga cilsit personale t pals kontratuese (intuitu personae). Kto kushte duhet t plotsohen n mnyr kumulative. Cedenti i prgjigjet personit t tret pr vlefshmrin juridike t kontrats s kaluar, por nuk i garanton q pala tjetr do ta prmbush detyrimin e vet q prmban kontrata e kaluar, prve nse shprehimisht ka marr prsipr nj detyrim t till. Mjetet e sigurimit t prmbushjes s krkess, t dhna nga ana e ceduesit, kalojn te pala e tret, ndrsa mjetet e dhna nga personat e tjer nuk kalojn me kalimin e kontrats, ngase ato mjete kan qen t lidhura me personalitetin e vet ceduesit. EFEKTET E PRGJITHSHME T KONTRATS
592
Efektet e prgjithshme t kontratave kan t bjn me krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhnieve detyrimore. Nga kontrata dalin t drejta dhe detyrime t palve kontratuese, pa marr parasysh nse e kan lidhur kontratn personalisht apo, n emr dhe pr llogari t tyre, e kan lidhur prfaqsuesit e tyre ligjor ose t aturorizuarit e tyre. Kjo do t thot se kontrata krijon t drejta dhe detyrime pr palt kontratuese (neni 148 p.1 t LMD). Kontratat detyrimore krijojn t drejta relative, t cilat kan efekt inter partes - ndaj palve kontratuese dhe, parimisht, nuk kan efekt ndaj personave t tret, sepse pr ta kontrata sht res inter alios acto. Mirpo, n t drejtn bashkkohore, nga rregulla e mparshme ekziston prjashtimi kur kontrata ka efekt juridik edhe ndaj personaveq nuk jan pjesmarrs n lidhjen e kontrats, por t drejtat dhe detyrimet q dalin nga kontrata jan t kalueshme nga nj person te personi tjetr. N raste t tilla ligji ka parashikuar se kontrata ka efekt juridik edhe pr suksesort juridik t palve kontratuese, prve nse sht kontratuar dika tjetr ose kur nga natyra e vet kontrats nuk del dika tjetr( neni 148 p. 2 t LMD). Efekti i kontrats mund t shtrihet edhe mbi suksesort singular, nse ndodh kalimi i nj kontrate t dyanshme detyruese, kalimi i krkess ose pranimi i borxhit me an t nj kontrate t njanshme. Kontrata n dobi t personit t tret Prjashtim nga rregulla se kontrata ka efekt juridik vetm ndaj palve kontratues bn edhe kontrata e lidhur n dobi t personit t tret. Kontrata n dobi t personit t tret sht marrveshje mes dy personave - palve kontratuese, sipas s cils njra pal, e cila quhet premtues (promitent), obligohet ndaj pals tjetr, q quhet stipulant, q t'ia prmbush nj prestim t caktuar pals s tret, e cila quhet shfrytzues ose beneficiar. Te kjo kontrat, pala q quhet stipulant ka pozitn e kreditorit, pala q quhet promitent ka pozitn e debitorit, ndrsa personi i tret, e cila quhet beneficiar, nuk merr pjes n lidhjen e kontrats, por ka pozitn e shfrytzuesit dhe nga kontrata nxjerr prfitime. Pr tu lidhur nj kontrat juridikisht e vlefshme n dobi t pals s tret, duhet t plotsohen kto kushte: kontrata t lidhet mes premtuesit (promitentit) dhe kontratuesit (stipulantit); nj kontrat e till t prmbaj klauzoln se kontrata lidhet n dobi t personit t tret; kontratuesi (stipulanti) t ket ndonj interes. Kto kushte duhen plotsuar n mnyr kumulative.
593
Sipas LMD, kur dikush kontrakton, n emr te vetin, krkesn n dobi t t tretit, i treti fiton t drjtn e vet t drejtprdrejt ndaj debitorit, nse nuk sht kontratuar dika tjetr ose nuk del nga rrethanat e kontrats (neni149 p.1 LMD). Nga kjo del se si kontratuesi, ashtu edhe personi i tret - beneficiari fiton t drejtn e drejtprdrejt q debitori promitenti t'ia prmbush prestimin t cilin ia ka premtuar n baz t kontrats s lidhur me stipulantin. Stipulanti mund ta revokoj ose ta ndryshoj dobin e kontratuar p t tretin - beneficiarin deri ather kur beneficiari nuk deklaron se pranon at q sht kontratuar n dobi t tij. Kontrata n dobi t personit t tret lidhet m s shpeshti me qllim q stipulanti t lirohet n at mnyr nga detyrimi i vet, t cilin e ka ndaj beneficiarit, ashtu q do ta udhzoj promitentin q t prmbush dika pr beneficiarin dhe jo pr t. Nse beneficiari refuzon dobin q sht kontratuar pr t ose stipulanti e revokon at, dobia i takon kontratuesit - stipulantit, ngase pushon t ekzistoj kontrata n dobi t presonit t tret dhe ajo do t ket efekt juridik mes palve kontratuese. SHKAKTIMI I DMIT Nocioni i dmit.- Dmi sh nj ndr burimet materiale t marrdhnieve t detyrimeve. Marrdhnia juridike lind ngase i sht shkaktuar dm tjetrit dhe ai duhet t'i shprblehet atij. Q t mund t bhet fjal pr shprblimin e dmit, sht e nevojshme q, s pari, t ekzistoj dmi, q t jet shkaktuar nj humbje n pasurin e dikujt ose, prgjithsisht, t jet cenuar ndonj e drejt e tij. Dmi sht njri nga kushtet themelore pr prgjegjsin juridike-civile. N bisedat e rndomta me fjaln dm nnkuptohet do humbje, pavarsisht nga natyra e saj. N kt kuprtim, thuhet se sht dm kur dikush smuret, kur lshon nj rast t mir etj. Me fjaln dm kuptohet do prjetim i ndonj t keqeje. Por, n kuptimin e ngusht juridik, me fjaln dm konsiderohet cenimi i vlerave juridikisht t mbrojtura. LMD, si dhe ligjet e dtyrimeve n shum shtete, nuk e prcakton saktisisht kuptimin e dmit, por jep orientime n baz t cilave mund t prcaktohet kuptimi i tij. N kuprimin juridik, dmi paraqet zvoglimin e pasuris s ndokujt (dmi i thjesht) dhe pengimin e shtimit t saj ( fitimi i humbur), si dhe shkaktimin e dhimbjeve fizike ose psikike ndaj tjetrit ose friks (dmi jomaterial) (neni 156/1).
594
Dmi mund t jet material (pasuror ) dhe jomaterial ose moral. a) Dmi material dhe llojet e tij.- Me dmin material kuptojm cenimin e vlerave pasurore t ndonj personi fizik apo juridik. Dmi material shkaktohet m s shpeshti me asgjsimin, dmtimin apo marrjen e sendit, brjen t pamundur ose vshtrsimin e shfrytzimit t sendit, pr mnjanimin e t cilave krkohen shpenzime. Kemi t bjm me dm material edhe n rast t shkaktimit t lndimeve trupore cenimi i integritetit fizik, humbja e aftsis pr pun, pr t cilin shkak mund t humbasin t ardhuarat mbi baz t puns, si dhe n rast t shkaktimit t vdekjes s ndonj personi. Dmi material mund t ndahet n dm real ose t thjesht (damnum emergens ) dhe fitim t humbur ( lucrum cesans). Dm material sht zvoglimi i pasuris ekzistuese t t dmtuarit. Kshtu ndodh kur ndokuj i dmtohet n trsi automjeti n aksident trafiku, kur dikush ia then dorn personit tjetr, kur dikush u ekspozohet shpenzimeve lidhur me fikjen e zjarrit t vn nga nj person tjetr. Fitimi i humbur ekziton n rast t pengimit t shitmit t pasuris s personit t dmtuar. Ftimi i humbur sht ai q, sipas rrjedhs s rregullt t gjrave ose rrethanave t veanta, me t drejt sht pritur t realizohet, por kjo sht penguar me veprimin ose lshimin e dmtuesit (neni 189 p. 3 t LMD). Kjo ndodh kur shoferit, i cili ushtron profesionin e taksistit, dmtuesi ia dmton automjetin, pr t cilin shkak ai, pr nj koh t caktuar, nuk mund ta ushtroj profesionin, apo kur, pr pasoj t lndimeve trupore, tek i dmtuari sht shkaktuar humbja e aftsis pr pun, pr t cilin shkak nuk mund t realizoj t ardhura nga marrdhnia e puns, t cilat do t'i kishte realizuar sikurt mos ndodhte ngjarja dmtuese. b) Dmi moral ose jomaterial.- Me dm jomaterial kuptojm cenimin e vlerave jopasurore, prkatsisht cenimin e vlerave personale t ndonj personi. Dmi jomaterial ekziston n rast t shkaktimit t dhimbjeve fizike, dhimbjeve shpirtrore, zvoglimit t aktivitetit jetsor, shmtimit, cenimit t prestigjit e t nderit, cenimit t lirive dhe t drejtave t personalitetit, shkaktimit t vdekjes s personit t afrm dhe shkaktimit t friks (neni 200 p. 1 t LMD). Bazat e prgjegjsis.- N t dretn pozitive t detyrimeve, n Kosov ekzistojn dy baza themelore t prgjegjsis dhe nj baz plotsuese pr shprblimin e dmit: prgjegjsia sipas fajit dhe
595
prgjegjsia objektive ose pa faj dhe baza plotsuese e prgjegjsis sipas parimit t drejtshmris. Prgjegjsia pr dmin sipas bazs s fajt.- Q t ekzisoj prgjegjsia pr shprblimin e dmit, duhet t plotsohen kto kushte: t ekzisoj dmi, q dmi t jet shkaktuar me veprim ose lshim t kundrligjshm t dmtuesit, q t ekzisoj faji i dmtuesit dhe t ekzisoj lidhja shkaksore mes veprimit dmtues dhe pasojave - dmit. Veprimi sht i kundrligjshm kur sht n kundrshitm me normn juridike, moralin shoqror, me t cilin cenohet ndonj e drejt subjektive e t dmtuarit. Megjithat, ekzisojn veprime t njeriut t cilat nuk jan t kundrligjshme, por dmtuesi sht prgjegjs pr shprblimin e dmit. Nj prgjegjsi e till ekziston: kur dmtuesi e shkakton dmin, duke ushtruar ndonj t drejt q i takon, por me rastin e shfrytzimit t saj nuk bn ti kaloj kufit e lejuar, kur shfrytzimi i s drejts do t shndrrohej n keqprdorim t s drejts; kur dmi shkaktohet me plqimin e t dmtuarit; kur dmi sht shkaktuar nga personi zyrtar gjat kryerjes s puns zyrtare, n kuadr t autorizimeve t veta; kur dmi shkaktohet n mbrojtje t nevojshme; kur dmi sht shkaktuar n gjendje t nevojshme ekstreme dhe n rastin kur dmi sht shkaktuar n vetndihm t lejuar. Faji ekzison kur dikush ka br dika q nuk sht dashur ta bj djhe q nuk do ta kishte br njeriu i arsyeshm ose kur ka lshuar ndonj veprim, t cilin nuk do ta kishte lshuar njeriu i arsyeshm. Sipas LMD, faji ekziston edhe kur dmtuesi e shkakton dmin me dashje ose nga pakudesia (neni158). Domethn, kjo dispozit njeh shkallt e fajsis - dashjen ose qllimin dhe pakujdesin. Qllimi ekziston kur dmtuesi ka qen i vetdijshm pr veprimet e veta dhe ka dashur t shkaktohet pasoja ose kur ka qen i vetdijshm q, pr shkak t veprimeve t tij, mund t shkaktohen pasoja dhe ka pranuar t ndodhin ato. Pakujdesia ekzison kur dmtuesi nuk ka vepruar me kujdesin e njeriut mesatarisht t kujdesshm (pakujdesia ekstreme) ose nuk ka vepruar me kujdesin e njeriut shum t kujdesshm (pakujdesia e rndomt). Lidhja kauzale (shkaksore).- Lidhja kauzale sht nj ndr kushtet e prgjithshme pr pgjegjsin pr dmin e shkaktuar. Lidhja kauzale sht lidhje mes ngjarjes pr t ciln pala sht pgjegjse dhe pasojave t saj, t cilat paraqesin dmin. Nj person prgjigjet pr dmin e shkaktuar vetm n rast se ekziston lidhja kauzale mes veprimeve t tij dhe pasojs s shkaktuar - dmit. Veprimi sht shkak i dmit, n qoft
596
se paraqet kusht t drejtprdrejt dhe t pandrprer dhe nse, sipas efetktit t tij t rregullt, sht shkaktuar dmi. Prgjegjsia pr tjetrin N t drejtn e detyrimore ekziston nj rregull e prgjithshme sipas s cils, dokush sht prgjejgs pr veprimet e veta dmtuese lidhur me shprblimin e dmit t shkaktuar ndaj personit tjetr. Sipas LMD, kush tjetrit i shkakton dm, ai sht i detyruar t'ia shprblej at (neni 154 par.1) Por, me qllim t siguris juridike t personit t dmtuar q t'i shprblehet dmi i shkaktuar, nga kjo rregull ligji ka parashikuar perjahtime, kur pr dmin e shkaktuar nuk prgjigjet shkaktuesi i dmit, por personi tjetr, si sht rasti me prgjegjsin e prindit, prkatsisht kujdestarit pr dmin e shkaktuar nga ana e fmijs s moshs jomadhore ose personit ndaj t cilit iu ka besuar kujdesi dhe mbikqyrja si dhe n rast t prgjegjsis s ndrmarrjes, prkatsisht t personit tjetr juridik pr dmin e shkatuar nga puntori i tij. Prgjegjsia e prindit pr dmin e shkaktuar nga fmija i mitur dhe prgjegjsia e kujestarit pr dmin e shkaktuar nga personi i privuar nga zotsia pr t vepruar. Prindrit jan prgjegjs pr dmin e shkaktuar nga fmija i tyre deri n moshn shtatvjeare, pavarsisht nga fajsia. Nga kjo prgjegjsi mund t lirohen vetm nse provojn se ekzistojn arsye pr prjashtimin e prgjegjsis sipas rregullave pr prgjegjsisn, pavarsisht nga faji. Pr veprimet dmtuese t fmijs mbi 7 vje, prindi dhe kujdestari prgjigjen sipas parimit t fajit t supozuar. Nga kjo prgjegji mund t lirohen kur provojn se kan br mbikqyrjen e nevojshme dhe se dmi sht shkaktuar pa fajin e tyre. Pr dmin e shkaktuar nga fmija i moshs mbi 7 vje, prve prindit, mund t prgjigjet edhe fmija, n rast se provohet se n momentin e shkaktimit t dmit, ai ka qen i aft pr t gjykuar, pr ta kuptuar rndsin e veprimeve t veta, ndrsa i mituri mbi 14 vjear konsiderohet se posedon aftsi pr t gjykuar dhe sht prgjegjs sipas bazs s fajsis, sukurse edhe personi i moshs madhore dhe ndaj personit t dmtuar ekzisoton prgjegjsia solidare e t miturit dhe prindrve.
597
Pr t ekzistuar prgjegjsia e prindrve pr dmin e shkaktuar nga fmijt e tyre, duhet t prbushen kto kushte: ekzistimi i dmit; dmi t jet shkaktuar nga fmija i mitur; n momentin e shkaktimit t dmit fmija i mitur t kt jetuar s bashku me prindin, prkatsist fmija t mos jet nn mbikqyrjen e nj personi tjetr. Prgjegjsia e ndrmarrjes dhe e personave t tjer juridik pr dmin q i shkaktohet personit tjetr nga puntort apo organet e tyre. Pr dmin t cilin ia shkakton personit t tret puntori n pun ose lidhur me punn, prgjigjet ndrmarrja, prkatsisht pundhnsi, n t ciln puntori ka punuar n momentin e shkaktimit t dmit, prve nse provon se puntori ka vepruar ashtu si sht dashur t veprohet. Por, nse puntori e ka shkaktuar dmin me dashje ose nga pakudesia ekstreme, i dmtuari mund t krkoj shprblimin e dmit drejtprdrejt edhe nga puntori. Kjo do t thot se, n kushte t caktuara, mund t jet prgjegsia solidare e ndrmarjes dhe puntorit pr shprblimin e dmit personit tjet ( neni 170 LMD). Sipas t njjtit parim, sukurse ndrmarrja, edhe personat e tjer juridik prgjigjen pr dmin t cilin organi i tyre ia shkakton personit t tret, duke ushtrurar funksionin e tyre ose lidhur me at funksion (neni 172 LMD). Pr t ekzistuar prgjegjsia e ndrmarrjes (pundhnsit) ose e pesonave t tjer juridik pr dmin t cilin e shkaktonjn puntort, prkatsisht organet e tyre n kushtet e prmendura m sipr duhet t plotsohen kto kushte: t jet shkaktuar dmi; dmi t jet shkatuar nga puntori n pun ose lidhur me punn, prkatsisht nga gjat ushtrimit t finksionit ose lidhur me funksionin dhe dmi t mos jet shkaktuar me dashje ose nga pakujdesia ekstreme. Prgjegjsia pr dmin e shkaktuar nga sendi ose veprimtaria e rrezikshme Prgjegjsia pr dmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme ose veprimtaria e rrezikshme sht nj ndr pregjegjsit civile sipas parimit t pgjegjsis objektive. Si sende t rrezikshme konsiderohen ato q, pr shkak t pozits s tyre, ndikimit, cilsive ose vet ekzistimit t sendit, si t till, prbjn rrezik t shtuar pr mjedisin. M s shpeshti
598
prgjegjsia objektive ka t bj me lmenj, n t cilt punohet me energji elektrike, lnd shprthyese, makina me avull ose me gaz, pajisje me energji nukleare, instalime pr kalimin e energjis elektrike. Si rrezik i shtuar konsiderohet edhe ndezja e zjarrit n hapsir t hapur, prhapja e ndotsve dhe ndotja e mjedisit. Dmi i shkaktuar lidhur me sendin e rrezikshm ose nga veprimtaria e rrezikshme konsiderohet se rrejedh nga ai send ose veprimtari, prvese kur provohet se ato nuk kan qen shkak i dmit( neni 173 LMD). Pr dmin e shkaktuar nga sendi i rrezikshm prgjigjet pronari, prkatsht shfrytzuesi i tij, ndrsa pr dmin e shkaktuar nga veprimtaria e rrezikshme prgjigjet personi q ushtron at veprimtari. Prezumimet pr shprblimin e dmit t shkaktuar nga sendi i rrezikshm apo veprimtaria e rrezikshme jan: q t jet shkaktuar dmi dhe t ekzistoj lidhja shkaksore mes dmit dhe prdorimit t sendit, prkatsisht ushtrimit t veprimtaris s rrezikshme q paraqet rrezik t shtuar pr mjedisin. Prgjegsia e pronarit t sendit t rrezikshm apo verpimtaris s rrezikshme pr shprbilimin e dmit prjashtohet nse dmi sht shkaktuar me ndikimin e forcs madhore, me veprimin e t dmtuarit apo me veprimet e personave t tret. PRGJEGJSIA N RAST FATKEQSIE T SHKATUAR ME AUTOMJET N LVIZJE Pr shprblimin e dmit t shkaktuar me automjetin n levizje ekzisotjn rregulla t veanta.Prgjegjsia pr dmin e shkatuar me automjetin n lvizje bazohet n fajsin e shfytzuesit t automjetit. N qoft se dmi sht shkaktuar pr fajin ekskluziv t njrit drejtues t automjetit, ai sht prgjegjs pr shprblimin e tr dmit t shkaktuar me automjetin n levizje. Por, n qoft se ekzison fajsia e dyanshme, seci drejtues i automjetit prgjigjet pr shprblimin e dmit n prpjestim me shkalln e fajsis pr tr dmin e shkaktuar. N rast t mungess s fajsis pr dmin e shkaktuar, drejtuesit e automjetit jan prgjegjs pr shprblimin e dmit n pjes t barabarta, nse arsyet e drejtshmris nuk krkojn dika tjetr. Pr dmin e shkaktuar ndaj personave t tret, drejtuesit e automjeteve jan prgjegjs solidar (neni 178 LMD). Prgjegjsia e prodhuesti t sendit me t meta
599
Produkti me t meta q vihet n qarkullim prbn rrezik t shtuar pr shkaktimin e dmit ndaj njerzve dhe sendeve. Pr kt arsye, me LMD ka rregulluar shtjen e prgjegjsis s prodhuesit t sendeve t tilla. Prodhuesi i cili e v n qarkullim sendin qe ka prodhuar, i cili, pr shkak t ndonj t mete pr t ciln ai nuk e ka ditur, paraqet rrezik pr dmtimin e njerzve dhe sendeve, sht prgjegjs pr shprblimin e dmit t shkaktuar si pasoj e asaj t mete. Prodhuesi prgjigjet edhe pr cilsit e rrezikshme t sendit, n qoft se nuk ka ndrmarr t gjith at q krkohet n mnyr q dmin, t cilin ka munduar ta parashikoj, ta pengoj me trheqjen e vrejtjes, me ambalazh t sigurt ose me masa t tjera prkatse (neni 179 LMD). Prodhuesi i sendit me t meta, pr dmin e shkaktuar, prgjigjet mbi baz t prgjegjsis objektive, sepse sendet me t meta jan sende t rrezikshme si pasoj e cilsive t tilla q kan. Q prodhuesi i sendit me t meta t mund t jet prgjegjs pr tia shprblyer dmin personit tjetr, duhet t plotshohen kto kushte: dmi t'i jet shkaktuar ndonj personi; dmi t jet shkaktuar si pasoj e t metave t sendit dhe sendi me t meta t jet vn n qarkullim. PRGJEGJSIA PR DMIN MATERIAL Qllimi i shprblimit t dmit sht rivendosja e gjendjes s mparshme t pasuris s t dmtuarit, domethn, ashtu si ka qen ajo para se t ndodhte ngjarja dmtuese. Ky qllim, sipas LMD, mund t arrihet n dy mnyra: n natyr dhe n t holla. N qoft se t dmtuarit iu ka marr ose dmtuar sendi, rikthimi i gjendjes s mparshme n natyr arrihet me kthimin e sendit, prkatsisht riparimin e sendit t dmtuar apo zvendsimin me nj send tjetr t t njjtit lloj dhe me vler t njjt. Mirpo, kjo form nuk sht e mundur gjithher dhe n kso rastesh ose kur gjykata konsideron se nuk sht e nevojshme q kt ta bej personi prgjegjs, ajo do t caktoj q t dmtuarit t'i paguhet shuma prkatse e t hollave, n emr t shprblimit t dmit. Ligji e lejon shprblimin e dmit n t holla edhe n rast se kt e krkon i dmtuari dhe kt e lejojn rrethanat e rastit konkret (neni 185). Shprblimi i dmit n t holla i bhet t dmtuarit edhe kur sendi i sht marr n mnyr t palejueshme atij dhe sht asgjsuar nga forca madhore. Shprblimi n form t rents
600
Kur dmi i sht shkaktuar personit fizik dhe ai ka t bj me vdekjen, lndimin trupor ose dmtimin e shndetit, shprblimi i dmit, sipas rregullit, bhet n form t rents s prjetshme ose rents n koh t caktuar. Kreditori mund t krkoj t'i jepet nj garaci pr pagesn e rents, prve nse ajo, sipas rrethanave t rastit, nuk do t ishte e arsyeshme. Renta n t holla paguhet pr do muaj parashikuarakisht, prve kur gjykata nuk vendos pr dika tjetr. Nse nuk i sigorohet nj garanci e till, i dmtuari ka t drejt t krkoj q, n vend t rents, t'i pagahet nj shum e prgjithshme, lartsia e s cils caktohet sipas shums s rents dhe kohzgjatjes s jets s debitorit, duke zbritur kamatat prkatse. Sprblimi i dmit n rast t vdekjes, lndimit trupor dhe dmtimit t shndetit N rast t vdekjes, lndimit trupor dhe dmtimit t shndetit t personit fizik shkaktohet dmi material n forma t ndryshme. LMD prmban disozitat, me t cilat sht rregulluar shprblimi i dmti. N rastet e lndimit trupor, dmtuesi sht i detyruar t'ia shprblej dmin t dmtuarit lidhur me mjekimin nga lndimet e marra dhe shpenzimet e tjera q kan t bjn me t, si dhe t ardhurat e humbura nga puna si pasoj e humbjes s aftsis s prkohshme a t prhershme pr pun dhe zvoglimit t ksaj aftsie. Nse i dmtuari, pr pasoj t paaftsis s prkohshme ose t prhershme pr pun, humb t ardhurat nga puna ose i shtohen nevojat n mnyr t prhershme ose i zvoglohen apo i zhduken mundsit e zhvillimit dhe t avancimit, dmtuesi sht i detyruar t'i paguaj t lnduarit rentn e caktuar n t holla, si shprblim t nj dmi t till (neni 195 LMD). N rast t vdekjes s personit, antart e familjes s tij kan t drejtn tu shprblehet dmi material: shpenzimet e varrimit; ushqimi i personave t cilt i vdekuri, sipas ligjit, ka qen i detyruar t'i ushqej. Shprblimi i dmit pr ushqimin e humbur paguhet n form t rents, shuma e s cils caktohet duke i pasur parasysh t gjitha rrethanat e rastit konkret, por e cila nuk mund t jet m e madhe se ajo t ciln i dmtuari do ta kishte fituar nga i vdekuri, sikur t kishte mbetur gjall. Shuma e rents s caktuar, pas ndryshimit t rrethanave, mund t rritet sipas me krkes t t dmtuarit apo t zvoglohet, prkatsisht t shuhet me krks t dmtuesit. E drejta e ushqimit t caktuar n form t rents pr shkak t vdekjes s personit t afrm, lndimit trupor ose shmtimit trupor nuk mund t'i kalohet nj personi tjetr, prve shumave
601
t arritura pr pages, t cilat jan caktuar me marrveshje me shkrim t palve ose me aktgjykim t forms s prer. Shprblimi i dmit material n rast t cenimit t nderit dhe prhapjes s fakteve t pavrteta Veprimet dmtuese, t cilat kan t bjn me cenimin e nderit, prhapjen ose kalimin e fakteve t pavrteta pr t kaluarn, dijen dhe aftsit e personit tjetr, pr t cilat dmtuesi ka pasur dijeni ose sht i detyruar t dij q jan t pavrteta, jan baz e veant e prgjegjsis pr shprblimin e dmit material, t cilin e pson i dmtuari. Me veprime t tilla t dmtuarit i cenohen vlerat jomateriale, me t cilat i shkaktohet dmi material. Me veprime t tilla t dmtuarit mund t'i rrezikohet seriozisht ekzistenca materiale. Kjo sht arsyeja pr t ciln dmtuesi detyrohet t'ia shprblej dmtin t dmtuarit, t cilin ky e ka psuar nga veprimet dmtuese (neni 198 LMD). Pr vlersimin e ekzistimit t cenimit t interesave materiale t t dmtuarit, si pasoj e cenimit t integritetit t tij, sht relevante q dmtuesi t prhap fakte t pavrteta pr t kaluarn e t dmtuarit, pr cilsit e tij personale, duke ditur se faktet e tilla jan t pavrteta, si dhe me prhapjen e tyre pa interes material t personit i cili prhap dhe para t cilit bhet prhapja, mund t'i rrezikohet ekzistenca materiale e t dmtuarit. Shprblimi i dmit jomaterial Prve dmit material dhe pavarsisht nga ekzistimi i tij, mund t shkaktohet edhe dmi jomaterial. Nj dm i till mund t shkaktohet me cenim t integritetit t njeriut, i cili ka t bj me shkaktimin e dhimbjeve fizike, dhimbjeve shpritrore, uljen e aktivitetit jetsor, shmtimin, me cenimin e prestigjit dhe nderit, lirive ose t drejtave t personalitetit, me shkaktimin e vdekjes s personit t afrm dhe shkatimin e friks. Qllimi i shprblimit t dmit sht q t rivendoset gjendja e mparshme e pasuris s t dmtuarit, ajo para se t shkaktohej dmi. Te dmi material, parimisht, kjo mund t realizohet n natyr. Pr dallim nga kjo, te shprblimi i dmit moral rivendosja e gjendjes s mparshme realizohet varsisht nga forma e dmit t till. N rast t cenimit t s drejts s personalitetit, kjo mund t arrihet me publikimin e aktgjykimit me shpenzime t dmtuesti ose me rervokimin e deklarats nga ana e dmtuesit, me t ciln sht shkaktuar dmi ose n nj mnyr tjetr, me t ciln arrihet qllimi i shprblimit t dmit (neni
602
199). N raste t tjera gjykata t dmtuarit ia cakton shprblimin e dretj n t holla, i cili ka karakter t satisfaksionit moral. Shprblimin ee drejt pr dhimbjet shpirtrore t prhetuara gjykata mund t'ia caktoj edhe personit i cili, me an t mashtrimit, shtrngimit ose t keqprdorimit t ndonj raporti, t nnshtrimit ose vartsis, sht shtrnguar t ket marrdhnie seksuale ose sht kryer ndonj vepr tjetr kundr dinjitetit t personalitetit dhe moralit t tij (neni 203 LMD). N rast t vdekjes s personit t afrm, t drejten e shprblimit t drejt n t holla e kan antart e familjes s ngusht (bashkshorti, fmijt dhe prindrit e t vdekurit), por kjo e drejt mund tiu prkas edhe vllzrve dhe motrave t t vdekuarit, n rast se mes tyre dhe t vdekurit ka ekzistuar bashksia e prhershme jetsore. Pr dhimbjet e psuara shpirtrore, gjykata mund t'iu cakotj shprblimin e drejt antarve t familjes s ngusht edhe n rast t invaliditetit t rnd t ndonj personi. Si kriter pr vrtetimin e mass s dmit meret parasysh shkalla e intensitetit t dhimbjeve fizike, firiks dhe kohzgjatja e tyre. PRGJEGJSIA E SHUM PERSONAVE PR SHPERBLIMIN E DMIT Pr shprblimin e dmti t shkaktuar me pjesmarrjen e shum personave me veprime t tyre t drejtprdrejta apo t trthorta si nxits, ndihms si dhe ata q ndihmojn q personat pregjegjs t mos zbulohen, t gjith kta jan prgjegjs n mnyr solidare. Ata t gjith konsiderohen pjesmarrs n shkaktimin e dmit, ngase q t gjith, n ndonj mnyr, kan pasur dor n shkaktimin e dmit. Prgjegjsia solidare pr shprblimin e dmit ekziston edhe kur dmin e kan shkaktuar dy a m shum persona ve e ve, pavarsisht nga njri- tjetri, n qoft se nuk mund t vrtetohet shkalla e kontributit t secilit prej tyre n shkaktimin e dmit. Prgjegjsia solidare pr shprblimin e dmit ekziston edhe kur sht e sigurt se dmin e kan shkaktuar dy ose m shum persona t caktuar, t cilt n ndonj mnyr jan t lidhur mes tyre, por nuk mund t vrtetohet cili nga ata e ka shkaktuar dmin (neni 206 LMD). Pas pagess s dmit nga njri prej borxhlinjve solidar, ky ka t drejt t krkoj pjest prkatse n procedurn e regresit, shuma e t cilave caktohet sipas shkalls s pjesmarrjes n shkaktimin e dmit, por, po qe se nuk mund t vrtetohet nj shkall e till e secilit pjesmars t shkaktimit t dmit, donjri duhet t paguaj pjes t
603
barabarta t shprblimit, prve nse arsyet e drejtsis nuk e lejojn kt. PASURIMI PA BAZ Pasurimi pa baz sh nj ndr burimet materiale t s drejts s detyrimeve. Pasurimi pa baz sht kalimi pa baz juridike i pasuris s nj personi, i cili quhet i varfruar, n pasurin e personit tjetr, i cili quhet i pasuruar. Pasurim i pabaz do t thot rritje e pasuris ose kursimi n pasurin e nj personi, duke u zvogluar pasurin e personit tjetr pa baz t vlefshme juridike. Kjo mund t shkaktohet me veprimet e t varfruarit (kur dikush dy her e paguan t njjtin borxh ose e paguan borxhin q nuk ekziston), me veprimet e t pasuruarit (kur ky shfrytzon materialin e huaj ndrtimor pr ndrtimin e objektit t vet) dhe pr shkak t forcs madhore (kur dikujt i rritet pasuria pr pasoj t ndikimit t prmbytjeve). Pr tu quajtur pasurim i pabaz (Conditio sine causa) duhet t plotsonen kto prezumime: rritja e pasuris s t pasuruarit; zvoglimi i pasuris s t varfruarit; mosekzistimi i bazs s vlefshme juridike; mnyra e lejueshme e kalimit t pasuris dhe lidhja kauzale. Lidhur me emrtimin e ktij institucion juridk n doktrinn juridike, n legjislatur dhe n praktikn e gjykatave ekziston nj laramani. LMD (neni 210) dhe praktika gjyqsore kt e njeh me emrin "fitimi i pabaz", por n shkencn juridike ekziston mendimi dominant se emrtimi "pasurim i pabaz" sht m i drejt. Sido q t jet, dispozita ligjore duhet t respektohet. Ekziston nj rregull e prgjithsme se kur dikush pasurohet pa baz juridike, lind detyrimi i kthimit, prkatsisht i shprblimit t vlers s saj n t holla t varfruarit (neni 210 p. 4 LMD). Me pasurimin e pabaz krijohet marrdhnia detyrimore mes personit t pasuruar dhe t varfruar, ashtu q personi i pasuruar sht i detyruar t'ia kthej personit t varfruar at q ka pranuar pa baz juridike. Ligji prmban rregulla pr kthimin e fitimit pa baz. Sipas ktyre rregullave, nuk mund t krkoj kthimin ai q e ka br pagsn duke ditur se nuk sht i detyruar ta bj at, prve n rast se e ka rezervuar t drejtn t krkoj kthimin ose pagesn e ka br pr t'iu shmangur dhuns. Nuk mund t krkohet as ajo q sht dhn ose sht br n emr t prmbushjes s ndonj detyrimi natyror, moral ose shoqror, si dhe t asaj q sht paguar n emr shprblimit t dmit, pr
604
shkak t lndimit trupor, dmitimit t shndetit ose vdekjes, nse pagesa iu ka br personit t ndrgjegjshm. N t gjitha format e pasurimit t pabaz ekzisoton detyrimi i t pasuruarit q, peve asaj q sht fitur pa baz, t'i kthej edhe frytet dhe kamatn, nga dita e paraqitjes s padis dhe kur fituesi sh i pandrgjegjshm, nga dita e fitimit pa baz. KRYERJA E PUNVE (NEGOTIORUM GESTIO) T HUAJA PA AUTORIZIM
Parim i prgjithshm sht q askush nuk bn t ndrhyj n punt e huaja. Nga ky parim ekziston prjashtimi n rastet kur dikujt i nevojitet ndihma e tjetrit. Ekziston edhe parimi moral pr ta ndihmuar njri-tjetrin jo vetm kur vrehet ekzistimi e nevojs, por edhe kur dikuj i kanoset rreziku t psoj humbje personale apo materiale, t ciln nuk mund ta pengoj vet, m s shpeshti pr shkak se pr kt as q ka dijeni. Pr kto arsye, e drejta e detyrimeve bn prjashtime nga rregulla se askush nuk bn t przihet n punt e huaja, duke lejuar kshtu kryerjen e punve t huaja pa autorizim. Kryerja e punve t huaja pa autorizim sht nj ndr burimet materiale t detyrimeve. Ky institucion juridk sht rregulluar me dispozitat e LMD (neni 220 - 228). Kryerja e punve t huaja pa autorizim ekziston kur dikush kryen pa autorizim pun fizike ose juridike t ngutshme, me qllim t mbrojtjes s pasuris nga dmi ose rritjes s pasuris s t zotit t puns. Pr t ekzistuar kryerja e punve t huaja pa autorizim, duhet t ekzisotjn kto prezumime: q kryersi i punve pa autorizim vrtet t ket ndrmarr kryerjen e punve t huaja; qpuna t jet e huaj; q puna t jet kryer me qllim t mbrojtjes s interest t huaj dhe q kryersi i puns t mos jet i autorizuar sipas ligjit, me kontrat apo n ndonj mnyr tjetr pr t'i kryet punt e huaja. N teorin juridike prmenden kto lloje t kryejes s punve t huaja pa autorizim: kryerja e domosdoshme e punve t huaja pa autorizim, kryerja e dobishme e punve t huaja pa autorizim (kur kryersi i punve t huaja ndrmerr veprime pr t evituar dmin, i cili i kanoset t zotit t puns ose pasuris s tij); kryerja e ndaluar e punve t huaja pa autorizim (kur kryersi i puns pa autorizim ndrmerr veprimin pr t zotin e puns prkundr ekzistimit t ndaless s t zotit t puns dhe kryerja jojuridike e punve t huaja pa autorizim (kur
605
kryersi i punve ndrmerr veprime me qllim t sigurimit t dobis materiale pr vete). N rast t kryerjes s punve pa autorizim, krijohet marrdhnnia e detyrimeve mes kryersit t punve pa autorizim dhe t zotiti kalojsit t pasuris. Detyrimet e kryersit t punve pa autorizim jan: ta njoftoj t zotin sa m par q sht e mundur, t vazhdoj punt e filluara deri sa nuk i merr prsipr vet i zoti, q punt e tilla t'i kryej me kujdesin e shtpiaktu t mir ose t ekonomistit t mir dhe, pas prfundimit t puns, t'i paraqes llogari dhe t'ia kaloj gjith at q ka siguruar me kryerjen e puns pa autorizim atij q i prket kjo pun. Kryersi i puns s huaj pa autorizim ka t drejt t krkoj nga i zoti i pasuris: q i zoti ta liroj nga t gjitha detyrimet t cilat, pr ta kryer punn e tij, i ka marr prsipr dhe detyrimet nga veprimet juridike, t cilat i ka lidhur n emr t tij; q t'ia paguaj t gjitha shpenzimet e nevojshme dhe t dobishme dhe t'ia shprblej dmin e psuar si dhe t'ia paguaj shprblimin pr punn e kryer. Kryersi i punve pa autorizim, i cili ka kryer pun t huaja prkundr ekzistimit t ndalimit t t zotit t puns, i cili ka pasur dijeni ose ka qen i detyruar ta dij, nuk ka t drejta q do ti takonin sipas rregullave t kryerjes s punve t huaja pa autorizim. Prkundrazi, ai sht i detyruar t'ia shprblej dmin eventuat t zotit t puns edhe ather kur dmi t jet shkaktuar pa fajin e tij, prve n rast se ndalesa pr kryerjen e punve t tilla iu ka br n kundrshtim me ligjin ose moralin, n t cilin rast vlejn rregullat e mparshme t kryerjes s puns s huaj pa autorizim. Kur dikush i kryen punt e huaja pa autorizim, me qllim q dobin pasurore t arritur ta ndal pr vete, edhe pse ka ditur se puna sht e huaja, jo vetm q nuk i gzon t drejtat sipas rregullave t kryerjes s punve t huaja pa autorizim, por sht i detyruar q t zotit t puns t'i paraqes llogari dhe t'ia dorzoj tr dobin e arritur dhe t'ia shprblej dmin e shkaktuar, prve n kur i zoti i puns m von e ka pranuar nj pun t till. SHPREHJA E NJANSHME E VULLNETIT Premtimi publik i dhurats
606
Premtimi pubulik i dhurats sht nj ndr burimet juridike materiale t s drejts s detyrimeve. Ky sht nj veprim juridik i njanshm, sipas t cilit premtuesi - nj person fizik a juridik, n baz t shprehjes s njanshme t vullnetit, t br publikisht nj numri t pacaktuar personash ose nj rrethi t caktuar personash, obligohet se do t'i bj nj dhurat atij personi q kryen nj pun, arrin ndonj sukses, gjendet n ndonj situat t caktuar, brenda afatit t caktuar. Ky institucion juridk sht i rregulluar me dispozitat e LMD neni 229 -233. Q premtimi publik i dhurats t mund t jet nj veprim juridikisht i vleshm, duhet t plotsohen kto prezumime: q nj person fizik apo juridik t ket premtuar dhuratn prkatse pr nj pun t kryer; q premtimi t jet br publikisht - nprmjet shtypit, radios, televizionit, konkursit apo n mnyra tjera prmes mjeteve publike t komunikimit; q premtimi t'i jet br nj numri t pacaktuar t personave ose nj rrethi t caktuar, si jan: rrethi i artistve, skulptorve, arhitektve etj. dhe q dhurata t jet caktuar n t holla ose sende tjera t caktuara. Premtimi publik i dhurats bhet m s shpeshti nprmjet konkursit, n t cilin caktohen kushtet e konkursit dhe dhurata. Kushtet e konkursit kan t bjn me t dhnat n baz t cilave bhet prshkrimi i punns, e cila duhet t kryhet, afati n t cilin puna duhet t kryhet, lloji dhe vlera e dhurats, e cila do t'i paguehet kryersit m t suksesshm, mnyra e prmbushjes s pagess si dhe qllimi q synohet t arrihet. Efektet juridike t premtimit publik t dhurats kan t bjn me detyrimin e premtuesti q t'i prmbush detyrimet lidhur me dhuratn e premtuar. Nj detyrim i till krijohet n momentin e deklarimit publikisht t vullnetit dhe duhet t'i prmbushet atij personi q e ka kryer i pari punn dhe ka qen m i sukseshsmi. N rast se m shum persona e kan kryer punn n t njjtn koh dhe njsoj kan qen t suksesshm, secilit prej tyr i takon pjesa e njjt e dhurats, nse sipas parimit t drejtshmris nuk krkohet ndonj ndarje tjetr. Me qllim t sigurimit n qarkullimin juridik dhe pr shkak t rdsis juridike t premtimit publik t dhurats, me ligj sht parashikuar se revokimi i nj premtimi t till mund t bhet n po at mnyr, n t ciln sht br premtimi. Revokimi mund t bhet deri brenda afatit t caktuar pr kryerjen e puns. Revokimi nuk ka efekt
607
juridik pas kryerjes s puns, pr t ciln sht premtuar dhurata. Pjesmarrsi i konkursit, i cili e ka kryer punn edhe pas revokimit t premtimit t dhurats publike, por nuk ka pasur dijeni dhe as nuk ka mundur t dij pr revokimin, ka t drejt t krkoj dhuratn e premtuar, ndrsa person q ka pasur shpenzime lidhur me kryerjen e puns s caktuar n shpalljen publike deri n momentin e revokimit t dhurats, ka t drejt t krkoj shprblimin, prve n rast se premtuesi provon se shpenzimet e bra kan qen t kota, ngase nuk do t kishin dhn rezultatin e pritur, t prcaktuar n premtimin publik t dhurats. N rast t premtimit publik t dhurats me konkurs, pr dhnien e dhurats vendos organizuesi i konkursit - nj ose m shum persona t cilt i cakton ai. Nse me kushtet e konkursit apo me dispozitat ligjore, t cilat vlejn pr konkursin e caktuar, jan parashikuar rregulla t caktuara sipas t cilave bhet dhnia e dhurats, vendimi pr dhnien e saj mund t anulohet n qoft se dhurata nuk sht dhn n pajtim me ato rregulla. Detyrimi i premtuesit shuhet n qoft se brenda afatit t caktuar askush nuk e njofton premtuesin e dhurats se ka kryer punn ose ka arritur sukses t caktuar n konkurs, kurse n rast se n konkurs nuk sht caktuar afati i kryerjes s puns, detyrimi shuhet pas kalimit t nj viti nga dita e shpalljes publike. LETRAT ME VLER Ligji i Marrdhnieve t Detyrimeve, n nenin 234, letrn me vler e ka prkufizuar si "dokument me shkrim, me t cilin dhnsi i tij detyrohet ta prmbush detyrimin e shnuar n at dokument t zotit (pronarit) tij ligjor. Veti themelore juridike e letrave me vler sht ajo se e drejta e shnuar n at dokument publik sht aq e lidhur me at dokument saq realizimi, disponimi dhe kalimi i asaj t drejte mund t bhet vetm s bashku me t. Letra pa t drejtn e shnuar n t sikurse edhe e drejta e shnaur jasht letrs me vler, nuk mund t trajtohen si letr me vler. Kush konsiderohet i zoti ligjor i letrs me vler sht nj ndr shtjet kryesore n lmin e s drejts se letrave me vler, sepse dhnsi i saj nuk detyrohet q detyrimin e shnuar n letr t'ia prmbush secilit person q e ka letrn, por vetm t zotit t saj ligjor. Se kush sht i zoti ligjor i letrs me vler, varet nga lloji i saj.
608
a) Elementet thelbsore t letrave me vler do letr me vler medoemos duhet t prmbaj kto elmete: 1) shenjn e llojit t letrs me vler; 2) firmn ose emrin dhe selin ose vendbanimin e dhnsit t letrs me vler; 3) firmn prkatsisht emrin ose emrin e personit n t cilin prkatsisht sipas urdhrit t t cilit sht letra me vler ose shenjn q letra me vler i prket prursit; 4) prshkrimin e sakt t detyrimit t dhnsit t letrs me vler, i cili del nga letra me vler; 5) vendin dhe datn e dhnies s letrs me vler, kurse tek ato t cilat emetohen n seri, edhe numrin e saj serik; 6) nnshkrimin e dhnsit t letrs me vler, prkatsisht faksimilin e nnshkrimit t dhnsit t letrs me vler, e cila emetohet n seri. Me ligj t veant pr ndonj lloj t letrave me vler mund t caktohen edhe elemente tjera thelbsore. Dokumenti q nuk prmban elementet e cekura m sipr nuk mund t konsiderohet letr me vler. Sipas kalojsit t s drejts q prmban letra me vler, letra me vler mund t jet sipas prursit, sipas emrit t shnuar n letrn me vler dhe sipas udhrit. Prandaj, letrat me vler ndahen n tri lloje: letrat sipas emrit, sipas urdhrit dhe sipas prursit. Letrat me vler sipas prursit jan ato t cilat prmbajn klauzoln "sipas prursit" ose fare nuk e prmbajn kt, por nga prmbajtja e tyre kuptohet se sht fjala pr letrn me vler sipas prursi. Si person i cili sht i autorizur t krkoj realizimin e krkess nga kjo letr sht personi i cili letrn e mban n dor - i zoti i saj. Letrat me vler sipas emrit jan ato n t cilat e drejta q prmbajn qto i takon personit emri i t cilit sht shnuar n to. Letrat me vler sipas urdhrit jan ato n t cilat e drejta q prmban letra i takon jo vetm atij personi emri i t cilt sht shnuar i pari n letr, por ajo mund tu kalohet edhe personave t tjer. Detyrimi nga letrat me vler, sipas ligjit, krijohet n momentin kur dhnsi i letrs me vler ia dorzon at shfrytzuesit t saj.
Realizimi i t s drejts Krkesa q prmban letra me vler sht e lidhur me vet letrn dhe i takon t zotit t saj ligjor. I zoti ligjor i letrs me vler sipas
609
prursit konsiderohet prursi i saj; i zoti i letrs me vler sipas emrit ose sipas urdhrit konsiderohet personi emri i t cilit sht shnuar n letr ose t cilit i ka kaluar letra. Prokuruesi i ndrgjegjshm i letrs me vler sipas prursit bhet i zoti i saj ligjor dhe fiton t drejtn e krkess me regjistrim edhe ather kur letra me vler ka dal nga dora e dhnsit t saj prkatsisht t zotit t saj t mparshm edhe pa vullnetin e tij. Kalimi i letrave me vler E drejta q prmban letra me vler sipas prursin kalohet me dorzimin e saj. E drejta q prmban letra me vler sipas emrit mund t kalohet te tjetri. Me ligj t veant mund t jet caktuar q kjo e drejt t kalohet edhe me indosament. E drejta q prmban letra me vler sipas urdhrit kalohet me an t indosamentit. Indosamenti sht mnyra e kalimit t s drejts q ormban letra me vler, ashtu q n letrn me vler shnohet emri i personit tek i cili kalohet e drejta q prmban letra (indosadarit ) dhe nnshkrimi i kaluesit (indosatit). Ky lloj indosamenti quhet indosament i plot. Indosamenti blanko ekziston kur prmban vetm nnshkrimin e indosantit. N rast t kalimit te prursi, n vend t emrit t indosatarit shnohet fjala "prursi". Letra me vler mund t kalohet ashtu si kalohet prokura, prkatshit si ndodh kalimi i pengut. Me kalimin e s drejts nga letra me vler kalojn t gjitha t drejtat nga i zoti i mparshm tek i zotin i ri. Indosatari i fundit e provon t drejtn e vet q prmban letra me vler sipas radhs s pandrprer t indosamentave. Ndalesa e kalimit t s drejts te letra me vlerr sipas urdhrit bhet me klauzoln "jo sipas urdhrit" ose me shnimin e nj klauzole t ngjashme. Pas ksaj ndalese, kalimi i letrs me vler mund t bhet me an t cesionit. Shuarja e detyrimit sht normale se detyrimi q prmban letra me vler shuhet me prmbushjen etij, domethn, ather kur dhnsi i letrs me vle ia prmbush t zotit ligjor t letrs me lr detyrimin q sht objekt i drejts q prmban letra me vler. Kjo mnyr e prmbushjes sht parashikuar me dispozitn e nenit 253 par. 1 t LMD. Krkesa q prmban letra me vler shuhet edhe me an t fuzionimit, prkatsisht
610
kur krkesa i takon dhnsit t letrs me vler, nse me ligj t veant nuk sht caktuar ndryshe. Dhnsi i ndrgjegjshm i letrs me vler sipas prursit lirohet nga detyrimi me prmbushjen e detyrimit sipas prursit edhe ather kur prursi nuk sht i zoti ligjor i letrs me vler. Mirpo, n qoft se dhnsi i letrs me vler sipa prursit ka pasur dijeni ose ka qen i detyruar t dij se prursi nuk sht i zoti ligjor i letrs me vler as nuk sht autorizuar nga i zoti ligjor i letrs me vler, sht i detyruar t refuzoj prmbushjen, n t kundrtn, do t jet prgjegjs pr shprblimin e dmit. Dhnsi i letrs me vler sht i detyruar ta refuzoj prmbushjen e detyrimit edhe n rast se at ia ka ndaluar organi kompetent shtetror ose kur ka ditur ose ka qen i detyruar t dij se ka filluar procedura pr amortizimin ose anulimin e letrs me vler. Prapsimet kundr krkesave pr prmbushjen e detyrimeve q prmban letra me vler Prapsimet kundr krkesave pr prmbushjen e detyrimeve q prmban letra me vler jan parashikuar me dispozitn e nenit 256 par. 1, 2, 3 dhe 4 t LMD. Kundr krkes s t zotit t letrs me vler, dhnsi i letrs mund t paraqes prapsime, t cilat kan t bjn me dhnien e vet letrs, si sht falsifikimi; prapsime q dalin nga prmbajtja e letrs, si jan, afatet ose kushtet dhe prapsime ndaj vet t zotit t letrs, si jan kompensimi, t metat e procedurs s parashikuar me ligj pr fitimin e letrs me vler dhe mungesa e autorizimit. N qoft se letra me vler gjendet ende n duart e t zotit t par (t drejtprdrejt), ather dhnsi i letrs me vler, kundr krkess s tij, mund t'i paraqes t gjitha prapsimet nga kontrata themelore. N qoft se letra me vler gjendet n duart e personit tek i cili i zoti i par i letrs me vler e ka kaluar t drejtn q prmban letra me vler, ather dhnsi mund ti paraqes kundr krkess s tij vetm ato prapsime, t cilat dalin nga vet letra me vler, por jo edhe ato prapsime t cilat dalin nga kontrata themelore. Nga kjo rregull bn prjashtim rasti kur i zoti i letrs me vler sht marr vesh me t zotin e mparshm q ky t'ia kaloj t drejtn q prmban letra me vler, me qllim t shmangies s prapsimit, t cilin do t'ia bnte dhnsi i letrs t zotit t par sipas kontrats themelore. N at rast, dhnsi do t mund t'i paraqitte t gjitha ato prapsime ndaj krkess s t zotit t dyt t letrs me vler q do ti kishte paraqitur edhe ndaj t zotit t par, q kan t bjn me kontratn themelore.
611
Letrat dhe shenjat e legjitimimit Nga letrat me vler duhen dalluar letrat dhe shenjat e legjitimimit, t cilat nuk jan letra me vler. Sipas s drejts s detyrimeve, si letra t legjitimimit konsiderohen biletat e hekurudhs, biletat e teatrit dhe biletat e tjera hyrse, triskat dhe dokumentet e ngjashme, t cilat prmbajn nj detyrim t caktuar t dhnsit t tyre, n t cilat nuk sht shnuar kreditori. Dhnsi i letrs legjitimuese detyrohet ta prmbush detyrimin e shnuar n letr ndaj poseduesit t saj. Si person i autorizuar qi mund t krkoj prmbushjen e detyrimit konsiderohet prursi i letrs me vler. N qoft se nga letrat e tilla nuk mund t kuptohet nse sht fjala pr letrn sipas prursit, sipas emrit apo sipas urdhrit, prkatsisht nse mund t kalohet e drejta e prmbajtur n to, ather lidhur me to do t zbatohen prshtatshmrisht dispozitat prkatse q kan t bjn me letrat me vler (neni 257 LMD). Shenjat e legjitimimit gjithashtu nuk jan letra me vler. Si shenja t legjitimimit konsiderohen shenjat e garderobs dhe shenja t ngjajshm, t cilat prbhen nga copa letre, metali ose materiali tjetr, n t cilat zakonisht sht shtypur ndonj numr ose sht shnuar numri i sendeve t dorzuara, t cilat rndom nuk prmbajn dika t caktuar pr detyrimin e dhnsit t tyre dhe shrbejn vetm pr t treguar se kush sht kreditori n marrdhnien e detyrimit me rastin e krijimit t s cils jan dhn. Dhnsi i shenjave t legjitimimit lirohet nga detyrimi, kur prursit ia prmbush me mirbesim detyrimin, por pr prursin nuk vlen supozimi se ai sht kreditori i vrtet ose q ai sht i autorizuar t krkoj prmbushjen dhe, n rast kontesti, sht i detyruar t provoj cilsin e vet t kreditorit. Kreditori mund t krkoj prmbushjen e detyrimit, edhe po ta ket humbur shenjn e legjitimimit. N pikpamje t shtjeve t tjera, n do rast t veant duhet respektuar vullneti i prbashkt i dhnsit dhe marrsit t shenjs dhe ajo q sht e rndomt.
EFEKTET E DETYRIMEVE
612
Rregullate e pregjithshme 1.Prmbushja e detyrimit dhe pasojat e mosprmbushjes Efektet themelore t detyrimit, pa marr parasysh bazn e krijimit t tij, jan q debitori ta prmbush at ashtu si sht prcaktuar, kurse autorizimet e kreditorit jan q t krkoj nga debitori ta prmbush detyrimin. Debitori sht i detyruar ta prmbush detyrimin e vet sipas prmbajtjes s detyrimit n vendin, kohn dhe mnyrn e parashikuar pr prmbushjen e tij. Te detyrimet kontratuese n rast se nuk sht caktuar afati i prmbushjes s detyrimit, kurse qllimi i veprimit, natyra e detyrimit dhe rrethanat tjera nuk krkojn nj afat t caktuar t prmbushjes, kreditori mund t krkoj prmbushjen menjher. N rast se nuk sht caktuar vendi i prmbushjes s detyrimit, kur detyrimi ka t bjn me dorzimin e sendit t paluajtshm, prmbushja e dtyrimit t till bhet n vendin ku gjendet paluajtshmria, kur ka t bjn me sendin e luajtshm, n vendin ku gjendet selia, prkatsisht vendbanimi i debitorit, ndrsa n rast se detyrimi duhet t prmbushet n t holla, vendi i prmbushjes sht n selin, vedbanimin prkatsisht vendqndrimin e kreditorit. N rast se debitori nuk e prmbush fare detyrimin e vet, nuk e prmbush me rregull ose e prmbush me vones, kreditori mund t krkoj prmbushjen e detyrimit dhe shprblimin e dmit, t cilin e pson pr at shkak. Q kreditori t mund t krkoj shprblimin e dmti pr shkak t mosprmbushjes ose prmbushjes jo t rregullt duhet t plotsohen kto kushte: 1) q debitori t mos e ket prmbushur fare detyrimin e vet ose ta ket prmbushur me vones at; 2) q t mos ekzistoj ndonj baz e parashikuar me ligj pr lirimin e debitorit nga prgjegjsia; 3) q kreditori vrtet t ket psuar dmin; 4) q t ekzistoj lidhja kauzale mes dmit dhe mosprmbushjes s detyrimit, prkatsht voness s debitorit n prmbushjen e detyrimit dhe 5) q kreditori t provoj ekzistimin e dmit, llojin dhe masn e tij si dhe lidhjen kauzale. Supozohet se debitori sht fajtor pr mosprmbushjen e detyrimt ose prmbushjen e parregullt t tij. Mirpo, ai mund t lirohet nga prgjegjsia pr shprblimin e dmti t shkaktuar nga mosprbushja ose prmbushja e parregullt, n rast se provon se mosprmbushja e detyrimit ose vonesa n prbushjen e detyrimt kan ardhur pa fajin e tij, pr shkak t ndikimit t forcs madhore, pr shkak t rrethanave t shkatuara pas lidhjes s kontrats, t cilat nuk ka mundur t'i parandaloj,
613
ti mnjanoj ose tu shmanget pr fajin e kreditorit ose t personit t tret. N rast t mosprmbushjes ose prmbushjes me vones t detyrimit nga ana e debitorit, kreditori ka t drejtn e shprblimit t dmit real dhe t fitimit t humbur, t ciln debitori n kohn e lidhjes s kontrats ka qen i detyruar ta parashikoj si pasoj t mundshme t cenimit t kontrats, duke i pasur parasysh faktet t cilat ather i ka ditur ose ka qen i detyrur t'i dinte. N rast se debitori ka vepruar me mashtrim, me qllim, me pakujdesi ekstreme, kreditori ka t drejtn e shprblimit t plot t dmit, pa marr parasysh q debitori nuk ka ditur pr rrethanat e veanta, si pasoj e t cilave sht shkaktuar dmi. Pr t gjitha shtjet q nuk jan rregulluar me dispozitat t cilat kan t bjn me shprblimin e dmti t shkaktuar pr pasoj t cenimit t detyrimeve kontratuese, vlejn rregullat e prgjithshme pr shprblimin e dmit jokontraktor. Kushti penal (ndshkimi kontraktor) Kushtin penal LMD e njeh si ndshkim kontraktor. Ky sht nj mjet i sigurimit personal lidhur me prmbushjen e kontrats. Ky paraqet nj marrveshje me t cilin debitori detyrohet t'i paguaj kreditorit nj shum t caktuar t hollash ose t'ia shprblej ndonj dobi tjetr materiale, n rast t mosprmbushjes ose mosprmbushjes s rregullt t kontrats (neni 270 p. 1). N qoft se nga kontrata nuk del dika tjetr, ekziston supozimi se ndshkimi sht kontratuar pr rastin kur debitori e ka prmbushur detyrimin me vones. Kushti penal ose ndshkimi kontraktor n doktrinn juridike sht i njohur me emrin "stipulatio poenae", ndshkimi konvencional etj. Ai ka kuptim t dyfisht: si shum e caktuar m par e dmit t supozuar, e cila ka pr t'iu paguar kreditorit n rast t mosprmbushjes ose prmbushjes me vones t kontrats dhe si ndshkim kontraktor, ngase shuma e caktuar m par, fakti se sht kontratuar dhe kontrata nuk sht prmbushur fare ose nuk sht prmbushur me rregull, ka pr tu paguar pavarsisht se kreditori nuk ka psuar kurrfar dmi. Masa e ndshkimit kontraktor mund t caktohet n nj shum fikse (psh. 1.000 ), me prqindje nga vlera e prgjithshme e detyrimit kryesor (0,5% nga vlera e detyrimit kryesor pr do dit vonese) ose n ndonj mnyr tjetr. Marrveshja e kushtit penal mund t kontraktohet n form t parashikuar pr kontratn kryesore me prmbushjen e s cils ka t bj,
614
si pjes prbrse e saj n form t nj klauzole ose n form t marrveshjes s veant, por n do rast ka karakter aksesor dhe e pson rrjedhimet e kontrats kryesore. Kur ndshkimi kontraktor sh kontratuar n rast t mosprmbushjes s kontrats, kreditori mund t krkoj ose prbushjen e kontrats, ose pagesn e ndshkimit kontratues, ndrsa kur sht kontratuar pr rastin e mosprmbushjes s rregullt, kreditori mund t krkoj prmbushjen e kontrats dhe pagesn e ndshkimit kontratues. Nse kreditori ka pranuar prbushjen e kontrats, sht i detyruar q ta njoftoj debitorin pa vones se e rezervon edhe t drejtn e pagess s shums s ndshkimit kontratues, prndryshe nuk do t mund ta krkonte pagsn e asaj shume. N qoft se shuma e kushtit penal sht kontratuar me nj shum teper t lart, me krkes t debitorit, gjykata do ta ul at. Kreditori ka t drejt t krkoj ndshkimin kontratues edhe n qoft se tejkalon shumn e dmit t shkaktuar, por nuk ka t drejt t kumuloj (bashkoj) t dy kto krkesa, prve kur dmi sht m i lat sesa shuma e ndshkimit kontratues, n t cilin rast ka t drejt t krkoj dallimin deri te shprblimi i plot i dmit. Kamatvonesa N teorin juridike kamata konsiderohet si mim, t cilin dikush e paguan pr prdorimin e t hollave t huaja ose senddeve t tjera t zvendsueshme, qoft ato sende t'i jen ln atij n dispozicion me kontrat, qoft t'i ket shfrytzuar pa kontrat. Kur flitet pr kamatvonesn, mendohet pr mimin e prdorimit t t hollave ose t sendit, por edhe pr shprblimin e dmit real ose t supozuar, t cilin krediotori e pson pr shkak se sht privuar nga mundsia e prdorimit t t hollave ose t sendit pr pasoj t voness s debitorit. LMD prmban dispozita q rregullojn shtjen e kamatvoness si n rastin kur pr shkak t voness kreditori ka psuar dm, ashtu edhe n rastin kur nuk e ka psur at. Debitori q vonohet n prmbushjen e detyrimit n t holla sht i detyruar t paguaj, prve kryegjs, edhe kamatn (neni 277 par. 1). Lidhur me normn e kamats tani, prve pr kamatn e kontratuar, nuk ekzistojn dispozita ligjore, por, sipas praktiks s gjykatave n Kosov, n munges t
615
kamatvoness s kontratuar, kamatvonesa paguhet sipas norms s kamats t ciln banka e paguan n vendin e prbmushjes s detyrimit mbi kredit investuese. Ndshkimi kontratues, prkatsisht kushti penal nuk mund t kontratohet te detyrimet n t holla. Kreditori ka t drejtn e kamatvoness pa marr parasysh nse ka psuar ndonj dm pr shkak t voness s debitorit, por nse ka psuar dm q sht m i lart sesa shuma q do ta marr n emr t kamatvoness, ai ka t drejt t krkoj dallimin deri te shprblimi i trsishm i dmit. Mbi kamatn e arritur e t papaguar kontratore ose mbi kamatvones nuk rrjedh kamatvonesa. Kjo do t thot se nuk sht e lejuar llogaritja e kamats mbi kamat. Ajo mund t llogaritet nga dita e paraqitjes s krkess n gjykat pr pagimin e saj. Kundrshtimi i veprimeve juridike t debitorit (Padia pauliana actio pauliana) Kundrshitmi i veprimeve juridike t debitorit sht nj institucion juridk, me an t t cilit kreditori, me qllim t prmbushjes s krkess s vet, kundrshton veprimin juridik t debitorit, me t cilin e zvoglon pasurin e tij n dobi t pasuris s personave t tret, duke synuar ti bishtroj prmbushjes s detyrimit ndaj kreditorit. N t drejtn e detyrimeve ky institut sht rregulluar me dispozitat e neneve 280-285 t LMD. Kundrshtimin e veprimeve juridike t debitorit kreditori mund ta ndrmarr pasi m par nuk ka mundur ta realizoj krkesn e arritur pr pages as me an t dhuns nprmjet t gjykats. Kt kreditori e bn me paraqitje t padis, e cila quhet padia pauliana (actio pauliana) ose me kundrshtim kundr personit t tret, t cilit debitori ia ka kaluar pasurin e tij dhe ky m s shpeshti sht bashkkontratuesi i tij ose i personave t tjer, t cilt n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort nxjerrin ndonj prfitim pasuror. Si veprim juridik kuptohet edhe disponimi tjetr i debitorit, q ka t bj me lshimin e realizimit t ndonj t drejte, pr t cilin shkak zvoglohet ose nuk rritet pasuria e tij. Objekt kundrshitmi mund t jen veprimi juridik, me t cilin kalohet e drejta e pronsis s sendit apo ndonj e drejte tjetr reale, marrja e borxhit, falja e borxhit, heqja dor nga e drejta e trashgimis etj. Q t mundur t paraqitet padia pauliana duhet t plotsohen kto
616
prezumime: 1) q kreditori t jet i dmtuar me veprimin juridik t debitorit; 2) q debitori t ket pasur pr qllim ta dmtoj kreditorin; 3) q personi i tret t ket pasur dijeni pr keqbesimin e debitorit q dshiron ta dmtoj kreditorin, por dijenia e personave t tret pr keqbesimin e debitorit, pr synimin e tij pr ta dmtuar kreditorin nuk duhet t provohet kur debitori pasurin e vet ia tjetrson personave t afrm ose pasurin e tjetrson pa shprblim. Nuk mund t kundrshtohen pr shkak t dmtimit t kreditorit dhuratat e rndomta, t bra n raste solemne, dhuratat shprblyese, si dhe dhuratat e bra n shenj mirnjohjeje, n prpjestim me mundsit materiale t debitorit. I padituri mund t'i shmanget kundrshtimit, n qoft se e prmbush detyrimin e debitorit. N qoft se gjykata e pranon krkespadin, veprimi juridik e humb efektin juridik vetm ndaj paditsit dhe vetm pr aq sa sht e mjaftueshme pr prmbushjen e krkess s tij. Kjo do t thot se i padituri sht i detyruar tia kthej pasuris s debitorit at q ka marr sipas bazs s veprimit t kundrshtuar n masn q sht e nevojshme t prmbushet krkesa e kreditorit. E drejta e paraqitjes s padis parashkruhet brenda afatit njvjear, kur veprimet e tij jan me keqbesim, dolozive dhe familjare, ndrsa brenda afatit trevjear n rastet kur disponimi i pasuris sht realizuar pa shrbimet t cilat i bn debitori ndaj pasuris s vet. Afati llogaritet nga dita e ndrmarrjes s veprimit juridik. E drejta e ndorsis (jus retentions) E drejta e ndorsis ose e retencionit sht e drejt e kreditorit q ta ndormbaj sendin e debitorit, i cili gjendet n duart e tij, prderisa nuk i paguhet krkesa e arritur. Kreditori nj t drejt t till mund t shrytzoj edhe kur debitori bhet insolvent pr t paguar borxhin edhe ather kur e drejta e tij nuk ka arritur pr pages. E drejta e ndorsis mund t realizohet n kto kushte: e drejta e ndorsis mund t realizohet vetm lidhur me krkesat e arritura pr pages; mund t relizohet mbi sende t caktuara t debitorit, prve mbi ato q prjashtohen meligj; kjo e drejt realizohet n baz t krkess n t holla dhe q sendi t gjendet n posedim t kreditorit. E drejta e ndorsis prjashtohet n kto raste: 1) kur posedimi i sendit i sht marr debitorit pa vullnetin e tij; 2) kur debitori ia ka dhn kreditorit sendin pr ruajtje dhe kur sht fjala pr prokurn,
617
letrnjoftimin, korrespodencn dhe sende t ngjajshme, si dhe pr sende q nuk mund t'i ekspozohen shitjes publike. Kreditori sht i detyruar ta kthej sendin sapo t'i paguhet krkesa ose t'i jepet garancia prkatse se do t'i bhet pagesa e krkess. Kreditori ka t drejt q, nga sendi i debitorit t cilin e ka ndalur, t qrktoj krkesn nga vlefta e sendit njsoj sikurse edhe kreditori pengmarrs, por sht i detyruar q, para se t filloj realizimin e arktimit, pr qllimin e vet ta njoftoj me koh debitorin. T drejtat e kreditorit n disa raste t veanta M dispozitat e nenit 290-292, LMD ia mundson kreditorit q, n disa rste t veanta, shum m leht dhe m shpejt t'i realizoj dhe t'i mbroj t drejtat e tij. N vend q t drejtat e tij t'i realizoj n procedur kontestimre dhe prmbaruese: t paraqet padi, gjykata t marr vendim t forms s prer, me t ciln e detyron debitorin t'ia prmbush nj detyrim kreditorit, t kaloj pa sukses afati i paricionit pr prmbushjen vullnetare t detyrimit dhe n fund t krkohet realizimi i krkess n procedurn prmbaruese - me kto dispozita sht parashikuar q varsisht nga lloji i detyrimit, kreditori t ndrmarr veprime, me t cilat do ti realizonte ato t drejta. Kur detyrimi i debitorit ka t bj me dhnie t sendit t caktuar, sipas llojit, ndrsa debitori bie n vones, kreditori, pasi q m par ta ket njoftuar debitorin, mundet q, sipas zgjedhjes s vet, ta blej sendin e llojit t njjt dhe t krkoj nga debitori shprblimin e mimit dhe shprblimin e dmit ose t krkoj sendet q debitori i ka borxh dhe shrblimin e dmit. Kur detyrimi ka t bj me ndonj brje dhe debitori at detyrim nuk e prmbush me koh, kreditori, pasi m par ta njoftoj debitorin, mundet vet, me shpenzime t debitorit, ta kryej punn t ciln sht dashur ta bnte debitori, t krkoj nga debitori shprblimin e dmit pr shkak t voness dhe shprblimin e dmit tjetr, t cilin do ta kishte psuar pr shkakt t mnyrs s ktill t prmbushjes. Kur detyrimi i debitorit ka t bj me mosbrje, kreditori ka t drejtn e shprblimit t dmit pr vet faktin q debitori ka vepruar n kundrshtim me detyrimin e vet. N qoft se dika sht ndrtuar n kundrshtim me detyrimin, kreditori mund t krkoj q ajo t mnjanohet me shpenzime t debitorit dhe debitori t'ia shprblej dminn t cilin e ka psuar lidhur me ndrtimin dhe mnjanimin e objektit ndrtimor, por nse gjykata gjen se interesi i kreditorit dhe
618
interesi shoqror krkon q ajo q sht ndrtuar mos t rrnohet, debitori mund t detyrohet q kreditorit t'ia shprblej dmin n t holla.
SHUARJA E DETYRIMEVE Qllimi i fundit i krijimit t do marrdhnieje t detyrimeve sht realizimi, prkatsisht prmbushja e tyre. Prmbushja sht kryerja e atij veprimi nga ana e debitorit, t cilin ka qen i detyruar t kryej, prkatsisht realizimi i s drjts s kreditorit, e cila i takon nga detyrimi. Ekzistojn shum mnyra t shuarjes s detyrimeve, por prmbushja sht mnyra e rregullt, m e natyrshme dhe m e shpesht e shuarjes s detyrimt. LMD rregullat e shuarjes s detyrimeve i ka parashikuar me dispozitat e neneve 295 -393. Detyrimi shuhet kur prmbushet dhe n rastet e tjera t parashikuara me ligj. LMD, me dispozitn e nenit 296 par. 1-5, ka parpar rregullat e prgjithshme, sipas t cilave detyrimi mund t shuhet me prmbushje. Kush mund ta bj prmbushjen Ekziston nj rregull e prgjithshme se detyrimin e prmbush debitori, sepse ai sht i detyruar ndaj kreditorit. Por, kt mund ta bj edhe personi i tret, kur ka ndonj interes juridik q detyrimi t prmbushet, si sht rasti me dorzanin, pengdhnsin, kundrshtarin sipas padis pauliana. N kto raste kreditori sht i detyruar t pranoj prmbushjen edhe kur kt e kundrshotn debitori. Prmbushjen mund ta bj edhe personi i tret, i cili nuk ka ndonje interes juridik dhe kreditori sht i detyruar ta pranoj nj prmbushje t till me kusht q me t t jet dakorduar edhe debitori, me prjashtim kur, sipas kontrats ose natyrs s vet detryrimit, kt duhet ta bj personalisht debitori. Kreditori mund t pranoj prmbushjen e detyrimit nga personi i tret pa dijenin e debitorit, bile edhe kur debitori ta ket njoftuar se nuk sht dakord q personi i tret ta prmbush detyrimin e tij. Nga kjo rregull del se kreditori ka t drejt t pranoj prmbushjen e detyrimit nga personi i tret, pa dijenin dhe plqimin e debirtorit, ngase me kt mnyr t prmbushjes s detyrimt assesi nuk i rrezikohet e drejta e debitorit. Kreditori nuk mund t pranoj prmbushjen e detyrimit nga personi i tret, pa plqimin e debitorit vetm n rast se debitori ka ofruar q vet ta prmbush menjher detyrimin. Prmbushjen juridikisht t vlefshme mund ta bj vetm debitori i
619
aft pr t vepruar. Nga kjo regull ekziston prjashtimi n rastin kur ekzistimi i detyrimit sht i padyshimt dhe n qoft se ka arritur pr pages (neni 297 par. 1 t LMD). Por, mund t kontestohet prmbushja e detyrimit t parashkruar osee borxhit i cili rrjedh nga loja ose basti. Prmbushja me subrogim Prmbushja me subrogim sht nj ndr mnyrat e shuarjes s detyrimit, prkatshit prmbushja e detyrimit nga personi i tret. N rast se nj person e prmbush detyrimin n vend t debitorit n baz t kontrats se lidhur me kreditorin, para prmbushjes ose me rastin e prmbushjes, te prmbushsi kalojn t gjitha t drejtat ose nj pjes e tyre nga krediori i mparshm ndaj debitorit (neni 299 par. 1 LMD). Prmbushja me subrogim, prve n baz t kontrats, mund t jet edhe n baz t ligjit. Kjo mund t ndodh n rast se detyrimin e prmbush peroni q ka interes juridik, me rast te prmbushsi kalon krkesa e kreditorit t mparshm sipas vet ligjit dhe kjo ndodh n momentin e prmbushjes s detyrimit. Perona t till mund t jen: pengdhnsi, dorzani, kundrshtari i kundrshitmit t veprimeve juridike t debitorit etj. N rast t prmbushjes s detyrimit t pjesshm, te prmbushsi kalojn t gjitha krkesat aksesore, me t cilat sht siguruar prmbushja e krkess, vetm n qoft se nuk jan t nevojshme pr prmbushjen e pjess tjetr t paprmbushur, por mund t kontratohet q prmbushsi t'i shfrytzoj garancit n prpjestim me krkesat e tij, por mund t kontratohet edhe q prmbushsi t kt t drejt prparsie t inkasimit. Kreditori sht i detyruar q prmbushsit t'i dorzoj provat, me t cilat provohet ose sigurohet krkesa. Prmbushsi nuk mund t krkoj nga kreditori m tepr sesa iu ka paguar atij sipas bazs s subrogimit. Kreditori q ka pranuar prmbushjen nga personi i tret nuk prgjigjet pr ekzistimin dhe pagushmrin e krkess, por n nj rast t till nuk prjashtohet zbatimi i rregullave t pasurimit pa baz. Kujt i bhet prmbushja Ekziston nj rregull e prgjithshme se prmbushja medoemos duhet t'i bhet kreditorit ose personit t caktuar me ligj, me aktgjykim, me kontrat t lidhur mes kreditorit dhe debitorit apo personit q sht caktuar nga vet kreditori. Prmbushja mund t'i bhet edhe personit t tret, n qoft se kreditori, m von, bie dakorduar me at prmbushje
620
ose sht shrbyer me t (neni 305 p.1 dhe 2 i LMD). Nse prmbushja i bhet kreditorit trsisht t paaft pr t vepruar, debitori lirohet nga prgjegjsia, n qoft se nj prmbushje e till sh e dobishme pr kreditorin ose objekti i prmbushjes akoma gjendet tek ai. Objekti i prmbushjes Objekt i prmbushjes sht ajo q debitori i ka borxh kreditorit. Ky prbhet nga prmbajtja e detyrimit, t ciln debitori sht i detyruar ta prmbush dhe nuk mund ta prmbush me asgj tjetr, por as kreditori nuk mund t krkoj di tjetr (neni 307 p.1 LMD). Mirpo, debitori dhe kreditori mund t merren vesh q debitori ta prmbush detyrimin me di tjetr e jo me at q ka borxh. N at rast ekzisotn zvendsimi i prmbushjes. Te zvendsimi i prmbushjes fjala sht pr ndrrimin e objektit t detyrimit dhe bazs s tij. (p.sh., n vend t rrobave, dorzon stofin). Nga zvendsimi i prmbushjes duhet dalluar dhnia pr prmbushje, e cila ekziston n qoft se debitori ia jep kreditorit ndonj send ose t drejtn e shitjes s tij dhe nga mimi i realizuar t arktoj krkesn e vet. Koha e prmbushjes LMD prmban rregulla q kan t bjn me kohn e prmbushjes s detyrimit (neni 314-317). Detyrimi duhet t prmbushet brenda afatit t caktuar me kontrat. Nse afati nuk sht caktuar me kontrat, kurse qllimi i veprimit, natyra e detyrimi dhe rrethanat e tjera nuk krkojn ndonj afat pr prmbushjen e detyrimit, kreditori mund t krkoj prmbushjen e tij menjher, por edhe debitori mund t krkoj nga kreditori q menjher ta pranoj prmbushjen. N rastin kur sht kontratuar afati n interes t debitorit, ai ka t drejt ta prmbush detyrimin para afatit t caktuar, por sh i detyruar ta lajmroj kreditorin pr qllimin e vet, duke pasur kujdes q prmbushja t mos bhet n koh t paprshtatshme. N raste tjera, kur debitori ofron prmbushjen para afatit, kreditori mund t refuzoj prmbushjen, por edhe mund ta pranoj dhe ta rezervoj t drejtn e shprblimit t dmit, n qoft se pr kt e njofton manjher debitorin. N rastin kur afati sht kontratuar n interes t kreditorit, ndrsa debitori nuk i ka dhn sigurimin e premtuar, ai ka t drejt t krkoj prmbushjen e detyrimit para afatit. Kur caktimi i afatit sht ln n vullnetin e kreditorit apo t debitorit, pala tjetr, po qe se i autorizuari nuk e ckaton afatin as spas
621
trheqjes s vrejtjes, mund t krkoj nga gjykata q ta catoj nj afat t prshtatshm pr prmbushjen e detyrimit. Vendi i prmbushjes s detyrimit Debitori sht i detyraur ta prmbush detyrimin, ndrsa kreditori ta pranoj prmbushjen n vendin e caktuar me veprim juridik oseme ligj. Kur vendi i prmbushjes nuk sht caktuar, as nuk mund t caktohet sipas qllimit t veprimit juridik, natyrs s detyrimit ose rrethanave tjera, prmbushja e detyrimit bhet n vendin e selis, prkatsisht n vendbanimin ose vendqndrimin e debitorit, t cilin ky e ka pasuar n kohn e lindjes s detyrimit Detyrimet n t holla prmbushen n vendin e kreditorit. N qoft se detyrimi prmbushet me an t virmanit, detyrimi n t holla prmbushet n vendin ku gjendet banka, n t ciln administrohen mjetet financiare t kreditorit. Llogaritja e prmbushjes (Imputation) Efekti themelor i prmbushjes sht shuarja e detyrimit. Kur mes debitorit dhe kreditorit ekzisotjn shum marrdhnie t detyrimeve dhe debitori detyrimet e veta t njllojta (psh. n t holla) i prmbush pjesrisht, ngase nuk ka mundsi t'i prmbush t gjitha detyrimet n trsi dhe sipas radhs s arritjes, shtrohet shtja e radhs s llogaritjes s prmbushjes s detyrimeve. Llogaritja e radhs s prmbushjes se detyrimeve bhet sipas ktyre rregullave:1) s pari llogaritja bhet sipas deklarats s debirtorit, t ciln mund ta bj m s voni me rastin e prmbushjes s detyrimit (debitori mund t cek se cilin nga borxhet e konsideron t prmbushur. Ai mund t cek q borxhi i arritur m von t shuhet me brjen e nj pagese para borxhit t arritur m hert); 2) n munges t deklarats s debitorit pr llogaritjen e radhs s prmbushjes s detyrimit, detyrimet prmbushen sipas radhs s arritjes s detyrimit pr pages; 3) nse m shum detyrime kan arritur njkohsisht, s pari paguhen ato detyrime t cilat m s paku jan siguruar, po kur t gjitha jan njsoj t siguruara, s pari prmbushen detyrimet t cilat pr debitorin jan barr m e rnd; 4) nse t gjitha detyrimet jan njsoj t rnda, prmbushen sipas radhs s sajimit, por nse jan sajuar njkohshist, ajo q sht paguar n emr t prmbushjes radhitet n t gjitha detyrimet proporcionalisht me shumat e tyre.
622
N rast se debitori, prve kryegjs, ka borxh edhe kamatn dhe shpenzimet, llogaritja bhet ashtu q s pari prmbushen shpenzimet, pastaj kamata dhe n fund kryegjja. Dhnia e dftess dhe kthimi i fletobligacioneve a) Debitori q ka prmbushur detyrimin, ka interes t siguroj provn me t ciln do t provoj se detyrimi sht prbushur, n mnyr q t mbrohet nga krkesat e kreditorit, t cilat mund t'i paraqiten m von pr t njjtin borxh. Nse prmbushja sht br prmes banks, ather si prov pr pagesn e br shrben dftesa e ekut. Ekziston supozimi se, nse debitori posedon dftesn pr pagesn e borxhit kryesor, i ka paguar edhe shpenzimet dhe kamatn, po qe se ato kan ekzistuar. Kur sht fjlala pr detyrimet e kohpaskohshme, si jan qiraja dhe krkesat e tjera, krkesat e sajuara me an t shpenzimit t rryms, telefonit, ujit, debitori q posedon deftesn, me t ciln e ka paguar krkesn e arritur m von, supozohet se i ka paguar edhe krkesat e arritura m hert. b) Debitori q ka marr deftesn pr pagimin e borxhit, ka t drejt t krkoj edhe kthimin e fletobligcioneve, prkatsisht dokumentin pr borxhin e paguar, ngase kreditori nuk ka arsye ta mbaj fletobligacionin pr borxhin q sht paguar. Pas kthimit t fletobligacionit supozohe se debitori e ka prmbushur detyrimin n trsi ndaj kreditorit. Ky supozim sht i rrzueshm, ngase mund t provohet e kundrta, por barrn e provs e mban kreditori. VONESA 1. Vonesa e debitorit dhe kreditorit Vonesa prgjithsisht ekzisoton ather kur debitori detyrimin e vet nga marrdhnia detyrimore e arritur pr pages nuk e prmbush m koh, si dhekur kreditori, pa arsye, e refuzon pranimin e prmbushjes s detyrimit t ofruar nga debitori. Debitori bie n vones kur nuk e prmbush detyrimin e vet brenda afatit t caktuar. Nuk sht me rndsi pr far arsye debitori nuk e ka prmbushur detyrimin e vet brenda afatit t ckatuar. Nse afati i prmbushjes s detyrimit nuk sht caktuar, debitori bie n vones kur kreditori ia trheq vrejtjen q ta prmbush detyrimin e vet,
623
prkatsisht, e fton gojarisht, me shkrim, me vrejtje jogjyqsore ose n ndonj mnyr tjetr q ta prmbush detyrimin, prve n rastet kur vonesa sht shkaktuar pr arsyet pr t cilat me ligj prjahstohet prgjegjsia e debitorit pr shprblimin e dmit. Debitori q bie n vones e keqson pozitn e vet, ngase kreditori ka t drejt ta shkput kontratn dhe t krkoj edhe shpblimin e dmit pr mosprmbushje, pr t ciln prgjigjet. Vonesa e kreditorit sht nj rast shum m i rrall n raport me at t debitorit. Vonesa e kreditorit ekziton kur ai, pa arsye t bazuara, refuzon pranimin e prmbushjes ose, me sjelljet e tij, e pengon at. Vonesa e kreditorit ekziston edhe n rastin kur ai sht i gatshm t pranoj prmbushjen e detyrimit t njkohshm t debitorit, por nuk ofron prmbushjen e detyrimit t arritur t tij. Kreditori nuk bie n vones, po qe se provon q n kohn e oferts s prmbushjes ose n kohen e caktuar pr prmbushje, debitori nuk ka mundur ta prmbush detyrimin e vet. Efektet e voness s kreditorit jan t tilla, ashtu q me rnien e kreditorit n vones shuhet vonesa e debitorit, dhe tek ai kalon rreziku i zhdukjes s rastsishme ose i dmtimit t sendit, pastaj nuk ecn afati i kamats dhe sht i detyruar q debitorit t'i shprblej dmin e shkaktuar pr at shkak, pr t cilin dm edhe prgjigjet. Depozitami dhe shitja e sendit borxh Pr t'iu shmangur debitori pasojave, t cilat mund t shkaktohen nga pengesat, pr shkak t cilave nuk mund ta prmbush detyrimin e vet, ligji e autorizon at t ndrmarr veprimin e depozitamit dhe shitjen e sendit. Kt mund ta bj n kto raste: kur kreditori sht n vones, i panjohur, kur nuk sht e sigurit se kush sht kreditor dhe ku gjendet dhe kur kreditori sht i paaft pr t vepruar e nuk ka t autorizuar. Debitori depozitamin e sendit mund ta bj te gjykata kompetente n vendin e prmbushjes e, sipas nevojs, edhe te do gjykat kompetente lndore, ndrsa kto gjykata jan t detyruara ta pranojn nj depozitam t till. Sendet t cilat nuk jan t prshtatshme pr depozitam n gjykat, gjykata mund t'ia besoj personit t tret pr ruajtje me shpenzime dhe n llogari t kreditoriti. Te kontratat n ekonomi, depozitami i sendit bhet n depo publike. Pr depozitamin debirtori sht i detyruar ta njoftoj kreditorin, sapo t jet e mundur. Me depozitamin e sendit n gjykat apo n depon publike
624
shkaktohen kto efekte juridike: a) debirtori lirohet nga detyrimi n momentin e dorzimit t sendit n gjykat, prkatsisht n depon publike; b) nse debitori ka qen n vones, vonesa e tij ndrpritet; c) nga momenti i dorzimit, prkatsisht depozitamit, rreziku i zhdukjes s rastsishme ose dmitimit kalon te kreditori; dhe d) nga dita e depozitamit ndrpritet ecja e afatit t kamats. N qoft se sendi sht i paprshtatshm pr ruajtje ose shpenzimet e ruajtjes s tij tejkalojn vlern e vet sendit, debitori mund ta shes n shitje publike, n vendin e prmbushjes ose n ndonj vend tjetr, nse sht n interes t kreditorit dhe shumn e realizuar t t hollave, pas zbritjes s shpenzimeve t shitjes, do t'i depozitoj n gjykatn e atij vendi. Sendet e vlers s vogl ose ato q kan mimin vijues, debitori mund t'i shes pa ankand publik. Malli q prishet leht duhet t shitet pa zvarritje. Debitori sht i detyruar q, para shitjes, ta njoftoj kreditorin pr qllimin pr ta shitur sendin dhe, pas shitjes, ta njoftoj pr mimin e realizuar dhe depozitamin e tij n gjykat. Gjukata do t'i dorzoj kreditorit sendin e depozituar n kushtet e caktuara nga debitori. MNYRAT TJERA T SHUARJES S DETYRIMEVE 1. Shuarja e detyrimit me kompensim (Compensatio) Komepnsimi sht nj ndr mnyrat e shuarjes vullnetare t detyrimit. Kompensimi sht nj lloj llogaritjeje e krkesave t ndrsjella t dy personave, nga t cilt njri ka rolin e kreditorit dhe tjetri t debitorit. Ajo bhet n at mnyr q nj person, n nj marrdhnie detyrimore, sht n rolin e kreditorit, ndrsa n marrdhnien tjetr t detyrimit ndaj personit t njjt sht n rolin e debirot; mes debitorit dhe kreditorit bhet llogaritja e borxhit me krkesn. Kompensimi ka rolin e dy pagesave. Qllimi i kompensimit sht thjeshtimi i procedurs s prmbushjes s dy detyrimeve t ndrsjella. Prezumimet pr tu br kompensimi jan: a) ekzistimi i krkesave t ndrsjella; b) krkesat t jen t nj lloji dhe 3) kreksat t ken arritur. Kompensimi nuk realizohet me prmbushjen e vetm ktyre kushteve, por sht e nevojshme q njra pal t deklaroj se e bn kompensimin dhe, pas nj deklarate t till, konsiderohet se
625
kompensimi sht br n momentin kur jan plotsuar kushtet e cekuar m sipr. Kompensimi mund t jet: a) i plot, kur shuma e vlefts s krkesave sht e njjt dhe me kryerjen e kompensimit t detyrimeve t tilla, detyrimet shuhen n trsi dhe b) i pjesshm, kur detyrimet, sipas vlers, jan t ndryshme dhe me kompensimin e krkesave t tilla, detyrimi me vler m t vogl shuhet, ndrsa detyrimi m vler m t madhe shuhet pjesrisht deri n masn e vlers s detyrimit m t vogl, kurse pr pjesn tjetr m t madhe mbetet edhe m tutje. Kompensimi sipas mnyrs s sajimit mund t jet: a) n baz t kontrats (kompesimi kontratues); b) kompensimi ligjor, i cili sajohet sipas forcs ligjore dhe c) kompensimi i njanshm, i cili sajohet n baz t krkess jashtgjyqsore ose gjyqsore t njrs pal. Me an t kompensimit nuk mund t shuhen kto krkesa: 1) krkesat q nuk mund t sekuestrohen; 2) krkesa e sendit ose e vlers s sendit, i cili iu ka dhn debitori pr ruajtje ose hua ose t cilin debitori e ka marr padrejtsisht ose e ka mbajtur padrejtsisht; 3) krkesat e krijuara me dmin e shkaktuar me dashje; 4) krkesa e shprblimit t dmit t shkaktuar me dmtimin e shndetit ose me shkaktimin e vdekjes dhe 5) krkesa q rrjedh nga detyrimi i ushqimit ligjor (alimentacionit). 2. Falja e borxhit Falja e borxhit sht nj ndr mnyrat e shuarjes s detyrimit. Falja e borxhit sajohet ather kur kreditori i deklaron debitorit se nuk do t krkoj borxhin dhe debitori bie dakord me kt. Falja e borxhit domethn sht kontrat, n baz t s cils kreditori dhe debitori e shuajn detyrimin pa prmbushjen e borxhit. Prderisa nuk ekziston plqimi i vullnetit t dy palve, nuk mund t ket as falje t vlefshme juridike t borxhit, por mund t ekzisotj eventualisht deklarata e njanshme e kreditorit q nuk do ta krkoj borxhin. Motiv i faljes s borxhit mund t jet qllimi i dhurimit (bmirsis) apo me shprblim. Sipas vllimit, falja e borxhit mund t jet e plot, n t cilin rast n trsi shuhet krkesa e borxhit kryesor dhe e krkesave dytsore, ndrsa falja e pjesshme e borxhit ekziston kur borxhi shuhet pjesrisht n masn q sht falur. Falja e pjess s borxhit kryesor ka pr pasoj edhe faljen e krkesave dytsore (dorzania, kamata etj.), t cilat kan t bjn me pjesn e falur t borxhit, por jo edhe e kundrta.
626
Falja e prgjithshme i shuan t gjitha krkesat e kreditorit ndaj debitorit, prve t atyre pr t cilat kreditori nuk ka ditur se ekzistojn n momentin kur sht br falja. 3. Prtritja (novation) Prtritja sht form e shuarjes s detyrimit. Kjo sht nj kontrat e lidhur mes kreditorit dhe debitorit, me t ciln detyrimin e vjetr e zvendsojn me nj detyrim t ri. Q t mund t jet prtritja juridikisht e vlefshme, duhen plotsuar kto kushte: a) duhet t ekzistoj detyrimi i vjetr juridikisht i vlefshm; b) t sajohet detyrimi i ri juridikisht i vlefshm; c) t ekzistoj ndrrimi i objektit ose bazs juridike mes detyrimit t vjetr dhe atij t ri; t ekzistoj qllimi i prtritjes ,i cili duhet t shprehet n mnyr t qart. Marrveshja pr modalitetet e afatit, vendit, mnyrs s prmbushjes s detyrimit, kamats, kontratimi i kushtit penal, sigurimit t prmbushjes s detyrimit, dhnies s dokumentit t ri pr borxhin nuk konsiderohen prtritje. Efektet juridike t prtritjes kan t bjn me shuarjen e detyrimit t vjetr dhe sajimin e detyrimit t ri. Me shuarjen e detyrimit t vjetr shuhen edhe pengu dhe dorzania, perve kur me dorznsin dhe pengdhnsin sht kontrakruar di tjetr. Kshtu ndodh edhe me t drejtat e tjera sekundare. 4. Konfuzioni (confusio) Detyrimi shuhet edhe n at mnyr q i njjti person bhet kreditor dhe debitor n t njjtn marrdhnie t detyrimit. N kt rast, detyrimi shuhet ngase logjikisht askush nuk mund t'i ket borxh vetvetes. Kur sht rasti me persona fizik, konfusioni ndodh kur kreitori e trashgon debitorin ose anasjelltas. Kur bhet fjal pr persona juridik shuarja e detyrimit vjen me an t integrimit apo fuzionimimit t kreditorit dhe debitorit. Kur dorzani kalon n rolin e kreditorit, detyrimi i borxhliut kryesor nuk shuhet. N rastin kur detyrimi ka t bej me krkesn q regjstrohet n librat publik, q t mund t konsiderohet detyrimi i shuar n baz t konfuzionit, sht e domosodoshme t bhet regjistrimi nga librat publik. 5. Pamundsia e prmbushjes s detyrimit
627
Pamundsia e prmbushjes s detyrimit sht nj ndr mnyrat e shuarjes s detyrimit. Detyrimi shuhet kur prmbushja e tij bhet e pamundur pr shkak t rrethanave pr t cilat debitori nuk prgjigjet. Q t shuhet detyrimi pr shkakt t pamundsis s prmbushjes, duhet t plotsohen kto kushte: a) q pamundsia t jet shkaktuar pas sajimit t detyrimit; b) q t mos jet shkaktuar pr fajin e debitorit, por me ndikimin e forcs madhore - si pasoj e ngjarjes t ciln debitori nuk ka mundur t parashikoj dhe, nse ka parashikuar, nuk ka mu ndur ta pengoj ose ta shmang dhe c) debitori t mos jet vonuar me prmbushjen, t mos ket kaluar afati i caktuar i prmbushjes. Shuarja e detyrimit pr pamundsis ndodh vetm me krkes t debitorit. Debitori sht i detyruar t provoj rrethanat t cilat prjashtojn prgjegjsin e tij. Detyrimi nuk shuhet kur objekt prmbushjeje t detyrimit jan sendet e caktuara sipas llojit, por nse kemi t bjm me sende q duhen marr nga nj mas e caktuar, detyrimi shuhet kur zhduket e tr masa (neni 355 par. 1 dhe 2 t LMD). 6. Kalimi i kohs - denoncimi Marrdhnia e prhershme e borxhit me afat t caktuar shuhet kur skadon afati, prve kur me kontrat ose ligj sh caktuar q, pas skadimit t afatit, marrdhnia e borxhit t vazhdohet n koh t pacaktuar, nse nuk denoncohet me koh (neni 357 LMD). Pr t ekzistuar ky rast i shuarjes s detyrimit sipas ksaj dispozite, duhet t plotshoen kto kushte: t ekzistoj marrdhnia juridike mes kreditorit dhe debitorit; marrdhia e detyrimeve t jet me prestime t prhershme; detyrimi duhet t jet i afatizuar. Edhe marrdhniet n t cilat nuk sht caktuar afati i kohzgjatjes, mund t shuhen me an t denoncimit. Me an t denoncimit detyrimi pushon pas skadimit t afatit t caktuar me kontrat, me ligj ose brenda afatit t arsyeshm. Palt mund t merren vesh me kontrat q marrdhnia detyrimore t shuhet me vet dorzimin e denoncimit. Denoncimi mund t jepet n do koh, prvese n koh t paprshtatshme. N rast t shuarjes s detyrimit me denoncim, kreditori ka t drejt t krkoj prmbushjen e asaj pjese t detyrimit e cila ka arritur para skadimit t afatit t denoncimit, prkatsisht shuarjes s detyrimit. 7. Vdekja
628
Vdekja e njrit pjesmarrs n marrdhnien e detyrimeve, parimisht, nuk shpie te shuarja e detyrimit, ngase detyrimet kan karakter pasuror dhe t drejtat dhe detyrimet pasurore t t vdekurit kalojn te pasardhsit e tyre universal apo singular. Shuarja e detyrimit pr shkak t vdekjes s kreditorit a debitorit mund t ndodh vetm n rast se veprimi juridik sht lidhur duke pasur parasysh cilsit personale t pjesmarrsve t detyrimit (neni 359 LMD), si sht rasti me kontratn e siprmarrjes, detyrimin e shprblimit t dmit jomaterial ( n rastin e vdekjes s t dmtuarit), detyrimin ushqimor ( n rastin e vdekjes s personit q ka marr ushqim). Krkesat e tilla periodike mund t trashgohen vetm ather kur ato kan arritur pr pages para vdekjes s kalojsit t s drejts. 8. Parashkrimi Parashkrimi sht nj institucion i s drejts s detyrimeve, sipas t cilit kreditori, pr shkak t qndrimit tij pasiv ndaj s drejts s tij brenda afatit e ckatuar me ligj, e humb t drejtn e mbrojtjes s asaj t drejte, po qe se debitori shpreh vullnetin q t shfrytzoj t drejtn, e cila sajohet pr t nga sjellja e till e kreditorit. Kjo do t thot se me an t parashkrimit shuhet e drejta q pr t krkuar me an t padis prmbushjen e detyrimit (neni 360 par. 1 LMD). Sipas ksaj dispozite ligjore, me an t parashkrimit nuk humbet e drejta, si e till, por shuhet e drejta pr mbrojtje gjyqsore t s drejts subjektive civile, prkatsisht detyrimore. Parashkrimi ndodh kur kalon afati i caktuar me ligj, brenda t cilin kreditori ka mundur t krkoj prmbushjen e detyrimit. N t drejtn pozitive t detyrimeve te ne parashkrimi vetvetiu nuk prodhon efekt juridik, por sht e nevojshme q debitori ti referohet atij me paraqitje t prapsimit. Me ligj caktohen afatet e prgjithshme dhe ato t veanta. Afati i prgjithshm i parashkrimit sht caktuar me nenit 371 t LMD, sipas t cilit krkesat parashkruhen pr 10 vjet, prve kur me ligj t veant sht caktuar ndonj afat tjetr i parashkrimit. Nj afat i till vlen edhe pr parashkrimin e krkesave t ndrsjella q prmbajn kontratat e qarkullimit t mallrave dhe t shrbimeve (neni 374 par. 1 t LMD), krkesat e vrtetuara me aktgjykim t forms s prer t gjykats ose me vendim t organit tjetr kompetent (neni 379 par. 1 LMD) dhe krkesat pr shprblimin e dmit t shkaktuara me vepr penale (neni 377 t
629
LMD), prve kur pr ndjekjen penale sht parashikuar nj afati m i gjat i parashkrimit. Krkesat e palve kontratuese, sipas bazs s kontrats s sigurimit, prkatsisht t pals s tret t kontrats s sigurimit t jets, parashkruhen pr 5 vjet, ndrsa pr kontratat e tjera pr 3 vjet. Afati fillon t llogaritet nga dita kur i dmtuari ka marr dijeni pr dmin e shkaktuar (afati subjektiv), por te sigurimi i jets krkesa parashkruhet brenda afatit objektiv prej 10 vjetsh, ndrsa n rastet tjera brenda afatit prej 5 vjetsh. Krkesat e siguruesit q prmban kontrata e sigurimit parashkruhen pr tri vjet.. Afatet e veanta t parashkrimit jan m t shkurtra. Afati njvjear vlen pr parashkrimin e krkesave pr kto raste: pagimin e shprblimit pr shpenzimin e energjis elektrike, gazit, ujit, shrbimeve t ndrmarrjeve komunale, shrbimet e televizionit, shrbimet e PTTs. Brenda afatit pre 3 vjetsh parashkruhen krkesat sipas bazs s kontrats s qiras t banesave dhe lokaleve afatiste. Gjat ecjes s afatit t parashkrimit mund t ndodhin disa ngjarje, t cilat e ndalin apo ndrpresin afatin e parashkrimit. Afati pushon t ec n kto raste: mes bashkshortve; mes prindrve dhe fmijve, prderisa zgjat e drejta prindore; mes t mbrojturit dhe kujdestarit t tij dhe organit t kujdestaris derisa zgjat kujdestaria dhe mes dy personave t cilt jetojn n bashksi jomartesore; gjat mobilizimit dhe rrezikut t drejtprdret t lufts, lidhur me krkesat e personave n detyra ushtarake; pr krkesat e personave t punsuar n amvisni t huaj ndaj pundhnsit ose antarve t familjes s tij, t cilt jetojn me t; gjat kohs pr t ciln kreditori, pr shkak t ekzistimit t pengesave t pakaprcaeshme q npermjet gjykats t krkohet prmbushja e detyrimit. Ndrprerja e parashkrimit ekziston n kto raste: kur debitori e pohon borxhin; me paraqitjen e padis n gjykat dhe me do veprim tjetr t kreditorit, t ndrmarr kundr debitorit n gjykat, me qllim t vrtetimit t ekzistimit t sigurimit ose realizimit t krkess, me prjashtim kur kreditori e trheq padin, kur refuzohet ose hidhet posht padia ose anulohet veprimi i ndrmarr i sigurimit. N rast t ndrprerjes s parashkrimit, afati i parashkrimit fillon t ec q nga fillimi, ndrsa koha e cila ka skaduar para ndrprerjes s shkaktuar nuk llogaritet.
630
Afati subjektiv i parashkrimit ka t bj me fillimin e ecjes s afatit t parashkimit nga dita kur i dmtuari ka marr dijeni pr dmin e shkaktuar dhe dmtuesin. Afati objektiv i parashkrimit ka t bj me fillimin e ecjes s afatit prej momentit t shkatimit t dmit.
LLOJET E NDRYSHME T DETYRIMEVE 1) Detyrimet n t holla Detyrimi n t holla prkufizohet si detyrim, objekt pagimi i t cilit sht shuma e t hollave qoft ajo t jet caktuar q n fillim t sajimit t detyrimit (te kontrara e huas, e shitblerjes etj.), qoft t caktohet m von (shprblimi i dmit kontratues ose dmit deliktor jokontratues). Sipas s drejts pozitive, ekziston parimi i prgjithshm i nominalizmit monetar sipas t cilit, kur debitori merr prsipr detyrimin objekt i t cilit sht shuma e t hollave, sht i detyruar t paguaj at numr t njsive t t hollave sa ka qen numri i njsive t t hollave n momentin e krijimit t detyrimit, prve kur ligji cakton dika tjetr (neni 394). Mirpo, n ekonomin jostabl mund t ndodhin ndryshime n fuqin blerse t t hollave dhe t ndryshoj vlera reale e detyrimit prej momentit t krijimit t detyrimit deri brenda afatit t arritjes s detyrimit pr pages, ashtu q, po qe se nj parim i till respektohet me rreptsi, mund t demtohet kreditori apo, e kundrta, kur fuqia blerse e monedhes rritet, n at rast mund t dmtohet debitori, ngase me pagsn e t njts njsi t shums s t hollave, t cilat jan caktuar n momentin e krijimit t detyrimit, debitori do t paguaj nj vler reale m t madhe. Pr kto arsye, ligji bn prjashtime nga parimi i nominalizmit monetar dhe lejon kontratimin e t ashtuquajturave klauzola t indeksit, sipas t cilave, shuma e detyrimit n t holla lidhet me ndryshimin e mimeve t mallit ose shrbimeve t shprehura n indeksin e mimeve, t cilat jan n lidhje t drejtprdrejt ekonomike me objektin e veprimit juridik, me kusht q t mos ken karakter spekullativ dhe kontratimi i nj klauzole t till t jet sigurimi i standardit jetsor t palve kontratuese (396 LMD). Ekzistojn edhe klauzola kontratuese, t cilat mund t prmbajn shkalln rrshqitse (evazive), sipas t cilave lejohet t kontraktohet
631
mimi q varet nga mimi i materialit dhe puns dhe elementeve t tjera, t cilat ndikojn n masn e shpenzimeve t prodhimit n koh t caktuar dhe n nj vend t caktuar. Kjo mundsi zbatohet te kontratat sipas t cilave, njra pal detyrohet t prodhoj dhe t drgoj prodhime t caktuara si dhe te kontrata e ndrtimit (397 LMD).
2) Detyrimet alternative Detyrimi alternativ ekziston kur detyrimi prbn disa objekte, por debitori, pr tu liruar nga prgjegjsia, sht i detyruar t dorzoj vetm nj objekt. Nj detyrim i till ekziston kur debitori detyrohet t t'i dorzoj kreditorit njrin prej dy sendeve - nj televizori apo lavatrie. E drejta e zgjedhjes i takon debitorit, prve kur me kontrat sht kontratuar dika tjetr (neni 403 LMD). Kjo e drejt mund t'i takoj edhe kreditorit ose nj personi t tret. Debitori mund ta shfrytzoj t drejtn t zgjedh kohn brenda s cils, n procedurn e prmbarimit, njra nga sendet q e ka borxh t mos i dorzohet kreditorit sipas zgjedhjes s tij. Pr zgjedhjen e br personi i autorizuar duhet ta njoftoj paln tjerr dhe nga ai moment zgjedhja nuk mund t ndrrohet. Me brjen e zgjedhjes konsiderohet se detyrimi q nga fillimi ka qen i thjesht dhe objekti i detyrimit ka qen sendi i zgjedhur. N qoft se zgjedhjen duhet ta bj personi i tret dhe ai nuk e bn kt, secila pal mund t krkoj q zgjedhjen ta bj gjykata. N rastin kur nj objekt detyrimi bhet i pamundur pr pasoj t rrethanave, pr t cilat palt nuk jan prgjegjse, detyrimi kufizohet n sendin tjetr t mbetur. N rastin kur sendi zhduket pr fajin e debitorit, t cilit i takon e drejta e zgjedhjes, ai do ta dorzoj sendin tjetr t mbetur. N rastin kur sendi zhduket pr fajin e kreditorit, e drejta e zgjedhjes i takon debitorit, i cili mund t zgjedh sikur t'ia kishte dorzuar sendin e zhdukur ose t'ia dorzoj sendin e mbetur dhe t krkoj nga kreditori shprblimin e dmit. N rastin kur sendi zhduket pr fajin e debitorit, ndrsa e drejta e zgjedhjes i takon krediotrit, ky mund t krkoj ose sendin e mbetur, ose shprblimin e dmit. 3) Detyrimiet fakultative
632
Detyrimi fakultativ ekziston kur debitori ka borxh nj send t caktuar, por i lejohet q t lirohet nga detyrimi i tij me dorzimin e nj sendi tjetr t caktuar. Kreditori sht i autorizur q nga debitori t krkoj vetm sendin q sht objekt detyrimi. Nse objekti i detyrimit zhduket pr shkak t forcs madhore, kreditori nuk mund ta krkoj sendit tjetr. Me kontrat ose me ligj mund t parashikohet q kreditori, n vend t sendit t cilin debitori ia ka borxh, t krkoj dorzimin e ndonj sendi tjetr t caktuar, n t cilin rast debitori sht i detyruar t'ia dorzoj at send, po qe se kt e krkon kreditori. N krkesat fakultative zbatohen rregullat e detyrimeve fakultative dhe alternative. 4) Detyrimet e pjestueshme
Detyrimi i pjestueshm ekzisotn kur ai mund t ndahet n aq pjes alikuote, pa u ndryshuar thelbi i tyre. Kemi t bjm me detyrim t pjestueshm, sipas dispozits s nenti 412 par. 1 t LMD, n qoft se borxhi mund t ndahet dhe t prmbushet n pjes t cilat kan t njjtat cilsi sikurse i tr objekti i detyrimit dhe n qoft se me at ndarje ai nuk humb asgj nga vlera e tij. Pr vrtetimin e ktyre cilsive t detyrimit jan me rndsi dy elemente: a) q borxhi t mund t ndahet n pjes t cilat kan cilsi t njjta sikurse edhe trsia (psh. detyrimet n t holla; e pjestueshme sht edhe sasia e drithit, e pemve t llojit prkats etj.) ; b) dhe se ajo q sht borxh, me nj ndarjen t till t mos humbet nga vlera e saj ( n qoft se detyrimi n shumn prej 1.000 ndahet n dy detyrime prej nga 500 ose n qoft se detyrimi prej 1.000 kg grur ndahet n dy dhnie prej nga 500 kg.). Detyrimet e pjestueshme krijohen n baz t kontrats, trashgimis ose n baz t ligjit. Detyrimet e pjestueshme ndahen n ato aktive dhe pasive, varsisht nga ajo se n ciln an ka m shum persona: n qoft se ka m shum kreditor, do kreditor mund t krkoj pjesn q i takon e nse ka m shum debitor, do debitor ka borxh vetm pjesn q ka n ngarkes. N rast se detyrimi ndahet n m shum debitor ose kreditor dhe nuk ekziston nj marrveshje e kundrt, detyrimi ndahet n pjes t barabarta mes tyre dhe secili nga debitort prgjigjet pr pjesn evet, ndrsa secili nga kreditort mund t krkoj vetm pjesn e tij prkatse.
633
5.Detyrimet solidare Detyrimi solidar ekzisotn kur n nj marrdhni detyrimore marrin pjes shum persona, qoft n ann e debitorit, qoft n ann e kreditorit. Detyrimi solidar mund t krijohet n baz t veprimit juridik, ligjit dhe me testament. Varsisht nga ajo se n ciln an t dbbitorit apo kreditorit marrin pjes shum persona, detyrimet ndahen n detyrimet solidare aktive dhe detyrimet solidare pasive. 1.Ddetyrimi solidar pasiv ekziston kur n marrdhnien e detyrimit ka nj kreditor dhe shum debitor dhe secili debitor i detyrimit solidar sh prgjegjs ndaj kreditorit pr tr detyrimin dhe kreditori mund t krkoj prmbushjen e tij nga cilido debitor deri ather kur detyrimi t prmbushet n trsi, por kur nj debitor e prbmush detyrimin, detyrimi shuhet dhe t gjith debitort tjer lirohen prej tij. Nga shum debitor solidar, secili mund t ket borxh me afat tjetr prmbushjeje dhe n kushte t ndryshme e me dallime t tjera. Secili debitor solidar mund ti referohet prapsimit t kompensimit dhe t bj kompensimin deri n masn e pjess s vet t borxhit, pr t ciln pjes borxhi zvoglohet ndaj debitorve t tjer. Falja e borxhit ndaj njrit prej debitorve i liron t gjith debitort e tjer, po qe se kjo nuk sht br me qllim q ta liroj nga brorxhi vetm debitorin t cilit iu ka falur borxhi dhe me kt rast do t zvoglohet borxhi pr pjesn e tij. Me prtritjen e borxhit me njrin prej debitorve mund t shuhet detyrimi n trsi, por nse kreditori dhe debitori detyrimin e kan kufizuar vetm n pjesn e detyrimit t debitorit, me t cilin sht arritur marrveshja e prtritjes s detyrimit, detyrimi i debitorve t tjer nuk shuhet, por zvoglohet pr pjesn e debitorit pjesmarrs t prtritjes s borxhit. Ujdia e lidhur mes kreditorit dhe njrit nga debitort nuk ka efekt juridik ndaj debitorve t tjer, por ata kan t drejt ta pranojn at ujdi, prve n rastin kur ujdia sht kufizuar vetm me debitorin q ka lidhur ujdin. Kur te nj person bashkohen cilsia e kreditorit dhe e nj debitori t detyrimit t njjt solidar, detyrimi i debitorve t tjer solidar zvoglohet me shumn q i prket debitorit t fuzionuar. Vonesa e kreditorit ndaj njrit prej debitorve ka efekt juridik ndaj t gjith debitorve t tjer, ashtu q n at rast detyrimi shuhet n trsi edhe ndaj debitorve tjer. Kreditori q ka prmbushur borxhin ka t drejt t krkoj nga bashkborxlinjt e tjer t'ia kompensojn pjesn e detyrimit prkats, e
634
cila i takon. Nse mes t debitorve nuk ka marrveshje lidhur me pjesn prkatse t borxhit, borxhi ndahet n pjes t barabarta. 2. Detyrimi aktiv solidar ekziston kur n ann e kreditorit marrin pjes shum persona, ndrsa n ann e debirotit nj person. do kreditor sht i autorizuar ta krkoj prmbushjen e tr detyrimit. N rast se nj kreditor e ka arktuar borxhin, deyrimi shuhet edhe pr kreditort e tjer. Ky lloj i detyrimit solidar nuk mund t supozohet, por ekziston vetm kur sht kontratua ose sht caktuar me ligj. Debitori mund t'ia prmbush detyrimin atij kreditori t cilin e zgjedh vet, deri ather kur ndonj nga kreditort nuk krkon prmbushjen e detyrimit. Secili prej kreditorve solidar sht i autorizuar t ndrmarr ato veprime me t cilat i mbron edhe interesat e kreditorve t tjer. Debitori mund t bj kompensimin e krkess s tij me krkesn e njrit nga kreditort, n t cilin rast borxhi ndaj kreditorve t tjer zvoglohet deri n masn e krkess s debitorit. Borxhi i debitorit ndaj kreditorve t tjer zvoglohet edhe n rast t faljes s borxhit nga ana e njrit prej kreditorve ose prtritja e borxhit me njrin nga kreditort. Ujdia e lidhur mes njrit nga kreditort solidar dhe debitorit nuk ka efekt ndaj kreditorve t tjer, por ata kan t drejt ta pranojn udin, prve n rastin kur ajo sht kufizuar n pjesn e borxhit t kreditorit, i cili e ka lidhur udin. Pjesa e borxhi q kalon te njri nga kreditort n rast fuzionimi, secili nga kreditort e tjer ka t drejt ta krkojn pjesn e vet prkatse. Vonesa e debitorit ndaj njrit nga kreditort ka efekt edhe ndaj kreditorve t tjer. T njjtin efekte e ka edhe pohimi i borxhit nga debitori. Renoncimi i debitorit nga e drejta e parashkrimit ndaj njrit prej kreditorve ka efekt edhe ndaj t gjith kreditorve t tjer. Secili nga kreditort solidar ka t drejt t krkoj nga kreditori q ka br arktimin e borxhit prej debitorit q t'ia dorzoj pjesn q i takon. N qoft se me marrveshje mes kreditorve nuk sht caktuar ndryshe, secilit kreditor solidar i takon pjesa e barakaloj e borxht. 6. Detyrimet e papjestueshme jan ato detyrime objekti i t cilave nuk mund t ndahet n shum pjes alikuote e t mos ndryshoj thelbi i tij dhe t mos zvoglohet velfta e tij (psh. kafsha e gjall, fotografia artistike e tj.). N detyrimet e ktilla, n t cilat ka shum debitor ose kreditor, zbatohen prshtatshmrisht dispozitat q kan t bjn me detyrimet solidare.
635
NDRRIMI I KREDITORIT OSE I DEBITORIT Ndrrimi i kreditorit ose debitorit sht nj form e kalimit t krkess me kontrat (kalimi - cessio). Kalimi sht kontrat me t ciln kreditori kalues - cedenti e kalon krkesn t ciln e ka ndaj debitorit (cesusit) te personi i tret - pranuesn (cesionarin). Kalimi i krkess n t drejtn pozitive t dteyrimeve sht rregulluar me dispozitat e neneve 436 - 445 t LMD. Sipas ktyre rregullave, kreditori me kontratn e lidhur me personin e tret mund t'ia kaloj krkesn e vet atij personi. Q t mund t bhet kalimi i ligjshm i krkes sipas kontrats s kalimit, duhet t plotsohen keto kushte: a) q t lidhet kontrata e kalimit t krkess - kjo kontrat parimisht mund t lidhet n fardo forme, me prjashtim kur sht fjala pr krkesn q ka t bj me pasurin e paluajtshme, kur duhet t lidhet n formn me shkrim dhe nnshkrimet e palve t legalizohen n gjykat; b) q debitori t njoftohet pr kalimin e krkess dhe ; c) q krkesa t jet e mundshme t prmbushet detyrimet n t holla ose ato q kan t bjn me ndonj brje. Kontrata e kalimit nuk ka efetkt juridik ndaj debitorit, n qoft se kalimi i krkess sht i ndaluar me ligj ose sht e lidhur me personalitetin e kreditorit ose, pr nga natyra e saj, sht e till q nuk mund t kalohet; n qoft se debitori dhe kreditori jan marr vesh q krkesa t mod kalohet te tjetri ose t mos mund t kalohet pa plqimin e debitorit. Me kalimin e krkess krijohen rapote t reja mes cedentit, cesusit dhe cesionarit. Cesionari merr pozitn e kreditorit dhe fiton t gjitha t t drejtat ndaj debitorit, t cilat i ka pasur kreditori i vjetr. Pozita e debitorit nuk ndryshon. Ai ka t drejt t'i paraqes t gjitha prapsimet ndaj kreditorit t ri, t cilat ka mundur t'i paraqes edhe ndaj kreditorit t vjetr si dhe prapsimet t cilat ai i ka personalisht. Cedenti sht i detyruar t'i dorzoj cesionarit fletobligacionet ose dokumentet e tjera, me t cilat mund t provohet ekzistimi i krkess s kaluarr. N qoft se kalimi i krkes sht br me shprblim, cedenti sht prgjegjs ndaj cesionarit edhe pr ekzistimin e krkess n momentin e brjes s Kalimit. Cedenti prgjigjet pr pagueshmrin e krkess s bartur n qoft se ka qen e kontratuar me cesuesin - kreitorin e ri, por vetm deri n latsi t shums t ciln e ka marr nga cesionari, si dhe pr
636
pagueshmrin e kamats, shpenzimeve lidhur me Kalimin dhe shpenzimet e procedurs ndaj debitorit. Rastet e veanta t bartejes s krkess ekzisojn kur kreditori i vjetr nuk e ka njoftuar debtiorin pr kalimin q sht br dhe n at rast debitori sht i detyruar q detyrimin t'ia prmbush kreditorit t vjetr ndrsa kreditori i vjetr t'ia kaloj t riut. Kur debitori n vend t prmbushjes e kalon krkesn e vet me lidhjen e kontrats s kalimit, detyrimi i debitorit shuhet deri n shumn e kaluar, por kur kerkesn e kalon vetm me qlim arktimi, detyrimi i tij shuhet prkatsisht zvoglohet ather kur kreditori e bn arktimin e krkess s kaluar. NDRRIMI I DEBITORIT Marrja e borxhit sht kontrat e lidhur mes debitorit dhe personit t tret, sipas s cils personi i tret, me plqimin e kreditorit, merr prsipr detyrimin e debitorit dhe bhet vet debitor n vend t debitorit t vjetr. Kjo mnyr e ndrrimit t debitorit sht rregulluar me dispozitat e neneve 446-453 t LMD. Prmbajtja e detyrimit, pas arritjes s marrveshjes s marrjes s borxhit, mbetet e njjt. Debitori i ri ka t njjtn pozit q e ka patur debitori i vjetr ndaj kreditorit. Ai mund t'i paraqes t njjtat prapsime ndaj krditorit, t cilat rrjedhin nga veprimi juridik i lidhur mes kreditorit dhe debitorit t vjetr dhe prapsimet t cilat i ka vet ndaj kreditorit. N rast se n kohn kur kreditori ka dhn plqimin n kontratn e lidhur mes debitorit t vjetr dhe debitorit t ri, debitori i ri ka qen tepr i ngarkuar me borxhe dhe kt kreditori nuk e ka ditur e as ka qen i detyruar ta dij, ather debitori i vjetr nuk lirohet nga borxhi, ndrsa kontrata e marrjes s borxhit konsiderohet si kontrat e hyrjes n borxh dhe debitori i ri ka t njjtn pozit q ka pasur debitori i vjetr. Kur lidhet kontrata mes kreditorit dhe personit t tret sipas s cils personi i tret detyrohet ta prmbush detyrimin e debitorit ndaj tij, i treti hyn borxh krahas me debitorin. N at rast kemi t bjm me kontrat t hyrjes borxh. Kontrata e marrjes prsipr t prmbushjes sht kontrat e lidhur mes debitorit dhe personit t tret, sipas s cils personi i tret detyrohet ndaj debitorit ta prmbush detyrimin e tij ndaj kreditorit. Ai sht prgjegjs ndaj debitorit, nse nuk e prmbush detyrimin me koh,
637
por ai nuk e ka marr prsipr borxhin e as nuk ka hyr n borxh ndaj kreditorit. LLOJET E CAKTUARA T KONTRATAVE 1. KONTRATA E SHITJES Kontrata e shitjes sht ai lloj kontrate sipas s cils nj person ( shitsi ) detyrohet q personit tjetr (blersit) t'ia kaloj pronsin e sendit prkatsisht ndonj t drejt, ndrsa personi tjetr (blersi) detyrohet q shitsit t'i paguaj mimin e caktuar. Sipas LMD, me kontrat t shitjes shitsi detyrohet q sendin t cilin e shet t'ia dorzoj blersit, ashtu q blersi t fitoj t drejtn e disponimit prkatsisht t pronsis, ndrsa blersi detyrohet q shitsit t'i paguaj mimin (neni 455 par. 1). Shitsi i ndonj t drejte detyrohet q blersit t'ia kaloj t drejtn e shitur dhe kur ushtrimi i asaj t drejte krkon dorzimin e posedimit t sendit, detyrohet t'ia dorzoj edhe posedimin e sendit. Kontrata e shitjes ka kto karakteristika: sht kontrat e dyanshme detyrimore, kontrat me shprblim, komutative; sht kontrat me emr, ngase sht e rregulluar me ligj dhe n qarkullimin juridik ka emr t caktuar; sht kontrat konsesuale, ngase lidhet thjesht me arritjen e plqimit t vullnetit t palve, me prjashtim t kontrs s shitjes s paluajtshmris pr lidhjen e s cils krkohet forma me shkrim dhe legalizimi i nnshkrimit t palve kontratuese n gjykat. Pr lidhjen e kontrats s shitjes s vleshme duhet t plotsohen kushtet e prgjithshme, pr t cilat sht br fjal m pjesn e prgjithshme dhe kushtet e veanta ,t cilat kan t bjn me elmentet thelbsore t ksaj kontrate, q jan sendi dhe mimi. a) Sendi sht element thelbsor i kontrats, pa t cilin kontrata nuk mund t ekzistoj. Ai, sipas dispozits s nenit 46 par. 2 t LMD, mund t jet do send dhe e drejt q sht n qarkullim juridik, prve sendit i cili, sipas ligjit, sht jasht qarkullimit. Sendi, si element i ksaj kontrate, mund t jet edhe send i mvonshm. E drejta mund t jet element i ksaj kontrate, n qoft se sht vetm e dret e kalueshme pasurore (e drejta e pronsis, e uzufruktit, e autorit e tj). b) mimi sht shuma e t hollave, t ciln blersi sht i detyruar t'ia paguaj shitsit, si kundrvler pr sendin ose t drejtn t
638
ciln e ka bler nga shitsit. mimi duhet t jet i caktuar apo i caktueshm. Detyrimet e shitsit jan: - ta ruaj sendin me kujdes t shtpiakut t mir derisa t'ia dorzoj belrsit; - t'ia dorzoj blersit n kohn dhe vendin e caktuar me kontrat. Dorzimi i sendeve t luajtshme bhet me dorzimin e thjesht fizik t sendit (traditio) (dorzimi i nj lavatrieje); dorzimi simbolik (traditio brevi manu) (dorzimi i elsit t baness, automjetit etj); kur sendin e ka n posedim sipas kontrats s qiras, por m von, sipas kontrats s shitjes, e blen dhe vazhdon ta mbaj dhe ekziston dorzimi constitutum possessorium, kur pronari e tjetrson sendin, por vazhdon ta mbaj sipas bazs s qiras. N qoft se kontrata e shitjes prfshin edhe transportin e senidit mallit, dorzimi i bhet transportuesit t par t blersit ose personit q organizon transportin. Kur me kontrat nuk sht caktuar vendi i dorzimit t sendit, sipas LMD, ai dorzohet n vendin n t cilin n kohn e lidhjes s kontrats shitsi e ka pasur vendbanimin e, n munges t vendbanimit, vendqndrimin e tij, por n qoft se shitsi e ka lidhur kontratn n kuadr t ushtrimit t veprimtaris s rregullt ekonomike, dorzimi bhet n vendin ku gjendet selia e tij. N qoft se n momentin e lidhjes s kontrats, kontratuesi ka pasur dijeni pr vendndodhjen e sendi, prkatsisht ku duhet t prodhohet, dorzimi bhet n at vend (neni 471 par. 1dhe 2 ). Sipas RRSHM. 31 nn (a), nse me kontratn e shitjes sht parashikuar edhe transportimi i sendit mallrave, dorzimi nga blersi i bhet marrsit t par pr drgim; nn (b), nse kontrata ka t bj me mallra t veanta oseme mallra t paidentifikuara q duhen trhequr nga stoqe t veanta ose q prpunohen ose prodhohen dhe n kohn e nnshkrimit t kontrats palt kan ditur ose sht dashur t dijn se ato prpunohen ose prodhohetn n nj vend t veant, dorzimi bhet n at vend t veant, me vnien e mallrave n dispozicion t blersit, kurse sipas par. nn (c), n rastet e tjera, dorzimi bhet me vnien e mallrave n dispozicion t belersit n vendin ku shitsi ka pasur vendin e biznesit n kohn e lidhjes s kontrats. Dorzimi faktik i sendit t paluajtshm bhet n vendin ku ndodhet sendi, ndrsa dorzimi juridik bhet me regjistirimin e sendit n librat publik t toks.
639
Dorzimi i sendit bhet n kohn e caktuar me kontrat, prve n rastin kur data e dorzimit nuk sht caktuar: Shitsi sht i detyruar t'ia dorzij blersit sendin brenda afatit t arsyeshm pas lidhjes s kontrats, duke pasur parasysh natyrn e sendit dhe rrethanat e tjera. Nse natyra e detyrimit ose rrethanat e tjera nuk krkojn ndonj afat t caktuar pr dorzimin e sendit, shitsi mund t krkoj dorzimin e menjhershm t sendit (neni 468 - 470 lidhur me nenin 314 LMD); po kshtu sht rregulluar edhe me dispozita t RRSHM (neni 33 p.(a) dhe (b). Shitsi sht i detyruar t'i dorzoj blersit sendin individualisht t prcaktuar ose t prcaktuar sipas llojit t caktuar, sipas kontrats, n n at gjendje n t ciln ka qen n momentin e lidhjes s kontrats. Rrezikun e zhdukjes ose t dmtimit t rastsishm t sendit e mban shitsi dhe, n rast t zdhukjes apo dmitimit t sendit individualisht t prckatuar, pr pasoj t rrethanave pr t cilat palt nuk jan prgjegjse, kontrata shuhet, ndrsa kur sht fjala pr zhdukjen apo dmitimin e sendeve t prcaktuara sipas llojit, shitsi sht i detyruar t'i dorzoj blersit sendin tjetr. Refuzimi i dorzimit t sendit mund t bhet n rast se sht caktuar prmbushja e njastshme e detyrimeve - dorzimi i sendit dhe pagesa e mimit njkohsisht. - Shitsi sht i detyruar ta mbroj blersin nga t metat fizike dhe juridike t sendit. Pr kt m gjrsisht u b fjal n pjesn q ka t bj me prgjegjsin pr t metat materiale dhe juridike t prmbushjes (neni 121 t LMD). Detyrimi i shitsit pr mbrojtje nga t metat materiale dhe prgjegjsia e shitsit sht rregulluar edhe me dispozitat e nenit 35 - 40 RRSHM, ndrsa pr t metat jufidike me dispozitat e neneve 41- 43 t ksaj Rrgulloreje. - Shitsi sht i detyruar ta pranoj mimin e shitjblerjes n mnyrn, kohn dhe vendin e parashikuar me kontrat. Nse pa arsye refuzon pranimin e mimit, shitsi bie n vones dhe blersi mimin mund ta depzitoj n gjykat dhe t'i shfytzoj autorizimet e veta ligjore, t cilat rezultojn nga cenimi i detyrimit kontrator, si jan kalimi i rrezikut t zhdukjese ose dmtimit t rastshm t sendit, ecja e kamats e tj. Detyrimet e blersit jan : - pagimi i mimit n kohn dhe vendin e caktuar me kontrat. N qoft se me kontrat nuk sht caktuar koha dhe vendi dhe nuk ekziston ndonj mnyr e caktuar sipas dokeve t tjera, pagesa bhet n
640
momentin dhe vendin n t cilin dorzohet sendi. N qoft se blersi nuk e prmbush detyrimin ne kohn dhe vendin e parashikua sipas ktyre rregullave, ai bie n vones dhe i mban pasojat q rrjedhin nga vonesa e tij. Blersi sht i detyruar ta marr sendin nga shitsi n kohn dhe vendin e caktuar sipas kontrats. N rast t refuzimit pa arsye t pranimit t sendit, ai bie n vones dhe pr kt arsye rreziku i zhdukjes s sendit kalon tek ai. Kontratat e veanta t shitjes Shitja me t drejtn e parablerjes Sipas kontrats s shitjes me t drejtn e parablerjes, shitsi e rezervon pr vete t drejtn q n rast se blersi vendos ta tjetrsoj sendin, s pari t'ia ofroj shitjen atij. Sipas ksaj kontrate, blersi sht i detyruar ta njoftoj shtsin pr qllimin shitjes s sendit nj personi t caktuar, pr kushtet e shitjes dhe t'i ofroj atij pr ta bler sendin me t njjtin mim (neni 527 i LMD). Palt me kontrat mund t caktoj nj afat brenda t cilit shitsi sht i detyruar t deklarohet nse do ose jo ta shfrytzoj t drejtn e parablerjes. Nse kjo nuk sht caktuar me kontrat, ather vlen afati prej nj muaji nga dita kur shitsi e ka njoftuar pr qllimin e shitjes s sendit nj personi tjetr. Shitsi q deklaron se do ta blej sendin, sht i detyruar q njkohshisht ta paguaj mimin e ofruar personit tjetr ose ta depozitoj at n gjykat dhe nse personit tjetr iu ka caktuar afati pr pagesn e mimit, ai mund ta shfrytzoj kt afat, po qe se ofron sigurim t mjaftueshm. N qoft se blersi e tjetrson sendin pa e njoftuar shitsin ose nuk e ka njoftuar saktsisht at pr kushtet e shitjes dhe nse tjetri ka pasur dijeni ose nuk ka qen i detyruar t dij pr t drejtn e parablerjes, prkatsisht pr njoftimin e pasakt t shitjes, shitsi ka t drejt q brenda afatit prej 6 muajve, nga dita kur ka marr dijeni pr kalimin e s drejts s sendit, prkatsisht pr kushtet e sakta t kontrats, t krkoj anulimin e kontrats s shitjes q i sht br nj personi t caktuar dhe kalimin e pronsis s sendit mbi shtsin n kushte t njjta. E drejta e parablerjes shuhet pes vjet pas lidhjes s kontrats, nse me kontrat nuk sht parashikuar ndonj afat m i shkurtr. E drejta e parablerjes sht e drejt personale, e cila nuk mund t tjetrsohet dhe as t trashgohet.
641
E drejta ligjore e parablerjes mund t jet e parashikuar me ligj. Sipas ksaj t drejte, nj person sht i autorizuar t krkoj nga personi tjetr q dshiron ta shes nj send q atij t'i ofroj shitjen e atij sendi. Rregullat e shitjes me t drejt parablerjeje zbatohen prshtatshmrisht edhetek e drejta ligjore e parablerjes. E drejta e parablerjes sht caktuar me ligje t veanta. Ajo ekziston n kto raste: a) e derjta e parablerjes e bashkpronarve t sendeve (toks, objektit ndrtimor, baness), kur secili bashkpronar ka pjesn alikuote dhe donjri ka t drejtn e parablerjes; b) e drejta e parablerjes s materalit arkivor, monumenteve historike (e drejta e Kuvendit Komunal pr t bler material arkivor dhe monumente historike); e drejta e parablerjes s toks ndrtimore, ndrtesave (e drejta e Kuvendit Kumunal); c) e drejta e parablerjes s toks bujqsore ( e drejta e kooperativs bujqsosre); d) e drejta e parablerjes s pyllit (e drejta e ekonomis s pyjeve); e) e drejta e parablerjes s toks bujqsore n dobi t kooperativs bujqsore, prkatsisht t pronarit kufitar t toks bujqsore.. Prve ktyre llojeve t kontrats s shitjes, ekzisotjn edhe kto lloje t tjera : kontrata e shitjes me prov (blerja me prov); shitja sipas modelit apo mostrs; shitja sipas specifikacionit; shitja me rezervim t s drejts s pronsis; shitja me pagim t mimit n kste. Kontrata e shkmbimit (Permutatio) Kontrata e shkmbimit sht nj kontrat e dyanshme detyruese, sipas s cils do pal kontratuese detyrohet ta kaloj pr bashkkontratuesin tjetr t drejtn e sendit, i cili shkmbehet ashtu q tjetri ta fitoj t drejtn e pronsis ose t disponimit. Kjo kontrat sht nj ndr kontratat m t vjetra. sht shfaqur n kohn kur ka ekzistuar ekonomia e pazhvilluar. N qarkullimin e mallrave nuk ka ekzistuar ndonj send q t ket shrbyer si mjet i ligjshm i pagess, ashtu q qarkullimi i sendeve sht dashur t bhet me shkmbimin e sendit pr send. Kjo kontrat edhe tani e ka rndsin e vet n qarkullimin e mallrave. sht e rregulluar me ligj (neni 552 dhe 553 t LMD). Si pal kontratuese paraqiten si personat fizik, ashtu edhe personat juridik. Tani shkmbimi sht i zakonshm n rastin e arondacionit dhe shpronsimit t toks kur mund t bhet shkmbimi i toks pr tok, shkmbimi i s drejts s sendit t luajtshm pme nj send t luajtshm ose shkmbimi i t drejtave t cilat jan n qarkullimin juridik.
642
Pr lidhjen e ksaj kontrat sht e nevojshme t plotsohen kushtet e prgjithshme pr lidhjen e kontrats. Nga kontrata e shkmbimit pr secilin bashkkontratues krijohen t drejta dhe detyrime si ato q krijohen te kontrata e shitjes pr shitsin dhe blersin. Kontrata pr huan (Mutum) Sipas kontrats pr huan, nj person (i cili quhet huadhns) detyrohet q nj personi tjetr (i cili quhet huamarrs) t'ia dorzoj nj shum t caktuar t hollash ose nj mas t caktuar sendesh t zvendsueshme, kurse huamarrsi detyrohet q, pas skadimit t afatit t caktuar, ta kthej shumn e njjt t hollave prkatsisht masn e njjt t sendeve me cilsi dhe t llojit t njjt. Kontrata e huas sht me detyrime t dyanshme. sht kontrat me emr, ngase sht e rregulluar me ligj ( neni 557 - 566 t LMD). Pr sajimin e ksaj kontrate, prve kushteve t prgjithshme q krkohen pr lidhjen e do kontrate, duhet t plotsohen kto kushte: t jet arritur plqimi lidhur me objektin e huas, me kohn e kthimit dhe me shprblimin (nse kontrata lidhet me shprblim) dhe t bhet individualizimi i objektit (t caktohet shuma e t hollave ose e sendeve t zvendsueshme). Detyrimet e huadhnsit: - huadhnsi sht i detyruar t'ia dorzoj huamarrsit shumn e t hollave ose sendeve n kohn e caktuar me kontrat, por nse koha nuk sht kontratuar, ather kjo bhet sipas krkess s huamarrsi. Mirpo, huadhnssi mund ta refuzoj dorzimin e objektit t huas, n qoft se gjendja materiale e huamarrsit sht e till q nuk sht e sigurt nse ky do t mund ta kthej huan ose jo, ndrsa pr kt huadhnsi n momentin e lidhjes s kontrats nuk ka pasur dijeni ose gjendja materiale e huamarrsit sht keqsuar pas lidhjes s kontrats. Huadhnsi sht i detyruar ta prmbush detyrimin e vet vetm po qe se huamarrsi ose dikush tjetr pr t jep sigurim t mjatueshm se huaja do t kthehet; - huadhnsi sht i detyruar ta mbroj huamarrsin pr t metat materiale t sendeve, t cilat jan objekt i kontrats dhe - huamarsit t'ia shprblej dmin e shkaktuar pr pasoj t t metave materiale t sendeve. Mirpo, n rast se huaja ka qen pa shprblim, huadhnsi sht prgjegjs pr shprblimin e dmit, po qe se
643
ka qen me keqbesim, domethn, kur ka pasur dijeni ose nuk ka mundur t mos kishte dijeni pr faktin q ka t bj me t metat e sendit, pr t cilat nuk e ka njoftuar huamarrsin. Detyrimet e huamarrsit jan: - huamarrsi sht i detyruar q, brenda afatit t caktuar me kontrat, t'ia kthej huadhnsit t njjtn sasi dhe cilsi t sendit dhe n qoft se nuk sht caktuar afati i kthimit, sht i detyruar ta kthej objektin e huas brenda afatit t arsyeshm, i cili nuk mund t jet m i shkurtr se dy muaj, nga dita kur huadhnsi ka krkuar t'i kthehet huaja. N qoft se borxhi sht dhn n form sendesh t zvendsueshme e huamarrsi nuk sht n gjendje t kthej sasin dhe cilsin e njjt t sendeve, ky sht i detyruar q huadhnsit t'i paguaj shumn e t hollave, e cila i prgjigjet vlers s sendeve q kan n kohn e kthimit n vendin e caktuar me kontrat pr kthimin e sendit. Huamarrsi mund ta kthej borxhin edhe para afatit t caktuar, por sht i detyruar q pr kt ta njoftoj me koh huadhnsin dhe t'ia shprblej dmin. N praktik lidhen disa lloje t kontratave pr huan: huaja e destinuar (kur me kontrat sht caktuar qllimi i prdorimit t t hollave t marra hua); huaja investive e lidhur mes banks dhe hamarrsve (ndrmarrjet, zejtart, prodhuesit bujqsor individual); huaja e emisionit krijohet kur huadhnsi q ka shpallur huan ka lshuar fletobligacione pr huan e dhn; kontrat pr huan me anuitete lidhet kur huaja kthehet n anuitete t caktuara; kontrata pr kontratn e huas s lombardit lidhet ather kur huaja merret n at mnyr q, pr sigurimin e kthimit t borxhit, jepen peng letra me vler, metale t mueshme dhe sende tjera. KONTRATA E QIRAS (LOKATIO CONDUKTIO OPERUM) Sipas kontrats s qiras, nj person (qiradhnsi) detyrohet t'ia dorzoj sendin e caktuar personit tjetr (qiramarrsit) pr prdorim, ndrsa ky person (qiramarrsi ) t'i paguaj pr t nj shprblim t caktuar dhe t njjtin send t'ia kthj pas skadimit t afatit t caktuar. Kjo kontrat ka kto karakteristika: sht kontrat me emr, ngase sht e rregulluar me ligj (neni 567- 599 LMD); me detyrime t dyanshme; me shprblim; konsensuale; me prestime t vazhdueshme;
644
formale n raste t caktuara me ligj (qiraja e lokalit afarist, e shtpis); kauzale dhe e pavarur. Kushtet pr lidhjen e ksaj kontrate jan kushte t prgjithshme, t cilat jan t domosdoshme pr lidhjen e t gjitha kontratave t tjera detyrimore dhe kushte t veanta: objekti i kontrats s qiras - sendi q sht i pakonsumueshm; qiraja - e cila mund t caktohet n t holla apo n natyr dhe kohzgjatja e qiras - e cila mund t jet e caktuar dhe e pacaktuar. Detyrimet e qiraqdhnsit jan: a) t'ia dorzoj qiramarrsit sendin n gjendje t caktuar me kontrat dhe, nse kjo nuk sht caktuar me kontrat, n gjendje q t mund t prdoret pr qllimin pr t cilin sht lidhur kontrata; b) ta mbroj qiramarrsin lidhur me t metat materiale dhe juridike t sendit; c) ta mirmbaj sendin n gjendje t rregullt dhe t'i paguaj t gjitha detyrimet lidhur me sendin, prve riparimeve t imta t cilat vijn si pasoj e prdorimit t rndomt t sendit gjat kohzgjatjes s kontrats. Detyrimet e qiramarrsit jan: a) ta marr sendin dhe ta prdor me kujdesin e shtpiakut prkatsisht t ekonomistit t mir, ashtu si sht caktuar me kontrat ose sipas destinimit t sendit; b) t paguaj qiran brenda afatit dhe shumn e caktuar me kontrat ose ligj dhe, n munges t marrveshjes ose ligjit, ashtu si sht e zakonshme n vendin ku sendi i sht dorzuar qiramarrsit. N qoft se nuk sht kontratuar ndryshe e as nuk ekzistojn doke t mira n vendin e dorzimit t sendit, qiramarrsit i paguhet qiraja n do gjysmvjetor, kur sendi sht dhn me qira n kohzgtjatje m shum se nj vit dhe, kur qiraja zgjat m pak, pas skadimit t atij afati. c) ta ruaj sendin gjat kohzgajtjes s kontrats dhe ta prdor at sipas destinimit t sendit dhe ) pas shuarjes s qiras, ta kthej sendin t padmtuar n vendin ku iu ka dorzuar. Kontrata e qiras shuhet: a) pas skadimit t afatit, po qe se kontrata sht lidhur pr nj afat t caktuar, prve kur qiramarrsi vazhdon ta shfrytzoj sendin, ndrsa qiradhnsi nuk kundrshton, kur konsiderohet se sht lidhur kontrat e re pr nj afat t pacaktuar; b) me denoncim, kur kontrata sht lidhur n koh t pacaktuar dhe, pr pasoj t rrethanave t rastit ose dokeve t vendit, nuk mund t caktohet afati. Secila pal mund ta denoncoj kontratn, duke respektuar afatin e denoncimit, t caktuar me kontrat dhe me ligj, e n munges t marrveshjes ose ligjit, afati i denoncimit sht 8 dit; c) n rast t zhdukjes s sendit pr shkak t forcs madhore.
645
NNQIRAJA Kontrata e nnqiras sht e rregulluar me dispozitat e neneve 586 - 590 t LMD. Esht nj kontrat e veant e qiras, sipas s cils nj person q ka cilsin e qiramarrsit detyrohet q sendin e marr me qira t'ia dorzoj pr prdorim dhe shfrytzim (nnqira) personit tjetr, i cili quhet nnqiramarrs n prdorim, ndrsa ky detyrohet q pr t t'i paguaj nj shprblim t caktuar. Kontrata e qiras ka efekt juridik interpartes. Nga kjo rregull ekziston prjashtimi, kur qiramarrsi sendin e marr me qira ia jep me qira tjetrit vetm n qoft se me t nuk i shkaktohet dm qiradhnsit dhe me kusht q qiramarrsi t garantoj se nnqiramarrsi do ta perdor sendin sipas kontrat s qiras. Kontrata e nnqiras mund t lidhet pa lejen e qiradhnsit, prve kur ekziston ndonj rast i arsyeshm q krkon plqimin e tij, pr shkak t t cilit mund ta refuzoj dhnien e lejs. N qoft se sendi i marr me qira sht dhn me gjith mungesn e lejes s qiradhnsit, ndrsa sigurimi i nj lejeje t till ka qen i parashikuar me kontrat ose ligj, qiradhnsi mund t krkoj denoncimin e kontrats s qiras. N mes t qiradhnsit dhe nnqiramarrsit nuk krijohet marrdhnie e dretprdrejt, mirpo, qiradhnsi, pr realizimin e krkesave t veta nga qiramarrsi, t krijuara nga qiraja, t'i krkoj drejtprdrejt nga nnqiramarrsi arktimin e shums t ciln ky i ka borxh qiramarrsit sipas bazs s nnqiras. Kontrata e nnqiras pushon n do rast kur pushon kontrata e qiras. TJETRSIMI I SENDIT T MARR ME QIRA Kontrata e qiras mund t shuhet edhe me tjetrsim t sendit, i cili sht objekt dorzimi n prdorim t qiramarrsit. N rast tjetrsimi t sendit i cili m par sht dhn me qira, n vend t qiradhnsit vjen fituesi i sendit dhe, pas ksaj, krijohen t drejta dhe detyrime t qiras mes fituesit dhe qiramarrsit. Shuarja e ksaj kontrate sht e rregulluar me dispozitn e nenit 593 t LMD, ashtu q, kur sendi pr t cilin sht lidhur kontrata e qiras i sht dorzuar fituesit e jo qiramarrsit, fituesi paraqitet n vend t qiradhnsit dhe merr prsipr detyrimet e tij ndaj qiramarrsit, po qe se n momentin e lidhjes s kontrats s tjetrsimit
646
ka pasur dijeni pr ekzistimin e kontrats s qiras. Fituesi i sendit nuk mund t krkoj nga qiramarrsi kthimin e sendit para skadimit t afatit t caktuar me kontrat, por n qoft se afati nuk sht caktuar me kontrat ose me ligj, kjo ndodh para skadimit t afatit denoncues. N qoft se fituesi i sendit n momentin e lidhjes s kontrats s tjetrsimit nuk ka pasur dijeni pr ekzistimin e kontrats s qiras, ai nuk sht i detyruar t'ia dorzoj sendin qiramarrsit. N nj rast t till kontrata e qiras shuhet dhe qiramarrsit i mbetet mundsia q nga qiradhnsi t krkoj shprblimin e dmit. Kur pr shkak t tjetrsimit t sendit t dhn me qira t drejtat dhe detyrimet kalojn te fituesi i sendit, qiradhnsi mund ta denoncoj kontratn e qiras, duke respektuar afatet e parashikuara me kontrat dhe ligj.
KONTRATA E DEPOZITS (DEPOSITUM) Kontrata e depozits sht nj kontrat e till, sipas s cils nj person (depozitmarrsi) detyrohet ta pranoj sendin nga personi tjetr (depozitdhnsi), ta ruaj dhe ta kthej at kur ky ta ket krkuar nj gj t till. Kjo kontrat sht me emr, ngase sht e rregulluar me dispozitat e neneve 712 - 729 t LMD. Kjo kontrat sht konsensuale, e dyanshme detyruese, kontrat bmirse ose me shprblim dhe kontrat e vazhdueshme. - Detyrimet e depozitmarrsit jan: a) ta ruaj sendin, n rast se depozita sht pa shprblim, sikurse sendin e vet, ndrsa n rast se depozita sht me shprblim, me kujdesin e shtpiakut t mir, prkatsisht ekonomistit t mir; b) ta kthej sendin me t gjitha frytet pas skadimit t afatit t kontratuar, kurse para skadimit t afatit - sapo ta krkoj depozitdhnsi, prve nse afati i kthmit nuk sht kontratuar ekskluzivisht n dobi t depozitdhnsit dhe c) depozitdhnsit t'ia shprblej dmin pr shkak dmtimit eventual t sendit gjat kohzgjatjes s depozits. - Detyrimet e depozitdhnsit jan: a) t'ia paguaj depozitmarrsit shpenzimet e arsyeshme t bra lidhur me ruajtjen e sendit; b) t'ia
647
shprblej dmin e psuar gjat ruajtjes s sendit dhe c) t'ia paguaj shprblimin pr ruajtjen e sendit (po qe se kontrata sht me shprblim). Ligji parashikon lloje t veanta t depozits: a) depozita jo e rregullt (n rastin kur n depozit jan dhn sendet e zvendsueshme me t drejtn q depozitmarrsi t'i shpenzoj ato dhe me detyrimin q ti kthej sendet n t njjtn sasi dhe me t njjtn cilsi, n t cilin rast n marrdhniet e palve zbatohen rregullat e kontrats s huas, prve kohs dhe vendit t kthimit t sendeve, kur zbatohen rregullat e kontrats s depozits ( neni 772 t LMD); b) depozita e domosdoshme ( kur sendi i besohet depozitmarrsit n rast tndonj nevoje t domosdoshme - n rast zjarri, trmeti, prmbytjesh, kur depozitmarrsi sht i detyruar ta pranoj sendin pr ruajtje dhe ta ruaj at me kujdes t shtuar - t shtpiakut prkatsisht ekonomistit t mir - neni 773 LMD dhe c) depozita hoteliere, sipas s cils ndrmarrja hoteliere konsiderohet si depozitmarrse lidhur me sendet q i sjellin mysafirt dhe prgjigjet pr humbjen ose demtimin e tyre n masn e vlers s caktuar me ligj t veant, prve n rastin kur ekzistojn rrethanat q prjashtojn prgjegjsin e depozitmarrsit. Hotelieri sht i detyruar taa shprblej dmin e tr, nse mysafiri ia ka dhn sendin pr ruajtje dhe dmi sht shkaktuar pr fajin e tij apo t personelit pr t cilin prgjigjet - 724 LMD. Hotelieri sht i detyruar ta pranoj sendin t cilin mysafiri e sjell, prve kur pr kt nuk posedon kusht t prshtatshme hapsinore ose ruajtja e sendeve tejkalon mundsit e hotelierit. N teori dhe praktik ekzistojn edhe kto lloje t depozitave: depozita e prbashkt - kur disa persona depozitojn pr ruajtje nj sasi t sendeve t zvendsueshme; depozita gjyqsore kur ruhen sendet e sekuestruara sipas urdhrit t gjykats; depozita e mbylluar kur dorzohen pr ruajtje sendet e mbylluara n zarf ose ambalazh t vulosur. KONTRATA E PENGUT Kontrata e pengut sht kontrat e till, sipas s cils nj person (pengdhnsi), debitori ose ndonj person i tret i dorzon personit tjetr (pengmarrsit ) nj send t luajtshm ose i kalon ndonj t drejt (interes pasuror), n t ciln ekziston e drejta e pronsis, me qllim q para kreditorve t tjer t mund t arktoj nga vlera e tij, n qoft se krkesa nuk do t'i jet paguar pas arritjes. Kontrata e pengut sht kontrat me emr, ngase sht e rregulluar me dispozitat e LMD (neni 966 - 996) dhe me Regulloren e
648
Pengut UNMIK-ut nr. 2001/5 e cila ka hyr n fuqi m 7 shkurt 2001, sipas s cils shfuqizohet do dispozit e ligjit q ka qen n fuqi deri me hyrjen n fuqi t ksaj rregulloreje q sht n kundrshim me t (neni 23 t RrP). Pengu sht mjet real i sigurimit t prmbushjes s kontrats. Palt kontratuese mund t jen do person fizik dhe juridik. Nga kontrata e pengut krijohet detyrimi juridik i pengut mes kreditorit dhe debitorit. N t drejtn kontraktore t pengut, pngdhns sht personi q i jep pengmarrsit t drejtn e pengut mbi sendin ose t drejtn q sht objekt i kontrats, ndrsa pengmarrs sht personi n favor t t cilit jepet pengu, i cili ka krkes sipas kontrats juridike detyrimore. Objekt kontrate mund t jet do pasuri e luajtshme ose e drejt (interes pasuror), e cila sht n pronsi t dhnsit peng t sendit q, sipas ligjit, mund t jet n qarkullim, i cili quhet "kolateral". Si kolateral konsiderohen edhe mineralet dhe hidrokarburet si dhe t drejtat e nxjerrjes s tyre, prve kur me ligj sht parashikuar ndryshe. Sendi q sht n bashkpronsi mund t jet kolateral vetm n qoft se bashkpronart jan dakord pr kt. Nj person q sht pronar i nj pjese t nj pasurie t luajtshme mund ta prdor at si kolateral edhe pa plqimin e pronarve t pjesve t tjera t pasuris (neni 3 p. 31, 3.2, 3.4 dhe 3,5 t RrP). Rregullorja e pengut dallon kto lloje t pengut: a) pengu posedimor sht ai lloj pengu sipas t cilit pengmarrsi merr n posedim kolateralin dhe e mban deri n shuarjen e pengut sipas ndonj baze t caktuar ligjore ; b) pengu standard sht ai lloj pengu sipas t cilit kolaterali mbetet n posedim t pengdhnsit edhe pas lidhjes s kontrats s pengut dhe pengdhnsi sht i autorizuar ta shfrytzoj kolateralin sipas destinimit tij t caktuar; c) pengu mbi mimin e blerjes sht ai lloj pengu sipas t cilit pengmarrsi jep nj vler t caktuar monetare pr t'i br t mundur pengdhnsit q t fitoj t drejta mbi kolateralin ose prdorimin e tij. Pengu standard dhe pengu i blerjes mund t krijohen: a) kur ekziston nj marrveshje e vlefshme e pengut; b) kur pengmarrsi ka dhn disa vlera ose, n fakt, i ka dhn para pengdhnsit; c) kur pengdhnsi ka t drejt mbi pasurin e dhn peng dhe ) kur n rastin e pengut posedimor, kolaterali sht n posedim t pengmarrsit. Supozohet se pengu nuk sht posedimor, prve kur palt kontratuese t pengut shprehimisht kan parashikuar q pengu t jet posedimor, prndryshe, pengdhnsi ruan t drejtn ta posedoj, ta prdor dhe n do mnyr tjetr t'i gzoj t gjitha t dretjtat mbi
649
kolateralin (neni 8 p.8.2 t RrP). Pengu posedimor krijohet, vendoset dhe perfeksionohet n kohn kur pengdhnsi dhe pengmarrsi nnshkruajn marrveshjen e pengut dhe kolaterali sht n posedim t pengmarrsit ose t t autorizuarit t tij (neni 5 p 5.7 t RrP). Pengu posedimor mbi pasurin e dhn peng q ndodhet n posedimin e nj depozitmarrsi, mund t perfeksionohet kur pengmarrsi ka dokumentet pr dorzimin e kolateralit depozitmarrsit, si jan: fletngarkesa, fatura q lshon depozitmarrsi, fletngarkesa dhe do dokument i lshuar nga depozitmarrsi q prshkruan pasurin e ln peng dhe n t cilin shprehimisht deklaron se depozitmarrsi pranon ti mbaj sendet pr pengmarrsin. Peng i mimit t blerjes konsiderohet edhe ai kur nj transaksion, n t cilin nj shits-qiradhns rezervon kalimin e s drejts s pronsis dhe ia jep pasurin me qira nj blersi - qiramarrsit, nse qiraja ka pr qllim t prdoret si garanci (neni 3.p3.11 t RrP . Kontrata e pengut sht nj kontrat aksesore, ngase vlefshmria juridike e saj varet nga fakti nse detyrimi i siguruar pr t cilin jepet pengu sht i vlefshm dhe i ekzekutueshm. Q t jet nj kontrata e pengut e vleshme, duhet t jen plotsuar, prve kushteve t prgjithshme q nevojitn pr lidhjen t gjitha kontratave t tjera detyrimore, edhe kto kushte t veanta: a) kontrata duhet t jet e hartuar me shkrim; b) t jet i prcaktuar pengdhnsi, prkatsisht personi q sht prgjegjs pr detyrimin e siguruar (n qoft se ai person nuk sht pengdhns) si dhe pengmarrsi; c) t jet specifikuar n mnyt t prgjithhme ose specifike detyrimi i siguruar ) t jet i prcaktuar n mnytr specifike ose t prgjithsisht t mjaftueshme kolaterali q do t fitohet nga pengdhnia pas dats s lidhjes s marrveshejs s pengut; d) t prmbaj deklaratn q shpjegon se qllimi i marrveshjes sht krijimi i pengut n favor t pengmarrsit; dh) t prmbaj nnshkrimet e palve kontratuese ose t t autorizuarve t tyre dhe e) t prmbaj datn e lidhjes s kontrats. Si dat e lidhjes s kontrats konsiderohet data kur palt ose t aturorizuarit e tyre e kan nnshkruar kontratn. Kto kushte konsiderohen si kushte thelbsore t kontrats s pengut dhe duhet t jen plotsuar n mnyr kumulative. Mungesa e njrit prej tyre ka pr pasoj nulitetin e kontrats. Palt mund t parashikojn me marrveshje edhe kushte t tjera dhe ato t'i ndryshojn m von, sipas vlersimit t tyre. Kontrata e pengut nuk i nnshtrohet detyrimit t noterizimit, prve kur caktohet me marrveshje t palve kontratuese.
650
T drejtat dhe detyrimet n lidhje me kolateralin - t drejtat e palve.- Sipas dispozitave t Rregullores s Pengut, palt jan t autorizuara q t drejtat dhe detyrimet e tyre lidhur me pengun t'i rregullojn n mnyr autonome. 1) Detyrimet e pengdhnsit jan t parashikuara me dispozitn e nenit 8 p. 8.4, 5 dhe 7 t RrP. Kto varen nga lloji i pengut. N rastin e pengut standad, kur sendi mbetet te pengdhnsi edhe pas lidhjes s kontrats, pngdhensi sht i detyruar: ta ruaj kolateralin, mos ta jap me qira, mos ta tjetrsoj, t'i ruaj frutate e kolateralit t cilat mbeten si pjes prbrse e tij derisa nuk ndahen prej tij, prve kur parashikohet ndryshe me marrveshjen e pengut, mos ta prdor sendin n mnyr abuzive, n kundrshitm me destinimin e kolateralit. Te pengu posedimor, n qoft se pengdhnsi ia ka kaluar t drejtn e posedimit pengmarrsit, pengdhni detyrohet t'ia dorzoj pengun, prkatshisht dokumentacionin t cilin e ka lshuar depozitmarrsi, me an t cilit mund t bhet identifikimi i kolateralit, prkatsisht posedimi i kolateralit. Pengdhnsi prgjigjet pr t metat materiale dhe juridike t kolateralit. 2) Detyrimet e pengmarsit.- N rastin kur pengu sh posedimor, pengmarrsi sht i detyruar ta ruaj kolateralin me kujdesin e shtpiakut ose ekonomistit t mir, t mos eshfrytzoj, t mos e jep me qira dhe t mos ia kaloj nj personi tjetr, prve kur me marrveshje sht caktuar ndryshe dhe pas shuarjes s marrveshjes s pengut t'ia kthej kolateralin pengdhnsit. Prparsia e pengmarrsve n realizimin e krkesave t siguruara me peng.- Pengdhnsi n nj kolateral mund t krijoj m shun se nj peng. Prparsia e realizimit t krkess nga kolaterali, i cili sht objekt i marrveshjeve t pengut, prcaktohet n perputhje me kohn kur sht perfeksionuar pengu. Pengu i perfeksionuar m par ka prparsi n rapot me do peng t perfeksionuar m von, prve kur pengu i perfeksionuar m par e humb vlern juridike, n t cilin rast do t vij pengu pasues me radh. Prjashtim bjn: pengu posedimor mbi instrumentet bankare ose vlerat monetare, i cili ka prparsi ndaj do pengu t mparshm. Pengu mbi mimin e blerjes ka prparsi ndaj do pengu tjetr mbi t njjtin kolateral t dhn prej t njjtit pengdhns dhe n qoft se sht perfeksionuar dhe pengmarrsi i pengut mbi mimin e blerjes
651
njofton pengmarrsin e mparshm n kohn kur pengdhnsi merr n posedim kolateralin. Pr t perfeksionuar nj kontrat t pengut standard sht e nevojshme t regjistrohet nj deklarat njoftimi, e cila registrohet n zyrn e regjstrimit t pengut dhe duhet t prmbaj t dhna t nevojshme lidhur me: pengdhnsin, personin q sht prgjegjs pr detyrimin e siguruar ( n qoft se nuk sht pengdhns) dhe pengmarrsin, identifikimin specifik ose t prgjithshm t detyrimit t siguruar, shumn maksimale t borxhit, t siguruar e t shprehur n terma monetare, identifikimin specifik ose t prgjithshm t kolateralit, nnshkrimin e pengdhnsit ose t t autorizuarit tij si dhe datn e lidhjes s marrveshjes s pengut. Personi i cili nnshkruan deklaratn n emr t pengdhnsit duhet t jet i pavaruar nga pengmarrsi. Kohzgjatja e regjistrimit sht tri vjet, nga data e regjistrimit. Pas skadimit t ktij afati, pengu bhet i paperfeksionuar, prve kur perfeksionohet me posedim. Pengmarrsi mund t regjistroj nj njoftim vazhdimi brenda tre muajve, para skadimit t kohs s regjistrimit t deklarats fillestare t njofitimit. Shuarja e pengut.- Pengu shuhet n kto raste: kur pengmarrsi jep nj deklarat t nnshkurar nga ai, e cila prmban t dhna se pengmarrsi nuk ka m krkesa pr pengun q prmban deklarata e njoftimit; sipas marrveshjes s palve kontratuese; me prmbushjen e detyrimit t siguruar; me pushimin s ekzistuari t kolateralit; kur kolaterali ndryshohet ose kombinohet me nj send ose t drejt tjetr, ashtu q ai pushon s ekzistuari n form t identifikueshme ose t ndar; kur kolaterali bhet pjes e nj sendi ose e nj t drejte tjetr n mnyt t till q pasuria e ln peng dhe sendi ose e drejta tjetr bhet e transferueshme si nj z i vetm; kolaterali bht pron e pengmarrsit; kur n rastin e pengut posedimor, prfundon posedimi i kolateralit nga pengmarsi; kur detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk shtrihet mbi pengun dhe n kur nj pal e tret fiton nj titull mbi kolateralin. Mosprmbushja dhe ekzekutimi.- N rast t mosprmbushjs s detyrimit t sigurauar me peng, pengmarsi mund t marr n posedim kolateralin nprmjet: a) procedurs gjyqsore; b) nga vet pengmarrsi, n qoft se kjo mund t bhet pa prishur qetsin publike dhe c) administrativisht. N rast t mosprmbushjes, pengmarrsi mund ta shes, ta jap me qira ose ta tjetrsoj kolateralin n nj mnyr tjetr dhe nga t ardhurat
652
e realizuara n at mnyr t arktoj krkesn e siguruar me peng si dhe shpnzimet, t cilat shkaktohen lidhur me t. Shitja e kolateralit mund t bhet me ankand publik ose me shitje t drejtprdrejt. Metoda, koha, vendi dhe kushtet e shitjes duhet t jen n frymn e kushteve t arsyeshme tregtare. Pr kushtet dhe kohn e shitjes s kolateralit duhet t njoftohet pengdhnsi t paktn 14 dit para shitjes s sendit. Pengmarrsi nuk mund t blej kolateralin, prve kur shitja bhet publike ose private, n qoft se kolaterali shitet n nj treg t njohur ose pr kolateralin ekzistojn mime t njohura standarde. Pengdhnsi, personi prgjegjs pr detyrimin e siguruar ose do garantues tjetr a borxhli i dyt mund t fitoj kolateralin, duke prmbushur t gjitha detyrimet e siguruara nga kolaterali, si dhe shpenzimet e arsyeshme t bra nga pengmarrsi lidhur me marrjen e kolateralit n posedim, shpenzimet lidhur me shitjen e kolateralit dhe shpenzimet e tjera t shkaktuara n procedurat e ekzekutimit gjyqsor prkatsisht administrativ. Nuk sht n kundrshtim me dispozitat e rregullores s pengut dispozita e nenit 973 t LMD, sipas s cils sht nule do dispozit e kontras s pengut se sendi i dhn peng do t kaloj n pronsi t kreditorit, n qoft se krkesa e tij nuk prmbushet brenda afatit t arritjes pr pages. KONTRATA E DORZANIS Kontrata e dorzanis sht kontrat e till, sipas s cils dorzani detyrohet t'i prmbush kreditorit detyrimin e arritur dhe juridikisht t vlefshm t debitorit, n qoft se ky nuk e bn kt (neni 997 LMD). Kontrata e dorzanis sht nj mjet personal i sigurimit t prmbushjes s kontrats. Kjo kontrat sht kontrat formale, ngase deklarata e dorzanis ka efekt juridik vetm nse sht br n formn me shkrim. Kontrata e dorzanis sh kontrat aksesore, ngase sht e lidhur me kontratn kryesore si n pikpamje t lindjes, ashtu edhe t shuarjes s kontrats si dhe vlefshmris juridike t saj. Detyrimi i dorzanit nuk mund t jet m i madh se detyrimi i debitorit dhe nuk mund t transferohet pa kalimin e detyrimit kryesor. Objekt detyrimi mund t jet do detyrim juridikisht i vlefshm, pa marr parasysh prmbajtjen e tij. Dorzania mund t jepet edhe pr detyrimin e kushtzuar dhe detyrimin e caktuar t ardhshm
653
Ligji dallon a) dorzanin e rendomt (dorzania supsidiare), sipas s cils kreditori mund t krkoj nga dorzani prmbushjen e detyrimit pasi m par t ket krkuar nga debitori, i cili, me gjith thirrjen me shkrim, nuk e ka prmbushur detyrimin brenda afatit t caktuar. Kreditori nuk sht i detyruar q pr realizimin e krkess s vet t'i drejtohet m par debitorit: n qoft se sht e qart se nga mjetet e debitorit nuk mund ta realizoj krkesn ose debitori kryesor ka falimentuar dhe b) dorzanin solidare, n qoft se dorzani, i detyruar si dorzan pagues, i prgjigjet kreditorit si debitori kryesor pr tr detyrimin dhe kreditori mund t krkoj prmbushjen e dtyrimit qoft nga debitori kryesor, qoft nga dorzani ose nga t dy n t njjtn koh; c) bashkdorzania ekziston kur shum dorzan prgjigjen solidarisht, pa marr parasysh nse i kan garantuar kreditorit s bashku ose secili ve e ve, prve kur detyrimi i tyre me kontrat sht rregulluar ndryshe; ) dorzani i dorzanit ekziston kur nj person garanton pagesn e krkess s kreditorit, n qorf s at nuk e prmbushin as debitori kryesor, as dorzani. Kreditori mund t krkoj pagesn nga dorzani i dorzanti pasi q m par pa sukses t ket krkuar kt nga debitori kryesor dhe dorzani. Nse dorzani i dorzanit e prmbush detyrimin, ai ka t drejtn e regresit vetm ndaj debitorit kryesor.
DRGIMI - ASIGNACIONI (ASIGNATIO) Asignacioni do t thot drgim. Asignacioni n t drejtn pozitive t detyrimeve sht rregulluar me dispozitat e neneve 1020 1034 t LMD. Asignatio sht deklarim i vulnetit t nj personi (drguesit asignantit ), me t cilin e autorizon personin tjetr ( ekzekutuesin e drgimit - asignatin ) q, pr llogari t tij, t prmbush di (nj prestim t caktuar) personit i tret (shfrytzuesit t drgimit - asignatarit), e njkohsisht e autorizon at person t tret ta pranoj at prmbushje n emr t vet. Prezumimet pr ekzistimin e asignacionit juridikisht t vlefshm jan: marrveshja paraprake mes drguesit (asignantit) dhe shfrytzuesit t drgimit (asignatarit) dhe deklarata e ekzekutuesit - t drguarit (asignatit) pr pranimin e drgimit. Me plotsimin e ktyre kushteve lind veprimi i treanshm juridik.
654
Me an t asignacionit krijohen kto raporte juridike: a) raporti mes drguesit (asignantit) dhe ekzekutuesit t drgimit (asignatit) ; b) raporti mes drguesit (asignantit) dhe shfrytzuesit t drgimit (asignatarit ); c) raporti i shfrytzuesit t drgimit (asignatarit) dhe ekzekutuesit t drgimit (asignatit). Asignacioni prmban autorizim t dyfisht. Njri, i dhn asignatit q ta kryej nj pun pr llogari t asignantit dhe tjetri, i dhn personit t tret - asignatarit q ta pranoj at prmbushje n emr t vetin. Asignacioni mund t filloj mbi baza t ndryshme. Asignanti dshiron t'i suguroj nj dobi t caktuar asignatarit (causa donandi), t'i paguaj borxhin, t cilin e ka ndaj tij (causa solvendi) ose ta kreditoj (kausa credendi). Raporti mes drguesit (asignantit ) dhe pranuesit t drgimit (asignatarit) Ky m s shpeshti sht raport mes debitorit dhe kreditorit. N qoft se drguesi, si debitor, merret vesh me pranuesin e drgimit si kreditor t vetin q borxhin e vet, t cilin e ka ndaj tij, do t'ia paguaj n at mnyr q, me autorizimin e drguesit do ta prmbush personi i tret - ekzekutuesi i drgimit (asignati), ather mes drguesit asignantit dhe shfrytzuesit -asignatarit sht lidhur kontrata e modalitetit t prmbushjes se detyrimit, me kusht suspensiv q perosni i tret ekzekutuesi (asignati), ti deklaroj asignatarit se e pranon drgimin. Mirpo, detyrimi i drguesit ndaj asignatarit shuhet vetem pas pagess s borxhit nga ana e asignatit. Prandaj, marrveshja e arritur mes drguesit dhe shfrytzuesit t drgimit prmbushet vetm atherl kur prmbushet prestimi (borxhi) nga ana e asignatit. Pr kt arsye thuhet se drgimi nuk sht prmbushje. Raporti mes ekzekutuesit - asignatit drgimit asignatarit dhe shfrytzuesit t
Pr kt raport sh me rndsi q ekzekutuesi - asignati ta njoftoj shfrytzuesin asignatarin pr plqimin e pranimit t drgimit. N at rast asignatari fiton t drejtn q t krkoj nga asignati prmbushjen e detyrimit q sht objekt drgimi. Deklarata e pranimit t drgimit sht e parevokueshme. N momentin kur shfrytzuesi i drgimit ka pranuar nga ekzekutuesi (asignati) deklaratn se e pranon drgimin, mes t tyre
655
krijohet nj marrdhnie e dedetyrimeve, e cila sht plotshisht e pavarur dhe e ndar nga ajo q ekziston mes drguesit dhe ekzekutuesit t drgimit. Raporti mes drguesit - asignantit dhe ekzekutuesit t drgimit asignatit Edhe ky raport sht i pavarur dhe i ndar nga raporti mes ekzekutuesit t drgimit dhe shfrytzuesit t drgimit, nga njra an, dhe raportit t drguesit dhe ekzekutuesit t drgimit, nga ana tjetr. N qoft se mes drguesit dhe shfrytzuesit t drgimit sht arritur marrveshja e drgimit dhe n qoft se ekzekutuesi i drgimit sht debitor i drguesit, ather ekzekutuesi i drgimit sht i detyruar t prmbush objektin e detyrimit, n baz t autorizimit t drguesit - drejtprdrejt shfrytzuesit t drgimit. N qoft se mes drguesit dhe shfrytzuesit t drgimit nuk ekziston raporti kredior- debitor, ekzekutuesi ( asignanti) nuk sht i detyruar ta pranoj drgimin (neni 1030 par. 1 t LMD). Por, n qoft se e ka pranuar drgimin dhe e ka njoftuar shfrytzuesin e drgimit prkitazi me pranimin e drgimit, asignati nuk mund t heq dor nga nj pranim i till. N kt rast asignati sht i detyruar ta prmbush detyrimin, i cili sht objekt drgimi edhe kur drguesi nuk ka mbules pr nj prmbushje t till. Kalimi. - Drgimit mund t'i kalohet nj personit tjetr dhe kshtu me radh personave t tjer, sipas rregullave t parashikuara pr kalimin e letrave me vler sipas prursit, prkatsisht sipas udhrit. Kjo rezulton nga fakti se ligji parasheh dy forma t drgimit: a) drgimi n form t letrs me vler sipas prursit (neni 1033 LMD) dhe n form t letrs sipas urdhrit (neni 1034). Parashkrimi.- LMD afatin e parashkrimit e ka rregulluar me dispozitn e nenit 1204 par. 1 vetm prkitazi me realizimin e s drejts s asignatarit ndaj asignatit. Sipas ksaj dispozite, e drejta e tij parashkruhet brenda afatit prej nj viti. Parashkrimi, n qoft se pr prmbushjen e prestimit nuk sht caktuar afati, fillon t ec kur asignati ka pranuar drgimin e kur ai e ka pranuar at para se ti jepet asignatarit, afati fillon t ec prej dits kur ktij t'iu ket dhn ai. Pr shtje t tjera, q kan t bjn me parashkrimin, vlejn dispozitat e parashkrimit n prgjithsi (neni 360 -393 t LMD).
656
KONTRATA MANDATI)
DEKRETIT
URDHRIT
(CONTRAKTUS
Sipas kontrats s dekreti, dekretmarrsi detyrohet ndaj dekretdhnsit q pr llogari t tij t kryej pun tcaktuara, ndrsa dekretdhnsi detyrohet q dekretmarrsit t'i paguaj shprblimin e caktuar. Kontrata e urdhrit sht kontrat me emr, ngase sht e rregulluar me ligj (neni 749-770 t LMD). Kontrata e dekretit sht kontrat e veant e s drejts s detyrimeve dhe e s drejts tregtare. Palt kontratuese t kontrats s dekretit mund t jen persona fizik dhe juridik. Objekti i ksaj kontrate mund t jet kryerja e punve juridike ose punve fizike dhe shrbimet intelektuale nga ana e dekretmarrsit, me shprblim ose pa shprblim. Baza e detyrimit t dekretdhnsit shrben si baz e kryerjes s punve nga ana e dekretmarrsit. - Detyrimet e dekretmarrsit jan: a) t kryej urdhrin sipas udhzimeve t marra nga dekretdhnsi, me kujdesin e ekonomistit t mir dhe shtpiakut t mir. Kur konsideron se kryerja e urdhrit sipas udhzimeve t tij do t ishte e dmshme pr dekretdhnsin, dekretmarrsi sht i detyruart t'ia trheq vrejtjen pr t dhe t krkoj udhzime t reja e nse dekretdhnsi nuk jep udhzime t reja pr kryerjen e puns, t ciln duhet kryer, dekretmarrsi sht i detyruar t'i ket parasysh interesat e dekretdhnsit; b) ta kryej detyrimin e dekretdhnsit personalisht, prve kur dekretdhnsi ka lejuar q punt t'ia besoj nj personit tjetr ose pr shkak t rrethanave t veanta sht e domosdoshme q ta bj at; c) t'i paraqes llogari kreditdhnsit pr punt e kryera dhe t'i kthej tr at q ka marr n baz t kryerjes s punve t besuara; ) t'i paraqes llogari dekretdhnsit pr gjendjen e punve dhe ta bj kt edhe para afatit t caktuar; d) n qoft se sht shrbyer pr nevojat e veta me t hollat e dekretdhnsit, t cilat i ka marr nga ai, sht i detyruar t'i paguaj kamatn me prqindjen m t lart kontraktore t lejuar. - Detyrimet e dekretdhnsit jan: a) q sipas krkess s dekretmarrsit t'i jap shumn e caktuar t t hollave pr shpenzimet e parashikuara; b) t'ia paguaj t gjitha shpenzimet e nevojshme, t cilat i ka br lidhur me zbatimin e dekretit, edhe ather kur mundi i tij ka qen i pasukseshm, me kamat prej dats kur jan br; c) sht i detyruar t'i marr prsipr t gjitha detyrimet, t cilat i ka marr mbi vete, duke i kryer n emr t vetin punt e besuara ose, n ndonj
657
mnyr tjetr, ta liroj prej tyre; ) kreditdhnsi sht i detyuruar t'ia shprblej dmin dekretmarrsit, t cilin e ka psuar pa fajin e vet gjat zbatimit t dekretit t marr me nj shum t zakonshme, por nse pr kt nuk ka doke, t'ia paguaj kompensimn e drejt; nse nuk sht kontratuar ndryshe, t'i paguaj shprblimin pr punn e kryer. Shuarja e kontrats.- Kontrata e dekretit shuhet n kto mnyra: a) me an t dorheqjes (dekretdhnsi mund t heq dor nga kontrata, n t cilin rast dekretmarrsit i takon e drejta e shprblimit prkats dhe shprblimi pr dmin t cilin e pson me dorheqjen nga kontrata, n qoft se pr dorheqje nuk ka pasur arsye); b) me an t denoncimit (dekretmarrsi mund ta denoncoj kontratn kur t dshiroj, por jo n koh t paprshtatshme dhe sht i detyruar t'ia shprblej dmin dekretdhnsit, t ciln ky e pson pr shkak t denoncimit t dekretit n koh t paprshtatshme, prve kur pr denoncimin kan ekzistuar arsye t bazuara; c) me vdekjen e personit fizik, prkatsisht shuarjen e personit juridik; dhe ) me an t humbjes s aftsis pr pun t personit fizik qoft ky dekretdhnsi, qoft dekretmarrsi, prkatsisht me falimentimin e personit juridik; d) me marrveshje t palve kontratuese dhe dh) me prmbushjen e kontrats.
KONTRATA E DHURATS (DONATIO) Sipas kontrats s dhurats, nj person (dhuratdhnsi) detyrohet q personit tjetr (dhuratmarrsit ), t'i kaloj pa shprblim t drejtn e pronsis s sendit t vet ose ndonj t drejt. Esht kontra e s drejts s detyrimeve, e cila sht e rregulluar me ligjet e detyrimeve dhe kodet civile, megjithat LMD nuk prmban dispozita t cilat e rregullojn kt lloj t kontrats. Karakteristikat e ksaj kontrate jan: sht kontrat formale, ngase lidhet n form t shkruarose me dorzim t sendit; sht kontrat bmirse; kontrat me detyrime t njanshme, me t cilat bhet kalimi i prhershm i s drejts s pronsis s sendit ose ndonj t drejte pa pages nga nj person te personi tjetr. Pr lidhjen e ksaj kontrate, prve kushteve t prgjithshme t cilat jan t nevojshme pr lidhjen e do kontrate detyrimore, duhen
658
plotsuar edhe kto kushte t veanta: arritja e marrveshjes pr kalimin pa pages t s drejts s sendit ose t ndonj t drejte; prcaktimi i sendit ose i s drejts q sht objekt kontrate; forma e lidhjes s kontrats prkatsisht dorzimi i sendit. Objekt i kontrats s dhurats mund t jen sendet e luajtshme, t paluajtshme dhe t drejtat pasurore, t cilat jan t kalueshme dhe jan n qarkullim. Baza e kontrats sht qllimi i bmirsis (animus donandi) t dhuratdhnsit pr t'i dhn sendin apo pr tia kaluar ndonj t drejt pasurore dhuratmarrsit pa shprblim. Detyrimet e dhuratdhnsit jan: q t'ia dorzoj sendin ose t'ia kaloj t drejtn dhuratmarrsit n kohn, mnyrn dhe n vendin e caktuar n kontrat, ndrsa kur nuk ka afat t dorzimit t sendit, dorzimi duhet t bhet kur dhuratmarrsi krkonkt ose brenda afatit t arsyeshm plotsues, i cili sht afat i arsyeshm sipas dokeve t mira ose moralit; t kujdeset pr ruajtjen e sendit deri n momentin e dorzimit; ta kaloj rrezikun e zhdukjes s rastsishme t sendit deri n momentin e dorzimit t tij dhe t'i prgjigjet dhuratmarrsit pr shprblimin e dmit t shkaktuar pr t metat e sendi,t t cilat kan ekzistuar n qoft se dhuratdhnsi ka qen i pandrgjegjshm - kur sendi ka pasur t meta t fshehura, pr t cilat dhuratdhnsi ka pasur dijeni dhe pr to nuk e ka njoftuar dhuratmarrsin. N praktik jan t njohura disa lloje t veanta t kontrats s dhurats: a) kontrata e ndrsjell e dhurats, e cila n t vrtet sht nj lloj e kontrats s shkmbimit, ndrsa n rast se prestimet e ndrsjella nuk jan ekuivalente, pr pjesn e teprt t vlers s prestimit t njrs pal do t ekzistoj kontrata e dhurats; b) kontrata e przier e dhurats ekziston kur, prve kontrats s dhurimit, sht lidhur edhe kontrata e shitjes; kontrata me dekret ekziston kur dhuratdhnsi i jep nj send dhuratmarrsit me nj ngarkes t caktuar q dika t'i jap ose t'i bj personit tjetr. Parimisht, kontrata e dhurats sht e parevokueshme. Mirpo, ekzistojn rastet n t cilat ajo mund t revokohet. Dhuratdhnsi mund ta revokoj dhuratn n kto raste: kur dhuratmarrsi sht treguar deri n fund mosmirnjohs ndaj dhuratdhnsit; n qoft se dhuratdhnsi sht varfruar dhe ka mbetuar pa mjete materiale t nevojshme pr ekzistenc, t cilat rrethana jan shkaktuar pas lidhjes s kontrats, por me kusht q dhuratdhnsi nuk ka persona t gjinis s afrt, t cilt sipas ligjit jan t detyruar ta ushqejn; q me revokimin e kontrats dhuratmarrsi t mos mbetet pa mjete t nevojshme pr ekzistenc; q sendi i cili sht objekt i dhurimit ose vlera e tij t gjenden n pasurin e
659
dhuratmarrsit; dhuratdhnsi mund ta revokoj dhuratn n qoft se ndodh anulimi i martess pr fajin e dhuratmarrsit, me kusht q dhurata t jet me vler t madhe. Trashgimtart e domosdoshm mund t krkojn reduktimin e dhurats, n qoft se iu ka cenuar pjesa e tyre e domosdoshme trashgimore, e cila nuk mund t plotsohet nga reduktimi i disponimeve testamentale t trashgimlnsit.
LITERATURA 1.Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e prgjithshme, Prishtin, 1985; 2. Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e prgjithshme, botimi i dyt, Prishtin, 2002; 3.Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e veant, botimi i dyt,Prishtin, 2002; 4.Dr. Aleksandar Goldstajn, Prolegomena Zakonu o obveznim odnosima, Obvezno pravo, prva knjiga, redakcija A. Goldstajn, "Informator" Zagreb, 1978;
660
5. Dr. Mihajlo Konstandinovic, Obligaciono pravo, Beograd, 1959; 6. Dr. Martin Vedri, Opci dio gradjanskog prava po zakonu o obveznim odnosima, Obvezno pravo, prva kniga, redakcija A. goldstajn, "Informator", Zagreb, 1978; 7. Dr. Mihalo Konstandinovic, Skica za zakonik o obligacijama i ugovorima, Beograd, 1969; 8. Dr. Ljudevit Rosemberg, vrijednosni papiri, cesija i asignacija kod bankarsikih poslova po Zakonu o obveznim odnosima, Obvezno pravo, redakcija A. Goldshtajn, kniga prva "Informator ", Zagreb, 1978; 9. Dr. Ljubisa Milosevic, Obligaciono pravo, Beograd, 1980; 10. Dr. Mehdi Hetemi, E drejta me njohurit themelore t s drejts s afarizmit, Prishtin, 1996; 11. Dr. Milan Brkic, Zakon o obveznim odnosima "Informator", Zagreb, 1978; 12. Dr. Slobodan Perovic, Ugovor, Eciklopedija imovinskog prava i prava udruzenog rada, tom III, Beograd, 1978; 13. Komentar Zakona o obligacionim odnosima, redakcija dr. Slobodan Perovic, " Savremena Administracija" Beograd, 1995; 14. Komentar Zakona o obligacionim odnosima, redakcija: Dr. Borislav T. Blagojevic i dr. Vrleta Krulj, "Savremena Administracija", Beograd, 1983; 15. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/24, Pr ligjet n fuqi; 16. Regullorja e UNMIK-tu nr. 2000/68 Pr kontratat e shitjes s mallrave; 17. Rrebullorja e UNMIK-ut nr. 2001/ 5 Pr pengun mbi pasurin e paluajtshme 18. Ligji mbi marrdhniet e detyrimeve "Gazeta zyrtare e RSFJ", nr. 29/78 me ndryshimet dhe plotsimet e bra g.z. nr. 39/85, 45/89, 57/89 dhe 31/93. 19. Ligji pr Kodin Civil t Republiks s Shqipris nr.7850 dat 29.07.1994.
661
E DREJTA E PROCEDURES CIVILE
Adem Vokshi
E DREJTA E PROCEDURS CIVILE

1. Nocioni: E drejta procedurale civile sht pjes e s drejts pozitive dhe si e till i prfshin t gjitha rregullat juridike n baz t s cilave zhvillohet realizimi i t drejtave subjektive nga marrveshjet juridiko-civile n jetn e prditshme. E drejta procedurale civile si e till prmban rregullat themelore mbi organizmin e gjykatave si dhe t organeve tjera q kan pr detyr t bashkpunojn me gjykatat. Poashtu, ajo prmban edhe rregulla juridike n baz t s cilave prcaktohen prezumimet pr kryerjen e aktivitetit procedural, si dhe rregulla me t cilat prcaktohen pasojat juridike t ktij aktiviteti. 2. Llojet e procedurave gjyqsore civile: As mbrojtja gjyqsore n procedur civile nuk sht e organizuar n mnyr unike. Kjo varet kryesisht nga cilsit e raportit juridiko-civil lidhur me t cilin zhvillohet procedura konkrete, andaj pr kt mbrojtja juridike jipet n rend t par n procedurn kontestimore, por edhe n at jokontestimore dhe prmbaruese ose n at t falimentimit. a) Pra, duke u nisur nga e gjith kjo procedura kontestimore mund t themi lirisht se sht metod apo rrug e veprimit, ose ecuri q ndiqet me rastin e dhnjes s mbrojtjes gjyqsore pr t drejtn konkrete subjektive. Procedurn si trsi e prbjn veprimet t cilat i kryejn subjektet e nj procesi kontestimor. T gjitha ato e prbjn nj trsi t vetme sepse i lidh i njejti qllim. Veprimet e tilla i quajm procedurale dhe ato kryesisht kryhen nga ana e tre subjekteve kryesore t procesit konkret gjyqsor: paditsit (apo paditsve), t paditurit (apo t paditurve) dhe gjykats. Padits sht personi i cili paraqet krkes (kjo bhet prmes
663
b) padis) n gjykat pr sigurimin e mbrojtjes gjyqsore pr nj t drejt t tij subjektive civile pr t ciln ai konsideron se i sht cenuar. I paditur sht personi kundr t cilit drejtohet nj krkes e till e parashtruar n gjykat ndrsa gjykata sht subjekti i tret i cili me an t vendimit t vet e jep mbrojtjen gjyqsore t krkuar n rastin konkret. Gjykata n kto raste vepron sipas rregullave t procedurs kontestimore. Me kontest duhet kuptuar situatn n t ciln nj person pretendon se i takon nj e drejt subjektive civile ndaj personit tjetr, e ky e mohon ekzistimin e saj apo nga ndonj shkak tjetr e mohon detyrimin e tij q t sillet n mnyrn e caktuar nga ana e atij personi. b) Procedurn prmbaruese e prbjn veprimet t cilat i kryejn subjektet e interesuara: kreditori n njrn an, dhe debitori si pal kundrshtare n ann tjetr. Kjo procedur vihet n veprim n baz t vendimit prfundimtar t procedurs kontestimore me t cilin gjykata e ka detyruar t paditurin q t sillet n mnyrn e caktuar. Kshtu, nse i padituri nuk ka vepruar n pajtimin me vendimin e till (detyrueskondemnator) brenda afatit t caktuar nga gjykata, paditsi mund ti drejtohet gjykats kompetente me krkes q vendimi i till prfundimtar t ekzekutohet me dhun. c) Procedurn jokontestimore e prbjn veprimet procedurale q kryhen nga subjektet e caktuara me qllim t rregullimit t nj raporti t caktuar, t ndryshimit t statusit t nj personi, t themelimit apo ndryshimit t nj t drejte pasurore etj. T gjtha procedurat pr t cilat u b fjal m lart e prbjn procedurn gjyqsore civile. T gjitha ato jan rregulluar me ligj, si n pikpamje t rolit t subjekteve procedurale, ashtu edhe n pikpamje t vlefshmris, radhs s kryerjes dhe efektit t veprimeve t kryera nga ta. 3. Burimet juridike: N ushtrimin e funksionit gjyqsor gjykatat jan t pavarura dhe gjykojn n baz t kushtetuts, ligjit dhe akteve juridike t prgjithshme t tjera. N sistemet bashkohore juridike, ku bn pjes edhe sistemi i yn, burim t s drejts, parimisht, jan vetm rregullat e shkruara juridike. Kontratat ndrkombtare zbatohen nga dita e hyrjes n fuqi, n
664
mnyr direkte pasi t jen shpallur n mnyrn e parapar me kushtetut. Kushtetuta sht burim themelor i s drejts procedurale civile, sepse me disa nga dispozitat e saja parashihen disa parime mbi gjyqsin n prgjithsi, e vetvetiu edhe pr gjyqsin civile, si pjes prbrse e saj. Procedura kontestimore, jokontestimore dhe prmbarimore rregullohen ekskluzivisht me ligj. Burim kryesor i procedurs kontestimore sht Ligji pr Procedurn Kontestimore (L.nr. 03/L-006 i dt. 30.06.2008 Gaz. Zyrtare e Republiks s Kosovs nr. 38 e dt. 20.09.2008); Procedura jokontestimore sht rregulluar me Ligjin pr procedurn jashtkontestimore t Kosovs t vitit 1986 (FZ e Kosovs, nr. 42/86). Procedura prmbarimore sht rregulluar me Ligjin pr Procedurn Prmbarimore nr. 03/L-008 t dt. 02.06.2008 i dekretuar me dekretin nr. DL 042-2008 t dt. 24.06.2008 (Gazeta Zyrtare e Kosovs nr. 33 e dt. 15.07.2008). Dispozitn lidhur me ekzekutimin e vendimeve t dhna n shtjet q kan t bjn me martesn dhe me statusin prindor e prmban Ligji pr Familjen i Kosovs nr. 2004/32 i dt. 20.01.2006 (Reg. e UNMIK-ut nr. 2006/7 e dt. 16.02.2006). Me kt rast dhe n kt vend duhet potencuar se Kosova poashtu ka obligim t respektimit t konventave dhe rekomandimeve ndrkombtare detyrim ky i cili ka rrjedh nga rregullorja nr. 1999/24 dhe 2000/59 t cilat kan t bjn me Ligjin n fuqi n Kosov e t cilat n dispozitat fillestare t tyre parashohin se ligj n fuqi n Kosov do t jen prve rregulloreve t shpallura nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm dhe ligjit n fuqi n Kosov i cili prfundimisht ka vlejt gjer me dt. 22.03.1989 edhe respektimi i standardeve t t drejtave t njeriut ndrkombtarisht t njohura e pastaj taksativisht i kan prmendur 7 konventa dhe marrveshje ndrkombtare e me Kushtetutn e Republiks s Kosovs e cila ka hyr n fuqi me dt. 15.06.2008 n kapitullin e II-t t saj konkretisht n nenin 22 parashihet Zbatimi i drejtprdrejt i Marrveshjeve dhe Instrumenteve Ndrkombtare t cilat kan prioritet, n rast t konfliktit ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve t tjera t institucioneve publike e q jan: (1) Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut; (2) Konventa Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut dhe Protokollet e saj;
665
(3) Konventa Ndrkombtare pr t Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj; (4) Konventa Korniz e Kshillit t Evrops pr Mbrojtjen e Pakicave Kombtare; (5) Konventa pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit Racor; (6) Konventa pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Gruas; (7) Konventa pr t Drejtat e Fmijs; (8) Konventa kundr Torturs dhe Trajtimeve e Ndshkimeve t tjera Mizore, Jonjerzore dhe Poshtruese.
PROCEDURA KONTESTIMORE -Subjektet n procedurn kontestimoreKontesti juridiko-civil lind midis dy personave. Cilsin e palve n gjykim ata e fitojn n momentin e paraqitjes s padis n gjykat. Pr ekzistimin e procesit kontestimor nevojitet ekzistimi i tri subjekteve: palt dhe gjykata. Palt ndrgjyqse jan: pala paditse dhe pala e paditur. Paditsi me padi e cakton t paditurin. Gjyqtari pr zgjidhjen e kontestit t palve caktohet nga ligji (apo me vullnetin e palve te gjykatat jo-shtetrore - arbitrazhi) dhe akti mbi ndarjen vjetore t puns n gjykat. Prve subjekteve t prmendura q jan t domosdoshme, n procesin kontestimor mund t paraqiten edhe subjekte t tjera si jan: prfaqsuesi i pals (ligjor apo me prokur), prokurori publik, ndrhyrsi, dshmitart, ekspertt, interpreti, dhe procesmbajtsi. Me ligjin mbi procedurn kontestimore caktohen rregullat e procedurs n baz t t cilave gjykata ordinere shqyrton dhe vendos n kontestet nga marrdhniet personale e familjare, nga marrdhniet e puns si dhe nga marrdhniet pasurore dhe nga marrdhniet e tjera civilojuridike t personave fizik e t personave civil-juridik, t bashksive shoqroro-politike e personave shoqroro juridik t tjer, prve nse disa nga kontestet e theksuara jan vn me ligj t veant n kompetenc t gjykats tjetr ose t organit shtetror respektivisht t organit shoqror. (rasti i zgjedhjes s kontesteve tek e ashtuquajtura HPDD).
666
N procedurn kontestimore gjykata vendos brenda kufijve t krkesave q jan vn n procedur. Ktu posarisht duhet potencuar se gjykata nuk mund t refuzoj t vendos mbi krkesn pr t ciln sht kompetente.
PARIMET E PROCEDURS KONTESTIMORE

-NocioniMe nocionin e parimit n procedurn kontestimore nnkuptojm rregullat themelore n baz t s cilave zhvillohet aktiviteti gjat tr procedurs i subjekteve t procesit e me t vetmin qllim q t arrihet mbrojtja juridike e s drejts s supozuar t cenuar subjektive apo me qllim q t konstatohet se pr nj gj t till nuk ka vend (veprimi i pals kundshtare). Parimet e ksaj procedure i caktojn metodat e veprimit q kryhen gjat shqyrtimit t shtjes juridike dhe vendosjes mbi t. Parimet pra i japin vuln kryesore institucioneve t procedurs kontestimore n baz t s cilave zhvillohet kjo procedur. Pr zhvillimin e procedurs kontestimore vlejn parimet e saj si jan: 1. Parimi i disponibilitetit dhe oficialitetit (ex oficio): Sipas ktij parimi paditsit si iniciator i procedurs kontestimore i njihet e drejta q procedurn e inicuar me padi ta prfundoj me trheqjen e padis apo me heqjen dor nga krkespadia veprime kto procedurale t mundsuara me dispozitn e nenit 149. Procesi mund t prfundoj edhe me veprimet disponibile t palve edhe ather kur ato arijn q t lidhin ujdi gjyqsore pr objektin e kontestit pr t cilin zhvillohet procedura. Mirpo, edhe procedura ankimore poashtu mund t prfundoj me an t veprimit t till disponibil t palve dhe ate me trheqjen e mjetit t goditjes s vendimit (neni 186.3). Ky parim m s miri sht i prcaktuar n maksimn latine: nemo iudex sine actore- q do t thot se nuk ka proces kontestimor pa krkesn e personit t autorizuar.
667
2. Parimi i dgjimit t dyanshm t palve (kontradiktor): Sipas ktij parimi gjykata ka detyr q do njrs nga palt tia jap mundsin q ta paraqes mendimin lidhur me shtjen mbi t ciln sht duke u zhvilluar procedura, e gjithashtu edhe mundsin e deklarimit rreth thnieve dhe pretendimeve t pals kundrshtare. Ky parim, i cili sht i njohur edhe si parimi i kontradiktorialitetit obligon gjykatn q secils nga palt n kontest ti mundsoj pjesmarje aktive dhe njherit t siguroj barazin e palve procedurale para gjykats n prezentimin dhe grumbullimin e fakteve relevante pr t vendosur n mnyr meritore nje shtje konkrete juridike (neni 5 i LPK). Vetm n rastet e prcaktuara me ligj gjykata ka t drejt t vendos mbi krkesn pr t ciln pals kundrshtare nuk i sht dhn mundsia q t deklarohet (neni 5.2 i LPK). 3. Parimi i udhzimit t pals: Me qllim t evitimit t dmit eventual q mund ta psoj pala e pa udhzuar n punt juridike sht parapar detyra e gjykats q at ta udhzoj se cilat veprime procedurale mund ti kryej, sa her q konstaton se pala nga padijenia nuk i shfrytzon t drejtat procedurale q i takojn sipas ktij ligji (neni 11 i LPK). Njherit, gjykata gjat ktij udhzimi e njofton paln edhe me pasojat e moskryerjes s veprimeve t tilla procedurale. Mirpo, kjo detyr e gjykats ka t bj vetm me udhzimin pr t drejtat procedurale e jo edhe pr t drejtat e natyrs materialojuridike. Gjykata nuk guxon paln ta udhzoj mbi t drejtn e saj materialo juridike nga se ajo prfaqson tejkalim t kompetencave t gjykats por thjesht, duhet ngel vetm brenda suazave t detyrs s parapar me ligj, psh. duke i spjeguar pals domethnien e instituteve procedurale, ndrprerjen e procedurs, trheqjen e padis, etj. 4. Parimi i ekonomicitetit t procedurs: Aktiviteti procedural duhet t kryhet n koh sa m optimale, me pun sa m t pakt si dhe me harxhime sa m t vogla. Pr kt qllim, ligji ka parapar se procedura e shkalls s par, si rregull, prbhet prej dy seancave gjyqsore: seancs prgatitore dhe seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes, pastaj n procedurn e shkalls s par dhe procedurn sipas propozimit pr prsritjen e procedurs, vepron gjyqtari
668
individual (i vetm) ndrsa n procedurn e shkalls s dyt dhe procedurn sipas revizionit vepron trupi gjykues prej tre gjykatsve, poashtu sht parapar psh. marrja e provave neprmjet gjykats s porositur, bashkimi i dy gjykimeve, mos caktimi i seancs prgatitore, bashkimi i kerkes-padive, prfshirja e dy t paditurve me nj padi t vetme si dhe situatn kur gjykata ka mundsi t nxjerrjes s aktgjykimit pr shkak t padgjueshmeris (mosbindjes neni 150 i LPK) etj. 5. Parimi shkresor dhe verbal: Para se t jipet vendimi pr krkes-padin, nga gjykata krkohet (neni 7 i LPK) q t vrtetoj plotsisht dhe saktsisht gjendjen faktike n t ciln mbshtetet krkes padia. N kt drejtim ligji obligon palt q gjykats ti paraqesin t gjitha faktet mbi t cilat mbshtesin krkesat e veta dhe t propozojn prova me t cilat konstatohen faktet e tilla. Komunikimi i palve me gjykatn n fazn prgatitore (parashtrimi i krkesave, propozimeve dhe informatave t tjera) dhe ate sipas mjeteve t goditjes s vendimeve kryhet kryesisht n formn e shkruar. Komunikimi i palve me gjykatn bhet n mnyr verbale gjat seancave kur ato me vet iniciativ apo me krkesn e gjykats marrin pjes n seanc prgatitore apo n shqyrtimin kryesor t shtjes. 6. Parimi i publicietit: Sipas ktij parimi gjykata pr krkes-padin zakonisht vendos n baz t shqyrtimit t shtjes juridike t zhvilluar n seanc t drejtprdrejt dhe publike. Ky parim sht shprehur n nenin 4 t LPK- s, pra seanca gjyqsore mbahet me dyer t hapura. Gjykata e shqyrton shtjen n seanc jo-publike vetm n rastet e prcaktuara me ligj. Pr nj veprim t till gjykata duhet t sjell vendim prkats mbi mbajtjen e seancs jo-publike prve te kontestet statusore n t cilat sipas ligjit procedura sht jo-publike. 7. Parimi i vlersimit lirisht t provave: Sipas ktij parimi gjykata nuk sht e lidhur e as e kufizuar me rregulla t posame formale pr t provuarit. Pretendimin e caktuar gjykata e merr si t provuar vetm pasi t jet bindur n saktsin dhe vrtetsin e tij duke mos qen e kufizuar me kurrfar dispozite ligjore.
669
8. Parimi i pandrmjetsis: Sipas ktij parimi e q sht i shprehur n nen. 4. t LPK gjykata vendos pr krkes-padin pas shqyrtimit t shtjes juridike n seanc t drejtprdrejt dhe publike. Por ky parim nuk mund t zbatohet n procedurat instancionale, sepse n to vendoset n baz t shkresave prve kur gjykata instancionale m e lart vendos q shtjen ta hapi dhe t bjen vendim vet lidhur me at shtje juridike. Sipas ktij parimi gjykata drejtprdrejt dhe me an t shqisave personale njoftohet me natyrn dhe prmbajtjen e mjeteve provuese t ofruara nga palt dhe pa ndrmjetsimin e tjetrkujt vendos pr vlern provuese t tyre. 9. Parimi i shfrytzimit me ndrgjegje i t drejtave procedurale: Nj prej standardeve kryesore n t drejtn bashkkohore sht ai se titullari i nj t drejte nuk guxon ta keqprdor at. Atij i njihet nj e drejt me qllim q t shfrytzohet pr at q sht dedikuar, e jo pr qllime t tjera. Me LPK (neni 9) krkohet nga palt q me ndrgjegje ti shfrytzojn t drejtat procedurale t cilat ua njeh ligji, kurse nga gjykata q ta pamundsoj keqprdorimin e tyre. KOMPETENCA E GJYKATAVE Nocioni dhe llojet e kompetencs Me termin kompetenc n pikpamje objektive kuptojm rrethin e punve t nj organi apo fushveprimtarin e nj organi. N pikpamje subjektive, kompetenca sht e drejt dhe detyr e organit q t veproj n shtjen e caktuar juridike. Me rregullat me t cilat prkufizohet rrethi i punve t gjykatave, caktohet kompetenca lndore, vendore (e prgjithshme dhe e veant) dhe funksionale n procedurn kontestimore. 1. Kompetenca lndore: N procedurn kontestimore gjykatat n Kosov gjykojn brenda kufijve t kompetencs s vet lndore t caktuar me ligj.
670
E ktij lloji sht kompetenca n baz t s cils gjykatat e nj kategorie kan t drejt dhe detyr t gjykojn disa shtje juridike pr shkak t llojit, natyrs dhe vlers s objektit t tyre. Me rregullat pr kt kompetenc caktohet rrethi i punve t gjykatave t llojeve t ndryshme si dhe ai i gjykatave t rangut t ndryshm, por t llojit t njjt. Kriteret pr caktimin e kompetencs lndore jan: objekti i kontestit, (kriteri kauzal) dhe vlera e objektit t kontestit (kriteri vlersor). Gjykata Supreme sht kompetente t vendos mbi krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris; duke prfshir edhe kontestet mbi shprblimin e dmit q lindin nga veprimet juridike kundrkushtetuese dhe kundrligjore, apo nga veprimet me t cilat organizatat apo pundhnsit n territorin e Kosovs vihen n nj pozit t pa-barabart n tregun unik. Poashtu, Gjykata Supreme sht kompetente t vendos edhe mbi revizionin e ushtruar kundr vendimeve t plotfuqishme si mjetin e jashtzakonshm juridik. Njherit t vendos edhe mbi konfliktin e kompetencave n mes t gjykatave nga territori i dy apo m shum gjykatave t qarkut apo konfliktin e kompetencs n mes vet gjykatave t qarkut. Kjo gjykat poashtu sht kompetente t ushtroj edhe veprime t tjera q i jan vn n kompetenc me ligj. M pastaj n ligj n nenin 30 theksohet se kur pr prcaktimin e vlers s objektit t kontestit si mas pr caktimin e kompetencs lndore t prbrjes s gjykats, t s drejts pr deklarimin e revizionit e n raste t tjera t parashikuara n ligj sht kompetente vlera e objektit t kontestit e si vler e objektit t kontestit merret parasysh vetm vlera e krkess kryesore. Kamatat, shpenzimet procedurale, penalitetet e kontraktuara dhe krkesat tjera akcesore, nuk mirren parasysh nse nuk prbjn krkesn kryesore. N qoft se krkesa ka t bj me dhniet e ardhshme q prsriten, vlera e objektit t kontestit llogaritet sipas shums totale t tyre, por jo m tepr se deri n shumn q i prgjigjet shums totale t dhnieve pr nj koh prej pes vjetsh. N qoft se nj padi e ngritur kundr nj t padituri prfshin disa krkesa q mbshteten n t njejtn baz faktike dhe juridike, ather vlera e objektit t kontestit caktohet sipas shums s prgjithshme t vlers s t gjitha krkesave. N qoft se krkesat n padi rezultojn nga baza t ndryshme, apo nqoftse jan theksuar kundr disa t paditurve, vlera e objektit t kontestit caktohet sipas vlers s secils krkes ve e ve.
671
Ndrsa, kur kontesti zhvillohet mbi ekzistimin e raportit medits apo t qiras, ose nga raporti i shfrytzimit t baness apo i lokaleve t puns, vlera e kontestit llogaritet sipas shums njvjeare t meditjes, respektivisht t qiras, prve n qoft se sht fjala pr raportin medits apo t qiras q vlen pr nj koh m t shkurtr t kontraktuar. N qoft se me padi krkohet vetm dhnia e siguris pr ndonj krkes apo pr vendosjen e t drejts s pengut, vlera e objektit t kontestit caktohet sipas shums s krkess q duhet siguruar. N qoft se objekti i pengut ka nj vler m t vogl se krkesa q duhet siguruar, si vler e objektit t kontestit do t merret vlera e objektit t pengut. N qoft se krkespadia nuk ka t bj me t holla, por paditsi n padin e tij thekson se pranon q n vend t prmbushjes s krkespadis t marr shumn e caktuar t t hollave, ather si vler e objektit t kontestit do t mirret kjo shum. N raste t tjera, kur krkespadia nuk ka t bj me t holla, vendimtare do t jet vlera e objektit t kontestit t ciln e ka theksuar paditsi n padin e tij. N qoft se n rastin si m lart paditsi e ka theksuar pa dyshim tepr lart ose shum m pak vlern e objektit t kontestit, kshtuq shtrohet pyetja e kompetencs lndore, t prbrjes s gjykats apo t s drejts s deklarimit t revizionit, gjykata, jo m von se n seancn prgatitore e nqoftse seanca prgatitore nuk sht mbajtur ather n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes juridike, por para se t filloj shqyrtimi, shpejt dhe n mnyr t prshtatshme do ta caktoj, prkatsisht do ta verifikoj saktsin e vlers s treguar n padi nga paditsi. 2. Kompetenca territoriale: E ktij lloji sht kompetenca n baz t s cils gjykata, q sht kompetente n pikpamje lndore, mund t gjykoj shtjen juridike q ka ndonj lidhje me territorin ku ajo e zhvillon veprimtarin e saj. Gjykatave t shkalls s par me ligj u sht caktuar territori brenda t cilt e ushtrojn funksionin e tyre gjyqsor. Varsisht nga raporti q ekziston midis palve dhe territorit t gjykats s caktuar, apo midis objektit t kontestit dhe territorit t gjykats s caktuar, caktohet se cila prej disa gjykatave t llojit t njjt do t jet e kompetecs territoriale pr gjykim n shtjen konkrete juridiko-civile. Prve se me ligj, kompetenca territoriale mund t caktohet me marrveshje t palve, e n
672
rastet e parapara me ligj me vendim t gjykats s lart. Kompetenca territoriale e caktuar me ligj sht e prgjithshme (forum generale) ose e posame (forum speciale). Kompetenca territoriale e posame sht ose ekskluzive (forum exclusive), ose e zgjedhur (forum electivum) ose ndihmse (forum subsidiale) ose retorzive. a) Kompetenca e prgjithshme territoriale: Pr kt kompetenc sht parapar rregulli actor sequitur forum rei. Me ligj sht parapar q pala paditse padin kundr pals s paditur ta ngrit n gjykat n territorin e s cils kjo e ka vendbanimin e nse jo ather n territorin e s cils e ka vendqndrimin. Kur si i paditur paraqitet personi juridik - e kompetencs s prgjithshme territoriale sht gjykata n territorin e s cils ndodhet selia e tij. Pra, nqoftse me ligj nuk sht caktuar kompetenca ekskluzive territoriale e ndonj gjykate tjetr, pr gjykim sht kompetente gjykata q ka kompetenc t prgjithshme territoriale pr t paditurin. b) Kompetenca e veant territoriale: Me rregullat pr kt kompetenc caktohet gjykata e cila do t jet ekskluzivisht kompetente q ta zgjidh kontestin konkret. Konteste t tilla jan ato n lidhje me pronsin dhe t drejtat sendore t tjera mbi sendet e paluajtshme, n kontestet pr shkak t pengim- posedimit mbi sendin e paluajtshm, si dhe n kontestet nga raportet e qiradhnjes s paluajtshmris, ose nga kontratat pr shfrytzimin e banesave apo t lokaleve t puns, pr kto konteste sht kompetente vetm gjykata n zonn n t ciln ndodhet sendi i paluajtshm. E nse sendi i paluajtshm ndodhet n zonn e disa gjykatave ather sht kompetente donjra nga to. Ndrsa pr kontestet pr pengim-posedimi n sendet e luajtshme sht kompetente, prpos gjykats me kompetenc t prgjithshme territoriale, edhe gjykata n zonn e s cils ka ndodhur pengimi. Pra, Gjykata n territorin e s cils ndodhet sendi i paluajtshm sht ekskluzivisht kompetente (forum rei sitae) pr zgjidhjen e kontestit lidhur me t. c) Kompetenca territoriale e zgjedhur: Me dispozitat ligjore pr kt kompetenc paditsi autorizohet q
673
t zgjedh se a do tia paraqes padin kundr t paditurit gjykats e cila pr t sht e kompetencs s prgjithshme territoriale apo gjykats tjetr t ciln e ka caktuar ligji duke e marr parasysh interesin e paditsit. Kjo kompetenc sht parapar pr kontestet familjare, pr kontestet lidhur me ushqimin ligjor, pr shprblimin e dmit, pr kontestet nga garancioni i prodhuesit, nga marrdhnia e puns etj. Kshtu psh. n kontestin pr shprblimin e dmit padia mund t paraqitet qoft n gjykatn n territorin e t cils i padituri e ka vendbanimin, qoft n gjykatn n territorin e s cils sht shkaktuar dmi ndrsa n qoft se dmi sht shkaktuar pr shkak t vdekjes apo t lndimit t rnd trupor, kompetente sht prpos gjykatave si m lart, edhe gjykata n zonn e s cils paditsi (i lnduari apo antari i familjes s t vdekurit) e ka vendqndrimin e vet. Pr gjykim n kontestet pr mbrojtjen e s drejts n baz t garancis shkresore kundr prodhuesit q e ka dhn garancin sht kompetente prpos gjykats s kompetencs s prgjithshme territoriale pr t paditurin, edhe gjykata me kompetenc t prgjithshme territoriale pr shitsin, i cili gjat shitjes s sendit i ka dhn blersit garancin shkresore t prodhuesit. Tek kontestet martesore pr konstatimin e ekzistimit apo t mosekzistimit t martess, pr anulimin apo zgjidhjen e saj, kompetente sht prpos gjykats s kompetencs s prgjithshme territoriale, edhe gjykata n territorin e s cils bashkshortt kan pasur vendbanimin e fundit t prbashkt. Te vrtetimi i (mos) ekzistimit t atsis apo t amsis, fmija mund t ngrej padi qoft n gjykatn e kompetencs s prgjithshme territoriale qoft n gjykatn n territorin e s cils e ka vendbanimin apo vendqndrimin. Tek shtjet nga marrdhnia trashgimore juridike prpos gjykats s kompetencs s prgjithshme territoriale, me kompetenc territoriale sht edhe gjykata n territorin e s cils ndodhet gjykata q zbaton procedurn trashgimore- kjo, gjersa procedura trashgimore t mos prfundoj me vendim t forms s prer. ) Kompetenca territoriale ndihmse: Me rregullat pr kt kompetenc mundsohet caktimi i gjykats q do t jet kompetente n rastet n t cilat nuk mund t zbatohen
674
rregullat themelore pr kompetencn territoriale. Kshtu, mundsohet q paditsi padin ta paraqes n gjykatn e shtetit ton, edhe pse pr t paditurin nuk ekziston kompetenca e prgjithshme toksore n vendin ton, si dhe ngritja e padis kundr m tepr pjesmarrsve n nj raport juridiko-civil nga i cili ka lindur kontesti. Kshtu psh., kur kemi t bjm me bashkndrgjygjsin materiale, paditsi mund ta paraqes padin n cilndo gjykat e cila sht e kompetencs s prgjithshme territoriale, bile pr njrin prej t paditurve. d) Kompetenca territoriale retorzive: Nse n shtetin e huaj shtetasi i jon mund t paditet n gjykatn e cila sipas kritereve t LPK-s nuk do t ishte kompetente, ather edhe kundr shtetasit t shtetit t till n vendin ton mund ti paraqitet padia gjykats n baz t t njjtit kriter (neni 62 i LPK). 3. Kompetenca funksionale: Me rregullat pr kompetencn funksionale caktohet kompetenca e gjykatave pr vendosje pr mjetet e goditjes s vendimeve, apo pr kryerjen e punve t caktuara. Kshtu, psh. me rregullat e tilla bhet ndarja e instancave midis gjykatave t ndryshme, apo caktimi i gjykats prkatse si gjykat kompetente pr sigurimin e provave dhe pr dhnien e ndihms juridike, ose caktimi i gjykats e cila e zgjidh konfliktin lidhur me kompetencn. 4. Kompetenca kontraktuale: Kjo sht rasti kur palt mirren vesh q nj shtje t caktuar t tyre juridike ta gjykoj gjykata, e cila sipas rregullave ligjore nuk do t ishte kompetente n pikpamje territoriale pr nj gj t till. Kjo marrveshje mund t lidhet vetm me shkrim dhe t jet e firmosur nga t dy palt dhe t ket t bj me kontestin konkret, ose me disa konteste, por q rezultojn nga nj raport i caktuar materialo-juridik dhe vetm para se t jet ngritur padia n gjykat. Dokumentin mbi marrveshjen, paditsi duhet tia bashkangjes padis. Ajo mund t jet pjes (klauzul) e kontrats materialo-juridike. Me marrveshjen mbi kompetencn territoriale mund t kontraktohet edhe kompetenca territoriale e gjykats
675
s huaj, por vetm kur njra pal sht me shtetsi t huaj. Me t njhersh themelohet kompetenca territoriale e gjykats s caktuar nga palt dhe prjashtohet ajo e caktuar me ligj. Gjykata vlerson kryesisht menjher pas marrjes s padis, nse sht kompetente. Ky vlersim i kompetencs bhet n baz t thnieve n padi dhe n baz t fakteve q i ka t njohura gjykata. Po q se gjat procedurs ndryshohen rrethanat n t cilat sht bazuar kompetenca e gjykats, apo nqoftse paditsi e pakson krkespadin, gjykata e cila ka qen kompetente n kohn e paraqitjes s padis mbetet gjithnj kompetente megjithse pr shkak t ktyre ndryshimeve do t ishte kompetente gjykata tjetr ordinare e t njejtit lloj. Gjykata gjat krejt procedurs kujdeset kryesisht nse zgjidhja e kontestit hyn ose jo n kompetencn gjyqsore. Kur gjykata gjat procedurs vrteton se pr zgjidhjen e kontestit nuk sht kompetente ordinere por ndonj organ tjetr i vendit apo i huaj do t deklarohet inkompetente, do ti abrogoj veprimet e zbatuara n procedur dhe do ta hedh posht padin. N rastin kur sht mbajtur seanca prgatitore, apo n seancn e par pr n seancn kryesore ka hyr n shqyrtim rreth shtjes kryesore, gjykata m e lart e shkalls s par, si me rastin e kundrshtimit ashtu edhe kryesisht nuk mund t deklarohet me inkompetenc lndore pr objektet nga kompetenca e gjykats m t ult t shkalls s par t njejtit lloj. Gjykata mund t shpallet jokompetente n pikpamje territoriale vetm sipas prapsimit t pals s paditur t parashtruar me an t prgjigjes n padi. Ndrsa, kryesisht mund t shpallet inkompetente vetm kur ekziston kompetenca territoriale ekskluzive e ndonj gjykate tjetr, por m s voni deri n momentin e paraqitjes s prgjigjs n padi. 5. Konflikti n lidhje me kompetencn: Kur gjykata t cils i sht paraqitur padia konstaton se nuk sht kompetente, ajo me aktvendim shpallet jokompetente dhe lndn ia drgon gjykats pr t ciln mendon se sht kompetente. Po q se gjykata t cils i sht drguar lnda konsideron se sht kompetente pikrisht gjykata q ia ka drguar lndn, ose ndonj gjykat tjetr, ather ajo do tia drgoj lndn, brenda afatit prej tri ditsh, gjykats q duhet ta zgjidh kt konflikt kompetence. Kjo sht pra situata e cila
676
quhet konflikt kompetence. Konflikti lind si po shihet sikurse kur gjykata e dyt mendon se sht kompetente pikrisht gjykata e par, ashtu edhe kur mendon se pr gjykim sht kompetente gjykata e tret. Gjykata e dyt pa dhn vendim, lndn ia drgon gjykats q sht m e lart dhe e prbashkt pr gjykatat n konflikt. Kjo gjykat vendos se cila nga gjykatat n konflikt do ta gjykoj shtjen juridike. Kur bien n konflikt dy gjykata komunale, konfliktin e zgjidh gjykata e Qarkut e territorit t s cils i takojn ato. Kur ato i takojn dy gjykatave t qarkut, konfliktin e zgjidh Gjykata Supreme. Kundr vendimit t ksaj gjykate nuk lejohet ankimi, sepse ai sht i natyrs administrative e jo veprim procedural i gjykats. Sipas dispozits s nenit 15.3 t LPK-s, caktimin e kompetencs territoriale dhe zgjidhjen e konfliktit pr kompetenc e bn trupi gjykues prej tre gjykatsve. 6. Kompetenca e ndrkombtar: gjykatave n kontestet me element
Prkufizimi i kompetencs midis gjykatave tona dhe atyre t huaja bhet sipas rregullave mbi kompetencn gjyqsore ndrkombtare (competence internationale) t vendit ton. Kompetenca ndrkombtare duhet dalluar nga ajo territoriale, edhe pse e para zakonisht lidhet me at t dytn. Rregullat pr kt kompetenc gjykats son i japin prgjigje n pyetjen se a sht kompetente apo jo pr shtjen juridike me element t huaj e cila i sht paraqitur me padi. Sipas LPK-s, gjykata jon sht kompetente pr zgjidhjen e shtjes juridike, nse: a) kompetenca e saj pr zgjidhjen e kontestit me element ndrkombtar sht parapar shprehimisht me ligj apo me kontrat ndrkombtare, ose, nse b) kur kompetenca e saj del nga dispozitat e ligjit pr kompetencn territoriale (neni 28 i LPK). Vendimi i gjykats s huaj i dhn n pajtim me rregullat procedurale pr kompetencn ndrkombtare gzon njohje n vendin ton. Ai nuk do t gzoj njohje n shtetin ton poqse pr shtjen pr t ciln sht dhn ai ka qen e parapar kompetenca ekskluzive e gjykats son. 7. Caktimi i kompetencs territoriale nga gjykata e lart: Caktimi i kompetencs territoriale nga gjykata e lart bhet n dy forma: n form t delegimit apo n form t ordinimit. Sipas rregullave
677
t delegimit, gjykata e lart e cakton gjykatn e cila do t gjykoj n shtjen juridike n vend t gjykats s parapar me LPK si kompetente pr gjykimin e saj (neni 63 dhe 64 i LPK). N disa raste delegimi (forum delegatum) paraqitet si mas e domosdoshme, si psh. kur n gjykatn kompetente, me numr t vogl gjyqtarsh, sht br prjashtimi i t gjith gjyqtarve apo numrit t pamjaftueshm t tyre pr gjykim. N rastet tjera delegimi i shtjes n gjykatn jokompetente bhet pr shkaqe t arsyeshme dhe t dobishme, si psh. kur n territorin e saj ndodhen mjetet provuese. Kt delegim mund ta propozoj pala apo gjykata kompetente. Kompetente pr vendosje pr propozimin sht gjykata m e lart e vendit. N rastet kur sipas dispozitave t ligjit nuk mund t konstatohet se cila gjykat e vendit ton sht kompetente n pikpamje territoriale, edhe pse me siguri shtja juridike konkrete hyn n jurisdiksionin civil t vendit ton. N rast t till at e cakton Gjykata Supreme me propozim t pals e cila e ngrit padin (neni 65 i LPK). 8. Vazhdimi i kompetencs: Kompetencn e saj gjykata e mon sipas detyrs zyrtare duke i marr parasysh rrethanat q ekzistojn n momentin e ngritjes s padis (neni 17 i LPK). Ndryshimet q kan ndodhur pas momentit t prmendur nuk jan relevante. Kt situat procedurale e quajm perpetu-atio fori (vazhdim i kompetencs). Mirpo, nuk mund t ket perpetuatio fori nse gjat gjykimit ndryshojn rrethanat t cilat e bjn kompetent pr shtjen juridike organin administrativ. Gjithashtu, do t shuhet kompetenca e gjykats komunale nse gjat gjykimit paditsi e zmadhon krkespadin deri n masn e cila e bn kompetente gjykatn e qarkut. PRBRJA E GJYKATS DHE PRJASHTIMI I GJYQTARIT NGA GJYKIMI 1. Prbrja e gjykats: Me prbrjen e gjykats kuptojm prbrjen n t ciln ajo gjykon, q domethn vendos pr themelsin e krkespadis, apo pr mjetin e goditjes s vendimit gjyqsor. Me an t dispozitave pr
678
prbrjen e gjykats parashihet se kush e jep vendimin, n rastet e prmendura, trupi gjykues apo gjyqtari i vetm. Gjykata e shkalls s dyt dhe n procedurn sipas revizionit vepron trupi gjykues i cili prbhet prej tre gjykatsve profesional. N gjykatn e shkalls s par si dhe n procedurn sipas propozimit pr prsritjen e procedurs sipas dispozitave t LPK neni 15.1 vepron gjyqtari individual (i vetm). 2. Prjashtimi i gjyqtarit nga gjykimi: Objektiviteti dhe paansia e gjyqtarit q duhet ta zgjidh kontestin midis palve sht krkes nga plotsimi i s cils varet autoriteti i puns s organeve gjyqsore. N gjykimin konkret mund t ekzistojn rrethanat t ndryshme t cilat e sjellin n dyshim objektivitetin dhe paansin e gjyqtarit. Ato mund t jen t natyrs materiale, morale etj. Disa nga rrethanat e tilla e prjashtojn gjyqtarin ex lege nga gjykimi, kurse t tjerat ndikojn q me vendim t kryetarit t gjykats (vendimi ky i natyrs administrative) t bhet prjashtimi i gjyqtarit. Shkaqet e prjashtimit t gjyqtarit n ligj numrohen shprehimisht dhe taksativisht. T tilla jan psh. qnia e gjyqtarit pal, prfaqsues i pals, bashkkreditor, apo bashkdebitor i pals ose i obliguar pr regresim, apo n qoft se n t njjtn shtje sht dgjuar si dshmitar ose si ekspert; n qoft se pala ose prfaqsuesi ligjor apo me prokur i saj sht kushri gjaku n vijn vertikale deri n cilndo shkall, kurse n vijn horizontale deri n shkall t katrt, apo n qoft se sht bashkshort, apo gjini e krushqis deri n shkall t dyt, pavarsisht nse martesa ka pushuar ose jo, n qoft se sht kujdestar, adoptues ose i adoptuar i pals, i prfaqsuesit t saj ligjor ose me prokur, n qoft se n t njjtn shtje ka marr pjes n dhnien e vendimit t gjykats m t ult, ose te organit tjetr, ose n procedurn e ndrmjetsimit, n qoft se ka vepruar n shtjen n t ciln sht br ujdia gjyqsore, e me padin e ngritur krkohet anulimi i ujdis s ktill, n qoft se sht aksionar apo antar i shoqris tregtare q sht pal n procedurn e iniciuar me padi. Kur vrtetohet se ekzistojn rrethanat n fjal, vet gjyqtari krkon nga kryetari i gjykats q t caktoj zvendsin e tij. Nse ai nuk vepron kshtu, pala ka t drejt q t bj krkes pr prjashtimin e tij dhe caktimin e zvendsit. Shkaqet nga neni 67 paragrafi 1 pika g) pr prjashtimin e gjyqtarit nga gjykimi theksohen kshtu: n qoft se
679
ekzistojn rrethana t tjera q e vejn n dyshim paansin e tij pra nuk numrohen shprehimisht dhe taksativisht n ligj. Mirpo, shkaqe t tilla mund t jen psh. gjinia e gjakut e gjyqtarit me njrn pal n shkall m t largt se ajo e parapar si shkak pr prjashtimin e tij nga gjykimi, mandej miqsia apo armiqsia e tij me paln, etj. Edhe ktu iniciativn mund ta marr gjyqtari apo pala. Nuk sht e lejuar krkesa pr prjashtimin e gjyqtarit n kto raste, si vijon: a) Me t ciln krkohet prjashtimi i t gjith gjyqtarve t gjykats q do t mund t gjykonin n nj kontest t caktuar; b) Pr krkesn pr t ciln sht vendosur njher; c) N t ciln nuk sht arsyetuar shkaku n baz t t cilit krkohet prjashtimi. Nj krkes t till e hedh posht gjyqtari q sht duke proceduar shtjen dhe kundr ktij aktvendimi nuk lejohet ankes e posame. Mbi krkesn e pals pr prjashtimin e kryetarit t Gjykats Supreme t Kosovs vendos seanca e prgjithshme e gjyqtarve t saj. Kundr aktvendimit me t cilin aprovohet krkesa pr prjashtimin e gjyqtarit nuk lejohet ankimi, kurse kundr aktvendimit me t cilin refuzohet krkesa e till nuk lejohet ankim i veant. Dospozitat mbi prjashtimin e gjyqtarve do t zbatohen n mnyr t prshtatshme edhe ndaj procesmbajtsve. Mbi prjashtimin e procesmbajtsit vendos gjyqtari i shtjes. PALT DHE PRFAQSUESIT E TYRE 1. Nocioni i pals- Zotsia pr t qen pal: N procesin kontestimor gjithmon paraqiten dy pal: paditsi (actor) dhe i padituri (reus). Subjekti i s drejts (personi fizik apo personi juridik) e fiton cilsin e pals paditse apo t pals s paditur me vet faktin e paraqitjes s padis n gjykat. I padituri bhet subjekti i s drejts pa vullnetin e tij.
680
Personi fizik e fiton zotsin pr t qen pal q nga momenti i lindjes kurse personi juridik q nga momenti i regjistrimit n regjistrin prkats. Zotsin procedurale (pra mundsin pr t kryer veprime procedurale n gjykim) personi fizik e fiton me moshn 18 vjeare (madhore) ndrsa i mituri q nuk e ka fituar plotsisht zotsin pr t vepruar, ka zotsi procedurale brenda kufijve n t cilt i njihet zotsia pr t vepruar. Zotsia procedurale sht cilsi e pals q personalisht dhe vleftsisht t kryej veprime procedurale. Pala me mosh m t vogl se 18 vje nuk e ka zotsin procedurale, dhe n emr dhe llogari t saj , kryen veprime procedurale prfaqsuesi i saj ligjor (prindi apo kujdestari). Pr paln q sht person juridik, veprime procedurale n gjykim kryen personi fizik i caktuar me statutin e tij. 2. Prfaqsuesit e palve: E drejta procedurale, sikurse edhe ajo materiale, i njeh tre lloj prfaqsuesish: prfaqsuesin ligjor, prfaqsuesin e personit juridik dhe prfaqsuesin me prokur (vullnetar). a) Prfaqsuesi ligjor.- Prfaqsues t ktill jan prindrit dhe kujdestari. Ata nuk i emron vet pala. Autorizimet e prfaqsuesit ligjor dalin drejtprdrejt nga ligji apo nga akti i organit t kujdestaris. T miturin, i cili nuk sht nn kujdestari, e prfaqsojn, sipas ligjit, prindrit e tij bashkarisht. Kjo q u tha vlen edhe pr at t moshs madhore, t cilve u sht vazhduar e drejta prindore. Pr pjesmarrje n seanc gjykata i thrret t dy prindrit, por n letrthirrje shenohet vrejtja se prfaqsimi do t konsiderohet i rregullt edhe po q se n gjykat paraqitet vetm njri nga ata. Parimisht, prfaqsuesi ligjor ka t drejt q n emr t pals ti kryej t gjitha veprimet procedurale t cilave u jep shkas procesi gjyqsor konkret (nen.77.1). N qoft se gjat procedurs para gjykats t shkalls s par tregohet se procedura e zakonshme rreth prcaktimit t prfaqsuesit ligjor pr t paditurin do t zgjaste shum, kshtu q pr kt arsye do t mund t lindin pasoja t dmshme pr njrn apo pr t dy palt, gjykata do ti caktoj t paditurit prfaqsuesin e prkohshm. Nn kushtin nga paragrafi 1 i nenit 79 t LPK gjykata do ti
681
caktoj t paditurit prfaqsuesin e prkohshm sidomos n kto raste; a) n qoft se i padituri nuk e ka zotsin procedurale, ndrsa nuk ka prfaqsuesin ligjor, b) n qoft se ekzistojn interesat e kundrta t t paditurit dhe t prfaqsuesit ligjor t tij, c) n qoft se t dy palt kan t njjtin prfaqsues ligjor, Gjykata do ti caktoj pals s paditur prfaqsuesin e prkohshm edhe n kto raste: a) n qoft se vendqndrimi i t paditurit sht i panjohur, kurse i padituri nuk ka prfaqsues me prokur, b) n qoft se i padituri ose prfaqsuesi ligjor i tij, nuk kan prfaqsues me prokur, ndodhen jasht shtetit, kurse drgimi i shkresave nuk ka mundur tu bhet. Pr caktimin e prfaqsuesit t prkohshm gjykata do ta njoftoj pa shtyrje organin e kujdestaris, si dhe paln kur kjo sht e mundshme. Prfaqsuesi i prkohshm ka n procedur, pr t ciln sht caktuar, t gjitha t drejtat dhe detyrat e prfaqsuesit ligjor. Kto t drejta dhe detyra prfaqsuesi i prkohshm i ushtron derisa t paraqiten n gjykat i padituri apo prfaqsuesi me prokur i tij, gjegjsisht derisa organi i kujdestaris ta njoftoj gjykatn se e ka caktuar kujdestarin. N qoft se prfaqsuesi i prkohshm i sht caktuar t paditurit pr shkaqe t treguara n nenin 79 paragrafi 3 a dhe b t ktij ligji, gjykata brenda afatit prej shtat ditsh do t jap shpallje, e cila do t botohet n gazetn zyrtare dhe afishohet n tabeln e gjykatss shtjes, e sipas nevojs edhe n ndonj mnyr tjetr t prshtatshme. Sipas ligjit t Kosovs para gjykats t s cils zhvillohet procedura, pala mundet vet t ndrmarr veprime n procedur. Prfaqsuesi i tij ligjor mund t ndrmarr veprime n procedur vetm gjersa ky shtetas t mos deklaroj se e ndrmerr vet zhvillimin e kontestimit. b)Prfaqsuesi i personit juridik.- Personat juridik marrin pjes n qarkullimin juridik me an t personave fizik, t cilt kryejn veprime relevante. Personat fizik q veprojn n emr t personave juridik caktohen zakonisht me statutin e tyre. c)Prfaqsuesi me prokur.- Pala ka t drejt q gjykimin ta ndjek personalisht ose me an t prfaqsuesit t zgjedhur (nen.85). Ai e mbshtet autorizimin pr prfaqsim n vullnetin e pals. Prfaqsuesin
682
me prokur pala q nuk ka zotsi procedurale e cakton nprmjet pfaqsuesit ligjor t saj. Autorizimi pr prfaqsim quhet prokur e cila sht shkres (dokument) n t ciln prmbahet autorizimi i till. Varsisht nga vllimi i autorizimeve q jepen prfaqsuesit nga pala, prokura mund t jet e prgjithshme dhe n baz t saj prfaqsuesi mund ti kryej t gjitha veprimet procedurale t cilave u jep shkas procesi, apo speciale, q do t thot se n baz t saj prfaqsuesi mund ti kryej veprimet procedurale t caktuara. 3. Legjitimimi real dhe procedural: Prfaqsuesi sht i detyruar q gjykats tia paraqes prokurn me shkrim qysh me rastin e kryerjes s veprimit procedural t par. Nuk ka penges q prfaqsuesi me prokur tia kaloj kt personit tjetr (substituimi i prfaqsuesit). Personi t cilit i kalohet prokura (substituti) e prfaqson paln, e jo prfaqsuesin e par (substituensin). Me kalimin e prokurs ndryshimi bhet vetm n raporin e jashtm (ndaj gjykats dhe pals kundrshtare). Avokatin, si prfaqsues t pals, mund ta zvendsoje ex lege praktikanti i zn me pun n zyrn e tij, por vetm n gykatn e shkalls s par (neni 90.4 i LPK). Pala e prfaqsuar ka t drejt q t paraqitet n seanca gjyqsore dhe t kryej veprime procedurale krahas prfaqsuesit t saj, ta plotsoj do veprim t tij, si dhe ta ndryshoj apo ta revokoj veprimin e tij. Kshtu, nga shkaku se pala sht dominus litis. Paln e prfaqsuar gjykata ka t drejt ta thrras n seanc me qllim q nga ajo drejtprdrejt t informohet lidhur me faktet e rndsishme. Gjykata i cakton afat pr dorzimin e prokurs personit q pretendon se sht autorizuar nga pala pr prfaqsim. Deri ather, mund ti lejohet kryerja e veprimeve procedurale. Nse afati kalon pa sukses, gjykata m tutje vepron sikurse t mos ishte kryer veprimi procedural nga prfaqsuesi i till (negociorum gestior). Pala ka t drejt q m von ti njoh veprimet e tija. Palt mund t ndrmarrin veprime n procedur personalisht ose me an t autorizuesit, por gjykata mund t ftoj paln, q ka prfaqsues q n gjykat personalisht t deklarohet pr faktet q duhet vrtetuar n procedurn konkrete. Pala t ciln e prfaqson autorizuesi mund t vij kurdoher para gjykats dhe t jap deklarata prpos autorizuesit t vet.
683
Prfaqsues me prokur i pals mund t jet do person q ka zotsi t plot pr t vepruar. N qoft se gjykata konstaton se prfaqsuesi i pals, q nuk sht avokat nuk sht i zoti ta kryej kt detyr, ather ajo duhet ta njoftoj paln me pasojat e dmshme q mund t lindin pr shkak t prfaqsimit t ktill. Veprimet n procedur t cilat i kryen prfaqsuesi i pals brenda kufijve t autorizimit kan efekte juridike sikur ti ket kryer vet pala. Pala mund ta ndryshoj ose ta revokoj deklaratn e prfaqsuesit t vet n seancn n t ciln sht dhn deklarata e till. N qoft se prfaqsuesi i pals e ka pohuar ndonj fakt n seanc, n t ciln nuk ka qen e pranishme pala, apo n qoft se ai e ka pohuar ndonj fakt me an t parashtress, kurse pala m von e ndryshon apo revokon pohimin e till, gjykata i vlerson t dy deklaratat n pajtim me kt ligj. Pala mund ta autrizoj prfaqsuesin e saj q ti kryej vetm disa veprime t caktuara apo t gjitha veprimet n nj procedur. N qoft se pala ia ka dhn prokurn pr ndjekjen e shtjes n gjyq personit q sht avokat, por pa i caktuar m pr s afrmi autorizimet e tij, avokati n baz t prokurs s ktill sht i autorizuar q: a) ti kryej t gjitha veprimet n procedur, e sidomos t paraqes padin, ta trheq at, ta parashtroj prgjigjen n padi, ta pohoj krkespadin ose t heq dor nga krkespadia, t lidh pajtimin gjyqsor, t parashtroj mjetin e goditjes s vendimit si dhe t heq dor nga kjo e drejt apo ta trheq mjetin e till t parashtruar, por edhe t propozoj caktimin e masave t prkohshme t sigurimit t krkesave; b) t parashtroj krkes pr ekzekutimin ose sigurimin dhe t kryej veprime t nevojshme lidhur me krkesn e till; c) t pranoj prej pals kundrshtare shpenzimet procedurale t caktuara nga gjykata; d) ta autorizoj avokatin tjetr me shkrim q t kryej disa veprime t caktuara procedurale, por jo edhe q t veproj n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes. Pr paraqitjen e propozimit pr prsritjen e procedurs avokatit i nevojitet prokur e veant, n qoft se nga koha kur vendimi sht br i forms se prer kan kaluar m tepr se gjasht muaj.
684
Avokatin mund ta zvendsoj praktikanti q sht duke punuar tek ai, por vetm para gjykats s shkalls s par, nn konditat nga neni 90.4 . N qoft se pala n prokur nuk ia ka caktuar me hollsisht autorizimet prfaqsuesit, prfaqsuesi q nuk sht avokat mundet n baz t prokurs s till, ti kryej t gjitha veprimet procedurale, por gjithmon i nevojitet autorizim shprehimor pr trheqjen e padis, pr pohimin e krkespadis apo pr heqjen dor nga ajo, pr lidhjen e pajtimit gjyqsor, pr heqjen dor nga e drejta e paraqitjes s mjetit t goditjes s vendimit, apo pr trheqjen e tij dhe pr kalimin e prokurs nj personi tjetr, si dhe pr paraqitjen e mjeteve t jashtzakonshme t goditjes se vendimeve. Prfaqsuesi me prokur i pals q sht person juridik edhe kur nuk sht avokat, mund ti kryej t gjitha veprimet nga paragrafi l i ktij neni pa pasur nevoje pr autorizim shprehimor t saj. Pala e jep autorizimin pr prfaqsim n form t shkruar ose gojarisht n procesverbal tek gjykata. Pala q nuk di shkrim /lexim ose q nuk sht n gjendje t nnshkruhet do t vej n prokurn e shkruar, shenjn e gishtit tregues. N qoft se n kt rast prokura i jepet personit q nuk sht avokat, nevojitet prania e dy dshmitarve, t cilt do t nnshkruhen ne prokure. Po q se dyshohet n vrtetsin e prokurs, gjykata mund t vendos me aktvendim q t paraqitet prokura e verifikuar. Kundr ktij aktvendimi nuk lejohet ankimi. I autorizuari pr prfaqsim ka pr detyr q n veprimin e par gjat procedurs t paraqes prokurn. Gjykata mund t lejoj q veprimet n procedur pr paln prkohsisht ti kryej personi q nuk e ka paraqitur prokurn, por njkohsisht do ti urdhroj ktij personi q m von n nj afat t caktuar, ta paraqes prokurn ose autorizimin e pals pr kryerjen e shqyrtimit kontestimor. Pr derisa t mos kaloj afati pr paraqitjen e prokurs, gjykata do ta shtyj marrjen e vendimit prfundimtar. N qoft se ky afat kalon pa sukses, gjykata do ti anuloj veprimet procedurale t kryera nga personi pa prokur, dhe do t vazhdoj ta procedoj shtjen pa i marr n konsiderat veprimet e kryera nga ai. Gjykata ka pr detyr q gjat gjith procedurs t kujdeset nse personi q prezantohet si prfaqsues sht i autorizuar pr prfaqsim. Po q se gjykata konstaton se personi q prezantohet si prfaqsues nuk
685
sht i autorizuar nga pala pr nj gj t till, do ti anuloj veprimet procedurale t kryera nga personi i till, po q se veprimet e tija pala nuk i ka pranuar m von. Pala mund ta revokoj n do koh prokurn, kurse autorizuesin mund ta denoncoj n do koh. Revokimi, respektivisht denoncimi i prokurs duhet ti komunikohet gjykats para s cils zhvillohet procedura, me shkrim ose me goj n procesverbal. Revokimi, respektivisht denoncimi i prokurs vlen pr paln kundrshtare q nga momenti kur ti jet komunikuar. Neni 94.4 parashef q pas denoncimit t prokurs prfaqsuesi ka pr detyr q edhe 15 dit t kryej veprime procedurale pr paln q ia ka dhn at, po q se sht nevoja q t evitohet ndonj dm q mund ti shkaktohet brenda ksaj kohe. Ndrsa neni 95.1 parashef kt risi: Me vdekjen e personit fizik, gjegjsisht me shuarjen e personit juridik shuhet edhe prokura t ciln ai e ka dhn. M pare t autorizuarit i cili ishte avokat nuk i shihej prokura si ndodhte me prfaqsuesin me prokur i cili nuk ishte avokat (neni 100 i LPK s maprme). GJUHA N PROCEDUR Palt dhe pjesmarrsit e tjer n procedur kan t drejt q n procedurn para gjykats t prdorin gjuhn e vet apo gjuhn t ciln e kuptojn. N qoft se procedura nuk zhvillohet n gjuhn e pals, gjegjsisht t pjesmarrsve t tjer n procedur, do t sigurohet sipas krkess s tyre prkthimi gojarisht n gjuhn e tyre apo n gjuhn q e kuptojn, i t gjitha parashtresave dhe provave shkresore, si dhe i asaj q parashtrohet n seanc gjyqsore. Palt dhe pjesmarrsit e tjer n procedur do t njoftohen me t drejtn q procedurn verbale ta ndjekin ne gjuhn e tyre me an t prkthyesit. Ato mund t heqin dor nga e drejta e prkthimit, po q se deklarojn se e njohin gjuhn n t ciln zhvillohet procedura. N procesverbal do t shnohet se u sht dhn udhzimi pr t drejtn e prdorimit t gjuhs s tyre, si dhe deklaratat e palve dhe t pjesmarrsve t tjer lidhur me udhzimin e dhn nga gjykata.
686
Prkthimin e bjn prkthyesit. Shpenzimet e prkthimit mbetn n ngarkim t buxhetit te gjykats. Letrthirrjet, vendimet dhe shkresat tjera gjyqsore u drgohen palve dhe pjesmarrsve t tjer n procedur n gjuhn q sht n prdorimin zyrtar n gjykat. Palt dhe pjesmarrsit e tjer n procedur i drgojn gjykats padit, ankesat dhe parashtresat e tjera t tyre n gjuhn q sht n prdorim zyrtar n gjykat. N qoft se n gjykat sht n pordorim edhe ndonj gjuh e pakicave n Kosov gjykata do tu drgoj n kt gjuh letrat gjyqsore atyre palve dhe pjesmarrsve, n procedur q i prkasin ksaj pakice dhe q n procedur e prdorin kt gjuh. Palt dhe pjesmarrsit e tjer n procedur mund t krkojn q letrat gjyqsore tu drgohen n gjuhn n t ciln zhvillohet procedura. Shpenzimet e prkthimit n gjuhn e kombit dhe t pakicave t Kosovs, q lindin me aplikimin e dispozitave t kushtetuts dhe t ktij ligji mbi t drejtn e pjesmarrsve t kombeve dhe t pakicave t Kosovs pr prdorimine gjuhs s vet, ngarkojn mjetet e buxhetit t gjykats. PARASHTRESAT Forma e veprimeve procedurale.- Veprimet procedurale palt i kryejn sipas rregullit n seanca gjyqsore gojarisht, kurse jasht seancave me shkrim. Disa nga veprimet e palve gjithmon kryhen n form t shkruar. T tilla jan: padia, prgjegja n padi, mjetet e goditjes s vendimeve deklaratat e tjera, propozimet e njoftimet etj. Pjest prbrse t parashtress.- N aspektin e jashtm parashtresa prbhet prej tri pjesve: pjess hyrse, prmbajtjes s deklarats dhe nnshkrimit (firms) t parashtruesit. Pjesa hyrse e prmban: emrin e gjykats s cils i drejtohet parashtresa; numrin e dosjes s lnds po q se kontesti sht inicuar m par; emrtimin e pals, t prfaqsuesit ligjor apo me prokur (pala emrtohet duke u treguar roli procedural i saj, emri dhe mbiemri i saj, profesioni vendbanimi - kur sht n pyetje personi fizik - emri apo firma dhe selia, kur si pal paraqitet personi juridik); vlera e objektit t kontestit (kur nga ajo varet kompetenca lndore e gjykats); emrtimin e
687
parashtress; numrin e kopjeve dhe shkresave q i bashkangjiten parashtress, me vrejtje se a jan origjinal apo kopje. Prmbajtjen e parashtress e prbn deklarata, t ciln pala ia parashtron gjykats. Deklarata mund t ket rndsin e krkess, propozimit apo t kumtess. Kur kemi t bjm me krkesn, pr ve krkess s formuluar kjartas, n kt pjes t parashtress duhet t tregohen faktet n t cilat mbshtetet krkesa, si dhe mjetet provuese lidhur me do fakt. Krahas saj, n fund t deklarats mund t tregohet propozimi i pals lidhur me krkesn e saj, e n rast se pals i duket e arsyeshme tregohet edhe mendimi juridik lidhur me krkesn. Parashtresa n fund nnshkruhet nga ana e pals apo prpiluesit t saj si prfaqsuesit ligjor t pals apo ai me prokur duke ja bashkangjitur t njejts edhe autorizimin prkats. Shkresat t cilat i bashkangjiten parashtress i dorzohen gjykats n origjinal ose t kopjuara (nen.101). Ato zakonisht e kan rndsin e mjetit provues. Kopja e shkress i bashkangjitet secilit ekzemplar t parashtress (nen.101). DRGIMI I SHKRESAVE MNYRA E DRGIMIT Parimi kontradiktoritetit mund t realizohet n trsi vetm nse palve u jepet mudsia q t njftohen me prmbajtjen e veprimeve procedurale t shkruara si dhe me kohn dhe vendin e caktuar pr kryerjen e veprimeve procedurale. Realizimit t ksaj detyre i shrben instituti i komunikimit. Veprimet shkresore t pals kundrshtare, vendimet gjyqsore, urdhresat, kumtesat dhe thirrjet n form shkresore barten dhe i dorzohen personit t cilit i jan dedikuar ato- adresantit. Veprimi i till i gjykats quhet komunikim. Komunikimi i kryer protokolohet me nj lloj t posam procesverbali t cilin e quajm dftes t komunikimit. Drgimin e shkresave e bn gjykata sipas detyrs zyrtare, nprmjet posts, me an t nnpunsit gjyqsor apo nprmjet organit shtetror t komuns. N disa raste adresanti dhe marrsi i shkress nuk sht person i njjt. Kur pala vepron n procedur nprmjet prfaqsuesit, shkresat nuk i dorzohen pals, edhe pse ajo sht adresant, vese prfaqsuesit t saj ligjor apo me prokur.
688
Prfaqsuesi pr pranimin e shkresave Kur paditsi apo prfaqsuesi i tij ndodht n botn e jashtme, e nuk kan prfaqsues n Kosov, kan pr detyr q me rastin e paraqitjes se padis n gjykat t emrojn prfaqsuesin pr pranimin e shkresave. Po q se ata nuk veprojn kshtu, gjykata me shpenzimet e paditsit ia emron ktij prfaqsuesin pr marrjen e shkresave dhe nprmjet tij thirret paditsi apo prfaqsuesi i tij, q brenda afatit t caktuar ta emrojn prfaqsuesin pr marrjen e shkresave. Po q se pala apo prfaqsuesi i saj nuk e cakton prfaqsuesin pr marrjen e shkresave brenda afatit t caktuar, gjykata e hedh posht padin me an t aktvendimit t cilin ia drgon paditsit, apo prfaqsuesit t tij, nprmjet prfaqsuesit pr marrjen e shkresave t emruar nga ajo. Drgimi i shkresave nga vet palt Drgimi i shkresave pals kundrshtare, prve shkresave q duhet dorzuar personalisht, mund t bhet me plqimin e gjykats, edhe nga vete pala. Ne rastin nga paragrafi 1 i ktij neni, pala nj ekzemplar do tia drgoj pals kundrshtare n pajtim me dispozitat e ktij ligji mbi komunikimin, kurse ekzemplarin tjetr gjykats, me njoftim se pals tjetr i sht br drgimi q m par. SEANCAT DHE AFATET Seancat Seanc quhet pjesa e kohs gjat s cils subjektet kryesore t procesit dhe pjesmarrsit e tjer t tij kryejn veprime procedurale. Seancn e cakton ex offitio gjykata ather kur nj gj e till e parasheh ligji apo e krkojn nevojat procedurale. Personat q duhet t jen t pranishm n seanc i thrret gjykata. Nj gj t till ajo e bn me an t letrthirrjes, n t ciln tregohet lnda, koha dhe vendi i kryerjes s aktivitetit procedural si dhe roli procedural i t ftuarit. Ajo duhet t prmbaj edhe udhzimin pr pasojat q lindin n rast t mosardhjes n seanc (nen.123.4). S bashku me thirjen apo ftesn pr seanc gjykata ka pr obligim q palt s
689
paditur ti drgoi edhe nj kopje t aktit inicial t procedurs (padin) s bashku me shkresat eventuale t prezentuara nga ana e personit i cili ka inicuar procedurn prve kur caktohet seanca pr pajtim te kontestet martesore. Afatet 1. Shqyrtime hyrse- Zakonisht,veprimet procedurale nga gjykata dhe palt kryhen n kohn e caktuar dhe n vendin e caktuar, Gjykatat shtetrore jan t prhershme dhe veprimtaria e tyre lidhet pr vendin e caktuar me ligj n t ciln ndodhet lokali ku ushtrohet aktiviteti gjyqsor. Prjashtimisht, veprimet procedurale gjykata i kryen jasht ndrtess gjyqsore. I till sht rasti me komunikimin e shkresave dhe marrjen n pyetje t dshmitarve dhe palve t smuara, mandej me shiqimin n vend t sendit t paluejtshm etj. Pr kryerjen e veprimeve procedurale nga gjykata dhe palt LPK i parasheh seancat dhe afatet. N t kundrtn gjykimet nuk do t mbaronin shpejt. Afatet caktohen zakonisht pr kryerjen e veprimeve t shkruara, kurse seancat pr kryerjen e veprimeve orale (gojarisht). 2. Afatet ligjore dhe gjyqsore.- Afat quhet distanca kohore brenda s cils duhet t kryhet apo mund t kryhet veprimi procedural i caktuar. Varsisht nga ajo se kush i cakton, afatet ndahen n afate ligjore dhe gjyqsore. Afatin e caktuar nga ligji nuk mund ta ndryshoj as gjykata e as palt. Ligjor sht psh. afati pr paraqitjen e ankess (neni 176): ai pr paraqitjen e propozimit pr restitucio in integrum (neni 130), ai pr krkimin e shpenzimeve n rast t trheqjes s padis (neni 463) etj. Afatet gjyqsore gjykata sht e autorizuar ti caktoj vet psh. n baz t nenit 102, pr korigjimin e parashtress, pr dorzimin e dokumentit, pr dorzimin e mendimit t shkruar nga eksperti (neni 366) etj. Afatet ligjore quhen prekluzive, sepse pas skadimit t tij nuk mund t kryhet veprimi procedural i afatizuar. T gjitha afatet e kan ditn e fillimit (dies a quo) dhe t fundit (dies ad quem). Afati sht i natyrs subjektive nse fillimi i tij varet nga dijenia e pals pr ngjarjen q sht relevante pr llogaritjen e afatit, apo nga mundsia e saj q ta kryej veprimin procedural. Afati sht i natyrs objektive, nse llogaritja
690
e tij bhet nga momenti n t cin shkaktohet fakti relevant, duke mos marr parasysh dijenin subjektive t pals pr faktin e till. Afatet t cilat caktohen nga gjykata mund t zgjaten me propozimin e personit t interesuar, po q se pr kt gj ekzistojn shkaqet e arsyeshme. Propozimi duhet t paraqitet para skadimit t afatit zgjatja e t cilit krkohet. Po q se gjykata e lejon zgjatjen e afatit kundr nj vendimi t till ankesa nuk sht e lejuar (neni 125.4). Njsia kohore pr llogaritjen e afateve sipas ligjit e edhe pr afatet e caktuara nga gjykata jan ditt, muajt dhe vitet. Kur afati sht caktuar n dit, prjashtohet nga llogaritja dita n t ciln ka filluar ngjarja ose koha nga e cila duhet t filloj afati, kshtu q pr fillim t afatit merret dita e par e ardhshme. N qoftse psh., ngjarja (dorzimi i vendimit) nga e cila duhet llogaritur afatin 15 ditor (pr ankes) ka ndodhur me 28 shkurt, afati fillon t nesrmen pra me 29 shkurt e nse nuk ka kt dit ather me 1 mars sht dita e par e afatit i cili do t skadoj me 15 mars n mesnat. Kur dita e fundit e afatit bie t dieln ose n nj dit feste shtetrore apo ndonj dit tjetr kur nuk punon gjykata, afati mbaron n ditn e puns, q vjen pas asaj t pushimit. Afatet e caktuar n muaj, respektivisht n vite prfundohen me skadimin e asaj dite t muajit t fundit respektivisht t vitit q sipas numrit t vet i prgjigjet dits kur ka filluar afati. N qoft se nuk ka dit t till n muajin e fundit afati prfundon ditn e fundit t atij muaji. Kur parashtresa sht e lidhur me afat, konsiderohet se sht dhn n afat, po q se para se t ket skaduar afati, i dorzohet gjykats kompetente. N qoft se parashtresa sht drguar me an t postes me letr rekomande apo n rrug telegrafike, dita e dorzimit n post konsiderohet si dit e dorzimit n gjykatn t cils i sht drejtuar. Po q se parashtresa sht drguar me an t telefaksit si dit e dorzimit konsiderohet dita kur telefaksi sht pranuar n gjykat. N qoft se parashtresa sht drguar n rrug telegrafike kurse nuk prmban do gj q nevojitet pr t vepruar sipas saj, do t konsiderohet se sht dhn n afat, vetm po q se brenda afatit tre ditor nga dita kur telegrami i sht dorzuar posts, n gjykat dorzohet parashtresa drejtprsdrejti apo me an t letrs rekomande. Pr personat q ndodhn n ushtri n shrbim t detyrueshm ushtarak, dita e dorzimit t parashtress n njsin ushtarake,
691
gjegjsisht n institucionin ushtarak konsiderohet si dit e dorzimit n gjykat. Pr personat e privuar nga liria dita e dorzimit t parashtress n drejtorin e burgut, t institucionit ndshkimor korektues apo t shtpis edukative korektonjse konsiderohet si dit kur i sht dorzuar gjykats. N qoft se parashtresa q lidhet me afat i sht dorzuar apo drguar gjykats jokompetente brenda afatit, kurse n gjykatn kompetente arrin pas skadimit t afatit, do t konsiderohet se sht ruajtur afati po q se paraqitja e saj n gjykatn jokompetente mund ti vishet padijenis apo gabimit t hapur t parashtruesit. KTHIMI N GJENDJEN E MPARSHME Kthimi n gjendjen e mparshme i njohur me maksimen restitutio in integrum.- sht situata kur pala pr shkaqe t arsyeshme (smundja, aksidenti n komunikacion, mosarritja me koh e mjetit t komunikacionit publik n qendrn e gjykats, prishja n automobilin me t cilin pala sht nisur pr n gjykat, vrshimi, trmeti e shum e shum raste t tjera t ndryshme) nuk ka mundur t marr pjes n seanc, apo ta kryej veprimin procedural brenda afatit prekluziv, ajo ka t drejt q nga gjykata t krkoj kthimin n gjendjen e mparshme. Kt krkes pala duhet ta paraqes brenda afatit 7 ditor nga dita n t ciln sht hequr pengesa pr kryerjen e veprimit procedural (nen.130.2). Pas kalimit t 60 ditve nga dita e mosveprimit nuk mund t krkohet kthimi n gjendjen e mparshme(neni 130.3), pa marr parasysh se kur sht hequr pengesa. Ky afat brenda t cilit fillon dhe mbaron s ecuri afati 7 ditor (subjektiv) pr paraqitjen e propozimit pr restitutio quhet objektiv. Propozimit pr restitutio pala duhet tia bashkangjes veprimin procedural (psh. ankesn) t ciln nuk e ka kryer brenda afatit ligjor prekluziv. Seancn gjykata nuk e cakton fare n qoft se jan t ditura botrisht (notore) faktet mbi t cilat sht bazuar propozimi i pals pr restitucio (nen. 133.2). Kundr aktvendimit t gjykats mbi lejimin e kthimit n gjendjen e mparshme nuk lejohet ankesa e veant dhe n nenin 133.4 parashifet se kundr aktvendimit me t cilin refuzohet propozimi pr kthimin n
692
gjendje t mparshme nuk lejohet ankim i veant, prve kur propozimi paraqitet nga shkaku i dhnies s aktgjykimit pr shkak t mungess s pals s paditur nga seanca gjyqsore. PROCESVERBALET Procesverbali gjyqsor sht dukument publik t cilin e prpilon gjykata pr veprimet procedurale t kryera gojarisht, n seanc apo jasht seancs, nga palt dhe pjesmarrsit e tjer n procedur (neni134). Procesverbali prmban shenime t protokoluara mbi veprimet e ndrmara procedurale gjat seancave dhe jasht tyre. Procesverbali e ka prmbajtjen e tij n kuptimin formal dhe n kuptimin material. Prmbajtjen n kuptimin formal (pjest prbrse) t procesverbalit e prbjn: pjesa hyrse, prshkrimi i veprimeve t kryera dhe nnshkrimi. N pjesn hyrse procesverbali duhet ti prmbaj: emrin e gjykats, vendin ku kryhet veprimi, ditn dhe orn kur kryhet veprimi, objektin e kontestit dhe emrat e palve t pranishme ose t personave t tjer, si dhe t prfaqsuesve ligjor ose me prokur t tyre, procesverbali duhet t prmbaj t dhna esenciale pr prmbajtjen e veprimit t kryer. N procesverbalin e seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes duhet t prfshihet sidomos: nse seanca sht mbajtur me dyer t hapura apo t mbyllura, prmbajtja e deklaratave t palve, propozimet e tyre, provat q i kan ofruar, provat q jan shfrytzuar, duke u treguar prmbajtja e thnieve t dshmitarve dhe ekspertve, vendimet e gjykats t marra n seanc, por edhe vendimi burimor i dhn pas prfundimit t seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes juridike. Procesverbali duhet t mbahet rregullisht, n t nuk guxon te fshihet asgj, t shtohet ose t ndryshohet. Pjest e tija t anuluara duhet t mbeten t lexueshme. Prpilimi i procesverbalit bhet n at mnyr q i njejti prpilohet duke i treguar gjyqtari procesmbajtsit me z se ka do t shkruaj n procesverbal. Me lejen e gjyqtarit, pjesmarrsit n procedur prmbajtjen e deklaratave t tyre mund ta diktojn n procesverbal nprmjet procesmbajtsit. Palt kan t drejt ta lexojn ose t krkojn q tu lexohet procesverbali, si dhe t paraqesin kundrshtimet e veta n prmbajtjen e procesverbalit. Kt t drejt e kan edhe personat e tjer, deklarata e t cilve sht prfshir n procesverbal, por vetm sa i prket pjess s
693
procesverbalit q e prmban deklaratn e tyre. Korrigjimet apo shtesat lidhur me kundrshtimet e palve apo t personave t tjer n prmbajtjen e procesverbalit, apo me iniciativn e gjyqtarit, bhen n fundin e procesverbalit. Me krkesn e subjekteve t prmendura shkruhen n procesverbal edhe kundrshtimet e tyre t pa aprovuara nga gjyqtari. Gjyqtari mund t vendos q procesverbali t mbahet me an t mjeteve teknike gjegjse, apo me an t stenografimit. Po q se procesverbali nuk sht mbajtur n form t shkruar, procesverbali i shkruar duhet t prpilohet brenda afatit prej tri ditsh. Brenda tri ditve te tjera palt kan t drejt ta shikojn dhe kopjojn procesverbalin e shkruar dhe t bjn kundrshtime lidhur me parregullsit eventuale t tij. Mbi kundrshtimin nga paragrafi 3 i ktij neni vendos gjyqtari jasht seance. Shiriti i magnetofonit mund t shlyhet pas skadimit t afatit pr kundrshtim, e nse pala ka br kundrshtim lidhur me saktsin e procesverbalit, pasi t bhet i form s prer vendimi mbi shtjen kryesore. Procesverbali nnshkruhet nga gjyqtari, procesmbajtsi, palt, prkatsisht nga prfaqsuesi ligjor apo me prokur i pals, si dhe nga interpreti. Dshmitari dhe eksperti e nnshkruajn deklaratn e vet n procesverbal vetm ather kur dgjimi i tyre bhet n gjykatn e porositur. Personi q nuk din shkrim dhe lexim ose personi q nuk mund t nnshkruhet do te vej n procesverbal shenjn e gishtit tregues, kurse procesmbajtsi e shkruan nn shenjn e gishtit emrin dhe mbiemrin e tij. Po q se pala, prfaqsuesi ligjor apo me prokur i saj, dshmitari apo eksperti largohet para se t nnshkruhet n procesverbal apo refuzon t nnshkruhet, kjo rrethan shnohet n procesverbal dhe tregohet arsyeja e mos nnshkrimit. N qoft se vendimi merret n trup gjykues, pr kshillimin dhe votimin prpilohet procesverbal i veant. Po q se n gjykatn e lart, lidhur me mjetin e goditjes s vendimit, vendimi sht marr unanimisht, nuk do t prpilohet procesverbal, por n vendimin burimor do t vihet shnim pr kshillimin dhe votimin. Procesverbali mbi kshillimin dhe votimin duhet t prmbaj rrjedhn e votimit dhe vendimin q sht marr. Procesverbalin e
694
nnshkruajn antart e trupit gjykues dhe procesmbajtsi. Procesverbali mbi kshillimin dhe votimin mbyllet n nj zarf t veant. Ky procesverbal mund t shikohet vetm nga gjykata m e lart kur vendos mbi mjetin juridik, e n kt rast procesverbali do t mbyllet prsri n nj kopertin t veant n t ciln do t shnohet se procesverbali sht shikuar. VENDIMET GJYQSORE Gjykata e prfundon shqyrtimin kryesor kur konsideron se objekti i gjykimit sht shqyrtuar mjaft dhe se mund t filloj vendosje meritore. Mirpo kolegji mund t vendos q shqyrtimi t rihapet n qoft se me rastin e kshillimit konstaton se shtja ende nuk sht prgaditur pr vendosje. N shumicn drmuese t rasteve procedura kontestimore merr fund me vendim gjyqsor. Me vendimin me t cilin pranohet apo refuzohet krkespadia, gjykata e kryen detyrn e saj. Efekt t njjt ka edhe vendimi me t cilin gjykata e hedh posht padin pr shkak se nuk ekzistojn kushtet e natyrs procedurale (prezumimet procedurale) t domosdoshme pr vendosje meritore mbi krkespadin. Vendimin e par e quajm meritor, sepse me t shtja juridike (kontesti) zgjidhet n themel. Vendimi i dyt sht i natyrs procedurale, sepse me t gjykata nuk shprehet n themel t shtjes. Edhe t parin e edhe t dytin i quajm vendime prfundimtare, sepse me dhnjen e tyre mer fund procedimi i nj shtjeje nga gjykata kompetente. Parimisht, n procedurn kontestimore gjykata nuk krijon t drejta subjektive e as q i ndryshon apo i ndrpret t drejtat e tilla ekzistuese. Ajo vetm bn konkretizimin e s drejts materiale duke e zbatuar normn juridike abstrakte mbi gjendjen faktike t konstatuar n procesin kontestimor. Nga ky parim prjashtim bn aktgjykimi transformues. Me t cilin ndryshohen ose prishen raportet juridike q jan objekt i trthort i gjykimit. Ligji pr Procedurn Kontestimore n dispozitn e nenit 141.1 parashef q kur Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut konstaton se sht shkelur ndonj e drejt ose liri themelore e njeriut e parapar n Konventn Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe t Lirive t Njeriut
695
dhe n Protokollin plotsues t Konvents, pala brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita q ka marr form t prer vendimi i Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, mund t parashtroj krkes pr ndryshimin e vendimit me t cilin sht shkelur ajo. Krkesa parashtrohet n Gjykatn e Kosovs q ka vepruar n shkall t par, n procedurn n t ciln sht marr vendimi, me t cilin sht shkelur e drejta ose liria themelore e njeriut. N procedurn sipas krkess pr ndryshimin e vendimit me t cilin sht shkelur e drejta apo liria e njeriut, n mnyr t prshtatshme zbatohen dispozitat e ktij ligji pr prsritjen e procedurs. N procedurn e prsritur gjykata sht e detyruar q ti marr n konsiderat qndrimet e shprehura n vendimin e forms s prer t Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut me t cilin sht konstatuar shkelja e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut. Gjykata jep vendime n seanc gjyqsore apo jasht seance. Ato jepen n form t aktgjykimit apo t aktvendimit. Mbi krkespadin gjykata vendos me aktgjykim, kurse n procedurn sipas padis pr shkak t pengimit t posedimit me aktvendim. N procedurn e dhnies s urdhrpagess aktvendimi me t cilin aprovohet krkespadia jepet n form t urdhrpagess. Pr t gjitha shtjet tjera gjykata vendos me an t aktvendimit kurse vendimi mbi shpenzimet procedurale i prmbajtur n aktgjykim konsiderohet aktvendim. A K T GJ Y K I M I Me aktgjykim gjykata vendos pr themelsin e krkespadis e cila sht objekt i gjykimit (procedimit). Prve vendimit pr krkespadin, n aktgjykim prmbahet edhe vendimi pr krkesn aksesore (kamata dhe dnimi kontraktual), e edhe vendimi pr shpenzimet gjyqsore, pr vetm n qoft se nj gj t till e kan krkuar ndonjra nga palt. Pjesa e aktgjykimit q i prmban kto vendime quhet dispozitiv. Prve tij ai e ka edhe pjesn hyrse edhe pjesn arsyetuese. Sipas llojit t mbrojtjes, t cilin e jep me pranimin e krkespadis, aktgjykimi mund t jet detyrues (kondemnator), vrtetues (deklarator) ose transformues (konstitutiv). Aktgjykimim me t cilin refuzohet krkespadia, gjithmon sht vrtetues, pa marr parasysh llojin e padis lidhur me t cilin sht dhn. Me t konstatohet se krkepadia sht e pathemelt.
696
Aktgjykimi dnues sht aktgjykimi me t cilin pranohet krkespadia dhe detyrohet i padituri q t prmbush prestimin e detyruar n dobi t paditsit. Me t caktohet afati pr ekzekutimin vullnetar t prestimit (afati paritiv). Aktgjykimi vrtetues quhet aktgjykimi me t cilin gjykata n dispozitivin e tij njeh vetm qnien ose mosqnien e nj marrdhnje juridike, t nj t drejte, t nj fakti juridik, vrtetsin apo jovrtetsin e nj dokumenti. Kt aktgjykim gjykata e jep lidhur me padi njohje pozitive kur konstaton se krkespadia sht e themelt, prandaj edhe e pranon at. Aktgjykimi transformues sht aktgjykimi me t cilin pranohet si e themelt krkespadia e parashtruar me padi transformimi. Me kt aktgjykim gjykata e ndryshon apo e anulon raportin juridik nga i cili pr palt dalin t drejta dhe detyrime. Ky aktgjykim ndikon ndaj t gjithve (erga omnes). Ndrkaq ai me t cilin rrefuzohet krkesa e paditsit ndikon vetn midis palve (inter partes). Mirpo, n disa raste, si psh., n kontestet martesore apo t atsis, edhe aktgjykimi me t cilin refuzohet krkespadia ndikon erga omnes. Sipas rndsis, t cilin e ka pr prfundimin e kontestit, aktgjykimi mund t jet prfundimtar apo i ndrmjetshm. Aktgjykimi i ndrmjetshm quhet ai me t cilin gjykata vendos vetm pr themlsin e bazs juridike n t cilin paditsi e mbshtet krkespadin, por jo edhe lartsin e krkespadis. Kt aktgjykim gjykata e jep n gjykimin n t cilin objekt kontesti sht krkesa n t holla apo n sende t zvendsueshme. Duke e marr parasysh pjesmarrjen e t paditurit n procedur, aktgjykimi mund t jet aktgjykim pr shkak t mungess, apo kontradiktor. Ndrsa duke marr parasysh formen mund t kemi aktgjykim n baz t pohimit, n baz t heqjes dor nga krkespadia, aktgjykim pr shkak t padgjueshmris mosbindjes, aktgjykim pr shkak t mungess. a) Aktgjykimi i pjesshm Ky lloj aktgjykimi nxjerret nga ana e gjykats n rastet kur disa prej krkespadive, pr shkak t pohimit ose n baz t shqyrtimit t mjaftueshm, njra ose disa sosh, jan pjekur pr vendim definitiv dhe
697
meritor apo n qoft se vetm pjesa e nj krkese sht pjekur pr vendim meritor, gjykata mundet, n pikpamje t krkesave t prgatitura, prkatsisht t pjess s krkess s prgatitur, ta prfundoj shqyrtimin dhe ta jep aktgjykimin (aktgjykimi i pjesshm). b) Aktgjykimi n baz t pohimit N rastin kur i padituri deri n prfundimin e shqyrtimit kryesor t shtjes e pohon krkespadin pjesrisht apo trsisht, gjykata e jep, pa shqyrtim t mtejm, aktgjykimin me t cilin e aprovon pjesn apo gjith krkespadin (aktgjykimi n baz t pohimit). c) Aktgjykimi n baz t heqjes dor nga krkespadia Po q se paditsi heq dor nga krkespadia apo nj pjes e saj gjykata pa shqyrtim t mtejshm e jep aktgjykimin me t cilin e refuzon krkespadin n pjesn nga e cila paditsi ka hequr dor apo n trsi. d) Aktgjykimi pr shkak t padgjueshmeris - mosbindjes Ky lloj i aktgjykimit i parapar n dispozitn e nenit 150 t LPK nxjerret nga ana e gjykats n qoft se i padituri, brenda afatit t prcaktuar me kt ligj, nuk e paraqet n gjykat prgjigjen n padi, gjykata jep aktgjykim me t cilin e aprovon krkespadin (aktgjykimi pr shkak t mosbindjes), N situatn kur nga faktet e treguara n padi nuk del themelsia e krkespadis, gjykata cakton seanc prgatitore dhe po q se ne seancn e ktill paditsi nuk e ndryshon padin, jep aktgjykim me te cilin e refuzon krkespadin. Kundr aktvendimit t gjykats me t cilin refuzohet propozimi i paditsit q t jepet aktgjykimi kontumacional nuk lejohet ankimi. e) Aktgjykimi pr shkak t mungess N situatn kur t paditurit padia nuk i sht drguar pr prgjigje, por vetm bashk me letrthirrje pr n seanc prgatitore, e ai nuk vjen n seanc deri n prfundimin e saj, apo n seancn e par pr shqyrtim kryesor, nse seanca prgatitore nuk sht caktuar fare, gjykata me propozimin e paditsit apo sipas detyrs zyrtare e jep aktgjykimin me t cilin aprovohet krkespadia.
698
f) Aktgjykimi pa shqyrtim kryesor t shtjes Po q se i padituri me an t prgjigjes n padi i ka pohuar faktet vendimtare, prkundrejt kontestimit t krkespadis, gjykata mundet pa caktuar seance gjyqsore, t jep aktgjykim (neni 143 dhe 147 t ktij ligji), nse nuk ekzistojn pengesa t tjera pr dhnien e tij. DHNIA, HARTIMI ME SHKRIM DHE DRGIMI I AKTGJYKIMIT Gjykata e jep aktgjykimin m s voni brenda afatit prej pesmbdhjet (15) ditsh nga dita e prfundimit t shqyrtimit kryesor. Koha n t ciln jepet aktgjykimi quhet dita n t ciln ai hartohet me shkrim. Pas prfundimit t shqyrtimit kryesor gjykata i njofton palt e pranishme pr ditn e dhnies s aktgjykimit. Po q se ndonjra nga palt nuk ka marr pjes n seancn pr shqyrtimin kryesor, gjykata me shkrim do t njoftoj at pr ditn e dhnies s aktgjykimit. N qoft se palt jan njoftuar rregullisht pr ditn e dhnies s aktgjykimit, afati pr ankim kundr aktgjykimit fillon te ec ditn e nesrme pas dorzimit t aktgjykimit. Pjest prbrse t aktgjykimit.- nga prmbajtja e nenit 160 t LPK, del se aktgjykimi i hartuar me shkrim prbhet nga tri pjes: a. Pjesa e hyrjes, b. Pjesa urdhruese dispozitivi dhe c. Pjesa arsyetuese dhe udhzimin mbi t drejtn e ankimit kundr aktgjykimit. Pjesa hyrse e aktgjykimit prmban: emrin e gjykats, emrin dhe mbiemrin e gjyqtarit, emrin dhe mbiemrin, vendbanimin, gjegjsisht vendqndrimin e palve, t prfaqsuesve t tyre ligjor dhe me prokur, tregimin e shkurtr t objektit t kontestit dhe vlern e tij, ditn e prfundimit t shqyrtimit kryesor, tregimin e palve, t prfaqsuesve t tyre ligjor dhe me prokur q kan qen t pranishm n seancn pr shqyrtimin e till si dhe ditn kur sht dhn aktgjykimi. Dispozitivi i aktgjykimit prmban: vendimin me t cilin aprovohen apo refuzohen krkesat e veanta q kan t bjn me shtjen kryesore dhe krkesat aksesore, vendimin pr ekzistimin apo mosekzistimin e krkess s parashtruar me qllim kompensimi t saj me krkespadin si dhe vendimin mbi shpenzimet procedurale.
699
Arsyetimi i aktgjykimit prmban: krkesat e palve, faktet q i kan parashtruar dhe provat q i kan propozuar, cilat nga faktet e tilla i ka vrtetuar, pse dhe si i ka vrtetuar ato fakte, e po q se i ka vrtetuar me an t provave, cilat prova i ka shfrytzuar dhe si i ka vlersuar ato. Gjykata posarisht tregon se cilat dispozita t s drejts materiale i ka zbatuar me rastin e vendosjes mbi krkesat e palve. Kur sht nevoja gjykata deklarohet edhe lidhur me qndrimet e palve pr bazn juridike t kontestit, si dhe pr propozimet dhe prapsimet e tyre, pr t cilat gjykata nuk ka br arsyetime t vendimeve q i ka dhn me hert gjat procesit gjyqsor. N pjesn arsyetuese t aktgjykimit kontumacional, aktgjykimit n baz t pohimit, aktgjykimit n baz t heqjes dor nga krkespadia, apo t aktgjykimit pr shkak t mungess, jepen vetm arsyet q e justifikojn dhnien e aktgjykimeve t ktilla. Po q se palt pas shpalljes s aktgjykimit kan hequr dor nga e drejta e ankimit, si dhe kur ato nuk kan krkuar shprehimisht q aktgjykimi, q do tu drgohet, ta prmbaj pjesn arsyetuese, gjykata nuk do ta arsyetoj posarisht aktgjykimin e dhn, por vetm do t tregoj se palt kan hequr dor nga ankimi dhe se nga ky shkak aktgjykimi nuk sht arsyetuar. Aktgjykimi plotsues Po q se gjykata nuk ka vendosur mbi t gjitha krkesat q sht dashur t prfshihen me aktgjykim, ose kur vetm nj pjes e krkess ka mbetur pa u prfshir me t, pala mundet brenda afatit prej pesmbdhjet (15) ditsh nga dita kur i sht dorzuar aktgjykimi ti propozoj gjykats q t bj plotsimin e tij. Po q se pala nuk paraqet propozim pr plotsimin e aktgjykimit do t konsiderohet se padia sht trhequr n pjesn q ka mbetur pa u prfshir me aktgjykimin e dhn. Propozimi i vonuar apo i pathemelt pr plotsimin e aktgjykimit, hidhet posht prkatsisht refuzohet nga gjykata pa u caktuar seanc gjyqsore. Korrigjimi i aktgjykimit Gabimet n emra dhe numra, si dhe gabimet tjera n shkrim dhe llogaritje, mungesat n aspektin e forms s aktgjykimit dhe mospajtimi i
700
kopjes me origjinalin e aktgjykimit, i korrigjon gjykata n do koh. Korrigjimi i gabimeve bhet me aktvendim t posam q shkruhet n fund t origjinalit t aktgjykimit, kurse palve u drgohet kopja e aktvendimit t till. Po q se midis origjinalit dhe kopjes s aktgjykimit ekziston mospajtimi n pikpamje t ndonj vendimi t prmbajtur n dispozitivin e aktgjykimit, palve do tu drgohet kopja e korrigjuar e aktgjykimit, duke treguar se me kt kopje t aktgjykimit zvendsohet kopja e mparshme e aktgjykimit. N rast t ktill afati pr ankim kundr pjess s korrigjuar t aktgjykimit fillon t ec nga dita e dorzimit t kopjes s korrigjuar t aktgjykimit. Pr korrigjimin e aktgjykimit gjykata vendos pa dgjimin e palve. Forma e prer e aktgjykimit Vendimet e formes s prer. sikurse interesat e prgjithshme ashtu edhe ato individuale krkojn q marrdhnjet juridike t palve t prcaktuara n vendimet e gjykatave, t jen t qndrueshme, prfundimtare dhe t pandryshueshme n kuptimin, q m von kto marrdhnje t mos ken mundsi t kundrshtohen. Nj gj t till e krkon edhe siguria juridike q duhet t ekzistoj n do sistem shoqror dhe juridik. Marrdhnjet e ndryshme juridike t palve n grindje caktohen n mnyr prfundimtare ather kur vendimi i gjykats merr form t prer. N shkencn juridike pr formen e prer t vendimeve bhet fjal n dy kuptime. S pari, ajo e ka domethnjen se vendimi nuk mund t goditet m me mjet t zakonshm goditjeje (forma e prer n kuptimin formal). S dyti me form t prer kuptohet efekti i vendimit si akt juridik (forma e prer n kuptimin material). Vendimi bhet i formes s prer n kuptimin material n momentin kur bhet i formes s prer n kuptimin formal ndaj t dy palve. Forma e prer n kuptimin material ka t bj me prmbajtjen e vendimit dhe shprehet n efektin e tij ndaj kontestit t zgjidhur. Mirpo, duhet theksuar se palt t drejtat dhe detyrimet mund ti rregullojn ndryshe nga ajo q sht thn n vendimin e formes s prer. Kshtu sepse do marrveshje e palve e lidhur n pajtim me ligjin, sht m e fort se vet ligji dhe vendimi gjyqsor qoft ai edhe i formes s prer.
701
N aspektin subjektiv vendimi i formes s prer ndikon n palt q kan marr pjes n procedurn n t ciln sht dhn vendimi. Kjo sht e kuptueshme kur dihet se palt me aktivitetin dhe sjelljet e tyre kan ndikuar q t jepet vendimi i prmbajtjes s caktuar. Ndrkaq n aspektin objektiv me fuqin juridike t vendimit prfshihet vendimi mbi krkespadin. Andaj lirisht mund t thuhet se vendimi i shkalls s par merr form t prer: a) kur nuk sht br ankim kundr tij brenda afatit t caktuar nga ligji, b) kur pala heq dor nga e drejta e ankimit, c) kur ankesa e paraqirut sht trhequr, q) kur ankesa e paraqitur me vendim t gjykats s shkalls s dyt rrefuzohet si e pathemeluar e vendimi i shkalls s par, i goditur me ankes vrtetohet (lihet n fuqi). Vendimi i gjykats s shkalls s dyt menjher bhet i formes s prer sepse kundr tij nuk lejohet fare ankimi (si mjet i goditjes s zakonshme). AKTVENDIMET Duke marr parasysh formn n t ciln jepn ato, vendimet gjyqsore ndahen n aktgjykime, dhe aktvendime. Me aktgjykim gjykata gjithmon vendos pr krkespadin, dmth. pr objektin e kontestit, kurse me aktvendim gjykata vendos pr shtje tjera. Gjykata vetm prjashtimisht vendos pr krkespadin me aktvendim dhe at n procedurn sipas padis pr shkak t pengim posedimit (neni 142) dhe n procedurn mandatore n t ciln krkespadia pranohet me an t urdhrpagess, e cila konsiderohet si nj lloj i aktvendimit (neni 142.4i LPK). Vendimi mbi shpenzimet procedurale n aktgjykim konsiderohet aktvendim. T gjitha aktvendimet q jepen n seanc gjyqsore i shpall gjyqtari. Aktvendimi i shpallur n seancn gjyqsore u drgohet palve n kopje t verifikuara vetm nse mund t goditen me ankes t posame, apo nse n baz t aktvendimit mund t krkohet menjher prmbarimi, apo nse nj gj t till e krkon drejtimi i procesit. Gjykata sht e lidhur pr aktvendimet e saja, po q se ato nuk i prkasin drejtimit t procesit, apo nse me kt ligj nuk sht prcaktuar ndryshe. N rastet n t cilat aktvendimi nuk i drgohet palve, ai ndaj tyre prodhon efekt posa t jet shpallur. Aktvendimet t cilat gjykata i jep jasht seancave gjyqsore u komunikohen palve duke iu drguar kopja e vrtetuar e aktvendimit.
702
Po q se me an t aktvendimit refuzohet propozimi i njrs nga palt, pa dgjim paraprak t pals kundrshtare, ather ksaj t dyts nuk i drgohet aktvendimi i till. Aktvendimi duhet ta ket arsyetimin po q se kundr tij mund t bhet ankim i veant, e mund t prmbaj at edhe n ndonj rast tjetr kur gjykata e quan t nevojshme nj gj t till. Aktvendimet e forms s prer gjobat e shqiptuar sipas dispozitave t ktij ligji prmbarohen sipas detyrs zyrtare. N fund t prkujtojm se dispozitat e neneve 146, 153, 160 dhe 169 paragrafi 2 t ktij ligji n mnyr t prshtatshme aplikohen edhe kur kem t bjm me aktvendimet. MJETET E ZAKONSHME T GODITJES E drejta e ankimit Gjyqtari sa do i mir, i kujdesshm dhe i pregaditur q t jet mund t gaboj n dhnjen e vendimeve. Gabimi mund t bhet si n t muarit e fakteve ashtu edhe me rastin e zbatimit t normave procedurale apo t atyre materiale. Pr ndreqjen dhe zhdukjen e gabimeve t vendimeve sht pranuar prej sistemit procedural q nprmjet mjeteve t goditjes t bhet shqyrtimi i shtjes nga nj gjykat tjetr. Andaj kundr aktgjykimit t dhn nga gjykata e shkalls s par palt mund t bjn ankim brenda afatit prej pesmbdhjet ditsh (15) nga dita e dorzimit t kopjes s aktgjykimit, po q se me kt ligj nuk sht caktuar ndonj afat tjetr. N kontestet nga raportet n t cilat sht dhn aktgjykimi n baz t kambialit apo ekut, afati pr ankim sht shtat (7) ditor. Ankimi i br brenda afatit t prcaktuar me ligj pengon q aktgjykimi t bhet i forms s prer n pjesn e goditur me ankim dhe n fund mbi ankimin kundr aktgjykimit vendos gjykata e shkalls s dyt. Sipas LPK neni 176 184, ankesa kundr aktgjykimit dhe neni 206 207 ankesa kundr aktvendimit jan mjete t goditjes s zakonshme t vendimeve gjyqsore. Mjetin me t cilin goditet urdhrpagesa ligji e quan prapsim (kundrshtim - neni 497.1). Pala mund t heq dor nga e drejta e ankimit q nga momenti kur i sht dorzuar aktgjykimi, deri ne momentin e dhnies s vendimit t gjykats s shkalls s dyt pala mund ta trheq ankesn e paraqitur.
703
Deklarata pr heqjen dor nga e drejta e ankimit dhe ajo pr trheqjen e ankess nuk mund t revokohet. Prmbajtja e ankess Ankesa sht mjet i regullt i goditjes s aktgjykimit t shkalls s par, pa prjashtim. E drejta e ankimit kundr aktgjykimit sht e garantuar me kushtetut. Ajo prodhon efekt suspenziv, sepse e pengon aktgjykimin q t marr form t prer, si dhe efekt devolutiv, sepse me paraqitjen e saj themelohet kompetenca e gjykats s shkalls s dyt q ta shqyrtoj dhe ekzaminoj aktgjykimin e goditur. N kt aspekt, kufizime ka kur sht n pyetje aktgjykimi n baz t pohimit dhe aktgjykimi n baz t heqjes dor nga krkespadia t cilat mund t goditen pr shkak t shkeljes s dispozitave t procedurs kontestimore, apo nga shkaku se deklarata e pohimit, gjegjsisht e heqjes dor nga krkespadia, sht dhn n lajthitje apo nn ndikimin e dhuns apo mashtrimit. Ankesa shprehet n form t aktit t shkruar. Prve elementeve q duhet ti ket do veprim i shkruar procedural ankesa duhet t prmbaj: tregimin e aktgjykimit kundr t cilit paraqitet ankimi, deklaratn se aktgjykimi kundrshtohet n trsi ose n pjesn e caktuar, shkaqet e ankimit me arsyetim dhe nnshkrimin e paraqitsit t ankimit. sht e preferueshme q ankesa t prmbaj edhe propozimin pr vendimin t cilin gjykata e shkalls s dyt duhet ta jep sipas mendimit t ankuesit. N qoft se ankesa nuk i prmban elementet e m larta (pra ankesa sht jo e plot), gjykata e shkalls s par me an t aktvendimit, kundr t cilit nuk lejohet ankimi, e thrret ankuesin q brenda afatit prej shtat ditsh ta plotsoj ankesn e paraqitur dhe po q se ankuesi brenda afatit t m lart nuk vepron sipas krkess s gjykats, gjykata me aktvendim e hedh posht ankesn si jo t plot. N ankes nuk mund t paraqiten fakte t reja dhe t propozohen prova t reja, prve se kur ankuesi jep prova se pa fajin e vet nuk ka mundur ti paraqes, prkatsisht ti propozoj gjer n prfundimin e shqyrtimit kryesor n gjykatn e shkalls s par. Duke i treguar faktet e reja, ankuesi ka pr detyr q ti prmend provat me t cilat faktet e tilla do t vrtetoheshin, kurse duke i treguar provat e reja, ka pr detyr ti prmend faktet t cilat me provat e tilla duhet vrtetuar.
704
Prapsimi i parashkrimit dhe prapsimi me qllim kompensimi, q nuk jan paraqitur n gjykimin e shkalls s par, nuk mund t paraqiten me ankes. Po q se me paraqitjen e fakteve t reja dhe me propozimin e provave t reja, shkaktohen shpenzime procedurale n procedurn e ankimit, shpenzimet e tilla i mbetn n ngarkim pals q i ka paraqitur faktet e reja, prkatsisht q i ka propozuar provat e reja. Shkaqet nga t cilat mund t goditet aktgjykimi Duke i marr parasysh gabimet dhe parregullsit n t cilat bazohet ankesa, n ligj shprehimisht sht br klasifikimi i shkaqeve t ankimit n kto tri lloje: a) pr shkak t shkeljes s dispozitave t procedurs kontestimore, b) pr shkak t konstatimit t gabuar apo jo t plot t gjendjes faktike dhe c) pr shkak t zbatimit t gabuar t s drejts materiale. Shkeljet thelbsore t dispozitave t procedures kontestimore- Veprimi i gjykats sht me t meta formale n qoft se me rastin e kryerjes s tij nuk sht zbatuar fare, apo sht zbatuar gabimisht dispozita e caktuar procedurale. Mirpo, nuk jan t rndsis s njjt t gjitha shkeljet e dispozitave procedurale. Disa nga to as q jan parapar si shkak pr ankim. Shkeljet e tilla mund ti quajm jothelbsore. Thelbsore jan ato shkelje t ligjit t cilat jan n lidhje kauzale, efektivisht apo potencialisht, me vendimin e padrejt apo me cenimin e ndonji interesi tjetr t mbrojtur juridikisht n procesin kontestimor. As shkeljet thelbsore nuk jan t rndsis s njjt. Pr disa nga to vet ligji prezumon se ndikojn ose mund t ndikojn gjithmon n dhnjn e vendimit t gabuar. Kt lloj shkeljesh shkenca juridike e quan shkelje thelbsore absolute. Shkeljet thelbsore relative- Ligji nuk prmend ve e ve shkeljet thelbsore relative. Nj gj e till as q sht e mundur. Sepse, me do veprim procedural t saj gjykata mund t shkel ndonj dispozit procedurale. Shkelje thelbsore relative sht, psh. refuzimi i paarsyeshm i propozimit t pals pr shfrytzimin e ndonj mjeti provues, e nj gj e till ka mundur t ndikoj q gjendja faktike t mos vrtetohet n mnyr t plot. Mosmarrja e plqimit nga pala pr caktimin e ekspertit; refuzimi i pa justifikuar i propozimit pr
705
prjashtimin e gjyqtarit nga shkaku t cilin e vlerson vet gjykata, lejimi n kundrshtim me ligjin i pjesmarrjes s publikut n sance, mosnjoftimi nga ana e gjykats paln me t drejtn e saj q n gjykim ta prdor gjuhn e tij etj. Shkeljet thelbsore relative gjykata e shkalls s dyt i merr parasysh vetm n qoft se ankuesi shprehimisht i prmend ato n ankesn e tij. Shkeljet thelbsore absolute- Kur kemi shkelje t ktilla aktgjykimi i goditur anulohet pa marr parasysh se a sht i drejt apo jo i drejt n aspektin materialo juridik. N rast t till ai anulohet nga shkaqet formale (procedurale) pr vet faktin se jan shkelur dispozitat procedurale. Shkeljet q gjithmon e kan pr pasoj anulimin e vendimit, ligji shprehimisht dhe taksativisht i ka prmendur n nen. 182.2. T gjitha shkeljet esenciale absolute mund ti klasifikojm n tri grupe. N grupin e par bjn pjes shkeljet e dispozitave t prezumimeve procedurale. N grupin e dyt bjn pjes shkeljet q kan t bjn me disa parime t procedurs kontestimore. N grupin e tret bjn pjes shkeljet e rregullave t vendosjes dhe t vendimit. Varsisht nga ajo se me ka kan t bjn shkeljet e grupit t par i ndajm: n shkelje t prezumimeve n lidhje me gjykatn; n shkelje n lidhje me palt; n shkelje t prezumimeve n lidhje me objektin kontestit. Shkeljet e prezumimeve n lidhje me gjykatn jan: -prbrja jo e rregullt e gjykats, -gjyqtari i prjashtuar, -jo kompetenca gjyqsore, -jo kompetenca lndore e gjykats. Shkeljet e prezumimeve n lidhje me palt jan: -pazotsia pr t qen pal, -pazotsia procedurale (pr t vepruar n procedur), -prfaqsimi jo i rregullt i pals. Shkeljet e prezumimeve n lidhje me objektin e kontestit jan: -ekzistimi i prezumimeve procedurale negative (shkelja e parimit Ne bis in idem). Shkeljet e grupit t dyt kan t bjn me shkeljet e dispozitave t
706
cilat i prbjn disa nga parimet e procedurs kontestimore, e ato jan: -shkeljet e parimit t pandrmjetsis, -shkeljet e parimit t ndgjimit t t dy palve n procedur, -shkelja e parimit t kontradiktoritetit, -shkelja e parimit t publicitetit (gjykimit me dyer t hapura) dhe -shkelja e rregullave pr gjuhn n t ciln duhet t zhvillohet procedura. Shkelja e grupit t tret kan t bjn me rregullat mbi vendosjen n prgjithsi dhe me rregullat q kan t bjn me prpilimin me shkrim t aktgjykimit. Shkelje t ktilla jan: -vendosja n kundrshtim me paragrafin 3 t nenit 3 t LPK (disponimi i palejueshm i palve), -dhnja e aktgjykimit pr shkak t pohimit, mosbindjes, mungess, heqjes dor nga krkespadia, ose pa mbajtjen e shqyrtimit kryesor, -pohimit pa qen t plotsuara kushtete pr nj gj t till. -dhnja e aktgjykimit pr shkak t mungess pa qen t plotsuara kushtet ligjore, -tejkalimi i krkespadis dhe -shkelja e rregullave pr formn dhe prmbajtjen e aktgjykimit. Konstatimi i gabuar apo jo i plot i gjenjdjes faktike- Sipas LPK (neni183) ekziston vrtetimi i gabuar apo jo i plot i gjendjes faktike kur gjykata gabimisht e ka vrtetuar ndonj fakt vendimtar, prkatsisht kur faktin e till nuk e ka vrtetuar fare. Zbatimi i gabueshm i s drejts materiale ekziston kur gjykata nuk e ka zbatuar dispozitn e s drejts materiale q sht dashur ta zbatoj, apo kur dispozitn e till nuk e ka zbatuar n mnyr t drejt. Procedura sipas ankess Procedura sipas ankess zhvillohet n dy seksione. N t parin vepron gjykata e shkalls s par kurse n t dytin gjykata e shkalls s dyt. Ankesa i paraqitet gjykats e cila e ka dhn aktgjykimin e shkalls s par, n nj numr t mjaftueshm ekzemplarsh pr gjykatn
707
dhe paln kundrshtare. Ankesn e paraqitur tej afatit t parashikuar me ligj, at t palejueshme ose jo t plot, e hedh posht me aktvendim gjykata e shkalls s par pa caktuar fare seanc gjyqsore. Prgjigja n ankes bhet n afat prej 7 dite. Pas pranimit t prgjigjes n ankes, apo pas skadimit t afatit pr prgjigje n ankes, gjykata e shkalls s par ankesn dhe prgjigjen n ankes, nse sht paraqitur me t gjitha shkresat e lnds ia drgon gjykats s shkalls s dyt n afat prej shtat ditsh m s shumti. Gjyqtari relator, po q nevoja, nga gjykata e shkalls s par mund t krkoj raport pr shkeljet e dispozitave procedurale dhe mungesat tjera t prmendura n ankes, si dhe t krkoj q, me qllim t konstatimit t shkeljeve, prkatsisht mungesave t tilla, t bhen hetimet e duhura. Kufijt e ekzaminimit t aktgjykimit t shkalls s par Gjykata e ankimit ekzaminon aktgjykimin e shkalls s par n at pjes n t ciln sht goditur me ankes dhe at brenda kufijve t shkaqeve t treguara n ankes, duke u kujdesur sipas detyrs zyrtare pr zbatimin e s drejts materiale si dhe pr shkeljen e dispozitave t procedurs kontestimore nga neni 182 paragrafi 2, pika b), g), j), k) dhe m) t LPK. Vendimet e gjykats s shkalls s dyt mbi ankesn Vendimi i gjykats s ankimit sipas ankess sht ose i natyrs procedurale ose i natyrs meritore. sht u natyrs procedurale vendimi me t cilin ajo nuk shprehet n lidhje me vet krkespadin. Pr shkak t rndsis s tij procedurale ai jepet n form t aktvendimit. T natyrs procedurale jan: aktvendimi me t cilin hedh posht ankesn si t vonuar jo t plot apo t palejueshme, ta prish aktgjykimin e goditur dhe ta hedh posht padin, aktvendimi me t cilin anulohet aktgjykimi i goditur dhe shtja juridike kthehet pr rigjykim n gjykatn e shkalls s par. Vendimi i gjykats s ankimit sht i natyrs meritore n qoft se me t ajo shprehet n lidhje me krkespadin. Pr shkak t rndsis s tij materialo-juridike vendimi i natyrs meritore jepet n form t aktgjykimit. I till sht aktgjykimi me t cilin refuzohet ankesa si e pathemelt dhe vrtetohet aktgjykimi i goditur, aktgjykimi me t cilin
708
gjykata e ankimit e ndryshon aktgjykimin e goditur. Gjykata e shkalls s dyt nuk sht e lidhur pr propozimin e parashtruar ne ankes. Gjykata e shtjes ka pr detyr q menjher pasi ti arrij aktvendimi i gjykats s shkalls s dyt, t caktoj seancn prgatitore apo seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes e cila duhet t mbahet m s voni brenda afatit tridhjet (30) ditor pas arritjes s aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt, si dhe ti kryej t gjitha veprimet procedurale dhe ti shqyrtoj t gjitha shtjet kontestuese q i ka ofruar gjykata e shkalls s dyt n aktvendimin e saj. Gjykata e shkalls s dyt nuk mund ta ndryshoj aktgjykimin e shkalls s par n dm t pals ankuese, po q se vetm ajo ka br ankim, e jo edhe pala kundrshtare. Kjo rregull (ndalimi i t a.q. reformatio in peius) shprehimisht sht parapar vetm kur sipas ankess jepet aktgjykimi me t cilin ndryshohet ai i goditur me ankes. N arsyetimin e aktgjykimit, gjegjsisht t aktvendimit, gjykata e shkalls s dyt duhet ti vlersoj thniet n ankes q kan qen t rndsis vendimtare pr dhnien e vendimit t saj. Gjykata e shkalls s dyt ia kthen t gjitha shkresat e lnds gjykats s shkalls s par me nj numr t mjaftueshm ekzemplarsh t vendimit t vet pr t ua drguar palve dhe personave t interesuar, si dhe nj ekzemplar pr gjykatn e shkalles s par. Gjykata e shkalls s dyt e bn nj gj t ktill brenda afatit tridhjet (30) ditor nga dita e dhnies s vendimit t saj.
ANKESA KUNDR AKTVENDIMIT

Sipas ankess s posame kundr aktvendimit zhvillohet procedur e veant. Kjo ankes sht mjet goditjeje me karakter devolutiv, i njanshm dhe zakonisht me efekt suspenziv. N procedurn q zhvillohet sipas saj n mnyr adekuate zbatohen dispozitat pr ankesn kundr aktgjykimit. Kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s par lejohet ankimi, po q se me kt ligj parashihet shprehimisht se ankimi i veant nuk lejohet, Aktvendimi kundr t cilit nuk lejohet ankim i veant mund t prmbarohet menjher.
709
MJETET E JASHTZAKONSHME T GODITJES Revizioni sht mjet i goditjes s jashtzakonshme me t cilin pala e godit pr shkak t shkeljes s ligjit aktgjykimin e forms s prer t gjykats s shkalls s dyt t dhn sipas ankess kundr aktgjykimit t shkalls s par. Shkaqet pr paraqitjen e revizionit nga pala jan: shkeljet e dispozitave t procedurs kontestimore nga neni 188 e cila sht br n procedurn e gjykats s shkalls s dyt, pr shkak t zbatimit t gabuar t s drejts materiale dhe pr shkak t tejkalimit t krkespadis, po q se kjo parregullsi sht br n procedurn e zhvilluar n gjykatn e shkalls s dyt. Revizioni, pra, nuk lejohet pr shkak t konstatimit t gabuar apo jo t plot t gjendjes faktike (neni 214.2). Me revizion pala nuk mund t godit vendimin e gjykats s shkalls s dyt t dhn n kontestet vlera e t cilave sht m e vogl se ajo e caktuar me ligj (neni 211.2). N kontestet pasuroro-juridike me rndsi sociale t posame revizioni sht i lejueshm pa marr parasysh vlern e objektit t kontestit. T tilla jan: a) kontestet n lidhje me ushqimin ligjor, b) kontestet pr shprblimin e dmit pr ushqimin e humbur, pr shkak t vdekjes s dhnsit t ushqimit, c) n kontestet nga marrdhniet e puns t cilat i fillon i punsuari kundr vendimit pr shuarjen e marrdhnies s puns. Kompetente pr vendosje lidhur me revizionin sht Gjykata Supreme. Afati pr paraqitjen e tij sht 30 dit nga dita n t ciln pals i sht dorzuar aktgjykimi i shkalls s dyt. As afati pr paraqitjen e revizionit e as revizioni i paraqitur nuk jan penges pr prmbarimin e aktgjykimit t forms s prer t goditur. Ai, pra, nuk prodhon efekt suspenziv. N procedurn sipas revizionit n mnyr prkatse zbatohen dispozitat e parapara pr ankesn kundr aktgjykimit, por vetm n qoft se ligji nuk ka dispozita q vlejn posarisht pr procedurn sipas tij (nen.399). Pasi t arrij prgjigja n revizion (afati 7 ditor) apo pas skadimit t afatit pr prgjigje (poashtu afati 7 ditor), revizionin dhe prgjigjen, nse sht paraqitur, gjykata e shkalls s par ia drgon gjykats s revizionit, bashk me dosjen e lnds, brenda afatit shtat ditor, nprmjet gjykats s shkalls s dyt.
710
Revizioni kundr aktvendimit Sipas nen.228 t LPK palt mund t paraqesin revizion edhe kundr aktvendimeve t gjykats s shkalls s dyt me t cilin prfundon procedura (dhe shuhet litispendenca) n mnyr t prer. Mirpo, n qoft se sht fjala pr aktvendimet t cilat jepen n kontestet n t cilat nuk lejohet revizioni kundr aktgjykimit, ather revizioni nuk lejohet as kundr aktvendimeve t tilla. Ligji shprehimisht parasheh se n dy raste revizioni lejohet gjithmon: a) kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt me t cilin hidhet posht ankesa, dhe b) kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt me t cilin vrtetohet aktvendimi i gjykats s shkalls s par me t cilin sht hedhur posht revizioni i paraqitur kundr vendimit prfundimtar. Revizioni sht i lejueshm edhe kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt me t cilin sht vendosur mbi propozimin pr prsritjen e procedurs. Revizioni nuk lejohet kundr aktvendimit mbi shpenzimet procedurale. N procedurn sipas revizionit kundr aktvendimit n mnyr adekuate aplikohen dispozitat e ktij ligji mbi revizionin kundr aktgjykimit. Prsritja e procedurs Sipas ligjit, do procedim i prfunduar me vendim t forms s prer (qoft ai aktgjykim apo aktvendim), mund t prsritet sipas propozimit t pals, kur pr nj gj t till ekzistojn shkaqet e prmendura n nenin 232 t LPK. Propozimi pr prsritjen e procedurs sht mjet i jashtzakonshm i goditjes, i kufizuar, josuspenziv, i dy anshm. Procedura mund t prfundoj me an t aktgjykimit, me an t aktvendimit me t ciln padia hidhet posht apo me an t aktvendimit me t ciln konstatohet se ka prfunduar procedura me an t veprimit procedural disponibil t palve. Shkaqet n baz t t cilave pala mund ta propozoj prsritjen e procedurs n shkenc klasifikohen n tri grupe: a) shkeljet m t rnda t dispozitave procedurale; b) veprat penale t pjesmarrsve n procedur t cilat kan mundur t ndikojn n prmbajtjen e vendimit, dhe c) faktet dhe provat e reja. Afati pr paraqitjen e propozimit pr prsritjen e procedurs sht tridhjet (30) ditor dhe fillon t ec nga dita n t ciln pala ka
711
marr dijeni pr shkakun e prsritjes, prkatsisht nga dita n t cilin e ka fituar mundsin pr shfrytzimin e shkakut t till, por jo m von se 5 vite nga dita n t ciln vendimi ka marr formn e prer, prvese kur prsritja krkohet nga shkaqet e prmendura n nenin 232 pika a dhe b e ktij ligji. (kur pals me veprim t kundrligjshm e sidomos n rast t mos thirjes pr n seanc nuk i jepet mundsia q t marr pjes n shqyrtimin e shtjes kryesore dhe kur si pal ka marr pjes personi q nuk mund t jet pal ndrgjygjse, paln nuk e ka prfaqsuar personi i autorizuar apo prfaqsuesi ligjor te pala me pazotsi procedurale, dhe kur ky nuk ka patur autorizim pr kryerjen e veprimeve t caktuara procedurale). Mbi propozimin pr prsritjen e procedurs vendos si sht spjeguar m par gjykata e shkalls s dyt, dhe at gjyqtari individual i cili nuk ka marr pjes n dhnien e vendimit t shkalls s dyt n procedurn e mparshme. Propozimi pr prsritjen e procedurs i paraqitet gjithmon gjykats q e ka dhn vendimin e shkalls s par duke treguar n propozim sidomos: bazn ligjore n mbshtetje t s cils krkohet prsritja e procedurs, rrethanat nga t cilat rezulton se propozimi sht paraqitur n afatin ligjor dhe mjetet provuese me t cilat arsyetohen thniet e propozuesit. Propozimin pr prsritjen e procedurs t paraqitur pas afatit ligjor, at jo t plot, apo t palejueshm, e hedh posht gjykata e shkalls s par me an t aktvendimit pa mbajtur seanc gjyqsore. Mirpo, po q se gjykata e shkalls s par nuk e hedh posht propozimin, nj ekzemplar t tij ia drgon pals kundrshtare, e cila ka t drejt q brenda afatit pesmbdhjet (15) ditor t prgjigjet lidhur me t. Pasi t arrij prgjigja lidhur me propozimin, apo pasi t skadoj afati pr prgjigje, gjykata propozimin, bashk me prgjigjen n t, po q se sht paraqitur, me t gjitha shkresat e lnds ia drgon gjykats s shkalls s dyt brenda afatit prej tet (8) ditsh. Gjykata e shkalls s dyt vendos mbi propozimin pr prsritjen e procedurs zakonisht jasht seance pr shqyrtim kryesor. Po q se gjykata vjen n prfundim se sht i domosdoshm shqyrtimi i till, ajo do t veproj n pajtim me dispozitat e neneve 191 dhe 193 t ktij ligji (hapja e seancs para ksaj gjykate). N aktvendimin me t cilin lejohet prsritja e procedurs shqiptohet vendimi me t cilin anulohet ai i dhn n procedurn e
712
mparshme. Kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt me t cilin aprovohet propozimi pr prsritjen e procedurs nuk lejohet ankimi. Ankesa kundr aktvendimit t gjykats s shkalls s dyt me t cilin refuzohet propozimi pr prsritjen e procedurs i paraqitet t njjts gjykat, e cila sipas ankess vendos n trup gjykues t prbr nga tre gjyqtar. N procedurn e prsritur n gjykatn e shkalls s par nuk mund t veproj gjyqtari q ka dhn vendimin n procedurn e mparshme ndrsa Gjykata e shkalls s par e cakton seancn prgatitore menjher pasi ti arrij aktvendimi i gjykats s shkalls s dyt, e m s voni brenda afatit tet (8) ditor. RAPORTI MIDIS REVIZIONIT DHE PROPOZIMIT PR PRSRITJEN E PROCEDURS N qoft se n afatin pr paraqitjen e revizionit pala e paraqet propozimin pr prsritjen e procedurs vetm nga shkaqet pr t cilat mund t paraqitet revizioni, do t konsiderohet se pala e ka paraqitur revizionin. Po q se pala paraqet revizionin pr shkakun se n procedurn e shkalls s par apo t shkalls s dyt sht vendosur mbi krkesn pr t ciln ka ekzistuar vendimi i forms s prer, apo pr krkesn nga e cila paditsi ka hequr dor n nj procedur t mhershme apo, pr t ciln ekziston ujdia gjyqsore, dhe n t njjtn koh, apo m, von paraqet propozimin pr prsritjen e procedurs, nga cilido shkak i prmendur n nenin 232 t ktij ligji, gjykata e ndrpren procedurn sipas propozimit pr prsritjen e procedurs derisa t prfundoj procedura sipas revizionit. Po q se pala paraqet revizionin nga cilido shkak, prvese nga shkaqet e prmendura n paragraft e siprm, dhe n t njjtn koh, apo m von, paraqet propozimin pr prsritjen e procedurs, nga shkaqet e nenit 232 pika c) dhe d) t ktij ligji q jan argumentuar me an t aktgjykimit penal t forms s prer, gjykata do ta ndrpres procedurn sipas revizionit derisa mos t prfundoj procedura lidhur me propozimin pr prsritjen e procedurs. N t gjitha rastet e tjera n t cilat pala paraqet revizionin, kurse n t njjtn koh apo me von e paraqet propozimin pr prsritjen e procedurs, gjykata do t vendos se ciln procedur do ta vazhdoj e
713
ciln do ta ndrpres, duke i marr parasysh t gjitha rrethanat e rastit, e sidomos shkaqet nga t cilat jan paraqitur t dy mjetet e goditjes si dhe provat e propozuara nga palt. Dispozitat e nenit 242 paragraft 1 dhe 3 te ktij ligji do t aplikohen edhe kur pala se pari ka paraqitur propozimin pr prsritjen e procedurs e pas ksaj e ka paraqitur revizionin. N t gjitha rastet tjera n t cilat pala e paraqet propozimin pr prsritjen e procedurs e pas ksaj e paraqet revizionin gjykata, zakonisht, e ndrpret procedurn sipas revizionit derisa mos t prfundoj procedura sipas propozimit pr prsritjen e procedurs, prvese kur konstaton se ekzistojn shkaqe t justifikueshme pr veprim ndryshe. Aktvendimin nga neni 242 t ktij ligji e jep gjyqtari i gjykats s shkalls s par po q se propozimi pr prsritjen e procedurs arrin n gjykatn e shkalls s par para se lnda sipas revizionit ti jet drguar gjykats s revizionit. N qoft se propozimi pr prsritjen e procedurs arrin pasi ti jet drguar lnda gjykats s revizionit, aktvendimin nga neni 242 t ktij ligji e jep gjykata e revizionit. Aktvendimin nga neni 242 t ktij ligji e jep gjyqtari i gjykats s shkalls s par, prve kur lnda, n kohn kur revizioni arrin n gjykatn e shkalls s par, sipas propozimit pr prsritjen e procedurs i sht drguar gjykats s lart pr vendosje, n t cilin rast aktvendimin e jep gjykata e lart. Kundr aktvendimeve t m larta nuk lejohet ankimi. KRKESA PR MBROJTJEN E LIGJSHMRIS Krkesa pr mbrojtjen e ligjshmris sht mjet goditjeje josuspenziv, devolutiv, por i kufizuar me t cilin prokurori publik e godit vendimin e forms s prer pr shkak t shkeljeve esenciale t dispozitave t procedurs, n qoft se shkelja ka t bj me kompetencn territoriale, po qe se gjykata e shkalls s par e ka nxjerr aktgjykimin pa seanc kryesore, kurse e ka pasur detyr ta mbaj seancn kryesore, po qe se sht vendosur pr krkesn, rreth s cils kontestimi sht n vazhdim, apo n qoft se n kundrshtim me ligjin, sht prjashtuar publiku n seancn kryesore dhe pr shkak t aplikimit t gabueshm t s drejts materiale. Prokurori publik nuk mund t ngrej krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris pr shkak t kaprcimit t krkes-padis dhe as pr shkak t vrtetimit t gabueshm apo jo t plot t gjendjes faktike.
714
Sipas dispozitave te ktij ligji gjykata me kompetenc pr t vendosur pr krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris do t veproj edhe kur vrteton se ekziston shkelja esenciale e dispozitave t procedurs kontestimore q sht br n procedur para gjykats t shkalls s par. Kompetent pr ngritjen e krkess pr mbrojtjen e ligjshmris sht Prokurori publik i Kosovs. Pr t vendos Gjykata Supreme. Nuk sht me rndsi se a sht br vendimi i forms s prer n shkall t par apo n shkall t dyt. Kjo vlen edhe kur jan n pyetje aktvendimet. Krkesa pr mbrojtjen e ligjshmris mund t paraqitet brenda afatit tre mujor nga dita n t cilin vendimi sht br i forms s prer. Mirpo, n qoft se kundr vendimit t shkalls s dyt sht paraqitur revizioni afati pr paraqitjen e krkess pr mbrojtjen e ligjshmris sht 30 ditor, dhe fillon nga dita n t ciln prokurorit publik i sht drguar nj ekzemplar i revizionit t asaj pale revizioni i s cils i sht drguar m hert. N qoft se kundr t njjtit vendim paraqitet edhe revizioni i pals e edhe krkesa pr mbrojtjen e ligjshmris e prokurorit publik, gjykata pr kto dy mjete goditjeje vendos me nj vendim t vetm (neni 249). Pr seancn n t ciln shqyrtohet dhe vendoset pr Krkesn pr mbrojtjen e ligjshmris, gjykata e lajmron prokurorin. GJYKIMI N SHKALL T PAR NGRITJA E PADIS Nocioni dhe prmbajtja e padis Padia sht veprim i par procedural me t ciln vihet n veprim procesi kontestimor. Padin e paraqet paditsi. Ai me t nga gjykata krkon mbrojtje juridike t prmbajtjes s caktuar, duke pasur parasysh t paditurin e caktuar. Mbrojtjen juridike gjykata e jep me an t vendimit t saj. Aspektin material t padis e prbn krkesa e paditsit q gjykata t vendos mbi shtjen juridike kontestuese. Kur flasim pr padin n aspektin procedural (formal) e kemi parasysh vet shkresn (dokumentin-parashtresn) n t ciln paditsi e shpreh krkesn q gjykata ti jap mbrojtje juridike me an t vendimit t prmbajtjs s caktuar.
715
Me prmbajtjen kontestimor.
e padis caktohet
programi i procesit
Padia n kuptimin formal (shkresa) e ka pjesn e prmbajtjes q sht e detyrueshme, dhe mund ta ket pjesn e prmbajtjes q sht fakultative. Ajo duhet ta ket pjesn nga e cila shihet se cils gjykat i drejtohet, cilat jan palt dhe shenimet pr identifikimin e tyre. Prve ksaj, padia patjetr duhet ti ket edhe kto elemente: a) krkesn e caktuar n pikpamje t shtjes kryesore dhe krkesave aksesore; b) faktet mbi t cilat paditsi e bazon krkesn; c) provat me t cilat vrtetohen faktet e tilla; d) vlern e kontestit; e) bazn juridike dhe f) t dhnat e tjera q duhet ti ket do parashtres (neni 99 i ktij ligji). Gjykata nuk sht e lidhur me bazn juridike t krkespadis. Gjykata do t veproj sipas padis edhe kur paditsi nuk e ka treguar bazn juridike t krkespadis. Paditsi ka pr detyr q padis tia bashkangjis vrtetimin mbi taksn gjyqsore t paguar. N qoft se paditsi nuk e paguan taksn gjyqsore t prcaktuar pr padin as pas vrejtjes s drguar nga gjykata, edhe pse nuk ekzistojn konditat pr lirim nga detyrimi i pagimit t takss gjyqsore, do t konsiderohet se padia sht trhequr. Llojet e padive- Padit i ndajm ose i klasifikojm n lloje t ndryshme sipas njrit nga kto kritere q ndiqen: materialo-juridike ose proceduralo-juridike. Nga pikpamje t s drejts materiale padit u prshtaten degve t ksaj t drejte, prandaj ato i ndajm n civile, familjare, t puns etj. Nga pikpamja e s drejts procedurale padit ndahen n disa lloje varsisht nga qllimi q ndjek paditsi me an t padis dhe varsisht nga fakti se far vendimi krkon t marr gjykata. Sipas qllimit t paditsit, padit i ndajm n padi vrtetimi (njohje apo deklarative), n padi detyrimi (kondemnatore) dhe n padi ndryshimi (transformimi, konstitutive).
716
a) Padi vrtetimi (njohje, deklarative)- Padi njohje e quajm padin me t ciln paditsi mund t krkoj me padi q gjykata vetm t konstatoj ekzistimin, prkatsisht mosekzistimin e nj t drejte apo t nj raporti juridik, ose vrtetsin, gjegjsisht mos vrtetsin e ndonj dokumenti. Intervenimi i gjykats me kt lloj padie krkohet para se t bhet shkelja e norms juridike n t ciln bazohet e drejta subjektive e paditsit. Me vendimin e gjykats pengohet shkelja q mund t bhet n t ardhmn. Me t vetm konstatohet gjendja juridike ekzistuese, pa u detyruar i padituri q t bj dika. N baz t ktij vendimi nuk mund t inicohet procedura prmbarimore. Me padi vrtetimi nuk mund t krkohet nga gjykata q ta vrtetoj ndonj fakt apo gjendje faktike. Me kt padi mund t krkohet psh., vrtetimi se ekziston kontrata e shitblerjes, kontrata mbi ndrtimin, mandej se ekziston e drejta e pronsis, e drejta e autorit, e drejta e trashigimit, e drejta e shfrytzimit. E ktij lloji sht edhe padia pr vrtetimin e martess, atsis, amsis etj. b) Padi detyrimi (kondemnatore)- Me kt lloj padie paditsi krkon nga gjykata q me aktgjykim ta urdhroj t paditurin q n dobi t paditsit ta prmbush nj prestim (ta dorzoj nj send, ta paguaj nj shum t hollash, ta kryej ose jo nj pun ose shrbim). Me kt padi paditsi mund t krkoj q i padituri t psoj di: psh. ta lejoj paditsin q ta shfrytzoj t drejtn e kalimit mbi sendin e pa luajtshm t tij, ose q t mos veproj, psh. q ta ndrprej shqetsimin e mtejm t paditsit n shfrytzimin e qet t baness, q n t ardhmn t mos prdor firmn e paditsit etj. Me padin n fjal mund t krkohet detyrimi i pals s paditur q t jap deklaratn e prmbajtjes s caktuar: psh. shkresn n baz t cils mund t regjistrohet e drejta e caktuar n regjistrin publik (clausula intabulandi). c) Padi ndryshimi- Parimisht, me an t vendimit gjyqsor nuk mund t krijohen, ndryshohen apo shuhen raportet juridiko-civile, e as t drejtat subjektive civile. Pr nj gj t till shrbejn veprimet materialojuridike dhe deklaratat e vullnetit t subjekteve t s drejts. Mirpo, n disa raste t veanta, sidomos pr ndryshimin e raporteve juridike t caktuara, nevojitet q t ekzistoj vendimi gjyqsor i forms s prer. N rastet e tilla, me padin n fjal nga gjykata mund t krkohet q ajo me aktgjykim ta themeloj nj raport juridik, mandej q ta ndryshoj
717
prmbajtjen e raportit ekzistues apo q ta anuloj at. E ktill sht psh. padia me t ciln krkohet zmadhimi i mjeteve pr ushqim i caktuar m par me aktgjykim, caktimi i kohs pr prmbushjen e detyrimit ose dhnja e deklarats materialo-juridike nga i padituri me t ciln lejohet regjistrimi i t drejts reale n librin e tokave. N shembullin e fundit, kur vendimi bhet i forms s prer, supozohet se i padituri e ka dhn deklaratn e prmendur, dhe n baz t tij mund t bhet regjistrimi prkats. E ktij lloji sht edhe padia me t ciln krkohet zvoglimi i dnimit t kontraktuar apo zvoglimi i shprblimit t kontraktuar pr punn e avokatit. Shembull pr padin me t ciln nga gjykata krkohet anulimi ose shuarja e raportit juridik sht padia pr shkurorzim t bashkshortve apo pr anulimin e martess s tyre, mandej pr anulimin e kontrats apo firms etj. N disa raste me kt padi nga gjykata mund t krkohet q me vendimin e saj ta ndryshoj situatn procedurale. Padi t ktilla procedurale jan: padia pr anulimin e aktgjykimit t arbitrazhit; padia me t ciln personi i tret krkon q nga gjykata ta shpall t palejueshm ekzekutimin me t ciln sht prfshier pjesa e pasuris s tij; padia me t ciln debitori gjat ekzekutimit parashtron prapsime, duke krkuar q gjykata me vendim t saj ta shpall ekzekutimin si t pa lejueshm. As n baz t aktgjykimit t dhn sipas ksaj padie nuk mund t inicohet procedura prmbaruese sepse me t nuk kemi detyrim pr prestim t t paditurit. Prfshirja e disa krkespadive n nj padi N nj padi paditsi mund ti prfshij disa krkesa kundr t njjts pal t paditur me kusht q ato t gjitha jan t lidhura me t njjtn baz faktike dhe juridike. N qoft se krkesat nuk jan t lidhura me t njjtn baz faktike dhe juridike, ato mund t prfshihen n nj padi kundr t njjts pal t paditur vetm po q se e njjta gjykat sht e kompetencs lndore pr seciln nga kto krkesa dhe kur pr t gjitha krkesat sht e prcaktuar i njjti lloj i procedurs, e gjykata vjen n prfundim se prfshirja e krkespadive t tilla n nj padi i kontribuon ekonomis s procedimit (bashkimi kumulativ i krkespadive). Po q se nj gj e till nuk i kontribuon ekonomis s procedimit, gjykata, m s voni n seancn prgatitore, sjell aktvendim pr ndarjen e procedurs.
718
Paditsi mundet n nj padi ti prfshij dy apo m tepr krkespadi q jan t ndrlidhura midis tyre, dhe t krkoj q gjykata ta aprovoj t dytn me radh vetm po q se e para refuzohet (bashkimi eventual i krkespadive). Ky bashkim i krkespadive mund t bhet vetm po q se gjykata sht e kompetencs lndore pr donjrn nga krkesat e prfshira n nj padi, dhe nse pr t gjitha krkesat sht prcaktuar i njjti lloj i procedurs. Me aktgjykimin me t cilin aprovohet krkespadia nn nj shuhet gjyqvarsia e krijuar lidhur me krkespadin n numrin 2. Kundrpadia Kundrpadia sht padi e pals s paditur kundr paditsit e parashtruar n procesin t cilin i dyti e ka vn n veprim me padi kundr pals s paditur. Me an t kundrpadis i padituri (n procesin e par sipas padis) n t njjten gjykat dhe n t njjtin proces e parashtron krkespadin e tij t veant (neni 256). Me kundrpadi themelohet edhe nj raport proceduralo - juridik, me role t kundrta t palve. Pals s paditur kundrpadia i shrben si mjet mbrojts. Ajo nuk sht e detyruar q krkesn (kundrkrkesn) e saj q e ka ndaj paditsit ta realizoj me an t kundrpadis. Nj gj e till ajo mund ta bj me an t padis me t ciln inicon proces kontestimor t veant. Ligji i njeh tri lloj kundrpadish: konekse, kompenzuese dhe prejudiciale. T parn i padituri mund ta paraqes n qoft se n mes t krkess s prfshir me kundrpadi dhe asaj t pfshir me padi nuk ka dallim n pikpamje t bazs juridike, sepse t dyja e kan t njjten baz juridike. Kshtu psh, nse paditsi me padi ka krkuar q i padituri tia dorzoj sendin, i padituri me kundr padi mund t krkoj q paditsi tia paguaj mimin blers t sendit. T dytn i padituri mund ta paraqes n qoftse krkesa e tij mund t kompensohet me krkesn e paditsit. Kjo mundsi sidomos shfrytzohet kur edhe krkespadia e edhe kundrkrkesa prbhen n t holla. T tretn i padituri mund ta paraqes kur me kundrpadi krkohet vrtetimi i ndonj t drejte apo raporti juridik nga ekzistimi apo mosekzistimi i t cilit varet trsisht apo pjesrisht vendimi mbi krkesn e paditsit (kundrpadia prejudiciale). Me kundrpadin prejudiciale i padituri krkon, psh. q gjykata me aktgjykim t konstatoj se sendi, kthimin e t cilit paditsi e krkon n baz t pronsis, sht i tij e jo i paditsit. Kjo kundrpadi gjithmon ka karakter deklarativ. Kur gjykata e pranon kundrkrkesn si t themelt
719
ajo me t njjtin aktgjykim e refuzon krkespadin si t pa themelt. Edhe kundrpadia sht padi, prandaj po q se gjat gjykimit trhiqet padia apo hudhet posht si e palejueshme, ather gjykimi vazhdon t zhvillohet lidhur me kundrpadin. Kundrpadia mund t paraqitet derisa nuk ka prfunduar seanca prgatitore, gjegjsisht seanca e par pr shqyrtimin kryesor, po q se seanca prgatitore nuk sht mbajtur fare. Pas ktij afati kundrpadia mund t ngrihet vetm me plqimin e paditsit. Ndryshimi i padis Ndryshim t padis prbn ndryshimi i njjtsis s krkespadis, zmadhimi i krkespadis apo parashtrimi edhe i nj krkese tjetr krahas asaj ekzistuese. Padia nuk quhet e ndryshuar po q se paditsi e ka ndryshuar bazn juridike t krkespadis, po q se e ka zvogluar krkespadin, apo po q se i ka ndryshuar, plotsuar apo prmirsuar, thniet e caktuara n padi. Paditsi mund ta ndryshoj padin m s voni deri n prfundimin e seancs prgatitore apo deri n fillimin e seancs pr shqyrtim kryesor t shtjes, po q se seanca prgatitore nuk sht caktuar fare. N rast t ktill gjykata t paditurit duhet ti jep koh t nevojshme q t prgatitet pr shqyrtim t padis s ndryshuar. Pas prfundimit t seancs prgatitore, e m s voni deri n mbylljen e seancs pr shqyrtim kryesor, gjykata mund ta lejoj ndryshimin e padis vetm po q se konstaton se ndryshimi nuk ka pr qllim zvarritjen e gjykimit dhe po q se i padituri pajtohet me ndryshimin e padis. Konsiderohet se ekziston plqimi i t paditurit pr ndryshimin e padis po q se ai fillon t marr pjes n shqyrtimin e shtjes s padis t ndryshuar, pa e kundrshtuar m par ndryshimin. Kundr aktvendimit me t cilin lejohet apo refuzohet ndryshimi i padis nuk lejohet ankim i veant. N qoft se paditsi e ndryshon padin, duke krkuar nga e njjta baz faktike sendin tjetr apo nj shum t hollash, i padituri nuk mund ta kundrshtoj at po q se ndryshimi sht pasoj e rrethanave t krijuara pas ngritjes s padis. Po q se paditsi e ndryshon padin ashtu q n vend t t
720
paditurit t par ta padis nj person tjetr pr nj ndryshim t till sht i nevojshm plqimi i personit q duhet t hyj n gjykim n vend t t paditurit, e po q se i padituri ka filluar t marr pjes n shqyrtimin e shtjes kryesore, nevojitet edhe plqimi i tij. Personi i cili hyn n gjykim n vend t pals s paditur duhet ta pranoj at n gjendjen n t ciln ndodhet n momentin kur hyn n t. Paditsi mund ta trheq padin pa plqimin e t paditurit deri n momentin n t cilin i padituri e paraqet n gjykat prgjigjen n padi. Padia mund t trhiqet edhe m von, deri n prfundimin e shqyrtimit kryesor, n qoft se i padituri e jep plqimin pr nj gj t till. Po q se i padituri brenda shtat (7) ditsh nga dita e njoftimit pr trheqjen e padis nuk deklarohet pr kt gj, do t konsiderohet se e ka dhn plqimin pr trheqjen e padis. Po q se padia sht trhequr, gjykata jep aktvendim me t cilin konstatohet se sht trhequr padia. Ky aktvendim i drgohet t paditurit vetm po q se padia i sht dorzuar me par. Kundr aktvendimit me t cilin konstatohet se sht trhequr padia nuk lejohet ankimi. Padia e trhequr konsiderohet se nuk sht paraqitur asnjher dhe mund t paraqitet n gjykat prsri. Ekzistimi i gjyqvarsis (Litispedenca) Gjyqvarsia krijohet q n momentin n t cilin t paditurit i dorzohet padia, pra nga momenti kur pala kundrshtare sht njoftuar pr krkesn e parashtruar pr zhvillimin e procedurs kundr saj. Gjat kohs s ekzistimit t gjyqvarsis pr t njjtn krkespadi nuk mund t iniciohet gjykim i ri midis palve t njjta. Po q se, prapseprap, bhet nj gj e till, gjykata do ta hedh posht padin. Gjykata gjat gjith procedurs, sipas detyrs zyrtare, kujdeset nse sht n zhvillim e sipr gjykimi tjetr pr t njjtn krkespadi midis palve t njjta. N qoft se ndonjra nga palt e tjetrson, gjat zhvillimit t procedurs sendin apo t drejtn e krkuar me padi, nj gj e till nuk pengon q procedimi t prfundoj midis palve t njjta dhe personi q e ka fituar sendin apo t drejtn gjat zhvillimit t gjykimit mund t hyj n procedur, n vend t paditsit apo t paditurit, vetm me plqimin e t dy palve ndrgjyqse ndrsa aktgjykimi i cili do t nxjeret nga ky rast prodhon efekt edhe ndaj fituesit t sendit apo t drejts gjat zhvillimit t procesit gjyqsor.
721
Bashkndrgjyqsia Prve se kur me nj padi prfshihen disa krkesa, me nj procedur kontestimore t vetme mund t prfshihen disa raporte procedurale dhe n rastin n t ciln me nj padi disa persona paraqiten n rolin e pals paditse apo n rolin e pals s paditur (bashkndrgjyqsia, bashkimi subjektiv). N procesin kontestimor t ktill ka aq raporte proceduralo-juridike sa jan edhe padits apo t paditur. N procesin e till gjyqsor do bashkndrgjyqs e parashtron krkespadin e vet apo ndaj do njrit nga ta sht e drejtuar krkespadia e pals kundrshtare. Nga kjo del prfundimi se n do procedim n t ciln kemi bashkndrgjyqsi, njkohsisht kemi edhe bashkim objektiv t disa krkesave materialo - juridike. Kjo vlen edhe pr gjykimin n t ciln bashkndrgjyqsia sht unike, ku krkesat e bashkuara jan plotsisht identike. Me rregullat pr institutin e bashkndrgjyqsis arrihen dy qllime kryesore: ekonomia e gjykimit dhe siguria juridike (zgjidhja e njjt e kontesteve t njjta). Bashkndrgjyqsia sht institut fakulltativ. Ajo sht e domosdoshme vetm prjashtimisht (bashkndrgjyqsia e detyrueshme). Ajo sht gjithmon rezulltat procedural i aktivitetit t pals paditse. As pala e paditur e as gjykata, me vendimin e saj nuk mund t krijoj bashkndrgjyqsin. Mirpo, n disa raste at mund ta krijojn faktet jasht procedurale, si psh. vdekja e pals gjat gjykimit. N rast t ktill n vend t pals s vdekur vijn trashgimtart universal. Bashkndrgjyqsia quhet aktive kur m tepr subjekte n nj proces kontestimor marrin pjes me cilsi t paditsit. Ajo sht pasive, kur m tepr subjekte paraqiten n rolin e pals s paditur. Bashkndrgjyqsia sht e dyanshme ather kur edhe n rolin e pals paditse, e edhe n rolin e pals s paditur, paraqiten m tepr subjekte. Ekzistojn tri lloj bashkndrgjyqsish: bashkndrgjyqsia materiale dhe formale, bashkndrgjygjsia primare dhe e mvonshme dhe bashkndrgjyqsia ligjore. a) Bashkndrgjyqsia materiale dhe formale- Bashkndrgjyqsi materiale kemi n ato raste n t cilat midis bashkndrgjyqsve ekziston, qysh para se t filloj procesi kontestimor, dhe jasht tij, lidhja e caktuar juridike apo reale (faktike) n aspektin e objektit t kontestit.
722
Mund t ekzistoj bashksia juridiko procedurale midis bashkpronarve, bashktrashigimtarve, bashkshortve, (kur ngrisin padi apo kur i padit tjetri - rasti i padis s fmiut kundr t dy prindve pr vrtetimin apo mohimin e atsis apo amsis). N bashksi reale (faktike) jan psh., bashkkryersit e nj delikti civil, apo t dmtuarit n nj aksident t komunikacionit. N gjykimin e vn n veprim kundr tyre, apo nga ta kemi bashkndrgjyqsi materiale. Bashkndrgjyqsi formale kemi n rastet n t cilat midis bashkndrgjyqsve, jasht dhe para procesit kontestimor, nuk ekziston as bashksia juridike e as ajo faktike n aspektin e objektit t kontestit. Bashkndrgjyqsit e ktill i lidh vetm procesi kontestimor i njjt i vn n veprim me padi me t ciln bashkarisht padisin apo paditn m tepr subjekte t s drejts. N situata t till jan, psh., disa padits t cilt nga bashksia e sigurimit krkojn dmtim t bazuar n ngjarjen jetsore t ngjashme; disa t paditur nga t cilt krkohet pagimi i qiras pr banesat q i shfrytzojn ve e ve. b) Bashkndrgjyqsia primare dhe e mvonshme- Primare quhet bashkndrgjyqsia q themelohet me an t padis dhe n momentin e ngritjes s saj. Kjo varet nga vullneti i paditsit. N rast t bashkndrgjyqsis formalisht e kemi vetm nj padi, por n pikpamje materialo-juridike i kemi aq padi sa edhe bashk-padits apo bashk t paditur. Prandaj, lidhur me do padi materialo-juridike themelohet nga nj raport proceduralo - juridik. do njri nga ta prbn gjykim (proces) n vehte dhe sht i pavarur nga t tjert, por prap se prap formalisht prbjn nj trsi procedurale dhe zakonisht jepet nj aktgjykim i vetm. N nen.264 prmenden kushtet nn t cilat dy apo m tepr subjekte padisin apo paditen bashkarisht. Nj gj e till sht e mundur: 1) n qoft se jan n bashksi juridike n pikpamje t objektit t kontestit, apo nse t drejtat ose detyrimet e tyre burojn nga e njjta baz faktike apo juridike; 2) n qoft se objekt kontesti jan krkesat apo detyrimet e llojit t njjt, q jan t bazuara n themelin faktik apo juridik esencialisht t ngjashm dhe nse ekziston kompetenca lndore dhe territoriale e t njjts gjykat pr seciln krkes dhe pr secilin t paditur, dhe 3) n qoft se nj gj e till parashikohet me ndonj ligj tjetr. Bashkndrgjyqsia e mvonshme themelohet pas ngritjes s padis: 1) n qoftse deri n prfundimin e shqyrtimit kryesor paditsi
723
primar i bashkohet paditsi tjetr, apo n qoftse padia zgjerohet, duke e prfshir edhe nj t paditur tjetr (neni 264.2); 2) n qoftse shkaktohet suksesioni procedural n ann e pals paditse apo t paditur dhe n vend t paditsit apo t paditurit primar n gjykim hyjn dy a m tepr pasardhs juridik t tyre. Pala e re ka detyr q gjykimin n t ciln hyn ta pranoj n gjendjen ekzistuese. Andaj edhe krkohet plqimi i saj. c) Bashkndrgjyqsia ligjore- Me LPK dhe dispozitat e disa ligjeve t tjera posarisht sht parapar mundsia e bashkndrgjyqsis pr disa situata juridike. T tilla jan psh.: bashkndrgjyqsia me t paditurin eventual (neni 265 i LPK), bashkndrgjyqsia e palve sipas padis s personit t tret (ndrhyrsit kryesor, neni 266 i LPK), bashkndrgjyqsia e debitorit kryesor dhe e dorzanit (neni 267 i LPK). Te rasti i bashkndrgjyqsis me t paditurin eventual paditsi mund ti prfshij me nj padi t vetme dy t paditur duke i propozuar gjykats q krkes padia kundrejt t dytit t pranohet vetm n qoft se kundrejt t parit tregohet si e pa-themelt. Te rasti i bashkndrgjyqsis s palve sipas padis s personit t tret, ky i fundit me padin e tij psh. nga gjykata krkon q ti dorzohet sendi i lidhur me t cilin sht duke u zhvilluar procesi gjyqsor. Sipas padis s ktill, palt kundrshtare bhen bashkndrgjyqs. Pozita procedurale e bashkndrgjyqsve- Bashkndrgjyqsia si efekt t prbashkt e ka at se dy apo m tepr gjykime n pikpamje formale zhvillohen si nj. Aktiviteti procedural q kryhet n gjykimet e tilla e prbn nj trsi t vetme procedurale e bashkndrgjyqsve mund t jet e ndryshme n llojet e ndryshme t bashkndrgjyqsive. Varsisht nga pozita e till bhet dallimi midis bashkndrgjyqsis s thjesht dhe unike. Te rasti i bashkndrgjyqsis s thjesht (neni 268) pozita procedurale e nj bashkndrgjyqsi nuk varet nga pozita procedurale e bashkndrgjyqsit tjetr. do njri nga ta sht pal e pavarur n gjykim dhe veprimet apo mosveprimet e tij nuk i shkojn as n dm e as n dobi t bashkndrgjyqsit tjetr. Pozita e tyre, pra sht e njjt sikurse t ishin paditur apo t kishin paditur posarisht. Ktu gjykata ndaj donjrit bashkndrgjyqs mund t marr vendim me prmbajtje t
724
ndryshme. Mirpo, mund t marr edhe vendim unik. Te rasti i bashkndrgjyqsis unike (neni 269) karakteristik themelore sht ajo se kontesti, sipas ligjit apo pr shkak t natyrs s raportit materialo-juridik nga i cili ka lindur, mund t zgjidhet vetm n mnyr t njjt ndaj t gjith bashkndrgjyqsve, t cilt e prbjn nj pal unike. Ktu procesi gjyqsor jo vetm formalisht, vese edhe materialisht sht nj, sepse vendimi meritor mund t jet i njjt ndaj t gjith bashkndrgjyqsve. Unike, psh., sht bashkndrgjyqsia n gjykimin n t ciln bashkpronart e krkojn sendin nga i padituri apo n t ciln bashkshortt jan paditur me padi pr anulimin e martess etj. Ktu ligji e ka parapar fiksionin, sipas t cilit t gjith bashkndrgjyqsit konsiderohen si nj pal (neni 269). Fillimisht u theksua se bashkndrgjyqsia sht institut procedural fakultativ. Mirpo, n disa raste ajo sht e domosdoshme, dhe n to paditsi patjetr me padi duhet ta themeloj bashkndrgjyqsin pasive, duke i prfshir me padi t gjitha subjektet q jan pjesmarrs t raportit materialo-juridik. N qoft se paditsi nuk vepron kshtu, ather gjykata me aktvendim duhet ta hedh posht padin pr shkak t mungess s legjitimimit procedural n ann e pals s paditur. Rregullat procedurale q vlejn pr bashkndrgjyqsin unike, vlejn edhe pr bashkndrgjyqsin e domosdoshme. Mirpo, e kundrta nuk vlen. Bashkndrgjyqsi t domosdoshme kemi psh. n gjykimin sipas padis pr anulimin e martess s ngritur nga personi i tret; n gjykimin n t cilin njri nga bashkpronart e krkon ndarjen e sendit t prbashkt; n gjykimin n t cilin krkohet anulimi i kontrats s lidhur nga debitori, sepse me padi, prve debitorit duhet patjetr t prfshihet edhe personi i tret. Pjesmarja e personave t tret n procesin kontestimor T drejtat dhe interesat e palve ndrgjyqse, t cilat mbrohen n procesin kontestimor, jan dukuri shoqrore dhe nuk mund t ekzistojn t izoluara nga t drejtat dhe interesat e subjekteve me t cilat ndodhen n marrdhnje familjare, ekonomike etj. Kto marrdhnje ndikojn q pasojat e veprimit t nj subjekti t reflektohen, her-her edhe n interesat e subjekteve t tjera. E gjith kjo mund t ndikoj q personat e tret t jen t interesuar se si do t prfundoj procesi kontestimor midis palve ndrgjyqse. Kjo vlen sidomos n rastet n t cilat aktgjykimi i dhn n nj gjykim e shtrin efektin e tij, pr ve se ndaj palve
725
ndrgjyqse, edhe ndaj personit t tret, q nuk ka qen pjesmarrs n gjykim. Ndikimi i aktgjykimit mund t jet i favorshm apo i disfavorshm pr t tretin. N disa raste aktgjykimi mund t ket ndikim edhe n interesat e bashksis shoqrore. Nuk ka dyshim se n rastet e prmendura personit t tret duhet mundsuar q me aktivitetin procedural t tij ti mbroj interesat personale n procesin q sht duke u zhvilluar midis paditsit dhe t paditurit. Personin q merr pjes n procesin e huaj e quajm ndrhyrs apo intervenient, kurse pjesmarrjen e tij e quajm ndrhyrje apo intervenim. Konditat e ndryshme nn t cilat mund t ndrhyhet n gjykimin e huaj, si dhe pozita procedurale q mund ta ket ndrhyrsi, e shkaktojn dallimin midis tri llojeve t ndrhyrsve: ndrhyrsit e zakonshm dhe ndrhyrsit me pozit t bashkndrgjyqsit unik. Kushdo mund t ndrhyj n nj proces kontestimor q zhvillohet ndrmjet personave t tjer, kur ka interes juridik pr t mbshtetur njrn ose tjetrn pal ndrgjyqse, me t ciln bashkohet n gjykim pr ta ndihmuar at. a) Pjesmarrja e ndrhyrsit t zakonshm- Ndrhyrsi i zakonshm ndrhyn n gjykimin e huaj duke iu bashkuar njrs nga palt me qllim q ta ndihmoj dhe ta kontrolloj mnyrn, n t ciln ajo e ndjek shtjen juridike n procedim. Ky ka interes juridik q pals s cils i bashkohet ta fitoj gjykimin (neni 271.1). Ndrhyrsi nuk sht as pal e as prfaqsues i pals s cils i bashkohet. Ndrhyrsi ka t drejt q ti kryej t gjitha veprimet procedurale prve atyre t natyrs disponibile. Ai mund t ndrhyj n gjykim deri n prfundimin e tij me aktgjykim t forms s prer, si dhe gjat procedurs s vazhduar me an t mjetit t goditjes s zakonshme apo t jashtzakonshme (neni 273.2). Deklaratn pr ndrhyrje ndrhyrsi e jep me shkrim apo gojarisht n gjykatn e shkalls s par. Kur ndonjra nga palt e kundrshton ndrhyrjen, pr lejueshmrin e tij vendos gjykata. Kundr aktvendimit t gjykats me t cilin aprovohet pjesmarrja e ndrhyrsit nuk lejohet ankesa e posame, (neni 272.3). b) Pjesmarrja e ndrhyrsit me pozit t bashkndrgjyqsit unik- Personi i tret q ndrhyn n gjykimin e huaj e fiton pozitn e ndrhyrsit me pozit t bashkndrgjyqsit unik, n qoftse aktgjykimi, q duhet t jepet n t prodhon efekte t njjta sikurse ndaj pals ashtu edhe ndaj ndrhyrsit (neni 274). Efektin e till e cakton vet ligji, apo
726
natyra e raportit juridik lidhur me t ciln jepet aktgjykimi. Ndrhyrs i ktij lloji sht psh. personi i tret q ka t drejt, sipas ligjit, ta krkoj anulimin e martess s palve, personi q gjat gjykimit lidhur me nj send e blen at nga njra pal dhe i bashkohet asaj, pasi q kundrshtari i saj nuk ka pranuar q t bhet suksedimi procedural, kreditori n procedurn falimentuese etj. Ktij ndrhyrsi sipas dispozits s nenit 274.2 i njihet e drejta q t godit edhe vendimin e forms s prer edhe po q se nuk ka marr pjes n gjykimin e till n t cilin ai tani ndrhyn. Emrimi i paraardhsit juridik Personi q sht paditur si posedues i nj sendi apo si shfrytzues i nj t drejte pasurore dhe q pretendon se sendin e posedon, respektivisht se t drejtn e shfrytzon n emr t personit t tret mundet, m s voni n seancn prgatitore, e po q se kjo nuk sht mbajtur, ather n seancn pr shqyrtim kryesor t shtjes, nprmjet gjykats ta thrras atperson t tret (paraardhs juridik) q n vend t tij t hyj si pal e paditur n gjykim. Plqimi i paditsit, q n vend t pals s paditur nga ai t hyj n gjykim paraardhsi juridik, nevojitet vetm n qoft se paditsi kundr t paditurit parashtron edhe krkesa q nuk varen nga ajo se a e mban n posedim ose jo sendin n emr t paraardhsit, respektivisht e ushtron ose jo t drejtn e caktuar n emr t paraardhsit juridik. Ne qoft se paraardhsi juridik q sht thirr rregullisht nuk vjen n seanc gjyqsore apo nuk pranon q t hyj n procesin kontestimor n vend t pals s paditur, ather ky i fundit nuk mund t kundrshtoj pjesmarrjen n shqyrtimin e shtjes s ngritur me padi kundr tij. Njoftimi i personit t tret pr procesin gjyqsor Secila pal mund t thrret n gjykimin e shtjes nj person me t cilin mendon se e ka t prbashkt shtjen, ose nga i cili mund t krkohet nj garanci ose shprblim, q lidhet me prfundimin e shtjes. Personi i tret thirret me krkes t shkruar q mund t paraqitet deri n prfundimin e gjykimit me vendim t forms s prer. N shkresn e till, e cila personit t tret i drgohet nprmjet gjykats s shtjes, tregohet shkaku i thirrjes dhe gjendja n t ciln ndodhet procesi kontestimor. Pala q e ka njoftuar personin e tret pr procesin gjyqsor nuk mund t krkoj pr kt arsye ndrprerjen e gjykimit, shtyrjen e
727
seancs, apo zgjatjen e afateve pr kryerjen e veprimeve procedurale. Ndrprerja e gjykimit dhe pushimi i gjykimit Aktiviteti procedural i subjekteve kryesore zakonisht kryhet pa ndrprerje dhe prfundon me dhnjen e vendimit meritor pr krkespadin. Mirpo, mund t krijohen situata n t cilat veprimtaria procedurale domosdo duhet t ndalet, prkunder faktit se ende nuk jan krijuar kushtet pr vendosje meritore, gj q sht qllim kryesor i do procesi kontestimor. N rastet e tilla rrethanat e krijuara, me vullnetin e subjektit kryesor, por her-her, edhe pa vullnetin e tyre, e vonojn dhnjn e vendimit meritor. Rrethanat e tilla e shkaktojn, zakonisht, vetm ndaljen e prkohshme t aktivitetit procedural. Raporti proceduralo-juridik kryesor ende ekziston. Kur kalojn shkaqet e ndaljes, aktiviteti procedural vazhdon t zhvillohet nga pika n t ciln sht zhvilluar para ndaljes, bashkohet n nj trsi unike me pjesn q zhvillohet nga momenti kur kalojn shkaqet e ndaljes. Ndalja n fjal bhet n dy forma: n form t ndrprerjes dhe n form t pushimit. Ndrprerja e procedurs- Shkaqet e ndrprerjes LPK i ndan n dy grupe. N t parin bjn pjes ngjarjet jasht procedurale pr shkak t t cilave ndrprerja bhet sipas fuqis ligjore. Grupin e dyt t shkaqeve e prbjn rrethanat n t cilat gjykata me vendimin e saj mund ta ndrprej procedurn. Efektet e ndrprerjes jan t njjta n t dy rastet. a) ndrprerja e procedurs sipas fuqis ligjore.- Kt lloj ndrprerje e shkaktojn: - kur pala ndrgjygjse vdes ose e humb zotsin procedurale, e nuk ka caktuar prfaqsues me prokur n gjykim; b) kur prfaqsuesi ligjor i pals vdes ose shuhet autorizimi i tij pr prfaqsim, e pala nuk ka t caktuar prfaqsues me prokur n gjykim; c) kur pala q sht person juridik pushon s ekzistuari, respektivisht kur organi kompetent jep vendim t forms s prer pr ndalimin e puns tij; d) kur paraqitet propozimi pr fillimin e procedurs s falimentimit n kontestet n t cilat i padituri sht debitor falimentues; e) kur pr shkak t lufts ose pr shkaqe t tjera pushon puna n gjykat; f) kur ndrprerja e gjykimin parashihet me ndonj ligj tjetr.
728
Ndrprerja e procedurs me vendimin e gjykats- Gjykata e ndrpret procedurn: a) po q se ka vendosur q vet t mos e zgjidh shtjen paraprake (neni 13 i ktij ligji); b) po q se pala ndodhet n zonn e cila, pr shkak t ngjarjeve t jashtzakonshme (vrshimet, trmeti etj) sht shkputur nga gjykata. Gjykata mund ta caktoj ndrprerjen e gjykimit n qoft se vendimi mbi krkespadin varet nga fakti nse sht kryer delikti ekonomik apo vepra penale q ndiqet sipas detyrs zyrtare, kush sht kryersi dhe nse ai sht i prgjegjshm, e sidomos kur paraqitet dyshimi se dshmitari ose eksperti ka dhn deklarat t rreme, apo se dokumenti i prdorur si mjet provues sht i rrem. Pushimi i gjykimit shkaktohet kur vdes pala, apo kur mbaron se ekzistuari, po q se objekt kontesti jan t drejtat q nuk mund t kalojn n trashgimtart e pals, prkatsisht n pasardhsin juridik t saj. N kt rast aktvendimi pr pushimin e gjykimit i drgohet pals kundrshtare, trashgimtarve, prkatsisht pasardhsit juridik t pals, pasi t jen caktuar ata. Trashgimtarve t pals s vdekur, sipas propozimit t pals kundrshtare apo sipas detyrs zyrtare, gjykata ua cakton prfaqsuesin e prkohshm t cilit ia drgon aktvendimin mbi pushimin e gjykimit, po q se konstaton se procedura trashgimore mund t zgjas shum koh. Derisa t bhet i forms s prer aktvendimi mbi pushimin e gjykimit, lidhur me afatet pr kryerjen e veprimeve juridike, me t drejtat e palve dhe veprimet e gjykats n mnyr adekuate zbatohen dispozitat mbi ndrprerjen e gjykimit. Ndihma juridike Gjat procesit kontestimor nganjher tregohet e nevojshme q t sigurohet ndonj prov e cila gjendet n teritorin e gjykats tjetr territoriale dhe e gjendur n nj situat t till gjykata e cila duhet siguruar at prov i drejtohet gjykats prkatse pr ndihm. N nj situat t till gjykatat kan pr detyr ti japin njra tjetrs ndihm juridike. N qoft se gjykata e lutur nuk sht kompetente pr kryerjen e veprimit pr t cilin sht lutur, do tia drgoj lutjen gjykats kompetente, respektivisht organit tjetr shtetror, e pr kt gj do ta
729
njoftoj gjykatn nga e cila i ka ardhur lutja. Po q se gjykats s lutur nuk i sht e njohur gjykata kompetente, prkatsisht organi shtetror tjetr, gjykata e lutur ia kthen lutjen gjykats s shtjes. Gjykatat u japin ndihm juridike gjykatave t huaja n rastet e prcaktuara me an t kontratave ndrkombtare, si dhe kur ekziston reciprociteti n dhnien e ndihms juridike. N rast dyshimi pr ekzistimin e reciprocitetit, njoftime jap Ministria prkatse. N qoft se me kontrat ndrkombtare nuk sht prcaktuar ndryshe, gjykatat do ti marrin n procedim lutjet pr dhnien e ndihms juridike t gjykatave t huaja vetm po q se jan drguar n rrug diplomatike dhe n qoft se lutja dhe shkresat q i jan bashkangjitur jan hartuar n gjuhn q sht n prdorim zyrtar n gjykat, apo n qoft se sht bashkangjitur prkthimi i tyre i legalizuar n at gjuh. Po q se me kontrat ndrkombtare nuk sht prcaktuar ndryshe, lutjet e gjykatave t vendit pr ndihm juridike u drgohen gjykatave t huaja n rrug diplomatike. Lutjet dhe shkresat tjera q i bashkngjiten duhet t hartohen n gjuhn e shtetit t lutur, ose duhet tu bashkngjitet prkthimi i tyre i legalizuar n at gjuh. Mosrespektimi i gjykats Gjykata gjat zhvillimit t procedurs has n situata t ndryshme kur pala qoft paditse apo e paditur tregon mosrespekt ndaj saj pr far me ligj sht parapar mundsia e dnimit me gjob deri n 500 Euro pr paln, prfaqsuesin ligjor, prfaqsuesin me prokur, apo ndrhyrsin i cili me veprimet procedurale i ka keqprdorur rnd t drejtat q i jan njohur me kt ligj. N situatn kur me veprimin procedural si ma lart ndonjrit nga pjesmarrsit n procedur i sht shkaktuar dm i natyrs juridiko civile, me krkesn e t dmtuarit gjykata vendos pr kompensimin e dmit n t njjtin proces gjyqsor. Me dnim n t holla prej 100- 500 Euro gjykata e gjobit paln apo pjesmarrsin tjetr n procedur i cili me an t parashtress e fyen gjykatn. N qoft se pjesmarrsi n procedur apo personi q sht i pranishm n vendin ku mbahet seanca pr shqyrtimin e shtjes e fyen gjykatn, apo pjesmarrsit tjer n procedur, e pengojn punn apo nuk i respektojn urdhrat e gjyqtarit pr mbajtjen e rendit dhe qetsis, gjykata do ta qortoj at. Po q se qortimi tregohet i pasuksesshm,
730
gjykata personin e qortuar do ta largoj nga vendi ku mbahet seanca gjyqsore ose do ta dnoj me gjob deri ne 500 Euro, kurse mundet edhe ta largoj edhe ta dnoj me gjob. N qoft se pala apo prfaqsuesi me prokur i saj largohet nga vendi i seancs, seanca do t mbahet pa pranin e tyre. Po q se prfaqsuesi me prokur i pals edhe gjat zhvillimit t mtutjeshm t procedurs bn veprime t m larta, gjykata mund tia ndaloj prfaqsimin e mtutjeshm t pals. Gjykata e dnon me gjob deri ne 500 Euro prfaqsuesin pr marrjen e shkresave i cili n kundrshtim me obligimin e tij ligjor nuk e njofton gjykatn pr ndrrimin e adress. Prfaqsuesin e ktill, me krkesn e pals, gjykata e detyron me shpenzimet e shkaktuara me mos njoftimin pa justifikim pr ndryshimin e adress. Personin q pa arsye refuzon ta marr shkresn, si dhe at q n mnyr tjetr e pengon dorzimin e shkress, duke vshtirsuar apo pamundsuar kshtu zbatimin e dispozitave t ktij ligji mbi dorzimin e shkresave, gjykata e dnon me gjobe deri n 500 Euro. Kur dshmitari q sht thirrur nuk paraqitet pa shkaqe t arsyeshme, ose pa leje apo shkak t arsyeshm largohet nga vendi ku duhet t dgjohet, gjykata do t urdhroj sjelljen e tij me detyrim dhe pagimin e shpenzimeve t sjelljes me detyrim, si dhe do ta dnoj me gjob deri n 500 EU. N qoft se dshmitari vjen n vendin e mbajtjes s seancs dhe prkundrejt paralajmrimit mbi pasojat, refuzon t dshmoj apo t prgjigjet n pyetjet konkrete, kurse gjykata shkaqet e refuzimit i quan t pa arsyeshme, mund ta dnoj me gjob deri n 500 Euro, e n qoft se edhe pas ksaj refuzon t dshmoj, mund ta burgos. Burgimi zgjat gjersa dshmitari t mos pranoj t dshmoj, apo gjersa dshmia e tij t mos bhet e panevojshme, por jo m tepr se tridhjet (30) dit. Me krkesn e pals, gjykata do t vendos q dshmitari e ka pr detyr ti paguaj shpenzimet t cilat i ka shkaktuar me mosardhjen e vet t paarsyeshme, respektivisht me refuzimin e pajustifikuar pr t dshmuar. Gjykata mund ta dnoj me gjob deri n 1000 Euro ekspertin q pa ndonj shkak t arsyeshm nuk e dorzon brenda afatit t caktuar konstatimin dhe mendimin e vet, apo q pa arsye nuk vjen n seanc edhe pse sht thirrur rregullisht. Me dnim t njejt gjykata e dnon ekspertin q pa ndonj arsye refuzon ekspertimin. I njejti kriter vlen edhe pr interpretin gjyqsor.
731
SIGURIMI I KRKESPADIS Nganjher tregohet e domosdoshme q t bhet sigurimi krkespadis nga shkaku se po q se pritet rezultati prfundimtar i kontestit i cili pritet t zhvillohet ather ekziston frika se do t bhet i pamundur realizimi i krkess s pritur nga gjykimi i ardhshm dhe n nj situat t till ligja parashef mundsin e sigurimit t krkespadis. Pr vendosje mbi propozimin pr sigurim t paraqitur para se t jet ngritur padia pr fillimin e procedurs kontestimore, si dhe gjat procedurs s till, sht kompetente gjykata q vepron sipas padis. Vendimin mbi masn e sigurimit e jep gjykata q vepron n shkall t par, kurse gjykata m e lart ather kur propozimi pr marrjen e saj sht paraqitur pas drgimit t dosjes s lnds sipas ankess n kt gjykat. Pasi t jet br i forms s prer aktgjykimi mbi krkespadin, pr propozimin e sigurimit vendos gjykata q do t ishte kompetente pr vendosje mbi krkespadin n shkall t par. Masa e sigurimit mund t caktohet: a) n qoft se propozuesi i sigurimit e bn t besueshme ekzistimin e krkess apo t s drejts subjektive t tij, dhe b) n qoft se ekziston rreziku se pa caktimin e mass s ktill pala kundrshtare do t mund ta pamundsonte apo vshtirsonte dukshm realizimin e krkess, sidomos me tjetrsimin e pasuris s vet, me fshehjen e saj, me ngarkimin apo me ndonj mnyr tjetr, me t ciln do ta ndryshonte gjendjen ekzistuese t gjrave, ose n ndonj mnyr tjetr do t ndikonte negativisht n t drejtat e propozuesit t sigurimit. Po q se nuk sht prcaktuar ndryshe me ligj, gjykata e cakton masn e sigurimit vetm nn kushtet q propozuesi i sigurimit, brenda afatit t caktuar nga gjykata, ashtu si parashihet me Ligjin mbi Procedurn Prmbarimore, jep garanci n masn dhe n llojin e caktuar nga gjykata, pr dmin q mund ti shkaktohet pals kundrshtare me caktimin dhe ekzekutimin e mass s sigurimit. Po q se propozuesi nuk jep garanci brenda afatit t caktuar gjykata e refuzon propozimin pr caktimin e mass s sigurimit. Me
732
krkesn e propozuesit gjykata mund ta liroj at nga detyrimi i dhnies s garancis po q se konstatohet se nuk ka mundsi financiare pr nj gj t till. Pr sigurimin e krkess n t holla mund t caktohen kto masa t sigurimit: a) ndalimi kundrshtarit t sigurimit q ta tjetrsoj, fsheh, ngarkoj ose disponoj me pasurin e caktuar me vler t mjaftueshme pr sigurimin e krkess s propozuesit t sigurimit. Ky ndalim do t regjistrohet n regjistrin publik prkats; b) ruajtja e pasuris me t ciln ka t bj ndalimi nga pika e siprme nga gjykata n depozitn e saj, kur ka mundsi pr nj gj t till, apo duke iu dhn n posedim propozuesit t sigurimit apo personit t tret; c) ndalimi debitorit t kundrshtarit t sigurimit q ktij t fundit ti prmbushet krkesa apo dorzohet sendi, si dhe ndalimi kundrshtarit t sigurimit q ta pranoj sendin, ta realizoj krkesn apo t disponoj me t; d) parashnimi i s drejts s pengut mbi sendin e paluajtshm t kundrshtarit t sigurimit, apo mbi t drejtn e regjistruar n sendin e paluajtshm, gjer n vleftn e krkess kryesore, me kamata dhe shpenzime procedurale, pr t ciln sht dhn aktgjykimi i cili ende nuk sht br i ekzekutueshm. Aktvendimi me t cilin caktohet masa e sigurimit i drgohet kundrshtarit t sigurimit, debitorit t kundrshtarit t sigurimit, e kur sht rasti edhe regjistrit publik prkats. Masa e sigurimit konsiderohet e zbatuar n momentin kur aktvendimi i dorzohet kundrshtarit t sigurimit apo debitorit t tij, po q se i sht dorzuar ktij t fundit, apo regjistrit publik prkats, varsisht nga ajo se cila nga kto tri data t dorzimit sht m e hershme n pikpamje kohore. Kundrshtari i sigurimit i cili vepron n kundrshtim t aktvendimit pr ndalimin e tjetrsimit, fshehjes, ngarkimit apo t disponimit me pasurin prgjigjet sipas rregullave t s drejts civile. Pas parashnimit t ndalimit, e deri sa ai t jet n fuqi, nuk sht i mundshm regjistrimi n regjistrin publik i asnj ndryshimi t t drejtave t krijuara n baz t disponimit vullnetar t kundrshtarit t sigurimit.
733
Tjetrsimi apo ngarkimi n kundrshtim me urdhrin e gjykats mbi ndalimin e tjetrsimit, fshehjes apo disponimit me pasurin nuk ka efekt juridik ndaj propozuesit, prpos kur ka vend pr aplikimin e rregullave mbi mbrojtjen e fituesit t ndershm. Masa e sigurimit si u vrejt m lart mund t propozohet para inicimit dhe gjat zhvillimit t procesit gjyqsor kontestimor si dhe pas prfundimit t tij, derisa ekzekutimi t prfundoj plotsisht. Propozimi paraqitet n form t shkruar. N qoft se propozimi sht i lidhur me procesin gjyqsor q sht n zhvillim e sipr, ai mund t paraqitet edhe gojarisht n seanc gjyqsore. N propozimin pr caktimin e masave t sigurimit propozuesi i sigurimit duhet ta tregoj n t krkesn, pr sigurimin e t cils bn propozim, masn e sigurimit q e propozon, mjetet dhe objektin e mass t sigurimit. N propozim duhet t tregohen edhe faktet mbi t cilat mbshtetet krkespadia, si dhe t propozohen mjetet provuese me t cilat mund t provohen pretendimet e parashtruara n propozim. Propozuesi i sigurimit ka pr detyr, po q se ka mundsi, q mjetet provuese tia bashkngjit propozimit. Prvese n rastet e prcaktuara me kt ligj, masa e sigurimit nuk mund t caktohet po q se kundrshtari i sigurimit nuk ka pasur mundsin q t deklarohet pr propozimin e caktimit t saj. Propozimin pr caktimin e masave t sigurimit gjykata, bashk me shkresat q i jan bashkangjitur, ia drgon kundrshtarit t sigurimit me njoftim se mund t paraqes prgjigje t shkruar brenda afatit shtat (7) ditor. Me propozim t propozuesit t sigurimit t paraqitur me propozim pr caktimin e mass s sigurimit gjykata mund ta caktoj masn e prkohshme t sigurimit pa njoftim dhe dgjim paraprak t kundrshtarit t sigurimit, po q se propozuesi i sigurimit e bn t besueshm pretendimin se masa e sigurimit sht e bazuar dhe urgjente dhe se me veprim ndryshe do t humbte qllimi i mass s sigurimit. Vendimin nga paragrafi 1 t ktij neni gjykata ia drgon kundrshtarit t sigurimit menjher. Kundrshtari i sigurimit brenda afatit prej tre (3) ditsh n prgjigjen e tij mund ti kontestoj shkaqet pr caktimin e mass s prkohshme t sigurimit, e pas ksaj gjykata duhet t caktoj seanc n tri ditt e ardhshme. Prgjigja e kundrshtarit t sigurimit duhet t prmbaj pjesn arsyetuese. N aktvendimin mbi caktimin e mass s sigurimit gjykata e prcakton llojin e mass, mjetet me t cilat ajo do t realizohet dhunshm
734
dhe objektin e mass s sigurimit, duke i aplikuar prkatsisht rregullat e procedurs gjyqsore prmbaruese. Gjykata sipas detyrs zyrtare ia drgon aktvendimin mbi caktimin e mass s sigurimit gjykats prmbaruese kompetente me qllim t ekzekutimit t tij t prdhunshm dhe regjistrit publik me qllim t regjistrimit n t. Kur masa e sigurimit caktohet para se t jet ngritur padia, me vendimin me t cilin caktohet masa e sigurimit caktohet edhe afati jo m i shkurtr se tridhjet (30) ditor brenda t cilit propozuesi i sigurimit duhet t ngrit padin. Kundr aktvendimit t shkalls s par mbi masn e sigurimit mund t paraqitet ankesa brenda afatit prej shtat (7) ditsh nga dita e dorzimit t tij. Ankesa i drgohet kundrshtarit t sigurimit i cili brenda afatit prej tre (3) ditsh nga dorzimi ka t drejt t paraqes n gjykat prgjigjen n ankes. Mbi ankesn vendos gjykata e shkalls s dyt brenda afatit pesmbdhjet (15) ditor nga dita n t ciln i arrin prgjigja n ankes apo skadimit t afatit pr paraqitjen e saj. Ankesa nuk e shtyn ekzekutimin e aktvendimit. Kundr aktvendimit mbi masn e prkohshme nuk lejohet ankimi. Masat e sigurimit t krkespadis i zbaton gjykata q do t ishte kompetente pr ekzekutimin e aktgjykimit t forms s prer. MJETET PROVUESE DHE MARRJA E PROVAVE Veprimet kryesore t ndrmara nga ana e gjykats kan pr t vetmin qllim zbulimin e s vrtets rreth shtjes n kontest, dhe do gjykim pr zbulimin e ksaj t vrtete nuk sht gj tjetr, vese nj proces njohje. Njohje racionale nnkupton qnjen e tri elementeve: objektit t njohjes, mjetet me t cilat realizohet njohja dhe vet procesi i njohjes. Objekti i t provuarit- Objekti i t provuarit jan pretendimet e palve pr ekzistimin apo mosekzistimin e fakteve nga t cilat varet zbatimi i t drejts materiale n procesin kontestimor. Me nocionin e faktit prfshihet do rrethan, pr t ciln norma juridike e lidh ndonj efekt, e i cili sht i prcaktuar konkretisht n hapsir dhe koh. Fakt relevant mund t jet ngjarja q ka ndodhur n t kaluarn apo gjendja e
735
cila ka ekzistuar ose aktualisht ende ekziston. Fakti relevant juridik mund t jet i bots materiale apo shpirtrore. Ja disa fakte pr t cilat norma juridike mund t lidh efekte juridike: veprimi apo mosveprimi me t cilin sht shkaktuar nj dm; pagimi i nj shume t hollash; cilsia fizike e nj sendi; vnja n dijeni e nj personi n lidhje me deklarat apo me prmbajtjen e saj; vlera e nj shrbimi; dijenia n lidhje me nj rrethan etj. Objekt i t provuarit bhet vetm me faktet relevante q jan kontestuese midis palve. Kontestuese jan faktet lidhur me t cilat palt shprehin mendime t kundrta. Nuk kan nevoj t provohen faktet e pohuara nga palt, mandej faktet e ditura botrisht, si dhe faktet e prezumuara nga ligji (por mund t provohet mosekzistimi i tyre). Prezumimi ligjor sht rregulli sipas t cilit gjykata sht e detyruar q t marr si ekzistues nj fakt n oft se ekziston tjetri fakt i prcaktuar nga ligji. psh. kur debitorit i sht kthyer dokumenti pr borxhin, prezumohet se borxhi sht shlyer. Pohimi i fakteve sht veprim procedural i njanshm me t cilin pala deklaron se jan t vrteta faktet n t cilat kundrshtari i saj e bazon krkesn e tij. Kto tri llojesh gjykata i merr pr themel t vendimit t saj pa i provuar fare. Mjetet provuese- Mjet provues quajm do burim nga i cili me an t organeve t shqisave nxjerrim njohuri pr vrtetsin e thnis se ekziston apo nuk ekziston nj fakt pr t cilin lidhet pasoja juridike e caktuar. Me ligj si mjete provuese jan parashikuar: kqyrja n vend, shkresat, dshmitart, ekspertt dhe palt. Secila nga palt ndrgjyqse ka pr detyr t provoj faktet mbi t cilat i bazon krkimet dhe pretendimet e veta. Provat merren n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes (prve prjashtimeve kur kjo prov duhet t merret prpara nj gjykate tjetr gjykats s porositur). KQYRJA N VEND Kqyrja n vend ndrmirret sa her q mohet e nevojshme q pr vrtetimin e ndonj fakti, apo pr sqarimin e ndonj rrethane, duhet t bhet vrojtimi i drejtprdrejt nga gjykata e shtjes. Ky mjet provues shrben pr t vn gjyqtarin n mundsi q t marr dijeni pr gjendjen dhe cilsit e personave dhe sendeve. Marrja e provs me an t kqyrjes s drejtprdrejt mund t bhet edhe me bashkveprimin e ekspertit. Po q se sendi q duhet kqyr nuk
736
mund t sjellt n gjykat apo n qoft se sjellja e tij do t shkaktonte shpenzime t mdha, gjykata e bn kqyrjen e sendit n vendin ku ai ndodhet dhe me at rast hartohet procesverbali. SHKRESAT Fuqia provuese e shkresave Shkresat jan objekt material n t cilin me an t shenjave t shkruara sht shprehur nj mendim. Duke marr parasysh hartuesin, Ligji i dallon shkresat publike dhe shkresat tjera Shkresa t ciln e ka hartuar n formn e caktuar organi shtetror brenda kufijve t kompetencs s vet, si dhe shkresa t ciln n form t till e ka hartuar ndrmarrja apo organizata tjetr n ushtrimin e autorizimeve publike q i jan besuar me ligj (dokumenti publik), provon saktsin e asaj q konfirmohet apo caktohet n t. T njjtn fuqi provuese e kan edhe shkresat tjera t cilat, me dispozita t veanta, n pikpamje t fuqis provuese jan barazuar me shkresat publike. Lejohet q t provohet se n shkresn publike faktet jan konstatuar jo saktsisht apo se shkresa sht hartuar n mnyr jo t rregullt. Po q se gjykata dyshon n autenticitetin e shkress, mund t krkoj q pr kt t deklarohet organi nga i cili shkresa duhet t jet hartuar. Po q se me kontrat ndrkombtare nuk sht prcaktuar ndryshe, shkresat publike t huaja t legalizuara sipas ligjit, kan, me kusht reciprociteti, t njjtn fuqi provuese sikurse shkresa publike e vendit. DSHMITART Dshmitar sht personi i cili i jep gjykats deklarat n lidhje me perceptimin e fakteve n t kaluarn duke mos e dhn mendimin e tij mbi faktin e perceptuar. Parimisht, do person, pa marr parasysh moshn e tij, ka zotsi pr t qen dshmitar dhe po q se thirret nga ana e gjykats si dshmitar ka pr detyr ti prgjigjet thirrjes, e n qoft se me kt ligj nuk sht prcaktuar ndryshe, ka pr detyr edhe t dshmoj.
737
Si dshmitar mund t pyetn vetm personat q kan aftsi t japin informata mbi faktet q duhet t provohen. N kt drejtim t miturit nn katrmbdhjet vje mund t pyeten si dshmitar vetm kur thniet e tyre jan t domosdoshme pr zgjidhjen e shtjes. Dshmitari mund t refuzoj t dshmoj n kto raste: a) mbi at q pala ndrgjyqse ia ka besuar si prfaqsuesit t vet me prokur; b) mbi at q pala ose personi tjetr ia ka treguar dshmitarit si rrfyesit t vet; c) mbi faktet q i ka marr n dijeni dshmitari si avokat, si mjek ose n ushtrimin e ndonj profesioni apo veprimtarie tjetr, po q se ekziston detyrimi q t ruhet si sekret ajo q merr n dijeni gjat ushtrimit t profesionit apo t veprimtaris s vet. Personat e ktill gjykata i njofton me t drejtn e refuzimit t dhnies s deklarats s dshmitarit. Dshmitari mund t refuzoj prgjigjen n pyetjet e caktuara, n qoft se pr kt ekzistojn arsye t rndsishme, e sidomos n qoft se me prgjigjen n kto pyetje, do tia ekspozonte prgjegjsis penale vets, apo t afrmit e tij t gjinis s gjakut n vij vertikale deri n cilndo shkall, e n vij horizontale deri n shkalln t tret prfundimisht, bashkshortin e vet, ose t afrmit e gjinis s krushqis deri n shkall t dyt prfundimisht, edhe po q se ka pushuar martesa, personin me t cilin jeton n bashksi jashtmartesore, apo kujdestarin e vet, ose personin nn kujdestarin e tij, adoptuesin apo t adoptuarin e vet. Gjykata ka pr detyr ta njoftoj dshmitarin me t drejtn e refuzimit t prgjigjes n pyetjet e natyrs s prmendur n paragrafin 1 t ktij neni. EKSPERTT Pr dhnien e prgjegjes n pyetjet, n t cilat gjykata has gjat gjykimit, shpeshher sht e nevojshme dijenia profesionale nga lmi i shkencs, ekonomis, mjeksis, artit, apo nga ndonj veprimtari tjetr shoqrore. Dhnia e ndihms s till n t shumtn e rasteve qndron n
738
at se ai ia bn t mundur gjykats konstatimin e faktit i cili sht objekt i t provuarit. Marrjen e provs me an t ekspertizs gjykata e cakton me vendim i cili duhet t prmbaj: a) emrin, mbiemrin dhe profesionin e ekspertit; b) objektin e kontestit; c) vllimin dhe lndn e ekspertimit; d) afatin pr paraqitjen me shkrim t konstatimit dhe mendimit. Eksperti gjithmon thirret n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes. Mendimin e ekspertit gjykata e mon lirisht, sikurse edhe provat tjera. Mirpo, n praktikn gjyqsore, n t shumtn e rasteve gjykata e prvetson mendimin e ekspertit. Dispozitat ligjore lidhur me ekspertimin n mnyr t prshtatshme zbatohen edhe pr interprett gjyqsor. DGJIMI I PALVE N t dejtn ton duhet dalluar rreptsisht provn me an t dgjimit t palve nga i ashtuquejtur dgjim informativ i tyre apo thjesht deklarim i tyre reth pretendimeve t tyre rreth kontestit konkret. Kur palt shrbejn si mjet provues, roli i tyre sht i ngjajshm me at t dshmitarit. Kjo prov ka karakter subsidiar, sepse gjykata mund ta prdor (por nuk sht e obliguar) n oft se nga provat e tjera nuk ka mundur t formoj bindjen e saj pr saktsin e fakteve, apo kur nuk ekzistojn prova t tjera. Gjykata vendos ta marr n pyetje vetm njrn nga palt, n qoft se sht e bindur se tjetra nuk ka dijeni pr faktin kontestues. Ky mjet provues nuk sht i besueshm, sepse interesi personal i palve ndikon q ato mos ta flasin gjithmon t vrtetn. Nga kjo arsye sht parapar se pala nuk sht e detyruar t pranoj rolin e mjetit provues. Mirpo, kur e pranon nj gj t till, pala prgjigjet penalisht pr dhnien e dshmis s rreme. Duhet patur kujdes t veant me rastin e administrimit t ksaj prove edhe pr faktin se t dy palt kundrshtare njkohsisht duhet ftuar me ftesa t posame pr tu marr n pyetje n cilsin e palve dhe duhet njoftuar se n rast t mosardhjes s tyre pala kundrshtare do t merret
739
n pyetje dhe se n nj situat t till kur palt nuk i prgjigjen ftess s gjykats ndaj tyre nuk mund t prdoret kurfar mase shtrngimi e as q t njejtat t detyrohen pr t dhn deklarat. SIGURIMI I PROVS (PARAPROVA) N situatn kur nj prov, nga e cila varet zgjidhja e kontestit ose q ndikon n sqarimin e tij, ka rrezik t zhduket ose t vshtirsohet marrja e saj, me krkesn e pals s interesuar mund t urdhrohet marrja para kohs s saj, qoft gjat zhvillimit t procesit gjyqsor qoft para fillimit te tij. Krkesa pr sigurimin e provs mund t bhet para dhe gjat procedurs s iniciuar pr prsritjen e gjykimit t prfunduar me vendim t forms s prer por gjithsesi po q se plotsohen kushtet e msiprme. Kompetente pr sigurimin e provs sht gjykata q sht duke shqyrtuar shtjen e n rast se padia nuk sht ngritur ende, gjykata e vendit ku ka banim personi qe do t pyetet ose ku ndodhet sendi q duhet t kqyret. N rastet e ngutshme krkesa pr sigurimin e provs mund t paraqitet n gjykatn e vendit ku ka banim personi q do t pyetet ose ku ndodhet sendi q duhet t kqyret, prkundrejt faktit se padia sht ngritur. N krkesn pr sigurimin e provs duhet t tregohen prova q do t merret, rrethanat dhe faktet pr vrtetimin e t cilave shrben ajo dhe arsyet q e justifikojn marrjen e saj prpara se t vij koha normale pr marrjen e provave. N krkes duhet t tregohet emri dhe mbiemri i pals kundrshtare, prve kur ajo sht e panjohur. Kopja e krkess i komunikohet pals kundrshtare, prve kur ajo nuk dihet ose kur marrja e provs nuk lejon shtytje. N qoft se pals kundrshtare nuk i sht drguar me par krkesa pr sigurimin e provs, ather ajo i drgohet bashk me aktvendimin me t cilin sht pranuar dhe caktuar seanca pr marrjen e provs. Pals kundrshtare t panjohur, apo t cils nuk i dihet vendbanimi, gjykata mund tia emroj prfaqsuesin e prkohshm me qllim q t marr pjes n seancn e caktuar pr marrjen e provs. Pr emrimin e prfaqsuesit t prkohshm nuk ka nevoj t bhet shpallje publike.
740
N rastet e ngutshme gjykata mund t vendos q prova t merret para se ti drgohet vendimi, me t cilin sht pranuar krkesa pr sigurimin e provs, pals kundrshtare. Kundr aktvendimit t gjykats, me t cilin pranohet propozimi pr sigurimin e provs, si dhe kundr aktvendimit me t cilin vendoset q marrja e provs t filloj para se aktvendimi ti drgohet pals kundrshtare, nuk lejohet ankimi. Mosparaqitja e pals q ka krkuar sigurimin e provs n seancn pr marrjen e provs sjell refuzimin e propozimit, prve kur marrjen e saj e krkon pala kundrshtare ose kur gjykata mon se kjo sht n dobi t procesit gjyqsor. PRGADITJA E SHQYRTIMIT KRYESOR Gjykata menjher pasi ti arrij padia i fillon prgatitjet pr shqyrtim kryesor t shtjes. Kto prgaditje prfshijn ekzaminimin paraprak t padis, drgimin e padis pals s paditur pr prgjigje t domosdoshme, mbajtjen e seancs prgatitore dhe caktimin e seancs pr shqyrtim kryesor t shtjes. Gjat prgatitjes s shqyrtimit kryesor palt mund t drgojn parashtresa n t cilat i tregojn faktet dhe provat t cilat mendojn ti propozojn pr marrje. Me qllim q shtja t prgatitet sa m mir pr tu zgjidhur shpejt e drejt, gjykata q nga momenti i arritjes s padis e deri n momentin e caktimit t seancs pr shqyrtim kryesor t shtjes me aktvendim vendos pr: a) dhnien e prgjigjes n padi nga pala e paditur; b) sigurimin e provs; c) trheqjen e padis; d) ndryshimin e padis; e) ndrprerjen e procedurs; f) pjesmarrjen e ndrhyrsit; g) hyrjen e paraardhsit juridik n procesin gjyqsor; h) veimin apo bashkimin e dy proceseve gjyqsore; i) caktimin apo zgjatjen e afateve gjyqsore; j) caktimin apo shtytjen e seancave; k) rivendosjen n gjendjen e mparshme; l) masat e prkohshme t sigurimit;
741
m) sigurimin e shpenzimeve procedurale; n) lirimin e pals nga pagimi i shpenzimeve procedurale; o) deponimin e paradhnies pr shpenzimet e veprimeve procedurale; p) caktimin e ekspertit; q) emrimin e prfaqsuesit t prkohshm; r) drgimin e shkresave gjyqsore; s) masat pr prmirsimin dhe plotsimin e parashtresave; t) rregullsin e prfaqsimit dhe t prokurs; u) mos kompetencn e gjykats; v) bashkimin e padive; w) pushimin e gjykimit kur hedhet posht padia apo kur trhiqet ajo, si dhe t gjitha shtjeve tjera q kan t bjn me drejtimin e gjykimit. Kundr aktvendimeve t dhna gjat prgatitjes s shqyrtimit kryesor q kan t bjn me drejtimin e gjykimit nuk lejohet ankimi. Gjat fazs s prgatitjes s shqyrtimit kryesor gjykata mund t jap aktgjykimin n baz t pohimit, aktgjykimin n baz t heqjes dor nga krkespadia, aktgjykimin pr mos bindje, aktgjykimin pr shkak t mungess si dhe t miratoj ujdin gjyqsore t palve. SHQYRTIMI PARAPRAK I PADIS Pas shqyrtimit paraprak t padis gjykata mund t nxjerr aktvendim mbi shpalljen jokompetente dhe lndn t ja drgoj gjykats pr t ciln mendon se sht kompetente pr gjykimin e shtjes s ngritur me padi (mungesa e kompetencs territoriale apo lndore), prvese kur kemi t bjm me shtjet pr t cilat pr nga natyra e tyre, apo sipas dispozitave t ktij ligji, aktvendimi mund t jepet vetm n fazn e mtutjeshme t procesit kontestimor. Nse gjykata konstaton se padia sht e pakuptueshme apo jo e plot, apo se ekzistojn mungesa q kan t bjn me zotsin e paditsit apo t paditurit q t bhet pal ndrgjyqse, apo me prfaqsimin ligjor t tyre, apo mungesa q i prkasin autorizimit t prfaqsuesit q ta inicioj procedurn kontestimore, kur autorizimi i till krkohet me ligj, gjykata me qllim t heqjes s mungesave t tilla i ndrmerr masat e nevojshme t prcaktuara me kt ligj (neni 79 dhe 102 i ktij ligji
742
respektivisht caktimi i prfaqsuesit t prkohshm apo ftesa pals pr eliminimin e t mets s vrejtur). Pas shqyrtimit paraprak t padis gjykata me aktvendim e hedh posht padin si t palejueshme po q se konstaton se: a) shtja e ngritur me padi nuk hyn n kompetencn gjyqsore; b) palt kan lidh kontrat pr zgjidhjen e kontestit t tyre nga arbitrazhi; c) pr shtjen e ngritur me padi ekziston gjyqvarsia (litispendenca); d) shtja sht gj e gjykuar (res iudicata); e) pr objektin e kontestit sht lidhur ujdia gjyqsore, se paditsi n gjykat ka hequr dor nga krkespadia, se nuk ekziston interesi juridik i paditsit pr padi vrtetimi; f) padia sht paraqitur pas skadimit t afatit, po q se me dispozita t posame sht parashikuar afati pr paraqitjen e saj; g) paditsi brenda afatit t caktuar nga gjykata nuk i ka hequr mungesat nga neni 79 dhe 102 t ktij ligji. Gjykata, n qoft se konsideron se nuk ka material procedural t mjaftueshm pr dhnien e aktvendimit mbi ndonj shtje q sht paraqitur gjat shqyrtimit paraprak t padis, do t vendos lidhur me t pasi t arrij prgjigja n padi e t paditurit ose gjat seancs prgatitore apo n seancn pr shqyrtim kryesor t shtjes, po q se nuk sht mbajtur seanca prgatitore. PRGJIGJA N PADI Gjykata padin, me shkresat e bashkangjitura, ia drgon t paditurit pr prgjigje brenda afatit prej pesmbdhjet (15) ditsh nga dita kur sht paraqitur n gjykat padia e rregullt dhe e plot. I padituri, pasi ti dorzohet padia, me shkresat e bashkangjitura eventualisht, ka pr detyr, q brenda afatit prej pesmbdhjet (15) ditsh, t prgjigjet me shkrim n padi. Me rastin e drgimit t padis gjykata do ta udhzoj t paditurin pr detyrimin e tij, pr prmbajtjen q duhet ta ket prgjigja n padi si dhe pr pasojat procedurale n rast se nuk e paraqet n gjykat, brenda afatit t duhur, prgjigjen n padi. N prgjigje i padituri duhet ti parashtroj prapsimet procedurale eventuale dhe t deklaroj se a e pohon apo e kundrshton
743
krkespadin, si dhe t tregoj t dhnat q domosdo duhet ti ket do parashtres. Po q se i padituri e konteston krkespadin, prgjigja n padi duhet ti prmbaj edhe faktet mbi t cilat i padituri i mbshtet thniet e tij dhe provat me t cilat provohen faktet e tilla. Kur gjykata, pasi ti arrij prgjigja n padi, konstaton se ndrmjet palve nuk sht kontestuese gjendja faktike, dhe se nuk ekzistojn pengesa t tjera pr dhnien e vendimit meritor, ather ajo, pa caktuar fare seanc gjyqsore, mund ta jep aktgjykimin me t ciln e pranon si t themelt krkespadin. Kur gjykata, pasi ti arrij prgjigja n padi, konstaton se nga faktet e treguara n padi nuk del themelsia e krkespadis, ather ajo do te jep vendimin meritor me t cilin refuzohet si e pathemelt krkespadia. Krkespadia sht e pathemelt, n vshtrim t paragrafit 1 t ktij neni, po q se qartazi sht n kundrthnie me faktet e treguara n padi, apo, po q se faktet mbi t cilat mbshtett krkespadia qartazi jan n kundrthnie me provat t cilat i ka propozuar paditsi, apo me faktet q jan botrisht t ditura. SEANCA PRGATITORE Pasi t arrij prgjigja n padi gjykata e konvokon seancn prgatitore. Po q se i padituri nuk ka paraqitur prgjigje n padi, e nuk jan plotsuar kushtet pr dhnien e aktgjykimit kontumacional, gjykata do ta konvokoj seancn prgatitore pas skadimit t afatit ligjor pr paraqitjen e prgjigjes n padi. Datn e mbajtjes s seancs prgatitore gjykata do ta caktoj, sa her q sht e mundur, pasi t jet konsultuar me palt ndrgjyqse. Seanca prgatitore mbahet, si rregull, m s voni brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita n t ciln gjykats i ka arritur prgjigja n padi e t paditurit. Seanca prgatitore sht e detyrueshme, prvese n rastet n t cilat gjykata, pasi ti kt arritur prgjigja n padi, konstaton se ndrmjet
744
palve nuk ka fakte kontestuese apo kur, nga shkaku i pandrlikueshmris s kontestit, vjen n prfundim se nuk ka nevoj t konvokohet seanca prgatitore. N letrthirrjen pr n seanc prgatitore gjykata i njofton palt pr pasojat e mosardhjes n seanc, si dhe pr detyrn q m s voni n seancn prgatitore duhet ti parashtrojn t gjitha faktet n t cilat i mbshtesin krkesat e tyre, si dhe ti propozojn t gjitha provat q dshirojn t merren gjat procedurs, por edhe q n seanc ti sjellin t gjitha shkresat dhe sendet q dshirojn ti prdorin si mjete provuese. Letrthirrja pr n seanc prgatitore, si rregull, u drgohet palve s paku shtat (7) dit para dits n t ciln mbahet ajo. Varsisht nga rezultati i shqyrtimit n seancn prgatitore gjykata do t vendos se ka do t jet objekt shqyrtimi dhe cilat prova do t merren, n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes. N qoft se n seancn prgatitore nuk vjen pala paditse, edhe pse sht thirrur rregullisht, padia konsiderohet e trhequr, prve kur i padituri krkon q seanca t mbahet. Po q se n seancn prgatitore nuk vjen i padituri q sht thirrur rregullisht shqyrtimi vazhdon t bhet me paln paditse t pranishme. Ndrmjetsimi dhe pajtimi gjyqsor Po q se gjykata e gjen t nevojshme nj gj t till, ather ajo m s voni n seancn prgatitore, duke marr parasysh natyrn e kontestit dhe rrethanat tjera, u propozon palve ndrgjyqse q kontestin ta zgjidhin n procedurn e ndrmjetsimit t rregulluar me ligj t veant. Zgjidhjen e kontestit me an t ndrmjetsimit mund ta propozojn edhe vet palt me marrveshjen e tyre. Propozimin e ktill palt mund ta bjn deri n prfundimin e seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes. Gjykata gjat gjith procedurs, e sidomos n seancn prgatitore, bn t gjitha prpjekjet, por n mnyrn q nuk e rrezikon paansin e saj, pr t zgjidhur kontestin me pajtim, kur e lejon natyra e shtjes. Me qllim q t kontribuoj n pajtimin gjyqsor gjykata mund tua bj palve propozimin si t arrijn pajtimin, duke i marr parasysh dshirat e palve, natyrn e kontestit, raportet midis tyre si dhe rrethanat e tjera. Po q se pajtimi gjyqsor bhet pas dhnies s aktgjykimit t shkalls s par, ather gjykata me aktvendim e anulon aktgjykimin e
745
till. Aktgjykimi anulohet nga gjykata e shkalls s par edhe kur pajtimi sht br gjat zhvillimit t procedurs s shkalls s dyt. Pajtimi gjyqsor mund t goditet vetm me an t padis. Pajtimi gjyqsor anulohet, n qoft se sht prfunduar nn ndikimin e lajthimit, mashtrimit apo dhuns. Pajtimi gjyqsor anulohet edhe po q se n prfundimin e tij ka marr pjes pala me pazotsi procedurale, apo nse paln e till nuk e ka prfaqsuar prfaqsuesi ligjor apo nse paln e ka prfaqsuar personi i pa autorizuar, ose personi q nuk ka pasur autorizimin e nevojshm pr kryerjen e veprimeve procedurale t veanta, prve kur veprimet e tilla jan aprovuar m von nga vet pala. Padia pr anulimin e pajtimit gjyqsor nga paragrafi 2 dhe 3 t ktij neni mund t ngrihet brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita e marrjes s dijenis pr shkakun e anulimit, e m s voni brenda afatit prej nj (1) viti nga dita e prfundimit t pajtimit gjyqsor. Konvokimi i seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes N seancn prgatitore gjykata me aktvendim e cakton: a) ditn dhe orn e mbajtjes s seancs pr shqyrtim kryesor t shtjes; b) shtjet q do t shqyrtohen dhe bisedohen n seancn kryesore ; c) provat q do t merren n seancn kryesore; d) personat q do t thirren pr n seanc kryesore. Seanca kryesore do t mbahet, si rregull, m s voni brenda afatit tridhjet (30) ditor nga dita n t ciln sht mbyllur seanca prgatitore. Gjykata mund t vendos q seanca pr shqyrtim kryesor t shtjes t mbahet menjher pas asaj prgatitore. Pals q nuk ka qen e pranishme n seancn prgatitore, bashk me letrthirrjen pr n seanc kryesore i drgohet edhe kopja e procesverbalit t verifikuar nga seanca prgatitore.
746
SHQYRTIMI KRYESOR 1) Zhvillimi i shqyrtimit kryesor Shqyrtimi kryesor sht faza qndrore e procedurs kontestimore. At e prbjn veprimet procedurale t gjykats dhe palve, t kryera n nj apo m tepr seanca, me qllim t shoshitjes dhe shqyrtimit t fakteve nga t cilat varet themlsia e krkespadis. Seancn e hap gjyqtari i shtjes si dhe e shpall objektin e shqyrtimit, e mandej verifikon paraqitjen e t ftuarve dhe heton shkaqet e mosparaqitjes n seanc si dhe rregullsin e thirjeve t atyre q nuk kan ardhur. Kur konstatohet se thirrja e palve nuk sht br me rregull, seanca shtyhet dhe caktohet pr nj dit tjetr. Mungesa pa arsye e paditsi do t ket si konsekuenc q t konsiderohet se e ka trhequr padin, prvese kur i padituri deklaron se krkon q t zhvillohet shqyrtimi kryesor i shtjes n munges t paditsit e po q se n seancn pr shqyrtim kryesor nuk vjen i padituri q sht thirrur rregullisht, ather shqyrtimi kryesor i shtjes bhet pa pranin e tij. Po q se m par nuk sht mbajtur seanca prgatitore, shqyrtimi kryesor i shtjes zhvillohet n kt mnyr: a) paditsi jep shpjegime t thukta rreth krkesave t parashtruar n padi; b) i padituri n mnyr t thukt e paraqet prgjigjen n padi; c) po q se sht propozuar marrja e provs me an t dgjimit t palve, s pari pyetet paditsi e mandej i padituri; d) merren n pyetje dshmitart, s pari ata t propozuar nga pala paditse e mandej ata t propozuar nga pala e paditur; e) merren provat e tjera, prfshir edhe ekspertimin; f) pas marrjes s t gjitha provave, t dy palt, por s pari paditsi e mandej i padituri, i drejtohen gjykats me shpjegimet prfundimtare, me t cilat i prmbledhin aspektet faktike dhe juridike t shtjes kryesore; g) gjykata mund ti lejoj paditsit q shkurtimisht t deklarohet lidhur me fjaln prfundimtare t pals s paditur; h) po q se paditsit i sht lejuar deklarimi rreth fjals s fundit t pals s paditur, ather edhe ksaj i lejohet q shkurtimisht t deklarohet rreth thnieve t fundit t pals paditse.
747
Kshtu gjykata e formon bazn faktike t vendimit t saj. Nga deklarata e palve gjykata njftohet me krkesat e palve, me faktet relevante si dhe me mjetet provuese q i ka n disponim. N baz t ktyre elementeve gjykata e jep aktvendimin pr t provuarit, n t caktohet objekti i t provuarit, pranohet apo refuzohet prova e propozuar nga pala dhe caktohet mnyra e marrjes s provave (mnyra e shfrytzimit t informatave q i japin provat lidhur me faktin). Gjykata e prfundon shqyrtimin kryesor kur konsideron se objekti i gjykimit sht shqyrtuar mjaft dhe se mund t filloj vendosja meritore. 2) Shtyrja dhe vazhdimi i seancs gjyqsore pr shqyrtimin kryesor Gjykata mund ta shtyj seancn e konvokuar pr shqyrtim kryesor para se t filloj ajo, po q se konstaton se nuk jan plotsuar prezumimet ligjore pr mbajtjen e saj, apo se provat e caktuara pr marrje nuk do t mund t bhen t pranishme deri n fillimin e seancs. Gjykata ka pr detyr q, m s voni shtat (7) dit para fillimit t seancs, q t bj verifikimin nse jan plotsuar kushtet nga paragrafi 1 i ktij neni. Kur e shtyn seancn, gjykata, pr kohn e mbajtjes s seancs s shtyr menjher i njofton t gjith personat e thirrur m par. Me propozimin e pals gjykata mund ta shtyj seancn e filluar vetm nga kto shkaqe: a) n qoft se pa fajin e pals q e propozon shtyrjen e seancs nuk ka mundsi q t merret ndonj prov e caktuar pr marrje, e q sht e rndsishme pr dhnien e vendimit te ligjshm; b) n qoft se t dy palt bashkrisht e propozojn shtyrjen e seancs me qllim t zgjidhjes paqsore t kontestit apo me qllim t pajtimit gjyqsor. Pala mund ta propozoj shtyrjen e seancs vetm nj her nga shkaku i njjt. Gjykata nuk ka pr detyr q ta njoftoj pr vendin dhe kohn e seancs s re paln q nuk ka qen e pranishme n seancn e shtyr prkundrejt thirrjes s rregullt. N seancn e re t caktuar pas shtyrjes s shqyrtimit t shtjes, veprimet procedurale t kryera do t kryhen prsri vetm po q se
748
gjykata konsideron se nj gj e till sht e domosdoshme pr dhnien e vendimit t ligjshm. Seanca pr shqyrtimin kryesor t shtjes nuk mund t shtyhet pr koh t pa caktuar. Seanca kryesore dgjimore nuk mund t shtyhet m shum se tridhjet (30) dit, prve rasteve t prcaktuara me ligj. Gjyqtari ka pr detyr ta njohtoj kryetarin e gjykats pr seciln shtyrje t seancs. Ky i fundit mban evidenc pr shtyrjet e seancave pr secilin gjyqtar. N qoft se shtyhet seanca, gjyqtari ka pr detyr q ti merr t gjitha masat e mundshme me qllim q t hiqen shkaqet q e kan shkaktuar shtyrjen, si dhe me qllim q n seancn e ardhshme t prfundoj normalisht shqyrtimi i shtjes 3) Mbajtja e seancs kryesore me dyer t hapura Shqyrtimi kryesor i shtjes n parim bhet publikisht. Gjykata lejon, me vendim t arsyetuar, q gjykimi i shtjes trsisht apo pjesrisht, t bhet n seanc me dyer t mbyllura (jo publike), vetm kur: a) sht e nevojshme t ruhet nj sekret zyrtar dhe rendi publik; b) prmendn sekrete tregtare, apo shpikjesh, nga publikimi i t cilave do t cenoheshin interesa q mbrohen me ligj; c) prmenden rrethana nga jeta intime private e palve dhe e pjesmarrsve t tjer n proces. Aktvendimin pr zhvillimin e gjykimit me dyer t mbyllura gjykata duhet ta arsyetoj dhe ta shpall publikisht. SHPENZIMET PROCEDURALE 1) Prbrja e shpenzimeve procedurale Shpenzimet procedurale prbhen nga harxhimet e bra gjat dhe lidhur me procesin gjyqsor.
749
Shpenzimet procedurale prfshijn edhe shprblimet pr punn e avokatit e t personave t tjer t cilve ligji u jep t drejtn e shprblimit. Secila pal paraprakisht vet i bart harxhimet q i ka shkaktuar me veprimet procedurale t veta. Shpenzimet pr dshmitart, ekspertet dhe pr kqyrjen e sendeve ose kqyrjen n vend parapaguhen nga pala q i ka krkuar, n shumn q ka caktuar gjykata me aktvendim. Kur marrjen e provs e propozojn t dy palt bashkrisht, ather gjykata vendos q shumn e nevojshme pr pagimin e shpenzimeve paraprakisht ta deponojn t dy palt n pjes t barabarta. Gjykata do t heq dor nga marrja e provs n qoft se shuma e nevojshme pr mbulimin e shpenzimeve nuk deponohet n afatin e caktuar nga gjykata. Prjashtimisht nga dispozitat e paragrafit 3 t ktij neni, n qoft se gjykata cakton sipas detyrs zyrtare marrjen e provave pr vrtetimin e fakteve lidhur me zbatimin e nenit 3 paragrafi 3 t ktij ligji, kurse palt nuk e deponojn shumn e caktuar, ather shpenzimet pr marrjen e provave do t paguhen nga mjetet e gjykats. Pala e cila e humb procesin gjyqsor trsisht ka pr detyr q pals kundrshtare gjyqfituese, dhe ndrhyrsit q i sht bashkuar, tia shprblej t gjitha shpenzimet gjyqsore. Po q se paditsi vetm pjesrisht ka sukses n procesin gjyqsor, ather gjykata mundet, duke marr parasysh suksesin e arritur, t caktoj q secila pal ti bart shpenzimet e veta apo q njra pal tia shprblej tjetrs, dhe ndrhyrsit q i sht bashkuar, pjesn proporcionale t shpenzimeve. Gjykata mund t vendos q njra pal ti shprblej t gjitha shpenzimet q kan pasur pala kundrshtare dhe ndrhyrsi q i sht bashkuar, n qoft se pala kundrshtare nuk ka pasur sukses vetm n pjesn proporcionalisht t pa rndsishme t krkess s vet, kurse pr shkak t ksaj pjese nuk jan krijuar shpenzime t veanta. Me rastin e vendosjes se cilat shpenzime do ti shprblehen pals, gjykata do t marr parasysh vetm ato shpenzime q kan qen t nevojshme pr ndjekjen e shtjes n gjyq. Se cilat shpenzime kan qen t nevojshme, si dhe mbi shumn e shpenzimeve, vendos gjykata duke muar me kujdes t gjitha rrethanat. Pala ka pr detyr q, pavarsisht nga ajo se cili e ka fituar procesin gjyqsor, tia shprblej pals kundrshtare shpenzimet q ia ka
750
shkaktuar me faj t vet ose me rastin q i ka ndodhur asaj. N qoft se i padituri nuk i ka dhn shkas padis, nga shkaku se e ka pohuar krkespadin dhe ka qen i gatshm ta prmbush detyrimin e vet, paditsi duhet tia shprblej t paditurit shpenzimet e procedurs. Kur prokurori publik apo Ombudspersoni marrin pjes n procesin kontestimor si pal ndrgjyqse, atyre u takon e drejta n shpenzimet procedurale sipas dispozitave t ktij ligji, por jo edhe e drejta e shprblimit pr punn e kryer. Pr pagimin e shpenzimeve procedurale gjykata vendos vetm me krkesn e specifikuar t pals, pa br asnj shqyrtim verbalisht lidhur me krkesn. Pala duhet ta paraqes krkesn pr pagimin e shpenzimeve m s voni deri n prfundimin e shqyrtimit q i paraprin vendosjes mbi shpenzimet, e po q se sht fjala pr dhnien e vendimit pa u br shqyrtim paraprakisht, ather pala ka pr detyr q krkesn pr shpenzimet e procedurs ta parashtroj n propozimin mbi t cilin gjykata duhet t vendos. N rastin nga neni 456 t ktij ligji, n qoft se trheqja e padis, apo e mjetit me t cilin sht goditur vendimi i shkalls s par, nuk sht br gjat shqyrtimit direkt t shtjes nga gjykata e shkalls s dyt, krkesa pr shprblimin e shpenzimeve mund t paraqitet brenda afatit prej pesmbdhjet (15) ditsh pas marrjes s njoftimit pr trheqjen e padis, prkatsisht mjetit t goditjes. Kur gjykata e hedh posht ose e refuzon mjetin e goditjes s vendimit, ather ajo duhet t vendos edhe pr shpenzimet e krijuara n procedurn sipas mjetit t till t goditjes. 2) Shpenzimet n procedurn e sigurimit t provs Shpenzimet e procedurs pr sigurimin e provave i bart pala e cila e ka paraqitur krkesn pr sigurimin e provs (paraprova). Ajo ka pr detyr q ti paguaj edhe shpenzimet pals kundrshtare, respektivisht prfaqsuesit t prkohshm t emruar t asaj. Kto shpenzime propozuesi i sigurimit t provs mund ti realizoj me von si shpenzime gjyqsore, varsisht nga suksesi n procesin gjyqsor t mvonshm.
751
3) Lirimi nga pagimi i shpenzimeve gjyqsore Gjykata e liron nga pagimi i shpenzimeve gjyqsore paln e cila, sipas gjendjes s vet t prgjithshme pasurore sht n pamundsi ti prballoj ato shpenzime pa dmtuar ushqimin e domosdoshm t vet dhe t familjes s ngusht t saj. Ky lirim prfshin lirimin nga pagimi i taksave gjyqsore dhe lirimin nga deponimi i paradhnies pr shpenzimet e dshmitarve, t ekspertve t kqyrjes n vend si dhe t shpalljeve gjyqsore. Gjykata mund ta liroj paln vetm nga taksat gjyqsore po q se me pagimin e tyre do t paksoheshin dukshm mjetet pr ushqimin e saj dhe t familjes s ngusht t saj. Vendimin mbi lirimin nga shpenzimet gjyqsore gjykata e jep brenda afatit prej shtat (7) ditsh nga dita e paraqitjes s krkess. Kur pala sht liruar nga pagimi i t gjitha shpenzimeve gjyqsore, gjykata e shkalls s par, me krkesn e saj, vendos q ta prfaqsoj avokati, po q se kjo sht e nevojshme pr mbrojtjen e t drejtave t saja. Kur pala sht liruar nga t gjitha shpenzimet gjyqsore, nga mjetet financiare t gjykats bhet parapagimi pr shpenzimet e dshmitarve, ekspertve, kqyrjes direkte si dhe t publikimit t shpalljeve gjyqsore dhe harxhimeve faktike t prfaqsuesit t caktuar. Aktvendimi mbi lirimin nga pagimi i shpenzimeve gjyqsore dhe mbi emrimin e prfaqsuesit mund t anulohet nga gjykata e shkalls s par gjat zhvillimit t procesit gjyqsor, po q se vrtetohet se pala sht n gjendje ti bart t gjitha shpenzimet procedurale. N rast t ktill gjykata duhet t vendos nse pala do ti kompensoj krejtsisht apo pjesrisht shpenzimet dhe taksat gjyqsore nga t cilat sht liruar me par, si dhe harxhimet faktike dhe shprblimin pr prfaqsuesin e emruar nga gjykata. Taksat dhe shpenzimet e paguara nga mjetet financiare t gjykats, si dhe harxhimet faktike dhe shprblimi pr prfaqsuesin e emruar t pals prbjn pjes t shpenzimeve gjyqsore. N qoft se kundrshtari i pals s liruar nga pagimi i shpenzimeve gjyqsore sht ngarkuar me pagimin e shpenzimeve gjyqsore, kurse konstatohet se ai nuk sht n gjendje ti paguaj ato, gjykata pas konstatimit t till mund t vendos q shpenzimet e tilla ti paguaj trsisht apo pjesrisht pala e liruar, pikrisht nga objekti i kontestit q i takon si pal gjyqfituese. Me kt detyrim t pals
752
gjyqfituese, t liruar m par nga pagimi i shpenzimeve gjyqsore, nuk prekt e drejta e saj q ti paguhen nga pala kundrshtare gjyqhumbse t gjitha shpenzimet gjyqsore sipas rregullave t prgjithshme. PROCEDURAT E POSAME KONTESTIMORE Dispozitat e LPK jan t prshtatshme n rend t par pr zgjidhjen e kontesteve thjesht pasuroro-juridike. N disa konteste me veori t posame dispozitat e tilla nuk mund t jen instrument plotsisht adekuat pr zgjidhjen e tyre. Nga ky shkak ka pasur nevoj t instituohen procedime t posame pr zgjidhjen e tyre. Rregullat pr zhvillimin e procedimeve t tilla i prbjn procedurat e posame kontestimore. Procedurat e posame jan parapar pr shkaqe t ndryshme. Disa nga to jan pasoj e llojit t raporteve materialo-juridike nga t cilat lindin kontestet, kurse t tjerat pasoj e rndsis shoqrore t cilin e kan raportet e tilla. N disa raste vendimmarse ka qen nevoja q mbrojtja juridike t realizohet sa m shpejt e cila gj ka ndikuar q procedura t reduktohet n mas t madhe. Mirpo, rregullat e procedurs s prgjithshme kontestimore aplikohen (si burim subsidiar) edhe n gjykimet e posame n lidhje me t gjitha shtjet pr t cilat nuk jan parapar rregulla t veanta. Vet LPK i ka rregulluar disa procedura t posame: procedurn e zgjedhjes s kontesteve nga mardhnja e puns; kontestet pr shkak t pengimit t posedimit; kontestet e vlers s vogl; at pr dhnien e urdhrpagess; kontestet tregtare, dhe Procedura e gjykimeve t arbitrazhit edhe pse kto gjykime mbahen edhe sipas Rregullave t posame mbi arbitrazhin. PROCEDURA N KONTESTET NGA MARRDHNIA E PUNS N kontestet nga marrdhnia e puns, e sidomos me rastin e caktimit t afateve dhe konvokimit t seancave gjyqsore, gjykata gjithmon do t ket parasysh nevojn e zgjidhjes s ngutshme t kontesteve nga marrdhnia e puns. Pra te kto konteste krkohet zgjidhja e shpejt e kontestit n drejtim LPK parashef afate shtat ditore pr prmbushjen e ndonj detyrimi (afati paritiv), i njejti afat sht i parapar edhe pr ankes vendimit gjyqsor dhe n fund meqense nuk
753
ka dispozita t tjera t posame n kt kapitull prshtatshmrisht zbatohen dispozitat tjera t LPK. PROCEDURA N KONTESTET PR SHKAK T PENGIMIT T POSEDIMIT Me rastin e caktimit t afateve dhe konvokimit t seancave edhe te kto konteste LPK obligon gjykatn q gjithmon ti kushtoj kujdes nevojs s zgjidhjes s ngutshme t kontesteve pr shkak t pengimit t posedimit, por duke marr parasysh natyrn e secilit rast konkret. Shqyrtimi i shtjes sipas padis pr shkak t pengimit t posedimit do t kufizohet vetm n konstatimin dhe t provuarit e fakteve t gjendjes s fundit t posedimit dhe t pengimit t br. Prjashtohet mundsia e shqyrtimit lidhur me t drejtn e posedimit, me bazn juridike, ndrgjegjshmrin ose pandrgjegjshmrin e posedimit. Prjashtohet mundsia q n kontestet pr shkak t pengimit t posedimit t parashtrohet krkesa pr shprblimin e dmit t shkaktuar me an t veprimeve me t cilat sht br pengimi i posedimit. Afatin pr prmbushjen e detyrimeve q u jan caktuar palve gjykata e cakton varsisht nga rrethanat e do rasti konkret ndrsa afati pr paraqitjen e ankess sht shtat (7) ditor. Pr shkaqe t rndsishme gjykata mund t vendos q ankesa mos ta pengoj prmbarimin e aktvendimit. Kundr aktvendimeve t dhna n kontestet pr shkak t pengimit t posedimit revizioni nuk sht i lejuar. Paditsi e humbet t drejtn q n procedurn prmbaruese t prmbush detyrimin e aktvendimit me t cilin i padituri urdhrohet q ta prmbush detyrimin e caktuar, po q se nuk e ka iniciuar procedurn prmbaruese brenda afatit prej 30 ditsh pas skadimit t afatit paritiv. Prsritja e procedurs s prfunduar me vendim t forms s prer n kontestet pr shkak t pengimit t posedimit lejohet vetm nga shkaqet e prcaktuara n nenin 232 pika a) dhe b) t ktij ligji, dhe vetm brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita n t ciln sht br i forms s prer aktvendimi prfundimtar. Edhe te kto konteste meqense nuk ka dispozita t tjera t posame n kt kapitull prshtatshmrisht zbatohen dispozitat tjera t LPK.
754
PROCEDURA N KONTESTET E VLERS S VOGL Konteste t vlers s vogl, n vshtrim t dispozitave t LPK, jan kontestet n t cilat krkespadia ka t bj me krkesa n t holla, shuma e t cilave nuk sht m e madhe se 500 Euro. Por si konteste t vlers s vogl konsiderohen edhe kontestet n t cilat krkespadia nuk ka t bj me krkes n t holla, por n t cilat paditsi n padin e tij ka theksuar se pranon q, n vend t prmbushjes s krkess jo n t holla, ti paguhet shuma e t hollave q nuk sht me e madhe se 500 Euro. Kontest i vlers s vogl konsiderohet edhe ai n t cilin objekt i krkespadis nuk sht shuma e t hollave, por dorzimi i sendit t luajtshm vlera e t cilit, e treguar n padi nga paditsi, nuk e kalon shumn prej 500 Euro. Nuk konsiderohen konteste t vlers s vogl, n kuptimin e dispozitave t ktij ligji, kontestet lidhur me sendet e paluajtshme, kontestet nga marrdhniet e puns dhe kontestet pr shkak t pengimit t posedimit. N procedurn sipas padis pr zgjidhjen e kontestit m vler t vogl ankimi i veant lejohet vetm kundr aktvendimit me t cilin prfundon procesi gjyqsor i shkalls s par. Aktvendimet e tjera, kundr t cilave sipas ktij ligji lejohet ankimi i veant mund t goditn vetm me an t ankess kundr vendimit me t cilin prfundon procedura dhe kto aktvendime nuk u drgohen palve posarisht, por shpallen n seanc gjyqsor dhe inkorporohen n vendimin prfundimtar. N procedurn pr zgjidhjen e kontesteve me vler t vogl, procesverbali nga seanca pr shqyrtimin kryesor, prve t dhnave nga neni 135 paragrafi 1 i ktij ligji, prmban: a) deklaratat e palve me rndsi esenciale, e sidomos ato me t cilat trsisht apo pjesrisht pohohet krkespadia, ose hiqet dor nga krkespadia, me t cilat ndryshohet apo trhiqet padia, si dhe deklarata mbi heqjen dor nga e drejta e ankimit; b) prmbajtjen esenciale t provave t marra; c) vendimet kundr t cilave lejohet ankimi dhe q jan shpallur n seancn pr shqyrtimin kryesor t shtjes; d) nse palt kan qen t pranishme me rastin e shpalljes s aktgjykimit, e po q se kan qen t pranishme, a jan udhzuar n cilat kushte mund t bjn ankim.
755
Po q se pala paditse e ndryshon krkespadin me an t zmadhimit t saj duke kaprcyer kshtu kufirin prej 500 Euro, procedura e filluar do t vazhdohet dhe prfundohet sipas dispozitave pr procedurn kontestimore t prgjithshme t ktij ligji. Po q se paditsi deri n prfundimin e seancs pr shqyrtimin kryesor t shtjes q sht duke u zhvilluar sipas dispozitave mbi procedurn e prgjithshme kontestimore e zvoglon krkespadin nn shumn prej 500 Euro, procedura e mtejme do t zhvillohet sipas rregullave t ktij ligji pr procedurn pr zgjidhjen e kontesteve me vler t vogl. N qoft se paditsi nuk vjen n seancn e par t shqyrtimit kryesor t shtjes, prkundrejt thirrjes s rregullt, do t konsiderohet se e ka trhequr padin, prvese kur i padituri n seancn e till krkon q t vazhdohet me shqyrtimin e shtjes n munges t paditsit. Po q se nga seanca e par pr shqyrtimin e shtjes kryesore mungojn t dy palt ndrgjyqse, prkundrejt thirrjes s rregullt, do t konsiderohet se paditsi e ka trhequr padin. Aktgjykimi ose aktvendimi me t cilin prfundohet procedura e zgjidhjes s kontestit me vler t vogl mund t goditet me ankes vetm pr shkak t shkeljes esenciale t dispozitave mbi procedurn kontestimore dhe pr shkak t zbatimit t gabuar t s drejts materiale. N aktgjykimin, prkatsisht aktvendimin nga paragrafi 1 t ktij neni ,gjykata ka pr detyr ti prmend shkaqet n baz t t cilave mund t bhet ankimi. Kundr aktgjykimit ose aktvendimit t shkalls s par nga paragrafi 1 t ktij neni, palt mund t ankohen brenda afatit prej shtat (7) ditsh. N procedurn e zgjidhjes s kontesteve me vler t vogl afati paritiv pr prmbushjen e premtimit dhe ai pr dhnien e vendimit plotsues sht shtat (7) ditor. PROCEDURA E DHNIES S URDHRPAGESS Kur krkespadia ka t bj me krkes n t holla q sht br e realizueshme, e q provohet me dokument t besueshm q i sht bashkangjitur padis n origjinal apo kopje t legalizuar, ather gjykata do ta urdhroj t paditurin q ta prmbush krkespadin (urdhrpagesa).
756
Dokumente t besueshme konsiderohen sidomos: a) dokumentet publike; b) dokumentet private, n t cilat nnshkrimin e debitorit e ka verifikuar organi kompetent pr verifikime; c) kambialet dhe eqet me protest dhe fatur kthyese, po q se jan t nevojshme pr themelimin e krkess; d) ekstraktet e verifikuara nga librat afariste pr pagesat e shrbimeve komunale t furnizimit me uj, energji elektrike dhe bartjen e mbeturinave; e) faturat; f) dokumentet q sipas dispozitave ligjore t posame kan rndsin e dokumenteve publike. Gjykata e jep urdhrpagesn, edhe kur paditsi nuk e krkon nj gj t till, po q se i gjen t plotsuara kushtet pr dhnien e saj. N rastet n t cilat, sipas Ligjit mbi procedurn prmbaruese, mund t krkohet ekzekutimi n baz t dokumentit t besueshm, gjykata e jep urdhrpagesn vetm po q se paditsi e bn t besueshm ekzistimin e interesit juridik pr dhnien e urdhrpagess. Po q se paditsi nuk e bn t besueshm ekzistimin e interesit juridik pr dhnien e urdhrpagess, gjykata e hedh posht padin si t palejueshme. Kur krkespadia ka t bj me krkesn n t holla q sht br e realizueshme e q nuk sht m e madhe se 500 Euro, gjykata e jep urdhrpagesn kundr t paditurit edhe po q se padis nuk i sht bashkangjitur dokumenti i besueshm, por n padi sht treguar baza juridike e krkess dhe shuma e detyrimit si dhe provat me an t t cilave mund t provohet vrtetsia e pretendimeve t paditsit. Urdhrpagesa nga paragrafi l e ktij neni mund t jepet vetm kundr debitorit kryesor. N urdhrpages gjykata do t caktoj se i padituri ka pr detyr q brenda shtat (7) ditsh, kurse n kontestet lidhur me kambialin dhe ekun brenda tri (3) ditsh, pasi ti dorzohet urdhrpagesa me shkrim ta prmbush krkesn e padis bashk me shpenzimet gjyqsore q i ka caktuar gjykata, ose q brenda t njjtit afat ta paraqes prapsimin kundr urdhrpagess. N urdhrpages gjykata e paralajmron t paditurin se prapsimi i paraqitur me vones do t hedhet posht.
757
N qoft se gjykata nuk e aprovon propozimin pr dhnien e urdhrpagess, ather ajo do ta vazhdoj procedurn e prgjithshme sipas padis. I padituri mund ta godit urdhrpagesn vetm me an t prapsimit. Po q se urdhrpagesa goditet vetm n pikpamje t vendimit mbi shpenzimet procedurale, ather vendimi i ktill mund t goditet vetm me an t ankess kundr aktvendimit. N aktgjykimin mbi shtjen kryesore gjykata do t vendos nse urdhrpagesa mbahet n fuqi trsisht apo pjesrisht ose anulohet. N qoft se gjykata pas dhnies s urdhrpagess shpallet jokompetente n pikpamje lndore, ather ajo e anulon urdhrpagesn dhe pasi t bhet i forms s prer aktvendimi mbi inkompetencn ia drgon lndn gjykats pr t ciln mendon se sht e kompetencs lndore. Po q se gjykata pas dhnies s urdhrpagess konstaton se sht inkompetente n pikpamje territoriale, ajo nuk do ta anuloj urdhrpagesn, por pasi t bhet i forms s prer aktvendimi mbi inkompetencn do tia drgoj lndn gjykats pr t ciln mendon se sht e kompetencs territoriale. PROCEDURA N KONTESTET TREGTARE Kontestet tregtare konsiderohen mosmarrveshjet q lindin midis subjekteve t veprimtaris ekonomike n lidhje me kontratat dhe veprimet tjera juridike t cilat shrbejn kryerjes s veprimtaris ekonomike dhe qarkullimit t mallrave apo t shrbimeve t ndryshme. N kto konteste kompetenca toksore caktohet n baz t vendit n t cilin i padituri sht dashur ta mbush prestimin. N procedurn pr zgjidhjen e kontesteve tregtare zbatohen dispozitat e ktij ligji pr procedurn e prgjithshme kontestimore, po q se n dispozitat e ktij kreu nuk sht prcaktuar di tjetr. Rregullat procedurale pr procedurn e zgjidhjes s kontesteve tregtare zbatohen n t gjitha kontestet pr t cilat sipas Ligjit mbi Gjykatat sht kompetente gjykata tregtare, prvese n kontestet pr t cilat sht kompetente sipas trheqjes (atraksionit) s kompetencs lndore.
758
N kto konteste gjyqtari sht i autorizuar q n rastet e ngutshme t konvokoj seanca me an t telefonit apo telegramit. Revizioni n kontestet tregtare nuk lejohet n qoft se vlera e objektit t kontestit n pjesn e goditur t aktgjykimit t forms s prer nuk i kalon 10.000 Euro. N procedurn e zgjidhjes s kontesteve tregtare vlejn kto afate: a) afati prej shtat (7) ditsh pr prgjigje n padi; b) afati prej pesmbdhjet (15) ditsh pr paraqitjen e propozimit pr kthimin n gjendjen e mparshme nga neni 130 paragrafi 3 i ktij ligji; c) afati prej shtat (7) ditsh pr ankesn kundr aktgjykimit apo aktvendimit; d) afati prej tri (3) ditsh pr paraqitjen e prgjigjes n ankes; e) afati prej shtat (7) ditsh (afati paritiv) pr prmbushjen e detyrimit n t holla, e pr prmbushjen e premtimit jo n t holla gjykata mund t caktoj afat m t gjat. N procedurn pr zgjidhjen e kontesteve tregtare t vlers s vogl konsiderohen vetm ato konteste n t cilat padia ka t bj me krkes n t holla e cila nuk e kalon shumn prej 3. 000 Euro. Konsiderohen konteste t vlers s vogl edhe kontestet n t cilat padia nuk ka t bj me krkes n t holla, por paditsi n padin e tij deklaron se pranon q, n vend t premtimit jo n t holla, ti paguhet shuma e t hollave q nuk e kalon at prej 3.000 Euro. Konsiderohet kontest i vlers s vogl edhe kontesti n t cilin objekt kontesti nuk sht shuma e t hollave por dorzimi i sendit t luajtshm vlera e t cilit, e prmendur nga paditsi n padi, nuk e kalon shumn prej 3.000 Euro. PROCEDURA E GJYKIMEVE T ARBITRAZHIT Arbitrazhi sht instuticion joshtetror i prbr prej nj apo m tepr subjetesh, t cils palt me marrveshje ia besojn zgjidhjen e kontestit me an t vendimit t ciln ligji e barazon me aktgjykimin e forms s prer. Arbitrat e arbitrazhit i zgjedhim vet palt. Vendimi i
759
arbitrazhit jepet n form t aktgjykimit. Ekzistojn arbitrazhet instuticionale (t prhershme) dhe ato t prkohshme (ad hoc). T parat zakonisht formohen pran Odave Ekonomike. Arbitrazhi ad hoc themelohet me an t kontrats s palve me detyr q ta zgjidh vetm kontestin konkret. Pas zgjidhjes s tij ai pushon s ekzistuari. Ndryshe nga ky arbitrazhi instuticional sht organizat permanente e themeluar me qllim q ta kryej funksionin gjyqsor sa her q palt i paraqiten me krkes q ta zgjidhin kontestin e tyre. Pra, palt mund t merren vesh q zgjidhjen e kontestit, lidhur me t drejtat me t cilat mund t disponojn lirisht, tia besojn arbitrazhit. Marrveshja pr arbitrazh mund t bhet nga palt pr zgjidhjen e kontestit t caktuar apo pr zgjidhjen e kontesteve q mund t lindin midis tyre nga raporti materialo-juridik i caktuar. Marrveshja pr arbitrazhin sht e vlefshme vetm po q se sht lidhur n form t shkruar. Marrveshja pr arbitrazh konsiderohet e lidhur n form t shkruar edhe kur sht lidhur me kmbimin e letrave, telegrameve, telekseve apo mjeteve tjera t telekomunikacionit q e mundsojn provn e shkruar mbi marrveshjen e prfunduar. Marrveshja pr arbitrazh konsiderohet e lidhur n form t shkruar edhe po q se sht lidhur duke u kmbyer padia, n t ciln paditsi pretendon se ekziston marrveshja dhe prgjigja n padi, n t ciln i padituri nuk e mohon nj gj t till. Marrveshja pr arbitrazh sht e lidhur vlersisht edhe kur dispozita mbi kompetencn e arbitrazhit prmbahet n kushtet e prgjithshme pr lidhjen e kon-tratave materialo-juridike. Numri i arbitrave t arbitrazhit duhet t jet gjithmon tek. Po q se me marrveshjen e palve nuk sht caktuar numri i arbitrave, ather secila nga palt e emron nga nj arbitr, kurse kta t dy bashk e zgjedhin kryetarin e arbitrazhit. N qoft se palt pr zgjidhjen e kontestit t caktuar e kan kontraktuar kompetencn e arbitrazhit, gjykata t cils i sht paraqitur padia pr zgjidhjen e t njjtit kontest dhe midis palve t njjta, sipas prapsimit t t paditurit shpallet jokompetente, i anulon veprimet procedurale t kryera dhe me aktvendim e hedh posht padin si t palejueshme. Prapsimin pala e paditur mund ta parashtroj m s voni n
760
momentin e paraqitjes s prgjigjes n padi. Paln e cila n baz t marrveshjes pr arbitrazh duhet ta emroj arbitrin mund ta ftoj pala kundrshtare q brenda afatit pesmbdhjet (15) ditor ta bj emrimin e till si dhe ta njoftoj pr emrimin e br. Ftesa sht e vlefshme vetm po q se pala e cila e ka br at e ka emruar arbitrin e vet dhe pr nj gj t ktill e ka njoftuar paln kundrshtare. Kur n baz t marrveshjes pr arbitrazh emrimin e arbitrave duhet ta bj personi i tret, donjra nga palt mund tia bj ftesn personit t till. Personi i ftuar q ta bj emrimin e arbitrit t arbitrazhit sht i lidhur me emrimin e kryer posa t njoftohet pr emrimin pala kundrshtare, respektivisht njra nga palt. Ne qoft se arbitri nuk emrohet n kohn e duhur, e nga marrveshja nuk del di tjetr, arbitrin e propozon gjykata shtetrore sipas propozimit t pals. Po q se arbitrat nuk mund t pajtohen rreth zgjedhjes s kryetarit, e nga marrveshja e palve pr arbitrazh nuk del di tjetr, kryetarin e arbitrazhit, sipas propozimit t cilitdo arbitr apo t cilsdo pal, e emron gjykata shtetrore. Pr emrimin e arbitrit, prkatsisht t kryetarit t arbitrazhit sht kompetente gjykata e shkalls s par e cila do t ishte kompetente pr zgjidhjen e kontestit po t mos ekzistonte marrveshja pr arbitrazh. Secila nga palt mund t krkoj me padi q gjykata shtetrore ta shfuqizoj marrveshjen pr arbitrazh n qofte s: a) palt brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga ftesa e par pr emrimin e arbitrit nuk mund t merren vesh pr zgjedhjen e arbitrit q do t duhej ta emronin bashkrisht; b) personi i cili n vete marrveshjen pr arbitrazh sht emruar arbitr nuk dshiron apo nuk mund ta ushtroj misionin e besuar. Pr n seancn pr shqyrtimin e krkess s paditsit gjykata i fton t dy palt, por ajo mund t merr vendim edhe kur palt e ftuara rregullisht nuk paraqitn n seancn e ktill. Deklaratn pr pranimin e misionit q i sht besuar arbitri duhet ta bj me shkrim. Nj gj t till arbitri mund ta bj edhe ashtu q e nnshkruan marrveshjen e palve pr arbitrazh.
761
Arbitri ka pr detyr t prjashtohet kur ekzistojn shkaqet e prjashtimit t parashikuara pr prjashtimin e gjyqtarit t gjykats shtetrore me kt ligj. Prjashtimi i arbitrit mund t krkohet nga palt edhe ather kur arbitri nuk i ka kualifikimet e duhura pr t cilat ato jan marr vesh, si dhe kur ai nuk i prmbush detyrat. Pala e cila vet, apo bashkrisht me paln tjetr, e ka emruar arbitrin mund ta krkoj prjashtimin e tij vetm nse shkaku i prjashtimit ka lindur, apo pala ka marr dijeni pr t, pasi t jet emruar arbitri. Kur mungon marrveshja, pala duhet tia paraqes krkesn pr prjashtimin e arbitrit arbitrazhit brenda afatit pesmbdhjet (15) ditor nga dita n t ciln ka marr dijeni pr emrimin e arbitrit apo pr cilndo rrethan e cila arbitrin e bn t paprshtatshm pr detyrn e besuar. Krkesa pr prjashtimin e arbitrit duhet te jet me shkrim dhe ti prmbaj shkaqet e prjashtimit. Po q se arbitri, prjashtimin e t cilit e ka krkuar pala, nuk trhiqet nga arbitrazhi, vendimin mbi prjashtimin e merr gjykata e arbitrazhit n prbrjen e te cils paraqitet edhe arbitri i till. N qoft se krkesa pr prjashtimin e arbitrit mbetet e pasuksesshme, pala q e ka br krkesn e till mund ti drejtohet gjykats shtetrore q ta merr vendimin pr prjashtimin e arbitrit. Kt krkes pala duhet ta paraqes brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita n t ciln i sht dorzuar vendimi i arbitrazhit me t cilin sht refuzuar krkesa e saj pr prjashtimin e arbitrit. Gjykata e arbitrazhit ka t drejt q t vendos pr kompetencn e vet, si dhe mbi prapsimet e palve lidhur me ekzistimin dhe vlefshmrin e marrveshjes pr arbitrazh. Prapsimin pr inkompetencn e arbitrazhit i padituri duhet ta parashtroj me an t prgjigjes n padi. Kur konstatohet se paraqitja me vones e prapsimit sht e justifikueshme, arbitrazhi mund ta marr n konsiderat prapsimin e vonuar. Po q se arbitrazhi e quan veten kompetent pr zgjidhjen e kontestit, secila nga palt mund t krkoj nga gjykata shtetrore q t vendos lidhur me problemin e lindur. Krkesa duhet t paraqitet brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh nga dita n t ciln pals i sht dorzuar vendimi i arbitrazhit. Ne qoft se palt nuk jan marr vesh ndryshe, procedurn e arbitrazhit e cakton vet arbitrazhi.
762
Ndaj dshmitarve, palve dhe personave t tjer q marrin pjes n procesin e arbitrazhit, arbitrazhi nuk mund t prdor mjete shtrnguese e as t shqiptoj dnime. Arbitrazhi mund t krkoj nga gjykata shtetrore e kompetencs territoriale ndihm juridike n form t marrjes s provave t cilat nuk mund ti merr vet. N procedurn e marrjes s provave do t zbatohen dispozitat e ktij ligji mbi marrjen e provave nga gjykata e porositur. Arbitrazhi mund t jep aktgjykimin n mbshtetje t parimit t ndershmris (ex aequo et bono) vetm po q se palt e kane autorizuar pr nj gj t till. Kur arbitrazhi prbhet prej disa arbitrave, aktgjykimi merret me shumicn e votave, po q se me marrveshjen pr arbitrazh nuk sht prcaktuar di tjetr. Aktgjykimi i arbitrazhit duhet ta ket pjesn arsyetuese vetm kur palt nuk e kan prcaktuar t kundrtn. Origjinalin e aktgjykimit dhe t gjitha kopjet e tij i firmosin t gjith arbitrat. Aktgjykimi quhet i vlefshm edhe po q se ndonjri nga arbitrat e refuzon firmosjen e tij, por vetm n qoft se at e kan firmosur shumica e arbitrave. N rast t ktill n vet aktgjykimin duhet konstatuar faktin e refuzimit t firmosjes nga arbitri konkret. Aktgjykimi i arbitrazhit e ka ndaj palve fuqin e vendimit t forms s prer po q se me marrveshjen pr arbitrazh nuk sht prcaktuar mundsia e goditjes s aktgjykimit n arbitrazhin e shkalls s dyt. Gjykata e prcaktuar n nenin 516 paragraf 3 i ktij ligji, me krkesn e palve, e vn n kopjet e aktgjykimit klauzoln (vrtetimin) mbi plotfuqishmrin dhe ekzekutueshmrin e aktgjykimit. Aktgjykimi i arbitrazhit mund t anulohet sipas krkess s pals. Pr t vepruar sipas padis sht kompetente gjykata shtetrore e prmendur n nenin 516 paragrafi 3 i ktij ligji. Anulimi i aktgjykimit t arbitrazhit mund t krkohet: a) n qoft se fare nuk sht lidhur marrveshja pr arbitrazh apo n qoft se ajo sht e pavlefshme;
763
b) n qoft se n pikpamje t prbrjes s arbitrazhit ose lidhur me dhnien e vendimit sht shkelur ndonj dispozit e ktij ligji apo e marrveshjes pr arbitrazh t palve; c) n qoft se aktgjykimi nuk e ka pjesn arsyetuese sipas nenit 525 paragrafit 1 t ktij ligji, ose n qoft se origjinali apo kopjet e aktgjykimit t arbitrazhit nuk jan firmosur n mnyrn e caktuar n nenin 525 paragrafit 2 t ktij ligji; d) n qoft se gjykata e arbitrazhit e ka tejkaluar kufirin e detyrs s vet; e) n qoft se dispozitivi i aktgjykimit sht i pakuptueshm apo kontradiktor me vetveten; f) ne qoft se gjykata konstaton se, edhe pse pala ndoshta nuk e prmend kt shkak anulimi; aktgjykimi i arbitrazhit sht n kundrshtim me rendin juridik te vendit tone; g) ne qoft se ekziston ndonjri nga shkaqet pr prsritjen e procedurs kontestimore nga neni 232 i ktij ligji. Padia pr anulimin e aktgjykimit t arbitrazhit mund t ngritet n gjykatn kompetente brenda afatit prej tridhjet (30) ditsh. Pas kalimit t nj (1) viti nga dita n t ciln aktgjykimi i arbitrazhit sht br i forms s prer nuk mund t krkohet anulimi i aktgjykimit. Sa i prket arbitrazhit ndrkombtar duhet theksuar se subjektet e ndryshme ndrkombtare t cilat hyjn n raportet juridiko civile me subjektet vendore posarisht kur sht fjala pr vlera t larta t kytre raporteve nuk jan t gatshme q t pranojn zgjidhjen e ktyre kontesteve n rast t mosmarrveshjeve eventuale tek arbitrazhi vendor jo vetm pse nj arbitrazh i till ende nuk sht jetsuar sa duhet tek ne n Kosov por edhe nga shkaku se t njejtat m me knaqsi pranojn q kto konteste eventuale nga marrveshjet e lidhura ti zgjidh ndonj prej arbitrazheve tani t njohura ndrkombtare t cilat kan prvoj t duhur dhe kan arbitra t profesionalizuar n lamit prkatse pr zgjidhjen e ktyre kontesteve andaj edhe n marrveshjet dhe kontratat e tyre bilaterale me partnert vendor gadi gjithnj paraplqejn q kontestin eventual ta zgjidhin tek arbitrazhi ndrkombtar. Prndryshe duhet theksuar se te ne n Kosov n kuadr t Ods Ekonomike sht themeluar nj mekanizm arbitrazhi. Ky mekanizm i njohur si Gjykata e Arbitrazhit, sht pr momentin m i prafrt me ndrmjetsimin, pasi q sht nj proces i cili prfshin dy pal n kontest dhe nj person i cili ndrmjetson dhe synon t gjej nj zgjidhje t
764
pranueshme pr t gjith. Megjithat, Oda Ekonomike ka nj list prej pesmbdhjet arbitrve dhe rregulla institucionale, si dhe ka filluar t nxjerr vendime t arbitrazhit. N vitin 2007 Kuvendi i Kosovs miratoi Ligjin pr Arbitrazhin Nr. 02/L-75 i cili u miratua n seancn parlamentare me dt. 26.01.2007. Ky ligj prcakton rregullat q zbatohen pr marrveshjet e arbitrazhit, procedurat e arbitrazhit, si dhe prcakton njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t arbitrazhit t nxjerra brenda dhe jasht Kosovs. Duhet theksuar se shumica e ligjeve ose e rregullave pr arbitrazhin t cilat hartohen dhe zbatohen nga institucionet e arbitrazhit n mbar botn, kan rregulla t veanta, ose t paktn kan dispozita t veanta brenda t njejtit ligj, t cilat aplikohen pr rastet me karakter ndrkombtar. Karakteri i till fitohet ather kur njera ose t dyja palt n kontest veprojn jasht vendit n t cilin sht vendosur tribunali arbitrazhit. Pasi q njra prej prparsive t perceptuara t arbitrazhit sht neutraliteti i cili ofrohet, sht shum e zakonshme q palt nga shtete t ndryshme t zgjedhin rregullat dhe tribunalin e arbitrazhit t nj vendi t tret neutral. Pasi q rrethanat e rastit mund t ndryshojn, marr parasysh karakterin ndrkombtar t rastit, sht konsideruar e nevojshme nga shumica e institucioneve n mbar botn t hartojn rregulla t veanta t cilat rregullojn kontestet ndrkombtare. (Shih p.sh. Rregullat e Asociacionit Amerikan pr Arbitrazh mbi Arbitrazhin ndrkombtar, Rregullat JAMS mbi Arbitrazhin Ndrkombtar). N kuadr t Ligjit t Kosovs pr Arbitrazhin nuk ekzistojn rregulla ose dispozita t veanta t cilat aplikohen pr rastet me karakter ndrkombtar. Por ka sht edhe m e rndsishme, nLigjin e Kosovs pr Arbitrazhin nuk ekziston asnj ndales pr zbatimin e tij pr rastet e kontesteve ndrkombtare. Pra, sht e qart q edhe n rastet me karakter ndrkombtar, Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin do t mund t zbatohej dhe ate n dy situata: 1) Ather kur palt jan pajtuar pr ta zbatuar at, dhe 2) Ather kur rregullat e s drejts private ndrkombtare shpien n zbatimin e tij.
765
Burimet dhe Literatura: Ligji pr Procedurn Kontestimore (L.nr. 03/L-006 i dt. 30.06.2008 Gaz. Zyrtare e Republiks s Kosovs nr. 38 e dt. 20.09.2008); Ligji pr Procedurn Prmbarimore (L.nr. 03/L-008 i dt. 02.06.2008 Gaz. Zyrtare e Republiks s Kosovs nr. 33 e dt. 15.07.2008); Ligji Pr Arbitrazhin (L. nr. 02/L-75 i dt. 26.01.2007 Gaz. Zyrtare e Republiks s Kosovs nr. 37 e dt. 10.09.2008); Ligji pr Gjykatat e Rregullta (Gaz. Zyrtare e KSAK nr. 21/78); Ligji pr Prdorimin e Gjuhve (L.nr.02/L-37 i dt. 27.07.2006 Gaz. Zyrtare e Republiks s Kosovs nr. 10 e dt. 01.03.2007); Ligji pr Procedurn Jokontestimore (Gaz. Zyrtare e KSAK nr. 42/86); Ligji pr Familjen i Kosovs nr. 2004/32 i dt. 20.01.2006 (Reg. e UNMIK-ut nr. 2006/7 e dt. 16.02.2006).
766
Adem Vokshi
MODELET - FORMULART NGA PROCEDURA KONTESTIMORE

A U T O R I Z I M Autorizoi-m Adem Vokshin av. n Mitrovic q t m-na prfaqsoj para t gjitha organeve dhe gjygjeve n procedurn civile, jashtkontestimore, penale, administrative, ekzekutive, kundervajtse dhe procedurn para Gjykatave ekonomike sipas lnds t . E autorizoj-m q t m-na prfaqsoj n t gjitha fazat e procedurs s ksaj shtjeje juridike para organeve gjyqsore dhe jashtgjyqsore, dhe pr mbrojtjen e t drejtave t mija-tona dhe interesave mund t ndrmar t gjitha veprimet juridike dhe ti prdor t gjitha mjetet juridike, e veanarisht t ushtroj padi dhe parashtresa t tjera, t lidh ujdi, t ushtroj ankesa dhe mjete t tjera t regullta dhe t jashtzakonshme juridike si dhe t ndrmar t gjitha punt juridike pr t cilat gjen se jan n interesin tim-ton. Veanarisht si t autorizuar timin-tonin e autorizoj-m q t paguaj dhe n emrin tim-ton t trhjek mjetet n t holla dhe t tjera sipas ksaj lnde. Obligohem-i q t autorizuarit t ja prezentojm t gjitha dokumentet e nevojshme lidhur me kt shtje juridike dhe njiherit ta njoftojm n prpikri dhe saktsisht pr t gjitha gjrat pr t cilat ne kemi njohuri dhe jan t nevojshme pr udhheqjen me sikses t ksaj shtjeje juridike duke i bart pasojat eventuale pr mosnjoftimin me koh dhe korekt t t autorizuarit timon. N rast nevoje kt autorizim mund ta barti pjesrisht apo n trsi n personin tjetr sipas zgjedhjes s vet. N Mitrovic, me dt.02.11.2008 Autorizuesi-t
767
filluar
para
GJYKATS KOMUNALE V U SH T RR I
PADITSI: Mahmut Mahmuti nga Vushtria Rr. Vojin Deliq nr. 142, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, T PADITURIT: Hasime, Hysen e Rrahman Hasani q t tre nga Vushtrria Rr. Vojin Deliq nr. 144
P A D I
pr pronsi,
vlera: 11.500
E paditura e par sht bashkshortja ndrsa t paditurit e tjer jan fmijt e tani t ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria pas t cilit ka ngelur paluajtshmria e cila evidentohet si ngaster katastrale nr. 100/1 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.00,44 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.00,31 ha t evidentuar n fletn poseduese nr. 255 ZK Vushtrri. Prov: e pakontestueshme, Gjat vitit 1980 paditsi nga t paditurit ka bler kt paluajtshmri pr mimin prej ather 23.000 (njzetetremij) DEM dhe menjher ka hyr n posedim t ksaj paluajtshmrie duke br n trsi pagesn e mimit t kontraktuar. Kt paluajtshmri pr shkak t mosefikasitetit t gjykatave t athershme dhe pamundsis s rregullimit t dokumentacionit nuk ka mundur ta barti mbi vedi gjer m sot ndrsa e njejta ende udhhiqet n emr t paraardhsit t tani t paditurve tani t ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria. Prov: kontrata e palegalizuar mbi shitblerje, vrtetimi mbi pagesn e mimit t kontraktuar dhe ndgjimi i dshmitarve Izet dhe Eset Fehmiu q t dy nga Vushtrria, T paditurit edhe pse t vetdijshm pr kt shitblerje pasi q nga ta personalisht paditsi ka bler kt pasuri dhe n trsi ka br pagesn
768
e mimit t kontraktuar duke hyr n posedim t ksaj paluajtshmrije dhe duke ndrtuar nj objekt trekatsh n te e posaqrisht q t paditurit gjer m sot asnjher me asnj veprim nuk e kan kontestuar kt shitblerje t njejtit nuk shprehin gadishmri q t vijn tek organet kompetente n mnyr q t nnshkruajn dokumentacionin prkats pr bartjen e ksaj pasurije n paditsin me ka i japin shkas sjelljes s ktill t paditsit q me an t ksaj padie t realizoj t drejtn e vet. Prov: si ma lart, Nga kto arsyera paditsi duke ushtruar kt padi i propozon gjykats q pas mbajtjes s shqyrtimit t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkepadia e paditsit Mahmut Mahmuti nga Vushtrria dhe VRTETOHET se paditsi Mahmut Mahmuti nga Vushtrria sht pronar n baz t shitblerjes t paluajtshmris e cila evidentohet si ngaster kat. nr. 100/1 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.00,44 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.00,31 ha t evidentuar n fletn poseduese nr. 255 ZK Vushtrri e cila paluajtshmri evidentohet n emr t paraardhsit t t paditurve tani t ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria e t ciln gj jan t obliguar q ta njohin t paditurit Hasime, Hysen dhe Rrahman Hasani q t tre nga Vushtrria dhe t lejojn q paditsi n baz t ktij vendimi t regjistrohet n librat prkatse pronsore pran drejtoris gjeodete komunale n Vushtrri e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit duke ja kompenzuar n mnyr solidare paditsit t gjitha shpenzimet procedurale n t njejtin afat. N Mitrovic, Me dt. 10.10.2008 Shtojc: autorizimi, fleta poseduese, kontrata e palegalizuar mbi shitblerje dhe vrtetimi mbi pagesn e mimit
t shitblerjes
i aut. i paditsit,
769
GJYKATS KOMUNALE MITROVIC

PADITSI: Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr.12, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, T PADITURIT: Hysen dhe Kapllan Hasani q t dy nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr.12 P A D I pr nulimin e kontrats mbi falje vlera: 50.000,oo Paditsi sht pronar i paluajtshmris ngastres katastrale nr. 139 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.01,98 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.00,o4 ha, e evidentuar n fletn poseduese nr. 420 ZK Mitrovic, t ciln paluajtshmri n baz t kontrats mbi faljen t legalizuar pran Gjykats Komunale n Mitrovic nn Leg. Nr.85/2001 t dt. 20.06.2001 e ka bart n t paditurit. Prov: shiqimi i kontrats n shtojc, N momentin e lidhjes s ksaj kontrate paditsi ka qen n lajthim se edhe trashgimtart e tjer jan n pajtim me nj veprim t till t tij mirpo, nj supozim i till rjedh t mos ket qen i sakt andaj i njejti dshiron q pr shkak t lajthimit t bj shkputjen e ksaj kontrate. Prov: e pakontestueshme, Nga kto arsyera paditsi i bn kt padi gjykats dhe nga e njejta krkon q t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadija e paditsit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe NULOHET kontrata mbi faljen e paluajtshmris e lidhur n
770
mes t paditsit Hasan Hasanit nga Mitrovica si dhuratdhns n nj an dhe bijve t tij t paditurve Hysen dhe Kapllan Hasanit q t dy nga Mitrovica si dhuratmarsa n ann tjetr dhe e legalizuar pran Gjykats Komunale n Mitrovic nn Leg. Nr.85/2001 t dt. 20.06.2001. Secila pal i hjek shpenzimet e veta procedurale. N Mitrovic, me dt. 10.10.2008 Shtojc: kopja e kontrats mbi faljen e paluajtshmris dhe autorizimi, p a d i t s i,
771
GJYKATS KOMUNALE M I T R O V I C
PADITSI: Hasan Hasani nga f. Rakoc, Komuna e Istogut, I PADITURI: Hysen Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha N-2/10 P A D I pr lirimin e baness, Paditsi sht pronar i baness e cila gjendet n Mitrovic n rr. Ali Pasha N-2/10 kati i V banesa nr. 26, n siprfaqe prej 60 metra katror e n baz t kontrats mbi shitblerje t legalizuar nga ana e Gjykats Komunale n Mitrovic nn Leg. Nr. 565/2008 t dt. 12.06.2008. Prov: shiqimi i kontrats n shtojc, Meqense i padituri e mban kt banes pa baz ligjore dhe nuk sht i gatshm t bj lirimin e saj paditsi ka ngel pa t drejtn e shfrytzimit t baness pronar i s cils sht. Prov: e pakontestueshme, Nga kto arsyera paditsi i bn kt padi gjykats dhe nga e njejta krkon q t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadia e paditsit Hasan Hasani nga f. Rakoc, Komuna e Istogut dhe obligohet i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica q t bj lirimin nga njerzit (nse sendet jan t t paditurit ather duhet krkuar lirimin edhe nga sendet) t baness e cila gjendet n Mitrovic n Rr. Ali Pasha N-2/6 kati i V banesa nr. 26 dhe ashtu t lir t ja dorzoi n shfrytzim paditsit e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktgjykimi si dhe n t njejtin afat paditsit t ja kompenzoi t gjitha shpenzimet procedurale. N Mitrovic, me dt. 10.10.2008 Shtojc: kopja e kontrats mbi blerjen e baness,
772
p a d i t s i,
GJYKATS KOMUNALE
MITROVIC
PADITSI: Bali Hamza nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, I PADITURI: Asllan Osmani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, tani me vendbanim t panjohur, P A D I me PROPOZIM PR LSHIMIN E MASS S PRKOHSHME pr kompenzim dami, vlera: 125.000 Pr shkak se i padituri q nga viti 1999 e tutje pr shkak t veprimeve kundrligjore sht shprngulur n vend t panjohur pr paditsin dhe duke marr parasysh se procedura e zakonshme rreth caktimit t prfaqsuesit ligjor pr t paditurin do t zgjaste shum, kshtu q pr kt arsye do t mund t lindnin pasoja t dmshme pr paditsin i propozojm gjykats q n harmoni me dispozitn e nenit 79.1 dhe 3 a) t LPK t paditurit ti caktoj t prfaqsuesin e prkohshm. Paditsi sht pronar dhe posedues i paluajtshmris e cila evidentohet si ngaster katastrale nr. 2512/15 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.01,25 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.03,15 ha t evidentuar n fletn poseduese nr. 4027 ZK Mitrovic. Kjo paluajtshmri gjendet n pjesn veriore t Mitrovics n Rr. Aradha e Xehtarve (kodra e minatorve) nr. 119. I prmenduri n kt paluajtshmri ka patur objektin e banimit prej 125 metra katror dhe t rregulluar dhe furnizuar me t gjitha paimet m moderne t cilat jan t nevojshme pr nj shtpi. Prov: shiqimi i dokumentacionit n shtojc. Gjat trazirave dhe lufts s zhvilluar n Kosov n vitin 1999 kt paluajtshmri s pari ja ka plaqkitur n trsi e pastaj pre pemt dhe 3 her djeg i padituri. Me nj veprim t till i padituri i ka shkaktuar dm paditsit n vler mbi 125.000 . Prov: dgjimi i paditsit dhe dshmitarve Bedri dhe Bekim Haliti q t dy nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 14
773
Meqense paditsi sht dmtuar me veprimet e tilla t t paditurit i njejti i propozon gjykats q pas nxjerjes s provave t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkepadija e paditsit Bali Hamza nga Mitrovica dhe OBLIGOHET i padituri Asllan Osmani nga Mitrovica q paditsit n emr t dmit pr vjedhjen dhe djegjen e shtpis s paditsit t njejtit ti paguaj shumn prej 125.000 e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktgjykimi nn krcnim t ekzekutimit me dhun. Gjithashtu detyrohet i padituri q paditsit t ja kompenzoi t gjitha shpenzimet procedurale e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s aktgjykimit. Pr shkak se ekziston rreziku se pa caktimin e mass s sigurimit i padituri si pal kundrshtare do t mund ta pamundsonte apo vshtirsonte dukshm realizimin e krkess s ktu paditsit e cila me provat e prezentuara argumenton bazueshmrin e krkess s tij, e sidomos me tjetrsimin e pasuris s vet, me fshehjen e saj, me ngarkimin apo me ndonj mnyr tjetr i padituri do ta ndryshonte gjendjen ekzistuese e pasi q i njejti sht pronar i paluajtshmris e cila gjendet n Mitrovic dhe evidentohet si ngastr kadastrale nr. 444 e regjistruar n fletn poseduese nr.555 ZK Mitrovic, paditsi i propozon gjykats q n harmoni me dispozitn e nenit 297 dhe 300 t LPK t bjen kt: AKTVENDIM Aprovohet krkesa e paditsit dhe CAKTOHET MASA E PRKOHSHME ashtu q t paditurit Asllan Osmani nga Mitrovica i NDALOHET tjetrsimi i paluajtshmris s tij e cila evidentohet si ngaster kadastrale nr. 444 e regjistruar n fletn poseduese nr. 555 ZK Mitrovic gjer n prfundimin e plotfuqishm dhe ekzekutiv t ktij aktgjykimi. N Mitrovic, Me dt. 10.10.200 shtojc: autorizimi dhe dokumentacioni prkats,
774
Paditsi
GJYKATS KOMUNALE P R I SH T I N
PADITSJA: Hateme Hetemi nga Prishtina, Rr. Arta nr. 94, t cilen e prfaqson Adem Ademi av. n Prishtin, I PADITURI: Hasan Hetemi poashtu nga Prishtina, Rr. Harum Beka nr. 12, P A D I Me PROPOZIM PR LSHIMIN E MASS S PRKOHSHME Pr pengim posedimi, vlera: 500,oo Paditsja sht pronar e paluajtshmris e cila evidentohet si ngastres kadastrale nr. 3000/2 n siprfaqe t trsishme prej 00,01,82 ha, e evidenuar n fletn poseduese nr. 03000 ZK Prishtin, sipas certifikats s Zyrs Kadastrale Komunale n Prishtin Ul. 71208072-03000 t dt. 07.10.2008 e edhe pse kjo paluajtshmri momentalisht tek drejtoria gjeodete komunale n Prishtin udhhiqet n emr t t paditurit pr dhe t Hamdi Hetemi pr gjendje kjo e cila ka ekzistuar q nga viti 1980 por faktikisht ka qen n pronsi dhe posedim t paditses dhe fmijve t saj. Prov: shiqimi i dokumentacionit n shtojc, Kt paluajtshmri paditsja e ka shfrytzuar pa pengesa nga ana e askujt prej vitit 1980 e tutje gjer me dt. 04.10.2008 rreth ors 11,oo kur ka tentuar t hyj n shtpi pas kthimit t saj nga qndrimi tek djali n Zvicr ku ka qndruar pr tre muaj resht pr shkak t gjendjes s saj t lig shndetsore dhe asaj sociale dhe kur e njjta ka tentuar t hyj n shtpi
775
dera e shtpis ka qen e kyqur dhe me rastin e tentimit q ta hap me qels nuk ka mundur pasi q i padituri kishte hyr prdhunisht brenda dhe kishte ndruar braven e ders dhe paditsen nuk e lejoj t hyn bile jo pa pranin dhe lejen e tij. Prov: e pakontestueshme e sipas nevojes edhe dgjimi i palve dhe dgjimi i dshmitarve t cilt do t propozohen n ndrkoh, Nga t gjitha kto arsyera paditsja ushtron kt padi dhe i propozon gjykats q pas mbajtjes s shqyrtimit kryesor t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadia e paditses Hateme Hetemi nga Prishtina dhe VRTETOHET se i padituri Hasan Hetemi poashtu nga Prishtina, e ka penguar paditsen Hateme Hetemi nga Prishtina n shfrytzimin e lir dhe t papenguar t paluajtshmris e cila evidentohet si ngastres kadastrale nr. 3000/2 n siprfaqe t trsishme prej 00,01,82 ha, e evidenuar n fletn poseduese nr. 03000 ZK Prishtin, sipas certifikats s Zyrs Kadastrale Komunale n Mitrovic Ul. 71208072-03000 t dt. 07.10.2008 n at mnyr q me dt. 04.10.2008 rreth ors 11,oo kur ka tentuar t hyj n shtpi pas kthimit t saj nga qndrimi tek djali n Zvicr dera e shtpis ka qen e kyqur dhe me rastin e tentimit q ta hap me qels nuk ka mundur pasi q i padituri kishte hyr prdhunisht brenda dhe kishte ndruar braven e ders dhe paditsen nuk e ka lejuar t hyn bile jo pa pranin dhe lejen e tij andaj i URDHROHET t paditurit Hasan Hetemit nga Prishtina q t pushoj s penguari paditsen n kt apo n mnyra t tjera n at mnyr q t njjts t ja kthej qelsat e shtpis dhe t largohet nga kjo shtpi menjher me rastin e marjes s ktij vendimi nn krcnim t pasojave juridike t veprimit t till. Poashtu detyrohet i padituri q paditses t ja kompenzoj t gjitha shpenzimet procedurale e kt n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit.
776
Pr shkak t situates s palakmuar n t ciln ndodhet paditsja e duke mos patur se ku t vendoset paditsja gjykats i propozon q menjher me rastin e marrjes s ksaj padie t bjen kt A K T V E N D I M Aprovohet krkesa e paditses dhe CAKTOHET MASA E PRKOHSHME dhe i URDHROHET t paditurit Hasan Hetemi nga Prishtina q t pushoj s penguari paditsen n shfrytzimin e shtpis e cila gjendet n Prishtin n Rr. Harum Beka nr. 12 n at mnyr q t njjts t ja kthej qelsat e shtpis dhe t largohet nga kjo shtpi menjher me rastin e marjes s ktij vendimi nn krcnim t pasojave juridike t veprimit t till e gjer n prfundimin e kontestit n mnyr t plotfuqishme. N Mitrovic, Me dt. 12.10.2008 paditsja, Shtojc: autorizimi dhe dokumentet mbi Pronsin e paluajtshmris,
777
C.nr. 222/07 GJYKATS KOMUNALE P E J I padituri Hamdi Hasani nga Prizreni, prmes t autorizuarit t vet Adem Ademi av. n Mitrovic titullit i drejton kt P A R A SH T R E S Me t ciln njofton titullin se nuk do t prezentoj n seancn pregaditore t caktuar nga ana e titullit pr datn 19.10.2008 me fillim n ora 11,3o e sipas padis s paditsit Hasan Hasani nga f. Ozdrim, Komuna e Pejs, pr pasurim t pabaz. Kt mosprezenc n seancn pregaditore e arsyetoj me faktin se nga ana e gjykats prve ftess pr seancn pregaditore klienti i im ka mar edhe aktvendimin Cn.nr.88/2008 t dt.19.09.2008 me t cilin sht pranuar propozimi i paditsit dhe sht caktuar Gjykata Komunale n Pej si gjykat kompetente lndore pr gjykimin e lnds s Gjykats Komunale n Lipjan C.nr. 333/2007. Me ftes i padituri klienti i im nuk ka marr edhe kopjen e padis pr tu informuar se pr far duhet t pregaditet pr kt shqyrtim andaj i njejti edhe ushtron kt parashtres me t ciln njofton gjykatn se i njejti nuk do t merr pjes n seancn pregaditore me krkes q pr seancn e radhs t ciln do ta caktoi gjykata ti drgohet prve ftess edhe kopja e padis. Ju falenderoi pr mirkuptimin e treguar pr kt dhe shpresoi se do t m informoni me koh pr seancn e radhs. I autorizuari i t paditurit, N Mitrovic, Me dt. 11.10.2008,
778
Shtojc: kopja e autorizimit,
GJYKATS KOMUNALE MITROVIC PADITSIT: Menduhije Hasani dhe Magbule Hasani q t dyja nga Mitrovica Rr. Kavajes nr.10, t prfaqsuara nga Adem Ademi av. n Mitrovic I PADITURI: Komuna e Mitrovics, P A D I Pr pronsi, vlera: 100.000,oo
Paditset jan bashkpronare dhe poseduese t nga 1/15 t pjess ideale t paluajshmris e cila evidentohet si ngaster katastrale nr. 222/1 me kultur ar e klasit t I e cila ka siprfaqen e trsishme prej 00.30,oo ha e evidentuar n fletn poseduese nr. 3300 ZK Mitrovic e cila evidentohet n emr t t paditurit konkretisht paditset jan poseduese t paluajtshmris n siprfaqe prej 0.05,oo ha. Kt paluajtshmri paditset e mbajn n baz t vendimit t Kuvendit Komunal n Mitrovic Komitetit Komunal pr Urbanizm, pun komunale dhe banesore n Mitrovic 08 nr. 3531/502 t dt. 30.10. 1989 mbi kushtet pr rregullimin e lokacionit pr ndrtim t lshuar paraardhsit t tyre t drejt pr drejt tani t ndjerit Hasan Hasani ish nga Mitrovica. Prov: dalja e gjykats n vend s bashku me ekspertin e gjeodezis dhe shiqimi i dokumentacionit n shtojc, Meqense n kohn e ndarjes s ksaj ngastre pr paraardhsin e paditseve nuk ka qen e mundur t bhet menjher edhe bartja e pronsis ndrsa n ndrkoh ka ndodhur regullimi total i situats politike dhe t siguris n Kosov kshtu q pr paditset ka qen e pamundur zgjedhja e ksaj shtjeje n at koh edhe pse t njjtat n ndrkoh kan ndrtuar shtpin sipas lejes s dhn n at koh dhe njiherit pa kurrfar pengese nga
779
ana e askujt e shfrytzojn kt paluajtshmri t njjtat duke ushtruar kt padi lusin gjykatn q pas mbajtjes s shqyrtimit t bjen kt: A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadia e paditseve Menduhije dhe Magbule Hasani, q t dyja nga Mitrovica, dhe VRTETOHET se paditset jan bashkpronar n nga 1/15 t pjess ideale t paluajshmris e cila evidentohet si ngaster kadastrale nr. 222/1 me kultur ar e klasit t I e cila ka siprfaqen e trsishme prej 00.30,oo ha e evidentuar n fletn poseduese nr. 3300 ZK Mitrovic e cila evidentohet n emr t t paditurit konkretisht jan posedues t paluajtshmris n siprfaqe prej 0.05,oo ha n baz t ndarjes nga ana e t paditurit, e t ciln gj e paditura Komuna e Mitrovics, sht e obliguar q ta pranoj dhe t lejoj q paditset tek organi kompetent i gjeodezis n Mitrovic t rregjistrohen si pronare t paluajtshmris s m lart n t kundrten ky aktgjykim paditsve do t ju shrbej si titull ekzekutiv pr regjistrim. Poashtu detyrohet e paditura q paditseve t ju paguaj t gjitha shpenzimet procedurale e krejt kt n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit. N Mitrovic me dt. 08.10.2008, Shtojc: autorizimi, certifikata e vdekjes, ertifikatat e lindjes dhe vendimet mbi ndarjen e Trollit dhe ndrtimin e shtpis, i aut. i paditseve,
780

PROPOZUESI: Hasan Hasani nga Mitrovica, Rr. Tregu nr. 2, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, KUNDRPROPOZUESI: Hysen Hasani poashtu nga Mitrovica Rr. Tregu nr. 4, P R O P O Z I M Pr vrtetimin e ekzistimit t ndarjes fizike, vlera: 10.000,oo Propozuesi me kundrpropozuesin jan vllzr, dhe me te sht bashkpronar i ngastres kadastrale nr. 888/1 me kultur ar e klasit t 3 n siprfaqe t prgjithshme prej 01.23,17 ha, dhe ngastres kadastrale nr. 889 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.00,99 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.05,oo ha t dyja t evidentuara n fletn poseduese nr. 333 ZK Mitrovic, n at mnyr q propozuesi ka n pronsi siprfaqen prej afro 13 ari. Prov: a pakontestueshme, Kt paluajtshmri n mes vedi ndrgjygjsit e kan ndar para vitit 1970 dhe ate vet ndrgjygjsit Hasan dhe Hysen ashtu q prej ather mexhat n mes t ksaj paluajtshmrie kan qen t evidentuara dhe t paprekura nga ana e askujt gjer para afro tre muajve kur kundrpropozuesi ka br hjekjen e ktyre shenjave duke e kontestuar ndarjen gjoja se n at koh nuk sht br ndarja e mir n mes t tyre. Prov: dalja e gjykats n vend me ekspertin e gjeodezis dhe dgjimi i dshmitarve: Imer Imeri nga f. Pantin, Komuna e Vushtrris dhe Gani Ganiu nga f. Kiq i Madh.
781
Duke marr parasysh t m lartn propozuesi duke ushtruar kt propozim lut gjykatn q pas nxjerjes s provave t duhura t bjen kt AKTV E N D I M APROVOHET krkes padia e propozuesit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe VRTETOHET se sht br NDARJA FIZIKE e paluajtshmris s ndrgjygjsve ngastrave kadastrale nr. 888/1 me kultur ar e klasit t 3 n siprfaqe t prgjithshme prej 01.23,17 ha, dhe ngastres kadastrale nr. 889 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.00,99 ha dhe oborr n siprfaqe prej 0.05,oo ha t dyja t evidentuara n fletn poseduese nr. 333 ZK Mitrovic n at mnyr q propozuesi ka n pronsi siprfaqen prej afro 13 ari me masa dhe kufi si n ekspertizn e ekspertiot t gjeodezis e t ciln gj sht i detyruar kundrpropozuesi Hysen Hasani nga Mitrovica, q ta pranojn dhe t lejoj q propozuesi n baz t ktij vendimi t regjistrohet n librat prkatse tek Drejtorias Gjeodete Komunale n Mitrovic e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit nn krcnim t ekzekutimit me dhun. Poashtu detyrohet kundrpropozuesi q propozuesit t ja kompenzoj t gjitha shpenzimet procedurale n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit. N Mitrovic, Me dt. 13.10.2008, Shtojc: autorizimi dhe dokumentacioni prkats, p r o p o z u e s i,
782
C. nr.48/08
GJYKATS KOMUNALE
MITROVIC
Titullit si i autorizuar i paditsit Hasan Hasani nga Mitrovica i drejtohem me kt
P A R A SH T R E S
Me t ciln nga ana e titullit krkoj q t m ipet edhe nj kopje e aktgjykimit t titullit C.nr. 48/08 t dt. 02.03.2008.
Nj krkes t till e parashtroi nga shkaku se as un e as pala nuk posedojm me kt kopje e cila me siguri se na sht humbur ndrsa e njejta na nevojitet pr regjistrimin e paluajtshmris n emr t paditsit.
N Mitrovic, me dt. 18.10.2008 paditsit,
i aut. i
783
C.nr.423/08 GJYKATS KOMUNALE MITROVIC PADITSIT: Hasan dhe Hysen Hasani q t dy nga Mitrovica Rr. Prishtins nr. 20 t cilt i prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, T PADITURIT: Hysen, Gani dhe Hilmi Kamberi q t tre nga Mitrovica Rr. Prishtines nr. 20, tani me banim t panjohur, PRECIZIM I KRKESPADIS Pr pronsi, Paditsit udhheqin kontestin pran titullit pr shkak t pronsis duke theksuar se nga t paditurit n vitin 1975 kan bler pjesn e paluajtshmris s tyre dhe ate 910 metra katror nga ngastra katastrale nr. 3067 dhe 427 metra katror nga ngastra katastrale nr. 3060 q t dyja t evidentuara n fletn poseduese nr. 1016 ZK Mitrovic, e pr mimin prej ather 2.000.000,oo (dymilion) dinar t athershm dhe menjher kan br pagesn e mimit t shitblerjes dhe kan hyr n posedim t pasuris s bler. Prov: shiqimi i shkresave t lnds, Pas prfundimit t ekspertizes s ekspertit t gjeodezis sht vrtetuar se paditsit kan bler nga t paditurit nga ngastra katastrale nr. 3067 siprfaqen e trsishme prej 0.09,1o ha ndrsa nga ngastra katastrale nr. 3069 siprfaqen prej 0.04,27 ha e me masa dhe kufij si n ekspertizen e ekspertit t gjeodezis. Prov: shiqimi i ekspertizes s ekspertit,
784
Duke marr parasysh t m lartn i propozoj gjykats q pas mbajtjes s shqyrtimit t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadia e paditsve Hasan dhe Hysen Hasani q t dy nga Mitrovica dhe VRTETOHET se paditsit jan bashkpronar n nga 3/21 t ngastres katastrale nr. 3067 me kultur ar e klasit t 2 n siprfaqe t trsishme prej 0.31,75 ha, konkretisht jan pronar t siprfaqes s prgjithshme prej 0.09,1o ha me masa dhe kufij si n ekspertiz ndrsa jan bashkpronar n nga 3/54 t ngastres katastrale nr. 3069 me kultur ar e klasit t 2 n siprfaqe t trsishme prej 0.38,4o ha, konkretisht jan pronar t siprfaqes s prgjithshme prej 0.04,27 ha, poashtu me masa dhe kufij si n ekspertizen e ekspertit t gjeodezis e q t dy kto ngastra udhhiqen n fletn poseduese nr. 1016 ZK Mitrovic, n baz t shitblerjes s br n vitin 1975 e t ciln gj t paditurit Hysen, Gani dhe Hilmi Kamberi q t tre nga Mitrovica tani me vendbanim t panjohur jan t obliguar q ta pranojn dhe t lejojn q paditsit tek organi kompetent i gjeodezis n Mitrovic t regjistrohen si pronar t paluajtshmris s m lart n t kundrten ky aktgjykim paditsve do t ju shrbej si titull ekzekutiv pr regjistrim. N Mitrovic me dt. 11.10.2008. i aut. i paditsve,
785

PADITSJA: Hasnije Rama e lindur Hasani nga Mitrovica, Rr. Ali Pasha nr. 12 t ciln e prfaqson av. Adem Ademi nga Mitrovica, T PADITURIT: Hasan, Hysen dhe Kapllan Rama q t tre nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 18 P A D I Pr rrjedhim bashkshortor vlera: 100.000,oo Paditsja me t paditurin e par ka jetuar n bashksi martesore ndrsa me t paditurit e tjer n bashksi t gjr familjare prej 15.01.1980 e prfundimisht gjer n fund t vitit 2005 kur edhe faktikisht sht shkputur kjo bashksi martesore respektivisht familjare dhe edhe prkundr ca tentimeve e njejta gjer m sot nuk sht rivendosur. Prov: e pakontestueshme, Gjat zgjatjes s ksaj bashksije ndrgjygjsit nj koh kan jetuar n bashksi t gjr familjare dhe gjat asaj kohe kan bler dhe ate: mars i vitit 1981 trolli nga ish pronari Hysen Hasani ku sht ndrtuar shtpia 2 katshe, dhe po kt vit sht bler automjeti i markes Llada n vler prej ather 6.000 DM. N vitin 1985 sht bler kombi i markes Mercedes n vler prej ather 13.000 DM, n emr t t paditurit Hasan Rama, kur edhe sht bler automjeti i markers Golf 2 me vler prej 10.000 DM. N vitin 1986 nga ish pronari Hajdar Hajdari dhe vllai i tij Hamdi Hajdari pr mimin prej 56.000 DM blejn dyanin i cili shtrihet n ngastren katastrale nr. 160 nga fleta poseduese nr. 222 KK Mitrovic. Prov: e pakontestueshme e sipas nevojes edhe dgjimi i dshmitarve t cilt do ti propozoi n ndrkoh,
786
Gjat vitit 1999 pr shkak t lufts e tr pasuria e fituar dhe ate dy shtpit, magazet dhe dyanet jan djegur dhe dmet e psuara jan kategorizuar n kategorin e pest. Prov: si ma lart, Menjher pas lufts paditsja me t paditurin e par dhe prindrit e tij u vendosen n banesn e kusherires s saj ku qndruan pr nj vit dhe gjat ksaj kohe filluan ndrtimin e shtpis t ciln n mars t vitit 2000 e lshuan me qirra pr banim punonjsve ndrkombtar pr iran mujore prej 5.000 DM. Njkohsisht pr ndrtimin e shtpis, magazeve dhe dyanit u angazhua jo vetm paditsja personalisht me punn e vet por edhe siguroi prkrahjen e gjr familjare duke huazuar mjete t mdha finansiare nga familja e saj me t cilat mjete investuan pr rindrtimin e dy shtpive, dyaneve dhe magazeve t dmtuara nga lufta. Prov: si ma lart, Vlera e investimeve n kto dy shtpi kap shumn prej m s paku 200.000 , ndrsa investimet e bra n dy dyane kapin vlern prej m se 200.000 . Poashtu gjat ksaj kohe u blen dy automjete njeri Opel Askona n vler prej 2.500 dhe tjetri Audi 8 n vler prej 2.000 q t dyja n emr t t paditurit t par, pastaj gjeneratori i markes Fugjicu n vler prej 2.000 , dy makina t qepjes n vler prej 300 . Prve ksaj u blen edhe orendit n kuzhin dhe ate: elementet e kuzhines me ngjyr vishnje n vler prej 3.000 , frigoriferi n vler prej 350 , Frizi 350 litrsh n vler prej 250 , Shporeti elektrik Artur Martinn vler prej 200 , Lavatriqja n vler prej 200 , Mikrovala n vler prej 100 , Friteza n vler prej 40 , Tupani n vler prej 30 , 3 komplete pjata n vler prej 120 , 6 tengjere Rosfraj n vler prej 100 , En shrbimi dhe en aji n vler prej 100 , Tepihi i nishes ngjyr teget prodhim kinez n vler prej 90 , Tavolina Italiane ngjyr kuqe e mbyllt dhe 6 karika t kombinuara me plish ngjyr drap n vler prej 800 , Komoda Italiane ngjyr kuqe e mbyllt n vler prej 600 , televizioni ngjyr zi i markes Samsung n
787
vler prej 400 , video rekorderi i markes Sharp n vler prej 159 , antena satelitore Strong n vler prej 250 , 2 stufa t plinit Susler n vler prej 120 , garnitura (3 ulsi, 2ulsi, 1 ulsi), me ngjyr t kaltrt n vler prej 700 , halia e prodhimit kinez ngjyr teget n vler prej 300 , llusteri me dy llampa muri n vler prej 100 , perde 14 m. t bardha n vler prej 150 pastaj orendit dhe mobilet e sallonit dhe ate: garnitura 3 uls, 2 uls dhe 2 fotele kombinim me dru dhe ngjyr pjeshke n vler prej 700 , halia e prodhimit Kinez ngjyr pjeshke me lule n vler prej 400 , perde 24 m n vler prej 70 , llampa e kaltrt n vler prej 40 , 3 tavolina t vogla n vler prej 40 dhe tavolina e gurit t mermerit n vler prej 100 si dhe orendit e katit t dyt dhe ate: dhoma e fjetjes e prodhimit Italian ngjyr t bardh e llakut n vler prej 1.000 , mbulesa e shtratit t dhoms n vler prej 100 , halia e bardh prej leshi n vler prej 200 , termo Aeg n vler prej 150 , llusteri i bardh n vler prej 50 , 3 kauqa n vler prej 100 , 3 dollapa n vler prej 150 , perde t bardha 40 m. n vler prej 100 , tepisona me ngjyr t gjelbrt n vler prej 350 , telefoni fiks i markes Philips n vler prej 35 , telefoni celular Philips n vler prej 125 , thithsja elektrike kamel n vler prej 50 , hekuri pr hekurosje n vler prej 15 , tavolina pr hekurosje n vler prej 10 dhe tavolina verore n vler prej 60 apo t gjitha kto n kundrvler prej 11.054 . Prov: si ma lart,
Prandaj paditsja duke konsideruar se ka t drejt n sendet e mlarta ushtron kt padi dhe i propozon gjykats q pas mbajtjes s shqyrtimit t bjen kt A K T GJ Y K I M APROVOHET krkepadia e paditses Hasnije Rama e lindur Hasani nga Mitrovica dhe VRTETOHET se dyani n ngastren katastrale nr. 160 i cili udhhiqet n emr t t paditurit t dyt, pastaj dyani i evidentuar si ngaster katastrale nr. 161 i bler nga vllzrit Hajdar dhe Hamdi Hajdari, pastaj dy shtpit q t dyja dykatshe me t gjitha objektet prcjellse t ndrtuara n ngastren katastrale nr. 999, dy automjete njeri
788
Opel Askona dhe tjetri Audi 8, pastaj gjeneratori i markes Fugjicu, jan pasuri e fituar n bashksin familjare n t ciln paditses i takon e drejta e pronsis n ndrsa elementet e kuzhines me ngjyr vishnje, frigoriferi, frizi 350 litrsh, shporeti elektrik Artur Martin, lavatriqja, mikrovala, friteza, tupani, 3 komplete pjata, 6 tengjere rosfraj, en shrbimi dhe en aji, tepihi i nishes ngjyr teget prodhim kinez, tavolina Italiane ngjyr kuqe e mbyllt dhe 6 karika t kombinuara me plish ngjyr drap, komoda Italiane ngjyr kuqe e mbyllt, televizioni ngjyr zi i markes Samsung, video rekorderi i markes Sharp, antena satelitore Strong, 2 stufa t plinit Susler, garnitura (3 ulsi, 2ulsi, 1 ulsi), me ngjyr t kaltrt, halia e prodhimit kinez ngjyr teget, llusteri me dy llampa muri, perde 14 m. t bardha pastaj orendit dhe mobilet e sallonit dhe ate: garnitura 3 uls, 2 uls dhe 2 fotele kombinim me dru dhe ngjyr pjeshke, halia e prodhimit Kinez ngjyr pjeshke me lule, perde 24 m, llampa e kaltrt, 3 tavolina t vogla dhe tavolina e gurit t mermerit si dhe orendit e katit t dyt dhe ate: dhoma e fjetjes e prodhimit Italian ngjyr t bardh e llakut, mbulesa e shtratit t dhoms, halia e bardh prej leshi, termo Aeg, llusteri i bardh, 3 kauqa, 3 dollapa, perde t bardha 40 m., tepisona me ngjyr t gjelbrt, telefoni fiks i markes Philips, telefoni celular Philips, thithsja elektrike kamel, hekuri pr hekurosje, tavolina pr hekurosje dhe tavolina verore n kundrvler t pgjithshme prej 11.054 jan rjedhim i prbashkt bashkshortor n mes t paditses dhe t paditurit t par n t cilat paditses i takon e drejta e pronsis prej t sendeve apo pagesa e kundrvlers s tyre n . Andaj detyrohen t paditurit Hasan, Hysen dhe Kapllan Rama q t tre nga Mitrovica q t ja njohin kt t drejt paditses duke ja kthyer e sendeve t prbashkta ose kundrvlern e tyre n e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit nn krcnim t ekzekutimit me dhun. Njiherit detyrohen t paditurit q poashtu n afat prej 15 dite nga dita e marjes s vendimit q paditses n mnyr solidare t ja kompenzojn t gjitha shpenzimet procedurale. N Mitrovic, Me dt. 14.10.2008 Shtojc: Autorizimi dhe dokumentet tjera prkatse,
P a d i t s j a,
789
GJYKATS S QARKUT MITROVIC

PADITSIT: i mituri Hasan Hasani, t cilin e prfaqson prfaqsuesi ligjor e ma Sadije Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, dhe Sadije Hasani poashtu nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, e kta Adem Ademi av. n Mitrovic, I PADITURI: Hysen Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 79/a,
P A D I Pr vrtetim atnie, vlera: 600 Prfaqsuesja ligjore e paditsit t mitur respektivisht paditsja Sadije sht njoftuar me t paditurin n vitin 2005 dhe menjher kan filluar t zbaviten dhe t ken rregullisht edhe marrdhnje seksuale si rrezultat i t cilave sht nisur dhe lindur paditsi i mitur me dt. 18.03.2006. Prov: shiqimi i ertifikats s lindjes, Pas njoftimit se prfaqsuesja ligjore e paditsit t mitur ka ngelur shtatzan i padituri ka propozuar ndrprerjen e shtatzansis e pasi q kjo nuk ka pranuar i njejti ka ndrprer do kontakt me prfaqsuesen ligjore t paditsit t mitur. Pas lindjes s paditsit t mitur prfaqsuesja e tij ligjore disa her ka tentuar q prmes njerzve ta bind t paditurin q t pranoi atsin e paditsit t mitur mirpo i njejti gjithnj ka rrefuzuar ta bj kt. Prov: ekspertiza medicinale dhe provat e tjera t nevojshme, Meqense gjer m sot i padituri ka rrefuzuar t njof atnin paditsit t mitur paditsit tani i drejtohen gjykats me kt padi t ciln e lut
790
q sa ma par ta caktoi shqyrtimin dhe pas administrimit t provave t duhura t bjen kt
A K T GJ Y K I M I - APROVOHET krkespadia e paditsit t mitur Hasan Hasani nga Mitrovica dhe VRTETOHET se i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica sht bab natyror i paditsit t mitur Hasan Hasani nga Mitrovica i lindur me dt. 18.03.2006 nga nna Sadije Hasani nga Mitrovica. II OBLIGOHET i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica q n emr t mbajtjes s paditsit t mitur Hasan Hasani nga Mitrovica t paguaj shumn prej 40 % t t ardhurave personale t cilat i realizon nga puna e vet duke filluar q nga lindja e paditsit t mitur e gjer sa pr kt t ekzistojn kushtet ligjore m s largu gjer n t 5-tn e muajit pr muajin vijues ndrsa kistet e aritura e t papaguara ti paguaj n afat prej 30 ditsh nga dita e marjes s ktij aktgjykimi si dhe q paditsit t mitur t ja kompenzoi t gjitha shpenzimet procedurale e kt n afat prej 15 dite nga dita e marjes s aktgjykimit. N Mitrovic, Me dt. 14.10.2008 mitur, Shtojc: autorizimi dhe ertifikata, prf. ligjor i paditsit t
791
GJYKATS S QARKUT MITROVIC PADITSI: Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, E PADITURA: Arjeta Hasani e lindur Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 27 P A D I Pr shkak t zgjedhjes s martess, vlera: 500 Paditsi me t padituren kan lidhur martes me dt. 15.08.1995 pran Ofiqarit t Komuns s Mitrovics. Nga kjo martes ndrgjygjsve ju kan lindur tre fmij Xheneta me dt. 12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hyseni i lindur me dt. 16.06.1999. Prov: shiqimi i dokumentacionit n shtojc, Vetm n fillim t bashksis martesore ndrgjygjsit kan jetuar n harmoni n mnyr q pastaj t vij gjer ke regullimi i raporteve t tyre martesore veanarisht pas lindjes s fmiut t fundit kshtu q menjher pas prfundimit t lufts dmth. Diku n korik t vitit 1999 t njejtit edhe faktikisht kan shkputur bashksin martesore dhe prej ather jetojn t ndar pa gjasa q kjo bashksi t rivendoset dhe t vazhdohet. Fmijt e mitur kan ngelur n prkujdesje tek e paditura si nan. Prov: e pakontestueshme, Duke marr parasysh t m lartn paditsi duke ushtruar kt padi konform nenit 68 t Ligjit pr Familjen i Kosovs i propozon gjykats q pas nxjerjes s provave t duhura t bjen kt
792
A K T GJ Y K I M APROVOHET krkespadia e paditsit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe ZGJIDHET martesa e tij e lidhur me t padituren Arjeta Hasani e lindur Hyseni poashtu nga Mitrovica me dt. 15.08.1995 pran organit kompetent t KK Mitrovic pr shkak t mosmarrveshjeve t prhershme neni 69 Ligji pr Familjen i Kosoves (nr. 2004/32). Fmijt e mitur Xheneta e lindur me dt. 12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hyseni i lindur me dt. 16.06.1999 i besohen n edukim, rruajtje dhe mbajtje t paditures Arjeta si nan. Kontakti n mes t paditsit Hasan Hasani dhe fmijve t mitur ngel i lir. Obligohet paditsi Hasan Hasani nga Mitrovica q n mr t kontributit pr mbajtjen e fmijve t mitur Xheneta, saimja dhe Hyseni t paguaj shumn mujore prej 20% t t ardhurave personale t cilat i realizon e gjersa pr kt t ekzistojn kushtet ligjore m s largu gjer n t 5-tn e muajit pr muajin vijues ndrsa kistet e aritura e t papaguara ti paguaj n afat prej 30 ditsh nga dita e marjes s ktij aktgjykimi.
N Mitrovic, me 14.10.2008, paditsi, Shtojc: autorizimi, ertifikata e kurorzimit dhe ertifikatat e lindjes.
793
GJYKATS S QARKUT MITROVIC

PADITSI: Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, t cilin e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, E PADITURA: Arjeta Hasani e lindur Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 27, MARRVESHJE MBI BESIMIN E FMIJVE Titullit i kemi parashtruar propozimin e prbashkt pr zgjidhjen e martess ton t lidhur me dt.15.08.1995 pran Ofiqarit t Komuns s Mitrovics. Pasi q nga kjo martes kemi tre fmij Xheneta e lindur me dt. 12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hysenin i lindur me dt. 16.06.1999 kemi arritur pajtimin q t njejtit ti besohen n edukim, rruajtje dhe mbajtje t paditures Arjeta si nan. Poashtu kemi aritur edhe marrveshjen gojore pr mnyrn e vuarjes s kontaktit me fmijt e mitur prandaj titullit i parashtrojm kt PROPOZIM Q fmijt tan t mitur Xheneta e lindur me dt. 12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hysenin i lindur me dt. 16.06.1999 kemi arritur pajtimin q t njejtit ti besohen n edukim, rruajtje dhe mbajtje t paditures Arjeta si nan. Me Propozuesit, HASAN HASANI ARJETA HASANI
794
dt.14.10.2008
C.nr. 222/2007 GJYKATS KOMUNALE MITROVIC pr GJYKATN E QARKUT MITROVIC Kundr aktgjykimit t Gjykats Komunale n Mitrovic C.nr. 222/2007 t dt. 25.08.2007 paditsja Arjeta Hasani nga Mitrovica prmes prfaqsueses s saj ligjore nns Saranda Hasani e prfaqsuar nga ana e Adem Vokshit av. n Mitrovic, n afatin e ln ligjor ushtron kt
A N K E S Me t ciln e atakon aktgjykimin e m lart n trsi pr shkak t: - vrtetimit t gabuar dhe jo t plot t gjendjes faktike dhe - aplikimit t gabuar t s drejts materjale me kt Propozim Q aktgjykimi i atakuar t prishet dhe shtja ti kthehet Gjykats s shkalls s par n rishqyrtim dhe n rivendosje apo q i njejti t ndryshohet dhe krkespadia e paditses s mitur t miratohet n trsi si e bazuar duke ju njohur paditses t gjitha shpenzimet procedurale duke prfshir edhe shpenzimet e ksaj ankese me t cilat t obligohet i padituri q ti kompenzoi. Arsyetim
795
Me aktgjykimin e atakuar gjykata e shkalls s pare ka rrefuzuar krkespadin n trsi si t pabaz me t ciln paditsja e mitur ka krkuar q gjykata ta obligoi t paditurin q n emr t kontributit pr mbajtje t njejts ti paguaj shumn mujore prej nga 150 duike filluar q nga ushtrimi i padis e gjersa pr kt t ekzistojn kushtet ligjore. Nga arsyetimi i aktgjykimit t atakuar rrjedh se gjykata e shkalls s par vendimin e vet e ka mbshtet n njoftimin nr. 444 t dt. 02.06.2003 t Kuvendit Komunal n Mitrovic drejtoris pr financa dhe ekonomi, sektori pr zhvillimin ekonomik nga e cila ka vrtetuar se n emr t t padituri nuk ka t regjistruar kurfar biznesi. M pastaj n arsyetimin e aktgjykimit t atakuar theksohet se gjykata ka vrtetuar poashtu se i padituri nuk qenka n marrdhnje pune rrethan kt t vrtetuar n baz t shiqimit n kartelen evidentuese t punkrkuesit t lshuar nga Qendra rajonale e punsimit n Mitrovic. Nga kto dy fakte gjykata e shkalls s pare n arsyetim thekson se meqense kontributi pr mbajtje duhet t ipet do muaj e me vet faktin se i padituri nuk sht i punsuar dhe nuk ushtron kurfar biznesi i njejti gjykata e shkalls s pare konsideron se nuk do t kishte mundsi ta kryej obligimin n emr t kontributit pr mbajtje andaj edhe ka vendosur si n dispozitiv t aktgjykim it t atakuar. N rastin konkret ankuesi konsideron se qndrimi i gjykats s shkalls s pare sht i mangt dhe i mbshtetur n gjendjen faktike t verifikuar n mnyr t pamjaftueshme dhe jo t plot. N t vrtet n rastin konkret kemi paditsen Arjeta Hasani e cila sht e moshs dhjet vjeare e cila si fmij i lindur jasht martese gjendet tek nna e saj e cila poashtu sht e papunsuar dhe pa mundsi t ekonomizimit ndrsa n ann tjetr kemi faktin e pamohueshm se i padituri n ndrkoh pas lindjes s paditses s mitur sht martuar dhe ka edhe pes fmij t lindur nga kjo bashksi martesore e pr t cilt kujdeset dhe i mban. Pastaj kemi poashtu t pakontestuar faktin se familja e t paditurit konkretisht babai i tij n emrin e s cilit edhe udhhiqet e tr pasuria posedon me pes dyane njerin prej t cilve e mban nj vlla m i vogl i t paditurit ndrsa t katr dyanet e tjera ipen me qira dhe se kt qira e mer babai i t paditurit i cili sipas fjalve t vet t paditurit t dhna n cilsin e pales e mban t paditurin dhe familjen e tij si dhe tre vllzrit me t cilt jeton n bashksi familjare.
796
Prandaj sht e pakuptimt dhe e palogjikshme q i padituri si djal m i madhi t mos ket mundsi q nga i tr ky realizim i t hyrave familjare mos t ket mundsi t mbaj dhe paditsen e mitur fundi i fundit nse ka mjete pr ti mbajtur bashkshorten dhe pes fmijt me t cilt jeton n nj bashksi familjare ather duhet t ket mundsi q t mbaj edhe paditsen e mitur pavarsisht se i njejti nuk ka t regjistruar biznes n emrin e tij dhe se nj jav para se t prfundoi shqyrtimi i ksaj shtjeje sht lajmruar pran entit pr punsim pr t krkuar gjoja punsim nga se i njejti punon n dyanin e vllaut t tij jo vetm tani por gjithnj ka punuar aty. Andaj t gjitha kto arsyera i japin baz t mjaftueshme mendimit se gjykata e shkalls s pare gabimisht vlersoi provat e administruara dhe poashtu gabimisht edhe aplikoi t drejtn materiale n dm t paditses s mitur kur muar vendim mbi rrefuzimin e krkespadis s saj. Nga t theksuarat e mlarta ngeli n trsi pran propozimit t dhn ankimor me bindje se i njejti do t miratohet n trsi. N Mitrovic, me dt.14.10.2007 paditses i autorizuari i
797
C.nr. 88/2007
GJYKATS KOMUNALE MITROVIC pr GJYKATN SUPREME T KOSOVS P R I SH T I N Kundr aktgjykimit t Gjykats Komunale n Mitrovic C.nr. 88/2007 t dt. 14.06.2007 dhe atij t Gjykats s Qarkut n Mitrovic AC.nr.444/2007 t dt. 10.11.2007 paditsi Hasan Hasani nga Mitrovica konform dispozitave t nenit 211 t LPK, n afatin e ln ligjor ushtron kt R E V I Z I O N Me t ciln i atakon aktgjykimet e m larta pr shkak t: - pr shkak t shkeljes s dispozitave t procedurs kontestimore nga neni 188 i ktij ligji e cila sht br n procedurn e gjykats s shkalls s dyt dhe pr shkak t zbatimit t gabuar t s drejts materiale me Propozim Q aktgjykimet e atakuara t prishen dhe qshtja ti kthehet Gjykats s shkalls s par n rishqyrtim dhe n rivendosje apo aktgjykimi i Gjykats s Qarkut n Mitrovic t ndryshohet dhe t miratohet ankesa e paditsit si e
798
bazuar duke u aprovuar krkespadia e paditsit edhe n pjesn refuzuese t saj. Arsyetim Me aktgjykimin e gjykats s shkalls s pare sht aprovuar pjesrisht krkespadin e paditsit dhe sht vrtetuar se i njejti sht pronar i vetm i ngastres katastrale nr. 166 me kultur shtpi n siprfaqe prej 0.00,7o ha, dhe obor n siprfaqe prej 0.01,81 ha, e evidentuar n fletn poseduese nr. 74 ZK Mitrovic, duke e obliguar t paditurin q kt gj ta pranoj. Me t njejtin aktgjykim gjykata e shkalls s pare ka refuzuar si t pabaz krkespadin e paditsit prtej pjess s gjykuar dhe ate pr rrugn e cila fillon nga rruga kryesore Ali Pasha n drejtim t jug prendimit n gjatsi prej 7.9o metra, dhe gjrsi mesatare prej 1,65 metra, duke vazhduar n drejtim t verilindjes gjer ke shtpia e paditsit n gjatsi prej 13,14 m, dhe gjrsi prej 1,6om, numri i ngastres 161 dhe njiherit ka vendosur q secila pale ti hjek shpenzimet e veta procedurale. Gjykata e shkalls s dyt duke vepruar sipas ankess s paditsit nxjerr aktgjykimin tani t kundrshtuar me t cilin refuzon si t pabaz ankesn e paditsit dhe vrteton aktgjykimin e atakuar. Arsyetimi i aktgjykimit t gjykats s shkalls s dyt kishte me qen i rregullt dhe juridikisht i pranueshm sikur n Kosov e posaqrisht n Mitrovic t ekzistonte gjendja e rregullt jo vetm pse ka ndodhur lufta dhe situata e pas luftes por nga shkaku se n shrbimin gjeodet n Mitrovic mungon gadi i tr dokumentacioni nga i cili mund t vrtetohet apo t mohohet e drejta pronsore e ndonj personi. Kjo ka ndikuar edhe n faktin se paditsi nuk disponon me kopjen e vrtetuar t kontrats mbi shitblerjen e paluajtshmris. Mirpo, edhe sikur t ekziston dokumentacioni tek shrbimi gjeodet shtrohet pyetja se shenimet katastrale a mund t jen prova t mjaftuara pr vrtetimin e pronsis apo jo. N rastin konkret me siguri se jo. Kjo jo vetm nga shkaku se n punn e prditshme un si avokat kam hasur n shenime laramane tek ky shrbim ku pronar t nj ngastre na lajmrohen dy edhe m shum persona nga baza t ndryshme por edhe nga shkaku i thjesht se paditsi sht i regjistruar si pronar i pasuris ngastres katastrale nr. 166 nga fleta poseduese nr. 74 ZK Mitrovic, duke u bazuar mu n kontratn mbi shitblerje t prezentuar gjykats por e paverifikuar nga ana eorganit kompetent t dt. 04.07.1959 pra kjo kontrat paditsit i ka shrbyer q t rregjistrohet si pronar i ksaj ngastreje tek shrbimi prkats e pse ky
799
shrbim me koh nuk ka br edhe regjistrimin e rrugs e cila tani tregohet kontestuese ajo nuk sht faji i paditsit dhe i njejti pr kt gj nuk ka qen n dijeni gjer n lindjen e kontestit me t paditurin i cili ja mohon kt t drejt. Se vrtet sht kshtu a nuk tregon e dhna se pjesa kontestuese e pasuris e cila ishte edhe objekt i ktij kontesti udhhiqet n Mara Mariq pra i njejti person nga i cili paditsi e ka bler edhe ngastren e cila sht rregjistruar n emrin e tij dhe ate mu n baz t kontrats s prezentuar gjykats por ekzemplari i vrtetuar n gjykat ku n pasusin e par t saj shifet se objekt i shitblerjes sht edhe bartja e t drejts s shfrytzimit t hyrjes s ngusht n mes t pasuris s dy familjeve asaj Mariq dhe asaj Mengjiq. Prndryshe nga arsyetimi i aktgjykimit t gjykats s shkalls s pare rjedh se e njejta vendimin e vet e ka mbshtet n ekspertizen e ekspertit t gjeodezis Hysen Hasanit n baz t s cils ekspertiz ka vrtetuar se ngastra katastrale nr. 166 evidentohet n emr t paditsit andaj edhe pr kt i ka pranuar t drejtn pronsore ndrsa sa i prket rrugs si nn pikn dy t dispozitivit t aktgjykimit t atakuar gjykata e shkalls s pare vendimin e vet e mbshtet poashtu n kt ekspertiz me arsyetim se nga ekspertiza e ekspertit t gjeodezis sht vrtetuar se rruga pr t ciln pretendon paditsi sht e regjistruar n emr t Mara Mariq sipas flets poseduese nr. 74 ZK Mitrovic dhe pr kt pjes t paluajtshmris paditsit nuk i njef t drejtn pronsore me arsyetim se kjo sipas provave t administruara nuk sht pronsi e paditsit edhe pse paditsi n kt drejtim sipas gjykats i paska prezentuar kontratn mbi blerjen e ksaj rruge por kjo kontrat qenka e pakonvaliduar andaj edhe paditsi nuk ka mundur kt pasuri ta barti n emr t vedin dhe se kontrata si e till nuk prodhon efekt juridik. Deklaratat e dshmitarve Rrahman Rrahmanit, Rrahim Rrahimit dhe Nazmi Hasanit gjykata i vlerson si irelevante nga arsyerat se me ekspertizn e ekspertit vrtetohet se kjo pasuri qenka n emr t personit tjetr. Gjykata e shkalls s dyt kt arsyetim n trsi e pranon si t drejt pa u lshuar n vlersimin e t gjitha rrethanave dhe fakteve t cilat kan pruar gjer ke kjo. N t vrtet sipas bindjes s gjykats s shkalls s pare e tani edhe asaj t shkalls s dyt krejt ajo ka sht e rndsishme qenka regjistri n librat prkatse katastrale edhe pse tr kohn ne si jurista kemi msuar se vetm fakti i regjistrimit t prons n librat prkatse nuk sht vetvetiu i mjaftueshm pr vrtetimin e t drejts pronsore respektivisht n rastin konkret rrefuzimin e nj t drejte t till por ja fatkeqsisht edhe kjo po
800
ndodh posaqrisht tani kur jemi n dijeni t plot se sa t mangta dhe t pasakta jan kto shenime. N ann tjetr gjykata e shkalls s dyt potencon edhe nj t dhn tjetr se paditsit nuk ka mundur t i njifet e drejta pronsore as n baz t mbajtjes nga shkaku se kto pretendime mund t paraqiten ndaj pronarit t pasuris kontestuese e kursesi ndaj mbajtsit t saj siq sht rasti ktu me t paditurin. Dua t theksoi vetm nj t dhn e ajo sht se far faji sht ai i imi se dikuh ma mohon t drejtn pronsore pr t ciln un konsideroi se e kam dhe pr kt posedoi me dokumentacion por organet skatastrale pr shkak t neglizhencs s mparme t tyre dhe mungess s dokumentacionit tani tregohen t tilla me shenime jo t sakta pr shkak t t cilave paditsi duhet t padit personin i cili ja ka shitur pasurin dhe ka prpiluar dokumentacionin e rregullt dhe asnjher prej vitit 1959 nuk ja ka mohuar t drejtn pronsore me arsyetim se duhet paditur ai person e jo i padituri personi i cili edhe i mohon kt t drejt paditsit pa kurfar baze juridike? Konsideroi se n kt rast kemi t bjm mer aplikim t gabuar t s drejts materiale n dm t paditsit. Nga t gjitha kto arsyera ngeli n trsi pran propozimit t dhn n kt revision me bindje se i njejti do t miratohet n trsi. N Mitrovic, me dt.14.12.2007 paditsit i autorizuari i
801
C.nr. 48/2007 GJYKATS KOMUNALE M I T R O V I C pr GJYKATN SUPREME T KOSOVS P R I SH T I N Lidhur me revizionin e paditsit Hasan Hasani dhe t autorizuarit t paditsve Hysen dhe Rrahman Hasani q t gjith nga Mitrovica t ushtruar kundr aktgjykimit t nxjerr nga ana e gjykats s shkalls s dyt asaj t Qarkut n Mitrovic AC.nr. 333/2007 t dt. 20.03.2007, si i autorizuar i t paditurve Hysen Rrahmanit etj. nga Mitrovica konform dispozitave t nenit 219.2 t LPK, ushtroi kt PRGJIGJE N REVIZION Me t ciln e konteston revizionin e ushtruar si t pabaz dhe jap kt Propozim Q Gjykata e shkalls s pare konform dispozits s nenit 218 t LPK, e nse jo kjo ather Gjykata Supreme e Kosovs n Prishtin konform dispozits s nenit 221 t LPK, ta hudh si t palejuar revizionin e paditsve. Arsyetim Me aktgjykimin e atakuar gjykata e shkalls s pare ka aprovuar kerkespadin e paditsve duke anuluar kontratn mbi shitblerje t lidhur n mes t paditurve duke i obliguar t paditurit q t lidhun kontrat mbi shitblerje me paditsit. Poqese kjo nuk bhet ather aktgjykimi ta zavendsoi kontratn.
802
Duke vendosur mbi ankesn kundr nj aktgjykimi t till gjykata e shkalls s dyt bri ndryshimin e aktgjykimit t gjykats s shkalls s pare dhe rrefuzoi si t pabaz krkespadin e paditsve. Kundr ktij aktgjykimi paditsit ushtrojn revizion duke e goditur kt aktgjykim pr shkak t cenimit qensor t rregullave t procedures kontestimore dhe pr shkak t aplikimit t gabuar t s drejts materiale me propozim q aktgjykimi i atakuar t ndryshohet dhe ankesa e t paditurve t rrefuzohet si e pabaz. Nga referati i revizionit t ushtruar nuk prshkruhen e as q theksohen se n ka mbshtetet shkelja thelbsore e rregullave t procedures e shkaku i cekur n revizion pr cenimin qensor t parapar n dispozitn e nenit 182 t LPK nuk prfaqson shkak t mundshm pr ushtrimin e revizionit t parapar n dispozitn e nenit 211 t LPK. Prndryshe propozimi pr hudhjen e revizionit t ushtruar si t palejuar e mbshtes n faktin se paditsit n padin e ushtruar pran Gjykats Komunale n Mitrovic kan theksuar vlern e kontestit prej 500 , (shif padin e dates 01.05.2002), me kt vler t kontestit ka vendosur edhe gjykata e shkalls s pare dhe ajo e shkalls s dyt. N nj situate t till e duke u nisur nga dispozita e nenit 211.2 t LPK, lidhur me Urdhresen Administrative nr. 2001/10 t dt. 21.06.2001 mbi Zbatimin e rregullores nr. 1999/24 t UNMIK-ut mbi valutn e lejuar pr prdorim n Kosov ku n dispozitn e nenit 2 al. 1 pika i dhe j sht prcaktuar se gjoba n nenin 382 pika 2 respektivisht pika 3 prej 8.000 dinarve (dispozit kjo m par q ishte n fuqi) duhet t zvendsohet me gjobn prej 1.600 DM, e tani meqense Marka Gjermane nuk vlen ather kundrvlern e saj e cila sht diq mbi 800 por gjithsesi jo vlern prej 500 aq sa sht vlera e ktij kontesti q dmth. nuk jan plotsuar kushtet ligjore pr lejueshmrin e revizionit pr far i njejti duhet n radh t pare nga ana e Gjykats s shkalls s pare e nse jo ather nga ana e Gjykats s revizionit t hudhet si i palejuar. Nga arsyerat e cekura m lart ngeli pran propozimit t dhn n kt prgjigje n revizion. N Mitrovic, me dt. 14.12.2007
803
ushtruesi i prgjigjes n revizion,
C.nr.1/08
GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, pr shkak t pengimit ne posedim, me dt.10.10.2008 muar kete:
AKTVENDIM
Ftohet paditsi Hasan Hasani nga Prishtina q n padin pr shkak te pengimit n posedim kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina t bj rregullimin e padis n t ciln themelohet krkes padia si dhe t precizoi kohn e kryrjes s pengim posedimit, vendin etj. Padin e prmirsuar paditsi sht i detyruar t ja paraqes ksaj gjykate n afat prej 3 ditve nga dita e dorzimit t ktij aktvendimi. Nse padia nuk kthehet n afatin e caktuar n kt gjykat, do t konsiderohet se padia sht trhequr, ndrsa po q se kthehet e pa prmirsuar e njejta do t hudhet.
Arsyetim Paditsi ka parashtru padi kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina pr shkak t pengim posedimit n paluajtshmrin e cila gjindet n Prishtin. N padi paditsi nuk i ka theksuar faktet n t cilat bazohet krkes padia, as nuk ka prezentuar provat n baz t t cilave mund t vrtetohet se ekziston pengim posedimi posarisht nuk ka precizuar kohn e kryerjes s pengim posedimit dhe vendin e kryerjes.
804
Andaj gjykata duke marr parasysh se padia nuk i prmbush konditat e parapara n dispozitn e nenit 99.2 t LPK ka vendos si n dispozitiv te ktij aktvendimi, ne baz t nenit 102.1 t LPK.
GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 1/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari,Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
805
C.nr. 08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, pr shkak t pengimit ne posedim, me dt.18.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Padia e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundr t paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, konsiderohet si e trhequr. Arsyetim Me aktvendimin e ksaj gjykate C.nr. 1/08 t dt. 10.10.2008 sht ftuar paditsi q t bn prmirsimin e padis ashtu q t theksoi faktet n t cilat mbshtetet krkesa e tij si dhe provat me t cilat vrtetohen kto fakte (koha dhe vendi i kryerjes s pengim posedimit). Paditsi n afatin e caktuar tre ditor nuk e ka kthyer padin n gjykat. Andaj gjykata ka vendos si n dispozitiv te ktij aktvendimi, ne baz t nenit 102.3 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 1/08 dt. 18.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
806
C.nr.1/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, pr shkak t pengimit ne posedim, me dt.18.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Hudhet padia e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundr t paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, pr shkak t pengim posedimit. Arsyetim Me aktvendimin e ksaj gjykate C.nr. 1/08 t dt. 10.10.2008 sht ftuar paditsi q t bn prmirsimin e padis ashtu q t theksoi faktet n t cilat mbshtetet krkesa e tij si dhe provat me t cilat vrtetohen kto fakte (koha dhe vendi i kryerjes s pengim posedimit). Paditsi gjykats ia kthen padin e pa prmirsuar. Andaj gjykata duke marr parasysh se paditsi nuk veproi sipas aktvendimit t ksaj gjykate C.nr. 1/08 t dt. 10.10.2008 mbi prmirsimin e padis e cila sht e pakuptueshme ka vendos si n dispozitiv te ktij aktvendimi, ne baz t nenit 102.3 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 1/08 dt. 18.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
807
C.nr. 2/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditures BVI-s s sigurimit penzional dhe invalidor t Kosovs n Prishtin, pr shkak t vrtetimit t s drejts n pension, me dt. 10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Kjo gjykat shpallet inkompetente q t veproi sipas padis s paditsit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundr t paditures BVI-s s sigurimit penzional dhe invalidor t Kosovs n Prishtin, pr shkak t vrtetimit t s drejts n pension. Arsyetim Paditsi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtruar padin kundr t paditures BVI-s s sigurimit penzional dhe invalidor t Kosovs n Prishtin, pr shkak t vrtetimit t s drejts n pension. Pr vendosjen e ktij kontesti sht kompetent BVI-ja e sigurimit penzional dhe invalidor t Kosovs n Prishtin, e cila pr t drejtn n pension vendos n procedur administrative. Andaj, vendosja mbit drejtn n pension nuk bien kompetencn e Gjykats. Nga arsyet e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n kuptim t nenit 18.2 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 2/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v .KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
808
C.nr.3/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditures Hasnije Hasani poashtu nga Prishtina, pr shkak t zgjedhjes s martess, me dt. 10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Gjykata Komunale n Prishtin, shpallet si Gjykat jokompetente lndore pr t vendosur n kt kontest. Pas plotfuqishmris s ktij aktvendimi shkresat e lnds ti drgohen Gjykats s Qarkut n Prishtin, si gjykat me kompetenc lndore dhe territoriale. Arsyetim Paditsi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtruar padin kundr t paditures Hasnije Hasani poashtu nga Prishtina pr shkak t zgjidhjes s martess. Duke marr parasysh se me nenin t Ligjit mbi Gjykatat e
Rregullta (Gaz. Zyrtare e KSAK nr. 21/78) pr zgjdhjen e shtjeve statusore sht kompetenc ekskluzive e Gjykatave t Qarkut n rastin konkret kjo kompetenc i takon Gjykats s Qarkut n Prishtin. Andaj, duke marr parasysh se paditsi padin ja ka parashtruar Gjykats jo kompetente lndore (reale) sht vendosur si n dispozitiv t ktij akvendimi n kuptim t nenit 392 pika b) t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 3/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
809
C.nr.4/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Drenasi, pr shkak t pengimit n posedim, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Kjo gjykat shpallet jo kompetente territoriale pr vendosjen e ktij kontesti. Pas plotfuqishmris s ktij aktvendimi shkresat e lnds ti drgohen Gjykats Komunale n Drenas, si Gjykat me kompetenc lndore dhe territoriale. Arsyetim Paditsi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtru padi kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Drenasi pr shkak t pengimit n posedim n paluajtshmrin e cila gjindet n Drenas. N baz t nenit 41.1 t LPK, pr gjykim n kontestet lidhur me pronsin dhe t drejtat sendore t tjera mbi sendet e paluajtshme, n kontestet pr shkak t pengim posedimit mbi sendin e paluajtshm, si dhe n kontestet nga raportet e qiradhnies s paluajtshmris, ose nga kontratat pr shfrytzimin e banesave apo t lokaleve t puns, sht ekskluzivisht kompetente gjykata n territorin e t cils ndodhet paluajtshmria. Pasi q paluajtshmria e theksuar n padi gjendet n teritorin e Gjykats Komunale n Drenas, kjo Gjykats vendosi si n dispozitiv t ktij aktvendimi, ne baz t nenit 392 pika a) t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 4/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
810
C.nr.5/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t vrtetimit t pronsis, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Aprovohet prapsimi i t paditurit q pr kt krkespadi sht n vazhdim procedura dhe padia e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina hudhet. Paditsi obligohet q t paditurit t ja paguaj shpenzimet e procedurs n lartsi prej 138,oo n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktvendimi. Arsyetim Paditsi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtru padi kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina duke krkuar q t vrtetohet se sht pronar i paluajtshmris ngastres kadastrale nr. 444 me kultur ar klasit t 3 n siprfaqe prej 0.33,oo han vendin e quejtur Llug t evidentuar n fletn poseduese nr. 555 ZK Prishtin. N prgjigjen n padi i padituri ka kontestuar krkespadin duke theksuar se sipas t njejts krkespadi sht duke u zhvilluar procedura n kt Gjykat sipas lnds C.nr. 33/07. Me shiqimi n shkresat e lnds C.nr. 33/07 kjo gjykat ka konstatuar se n mes t t njejtave pal sht duke u zhvilluar procedura kontestimore n t ciln paditsi krkon vrtetimin e t drejts s pronsis n t njejtn paluajtshmri. Me q pr t njejtn krkespadi sht duke u zhvilluar kontest, Gjykata e miratoi prapsimin e t paditurit dhe padin e paditsit e hudhi konform dispozits s nenit 417 t LPK. Vendimi mbi shpenzimet e procedurs kontestimore bazohet n dispozitn e nenit 452 t LPK.
811
GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 5/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni
d.v.
KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
812
C.nr.6/ 08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t ndarjes s paluajtshmris, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Prfundon procedura kontestimore. Pas plotfuqishmris s ktij aktvendimi procedura do t vazhdoj t zhvillohet sipas rregullave t procedurs jokontestimore n Gjykatn Komunale n Prishtin. Arsyetim Paditsi Hasan Hasani nga Prishtina me padi ka propozuar q t bhet ndarja e paluajtshmris s prbashkt e cila sht e regjistruar n librat kadastrale n shrbimin kadastral n Prishtin. N mes t palve nuk sht kontestuese se bashkpronart jan pronar n nga t ksaj paluajtshmrie. Pasi q n rastin konkret bhet fjal pr ndarjen e paluajtshmris e cila sht n pronsi ideale n mes t palve, ndarja e saj duhet t bhet sipas Ligjit mbi procedurn jokontestimore. Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 21.1 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN
C.nr 6/08 dt. 10.10.2008
Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
813
Gjyqtari,
C.nr.7/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t pagess s borgjit, vlera e kontestit 2.500,oo , duke vendosur sipas propozimit t ndrhyrsit Hamdi Hamdiu nga Prishtina me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Pranohet si ndrhyrs n procedur Hamdi Hamdiu nga Prishtina n kt shtje kontestimore n ann e paditsit. Arsyetim N parashtresn e dt. 08.10.2008 Hamdi Hamdiu nga Prishtina iu sht bashkangjitur paditsit si ndrhyrs n kt shtje kontestimore. I padituri e ka kontestuar t drejtn e ndrhyrsit Hamdi Hamdiu nga Prishtina q t mar pjes n procedurn kontestimore, duke theksuar se pr kt ai nuk ka kurfar interesi juridik. Gjykata gjen se Hamdi Hamdiu nga Prishtina ka interes juridik q ti bashkangjitet ktij kontesti si ndrhyrs n ann e paditsit, nga se krkesa kundr t paditurit iu sht prcjell paditsit, pr kt shkak i njejti sht i interesuar q paditsi t ket sukses n kontest kundr t paditurit. Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 271 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 7/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi nuk lejohet ankesa e posame - neni 272.3 t LPK.
814
C.nr.8/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t vrtetimit t s drejts pronsore, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Ndrprehet procedura n kt shtje kontestimore pr shkak t vdekjes s paditsit. Procedura do t vazhdoi kur trashgimtari apo kujdestari i mass trashgimore e ndrmer procedurn, ose kur ata gjykata n propozim t pals kundrshtare i fton q at ta bjn. Arsyetim Sipas ertifikats nga libri amz i t vdekurve i lshuar nga ana e shrbimit t ofiqaris s Komuns s Prishtins nr. 444 t dt. 05.10.2008, vrtetohet se paditsi Hasan Hasani nga Prishtina ka vdekur me dt. 01.10.2008. Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 277 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 8/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
815
C.nr. 9/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t vrtetimit t s drejts pronsore, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Lejohet kthimi n gjendje t mparshme pr shkak t lshimit t afatit t dt. 01.10.2008 dhe prishet aktgjykimi pr shkak t mungess C.nr. 9/08 t dt. 01.10.2008. I padituri sht i detyruar pa mar parasysh fatin e ktij kontesti, q paditsit t ja kompenzoi shpenzimet procedurale n shum prej 101,4o e n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktvendimi. Arsyetim Me shiqimin n ertifikatn e mjekut t lshuar nga Fakullteti i Mjeksis n Prishtin nr. 333 t dt. 01.10.2008 si dhe n baz t deklarats s dshmitarit Kajtaz Kajtazi nga Prishtina, sht vrtetuar se i padituri Hamdi Hasani e ka lshuar afatin e dt. 01.10.2008, pr shkak se gjat udhtimit at dit sht rrzuar dhe ka thyer kmbn. Meq ekziston arsyetim pr lshimin e afatit nga ana e t paditurit pr datn 01.10.2008 kur sht mbajtur seanca lejohet kthimi n gjendje t mparshme dhe prishet aktgjykimi pr shkak t mungess C.nr. 9/08 i dt. 01.10.2008. Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 130.1 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 9/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
816
C.nr. 10/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t vrtetimit t s drejts pronsore, me dt.10.10.2008 muar kete:
AKTVENDIM
Korigjohet aktgjykimi i ksaj gjykate C.nr. 01.10.2008, ashtu q n pjesn hyrse t aktgjykimit n vend t emrit gabimisht t shenuar t paditsit Hasim duhet t jet shenuar emri Hasan. Arsyetim Me rastin e prpilimit t aktgjykimit n hyrje n mnyr t gabuar sht shenuar emri i paditsit Hasim e q sht dasht t jet emri Hasan.
Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 165 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 10/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen
Hyseni d.v.
KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
817
C.nr.11/08 GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t vrtetimit t s drejts pronsore, me dt.10.10.2008 muar kete: AKTVENDIM Ankesa e t paditurit hudhet si e paafatshme. Arsyetim I padituri ka ushtruar ankes kundr aktgjykimit t ksaj gjykate C.nr. 11/08 t dt. 15.09.2008. Nga fletkthesa mbi dorzimin e aktgjykimit sht vrtetuar se aktgjykimi i ksaj gjykate i sht dorzuar t paditurit me dt. 16.09.2008. Ankesn kundr ktij aktgjykimi i padituri e ka ushtruar prmes postes rekomande t Prishtins me dt. 03.10.2008. Pasi q ankesa sht parashtruar pas kalimit t afatit prej 15 dite, konsiderohet se e njejta sht e paafatshme. Nga arsyerat e theksuara m lart sht vendosur si n dispozitiv t ktij aktvendimi n baz t nenit 186 t LPK. GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 11/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktvendimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s aktvendimit, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
818
C.nr.12/08 N EMR T POPULLIT Gjykata Komunale n Prishtin, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, pr shkak t kompenzimit t dmit, n seancn prgatitore t mbajtur me dt. 10.10.2008 n prani t paditsit dhe prfaqsuesit t tij Adem Ademi avokat n Prishtin, muar kt: A K T GJ Y K I M PR SHKAK T MUNGESS
Aprovohet krkespadia e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina dhe detyrohet i padituri Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, q ti paguaj paditsit shumn prej 2.000,oo (dymij) , n emr t kompenzimit t dmit, me 5% kamat vjetore t llogaritur q nga dt. 10.10.2008 e gjer ke pagesa definitive si dhe tia kompenzoj shpenzimet procedurale n shum prej 278,4o , e t gjitha kto n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktgjykimi nn krcnim t prmbarimit me dhun. Arsyetim Paditsi ka krkuar me padi q gjykata ta detyroj t paditurin q tia paguaj shumn prej 2.000,oo n emr t kompenzimit t dmit si dhe tia kompenzoj t gjitha shpenzimet procedurale. I padituri nuk ka ardhur n seancn pegatitore gjer n mbylljen e saj, ndonse ishte i ftuar me rregull, prandaj gjyqtari me propozimin e t autorizuarit t paditsit, mori aktgjykim pr shkak t mungess, ngaq jan plotsuar kushtet e parashikuara me dispozitn e nenit 151 t LPK.
819
Vendimi mbi shpenzimet e procedurs kontestimore mbshtetet n dispozitn e nenit 151 t LPK. Me kt rast gjykata paditsit ia njohi shpenzimet pr prpilimin e padis n lartsi prej 78,oo , shpenzimet e prfaqsimit nga ana e t autorizuarit n lartsi prej 101,4o dhe shpenzimet n emr t takss pr padi dhe vendim n lartsi prej 100,oo apo gjithsejt shumn prej 278,4o . GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 12/08 dt. 10.10.2008 Gjyqtari, Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktgjykimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s tij, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
C.nr.13/08 N EMR T POPULLIT Gjykata Komunale n Prishtin, gjyqtari Hysen Hyseni n shtjen kontestimore te paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, t cilin e prfaqson Adem Ademi avokat n Prishtin, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, t cilin e prfaqson Agron Agroni avokat nga Prishtina, pr shkak t pagimit t borxhit, n shqyrtimin kryesor t mbajtur me dt. 10.10.2008 n prani t paditsit dhe prfaqsuesit t tij dhe t paditurit dhe prfaqsuesit t tij, muar kt: A K T GJ Y K I M N BAZ T POHIMIT
820
Aprovohet krkespadia e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina dhe detyrohet i padituri Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, q ti paguaj paditsit shumn prej 2.000,oo (dymij) , n emr t borxhit si dhe tia kompenzoj shpenzimet procedurale n shum prej 201,4o , e t gjitha kto n afat prej 15 dite nga dita e marjes s ktij aktgjykimi nn krcnim t prmbarimit me dhun. Arsyetim Paditsi ka krkuar me padi q gjykata ta detyroj t paditurin q tia paguaj shumn prej 2.800,oo n emr t borxhit. I padituri ka pranuar n shqyrtimin kryesor se i ka borxh paditsit shumn prej 2.000,oo , por mohon borxhin prtej ksaj shume. Paditsi pas ksaj ka ulur krkespadin n shum prej 2.000,oo dhe ka krkuar shpenzimet e procedures. Duke qen se i padituri ka pohuar n trsi krkespadin, gjykata pa shqyrtime t mtejme mori aktgjykim n baz t pohimit duke e mbshtetur vendimin n dispozitn e nenit 148 t LPK. Vendimi mbi shpenzimet e procedurs kontestimore mbshtetet n dispozitn e nenit 151 t LPK. Me kt rast gjykata paditsit ia njohi shpenzimet e prfaqsimit nga ana e t autorizuarit n lartsi prej 101,4o dhe shpenzimet n emr t takss pr padi dhe vendim n lartsi prej 100,oo apo gjithsejt shumn prej 201,4o . GJYKATA KOMUNALE N PRISHTIN C.nr 13/08 dt. 10.10.2008 d.v. Gjyqtari, Hysen Hyseni
KESHILLA JURIDIKE: Kundr ktij aktgjykimi lejohet ankesa n afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes s tij, Gjykats s Qarkut n Prishtin e prmes ksaj gjykate.
821
Ac.nr.14/08 N EMR T POPULLIT Gjykata e Qarkut n Prishtin, trupit gjykues i prbr nga gjyqtart: Hamdi Hyseni kryetar, Ferid Feridi dhe Haki Hakiu, antar, n kontestin e paditsit Hasan Hasani nga Prishtina, t cilin e prfaqson Adem Ademi avokat n Prishtin, kundr t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, t cilin e prfaqson Agron Agroni avokat n Prishtin, pr shkak t pagimit t borxhit, duke vendosur sipas ankess s t paditurit t ushtruar kundr aktgjykimit t Gjykats Komunale n Prishtin C.nr. 22/08 t dt. 11.10.2008, n seancn e mbajtur me dt. 10.11.2008, muar kt: A K T GJ Y K I M Refuzohet si e pabazuar ankesa e t paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina dhe vrtetohet aktgjykimi i Gjykats Komunale n Prishtin C.nr. 22/08 i dt. 11.10.2008. Arsyetim Me aktgjykimin e goditur gjykata e shkalls s par ka obliguar t paditurin q ti paguaj paditsit shumn prej 2.000,oo (dymij) , n emr t borxhit dhe shumn prej 202,80 n emr t shpenzimeve kontestimore. Kundr ktij aktgjykimi i padituri ka ushtruar ankes duke e goditur pr shkak t shkeljes thelbsore t dispozitave t procedurs kontestimore, vrtetimit t gabuar e t mangt t gjendjes faktike dhe zbatimit t gabuar t s drejts materiale me propozim q aktgjykimi i atakuar t ndryshohet dhe krkespadia e paditsit t refuzohet si e pabaz apo q aktgjykimi i Atakuar t prishet dhe shtja ti kthehet gjykats s shkalls s par n rishqyrtim dhe rivendosje. Pas shqyrtimit t aktgjykimit t atakuar s bashku me shkresat tjera t lnds konform dispozits s nenit 194 t LPK, Gjykata e Qarkut n Prishtin konstatoi se ankesa sht e pabazuar.
822
Gjykata e shkalls s par drejt ka vrtetuar gjendjen faktike duke i vlersuar n mnyr t drejt t gjitha provat e administruara e n prputhje me dispozitn e nenit 8 t LPK, poashtu gjat procedurs pran gjykats s shkalls s par nuk jan br shkelje thelbsore t dispozitave t procedurs kontestimore. Kjo gjykat konsideron se gjykata e shkalls s par mbi gjendjen e vrtetuar faktike drejt ka zbatuar t drejtn materiale. (n arsyetimin e mtejm duhet dhn pretendimeve ankimore). prgjigje t gjitha
Pr kto arsye ankesa sht e pabazuar, andaj kjo gjykat n baz t nenit 195.1 d) t LPK, vendosi si n dispozitiv t ktij aktgjykimi. GJYKATA E QARKUT N PRISHTIN Ac.nr 14/08 dt. 10.11.2008 Kryetari i trupit gjykues, Hyseni d.v. Hamdi
823
GJYKATS KOMUNALE P R I SH T I N KREDITORI: Ahmet Ahmeti, nga Prishtina Rr. Kroi i Bardhe nr. 151, te cilin e perfaqson Adem Ademi av. n Prishtin, DEBITORI: KS Insig Kosov, Prishtin PROPOZIM PR PRMBARIM pr pagesen e kompenzimit t damit, n katr kopje dhe nj shtojc Me titullin ekzekutiv t Gjykats Komunale n Prishtin C.nr. 86/06 t dt. 27.11.2006 debitori sht obliguar q kreditorit ti paguaj n emr t kompenzimit t damit material shumn e trsishme prej 2.007,oo me kamat vjetore n lartsi te deponimeve kursimore te paafatizuara nga data 30.04.2005 e gjer ke pagesa definitive dhe n emr t shpenzimeve procedurale shumn prej 460,oo . Prov: prshkrimi i vrtetuar i titullit ekzekutiv C.nr. 86/06 t dt. 27.11.2006. Meqense debitori nuk e ka prmbushur obligimin e vet n afatin e caktuar kreditori duke ushtruar kt propozim lut gjykatn q t bjen kt
824
AKTVENDIM MBI PRMBARIM N baz t vendimit ekzekutiv t Gjykats Komunale n Prishtin C.nr. 86/06 t dt. 27.11.2006 CAKTOHET PRMBARIMI ndaj debitorit KS Insig n Kosov, Prishtin me ndalesn n llogarin e debitorit nr. 1112223334445556 e cila gjendet pran Pro Credit Banks filijala n Prishtin pr pagesn e kreditorit n emr t dmit material n lartsi prej 2.007,oo me kamat vjetore n lartsi te deponimeve kursimore te paafatizuara nga data 30.04.2005 e gjer ke pagesa definitive si dhe n emr t shpenzimeve procedurale shumn prej 460,oo . si dhe n emr t shpenzimeve ekzekutive lartsin prej 152,4o . I URDHROHET Pro Credit Bank n Prishtin q nga llogaria e debitorit nr. 1112223334445556 t bj pagesn e borxhit t m lart me kamat n llogarin e kreditorit nr. 1113334445556667 pran Pro Credit Bank filijala ne Prishtine. Debitorit nn krcnim t pasojave juridike i ndalohet q t bj arktimin e ksaj shume t ndaluar t krkess apo q me t njejtn t disponoj. Pro Credit Banks filijala n Prishtin i ndalohet q nga llogarija e debitorit t bj pagesa debitorit apo personave t tret gjersa krkesa e kreditorit n trsi nuk prmbushet. Ky aktvendim ka karakter ndalese nga neni 108 dhe karakter t bartjes pr pages nga neni 134 i Ligjit t procedures prmbaruese. N Prishtin, me dt. 25.10.2008 kreditori, Shtojc: titulli ekzekutiv, Shpenzimore: prpilimi i propozimit..............101,4o Taksa......................................... 51,oo Gjithsejt:...................................152,4o
825
GJYKATS KOMUNALE MITROVIC KREDITORJA: Sadete Sadeti nga Mitrovica, Rr. Adem Jashari nr. 100, t cilen e prfaqson Adem Ademi av. n Mitrovic, DEBITORI: Hamdi Hasani nga Mitrovica Rr. Adem Jashari nr. 102, t cilin e prfaqson Zenel Zeneli av. n Mitrovic, PROPOZIM PR PRMBARIM pr kthim n paluajtshmri n tre kopje dhe nj shtojc Me titullin ekzekutiv t Gjykats s Qarkut n Mitrovic Ac.nr. 200/2007 t dt. 20.09.2007 sht obliguar debitori q menjher t largohet nga shtpija e cila gjendet n ngastren kadastrale nr. 300 n siprfaqe t trsishme prej 00,03,oo ha, e evidentuar n fletn poseduese nr. 03000 ZK Mitrovic, sipas certifikats s Zyrs Kadastrale Komunale n Mitrovic Ul. 71208072-03000 t dt. 17.05.2007 e udhhequr n emr t debitorit e n afat prej 8 ditsh. Prov: prshkrimi i vrtetuar i titullit ekzekutiv Ac.nr. 20.09.2007, Meqense debitori nuk e ka prmbushur obligimin e tij n afatin e caktuar kreditori duke ushtruar kt propozim lut gjykatn q t bjen kt 200/2007 i dt.
826
AKTVENDIM MBI PRMBARIM N baz t vendimit ekzekutiv t Gjykats s Qarkut n Mitrovic Ac.nr. 248/2007 t dt. 25.07.2007 CAKTOHET PRMBARIMI me largimin e debitorit Hamdi Hasani nga Mitrovica nga shtpia e cila gjendet n ngastren kadastrale nr. 300 n siprfaqe t trsishme prej 00,03,oo ha, e evidenuar n fletn poseduese nr. 03000 ZK Mitrovic, sipas certifikats s Zyrs Kadastrale Komunale n Mitrovic Ul. 71208072-03000 t dt. 17.05.2007 e udhhequr n emr t debitorit dhe pr pagesn e krkess s kreditores n emr t shpenzimeve procedurale n lartsi prej 582,2o dhe shpenzimet ekzekutive n shum prej 201,4o CAKTOHET PRMBARIMI me regjistrimin, vlersimin dhe shitjen e sendeve t luajtshme t debitorit t cilat do t gjinden n shtpin ku momentalisht banon debitori dhe kompenzimin e kreditores nga shuma e fituar. Sendet e regjistruara do ti lihen n rruajtje personit t cilin do ta cakton gjykata ndrsa debitorit i ndalohet disponimi me sendet e regjistruara dhe njikohsisht i trhiqet vrejtja se veprimi i kundrt me kt ndales trhjek me vedi rrezikun e prgjegjsis pr vepr penale t dmtimit t sendit t huej. N Mitrovic, me dt. 31.08.2007, aut. i kreditores, Shtojc: titulli ekzekutiv, Shpenzimore: prpilimi i propozimit...............101,4o shpenzime ekzekutive ..............100,oo Gjithsejt:................................... 201,4o i
827
E DREJTA EKONOMIKE
Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani
E DREJTA EKONOMIKE
HYRJE: E drejta ekonomike prfshin kryesisht at q n bot quhet e drejt tregtare, duke inkorporuar edhe pozitn juridike t subjekteve ekonomike. Kjo sht nj deg komplekse juridike, q merret me pozitn juridike t subjekteve ekonomike dhe me afarizmin e tyre juridik n treg. Me transformimin n ekonomi t tregut, Republika e Kosovs ka ndrmarr masa t prshpejtuara pr zhvillimin e legjislacionit q prkrah dhe rregullon afarizmin n Kosov. Duke pasur parasysh nevojn pr nj zhvillim sa m t shpejt ekonomik t Republiks s Kosovs, institucionet e Republiks s Kosovs dhe palt e tjera t interesit kan investuar burime t mdha n implementimin e legjislacionit ekonomik, q ende sht nj sfid e prditshme n afarizmin kosovar. Siq u cek, nj mori ligjesh ekonomike veq jan n fuqi n Kosov q aplikohen n marrdhenjet afariste t subjekteve ekonomike. Mirpo, duhet pasur kujdes sepse ka edhe disa burime tjera legjislative q duhet konsultuar gjat ushtrimit s profesionit si jurist i s drejts ekonomike. Burimet q duhet konisideruar jan: Ligjet e miratuara nga Kuvendi i Kosovs dhe t dekretuara nga Prfaqsuesi Special Sekretarit t Prgjithshm t OKB-s (para hyrjes n fuqi t Kushtetuts s Republiks s Kosovs) apo nga Presidenti i Republiks s Kosovs (pas hyrjes n fuqi t Kushtetuts s Republiks s Kosovs); Aktet nnligjore t miratuara nga institucionet e ndryshme kompetente t Republiks s Kosovs; Rregulloret dhe Udhzimet Administrative t Misionit t OKB-s n Kosov (UNMIK); N munges t ligjeve t Kosovs dhe UNMIK-ut, ligjet jodiskriminuese t ish-Jugosllavis q ende kan zbatueshmri;
829
E DREJTA EKONOMIKE
Marrveshjet dhe Konventat Ndrkombtare t ratifikuara nga Republika e Kosovs.
Vlen t ceket se n rastet e kontesteve kontraktuese, s pari duhet vshtruar kontratn pr ta vrtetuar nse kontrata e cek ligjin t cilin duhet aplikuar. Nj pjes e kornizs ligjore q mbulon sferen e s drejts ekonomike do t diskutohet n kt pjes t doracakut. Pra n vijim mund t gjeni aspektet elementare t s drejts ekonomike. SHOQRIT TREGTARE Ligji pr Shoqrit Tregtare sht ligji elementar mbi t cilin 1 ndrtohet e drejta ekonomike. Ligji ne fjal sht bazament i zhvillimit t kornizs ligjore ekonomike. Pavarsisht nga disa t meta, Ligji pr Shoqrit Tregtare sht i hartuar mir dhe prfshin n mnyre t t detalizuar do aspekt q ka t bj me shoqrit tregtare, duke inkuadruar aty edhe funksionet e Zyrs s Regjistrimit. I. Prkufizimi dhe Llojet e shoqrive tregtare
N Republikn e Kosovs ekziston mundesia e organizimit t afarizmit n pes menyra: (i) ndrmarrja indivduale; (ii) shoqria kolektive; (iii) shoqria komandite; (iv) shoqria me prgjegjsi t kufizuar; dhe (v) shoqria aksionare. Ti diskutojm me rradh: i. Ndrmarrja Individuale Ndrmarrja Individuale (NI) sht nj lloj i shoqris tregtare e cila juridikisht nuk ekziston ndaras nga pronari i saj. Ndrmarrje Individuale thjesht do t thot q nj person q ushtron veprimtari afariste n emrin e vet dhe pr t ekziston vetm nj pronar. NI-a nuk sht person juridik! Pavarsisht nga kjo, Ligji pr Shoqrit Tregtare parasheh q ajo mund t lidh kontrat, t posedoj pron, t ngre padi dhe t paditet, n emrin e saj apo t pronarit (ose t dyve). Meqense NI juridikisht nuk mund t ekzistoj ndaras nga pronari i saj, pala e vrtet n kto procedura dhe gjykime mbetet pronari.
1
Ligji pr Shoqrit Tregtare, 2007/02-L123.

830
E DREJTA EKONOMIKE
Pergjegjesia dhe Prona: Personi i cili ushtron nj veprimtari afariste, de jure ose de facto, prmes nj Ndrmarrje Individuale ka prgjegjsi t pakufizuara personale pr t gjitha borxhet dhe detyrimet tjera q t NIs, ose t cilat i imponohen me Ligj ose me kontrat. Prgjegjsia sht e pakufizuar dhe prfshin edhe pronn dhe pasurit t fardo lloji t cilat n mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi jan n pronsi t pronarit t ndrmarrjes, pa marr parasysh se a shfrytzohet prona ose pasurit n fjal pr qllime afariste, personale, apo familjare. Prveq ne disa raste specifike, kjo prgjegjsi e plot nuk mund t kufizohet n asnj mnyr. Si rrjedhoj, prgjegjsia e kufizuar t ciln e gzojn korporatat nuk vlen pr NI. ii. Shoqria Kolektive (SHKL) Ortakria definohet thjesht si kontrat, prmes s cils dy apo m shum persona (pronare) pajtohen t kombinojn asetet apo fuqin puntore me qllim t realizimit t prfitimit t prbashkt. Sipas Ligjit per Shoqerite Tregtare, nje SHKL mund t formohet n dy mnyra. E para, personi mund t formoj SHKL me an t regjistrimit. S dyti, SHKL mund t themelohet prmes veprimit t Ligjit, q nnkupton se nga pikpamja ligjore, nse dy apo m shum persona dhe/ose shoqri bashkpunojn n ushtrimin e veprimtaris afariste, pa marr parasysh nse ky lloj bashkpunimi bazohet n nj kontrat me shkrim ose marrveshje gojore ose mirkuptim, ather ky bashkpunim vlersohet t jet SHKL. Duhet te theksohet se SHKL nuk sht person juridik! Megjithat, ajo ka t drejt t kontraktoj, ket pron, t padis apo t paditet n emr t saj. Dy pasojat kryesore t lejimit t personalitetit t ndare jan se ortakrit do t jen n gjendje t bhet ortak n nj ortakri tjetr. Prgjegjsia: Secili ortak i SHKL sht prgjegjs bashkarisht dhe personalisht pr t gjitha borxhet dhe detyrimet e tjera t SHKL; dhe kjo prgjegjsi sht e pakufizuar. Prgjegjsia shtrihen n tr pronn personale dhe asetet t cilat jan n pronsi t drejtprdrejt ose t trthort t ortakve t prgjithshm. Prve nse sht rn n pajtim ndryshe nga ortakt, ortaku i prgjithshm i cili jep dorheqjen ose prndryshe largohet nga SHKL, mbetet prgjegjs ndaj palve t treta pr t gjitha borxhet dhe detyrimet e shoqris, t bra para dats n t ciln ai jep dorheqje ose prndryshe
831
E DREJTA EKONOMIKE
largohet nga SHKL. Prgjegjsia ndrmjet ortakve t prgjithshm rregullohet nga marrveshja pr SHKL, nse ekziston. Roli, t Drejtat dhe Detyrimet e Ortakve t Prgjithshm n nj SHKL: T gjitha veprimet e ortakve t prgjithshm ne emer te SHKL-se, t cilat duket se bhen me qllim t zhvillimit t vepritmtaris normale dhe t zakonshme afariste t SHKL jan t detyrueshme pr SHKL dhe ortakt tjer t prgjithshm. Kjo nnkupton se veprimi i nj ortaku konsideorhet veprim t t gjith ortakve t tjer! Ka nj prjashtim pr kt rregull, n rastet kur (i) ortaku i prgjithshm nuk sht i autorizuar t veproj n emr t SHKL; dhe (ii) pala e tret m t ciln punonte ortaku ishte n njohuri se ortakut i mungon autorizimi i till. T drejtat dhe detyrimet reciproke t ortakve: Jan disa detyrime, t cilat pa marr parasysh a ka marrveshje pr SHKL apo jo, ortakt e prgjithshm t SHKL i kan ndaj njri tjetrit si antar t s njjts shoqri tregtare: T shkmbej t dhnat financiare dhe t gjitha t dhnat e tjera lidhur me veprimtarin e SHKL Te ruaje mirbesimin dhe informatat konfidenciale per veprimtarine afariste te SHKL T veproj gjithmon n mirbesim, pr interesin m t mir t SHKL n shtjet q kan t bjn me veprimtarit afariste Ti shrbej vetm interesit t SHKL gjat prfshirjes n nj veprimtari ose transaksion n t cilin ortaku i prgjithshm ka nj interes personal Parimet e Qeverisjes dhe Menaxhimit t SHKL: Prveq nse rregullohet ndryshe me marrveshje, n SHKL t gjitha t drejtat e votimit dhe menaxhimit t ortakve t prgjithshm n SHKL jan t barabarta. Prona e SHKL: SHKL mund t posedoj pron, q konsiderohet t jen t gjitha parat e gatshme ose prona tjetr e cila (i) sht dhn si kontribut nga nj ortak i prgjithshm n SHKL; (ii) fituar me asetet e SHKL-s ose si rrjedhoj e veprimtaris afariste; dhe (iii) fituar n emr t SHKL ose n emrin e njrit nga ortakt e prgjithshm n t mir t SHKL. Trheqja e Ortakve t Prgjithshm: Zakonisht, trheqja e nj ortaku do t thot se shoqria duhet t shprbhet. Mirpo, shprbrja e shoqris
832
E DREJTA EKONOMIKE
pr shkak t trheqjes s nj ortaku n shumicn e rasteve mund t shmanget nepermes marreveshjes se SHKL-se. Bazat pr Shprbrjen ose Likuidimin e SHKL: Shprbrja sht proces prmes t cilit shoqria, n kt rast SHKL, mbyllet dhe asetet dhe prona e ksaj shoqrie, nse ka, rishprndahet. Shprbrjet mund t jen t vullnetshme ose t detyrueshme. Nse marrveshja pr SHKL nuk e rregullon ndryshe, SHKL shprbhet pr shkak t: Vdekjes s nj ortaku; Shprbrjes s njrit prej ortakve t prgjithshm q sht shoqri tregtare ose shoqri tjetr; Trheqja ose prjashtimi i njrit prej ortakve; Skadimi i afatit t SHKL, nse ka; Kur veprimtaria kryesore tregtare, pr t ciln sht formuar SHKL, bhet e paligjshme Shprbrja e SHKL nuk i cenon t drejtat e palve t treta kundr SHKL ose kundr ortakve t prgjithshm. Gjithashtu, shprbrja nuk i prek t drejtat e ortakve t tjer kundr njri tjetrit. iii. Shoqria Komandite Shoqria Komandite (SHKM) sht form e ortakris q prve nj ose m shum ortakve t prgjithshm ka edhe nj ose m shum ortak t kufizuar q bashkpunojn me qllim t ushtrimit t veprimtaris afariste fitimprurse si bashkpronar. Ortakt e prgjithshm, n t gjitha aspektet kryesore, jan juridikisht n t njjtn pozit sikurse ortakt e nj Sh.K.L. Sidoqoft, ortakt e kufizuar, njlloj sikurse aksionart e nj korporate, kan prgjegjsi t kufizuar dhe nuk kan kompetenca menaxhuese. Shoqria komandite nuk sht person juridik. Pavarsisht nga kjo, ajo mund t lidh kontrat, t posedoj pron, t ushtroj padi dhe t paditet n emrin e saj. Cilido person ose shoqri tregtare mund t jet ortak i prgjithshm ose i kufizuar i shoqris komandite. Prgjegjsia: N nj SHKM, ortaku i prgjithshm sht bashkrisht dhe personalisht, pa kurrfar kufizimi, prgjegjs pr borxhet dhe detyrimet e shoqris komandite. N ann tjetr, ortaku i kufizuar nuk sht prgjegjs pr borxhet ose detyrimet e tjera t shoqris komandite.
833
E DREJTA EKONOMIKE
Themelimi: SHKM themelohet pas regjistrimit t Memorandumit ne Zyren e Regjistrimit (dokumenti themeltar), i cili duhet t prmbaj nj mori informatash. Gjithashtu, do Shoqri Komandite sht e detyruar ta ket nj Marrveshje t SHKM-s. Kjo marrveshje sht dokument ligjor i cili rregullon shtjet e brendshme ndrmjet ortakve t kufizuar dhe atyre t prgjithshm. Secili ortak i Shoqris Komandite sht i detyruar ta zbatoj marrveshjen n fjal dhe t theksoj n t nse ky ortak sht i prgjithshm apo i kufizuar. Marrveshja e SHKM-s duhet t prmbaj s paku: Dispozita q rregullojn menaxhimin e shoqris komandite dhe veprimtarin e saj afariste; Dispozita q rregullojn t gjitha shtjet e tjera t cilat ortakt dshirojn ti prfshijn n marrveshje
Kontributet e Ortakve t Kufizuar: Secili ortak i kufizuar duhet t paguaj ose t dorzoj n trsi kontributin e tij n kohn e regjistrimit t memorandumit t SHKM-s n Zyren e Regjistrimit. Kufizimet dhe Prgjegjsia e Ortakve t Kufizuar: Edhe pse SHKM nuk sht person juridik, ajo mund t hyj n marrveshje dhe t detyrohet nga ato. Megjithat, vetm ortaku i prgjithshm (person ose shoqri) ka autorizim t veproj n emr t ShKM, ose ti krijoj asaj detyrime. Thn ndryshe, ortaku i kufizuar nuk ka kurrfar autorizimi t veproj n emr t ShKM, ose ti krijoj detyrime asaj. Nse nj ortak i kufizuar prfshihet n nj transaksion n emr t ShKM, transaksioni i till sht i detyrueshm vetm nse nj ortak i prgjithshm formalisht dhe me shkrim e miraton transaksionin e till. Kufizimet mbi Kontrollimin dhe Menaxhimin: Ortaku i kufizuar nuk mund t merr pjes n kontrollimin ose menaxhimin e veprimtaris afariste ose aktiviteteve t shoqris komandite. Megjithat, shprehimisht sht prcaktuar se aktivitetet n vijim nuk prbjn shkelje t ndaless s sipr cekur: nse sht puntor ose kontraktues i shoqris komandite ose i nj ortaku t prgjithshm; nse sht ortak, pronar, menaxher, aksionar, drejtor ose zyrtar i nj ortaku t prgjithshm i cili sht shoqri tregtare; nse voton pr miratimin e nj ndryshimi ose plotsimit t memorandumit ose marrveshjes s shoqris komandite, nse
834
E DREJTA EKONOMIKE
ortaku i kufizuar ka t drejt vote pr miratimin e ktyre ndryshimeve dhe plotsimeve; nse voton pr shprbrjen ose jo t shoqris komandite, nse ortaku i kufizuar ka t drejt vote mbi kt shtje, ose nse ndrmerr masa pr zbatimin (ekzekutimin) ose mbrojtjen e t drejtave t ortakve t kufizuar
Nse ortakt e kufizuar marrin pjes n kontrollimin dhe menaxhimin e veprimtaris tregtare ose aktiviteteve t SHKM, ata do t jen prgjegjs pr t gjitha borxhet dhe detyrimet tjera t shoqris komandite n shkall t njjt sikurse ortakt e prgjithshm. Bartja e Interesit n SHKM: N rast se nuk sht prcaktuar me Marrveshje, ather ortaku i kufizuar mund ta bj bartjen (transferin) e interesit t tij n shoqrin komandite vetm pas dhnies s plqimit nga t gjith ortakt e prgjithshm. Bartja e interesit n shoqrin komandite prfshin edhe bartjen e t gjitha t drejtave dhe detyrimeve t ortakut t kufizuar. Edhe nj shtje e cila rregullohet n mas t madhe nga Marrveshja e SHKM, sht bartja e interesit t SHKM n rast t vdekjes s nj ortaku t kufizuar. Nse nuk sht prcaktuar me Marrveshje, ather me vdekjen e ortakut t kufizuar, i cili sht person fizik, interesi i tij n shoqrin komandite kalon te trashgimtart e tij/saj ligjor. N rast t shprbrjes ose likuidimit t nj ortaku t kufizuar i cili sht shoqri tregtare, interesi i ortakut n fjal n shoqrin komandite bartet n prputhje me ligjin sipas t cilit bhet shprbrja e shoqris s till. Pranimi i Ortakve t Prgjithshm Plotsues: Nse marrveshja e SHKM nuk i prcakton kushtet dhe procedurat n fjal, ather pranimi i ortakve t prgjithshm plotsues bhet vetm pas dhnies s plqimit me shkrim nga t gjith ortakt e prgjithshm dhe t kufizuar. Fitimet dhe Humbjet: Prve nse sht prcaktuar ndryshe n marrveshjen e SHKM-s, fitimet do t shprndahet dhe humbjet do t ndahen njlloj ndrmjet ortakve t prgjithshm dhe t kufizuar, n baz t vlers s kontributeve t tyre prkatse. Trheqja e Ortakut t Kufizuar: Nse nuk sht prcaktuar me marrveshjen e SHKM-s, ather ortaku i kufizuar mund t trhiqet nga SHKM pas dorzimit t nj njoftimi me shkrim t gjith ortakve t prgjithshm brenda nj afati prej jo m pak se nntdhjet (90) ditsh
835
E DREJTA EKONOMIKE
para kohs s trheqjes. Me kt rast, ortaku i cili trhiqet ka t drejt n ndarje e cila sht e barazvlefshme me interesin e tij n SHKM. N prgjithsi, trheqja e nj ortaku t kufizuar nuk e detyron SHKM t shprbhet. Mirpo, SHKM duhet t shprbhet nse trheqja e ortakut t kufizuar e l SHKM pa asnj ortak t kufizuar. Shprbrja dhe Prmbyllja e Veprimtaris: SHKM mund t vazhdoj t ekzistoj prderisa ajo prbhet nga s paku nj ortak i prgjithshm dhe s paku nj ortak i kufizuar. Prve nse sht prcaktuar ndryshe n marrveshjen e SHKM, ortaku i kufizuar nuk sht i autorizuar ta bj shprbrjen e shoqris komandite. Prve nse sht prcaktuar ndryshe n marrveshjen e shoqris komandite, gjat likuidimit t aseteve t shoqris komandite, neto asetet e shoqris komandite u shprndahet n mnyr t barabart ortakve t kufizuar dhe atyre t prgjithshm. SHKM e ndrpren veprimtarin afariste dhe duhet t shprbhet, pr kto shkaqe: skadimi i afatit ose kohzgjatjes s shoqris komandite, nse afati ose kohzgjatja ekzistojn; n rast t ndonj ngjarje tjetr t specifikuar n memorandumin ose marrveshjen e shoqris komandite, si ngjarje q krkon shprbrjen e shoqris komandite; pas nj vendimi t ortakve pr shprbrjen e shoqris, n prputhje me marrveshjen e shoqris komandite; pas nxjerrjes dhe dorzimit nga Udhheqsi i Zyrs s Regjistrimit, t njoftimit pr regjistrimin e shoqris komandite nxjerrja e nj vendimi gjyqsor pr shprbrjen shoqris komandite, ose pas nj vendimi t gjykats pr falimentim, n baz t ligjit mbi falimentimin me t cilin shoqria komandite shpallet e falimentuar dhe krkohet shprbrja e saj. iv. Shoqria me Prgjegjsi t Kufizuar Shoqria me Prgjegjsi t Kufizuar (SH.P.K.) sht struktur relativisht e re e organizimit e cila lejohet me ligj. sht form e organizimit e cila u ofron prgjegjsi t kufizuar t gjith pronarve t saj. SH.P.K sht e ngjashme me korporatn dhe shpesh sbt form m
836
E DREJTA EKONOMIKE
fleksibile e pronsis, sidomos pr shoqrit m t vogla, t cilat kan numr t kufizuar t pronarve. SH.P.K. jan t njohura, sepse, ashtu si me korporatat, pronart kan prgjegjsi personale t kufizuar pr borxhet dhe veprimet e SHPK-s. Veori tjera t SH.P.K-s i ngjasojn me shum nj ortakrie, e cila lejon fleksibilitet n menaxhim dhe prfitim nga tatimi i kanalizuar. Parimet e Prgjithshme t SH.P.K.: SH.P.K. sht person juridik dhe ka personalitet juridik t ndar nga pronart e saj. Kjo do t thot se SH.P.K. ndr t tjera ka kompetenca pr t ushtruar padi ose pr t qen e paditur; t lidh kontrata; t huazoj t holla dhe tu nnshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; t votoj, shes ose n mnyr tjetr t disponoj me aksionin ose interesin tjetr n nj shoqri tjetr tregtare, prve ndrmarrjes individuale; dhe t zgjedh ose emroj menaxhert, punonjsit dhe agjentt e shoqris dhe t prcaktoj detyrat dhe kompensimin e tyre. Kur organizohet n kt mnyr, pasuria e SH.P.K. nuk sht n bashkpronsi nga pronart e SH.P.K. Pronsia e aseteve t SH.P.K. ndahet n njsi, t cilat shpesh quhen aksione (ngjashm sikur me aksionet e nj korporate). Pronsia mbi asetet e SH.P.K. sht interes personal dhe mund t bartet, varsisht prej kufizimeve n fuqi n baz t Ligjit ose marrveshjes pr shoqrin. SH.P.K. mund t ket nj apo m shum persona fizik ose juridik si pronar. Kapitali themeltar i SH.P.K.: Kapitali themeltar pr SH.P.K. sht s paku 1000 euro, dhe duhet ti paguhet plotsisht shoqris brenda 14 ditve pas dits s regjistrimit. SH.P.K. nuk mund t ushtroj veprimtari afariste pa e br pagesn e plot t kapitalit. Prgjegjsia: SH.P.K. sht prgjegjse pr t gjitha borxhet e saj dhe detyrimet tjera me tr asetet duke prfshir edhe kapitalin themeltar. Megjithat, prgjegjsia nuk shtrihet n asetet personale t pronarve t saj, d.m.th., pronart nuk jan prgjegjs personalisht pr borxhet dhe detyrimet e SH.P.K.. Themelimi: Statuti i SHPK-s sht dokumenti themelues dhe konstituiv i SH.P.K.. SH.P.K. krijohet pas regjistrimit t statutit t saj n Zyrn e Regjistrimit. do ndryshim i statutit bhet prmes ndryshimit dhe plotsimit t statutit, i cili ekziston n dosjen n Zyrn e Regjistrimit. do SH.P.K. duhet t ket edhe nj marrveshje t nnshkruar nga pronart, e cila rregullon qeverisjen, menaxhimin dhe funksionimin e
837
E DREJTA EKONOMIKE
shoqris. Marrveshje mund t jet dokumenti m i rndsishm pr tr shoqrin, sepse krijon kornizn n baz t t cils formohet SH.P.K. Marrveshja pr SH.P.K. rregullon pjesn m t madhe t marrdhnieve t brendshme ndrmjet pronarve t SH.P.K. Megjithat, duhet te kihet parasysh se marrveshja nuk mund t kufizoj t drejtat e palve t treta. Jan disa dispozita t cilat Marrveshja pr SH.P.K. duhet ti ket, dhe disa t tjera t cilat jan t ndaluara. Dispozitat t cilat marrveshja pr SH.P.K. duhet ti ket (s paku) jan: Se shoqria do t menaxhohet nga nj ose m shum Drejtor Menaxhues; Rregullat specifike n lidhje me kohn, vendin, qllimin ose procedurn e votimit n mbledhjet e pronarve; Specifikimet lidhur me kategorit e pronarve dhe t drejtat e tyre t votimit (ose mosvotimit), preferencat e likuidimit, si dhe preferenca tjera; Prcaktimin e votave dhe aksioneve t pronarve (nse do t bhet n baz t kapitalit, ose ne ndonj mnyr tjetr); Listn e veprimeve t cilat krkojn shumicn absolute, ose ato t cilat mund t merren nga Drejtori Menaxhues, pa votim t pronarve; Mnyrn e zgjidhjes s shtjeve kur pronart nuk mund t arrijn marrveshjen/t marrin vendimin; T drejtat e pronarve pr tua shituar interesat e tyre nj ose m shum pronar tjer n baz t kushteve t dakorduara paraprakisht; Se disa menaxher t caktuar do ken tituj, detyra dhe autorizime specifike, dhe/ose Rregullat pr rregullimin e bartjes s interesit pronsor n pajtim me kt Ligj.
Marrveshja pr SH.P.K. nuk mund t: Jet ne Kundrshtim me Statutin e SH.P.K-s; Kufizoj t drejtat e pronarve pr marrjen e informacionit ose pr qasjen n t; Kufizoj ose eliminoj detyrimet pr kujdes, mirbesim, besnikri dhe jokonkurrenc; Eliminoj ose zvogloj (i) kufizimet lidhur me shprndarjet pr pronart sipas nenit 93; ose (ii) prgjegjsin personale pr
838
E DREJTA EKONOMIKE
shkeljen e kufizimeve t parapara n nenin 94; Kufizoj ose eliminoj t drejtat e palve t treta; Kufizoj ose eliminoj krkesat qe dalin nga ky Ligj.
N rast t konfliktit ndrmjet statutit dhe marrveshjes s SH.P.K., statuti mbizotron dhe Marrveshja pr SH.P.K. duhet t ndryshohet q t prmirsohet mosprputhja. Dokumentet e SH.P.K. dhe Qasja n To: do SH.P.K. duhet t mbaj n zyrn e saj t regjistruar ose n vendin kryesor n t cilin ushtron veprimtarin afariste nj mori dokumentesh q parashihen me ligj. Dokumentet e shoqris duhet t jet n dispozicion pr inspektim dhe kopjim nga pronart e SH.P.K. gjat tr kohs. Kontributet e Pronarve: Kontributi i nj pronari n shoqrin me prgjegjsi t kufizuar n kmbim t interesit pronsor, mund t bhet n (i) t holla, (ii) pron tjetr t vlefshme, materiale ose jo-materiale ose (iii) me pun ose shrbime tashm t kryera pr shoqrin. Premtimi pr kryerjen e punve ose shrbimeve n t ardhmen nuk konsiderohet si kontribut i vlefshm dhe nuk kmbehet me interesa pronsore. Shprndarja tek Pronart: SH.P.K. mund t bj nj shprndarje pr pronart e saj n do koh me miratimin unanim t pronarve ose si parashihet me Marrveshjen e SHPK-s. Prve nse sht prcaktuar ndryshe n Marrveshjen pr SH.P.K., do shprndarje pr pronart, duhet t jet e barabart pr t gjith. SH.P.K. nuk mund t bj shprndarje, nse kjo shprndarje bn q asetet e kompanis t jen m t vogla se detyrimet e saj, ose nse SH.P.K. nuk sht n gjendje t mbuloj borxhet dhe detyrimet gjersa ato maturohen. Bartja e Pronsis: Pronsia n SH.P.K. mund t bartet ne mnyr t lir, prve nse sht e kufizuar me Marrveshjen pr SHPK. Sa i prket bartjes, neni 98.2 i ktij ligji krkon gjuhn specifike q sht e domosdoshme pr t zbatuar kufizimin e bartjes, i cili krkon ofertn e par t shoqris doher kur pronari dshiron t bart interesin e tij ose saj. Pranuesi e zotron interesin pronsor nse t gjith pronart (ose prqindja e pronarve, si rregullohet me Marrveshje pr SH.P.K.) i lejojn atij apo asaj t bhet pronar dhe pranuesi pajtohet me shkrim t detyrohet nga Marrveshja pr SHPK. Prve nse caktohet ndryshe me
839
E DREJTA EKONOMIKE
Marrveshjen pr SH.P.K., pranuesi sht prgjegjs pr detyrimet e bartsit pr dhnien e kontributeve dhe pr t kthyer kontributet e ndaluara, prve nse pranuesi nuk e ka ditur (dhe nuk ka mundur t informohet) pr ato prgjegjsi kur ai sht br pronar. Pronari barts mbetet prgjegjs ndaj shoqris pr detyrimet q jan mbledhur para bartjes. Pronari, i cili dshiron t bart interesin e tij, duhet t informoj shoqrin, prndryshe bartja nuk sht e vlefshme. Pronsia mbi nj pjes ose mbi tr SH.P.K. prfundon: Pas vdekjes s personit ose shprbrjes s shoqris; Pas trheqjes vullnetare t personit ose shoqris; Pas prjashtimit t personit ose shoqris; Personi ose shoqria bhen debitor n falimentim; Personi ose shoqria pushojn t ken nj interes pronsor n shoqri, ose Raste t tjera t cilat jan prcaktuar n marrveshjen e shoqris t cilat krkojn prfundimin e pronsis s nj pronari ose shoqrie.
Trheqja ose prjashtimi: Pronart e SH.P.K. mund t trhiqen nga SH.P.K. pas dorzimit t njoftimit me shkrim shoqris dhe t gjith pronarve tjer, ose prmes procedurave t prmendura n Marrveshjen pr SH.P.K. N prgjithsi, Marrveshja pr SH.P.K. prcakton kushtet, procedurat dhe pasojat e trheqjes apo prjashtimit. Kjo marrveshje madje mund t ndaloj edhe trheqjen e interesit ose bartjen e tij. Pavarsisht nga Marrveshja pr SHPK gjykata mund ta lejon nj pronar t trhiqet apo mund ta lejon SHPK-n q ta prjashton nj pronar. Pasi t pushoj s qeni pronar, ish pronari ka t drejt t pranoj brenda nntdhjet (90)ditve: (i) fardo pagese ose shprndarje n t ciln ka t drejt pjesmarrje sipas marrveshjes pr SH.P.K.; dhe (ii) nse nuk sht e prcaktuar n marrveshjen pr SH.P.K., vlern e drejt t interesit t tij pronsor. Shums q duhet t paguhet, i zvoglohet shuma e dmeve t shkaktuara nga trheqja ose prjashtimi. Vlera e shprndarjes q i jepet nj pronari q trhiqet bhet n baz t vlers s drejt t tregut. Qeverisja dhe Menaxhimi: N prgjithsi, t drejtat e votimit t pronarve rregullohen nga Marrveshja pr SH.P.K. Megjithat, nse nuk
840
E DREJTA EKONOMIKE
bhet marrveshje e till, ather t drejtat e votimit t pronarve jan t barabarta. Megjithse ka disa shtje t cilat duhet t vendosen me vot unanime, shumica e qshtjeve vendosen me shumic t votave. Marrveshja pr SH.P.K. mund t vendos krkesa m t larta apo m t ulta t votimit kur vendoset pr shtje specifike, mirpo keni parasysh se pr disa shtje specifike krkohet vota unanime e pronarve. Veprimet pa mbajtjen e mbledhjes: Pronart mund t marrin vendim, pr t cilin krkohet votimi, edhe pa mbajtjen e mbledhjes nse (i) secili pronar njoftohet me shkrim mbi vendimin e propozuar; dhe (ii) secili pronar ka n dispozicion s paku tri dit pune pas pranimit t njoftimit pr t paraqitur votn e tij ose saj me shkrim. Emrimi dhe shkarkimi i drejtorve menaxhues: Pronart duhet t votojn dhe emrojn nj ose m shume Drejtor Menaxhues (DM) t SHPK. DM mund mirepo nuk ka nevoj t jet njri nga pronart, por duhet t jet person fizik. DM vazhdon t punoj n at cilsi derisa t shkarkohet ose zvendsohet nga pronart dhe pronart nuk kan nevoj t deklarojn arsyen pr shkarkimin/zvendsimin tij/saj. DM sht i autorizuar t prfaqsoj SH.P.K., prfshir (i) udhheqjen e veprimtaris s zakonshme t shoqris dhe (ii) nnshkrimin e marrveshjeve ose dokumenteve tjera t nevojshme pr ushtrimin e veprimtaris afariste n emr t shoqris nse ky nnshkrim ndrlidhet n mas t arsyeshme me ushtrimin e veprimtaris s zakonshme afariste t shoqris. Kto veprime t drejtorve menaxhues jan t detyrueshme pr shoqrin, prve nse (i) veprimi sht jasht autorizimit t drejtorit menaxhues sipas marrveshjes s shoqris dhe (ii) personi ose shoqria me t cilin drejtori menaxhues ka punuar e ka ditur se drejtorit menaxhues i mungon autorizimi pr at veprim. Librat dhe Dokumentet: DM i SHPK sht i detyruar t (i) prgatis dhe mbaj librat dhe dokumentet e shoqris; (ii) t prgatit nj pasqyr financiare vjetore si dhe raportin pr menaxhimin e shoqris dhe kto tua prezantojn pronarve n fund t do viti financiar t shoqris; dhe (iii), tu mundsoj t gjith pronarve t shoqris qasje n t gjitha kto dokumente pr shqyrtim dhe kopjim. Parimi i kujdesi dhe Vlersimit Afarist: DM i SH.P.K. sht i detyruar t veproj gjithmon n (i) n mirbesim; (ii) duke besuar me arsye se sht duke vepruar me autoritet dhe n interesin m t mir t shoqris, dhe (iii) me kujdesin dhe vmendjen e domosdoshme pr prgjegjsit e tij.
841
E DREJTA EKONOMIKE
Personi, i cili ka vepruar si sht thn m lart dhe bn nj gjykim afarist n mirbesim dhe n nj mnyr q sht n pajtim me detyrimet e tij, nuk sht personalisht prgjegjs pr ndonj dmtim i cili mund t dal prej atij gjykimi, prve nse prcaktohet se ai/ajo e ka shkelur detyrn e tij/saj pr besnikri. Ky njihet sikur parimi i vlersimit afarist. Detyrimi pr Lojalitetin: DM i cili ka interes personal n nj shtje q ka t bj me shoqrin sht rreptsisht i detyruar q (i) menjher t iu tregoj pronarve pr kt interes dhe (ii) t veproj n mnyr t drejt dhe lojale n emr t shoqris n lidhje me at shtje. DM mund t veproj n nj mnyr e cila nuk shkel detyrimet e lartprmendura nse: (i) t gjitha faktet materiale lidhur me interesin e tij zbulohen dhe bhen t njohura pr t gjith pronart e shoqris apo drejtort e shoqris (si e prshtatshme pr vendim) dhe (ii) kontrata ose transaksioni sht miratuar me mirbesim nga t gjith pronart (ose metod tjetr votimi me shumic q krkohen n marrveshjen e SHPK) n mbledhjen ose mbledhjet q mbahen nga pronart. Detyrimi pr Mos-konkurrenc: DM i SHPK nuk mund t angazhohet, merr pjes ose t ket interes n ndonj veprimtari afariste, e cila i bn konkurrenc SH.P.K. Kjo ndales sht shum e gjer dhe prfshin do lloj prfshirje n ndonj ndrmarrje konkurruese. Duhet t theksohet se do person, i cili e ushtron nj form t autoritetit t menaxherit n menaxhimin e veprimtaris afariste t SH.P.K.s vlersohet DM pr qllime t detyrave fiduciare. Shprbrja dhe Likuidimi: Sikur edhe do shoqri tjetr, edhe SHPK mund t shprbhet n disa raste t veqanta. SHPK shprbhet dhe veprimtaria e saj afariste prmbyllet pas: Skadimit t kohzgjatjes t SH.P.K.(nse ka t till) ose ndonj rrethan tjetr t prcaktuar n statut ose n marrveshjen e SH.P.K, e cili krkon shprbrjen ose prfundimin e ekzistencs s saj; Vendimit t pronarve pr shprbrjen ose mbylljen e shoqris; Nxjerrjes dhe dorzimit t Njoftimit pr regjistrim nga Drejtori i Zyrs s Regjistrimit; ose Urdhrit nga gjykata, i cili krkon shprbrjen. Nse shprbrja e SH.P.K. sht vullnetare, si prmendet n
842
E DREJTA EKONOMIKE
pikn 1 dhe 2 m lart, ather SHPK vazhdon t ekzistoj, por nuk mund t ushtroj veprimtari t re, prve atyre pr prmbylljen dhe likuidimin e shoqris, prfshir: (i) mbledhjen e t hollave ose prons q pal t ndryshme ia kan borxh SH.P.K.; (ii) pagimin e shumave q shoqria ua ka borxh kreditorve; (iii) shitjen e aseteve jo-monetare t shoqris, dhe (iv) shprndarjen e aseteve t mbetura ndrmjet pronarve t shoqris, pas shitjes dhe prmbushjes s pretendimeve t kreditorve. T gjitha kto aktivitete ushtrohen nga DM ose nj likuidues profesional. Nse shprbrja e SHPK sht e detyruar, ashtu si sht thn n pikat 3 dhe 4 m lart, ather SHPK ose ndjek procedurat e caktuara m lart n baz t mbikqyrjes s Gjykats ose prmbyllet dhe likuidohet (kur SHPK nuk ka falimentuar) ose ndjek procedurat e caktuar n Ligjin e Kosovs pr Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik (kur SHPK ka falimentuar). SHPK duhet ti paguaj vetm borxhet q ndodhen n listn e borxheve, ndrsa tjerat nuk paguhen. Pas pagess s borxheve, asetet e mbetura t SHPK-s e cila sht n likuidim do t paguhen dhe/ose shprndahen n baz t prioritetit, i cili caktohet me ligj. Bashkimet: N ekonomi, bashkimi sht kombinimi i dy shoqrive n nj shoqri m t madhe. Ligji pr Shoqrit Tregtare n Kosov lejon bashkimin, n rastet kur njra prej palve sht SHPK. Termi bashkim prkufizohet si transaksion, me t cilin dy apo m shum shoqri ose (i) bashkohen dhe i bartin tr asetet dhe detyrimet e tyre n njrn prej ktyre shoqrive ose (ii) bashkohen dhe i bartin tr detyrimet e tyre ne nj shoqri t re t themeluar sipas ktij ligji. SHPK t cilat duan t bashkohen duhet t ken Planin pr Bashkim, q sht nj dokument i hollsishtm q prcakton tr kornizn e bashkimit t dy shoqrive t cilat duan t bashkohen. Ky dokument prmban nj varg informatash t rndsishme rreth bashkimit dhe kompanive n bashkim e sipr. Nse njra prej shoqrive q bashkohen sht shoqri aksionare, ather duhet t plotsohen krkesat e prcaktuara pr bashkimet e SHA Plani i Bashkimit duhet t miratohet nga t gjith pronart e tij, prve nse Marrveshja e SHPK saktson se krkohet norm m e ult pr miratim. Pas prfundimit t Bashkimit, palt e bashkimit duhet t dorzojn planin e bashkimit n Zyrn pr Regjistrim (Zyra e Regjistrimit nuk sht e autorizuar t vlersoj nse bashkimi sht i vlefshm). Bashkimi hyn n fuqi pas regjistrimit dhe shoqrit q bashkohen vazhdojn t jen nj subjekt i vetm, i cili do t merr t gjitha prgjegjsit, t drejtat dhe interesat e shoqrive t bashkohen.
843
E DREJTA EKONOMIKE
SH.P.K. i lejohet t bashkohet me person juridik t huaj, me kusht q ai t siguroj se ky bashkim bhet n pajtim me krkesat e q zbatohen nga ky ligj dhe shoqria tregtare mbijetuese duhet t zbatoj t gjitha krkesat q zbatohen me kt ligj. v. Shoqria Aksionare Shoqria Aksionare (SHA) sht forma e fundit e organizimit afarist e lejuar sipas Ligjit t Kosovs. Shoqria lshon certifikata t pronsis ose aksione n shkmbim t secilit kontribut, dhe aksionart jan t lir t bartin interesin e tyre pronsor ose tua shesin aksionet e tyre personave t tjere n do koh. N Kosov, SHA sht person juridik, q sht n pronsi t nj ose m shum pronarve (aksionarve) dhe e cila sht juridikisht e ndar dhe e veant nga aksionart e saj, - praktikisht sht korporat. Ndr t tjera, SHA ka kompetenca t ushtroj padi ose t paditet; t lidh kontrata, t huazoj t holla dhe ti nnshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; t zgjedh ose emroj menaxhert, punonjsit dhe agjentt e shoqris dhe t prcaktoj detyrat dhe kompensimet e tyre, etj. Pronsia mbi njsit e SHA sht interes personal dhe mund t bartet, varsisht prej kufizimeve t prcaktuara n kt Ligj ose n Marrveshjen e Shoqris. Shpeshher, SHA lshon certifikata si dshmi pr pronsin, megjithat kto certifikata nuk jan t domosdoshme. Prgjegjsia: SHA sht prgjegjse pr borxhet dhe detyrimet e saj me t gjitha asetet e saj, prfshir edhe kapitalin themeltar. Megjithat, kjo prgjegjsi nuk shtrihet edhe n asetet personale t pronarve, d.m.th. pronart nuk jan prgjegjs personalisht pr borxhet dhe detyrimet e SHA. Themeluesit e SHA jan prgjegjs bashkrisht dhe personalisht pr veprimet e tyre n emr t SHA para regjistrimit t SHA. Autorizimi i themelueve prfundon me regjistrimin e SHA dhe pas ksaj, SHA mund t marr prgjegjsin pr veprimet e themeluesve para regjistrimit. Statuti i SH.A.: Statuti sht dokumenti themelues dhe konstituiv i SHA i cili duhet t miratohet nga aksionart para se t dorzohet n Zyrn e Regjistrimit. do ndryshim i statutit bhet prmes ndryshimit dhe plotsimit t statutit, i cili ekziston n dosjen n Zyrn e Regjistrimit Rregulloret e SHA: Rregulloret jan dokumente, t cilat miratohen,
844
E DREJTA EKONOMIKE
ndryshohen ose revokohen nga aksionart ose bordi i drejtorve. N praktik, me an t Statutit, kjo detyr i jepet bordit t drejtorve sa u prket shum shtjeve, e sidomos atyre teknike. Rregulloret rregullojn disa shtje t brendshme, por nuk mund t rregullojn t drejtat e palve t treta. Pasi q Statuti sht dokumenti themelues, nse Statuti sht n kundrshtim me Rregulloret, ather Statuti ka prparsi. Menjher pas regjistrimit t SHA drejtort fillestar t caktuar n Statut duhet t mbajn mbledhjen e par organizative t SHA pr prfundimin e organizimit t shoqris, duke emruar zyrtart fillestar t shoqris dhe kryer veprimtari tjera brenda kompetencave t tyre. Aksionet: SHA duhet t emetoj s paku nj aksion t thjesht si dhe mund t emetoj aksione t privilegjuara, dhe t gjitha aksionet duhet t ken vlern nominale prej s paku nj (1) euro cent. Aksionet e privilegjuara mund t ndahet n dy ose m shum kategori, me t drejta dhe privilegje t ndryshme. Aksioni i autorizuar sht i tr grupi i aksioneve t cilat shoqria mund ti shes dhe kto aksione duhet t prcaktohen n Statutin e SH.A.. Numri i aksioneve t autorizuara mund t ndryshohet vetm prmes ndryshimit dhe plotsimit t Statutit. Aksionet e emetuara jan aksionet e shoqris, t cilat u jan ofruar pr shitje pronarve. SH.A. mund t emetoj fardo numri t aksioneve deri n maksimumin e caktuar n Statut. Vendimi pr emetimin e aksioneve mund t merret vetm nga aksionart, prve nse ata e bartin kt kompetenc n bordine drejtorve. Aksionet e certifikuara jan aksionet t cilat prfaqsohen nga certifikata e aksioneve, kurse aksionet e pacertifikuara jan aksionet t cilat nuk prfaqsohen n asnj lloj t dokumentit. Letrat me vler (prve aksioneve) mund t prfshijn bondet, letrat me vler t konvertueshme n aksione dhe opsionet pr blerjen e aksioneve. Bondet jan njra prej mnyrave q SHA t rris kapitalin e saj pr investime. Kapitali themeltar: Kapitali themeltar pr nj SHA sht m shum se 25.000 ose shuma e gjithmbarshme e vlers nominale t t gjitha aksioneve (p.sh, numri i aksioneve i shumzuar me vlern nominale t secilit aksion) t emetuara nga shoqria n kohn e regjistrimit. Kapitali
845
E DREJTA EKONOMIKE
fillestar themeltar pr nj SHA sht 25,000 ose m shum dhe duhet t paguhet plotsisht. Shprndarjet: Bordi i Drejtorve t SH.A, nse autorizohet me Statut ose me vendim, mund t deklaroj dhe paguaj dividend (shprndarje) pr t gjitha aksionet e emetuara dhe t papaguara t do lloji ose kategorie t aksioneve t saj. Aksionet paguhen proporcionalisht dhe mund t paguhen n t holla dhe prmes letrave me vler. Nse dividendat emetohen n mnyr jo t lejueshme, ather aksionart t cilt i kan marr ato dividenda dhe e kan ditur se ato jan emetuar n mnyr t parregullt jan prgjegjs personalisht pr kthimin e dividendave n SHA. Drejtort, t cilt emetojn dividenda t tilla jan prgjegjs bashkrisht dhe personalisht para SHA pr shumn e shprndarjes. Bordi i Drejtorve: SH.A. duhet t ket bordin e drejtorve, i cili e menaxhon veprimtarin afariste t SHA. Drejtort duhet t jen persona fizik dhe mund t kompenzohen pr punn e tyre. Bordi i drejtorve merr vendime pr menaxhimin strategjik, q i rezervohen aksionarve. Bordit i takojn disa te drejta vendimarrse eksluzive t prcaktuara me ligj. Antart e bordit t drejtorve zgjedhen n mbledhjet vjetore t aksionarve, mirpo ndodh q ata t zgjedhen edhe n mbledhjet e veanta. Numri i drejtorve ndryshon, varsisht prej numrit t aksionarve q i ka nj shoqri. Nse jan m pak se dhjet aksionar, ather SH.A. duhet t ket s paku nj antar n bord. Nse SH.A. ka m shum se 10 e m pak se 500 aksionar, ather SH.A. duhet t ket s paku 3 antar t bordit. SH.A. t cilat kan 500 ose m shum aksionar nuk mund t ken m pak se 7 antar t Bordit. Pavarsia sht kusht pr nj Bord t nj SHA me m shum se 100 aksionar. Krkohet q secili bord t ket Kryesuesin, i cili zgjidhet nga Bordi me shumicn e votave, prve nse sht prcaktuar ndryshe n Statut ose Rregullore. Gjithashtu, ai mund t shkarkohet me shumicn e votave. Bordi duhet t mbaj s paku nj mbledhje vjetore, por mund t mbaj edhe m shum. Drejtorve duhet tiu drgohet njoftimi pr at mbledhje dhe vendimet kryesore mirren gjat ktyre mbledhjeve. Q t ndrmarr nj veprim, bordi duhet t ket kuorumin n mbledhje (shumicn e numrit t prgjithshm t drejtorve). N mnyr q nj veprim t hyj n fuqi, shumica e drejtorve q jan t pranishm duhet t votojn pr at veprim. Drejtort gjithashtu mund t ndrmarrin veprime
846
E DREJTA EKONOMIKE
pa pasur nevoj pr mbledhje, nse ata e bjn kt me shkrim dhe e prmendin me shkrim veprimin q do t ndrmerret dhe ajo shkres nnshkruhet nga t gjith drejtort. Zyrtart: Bordi i Drejtorve punson zyrtart, kryesisht menaxhmentin e lart t SHA. Kta zyrtar drejtojn veprimtarin e prditshme t shoqris dhe kan t gjitha autorizimit q iu jan dhn atyre nga Bordi prmes Rregulloreve t SHA, Bordi punson Zyrtarin Kryesor dhe mund ti jap atij personi nj titull dhe ai person mund t veproj n emr t SHA. Bordi punson gjithashtu Sekretarin e Shoqris, i cili i mban shnim veprimet dhe mbledhjet e bordit dhe t aksionarve. Zyrtart mund t shkarkohen nga bordi i drejtorve, dhe bordi nuk ka nevoj t jap arsyen e shkarkimit. Detyrimet e drejtorve dhe zyrtarve: Drejtort dhe zyrtart kan detyrimin e kujdesit ndaj SHA dhe detyrimin e moskonkurrencs. Kto parime jan shpjeguar n hollsi n pjesn q flet pr SHPK. Megjithat, drejtort dhe zyrtart e shoqris jan t mbrojtuar sipas Rregullit t Gjykimit Afarist, nse ata ushtrojn detyrn n prputhje me kt rregull. Detyrimet t cilat drejtort dhe zyrtart i kan ndaj kompanis mund t zbatohen prmes proceseve gjyqsore. Kompetencat e Aksionarve: Si u tha m lart, SHA duhet t mbaj mbledhjen vjetore t aksionarve brenda 60 ditve pasi bordi t merr pasqyrat e audituara financiare t shoqris pr secilin vit kalendarik. SHA mund t mbaj edhe mbledhje t jashtzakonshme t aksionarve. Edhe aksionart kan disa kompetenca ekskluzive q rezervohen pr ata me ligj. Gjat marrjes s vendimeve, votimi nga aksionari mund t bhet personalisht ose prmes prfaqsuesit. Bashkimet: Pr bashkimin e shoqris, bordi i saj i drejtorve s bashku me zyrtart e shoqris nxjerrin Planin e Bashkimit, i cili dorzohet n mbledhjen e aksionarve t shoqrive q bashkohen. Ky plan duhet t prmbaj t gjitha informatat ekonomike dhe ligjore, t cilat i paraqiten aksionarve. Pr planin e bashkimit duhet t votojn s paku 2/3 e t gjith aksionarve, t cilt kan t drejt t votojn pr seciln shoqri. N kt plan paraqiten t gjitha informatat e nevojshme pr realizimin e bashkimit dhe t gjitha informatat themelore t shoqrive n bashkim. Bashkimi hyn ne fuqi kur plani i bashkimit dorzohet n Zyrn e Regjistrimit.
847
E DREJTA EKONOMIKE
Shprbrja dhe Likuidimi: SHA mund t shprbhet dhe veprimtaria e saj afariste t prmbyllet n do koh me vendim t aksionarve, si vijon: Bordi i drejtorve t shoqris apo aksionart duhet ta miratoj nj vendim, i cili udhzon q prfundimi i veprimtaris he likuidimit t dorzohen pr miratim n mbledhjen e aksionarve. Ata duhet t ofrojn planin pr prmbyllje dhe likuidim; Njoftimi me shkrim pr propozimin dhe planin i dorzohet t gjith aksionarve t kan t drejt t marrin pjes n mbledhje; dhe n mbledhje, propozimi miratohet dhe nxirret me votn pohuese t s paku dy t tretave t aksioneve q kan t drejt vote n propozim n kt mbledhje.
Ndonjher nj SH.A. duhet t shprbhet n mnyr t detyruar, nn kto rrethana: (i) n rast t mos dorzimit t raportit vjetor ose ndryshimin e agjentit t regjistruar sipas Pjess II t ktij ligji dhe skadimit t periudhave kohore n fuqi, n pajtim me at Pjes, (ii) ose urdhrit t gjykats pr shprbrje t shoqris pr shkak se nuk mund t vazhdoj veprimtarin tregtare si pasoj e paligjshmris, bllokimit n vendimmarrje ose arsyeve t tjera; (iii) paaftsi pagese apo falimentimit t shoqris dhe shprbrjes sipas ligjeve n fuqi pr Falimentimin; ose (iv) vlera e aseteve neto, si sht caktuar me standardet n fuqi t kontabilitetit, sht m e vogl se minimumi i kapitalit themeltar q krkohet nse shkelet paragrafi 5, neni 155 i ktij Ligji Shprndarja e aseteve t shoqris n likuidim duhet t bhet n baz t prioritetit t caktuar n ligjet prkatse t falimentimit. II. Mnyra e themelimit, organizimit dhe autorizimet e Zyrs pr regjistrimin e shoqrive tregtare. vi. Zyra e Regjistrimit Funksionet e Zyrs pr Regjistrim: Zyra e Regjistrimit t Shoqrive Tregtare dhe Emrave Tregtar t Kosovs (Zyra e Regjistrimit) sht agjenci, e cila ekziston brenda fush veprimit t Ministris s Tregtis dhe Industris. Qllimi kryesor i saj sht regjistrimi i shoqrive tregtare dhe shoqrive t huaja tregtare n Kosov. Kjo agjenci nuk sht n asnj
848
E DREJTA EKONOMIKE
mnyr agjenci pr kontrollimin e saktsis s informacionit t dhn nga paraqitsi i dokumenteve apo ndonj organ licencues. Detyrimi pr ofrimin e informacionit t sakt n formulart e regjistrimit dhe pr marrjen e t gjitha licencave q krkohen pr veprimtari tregtare mbetet prgjegjsi e paraqitsit t dokumenteve. Zyra e Regjistrimit udhhiqet nga Drejtori i Zyrs. Zyra e Regjistrimit menaxhon nj numr t madh t dokumenteve pr t cilat ajo sht prgjegjse. Kto dokumente krijohen si pjes e procesit t regjistrimit ose pr prkrahjen e ktij procesi. T gjitha dokumentet e dorzuara n Zyrn e Regjistrimit apo t krijuara nga ajo jan dokumente publike pa prjashtim dhe duhet t vendosen n dispozicion t t gjith personave q i krkojn ato. Regjistrimi i shoqrive sht mjaft i lir n Kosov: Nj person i cili dshiron t regjistroj Ndrmarrje Individuale duhet t paguaj taks t regjistrimit prej 5 euro; Nj person i cili dshiron t regjistroj nj shoqri tregtare duhet t paguaj taks t regjistrimit prej 20 euro.
T gjitha dokumentet e dorzuara duhet t jen t nnshkruara nga personi i autorizuar ndrsa Zyra e Regjistrimit duhet ti prmbahet procedurave t parapara me ligj. Roli i Zyrs se Regjistrimit sht vetm formal, informues dhe administrativ. Thn me ndryshe, ata thjeshte e regjistrojn dokumentin ashtu si sht dorzuar, n prputhje me kushtet e prcaktuara n kt Ligj. Pra nuk bn verifikim t informatave. Shqyrtimi i shtjeve Kontestuese: Shqyrtimi i shtjeve kontestuese bhet me procedur tipike administrative. Ka mjete juridike q jan n dispozicion t personave ose shoqrive t prekura, t cilat n mirbesim besojn se Zyra e Regjistrimit ka br shkelje t ktij Ligji. Megjithat, pr t fituar kto mjete juridike, personat e prekur duhet t ndjekin udhzimet procedurale t caktuara me kt Ligj. Kto procedura jan t domosdoshme pr ta fituar t drejtn pr qasje n gjykat. Emri i shoqris: Pr tu regjistruar n Zyrn e Regjistrimit, shoqria tregtare duhet t ket emrin e saj. Megjithat, ju lutem t keni parasysh se regjistrimi i emrit t shoqris tregtare n Zyrn e Regjistrimit nuk ofron mbrojtje t prons intelektuale pr emrin e biznesit. Emri duhet t prmbaj kto shkurtesa n fund (n gjuhn Shqipe, Serbe ose Angleze):
849
E DREJTA EKONOMIKE
Pr Ndrmarrje Individuale NI Pr Shoqri Kolektive SHKL Pr Shoqri Komandite SHKM Pr Shoqri me Prgjegjsi t Kufizuar SHPK Pr Shoqri Aksionare SH.A.
Rndsia e Zyrs s Regjistruar dhe Agjentit: N baz t Ligjit pr Shoqrit Tregtare, do shoqri tregtare duhet t theksoj n dokumentet e regjistrimit (i) vendin e zyrs s saj t regjistruar brenda Kosovs dhe (ii) emrin e personit i cili punon ose jeton n zyrn e regjistruar, ose shoqrin tregtare q ushtron veprimtarin kryesore tregtare n zyrn e regjistruar. Informatat e Detyrueshme q i Ofrohen Palve t Treta: Mungesa e transparencs sht njra ndr problemet m t mdha me t cilat ballafaqohet komuniteti afarist n Kosov. Pr t ndihmuar n rritjen e transparencs dhe komunikimit t qart me publikun, ky Ligj themelon disa kushte t cilat duhet t prmbushen nga shoqrit tregtare n Kosov. Ligj krkon q e tr korrespondenca me shkrim nga nj kompani ose shoqri komandite me palt e treta dhe t gjitha faqet e internetit me qasje publike duhet t prmbajn t dhnat n vijim: Llojin e shoqris tregtare (p.sh. SHKM, SH.P.K., SH.A.); Emrin e plot t shoqris tregtare; Nse shoqria tregtare sht n proces t likuidimit, shprbrjes ose pushimit t aktivitetit, deklaratn e qart q tregon kt fakt; Nj referenc t qart mbi faktin se shoqria tregtare sht e regjistruar n Zyrn e Regjistrimit; Numrin e regjistrimit t shoqris tregtare; Nse nj shoqri tregtare e thekson kapitalin e saj n nj dokument formal ose korrespondenc, ai theksim po ashtu duhet t prfshij edhe nj indikacion t qart dhe t sakt t shums s kapitalit t shoqris tregtare i cili sht paguar.
Kto krkesa nuk vlejn pr Ndrmarrjet Individuale ose Shoqrit Kolektive. vii. Regjistrimi i Shoqerive Tregtare
850
E DREJTA EKONOMIKE
Regjistrimi i Ndrmarrjes Individuale (NI): N baz t ligjit, NI duhet t regjistrohet! Pr t regjistruar NI, pronari duhet t nnshkruaj dhe dorzoj n Zyrn e Regjistrimit, formularin i cili prmban informacionin elementar pr NI-n, q prcaktohen me ligj. Nse agjenti i regjistruar nuk sht pronari, ather pronari duhet tia bashkngjis formularit plqimin me shkrim, t nnshkruar nga i agjenti i regjistruar i cili tregon miratimin e agjentit t regjistruar pr t shrbyer n kt cilsi. Pr t ndryshimin e t dhnave t dorzuara n Zyrn e Regjistrimit, pronari i NI duhet t dorzoj n Zyrn e Regjistrimit Njoftimin pr Ndryshimin dhe Plotsimin. Ndryshimet dhe plotsimet hyjn n fuqi menjher pas dorzimit t tyre n Zyrn e Regjistrimit. Regjistrimi i Shoqris Kolektive (SHKL): Pr regjistrimin e shoqris kolektive, njri nga ortakut ose nj personi i autorizuar nga nj ortak i prgjithshm duhet t nnshkruaj dhe dorzoj n Zyrn e Regjistrimit, Memorandumin e SHKL q prmban t gjitha t dhnat elementare t parapara me ligj. Ortaku i prgjithshm ose (personi i autorizuar) q nnshkruan dhe dorzon memorandumin, duhet tia bashkngjis plqimin me shkrim t agjentit t regjistruar, me t cilin dshmohet plqimi i agjentit t regjistruar pr t shrbyer n at cilsi. Pr ndryshimin e t dhnave t dorzuara n Zyrn e Regjistrimit n lidhje me regjistrimin e SHKL, ortakt e prgjithshm duhet (i) t miratojn nj vendim sipas t cilit e autorizojn ndryshimin dhe plotsimin e memorandumit; dhe (ii) udhzoj nj person t autorizuar q menjher t nnshkruaj dhe dorzoj n Zyrn e Regjistrimit njoftimin pr ndryshim dhe plotsim. Regjistrimi i nj Shoqrie Komandite (SHKM): Pr t regjistruar nj SHKM, njri prej ortakve ose nj person i autorizuar nga nj ortak i prgjithshm nnshkruan dhe dorzon n Zyrn e regjistrimit Memorandumin e SHKM, duke dhn informatat e prcaktuar me ligj dhe t nnshkruar nga t gjith orakt. Pr ndryshimin e t dhnave t dorzuara n Zyrn e Regjistrimit, n lidhje me regjistrimin e SH.K.M., ortakt marrin vendim (i) pr autorizimin e ndryshimit dhe plotsimit t memorandumit; dhe (ii) udhzojn personin e autorizuar t nnshkruaj dhe dorzoj menjher n Zyrn e Regjistrimit nj Njoftim.
851
E DREJTA EKONOMIKE
Regjistrimi i Shoqris me Prgjegjsi t Kufizuar (SHPK): Pr regjistrimin dhe themelimin e nj SH.P.K., themeluesi duhet t nnshkruaj dhe t dorzoj n Zyrn e Regjistrimit Statutin e SH.P.K., q duhet t prmbaj informatat e caktuara me ligj. Pr ndryshimin e nj statuti ose marrveshje t regjistruar t shoqris, pronart me t drejt vote do t (i) miratojn nj vendim q e autorizon ndryshimin dhe plotsimin e statutit dhe/ose marrveshjes n fjal; (ii) ta udhzoj nj person t autorizuar pr ta nnshkruar dhe dorzuar n Zyrn e Regjistrimit nj Njoftim. Ndryshimet dhe plotsimet hyjn n fuqi menjher pas dorzimit t njoftimit dhe dokumenteve t bashkangjitura n Zyrn Regjistrimit. Regjistrimi i nj Shoqrie Aksionare (SHA): Pr regjistrimin dhe themelimin e nj SHA, themeluesi duhet t nnshkruaj dhe dorzoj n Zyrn e Regjistrimit Statutin e SHA, i cili duhet t jet tepr i detajizuar dhe t prmbaj informatat e prcaktuara me ligj. Pr ndryshimin e statutit t regjistruar ose rregulloreve t shoqris, aksionart me t drejt vote n kt shtje duhet (i) t miratojn nj vendime t cilin do t autorizoj ndryshimin dhe plotsimin e statutit dhe/ose marrveshjes; dhe (ii) t udhzojn nj person t autorizuar pr t nnshkruar dhe dorzuar menjher n Zyrn e Regjistrimit nj njoftim. Ndryshimet dhe plotsimet hyjn n fuqi menjher pas dorzimit t njoftimit dhe dokumenteve t bashkangjitura n Zyrn Regjistrimit. Regjistrimi i nj Shoqrie t Huaj Tregtare (SHHT): Pr t fituar status t barabart, SHHT duhet t regjistrohet n Zyrn e Regjistrimit. Nse SHHT, ose punonjsit e saj ose agjentet angazhohen ne fardo lloji t veprimtaris afariste n Kosov, ather SHHT duhet t regjistrohet dhe ti zbatoj t gjitha krkesat q dalin nga ky Ligj. Nuk konsiderohet si veprimtari afariste, kshtu q nuk krkohet regjistrimi n Zyrn e Regjistrit, nse SHHT angazhohet n: Eksportin n Kosov nga nj territor jasht Kosovs, t mallrave q importohen nga nj banor i Kosovs dhe/ose; Dorzimin nga nj territor jasht Kosovs nj blersi ose konsumatori potencial n Kosov t nj oferte pr shitjen, sigurimin ose prodhimin e mallrave, shrbimeve ose punve.
852
E DREJTA EKONOMIKE
SHHT e cila kryen veprimtari afariste n Kosov, duhet t regjistrohet n Zyrn e Regjistrimit, duke dorzuar Memorandumin e SHHT, i cili duhet t prmbaj informatat e prcaktuara me ligj. Sapo t regjistrohet nj SHHT, ajo i nnshtrohet t gjitha ligjeve t Kosovs, q zbatohen pr shoqrit tregtare t Kosovs. Prve ksaj, t gjitha SHHT q ushtrojn veprimtari afariste n Kosov duhet t mbajn n vendin kryesor t ushtrimit t veprimtaris n Kosov apo t agjentve t regjistruar t tij, librat dhe t dhnat t ndara financiare q kan t bjn me veprimtarin e tyre afariste n Kosov. Nse ndonj SHHT regjistrohet n Zyrn e Regjistrimit, ajo konsiderohet se ka hapur nj deg n Kosov, e cila do t jet nj dhe e njjta me SHHT e cila e ka themeluar at. Pr ndryshimin e memorandumit t SHHT, personi i autorizuar menjher nnshkruan dhe dorzon njoftimin pr ndryshim dhe plotsim n Zyrn e Regjistrimit. Ndryshimet dhe plotsimet hyjn n fuqi menjher pas dorzimit t njoftimit dhe dokumenteve t bashkangjitura n Zyrn Regjistrimit. Raportet vjetore: do shoqri tregtare e regjistruar duhet t dorzoj prmes personit t autorizuar raportin vjetor n Zyrn e Regjistrimit ndrmjet dats 1 janar deri me 30 prill t secilit vit kalendarike. Ky raport duhet t prmbaj nj mori informatash t detajizuara pr veprimtarin afariste n vitin paraprak. Nse ndonj shoqri tregtare nuk dorzon raportin ose dorzon raport t mangt, mund t pason regjistrimi i asaj shoqrie.
853
E DREJTA EKONOMIKE
NDRMARRJET PUBLIKE, NDRMARRJET SHOQRORE DHE PROCESI I PRIVATIZIMIT Privatizimi nnkupton shitjen e ndrmarrjeve shoqrore apo publike palve private. Shitja spin off ka t bj me ndarjen e asseteve t ndrmarrjeve publike apo shoqrore dhe krijimin e nj shoqrie t re private e cila pastaj privatizohet. Shitja mund te ndodh nprmes dy procedurave, prkatesisht me spin-off t rregullt apo me spin-off special. II. Privatizimi i ndrmarrjeve shoqrore me spin-off t rregullt;
Privatizimi me spin-off te rregullt sht forma m e thjesht e privatizimit. Nprmes ktij procesi, ndrmarrja shoqrore apo publike i ofrohet pr shitje palve private dhe mimi m i lart i ofruar fiton. Duhet t ceket se shitja ktu nuk nnkupton kushte pr paln fituese q privatizon ndrmarrjen. III. Privatizimi i ndrmarrjeve shoqrore me spin-off special;
Privatizimi me spin-off special nnkupton privatizim t ndrmarrjes shoqrore apo publike me kusht. Kjo do t thot se pala private q ofron mimin m t lart pr privatizimin e ndrmarrjes, gjithashtu duhet ti prmbahet edhe nje mori kushtesh brenda nj afati 2 vjeqar pr ta fituar pronsine e plot mbi ndrmarrjen. Shpeshher, kushtzimi ka t bj me punsimin e puntoreve apo me investime shtes prpos blerjes s ndrmarrjes. Vlen te ceket se nse kushtet nuk prmbushen nga investitori brenda afatit kohor, ather, investitori rrezikon humbjen e kontrats dhe pronsin mbi ndrmarrjen. IV. Inkorporimi dhe rregullimi korporativ i ndrmarrjeve publike;
2
Sipas Ligjit pr Ndrmarrjet Publike , ndrmarrjet publike (NP) jan ndrmarrje n pronsi t Republiks s Kosovs apo t komunave prkatse. Ato NP q jan n pron t Republiks quhen NP Qendrore ndrsa ato n pronsi t komunave quhen NP Lokale.
2
Ligji pr Ndrmarrjet Publike, 2008/03-L087.

854
E DREJTA EKONOMIKE
Organizimi: NP-t organizohen si shoqeri aksionare n prputhje me Ligjin pr Shoqrite Tregtare, t diskutuar m par. Nse nj NP nuk sht e organizuar si shoqri aksionare n datn e hyrjes n fuqi t Ligjit pr Ndrmarrjet Publike, prkatsisht 15 qershor 2008, ato NP kan 150 dit q t organizonen si shoqri aksionare. Aksionari ekskluziv i NP Qendrore eshte Republika e Kosoves dhe Qeveria ka kompetencn ekskluzive pr ushtrimin e t drejtave t aksionarit. Sa u prket NP Lokale, komuna prkatse sht aksionari ekskluziv dhe Komisioni Komunal i Aksionarve ka kompetenca ekskluzive pr ushtrimin e t drejtave t aksionarit. Duhet cekur se themelimi i ndrmarrjeve t reja publike mund t bhet vetm me vendim t Qeveris dhe ndrmarrja e re publike do t jet NP Qendrore. Drejtoret: do NP Qendrore do t ket nga 5 deri 7 drejtor. N NP-t Qendrore, ata zgjedhen nga Qeveria prveq njerit, prkatsisht Kryeshefi Ekzekutiv, q zgjedhet nga bordi i drejtorve. Drejtort zgjedhen nga ata kandidat t rekomanduar nga Komisioni Rekomandues. NP-t Lokale duhet t ken 5 drejtor, prej t cilve 4 zgjedhen n mbledhjen e aksionareve. I pesti drejtor, prkatesisht Kryeshefi Ekzekutiv, zgjedhet nga Bordi i Drejtorve t NP-s Lokale. Parashtrohen me ligj kushtet pr t shrbyer si drejtor i nj NP: te mos jete denuar per veper penale apo civile (pergenjeshtrim, korrupsion, vjedhje, etj); te mos eshte shpallur qe ka ndermarre sjellje jo-profesionale, ka sheklur kodin etik, ka pervetesuar/keqperdorur parate publike apo informatat e fituara si zyrtar public, ose ka keqperdorur postin public per perfitime personale; nuk ka bere pergenjeshtrime materiale nen cfaredo deshmie nen betim; nuk ka falimentuar ne 10 vitet e fundit.
Gjithashtu krkohet q (1) drejtort t jen t pavarur, siq definohet n kriterjet e numruara me ligj; (2) q secili bord t ket s paku 2 drejtor q jan ekspert n kontabilitet; (3) t mos prgnjeshtroj gjat procesit t aplikimit pr drejtor; dhe (4) q do drejtor t vijon nj kurs trajnimi n vit pr qeverisje korporative.
855
E DREJTA EKONOMIKE
Detyrat e bordit jan q ta mbikqyr veprimtarin e zyrtarve t NPs pr tu siguruar se veprimtaria e zyrtarve sht n prputhje me Planin e Biznesit pr at vit financiar. Njherasish, drejtort kan detyra t besuara (fiduciare), shkelja e te cilave krkon shkarkim t drejtorit nga posti i tij, pas nj hetimi t hollsishm dhe t kohshm. Zyrtart: Zyrtart e NP-ve zgjedhen dhe emrohen nga Bordi i Drejtorve t NP-s. Zyrtart shrbejn n prputhje me detyrat e tyre t caktuara n rregulloret e brendshme t NP-s. Secila NP duhet t ket (i) Kryeshefin Ekzekutiv, (ii) Zyrtarin Kryesor Financiar dhe t Thesarit, (iii) Kshilltarin e Prgjithshem/Sekretarin Korporativ, dhe (iv) nj Zyrtar pr Auditim te Brendshm. Prveq asaj, nse NP sht m e madhe dhe ka veprimtari t llojllojshme, ather Bordi i Drejtorve mund t prcakton n Rregullore edhe dy zyrtar, prkatsisht dy poste t Zvends Kryetarit. Sikurse drejtort, edhe zyrtart kan detyra t besuara (fiduciare), shkelja e te cilave ka pasojn e shkarkimit t zyrtarit nga posti i tij. Konflikti i Interesave: Nj ndr krkesat m t rndsishme ligjore sht q drejtort dhe zyrtart e nj NP mos t hyjn n marrveshje me NP-n ku jan t angazhuar, prveq nse ato marrveshje miratohen paraprakisht nga aksionart. Gjithashtu, fardo interesi personal i drejtorve dhe zyrtarve t NP-s q mund t ket ndikim n vendimmarrje pr NP-n, duhet t zbulohet trsisht me shkrim para Bordit te Drejtorve t NP-s. Natyrisht, kur nj drejtor ka interesa personale, ai drejtor sht i ndaluar t merr pjes apo t ndikoj n diskutime rreth interesave te tij dhe prpuethshmris s tyre me interesat e NP-s. V. Likuidimi i ndrmarrjeve shoqrore;
3
N prputhje me Ligjin pr Agjencin Kosovare t Privatizimit , likuidimi vullnetar i ndrmarjeve shoqrore bhet me inicimin e Agjencis Kosovare t Privatizimit, nse liquidimi sht n interes t kreditorve ose pronarve prkats. Procesi i likuidimit bhet n prputhje me Ligjin pr Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave 4 Juridik n Falimentim. N rast t likuidimit, t gjitha kompetencat e organeve menaxhuese dhe mbikqyrse t ndrmarrjeve t tilla i kalohen komisionit t likuidimit, i cili prbhet nga s paku nj antar
3 4
Ligji pr Agjencin Kosovare t Privatizimit, 2008/03-L067. Ligji pr Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik n Falimentim, 2003/4.
856
E DREJTA EKONOMIKE
ndrkombtar t emruar nga Prfaqsuesi Civil Ndrkombtar. Antart tjer emrohen nga Agjencia, duke pasur parasysh provizionet pr komunitete. Prndryshe, procesi shprbrjes dhe likuidimit bhet n prputhje me Ligjin pr Shoqrit Tregtare dhe Ligji pr Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik n Falimentim. VI. Riorganizimi i ndrmarrjeve shoqrore;
Riorganizimi i ndrmarjeve shoqrore bhet n prputhje me Ligjin pr Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik n Falimentim, q diskutohet m detalisht m posht. VII. Procedura pran Dhoms s Posame t Gjykats Supreme pr cshtje t Agjencis Kosovare t Mirbesimit dhe Agjencis Kosovare te Privatizimit
Ligji pr Agjencin Kosovare t Privatizimit i jep jurisdikcion ekskluziv Dhoms s Veant t Gjykats Supreme t Kosovs pr t gjitha padit kundr Agjencis. Dhoma e Veant e pranon padin kundr Agjencis vetm nse pala ankuese dorzon dshmin se e ka njoftuar kryesuesin e Bordit pr dorzimin e nj padie t till s paku 60 dit para dorzimit t padis n Dhomn e Veant. Kjo sht e njjta Dhom e Veant q pati jurisdikcion mbi padit kundr Agjencionit Kosovar t Mirbesimit, dhe u themelua nga Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2002/13. Dhoma e Veant prbhet nga nje kolegj prej pes (5) gjykatsve prej t cilt tre jan ndrkombtar ndrsa dy jan banor t Republiks s Kosovs. Krkesat: T drejt pr paraqitjen e krkesave pr pagesa para Dhoms s Veant kan (i) personat q krkojn pronsi apo drejta pronsore, huadhnsit dhe personat e tjer q krkojn interesat e drejtprdrejt n lndn e paraqitur; (ii) agjencia; (iii) ndrmarrjet apo korporatat q jan nn autoritetin administrativ t Agjencis; dhe (iv) personat q konsiderohen plotsisht t nevojshm nga Dhoma e Veant pr t marr vendime pr lndn. Ndrsa, t akuzuarit n proceset gjyqsore para Dhoms s Veant do t kufizohen n: (i) agjencin; (ii) nj ndrmarrje a korporat q sht apo ka qen nn kontrollin administrativ t agjencis; (iii) personat ndaj t cilve Agjencia ka ndonj pretendim; (iv) personat q
857
E DREJTA EKONOMIKE
konsiderohen plotsisht t nevojshm nga Dhoma e Veante pr t marr vendime pr lndn. Krkuesi i pagess mund t bj krkes pr kundrshtimin e nj vendimi ose veprimi t Agjencis brenda 9 ditsh. Vendimet: Dhoma e Veant gjithashtu ka t drejtn e sigurimit te provave n teritorin e Kosovs nprmes urdhrave t lshuar nga Dhoma e Veante. N prfundim t rastit, Dhoma e Veant ka 2 muaj pas perfundimit t procesit gjyqsor q ta lshon vendimin.
FALIMENTIMI, LIKUIDIMI DHE RIORGANIZIMI I PERSONAVE JURIDIK Falimentimi sht nj gjendje e shpallur ligjore e pamundsis apo mundsis s zvogluar t nj personi fizik apo juiridik q ti paguan detyrimet ndaj kreditorve. Falimentimi mund t jet vullnetar apo i detyrueshem. Falimentimi vullnetar sht procesi i inicuar nga vet personi q ka vshtirsi me pagesn e detyrimeve ndaj kreditorve, pra, krkimi i tij pr mbrojtje nga gjykata. Falimentimi i detyruar ndodh kur kreditoret e nj personi paraqesin krkesn e falimentimit me qllim q ti shptojn nj pjese t kredis q debitori ua ka borxh apo q ta fillojn reorganizimin e nj organizate. VIII. Fillimi i procedurs s falimentimit;
Rasti i falimentimit fillon me paraqitjen e krkess me shkrim n gjykat nga ana e debitorit, kreditorit apo grupit te kreditorve. Forma dhe prmbajtja e krkess prcaktohet me rregullat e ekzekutimit. Debitori mund t paraqet krkese vetm nse: (a) me plqimin e bordit t drejtorve ose organit udhheqs n prputhje me statutin, dokumentet e themelimit ose marrveshjen e ortakrise; dhe (b) nse debitort i plotsojn kushtet vijuese: 1. debitori ka dshtuar n pagimin e borxhit pr m shum se 60 dit; 2. borxhi sht pr m shum se 5000 euro; dhe
858
E DREJTA EKONOMIKE
3. debitori n prgjithsi nuk sht duke i paguar borxhet e tij brenda afatit t caktuar. Menjhere pas paraqitjes s krkess, gjykata e informon Zyren e Regjistrimit. Debitori ka nj afat prej (5) pes ditve q ta kundrshton krkesn duke paraqitur n gjykat njoftimin me shkrim t kundrshtimit, me q rast Gjykata mban nj seanc brenda shtat (7) ditve ku vendos fatin e krkess. Kushtet pr refuzim t krkess jan t parapara me ligj. Ne rastin kur Gjykata pranon rastin, ather Gjykata fillon procedurn e falimentimit. Kur pranohet rasti nga Gjykata, debitori ka t drejt q t parashtron nj deklarat pr qllimin e riorganizimit brenda nj afati 20 ditor. Nse debitori sht i paaft pr riorganizim, ather procedura shndrrohet ne likuidim. IX. Administratori dhe Bordi i Kreditorve
Administratori: Administratori emrtohet nga Gjykata brenda nje afati (2) dy ditor pas pranimit t rastit. Debitort q kan (60%) gjashtdhjet prqind apo m shum t shums s borxhit te debitorit, mund t krkojn nprmes krkess me shkrim nga Gjykata zvendsimin e administratorit t rastit. Kualifikimet e administratorit jan modeste, prkatesisht, q t jet kompetent, person i ndershm dhe pa konflikt interesi. Administratori sht i autorizuar q: a. t merr menjher n posedim pasurin e debitorit; b. t thrret seancn e kreditorve dhe ti kryesoj seancat; c. t filloj dhe t vazhdoj procedurat gjyqsore dhe administrative q kan t bjn me realizimin e t drejtave t debitorit; d. t shrben si prfaqsues i autorizuar i pasuris s debitorit; e. me plqimin e gjykats, t punsoj dhe mbikqyr punn e t punsuarve, t vartsve, dhe ekspertve pr administrimin e rastit; f. t mbyll llogarin bankare t debitorit dhe hap llogari t veant t falimentimit; g. ti paguaj kreditort n baz t krkesave t aprovuara; dhe
859
E DREJTA EKONOMIKE
h. t detyroj debitorin apo prfaqesuesin e caktuar t menaxhmentit t debitorve t paraqitet dhe t ndihmoj n marrjen e inventarit t pasuris s debitorit. Nga administratori krkohet q t jet i pavarur, i emruar nga gjykata dhe q ta ushtron detyrn me kujdes dhe detyr t ekonomistit t mir. Ai nuk sht personalisht prgjegjs pr humbjet e shkaktuara gjat procedurs. Bordi i Kreditoreve (BK): BK prbhet nga 3 deri 5 kreditor q kan krkesat me t mdha t pasiguruara apo pjesrisht t pasiguruara ndaj debitorit. Detyrat kryesore te BK jan: a. marrja e kopjes s raportit mujor nga administratori n t njjtn koh si edhe gjykata; b. t pranon njoftimet dhe propozimet dhe krkesat pr veprimet e gjykats q ndikojn n drejtat e kreditorve; c. t therras debitorin apo prfaqesuesin e tij/saj q tju prgjegjet pyetjeve; d. t ndrmerr veprimin pr anulimin e transferve t debitorit t bra gjat nj viti paraprak prpara dats s paraqitjes s krkess pr falimentim; e. tju shprndaj informacionet e pranuara kreditorve tjer; d. detyra tjera t parapara me kt apo ndonj ligj tjetr. Kjo prmbyll detyrat kryesore te BK, q mund t permblidhen sikur mbrojtja e interesave t kreditorve gjate procesit t falimentimit. X. Pasuria e falimentimit;
Vlen t ceket se me regjistrimin e krkess, themelohet pasuria e bankrotimit q prbhet nga tr pasuria e debitorit n kohn e paraqitjes s krkess si dhe tr pasuria e mbledhur nga administratori n emr t debitorit gjat kohs s procedurs ose rrjedhs normale t biznesit. Kjo pasuri nuk prfshin mjetet e pensioneve ose t drejtat e fituara t definuara n rregullorn e UNMIK-ut Nr. 2002/35 mbi Pensionet n Kosov fardo shitje, disponim, bartje apo dhnje me qira e pasuris sht e ndaluar totalisht para emrimit t administratorit, ndrsa pas emrimit te tij/saj, kjo mund t bhet vetm me vendim t gjykats.
860
E DREJTA EKONOMIKE
XI.
Riorganizimi.
Propozimi pr riorganizim quhet plan i riorganizimit dhe prmban ndr t tjerash: shpjegim t veprimtaris biznesore dhe arsyeve q shpiejn n vshtirsin financiare; metodat dhe mjetet pr realizimin e planit; periudhat kohore pr realizimin e planit; deklarimin se kush do ta menaxhon organizatn; pjes t tjera t parapara me kt ligj.
Kreditort e siguruar dhe t pasiguruar kan t drejt t votojn pr apo kundr planit t riorganizimit. Nse plani konfirmohet nga vota e kreditorve, ather, kjo konsiderohet nj kontrat e re pr prmbushjen e krkesave t paraqitura n t. N at rast, prona e falimentimit shuhet dhe pronat i kthehen debitorit. Prej atij momenti dhe tutje, debitori dhe menaxhmenti i tij vazhdon me zbatimin e planit t riorganizimit. N rast kur debitori shkel planin e riorganizimit, do kreditor ka t drejtn q ta njoftoj Gjykatn pr kt shkelje. Nse Gjykata konstaton se ka ndodhur shkelje e planit, ather, ajo nxjerr vendime pr evitimin e shkeljes, pr shndrrimin e rastit n likuidim, ti lejon debiorit t paraqet amendamente t planit (ku krkohet miratim i ri nga kreditort), apo ndonj vendim tjetr konform me kt ligj. XII. Liquidimi;
Likuidimi sht shitja e tr pasuris s falimentimit nga ana e administratorit. T gjitha t ardhurat nga shitja e pasuris bhen pron e pasuris s falimentimit. Kjo pasuri financiare pastaj prdoret q t paguhen detyrimet e debitorit ndaj kreditorve sipas prioriteteve t prcaktuar me kt ligj, q jan: 1. 2. 3. 4. Krkesat e siguruara; Krkesat e preferuara, pr npunsit e papaguar parakrkesave dhe meditjet; Krkesat e pasiguruara; Krkesat e pronarve t debitorit, aksionarve, antarve themelues dhe pjesmarrsve.
861
E DREJTA EKONOMIKE
PUNT BANKARE DHE SIGURUESE Afarizmi bankar sht veprimatari e veant ekonomike, objekt themelor i s cilit sht qarkullimi i paras, por ai prmban edhe disa transakcione dhe produkte tjera financiare. N prgjithsi, bankat dhe institucionet financiare lehtsojn veprimet afariste dhe shpeshher ndodh q bankat specializohen n shtje specifike financiare q krkohen nga tregu. N kt pjes diskutohen disa nga shtjet primare sa u prket institucioneve bankare, financiare dhe t sigurimit. XIII. Kushtet dhe procedurat pr licencimin e institucioneve financiare dhe siguruese;
Ansj institucion financiar apo sigurues nuk guxon t ket veprim afarist ne Republikn e Kosovs pa u licencuar nga Banka Qendrore e Republiks s Kosovs. Pr t aplikuar pr licenc preliminare, aplikanti duhet te dorzoje: (i) kualifikimet dhe prvojn e antarve administrues; (ii) shumn e kapitalit; (iii) planin e biznesit; (iv) informatat bazike dhe t dhnat financiare pr aksionart; (v) informata shtes q aplikanti i konsideron t rndsishme. Ta keni parasysh se pr institucionet e huaja q dshirojn t licencohen n Republikn e Kosovs, ka kushte tjera te cilat aplikohen per licencim. XIV. Forma dhe struktura korporative institucioneve financiare; e bankave dhe
Forma dhe struktura korporative e bankave dhe institucioneve financiare sht si Shoqeri Aksionare. Pra, bankat mund t regjistrohen dhe licencohen vetm nse organizohen sikur shoqeri aksionare. XV. Forma dhe struktura korporative e ndrmarrjeve siguruese;
Forma dhe struktura korporative e ndrmarrjeve siguruese eshte si shoqeri aksionare apo shoqri aksionare anonime. Ndrmjetsuesit e shitjes s ndrmarrjeve siguruese mund t jen edhe forma tjera t shoqrive tregtare t njohura nga Ligji pr Shoqrit Tregtare.
862
E DREJTA EKONOMIKE
XVI.
Kompentencat dhe instrumentet e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs pr rregullimin e sektorit t bankave dhe t sigurimeve;
Kompetencat e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs jan t shumta dhe prfshijn: ti rekomandoj udhzime t gjra politike Kuvendit dhe Qeveris n fushat q i ka n prgjegjsi; t vendos dhe t zbatoj masat pr sistemet e marrveshjeve mbi transaksionet e valutave vendore dhe t huaja n Kosov, t mbikqyr dhe t rregulloj pagesat; t posedoj dhe veproj me nj apo me m shum sisteme pagesash; t veproj si bankar n Ministrin e Ekonomis dhe Financave dhe t ofroj kshilla financiare me krkes t ksaj Ministrie; t veproj si agjent fiskal i Ministris s Ekonomis dhe Financave; t mbaj depozita t valutave t huaja pr Ministrin e Ekonomis dhe Financave dhe pr subjektet tjera publike; t siguroj furnizim adekuat t banknotave dhe monedhave pr rregullimin e transaksioneve me para t gatshme; t mbaj thesar pr ruajtjen e sigurt t valutave dhe letrave me vler; t licencoj, mbikqyr dhe rregulloj institucionet financiare; t kryej analiza t rregullta ekonomike dhe monetare t ekonomis s Kosovs, ti bj publike rezultatet dhe ti paraqes propozime e masa Kuvendit dhe Qeveris n baz t analizave t tilla; t mbikqyr dhe rregulloj agjentt e shitjes n kmbimin e valutave, ndrmjetsuesit ujdiss dhe fondet e ndrsjella; t miratoj auditort e jashtm t institucioneve financiare; t vendos standarde t kontabilitetit pr institucionet financiare n Kosov n harmoni me standardet ndrkombtare financiare t raportimit. Transaksionet e pagesave;
XVII.
863
E DREJTA EKONOMIKE
Funksionet kryesore t bankave kan t bjn pikrisht me tranzakcionet e pagesave. Ka disa lloje t tranzakcioneve q jan t ofruara pr nevojat e ndryshme t klientve dhe rrethanave ku bhet afarizmi. Disa nga m kryesoret diskutohen n vijim. i. Urdhrpagesa, Urdhrpagesa sh nj instrument financiar me t cilin nj prson paguan nj shum t caktuar n bank n t mir t nj prfituesi tjetr. Kjo procedur zvendson pagesn e drejtprdrejt personit prfitues dhe banka shfrytzohet si ndrmjetsues. Me rastin e pagess, banka i lshon paguesit urdhrpagesn. ii. Transferi i kredis dhe i debitit, Me kontratn e kredis, banka detyrohet q shfrytzuesit t kredis tia lr n dispozicion nj shum t caktuar t t hollave, n koh t caktuar ose pacaktuar, me destiminim ose pa destinim t caktuar. N kt rast, shfrytzuesi detyrohet tia paguaj banks kamatn e kontraktuar, plus shumn e marr tia kthej asaj n kohn dhe menyrn e prcaktuar n kontrat. Pra, kur nnshkruhet kontrata, banka ia transferon nj shum t hollash shfrytzuesit me pritjen se shfrytzuesi do ti kthen ato n kohn dhe metodn e prcaktuar n kontrat. N ann tjetr, kontrata pr debit sht nj kontrat ku klienti deponon nj shum t hollash n xhirollogari rrjedhese ne bank dhe trhjek t hollat nga bankomatat (makinat pr trhekjen e t hollave) apo ngarkon at xhirollogari n vende t ndryshme afariste, nprmes t nj kartele t leshuar nga banka. Ngarkesa lejohet deri n shumn e deponuar n xhirollogarin bankare. Pra, kjo zvendson bartjen e t hollave nga klienti dhe zvendesimin e tyre me nj kartel plastike t lshuar dhe autorizuar pr perdorje nga banka. iii. Prgjegjsia juridike e bankave; Bankat dhe institucionet financiare q ofrojn produkte financiare ne tregun e Kosovs duhet ti prmbahen Ligjeve dhe akteve nnligjore q ekzistojn n Kosov. Prveq asaj, mund t ndodh q bankat e huaja q veprojn n Kosov kan detyrime ligjore q ti zbatojn edhe ligjet e vendeve am ku jan t regjistruara (zakonisht ligje m t rrepta). Prandaj, do bank q vepron n Kosov duhet ta ket parasysh kornizn
864
E DREJTA EKONOMIKE
e plot ligjore vendore dhe ndrkombtare me qllim q ta eviton ndonj prgjegjsi t padshirueshme. iv. Letrat me vler, Letrat me vler jan dokumente t shkruara, me lshimin e t cilave krijohet detyrimi me shprehje t njeanshme t vullnetit. Pra, letra me vler sh document i shkruar, me t cilin lshuesi i saj detyrohet ta plotsoj detyrimin e regjistruar n at dokument t poseduesit ligjor t saj. Poseduesi ligjor i letrs me vler ka t drejt t krkoj prej lshuesit t saj t prmbushe detyrimin e shnuar n at letr me vler. Kemi letra me vler ve e ve (kambiali) dhe serike (aksioni). Letrat me vler mund t lshohen nga personat juridike (akcionet) dhe fizik (eku). v. Kontratat pr depozitn e t hollave, Kjo sht nj kontrat e thjesht n mes t banks dhe klientit, q mund t jet person fizik apo juridik, me an t s cils banka garanton ruajtjen e t hollave t klientit. Varsisht nga banka, kjo kontrat mund t ofron prfitime t ndryshme per klientin, siq sht kamata, kamata m e lart pr afatizim, etj. Me kt kontrat banka e fiton t drejtn ti disponoj t hollat e depozituara, ndrsa klienti rezervon t drejtn q ti terhjek t hollat e deponuara. vi. Kontrata pr akreditivin, Akreditivi sht nj instrument pagese, me t cilin banka akredituese (banka e lshimit) detyrohet q, sipas urdhrit t komitentit, n baz t dokumenteve t p rezentuara n prputhje me kushtet e kontraktuara (apo pa dokumente), t kryej pagesn ose t autorizoj bankn tjetr (anka korresponduese) q tia bj pagesn personit t tret (shfrytzuesit t akreditivit) ose me urdhrin e saj (kalimi i urdhrit) ose sipas urdhrit t komitentit, vet ajo ose me ndihmn e banks tjetr, t paguaj, t akceptoj ose ta blej kambialin e trhequr prej shfytzuesit t akreditivit, me kusht q t jet vepruar n ppruthje me akreditivin e hapur t banks s lshimit. Ka disa lloje t akreditivit dokumentar: 1. Akreditivi i revokuar dhe ai i parevokuar;
865
E DREJTA EKONOMIKE
2. Akreditivi i konfirmuar dhe i pakonfirmuar; 3. Akreditivi i kalueshm dhe i pakalueshm; 4. Akreditivi i ndashm dhe ai i pandashm. vii. Kontrata pr sigurimin. Me kt kontrat kontraktuesi i sigurimit detyrohet q n baz t parimit t reprocitetit dhe t solidaritetit, t bashkoj nj sasi t mjeteve n bashksin e sigurimit, kurse bashksia e sigurimit detyrohet q, nse ndodh ngjarja q prbn rasti t sigurimit, tia paguaj t siguruarit ose ndonj personi tjetr kompensimin ose shumn e kontrkatuar ose t bj di tjetr. Dshmia e ksaj kontrate sht Polica e Sigurimit. Detyrimet e t siguruarit jan: ta bj pagesn e premis brenda afatit t parashikuar n kontrat, ti paraqes rrethanat pr vlersimin e rrezikut, t lajmroj siguruesin pr ndryshimet e rrezikut, t marr masa, sa sht e mundur, pr t penguar shkaktimin e dmit, ta lajmroj siguruesin brenda nj afati sa m t shkurtr pr ndohjen e rastit t siguruar. Detyrimet e siguruesit jan: ta njoftoj t siguruarin pr kushtet e sigurimit, tia dorzoj atij policn e sigurimit, tia kompensoj dmin kur ndodh rasti i sigurar, t bj pagimin e shpenzimeve t detyrueshme dhe t domosdoshme.
KONKURRENCA N TREG Konkurrenca sht nj situat n nj treg n t ciln shitsit e nj produkti apo shrbimi prpiqen n mnyr t pavarur t trheqin blers pr t arritur nj objektiv t caktuar tregtar, pr shembull, fitime, shitje dhe/ose pjes t tregut. Rivaliteti konkurrues midis firmave mund t ekzistoj pr mimet, cilsin, shrbimet, ose nj kombinim i tyre dhe faktorve t tjer, q mund t vlersojn klientt. N. N disa raste qllimi sht realizimi i nj niveli t ult kostoje dhe mimi me qllim q t godasin konkurrentt. N raste t tjera ndrmarrjet mund t shkojn prtej prcaktimin e tregut konkurrenca shihet si nj proces rivaliteti ndrmjet ndrmarrjeve t cilat krkojn t fitojn klientel me kalimin e kohs. Ky rivalitet mund t ndodh n shum mnyra ksaj, duke prdorur aftsit novatore e siprmarrse t tyre, pr t zhvilluar produkte dhe shrbime t reja, t prdorin fuqi t
866
E DREJTA EKONOMIKE
veanta, mundsi apo prparsi t tjera q ato kan, me synim kryesor t plotsojn nevojat e konsumatoreve m shum se sa konkurrentt e tyre. Konkurrenca e ndershme dhe e pashtrembruar sht gurthemeli i nj ekonomie tregu. Pr kt arsye, Komisioni Evropian (mekanizm i BE-s) ka miratuar legjislacion prkats pr ta promovuar nj konkurrenc lojale, n mes t shteteve antare t BE-s. Konkurrenca njihet si nj ndr shtyllat kryesore dhe shtjet m sensitive n politikat e BE-s. Para se t antarsohen n BE, t gjitha shtetet duhet t plotsojn nj numr t madh kriteresh q kan t bjn me ekonomin e tregut, prej t cilave shumica jan t ndrlidhura me konkurrencn. Pr m tepr, Komisionit Evropian i jan dhn kompetencat e nevojshme pr t ushtruar kontroll mbikqyrs dhe zbatues n lidhje me ligjin e BE-s pr konkurrencn, pr t garantuar nj konkurrenc efektive n tregun e brendshm t shteteve evropiane. N vazhdn e prpjekjeve pr t miratuar legjislacion n prputhje me kriteret e BE-s, Kuvendi i Kosovs ka miratuar Ligjin pr 5 Konkurrencn n vitin 2004. Disa aspekte t rndsishme q i mbulon ky ligj, jan t paraqitura m posht. XVIII. Marrveshjet e ndaluara dhe prjashtimet;
Marrveshja ndrmjet ndrmarrjeve, vendimi i nj shoqate t ndrmarrjeve ose nj praktik e ndrmarrjeve sht e ndaluar nse mund t ndikoj n tregtin brenda Kosovs, dhe mund t ndikoj n mnyr t dukshme n parandalimin, kufizimin ose rregullimin e konkurrencs n Kosov. Ndalesat e vendosura n mnyr specifike zbatohen pr nj marrveshje, vendim ose praktik q: n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort prcakton mimin shits ose blers ose fardo afati apo kushti tjetr n tregti ose biznes; kufizon ose kontrollon prodhimin, tregun, zhvillimin teknologjik ose investimet; kufizon, ndan ose merr pjese ne tregun ose ne nje apo me shume burime te furnizimit;
Ligjin pr Konkurrencn, 2004/36.

867
E DREJTA EKONOMIKE
zbaton kushte t ndryshme pr transaksione t ngjashme me ndrmarrje t tjera, duke i vendosur ato n nj pozit t paplqyeshme konkurruese; kushtzon q lidhja e kontrats t varet nga palt tjera kontraktuese, prmes kushteve t tjera plotsuese q pr nga natyra e tij/saj e q sipas natyrs dhe praktiks s zakonshme tregtare, nuk kan lidhshmri me objektin e kontrats s till.
Marrveshja ose vendimi q sht i ndaluar me kto rregulla sht e pavlefshme dhe e pazbatueshme. Personi, ndrmarrja ose shoqata e ndrmarrjeve q tenton t ekzekutoj, detyroj, zbatoje dhe/ose ushtroj marrveshjen, vendimin ose praktikn n fjal, do t denohet me gjob administrative dhe penale q prcaktohen me kt ligj. Prjashtimet dhe Lirimet: Ndalimet e lartprmendura nuk zbatohen pr disa marrveshje t veanta. Ktu n rradh t par prfshihet: nj marrveshje ndrmjet dy ose m shum ndrmarrjeve, nse ndrmarrjet e tilla jan pjes e nj njsie t vetme ekonomike. N veanti, marrveshjet ndrmjet ndrmarrjes am dhe degve t saj, ose dy degve q kan nj ndrmarrje am t prbashkt, nuk u nnshtrohen; ose nj marrveshje q ka pr qllim t ndikoj n shkrirjen e dy ndrmarrjeve; me kusht q, ky prjashtim t vlej vetm pr dispozitat e asaj marrveshjeje q jan drejtprdrejt t lidhura dhe t nevojshme pr kryerjen e shkrirjes. Gjithashtu, ekzistojn prjashtime nga ndalesa, prkatesisht prjashtohen marrveshjet mbi: a. zbatimin e njllojshem t standardeve ose kushteve biznesore; b. specializim; c. racionalizim; d. disa raste tjera specifike te caktuara. XIX. Marrveshjet vertikale;
Ndalimi themelor n marrveshjet q kufizojn lirin e palve pr caktimin e mimeve dhe kushteve n transakcionet me palt e treta: Marrveshja ndrmjet ndrmarrjeve lidhur me mallra ose shrbime dhe q ndikon n nj treg brenda Kosovs sht e ndaluar pr aq sa ajo e
868
E DREJTA EKONOMIKE
kufizon lirin e pals pr vendosjen e mimeve n ngarkim t palve t treta ose fardo kushti thelbsor n marrveshjet e lidhura me palt e treta. - Kontrollimi i shprdorimit t transaksioneve ekskluzive tregtare: Marrveshja ndrmjet ndrmarrjeve q prfshin mallrat ose shrbimet dhe q vendos mbi njrn pal (i) nj kufizim t liris s shfrytzimit t mallrave t furnizuara ose t mallrave ose shrbimeve t tjera; (ii) nj kufizim t liris s blerjes ose shitjes s mallrave dhe shrbimeve t tjera pr palt e treta; (iii) nj kufizim mbi lirin e shitjes s mallrave t furnizuara palve t treta; ose (iv) nj obligim pr blerjen e mallrave ose shrbimeve q, nga karakteri i tyre ose praktika e zakonshme komerciale, nuk kan t bjn me lndn themelore t marrveshjes n fjal, ndalohen nse kufizimet ose obligimet e tilla dukshm e dmtojn tregun e mallrave ose shrbimeve prkatse. - Marrveshjet mbi pronn intelektuale dhe sekretin afarist: Marrveshja pr shitjen ose licencimin e t drejtave t prons intelektuale apo sekretit afarist ndalohet gjer n at mas sa vendos kufizime ndaj veprimtarive ekonomike t blersit ose licencmarrsit q nuk kan t bjn me shfrytzimin ose mbrojtjen e t drejtave prkatse apo sekretit. N kt kategori hyjn: Marrveshjet pr shitjen ose liensimin e patents ose modelit praktik (qoft t dhn ose t krkuar) ose topografin e qarkut t mbyllur t mbrojtur me ligj ose modifikimet gjenetike t fars; Marrveshjet e pr shitjen ose liensimin e zbulimeve, metodave t prpunimit, projektimeve, arritjeve tjera q ojn prpara teknologjin, arritjeve q ojn prpara kultivimin e bimve n lmin e rritjes s bimve, pr aq sa ato prfaqsojn sekrete t rndsishme afariste dhe jan njejtsuar n mnyr mjaft t arsyeshme n marrveshje; Marrveshjet e prziera pr shitjen ose liensimin e t dyjave, t drejts s mbrojtur t trajtuar n paragrafin a m lart dhe nj arritje t pambrojtur t trajtuar n paragrafin b t siprtheksuar; dhe Marrveshjet pr shitjen ose liensimin e qoft t t drejtave t prons intelektuale si jan e markat tregtare, modelet e
869
E DREJTA EKONOMIKE
depozituara, t drejtat autoriale (prfshir programet kompjuterike), pr aq sa kjo marrveshje lidhet me marrveshjen pr t drejtn e mbrojtur t prfshir n paragrafin a t larttheksuar, ose nj arritje t pambrojtur n kuptim t paragrafit b, apo me nj marrveshje t przier n kuptim t paragrafit c, dhe ndihmon pr arritjen e qllimit kryesor t shitjes ose liensimit t drejtave t prons intelektuale ose arritjeve t pambrojtura. XX. Keqprdorimi i pozits dominuese;
Sipas ligjit aktual ne Kosov, ndalohet shprdorimi i pozits dominuese nga nj ose m shum ndrmarrje. Pr tu konstatuar shprdorimi i pozits dominuese, s pari duhet t prcaktohet ekzistimi i ksaj pozite. Konstatimi i ekzistimit t pozits dominante: Ndrmarrja ka pozit dominuese nse, si furnizuese ose blerse e disa llojeve t caktuara t mallrave ose shrbimeve, ajo: nuk i nnshtrohet konkurrencs s vertet; ose ka fuqi superiore n treg n krahasim me konkurrentt e saj ekzistues ose potencial;
Pr ta konstatuar kt, mirret parasysh veqanrisht pjesmarrja dhe pozita e saj n tregun prkats, fuqia e saj financiare, qasja e saj ndaj furnizimeve ose tregjeve, lidhjet e saj me ndrmarrjet e tjera, pengesat juridike ose faktike pr hyrjen e ndrmarrjeve t tjera n treg, konkurrenca aktuale ose potenciale me ndrmarrjet e themeluara brenda ose jasht Kosovs, lehtsia ose vshtirsia me t ciln ajo mund t ndryshoj furnizimin e mallrave ose shrbimeve t tjera si dhe aftsit e furnizuesve ose klientve t saj q t zhvillojn afarizm me ndrmarrje t tjera. Nj ndrmarrje konsiderohet t ket pozit dominuese nse ka pjesmarrje m t madhe se 40% n treg. Ky konsiderim nuk sht i aplikueshm n rast se ndrmarrja n fjal bindshm demonstron se sht e ekspozuar para nj konkurrence t konsiderueshme ose q nuk ka pozit superiore n treg n krahasim me konkurrentt e vet, duke i marrur parasysh faktort e specifikuar m lart.
870
E DREJTA EKONOMIKE
Konstatimi i shprdorimit t pozits dominuese: Shprdorimi i ndaluar i pozits dominuese ekziston nse, si furnizues ose blers i disa llojesh t caktuara t mallrave ose shrbimeve, nj ose m shum ndrmarrje me pozit dominuese: a. ndikon negativisht n konkurrencn e tregut duke dmtuar aftsin e ndrmarrjeve tjera pr konkurrim n treg; b. krkon pagesa ose kushte t tjera afariste q dallojn nga ato do t mbizotronin po t kishte konkurrenc efektive; c. shfrytzon pozitn n treg pr t krijuar ndrmarrje tjera q i dhurojn atij qllime privilegjuese, prveq nse qllimi sht i arsyeshm pr nj trajtim t till favorizues. XXI. Praktikat e ndaluara;
Ndalimi i Diskriminimit dhe i Pengimit t Padrejt: Nj ndrmarrje dominuese, nj shoqri e ndrmarrjeve ose nj ndrmarrje q i cakton mimet me pakic nuk duhet ta pengoj drejtprsdrejti apo trthorazi nj ndrmarrje tjetr n aktivitetet e saja afariste, ose drejtprsdrejti apo trthorazi t trajtoj at ndryshe nga ndrmarrjet tjera t ngjashme, prve nse ekziston arsyetimi objektiv pr trajtimin e till. Nj pengim i till ekziston posarisht kur nj ndrmarrje, pa arsye objektive, shpesh ofron mallra ose shrbime me mim q sht m i ult se mimi i nj malli apo shrbimi t till. Ndalimi i bojkotimeve dhe praktikave t tjera kufizuese: Asnj person ose ndrmarrje nuk duhet t krkoj nga nj person ose ndrmarrje tjetr q t refuzoj (bojkotoj) shitjen ose blerjen, me qllim t dmtimit t nj personi ose ndrmarrje tjetr. Ligji gjithashtu ndalon personat apo ndrmarrjet q t krcnojn apo ti shkaktojn dme personave ose ndrmarrjeve t tjera, ose ti nxisin ato q t q t zhvillojn aktivitete t ndaluara me kt ligj. Ndalimi i rekomandimeve: Asnj ndrmarrje ose shoqat e ndrmarrjeve nuk duhet t bj rekomandime q kan pr qllim ose ndikojn n shmangien e nj ndalimi t vendosur nga ligji. Gjithashtu nuk duhet ti bj rekomandime blersve t mallrave pr t krkuar ose ofruar mime t caktuara gjat rishitjes palve t treta, pr prdorimin e metodave t
871
E DREJTA EKONOMIKE
caktuara t vendosjes s mimeve, ose t ruajtjes s mimeve te caktuara m t larta ose m t ulta. XXII. Sanksionet juridike.
Nse konstatohet se ka pasur shkelje t Ligjit pr Konkurrencn, ather, ekzistojn pasoja juridike pr personin i cili ka br at shkelje. Pr shkeljen e neneve 3, 10, 11, ose 12, Komisioni Kosovar i Konkurrencs mund t nxjerr urdhr q krkon: prmbajtjen nga ekzekutimi, zbatimi dhe/ose kryerja e marrveshjes; shpall marrveshjen t pavler, t shfuqizuar dhe t pazbatueshme; t krkon nga individi shkels ndrmarrjen e masave t nevojshme pr t siguruar eliminim t veprimeve anti-konkurrente dhe q shkelja t mos prseritet m; t shpall gjob prej 25.000 eurove mbi pronart, zyrtart ose menagjert e prfshir n aktin anti-konkurrent;\ t shpall gjob prej 100.000 eurove mbi ndrmarrjen e prfshir n aktin anti-konkurrent.
Pr shkeljen e neneve 13, 17, ose 18, Komisioni Kosovar i Konkurrencs mund t nxjerr urdhr q krkon: prmbajtjen nga sjelljet e tilla; t krkon nga ndrmarrja shkelse marrjen e masave t nevojshme pr t siguruar eliminim t veprimeve anti-konkurrente dhe q shkelja t mos prseritet m; t shpall gjob prej 20.000 eurove mbi pronart, zyrtart ose menagjert e prfshir n aktin e sjelljes shkelse; t shpall gjob prej 100.000 eurove mbi ndrmarrjen e prfshir n aktin e sjelljes shkelse.
Natyrisht, personat e dmtuar nga ana e personit apo ndermarrjes qe shkel kete ligj kan t drejt t parashtrimit t ankess n Gjykatn prkatse t Qarkut duke krkuar ndr t tjera kompenzim t dmit dhe ndrprerje t aktivitetit t ndaluar.
872
E DREJTA EKONOMIKE
INVESTIMET E HUAJA Mjedisi i favorshm ligjor pr ekonomin e tregut, liria e aktivitetit ekonomik dhe siguria e prons garantohen me Kushtetutn e Republiks s Kosovs. Pr t gjith investitort, si t jashtm ashtu edhe ata t brendshm, parashihen garancione kushtetuse sa i prket t drejtave ligjore te barabarta. N mnyr specifike, Kushtetuta parasheh se investitorve t jashtm i garantohet nxjerrja e lirshme e fitimit dhe kapitalit t investuar jasht vendit, n pajtim me legjislacionin e 6 aplikueshm. Derisa Kushtetuta e Kosovs, e miratuar m 15 qershor 1008, paraqet nj bazament pr sigurimin e kornizs ligjore e cila ndihmon dhe inkurajon investimet e huaja, legjislacioni baz, n fakt, sht miratuar vite m par, pikrisht pr shkak t rndsis s ofrimit t mbrojtjes ligjore pr ata investitor t huaj q jan t interesuar t investojn n Kosov. N vitin 2001 u miratua Rregullorja e UNMIK-ut, Nr.2001/3, ndrkaq n vitin 2005 Kuvendi i Kosovs miratoi Ligjin pr Investimet e Huaja, Nr. 2005/02-L33. Krijimi i nj korniz ligjore q prqndrohet n ekonomin e tregut dhe promovon nj sektor t fuqishm dhe konkurrues privat i siguron edhe investitort e huaj se ata do t trajtohen n mnyre t drejt dhe me standardet e praktikat pranuara ndrkombtare. Investitorve para s gjithash u intereson t investojn n nj vend ku sundon ligji, ku t drejtat pronsore jan t garantuara, dhe natyrisht, ku u ofrohet trajtim i barabart. Prmes miratimit t Ligjit pr Investimet e Huaja pranohet fakti se investimet e huaja luajn nj rol t rndsishm n zhvillimin e mirfillt ekonomik dhe miraqenien e prgjithshme ekonomike t Kosovs, dhe n t njjtn koh paraqiten kto tri synime kryesore t ligjit: 1. T mundsoj integrimin e plot t Kosovs n ekonomin regjionale, evropiane dhe botrore duke inkurajuar bartjen e kapitalit, teknologjis moderne, njohuris (kno-ho), shrbimeve financiare dhe intelektuale, aftsive menaxhuese dhe informative n Kosov;
Neni 19 i Kushtetuts s Republiks s Kosovs.

873
E DREJTA EKONOMIKE
2. T prmirsoj dhe zgjeroj kapacitetin e Kosovs pr t pranuar dhe drguar mallra, shrbime dhe kapital n tregjet e huaja; dhe 3. T ngris parashikueshmrin, stabilitetin dhe transparencn e sistemit ligjor n Kosov dhe pajtueshmrin e tij me standardet evropiane dhe ndrkombtare. (Neni 1 i Ligjit pr Investime t Huaja). I. T drejtat, garancionet dhe privilegjet e investitorve t huaj a. Trajtimi i prgjithshm Kosova u ofron trajtim t drejt dhe t barabart investitorve t huaj dhe investimeve t tyre n Kosov. N asnj rast trajtimi, mbrojtja ose siguria q krkohet nga ligji nuk duhet t jet m i disfavorshm se sa ai q garantohet sipas ligjit ndrkombtar. Ligji obligon Kosovs q mos t pengoj me an t veprimeve ose mosveprimeve t pa-arsyeshme ose diskriminuese, veprimtarin, menaxhimin, mirmbajtjen, shfrytzimin ose largimin e nj shoqrie investuese n Kosov ose ndonj investimi nga investitort e huaj n Kosov dhe n veanti mos t ndrhyj n veprimtarit e ligjshme, t drejtat dhe interesat e ligjshme t investitorve t huaj. T gjitha autoritetet publike q dshtojn ose nuk i respektojn t drejtat dhe garancionet e siguruara me ligj pr investitort e huaj dhe investimet e tyre, jan prgjegjs pr t paguar kompensim pr dmet e shkaktuara si pasoj e veprimeve t tyre dhe asnj lloj imuniteti ligjor nuk mund t shfrytzohet si mbrojtje nga kjo prgjegjsi. (Neni 3 i Ligjit pr Investime t Huaja). b. Mosdiskriminimi Prve t drejtave specifike, garancioneve dhe privilegjeve q u mundsohen investitorve t huaj dhe investimeve t tyre sipas ligjit, investitort e huaj dhe investimet e tyre duhet t jen n pajtim t plot me ligjin e zbatueshm n Kosov, dhe i bartin t drejtat dhe detyrimet njlloj si edhe investitort e brendshm. Pa paragjykuar marrveshjet ndrkombtare dhe ato bilaterale q mund ti lidh Kosova, sht e paligjshme q t diskriminohen n fardo mnyre investitort e huaj n baz t shtetsis, prejardhjes, vendbanimit, vendit t themelimit, afarizmit ose kontrollit.
874
E DREJTA EKONOMIKE
N mnyr t veant, Ligji parasheh se Kosova nuk duhet t diskriminoj ndaj investitorve t huaj n kto fusha: (i) mbrojtjen dhe sigurin, (ii) brjen e investimit, (iii) aktivitetet ekonomike dhe t tjera n t cilat mund t bhet investimi dhe (iv) blerjen, zgjerimin, menaxhimin ose largimin e investimeve. (Neni 4 i Ligjit pr Investime t Huaja). c. Prputhshmria dhe detyrimet T gjitha aktet q nxirren nga ndonj autoritet publik q kan t bjn me t drejtat ose detyrimet e invesitorve t huaj duhet t jen n prputhje t plot me autorizimet e atij autoriteti publik. N t kundrtn, investitort e huaj, t drejtat ose detyrimet e t cilve jan prekur me at akt, kan t drejt t krkojn kompenzim pr t gjitha dmet e shkaktuara si pasoj e besimit n aktin ose detyrimin e till. Kjo e drejt pr kompenzim natyrisht q nuk merret parasysh n rastet kur investitori i huaj ka qen i njoftuar me koh se akti n fjal tejkalon autorizimet e autoritetit publik q e ka nxjerr at akt. T gjitha llojet e detyrimeve ndaj investitorve t huaj, qofshin ato t krijuara me ligj, marrveshje, akt administrativ, ose ndryshe, duhet t prmbushen n baz t shpejt, t vazhdueshme dhe me mirbesim. (Neni 5 i Ligjit pr Investime t Huaja). d. Stabiliteti i regjimit t investimeve Ligjet, rregulloret apo aktet e tjera juridike nuk mund t zbatohen n mnyr retroaktive n dm t investitorve t huaj. Megjithat, Ligji pr Investimet e Huaja parasheh se nse investitori i huaj ka br nj investim n Kosovs dhe brenda periudhs pes vjeare, menjher pas brjes s investimit, ndonj dispozit e atij ligji ndryshohet ose revokohet, dhe kjo ka ndikim negativ n investitorin e huaj ose investimin e tij, ather investitori i huaj ka t drejt n kompensim nga Qeveria e Kosovs pr t gjitha dmet dhe shpenzimet e shkaktuara si pasoj e ndryshimit ose revokimit t till. (Neni 6 i Ligjit pr Investime t Huaja).
875
E DREJTA EKONOMIKE
II.
Shpronsimi dhe kompenzimi
Nacionalizimi dhe shpronsimi i pronave t investitorve t huaj nuk mund t bhet, prvec n raste prjashtimore t parapara me ligj, pr t cilat prcaktohet kompenzimi propocional sipas vlers n treg t prons s caktuar. a. Nacionalizimi Ligji prcakton se investimet n vijim nuk i nnshtrohen asnj forme t nacionalizimit: (i) investimi i br n Kosov nga nj investitor i huaj, (ii) organizata e investimeve t huaja; ose (iii) asetet e investitorit t huaj, organizats s investimeve t huaja ose nj personi t huaj, qoft apo jo i ndrlidhur me nj investim n Kosov. (Neni 7 i Ligjit pr Investime t Huaja). b. Shpronsimi Investimet e huaja n Kosov, organizata e investimeve t huaja, dhe asetet e investitorit ose organizats s investimeve t huaj, gjithashtu nuk i nnshtrohen shpronsimit (eksproprijimit). Megjithat, prkundr ksaj ndalese, Ligji prcakton se Kosova mund t eksproprijoj asetet e nj investitori t huaj, organizate t investimeve t huaja ose personi t huaj nse eksproprijimi: i. bhet pr nj qllim t qart dhe legjitim publik; ii. nuk bhet me synime diskriminimi; iii. bhet n mnyr jo-diskriminuese; iv. bhet n prputhshmri me proceset e parashtruara me ligj; dhe v. prcillet me nj pages apo kompensim efektiv, adekuat dhe t menjhershm. (Neni 8 i Ligjit pr Investime t Huaja).
876
E DREJTA EKONOMIKE
c. Kompensimi Nse i sht shkaktuar dmi, investitori i huaj ka t drejt n kompensim t shpejt dhe n valut t konvertueshme. Kompensimi gjithashtu duhet t jet sipas vlers s tregut t asetit prkats, menjher pasi q akti i eksproprijimit t jet ndrmarr, me kusht q vlera e tregut e asetit prkats: (i) t rregullohet n rast t ndryshimit t vlers s tregut si pasoj e vet eksproprijimit, ose ndonj njohurie paraprake ose pritje t eksproprijimit nga personat privat ose publiku, dhe (ii) t vendoset n baz t nj valute t konvertueshme. (Neni 8.3 i Ligjit pr Investimet e Huaja). N rastet kur me ligj krkohet q t bhet kompensimi pr dmet dhe shpenzimet e shkaktuara nga veprimet ose mos-veprimet q nuk prbjn nj akt eksproprijimi, shuma e kompensimit n fjal duhet t jet e barabart me vlern e tregut t dmeve dhe shpenzimeve t shkaktuara, q llogariten nga data e shkaktimit t dmit. (Neni 8.4. i Ligjit pr Investimet e Huaja). Pagimi i t gjitha kompensimeve q krkohen me ligj garantohet nga Qeveria e Kosovs edhe nse veprimi q ka shkaktuar dmin ose shpenzimin bhet nga ndonj autoritet tjetr publik n Kosov. Nse Qeveria e bn kt kompensim n emr t autoritetit tjetr publik, pastaj ka t drejt t krkoj kompensim nga ai autoritet prmes procedurave ligjore dhe proceseve administrative. III. Zgjidhja e kontesteve lidhur me investimet e huaja a. Mekanizmant pr zgjidhjen e kontesteve t investimit Sikur edhe n do kontrat tjetr, edhe n marrveshjen n mes t nj investitori t huaj dhe Kosovs mund t prcaktohet mnyra dhe procedura e zgjidhjes s kontesteve eventuale q mund t lindin. Nse nj marrveshje e till ka ekzistuar dhe mund t evidentohet si dokument i shkruar, investitori i huaj mund t krkoj q mosmarrveshja t zgjidhet sipas procedurs apo kushtit t parapar me shkrim. N munges t marrveshjes ndrmjet palve, investitori i huaj mund t krkoj q kontesti t zgjidhet prmes arbitrazhit. Pr m tepr, investitori i huaj mund t zgjedh edhe rregullat procedurale t arbitrazhit q do t
877
E DREJTA EKONOMIKE
prdoren pr zgjidhjen e kontestit. Sipas Nenit 16 t Ligjit mbi Investimet e Huaja, investitori mund t zgjidh nga kto rregulla procedurale: a. Konventn e QNZKI-s (ICSID- Qendra Ndrkombtare pr Zgjidhjen e Kontesteve t Investimit), nse investitori i huaj sht shtetas i nj vendi t huaj, dhe vendi i tij dhe Kosova jan pal n konventn n fjal n kohn e dorzimit t krkess pr arbitrazh; b. Rregullat Lehtsuese Shtes t QNZKI-s, nse kushtet juridike ratione personae t nenit 25 t Konvents s QNZKI-s jan prmbushur n kohn e dorzimit t krkess pr arbitrazh; c. Rregullat e UNCITRAL-it, dhe n raste t ktilla autoriteti emrues i prmendur n to sht Sekretari i Prgjithshm i QNZKI-s; ose d. Rregullat e Organizats Ndrkombtare t Tregtis. Plqimi i Kosovs pr dorzimin e nj Kontesti t Investimit pr arbitrazh jepet me Ligjin pr Investimet e Huaja, pra nuk krkohet pajtim eksplicit dhe marrveshje e ndar nga Kosova. Ndrkaq, plqimi i investitorit t huaj mund t jepet n do koh, qoft me dorzimin e nj krkes pr arbitrazh ose duke i paraqitur Agjencis nj krkes me shkrim n t ciln jepet plqimi. (Neni 16.3 i Ligjit pr Investime t Huaja). Prve nse investitori i huaj dhe Kosova pajtohen ndryshe me shkrim, t gjitha arbitrazhet lidhur me raste t investimit duhet t mbahen n nj vend antar t BE-s q gjithashtu sht pal n Konventn e New York-ut pr Njohjen dhe Zbatimin e Vendimeve t Huaja t Arbitrazhit. e. Ligji i aplikueshm n zgjidhjen e kontesteve t investimit Palt zakonisht merren vesh me shkrim pr rregullat procedurale dhe pr ligjin q do t aplikohet nga gjykata ose tribunali i arbitrazhit pr zgjidhjen e kontestit. N rast se nj marrveshje e till mungon, Ligji parasheh se gjykata ose tribunali i arbitrazhit duhet t zbatoj ligjin e zbatueshm n Kosov, duke i prjashtuar rregullat e t drejts ndrkombtare private (konfliktit t ligjit) dhe rregullat e tjera t s drejts ndrkombtare publike q jan t zbatueshme pr shtjet kontestuese. (Neni 17 i Ligjit pr Investimet e Huaja).
878
E DREJTA EKONOMIKE
f. Natyra prfundimtare e vendimeve t arbitrazhit T gjitha vendimet e arbitrazhit t marra n lidhje me kontestet e investimeve q mbulohen nga Ligji pr Investime t Huaja konsiderohen prfundimtare dhe obligative pr palt n kontest, duke prfshir Kosovn. Sipas Ligjit, nj vendim i till sht i zbatueshm n Kosov n t njjtn mnyr si edhe vendimet e gjykats m t lart n Kosov. Asnj lloj i imunitetit nuk mund t shfrytzohet si mbrojtje ndaj zbatimit t vendimit n fjal. (Neni 18 i Ligjit pr Investimet e Huaja). IV. Marrveshjet bilaterale pr investime
Marrveshjet bilaterale pr investime kryesisht lidhen n form t traktateve dhe kan pr qllim prcaktimin e kushteve pr investime private t shtetasve apo kompanive t nj shteti n nj shtet tjetr. Ky lloj investimi njihet me emrin Investim i huaj direkt (Foreign Direct Investment (FDI)). Shumica e marrveshjeve bilaterale lidhen me qllim t garantimit t t drejtave t investitorve t huaj n territorin e shtetit ku ata investojn, q kryesisht prfshijn garanca si trajtimi i barabart, mbrojtja nga eksproprijimi (shpronsimi), mekanizmat alternative pr zgjidhjen e kontesteve (si sht arbitrazhi), etj. Marrveshjet pr investime zakonisht aplikohen pr t gjitha llojet e aseteve, pa marr parasysh a jan pron e luajtshme apo e paluajtshme dhe pa marr parasysh sektorin e investimit. Kjo do t thot se ktu prfshihen edhe t drejtat n pronsi intelektuale, t cilat pa marr parasysh a jan regjistruar apo jo, jan t investime t mbrojtura sipas marrveshjeve bilaterale pr investim. Sot n bot ekzistojn me mijra marrveshje bilaterale q kan t bjn me fusha t ndryshme t investimeve. Kosova ka lidhur nj numr marrveshjesh pr tregti t lir me shtetet e rajonit t cilat kan pr qllim inkurajimin e investimeve t ktyre shteteve t Kosov.
879
E DREJTA EKONOMIKE
KONCESIONET I. Nocioni i koncesionit Koncesioni nnkupton nj kontrat t lidhur mes nj Autoriteti Kontraktues dhe nj koncesionari ku objekti kryesor i kontrats sht zbatimi i nj projekti t infrastrukturs dhe ku prmbushja e kontrats nga koncesionari shprblehet trsisht ose pjesrisht me dhnien e s drejts s shfrytzimit t infrastrukturs. Autoriteti kontraktues prfshin autoritetet publike q n baz t ligjit n fuqi n Kosov, i sht dhn e drejta pr t dhn koncesione. Ktu n rradh t par hyn do organ publik qendror, rajonal, komunal apo lokal, do ministri, department apo agjencion q ushtron kompetenca ekzekutive, legjislative, rregullative, administrative ose gjyqsore, do organ t s drejts publike, si dhe do asociacion t nj ose m shum organeve t tilla. Duke patur parasysh nevojn pr harmonizimin e procedurave pr dhnien e koncesioneve n pajtim me standardet dhe praktikat e pranuara ndrkombtare, n vitin 2006 hyri n fuqi Ligji pr Procedurn e Dhnies s Koncesioneve. Ky Ligj u miratua me qllim t zhvillimit t mtutjeshm t parimeve t prgjithshme t transaparencs, ekonomis dhe drejtsis gjat dhnies s kontratave nga autoritetet publike dhe prfshin procedurat pr dhnien e kontrats s koncesionit, prmbajtjen e kontrats s koncesionit si dhe shtje t tjera t ndrlidhura. II. Paraseleksionimi i ofertuesve Procedura e paraseleksionimit t ofertuesve sht parapar n nenin 5(4) t Ligjit pr Dhnien e Koncesioneve. Autoriteti Kontraktues zhvillon procedurn e para-seleksionimit me qllim t identifikimit t ofertuesve t kualifikuar pr zbatimin e projektit t parapar. Ftesa pr pjesmarrje n procedurn e para-seleksionimit publikohet n pajtim me dispozitat prkatse t ligjit pr prokurim publik dhe kjo ftes prmban kto t dhna: a. Prshkrimin e infrastrukturs; b. Nj indikacion t elementeve tjera thelbsore t projektit, si p.sh. shrbimet q duhen t kryhen nga Koncesionari ose aranzhmanet financiare t parapara nga Autoriteti Kontraktues;
880
E DREJTA EKONOMIKE
c. d.
e.
Nj prmbledhje t kushteve kryesore t Kontrats s Koncesionit q do t lidhet, nse kto kushte jan t njohura n kt faz; Mnyra dhe vendi i dorzimit t krkesave pr paraseleksionim dhe afati i dorzimit si dat dhe koh e specifikuar q i jep ofertuesit koh t mjaftueshme pr prgatitjen dhe dorzimin e krkess; dhe Mnyrn dhe kohn e marrjes s dokumentacionit t paraseleksionimit.
Dokumentacioni i para-seleksionimit duhet t plotsoj kriteret e paraseleksionimit t parapara n nenin 6 t Ligjit. Pr tu kualifikuar pr procedur seleksionimi, ofertuesit e interesuar duhet t plotsojn kritere objektivisht t arsyeshme t cilat Autoriteti Kontraktues i konsideron si t prshtatshme pr procedurn prkatse si jan t cekura n dokumentacionin e para-seleksionimit. Kto kritere prmbajn s paku kto elemente: I. Kualifikime adekuate profesionale dhe teknike, fuqi puntore, pajisje dhe mjete tjera fizike q jan t nevojshme pr zbatimin e projektit, prfshir dizajnimin, ndrtimin, veprimin dhe mirmbajtjen; II. Aftsi t mjaftueshme pr t drejtuar aspektet financiare t projektit dhe aftsi pr t prmbushur nevojat e financimit; III. Aftsi t nevojshme drejtuese dhe organizative, besueshmri dhe prvoj, prfshir aty edhe prvojn n veprimin e infrastrukturave t ngjashme. Autoriteti Kontraktues merr vendim lidhur me kualifikimet e secilit ofertues i cili ka dorzuar krkes pr para-seleksionim duke marr parasysh vetm ato kritere q jan parapar n dokumentacionin e paraseleksionimit. Pas ksaj procedure, Autoriteti Kontraktues radhit sipas rangut ofertuesit t cilt i plotsojn kriteret e para-seleksionimit dhe prgatit listn e ofertuesve q do t ftohen pr t dorzuar propozimet e tyre. Gjat prgatitjes s lists Autoriteti Kontraktues prcakton rangun vetm sipas mnyrs s parapar n dokumentacionin e paraseleksionimit. III. Krkesa pr propozime N fazn e par t procedurs ofertuesit ftohen t dorzojn propozime fillestare lidhur me specifikacionet e projektit, indikatort pr
881
E DREJTA EKONOMIKE
vlersimin e kryerjes s puns, aranzhmanet financiare dhe karakteristika tjera t projektit si dhe lidhur me kushtet kryesore t kontrats t propozuar nga Autoriteti Kontraktues. Autoriteti Kontraktues fton n mbledhje dhe mban diskutime me secilin ofertues t interesuar pr t shqyrtuar pyetjet q ka ofertuesi lidhur me krkesn fillestare pr propozime. Pas shqyrtimit t propozimeve t pranuara, Autoriteti Kontraktues mund t rishqyrtoj dhe, sipas nevojs, t riformuloj krkesn fillestare pr propozime duke shlyer, modifikuar ose shtuar ndonj element t specifikacioneve fillestare t projektit. N fazn e dyt t procedurs, Autoriteti Kontraktues fton ofertuesit t dorzojn propozime prfundimtare prkitazi me nj pako t vetme t specifikimeve t projektit, indikatorve pr vlersimin e kryerjes s puns ose kushteve t kontrats. Krkesa pr propozime prmban s paku kto t dhna: a. Informata t prgjithshme q mund t krkohen nga ofertuesit kshtu q ata t mund t prgatisin dhe t dorzojn propozimet e tyre, prfshir aty edhe afatin pr dorzim; b. Specifikacionet e projektit dhe indikatort pr vlersimin e kryerjes s puns, prfshir aty edhe krkesat e Autoritetit Kontraktues q i prkasin standardeve t siguris dhe mbrojtjes s mjedisit; c. Kushtet e kontrats t propozuara nga Autoriteti Kontraktues, duke theksuar se cilat kushte konsiderohen si jo t negociushme; d. Kriteret pr vlersimin e propozimeve dhe kriteret e prcaktuara nga Autoriteti Kontraktues, nse ka t tilla, pr t identifikuar propozime t pamjaftueshme; peshn prkatse q i jepet do kriteri t vlersimit; dhe mnyra n baz t s cils kto kritere zbatohen gjat vlersimit dhe refuzimit t propozimeve. Krkesa pr propozime prcakton kushtet lidhur me natyrn, formn, vlern dhe kushtet tjera q kan t bjn me mjetin e sigurimit i cili krkohet pr t siguruar ofertn, si dhe kushtet lidhur me personin q e jep nj mjet t till sigurues. Me rastin e vlersimit dhe krahasimit t propozimeve teknike merren parasysh korrektsia teknike, pajtueshmria me standarde pr mbrojtjen e mjedisit, zbatueshmria operacionale, si dhe cilsia e shrbimeve dhe masat q merren pr t siguruar vazhdimin e ksaj cilsie. Ndrkaq, n vlersimin e propozimeve financiare dhe komerciale shqyrtohen n veanti vlera aktuale e taksave, njsive t mimeve dhe pagesave tjera gjat periudhs s koncesionit, vlera aktuale e pagesave t drejtprdrejta t propozuara nga Autoriteti Kontraktues, shpenzimet e
882
E DREJTA EKONOMIKE
dizajnit dhe t ndrtimit, t veprimit dhe t mirmbajtjes, vlera aktuale e shpenzimeve kapitale si dhe t veprimit dhe t mirmbajtjeve, vllimi i ndihms financiare nga ndonj autoritet publik, nse ka nevoj pr nj gj t till, korrektsia e aranzhmaneve financiare t propozuara, shkalla e pranueshmris s kushteve t negociushme t kontrats s propozuar nga Autoriteti Kontraktues n krkesn pr propozime dhe potenciali pr zhvillim ekonomik dhe shoqror i ofruar nga propozimet. IV. Negociatat pr lidhjen e kontrats s koncesionit Pas vlersimit t propozimeve bhet rangimi i t gjitha propozimeve n baz t kritereve t vlersimit dhe Autoriteti Kontraktues e fton n negociata prfundimtare pr lidhjen e kontrats s koncesionit ofertuesin q ka rangun m t lart. Nse bhet e qart pr Autoritetin Kontraktues q negociatat me ofertuesin e ftuar nuk do t rezultojn n lidhjen e kontrats s koncesionit, ather Autoriteti Kontraktues e njofton ofertuesin se ka ndrmend t ndrprej negociatat dhe i jep ofertuesit koh t mjaftueshme q t formuloj m mir ofertn e tij prfundimtare. Nse Autoriteti Kontraktues nuk e konsideron kt propozim si t pranueshm, ather i ndrpren negociatat me ofertuesin prkats. N vijim, Autoriteti Kontraktues fton pr negociata ofertuesit tjer sipas rangut q kan deri sa t arrihet lidhja e kontrats s koncesionit ose t refuzohen t gjitha propozimet e mbetura. Autoriteti Kontraktues nuk mund t rifilloj negociata me nj ofertues me t cilin jan ndrprer negociatat pr shkak t arsyeve t lartprmenduara. Pas prfundimit t negociatave me me ofertuesin t cilit vendoset ti jepet koncesioni, Autoriteti Kontraktues shpall publikisht dhnien e kontrats n pajtim me dispozitat prkatse t ligjit pr prokurimin publik. Shpallja duhet ta identifikoj koncesionarin dhe ta jep nj prmbledhje t elementeve kryesore t kontrats s koncesionit. V. Kontrata e koncesionit. i. Elementet e kontrats s koncesionit Sipas nenit 28 t Ligjit pr Procedurn e Dhnies s Koncesioneve, kontrata e koncesionit prmban s paku kto elemente:
883
E DREJTA EKONOMIKE
i. ii. iii. iv. v.
vi.
vii.
viii.
ix.
natyrn dhe vllimin e punve dhe shrbimeve q duhet t kryhen nga koncesionari; kushtet pr kryerjen e ktyre shrbimeve dhe vllimin e ekskluzivitetit t t drejtave t koncesionarit sipas kontrats s koncesionit, nse parashihet nj gj e till; ndihmesn q Autoriteti Kontraktues mund tia jep koncesionarit pr marrjen e licencave dhe lejeve nse kto jan t nevojshme pr zbatimin e projektit; do krkes q ka t bj me themelimin dhe kapitalin baz t nj personi juridik; pronsin mbi mjetet q kan t bjn me projektin dhe detyrimet e palve, sipas nevojs, lidhur me prvetsimin e vendit ku do t zbatohet projekti dhe t servituteve t nevojshme; shprblimin e koncesionarit, qoft n form t tarifave ose t taksave pr shfrytzimin e infrastrukturs ose kryerjen e shrbimeve; metodn dhe formulat pr llogaritjen ose prshtatjen e tarifave ose taksave t tilla; dhe pagesat - nse ka t tilla - q mund t kryhen nga Autoriteti Kontraktues ose ndonj autoritet tjetr publik; procedurat pr shqyrtimin dhe miratimin e dizajneve inxhinjerike, planeve t ndrtimit dhe specifikacioneve t Autoritetit Kontraktues, si dhe procedurat pr testimin dhe inspektimin prfundimtar, miratimin dhe pranimin e infrastrukturs; vllimin e detyrimit t koncesionarit pr t siguruar sipas nevojs - modifikimin e shrbimit me qllim t prmbushjes s krkess aktuale pr shrbimin, vazhdimsin dhe ofrimin e shrbimit nn kushte kryesisht t barabarta pr t gjith shfrytzuesit; t drejtn e Autoritetit Kontraktues ose t ndonj autoriteti tjetr publik pr t mbikqyr kryerjen e punve dhe shrbimeve nga ana e koncesionarit si dhe vllimin dhe kushtet nn t cilat Autoriteti Kontraktues ose ndonj autoritet tjetr publik i autorizuar mund t urdhroj ndryshime q i prkasin puns dhe kryerjes s shrbimit ose t ndrmerr masa tjera t prshtatshme pr t siguruar q nj infrastruktur mbahet n veprim n mnyr t duhur dhe q shrbimet kryhen n pajtim me ligjin dhe me dispozitat e kontrats;
884
E DREJTA EKONOMIKE
x. xi.
xii.
xiii. xiv. xv.
xvi. xvii. xviii. xix.
vllimin e detyrimit t koncesionarit q ti raportoj dhe ta informoj Autoritetin Kontraktues ose ndonj autoritet tjetr publik mbi veprimet e veta; mekanizmat q merren me shpenzimet shtes dhe pasojat tjera q mund t rezultojn nga nj urdhr i Autoritetit Kontraktues ose t ndonj autoriteti tjetr publik lidhur me nnparagrafet (h) dhe (i) t ktij neni, prfshir aty do lloj kompensimi q mund ti takoj koncesionarit; pr aq sa konsiderohet e nevojshme, t drejtat e Autoritetit Kontraktues q t shqyrtoj dhe miratoj kontrata t rndsishme t cilat do t lidh koncesionari, n veanti ato me aksionart e koncesionarit ose persona t tjer t ndrlidhur; garancionet e prmbushjes dhe polisat e sigurimit q do t sigurohen nga koncesionari lidhur me implementimin e projektit; t drejtat dhe detyrimet e palve nse ndonjra pal nuk e prmbush kontratn; kushtet nn t cilat ndonjra pal mund t lirohet nga prgjegjsia pr mos prmbushje ose vones n prmbushjen e nj detyrimi q rrjedh nga kontrata e koncesionit pr shkaqe q jan jasht kontrollit t pals; kohzgjatjen e kontrats s koncesionit si dhe t drejtat dhe detyrimet e palve pas kalimit t kohzgjatjes ose t shkputjes s kontrats; mnyrn e llogaritjes s kompensimit; t drejtn kompetente dhe mekanizmat pr zgjidhjen e konflikteve q mund t krijohen mes Autoritetit Kontraktues dhe koncesionarit; t drejtat dhe detyrimet e palve lidhur me informatat sekrete.
Ofertuesi i suksesshm ka pr detyr t themeloj nj form t veant t nj shoqrie tregtare, nse kjo sht krkuar nga Autoriteti Kontraktues. do krkes lidhur me kapitalin minimal t nj personi juridik t till dhe t procedurs pr marrjen e miratimit nga ana e Autoritetit Kontraktues pr statutin dhe rregulloret e puns s tij si dhe pr ndryshimet thelbsore t tyre duhet t prcaktohen n kontratn e koncesionit n pajtim me kushtet e parapara n krkesn pr propozime. Kontrata e koncesionit gjithashtu specifikon se cilat mjete jan ose do t
885
E DREJTA EKONOMIKE
bhen pronsi publike dhe cilat mjete jan ose do t bhen pronsi private e koncesionarit. T drejtat dhe detyrimet e koncesionarit sipas kontrats s koncesionit nuk mund ti bartn palve t treta pa plqimin e Autoritetit Kontraktues. ii. Kohzgjatja, vazhdimi dhe shkputja e kontrats s koncesionit Kohzgjatja e koncesionit prcaktohet n kontratn e koncesionit duke marr parasysh kohzgjatjen maksimale t lejuar n ligjin prkats. Autoriteti Kontraktues mund ta jep plqimin pr vazhdimin e kohzgjatjes s kontrats koncesionit pr nj periudh kohore prej jo m shum se 10 vjet, prve nse nuk sht parapar ndryshe me ligj t veant. Autoriteti Kontraktues ka pr detyr ta jep plqimin pr vazhdimin e kontrats s koncesionit kur: a. ka vones n kryerjen e puns ose ndrprerje t puns pr arsye t fuqis madhore; b. projekti suspendohet nga Autoriteti Kontraktues ose ndonj autoritet tjetr publik; ose c. ka nj rritje t shpenzimeve si pasoj t krkesave t Autoritetit Kontraktues t cilat nuk kan qen t parapara fillimisht n kontratn e koncesionit, nse koncesionari nuk sht n gjendje t mbuloj kto shpenzime pa nj vazhdim t kontrats s koncesionit. Shkputja e kontrats s koncesionit nga autoriteti kontraktues lejohet nse nuk mund t pritet me arsye q koncesionari do t jet n gjendje ose i gatshm t prmbush detyrimet e veta; ose pr arsye madhore n interes publik, me kusht q koncesionarit ti paguhet kompensimi i parapar n kontratn e koncesionit. N ann tjeter, Koncesionari mund ta shkput kontratn e koncesionit vetm n rastet vijuese: a. n rast se Autoriteti Kontraktues ose ndonj autoritet tjetr publik nuk prmbush nj detyrim thelbsor lidhur me kontratn e koncesionit; b. nse jan plotsuar kushtet pr nj revidim t kontrats s koncesionit sipas nenit 40, paragrafit 1, mirpo palt nuk jan pajtuar pr revidimin e kontrats s koncesionit; ose c. nse shpenzimet e koncesionarit pr prmbushjen e kontrats s koncesionit jan ngritur dukshm ose nse vlera e shprblimit q koncesionari merr pr prmbushjen e kontrats bjen dukshm si
886
E DREJTA EKONOMIKE
rezultat i nj veprimi ose mosveprimi t Autoritetit Kontraktues, dhe palt nuk jan pajtuar pr nj revidim t kontrats s koncesionit. Secila pal ka t drejt ta shkput kontratn e koncesionit nse prmbushja e detyrimit t saj bhet e pamundur pr arsye t fuqis madhore. Po ashtu palt mund ta shkpusin kontratn e koncesionit me marrveshje. Kontrata e koncesionit parasheh se si llogaritet kompensimi q i takon pals kontraktuese prkatse n rast t nj shkputjeje t kontrats s koncesionit, duke prfshir n llogaritjen e kompensimit - sipas rrethanave - vlern e puns s kryer sipas kontrats s koncesionit, shpenzimet ose humbjet q ka psuar ndonjra pal, prfshir aty edhe fitimin e humbur.
PRONSIA INTELEKTUALE E drejta n pron prfshin t drejtn pr t poseduar, shfrytzuar, shitur dhe asgjsuar nj objekt apo mall q t takon. Megjithat, e drejta pronsore nuk kufizohet vetm me t drejtn pr t pasur mall t luajtshm apo patundshmri. Kjo e drejt prfshin edhe veprn apo rezultatin q del nga puna origjinale intelektuale e njerzve, pra ajo q sht produkt mendor. Prona mbi kto vepra apo produkte mendore quhet pron intelektuale. Pronsia intelektuale n esenc prfshin katr lloje t ndryshme t produkteve mendore q mund t dalin si rezultat i puns intelektuale t njerzve. Ato jan: 1. 2. 3. 4. markat tregtare t drejtat e autorit patentet dizajnet industriale
Prve ktyre katr llojeve, shum autor theksojn se si pron intelektuale mbrohet edhe t drejta t tjera t prafrta, si jan p.sh, fshehtsit tregtare. Mbrojtja e t drejtave t prons intelektuale tashm sht br nj ndr fushat m t rndsishme pr bizneset, meq shumica e tyre identifikohen me nj emr, shenj, form, dizajn dhe produkt t caktuar.
887
E DREJTA EKONOMIKE
Prandaj, me qllim q dikush tjetr mos t krijoj avantazhe nga prdorimi i ktyre shenjave, llogove, etj, n pothuajse secilin vend t bots kto t drejta mbrohen me ligj. Tashm sht miratuar nj numr i madh i Konventave ndrkombtare t cilat merren me kt shtje. Ndrkaq n Kosov, jan miratuar katr ligje t cilat mbulojn katr llojet e prons intelektuale t cekura m lart. M posht, do t paraqesim disa elemente t rndsishme pr markat tregtare, t drejtat e autorit, patentt, dhe dizajnet industriale, gjithnj n kontekst t mbrojtjes juridike t prcaktuar me legjislacionin kosovar. I. MARKAT TREGTARE
Markat tregtare jan shenja, emra, shkrime, vizatime, dhe trajta t tjera q e dallojn mallin ose shrbimin q e ofron nj ndrmarrje ose person. Markat tregtare konsiderohen si pron intelektuale sepse jan rezultat i puns artistike dhe intelektit t personave apo ndrmarrjeve t cilt identifikohen me kt mark, dhe prandaj mbrohen edhe me ligj. N Kosov, kt fush e rregullon Ligji mbi Markat Tregtare, i miratuar nga Kuvendi i Kosovs n vitin 2006. Numri i shkeljeve t t drejtave mbi markat tregtare sht i shumt sidomos n vendet ku nuk ka sundim t ligjit. Shfrytzuesit e pautorizuar t markave tregtare mund t prfitojn shum duke keqprdor markn e tjetrkujt dhe duke shkaktuar konfuzion tek konsumatort. 1. Qllimi dhe fushveprimi i Ligjit pr Marka tregtare Qllimi i miratimit t ktij ligji ishte mbrojtja adekuate e markave tregtare, emrtimeve tregtare n prputhshmri me konventat ndrkombtare si dhe me legjislacionin dhe praktikat e BE-s. Ky ligj zbatohet pr t gjith personat, ndrmarrjet dhe autoritet publike. 2. Shenjat t cilat mund t mbrohen si Marka tregtare T gjitha shenjat, ne veanti fjalt, duke prfshir edhe emrat personal, vizatimet, shkronjat, numrat, markat zrore (audio), trajtat tredimensionale, duke prfshir edhe trajtn e mallrave ose mbshtjelljes apo paketimin tjetr t tyre, ngjyrat, kombinimet e ngjyrrave, q jan n gjendje t dallojn nj mall ose shrbim q ofrohet nga nj ndrmarrje
888
E DREJTA EKONOMIKE
nga mallrat dhe shrbimet q ofrohen nga ndrmarrje t tjera, mund t mbrohen si marka tregtare. 3. Mbrojtja e Marks tregtare Masat mbrojtse q sigurohen me ligj, vlejn pr shenjat q: jan regjistruar si marka tregtare n Regjistrin e Markave Tregtare; deri n at mas sa ajo shenj, prmes shfrytzimit gjat ushtrimit t aktiviteteve afariste, njihet si mark tregtare brenda qarqeve prkatse afariste; q sht br e njohur si mark tregtare. 4. Emrtimet tregtare Simbolet e kompanive si dhe emrtimet e punve mbrohen si emrtime tregtare. Simboli i kompanis sht shenja q shfrytzohet gjat aktiviteteve afariste si emr, si emr i firms ose si emrtim i veant i nj ndrmarrjeje. Simboli i kompanis ose shenjat e tjera q kan pr qllim t dallojn nj aktivitet nga nj tjetr dhe q jan t njohura brenda qarqeve prkatse tregtare si shenj dalluese e nj kompanie t caktuar sht e barabart me emrtimet e veanta t nj ndrmarrjeje. Me ligj mbrohen edhe titujt e punimeve nga fushat e ndryshme. Titulli i nj pune sht emri ose emrtimi i veant i nj publikimi t shtypur, nj vepre kinematografike, vepre muzikore, shfaqje teatrore ose pune t ngjashme. 5. Prparsia dhe vjetrsia N rast t nj konflikti ndrmjet t personave apo ndrmarrjeve se kujt i takon nj mark tregtare, vjetrsia e t drejts mbi at mark e prcakton prparsin e t drejtave pr secilin. Pr nj mark t paraqitur pr regjistrim ose t regjistruar, data e paraqitjes sht ajo q e prcakton datn e prparsis. 6. Kushtet pr mbrojtjen e Markave tregtare me regjistrim
889
E DREJTA EKONOMIKE
N mnyr q t mbrohet marka tregtare, duhet t ekzistoj pronsia mbi at mark. Pr ta pasur pronsis mbi markn, ajo duhet t regjistrohet. Pronari i nj marke t regjistruar tregtare mund t jet: personi fizik; personi juridik; ose nj ndrmarrje q nuk sht person juridik, nse ka zotsi juridike pr ti fituar t drejtat dhe prgjegjsit. 7. Bazat absolute pr refuzimin e regjistrimit Si mark tregtare nuk mund t regjistrohen markat t cilat prmbajn kto karakteristika: 1) markat tregtare q nuk prmbajn ndonj veori dalluese; 2) markat tregtare t cilat prbhen ekskluzivisht prej shenjave ose indikacioneve q mund t shfrytzohen, n tregti, pr prcaktimin e llojit, kualitetit, kuantitetit, qllimit, vlers, prejardhjes gjeografike, kohs s prodhimit t mallrave, ofrimit t shrbimeve, dhe veorive tjera t mallrave dhe shrbimeve; 3) markat tregtare t cilat prbhen ekskluzivisht prej shenjave ose indikacioneve t cilat jan t zakonshme n gjuhn e prditshme ose me mirbesim si dhe praktikat e zakonshme tregtare; 4) markat tregtare q jan t nj natyre t till q mund t pritet se do ta mashtrojn publikun, vemas pr llojin, cilsin, ose prejardhjen gjeografike t mallrave ose shrbimeve; 5) markat tregtare q prmbajn stemn shtetrore, flamurin ose emblemn e nj shteti; 6) markat tregtare q prmbajn stemn shtetrore, flamurin ose ndonj emblem tjetr zyrtare t Kosovs, ose ndonj komune, asociacioni komunash ose asociacioni tjetr komunal brenda Kosovs; 7) markat tregtare q prmbajn nj shenj zyrtare, emblem ose vul, q ndikon n kontrollin ose garantimin, e nj autoriteti publik ose ndrmarrje publike; 8) markat tregtare q prmbajn stemn shtetrore, flamurin, vuln ose ndonj shenj tjetr t nj organizate ndrqeveritare ndrkombtare; 9) markat tregtare shfrytzimi i t cilave sht n kundrshtim me ndonj dispozit tjetr ligjore ose rregullative n Kosov ose me moralin e rendin publik; 10) markat tregtare q nuk mund t paraqiten grafikisht.
890
E DREJTA EKONOMIKE
8. Bazat relative pr refuzimin e regjistrimit Regjistrimi i nj marke tregtare do t refuzohet ose anulohet n rastet si n vijim: 1) Nse marka tregtare sht identike me nj mark t mhershme tregtare; 2) Nse mallrat e shrbimet pr t cilat krkohet marka tregtare jan identike me mallrat ose shrbimet t cilat mbrohen nga marka e mhershme tregtare; 3) Nse, pr shkak t identitetit ose ngjashmris me nj mark t mhershme t paraqitur pr regjistrim ose t regjistruar si dhe ngjashmris s mallrave ose shrbimeve t ofruara nga t dy markat tregtare, ekziston mundsia e orientimit t publikut n lidhje me at se cila sht marka tregtare e regjistruar e cila sht ajo pr t ciln krkohet regjistrimi; 4) Nse marka tregtare sht identike ose e ngjashme me ndonj mark t paraqitur pr regjistrim ose t regjistruar t mhershme tregtare; 5) Nse regjistrimi i marks tregtare krkohet pr mallrat ose shrbimet q nuk jan t ngjashme me ato q mbulohen nga marka tregtare e mhershme e paraqitur pr regjistrim ose e regjistruar; 6) Nse marka e mhershme tregtare e paraqitur pr regjistrim ose e regjistruar ka fituar reputacion n territorin e Kosovs; dhe 7) Nse shfrytzimi i marks s mvonshme tregtare pa arsye t mira do t shfrytzonte n mnyr t padrejt, ose do t ishte shkatrruese pr karakteristikat dalluese t marks s mhershme tregtare t paraqitur pr regjistrim ose t regjistruar. 9. Efekti i Markave t regjistruara tregtare Pronari i marks s regjistruar tregtare mban t drejta ekskluzive lidhur me mallrat ose shrbimet e mbuluara nga regjistrimi. Ai ka t drejt n: shfrytzimin e marks tregtare, autorizimin pr t tjert pr shfrytzimin e marks tregtare, lejimin e shfrytzimin nga t tjert; ose t shfrytzoj mjete juridike kundr shkeljes s marks tregtare.
891
E DREJTA EKONOMIKE
10. Shkelja e t drejts s Marks s regjistruar tregtare Asnj person ose ndrmarrje gjat aktiviteteve tregtare nuk mund t shfrytzoj nj shenj q sht n mas substanciale identike, ose e ngjashme me nj mark t regjistruar tregtare pa lejen e pronarit t marks tregtare. Shfrytzimi i paautorizuar i marks tregtare konsiderohet si shkelje e t drejtave pronsore mbi markn e regjistruar tregtare. Personat dhe ndrmarrjet nuk mund t shfrytzojn nj shenj gjat ushtrimit t aktiviteteve afariste kur ekziston mundsia se shfrytzimi i till mund t mashtroj ose t shkaktoj hamendje te publikut, duke prfshir edhe ngatrrimin e shenjs me markn tregtare.
II.
T DREJTAT E AUTORIT
T drejtat e autorit jan ndr format m t vjetra t prons intelektuale dhe prfshin t drejtat mbi veprat e autorve n lmin e letrsis, shkencs dhe artit. Nga t gjitha t drejtat tjera q burojn nga prona intelektuale, t drejtat e autorit jan ato q shkilen m s shumti, dhe kontrabandimi i ktij lloji t prons tashm ka marr formn e krimit t organizuar n nj numr t madh vendesh. Me qllim t luftimit t ksaj dukurie dhe krijimit t infrastrukturs ligjore pr mbrojtjen e ktyre t drejtave, Kuvendi i Kosovs ka miratuar Ligjin pr t Drejtat e Autorit n vitin 2006. 1. Qllimi dhe fushveprimi i ligjit Ligji pr t drejtat e autorit prcakton pronsin intelektuale q takon ntepretuesve, prodhuesve t artit, producentve, transmetuesve, dhe autorve t tjer t letrsis, artit dhe shkencs. Ligji gjithashtu regullon administrimin e t drejtave t autorit dhe mbrojtjen e tyre, si dhe zbatimin e Ligjit ndaj personave t huaj. 2. Prona intelektuale q mund t mbrohet si e drejt e autorit
892
E DREJTA EKONOMIKE
E drejta e autorit sht e drejt e posame, e cila i takon autorit si subjekti t prons intelektuale mbi veprn e vet. Kjo e drejt i takon autorit me vet faktin e krijimit t veprs, prandaj nuk krkohet plotsim paraprak i fardo formaliteti administrative. E drejta e autorit prmban: autorizimet ekskluzive personale pr t mbrojtur pacenueshmrin e veprs s autorit dhe personalitetin e autorit (n vijim: t drejtat morale t autorit); autorizimet ekskluzive ekonomike pr t mbrojtur interesat ekonomike te autorit (n vijim: t drejtat ekonomike t autorit); autorizimet tjera t autorit (n vijim: t drejtat tjera t autorit).
3. Veprat e mbrojtura Vepra t autorit jan krijimet intelektuale origjinale n lmin e letrsis, t shkencs dhe artit, q jan t shprehura n fardo mnyre. Vepra t autorit konsiderohen sidomos: veprat gojore, si jan fjalimet, leksionet, tregimet dhe vepra t ngjashme t shprehura gojarisht; veprat e shkruara si jan tekstet n libra, broshurat, gazetat ditore dhe tekste t tjera n lmin e letrsis, t literaturs shkencore e profesionale, si dhe programet kompjuterike; veprat muzikore, me ose pa tekst, pavarsisht a jan t shnuara prmes notave apo n ndonj mnyr tjetr; veprat teatrore, teatrore-muzikore dhe t kukullave, prfshir edhe radiodramat; veprat koreografike dhe pantomimore; veprat filmike (kinematografike dhe televizive) dhe veprat e tjera audiovizuele (n vijim: veprat audiovizuele); veprat fotografike dhe veprat e bra ngjashm procesit fotografik, si jan fotografit artistike, fotomontazhet, fotoafishet, fotografit e reporterve, etj.; veprat e artit figurativ n lmin e vizatimit, t pikturs, grafiks, skulpturs; veprat e arkitekturs, si jan skicat, planet, maketat dhe objektet e ndrtuara t veprave arkitekturore dhe t inxhinieris nga fusha e arkitekturs, urbanizmit, arkitekturs s peizazhit dhe rregullimit t enterierit; veprat skenografike;
893
E DREJTA EKONOMIKE
veprat e artit aplikativ, si dhe t dizajnit industrial e grafik; veprat kartografike (hartat, planet, skicat, demonstrimet tredimensionale ) n lmin e gjeografis dhe topografis; prezantimet e natyrs shkencore, edukative a teknike (vizatimet teknike, grafikonet, tabelat, ekspertizat, demonstrimet tredimensionale).
4. Autori Autor sht personi fizik i cili e ka krijuar veprn. Personi, emri i t cilit, prkatsisht firma, pseudonimi apo shenja e tij sht shnuar ne ekzemplarin e veprs ose sht theksuar me rastin e publikimit t veprs, supozohet autor i veprs, respektivisht titullar i s drejts, derisa nuk provohet ndryshe. T drejtat e autorit n veprat e botuara, autori i t cilave sht i panjohur ( vepra anonime dhe vepra e botuar me pseudonim apo shenj ), supozohet se sht i autorizuar ti realizoj botuesi, prderisa nuk zbulohet identiteti i autorit, Po qe se edhe botuesi mbetet anonim, supozohet se sht i autorizuar ti realizoj personi q ka br publikimin e veprs. E drejta e autorit zgjat gjat gjith jets s autorit dhe 70 vjet pas vdekjes s tij, ndrkaq e drejta e autorit ndaj veprs anonime ose me pseudonim zgjat 70 vjet q nga dita e shpalljes s ligjshme t veprs. Autori mund t ushtroj t drejtat e tij personalisht apo prmes agjentit. T drejtat morale t autorit nuk mund t kalohen prej autorit n persona t tjer ndrsa t drejtat ekonomike dhe t drejtat e tjera, si dhe zbatimi i t drejtave morale q zgjasin pas vdekjes s autorit, kalohen n prputhje me legjislacionin pr trashgimi. 5. Shkelja e t drejtave t autorit Personi, t cilit i jan cenuar t drejtat q mbrohen me kt ligj (titullari i s drejts), mund t krkoj mbrojtjen e t drejtave t tij dhe zhdmtim prkats n varsi me cenimin. Ai gjithashtu mund t krkoj kompenzim pr dmin e shkaktuar nga shkejlja, duke prfshir edhe trheqjen e gjith fitimit q shkelsi ka prfituar nga prdorimi i t drejts s huaj t autorit. Kur prodhuesi apo shprndarsi i kopjeve shkel t drejtat e autorit, me krkes t bartsit t t drejtave, ato kopje do t konfiskohen nga autoritetet doganore gjat importit apo eksportit n rastet kur shkelja sht evidente
894
E DREJTA EKONOMIKE
III.
PATENTET
Patentet jan shpikje apo zbulime q mundson zgjidhjen e nj problemi specifik n nj fush t teknologjis. Shpikje mund t jet nj produkt ose proces ose mund t ket t bj me nj produkt dhe nj proces. Sikurse markat tregtare dhe e drejta e autorit, edhe shpikjet konsiderohen pjes e prons intelektuale pr shkak t puns origjinale dhe intelektuale t shpiksit pr t sjellur nj risi nga do fush teknike q sht e zbatueshme n industri. N Kosov, kjo lmi rregullohet me Ligjin mbi Patentim, t vitit 2004. 1. Qllimi dhe fushveprimi i Ligjit Ky Ligj, sikurse edhe ligjet pr marka tregtare dhe t drejtat e autorit, ka pr qllim mbrojtjen e t drejtave mbi pronn intelektuale. Shpikjet jan pjes e rndsishme e ksaj prone, dhe prkundr numrit jo aq t madh t shpikjeve teknike e industriale n Kosov, sht vendosur q t miratohet ligji pr mbrojtjen e tyre. Ky Ligj prcakton dispozitat pr shpikjet t cilat n fushn e teknologjis mundsojn zgjidhjen e nj problemi specifik. IV. LNDT E MBROJTURA ME PATENTIM Shpikja sht risi nse nuk prmbahet n njohurin e mparshme. Pr prcaktimin e risis, detajet e njohuris s mparshme mund t shqyrtohen vetm individualisht. Me njohuri t mparshme kuptohet gjithka q i sht br e njohur publikut n bot, me an t shkrimit ose n form gojore, nprmjet prdorimit ose n fardo mnyre tjetr para dats s aplikimit pr patentim. Lndt q mbrohen me patentim jan shpikjet q kan t bjn me: produktin q prbhet nga materiali biologjik ose q prmban material biologjik, procesin me t cilin prodhohet, prpunohet ose prdoret ai material biologjik, material biologjik i izoluar nga mjedisi i tij natyror ose q prodhohet me proces
895
E DREJTA EKONOMIKE
teknik madje edhe kur m heret ka ndodhur n natyr. Megjithat, ekzistojn lnd q edhe sikur t jen shpikje, prjashtohen nga patentimi, si jan: zbulimet, teorit shkencore dhe metodat matematikore, krijimet estetike, skemat, rregullat dhe metodat pr kryerjen e akteve mendore, lojrat ose kryerje veprimtarish tregtare, programet kompjuterike, prezentimet e informacioneve. Gjithashtu nuk do t konsiderohen t patentueshme shpikjet, shfrytzimi komercial i t cilave do t ishte n kundrshtim me rendin publik ose moralin publik. Ktu hyjn veanrisht: proceset e klonimit t qenieve njerzore, proceset pr modifikimin e identitetit gjenetik t linjs gjenezore (embrionale) t qenieve njerzore, prdorimi i embrioneve njerzore pr qllime industriale ose komerciale, proceset pr modifikimin e identitetit gjenetik t kafshve q potencialisht mund t shkaktojn vuajtje t tyre pa kurrfar dobie t rndsishme mediacinale pr njerz ose kafsh si dhe shtazve q krijohen si rezultat i proceseve t tilla. Shpiksi dhe e drejta e patentimit Shpiksi sht person, i cili me punn e vet krijuese ka br shpikjen. Shpiks nuk konsiderohet personi i cili gjat shpikjes ka ofruar vetm ndihm teknike. Shpiksi e ka t drejtn e patjetrsueshme q, ti njihet titulli i shpiksit dhe pronarit t patents n aplikimin pr patentim n t gjitha dokumentet e nxjerra n lidhje me njohjen e patentimit si jan aplikimi i publikuar dhe specifikimi i patentimit dhe Regjistrin e patentimeve, me prjashtim t rastit kur shpiksi krkon q t mos prmendet emri i tij. E drejta e patentimit i prket shpiksit ose trashgimtarit t tij t ligjshm. Nse shpikja sht krijuar me punn e prbashkt t dy e m shum shpiksve, e drejta e patentimit iu prket shpiksve ose trashgimtarve t ligjshm t tyre, prve n rast se ata merren vesh ndryshe.
896
E DREJTA EKONOMIKE
E drejta nga patentimi skadon 20 vjet pas dats s dorzimit t aplikimit pr patentim.
V. DIZAJNI INDUSTRIAL Dizajni nnkupton formn e jashtme t produktit n trsi apo t nj pjese t produktit i cili rrjedh nga karakteristikat e produktit, veanrisht nga forma trajta, ngjyra, teksti dhe materiali i vet produktit. Sikurse edhe te drejtat tjera t spjeguara m lart, edhe dizajni industrial mbrohet si pron intelektuale, m Ligjin mbi Dizajnin Industrial t miratuar nga Kuvendi i Kosovs n vitin 2006.
1. Qllimi dhe fushveprimi i ligjit Me ligj rregullohen kushtet e mbrojtjes t dizajnit industrial; e drejta e mbrojtjes, fitimi, vllimi dhe vlefshmria e mbrojtjes, t drejtat ekskluzive, procedurat pr regjistrim, ndryshimet n dizajnin industrial, ndrprerja e vlefshmris dhe anulimi i dizajnit industrial, depozitimi ndrkombtar i dizajnit, mbrojtja juridiko-civile dhe dispozita kundrvajtse.
2. Fitimi dhe mbrojtja e dizajnit industrial Dizajni industrial fitohet me nxjerrjen e vendimit mbi regjistrimin e dizajnit industrial dhe regjistrimin n regjistr. Data e regjistrimit n regjistr sht data e nxjerrjes t vendimit mbi regjistrimin e dizajnit industrial. Me dizajn industrial mbrohet dizajni n at mas n t ciln sht risi dhe i cili ka karakter t veant. Dizajni i produktit konsiderohet risi nse nuk sht identik me dizajnin e vn n dispozicion t publikut para dats s aplikimit pr regjistrimin e dizajnit industrial, gjegjsisht nse sht krkuar e drejta e prparsis, para dats s njohjes s prparsis. Nuk mbrohet dizajni i cili sht n kundrshtim me interesin publik dhe parimet morale.
897
E DREJTA EKONOMIKE
Mbrojtja e dizajnit industrial zgjat pes vjet, duke llogaritur nga data e paraqitjes s aplikacionit t dizajnit industrial. Mbrojtja e dizajnit industrial mundet q t zgjatet n periudhn prej 5 vjetsh, e m s teprmi pr periudhn prej njzet e pes vitesh duke llogaritur nga data e paraqitjes s aplikacionit. Bartsi i dizajnit industrial i cili krkon vazhdimin e mbrojtjes duhet q gjat vitit t fundit t vlefshmris apo m s voni gjasht muaj pas kalimit t periudhs s vlefshmris, ti paraqet Zyrs krkesn pr vazhdimin e mbrojtjes t dizajnit industrial dhe t paguan taksn dhe kompensimin e shpenzimeve t procedurs s mirmbajtjes.Periudha e re e mbrojtjes fillon me datn e kalimit t afatit t periudhs s mparshme t mbrojtjes. 3. Dizajnuesi Dizajnues sht personi fizik ose personi juridik, e q e ka krijuar dizajnin. Personi i cili gjat krijimit t dizajnit ka ofruar vetm ndihm teknike nuk konsiderohet dizajnues. Pavarsisht se a sht paraqits i aplikacionit apo barts i t drejts, dizajnuesi ka t drejt t ceket si dizajnues n t gjitha dokumentet gjat ekspozimit publik t dizajnit t tij. E drejta morale e dizajnuesit nuk mund t bartet. Nse disa dizajnues kan marr pjes n krijimin e dizajnit e drejta i takon t gjith dizajnuesve, pavarsisht kontributit n krijimin e dizajnit.
KONTRATAT KOMERCIALE/TREGTARE XXIII. Kontrata pr shitjen Kontrata e shitjes sht kontrata m e shpesht prmes s cils bhet qarkullimi juridiko-ekonomik i mallrave. N kt lloj kontrate, shitsi detyrohet q mallin q e shet tia dorzoj blersit, ashtu q blersi t fitoj t drejtn e disponimit dhe pronsis mbi mallin e shitur, dhe tja paguaj shitsit mimin prkats pr at mall. 1. Formimi i Kontrats s Shitjes Oferta
898
E DREJTA EKONOMIKE
Propozimi pr lidhjen e kontrats paraqet nj ofert nse: a. i drejtohet nj apo m shum personave specifik; b. tregon qllimin e ofertuesit pr t qen i lidhur (i obliguar) nga ajo ofert, n rast t pranimit; c. prcakton kualitetin dhe kuantitetin e mallit; dhe d. prcakton mimin e mallit n mnyr t qart apo trthorazi. Oferta konsiderohet e efektshme n momentin kur ajo i arrin t ofertuarit n selin e tij t biznesit, apo nse ajo nuk dihet, n rezidencn e tij. Pranimi Pranimi paraqet nj deklarat t shprehur n mnyr gojore apo mnyr tjetr, q qart shpreh vullnetin e lir pr tu pajtuar me kushtet e paraqitura n nj ofert. Efektshmria e pranimit fitohet n momentin kur ky pranim arrin t ofertuesi (paraqitsi i oferts). Heshtja apo mosveprimi nuk paraqesin pranim t oferts n kontratat e shitjes. Megjithat, ka raste kur palt mund t merren vesh q heshtja po mosveprimi i njrs pal do t konsiderohet si pajtim apo pranim, edhe pse rastet e tilla jan t rralla. Pranimi gjithashtu mund t bhet prmes nj veprimi, nse palt jan marr vesh ashtu ose kan krijuar praktika t tilla n kontrata t mhershme. P.sh. Nse shitsi drgon mallin dhe blersi e pranon at pa e refuzuar dhe fillon ta prdor, ather qart shihet prmes ktij veprimi se oferta sht pranuar. Kundroferta Ka raste kur prgjigja ndaj nj propozimi nuk paraqet pranim t oferts por kundrofert. Nj deklarat q sht prgjigje ndaj nj oferte, por q paraqet elemente t ndryshme nga ato t paraqitura n ofert, paraqet kundrofert. Megjithat, nse elementet q ndryshojn nuk kan rndsi esenciale, ather, nuk konsiderohen refuzim dhe nuk prbjn kundrofert. Elemente esenciale, n rradh t par, konsiderohen pjest e oferts q kan t bjn me mimin, kualitetin dhe kuantitetin e mallit, koha e dorzimit t mallit, mnyra e zgjedhjes s mosmarrveshjeve eventuale, etj.
899
E DREJTA EKONOMIKE
Revokimi i oferts dhe i pranimit Si oferta ashtu edhe pranimi i saj mund t revokohen nse plotsohen kushtet e caktuara. Oferta mund t revokohet nse letra (apo informata) mbi revokimin e saj arrin te i ofertuari, para se ta nis ai pranimin. sht me rndsi t theksohet se ka disa oferta q konsiderohen ta parevokueshme: a) n rradh t par, oferta bhet e parevokueshme nse ajo prcakton kohn brenda s cils mund t bhet pranimi, pra cakton datn deri kur ajo ofert duhet t pranohet m s largu, b) s dyti, oferta bhet e parevokueshme, nse mnyra se si sht br ajo e ka shtyr t ofertuarin t mbshtetet n t dhe t besoj se ajo sht e parevokueshme. Pranimi, n ann tjetr, mund t revokohet nse letra (apo informata) mbi revokimin arrin te ofertuesi para pranimit apo n t njjtn koh me pranimin. Momenti i lidhjes s kontrats Momenti i lidhjes s kontrats sht kur pranimi i oferts arrin efektshmrin e vet. Pra, nj kontrat konsiderohet prfundimisht e lidhur ather kur pranimi arrin te ofertuesi. Momentin i arritjes konsiderohet t jet momenti kur vullneti pr pranim i shprehet ofertuesit n mnyr gojore apo i drgohet atij personalisht, n adresn e biznesit t tij ose n rezidencn e tij. Si do t paraqitet m posht, q nga momenti i lidhjes s kontrats, pr palt lindin t drejta dhe detyrime t caktuara, t cilat n rast se nuk prmbushen, mund t sjellin si pasoj kompenzimin pr dmin e shkaktuar pals s dmtuar. 2. T Drejtat dhe Detyrat e Shitsit dhe Blersit Secila kontrat parasheh t drejta dhe obligime t caktuara pr palt. Zakonisht, kto t drejta e obligime jan t balancuara n at mnyr q palt jan t barabarta, pra asnjra pal nuk sht n pozit t disfavorshme.
900
E DREJTA EKONOMIKE
T drejtat dhe detyrat e shitsit N do kontrat t shitjes obligimet kryesore t shitsit jan dorzimi i mallit dhe i dokumenteve me an t t cilave transferohet e drejta pronsore mbi at mall. N kmbim t ksaj, shitsi ka t drejt n vlern n para t atij malli, pra ta pranoj pagesn e mimit nga blersi. Shitsi e ka pr detyr t dorzoj mallin n datn e prcaktuar me kontrat, por nse palt nuk jan marr vesh pr kt shtje, ather malli duhet t dorzohet brenda afatit t arsyeshm. Afati i arsyeshm prcaktohet varsisht nga rrethanat dhe lloji i mallit. P.sh, nse malli q shitet jan frutat apo ndonj lloj ushqimi tjetr, ather afati i arsyeshm konsiderohet t jet shum m i shkurt sesa n raste kur mund t shitet material ndrtimor apo ndonj mall tjetr q nuk prishet apo dmtohet me kalimin e kohs. Ndr obligimet m t rndsishme t shitsit sht edhe drgimi i mallit q sht n prputhje me kushtet e parapara n kontrat, sa i prket kualitetit, kuantitetit dhe prshkrimit. Konsiderohet se mallrat jan konform kontrats nse: a. jan t prshtatshme me qllimet, pr t cilat mallrat e prshkrimit t njjt zakonisht do t prdoreshin; b. jan t prshtatshme pr fardo qllimi t veant pr t cilin sht njoftuar shitsi n kohn e nnshkrimit t kontrats; c. posedojn cilsit e mallrave t cilat shitsi i ka treguar blersit si mostr ose model; d. jan t mbajtura apo t paketuara n mnyrn e zakonshme pr mallrat e tilla n mnyr q ato t ruhen dhe mbrohen. Prve kushteve t lartprmendura, shitsi gjithashtu duhet t drgoj mallin n t cilin nuk ka krkesa apo t drejta personi i tret dhe i cili nuk shkel ndonj t drejt t prons intelektuale. N rast se blersi nuk prmbush pjesn e tij t kontrats, ather shitsi ka t drejt t krkoj anulimin e kontrats. Ai mund ta shfrytzoj kt t drejt vetm nse mosprmbushja e blersit kualifikohet si shkelje fundamentale e kontrats. Kjo kryesisht lidhet me rastet kur blersi nuk paguan mimin e mallit apo refuzon t pranoj mallin q shitsi ia ka drguar sipas kontrats. Shitsi poashtu ka t drejt t krkoj
901
E DREJTA EKONOMIKE
kompenzimin e dmit q i sht shkaktuar n rast se blersi nuk kryen obligimet e veta.
T drejtat dhe detyrat e blersit Detyrimi kryesor i blersit sht pagesa e mimit pr mallin q e dergon shitsi si dhe pranimi i atij malli. Detyrimi i blersit pr ta paguar mimin prfshin ndrmarrjen e hapave dhe formaliteteve q parashihen me kontrat apo me ligj. Ka raste kur palt nuk jan marr vesh pr mimin e sakt q duhet t paguhet, por thjesht pajtohen t paguhet mimi i tregut n vendim e njrs apo tjetrs pal. N raste t tilla, blersi duhet ta bj pagesn sipas mnyrs q sht prcaktuar n kontrat. Blersi poashtu duhet t ndrmerr t gjitha veprimet e arsyeshme pr t pranuar mallin q e drgon shitsi. Prve dy detyrimeve kryesore t lartprmendura, blersi gjithashtu duhet ta bj inspektimin apo ekzaminimin e mallit q ta shoh nse ai prputhet me krkesat e prcaktuara n kontrat. N rast se ai vren ndonj mosprputhje n kualitetin apo kuantitetin e mallit, ka pr obligim q menjher ta njoftoj shitsin. Nse kjo ndodh, blersi ka t drejt t krkoj nga shitsi dy gjra: e para, t bj zvendsimin e mallit, pra t drgoj mallin q prputhet me krkesat kualitative, dhe s dyti, nse nuk mund t drgohet mall tjetr, t bhet zbritja e mimit n proporcion me mungesat e mallit. Sikurse shitsi, ashtu edhe blersi ka t drejt t krkoj anulimin e kontrats n rast t shkeljeve fundamentale nga ana e shitsit, dhe mund t krkoj kompenzim t dmit t shkaktuar nga ajo shkelje. 3. Pasojat pr Mosprmbushje t Kontrats Zakonisht, pr fardo shkelje t kontrats, pra pa marr parasysh seriozitetin e shkeljes, pala e dmtuar ka t drejt t krkoj kompenzimin e demit t shkaktuar si dhe t krkoj fitimin e humbur. T drejtat m specifike pr kompenzim palt mund ti ken vetm n rast t shkeljes fundamentale t kontrats. Shkelja e kontrats, e kryer nga njra prej palve, konsiderohet fundamendale nse rezulton n dmtim t till pr paln tjetr n masn sa thelbsisht ta zhvesh nga ajo q i takon me kontrat. Zakonisht kemi raste t tilla nse shitsi ka drguar mall jokonform me kontratn dhe vetm nse:
902
E DREJTA EKONOMIKE
1. malli nuk mund t shitet srish n treg, dhe 2. malli sht trsisht i paprdorshm. Prkundr ktij standardi shum t lart pr prcaktimin e shkeljes fundamentale, shum gjykata kan vendosur se ajo ekziston nse pjesa drmuese e mallit nuk prshtatet me krkesat e blersit. Si pasoj e mosprmbushjes s kontrats, secila nga palt mund t krkoj anulimin e kontrats. Pas anulimit, shitsi e ka pr detyr t kthej mimin e paguar ndrsa blersi t kthej mallin. Nse, megjithat, malli nuk mund t kthehet n gjendje t njjt sepse sht dmtuar gjat prdorimit, ather blersi duhet ta kompenzoj shitsin pr dmin e shkaktuar. XXIV. Kontrata pr licencn Me kt kontrat, dhnsi i licencs detyrohet tja kaloj marrsit t licencs, n trsi ose pjesrisht, t drejtn e shfrytzimit t shpikjes, patents, prvojs dhe dijes teknike, mostrs ose modelit, kurse fituesi i licencs detyrohet q pr kt tja paguaj atij nj kompenzim t caktuar. Pra, licenca sht form juridike e kalimit t autorizimit pr shfrytziminprdorimin e objektit t drejts s pronsis industriale, p.sh., kalimin e s drejts s shfrytzimit t modelit t mbrojtur, patents, dijes dhe prvojs. Kjo kontrat mund t lidhet n koh t pacaktuar ose n koh t caktuar prej 5-10 vjet. Kontrata e licencs (licenca e kontraktuar) sht formale dhe ajo mund t jet e rndomt, ekskluzive dhe e przier. Licenca e rndomt i jep shfrytzuesit t drejtn e shfrytzimit t objektit t licencs n prputhje me kontratn, por dhnsi i licencs e ruan t drejtn q licencn pr t njjtin objekt tua jep personave t tjer, prkatsisht, ruan t drejtn q t shfrytzoj vet at. Licenca ekskluzive i jep shfrytzuet t drejtn ekskluzive t shfrytzimit t objektit t asaj licence, ashtu q dhnsi i licencs nuk ka t drejt q licencn pr t njjtin objekt tua jap personave t tjer dhe as nuk ka t drejt ta shfrytzoj vet objektin e licencs. Licenca e przier sht ajo me t ciln shfrytzuesit t licencs i jepet e drejta ekskluzive e objektit t licencs n nj rajon, kurse e drejta joekskluzive n rajonin tjetr. Nse n kontratn pr licenc nuk sht prcaktuar lloji i licencs, ather konsiderohet se kemi t bjm me licenc t rndomt.
903
E DREJTA EKONOMIKE
XXV. Kontrata pr depozitn Kontrata pr depozitn sht nj lloj i kontratave mbi shrbimin me an t s cils depozitari apo ruajtsi detyrohet q sendin q e ka dorzuar deponenti (lnsi) ta ruaj dhe tja kthej deponentit pas kalimit t kohs s caktuar. Ky shrbim kryhet pa shprblim ose n raste t caktuara paraprakisht prcaktohet shprblimi adekuat me kontrate. N kontratn pr depozitn, depozitari ka t drejt q thjesht ta ruaj lndn e depozits, pra nuk fiton t drejtn e pronsis mbi at lnd. Nj lloj i veant i kontrats pr depozitn sht kontrata pr depozitat financiare me t ciln banka detyrohet q t pranoj, kurse depozituesi t depozitoj n bank nj shum t caktuar t hollash. N kt kontrat banka sht depozitari dhe e fiton t drejtn ti disponoj t hollat e depozituara. Banka i hap llogarin klientit t vet n dobi dhe n barr t t cilit regjistrohen krkesat dhe borxhet lidhur me shumn e depozituar. Me krkes t klientit, banka sht e detyruar tja kthej atij shumn e depozituar. XXVI. Kontrata pr magazinimin Me an t ksaj kontrate magazinieri detyrohet ta pranoj, strehoj dhe ta ruaj mallin, q i takon pals tjetr, dhe t veproj sipas urdhrave t saj, kurse ajo detyrohet q pr kt tja paguaj kompenzimin e caktuar provisionin. Kjo kontrat sht reale, e dyanshme, me ngarkes. Me punt e magazinimit mund t merren vetm subjektet ekonomike. Detyrimet e magazinierit jan: - t publikoj kushtet e prgjithshme n t cilat e merr mallin pr strehim dhe ruajtje, - t mbajt librat afarist, posaqrisht ditarin e magazinimit, - t marr n ruajtje dhe magazinim mallin e ofruar, nse merret me magazinimin dhe ruajtjen e atij lloji t mallit dhe nse nuk e ka t angazhuar ambientin e magazins, - tja kompenzoj t gjitha dmet komitentit, prve atyre t cilat kan ardhur si pasoj e t metave vetjake ose fuqis madhore, - ta shes mallin n rast urgjence dhe pr kt sa m shpejt ta njoftoj komitentin, t cilit ja lshon fletmagazinimin, nse sht fjala pr magazin publike, si dhe
904
E DREJTA EKONOMIKE
t veproj sipas urdhrit t komitentit n lidhje me mallin e magazinuar, p.sh., ta siguroj mallin, tja dorzoj mallin personit t tret, etj.
Te drejtat e magazinierit jan: - e drejta e provizionit pr ruajtjen e mallit, dhe - e drejta e kompenzimit t shpenzimeve t domosdoshme t shkaktuara nga ruajtja e mallit. Pr sigurimin e t drejtave t veta, respektivisht pr pagesn e provisionit dhe t shpenzimeve, magazinierit i prket e drejta ligjore e pengut dhe e retencionit t mallit t depozituar. Kemi disa lloje t magazinave: magazina doganore, magazina publike, magazina e lir doganore dhe magazina e konsignacionit. XXVII. Kontrata pr urdhrin Kontrata pr urdhrin ndryshe njihet edhe me emrin kontrat pr dekretin. N kt kontrat dekretmarrsi merr pr detyr t kryej pun t caktuara n llogari t dekretdhnsit. Kjo kontrat mund t prfshijn kryerjen e punve faktike ose juridike nprmes nj personi t tret t veant. Kjo sht nj kontrat e dyanshme, konsensuale q krijon t drejta dhe detyrime pr t dyja palt, pra dekretdhnsin dhe dekretmarrsin. Gjithashtu, sht kontrat me shprblim dhe komutative. XXVIII. Kontrata pr komisionin Kontrata pr komisionin sht kontrat joformaleedhe pse rekomandohet t jet e forms s shkruar. Me an t ksaj kontrate nj person (komisioneri) detyrohet q me kompensim (provizion), t lidh kontrat n emr t vet dhe pr llogari t tjetrit (komitentit), kurse komitenti detyrohet q komisionerit pr kt tia paguaj provizionin e kontraktuar. N qarkullimin e mallrave komisionet paraqiten si komisione t shitjes, t blerjes dhe t transportit, t cilat njihen si komisione t rregullta, ku komisioneri prgjigjet vetm pr zgjedhjen e ndrgjegjshme t personit t tret, me t cilin lidh kontratn, por nuk prgjigjet pr kompenzimin e insolvitetit t atij personi, pra pr mosrealizimin e detyrimit nga personi i tret.
905
E DREJTA EKONOMIKE
Detyrimet e komisionerit jan: - t zbatoj urdhrin me kujdesin e ekonomistit t mir, - t veproj sipas urdhrave t komitentit, - ti mbroj interesat e komitentit, - ta ruaj mallin e komitentit, - ta informoj komitentin pr t gjitha faktet dhe rrethanat me rndsi lidhur me zbatimin e urdhrit t komitentit, - ti jap llogari komitentit pr urdhrin e zbatuar, dhe - tja dorzoj komitentit t gjitha fitimet pr punn e kryer. T drejtat e komisionerit jan; - e drejta e provizionit - e drejta e kompenzimit t shpenzimeve, dhe - e drejta e pengut. XXIX. Kontrata pr prfaqsimin tregtar Sipas ksaj kontrate, prfaqsuesi tregtar detyrohet q t kujdeset gjithmon q personat e tret t lidhin kontrata me urdhrdhnsin e tij dhe n at kuptim t ndrmjetsoj midis tyre, si dhe me t narr t autorizimit, t lidh kontrata me persona t tret, n emr dhe pr llogari t urdhrdhnsit, kurse ky i fundit detyrohet q prfaqsuesit tia paguaj kompensimin e caktuar (provizionin e prfaqsimit). Edhe kjo kontrat sht joformale, e dyanshme me ngarkes, e cila mund t lidhet vetm duke i dhn urdhr prfaqsuesit tregtar. Detyrimet e prfaqsuesit tregtar jan: - q gjat realizimit t kontrats t paraqitet si ekonomist i mir, - tiu prmbahet udhzimeve t urdhrdhnsit, - t lajmroj urdhrdhnsit pr t gjitha ngjarjet me rndsi, - ti mbroj interesat e urdhrdhnsit, - t ruaj fshehtsin afariste, - t mbaj librat afarist - t lshoj vrtetimin pr punn e kryer, etj. T drejtat e prfaqsuesit tregtar jan: - e drejta e provizionit, - e drejta e kompenzimit t shpenzimeve t veanta, dhe
906
E DREJTA EKONOMIKE
e drejta e paradhnies lidhur me shpenzimet, meqense prfaqsimi sht veprimtari q kryhet n koh t vazhduar. XXX. Kontrata pr ndrmjetsimin
Kontrata pr ndrmjetsimin sht kontrat e till e qarkullimit t mallrave, n baz t s cils ndrmjetsuesi detyrohet q paln tjetr komitentin, ta sjell n kontakt me ndonj person tjetr t tret, me qllim q komitenti t lidh me t ndonj kontrat t qarkullimit t mallrave. sht karakteristike se kjo sht nj kontrat e dyanshme me ngarkes, joformale, dhe zakonisht, sht kontrat sipas qasjs, kurse urdhrdhnsi detyrohet ta paguaj nj provizion t caktuar pr ndrmjetsim. Detyrimet e ndrmjetsuesit jan: - gjetja e partnerit prkats afarist pr komitentin e vet, - mbrojtja dhe ruajtja e interesave t komitentit dhe t personit t tret, - ruajtja e fshehtsis afariste, - mbajtja e ditarit t ndrmjetsimit, - ruajtja e mostrave dhe kujdesi q ato mos t ngatrrohen (nse lidhja e kontrats sht br me an t mostrave). T drejtat e ndrmjetsuesit jan: - e drejta e provizionit, dhe - e drejta e kompenzimit t shpenzimeve, nse kto jan parapar shprehimisht me kontrat. XXXI. Kontrata pr transportin e mallrave sht kontrat me t ciln transportuesi detyrohet q t kryej me shprblim transportin e mallit ose t pasagjerve nga nj vend n vendin tjetr. Karakterisitike te kjo kontrat sht ajo q, prve kontraktuesve, mund t paraqitet edhe personi i tret pranuesi i drgess. Kontrata pr transportin sht kontrat reale e dyanshme me ngarkes. Detyrat kryesore t transportuesit jan: - pranimi i mallit prej drguesit dhe transportimi i atij malli deri n vendin e kontraktuar, - ruajtja e mallit gjat tr kohs sa zgjat transportit,
907
E DREJTA EKONOMIKE
plotsimi i urdhrave t drguesit ose pranuesit t mallit, dhe dorzimi i mallit te pranuesi pas prfundimit t transportit.
Transporti i mallit mund t kryhet me rrug t ndryshme, kshtu q, varsisht nga lloji i transportit, ekzistojn lloje t ndryshme t kontratave pr transportin, si jan: kontrata pr transport rrugor, kontrata pr transport hekurudhor, kontrata pr transport detar, kontrata pr transport prmes lumenjve dhe liqeneve, kontrata pr transport t udhtarve dhe kontrata pr transport t przier. XXXII. Kontrata pr franshiz sht nj kontrat n t ciln midis dy subjekteve ekonomike vendoset marrdhnia afariste pr nj koh m t gjat, gjat s cils dhnsi i franshizs i jep pranuesit t saj nj grup t caktuar t shrbimeve afariste dhe t drejtave t mbrojtura, t cilat pranuesi i franshizs ka t drejt ti shfrytzoj n afarizmin e vet, n kushte saktsisht t prcaktuara dhe me kompenzim t kontraktuar. Objektet e franshizs mund t jen: emri tregtar, vurrata mallore ose shrbyese, ose ndonj shenj e jashtme, dija dhe prvoja teknike ose afariste, shkollimi i kuadrove t pranuesit t franshizs, konsultimet prkatse gjat afarizmit n baz t franshizs, etj. Franshizn zakonisht ua japin subjekteve t tjera ekonomike firmat e suksesshme t cilat jan t njohura n treg pr mallra ose shrbim t caktuara (franshiza prodhuese, tregtare ose afariste). N kt mnyr krijohet nj zinxhir i tr subjektesh ekonomike t lidhur me t njjtin dhns t franshizs, t cilat punojn n mnyr t pavarur, por q njihen n mnyr unike n treg. Franshizingu afarist m s shpeshti paraqitet n hoteleri, p.sh.: zinxhiri i hoteleve q punojn nn nj mark t njohur t hotelit si jan Sheraton, Hilton, Holiday Inn, Intercontinental, etj. N shrbimet hoteliere; p.sh., McDonalds, Maxim, etj; n industri, p.sh., Coca Cola, etj; n rrjetin e pompave t benzins, pastrimit kimik, tregtis s automobilave, etj. XXXIII. Kontrata pr lizing sht nj kontrat sipas s cils dhnsi i lizingut detyrohet q shfrytzuesit t lizingut tja dorzoj pr shfrytzim t prkohshm ndonj send (ose grup sendesh), kurse ky detyrohet q dhnsit tja
908
E DREJTA EKONOMIKE
paguaj kompenzimin e caktuar, me t drejtn q shfrytzuesi i lizingut, pas skadimit t afatit t lizingut, ta blej at send ose ta vazhdoj lizingun. Objekt t lizingut jan rndom sendet (pajisjet, pajimet, automjetet, etj). Dhnsi i lizingut, prve dorzimit t sendit, ka pr obligim edhe mirmbajtjen, remontin, aftsimin e kuadrit t shfrytzuesit t lizingut. Rndsi t madhe ka lizingu financiar, i cili mundson kreditimin pr furnizimin e sendit t caktuar. Kemi disa lloje t lizingut, dhe kto sipas natyrs s objektit t lizingut: - lizingu i sendeve t konsumueshme (automjetete, aparatet e amvisris), - lizingu investues, q jepet n form t pajimeve (makinave investive), - lizingu i sendeve t luajtshme dhe t paluajtshme, - lizingu sipas kohzgjatjes (q mund t jet afatshkurtr dhe afatgjat). - Lizingu sipas pozits s dhnsit t lizingut (lizingu q e realizojn shoqrit e lizingut, lizingu i koncerneve dhe lizingu i prodhuesit financiar). XXXIV. Kontrata pr bartjen e kno-ho Kno-Ho sht grup dijesh dhe prvojash t caktuara, t zbatueshme n nj lmi t tekniks dhe afarizmit n prgjithsi dhe sht produkt i praktiks afariste amerikane, kurse sot sht pranuar n tr botn e afarizmit. Me kontratn e kno-ho njra pal detyrohet ta kaloj dijen apo prvojn afariste n pikpamje t tekniks ose teknologjis si dhe dijenin afariste dhe financiare te pala tjetr. Pala tjetr, ndrkaq, detyrohet q pr kt t paguaj shprblimin e kontraktuar, n baz t shfrytzimit t fshehtsis afariste. Kno-ho sht kontrat formale por nuk sht rregulluar drejtprdrejt dhe shprehimisht me ligj, prandaj prmbajtja e tij nuk sht prcaktuar saktsisht. Prandaj, kjo lloj kontrate nuk gzon mbrojtje t drejtprdrejt juridike, si sht rasti me shpikjen e patentuar, por, n disa prmbajtje mbrohet ve e ve n baz t fshehtsis afariste t prmbajtjes. XXXV. Kontrata pr menaxhment
909
E DREJTA EKONOMIKE
Sipas ksaj kontrate, pronari i ndrmarrjes ose vetm ndrmarrja ia beson nj personi tjetr menaxhimin dhe kontrollin e afarizmit t asaj ndrmarrje pr nj periudh dhe kompensim t caktuar. Menaxhimi i ndrmarrjes m s shpeshti i besohet ndrmarrjes s specializuar pr llojin prkats t veprimtaris, pra q ofron dije dhe prvoj n fushn e planifikimit, organizimit, financave, marketingut dhe t ngjashme, e cila n kt pun paraqitet si menaxhuese dhe operatore. Ndrmjet kontraktuesve krijohet marrdhnia afariste. N kt mnyr, nj ndrmarrjeje i mundsohet shfrytzimi i prvojs dhe dijs s huaj pr menazhim, duke u krijuar kshtu kushtet pr nj afarizm dhe zhvillim m t suksesshm t saj. Kohzgjatja e kontrats sht zakonisht prej 2-5 vjet, me mundsi prsritjeje.
ZGJIDHJA JASHTGJYQSORE E KONTESTEVE EKONOMIKE Nj analiz historike e zgjidhjes s kontesteve zbulon se rrnjt e t gjitha mekanizmave pr zgjidhjen e kontesteve jan negociimi, ndrmjetsimi, dhe arbitrazhi, t cilat n terminologjin juridike t sotme quhen Metoda Alternative pr Zgjidhjen e Kontesteve (MAZK). N botn bashkkohore t afarizmit dhe teknologjis, bizneset, m shum se kurdoher jan t prira pr ti zgjidhur kontestet jasht procedurs klasike gjyqsore. Nj vmendje e posame sht prqendruar n marrveshjet paraprake, me rast palt pajtohen lidhur me llojin e mekanizmit pr zgjidhjen e kontestit i cili do t shfrytzohet n rast t paraqitjes s ndonj kontesti mes tyre. Kto marrveshje paraprake, n shumicn e rasteve, shprehimisht e prjashtojn juridiksionin e gjykatave. Pr zgjidhjen e kontestit, opsionet t cilat jan n dispozicion t palve, prve gjykatave si forma tradicionale, prfshijn negocimin, ndrmjetsimin, dhe arbitrazhin. N pes dekadat e kaluara, megjithat, bizneset po vetdijesohen mbi rndsin e zgjidhjes s kontesteve t tyre n mnyr joformale, dhe ndrmarrin t gjith hapat e nevojshm pr tiu shmangur procedurave gjyqsore. Meqense nevojat dhe synimet e biznesit ndryshojn varsisht nga lloji i transaksionit, sht me rndsi t vlersohet se cila mnyr e zgjidhjes s kontestit i prgjigjet m mir transaksionit n fjal. Kjo e imponon nevojn pr prfshirjen e klauzolave t ndryshme t Zgjidhjes Alternative t Kontesteve (ZAK) n kontratat shabllon t kompanive. N shumicn e rasteve, kompanit zgjedhin nj lloj t ZAK dhe n kontrat prfshijn
910
E DREJTA EKONOMIKE
klauzola t cilat rregullojn t gjitha kontestet eventuale ndrmjet palve. Megjithat, ka raste, si jan kontratat komplekse me shuma t mdha parash, kur aplikohet nj proces me shum nivele pr zgjidhjen e kontestit. Pr shembull, klauzola pr zgjidhjen e kontestit mund ta prcaktoj prdorimin edhe t ndrmjetsimit edhe t arbitrazhit, ose mund t filloj duke prcaktuar se zgjidhja e kontestit do t bhet me an t negociatave me mirbesim mes palve, dhe m pas t vazhdoj me ndrmjetsimin si zgjedhje e dyt, dhe t prfundoj me arbitrazhin si zgjedhja e fundit. Shembull i klauzols me shum nivele pr zgjidhjen e kontestit: Palt do t zgjidhin do kontest, i cili rrjedh nga kontrata ose sht n lidhje me kontratn, me mirbesim prmes negociatave mes tyre. Nse kontesti nuk sht zgjidhur prmes negociatave brenda [30] ditve, ather palt do t mundohen q kontestin ta zgjidhin me mirbesim prmes ndrmjetsimit, sipas [Rregullave t Procedurs s Ndrmjetsimit] para se t'i drejtohen arbitrazhit. Nse edhe ndrmjetsimi nuk sht i suksesshm, palt e drgojn kontestin e tyre para arbitrazhit t detyrueshm, n pajtim me [Rregullat Procedurale t Arbitrazhit]. Vendi i arbitrimit do t jet [ ] dhe gjuha e arbitrimit do t jet n [ ].
I. Arbitrazhi Kosova nuk ka histori t gjat t prdorimit t arbitrazhit si mekanizm pr zgjidhjen e kontesteve. Ka raste shum t rralla kur bizneset parashohin arbitrazhin n rast t mosmarrveshjeve eventuale, edhe pse kohve t fundit numri i ktyre rasteve po rritet, n veanti kur palt n kontrat vijn nga dy vende t ndryshme, pra kur kemi marrveshje me element ndrkombtar. Nevoja pr promovimin e arbitrazhit si alternativ ndaj gjykatave sht evidente, ne veanti pr shkak t strngarkess s gjykatave me lnd, t prparsive q i ofron arbitrazhi, t prshtatshmris s arbitrazhit pr zgjidhjen e kontesteve ekonomike, t mundsis s palve t prcaktojn procedura me shum m pak formalitete, dhe shume prparsi t tjera. Si rezultat i ksaj, dhe duke e par nevojn pr prkrahjen e metodave
911
E DREJTA EKONOMIKE
alternative pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve, n vitin 2007, Kuvendi i Kosovs miratoi Ligjin pr Arbitrazhin Nr. 02/L-75. Prparsit dhe Mangsit e Arbitrazhit Ekzistojn shum prparsi t arbitrazhit si mekanizm pr zgjidhjen e kontesteve. Megjithat, ekzistojn edhe disa shqetsime t perceptuara lidhur me shfrytzimin e arbitrazhit nga bizneset. Efikasiteti n shpenzime dhe koh, ruajtja e fshehtsis (konfidencialitetit), fleksibiliteti, parashikueshmria, neutraliteti dhe ekspertiza e arbitrave, natyra prfundimtare e vendimit dhe ekzekutimi m i leht i vendimeve, jan disa prej prparsive t perceptuara t arbitrazhit. Sidoqoft, nj numr i madh i bizneseve e konsiderojn fleksibilitetin mundsin pr ta prshtatur arbitrazhin sipas nevojave dhe rrethanave specifike si prparsin m t madhe t arbitrazhit. Dobit dhe shqetsimet potenciale t arbitrazhit ndryshojn varsisht nga kompania, transaksioni dhe nga kontesti. Pr m tepr, prderisa disa veti t arbitrazhit konsiderohen si t prparsi nga disa biznese (p.sh. vendimi prfundimtar pa mundsi ankimi ose heqja dor nga mbrojtjen procedurale), disa t tjer i shohin kto veti si penges. N ann tjetr, edhe pse n shumicn e rastve thuhet se arbitrazhi kushton m lir se procedura gjyqsore, ka raste kur shpenzimet jan t barabrta. Przgjedhja e Llojit t Duhur t Arbitrazhit Nj nga prparsit m t rndsishme t arbitrazhit sht se ai mund tiu prshtatet qllimeve dhe nevojave specifike. Palt gzojn mjaft fleksibilitet lidhur me prcaktimin e procedurs dhe nivelit t formalitetit. Dhe kur nj krkes sht paraqitur para tribunalit t arbitrazhit, palt mund t vendosin pr llojin specifik t arbitrazhit q ata e dshirojn. Ky vendim, natyrisht, duhet t merret para se t paraqitet kontesti dhe duhet t specifikohet n klauzoln e arbitrazhit. Arbitrazhi institucional: Ky lloj i arbitrimit ka nj numr prparsish, prej t cilave veohet mundsia e prfshirjes s rregullave t institucionit t zgjedhur t arbitrazhit n kontrat. Pr kt arsye, n vend se t hartohen nga fillimi, palt mund t mbshteten n rregullat e arbitrazhit t nj institucioni t caktuar, t cilat jan formuluar nga profesionist. Edhe nj prparsi sht klauzola shabllon e arbitrazhit e cila ofrohet nga
912
E DREJTA EKONOMIKE
institucioni arbitrues. N shum raste, palt e shikojn klauzoln shabllon t siguruar nga institutet, dhe thjesht e prfshijn n kontrat. Nj gj e till i shmang konfliktet eventuale lidhur me vlefshmrin e klauzols, t cilat mund t shfaqen nse klauzola nuk sht hartuar sakt nga palt. Przgjedhja e arbitrave sht, padyshim, nj prej prparsive m t rndsishme q ofron arbitrazhi institucional. N vend t ballafaqimit t mundshm n mes t palve lidhur me przgjedhjen e arbitrave, sht m leht q kt shrbim ta ofroj agjencia administruese. Institucionet e arbitrazhit jan shum t avancuara n kt aspekt dhe posedojn lista me arbitr t cilt zakonisht jan m t mirt q mund t emrohen. Prve ksaj, prmes arbitrazhit institucional, palt nuk kan nevoj t negociojn mimin me arbitrat. Kt ua ln institucionit dhe e lirojn veten nga kjo barr. Edhe nj prparsi tjetr e ktij lloji t arbitrazhit sht respekti gjyqsor kundrejt integritetit t vendimeve t marra nga institucioni i arbitrazhit. sht m shum e mundshme q nj gjykat ta l anash vendimin e nj arbitrazhi ad hoc sesa t nj arbitrazhi institucional. Edhe nj karakteristik tjetr e dobishme e arbitrazhit institucional sht mundsia e dgjimit t lnds dhe e marrjes s vendimit edhe nse njra pal dshton t paraqitet. Kjo mundsi e procedimit n munges t pals s sfiduar zakonisht sht e prfshir n rregullat e arbitrazhit t institucioneve t ndryshme. N ann tjetr, nj vendim i till sht shum vshtir t zbatohet n arbitrazhet ad hoc. Arbitrazhi Ad Hoc: prparsia kryesore e ofruar nga kjo form e arbitrazhit sht fleksibiliteti. Palt kan t gjith hapsirn e nevojshme pr t marr vendime lidhur me procedurat dhe ta prshtatin procesin sipas dshirave dhe nevojave t tyre. Nj prparsi tjetr jan shpenzimet. Arbitrazhi ad hoc zakonisht kushton m pak se arbitrazhi institucional, pasi q palt nuk kan nevoj ti paguajn shpenzimet institucionale, por thjesht t negociojn mimin e shrbimeve t arbitrave. Pr m tepr, arbitrazhi ad hoc sht vlersuar si m i shpejt se arbitrazhi institucional, sepse nuk ka nevoj ti kaloj t gjitha procedurat t cilat zakonisht marrin koh. Arbitrazhi i Prshpejtuar: sht nj prodhim i ri n tregun e arbitrazhit, kryesisht i shfrytzuar n procese t arbitrazhit ndrkombtar. Ekzistojn vetm nj numr i vogl i institucioneve t cilat kan prfshir dispozitat e arbitrazhit t prshpejtuar n rregullat e tyre procedurale. Pr kt arsye, kjo veori e re nuk mund t hyn n fuqi prve nse palt e kan parapar at n klauzoln e tyre t arbitrazhit. sht m e preferuar q vet institucionet t ofrojn rregulla specifike t cilat do t aplikoheshin
913
E DREJTA EKONOMIKE
n rast t proceseve t prshpejtuara. Kto procedura do ta shkurtonin kohn e paraqitjes s krkesave, prgjigjeve, dhe dokumenteve t tjera relevante, si dhe do t prcaktonte procedurn q duhet ndjekur nga kolegji arbitrues. Pr m tepr, institucionet duhet t sigurojn q proceset e prshpejtuara t lejohen vetm pr raste t caktuara, dhe duhet t sigurojn dispozita q qartsojn se cilat jan kto raste. Tribunalit duhet ti epet kompetenca pr t vendosur anash do shtje e cila sht trajtuar n mnyr jo t mirfillt n formn e prshpejtuar. Marrveshja e Arbitrazhit Arbitrazhi zakonisht prfshihet n klauzoln e zgjedhjes s forumit pr t treguar marrveshjen e palve mbi prdorimin e ksaj forme pr zgjidhjen e kontesteve eventuale mes tyre. Si sht cekur n modulet e mparshme, arbitrazhi mund t prdoret vetm nse palt shprehimisht jan pajtuar pr kt. Pa e specifikuar Arbitrazhi, nuk mund t organizohet dhe mbahet pa prcaktimin e tij n klauzoln e zgjedhjes s forumit. Palt mund t pajtohen pr prdorimin e arbitrazhit n nj nga mnyrat n vijim: Duke e prfshir nj klauzol t arbitrazhit n kontratn e tyre. Mnyra m e zakonshme e prcaktimit t arbitrazhit si form e zgjidhjes s kontesteve eventuale mes palve sht duke iu referuar arbitrazhit n klauzoln e zgjedhjes s forumit. N kt klauzol zakonisht prcaktohet edhe institucioni i arbitrazhit para t cilit do t zhvillohet procesi si dhe rregullat procedurale q do t aplikohen gjat dgjimeve. Disa klauzola jan edhe m t hollsishme, dhe prcaktojn edhe mnyrat e zgjedhjes s arbitrave dhe prcaktojn shkalln e sekretit q do t aplikohet pr rastin n fjal. Klauzolat e arbitrazhit mund t ken forma t ndryshme, por dy format m t shpeshta jan: o Klauzolat q nxjerrin n arbitrazh mosmarrveshjet ekzistuese (n gjuhn frnge: compromis) Kto klauzola nuk prdoren shpesh, posarisht kur marrim parasysh faktin se nse nj mosmarrveshje tashm ekziston sht shum vshtir t arrihet nj marrveshje pr shkak t nivelit t mosbesimit dhe armiqsis mes palve. Megjithat, palt mund t pajtohen pr nj klauzol t arbitrazhit pas shfaqjes s kontestit sepse mund t ken interesa t
914
E DREJTA EKONOMIKE
prbashkta pr zgjedhjen e nj mekanizmi t zgjidhjes s kontestit q sht m ekomomik dhe m efikas n aspekt kohor dhe m konfidencial dhe m pak kundrshtues. o Klauzolat q mbulojn kontestet q mund t shfaqen n t ardhmen (n gjuhn frnge: clause compromissoire) Kjo klauzol sht m e shpesht sepse sht shum m leht t arrihet nj marrveshje para shfaqjes s nj kontesti. Duke hartuar nj marrveshje t arbitrazhit vemas nga kontrata kryesore. Kjo marrveshje sht zakonisht m e hollsishme sesa nj klauzol e thjesht e arbitrazhit dhe i referohet shtjes n fjal (apo marrveshjes kontraktuese) q e mbulon. Marrveshjet e veanta t arbitrazhit plqehen nga kompanit q rregullisht e zgjedhin arbitrazhin si form e zgjidhjes s kontesteve dhe q dshirojn ta prshtatin at sipas nevojave tyre specifike. Pr kt arsye, ata hartojn marrveshje m t hollsishme dhe i shmangen prfshirjes s nj klauzole t shkurtr t arbitrazhit n kontrat. Termi marrveshje e arbitrazhit prdoret pr tiu referuar cilsdo nga format e prmendura m sipr. sht jashtzakonisht e rndsishme pr palt t vendosin pr shkalln e detajeve q dshirojn ta prfshijn n kt klauzol apo marrveshje. M posht jan paraqitur disa shtje q duhet t konsiderohen gjat hartimit t marrveshjeve pr arbitrazh. a. Elemente t prgjithshme Disa shtje t prgjithshme q duhet t merren parasysh me rastin e hartimit t klauzolave t arbitrazhit jan konsiderimi i mostrave t klauzolave q ofrohen nga institucionet e ndryshme t arbitrazhit, shqyrtimi i versioneve t ndryshme t rregullave t arbitrazhit, zgjedhja midis arbitrazhit institucional ose ad hoc, derogimi nga pjes t caktuara t rregullave t zgjedhura t arbitrazhit, shqyrtimi i mundsis pr arbitrazh online (prmes internetit), dhe s fundi, q sht edhe m e rndsishmja, shiqohen shpenzimet e arbitrazhit, pra tarifat e arbitrave dhe shpenzimet tjera q ndrlidhen me organizimin e procedurave t arbitrazhit. b. Elementet themelore Pasi q t merren parasysh faktort e prgjithshm t cekur m lart, palt duhet t pajtohen pr elementet themelore q do ti prmbaj klauzola e arbitrazhit. Ktu prfshihen miratimi i arbitrazhit si metod pr
915
E DREJTA EKONOMIKE
zgjedhjen e kontestit n fjal, natyra prfundimtare e vendimit q do t merret nga tribunali i arbitrazhit, fushveprimi i klauzols s arbitrazhit (dmth. far lloj kontestesh q dalin nga kontrata prfshihen dhe mund t zgjidhen prmes arbitrazhit), numri i arbitrave, vendi ku do t mbahet arbitrazhi, gjuha q do t prdoret gjat arbitrazhit, si dhe institucioni dhe rregullat e arbitrazhit q do t aplikohen. c. Elemente te tjera ndihmse Prve elementeve kye, disa elemente tjera ndihmse do duhej t shqyrtohen dhe t vendoset nse sht e nevojshme t hyjn n klauzoln ose marrveshjen e arbitrazhit. Ktu kryesisht prfshihen metoda e zgjedhjes s arbitrave, kualifikimet e arbitrave, fshehtsia (konfidencialiteti) i procedurs s arbitrazhit,masa e zbulimeve (hulumtimeve) q lejohen, rregullat pr masat e prkohshme, mundsia e ankimit ndaj vendimit prfundimtar t arbitrazhit, shpenzimet dhe honoraret e arbitrave.
Shembuj t klauzolave t arbitrazhit: Shembulli 1 do mosmarrwveshje qw rrjedh nga kjo kontratw nuk do tw zgjidhet nw gjykata por do tw paraqitet nw arbitrazh para Odws Ndwrkombwtare tw Tregtisw. Tribunali i arbitrazhit do tw zgjidhw mosmarrwveshjen nw pwrputhje me rregullat e veta procedurale. Paneli i arbitwrve do tw pwrbwhet nga tre arbitra. Secila palw do tw zgjedhw nga njw arbitwr ndwrkaq kryetari i panelit zgjidhet nga dy arbitwrit e emwruar nga palwt. Gjuha e arbitrazhit do tw jetw gjuha angleze. Tw gjitha procedurat e arbitrazhit janw konfidenciale, duke pwrfshirw edhe dokumentet e paraqitura nga palwt gjatw procedurws. Vendimi i tribunalit tw arbitrazhit wshtw pwrfundimtar dhe asnjwra palw nuk ka tw drejtw ankese ndaj kwtij vendimi Shembulli 2 do mosmarrveshje ose pretendim q rrjedh nga kjo kontrat, ose q ndrlidhet me t, do t vendoset prfundimisht nga nj kolegj prej tre arbitrve n prputhje me Ligjin e Kosovs pr Arbitrazh. Vendi i arbitrimit do t jet n Prishtin, Kosov, dhe gjuha e arbitrimit do t jet gjuha shqipe.
916
E DREJTA EKONOMIKE
Shembulli 3 do kontest, paqartsi apo ankes q del nga kjo kontrat do t zgjidhet prfundimisht me arbitrazh n Shoqatn Gjermane t Arbitrazhit n prputhje me rregullat e arbitrazhit t ksaj Shoqate. Numri i arbitrave do tw jetw 3, tw cilwt do tw zgjidhen nga Shoqata nga lista e tyre me arbitra ndwrkombwtarw. Vendi i Arbitrazhit do tw jetw Gjermania dhe gjuha e arbitrimit do tw jetw gjuha gjermane. 4. Tribunali i Arbitrazhit Neni 9(1) i Ligjit t Kosovs pr Arbitrazhin thekson se Tribunali i arbitrazhit prbhet nga nj arbitr i vetm ose nga nj trup arbitrash, me kusht q numri i arbitrave t ktij trupi t jet nj numr tek. Kjo do t thot se palt mund t zgjedhin q t ken nj arbitr t vetm ose m shum arbitra, varsisht nga specifikat e rastit. Jan nj varg faktorsh t cilt duhet t merren parasysh gjat marrjes s ktij vendimi.
Shuma e parave n fjal.

N prgjegjsi kshillohet q palt t zgjedhin nj arbitr t vetm kur kan t bjn me shuma t vogla t parave, dhe n ann tjetr, t zgjedhin nj panel t tre arbitra kur kan t bjn me shuma t mdha t parave. Po ashtu besohet se kur palt jan nga shtete t ndryshme dhe nga sisteme t ndryshme ligjore dhe ekonomike, paneli prej tre arbitrave sht zgjidhje m e mir.
Ekspertiza e arbitrave
N rastet e ndrlikuara kur krkohet ekspertiz e konsiderueshme n lndn e kontestit, siq jan kontestet n fushn e ndrtimtaris ose prons intelektuale, , sht gjithmon m mir t kemi nj panel q prbhet nga arbitra me prvoj nga fusha prkatse. N kto raste, kshillohet q t kemi nj panel prej tre arbitrave, sepse nj tribunal me shum antar mund tu ofroj palve nj shum llojshmri t ekspertizave.
Orari
Prcaktimi i orarit sht n fakt nj argument kundr shfrytzimit t paneleve, pr shkak se sht shum m e vshtir pr nj panel prej tre ose m shum arbitrave q t pajtohet mbi datat e mbajtjes s dgjimeve dhe procedurave t tjera. Ky sht nj problem i cili shfaqet sidomos nse arbitrit vijn nga shtete t ndryshme dhe kshtu
917
E DREJTA EKONOMIKE
palt do t prfundojn duke i prshtatur oraret e tyre si dhe ato t arbitrave.
Mditjet e arbitrave
Mditjet t cilat duhet t paguhen nga palt jan shum m t ulta nse kemi t bjm me nj arbitr t vetm. Mirpo, n raste t mdha, shpenzimet shtes pr pagimin e dy arbitrave t tjer nuk sht nj mim shum i lart pr nj panel i cili sht n gjendje q t bashkoj ekspertizn e m shum individve dhe ta analizoj nj shtje s bashku. Atributet kryesore t nj arbitri efektiv konsiderohen paanshmria, pavarsia, efikasiteti dhe prvoja profesionale. Paanshmria sht atributi m i rndsishm q nj pal do t krkoj nga nj arbitr. Ndonjher nuk sht e art q nga fillimi nse nj arbitr sht plotsisht i paanshm pr arsye se anshmria i tij do t dallohet vetm gjat vazhdimit t procedurave. Paanshmria sht njri nga standardet e krkuara nga nj arbitr edhe me Ligjin e Kosovs pr Arbitrazhin (Neni 9(6)). N krahasim me paanshmrin, pavarsia sht nj nocion objektiv dhe mund t prcaktohet n fazat e hershme, duke filluar nga procesi i emrimit. Mungesa e pavarsis s nj arbitri mund t jet rezultat i marrdhnieve paraprake ekonomike, financiare ose t tjera me paln. Pavarsia e arbitrit poashtu krkohet nga Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin (Neni 9(6)). Gjithashtu, efikasiteti i nj arbitri mohet shum, posarisht pasi q arbitrazhi njihet si nj mekanizm i shpejt pr zgjedhjen e kontesteve dhe palt e zgjedhin at pikrisht pr shkak t efikasiteti n koh. Prandaj, sht me rndsi q t zgjidhen arbitra t cilt jan n gjendje q ta gjejn n vrtetn n mnyr efikase. Kualifikimet profesionale t nj arbitri jan poashtu elemente t rndsishme pr palt gjat procesit t przgjedhjes, pasi q sht e rndsishme t kemi arbitra t cilt posedojn trajnim dhe shkollim t prshtatshm si dhe t cilt kan prvojn e dshirueshme n rolin e arbitrit dhe profesionin e tyre n prgjithsi. Kualifikimet t cilat krkohen nga palt n marrveshjen e arbitrazhit duhet ti ken arbitrit, dhe kjo poashtu sht e parapar n Ligjin e Kosovs pr Arbitrazhin (Neni 9(6)). Procedura e Arbitrazhit Nj shtje mund t drgohet n arbitrazh n dy raste: rasti i par sht kur mes palve tashm ekziston nj marrveshje e arbitrazhit e cila e
918
E DREJTA EKONOMIKE
prcakton arbitrazhin si metodn e zgjedhur pr zgjidhjen e kontestit, dhe situata e dyt sht kur palt pajtohen pr prdorimin e arbitrazhit pasi q kontesti t ket lindur. N t dyja kto raste, sht gjithmon Paditsi ai i cili e inicion rastin duke paraqitur Padin para tribunalit t arbitrazhit t przgjedhur nga palt. N vijim jan radhitur hapat q ndrmerren gjat procesit t arbitrazhit: Krkesa pr Arbitrim e parashtruar nga Paditsi Padia e parashtruar nga Paditsi Prgjigja n Padi e parashtruar nga i Padituri Emrimi i Arbitrit ose Arbitrave Konstituimi i Tribunalit t Arbitrazhit Fillimi i dgjimeve gojore Argumentet gojore nga Paditsi dhe nga i Padituri Paraqitja e provave (dshmitar, ekspert, etj.) Shqyrtimi nga ana e Tribunalit t Arbitrazhit Marrja e vendimit Sa i prket hapit t par, ligje t ndryshme prmbajn rregulla t ndryshme lidhur me kohn kur konsiderohet t ket filluar procedura e arbitrazhit. Megjithat, rregulla m prdorur sht ajo e parapar edhe n Ligjin e Kosovs pr Arbitrazhin, Nenin 18, ku thuhet se nse palt nuk jan pajtuar ndryshe, procedura e arbitrazhit lidhur me nj kontest t caktuar fillon n ditn kur krkesa q kontesti ti nnshtrohet arbitrazhit pranohet nga pala e paditur. Edhe pse Ligji u lejon palve t merren vesh pr ndonj procedur tjetr, ligji parasheh q n rast se nj marrveshje e till nuk ekziston, ather procedura fillon n kohn kur pala e paditur e pranon nj kopje t Krkess pr Arbitrim, t ciln pala paditse ia ka drguar tribunalit t arbitrazhit. Pala e paditur, zakonisht konsiderohet ta ket pranuar kopjen e Krkess pr Arbitrim n ditn kur ajo i dorzohet personalisht, apo n adresn e saj postare, n vendin ku banon, ose n vendin ku e ushtron veprimtarin afariste. (Neni 4). Krkesa pr Arbitrim zakonisht pasohet me Padin e Paditsit, e cila paraqet pozitn e Paditsit lidhur me rastin. Pas pranimit t Krkess pr Arbitrim dhe t Padis nga i padituri, ai duhet t prgatit Prgjigjen n Padi. Elementet e ktyre dy dokumenteve jan prcaktuar n Pjesn 7.8 t ktij Moduli.
919
E DREJTA EKONOMIKE
Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin gjithashtu parasheh disa parime t prgjithshme t cilat aplikohen gjat procesit t arbitrazhit, si jan, trajtimi i barabart i palve (Neni 16.1), liria e palve t zgjedhin prfaqsuesit e tyre (Neni 16.2) dhe t pajtohen pr procedurn e arbitrazhit (Neni 16.3), si dhe t drejtn e tribunalit t arbitrazhit pr t caktuar procedurn dhe rregullat e aplikueshme pr rastin, n rast se palt nuk jan pajtuar vet pr kto shtje (Neni 16.4). 6. Procedura e Marrjes s Vendimit t Arbitrazhit Vendimi i Arbitrazhit sht vendimi prfundimtar i tribunalit t arbitrazhit pr rastin prkats dhe sht i barabart me vendimin e lshuar nga nj gjykat. Rregullat pr marrjen e vendimit jan mjaft t detajuara n t gjitha ligjet dhe institucionet e arbitrazhit. Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin s pari e sqaron se cilin ligj duhet ta zbatoj tribunali i arbitrazhit gjat marrjes s vendimit. N kt aspekt, Neni 29 i Ligjit parasheh q tribunali i arbitrazhit mund ti referohet ktyre tri ligjeve, q jan: 1. Ligji i prcaktuar nga palt si i aplikueshm pr lndn e kontestit 2. N rast se nuk sht prcaktuar nga palt, ather ligji i prcaktuar n baz t rregullave t s drejts private ndrkombtare, dhe 3. N t gjitha rastet tjera, legjislacioni i Kosovs. N rastin e par vlen ligji i zgjedhur nga vet palt kurse n rastin e dyt tribunali duhet ti referohet rregullave t s drejts private ndrkombtare. Zgjidhja e ofruar n pikn tre sht shum e paqart, sepse nuk e sqaron se cilat jan ato rastet tjera pr t cilat zbatohet legjislacioni i Kosovs. Nj interpretim i ksaj pike mund t jet q pasi ti jet referuar rregullave t s drejts private ndrkombtare, tribunali vendos q t aplikoj ligjin e forumit, q n kt rast sht legjislacioni i Kosovs, si ligji m s afrmi i lidhur me kontratn, ose pr arsye t prshtatshmris dhe drejtsis. N t gjitha rastet, tribunali i arbitrazhit vendos n prputhje me dispozitat e kontrats duke marr parasysh uzancat (praktikat) tregtare q vlejn pr rastin konkret. (Shih Nenin 29.3). Megjithat, tribunali mund t vendos ex aequo et bono ose si amiable compositeur vetm nse palt shprehimisht e kan autorizuar pr kt. (Neni 29.2).
920
E DREJTA EKONOMIKE
Ex aequo et bono, i referohet kompetencs s arbitrave q t heqin dor nga konsiderimi i ligjit dhe t vlersojn vet far ata konsiderojn si t drejt dhe t barabart pr rastin konkret. Ngjashm, klauzolat Amiables compositeurs n marrveshjet e arbitrazhit i lejojn arbitrit q t vendosin pr kontestin n baz t parimeve ligjore t cilat ata besojn t jen t drejta, pa u kufizuar me ndonj ligj t ndonj vendi specifik. Kto dy lloje t marrveshjes mund t vijn n shprehje vetm nse palt shprehimisht i referohen atyre n klauzoln e arbitrazhit. Prndryshe, tribunali i arbitrazhit gjithmon i merr vendimet konform ligjit dhe kushteve t parapara n kontrat. 7. Forma dhe Efekti i Vendimit Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin parasheh kushtet formale minimale pr nj vendim t nxjerr nga nj tribunal i arbitrazhit. Kto kushte jan: Duhet t jet n form t shkruar. (Sikurse marrveshja e arbitrazhit, vendimi duhet t jet n form t shkruar pr t pasur efekt) Duhet ti cek arsyet n t cilat sht bazuar, prve nse palt jan pajtuar se nuk ka nevoj t cekn arsyet. (Arsyetimi i vendimit t arbitrazhit sht nj pjes e rndsishme e tij, si sht rasti edhe me vendimet e gjykatave. Megjithat, ky kusht mund t mos krkohet nga palt nse ato nuk dshirojn t prfshihen arsyetimet n vendim). Duhet t nnshkruhet nga arbitrit. (N procedurat e arbitrazhit me m shum se nj arbitr, mjaftojn nnshkrimet e shumics s arbitrve t tribunalit, por me kusht q n vendim sht cekur arsyeja e mungess s nnshkrimit. Kjo mund t ndodh ather kur nj arbitr ndrkoh ka ndrruar jet, bhet i paaft, ose refuzon ta nnshkruan vendimin.) Duhet ta ket datn dhe vendin ku sht nxjerr vendimi dhe mund t bhet publik vetm nse palt pajtohen pr nj gj t till (pr shkak t kushtit t besueshmris s arbitrazhit, tribunali mund ta publikoj vendimin vetm nse merr plqimin e palve). Nj shtje t ciln ligji nuk e adreson sht shtja nse tribunali i arbitrazhit do t publikoj edhe mendimet kundrshtuese t arbitrve t cilt nuk jan pajtuar me vendimin e shumics. Meqense kjo shtje
921
E DREJTA EKONOMIKE
varet nga sistemi ligjor i secilit vend, tribunalet e arbitrazhit dhe gjykatat n Kosov duhet t nxjerrin vendime n baz t praktikave ligjore t vendit. Si rregull e prgjithshme vendimi i arbitrazhit sht prfundimtar dhe i detyrueshm pr palt (shih Nenin 31.1). Vendimi pr palt e ka efektin e njjt juridik sikurse nj aktgjykim i plotfuqishm dhe detyrues i gjykats. Kjo sht pikrisht arsyeja pse bizneset zgjedhin arbitrazhit pr ti zgjidhur kontestet. Megjithat, ka edhe prjashtime pr rrethana t caktuara, kur vendimi i tribunalit t arbitrazhit lejohet t shqyrtohet nga gjykata kompetente. Arbitrit gzojn diskrecion t gjer n strukturimin e vendimit dhe kjo prkrahet fuqimisht nga kufizimet e spektrit t shqyrtimit gjyqsor t vendimeve t arbitrazhit. Shum shpesh, shtja se a ka nevoj pr shqyrtim gjyqsor t vendimit t arbitrazhit varet nga mnyra se si arbitrit e prpilojn vendimin e tyre. Pr kt arsye, nse kjo nuk sht parapar n ligjin e zgjedhur nga palt, ata duhet t prpilojn nj marrveshje t arbitrazhit e cila parasheh q arbitrit t cekin arsyet n vendimin e arbitrazhit. Megjithat, nj numr i ekspertve dhe i autorve t arbitrazhit n fakt kan deklaruar q nj vendim i publikuar i cili prfshin arsyeshmrin e vendimit mund ti rrit shanset pr nj shqyrtim gjyqsor. Kjo pr shkak se arsyetimi i vendimit zakonisht i jep palve arsye shtes pr ta kontestuar vendimin dhe pr ta apeluar at para nj gjykate. Palt, n ann tjetr, mund t pajtohen n kontratn e tyre q vendimi i arbitrazhit t mos jet prfundimtar dhe i detyrueshm dhe t pajtohen q t apelohet n gjykat. N kt mnyr ata mund t pajtohen pr nj shqyrtim t zgjeruar gjyqsor ose pr nj shqyrtim privat t vendimit. Edhe pse kjo u mundson palve ta shqyrtojn rastin edhe m tutje, sidomos n rastet kur vendimi i nxjerr nga tribunali i arbitrazhit sht i paarsyeshm, megjithat, dobit e ksaj duhet t peshohen kundr shpenzimeve shtes dhe obligimeve t tjera t cilat palt duhet ti bartin. Nj element i rndsishm pr tu mbajtur n mend sht q gjykatat nuk mund ta shfuqizojn nj vendim t nxjerr nga tribunali i arbitrazhit pr fardo arsye. Shumica e sistemeve ligjore lejojn vetm shqyrtimin gjyqsor deri n at mas q gjykata thjesht t analizoj nse arbitrit kan tejkaluar kompetencat e tyre, nse vendimi sht i bazuar n nj marrveshje t vlefshme t arbitrazhit, ose nse vendimi sht fituar prmes korrupsionit, falsifikimit, ose nga keqprdorimi i detyrs nga arbitrit. Kshtu q, gjykata nuk mund ta shfuqizoj vendimin n baz t aplikimit t gabueshm t ligjit ose pr gabime n fakte. Autoriteti i
922
E DREJTA EKONOMIKE
gjykats pr ta anuluar nj vendim, si dhe procedura pr nj veprim t till jan paraqitur n pjesn 9.10 t ktij Moduli..
8. Prmbarimi dhe Njohja e Vendimeve t Arbitrazhit Varsisht nga vendi ku ndodhet arbitrazhi, vendimet e arbitrazhit kan nj spektr t gjer. Ato m t zakonshmet jan pr kompenzim financiar t dmeve t pals. Prveq asaj, n disa raste mundsia sht q paneli i arbitrave t lshoj vendime t tjera q e urdhrojn nj pal t bj dika, apo ta pengoj nj pal nga kryerja e ndonj veprimi. Gjithashtu, mund t urdheroj veprim n prputhje me detyrimet e pals sipas kontrats n fjal, ose ta anuloj ndonj dokument zyrtar (p.sh. kontrat, titull, etj). Nj nga arsyet pr prdorimin e madh t arbitrazhit n zgjidhjen e mosmarrveshjeve n tregtin ndrkombtare sht lehtsia e zbatimit dhe ekzekutimit t vendimeve t arbitrazhit n vendet e huaja, sidomos n krahasim me vendimet e gjykatave. Arsyeja pr zbatim m t leht t ktyre vendimeve sht Konventa e New York-ut e vitit 1958, sipas s cils nj vendim i arbitrazhit i lshuar n nj vend t huaj mund t zbatohet n do vend tjetr q sht nnshkruese e Konvents, me disa kufizime t vogla. Gati t gjitha vendet e mdha komerciale jan nnshkruese t ksaj konvente. Prmbarimi i nj vendimi sht gjja m e rndsishme n arbitrazh. Pa t, pala e cila do t fitonte lnden do t endej vrdall me nj cop letre n dor. Vendimi i arbitrazhit, i cili nuk njihet ose nuk prmbarohet nga gjykata kompetente vendore, nuk ka asnj vler praktike. Pikrisht pr kto arsye, Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin i parasheh kushtet ligjore pr prmbarimin e dhe njohjen e vendimeve t arbitrazhit vendor dhe atij ndrkombtar. Pr sa i prket vendimeve t arbitrazhit vendor, Ligji parasheh q vendimi i arbitrazhit i cili sht nxjerr nga nj tribunal i arbitrazhit brenda Kosovs ekzekutohet pasi q t shpallet i ekzekutueshm nga Gjykata. (Neni 38.1). Tutje, Ligji konfirmon q gjykatat e Kosovs i njohin vendimet e arbitrazhit t nxjerra jasht Kosovs si t plotfuqishme dhe i ekzekutojn ato nse vendimet n fjal jan njohur dhe jan shpallur t ekzekutueshm. (Neni 39.1). Si mund t shohim nga kto dy Nene, Ligji i Kosovs pr Arbitrazhin i trajton vendimet e lshuara nga arbitrazhi komercial ndrkombtar n mnyr t unisuar, pa marr parasysh se ku jan nxjerr ato, dhe nxit
923
E DREJTA EKONOMIKE
prmbarimin e tyre n Kosov. Kto dispozita, t cilat e trajtojn prmbarimin dhe njohjen, jan t bazuara n Konventn e Nju Jorkut t vitit 1958 mbi Njohjen dhe Prmbarimin e Vendimeve t Arbitrazhit t Huaj. Duke i modeluar rregullat sipas dispozitave relevante t Konvents s Nju Jorkut, ligji e prqafon nj regjim t njohjes dhe t prmbarimit i cili sht dshmuar si i suksesshm pr 50 vite radhazi. (Shih pjesn 10.6 t ktij moduli pr m tepr mbi Konventn e Nju Jorkut). Pr t krkuar q vendimi i arbitrazhit t ekzekutohet, pala e interesuar duhet t veproj si n vijim: Ta prgatit krkesn pr njohje dhe prmbarim; Ta bashkngjit nj kopje t vrtetuar t vendimit n fjal; Ta prkthej vendimin n gjuhn zyrtare t gjykats (nse sht n gjuh t huaj); Ta bashkngjit nj kopje t marrveshjes s arbitrazhit e cila sht lidhur n form t shkruar; Duhet t sigurohet q nuk ekziston asnj baz pr refuzimin e prmbarimit nga gjykata. (shih pjesn 10.4 t ktij Moduli). Ather kur kto kushte jan plotsuar, pala mund t krkoj njohjen dhe prmbarimin e vendimit n gjykat. Pala mund t krkoj prmbarimin n gjykatat vendore ose n gjykat n vendin e pals tjetr (pr kontratat ndrkombtare). Kta dy shembuj n vijim e shpjegojn zgjedhjen e pals lidhur me kt shtje.
II.
Ndrmjetsimi
Ngjashm me arbitrazhin, edhe ndrmjetsimi ka nj histori t gjat q fillon q nga koht e lashta, me rastet e para t paraqitura n kohen e Babilonit, Greqis Antike dhe Roms. N fakt, gjat disa periudhave historike ndrmjetsuesit jan konsideruar njerz me status dhe respekt t lart n shoqri. N koht m moderne, ndrmjetsimi i ka rrnjt n diplomaci. Prderisa tani, ndrmjetsimi zakonisht sht hapi i par q ndrmirret n mosmarrveshjet biznesore.
924
E DREJTA EKONOMIKE
Ndrmjetesuesi luan vetm rolin e ndihmuesit e jo t zgjidhsit t mosmarrveshjeve. Pra, ai i ndihmon palt q ta kuptojn konfliktin dhe t punojn drejt zgjidhjes s konfliktit. Varsisht nga ndrmjetsuesi, ka disa stile t ndrmjetsimit. Ndrmjetsimi Vlersues: Ktu, ndrmjetsuesi e vlerson rastin dhe ju tregon palve argumentet e forta dhe t dobta t qndrimit t tyre, nse ato vendosin ta paraqesin lndn n gjykat. Ndrmjetsimi Ndihmues: Ky stil i ndrmjetsimit prqndrohet n ndihmimin e palve q ta arrijn nj marrveshje dhe zgjidhje t problemit. Kjo marrveshje nuk sht imponuese, pra palt nuk jan t detyruara ta pranojn at. Ndrmjetsimi Transformues: Nprmes ktij stili t ndrmjetsimit, ndrmjetsuesi mundohet q tju ndihmoj palve q t komunikojn m mir sepse mendimi sht q mosmarrveshja sht rezultat i komunikimit t dobt dhe armiqsis s palve. Disa nga krkesat dhe parakushtet kryesore pr do ndrmjetsues jan: Detyra q ti informoj palt pr procesin e ndrmjetsimit; Nevoja q ndrmjetsuesi t ket qndrim neutral dhe ti paraqes konfliktet e interesit; do informat q paraqitet n ndrmjetsim duhet t mbahet konfidenciale; Ndrmjetsuesit nuk duhet t ofrojn udhzime ligjore, mirepo ti drejtojn palt n ligjet q aplikohen; Ndrmjetsuesit duhet t ndrmjetsojn vetm n sfera n t cilat jan ekspert. i. Prparsit e Ndrmjetsimit Ndrmjetsimi ka shum prparsi n zgjidhjen e problemeve dhe mosmarrveshjeve biznesore. Disa nga ato jan: T gjitha diskutimet gjat ndrmjetsimit jan konfidenciale; Ndrmjetsuesi sht neutral;
925
E DREJTA EKONOMIKE
Asgj q thuhet gjat ndrmjetsimit mund t prdoret si fakt nse lnda shkon n gjykat; Palt nuk armiqsohen sikur kur lnda sht n gjykat; Ndrmjetsuesi sht ekspert n lmin rreth s cils ka mosmarrveshje; Kushton shum m lir sepse zakonisht angazhohet vetm nj ndrmjetsues; sht proces m efikas; Zakonisht i prmirson raportet mes palve; Inkurajon palt q t zgjidhin problemin; Atmosfera sht m e relaksuar m krahasim me proceset gjyqsore apo arbitrazhin; Rregullat procedurale jan m fleksibile. ii. T Metat e Ndrmjetsimit Disa nga t metat e ndrmjetsimit q prmenden m s shpeshti jan: Nuk ka vendim t ndrmjetsuesit pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve; Ju jep rast palve q ta strzgjasin zgjidhjen e problemit duke iu qasur ndrmjetsimit vetm pr t humbur koh; Korporatat e mdha mund t bjn presion t palejueshm mbi ndrmjetsuesin n mosmarrveshje t mdha komerciale duke ju krcnuar atij/asaj me humbje t puns n t ardhmen; Meq ndrmjetsimi nuk bazohet n rregulla t definuara q m par, mund t ket befasi dhe ta z nj pal t paprgatitur. iii. Procedura Gjat Ndrmjetsimit Procedura gjat ndrmjetsimit sht joformale dhe zakonisht e padefinuar para se t filloj ndrmjetsimi. Mirpo, zakonisht palt paraqesin nga nj dokument fillestar ku pershkruajn qndrimin e tyre rreth mosmarrveshjes dhe bashkangjesin dokumentacionin q ka t bej me mosmarrveshjen (p.sh. kontratat, dokumentet zyrtare, komunikimet mes paleve, etj.). Ai prezentim fillestar pastaj pasohet nga disa takime n mes palve t ndrmjetsuara nga ndrmjetsuesi dhe t kufizuara n temat nga rendi i dits i prcaktuar nga ndrmjetsuesi. Pas asaj, nse
926
E DREJTA EKONOMIKE
arrihet nj marrveshje, palt pajtohen pr pikat e marrveshjes, nga t cilat pastaj prpilojn marrveshjen formal q nnshkruhet nga palt. Pr ta arritur nj marrveshje rreth problemit t palve, ndrmjetsuesi zakonisht ju ofron ekspertizn e tij palve duke ju ndihmuar palve q t komunikojn, t negociojn, duke e prmirsuar ambientin emocional (zvoglimin i agresionit, armiqsis, etj.), duke ua dhn palve nj korniz procedurale si dhe sugjerime pr zgjidhjen e mosmarrveshjes. iv. Zgjedhja e Ndrmjetsuesit
Zgjedhja e ndrmjetsuesit ka nj rndsi t veant sepse ai sht i cili ndihmon dhe lehtson zgjedhjen e mosmarrveshjes s palve. Kur zgjedhet nj ndrmjetsues, palt, ndr t tjera, duhen t ken parasysh: Vetit Personale (komunikimin, intelegjencn, durimin, optimizmin, etj.); Kualifikimet profesionale dhe prvojn n fushn e ndrmjetsimit n prgjithsi dhe n fushn e mosmarrveshjes n veanti; Konfliktet e interesit; mimi i ndermjetesuesit.
927
E DREJTA E PUNS
SELIM NIKQI
E DREJTA E PUNS
I. VREJTJE HYRSE 1. Kuptimi i t drejts s puns N do shoqri t organizuar lindin dhe zhvillohen marrdhnie t caktuara shoqrore, n kuadr t t cilave lindin dhe zhvillohen edhe raporte t ndryshme specifike t cilat varsisht nga karakteristikat dhe prmbajtja diferencohen dhe grupohen n deg t caktuara t marrdhnieve e t cilat pastaj lidhen dhe bhen pjes e sistemit t prgjithshm t marrdhnieve shoqrore. Rrjedhimisht, meqense raportet shoqrore n secilin shtet normohen me norma juridike, me normimin e grupeve t raporteve specifike lindin dhe zhvillohen edhe grupe t veanta t rregullave juridike, t cilat formojn degt e s drejts e t cilat pastaj s bashku prfaqsojn nj trsi dialektike dhe formojn nj sistem juridik. N kuadrin e marrdhnieve t prgjithshme shoqrore kan lindur dhe jan zhvilluar edhe marrdhniet shoqrore t puns, me karakteristika dhe prmbajtje t veanta, t cilat jan normuar m rregulla t veanta juridike me ka ka lindur dega e veant e s drejts, e q quhet e drejta e puns. Pr rrjedhoj, e drejta e puns mund t prkufizohet si deg e s drejts, e cila prmban tresin e normave juridike me t cilat rregullohen marrdhniet shoqrore t puns. Shikuar nga pikpamja e paraqitjes dhe e zhvillimit m t drejt mund t thuhet se e drejta e puns sht deg relativisht e re e s drejts, mirpo ajo njkohsisht sht edhe njra nga degt m dinamike t s drejts n prgjithsi. Kjo nga se pr shkak t dinamiks s zhvillimit t marrdhnieve ekonomike, shoqrore dhe politike n prgjithsi, kan evoluar dhe jan zhvilluar edhe marrdhniet e puns si segment i veant i atyre marrdhnieve, ka n vazhdimsi ka kushtzuar nxjerrjen e ligjeve dhe dispozitave tjera nga kjo fush si dhe ndryshimin dhe plotsimin e vazhdueshm t tyre.
929
E DREJTA E PUNS
II. BURIMET E T DREJTS S PUNS Burim i s drejts n prgjithsi jan rregullat juridike me t cilat jan t rregulluara marrdhniet shoqrore, prandaj si rrjedhoj edhe e drejta e puns burime juridike ka rregullativen juridike me t ciln jan t rregulluara marrdhniet shoqrore t puns. Meqnse marrdhniet e puns pr shkak t integrimeve regjionale dhe globale t shteteve dhe regjioneve, si dhe t ndarjes ndrkombtare t puns, jan br pjes edhe e marrdhnieve bilateriale dhe multilaterale midis shteteve t ndryshme, pr ka edhe jan nxjerr akte dhe rregulla edhe n kto nivele, rezulton se e drejta e puns i ka dy lloje t burimeve t rregullimit dhe studimit: 1). burimet e brendshme, dhe 2.) burimet e jashtme. 1) Burimet e brendshme Burimet e brendshme t s drejts s puns jan aktet juridike t cilat i nxjerr organi m i lart legjislativ i shtetit me t cilat rregullohen dhe sankcionohen kto marrdhnie shoqrore. Gjithashtu n burime t brendshme t s drejts s puns hyjn edhe aktet tjera nnligjore t nxjerra nga organet tjera shtetrore dhe nga subjektet tjera juridike n kuadr t autorizimeve t tyre t parapara m ligj. N kto rregulla bjn pjes Kushtetuta, ligjet, aktet nnligjore, kontratat kolektive e n disa raste edhe interpretimi i detyruar i rregullativs juridike si dhe praktika gjyqsore. 1.1. Kushtetuta
Kushtetuta sht akti m i lart juridik i shtetit me t ciln prcaktohen parimet e prgjithshme dhe bazat e rregullimit t marrdhnieve shoqrore, ekonomike dhe politike t shtetit e n kuadr ttyre prcaktohen edhe parimet dhe bazat e rregullimit t marrdhnieve shoqrore t puns, prandaj kushtetuta sht burim themelor edhe i s drejts s puns. Korniza Kushtetuese pr vetqeverisjen e prkohshme n Kosov nuk ka prmbajtur dispozita t veanta q lidhn m punn dhe marrdhniet e puns, prandaj ajo edhe nuk ka mundur t shfrytzohet
930
E DREJTA E PUNS
si baz juridike kushtetuese pr rregullimin marrdhnieve nga sfera e puns. N ann tjetr Kushtetuta e Republiks s Kosovs prmban dispozita t veanta me t cilat prcakton parimet dhe bazat pr rregullimin sfers s puns dhe t marrdhnieve shoqrore t puns. Kjo shtje sht rregulluar n Kapitullin II n kuadr t korpusit t t drejtave dhe lirive themelore, ku edhe realisht e ka vendin. Kshtu m nenin 49 t Kushtetuts sht parapar se e drejta n pun garantohet dhe se secili person sht i lir t zgjedh profesionin dhe vendin e puns. Gjithashtu Kushtetuta prmban edhe dispozita tjera t cilat kan t bjn edhe m sfern e puns, si jan: neni 24 m t cilin sankcionohet barazia para ligjit; neni 51 n t cilin prcaktohen bazat pr mbrojtje shendetsore dhe sociale; neni 54 me t cilin sankcionohet mbrojtja gjyqsore e t drejtave; neni 55, i cili rregullon shtjen e kufizimit t t drejtave dhe lirive themelore, etj. 1.2. Ligji
N hierarkin e akteve juridike t shtetit, pas kushtetuts, ligji sht akti m fuqi m t lart juridike, prandaj ai pas kushtetuts sht burimi m i rndsishm i s drejts n prgjithsi, pra edhe i s drejts s puns. Vlen t theksohet se n Kosov aktualisht nuk ekziston ligj unik m t cilin rregullohen marrdhniet shoqrore t puns. Pr rrjedhoj dispozitat nga kjo sfer jan t shprndara n shum akte juridike, midis t cilave nuk ekziston ndonj konzistenc e as hierarhi juridike e mirfillt. N Kosov n sfern e puns aktualisht jan n zbatim rregulloret e nxjerra nga PSSP-ja. N t ashtuquajturin sektor t prgjithshm sht n fuqi Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/27 pr Ligjin themelor t puns, kurse n sektorin e shrbimit civil jan n fuqi Rregullorja nr.2001/36 mbi Shrbimin civil n Kosov dhe Urdhresa Administrative nr.2003/2 pr zbatimin e Rregullors nr.2001/36 pr shrbimin civil. Gjithashtu, dispozita ligjore t aplikueshme n kt fush jan edhe dipozitat e ligjeve tjera, si jan p.sh. ligjet mbi arsimin e t gjitha niveleve me t cilat jan rregulluar aspekte t caktuara nga sfera e marrdhnieve t puns q jan e specifike pr kto lmi.
931
E DREJTA E PUNS
1.3.
Aktet nnligjore
Aktet nnligjore jan rregulla juridike me t cilat n parim prcaktohen praktika juridike pr zbatimin e ligjit. Nga kjo rezulton se aktet nnligjore nxjerren n baz t ligjit dhe duhet t jen n pajtim m ligjin. Megjithate, ato mund t prmbajn edhe norma juridike t cilat nuk i parasheh ligji, por t cilat nuk jan n kundrshtim m ligjin, prkatsisht me krkesat dhe me prcaktimet ligjore. N lmin e marrdhnieve t puns ekzistojn tri lloje t akteve nnligjore: aktet t cilat i nxjerrin organet ekzekutive dhe ato administrative, aktet dypalshe dhe shum palshe dhe aktet autonome t cilat i nxjerrin subjektet e ndryshme juridike, ndrmarrjet, shoqatat, institucionet si dhe organizatat dhe bashksit tjera. Aktet t cilat i nxjerrin organet administrative jan urdhresat, direktivat dhe vendimet m t cilat n pajtim m ligjin rregullohen t drejta dhe detyrime t caktuara t cilat lidhen m punn dhe marrdhnien e puns, e sidomos ato q jan specifike pr organet shtetrore t nivelit lokal dhe atij qendror e q rrjedhin nga natyra e punve t cilat kryhen n ato organe. Aktet dypalshe dhe shumpalshe jan kontratat kolektive t cilat i lidhin puntort dhe pundhnsit apo asociacionet e tyre m t cilat rregullohen t drejta dhe detyra t puntorve dhe pundhnsve nga marrdhnia e puns n nivel t vendit, t degs apo t ndrmarrjes. Akt dypalsh sht edhe kontrata e puns e cila lidhet n mes t pundhnsit dhe punonjsit. Ndrkaq, aktet nnligjore autonome jan rregullat t cilat i nxjerrin ndrmarrjet, institucionet dhe organizatat e ndryshme, m t cilat n pajtim m ligjin dhe kontratat kolektive i rregullojn disa segmente nga marrdhniet e puns e q jan specifike pr subjektin gjegjs dhe njherit m to sigurohet zbatimi i ligjit. Kto rregulla nxjerren n form t statuteve, rregullorve, vendimeve etj. 1.4 Interpretimi i detyrueshm
Interpretimi i detyrueshm i normave juridike e nnkupton shpjegimin t cilin e jep organi kompetent i shtetit pr at se si duhet kuptuar nj dispozit ligjore. Nga kjo rezulton se interpretimi i detyrueshm nuk e ka karakterin e dispozits juridik, prandaj shikuar
932
E DREJTA E PUNS
nga ky aspekt intepretimi nuk konsiderohet si burim i s drejts. Megjithat n teorin e s drejts, ekziston mendimi se interpretimi i detyrueshm i dispozitave ligjore i obligon zbatuesit e ligjit sidomos gjat aplikimit t tij, prandaj n kto raste interpretimi konsiderohet pjes prbrese e ligjit dhe si i till ai mund t shrbej edhe si burim i s drejts n prgjithsi, prandaj edhe i s drejts s puns. Praktika gjyqsore N parim praktika gjyqsore nuk sh burim i s drejts. Kjo sepse qndrimet juridike n baz t t cilave sajohet praktika gjyqsore nuk prfaqsojn norma juridike pr ka gjykatat nuk kan pr detyr q tu prmbahen atyre. Shikuar nga pikpamja e karakterit dhe prmbajtjes praktika gjyqsore prmban qndrime t prgjithshme n form sentencash dhe udhzimesh pr at se si duhet vepruar m rastin e vendosjs n shtje konkrete dhe n raste t ngjajshme, ndrsa qllimi i tyre sht q t prmirsohen gabimet t cilat bhn nga gjykatat dhe q ato t mos prseritn m. Pr rrjedhoj, pasi q normat juridike n baz t t cilave sajohet praktika gjyqsore jan t obligueshme pr gjykatat dhe duke qen se praktika gjyqsore jipet me qllim t zbatimit t drejt t atyre normave, rrjedh konkludimi se praktika gjyqsore bashk me normat juridike sht detyruese pr gjykatat, prandaj shikuar nga kjo pikpamje mund t thuhet se ajo n njfar mnyre edhe prfaqson burim t s drejts. 1) Burimet e jashtme N burimet e jashtme t s drejts s puns bejn pjes marrveshjet dhe aktet tjera juridike t miratuara apo t lidhura n shkall ndrkombtare. Kto akte e prbejn t drejtn ndrkombtare t puns, e cila n forma t caktuara ka efekte juridike n t drejtn nacionale t puns t shteteve prkatse. Varsisht nga ajo se cili organ i nxjerr aktet ndrkombtare si dhe nga fakti se kush merr pjes n lidhjen e tyre dallojm katr lloje t burimeve ndrkombtare t s drejts: 1. burimet universale; 2. burimet regjionale; 3. marrveshjet apo kontratat ndrkombtare, dhe 4. aktet e miratuara nga organizatat e specializuara.
933
E DREJTA E PUNS
2.1. Burime universale Burimet universale jan ato akte t cilat jan miratuar nga Organizata e Kombeve t Bashkuara dhe nga organet e saj e t cilat prmbajn rregulla dhe dispozita t karakterit universal. T tilla ndr m kryesoret konsiderohen Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut dhe Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut, e miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara n vitin 1948, prmban dispozita dhe rregulla me t cilat proklamohen nj numr parimesh dhe postullatesh me vler universale t cilat njkohsisht kan t bjn edhe m punn dhe me pononjsit, si jan: e drejta n barazi para ligjit, e drejta n prdorimin e mjeteve juridike, e drejta n gjykim t paanshm, e drejta n lirin e levizjes, e drejta n tubim dhe bashkim t lir, e drejta pr t marr pjes n pun publike dhe pr t kryer funkcione publike, e drejta n siguri sociale, e drejta n jet dinjitoze materiale dhe kulturore, e drejta n liri t puns, e drejta n kushte t knaqshme t puns dhe n mbrojtje nga papunsia, e drejta n shprblim t drejt, e drejta n pushim dhe rekreacion, e drejta n nivelin e jets i cili siguron shndetin dhe mirqenien e puntorit dhe t familjes s tij, e drejta n shkollim, e drejta n pjesmarrje t lir n jetn kulturore, etj. Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore prmban dispozita m t prafrta dhe m t hollsishme q kan t bjn m punn dhe punonjsin. Kshtu ajo m pr s afrmi e rregullon t drejtn n pun, t drejtn n kushte t knaqshme t puns, t drejtn e bashkimit n sindikata, t drejtn n sigurim social, t drejtn n mbrojtje t nns, fmijve dhe t rinjve, t drejtn n prmirsimin e vazhdueshm t kushteve t jets; t drejtn n sigurim shndetsor, etj. 2.2. Burimet regjionale N burimet regjionale ndrkombtare t s drejts puns hyjn aktet juridike t nxjerra nga Unioni Europian, prkatsisht nga organet e tij. Kto akte jan nxjerr n form t urdhresave, udhzimeve dhe rekomandimeve, t cilat kan karakter obligativ pr shtetet e UE-s. Ndr aktet m t rndsishme t UE-s t cilat kan t bjn m punn dhe marrdhnien e puns jan: Karta Evropiane mbi t drejtat
934
E DREJTA E PUNS
themelore sociale t puntorve, Udhzimi mbi mjetet pr prmirsimin e siguris dhe mbrojtjs s shendetit t puntorve n pun, Udhzimi nr.91-553 pr informimin e drejt t puntorve lidhur m t gjitha kushtet e puns dhe m t drejtat n pun, etj. Gjithashtu burim i s drejts s puns jan edhe marrveshjet bilaterale dhe ato multilaterale t cilat i lidhin shtetet pr rregullimin e shtjeve t caktuara q kan t bjn me punsimin, me punn dhe m t drejtat dhe detyrimet e shteteve pr sigurimin e kushteve t puns n tregun e prbashkt t puns dhe t drejtave nga puna dhe sipas puns. 2.3 Aktet e miratuara nga Organizata Ndrkombtare e Puns Q t mund t kuptohet m mir karakteri i e akteve miratuara nga Organizata Nderkombtare e Puns, fillimisht sht e nevojshme t thuhen disa fjal pr vet organizatn. Organizata Ndrkombtare e Puns (m tej: ONP) sht formuar n vitin 1919 n Konferencn e Paqs n Paris si organ n prbrje t Bashksis s Kombeve. Pas lufts s dyt botrore, prkatsisht n vitin 1946, ONP n baz t marrveshjes s arritur me Kombet e Bashkuara, ONP sht shndrruar n organizat t specializuar t OKBs, me status t prhershm. ONP vepron dhe punon n baz t akteve juridike t saja, si jan Kushtetuta dhe Deklarata pr qllimet dhe detyrat e organizats. Sipas ktyre akteve detyr themelore e ONP-s sht prmirsimi i kushteve t jets dhe t puns t popujve dhe krijimi i bazave pr paq t prhershme e cila bazohet n drejtsin sociale. Pr arritjen e ktyre qllimeve ONP vazhdimisht sht marr m studimin e problemeve t shumta dhe t llojllojshme nga fusha e kushteve t puns dhe jets s puntorve, me shtjet e marrdhnieve t puns dhe n baz t ksaj i ka prcaktuar dhe i ka miratuar dispozitat ndrkombtare, t cilat paraqesin minimumin e bazs t s drejts ndrkombtare n fushn e legjislacionit social n bot. Pr realizimin e funkcioneve t veta ONP i ka themeluar organet e saja siq jan: Konferenca e Prgjithshme, Kshilli Administrativ dhe Byroja Ndrkombtare e Puns. Konferenca e prgjithshme sht organi m i lart i ONP-s e cila prbht nga delegacionet nacionale, prfaqsues t qeverive, t puntorve dhe t pundhnesve t t gjitha shteteve antare. Funkcioni kryesor i Konferencs sht veprimtaria legjislative, prkatsisht
935
E DREJTA E PUNS
miratimi i konventave ndrkombtare dhe i instrumenteve tjera ndihmse. Kshilli Administrativ sht organ administrativ i ONP-s i cili udhheq m punt e Byros ndrkombtare dhe m komisionet e ndryshme interne t organizats. Kshilli n prbrje ka 48 antar prej t cilve 24 antar jan prfaqsues t qeverive, 12 antar jan prfaqsues t puntorve dhe 12 antar jan prfaqsues t pundhnsve. Nga 24 antart e qeverive 10 jan t emruar nga qeverit e shteteve m t zhvilluara, t cilt jan antar t prhershm, kurse 14 antart e tjer zgjedhen n Konferencn e Prgjithshme pr do tri vjet. Byroja ndrkombtare e puns sht organ tekniko-administrativ i ONP-s e cila ndr detyrat dhe funkcionet e veta ka mbledhjen e informatave lidhur m rregullimin ndrkombtar t pozits s puntorve dhe regjimin e puns, me studimin e shtjeve t cilat duhet t diskutohen n Konferencn e Prgjithshme, me zbatimin e vendimeve t Konferencs s Prgjithshme dhe t Kshillit Administrativ, me kryerjen e punve tekniko administrative pr prgatitjn e mbledhjeve t KP, me dhnien e ndihms qeverive t shteteve antare lidhur m krkesat e tyre, etj. Gjithashtu, prpos organeve t cekura ONP-ja ka edhe nj numr komitetesh dhe komisionesh profesionale t cilat mirren m studimin e shtjeve t caktuara nga sfera e puns n suaza ndrkombtare. Veprimtaria normative e Konferencs s Prgjithshme t ONP-s konsiston n miratimin konventave dhe rekomandimeve n t cilat prfshihn shtje dhe probleme t ndryshme nga sfera e legjislacionit social dhe atij t puns. Q nga themelimi i saj ONP-ja ka miratuar rreth 360 konventa dhe rekomandime t tilla. N dispozitat e ktyre rregullave jan formuluar norma t cilat prfaqsojn minimumin e nevojshm t rregullativs ndrkombtare n sfern e legjislacionit t puns. M kt rast po i prmendim vetm disa nga konventat e ksaj fushe: 1. Konventa pr papunsin (1927), 2. Konventa pr punsimin e grave para dhe pas lindjs (1927), 3. Konventa pr punn e grave n ndrrimin e nats (1921), 4. Konventa pr pushimin javor n ndrmarrjet industriale (1927);, 5. Konventa pr caktimin e minimumit t moshs pr pranimin e t rinjve n industri (1927; 6. Konventa pr kompensimin e rasteve t fatkeqsis n pun (1927);
936
E DREJTA E PUNS
7. Konventa mbi punn e detyrueshme (1933); 8. Konventa mbi kompensimin e smundjeve profesionale (1927); 9. Konventa pr barazin e shprblimit t puntorve gra dhe mshkuj (1952; 10. Konventa pr pushimin vjetor m pages (1953); 11. Konventa mbi punn e grave natn n industri (1953); 12. Konventa mbi punn e nats pr t rinjt (1957); 13. Konventa pr normn minimale t sigurimit (1953); 14. Konventa pr mbrojtjn e amsis (1955); 15. Konventa mbi lirit sindikale dhe mbrojtjn e t drejtave sindikale (1958); 16. Konventa kundr diskriminimit n pun dhe profesion(1960); 17. Konventa pr mbrojtjn n pun (1979); 18. Konventa pr marrdhniet e puns n sektorin publik (1989); 19. Konventa mbi marrveshjet kolektive (1983); 20. Konventa pr mbrojtjn e shndetit n pun (1983). Shikuar nga pikpamja e karakterit dhe prmbajtjs, konventat ndrkombtare prfaqsojn marrveshje ndrkombtare t llojit t veant. Ato jan obliguese pr shtetet antare t ONP-s. Fuqin detyruese konventat e fitojn q nga momenti i ratifikimit t tyre nga shtetet antare. Sipas Kushtetuts s ONP-s shtetet antare t saj konventat ndrkombtare i zbatojn n dy mnyra: n mnyr t drejtpsdrejt duke i aplikuar direkt dispozitat e tyre nga shteti dhe nga organet, organizatat dhe institucionet e tij, dhe n mnyr indirekte m harmonizimin e legjislacionin nacional m dispozitat e konventes. Shtetet t cilat jan prcaktuar q konventat ndrkombtare t zbatojn neprmjet legjislacionit t tyre, kan pr detyr q ligjet nacionale ti harmonizojn me konventat n afat prej nj viti q nga dita e miratimit t konvents ndrkombtare nga Konferenca e prgjithshme e ONP-s. Pr dallim nga konventat ndrkombtare rekomandimet e miratuara nga ONP-ja, jan instrumente joobligues. Kjo nga shkaku sepse rekomandimet nuk prmbajn rregulla t karakterit normativo-juridik. Ato miratohen n form t direktivave dhe udhzimeve me t cilat shtetet antare t ONP-s udhzohen pr mnyrn e zbatimit t dispozitave t konventave ndrkombtare, orjentohen n zgjidhjen e shtjeve t caktuara me konventa, ka do t thot se ato kryesisht prfaqsojn instrumente ndihmse m t cilat shtetet antare ndihmohen n zbatimin e konventave. Si prjashtim nga kjo q u tha,
937
E DREJTA E PUNS
disa rekomandime prfaqsojn instrumente plotsuese t konventave ndrkombtare. T tilla jan rekomandimet m t cilat shpjegohen principet dhe dispozitat e konventave dhe me t cilat caktohen masat t cilat shtetet duhet ti ndrmarrin pr zbatimin e dispozitave t caktuara t konventave. I till sht psh., Rekomandimi i vitit 1951 pr shprblim t barabart, i cili prmban rregulla dhe masa plotsuese prkitazi m barazin n shprblim t puntorve meshkuj dhe femra pr punn e t njejts vler. M qllim t sigurimit t zbatimit t konventave Kushtetuta e ONP- s i ka parapar edhe mekanizmat e kontrollit lidhur m zbatimin e tyre nga shtetet antare t ksaj organizate. Kontrolli sht parapar t realizohet neprmes raporteve, reklamacionit dhe padis. Sipas nenit 22 t Kushtetuts s ONP-s secili shtet antar sht i obliguar q pr do vjet t jep raport pr zbatimin e konventave t cilat i ka ratifikuar. Raporti hartohet n baz t pyetsorit t prpiluar nga Kshilli Administrativ i ONP-s, kurse ai i dorzohet Byros Ndrkombtare t Puns, i cili pastaj shqyrtohet n Konferencn e Prgjithshme ku edhe nxjerren prfundime lidhur m gjendjen n zbatimin e konvents prkatse nga shteti i cili e ka paraqitur raportin dhe varsisht nga shkalla e zbatimit, nxjerren prfundimet dhe ndrmirren masat e nevojshme. Reklamacionet dhe padit i paraqesin organizatat profesionale t puntorve dhe t pundhnsve si dhe shtetet t cilat e kan ratifikuar konventn prkatse, nse konsiderojn se shteti gjegjs nuk sht duke e zbatuar konventn e ratifikuar. Lidhur m kto iniciativa organt e ONP-s procedojn n pajtim me dispozitat e Kushtetuts s ONP-s dhe rregullat tjera procedurale dhe varsisht nga gjendja e vrtetuar ndrmarrin masat e caktuara ndaj shteteve gjegjse, si jan publikimi n mjetet e informimit t ONP-s i shtetit i cili nuk e zbaton konventn, vendosja n Gjykatn Ndrkombtare t drejtsis pr rastin dhe shqiptimi i mass gjegjse, etj. III. MARRDHNET E PUNS N NDRMARRJE 1. Fusha e zbatimit t rregullave pr marrdhniet e puns Marrdhniet e puns n ndrmarrje, e cila nnkupton t ashtuquajturin sektor t prgjithshm, jan t rregulluara me Rregullorn e UNMIK-ut nr.2001/27 pr Ligjin themelor t puns.
938
E DREJTA E PUNS
Sipas nenit 1 paragrafi 1 t ksaj rregulloreje ajo e rregullon punsimin n Kosov duke prfshir edhe marrdhniet e puns sipas t cilave kryhen punt dhe shrbimet, ndrkaq sipas paragrafit 2 t ktij neni rregullorja nuk i rregullon marrdhniet e puns n shrbimin civil, UNMIK, KFOR dhe zyrat e prfaqsive t qeverive t huaja dhe t organizatave ndrkombtare qeveritare. Nga kjo dispozit rezulton se Rregullorja pr Ligjin themelor t puns i rregullon marrdhniet e puns n ndrmarrje dhe n organizata tjera t cilat ushtrojn veprimtari ekonomike, n shoqata, n banka, n kompani t sigurimeve, n kooperativa dhe subjekte me forma tjera t bashkimit, si dhe t personat e tjer juridik dhe fizik vendor dhe t huaj t cilt afarojn n Kosov. 2. Kuptimi i marrdhnieve t puns Rregullorja pr Ligjin themelor t puns nuk e jep ndonj prkufizim preciz lidhur me kuptimin e marrdhnieve t puns. Megjithat bazuar n prmbajtjn e dispozitave t Rregullors marrdhniet e puns mund t definohen si marrdhnie t vullnetshme t cilat vendosen n mes t pundhnsit dhe punonjsit, ku pundhnsi dhe punonjsi i prmbushin detyrimet reciproke dhe i ushtrojn t drejtat n prputhje m ligjin, me kontratn e puns dhe me marrveshjen kolektive (neni 9). Nga ky prkufizim mund t identifikohn disa elemente t marrdhnieve t puns n ndrmarrje si jan: vullnetarizmi i palve n krijimin e marrdhnieve t puns, prmbushja e detyrimeve dhe ushtrimi i t drejtave nga palt. Vullnetarizmi apo shprehja e vullnetit t palve n krijimin e marrdhnieve t puns e nenkupton lirin dhe t drejtn e secilit person q lirisht t zgjedh profesionin dhe punsimin dhe q lirisht t vendos nse dshiron t punoj dhe ka dshiron t punoj. Kto t drejta jan shprehje e demokratizimit dhe e humanizimit t marrdhnieve shoqrore n prgjithsi, e gjithashtu edhe e marrdhnieve t puns n veanti, prandaj edhe prcaktimi i ligjdhnsit q kto ti trajtoj dhe ti garantoj edhe me ligj. Ushtrimi i detyrave n marrdhnien e puns e nnkupton prmbushjen e detyrave si nga punonjsi poashtu edhe nga pundhnsi t cilat burojn nga kjo marrdhnie dhe t cilat jan t parapara m ligj dhe m aktet nnligjore. Detyr themelore e pundhnsit nga marrdhnia e puns sht q punonjsit ti jap pun dhe pr punn e
939
E DREJTA E PUNS
kryer tìa jap pagn. Gjithashtu pundhnsi ka pr detyr q punonjsit tìa krijoj kushtet pr pun t sigurt n pajtim m ligjin dhe m dispozitat tjera, kurse punonjsi ka pr detyr q sipas udhzimeve t pundhnsit t dhna n pajtim m natyrn dhe llojin e puns personalisht ta kryej punn e marr prsipr. Ndrkaq ushtrimi i t drejtave n marrdhnien e puns e nnkupton krijimin e kushteve pr realizimin e t drejtave t cilat burojn nga kjo marrdhnie e t cilat gjithashtu jan t parapara dhe t garantuara m ligj dhe m akte nenligjore. Pundhnsi ka t drejt q m prsafrmi t caktoj vendin dhe mnyrn e kryerjes s puns duke e respektuar dinjitetin dhe t drejtat e punonjsit, kurse punonjsi ka t drejt n pag pr punn e kryer, t drejt n pushime, n kushte adekuate t puns, n mbrojtje dhe siguri n pun, etj. 3. Ndalimi i diskriminimit n pun Ndalimi i diskriminimit n pun gjithnj ka qen dhe vazhdimisht sht objekt trajtimi dhe interesimi si i institucioneve ndrkombtare t puns po ashtu edhe i shteteve dhe i organeve gjegjse t tyre. Ky preokupim dhe angazhim n kto instanca ka rezultuar edhe m nxjerrjen e akteve juridike m t cilat diskriminimi n pun, n punsim dhe n profesion ndalohet. Kshtu ONP qysh n vitin 1958 e ka miratuar konventn nr.111 mbi diskriminimin n fushn e punsimit dhe t profesionit, me t ciln ndalohen t gjitha format e diskriminimit n punsim, n pun dh n profesion. Kjo konvent sht ratifikuar nga shumica e shteteve t bots prandaj ajo pothuajse e ka karakterin e nj akti universal, dispzitat e s cils i obligojn shtetet antare. Gjithashtu shumica e shteteve n bot n kushtetutat e tyre dhe n ligjet prkatse e kan t rregulluar shtjn e ndalimit t diskriminimit n pun. Edhe Kushtetuta e Republiks s Kosovs n nenin 24 prmban dispozita me t cilat e ndalon diskriminimin n do lmi dhe sipas fardo baze. Rregullorja pr Ligjin themelor t puns kt shtje e rregullon n nenin 2 n t cilin kryesisht jan marr dispozitat nga konventa e cekur ndrkombtare. Kshtu n paragrafin 2.1 t ktij neni sht ndaluar diskriminimi n punsim dhe n profesion ku prfshihen qasja ndaj aftsimit profesional, qasja ndaj punsimit dhe ndaj profesioneve t caktuara si dhe ndaj kushteve t punsimit.
940
E DREJTA E PUNS
Me diskriminim n punsim nenkuptohet: do dallim, prjashtim ose dhnie t prparsis n baz t racs, ngjyrs, gjinis, fes, moshs, gjendjes familjare, mendimit politik, prejardhjes kombtare ose sociale, orientimit seksual, gjuhs ose antarsis sindikale e cila e ka fuqin e anulimit ose t dmtimit t mundsive t barabarta ose trajtimit n punsim a n profesion. Diskriminimi n pun dhe lidhur m punn sht i ndaluar edhe ndaj personave me t meta dhe ndaj grave shtatzn. Kshtu Rregullorja e ndalon venien n pozit t pabarabart n raport m punonjsit tjet t punonjsit m t meta gjasat e t cilit pr sigurimin, ruajtjen ose prparimin e nj pune t prshtatshme jan t zvogluara n menyr t konsiderueshme si pasoj e atyre t metave e t cilat kan qen m par t konstatuara si dhe e femrs punonjse si rrjedhoj e shtatzanis apo lindjes. Meqense aftsit profesionale dhe atributet tjera personale jan parakusht pr kryerjn m sukses t punve prkatse, nuk konsiderohet diskriminim dallimi, prjashtimi apo preferenca prkitazi me ndonj vend t puns, n baz t kushteve tipike t personit. 4. Ndalimi i puns s dhunshme dhe t detyruar Pun e dhunshme ose e detyruar konsiderohet puna ose shrbimi i cili kryhet nga ndonj person nn krcnim apo m ndshkim pr t cilat personi nuk sht paraqitur vullnetarisht. Prdorimi i ktyre formave t presionit n pun bie ndesh m t drejtat themelore t njeriut dhe qytetarit t cilat lidhen me punn, me t drejtn n pun dhe m lirin e puns, prandaj ato jan t ndaluara si me norma ndrkombtare po ashtu edhe me norma ligjore nacionale t ksaj fushe. Kshtu me dispozitat e Konvents ndrkombtare nr.29 mbi punn e detyruar sht ndaluar do form e puns s detyruar apo e puns s dhunshme. Gjithashtu konventa i ka prcaktuar edhe punt pr t cilat punonjsi nuk sht paraqitur vullnetarisht e t cilat nuk konsiderohen si pun t dhunshme apo t detyruara, si jan: a) do pun ose shrbim q i krkohet ndonj prsoni n baz t ligjeve pr shrbimin ushtarak t detyruar e q sht caktuar si pun e karakterit t mirfillt ushtarak;
941
E DREJTA E PUNS
b) do pun ose shrbim q i krkohet nj personi q gjendet n vuajtjn e denimit m vendim t plotfuqishm gjyqsor e q nuk vihet n shrbim t shtetasve ose personave juridik privat; c) do pun apo shrbim q i krkohet nj personi n raste t lufts apo pr shkak t fuqis madhore si dhe rrethanave tjera t cilat e vjn n rrezik jetn ose kushtet normale t jets t nj pjese t popullats apo ter popullats. Rregullorja pr ligjin themelor t puns prve se e ndalon punn e dhunshme dhe t detyruar ajo nuk prmban dispozita tjera lidhur m kt shtje, prandaj m rastin e aplikimit n praktik t ktij parimi duht t mirren pr baz dispozitat e Konvents s cekur. 5. E drejta pr organizim dhe pr ujdi kolektive
E drejta pr organizim dhe liria e bashkimit t punonjsve dhe pundhnsve n organizata dhe asociacione bjn pjes n radhn e t drejtave themelore n pun dhe lidhur m punn. Kto t drejta jan garantuar m akte t veanta ndrkombtare si dhe m aktet juridike t shteteve antare t OKB dhe ONP-s. Prveq Deklarats s prgjithsme pr t drejtat e njeriut dhe qytetarit, i cili sht akti baz q u referohet t drejtave themelore t njeriut dhe mbrojtjs s tyre, ndr aktet m t rndsishme ndrkombtare m t cilat trajtohen e drejta n organizim t punonjsve dhe pundhnsve, liria e bashkimit t tyre n organizata dhe asociacione si dhe mbrojtja e tyre nga ndshkimet pr shkak t themelimit dhe antarsimit n to jan: Pakti mbi t drejtat civile dhe politike e miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e OKB-s n vitin 1966, Pakti mbi t drjtat ekonomike, sociale dhe kulturore i miratuar gjithashtu n vitin 1966 dhe Konventa nr. 87 mbi lirin sindikale dhe mbrojtjen e t drejtave sindikale, Konventa ndrkombtare nr.87 mbi lirin sindikale dhe mbrojtjen e t drejtave sindikale, Konventa mbi t drejtat e puntorve n organizimin dhe negociatat sindikale. Gjithashtu, shtjen e organizimit dhe lirin e bashkimit t punonjsve dhe pundhnsve n organizata dhe asociacione t caktaura e rregullon edhe Rregullorja pr ligjin themelor t puns n nenin 5, dispozitat e t cilit nen pothuajse prmbajn zgjedhje identike me ato t cilat i prmbajn aktet e cekura ndrkombtare.
942
E DREJTA E PUNS
Me rregullat e msiprme sht parapar e drejta e punojnsve dhe e pundhnsve q lirisht, pa imponime dhe pa plqimin paraprak t askujt t themelojn organizata ose q tu bashkohen organizatave ekzistuese, q t themelojn dhe tu bashkohen federatave dhe konfederatave, q organizatat, federatat dhe konfederatat t lidhen me organizatat ndrkombtare t puntorve dhe pundhnsve, q organizatat, federatat dhe konfederatat t nxjerrin statutet dhe aktet tjera t nevojshme dhe t krijojn administratn e tyre, q ata ti zgjedhin prfaqsuesit e tyre dhe t formulojn programet e tyre. Q organizatat, federatat apo konfederatat sindikale t mund t kryejn funkcionin e tyre duhet q ato t ken statusin e subjektit juridik. Ky atribut fitohet m regjistrimin t organit kompetent t administrats, aktualisht t Ministris s Puns dhe Mirqenies Sociale. Kto organizatat gjithashtu kan pr detyr q ministris s cekur tìa dorzojn statutin si dhe listn, me t dhna personale, t personave t cilt jan prgjegjs pr udhheqjn dhe administrimin e sindikats. Kushtet pr fitimin e cilsis t personit juridik nga ana e organizatave t pundhnsve dhe t punonjsve nuk guxojn t jen t atilla q do ta vejn n pyetje aplikimin e dispozitave t akteve juridike t ksaj fushe. Punonjsit dhe pundhnsit si dhe organizatat e tyre jan t detyruar q n prmbushjn e t drejtave t cilat jan parapar m Konventn mbi lirin sindikale ta respektojn legjislacionin n fuqi. Gjithashtu punonjsit kan t drejt n mbrojtje nga aktet t cilat do t mund ta dmtonin lirin sindikale, si jan kushtzimet pr punsim m mosqenien apo mos antarsimin n organizata sindikale ose largimin nga to, largimi nga puna apo shikanimi i puntorit pr shkak t pjesmarrjes n aktivitete sindikale, etj. M qllim t mbrojtjes s parimit pr organizim t lir t punonjsve dhe pundhnsve m ligj u sht ndaluar autoriteteve publike q t ndrhyjn apo t przihen n shtjet e oganizimit dhe t bashkimit t punonjsve dhe pundhnsve n organizata dhe asociacione t caktuara apo q t ndrmarrin ndonj veprim m t cilat do t kufizoheshin kto t drejta. N t njejtn koh autoriteteve publike u sht ndaluar edhe shprbrja apo pezullimi i organizatave, federatave apo konfederatave t themeluara nga punonjsit dhe nga pundhnsit.
943
E DREJTA E PUNS
6. Marrveshjet kolektive Marrveshjet kolektive, prkatsisht kontratat kolektive jan burim i s drejts karakteristike pr t drejtn e puns. Ato jan instrumente t s drejts moderne. Kontratat kolektive pr her t par jan paraqitur n Angli n fund t shekullit t XIX si institucione t s drejts kontraktuese. Ato njherit jan produkt i ekonomis s tregut dhe rezultat i interesave t kundrta t punonjsve dhe pundhnsve. Pr shkak t aplikimit t gjer t kontratave kolektive ato jan br objekt trajtimi si i t drejts ndrkombtare t puns poashtu edhe i legjislacioneve nacionale t ksaj fushe. ONP shtjet q kan t bjn m kontratat kolektive i ka rregulluar me Konventn Ndrkombtare nr.87 mbi lirit sindikale dhe mbrojtjen e t drejtave sindikale, m Konventn nr.89 pr t drejtat e punonjsve n organizim dhe n marrveshje kolektive dhe me Rekomandimin nr. 91 mbi kontratat kolektive. Konventat e cekura prcaktojn rregulla t prgjithshme mbi mnyrn e organizimit t pundhnsve dhe punonjsve, t negocimit dhe t marrveshjes, ndrkaq Rekomandimi nr.91 prmban dispozita m t hollsishme lidhur me kontratat kolektive. Kshtu sipas ktij rekomandimi me kontrat kolektive nnkuptohet do marrveshje me shkrim e cila ka t bj m kushtet e puns dhe t punsimit, e lidhur n mes t pundhnsit, grupit t pundhnsve apo nj ose m shum organizatave t pundhnsve n njern an, dhe, nj apo m shum organizatave reprezentative t punonjsve apo sindikatave, n ann tjetr. Nga prmbajtja e ksaj dispozite rezulton se niveli dhe lloji i kontratave kolektive varet nga niveli i organizimit t organizatave t punonjsve dhe t pundhnsve t cilat e lidhin kontratn. Sipas nenit 6 t Rregullors pr Ligjin themelor t puns kontratat kolektive mund t lidhn n tri nivele: n nivel t vendit, n nivel t degs dhe n nivel t ndrmarrjs. Kontratat kolektive n nivel t vendit lidhen nga organizatat e punonjsve dhe organizatat e pundhnsve t themeluara n shkall vendi,si jan sindikatat e puntorve,oda ekonomike etj.M kto kontrata n mnyr t prgjithshme rregullohn kushtet e puns dhe t punsimit si dhe t drejtat dhe detyrimet e punonjsve dhe pundhnsve n marrdhnien e puns. Kontratat kolektive n nivel t degs i lidhin sindikatat dhe organizatat e pundhnsve t themeluara n nivel dege, si jan
944
E DREJTA E PUNS
industria, tregtia, transporti etj., me t cilat rregullohen shtje nga marrdhnia e puns q jan karakteristike pr degn, kurse kontratat kolektive n nivel t ndrmarrjes i lidhin sindikata e punonjsve dhe pundhnsi m t cilat rregullohen t drejta dhe detyrime nga marrdhnia e puns q jan karakteristike pr ndrmarrjn. Q kontrata kolektive t mund t prodhoj efekte juridike duhet t jet e lidhur n form t shkruar n njrn nga gjuht e cila sht gjuh zyrtare n Kosov. Pr shkak t karakterit q kan kontratat kolektive lidhen pr koh t caktuar dhe at m s shumti pr periudhn deri n tri vjet. Palt t cilat e kan lidh kontratn mund q me marrveshje ta zgjasin afatin e vlefshmris s kontrats ose q t lidhin kontrat t re. Kontrata kolektive i obligon vetm ata punonjs dhe pundhns t cilt i kan marr prsipr detyrimet e prcaktuara m t. Kjo do t thot se kontratat kolektive i obligojn t gjith punonjsit dhe pundhnsit t cilt i kan lidhur ato, prkatsisht n emr t t cilve jan lidhur kontratat. N hierarkin e akteve juridike nga lmi i puns, kontrata kolektive sht akt nnligjor. Pr kt arsye kontrata kolektive duhet t jet n pajtim m ligjin. Kjo do t thot se kontrata kolektive nuk mund t prmbaj dispozita m t cilat parashihen m pak t drejta pr punonjsit se ato q i garanton ligji dhe nse ajo prmban dispozita t tilla, aplikohet ligji. Gjithashtu pajtueshmria prmbajtsore duhet t ekzistoj edhe n mes kontratave t niveleve t ndryshme, ashtu q kontrata kolektive e nivelit m t ult duhet t jet n pajtim m kontratn kolektive t lidhur n nivel m t lart. Harmonia e theksuar juridike e kontratave kolektive me ligjin dhe ajo n raportet hierarhike midis tyre e krijon konzistencn e nevojshme prmbajtsore n mes ktyre akteve dhe instrumenteve juridike e cila prfaqson garanc pr zbatim konsekuent t ligjit n fuqi n kt fush. 7. Mbrojtja nga aktet e diskriminimit sindikal Veprimet m t cilat punonjsi sjellt n pozit t pabarabart m t tjert vetm pse sht antar i sindikatit ose aktivist i tij, ligji i trajton si akte t diskriminimit sindikal. Si veprime t diskriminimit sindikal konsiderohe paraqitja e oferts pr punsim m kusht q punonjsi i mundshm t mos antarsohet n
945
E DREJTA E PUNS
sindikat, ose nse sht antar t heq dor nga antarsia, si dhe largimi nga puna ose paragjykimi ndaj nj punonjsi pr shkak t qenit antar i sindikats ose t pjesmarrjs n aktivitete sindikale. Veprimet e tilla jan t ndaluara si m t drejtn ndrkombtare poashtu edhe m ligjet nacionale. Kshtu sipas dispozitave t ktyre akteve juridike pundhnsit i ndalohet q ta prjashtoj nga pjesmarrja n ofertn e publikuar pr punsim n ndrmarrjn e tij ndonj kandidat t interesuar vetm pr faktin se ai sht antar i sindikats dhe pundhnsi nuk mund ta kushtzoj pranimin n pun m heqjn dor nga aktiviteti apo antarsia sindikale. Gjithashtu punonjsi gjat ekzistimit t marrdhnies s puns nuk mundet q pr shkak t antarsis n sindikat dhe t aktiviteteve sindikale t vihet n pozit m t palakmueshme nga ajo q e kishte m par dhe njkohsisht ai nuk mund t thirret n prgjegjsi disiplinore pr shkak se sht antar apo aktivist sindikal, si dhe nuk mundet q pr kt shkak ti ndrrohet vendi i puns dhe ky shkak nuk mund t shrbej si baz pr largim nga puna. 8. Mbrojtja nga aktet e ndrhyrjs Akte t ndrhyrjes konsiderohen nxitja e themelimit t organizatave t punonjsve nn kontrollin e pundhnsit ose t organizatave t pundhnsve si dhe mbeshtetja financiare e organizatave t punonjsve nga pundhnsit apo organizata e tyre m qllim t vnies s tyre nn kontrollin e pundhnsit apo t organizats s pundhnsve. Veprimet e tilla bien ndesh m lirit sindikale t punonjsve, prandaj ligji i ndalon ato dhe e siguron mbrojtjn nga kto akte n t gjitha proceset e aktivitetit sindikal duke filluar nga themelimi i organizatave sindikale, funksionimi i tyre e deri t punt q lidhen me administratn e sindikatave t punonjsve.
946
E DREJTA E PUNS
I.
KRIJIMI I MARRDHENIES S PUNS
1. Kushtet dhe procedura e krijimit t marrdhnies s puns M krijimin e marrdhnieve t puns nnkuptojm vendosjen e raportit juridik t puns n mes punonjsit dhe pundhnsit dhe paraqitjen e punonjsit n pun. Pr shkak t rndsis shoqrore q kan marrdhniet e puns, pr vendosjen e tyre jan parapar kushte dhe procedura t caktuara m t cilat siguroht qasje e barabart e t gjith t interesuarve pr hyrje n kt raport dhe njkohsisht sht parapar nj proces transparent dhe korrekt ndaj t gjith t interesuarve pr themelim t marrdhnies s puns duke patur gjithnj parasysh edhe interesin dhe nevojat reale t pundhnsit. Kshtu m qllim t sigurimit t liris dhe barazis n punsim ligji i ka caktuar kushtet e prgjithshme t cilat duhet ti plotsoj secili person i cili deshiron q t punsohet dhe t themeloj marrdhnie t puns, kurse kushtet e veanta pr themelimin e marrdhnies s puns pr do vend t puns prcaktohen me aktet e prgjithshme normative t ndrmarrjeve dhe t subjekteve tjer. 1.1. Kushtet e prgjithshme jan t karakterit objektiv dhe universal t cilat kan t bjn m moshn minimale dhe m aftsit psiko-fizike t cilat mundsojn q n kushte normale t kryhen punt pa pengesa dhe pa vshtirsi. Sipas ligjit n fuqi mosha minimale pr themelimin e marrdhnies s puns sht 18 vje. Si prjashtim nga kjo ligji e lejon mundsin e themelimit t marrdhnies s puns edhe me personin nn moshn 18 vje por vetm pr pun t lehta t cilat nuk e dmtojn shndetin ose zhvillimin e tij dhe nuk e pengojn at pr ndjekjen e msimit n shkoll, mirpo personi nn moshn 15 vje nuk mund t punsohet. Ekzistimi i aftsive t prgjithshme psikofizike t cilat mundsojn themelimin e marrdhnieve t puns dshmohen me ertifikat mjeksore t ciln e lshon institucioni prkats shndetsor. 1.2. Kushtet e veanta pr themelimin e marrdhnies s puns caktohen nga pundhnsi me akt normativ nnligjor, t cilat kryesisht kan t bjn me nevojat konkrete t vendit prkats t puns. N
947
E DREJTA E PUNS
kushte t tilla hyjn: shkalla dhe lloji i kualifikimit profesional, aftsit dhe njohurit e veanta profesionale, prvoja n pun t caktuara, provimi profesional, njohja e gjuhve t huaja, etj. 2. Procedura e themelimit t marrdhnies s puns Rregullorja pr Ligjin themelor t puns nuk parasheh ndonj procedur t veant pr themelimin e marrdhnieve t puns. Mirpo legjislacioni i cili sht zbatuar n Kosov si dhe praktika e krijuar n baz t tij, e cila edhe sot zbatohet nga ndrmarrjet dhe institucionet tjera, ka parapar procedur t veant pr themelimin e marrdhnies s puns. Kjo procedur sht parapar t zhvillohet n tri faza themelore: faza e par ka t bj m identifikimin e nevojave pr puntor dhe me marrjen e vendimit pr shpalljen e vendeve t lira t puns, faza e dyt ka t bj m shpalljen e vendeve t puns dhe me procedimin sipas shpalljes, kurse faza e tret ka t bj m lidhjen e marrdhnies s puns m kandidatin e zgjedhur sipas shpalljes. Me Rregullorn pr ligjin themelor t puns nuk sht parapar detyrimi pr marrjen e vendimit pr caktimin e nevojave pr puntor t rinj, mirpo marrja e ktij vendimi sht rrjedhoj logjike e veprimeve pr caktimin e nevojave pr puntor. Ky vendim mbshtet n nevojat reale t pundhnsit, t cilat paraprakisht caktohen me aktin e prgjithshm normativ t pundhnsit, prkatsisht me aktin pr sistematizimin dhe prshkrimin e vendeve t puns. Pasiq t jet marr vendimi pr nevojn pr puntor t rinj dhe pr vendet e lira t puns pundhnsi merr vendim se cilat nga ato vende dshiron ti shpall dhe ti plotsoj dhe njherit vendos edhe pr shpalljen. Shpallja bhet n mjetet e informimit publik, zakonisht n gazetat ditore, n form t konkursit ose shpalljes. N aspektin materialo-juridik konkursi ose shpallja paraqesin ofert publike me t ciln ftohen personat fizik t cilt i plotsojn kushtet pr t punuar n vendin e caktuar t puns q t paraqiten pr punsim, kurse n aspektin formalo-juridik ato jan veprime procedurale n kuadr t procedurs pr plotsimin e vendeve vakante t puns. Q oferta pr punsim t jet e drejt konkursi apo shpallja duhet ti prmbaj t gjitha kushtet t cilat parashihen me aktin gjegjs t pundhnsit pr vendin e publikuar t puns, si jan: prshkrimin e vendit t puns, kushtet e veanta pr kryerjen e punve t vendit gjegjs t puns, vendi ku do t kryhet puna, koha pr t ciln do t
948
E DREJTA E PUNS
themeloht marrdhnia e puns, etj. Gjithashtu me konkurs caktohet koha pr paraqitjen e krkesave. Krkesat e kandidatve t paraqitur n konkurs i shqyrton komisioni t cilin e formon pundhnsi, i cili n baz t t dhnave nga dokumentat e kandidatve t cilt kan konkuruar, e harton listn e kandidatve t cilt i plotsojn kushtet dhe varsisht nga shkalla e plotsimit t kushteve e jep propozimin pr pranim n pun. Esht e preferueshme q n listn pr zgjedhje pr nj vend t puns t propozohen m shum se nj kandidat. Kjo n radh t par e mundson konkurencn e barabart t kandidatve pr tu punsuar dhe njkohsisht e mundson zgjedhjen e kandidatit m t suksesshm. Zgjedhjen e kandidatit, gjegjsisht t kandidatve e bn pundhnsi, prkatsisht drejtori i ndrmarrjs nga lista e propozuar nse me akt t prgjithshm t ndrmarrjes nuk sht parapar ndryshe. Pas marrjes s vendimit pr zgjedhjen e kandidatit prkats pundhnsi i ofron atij kontratn e puns pr nnshkrim. Me nenshkrimin e kontrats s puns krijohet raporti juridik i puns n mes t pundhnsit dhe punonjsit, kurse marrdhnia e puns konsiderohet e lidhur q nga momenti kur punonjsi paraqitet n pun dhe fillon ti kryej detyrat e puns. 3. Llojet e marrdhnies s puns Sipas legjislacionit t puns n prgjithsi ekzistojn dy lloje t mardhnieve t puns: marrdhnia e puns e cila themelohet pr koh t pacaktuar dhe marrdhnia e puns e cila themelohet pr koh t caktuar. Kt ndarje e parasheh edhe rregullorja pr Ligjin themelor t puns (neni 9). Rregullorja pr Ligjin themelor t puns nuk i prcakton rastet dhe kushtet se kur mund t themelohet njeri e kur tjetri lloj i marrdhnies s puns, mirpo nga legjislacioni i mparshm si dhe nga prvoja e deritanishme mund t thuhet se marrdhnia e puns n koh t pacaktuar themelohet pr kryerjen e atyre punve t vendit t caktuar t puns t cilat jan t karakterit t prhershm, kur nuk parashihet kohzgjatja e tyre, kurse marrdhnie e puns me koh t caktuar sht ajo marrdhnie kohzgjatja e t cils dihet paraprakisht dhe sht caktuar m kontratn e puns. Ligjet e cekura marrdhnien e puns pr koh t pacaktuar e kan trajtuar si regjim t rregullt t marrdhnies s puns e cila si rregull
949
E DREJTA E PUNS
gjithnj sht aplikuar me rastin e punsimit t punonjsve, kurse marrdhnia e puns pr koh t caktuar sht trajtuar si regjim i veant i marrdhnies s puns e cila ka mundur t lidhet vetm prjashtimisht, n raste t caktuara m ligj, Kshtu me Ligjin mbi marrdhniet e puns i cili sht aplikuar n Kosov si dhe me ligjet e puns t shum shteteve n regjion sht parapar se marrdhnia e puns pr koh t caktuar mund t lidhet n kto raste: -pr kryerjn e punve sezonale (n bujqsi, n turizm, n hotelieri etj) m se shumti pr 9 muaj; -pr zvendsimin e punonjsit i cili prkohsisht mungon, derisa puntori mungon; -pr prfundimin e projektit t caktuar deri sa t prfundoj projekti; -pr shkak t rritjes s prkohshme t vllimit t puns, m se shumti pr 6 muaj. Trajtimi dhe rregullimi me ligj i marrdhnies s puns n kt mnyr ka pasur pr qllim q pr punonjsin t krijohet siguri juridike e cila i mundson atij q t punoj n vendin e caktuar t puns deri sa nuk paraqiten shkaqet e parapara m ligj pr ndrprerjen e marrdhnies s puns. 4. Kontrata e puns Kontrata e puns prfaqson marrveshjen dypalshe n mes t pundhnsit dhe punonjsit me t ciln vendoset marrdhnia e puns midis tyre. Me lidhjen dhe nenshkrimin e kontrats s puns pundhnsi dhe punonjsi e themelojn raportin juridik t puns me t drejta dhe detyrime reciproke t cilat burojn nga kjo marrdhnie e t cilat jan parapar m ligj, me kontratn kolektive dhe me aktet autonome t pundhnsit. Sipas nenit 10 t Rregullors pr Ligjin themelor t puns, kontrata e puns lidhet n form t shkruar n njrn nga gjuht zyrtare t cilat prdoren n Kosov.
950
E DREJTA E PUNS
Kontrata e puns prmban dispozita pr t drejtat dhe detyrimet e punonjsit dhe pundhnsit e sidomos: pr regjimin e marrdhnieve t puns (n koh t pacaktuar apo t caktuar), pr punn provuese, pr punt t cilat do ti kryej punonjsi dhe ku do ti kryej ato (n lokalet e pundhnsit apo n shtpin e punonjsit), pr orarin e puns, pr pushimet dhe mungesat, pr pagn dhe kompensimet e pags, etj. Gjithashtu kontrata e puns duhet t prmbaj edhe dispozita pr vendbanimin e palve, pr selin e pundhnsit dhe pr numrin e regjistrimit n regjistrin e subjekteve afariste. Kontrata e puns nuk mund t prmbaj dispozita me t cilat kufizohen t drejtat e punonjsit ose q prcaktojn kushte m pak t favorshme nga ato t caktuara me ligj dhe me kontratn kolektive. Nqoftse kontrata e puns prmban dispozita t tilla, zbatohen dispozitat e ligjit, prkatsisht t kontrats kolektive. Nga ajo q u tha rezulton se kontrata e puns e ka natyrn juridike dualiste: n njern an ajo e ka karakterin e kontrats s dyanshme detyrimore me t ciln krijohen t drejta dhe detyrime midis pundhnsit dhe punonjsit, kurse n ann tjetr ajo e ka karakterin e aktit konstituitiv sepse me t njkohsisht caktohet edhe statusi i punonjsit n marrdhnien juridike t puns. II. PAGAT DHE KOMPENSIMET 1. Pagat E drejta n pag sht e drejt themelore e punonjsit nga marrdhnia e puns. N fakt realizimi i t drejts n pag sht edhe motivi kryesor pr t ciln punonjsi themelon marrdhnien e puns. Kjo pr faktin sepse paga i shrben punonjsit pr ta siguruar ekzistencn e vet dhe ekzistencn e antarve t familjs t cilt n pikpamje ekonomike varen nga ai. Rregullorja pr Ligjin themelor t puns prmban vetm rregulla t prgjithshme pr pagat. Kshtu me dispozitat e ksaj rregulloreje sht parapar e drejta n pag t barabart pr punonjsit meshkuj dhe femra, mnyra e pagess s pags dhe pagesa e pags minimale. Pagesa e pags bht duke ia dorzuar at personalisht punonjsit ose me an t transferit bankar. Pagesa duhet t shoqrohet me deftesn e pagess e cila duhet t prmbaj:
951
E DREJTA E PUNS
-firmn dhe selin e pundhnsit dhe numrin e regjistrimit n regjistrin e subjekteve afariste; -emrin dhe mbiemrin e punonjsit; -miajin dhe vitin pr t ciln paguhet paga; -numrin e orve t puns gjat priudhs pr t ciln jepet paga; -priudhn kohore t pushimit m pages,nse sht shfrytzuar ky pushim;dhe -shumn e pagess mujore sipas orve. Rregullorja pr Ligjin themelor t puns nuk e rregullon mnyrn e caktimit t lartsis s pags, prandaj ajo ka ngel t rregullohet m kontrata kolektive, me aktet normative t pundhnsve dhe me kontratn e puns. Me kontratat kolektive dhe me aktet normative t pundhnsve caktohen bazat dhe kriteret pr caktimin dhe llogaritjen e pagave, e cila e nnkupton caktimin e pags themelore q shrbn si baz pr llogaritjn e pags reale si dhe kriteret pr llogaritjn e pags reale. Si kritere pr caktimin e pags reale mund t parashihen: rezultatet e punonjsit t arritura gjat puns, rezultatet e afarizmit t ndrmarrjs, kushtet e puns, ndrlikueshmria e punve, etj. Me kontratn e puns lartsia e pags caktohet n baz t kritereve t caktuara m kontratn kolektive, me aktin normativ t pundhnsit dhe n baz t marrveshjes s palve, mirpo ajo nuk mund t caktohet n shum m t ult se paga themelore e caktuar me kontratn kolektive, prkatsisht me aktin normativ t ndrmarrjes. Pundhnsi sht i detyruar q punonjsit tìa paguaj pagn minimale e cila nuk mund t jet m e ult se paga m e ult sipas shkalls s caktuar nga organi i administrats pr shrbime publike. Paga minimale zakonisht paguhet n rastet kur me punn e punonjsit si dhe m punn dhe veprimtarin e pundhnsit realizohen t hyra m pak se sa shuma e cila m aktin normativ t pundhnsit dhe me kontratn e puns sht parapar pr paga dhe nse punonjsi nuk sht fajtor pr arritjen e rezultateve t dobta. Edhe pse garantimi me ligj i pags minimale ka pr qllim krijimin e siguris materiale pr punonjsit, formulimi i ksaj shtjeje n
952
E DREJTA E PUNS
mnyrn e dhn n rregullore nuk e garanton edhe realizimin e tij. Kjo sepse rregullorja nuk i prcakton burimet e mjeteve q do t mund t shfrytzoheshin pr realizimin e ksaj t drejte. 2. Kompensimet Punonjsit i takon e drejta n kompensimin e pags si shprblim pr ditt kur ai nuk punon. Kjo e drejt punonjsit i takon n rastet e caktuara me ligj, me kontratn kolektive dhe me kontratn e puns. Si rregull, punonjsit i takon e drejta n kompensim t pags n kto raste: -pr kohn e shfrytzimit t pushimit vjetor; -pr ditt e festave shtetrore; -pr kohn e pushimit pr rastet familjare; -pr kohn e pushimit mjeksor; -pr kohn e pushimit t lejuar pr aftsim profesional. Lartsia e kompensimit t pags caktohet m kontratn kolektive, me akt normativ t pundhnsit dhe me kontratn e puns, e cila punonjsit duhet tìa siguroj ekzistencn minimale gjat kohs pr t ciln e realizon kompensimin. Sipas legjislacionit t mparshm dhe praktiks juridike kompensimi i pags nuk do t mund t caktohet m pak se 1/3 e mesatares s pags s realizuar nga punonjsi n 3 muajt e fundit. Kompensimin e pags e paguan pundhnsi nse m ligj ose m kontratn kolektive nuk sht parapar ndryshe. III. ORARI I PUNS 1. Orari i plot i puns Orari i puns e nnkupton periudhn kohore, prve pushimit, gjat s cils punonjsi kryen pun ose shrbime n t mir t pundhnsit (neni 16 i rregullors). Orari i plot i puns sht parapar t zgjas 40 or n jav i cili shprndahet n ditt javore t puns. Aktualisht orari javor i puns
953
E DREJTA E PUNS
shprndahet n 5 dit t puns, ka do t thot se orari ditor i puns zgjat 8 or.. Java e puns fillon ditn e hn n ora 24:01 dhe prfundon t dielen n mesnat. Orarin e puns e cakton pundhnsi. Ai ka pr detyr q ti njoftoj punonjsit para do ndryshimi t orarit t puns. N rastet kur natyra e puns e krkon (n lmin e bujqsis, n turizm, n transport etj.) pundhnsi ka t drejt q orarin e puns ta sistemoj n at mnyr q i punsuari n nj priudh t punoj m gjat se 8 or n dit, kurse n periudhn tjetr m pak se orari i plot i puns, mirpo orari i prgjithshm i puns i caktuar n kt mnyr nuk mund t zgjas m shum se 40 or n jav. Orari i puns i sistemuar n mnyrn e cekur nuk mund t zgjas m shum se 12 or n dit. N lmin e xehtaris orari i puns nuk mund t zgjas m shum se 8 or n dit, ndrsa n sektorin e transportit pr shofert nuk mund t zgjas m shum se 9 or n dit. Orari i puns n ms orve 22,oo dhe 05, konsiderohet pun e nats. 2. Orari jo i plot i puns Orari jo i plot i puns e nnkupton punn m orar m t shkurtr se sa orari i plot i puns. Ky lloj i orarit t puns aplikohet n rastet kur natyra dhe organizimi i puns krkojn dhe mundsojn q puna t kryhet brenda orarit m t shkurtr se orari i plot i puns. Punt t cilat kryhen m orar jo t plot t puns caktohen me aktin normativ t pundhnsit si dhe m kontratn e puns. I punsuari i cili punon me orar jo t plot t puns realizon pag dhe t drejta t tjera t natyrs materiale prpjestimisht me kohn e kaluar n pun dhe m rezultatet e puns, kurse n t drejta t tjera ai sht plotsisht i barabart me t punsuarit t cilt punojn me orar t plot t puns. 3. Orari i shkurtuar i puns M orar t shkurtuar t puns nnkuptojm orarin i cili zgjat m pak se orari i plot i puns e i cili sht shkurtuar pr shkak t kushteve t veanta t vendit prkats t puns, pasojat e dmshme t t cilave pr shndetin dhe jetn e punonjsit nuk mund t menjanohen m masa mbrojtse.
954
E DREJTA E PUNS
Si pun t dmshme pr shendetin dhe pr jetn e punonjsit konsiderohen veanarisht: puna e rnd dhe e mundimshme; puna nn tok; puna n shtypje atmosferike t zmadhuar; puna n atmosfer t ndotur m gaz helmues; puna me lnd virulente; puna e personelit t fluturimit; puna nn veprimin e ajrit t jonizuar; puna m ajr me pluhur t helmuar; puna n tri ose katr ndrresa; si dhe punt tjera t cilat si t tilla jan caktuar me dispozitat pr mbrojtjen dhe sigurin n pun. Orari i shkurtuar i puns pr kryerjen e punve t cekura m sipr caktohet nga pundhnsi n prpjestim me rrezikshmrin e atyre punve pr shndetin dhe jetn e punonjsit. Vendimi pr caktimin e kohzgjatjs s orarit t shkurtuar t puns bazohet n mendimin dhe vlersimin e institucionit profesional dhe kompetent me t cilin caktohet shkalla e rrezikshmris s vendit t caktuar t puns. Puna me orar t shkurtuar t puns, pavarsisht nga kohzgjatja, n trsi sht e barazuar me punn e cila kryhet m orar t plot t puns, pr sa u prket t gjitha t drejtave t cilat i punsuari i realizon n baz t puns dhe sipas puns (e drejta n pag, e drejta n shprblime materiale,e drejta n pushime, e drejta n sigurim shndetsor, e drejta n sigurim pensional e invalidor, etj.) 4. Puna jasht orarit t puns Orari i puns i punonjsit mundet pr nj priudh t caktuar t zgjas edhe m shum se 40 or n jav n rastet dhe kushtet e parapara m ligj (puna jasht orarit t puns). Puna jasht orarit t puns bie ndesh me t drejtn e punonjsit n orar t kufizuar t puns, prandaj ajo edhe aplikohet prjashtimisht. Puna jasht orarit t puns aplikohet n rastet e domosdoshme e sidomos, n rast t zjarrit n prmasa m t mdha,t epidemis apo smundjeve masive,t rrezatimit,t aksidentit t trafikut, t fatkeqsive elementare (trmetit, vrshimeve etj.), dhe ka pr qllim pengimin e paraqitjes s pasojave t dmshme nga kto situata ose q dmi i shkaktuar t eliminohet. Puna jasht orarit mund t aplikohet edhe n raste tjera t parapara m kontratn kolektive si sht puna e kujdestaris n shndetsi apo n punt tjera kryerja e t cilave nuk lejon shtyrje, n punt q kan t bjn m pengimin e prishjes t lnds s par apo t materialit tjetr, q t eliminohet prishja n mjetet e puns, etj. Puna jasht orarit t puns nuk mund t zgjas m shum se 20 or n jav ose 40 or n muaj.
955
E DREJTA E PUNS
Si rezulton nga parashtrimet e msiprme puna jasht orarit t puns caktohet pa deshirn e punonjsit prandaj ajo edhe nuk bn pjes n t drejtat, por n detyrimet e tij. Mirpo punojnsit pr kohn e kaluar n punn jasht orarit t puns i takojn edhe disa t drejta, si e drejta n pagn e shtuar (pr 20%), e drejta pr kompensimin e puns jasht orarit me dit pushimi, etj. IV. PUSHIMET DHE MUNGESAT
Punonjsi gjat kohzgjatjs s marrdhnies s puns ka t drejt edhe n pushime. Varsisht nga karakteri dhe qllimi, ligji i ka garantuar punonjsit t drejtn n kto pushime: 1) n pushim gjat orarit ditor t puns; 2) n pushim n mes dy ditve t puns; 3) n pushim javor; 4) n pushim vjetor; 5) n pushim gjat ditve t festave; 6) n pushim t lehonis; 7) n pushim pr raste familjare; dhe 8) n pushim mjeksor. 1. Pushimi gjat orarit ditor t puns- Punonjsi ka t drejt n pushim gjat orarit ditor t puns. Kohzgjatja e ktij pushimi caktohet me ligj, me kontratn kolektive ose me kontratn e puns. Zakonisht pushimi gjat orarit ditor t puns caktohet n kohzgjatje prej 30 minuta deri n nj or. Pushimi gjat orarit ditor t puns nuk duhet t caktohet n fillim apo n mbarim t orarit t puns. Kjo pr arsye sepse me caktimin e ktij pushimi n fillim apo n mbarim t orarit ditor t puns ai automatikisht do t shndrrohj n shkurtim t orarit t puns, me ka do t humbte qllimin e vet, gj q nuk sht qllim i ligjit. 2. Pushimi n mes dy ditve t puns t njpasnjshme- T drejt n pushim n mes dy ditve t puns t njpasnjshme ka secili punonjs. Ky pushim sht parapar t zgjas s paku 12 or pa ndrprerje. N rastet e sistemimit t orarit t puns pr punn n disa veprimtari dhe n pun specifike, siq jan: punt sezonale, punt n bujqsi, punt n turizm, etj., pushimi n mes dy ditve t puns mund t caktohet n kohzgjatje m t shkurtr se 12 or por jo m pak se 10 or pa ndrprerje. 3. Pushimi javor sht pushimi t cilin punonjsi e realizon n mes dy javve t puns. Ky pushim aktualisht, kur java e puns zgjat 5 dit, zgjat 48 or pa ndrprerje. Pushimi javor zakonisht shfrytzohet ditve
956
E DREJTA E PUNS
t vikendit, t shtunve dhe t dielave, mirpo n ndrmarrjet ku puna kryhet me ndrrime dhe ku pr shkak t nevojave t pundhnsit puna zhvillohet pa ndrprerje, punonjsi pushimin javor mund ta shfrytzoj edhe n ditt tjera t javs. Nse punonjsit nuk i sht mundsuar shfrytzimi i pushimit javor n ditet prkatse, pundhnsi ka pr detyr q punonjsit ti siguroj dit tjera pushimi gjat javs pasuese t puns. 4. Pushimi vjetor- e drejta n pushim vjetor sht e drejt themelore dhe e patjetrsueshme e punonjsit. Punonjsi nuk mund t heq dor nga pushimi vjetor e kt t drejt nuk mund tìa mohoj as pundhnsi. Gjithashtu pushimi vjetor nuk mund t kompensohet me pages. Sipas Rregullors pr ligjin themelor t puns punonjsi ka t drejt n pushim vjetor gjat vitit kalendarik. Gjat vitit t par t puns punonjsi ka t drejt n pushim vjetor n kohzgjatje prj 12 dit t puns e cila arrihet duke llogaritur nj dit pune pr do muaj t plot t puns s vazhdueshme, kurse pr do vit t mvonshm kalendarik t punsuarit i takon pushimi vjetor n kohzgjatje prej s paku 18 dit pune, e cila arrihet duke llogaritur 1,5 dit pune pr do muaj t plot t kaluar n pun. T drejt n pushim vjetor ka edhe punonjsi i cili ka themeluar marrdhnie pun pr koh t caktuar. N kto raste kohzgjatja e pushimit vjetor caktohet n prpjestim me periudhn e punsimit ku pr nj muaj t plot pune caktohet nj dit pushimi. Pushimi vjetor mund t shfrytzohet pr njher ose n dy pjes. N rastet kur pushimi vjetor shfrytzohet n dy pjes, pjesn e par prej 12 dit pune punonjsi duhet ta shfrytzoj deri n fund t vitit kalendarik pr t cilin sht caktuar pushimi vjetor, ndrsa pjesn e dyt mund ta shfrytzoj deri m 31 janar t vitit pasues, prve kur pundhnsi dhe punonjsi merren vesh ndryshe (nenit 17.5 i Rregullors pr ligjin themelor t puns). Sipas nenit 9 t Konvents ndrkombtare nr.132 pr pushimin vjetor punonjsi pjesn e pushimit vjetor t ciln nuk e ka shfrytzuar n vitin kalendarik pr t cilin sht caktuar, mund ta shfrytzoj n priudhn prej 18 muajsh duke llogaritur nga fundi i vitit n t cilin sht fituar e drejta n pushim vjetor. Kohn, prkatsisht orarin pr shfrytzimin e pushimit vjetor e cakton pundhnsi pas konsultimit paraprak m punojnsin. Zakonisht pundhnsi para sezons pr pushime e harton orarin pr shfrytzimin
957
E DREJTA E PUNS
e pushimit vjetor pr t gjith punonjsit dhe at ua v n shikim puntorve pr t dhn mendime, vrejtje apo sugjerime. 5. Pushimi gjat ditve t festave zyrtare- Ky pushim gjithashtu sht pushim m pages.Ai shfrytzohet n ditt e festave zyrtare n kohzgjatjn e parapar m ligj.N rastet kur nga i punsuari krkoht q t punoj n ditt e festave,pundhnsi ka pr detyr q atij ti siguroj dit tjetr pushimi pr do dit t fests gjat se cils ka punuar ose q punn pr ditt e festave tìa paguaj si pun jasht orarit t puns. 6. Pushimi i lehonis- Sipas nenit 19 t Rregullors pr ligjin themelor t puns punonjses femr i takojn se paku 12 jav pushim lehonie me pages pas lindjs s fmijs. Ky pushim llogaritet si periudh kohore e puns dhe paguhet nga pundhnsi me pag e cila nuk mund t jet m pak se dy tretat e pags s punonjses. Nga kjo dispozit rezulton se Rregullorja pushimin t cilin lehona ka pasur nevoj q ta marr dhe ta shfrytzoj para lindjs s fmijs nuk e trajton si pushim t lehonis. 7. Pushimi n rastet familjare- Punonjsi ka t drejt n pushim me pages edhe pr t ashtuqujturat raste familjare. Raste familjare konsiderohen: martesa e punonjsit ose e antarit t ngusht t familjs s tij, rasti i lindjes, rasti i vdekjes, rasti i smuarjes t antarit t ngusht t familjs, etj. Rregullorja pr ligjin themelor t puns nuk e ka caktuar kohzgjatjn e pushimit nga puna pr kto raste, por ua ka ln pundhnsve dhe punonjsve q ata kohzgjatjn ta caktojn me marrveshje. Pundhnsit dhe punonjsit shtjn e kohzgjatjs t pushimeve pr raste familjare mund ta rregullojn edhe m kontrata kolektive dhe me kontrata t puns. Zakonisht kohzgjatja e pushimit pr raste familjare caktohet varsisht nga natyra dhe pesha e rastit t ndodhur familjar pr punonjsin. Ksisoji pr shkak t natyrs dhe peshs shum t rend q ka pr punonjsin, vdekja e antarit t familjs s ngusht gjithmon duhet t dallohet nga rastet tjera edhe sa i prket kohzgjatjs s pushimit. 8. Pushimi mjeksor- Punonjsi ka t drejt edhe n pushim mjeksor me pages. E drejta n kt lloj pushimi sht e kushtzuar me
958
E DREJTA E PUNS
paraqitjwn e smundjes t punonjsi, prandaj i punsuari pr do rast ka pr detyr q ta deshmoj me prova shkakun e marrjes s ktij pushimi. Rregullorja pr ligjin themelor t puns nuk e ka caktuar kohzgjatjn e pushimit mjeksor, mirpo kur sht n pyetje pushimi mjeksor pr shkak t fatkeqsis n pun dhe pr shkak t smundjes profesionale, me nenin 22 t rregullors sht parapar se n kto raste punonjsit i takon paga pr tr priudhn kohore sa zgjat smundja, ka do t thot se edhe pushimi mjeksor i caktuar pr kto shkaqe zgjat pr tr kohn sa zgjat smundja. Kompensimin e pags pr kohn e pushimit nga puna pr shkak t smundjes e paguan pundhnsi n shumn e parapar me kontratn kolektive, prkatsisht me kontratn e puns. V. NDRPRERJA E MARRDHNIES S PUNS Ndrprerja e marrdhnies s puns sht njeri ndr institucionet kyqe t marrdhnies juridike t puns. Ajo drejtprsdrejti sht i ndrlidhur me themelimin e marrdhnies s puns, me ekzistimin e ksaj marrdhnie si dhe me realizimin e t drejtave dhe detyrimeve t punonjst dhe pundhnsit nga marrdhnia e puns. Me ndrprerjen e marrdhnies s puns punonjsi e humb statusin q e kishte dhe si rrjedhoj ai pushon ti gzoj t drejtat nga marrdhnia e puns, t cilat i realizonte gjat elzistimit t saj, si sht e drejta n pag dhe n pagesa dhe kompensime tjera, etj. Pr kt arsye e duke e pasur parasysh pasojat e ndrperjs s marrdhnies s puns, ligjdhnsi i ka prcaktuar rastet dhe kushtet n t cilat punonjsit mund ti ndrprehet marrdhnia e puns. N kt mnyr pr punonjsit sht garantuar siguri juridike n marrdhnien e puns si dhe mundsia q punonjsi t mund krkoj mbrojtjen e t drejtave t cenuara m ndrprerjn e marrdhnies s puns, n rastet kur ajo sht br n kundrshtim m ligjin. Sipas ligjit n fuqi marrdhnia e puns themelohet me lidhjen e kontrats s puns, prandaj ajo edhe prfundon me shkputjn e kontrats. 1. Shkputja e kontrats s puns Sipas nenit 11 t Rregullors pr ligjin themelor t puns kontrata e puns mund t shkputet:
959
E DREJTA E PUNS
- me rastin e vdekjes s punonjsit; - me marrveshje me shkrim n mes pundhnsit dhe punonjsit; - me skadimin e kohzgjatjs s punsimit; - sipas fuqis ligjore. - n rastet e rnda t sjelljes s keqe nga punonjsi; - pr shkak t prmbushjes s paknaqshme t detyrave t puns nga punonjsi. 1.1. Shkputja e kontrats s puns pr shkak t vdekjes s punonjsit
Vdekja e punonjsit ka pr pasoj shuarjen e marrdhnies s puns t ciln e ka patur t themeluar m pundhnsin. Kjo pr shkak se me vdekjen e punonjsit pushon t ekzistoj njra nga palt n marrdhnien e puns, prandaj si rrjedhoj pushon t ekzistoj edhe marrdhnia e puns si raport juridik e njkohsisht edhe si raport faktik. 1.2. Shkputja e kontrats s puns m marrveshje n ms pundhnsit dhe punonjsit
Kontrata e puns mund t shkputet edhe me marrveshjn e palve. Marrveshja e nenkupton pajtimin e punonjsit dhe t pundhnsit q kontrata e puns t prfundoj. Kjo form e shkputjes s kontrats s puns sht n pajtim me parimet e t drejts n pun dhe t liris s puns, sepse palt e shprehin lirisht vullnetin e tyre q marrdhnia e puns e lidhur n mes tyre t prfundoj n kohn e caktuar. Marrveshja pr shkputjen e kontrats s puns lidhet me shkrim dhe ajo duhet ti prmbaj t gjitha detajet pr t cilat palt jan marr vesh me rastin e shkputjes s kontrats, si jan: dita kur prfundon kontrata, krkesat e pa realizuara t punonjsit dhe detyrimet e pundhnsit pr prmbushjen e tyre, e drejta n pushimin vjetor t pashfrytzuar, koha pr ruajtjen e sekretit afarist, etj. 1.3. Shkputja e kontrats s puns pr shkak t skadimit t kohzgjatjs s punsimit
960
E DREJTA E PUNS
Sipas rregullores pr ligjin themelor t puns kontrata e puns mund t lidhet me koh t pacaktuar dhe me koh t caktuar. Rregullorja nuk i parasheh rastet e as kushtet se kur mund t lidhet kontrata e puns pr koh t pacaktuar e kur pr koh t caktuar, prandaj rrjedh konkludimi se ligjdhnsi kt shtje e ka ln n domenin e vullnetit t palve q me kontratn e puns t parashofin edhe kohzgjatjen e marrdhnies s puns. N rastet kur kontrata e puns sht lidh pr koh t caktuar ajo prfundon n ditn e fundit t kohzgjatjs s afatit pr t ciln sht lidhur, prandaj pr rrjedhoj edhe marrdhnia e puns e vendosur me at kontrat prfundon t njejtn dit. N kto raste pundhnsi nuk ka pr detyr q ta paralajmroj apo q ta njohtoj punonjsin pr ndrprerjen e kontrats s puns, sepse punonjsi q nga momenti kur e ka lidhur kontratn e ka ditur edhe ditn s kur do t prfundoj ajo. Mirpo nse pundhnsi megjithat nxjerr vendim pr prfundimin e kontrats s puns t lidhur pr koh t caktuar ai vendim ka karakter deklarativ, sepse me t nuk vendoset pr asgj por vetm konstatohet se kontrata e puns do t prfundoj ditn e caktuar m kontratn. 1.4 Shkputja e kontrats s puns sipas fuqis ligjore Shkputja e kontrats s puns sipas fuqis ligjore hyn n rastet e ndrprerjs s marrdhnies s puns pa vullnetin e palve. Kjo pr faktin sepse n kto raste shkputja e kontrats s puns bht sipas vet ligjit e cila nuk varet nga dshira e palve. kjo form e shkputjes s kontrats s puns vjen n shprehje i ashtuquajturi automatizm ligjor q do t thot se kontrata e puns shkputet n momentin kur plotsohen kushtet e parapara me ligj. N kto raste nuk ka nevoj t hapet apo t zhvillohet ndonj procedur pr shkputjen e kontrats s puns e as t nxjerret ndonj akt prkitazi me shkputjen e kontrats. N rast se pundhnsi megjithate e nxjerr nj akt t till, ai ka karakter t aktit deklarativ me t cilin nuk vendoset pr asgj por vetm konstatohet se jan plotsuar kushtet e parapara me ligj pr shkputjen e kontrats s puns dhe se kontrata ka prfunduar. Sipas legjislacionit t puns i cili sht zbatuar n Kosov, e i cili n prgjithsi prfillet edhe sot nga pjesa m e madhe e pundhnsve, si
961
E DREJTA E PUNS
raste pr shkak t t cilave punonjsit i shkputet kontrata e puns sipas fuqis ligjore jan prfshir rastet: kur punonjsi i plotson 40 vjet t stazhit pensional ose kur i mbush 65 vjet moshe dhe s paku 15 vjet t stazhit pensional, kur i punsuari pr shkak t vuajtjs s dnimit me burg sht i detyruar t mungoj nga puna m shum se 6 muaj, kur punonjsit i shqiptohet masa e siguris, masa e edukimit ose masa mbrojtse pr shkak t t cilave sht i detyruar t mungoj nga puna mbi 6 muaj, etj. Rregullorja pr ligjin themelor t puns si shkak i cili paraqet baz pr shkputjen e kontrats s puns sipas fuqis ligjore ka parapar konstatimin e pundhnsit se punonjsi pr shkaqe shndetsore nuk mund ta kryej m punn e shrbimit pr t cilin ai sht punsuar dhe kur nuk ka pun tjera t cilat punonjsi do t ishte n gjendje ti kryej. Esht prgjithsisht e njohur se vrtetimi i aftsive shndetsore si dhe i humbjs s tyre jan shtje medicinale pr t cilat fjaln dhe vlersimin kompetent mund ta japin vetm institucionet medicinale apo komisionet e formuara nga ekspertt medicinal, prandaj q konstatimi i pundhnsit se punonjsi i ka humb aftsit shndetsore pr t punuar n ndrmarrjen e tij t mund t shrbej si baz pr ndrprerjn e kontrats s puns sipas fuqis ligjore, patjetr duhet t bazohet n mendimin apo vlersimin e ktyre institucioneve, gjegjsisht komisioneve. Pundhnsi ka pr detyr q ta paralajmroj punonjsin pr plotsimin e kushteve pr shkputjn e kontrats s puns sipas fuqis ligjore s paku 30 dit para se tìa shkpus kontratn e puns. Paralajmrimi do tìa mundsoj punonjsit q t prgatitet pr prfundimin e kontrats s puns dhe q ti paraqes krkesat nga marrdhnia e puns t cilat i takojn sipas ligjit dhe akteve tjera nenligjore, si jan: e drejta n pushim vjetor t parealizuar, e drejta n pagesa eventuale, etj. 1.5 Shkputja e kontrats s puns pr shkak t rasteve t rnda t sjelljes s keqe dhe t prmbushjs s paknaqshme t detyrave t puns Diciplina dhe sjellja n pun dhe ndaj puns hyjn n radhn e detyrimeve t cilat punonjsi i ka n pun dhe lidhur m punn. Pr rrjedhoj, shkelja e disiplins s puns nga punonjsi dhe sjellja e tij ndaj puns dhe lidhur me punn e cila bie ndesh me detyrimet e puns prfaqsojn shkaqe edhe pr shkputjn e kontrats s puns.
962
E DREJTA E PUNS
Rregullorja pr ligjin themelor t puns i ka parapar dy grupe t shkeljes t detyrimeve t puns pr shkak t t cilave punonjsit mund ti shkputet kontrata e puns. N grupin e par prfshihen raste t rnda t sjelljes s keqe nga punonjsi, kurse n grupin e dyt prfshihen raste q prfaqsojn prmbushje t paknaqshme t detyrave t puns. Si shkelje t rnda t sjelljs s keqe, konsiderohen: a) kundrshtimi i paarsyeshm pr kryerjen e detyrave t prcaktuara n kontratn e puns; b) vjedhja, shkatrrimi, dmtimi ose shfrytzimi i paautorizuar i pasuris s pundhnsit; c) zbulimi i fshehtsive afariste; d) prdorimi i drogave dhe i alkoholit n pun; dhe e) sjellja e natyrs tepr t rnd pas s cils do t ishte e paarsyeshme q t pritet vazhdimi i marrdhnies s puns edhe m tej. Ndrkaq si prmbushje e pakndshme e detyrave konsiderohen: a) mungesa e paarsyeshme nga puna; dhe, b) gabimet e prsritura, t cilat si t tilla nuk jan t mjaftueshme pr ta arsyetuar largimin nga puna por ato m shpeshtsin dhe peshn e tyre rregullojn ecurin normale t marrdhnies s puns. N rastet kur pundhnsi ka pr qllim q ta shkpus kontratn e puns m punonjsin pr ndonjrin nga shkaqet e cekura m sipr ai duhet ta njoftoj punonjsin m shkrim pr qllimin e tij. Njoftimi duhet ti prmbaj shkaqet pr shkputjen e kontrats s puns. Gjithashtu, pundhnsi sht i detyruar q m punonjsin t mbaj nj takim m `rast do ti shpjegoj atij me goj shkaqet pr shkputjen e kontrats. N rast s punonjsi sht antar i ndonj sindikate, n takim, ka t drejt t marr pjes edhe nj prfaqsues i sindikats.
963
t puns
E DREJTA E PUNS
Rregullorja pr ligjin themelor t puns nuk e parasheh detyrimin e pundhnsit pr nxjerrjen e ndonj akti n rastet e ndrprerjs s kontrats s puns m punonjsin pr shkaqet e cekura m sipr, mirpo ajo e obligon pundhnsin q n rastet kur punonjsi krkon, tìa lshoj nj vrtetim, i cili duhet t prmbaj: emrin e punonjsit, natyrn e puns ose llojin e puns ose t shrbimeve n t cilat ai ka punuar, perudhn kohore t punsimit, lartsin e pags baz dhe pagesat tjera si dhe nj vlersim pr prmbushjen e detyrave t puns gjat punsimit. N parim vrtetimi t cilin e lshon pundhnsi nuk duhet t prmbaj t dhna negative pr punonjsin. 1.6 Shkputja e kontrats s puns pr shkak t ndryshimeve ekonomike, teknologjike ose strukturore n ndrmarrje Punshnsi mund ta shkpus kontratn e puns m punonjsin edhe pr shkak t ndryshimeve ekonomike, teknologjike dhe strukturore t cilat ndodhin n ndrmarrje. Ndryshimet e tilla paraqesin rastet kur pundhnsi bn ndryshime n prodhim, n programim, n organizim, n struktur dhe n teknologji t cilat krkojn zvoglim t numrit t punonjsve. N rastet kur pr shkaqet e cekura largohen nga puna t paktn 50 puntor, konsiderohet se largimi nga puna sht i shkalls s gjer. N kto raste pundhnsi ka pr detyr q t ndrmarr veprimet prkatse pr zbutjen e pasojave t cilat jan rrjedhoj e shkputjes t vendeve t puns. Kshtu n kto raste pundhnsi ka pr detyr q para se ti zbatoj ndryshimet ti njoftoj me shkrim punonjsit dhe, sipas rastit, ta njoftoj sindikatn lidhur m ndryshimet e planifikuara dhe pr pasojat e tyre, duke prfshir edhe numrin dhe kategorin e punonjsve q duhet t largohen nga puna si dhe ti caktoj masat q duhet t ndrmirren pr zbutjn e pasojave t shkaktuara nga kto ndryshime. Pasi ta kt br selekcionimin e punonjsve t cilve do tu shkputet kontrata e puns, pundhnsi do ti njoftoj ata me shkrim pr shkputjn e kontrats s puns s paku 3 muaj para dats s shkputjes. Gjithashtu n kuadr t masave pr zbutjen e pasojave t shkurtimit t vendeve t puns pundhnsi ka pr detyr q t ndrmarr masa pr kufizimin e numrit t punonjsve q do t largohen nga puna, duke e
964
E DREJTA E PUNS
kufizuar ose ndrprer punsimin e punonjsve t rinj, duke br risistemimin e brendshm t punonjsve, duke e kufizuar punn jasht orarit, duke i zvogluar ort e puns, duke ofruar riaftsim profesional si dhe duke nxitur ngritjen e shkathtsive punuese. Pundhnsi ka pr detyr q ta njoftoj me shkrim organin prkats pr punsim pr largimin e punonjsve nga puna n mnyr q ai organ t ket mundsi tu ofroj ndihm punonjsve t larguar. Me rastin e prcaktimit t numrit dhe kategoris s punonjsve pr largim nga puna pundhnsi ka pr detyr q t marr parasysh efkteshmrin e punonjsit n pun, aftsit dhe shkathtsit profesionale, prvojn e puns, postin, kategorin dhe llojin e puns, stazhin, moshn si dhe kriteret tjera q mund t parashihen me kontratn e puns ose m kontratn kolektive. Pundhnsi nuk do t mund ti largoj punonjsit nga puna pr deri sa mos tu ket paguar atyre nj shprblim t njkohshm, e cila duhet ti paguhet n datn e shkputjs s kontrats s puns, sipas shkalls: -prej 2 deri n 4 vjet stazh 1 pag mujore; -prej 5 deri n 9 vjet stazh 2 paga mujore; -prej 10 deri n 19 vjet stazh 3 paga mujore; -prej 20 deri 29 vjet stazh 4 paga mujore; -prej 30 vjet stazh e m tepr 5 paga mujore. Ligji e obligon pundhnsin q n rast se ai rifillon me punsimin brenda nj periudhe kohore prej 2 vjetsh nga dita e shkputjes s kontrats s puns, tu jep prparsi n punsim punonjsve t cilt jan larguar nga puna m kualifikime t njjta. VI. MBROJTJA E T DREJTAVE NGA MARRDHNIA E PUNS Rregullorja pr ligjin themelor t puns nuk prmban dispozita t veanta pr mbrojtjn e t drejtave nga marrdhnia e puns. Pr kt arsye lidhur m mbrojtjn e t drejtave nga marrhhnia e puns zbatohen dispozitat e ligjeve t aplikueshme t parapara me rregulloret e UNMIKut nr.1999/24 dhe 2000/59, e q n kt rast jan dispozitat prkatse t LPB dhe t Ligjit pr Marrdhniet e Puns.
965
E DREJTA E PUNS
Sipas dispozitave t ligjeve t cekura punonjsi ka t drejt t krkoj mbrojtjn e t drejtave nga marrdhnia e puns t organet e ndrmarrjs, n gjykat, n sindikat, te inspekcioni i puns dhe te organet tjera t parapara me ligj. Organet n ndrmarrje ofrojn mbrojtjn interne. do shkelje e t drejts s punonjsit s pari duhet t shqyrtohet n ndrmarrje ose brenda subjektit tjetr pundhns dhe nse aty nuk eliminohet, mbrojtjn duhet ta ofroj gjykata ose organi tjetr. Gjykata ofron mbrojtjn e t drejtave nga marrdhnia e puns nse paraprakisht punonjsi ka krkuar mbrojtjn interne, nse me ligj nuk sht caktuar ndryshe dhe nse padia sht dorzuar n gjykat n afatin e parapar. Sindikata ofron mbrojtjn sindikale t t drejtave nga marrdhnia e puns. Sindikata ka t drejt q t marr pjes n procedurn e mbrojtjs interne dhe ta ndihmoj punonjsin n mbrojtjn e t drejtave t cenuara. Organet e inspekcionit t puns ofrojn mbrojtjen administrative e cila gjithashtu realizohet n procedur administrative. Organ tjetr pr mbrojtjn e t drejtave nga marrdhnia e puns mund t jet arbitrazhi i formuar n pajtim m kontratat kolektive. Mbrojtja e t drejtave nga marrdhnia e puns para ktyre organeve realizohet n baz t ligjit. VII. INSPEKTORATI I PUNS
1. Organizimi dhe fushveprimtaria e inspektoratit t puns Inspektorati i puns sht autoritet ekzekutiv i themeluar nga Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale dhe sht prgjegjs para ksaj ministrie n lidhje m koordinimin e veprimeve ekzekutive sa i prket inspekcionit t puns n Kosov. Me Inspektoratin e puns udhheq kryeinspektori, t cilin e emron Kryeministri me propozimin e MPMS. Kryeinspektori ka zvendsit pr shtje juridike, pr mbrojtje n pun dhe pr shtje shndetsore. N kuadr t inspektoratit t puns bjn pjes edhe inspektort komunal t puns t cilt i zgjedh kuvendi komunal. Kryeinspektori i puns ka pr detyr q pr do vit ti paraqes raport MPMS pr punn e inspektoratit dhe sipas krkess s Minsitris paraqet edhe raporte periodike.
966
E DREJTA E PUNS
Inspektorati i puns bn mbikqyrjen lidhur me zbatimin e ligjit dhe t akteve tjera me t cilat rregullohet punsimi, marrdhnet e puns dhe mbrojtja dhe siguria n pun, n ndrmarrje dhe te pundhnsit tjer juridik dhe fizik. Me qllim t kryerjs se ktyre detyrave Inspektorati i puns bashkpunon me organet tjera si jan: qeverit komunale, inspekcionet tatimore, inspekcionet shndetsore, me policin dhe sipas nevojs koordinon veprime t prbashkta me kto organe. Me qllim t kryerjs s detyrave nga fushveprimtaria e vet Inspektorati i puns ushtron nj varg funkcionesh dhe ka disa kompetenca. 1.1 Funkcionet e Inspektoratit t puns N kuadr t realizimit t t drejtave dhe detyrave t parapara me ligj pr sigurimin e zbatimit t ligjit, inspektorati i puns ka kto funkcione: a) bn mbikqyrjen e zbatimit t legjislacionit t puns, kushtet e puns dhe mbrojtjn n pun; b) iu siguron informacione teknike dhe kshilla pundhnsve dhe punonjsve pr shtjet m t efektshme t zbatimit t dispozitave ligjore; c) e njofton MPMS apo ndonj organ tjetr kompetent pr ndonj munges apo shprdorim t ligjit t aplikueshm; ) iu siguron informacione dhe kshilla pundhnsve dhe punonjsve n pajtim m ligjin dhe i paralajmron autoritetet kompetente pr fardo defektesh apo shprdorimesh q nuk jan prfshir m dispozita ligjore; dhe d) jep kshilla pr shtjet lidhur me ligjin e puns dhe mbrojtjn e punonjsve n pun me rastin e riorganizimit apo t rikonstruimit t ndonj ndrmarrjeje.
967
E DREJTA E PUNS
1.2.
Kompetencat e inspekcionit t puns
Inspekcioni i puns n ushtrimin e funkcioneve t veta i ka kto kompetenca: a) t hyj lirisht dhe pa paralajmrim n selin e pundhnsit m qllim t inspektimit apo mbikqyrjs t do vendit t puns; b) t bj inspektime, hulumtime dhe ekzaminime t cilat i konsideron t domosdoshme pr tu siguruar zbatimi i ligjit; c) t bj kontrollimin e t gjitha librave dhe dokumentacioneve t cilat duhet ti mbaj pundhnsi n pajtim me dispozitat ligjore; ) ti merr ekstraktet nga regjistrat dhe dokumentat; d) t krkoj nga pundhnsi shnime dhe dokumente tjera q i nevojiten; dh) t merr mostrn e materialeve apo substancave t prdorura me qllim t analizave t caktuara. Inspektori duhet q ta informoj pundhnsin pr do rast dhe lloj t inspektimit t br pve n rastet kur inspektori vlerson se inspektimi nuk do t jet efikas nse lajmrohet pundhnsi. Gjithashtu n ushtrimin e funkcioneve t parapara me ligj inspektorati i puns i ka edhe kto t drejta: a) dhnien e vrejtjeve me shkrim pr parregullsit e konstatuara dhe caktimi i afatit pr eliminimin e atyre parregullsive; b) prgatitjn e raportit zyrtar lidhur m mosrespektimin apo shkeljen e dispozitave t ligjit n fuqi; c) t urdhroj ndrmarrjn e masave t mnjhershme duke prfshir edhe ndalimin e prodhimit aty ku ka fakte t pamohueshme dhe t verifikuara se kushtet e puns n vendin e caktuar t puns paraqesin rrezik t drejtprdrejt dhe serioz pr shndetin dhe sigurin e punonjsve;
968
E DREJTA E PUNS
d) n rastet kur konstaton se pundhnsi ka br shkelje t dispozitave ligjore ti shqiptoj denimin me gjob n lartsin e caktuar m ligj. Inspektori i puns ka pr detyr q pas prfundimit t inspektimit t hartoj raport m shkrim lidhur m gjendjen e konstatuar nj kopje t t cilit duhet tìa dorzoj pundhnsit.N rastet kur konstaton shkelje t ligjit dhe parregullsi n zbatimin e tij inspektori ia cakton pundhnsit afatin pr eliminimin e shkeljeve dhe parregullsive t konstatuara. N rastet e vdekjes n pun apo lndimit n pun inspektori e ka pr detyr q ta kryej inspektimin n vendin e puns ku sht shkaktuar vdekja apo lndimi mnjhr pasi ta ket marr informacionin pr rastin. N t njejtn mnyr inspektori duhet t veproj edhe kur pundhnsi ka br ndryshime n procesin e puns i cili e rrezikon jetn e punonjsve. Inspektort e puns nuk mund t ken interesa personale n ndrmarrje n kuadr t inspektimit dhe jan t obliguar t ruajn sekretin zyrtar t pundhnsit. VIII. MARRDHNIA E PUNS N SHRBIMIN CIVIL Shrbimi civil prfaqson sektor t veant t aktivitetit punues n kuadr t t cilit kryhen pun dh shrbime t karakterit administrativ dhe publik, t cilat kryesisht kan t bjn me t drejta dhe detyra t qytetarve dhe t subjekteve tjera.Kto pun dhe shrbime kan natyr dhe karakteristika te veanta n raport me punt dhe shrbimet t cilat kryhen n ndrmarrje dhe subjekte tjera ekonomike, t cilat jan me ndikim edhe n sfern e punsimit dhe t marrdhnieve t puns e sidomos n institutin e themelimit t marrdhnies s puns, n prmbajtjn e marrdhnies s puns si dhe n institutin e pushimit t marrdhnies s puns, gj q ka imponuar nxjerrjen e dispozitave t veanta pr rregullimin e marrdhnieve t puns pr kt sektor. Aktualisht marrdhniet e puns n shrbimin civil jan t rregulluara me Rregullorn e UNMIK-ut nr.2001/36 mbi shrbimin civil n Kosov, me Urdhresn Administrative nr.2003/2 pr zbatimin e rregullors dhe me nj numr aktesh dhe udhzimesh t nxjerra n pajtim me dispozitat e rregullors dhe t urdhress.
969
E DREJTA E PUNS
1. Fusha e zbatimit t rregullave pr shrbimin civil Rregullativa juridike me t cilat jan t rregulluara marrdhniet e puns n shrbimin civil rregullon punsimin dhe marrdhniet e puns t npunsve civil n organet e punsimit. Npuns civil konsiderohen personat e punsuar t organi i punsimit rroga e t cilve paguhet nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovs, ku prve t punsuarve prfshihen edhe t emruarit e lart si sekretart e prhershm t ministrive, udhheqsit kryesor ekzekutiv t agjencive ekzekutive si dhe personat tjer t emruar nga Komisioni i Lart Publik i Emrimeve. Sipas rregullors s cekur npuns civil nuk konsiderohen antart e Kshillit t Pavarur Mbikqyrs si dhe t ashtuquajturit stafi politik, t cilt shrbejn n shrbimin civil, si jan: personat e emruar nga ministrat dhe nga deputett e Kuvendit t Kosovs, pr t shrbyer si kshilltar politik si dhe personat e emruar nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm pr t shrbyer pr nj priudh kalimtare n ministri ose agjenci ekzekutive, prandaj lidhur me kto kategori t t punsuarve nuk zbatohen rregullat e cekura pr shrbimin civil. N organe t punsimit n t cilat zbatohen rregullat e shrbimit civil prfshihen: komunat dhe organet apo agjencit e tyre, ministrit dhe agjencionet e tyre, zyra e kryeministris si dhe organet tjera me kusht q ato t jen organe punsimi sa u prket punonjsve, rrogat e t cilve paguhen nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovs. 2. Parimet udhheqse n shrbimin civil Duke patur parasysh natyrn e punve t cilat kryhen n shrbimin civil si dhe specifika q i ka ky shrbim, Rregullorja pr shrbimin civil i ka prcaktuar parimet themelore me t cilat do t udhheqt shrbimi civil n punn e tij. Kto parime e kan karakterin e standardeve baz t cilat jan detyruese si pr organet e punsimit po ashtu edhe pr npunsit civil n raportin juridik t puns, e t cilat kan t bjn me: barazin, neutralitetin politik dhe objektivitetin, me sinqeritetin, ndershmrin dhe prgjegjsin, me transparencn, me meritat, me jodiskriminimin dhe me prfshirjen. Barazia si parim e nnkupton trajtimin korrekt dhe t panashm t npunsit civil n punsim dhe n marrdhnie t puns n prputhje me ligjin, neutraliteti politik dhe objektiviteti e nnkuptojn shrbimin besnik t nepunsit civil ndaj institucioneve t qeveris pa
970
E DREJTA E PUNS
frik dhe pa favorizime pa marr parasysh pikpamjet politike apo antarsimin partiak, kurse sinqeriteti e nnkupton mosshfrytzimin e pozits zyrtare apo t informatave pr prfitime personale apo pr prfitime t t tjertve. Ndershmria dhe prgjegjsia gjithashtu jan krkesa standarde t cilat e nnkuptojn prdorimin adekuat t mjeteve financiare publike dhe ushtrimin adekuat e t deshmuar t kompetencave nga npunsi civil, kurse transparenca e nnkupton garantimin se proqeset qeveritare do t jen t hapura pr publikun, prveq rasteve kur parashihet ndryshe me ligj. Merita e nnkupton pranimin, prparimin dhe caktimin e detyrave brenda shrbimit civil vetm m an t procedurave t ndershme, t hapura dhe konkurruese, bazuar n kriteret objektive q lidhen me punn; jodiskriminimi e nnkupton ndalimin e diskriminimit t drejtprdrejt apo t trthort n baz t racs, gjinis, ngjyrs, gjuhs, fes, mendimit politik, prejardhjes kombtare, etnike apo sociale, lidhja me ndonj komunitet nacional, prons, linjs, paaftsis fizike, statusit familjar, shtatzanis, orientimit seksual apo moshs, kurse prfshirja e nnkupton pasqyrimin shumtnik t shrbimit civil dhe prfaqsimin e barabart t t gjitha komuniteteve t Kosovs n kt shrbim. Nepunsit civil kan pr detyr q t veprojn n pajtim me kto parime n kontaktet e tyre m qeveritart, me kolegt e tyre brenda shrbimit civil dhe me publikun, kurse zyrtart qeveritar kan pr detyr q ti prfillin kto parime n kontakte me shrbyesit civil. 3. Kushtet e punsimit Sipas Rregullors pr shrbimin civil me kushtet e punsimit prfshihen kushtet themelore t cilat duhet ti prmbaj aktet juridike t cilat nxjerrn n pajtim me t e t cilat kan t bjn m punsimin e npunsve civil, me vlersimin e puns s tyre, me ruajtjen e fshehtsis personale t npunsve civil, me caktimin e t drejtave nga marrdhnia e puns, me regjimin e marrdhnies s puns, etj. Sa i prket punsimit rregullorja parasheh q aktet e nxjerra n baz t saj duhet t sigurojn q vendet e puns n shrbimin civil t publikohen gjersisht n gjuhn shqipe dhe serbe dhe q shqyrtimi i krkesave pr vendet e puns, intervistimi i kandidatve t paraqitur,
971
E DREJTA E PUNS
selekcionimi i tyre si dhe caktimi i lists prfundimtare t bhet nga nj juri prej 3 apo m shum antarsh, e cila duhet t ket prberje shumtnike dhe q punsimi t vihet n veprim me kontrat punsimi n form t shkruar. Ndrkaq sa u prket t drejtave nga marrdhnia e puns rregullorja rekomandon q me dispozitat juridike duhet t garantohet vlersim me shkrim i npunsve civil pr kryerjen e detyrave t puns n baza vjetore, q t ruhet fshehtsia e shnimeve personale t npunsve civile dhe q tu mundsojn atyre q ti kontrollojn shnimet e veta, q t ruhen tarifat e pagess pr punn jasht orarit dhe t ndalohet puna e detyruar jasht orarit m shum se q parashihet me ligj si dhe q t garantohen t drejtat e npunsve civil n pushimin vjetor, n pushimin pr festa zyrtare, n pushimin mjeksor, n pushimin pr shkaqe aksidenti ose t smundjs profesionale, n pushim t lehonis ose pushim t atsis, n pushimin pr raste t vdekjes familjare, si dhe n pushim pr shkak t paaftsis fizike. Gjithashtu njri ndr kushtet themelore t punsimit sht edhe sigurimi me dispozita prkatse i mjedisit t sigurt dhe t shndetshm t puns. Lidhur me rezhimin e marrdhnies s puns rregullorja ka parapar se n shrbimin civil marrdhnia e puns mund t themelohet vetm pr koh t caktuar dhe at pr nj periudh kohore deri n tri vjet, e cila mund t vazhdohet pas skadimit t afatit pr t ciln sht lidhur, mirpo edhe vazhdimi mund t bhet pr koh t caktuar. Rregullorja pr shrbimin civil gjithashtu rekomandon q me dispozita me t cilat sigurohet zbatimi i saj duhet gjithashtu t sigurohet q npunsit civil t ken t drejt q t jen antar t partive politike dhe t organizatave politike, mirpo ata njkohsisht duhet t obligohen q gjat punsimit dhe marrdhnies s puns t prmbahen nga angazhimet aktive n aktivitete politike. Gjithashtu rregullorja rekomandon q me dispozita juridike npunsve civil tu garantohet e drejta q t jen edhe antar t sindikatave, mirpo pr shkak t ndjeshmris s detyrave dhe veprimtaris q e kryejn, nepunsve civil t punsuar n polici, n shrbimet korrektuese dhe shrbimet emergjente apo n fardo kategorie tjetr shrbimi i t cilave jan shpallur si qensore pr shtetin dhe qytetart, duhet tu ndalohet q t bjn grev ose t ndrmarrin ndonj veprim sindikal q do ti pengonte shrbimet n mnyr t qensishme.
972
E DREJTA E PUNS
I.
KSHILLI I PAVARUR MBIKQYRS
Kshilli i Pavarur Mbikqyrs (n tekstin e mtejm: Kshilli) sht njsi autonome brenda Ministris s Shrbimeve Publike i cili fushveprimtari t veten themelore ka mbikqyrjen e zbatimit t ligjit sa i prket punsimit, zgjedhjes dhe emrimit t shrbyesve civil n organet e punsimit dhe ndrmarrjn e masave pr sigurimin e zbatimit t ligjit n kto fusha. Kshilli pr punn e vet i raporton Ministrit t Ministris t Shrbimeve Publike, Kryeministrit dhe Prfaqsuesit Special t Sekretarit t Prgjithshm. Sipas Rregullores pr shrbimin civil statusi i Kshillit sht parapar t shqyrtohet me qllim t transformimit t tij n nj organ t pavarur i cili drejtprsdrejti do ti raportoj Kuvendit t Kosovs, mirpo nuk sht caktuar koha se kur duhet t bht rishqyrtimi i till. Kshilli ka stafin mbshtets i cili e ndihmon at n kryerjn e funkcioneve t caktuara me rregullore, kurse mjetet e nevojshme financiare pr funkcionimin e Kshillit i siguron Ministria e Shrbimeve Publike nga Buxheti i saj. 1. Themelimi dhe prbrja e Kshillit Antart e Kshillit emrohen nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm n konsultim me Kryeministrin, kurse n t ardhmen antart e Kshillit do ti zgjedh Presidenti i Republiks s Kosovs gjithashtu n konsulltim me Kryeministrin. Antart e Kshillit zgjidhen n baz t aftsis, ndershmris dhe prkushtimit t tyre pr t krijuar nj shrbim civil politikisht t paanshm n Kosov i cili bazohet n merita dhe e pasqyron karakterin shumetnik t Kosovs. Kshilli prbhet prej 7 antarve t cilt duhet ta pasqyrojn karakterin shumetnik t Kosovs. Gjat shrbimit n kshill, antart nuk mund t mbajn funkcione zgjedhore dhe as t marrin pjes aktive n aktivitete politike. Antart e Kshillit mund t shkarkohen nga detyra e antarit para skadimit t mandatit nse nuk i prmbushin detyrat e parapara, e sidomos pr shkak t: a) mosaftsis ose sjelljes s pahijshme;
973
E DREJTA E PUNS
b) mosveprimit n prputhje me parimet e parashtruara n nenin 2.1 t rregullors pr shrbimin civil; dhe c) dnimit pr ndonj vepr penale pr t ciln parashihet denimi me burg prej 6 apo m shum viteve. Vendimin pr shkarkimin e antarve t Kshillit e merr PSSP n konsultim me Kryeministrin. Kshilli punon n baz t rregullave dhe procedurave t cilat i prcakton Ministria e Shrbimeve Publike ku prfshihen edhe rregullat pr ankesa. 2. Funkcionet e Kshillit N kuadr t fushveprimtaris t caktuar me Rregullorn pr shrbimin civil Kshilli kryen disa funkcione, si jan: a) i shqyrton dhe merr vendime pr ankesat kundr vendimeve t organit t punsimit; b) vendos nse emrimet e npunsve civil n nivel t udhheqsve t departamenteve jan br n pajtim m parimet e parapara m Rregullore; c) bn vlersimin lidhur m rspektimin nga organet e punsimit t parimeve udhheqse t parapara m rregullore; d) i paraqet raport pr punn e vet PSSP. 2.1 Apelimi Funkcioni i apelimit i Kshillit konsiston n t drejtn dhe detyrn e Kshillit q t marr n shqyrtim dhe t vendos prkitazi me ankesat e nepunsve civil t ushtruara kundr vendimeve t organit t punsimit m t cilat jan shkel parimet udhheqse pr shrbimin civil n dm t npunsit civil.
974
E DREJTA E PUNS
Ankesat i shqyrton juria e prbr prej 3 antarve t Kshillit, n t ciln nuk mund t merr pjes antari i Kshillit i cili ka marr pjes si antar i juris lidhur m emrimin e npunsit civil n nivel t udhheqsit t departamentit prkats. Procedurat dhe rregullat e apelimit i cakton Ministria e Shrbimeve Publike, me miratimin e PSSP, t cilat prve tjerash duhet t sigurojn q: a) npunsi para apelimit n Kshill ti kt shterruar procedurat e brendshme t apelimit t organit prkats i punsimit, prve n rastet kur kshilli e prjashton kt kusht pr shkak t friks s arsyeshme t hakmarrjes, dshtimit t organit t punsimit pr t zgjedhur ankesn e till brenda 6o ditsh, ose pr ndonj shkak tjetr t arsyeshm; b) pala e dmtuar dhe organi i punsimit t kn mundsi ti paraqesin me shkrim qndrimet e tyre Kshillit, t cilat duhet ti vihn n dispozicion pals kundrshtare; c) n rast t kontestit t fakteve materiale t dy palve tu jepet mundsia q t merren n pyetje para Kshillit, ku ata mund ti paraqesin provat dhe deshmit prkatse; ) pr do apelim q paraqitet para tij, Kshilli brenda afatit prej 90 ditsh pas prfundimit t procesit t apelimit t lshoj nj vendim me shkrim duke e arsyetuar vendimin e tij dhe bazn ligjore dhe faktike. Nse Kshilli konstaton se vendimi i kundrshtuar ka shkel parimet baz m t cilat udhheqet shrbimi civil, ai urdhron nj mjet t prshtatshm juridik me shkrim dhe nj urdhres e cila i drejtohet sekretarit t prhershm apo prgjegjsit kryesor t organit prkats t punsimit, i cili sht prgjegjs pr zbatimin e urdhrit pr eliminimin e parregullsive t konstatuara. Nse organi i punsimit nuk i prmbahet vendimit dhe urdhrit t Kshillit, rasti i paraqitet Kryeministrit dhe PSSP. Vendimet e Kshillit t pavarur mbikqyrs konsiderohen si vendime prfundimtare n procedurn e mbrojtjs s t drejtave t npunsve civil n kuadr t shrbimit civil, mirpo kjo nuk i pengon nepunsit civil q t krkojn shqyrtimin e vendimeve t marra nga Kshilli n
975
E DREJTA E PUNS
pajtim me ligjin n fuqi. Meqense vendimet e Kshillit kan t bjn me t drejta nga marrdhnia e puns, vlersimi i tyre bie n jurisdikcionin e gjykatave t rregullta. 2.2 Shqyrtimi i emrimeve n nivel t departamenteve Njri nga funkcionet tjera me rndsi t Kshillit sht edhe shqyrtimi i emrimeve n nivel t udhheqsve t dapartamenteve. Ky shqyrtim ka pr qllim verifikimin nse emrimet e udhhqsve t departamenteve jan br n pajtim me parimet me t cilat udhheqet shrbimi civil. N realizimin e ktij funkcioni Kshilli ka t drejt q nprmes juris prej 3 antarve t kshillit t marr pjes n do mbledhje t komisionit t emruar n organin e punsimit pr t shqyrtuar punsimet apo avansimet e kandidatve pr plotsimin e posteve udhheqse t departamentit. Pas shqyrtimit t plotsimit t posteve udhheqse nga juria cila ka vepruar si vzhgues dhe n baz t rekomandimeve t dhna nga ajo, Kshilli do t vendos nse vendimet e komisionit jan marr ne pajtim me parimet e parapara me rregullorn pr shrbimin civil dhe nse konstaton mosprfillje t parimeve t cekura pr kt do ta njoftoj Kryeministrin dhe PSSP. 2.3 Vlersimi i respektimit Sipas Rregullors pr shrbimin civil Kshilli n kuadr t funkcioneve t veta ka edhe vlersimin e respektimit t parimeve udhheqse pr shrbimin civil n punsim nga organet e punsimit. Kt vlersim Kshilli e bn pr do vit n baz t: a) mostrave t t dhnave pr punsimin t cilat i mbajn organet e punsimit; b) vzhgimit t drejtprdrejt t mostrave t procedurave t punsimit, t avancimit dhe t procedurave tjera disiplinore t organit t punsimit;
976
E DREJTA E PUNS
c) intervistimit sipas nevopjs t personave t organit t punsimit t cilt jan prgjegjs pr vendimet e shqyrtuara nga Kshilli. N rastet kur Kshilli konstaton lshime pr t cilat vlerson se duhet t korigjohen ai i bn rekomandime adekuate sekretarit t prhershm t ministris gjegjse ose udhheqsit tjetr ekzekutiv dhe ministrit prkats dhe nse nga prgjegja e organit t punsimit e dhn lidhur me rekomandimet konstaton se organi i punsimit pa arsye nuk i zbaton rekomandimet e tij, Kshilli shtjen do tìa paraqes Kryeministrit dhe PSSP-s. Gjat ushtrimit t funkcioneve t veta Kshilli duhet t bj prpjekje q t bashkpunoj me organet e punsimit, mirpo nse bashkpunimi refuzohet, ai pr kt do ta njoftoj Kryeministrin dhe PSSP. Kshilli ka pr detyr q pr do vit ti paraqes raport me shkrim Kryeministrit dhe PSSP lidhur m aktivitetet e tij. Raporti duhet t prmbaj vlersimin lidhur me respektimin e parimeve udhheqse t shrbimit civil n punsim nga organet e punsimit, rekomandimet pr avancime t npunsve civil si dhe shtje tjera t cilat krkohen nga Kryeministri dhe PSSP-ja, prkatsisht Presidenti. Gjithashtu raporti i vihet n dispozicion publikut n gjuht shqipe, serbe dhe angleze. 3. Kompetencat e Kshillit N kuadr t ushtrimit t funkcioneve t caktuara me Rregullorn pr shrbimin civil, Kshilli ka t drejt q drejtprsdrejti t siguroj t dhna dhe informata t nevojshme nga organi i punsimit dhe nga nepunsit civil. Pr realizimin e ktij qllimi Kshilli ka t drejt q: a) t vizitoj do vend t puns ku jan t punsuar npunsit civil; b) t kt qasje dhe ti kontrolloj t dhnat me shkrim lidhur me punsimin, emrimin,procedurat disiplinore dhe avansimin e npunsve civil ose lidhur m shqyrtimin dhe vendimin e ankesave,dhe c) t intervistoj do npuns civil apo t shkarkoj t emruarin i cili mund t kt informata q kan rndsi t drejtprdrejt pr ushtrimin e funkcioneve t Kshillit.
977
E DREJTA E PUNS
Kshilli ka pr detyr q ta njoftoj sekretarin e prhershm t ministris gjegjse apo nepunsin kryesor ekzekutiv t organit prkats t punsimit pr fardo vizit apo krkes pr informata duke saktsuar llojin e informatave t cilat i krkon si dhe emrat e npunsve civil t cilt i krkon pr intervist.
I . KOMISIONI PUBLIKE
PER
EMERIME
TE
LARTA
1. Themelimi dhe prbrja e komisionit Komisioni pr emrime t larta (m tej: Komisioni) sht organ i pavaruar n kuadr t Zyrs s Kryeministrit i cili fush t veprimit t vet ka zgjedhjen e sekretarve permanent t ministrive t Qeveris t Republiks s Kosovs dhe t udhheqsve t agjencioneve prkatse t formuara n nivel t Republiks. Komisioni kryesohet nga Kryeministri dhe pr antar ka: ministrin e Ministris pr Shrbimet Publike, ministrin e ministris n t ciln do t shrbej kandidati i emruar,tre antar ndrkombtar dhe tre antar tjer qytetar eminent t Kosovs t cilt i zgjedh PSSP me mandat prej 2 vitesh dhe me mundsi zgjatjeje t mandatit edhe pr 2 vite tjera. Antart e Komisionit mund t shkarkohn edhe para skadimit t mandatit pr shkak t sjelljs s pahijshme si dhe pr shkak t denimit m burg prej 6 muaj e m tepr. Vendimin pr shkarkim t antarve t Komisionit e merr Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm. Komisioni e ka sekretarin i cili kryen pun administrative pr Komisionin. Sekretari i cakton mbledhjet e Komisionit pas miratimit nga Kryeministri. Kuorumi i nevojshm pr mbledhje t Komisionit sht 7 antar t komisionit duke prfshir edhe ministrin e ministris n t ciln do t shrbej kandidati i emruar si dhe nj antar nga radht e komuniteteve joshqiptare t Kosovs. Me punn e Komisionit kryeson Kryeministri, kurse n munges t tij Komisionin e kryeson njri nga ministrat i cili sht antar i Komisionit me autorizimin e Kryeministrit. Komisioni duhet t bj prpjekje q vendimet ti merr m konsensus, por n rast se nuk arrihet konsensusi shtja vhet n votim. Pr marrjn e vendimit nevojiten se paku 6 vota t antarve prezent n
978
E DREJTA E PUNS
mbledhje. N rast t votave t barabarta vota e kryesuesit sht vot vendimtare. 2. Zgjedhja e kandidatve pr emrime Rregullorja pr shrbimin civil ka prcaktuar procedura dhe kushte t veanta pr zgjedhjn e kandidatve pr emrime. Kshtu sipas dispozitave t rregullors do vend i lir i puns q plotsohet nga Komisioni duhet t publikohet me t gjitha detajet e vendit t puns si jan: lokacioni ku do t kryhet puna, prshkrimi i vendit t puns, t ardhurat, kohzgjatja e kontrats dhe nj prshkrim i shkurtr i kualifikimeve,i aftsive, i njohuris dhe i kualiteteve t nevojshme personale. Krkesat pr emrime i shqyrton nj juri e cila prbhet nga sekretari i prhershm i Ministris pr shrbime publike, sekretari i phershm i ministris n t ciln duhet t shrbej i emruari, nj qytetar eminent i Kosovs si dhe nj antar ndrkombtar i Komisionit. Antart e juris i emron Kryeministri. Juria fillimisht i cakton kriteret pr prcaktimin e lists prfundimtare t kandidatve t paraqitur, ku zakonisht merren pr baz kualitetet profesionale t kandidatve, si jan: kualifikimi profesional, nota mesatare n shkoll, prvoja e puns n profesion, referenca nga eprort e mparshm t kandidatit pr shkathtsit e treguara n pun, etj. N baz t t dhnave nga dokumentacioni i ofruar dhe kritereve t prcaktuara juria e prgatit listn pr intervist n t ciln mund t prfshihen m s shumti 10 kandidat konkurent dhe njherit i prcakton edhe kriteret pr intervistimin e kandidatve. N baz t intervistave dhe kushteve tjera t cilat i posedojn kandidatt juria e cakton listn prej tre personave t ciln ia rekomandon Komisionit pr emrime. Nse nuk ka numr t mjaftueshm t kandidatve n list mund t rekomandohen edhe m pak se tre kandidat. Nqoftse ndonj antar i Komisionit ose antar i juris ka ndonj lidhje personale me ndonj kandidat ose ka ndonj rrethan tjeter q ndikon ose mund t ndikoj n paansin e antarit, ai antar e shpall konfliktin e interesit dhe apstenon nga fardo prfshirje n procesin e zgjedhjes s kandidatit pr t cilin sht paraqitur. Me qllim q tu shmanget ndikimeve, ndrhyrjeve dhe influencave eventuale n punn e vet, Komisioni ka pr detyr q t gjitha shtjet
979
E DREJTA E PUNS
q kan t bjn m zgjedhjen dhe emrimin e kandidatve ti shqyrtoj n fshehtsin m t madhe. I. RREGULLAT E SHRBIMIN CIVIL MIRSJELLJES N
Rregullorja pr shrbimin civil n form t shtojcs prmban 11 rregulla t mirsjelljs pr npunsit civil, t cilat shikuar nga prmbajtja dhe qllimi, prfaqsojn standarde normative t karakterit etik. Kto rregulla prmbajn krkesa dhe detyrime pr nepunsit civil t cilat n prgjithsi kan t bjn m sjelljen e npunsit civil n pun, ndaj puns, ndaj mjeteve t puns dhe ndaj pasuris s pundhnsit, prandaj n vijim po i paraqesim ato ashtu si jan dhn n Rregullore: 1. Npunsit civil i kryejn detyrat e tyre n mnyr t arsyeshme, t ndershme,t paanshme dhe n pajtim m ligjin; 2. Npunsit civil i kryejn punt e publikut n mnyr t shpejt, me kurtuazi, me mirsjellje, me dashamirsi dhe pa paragjykime apo neglizhenc; 3. Npunsit civil nuk duhet t keqprdorin funkcionin e tyre zyrtar pr prfitime personale apo pr prfitime t t tjerve; 4. Npunsit civil i prdorin mjetet publike n mnyr t ligjshme dhe n mnyr efikase dhe vetm sipas autorizimeve t organit t punsimit pr t cilin punojn; 5. Prve rasteve kur sht e nevojshme pr kryerjn e detyrave zyrtare, npunsit civil nuk prdorin dhe nuk japin informata q jan fituar si rezultat i pozits s tyre zyrtare; 6. Npunsit civil nuk duhet t paraqesin gabimisht apo ti keqprdorin informatat apo t bjn orvajtje pr mashtrime; 7. Nepunsit civil nuk pranojn nga asnj person apo subjekt tjetr t holla, dhurata, mikpritje apo ndihma lidhur me detyrat e tyre zyrtare, prve nga organi i punsimit pr t cilin punojn;
980
E DREJTA E PUNS
8. Npunsi civil nuk bn ta pengojn politikn e veprimit t zyrtarve t zgjedhur; 9. N zbatimin e urdhrave t tyre npunsit civil i respektojn t drejtat dhe lirit e njeriut dhe t drejtat e komuniteteve; 10. Npunsit civil i zbatojn udhzimet e udhheqsve t tyre, prve nse kto udhzime jan n kundrshtim me dispozitat ligjore, t drejtat dhe lirit e njeriut ose t drejtat e komuniteteve; 11. Npunsit civil nuk marrin pjes n kurrfar aktiviteti politik dhe publik q mund t rrezikoj ose duket se mund t rrezikoj paansin e tyre. Shkelja e ktyre rregullave nga npunsi civil prfaqson shkelje t disiplins s puns e cila sht baz pr marrje n prgjegjsi t npunsit civil dhe pr shqiptimin e masave disiplinore.
I.
REKRUTIMI I NPUNSVE CIVIL
1. Kushtet pr rekrutim Me kushte t rekrutimit t npunsve civil nnkuptojm kushtet e prgjithshme t cilat duhet ti plotsoj do kandidat i cili dshiron t punsohet n shrbimin civil. Kto kushte kryesisht kan t bjn me statusin e kandidatit, me moshn si dhe me aftsit e prgjithshme shndetsore, t tij. Sa i prket statusit sht parapar se kandidati i cili deshiron t punsohet n shrbimin civil duhet t jet banor i Kosovs. Gjithashtu t drejt punsimi n shrbimin civil ka edhe personi i cili ka br krkes apo ankes lidhur me regjistrimin n regjistrin civil si banor i Kosovs, mirpo nse krkesa apo ankesa pr regjistrimin civil refuzohet i punsuari i till e humb t drejtn q ta vazhdoj punn n shrbimin civil. Mosha minimale pr punsim n shrbimin civil sht mosha tetmbdhjet vjeare, kurse mosha e pensionimit sht mosha gjashtdhjetpes vjeqare.
981
E DREJTA E PUNS
N shrbimin civil punsimi n t gjitha nivelet bhet n baz t konkurrencs s ndershme dhe t hapur, n baz t meritave dhe n pajtim me parimin e prfaqsimit t barabart t komuniteteve n Kosov dhe t parimit t balancimit gjinor. Nuk mund t punsoht n shrbimin civil personi i cili ka qen i dnuar pr krim pr t cilin sht parapar dnimi n kohzgjatje prej 6 muaj apo m shum sipas nj procedure ligjore dhe n pajtim me standardet e pranuara ndrkombtare. Kushtet shndetsore pr punsim n shrbimin civil caktohen nga organi i punsimit, n pajtim me nevojat pr kryerjen efikase t punve prkatse ku zakonisht prmbahet edhe krkesa pr vlersim mjeksor t aftsive shndetsore, mirpo mnyra e caktimit t ktyre kushteve nuk guxon q ta cenoj parimin e mosdiskriminimit. Kushtet e veanta pr punsimin e npunsve civil, si jan: shkalla dhe lloji i kualifikimit profesional, prvoja n pun, shkathtsit n pun etj., caktohen me akt normativ t pundhnsit. 2. Procedura e rekrutimit Rekrutimi i npunsve civil bht n procedur t caktuar e cila siguron q punsimi i npunsve n shrbimin civil, zgjedhja dhe avansimi i tyre t bhet n nj proces transparent, konkurrues, n baz t meritave dhe aftsive profesionale. Gjithashtu rekrutimi i nepunsve civil duhet t realizohet nga organet kompetente t cilat formohen nga organet e punsimit t cilat duhet t ken prbrje shumetnike dhe t balancuar n pikpamje gjinore. N radh t par vendet e lira t puns, duke prfshir edhe postet e larta, duhet t shpallen n mediat prkatse t Kosovs n gjuhn shqipe dhe serbe, kurse n rastet kur vlersohet e nevojshme shpallja mund t bhet dhe jasht Kosovs. Shpallja pr vendet e lira t puns duht t prmbaj t gjitha krkesat dhe kushtet t cilat jan t parapara pr vendin prkats t puns e sidomos: titullin e postit i cili shpallet; prshkrimin e punve, kualifikimet e krkuara, prvojn profesionale, aftsit e krkuara t puns, pagn e caktuar pr at post dhe periudhn e punsimit. Kandidatt e paraqitur sipas shpalljes pr punsim e plotsojn nj fletaplikacion standard me t dhnat e krkuara. N rast s kandidati nuk i ka shnuar t gjitha t dhnat e krkuara n fletaplikacion ai do t ftohet pr ti paraqitur ato.
982
E DREJTA E PUNS
Krkesat e kandidatve i shqyrton nj komision shumetnik dhe i balansuar n aspektin gjinor i prbr prej tre antarsh, i cili edhe i interviston kandidatt t cilt gjenden n listn prfundimtare pr punsim fillestar ose pr avancim. Antar t komisionit duhet t jen t nj niveli m t lart s kandidatt t cilt rekrutohet. N rastet kur organi i punsimit nuk ka mundsi q t respektohet parimi i multietnicitetit te prbrja e komisionit, antar i komisionit duhet t caktohet nj ndrkombtar. N kto raste organi i punsimit duhet ta jep nj deklarat n t ciln duhet t prmbahen arsyet e mosrespektimit t shumllojshmris s prfaqsimit n komision. Gjithashtu n raste t tilla organi i punsimit duhet ta siguroj nnshkrimin e sekretarit permanent t ministris prkatse apo t kryeshefitekzekutiv t komuns pr ta filluar dhe zbatuar selekcionimin. Pas procesit t selekcionimit Komisioni e prcakton listn e kandidatve pr zgjedhje. Radhitja e kandidatve t seleksionuar n list duhet t bhet n baz t meritave, prkatsisht t kushteve t cilat ata i kan plotsuar, ku zakonisht merren parasysh, shkalla e kualifikimit, nota mesatare e arritur gjat shkollimit, prvoja n pun dhe shkathtsit punuese, rezultati nga intervista etj. Lista e kandidatve pr zgjedhje pastaj i dorzohet organit t emrimit pr vendosje. Organi i emrimit i cili zakonisht prbhet nga nj drejtor i personelit ose nga nj apo m shum nepuns t cilt jan nn mbikqyrjen e tij e t cilt jan kandidat alternativ pr t shrbyer si organ i emrimit, e bn emrimin e npunsit civil n pajtim me rekomandimet e komisionit, kurse emrimin dhe caktimin e npunsit n postin prkats vjen n veprim me an t kontrats me shkrim. Kontrata duhet t jet e prpiluar n njrn nga gjuht zyrtare t Kosovs dhe ajo duhet t nnshkruhet nga organi i punsimit dhe nga nepunsit civil. Kontrata duhet t prmbaj kto t dhna: emrtimin dhe adresn e organit t punsimit,v endin e puns t npunsit civil, ditn e fillimit t puns, pagn fillestare dhe ort e puns, kohzgjatjn e kontrats, kohzgjatjn e puns provuese si dhe afatin paralajmrues prej tridhjet (30) ditsh pr prfundimin e kontrats. Kontrata e par e punsimit mund t lidhet pr nj priudh fillestare t puns provuese deri n nntdhjet (90) dit nga dita e fillimit t punsimit. Gjat periudhs provuese secila pal mund t prfundoj marrdhnien e puns me paralajmrim me shkrim prej 7 ditsh. N fund t periudhs provuese emrimi mund t konfirmohet ose t
983
E DREJTA E PUNS
moskonfirmohet. Konfirmimi ose moskonfirmimi i emrimit pas periudhs provuese duhet t bazohen n vlersimin me shkrim nga menaxheri i npunsit mbi prmbushjn e detyrave t puns dhe ai duhet t miratohet nga menaxheri m i lart. 3. Prfaqsimi i drejt n shrbimin civil Me prfaqsim t drejt n shrbimin civil nnkuptohet sigurimi i prfaqsimit shumtnik dhe i ballansuar n pikpamje gjinore t t punsuarve n organet e punsimit. Kjo konsiston n prfaqsimin e etniteteve n punsim n pajtim me strukturn nacionale t popullats n nivel t Kosovs, kur jan n pyetje organet e punsimit n nivel t vendit, prkatsisht n pajtim me strukturn nacionale t popullats t lokalitetit kur jan n pyetje organet e punsimit t nivelit lokal. Pr arritjen e ktij qllimi organet e punsimit duhet t bjn prpjekje q t identifikojn persona nga popullata e cila sht prfaqsuar n mnyr jo adekuate n punsim e sidomos personat e zhvendosur brenda vendit dhe refugjatt dhe q t punsojn persona t t dy gjinive kur kjo sht e mundur. Gjithashtu, prfaqsimi i drejt n shrbimin civil konsiston edhe n prfaqsim adekuat t kategorive t ndryshme t popullats si jan personat me t meta n zhvillim dhe t hendikepuarit. Prkitazi me kt kategori organet e punsimit kan pr detyr q t zhvillojn programe t aftsimit profesional t tyre pa shkputje nga puna me qllim t prforcimit t aftsive t tyre pr tu paraqitur dhe pr t konkuruar pr avancim. Mirpo, masat pozitive duhet t ndrmirren n kuadr t standardeve evropiane dhe atyre ndrkombtare. Kjo do t thot se me masa pozitive nuk duhet t reduktohen standardet minimale profesioanle pr t drejtn e puns vetem pr prfaqsim m t madh t personave me t meta n shrbimin civil, si dhe ato nuk duhet ti prjashtojn grupet e veanta etnike apo gjinit nga konkurenca e hapur dhe meritore pr postet e veanta. 4. Zhvillimi i karriers Zhvillimi i karriers se npunsit civil ka t bj m levizjn e npunsit civil nga njri post n tjetrin, me vlersimin e puns s tij, me aftsimin profesional dhe me avancimin e tij brenda organit t punsimit.
984
E DREJTA E PUNS
4.1 Levizshmria N parim npunsi civil caktohet n vendin e puns pr t cilin e ka themeluar marrdhnien e puns, mirpo gjat kohzgjatjs t marrdhnies s puns npunesi civil mund t caktohet nga njeri post n tjetrin n pajtim me nevojat e organit t punsimit dhe n kushtet e parapara m ligj dhe me aktet prkatse nnligjore. Ricaktimi nga nj post n tjetrin mund t bht me pelqimin e npunsit civil ose pa plqimin e tij. Me pelqimin e npunsit ricaktimi mund t bhet n do vend pune pr t cilin npunsi e ka dhn plqimin. Kjo pr arsye sepse dhnia e plqimit e nnkupton vullnetin e npunsit civil pr t punuar n vendin e caktuar t puns, prandaj ai vullnet duhet t respektohet, kurse pa plqimin e npunsit ricaktimi nga njri post n tjetrin mund t bhet vetm nse posti i ri i prgjigjet prgatitjs profesionale t npunsit dhe me kusht q n at post t jet siguruar nivel i njejt i pags me pagn e postit t mparshm. Ricaktimi i npunsit civil mund t bhet edhe duke e caktuar at n pun n lokacion tjetr. Ne kto raste organi i punsimit ka pr detyr q t siguroj mjete pr rrethanat q i krijon ricaktimi, ku zakonisht hyjn shpenzimet e udhtimit pr vajtje n pun dhe ardhje nga puna, shpenzimet e banimit nse npunsi pr t punuar n punn e re duhet t banoj jasht vendbanimit t rregullt, etj. Gjithashtu npunsi civil mund t caktohet n post tjetr edhe me krkesn e tij. 4.2 Vlersimi i puns Organet e punsimit pr do vit e bjn vlersimin e puns t npunsve civil.Vlrsimi bht sipas procedurave t cilat i cakton organi i punsimit dhe ai zakonisht arriht n baz t nj diskutimi zyrtar brnda organit t punsimit dhe vlersimt t menaxherit t npunsit.Vlrsimi duht t bht n form t shkruar,i cili s pari i dorzoht npunsit civil m t cilin ai ka t bj dhe pastaj ai i nenshtroht miratimit t menaxherit m t lart.
985
E DREJTA E PUNS
4.3 Aftsimi profesional Organet e punsimit n baz t nevojave q i kan sigurojn aftsimin adekuat t npunsve civil. Aftsimi i prfshin t gjitha fushat ku identifikohet nevojat e organit t punsimit, i cili caktohet nga menaxheri prkats. Selekcionimi i pjesmarrsve pr aftsim duhet t bht n at mnyr q tu ofrohet n mnyr t njejt t gjith npunsve civil t t gjitha grupeve etnike dhe grupeve gjinore. Gjithashtu npunsve civil mund tu ofrohet mundsia pr aftsim profesional pr t cilin ata jan t interesuar. Aftsimi profesional do t shrbej si kriter pr zhvillimin e kariers t npunsve civil e q nnkupton prparimin dhe avancimin n poste m t larta. 4.4 Avancimi Avancimi i npunsve civil nnkupton ngritjn e tyre gjat ekzistimit t marrdhnies s puns nga posti m i ult n post m t lart brenda organit t punsimit. Avancimi duhet t bht n pajtim me procedurat e prcaktuara me udhzime administrative n pajtim me ligjin. Fillimisht organi i punsimit mundsit e avancimit i shpall n mnyr publike n mnyrn e cila ua mundson t gjith t interesuarve q t konkurrojn pr postin gjegjs. Krkesat pr avancim i shqyrton komisioni i formuar nga organi i punsimit pr kt pun i cili gjithashtu duhet t ket prbrje multietnike dhe t balansuar n pikpamje gjinore. Komisioni sht i autorizuar q t vendos edhe pr avancimin. Vendimi pr avancim n post t nivelit m t lart duhet t bazohet n vlersimin objektiv t prshtatshmris t npunsve civil i cili bazohet n merita dhe n kritere objektive t vlersimit. N rastet kur pr shkaqe t jashtzakonshme nuk ka pasur mundsi q t prfillen rregullat e msiprme me rastin e avancimit kjo duhet t arsyetohet me shkrim dhe vendimi i till i nnshtrohet miratimit nga sekretari i prhershm i ministris gjegjse. 5. Kushtet e punsimit Sipas Urdhress Administrative n kushtet e punsimit jan prfshir t drejtat e npunsit civil t cilat burojn nga marrdhnia e
986
E DREJTA E PUNS
puns si jan: e drejta n rrog (pag), e drejta n orar t caktuar t puns, e drejta n pushime, etj. Marr n prgjithsi lidhur me kto t drejta vlejn komentet t cilat jan dhn n pjesn e cila ka t bj me t drejtat e punonjsit nga marrdhnia e puns n ndrmarrje, prandaj ktu po i theksojm vetm disa specifika t cilat i prmbajn rregullat e shrbimit civil pr ndonjrn nga kto t drejta dhe t cilat kan dallime esenciale. Rrogat- Sa u prket rrogave pr t punsuarit n shrbimin civil specifike sht vetm mnyra e caktimit t tyre. Kjo specifik qndron n at se pr npunsit civil pagat caktohen n mnyr administrative n procedurn e caktuar. Kshtu fillimisht ministria prkatse bn rekomandim pr pagat e npunsve civil, e cila pastaj lidhur me ato rekomandime zhvillon konsulltime me Ministrin e Financave dhe Ekonomis dhe pas mbarimit t konsulltimeve rekomandimet i drgohen Qeveris e cila i prcakton standardet klasifikuese dhe shkallt e pagave t cilat vlejn pr tr shrbimin civil. Orari i puns- Edhe n shrbimin civil orari i puns zgjat 40 n jav, por pa e llogaritur pauzn gjat orarit ditor t puns, e cila sht parapar t zgjas nj (1) or. Gjithashtu n shrbimin civil mund t aplikohet puna me orar jo t plot, puna m orar t shkurtuar dhe puna jasht orarit n pajtim m ligjin. Npunsit civil kan t drejt edhe n pushime si jan: pushimi vjetor, pushimi pr festa zyrtare, pushimi mjeksor, pushimi prindor dhe pushimi i prdellimit (pr raste familjare). Pushimi vjetor- Pushimi vjetor i npunesit civil sht parapar t gjas 18 dit pun pr do vit kalendarik, i cili arrihet duke llogaritur 1,5 dit pun pr do muaj kalendarik t punsimit. Orarin e pushimit vjetor e cakton udhheqsi i npunsit civil duke marr pr baz interesat e organit t punsimit por edhe interesat e npunsit kur kjo sht e mundur. Gjithashtu sht parapar mundsia e shfrytzimit t pushimit vjetor n dy pjes si dhe bartja e pjess s mbetur n vitin vijues. N rastet kur npunsi civil e lshon organin e punsimit para se ta shfrytzoj pushimin vjetor, ai ka t drejt n pages n shkalln ditore t pags pr do dit t pashfrytzuar t pushimit vjetor. Npunsi civil ka t drejt n pushim pr festat zyrtare, mirpo nse nga ai krkohet q t punoj gjat fests, i takon nj dit e lir e puns pr do fest zyrtare n t ciln ka punuar.
987
E DREJTA E PUNS
Pushimi mjeksor- Sipas Rregullors pr shrbimin civil npunsit civil kan t drejt n pushim mjeksor me pages pr do vit kalendarik m se shumti 15 dit pune, kurse n rastet kur punsimi fillon pas fillimit t vitit kohzgjatja e pushimit mjeksor duhet t jet n prpjestim me kohzgjatjn e punsimit pr at vit. Gjithashtu, npunsi civil ka t drejt n pushim mjeksor me pages edhe pr shkak t aksidentit n pun dhe smundjs n pun, n kohzgjatje prej 3 muajsh dhe m gjysm pagese pr periudhn prej 3 muajsh vijues nse nj pushim i till rekomandohet nga nj mjek i pranuar. N rastet kur npunsi mungon nga puna pr shkak t smundjs ose lndimit m shum se dy dit pune t njepasnjshme ai ka pr detyr q t siguroj nj vrtetim mjeksor pr mungesn nga nj mjek i pranuar. Organi i punsimit mund ti jap npunsit civil pushim mjeksor pa pages pr nj priudh deri n nj vit, mirpo ky pushim nuk mund ta kaloj periudhn e kontrats t punsimit. Npunsi civil pushimin mjeksor mund ta shfrytzoj vetm pr qllimin pr t cilin sht marr dhe ai nuk mund t akumulohet ose t konvertohet n t holla. Pushimi prindor- Npunsit civil kan t drejt n pushim t lindjes me pages, pr do fmi t lindur, n kohzgjatje prej 12 javsh. Pr kt koh npunsi ka t drejt n kompensim t pags n lartsin e pags s zakonshme e q e nnkupton pagn t ciln npunsi e ka realizuar n muajin q i ka parapri pushimit mjeksor, nse ligji nuk e ka parapar ndryshe. Me krkesn e npunsit civil organi i punsimit mund t jep pushim plotsues pr lindjn pa pages m se shumti pr 40 jav plotsuese. Mnjher pas shfrytzimit t pushimit t lindjs me pages ose pa pages, organi i punsimit mund ti jap npunsit gjithsejt dy or me pages t zbritura nga orari ditor i puns gjat 6 muajve pr dhnien gji fmis dhe nj or n dit pas ktij afati deri n muajin e nnt pas lindjs s fmijs. Gjithashtu npunsit civil meshkuj kan t drejt n dy dit pushim atsie pr lindjn e fmijs, kurse me krkesn e tij organi i punsimit mund ti jep npunsit civil edhe deri n pes dit pushim atsie pa pages.
988
E DREJTA E PUNS
Pushimi i prdellimit- Sipas nenit 24 t Urdhress Administrative pr zbatimin e Rregullors pr shrbimin civil, npunsi civil ka t drejt n pushime t veanta pr t ashtuquajturat raste familjare dhe at n rast martese dhe n rast t vdekjs s antarit t afrt. N rast martese npunsi ka t drejt n pushim n kohzgjatje prej 5 dit pun, kurse pr raste t vdekjs s antarit t afrm (babait, motrs, nns, vllaut, bashkshortit/ts, fmijs), gjithsejt deri n 5 dit n vit. I. SJELLJA DHE DISIPLINA
Sjellja dhe disiplina n pun dhe lidhur me punn jan komponente kyqe t marrdhnieve t puns si dhe kushte themelore pr realizimin e t drejtave dhe detyrimeve q burojn nga marrdhnia e puns n shrbimin civil. Kjo aq m par nga se nga sjellja e npunsit civil n pun dhe lidhur m punn varet rezultati i tij n pun dhe realizimi i detyrave t puns nga t cilat pastaj varet edhe vllimi i t drejtave t npunsit civil nga marrdhnia e puns si dhe vet ekzistimi i marrdhnies s puns si raport juridik. Gjithashtu si komponent i sjelljs s npunsit civil konsiderohet edhe raporti i tij me strukturat politike dhe me aktivitetet politike t cilat zhvillohen n vend. Kjo pr faktin sepse administrata shtetrore si dhe shrbimet tjera t cilat e prbjn shrbimin civil, pr shkak t ndjeshmris s veprimtaris e cila zhvillohet n to, duhet t jen sa m jo politike, prandaj pr kto arsye ligjdhnsi e ka definuar qart raportin e npunsit civil me politikn dhe me aktivitetet politike dhe at e ka reduktuar n masn e cila nuk e cenon paansin politike t npunsit civil n pun dhe lidhur me punn. Prkitazi me kt shtje me rregullat n fui sht parapar q npunsit civil mund t jen antar t partive politike, por atyre u ndalohet prfshirja n ndonj aktivitet politik i cili kuptohet si pozit udhheqse apo pozit e paguar n fardo niveli t partis apo t organizats politike. N kuadr t synimit pr administrat jo politike dhe pr shmangjen e ndikimit t politiks n shrbimin civil me rregullat n fui sht parapar se personat e emruar n poste t larta si jan sekretart e prhershm, npunsit kryesor ekzekutiv edhe drejtort e departamentve duhet t japin dorheqje nga postet q i mbajn nse vendosin q t marrin pjes n zgjedhje pr ndonj post politik, kurse npunsit tjer duhet t marrin pushim pa pages nse paraqesin kandidaturn pr tu zgjedh n ndonj post t till dhe nse zgjedhen
989
E DREJTA E PUNS
duhet t japin dorhqje nga posti n shrbimin civil q nga dita kur kan dhn betimin pr postin e ri. Gjithashtu sht detyr e do npunsit civil q ti shmangt fardo konflikti t interesit q mund t ndikoj negativisht n kryerjn e detyrave t tij zyrtare dhe sht i obliguar q ta njoftoj organin e punsimit pr fardo konflikti ekzistues apo t mundshm t interesave. Konflikti i interesave n shrbimin civil mund t ndodhin nga interesat personale, financiare dhe nga punt zyrtare n lidhje me vendimet q kan t bjn me individt t cilt jan ngusht t lidhur ose i ndajn interesat personale ose interesat financiare me npunsit civil. Npunsi civil ka pr detyr q t prjashtohet nga do diskutim apo vendim q lidhet me shtjet me t cilat ai ose ndojn antar i familjs ka fardo interesash t rndsishme personale ose financiare. II. SHKELJET E DISIPLINORE SJELLJES DHE PROCEDURA
1. Shkeljet e sjelljs dhe dnimet Me shkeljet e sjelljs konsiderohen veprimet apo mosveprimet e npunsit civil me t cilat shkelen rregullat e sjelljs t prcaktuara me ligj dhe mee aktet nnligjore si dhe ato me t cilat shkelen detyrimet t cilat rrjedhin nga marrdhnia e puns n organin e punsimit. Nga kjo rezulton se shkelje t sjelljs konsiderohen ato veprime apo mosveprime t npunsit civil t cilat si t tilla jan caktuar dhe jan sankcionuar me ligj. Sipas Rregullors pr shrbimin civil shkelje t sjelljs konsiderohen: shkelja e Kodit t sjelljs, mosprfillja e detyrs, mosprmbushja e udhzimeve t arsyeshme t dhna nga udhheqsi ose organi i punsimit, mungesa e paautorizuar nga puna, mashtimimi ose vjedhja, diskriminimi, ngacmimi i ndonj npunsi tjetr n mnyr t drejtprdrejt apo t trthort pr shkak t gjinis, racs, ngjyrs, gjuhs, fes, mendimit politik, kombtar, etnik, ose origjins sociale, lidhjes me ndonj bashksi kombtare, prons, lindjes, statusit familjar, paaftsis, shtatzanis, orientimit seksual, etj. Gjithashtu shkelje t sjelljs konsiderohn edhe ngacmimi seksual i ndonj npunsi tjetr civil i prkufizuar si sjellje fizike apo verbale e
990
E DREJTA E PUNS
natyrs seksuale e cila shkel dinjitetin e femrs ose mashkullit n pun e q sht e padshirueshme ose fyese pr personin me t cilin bhet, apo q bhet si kushtzim pr punsim; mosdeklarimi ose deklarimi i rrejshm lidhur me konfliktin e interesit; sjellja apo gjuha e dhunshme, krcnuese apo fyese n vendin e puns si dhe sjellja jasht vendit t puns i cili nuk sht n prputhje me statusin e npunsit civil dhe e cila mund t diskreditoj shrbimin civil. Pr shkeljet e sjelljes t theksuara m sipr npunsit civil mund ti shqiptohen dnimet e caktuara me Rregullorn pr shrbimin civil. Dnimet shqiptohen varsisht nga pesha e shkeljes dhe pasojat q i ka shkaktuar ajo, e t cilat jan: -vrejtja m goj; -vrejtja m shkrim; -ndalesa e rritjs s rrogs deri n nj vit; -ulja e pozits;. -ndalimi i avancimit deri n tri vjet; dhe -ndrprerja e puns. Dnimet vrejtje me goj dhe vrejtje me shkrim zakonisht shqiptohen pr shkak t shkeljeve m t lehta, kurse dnimet tjera shqiptohen pr shkelje t cilat konsiderohen si shkelje t rnda. Rregullorja pr shrbimin civil nuk e bn ndarjen se cilat nga shkeljet e sjelljes konsiderohen si shkelje t lehta e cilat si shkelje t rnda, prandaj kt ndarje organi i punsimit duhet ta bj m aktin e vet t prgjithshm. 2. Procedura disiplinore N shtjet disiplinore sikundr edhe n shtjet penale vlen parimi i prezumimit t pafajsis t npunsit civil prkitazi me shkeljen q i ngarkohet. Pr rrjedhoj do t konsiderohet prgjegjs pr shkeljen e pretenduar npunsi civil vetm nse n procedurn e caktuar disiplinore nga organi kompetent me vendim prfundimtar sht vrtetuar shkelja dhe prgjegjsia e tij pr shkeljen. Urdhresa Administrative pr zbatimin e Rregullors pr shrbimin civil e ka parapar procedurn e cila duhet t zhvillohet pr vrtetimin e shkeljeve disiplinore dhe t prgjegjsis pr shkeljet si dhe ka parapar organet t cilat jan kompetente pr zbatimin e ksaj procedure dhe pr shqiptimin e dnimit-mass disiplinore. Sipas dispozitave t ksaj urdhrese edhe n procedurn disiplinore aplikohen parimet kryesore t
991
E DREJTA E PUNS
cilat vlejn edhe pr procedura tjera me t cilat zbatohen ligjet materiale, si jan: parimi i kontradiktoritetit, parimi i dgjimit t palve, parimi i oralitetit, etj., me t cilat palve n procedur u sigurohet trajtim i barabart si dhe u jipet mundsia q ti paraqesin pa pengesa pretendimet dhe argumentet e veta prkitazi me shtjn disiplinore e cila sht objekt shqyrtimi. Gjithashtu organi i punsimit ka pr detyr q t siguroj dyshkallshmri n vendosjn e rasteve disiplinore n mnyr q npunsit civil ti mundsoj apelimin e vendimit t organit t shkalls s par t marrura n procedurn disiplinore. Sipas Urdhress s cekur procedurn disiplinore ndaj npunsit civil mund ta inicoj do npuns tjetr i cili sht i punsuar n t njjtin organ t punsimit. Inicimi bhet me lajmrimin e udhheqsit kadrovik t organit t punsimit ose pjestarin tjetr t personelit pr dyshimin se npunsi i caktuar ka kryer shkelje t sjelljs. Njoftimi mund t bhet me shkrim ose me goj. Pasi ta ket marr njoftimin pr shkeljn e pretenduar udhheqsi i personelit duhet t hetoj shkeljn pr t vendosur nse shkelja sht br dhe nse shkelja sht e parndsishme apo sht serioze. N kuadr t ktij hetimi udhheqsi i personelit duhet ti marr deklaratat e npunsit t cilit i ngarkohet shkelja si dhe t npunsit i cili e ka deklaruar shkeljn. Shkeljet t cilat konsiderohen t lehta shqyrtohen nga udhheqsi kadrovik i organit t punsimit n kshillim me udhheqsin e npunsit t cilit i ngarkohet shkelja me `rast npunsit duhet ti jepet rasti q ti faq pretendimet e veta lidhur me rastin konkret dhe nse konstatohet shkelja dhe prgjegjsia pr shkeljn udhheqsi kadrovik mund ti shqiptoj npunsit vrejtje me goj ose vrejtje m shkrim.N kto raste prpilohet nj shnim i shkurtr pr rastin i cili vendoset n dosjn e npunsit. N rastet kur konstatohen shkelje serioze udhheqsi kadrovik mund ta suspendoj npunsin me pages derisa t zhvillohen hetimet dhe t zbatohet procedura disiplinore. Gjithashtu npunsi do t suspendohet nga puna me pages edhe n rastet kur mbahet n polici ose n arrest gjyqsor m gjat se 48 or. 3. Komisioni disiplinor Rastet serioze t shkeljs s sjelljs shqyrtohen nga komisioni disiplinor t cilin e formon do organ i punsimit. Komisioni disiplinor prbht
992
E DREJTA E PUNS
prej tre antarve, prej t cilve dy (2) jan antar t prhershm, kurse nj (1) antar emrohet ndarazi pr do rast t veant. Gjithashtu komisioni disiplinor duhet t jet me prbrje shumetnike dhe i balancuar n aspektin gjinor. Njri nga dy antart e prhershm caktohet pr ta udhhequr komisionin. N rastet kur ndonjri nga antart e komisionit kan konflikt interesi duhet ta prjashtoj vetn nga rasti, ta raportoj konfliktin t organi i punsimit, i cili n kto raste do t caktoj nj antar tjetr. Komisioni disiplinor i ka kto kompetenca: a) t degjoj dshmin lidhur m shkeln e supozuar; b) t vendos nse n baz t deshmis sht kryer shkelja; c) kur vendos s sht kryer shkelja ai prcakton dnimin q duhet shqiptuar. Komisioni disiplinor ka pr detyr q rastin ta prfundoj dhe ta jep vendimin e vet lidhur md rastin n afat prej 60 ditsh nga dita e pranimit t krkess pr procedim. 4. Komisioni i ankesave do npuns civil ka t drejt q t ushtroj ankes kundr vendimit t komisionit disiplinor. Ankesat i shqyrton komisioni i ankesave t cilin e themelon organi i punsimit. Komisioni i ankesave i shqyrton edhe ankesat t cilat npunsit civil i bjn ndaj vendimeve tjera t organit t punsimit e me t cilat vendoset pr t drejtat dhe detyrat e npunsit nga marrdhnia e puns, si jan: caktimi ose ricaktimi n pun, vlersimi i puns s npunsit civil, dnimi apo avancimi, ndrprerja e puns si dhe ankesat q kan t bjn me zbulimin e t dhnave personale, futjn e materialit diskriminues n t dhna personale, me diskriminimin apo ngacmimin, etj. Komisioni i ankesave prbht prej tre antarve, prej t cilve dy jan antar t prhershm, kurse nj antar emrohet nga organi i punsimit pr do rast t veant. Antart e komisionit duhet t jen npuns t lart civil t organit t punsimit. Njri nga dy antart e prhershm caktohet pr t kryesuar komisionin. Gjithashtu komisioni duhet t ket prbrje shumetnike dhe t balancuar n pikpamje gjinore.
993
E DREJTA E PUNS
Antari i komisionit t ankesave nuk mund t jen antar i komisionit disiplinor t organit t punsimit. Gjithashtu antart e komisionit t ankesave kan pr detyr q t prjashtohen nga do rast ku ekziston konflikti i interesit. Funkcionet e komisionit t ankesave dallohen varsisht nga lloji dhe karakteri i ankesave t cilat i merr n shqyrtim. Kshtu n rastet e ankesave kundr komisionit disiplinor komisioni ka kto funkcione: a) t vendos nse ka arsye t justifikueshme pr ta pranuar ankesn kundr vendimit t komisionit disiplinor; b) nse ankesa sht pranuar ti shqyrtoj provat, ti degjoj palt dhe t vendos nse ankesa sht e arsyeshme; c) nse ankesa mbahet si arsyetim pr dhnien e urdhrave pr ofrimin e ndihms adekuate juridike ankuesit. Ndrkaq n rastet e llojeve t ankesave tjera komisioni ka kto kompetenca: a) tu mundsoj palve ofrimin e provave dhe marrjen n pyetje t tyre; b) t vendos nse ankesa sht arsyetuar ose jo; c) nse ankesa mbahet pr tu arsyetuar t vendos lidhur m ndihmn q duhet siguruar dhe kush duhet ta siguroj. Komisioni i ankesave ka pr detyr q rastin ta procedoj dhe t vendos pr t sa m shpejt t jet e mundur e m se largu brenda 30 ditsh pas pranimit t ankess. III. PRFUNDIMI I PUNSIMIT Sipas dispozitave t shrbimit civil npunsve civil punsimi mund tu prfundoj n dy mnyra: automatikisht dhe sipas vlersimit t organit t punsimit. N mnyrn e par t prfundimit t punsimit hyjn rastet t cilat quhen raste ligjore si jan: vdekja e npunsit, pensionimi, skadimi i kontrats s punsimit, dorheqja e npunsit civil dhe mos konfirmimi i vazhdimit t punsimit n fund t periudhs provuese. N rastet e cekura punsimi prfundon n momentin e paraqitjs s shkaqeve t parapara me ligj,prkatsisht n rast t vdekjs s
994
E DREJTA E PUNS
npunsit, kur npunsi ti mbush 65 vjet t moshs,kur skadon afati i kontrats s punsimit, kur paraqitet dorheqja dhe skadon afati i paralajmrimit dhe kur skadon afati i priudhs provuese. Pundhnsi nuk sht i detyruar q t nxjerr vendim t veant pr prfundimin e punsimit t npunsit civil n rastet e cekura, mirpo nse nxjerr nj akt t till ai e ka karakterin e aktit deklarativ, sepse me t nuk vendoset pr prfundimin e punsimit por vetm konstatohet se punsimi ka prfunduar n momentin e paraqitjs s shkaqeve ligjore. Sipas vlersimit t organit t punsimit npunsit civil mund ti prfundoj punsimi nse i shqiptohet denimi, prkatsisht masa disiplinore ndrprerje e kontrats s puns pr shkak t shkeljeve t rnda t sjelljes dhe pr shkaqe mjeksore kur npunsi pr shkak t smundjs s gjat dhe paaftsis pr pun i humb aftsit punuese pr ti kryer detyrat e puns. N kto raste pundhnsi duhet t nxjerr vendim t veant me t cilin, n rastin e par do ta konstatoj shkeljn e rnd t sjelljs dhe do ta shqiptoj masn disiplinore, kurse n rastin e dyt n baz t konstatimit t komisionit mjeksor kompetent do t konstatoj paaftsin e npunsit pr pun t mtejme. IV. SIGURIA DHE MBROJTJA N PUN 1. Kuptimi dhe rndsia Siguria dhe mbrojtja n pun jan pjes integrale t organizimit t puns dhe t procesit t puns n ambiente t puns. Siguria n pun e nnkupton krijimin e ambientit t sigurt n pun i cili garanton siguri pr shndetin dhe jetn e punonjsit n pun dhe gjat puns, kurse mbrojtja n pun e nnkupton ndrmarrjen e masave gjat procesit t puns me t cilat parandalohen lndimet n pun dhe smundjet profesionale. Rndsia e siguris dhe e mbrojtjs n pun sht shumdimenzionale. Kjo pr faktin sepse me krijimin e siguris n pun dhe mbrojtjn n pun punonjsi mbrohet nga fatkeqsit n pun, nga lndimet dhe smundjet profesionale me ka ruhet shndeti i tij dhe aftsit e tij punuese t cilat ia mundsojn q me punn e vet t siguroj ekzistencn pr vete dhe pr familjn dhe njkohsisht sigurohet mundsia q punonjsi me punn e tij t kontribuoj edhe n kryerjen me sukses t punve t vendit prkats t puns pr nevojat dhe n dobi t pundhnsit. Gjithashtu ruajtja dhe mbrojtja e shndetit n pun dhe
995
E DREJTA E PUNS
gjat puns e parandalon paraqitjn e invaliditetit t punojnsit nga puna dhe smundjet profesionale me ka parandalohet paraqitja e detyrimeve pr pundhnsit dhe shtetit pr mbrojtje materiale t punonjsve. Pr arsyet e theksuara ligji i obligon si pundhnsin po ashtu edhe punonjsin q ti ndrmarrin t gjitha masat e domosdoshme pr krijimin e ambientit t puns t sigurt dhe q punonjsi n pun t mbrohet nga lndimi dhe smundja profesionale. Kjo duhet t vihet n funkcion prmes marrveshjeve obliguese, rregullave t kontraktuara dhe t pranuara pr siguri n pun, mbrojtjn e shndetit t t punsuarve dhe ambientit t puns, masave tjera shtes dhe udhzimeve t caktuara nga pundhnsi. Siguria dhe mbrojtja n pun n Kosov sht rregulluar me Ligjin nr.2003/19 pr siguri n pun, mbrojtje t shndetit t punsuarve dhe ambientit t puns. Sipas ktij ligji t drejt n siguri n pun, mbrojtje t shndetit dhe ambient t sigurt t puns kan: -punmarrsit q kan themeluar marrdhnie pune; -personat q jan n aftsim profesional t pundhnsi, t cilt nuk kan themeluar marrdhnie pune; -personat n rikualifikim profesional dhe rehabilitim; -nxnsit dhe studentet t cilt t pundhnsi kryejn pun praktike -pjesmarrsit n pun vullnetare apo n pun tjera publike t organizuara pr interes t prgjithshm; -personat t cilet gjat vuajtjs s dnimit angazhohen n pun; -personat t cilt ndodhn n vendet e puns (bashkpuntort afarist, prfaqsuesit e administrats shtetrore, shfrytzuesit e shrbimeve); -punmarrsit n shrbim civil; -prjashtim bjn: TMK-ja, SHPK-ja dhe shrbimi i zjarrfiksve. Pr shkak t rndesis q ka pr njerzit, pr ndrmarrjet dhe pr shtetin siguria dhe mbrojtja n pun ligji ka parapar se Qeveria e Republiks s Kosovs do ta themeloj Kshillin Nacional pr siguri n pun dhe mbrojtje t shndetit t t punsuarve dhe ambientit t puns, i cili do ta prcjell zbatimin e ligjit n kt fush dhe do t ndrmarr masat e nevojshme n kuadr t kompetencave q i caktohen. Kshilli prbhet prej prfaqsuesve t shtetit, t pundhnsve, t punmarrsve dhe
996
E DREJTA E PUNS
ekspert eminent nga fusha e siguris n pun, mbrojtje t shndetit t t punsuarve dhe ambientit t puns. 2. Obligimet dhe prgjegjsit e pundhnsit Pundhnsi sht i obliguar q t krijoj kushte pr siguri n pun, mbrojtje t shndetit t t punsuarve dhe ambient t puns pr punonjsit. Pr arritjen e ktij qllimi pundhnsi duhet ti ndrmarr nj varg masash dhe aktivitetesh, nga t cilat m kryesort jan: a) parandalimi i rreziqeve n pun duke ofruar informata t nevojshme, organizimi i trajnimeve, mirmbajtja e makinave, instrumenteve, veglave, pasijeve dhe vendit t puns; b) n mnyr t rregullt t kontrolloj efektshmrin e masave dhe t ndrmerr masa pr prmirsimin e mtejm; c) ndrmarrja e cila ka t punsuar mbi 50 punonjs duhet ta caktoj nj referent pr siguri dhe mbrojtje n pun me orar t shkurtuar t puns, kurse ndrmarrja e cila ka t punsuar 250 e m shum punonjs duhet ta caktoj referentin pr siguri n pun me orar t plot t puns; ) t bj vlersim t hollsishm pr rreziqet n do vend t puns, sidomos t rreziqeve cilat vijn nga: -konstruktimi dhe paijset n vendin e puns; -ndikimet fizike, kimike dhe biologjike; -konstruktimi zgjedhja dhe prdorimi i mjeteve, materialit, paisjeve dhe zbatimi i tyre; -konstruktimi i sistemeve t puns, prodhimit, rrjedhs s punve, orarit t puns dhe ndikimet e ndrsjellta; -kualifikimi dhe trajnimi i punonjsve n pajtim me standardet evropiane. d) t pajis punonjsit m paisje prsonale mbrojtse e cila sht parapar pr mbrojtjn kundr ekspozimit t dmtimeve dhe rreziqeve n pun;
997
E DREJTA E PUNS
dh) ti informoj punonjsit pr rreziqet e larta q pritn n pun, ti ndrmarr masat pr parandalimin e tyre dhe t lejoj marrjn e kundrmasave t prshtatshme; e) ti trajnoj punonjsit pr mbrojtje n pun; ) q n rast t lndimeve ose smundjeve t papritura t siguroj dhnien e ndihms s par, evakuimin e t lnduarve-t smuarve, t siguroj kontakte me shrbimin prkats, dhnien e ndihms urgjente, kujdesin mjeksor emergjent, mbrojtjn kundr zjarrit, aftsimin e numrit t caktuar t punonjsve pr dhnien e ndihms s par, evakuimin e punonjsve n rast t rrezikut t mundshm. Gjithashtu pundhnsi sht i obliguar q ta informoj mnjeher organin kompetent (inspektoratin e puns) pr t gjitha rastet e vdekjs n pun, fatkeqsit e rnda n pun ose q kan t bjn me punn si dhe pr t gjitha dukurit t cilat mund ta rrezikojn jetn dhe shndetin e punonjsve. Pundhnsi i bart t gjitha shpenzimet q kan t bjn me krijimin e kushteve pr siguri n pun dhe pr masat e mbrojtjs n pun dhe i prgjigjet punonjsit pr dmin e shkaktuar me rastin e lndimit n pun dhe smundjs profesionale q ka t bj m punn, sipas parimit t prgjegjsis objektive konform me dispozitat e Ligjit pr marrdhniet detyrimore. 3. T drejtat dhe prgjegjsit e punonjsit Punonjsi ka t drejt dhe obligim pr siguri n pun, mbrojtje t shndetit dhe ambient t sigurt t puns. Obligimet e punonjsit lidhur me sigurin dhe mbrojtjn n pun kan t bjn me detyrimin q tu prmbahet masave t nevojshme pr siguri dhe mbrojtje n pun, t kujdeset pr sigurin dhe shndetin e vet n pun dhe t punonjsve tjer ,ti shfrytzoj n mnyr t duhur mjetet e siguris dhe ti mbaj ato n gjendje funkcionale. Gjithashtu punonjsit n funkcion t siguris dhe mbrojtjs n pun kan t drejt q t zgjedhin prfaqsuesin e tyre pr siguri dhe mbrojtje n pun, i cili do t mbikqyr zbatimin e masave t ndrmarra nga pundhnsi dhe do t bashkpunoj me inspektoratin e puns n interes t punonjsve n sfern e siguris n pun. Punonjsit kan pr detyr q mnjher ta njoftojn pundhnsin pr do mangsi n
998
E DREJTA E PUNS
vendin e puns, pr do rrezik pr shndetin, pr defektet ose ndonj dukuri tjetr e cila mund t rrezikoj sigurin e tyre dhe t punonjsve tjer. Punonjsi ka t drejt t refuzoj punn nse ka arsye t besoj se ekziston rrezik i drejtprdrejt pr jetn dhe shndetin e tij dhe ka t drejt t sugjeroj prmirsimin e situats s mbrojtjs dhe shndetit n vendin e puns. 4. Mbrojtja e t rinjve,grave dhe personave m aftsi t kufizuara Punonjsit deri n moshn 18 vjeqare, grat shtatzna dhe personat me aftsi t kufizuara prpos masave pr siguri dhe mbrojtje t prgjithshme n pun kan t drejt edhe n masa t veanta t mbrojtjs n pun. Ksisoji ata nuk mund t caktohen n pun veanrisht t rnda, n pun m t gjat se orari i plot i puns dhe n pun t nats. 5. Lmit e posame t siguris n pun N prgjithsi ekzistojn veprimtari t ndryshme n t cilet organizohet puna dhe punsohen punonjs, n t cilat varsisht nga lloji i punve ekzistojn edhe kushte t veanta pr kryerjn e tyre. Ksisoji n industri, sidomos n miniera, n energjetik, n pylltari, n trafik rrugor, hekurudhor, ajror dhe detar, si dhe n pun me rreze apo me pluhur t helmuar ekzistojn pun me rrezikshmri t shtuar pr shndetin e punonjsit, prandaj n kryerjen e ktyre punve sht e domosdoshme t mirren masa t veanta pr sigurin n pun dhe pr mbrojtje n pun. Pr kta sektor si dhe pr t tjerat q nuk u prmendn ktu nxjerrn akte t veanta nnligjore pr sigurin dhe mbrojtje n pun n form rregullorsh dhe udhzimesh me t cilat caktohen masat q duhet ndrmarr n secilin prej tyre dhe n do vend t puns pr krijimin e siguris dhe mbrojtjn n pun. 6. Mbikqyrja e siguris n pun Mbikqyrjn e zbatimit t dispozitave pr sigurin dhe mbrojtjn n pun e bn inspekcioni i puns. N kryerjn e ktij funkcioni inspekcioni i puns ka t drejt ta shikoj do vend t puns, ti kontrolloj mjetet e puns dhe mjetet pr mbrojtje n pun dhe varsisht nga t
999
E DREJTA E PUNS
gjeturat e konstatuara t ndrmarr masa t caktuara. Inspektori ka t drejt q t urdhroj pundhnsin q ti mnjanoj t metat e konstatuara, q ta urdhroj q ti ndrmarr masat e nevojshme pr t siguruar kushte m t sigurta t puns dhe q t siguroj mjete prkatse pr mbrojtje n pun, q t urdhroj mbylljn e vendit apo vendeve prkatse t puns, kur konstaton se ekziston rreziku pr shndetin dhe jetn e punonjsve dhe q pundhnsit ti shqiptoj dnime m t holla pr shkak t mosprfilljs s urdherses apo pr shkak t sheljs s dispozitave pr siguri dhe mbrojtje n pun.
V. SIGURIMI PENSIONAL DHE INVALIDOR N Kosov t drejtat pensionale dhe invalidore nga puna dhe sipas puns nuk jan t trajtuara n mnyrn e duhur me ligjet n fuqi. E drejta n pension n Kosov sht e rregulluar me Rregullorn e UNMIK-ut nr. 2001/35 pr pensionet n Kosov. Me kt rregullore e drejta n pension trajtohet si e drejt qytetare nga baza e pleqris dhe si e drejt e punonjsve nga baza e kontributeve. Nga baza e pleqris t drejt n pension kan t gjith qytetart shtetas t Kosovs t cilt i kan mbushur 65 vjet pa marr parasysh nse ata kan qen ndonjher n marrdhnie t puns ose jo. Fillimisht lartsia e pensionit ishte e njejt pr t gjith, mirpo me ndryshimet e bra sht br dallim n mes pensionit t cilin e realizojn qytetart t cilt nuk kan qen ndonjher n marrdhnie t puns dhe atyre q kan pasur stazh pensioni, ashtu q kategoris s par u takon pensioni n shum prej 40 uro n muaj, kurse kategoris s dyt u takon pensioni n lartsi prej 75 euro n muaj. Nga baza e kontributeve sht parapar e drejta n pension bazuar n kontribute t obligueshme dhe n kontributet plotsuese. Kontributet e obligueshme i paguajn punonjsi dhe pundhnsi secili n shkalln prej nga 5% t pags s punonjsit, kurse kontributet plotsuese i paguajn punonjsi dhe pundhnsi, sipas deshirs s tyre, mbi shumat e pagesave t obligueshme. N rast se punonjsi realizon pag minimale, kontributet paguhen n shkall t njejt mbi bazn e pags minimale, ndrkaq nse paga paguhet n natyr-me mall, kontributi pr pension paguhet n shkalln prej 5% t vlers s atij malli n treg.
1000
E DREJTA E PUNS
Fondi i krijuar n baz t kontributeve sht fond individual i cili sht pron e punonjsit n emr dhe llogari t t cilit paguhen kontributet, kurse ato administrohen nga Trusti i Sigurimeve Pensionale n pajtim me ligjin n fuqi. N parim punonjsi ka t drejt q ti shfrytzoj mjetet nga fondi i tij i pensioneve vetm pasi q ti plotsoj kushtet e parapara me ligj pr pensionim dhe pasi q t pensionohet n mnyrn e caktuar me dispozita ligjore. Mirpo punonjsi mund ti trheq mjetet nga fondi individual pensional edhe para arritjs s moshs pr pension nse sht br i paaft pr pun, kurse n rast t vdekjes s punonjsit mjetet nga fondi i tij individual pensional mund t trhiqen nga trashigimtart e tij n pajtim me ligjin n fuqi. T drejtat n baz t invaliditetit nga puna nuk jan t rregulluara me ligj t veant. Kjo shtje aktualisht sht rregulluar me Rregullorn pr ligjin themelor t puns dhe me Urdhresn Administrative pr zbatimin e Rregullors pr shrbimin civil, lidhur me t cilat jan dhn komentet n tekstin e msiprm.
1001
E DREJTA E PUNS
SHEMBUJ AKTESH NGA MARRDHENIA E PUNS
1002
E DREJTA E PUNS
Shembulli i kontrats s puns Pundhnsi Numri i regj.t aktit Data Vendi N baz t nenit t dhe (shno emrtimin e ligjit-
(shno nenin) rregullores gjegjse) nenit t (shno aktin nnligjor) Palt kontraktuese: 1.Pundhnsi:
(emri-mrtimi i pundhnsit, vendi dhe adresa, numri i regjistrimit) t cilin e prfaqson , dhe (shno emrin e prfaq.) 2.Punonjsi: , profesion (emri dhe mbiemri) (lloji i prof.) Lidhin kt: KONTRAT t PUNS Neni 1 Pundhnsi e pranon n marrdhnie t puns punonjsin pr kryerjn e punve t vendit t puns
1003
nga
me (vendbanimi)
E DREJTA E PUNS
t cilat do t kryhen (emrtimi i vendit t puns) N lokalet e puns t pundhnsit (adresa ku kryhen punt) Punt jan: e ktij vendi
cilat
gjinden
puns
(prshkrimi i punve t vendit gjegjs t puns) Punonjsi ka pr detyr q ti kryej edhe punt tjera t cilat ia cakton pundhnsi n kuadr t kualifikimit profesional dhe afsive punese q ka. Neni 2 Punonjsi ka pr detyr q t paraqitet n pun dhe tìa filloj puns m datn dhe nse nuk fillon m pun n kt dat konsideroht se ka hjek dor nga kjo kontrat. Neni 3 Puna provuese zgjat (sheno kohzgjatjn e kontrats) Neni 4 Orari i plot i puns zgjat 40 or n jav, Java e puns zgjat 5 dit t puns, Orari ditor i puns fillon n orn dhe mbaron n orn_ Neni 5 Punonjsi ka t drejt n pushim vjetor n kohzgjatje prej dit pune pr do vit kalendarik t kaluar n pun t cilin ka t drejt ta shfrytzoj njheresh apo n dy pjes sipas marrdveshjs m pundhnsin, Neni 6
1004
E DREJTA E PUNS
Paga themelore mujore pr pundhnsin pr vendin e puns t caktuar n nenin 1 t ksaj kontrate,pr punn m orar t plot t puns, caktoht n shum prej oro. Punonjsi pr punn jasht orarit t puns,pr punn n ditt e festave dhe pr punn natn ka t drejt n pagn e shtuar pr 20%. Punonjsi ka t drejt n pagesa tjera dhe n kompensim t pags n rastet e mungeses m arsye nga puna n pajtim m ligjin,m kontratn kolektive dhe m aktet tjera nenligjore. Pagesa e pags bht do muaj pr muajin paraprak n konton e punonjsit t banka gjegjse. Neni 7 Pundhnsi ka pr detyr q ti paguaj kontributet pr sigurimin pensional dhe invalidor si dhe kontributet tjera t caktuara m ligj n emr t punonjsit n afatet e caktuara. Neni 8 Punonjsi ka pr detyr q t punoj edhe n venet tjera t puns n kuadr t pundhnsit t cilat i prgjigjen prgatitjs s tij profesionale dhe aftsive t puns t fituara m pun. Neni 9 Pundhnsi ka pr detyr q t krojoj ambient t sigurt t puns pr punonjsin dhe q tìa siguroj punonjsit mjetet e nevojshme t mbrojtjs n pun t parapara m ligj dhe m aktet tjera nenligjore,kurse punonjsi ka pr detyr q ti prdor mjetet e mbrojtjs n pun dhe q tu prmbahet masave t mbrojtjs n puns n pajtim m rregullat n fuqi. Neni 10 Pr t drejtat dhe detyrimet reciproke t cilat nuk jan prfshir m kt kontrat drejtprsedrejti zbatohn dispozitat ligjire, dispozitat e kontrats kolektive dhe dispozitat e aktit t prgjithshm normativ t pundhnsit. Neni 11
1005
E DREJTA E PUNS
Secila pal mund ta shkpus n mnyr t njanshme kt kontrat para skadimit t afatit pr t ciln sht lidhur, n pajtim me kushtet e parapara m ligj dhe m kontratn kolektive,m paralajmrim m shkrim s paku 30 dit para shkputjs s kontrats. Neni 12 Palt kontraktuese jan marr vesh edhe pr t drejtat dhe detyrime e veanta reciproke si jan:
(shno llojin e t drejtave dhe detyrimeve t veanta) Neni 13 Kjo kontrat mund t ndryshoht dhe plotsiht m aneks kontrat sipas marrdveshjs s palve. Neni 14 N rast s midis palve kontraktuese lindin konteste lidhur m zbatimin e ksaj kontrate,kompetente pr zgjidhjn e kontesteve sht Gjykata Komunale n Neni 15 Kjo kontrat sht hartuar n marr punonjsi kurse punonjsit,nj nj Pundhnsi Punonjsi n kopje identike,nga e cla nj e ka
kan ngel t pundhnsi,nj n dosjn e shrbimin . e llogaritar dhe
1006
E DREJTA E PUNS
1. Shembulli i njoftimit pr shkputjn e kontrats s puns nga pundhnsi. Pundhnsi: Nr.i regj.t njoft. Data Vendi Punonjsi: (emri dhe mbiemri i punonjsit, vendi i puns dhe adresa) Lnda: Njoftim pr shkputjn e kontrats s puns. Njoftoheni se ju shkputet dt. prfundimisht me datn Ftoheni q me datn nr. ,n orn kontrata e puns . t paraqitni n zyrn m pr nisedime lidhur m shkputjn e me nr.
kontrats s puns.N kt takim sht ftuar edhe prfaqsuesi i sindikats. Shkaqet jan: pr shkputjn e kontrats s puns
(thekso shkaqet pr shkputjn e kontrats s puns, si jan: sjelljet e kqija, prmbushja e paknaqshme e detyrave t puns dhe thekso faktet lidhur me shkaqet si dhe provat me t cilat jan vrtetuar ato fakte) Pr pundhnsin
1007
E DREJTA E PUNS
2. Shembulli i shkputjs s kontrats nga punonjsi. Nga: (emri dhe mbiemri i punonjsit) Pr: (emrtimi i pundhnsit dhe emri i personit t autorizuar) Lnda: Njoftim pr shkputjn e kontrats s puns. Po ju paralajmroj se prfundimisht m datn e puns me nr. dhe kam t dats kryer punt . Vendimin pr shkputjn e kontrats s puns e kam marrur pr arsye se: e e shkpus kontratn m t ciln kam parnuar vendit t puns
(shno shkaqet pr shkputjn e njanshme t kontrats s puns) Punonjsi Prgatiti Selim Nikqi
1008
E DREJTA E PUNS
Literatura: Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/27 pr Ligjin themelor t puns n Kosov; Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/36 pr Shrbimin civil n Kosov; Urdhresa Administrative nr.2003/2 pr zbatimin e Rregullors s UNMIK-ut nr.2001/36 pr Shrbimin civil n Kosov; Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/35 pr pensionet n Kosov; Ligji nr.2003/19 pr Sigurin n pun, Mbrojtjn e shndetit dhe Ambientit t puns; Ligji Nr.2002/9 pr Inspektoratin e puns n Kosov; Konventat ndrkombtare t puns (Tiran 1998); E drejta e puns, nga Hava Bujupi-Ismajli, 2007.
1009
PROCEDURA ADMINISTRATIVE
Osman Tmava
Nocioni Me dispozita juridike rregullohen marrdhnie t ndryshme n shoqri. Kto dispozita juridike ndahen n: materialo-juridike dhe procedurale-juridike. Dispozitat materialo-juridike jan dispozita me t cilat rregullohet prmbajtja e marrdhnieve t caktuara shoqrore prkatsisht prcaktohen rregulla t sjelljes, t drejta dhe detyrime pr personat fizik dhe juridik. Kto dispozita caktojn kushtet n baz t cilave mund t realizohet ndonj e drejt apo caktohet ndonj detyrim p.sh. e drejta n pension, detyrimi i pagess s tatimit pr pasuri t paluajtshme etj. Dispozitat procedurale-juridike jan ato dispozita me t cilat caktohen rregullat e detyrueshme t procedurs t cilat do ti zbatojn organet e administrats publike me rastin e ushtrimit t veprimtaris administrative prkatsisht kur me vendimet e tyre do t konstatojn se kan qen apo jo t plotsuara kushtet pr realizimin e nj t drejte prkatsisht caktim t nj detyrimi pr personat fizik apo juridik. Varsisht nga fusha e caktuar e drejts, procedurat ndahen n: penale, civile, administrative etj. Procedura administrative sht e rregulluar me Ligjin pr procedurn administrative i cili sht shpall si Rregullore e UNMIK-ut nr.2006/3 dhe ka hy n fuqi me datn 13.05.2006. Bazuar n kt ligj jan trajtuar shtjet themelore t cilat i prkasin procedurs administrative t ciln i zbatojn organet e administrats publike me rastin e ushtrimit t veprimtaris administrative. Llojet e procedurave administrative Me Ligjin e Procedurs Administrative jan caktuar rregullat me t cilat jan rregulluar shtjet e kompetencs, veprimet juridike, forma e
1011
veprimeve juridike dhe akteve t cilat i nxjerrin organet e administrats publike gjat ushtrimit t funksionit t tyre por edhe t subjekteve tjetr juridik (personave fizik dhe juridik), t cilve me ligj, akt nnligjor apo akt t prgjithshm u sht dhn e drejta pr t ushtruar detyra dhe kompetenca me rndsi publike. Kto rregulla jan dy lloje: 1.t prgjithshme dhe 2.t posame. 1. Procedura administrative e prgjithshme Procedura administrative e prgjithshme prmban nocione, parime, institute dhe formn e akteve administrative t cilat jan t prbashkta pr t gjitha lamit e administrats. 2. Procedurat e posame administrative Procedurat administrative t posame prmbajn dhe rregullojn veprimet (veprimet juridike, formn dhe procedurn), t cilat i prkasin lamive apo nj lamie konkrete t administrats. Duke pas parasysh specifikn e lamis s caktuar administrative edhe procedura me t ciln rregullohen marrdhniet lidhur me ato shtje administrative, kan specifikat e veta nga shkaku i t cilave edhe ekzistojn specifikat e rregullave, mnyrat e veanta lidhur me vendosjen e shtjeve konkrete t cilat n nj mas t madhe apo t vogl dallojn nga rregullat e prgjithshme t procedurs administrative. Te kto procedura rregullat e procedurs s prgjithshme administrative e kan karakterin subsidiar pr situatat t cilat nuk jan rregulluar me dispozita t veanta procedurale. T dy kto procedura duhet t shikohen n lidhmrin e tyre reciproke dhe n kt baz duhet br interpretimin e ktyre rregullave procedurale. Parime themelore t procedurs administrative Nocioni dhe rndsia e parimeve themelore Pr t pasur nj zbatim t drejt t procedurs administrative organet e administrats publike me rastin e zhvillimit t procedurs dhe nxjerrjes s vendimeve duhet ti prmbahen disa rregullave themelore. Kto rregulla n fakt jan parime themelore, baz e procedurs administrative. Njohja e ktyre parimeve mundson zbatimin e drejt t dispozitave procedurale dhe atyre materiale-juridike me rastin e nxjerrjes s vendimit dhe zgjedhjes s nj shtje administrative. Ligji pr Procedurs Administrative njeh kto parime
1012
themelore : 1.parimi i ligjshmris, 2.parimi i balancimit t interesave publik dhe privat, 3.parimi i barazis pr para ligjit, 4.parimi i proporcionalitetit, 5.parimi i objektivitetit dhe paanshmris, 6.parimi i qndrueshmris dhe i parashikueshmris, 7.parimi i publicitetit dhe 8.parimi i subsidiaritetit. 1. Parimi i ligjshmris Parimi i ligjshmris konsiston n detyrimin e organeve t administrats publike se n ushtrimin e veprimtaris administrative do t vendosin n baz t ligjit, n kuadr t kufijve t kompetencave q u jan dhn por edhe n pajtim me qllimin pr t cilin u jan dhn ato kompetenca. Parimi i ligjshmris siguron njherit q organet e administrats publike bazuar n dispozitat ligjore do t zbatojn aktet e tyre administrative. Aktet administrative t nxjerra me dispozitat e Ligjit t procedurs administrative n kohn e gjendjes s jashtzakonshme, do t jan t vlefshme n masn sa rezultati, qllimi i krkuar me ato akte , n ato kushte nuk ka mund t realizohet me mjete tjera. N rast se si pasoj e ktyre akteve ju sht shkaktuar dm personave fizik apo juridik ata kan t drejtn e kompensimit bazuar n rregullat pr prgjegjsin e administrats publike. 2. Parimi i balancimit t interesave publik dhe privat Ky parim konsiston n faktin se gjat ushtrimit t veprimtaris administrative organet e administrats publike kan detyrim n trajtim t barabart , balancim t drejt t interesave publik dhe atyre privat t cilat jan t prfshira n shtjen e caktuar administrative dhe n kt mnyr t evitohen ndrhyrjet e panevojshme n t drejtat dhe interesat e personave fizik dhe juridik. 3. Parimi i barazis prpara ligjit Ky parim ka t bj me detyrimin e do organi t administrats publike t mos bn dallime lidhur me personat fizik apo juridik, gjat ushtrimit t veprimtaris administrative pavarsisht gjinis , racs, ngjyrs, gjuhs, opinionit publik apo opinionit tjetr , origjins kombtare ose sociale, pasuris , lindjes ose ndonj statusi tjetr t pals gjat procedurs administrative. Pra organet e administrats publike kan detyrim q n mnyr t njejt ti trajtojn t gjitha shtjet n shqyrtim. Kto shtje do t trajtohen njejt pr aq sa ato shtje jan objektivisht t njjta.
1013
4. Parimi i proporcionalitetit Sipas ktij parimi organet e administrats publike, n zbatim t interesit publik gjat ushtrimit t kompetencave t tyre duhet t prdorin mjete t cilat jan n proporcion me qllimet t cilat synohen t arrihen. N kt drejtim edhe n pajtim me dispozitat konkrete ligjore e n masn e cila sht e domosdoshme pr t realizuar nj interes publik t rndsishm, mund t kufizohen t drejtat e njohura me ligj, lirit dhe interesat e personave fizik dhe juridik. Organet e administrats publike do t vlersojn n do rast se qllimi i krkuar a mund t realizohet me masa sa ma pak represive por pa e komprometuar efektivitetin e tyre. 5. Parimi i objektivitetit dhe paanshmris N ushtrimin e veprimtaris administrative, organet e administrats publike kan detyrim t marrin n konsiderat dhe tu japin peshn q u takon t gjith faktorve, rrethanave t cilat lidhen me nj akt t caktuar administrativ. Organet e administrats publike njherit edhe do t sigurojn se veprimtaria e tyre administrative nuk sht n ndikimin, e influencuar nga interesat private, personale ose paragjykime t npunsve publik t cilt e ushtrojn at veprimtari. 6. Parimi i qndrueshmris dhe parashikueshmris Ky parim konsiston n faktin se organet e administrats publike do t jen t qndrueshme n ushtrimin e veprimtaris s tyre administrative, me qllim q kshtu t respektohen pritjet lidhur me krkesat legjitime t personave fizik dhe juridik. 7. Parimi i publicitetit N ushtrimin e veprimtaris administrative organet e administrats publike kan detyrim me qen transparente dhe t ken bashkpunim t ngusht me personat fizik dhe juridik t cilt jan t prfshir n procedurn administrative. do person fizik dhe juridik, pa pas detyrim t tregoj ndonj interes konkret specifik n raport me organet e administrats publike , ka t drejt t marr informacion i cili sht n zotrim, posedim t nj organi t administrats publike. Kto t drejta prjashtimisht mund t kufizohen vetm pr qllime t mbrojtjes t interesave legjitime publike , t jets ose interesave tjera legjitime private, t prcaktuara me ligje prkatse. Organi i administrats publike do t nxjerr vendim me shkrim pr refuzimin e qasjes
1014
n informacion. Vendimi duhet t prmbaj arsye konkrete dhe udhzimin pr mjetin juridik-ankesn. 8. Parimi i subsidiaritetit Ligji i Procedurs Administrative prmban rregulla t prgjithshme t procedurs administrative t cilat zbatohen nga organet e administrats publike me rastin e ushtrimit t veprimtaris administrative. Nse nj pjes apo n trsi ndonj fush, lmi administrative sht e rregulluar me ligj t veant ather pr at fush administrative do t zbatohet rregullat sipas ligjit t veant e jo rregullat t cilat prfshihen n Ligjin e procedurs administrative. Mirpo, ndonj shtje nse nuk sht e rregulluar me ligjin e veant ather pr at shtje do t zbatohen rregullat e parapara me dispozitat e Ligjit t procedurs administrative , si ligj i prgjithshm. Kompetenca administrative Kompetenca sht autorizim i organeve t administrats publike pr zgjidhjen e shtjeve t caktuara administrative. Duke pas parasysh numrin e madh t fushave, lmive t administrats , kompetenca sht me rndsi t veant si pr organet administrative ashtu edhe pr palt , sepse mos respektimi i kompetencs do t krijon pasiguri pr organet vendim marrse por edhe paknaqsi pr palt. Njherit mos respektimi i kompetencs do t ket edhe pasoj nulitetin e aktit t nxjerr administrativ. Llojet e kompetencs Organet e administrats publike kan autorizim t drejt por dhe detyrim t ushtrojn veprimtarin administrative me rast pr shtje konkrete administrative nxjerrin vendime. Organet administrative gjat ushtrimit t veprimtaris administrative ate do ta ushtrojn n hapsir , territor t caktuar. Kshtu kompetenca e organeve t administrats publike mundet me qen e dy llojshme: ajo lndore dhe territoriale. Kompetenca lndore Kompetenca lndore konsiston n detyrimin e organit t administrats publike pr ta shqyrtuar dhe zgjidh nj shtje t caktuar administrative, sipas procedurs s parapar me ligj. Kjo kompetenc caktohet sipas dispozitave me t cilat rregullohet fusha e caktuar administrative ose caktohet
1015
si kompetenc ekskluzive e organeve t caktuara. Pr t vendosur n shkall t par, kompetenca lndore u prket organeve komunale t administrats , n rast se vendosja e ktyre shtjeve nuk u sht kaluar me ligj njsive tjera territoriale apo nse me ligj nuk sht caktuar kompetenca e organeve tjera. Kompetenca territoriale Me kompetencn territoriale nnkuptojm territorin n t cilin vepron organi i administrats publike me rastin e ushtrimit t veprimtaris administrative. Ligji i Procedurs Administrative pr caktimin e kompetencs territoriale parasheh kto rregulla: pr shtjet q kan t bjn me pasurin e paluajtshme me kompetenc territoriale sht organi i administrats publike sipas vendit ku ndodhet pasuria e paluajtshme. Pr shtje t cilat kan t bjn me veprimtarin e nj organizate afariste ose afarizm individual kompetenca territoriale caktohet sipas vendit t selis s subjektit afarist ndrsa sa i prket shtjeve tjera fakt vendimtar pr caktimin e kompetencs do t jet vendbanimi i pals apo selia e personit juridik. Lidhur me do krkes t dorzuar nga pala e interesuar (personi fizik apo juridik) organet e administrat publike n baz t kompetencave t tyre kan detyrim ti shqyrtojn ato dhe lidhur me to t nxjerrin vendim. Mund t ndodh q lidhur me ndonj shtje konkrete t jen dy apo m shum organe kompetente, ather pr zgjidhjen e shtjes kompetent sht organi i cili i pari ka filluar procedurn. Prve nse ligji nuk parashikon ndryshe kompetenca lndore dhe ajo territoriale nuk mund t lshohet me marrveshjen e palve ose marrveshjen e organit t administrats publike dhe pals. Organet e administrats publike bazuar n dispozitat e Ligjit t procedurs administrative kan t drejt t delegojn kompetencat e tyre n favor t organeve tjera t administrats publike mirpo nuk kan t drejt t hjekin dor nga kompetenca e caktuar me ligj apo akt nnligjor. do akt administrativ apo veprim me t ciln organi i administrats publike ka qllim t hjek dor nga kompetenca e tij do t jet i pavlefshm. Dorzimi i gabuar i krkess te nj organ jo kompetent Nga arsyet e ndryshme mund t ndodh q personat fizik apo juridik krkesat e tyre pr shqyrtim ti dorzojn gabimisht organit jo kompetent. N kt situat organi jo kompetent i administrats publike ka detyrim q n afatin prej 2 ditve , nga dita e dorzimit t krkess , t nxjerr vendim pr konstatimin e jo kompetencs s tij. N oft se organi jo kompetent ka pranuar krkesn, ndrsa ai organ dhe organi kompetent i prkasin t njjts ministri, agjencion , institucion apo struktur administrative ather organi jo
1016
kompetent, ditn e nesrme llogaritur nga dita e pranimit t krkess, me nj letr prcjellse krkesn i drgon organit kompetent. Letra prcjellse i prket deklarimit t jo kompetencs t atij organi ndrsa pala e cila ka dorzuar gabimisht krkesn do t njoftohet me letrn prcjellse. N situatn nse organi kompetent t cilit duhet ti kishte shkuar krkesa i prket nj ministrie , agjencioni , institucioni apo strukture tjetr , krkesa i kthehet personit q ka br dorzimin (n afat prej 2 ditve llogaritur prej dats s pranimit t krkess) e shoqruar me nj letr zyrtare me t cilin prfshihet deklarimi i jo kompetencs dhe informacioni, njoftimi n lidhje me organin kompetent administrativ t cilit duhet ti drejtohet pala. Deklarimin e jo kompetencs me vendim e bn organi i administrats publike dhe ai vendim mund t apelohet. Delegimi i kompetencave dhe zvendsimi Dispozitat me t cilat prcaktohen rregullat pr kompetencn jan t natyrs detyruese dhe ato duhet t respektohen si nga ana e organeve t administrats publike ashtu edhe nga t gjith pjesmarrsit n procedur. Asnj organ i administrats publike nuk mund ti marr kompetencat e nj organi tjetr me prjashtim kur nj kalim i till i kompetencs sht i parapar me ligj. Organet e administrats publike mund ti delegojn kompetencat ligjore n favor t organeve n vartsi t tyre por ky delegim mund t bhet edhe n favor t organeve tjera. Ky delegim , kalim i kompetencs bhet me vendim t organit delegues, n situata kur organi i deleguar sht n vartsi t tij ndrsa kur ky organ nuk sht n vartsi t tij ather delegimi bhet mbi bazn e memorandumit (marrveshjes) t mirkuptimit. Organet kolektive t administrats publike nuk mund t kalojn, kompetencat n favor t drejtuesve t tyre. Organit t cilit i sht deleguar kompetenca ai nuk mundet q kompetencat e prfituara ti nndelegoj te ndonj organ i tret. do vendim q nxirret lidhur me nndelegimin e kompetencs sht i pavlefshm. Organi delegues me delegim organit t deleguar i kalon kompetencat e prcaktuara konkretisht por edhe procedurn t cils duhet ti prmbahet n zbatimin e atyre kompetencave. Instrumenti ligjor me t cilt bhet delegimi sht vendimi apo memorandumi i cili botohet n gazetn zyrtare. Organi i deleguar do ti filloj ti zbatoj kompetencat e prfituara, nj dit pas botimit t instrumentit ligjor delegues n gazetn zyrtare. Organi i deleguar me rastin e nxjerrjes s vendimit ka detyrim n vendim ti konstatoj emrin e organit delegues i cili ka kompetenca burimore. Udhzimet e organit delegues jan t detyrueshme pr organin e deleguar me rastin e zbatimit t kompetencave t deleguara. Organi delegues mundet t trheq kompetencat e deleguara por
1017
dhe t revokoj do akt dhe veprim juridik t cilin e ka marr organi i deleguar nse vlerson se ato jan marr n kundrshtim me dispozitat ligjore dhe udhzimet e dhna. Do t prfundon delegimi i kompetencs nse organi delegues revokon instrumentin e delegimit. Delegimi do t prfundon edhe me prfundimin e detyrave t parapara me aktin delegues por do t prfundon edhe me shuarjen e organit delegues dhe atij t deleguar. N rast se nga shkaku i mungess apo paaftsis pr ti kryer detyrat (shkaku i pamundsis s prkohshme fizike) apo t konfliktit t interesave t cilat prekin organet individuale t administrats publike ose do npuns publik detyrat e npunsit do t ushtrohen nga organi ose npunsi tjetr zvendsues i parapar me ligj. Nse ligji nuk parasheh nj situat t till ather npunsin do ta zvendson npunsit me post m t lart n organin e administrats publike i cili n hiearhin e organit vjen menjher pas organit individual apo npunsit t zvendsuar. N rast se npunsa zvendsues t njjtit nivel ka shum ather zvendsimin do ta bn npunsi i zgjedhur prej npunsit q zvendsohet ose npunsi m i vjetr n mosh. Organi por dhe npunsi zvendsues do t ushtrojn edhe ato kompetenca t cilat organi ose npunsi i zvendsuar i ka marr me delegim. Zgjidhja e konfliktit t kompetencave Edhe pse kompetenca e organeve t administrats publike sht e rregulluar me ligj ndodh q dy e m tepr organe t konsiderojn se jan kompetente pr ta zgjidhur shtjen e caktuar administrative. Konflikti pr kompetencn territoriale Kur ekziston dyshimi lidhur me kompetencn territoriale organi q zgjidh kt konflikt do ti pranoj, njohin kompetencn e atij organi vendndodhja e t cilit lejon qasje m t madhe pr zhvillimin e procedurs administrative. Zgjidhja e konfliktit t kompetencave lndore Organet e administrats publike mund t kontestojn n situata t ndryshme edhe kompetencn lndore t tyre. Gjykata kompetente do t zgjidh konfliktit i cili paraqitet n mes t organeve t ndryshme t administrats publike. Konfliktin e kompetencs n mes t dy ministrive t ndryshme do te zgjidh kryeministri ndrsa ministri ose udhheqsi i institucionit qendror do t zgjidh kompetencn n mes t institucioneve n
1018
vartsi t tij. Palt e interesuara gjat procedurs administrative mund t paraqesin me shkrim krkesn pr kundrshtimin e kompetencs t organit administrativ i cili duhet t nxjerr vendimin lidhur me shtjen konkrete. Organi administrativ ka detyrim q shtjen pr nxjerrjen e vendimit prfundimtar ti drgoj organit kompetent i cili do t zgjidh konfliktin e kompetencs. N kt situat afati i parapar me ligj brenda t cilit duhet t prfundoj procedura administrative do t pezullohet derisa t nxirret vendimi pr zgjidhjen e konfliktit t kompetencs. Organet e administrats publike sipas detyrs zyrtare kan mundsi n do faz t procedurs t deklarojn jo kompetencn. Para se t nxjerr vendim pr zgjidhjen e kompetencs organi kompetent do t merr deklarimet nga organet administrative brenda afatit prej 30 ditve. Procedura pr garantimin e paanshmris t administrats publike Bazuar n parimin e objektivitetit dhe paanshmris n procedurn administrative sht e nevojshme q edhe npunsi publik i cili ndrmerr veprime dhe zhvillon procedurn administrative t sht i paanshm dhe objektiv. Ekzistimi i shkaqeve dhe rrethanave t caktuara e detyrojn npunsin publik t prjashtohet nga ndrmarrja e veprimeve n procedur. Shkaqet pr prjashtimin e npunsit publik nga procedimi administrativ jan: -nse npunsi publik ka interes t drejtprdrejt ose jo t drejtprdrejt n vendim marrje, -nse bashkshorti i npunsit publik ose partneri bashkjetues ose t afrmit e tij deri n shkalln e dyt kan interes t drejtprdrejt ose jo t drejtprdrejt n vendim marrje, -nse npunsi publik dhe bashkshorti prkatsisht partneri bashkjetues apo t afrmit e tij deri n shkalln e dyt kan interes t drejtprdrejt apo jo t drejtprdrejt n vendim marrje lidhur me shtjen konkrete apo n nj shtje t ngjashme me shtjen konkrete n shqyrtim. -do t prjashtohet npunsi publik edhe nse n procedim t shtjes ka marr pjes si ekspert, prfaqsues ose avokat privat i pals n procedur. -npunsi publik do t prjashtohet edhe nse bashkshorti ose partneri bashkjetues apo t afrmit e tij deri n shkalln e dyt n procedim t shtjes kan marr pjes si ekspert, avokat privat apo prfaqsues t pals por edhe nse ndaj ktyre personave dhe npunsit publik palt n procedur kan filluar procedur gjyqsore.
1019
-npunsi publik do t prjashtohet edhe nse shtja n shqyrtim paraqet nj ankim t prsritur kundr nj vendimi t npunsit publik apo personave t afrm t tij. -do t prjashtohet nga procedura npunsi publik edhe n rast se ai dhe t afrmit e tij jan debitor ose kreditor t palve , kan marr nga ata dhurata para apo pas fillimit t procedurs apo me palt jan n miqsi apo n armiqsi. Kto shkaqe n fakt jan pengesa q npunsi publik t ndrmarr veprime n procedimin e shtjes konkrete me qllim vendimmarrje. Posa t kuptoj pr njrn nga shkaqet e cekura npunsi publik me shkrim do t deklarohet, do ta njoftoj menjher udhheqsin apo drejtorin e organit kolektiv t administrats publike i cili pr kt do ti njoftoj me shkrim edhe palt n procedur. Derisa t nxjerret vendimi lidhur me deklarimin e prjashtimit npunsi publik do t pezullon procesin vendimmarrs. Edhe palt n procedur kan mundsi t krkojn prjashtimin e npunsit publik nga procesi administrativ n rast se konstatojn ekzistimin e ndonjrs nga pengesat e parapara me ligj. Krkesa bhet me shkrim dhe i drejtohet udhheqsit t npunsit publik apo drejtorit t organit kolektiv. N situatn kur palt krkesn pr prjashtim i kan paraqitur npunsit publik ai menjher krkesn do t ja kaloj udhheqsit t tij m s largu ditn tjetr t puns. Krkesa duhet t prmban identitetin e npunsit publik i cili dshirohet t prjashtohet, ndonjrn nga pengesat ligjore dhe provat me t cilat vrtetohen theksimet e krkess. Npunsi publik lidhur me krkesn e pals pr prjashtim ka mundsi t deklarohet. Derisa t merret vendimi pr prjashtim npunsi publik do t pezullohet nga procesi administrativ. Vendimi lidhur me prjashtimin duhet t merret n afatin prej 5 ditve, nga dita e paraqitjes s krkess nga palt apo nga vet deklarimi i npunsit pr ekzistimin e pengesave ligjore. Nse krkohet prjashtimi i drejtorit t organit kolektiv vendimi merret n seancn plenare t organit kolektiv pa pranin e drejtorit. Nse vendoset prjashtimi i npunsit publik ai do t zvendsohet nga zvendsi i tij me prjashtim kur udhheqsi merr n shqyrtim dhe vet e vendos shtjen e caktuar administrative. N situatn kur krkohet prjashtimi i antarit t organit kolektiv organi do t funksionoj pa pjesmarrjen e atij antarinpunsit publik. Edhe prkundr ekzistimit t pengesave ligjore npunsi publik prjashtimisht do t vazhdoj me punn, procedimin sidomos n situata t gjendjes s jashtzakonshme. T gjitha aktet administrative t cilat nxjerren t prfshira me pengesat e parapara me ligj do t jen t pavlefshme.
1020
PROCEDURA ADMINISTRATIVE Fillimi i procedurs Procedura administrative konsiderohet e filluar me ndrmarrjen e nj veprimi n baz t cilit organi i administrats publike zhvillon procedurn me qllim t nxjerrjes s vendimit. Procedurn administrative mund ta filloj do person i interesuar (fizik apo juridik). Kta persona kan t drejt edhe t marrin pjes n procedur personalisht apo t prfaqsuar nga personat tjer. Sa i prket shtjes s aftsis, zotsis pr t filluar procedurn, marrjes pjes n procedur dhe shtjeve q kan t bjn me prfaqsimin, n kt drejtim do t zbatohen rregullat e drejts civile. Duke pasur parasysh faktin se me nj procedur administrative mund t preken edhe interesat publik ather me qllim t mbrojtjes t atyre interesave t drejt me filluar por edhe me marr pjes n procedur administrative kan personat t cilve ju shkaktohet nj dm n t drejtat e tyre t prbashkta si p.sh. shndeti publik, arsimimi, trashgimia kulturore, ambienti dhe cilsia e jets. Kt cilsi e kan edhe personat t cilt jetojn n brendsi apo n afrsi t nj prone publike e cila mund t dmtohet nga aktet e nxjerra nga nj proces administrativ. Ombudspersoni por edhe shoqatat dhe organizatat t cilat veprojn n mbrojtje t interesit publik mund t fillojn dhe t marrin pjes n procedurn administrative. Bazuar n kto konstatime mund t konkludojn se procedura administrative mund t fillohet: 1.nga organi i administrats publike, 2.me krkesn e pals dhe 3.me krkesn e publikut. 1. Fillimi i procedurs nga organi i administrats publike Kjo mnyr e fillimit t procedurs administrative njihet edhe si fillim i procedurs sipas detyrs zyrtare prkatsisht kur organi i administrats publike bazuar n kompetencat e tij duhet t veproj n at mnyr e kjo pr qllim t mbrojtjes s interesit publik. Kjo procedur konsiderohet se ka filluar prej momentit kur organi i administrats publike, palve t interesuara u drgon nj lajmrim se ka filluar ndrmarrja e veprimeve procedurale nga ai organ. Lajmrimi bhet me shkrim, nnshkruhet nga drejtuesi i organit t administrats publike dhe prmban: -emrat dhe adresat postare t gjitha palve t interesuara t cilave iu sht drguar lajmrimi, emri dhe adresn e organit t administrats publike dhe emrin e npunsit prgjegjs, emrin e procedurs nse ka t till, afatin kohor brenda t cilit palt e interesuara mund t bjn ndrhyrje, prgjigje me shkrim. Afati i cekur llogaritet nga data e drgimit t lajmrimit.
1021
-njoftimin pr kohn dhe vendin e mbajtjes t seancs dgjimore n rast se ligji ate e krkon. -njoftimin pr qllimin e mbajtjes s seancs dgjimore -vrejtja (kujtesa) se mos prezenca n seanc mund t konsiderohet me faj t pals s njoftuar. -informacionin se palt mund t krkojn mbajtjen e nj seance dgjimore n suaza t afateve t parapara me ligj apo rregullave t brendshme t procedurs. -njoftimin pr autoritetin ligjor t organit i cili ka kompetenc pr t zhvilluar procedurn. -informacionin pr qllimin e zhvillimit t procedurs. Organi i administrats nuk do t komunikoj me palt n rast se shtja e trajtuar nga organi i administrats publike sht sekrete ose konfidenciale ose kur n kushte t gjendjes s lufts komunikimi mund t cenoj efikasitetin e procedurs. 2. Fillimi i procedurs nga pala e interesuar Me iniciativn e pals mund t fillohet procedura administrative n ato raste kur ligji lejon nj mundsi t till. Pala pr t filluar procedurn do ti paraqet krkesn me shkrim organit t administrats publike, veprimi i t cilit krkohet. Krkesa duhet t prmban: emrtimin e organit t administrats publike veprimi i t cilit krkohet, datn e dorzimit t krkess, nj indikacion n lidhje me kompetencat e organit administrativ, veprimi konkret i cili krkohet nga organi administrativ dhe theksimi i shkaqeve dhe fakteve n t cilat bazohet krkesa. N shtojc t krkess drgohet edhe nga nj kopje e krkess pr t gjith personat t cilt kan interes t drejtprdrejt apo jo t drejtprdrejt nga veprimi i krkuar. Duke u nisur nga fakti se pala sht e pa msuar, organet e administrats publike mund t nxjerrin edhe formular t ndryshm me t cilat ma leht palt mund t krkojn veprimin e organeve administrative. Nj veprim i till ndrlidhet edhe me parimin e efikasitetit t procedurs. Drejtuesi i organit t administrats publike krkesn e shqyrton menjher dhe njofton paln se e ka pranuar krkesn dhe procedura ka filluar ose paln e njofton se krkesa sht refuzuar. Kundr vendimit me t cilin refuzohet krkesa pala ka mundsi t paraqet ankes. N rast se sht e nevojshme t ndrmerren veprime juridike t mtejshme lidhur me krkesn, organi administrativ para se t vendos lidhur me bazueshmrin e krkess e cakton nj afat t arsyeshm pr kryerjen e atyre veprimeve. Nse krkesa nuk i prmban t dhnat e nevojshme, pr sa sht e mundur e me kusht t
1022
mos dmtohen interesat e pals ato vet organi do ti administrats do ta korrigjoj. N situatn e kundrt me shkrim do t krkohet nga pala t eviton pasaktsit e krkess-ta korrigjon krkesn. Krkesn pala mund ta dorzon drejtprdrejt n zyrat e organit kompetent. N rast se pala i drejtohet organit qendror, ka mundsi q krkesn te dorzoj te organet e administrats komunale t cilat n afatin prej dy ditve, nga dita e dorzimit t krkess, me post t regjistruar do ta drgojn krkesn n zyret e organit qendror. N t njjtn mnyr dhe afat do t veprojn edhe prfaqsit diplomatike dhe konzulare pr krkesat e palve t dorzuara n ato prfaqsi. Krkesn pala ka mundsi ta drgon edhe me post t regjistruar por edhe n form elektronike. Organi i administrats publike i cili ka pranuar krkesn , ate e regjistron sipas radhs s arritjes n regjistr t posam i cili prmban numrin e krkess, datn e dorzimit, objektin e krkess, numrin dhe emrin e dokumenteve, anekset e krkess dhe emrin e parashtruesit t krkess. Organi i administrats publike pals i lshon dshmi me shkrim n t ciln vrtetohet pranimi i krkess. N t njejtn mnyr do t veprohet edhe sa i prket krkesave tjera t paraqitura nga palt e interesuara si p.sh. shpjegimet, krkesat pr rishqyrtim, prgjigjet si dhe fardo dokumenti tjetr shkresor. Organi i administrats publike pas pranimit t krkess do t verifikon kompetencn e tij por do t verifikon edhe nse t drejtat apo interesat e krkuara nga personat e interesuar jan parashkruar , legjitimacionin e personit t interesuar ( fizik apo juridik) , jan respektuar afatet e parapara ligjore dhe a mundet krkesa e paraqitur t shqyrtohet bashk me krkesat tjera t personave t interesuar. 3. Fillimi i procedurs me iniciatimin e publikut Procedurn administrative mund ta filloj edhe publiku por edhe ombudspersoni. Organi i administrats publike do ti merr t gjitha masat e nevojshme pr prgatitjen e shtjes, prfshir ktu edhe shtjet t cilat nuk prfshihen n krkes nse organi i administrats vlerson se duhet t veproj n at mnyr. Krkesa verbale pr fillimin e procedurs Pr ta filluar procedimin administrativ, prve paraqitjes s krkess me shkrim pala e interesuar ka mundsi t bn edhe krkes verbale. Lidhur me kt npunsi publik do t prpilon nj shnim zyrtar sipas t cilit edhe formon dosjen, lndn i cili shnim do t prmban kto t dhna: emrin e
1023
organit administrativ, veprimin i cili krkohet , emri i krkuesit, data e brjes s krkess dhe veprimi konkret i cili dshirohet t realizohet. Shqyrtimi i prnjhershm i disa krkesave pr fillimin e procedurs administrative Nj mnyr e ktill e veprimit nga ana e organit t administrats publike njihet si bashkim i shtjeve, lndve. Krkesat e paraqitura do t bashkohen dhe lidhur me to do t merret nj vendim i prbashkt meritor me kusht nse jan paraqitur nga pala e njjt por edhe nse gjendja faktike dhe juridike sht e njejt. Mbi kt baz mund t shqyrtohen edhe krkesat e paraqitura nga shum persona. Vendimi i organit kompetent pr bashkimin e shtjeve mund t apelohet. Trheqja e krkess Pala mund t trheq pjesrisht apo n trsi krkesn e paraqitur por mundet edhe t heq dor nga krkesa, n situatat ku ligji e lejon nj mundsi t till. Lidhur me kt veprim t pals organi administrativ nxjerr vendim pr prfundimin e procedurs ndaj t cilit vendim ka mundsi t paraqitet ankesa. Edhe pala kundrshtare do t njoftohet pr prfundimin e procedurs. Trheqja e nj pale nga procedura nuk do t sjell ndrprerjen e procedurs pr palt tjera por procedura do t vazhdon nse organi i administrats publike vlerson se kjo do t sht n interes t palve t tjera. Pala e cila e ka trheq krkesn do ti bart shpenzimet e procedurs prve n rastet kur ligji parashikon ndryshe. Aktpajtimi (ujdija) Gjat procedurs administrative npunsi publik ka obligim t prpiqet ti pajtoj palt n procedur. Aktpajtimi n mes t dy ose m shum palve n nj procedim administrativ bhet n form t shkruar. Aktpajtimi pasi lexohet do t nnshkruhet nga palt dhe prej atij momenti edhe bhet i plotfuqishm. Aktpajtimi ka efekt juridik t njejt sikurse akti administrativ. Organi administrativ nuk do t pranon aktpajtimin nse sht n dm t interesit publik ose n dm t interesave ligjore t personave tjer fizik apo juridik.
1024
shtja paraprake shtja paraprake sht nj shtje konkrete e cila kushtzon organin e administrats publike q n nj procedur administrative t nxjerr vendimin prfundimtar. Nxjerrja e vendimit lidhur me shtjen paraprake duhet me qen n kompetenc t nj organi tjetr t administrats publike apo t gjykats. Organi kompetent administrativ pr vendimmarrje n kt situat do t pezullon procedurn deri n marrjen e vendimit lidhur me shtjen paraprake. Nga kjo rregull lejohet prjashtim vetm n ato raste nse nuk nxirret menjher vendimi pasoj do t kishte shkeljen e t drejtave themelore kushtetuese t personave fizik ose juridik ose interesave t tyre t bazuara n ligj. Pezullimi i procedurs do t prfundon menjher nse vendimi pr shtjen paraprake varet nga ndrmarrja e ndonj veprimi , paraqitjes s ndonj krkese , ndrsa pala ate nuk e bjn n afatin e caktuar me ligj. Do t prfundon menjher pezullimi i procedurs edhe kur n munges t nj afati t parapar n ligj, procedura administrative pr zgjidhjen e shtjes paraprake nuk fillon brenda afatit prej 30 ditve duke llogaritur prej dits kur sht nxjerr vendimi pr pezullim, pr shkak se palt e interesuara nuk kan paraqitur krkes. N rast se organi kompetent nuk pret nxjerrjen e vendimit lidhur me shtjen paraprake por shtjen paraprake e vendos vet ather ai vendim do t jet i vlefshm vetm pr at procedim administrativ. Procedura hetimore Procedura hetimore prfshin t gjitha veprimet dhe masat t cilat i ndrmerr organi i administrats publike deri n nxjerrjen e vendimit lidhur me shtjen konkrete administrative. Kjo procedur njihet si procedur e t provuarit. Procedura hetimore mund t zhvillohet n form t 1. procedurs s shkurt hetimore, e cila konsiston n nxjerrjen e vendimit prfundimtar mbi bazn e fakteve, provave t paraqitura nga pala, provave t besueshme apo kur gjendja e fakteve vrtetohet nga informacionet q ka vet organi administrativ por edhe n situata t caktuara me ligj, 2. procedura e veant hetimore konsiston n veprimet dhe masat t cilat ndrmerren nga organi administrativ prkatsisht npunsi publik pr qllim t nxjerrjes s vendimit meritor lidhur me shtjen konkrete administrative.
1025
T provuarit e fakteve Npunsi publik i cili drejton procedurn do t ndrmerr veprime procedurale (p.sh.nxjerrje t provave etj) dhe do t cakton masa t nevojshme (kryen veprime t caktuara, urdhron palt pr t kryer veprime t caktuara etj), pr qllim t zgjidhjes s shtjes administrative-nxjerrjes s vendimit meritor. Organi administrativ do t vrteton t gjitha faktet e rndsishme pr zgjidhjen e shtjes administrative. Faktet e njohura botrisht dhe ato t njohura nga organi administrativ nuk kan nevoj t vrtetohen. Barra e t provuarit qndron n paln e interesuar e cila ka detyrim q pretendimet e saj ti argumenton me prova t cilat do ti bashkangjet krkess me shkrim, do ti propozon verbalisht (me goj) apo do ti dorzon ato gjat procedurs. Organi administrativ ka mundsi t krkoj nga pala e interesuar informacione, dokumente apo objekte (sende) me qllim t vrtetimit t fakteve relevante. Pala e interesuar ka mundsi mos t veproj n at mnyr nse me veprimin e krkuar do t shkelet sekreti profesional i pals, n rast se njohja e atyre informacioneve sht e ndaluar me ligj, do t sht komprometuese ose do t shkaktonte humbje financiare apo jo financiare pals, bashkshortit, prindit, fmijs, vllait apo motrs s tij. N rast se pala nuk banon n vendin ku ndodhet selia e organit administrativ ai ka mundsi q veprimin e krkuar ta bj te organi administrativ i cili gjendet n vendin ku banon, kt veprim mund ta bn edhe pr arsye se nuk dshiron t paraqitet para organit. Pala nse nuk vepron sipas krkess s organit administrativ asaj do ti bhet nj krkes e re ose do t ndrprehet procedura nse me kt nuk shkilet ndonj interes publik apo interes ligjor i pals. Pavarsisht nga sjellja e pals organi i administrats ka detyrim q me vet iniciativ t vrteton faktet e rndsishme pr nxjerrjen e vendimit prfundimtar. Nse informacioni apo dokumenti jan t domosdoshme pr vrtetimin e krkess s pals ather do t pezullohet procedura deri n sigurimin e informacionit ose provs dhe pr kt do t njoftohet pala. Organi i administrats mund t krkoj ndihm nga organi tjetr i administrats pr ndrmarrjen e masave pr sigurimin e provave. Kt veprim organi i administrats do ta bn n marrveshje me organin administrativ mirpo pavarsisht ktij fakti nj veprim i till duhet t ndrmerret brenda afatit prej 30 ditve. N krkes t pals apo me vet iniciativ organi i administrats publike mundet edhe para se t ket filluar procedura administrative t ndrmerr veprim pr sigurimin e provave relevante , me kusht nse sigurimi i atyre provave do t bhet i vshtrsuar apo i pa mundur kjo prve provave t cilat jan n zotrim (posedim), t organit t administrats publike. T gjitha shpenzimet pr veprimet lidhur me sigurimin e provave jan barr e pals s interesuar.
1026
T provuarit me an t ekspertve (ekspertiza) Ekspertiza sht nj mjet provues me ndihmn e t cilit konstatohen apo vlersohen faktet me an t dijes profesionale t ciln nuk e posedon personi zyrtar i cili drejton procedurn. Ekspertt jan persona t cilt posedojn njohuri profesionale t nevojshme pr t konstatuar dhe vlersuar faktet e rndsishme pr zgjidhjen e shtjes konkrete. Ekspertizat kryhen nga personat e caktuar-ekspert t specializuar por edhe nga organet- institucionet e specializuara t administrats. Ekspertt caktohen nga vet organi administrativ por mund t caktohen edhe sipas propozimit t pals. Organi administrativ kur e cakton nxjerrjen e provs me kryerje t ekspertizs,e njofton paln pr qllimin e ekspertimit, pr ekspertin, kjo me prjashtim kur n pyetje jan shtjet sekretet-konfidenciale. Organi administrativ por edhe pala, ekspertit mund ti bjn pyetje t cilave ai ka detyrim tu prgjigjet apo lidhur me to t shpreh mendimin e tij pr shtje t caktuara. Kur pyetjet e paraqitura nga pala prekin shtjet sekrete- konfidenciale ato pyetje organi i administrats nuk do ti lejon. Dgjimi i palve t interesuar Pasi t ket prfunduar procedura hetimore e para se t merret vendimi prfundimtar , pala ka t drejt t deklarimit. Pala mund t deklarohet me shkrim apo n mnyr verbale me (goj). Pr mnyrn e deklarimit t pals vendos organi i cili zhvillon procedurn. Me krkesn e organit administrativ pala deklaratn me shkrim do ta jap brenda afatit prej 10 ditve nga dita e pranimit t njoftimi pr krkesn. Palt n prgjigjen me shkrim shprehen lidhur me shtjet t cilat prbjn objektin e procedimit , krkojn ndrmarrjen e masave konkrete dhe bashkangjesin dokumente dhe prova tjera. Palt gjithashtu mund t krkojn edhe caktimin e nj seance dgjimore pr ka organi administrativ menjher do t ndrmerr masa pr caktimin e seancs. N rast se organi q zhvillon procedurn krkon deklarim me goj, ai n afatin prej 8 ditve cakton datn e dgjimit t pals. Deklarimi me goj i pals ka t bj me t gjitha shtjet si te deklarimi me shkrim. Nse pala nuk prezenton n seancn dgjimore ndrsa mungesn nuk e arsyeton , kjo nuk sht penges q organi administrativ t vazhdoj me procedurn. E drejta e deklarimit, pals mund ti ndalohet n rast se: -nxjerrja e vendimit sht urgjente -kur nj mas e till do e vshtrsonte ekzekutimin e vendimit -n qoftse informacioni i paraqitur gjat procedurs do t shpie drejt nj vendimi n favor t pals
1027
-nse pala ka pas mundsi gjat procedurs, t deklarohet pr shtjet q kan rndsi pr marrjen e vendimit e mbi bazn e provave ekzistuese. Masa e ndalimit t deklarimit t pals bhet me vendim t organit t administrats ndaj t cilit sht e lejuar ankesa por ajo nuk e ndalon procedurn. Pas deklarimit t pals n drejtim t sigurive t provave relevante, me vet iniciativ t organit administrativ apo t pals , mund t ndrmerren edhe masa tjera shtes. N rast se organi q zhvillon procedurn vlerson se nuk sht kompetent pr nxjerrjen e vendimit prfundimtar, ai prpilon nj raport n t cilin paraqet pretendimet e palve, rrjedhn e procedurs dhe formulon nj rekomandim paraprak pr vendimin prfundimtar duke i dhn arsye faktike dhe juridike t cilat sipas vlersimit t tij do t arsyetojn vendimin q do t nxirret. Ndrhyrja do person fizik apo juridik i cili nuk sht pal n procedur , nse vlerson se me procedurn administrative e cila sht n zhvillim, preken t drejtat dhe interesat e tij ligjore, mundet ti bj organit administrativ i cili zhvillon procedurn, krkes me shkrim se dshiron t ndrhyj (marr pjes) n procedur. Krkes dorzohet n kopje t mjaftueshme pr organin administrativ dhe palt n procedur. Lidhur me krkesn vendim nxjerr udhheqsi i organit administrativ. Krkesa e personit t tret-ndrhyrsit do t pranohet nse nga procedimi administrativ preken t drejtat, lirit dhe interesat ligjore t ndrhyrsit, nse zhvillimi i procedurs nuk do t vshtirsohet pr shkak t ndrhyrjes dhe nse interesat publike prfitojn nga ndrhyrja. Vendimi lidhur me krkesn pr ndrhyrje u drgohet ndrhyrsit dhe palve n procedur. Me vendim mundet ti caktohen kushte ndrhyrsit me qllim mos t vshtrsohet procedimi i rregullt i shtjes. Kushtet pr ndrhyrsin mund t caktohen edhe gjat krejt procedurs , nse ato nuk jan caktuar m par me vendimin pr lejimin e ndrhyrjes. Vendimet e ndrmjetme Organi administrativ i cili zhvillon procedurn , nse vlerson se mos marrja e disa masave mund t ket pr pasoj shkaktimin e dmit t rnd e t pa riparueshm t interesave publike apo atyre t palve t interesuara, mundet t nxjerr vendime t ndrmjetme. Me kto vendime caktohen masat prkatse t cilat do t zgjasin pr afat t caktuar dhe duhet t jen t arsyetuara. Kto vendime mund t revokohen. Organi kompetent administrativ i administrats publike me vendim do t konstaton se prfundon
1028
vendimi i ndrmjetm nse nxirret vendimi prfundimtar me kalimin e afatit t caktuar me vendimin e ndrmjetm, n munges t ndonj afati t parapar me ligj apo me vendim t organit administrativ nse nga dita e fillimit t procedurs, t ket kaluar afati prej 6 muajve. Prfundimi i procedurs administrative Procedura administrative do t prfundon: 1.me nxjerrjen e vendimit prfundimtar, dhe 2.pr shkak t fakteve tjera t parapara me ligj. 1. Vendimi prfundimtar. Organi administrativ pas zhvillimit t procedurs s parapar me ligj nxjerr vendim me t cilin e zgjidh shtjen konkrete administrative. 2. Faktet n baz t cilave prfundon procedura administrative 1. Braktisja Procedura do t konsiderohet e braktisur nse pala e interesuar me fajin e saj nuk sht aktive m shum se 3 muaj. N ksi situate nuk do t ket braktisje t procedurs nse procedura prek interesat publike. Me braktisjen e procedurs nuk shuhet krkesa pr realizimin e srishm t drejts apo interesit t pals. 2. Pamundsia Do t prfundon procedura edhe n rast se objekti pr t cilin sht filluar procedura apo qllimi i vendimit sht br i pamundur. Deklarimi i prfundimit t procedurs sipas ktyre dy fakteve bhet me vendim t organit administrativ ndaj t cilit sht e lejuar ankesa. 3. Mos pagesa e tarifave ose e detyrimeve tjera Procedura administrative do t prfundon edhe nse pala e interesuar nuk bn pagesn n afatin e caktuar t tarifave apo detyrimeve t tjera , t cilat jan kusht pr zbatimin e aktit administrativ. Nuk do t ket prfundim t procedurs nse pala pas prfundimit t afatit kohor pr pagesn e tarifave
1029
dhe detyrimeve tjera , brenda afatit prej 10 ditve e bn pagesn e dyfisht t shums fillestare. 4. Afatet e prgjithshme kohore pr prfundimin e procedurs administrative Nga dita e paraqitjes s krkess pr fillimin e procedurs e me kalimin e periudhs kohore prej 3 muajve do t prfundon procedura administrative. Kjo rregull ka prjashtim pr rastet e parapara shprehimisht me ligj apo kur shtyrja e procedurs bhet e detyrueshme pr shkak t rrethanave t jashtzakonshme. Te kto situata procedura do t prfundon brenda afatit prej 3 muajve, duke llogaritur nga dita e prfundimit t rrethanave t jashtzakonshme. Mos mundsia e nxjerrjes s vendimit prfundimtar brenda afatit prej 3 muajve apo pas prfundimit t rrethanave t jashtzakonshme, organi q zhvillon procedurn prkatsisht npunsi prgjegjs n afatin prej 10 ditve duhet t arsyeton mos respektimin e afatit ligjor, para organit kompetent prkatsisht udhheqsit t tij. Akti administrativ Akte administrative konsiderohet t gjitha vendimet e organeve t administrats publike t cilat krijojn pasoja pr nj rast individual (akti individual) apo krijojn pasoja pr dy e m shum persona fizik apo juridik (akti kolektiv). Forma e aktit administrativ Aktet administrative do t nxirren n form t shkruar prve rasteve kur ligji shprehimisht parasheh nj form tjetr apo kur ate e imponojn rrethanat tjera. Aktet administrative duhet t tregojn qllimin e tyre dhe t prmbajn kto informacione: -emrin e organit t administrats publike q ka nxjerrur aktin, datn , numrin e aktit dhe konstatimin pr delegimin eventual t kompetencave n baz t cilave sht nxjerr akti -identitetin e palve -konstatimet lidhur me gjendjen e vrtetuar faktike -dispozitat ligjore n t cilat bazohet akti -udhzimin pr mundsin dhe afatin e paraqitjes s krkess pr rishqyrtim
1030
-udhzimin pr mundsin dhe afatin e paraqitjes s ankess -datn e hyrjes n fuqi t aktit dhe -nnshkrimin e udhheqsit t organit t administrats publike q ka nxjerr aktin ose t drejtuesit t organit kolektiv. Akti administrativ do t prmban arsyet e nxjerrjes s aktit (arsyetimin), vetm n rastet kur shprehimisht parasheh ligji. Prve atyre rasteve akti administrativ detyrimisht duhet t prmban arsyetimin kur: -sht refuzuar, shuar, kufizuar apo preket ndonj e drejt dhe interes ligjor prkatsisht me aktin vendoset ndonj detyrim apo ndshkim. -n rast se vendimi ka t bj me vendimin n lidhje me krkesat pr rishqyrtim apo ankesat. -nse me vendimin refuzohet krkesa e palve ose ajo krkes sht n kundrshtim me informacionin apo propozimin zyrtar t organit administrativ. -nse vendimi sht devijim nga praktika e deriathershme pr shtje t ngjashme, dhe -nse arsyet e paraqitura do t shkaktojn revokimin, shfuqizimin modifikimin apo pezullimin e nj akti t mparshm. Nuk kan nevoj t arsyetohen , me prjashtim kur ligji parasheh ndryshe, aktet administrative t cilat i vrtetojn vendimet e nxjerrura nga bordet, jurit apo nga komisionet e caktuara nga administrata si dhe urdhrat e udhheqsve t organit t administrats publike t cilat kan t bjn me shtje t brendshme organizative. Arsyetimi i vendimit duhet me qen i formuluar n mnyr t qart ashtu q do t shpjegon bazn ligjore dhe faktike t tij. N rast se arsyetimi i referohet nj informacioni apo propozimi t mparshm , ndrsa at e ka pranuar organi administrativ ather sht e mjaftueshme q vetm t konstatohet ai fakt dhe ato informacione apo propozime do t jen pjes prbrse e aktit. Nse arsyetimi i dhn sht i pakjart kontradiktor dhe prmban t dhna t pasakta do t konsiderohet se aktit i mungon arsyetimi. Pr shtje t cilat jan t ngjashme mund t prdoren arsyetimet e bra n shtjet e mparme, kjo me kusht nse n kt mnyr nuk i keqsohet pozita procedurale e pals. Hyrja n fuqi e aktit administrativ Akti administrativ hyn n fuqi ditn e miratimit t tij. Ky parim ka dy prjashtime:
1031
1. Fuqia prapavepruese e aktit administrativ Akti administrativ do t ket fuqi prapavepruese n rast se interpreton nj akt t mparshm, kur akti nxirret n zbatim t ndonj vendimi gjyqsor me t cilin sht anuluar akti administrativ dhe kur ligji shprehimisht aktit i jep fuqi prapavepruese. Aktit administrativ, organi kompetent administrativ mund ti jep fuqi prapavepruese n rast se kjo sht n interes t palve dhe n rast se nuk dmton t drejtat dhe interesat e palve t treta. Nj situat e till sht e mundshme edhe kur sht fjala pr aktin i cili e shfuqizon nj akt t mparshm, e me te anulohen edhe aktet tjera t nxjerrura n zbatim t atij akti por edhe kur nj mundsi e till lejohet me ligj. 2. Efekti i vonuar i aktit administrativ Akti administrativ do t ket efekt t vonuar kur hyrja n fuqi e aktit kushtzohet nga pranimi apo vrtetimi i aktit, kur efektet e aktit bhen t pamundura pr shkak t ndonj pezullimi apo afati dhe kur hyrja n fuqi e aktit administrativ varet nga vrtetimi i disa kushteve dhe rrethanave. Shpallja e akteve administrative Aktet administrative palve u drgohen n afat prej 30 ditve. Kto akte do t shpallen vetm n rastet kur i parasheh ligji. Mos shpallja e akteve administrative kur kt ligji e krkon do t ket pasoj mos hyrje n fuqi t aktit. N rastet kur shpallja e aktit administrativ sht e detyrueshme ajo bhet n gazetn zyrtare ndrsa akti do t hyn n fuqi 30 dit nga publikimi i tij. Pavlefshmria e akteve administrative Pavlefshmria e akteve administrative mundet me qen: 1. Akti administrativ apsolutisht i pavlefshm Aki apsolutikisht i pavlefshm sht n kto raste: 1.kur akti sht nxjerr nga organi i pa identifikuar, 2.kur akti sht nxjerr nga organi jo kompetent, 3.kur sht nxjerr akti n kundrshtim me formn e krkuar nga Ligji i procedurs administrative apo ndonj ligj tjetr dhe 4.kur akti sht nxjerr n kundrshtim me procedurn e parapar me Ligjin e procedurs administrative apo ndonj ligj tjetr. Kto akte nuk prodhojn asnj pasoj
1032
juridike, kshtu q t gjitha organet e administrats publike ose do person fizik apo juridik t cilve ju dedikohet akti, ata do ta injorojn urdhrin e atij akti pr t vepruar. Organi kompetent administrativ me vet iniciativ apo n krkes t do personi, n do koh mund t shpall aktin apsolutikisht t pavlefshm. Organi i cili vendos sipas krkess pr rishqyrtim apo sipas ankess, me vet iniciativ apo krkes t pals n do koh mund t shpall aktin apsolutikisht t pavlefshm. N rast se vetm nj pjes e aktit sht apsolutikisht e pavlefshme ather i gjith akti do t jet i pavlefshm prve nse pjesa e anuluar do t ishte aq e rndsishme sa q pa at pjes qllimi i aktit, sa i prket pjess tjetr t vlefshme nuk do t realizohet. 2. Akti administrativ relativisht i pavlefshm sht relativisht i pavlefshm akti administrativ kur sht nxjerr n kundrshtim me ligjin, dhe ate n kto raste: 1. akti autorizon kryerjen e veprimeve ose njeh t drejta e privilegje t cilat nuk parashihen me ligj, 2. akti ndalon kryerjen e veprimeve ose refuzon t drejta, privilegje t parapara me ligj, 3. akti nxirret n baz t nj akti t kundrligjshm t nj organi m t lart, 4. akti nxirret n ndikim t kanosjes , dhuns ose rregullimit t prkohshm mendor. Kundr aktit relativisht t pavlefshm n afatet kohore t parapara me ligj mund t paraqiten krkesa pr rishqyrtim apo ankesa. N kuadr t afateve ligjore me vet iniciativ organi administrativ kompetent mundet ta revokoj ose shfuqizoj aktin administrativ relativisht t pavlefshm. Kto akte administrative do t prodhojn pasoja juridike pr aq koh sa ato nuk revokohen apo shfuqizohen. N momentin e nxjerrjes s aktit administrativ sipas krkess pr rishqyrtim apo ankess, revokohet ose shfuqizohet akti administrativ, pushojn pasojat juridike pr t ardhmen. Me revokimin apo shfuqizimin e aktit administrativ, organi administrativ do ta rikthen gjendjen e mparme q ekzistonte para nxjerrjes s aktit. N rast se restitucioni nuk sht i mundur ather do t vendoset lidhur me krkesn e pals s dmtuar pr shprblimin e dmit. Korrigjimi i aktit administrativ N rast se akti administrativ i vlefshm sht i prfshir me pasaktsi apo gabime t dukshme , me iniciativn e pals apo me vet iniciativ organi
1033
administrativ q ka nxjerr aktin, do t bn korrigjimin e aktit kshtu q do t eviton gabimet materiale dhe pasaktsit e dukshme pa e ndryshuar prmbajtjen e aktit. Kt veprim organi administrativ mund ta bn n do koh. Kokluzioni Konkluzioni sht nj nga llojet e akteve administrative me t cilin vendosen shtje q kan t bjn me procedurn por edhe shtjet sekondare q lidhen me zhvillimin e procedurs e q nuk vendosen me aktvendim. Konkluzionin e nxjerr personi zyrtar. Nse me konkluzion urdhrohet zbatimi i nj veprimi ather do t caktohet edhe afati i zbatimit t atij veprimi. Konkluzioni zakonisht komunikohet me goj kurse me shkrim vetm me krkes t pals ose kur mund t krkohet menjher ekzekutimi i konkluzionit. Ankimi i veant kundr konkluzionit lejohet vetm pr raste t parapara me ligj. N kto raste konkluzioni duhet t jet i arsyetuar dhe do t prmban udhzimin pr mjetin juridik. Rregullat pr ankesn kundr aktvendimit n mnyr t njejt zbatohen edhe ndaj konkluzionit. Konkluzioni ndaj t cilit nuk sht e lejuar ankesa e veant, mund t kundrshtohet me ankesn kundr aktvendimit prfundimtar prve n rastet kur me Ligjin e procedurs administrative sht e prjashtuar ajo mundsi. Ankesa e paraqitur nuk e shtyen ekzekutimin e konkluzionit prve nse ligji e parasheh nj mundsi t till apo nse ashtu sht caktuar me konkluzion.
Revokimi dhe shfuqizimi i aktit administrativ Revokimi i aktit administrativ Revokimi i aktit administrativ bhet nga organi administrativ q ka nxjerr aktin. Akti administrativ revokohet n baz t krkess s pals pr rishqyrtimin e aktit. Krkesn pala do ta bn n afatin e parapar me ligj apo t caktuar me vet aktin administrativ. Vendimi i organit me t cilin revokohet ose konfirmohet akti administrativ konsiderohet gjithashtu akt i vlefshm administrativ. Aktin administrativ mund ta revokoj organi i deleguar por edhe ai delegues pr aq koh q delegimi sht i vlefshm.
1034
Shfuqizimi i aktit administrativ Shfuqizimi i aktit administrativ do t bhet me vet iniciativ t organit kompetent t administrats (organit t shkalls s dyt) apo me iniciativ t pals. Iniciativa e pals n fakt sht ankesa e paraqitur kundr aktit administrativ. Sa i prket shtjeve lidhur me shfuqizimin e aktit administrativ n mnyr t njejt zbatohen rregullat q kan t bjn me revokimin e aktit administrativ. Afatet pr revokimin dhe shfuqizimin e aktit administrativ t vlefshm Akti administrativ i vlefshm mund t revokohet ose shfuqizohet nse kan ndryshuar rrethanat dhe dispozitat ligjore, t cilat m nuk e arsyetojn ekzistimin e aktit. Akti administrativ nuk mund t revokohet apo shfuqizohet n kto rast: 1. Kur ligji shprehimisht e ndalon nj mundsi t till, 2. Kur akti krijon (njeh) t drejta ligjore pr personat fizik ose juridike, 3. Kur akti i jep administrats t drejta apo cakton detyrime nga t cilat nuk mund t hjek dor. Aktet me t cilat personave fizik apo juridik u njihen t drejta ligjore mund t revokohen ose shfuqizohen n rast se dmtojn interesat e palve t cilave ju drejtohen, dhe n situatn kur t gjitha palt e interesuara dakordohen (arrijn marrveshje) pr revokimin apo shfuqizimin e aktit , me kusht q t drejtat e krijuara mbi bazn e atij akti jan t drejta nga t cilat mund t hiqet dor. Revokimi dhe shfuqizimi i aktit administrativ t pavlefshm Revokimi ose shfuqizimi pr shkak t pavlefshmris s aktit administrativ mund t krkohet n afatin e parapar pr ankimin gjyqsor. Nse ekzistojn m shum afate t parapar me ligj ather do t zbatohet afati m i gjat. Pasojat juridike t revokimit dhe shfuqizimit t aktit administrativ Revokimi dhe shfuqizimi kan efekt vetm pr t ardhmen mirpo nse kto kan t bjn me pavlefshmrin absolute ather efekti sht
1035
prapaveprues, pra pr t kaluarn. Fuqi prapavepruese do t ket edhe akti i nxjerr me marrveshjen e palve, vetm n ato raste kur t gjitha palt dakordohen me shkrim por me kusht q akti i cili krkohet t revokohet ose shfuqizohet ka krijuar t drejta ose privilegje nga t cilat palt mund t hjekun dor. Me revokim ose shfuqizim t aktit do t prtrihet fuqia ligjore e aktit i cili sht revokuar apo shfuqizuar. Rregullat pr revokimin dhe shfuqizimin n rast se ligji nuk parasheh ndonj situat tjetr do t vlejn edhe sa i prket ndryshimit dhe zvendsimit t aktit administrativ. Njoftimi i aktit administrativ Gjat procedurs organi administrativ ka detyrim t komunikon me palt n procedur. Organi administrativ ka detyrim q paln te njofton pr t gjitha veprimet e ndrmarrura dhe aktet e nxjerra gjat procedurs administrative. Palt sidomos do t njoftohen: 1.me aktet me t cilat merren vendime lidhur me pretendimet e tyre, dhe 2.aktet me t cilat caktohen detyrime dhe denime ose shkaktohen dme apo krijohen, prfundojn, zgjerohen apo kufizohen interesat ligjore ose t drejtat e palve apo pengohen kushtet pr gzimin e tyre n ndonj mnyr. Pala nuk do t njoftohet pr aktet t cilat jan komunikue n pranin t palve, dhe kur palt marrin pjes gjat zhvillimit t procedurs dhe manifestojn njohje t plot t atyre akteve administrative. Lidhur me kt personi zyrtar prpilon shnim zyrtar. Njoftimi duhet t prmbaj: tekstin e plot t aktit administrativ, emrin e personit prgjegjs i cili e ka nxjerr aktin dhe datn e nxjerrjes s aktit, emrin e organit q ka kompetenc pr t vendosur lidhur me ankimet dhe afatet pr paraqitjen e ankimeve. N rastet kur me aktin jan pranuar t gjitha krkesat e palve ose kur akti ka t bj me marrjen e masave, teksti i plot i aktit mund t zvendsohet me nj prmbledhje t prmbajtjes dhe t objektit t shtjes konkrete. Prej dats kur sht nxjerr akti brenda afatit prej 8 ditve pala duhet t njoftohet me aktin prve situatave kur shprehimisht ligji parasheh ndryshe. Njoftimi bhet prmes posts, drejtprdrejt-personalisht pals ndrsa me legram,telefon,teleks vetm n situata urgjente. Njoftimi bhet edhe prmes njoftimit publik. N situata t veanta kur kt e krkon natyra e aktit pala mund t thirret personalisht pr ta pranuar aktin. Zbatimi (ekzekutimi) i akteve administrative Personat fizik ose juridik kan detyrim q vullnetarisht t zbatojn urdhrin e aktit administrativ. N rast se ktyre personave u preket ndonj e drejt, liri apo interes ligjor kan mundsi t krkojn pezullimin e zbatimit t aktit administrativ t kontestuar me qllim kshtu t mbrohen t drejtat dhe
1036
interesat e tyre. N rast se ligji nuk parasheh ndryshe afati pr paraqitjen e krkess do t jet i njejt me afatet pr paraqitjen e ankimeve n procedurn administrative. Lidhur me krkesn organi kompetent nxjerr vendim me rast merr parasysh interesat publike ato t palve por edhe nevojn pr sigurimin e marrdhnies juridike t zgjidhur me aktin administrativ. Do t zbatohet akti administrativ vetm pasi t ket hyr n fuqi. N rast se ligji shprehimisht parasheh organi i administrats publike do t zbaton detyrimet q dalin nga akti administrativ t ciln e ka nxjerr. Nuk mund t ekzekutohen kto akte administrative: 1.akti veprimi i t cilit sht pezulluar, 2.akti kundr t cilit sht paraqitur ankesa me efekt suspenziv, 3.te akti i cili do t hyj n fuqi pas miratimi t nj akti nga nj organ tjetr administrativ e jo nga organi administrativ q e ka nxjerr aktin. Hyrja n fuqi e aktit administrativ mund t pezullohet nga organet administrative t cilat kan t drejtn e revokimit t aktit, nga organi i administrats publike m i lart i cili ka t drejtn e shfuqizimit t aktit dhe nga gjykata. Akti administrativ me qen i lejueshm pr ekzekutim duhet t plotsoj kto kushte: 1.masat ndshkuese mund t ndrmerren vetm pasi t jet nxjerr akti ekzekutimi i t cilit krkohet, 2.personat fizik apo juridik kan mundsi q vullnetarisht t zbatojn detyrimin i cili del nga akti administrativ, n afatin e caktuar me ligj apo me vet aktin administrativ. N rast t gjendjes s jashtzakonshme afati mund t shtyhet ashtu q pr zbatim t aktit palve u ipet nj afat tjetr i arsyeshm, 3.masat shtrnguese ndrmerren n masn q mos t dmtohen t drejtat dhe interesat e personave juridik dhe fizik. Palt mund t paraqesin ankes ndaj ekzekutimit t aktit administrativ n rast se masat e ndrmarra jan t paligjshme dhe jo proporcionale. Para se t ndrmerren masat shtrnguese organi i administrats publike do ta njofton paln me aktin administrativ i cili ndaj tyre do t ekzekutohet. Me njoftimin pr aktin administrativ me t ciln lejohet ekzekutimi mund t njoftohet pala edhe pr masat shtrnguese t cilat do t ekzekutohen menjher ose caktimi i masave shtrnguese do t bhet me njoftim t veant. Afatet e prgjithshme pr ekzekutimin e aktit administrativ Afati pr ekzekutimin e aktit administrativ nga organi i administrats publike sht 15 dit nga dita e hyrjes n fuqi t aktit prve rasteve kur ligji parasheh afate tjera. Personat fizik ose juridik kan mundsi q brenda afatit prej 15 ditve t bjn vullnetarisht ekzekutimin e detyrimit t prmbajtur n aktin administrativ. Nuk llogaritet n afat dita kur nxirret akti administrativ por edhe rastet kur prfundimi i afatit qllon n ditn kur administrata e cila do t zbaton aktin nuk punon ose punon me orar t reduktuar, kshtu q afati i zbatimit shtyhet pr ditn e nesrme t puns. Afatet pr zbatimin e aktit
1037
administrativ mund t zgjaten n rast se palt banojn ose gjenden prkohsisht jasht territorit t Kosovs ose n zona t largta t territorit t Kosovs. Afati fillon t llogaritet pas kalimit t 15 ditve nga dita e vendosjes s pals n nj shtet t Evrops prkatsisht 30 dit nga vendosja e pals n nj shtet jasht Evrops. Rivendosja e afatit t lshuar N rast se personi fizik ose juridik ndaj t cilit zbatohet akti administrativ pr shkaqet t ndryshme sht penguar ti respektoj afatet e caktuara me ligj ka t drejt t krkoj rivendosjen e afatit. Krkesa duhet paraqitur n afate prej 10 ditve nga dita kur jan evituar pengesat mirpo me kalimin e afatit prej 1 viti, nga kalimi i dits s fundit t afatit, krkesa nuk mund t paraqitet. Krkesa duhet me qen e argumentuar dhe afati duhet t ket kaluar pa fajin e pals. Lidhur me krkesn vendos organi i cili e ka nxjerr aktin i cili akt pritet t ekzekutohet. Kundr vendimit pr refuzimin e krkess mund t paraqitet ankesa. Ankimi administrativ Ligji i Procedurs Administrative si mjet juridik pr kundrshtimin e aktit administrativ parasheh ankimin administrativ. N kuptimin e ankimit administrativ prfshihen kto mjete juridike: 1.krkesa pr rishqyrtim dhe 2.ankimi (ankesa). Me kto mjete juridike palt mund t krkojn revokimin, shfuqizimin ose ndryshimin e aktit administrativ. do pal e interesuar ka t drejt t kundrshton ligjshmrin e nj akti administrativ por edhe veprimet e organit administrativ n rastet kur n mnyr t kundrligjshme refuzohet nxjerrja e nj akti administrativ. Organi kompetent ka detyrim t vlerson ligjshmrin dhe rregullsin e aktit t kontestuar. Paraqitja e ktyre mjeteve juridike ka pr pasoj pezullimin e zbatimit t aktit administrativ. Kt efekt kto mjete juridike nuk do ta ken n kto raste: 1.nse akti synon mbledhjen e taksave, tatimeve ose t ardhurave tjera buxhetore, 2.nse akti ka t bj me masa policore, 3.nse me ligj ndalohet pezullimi i zbatimit t aktit dhe 4.nse zbatimi i menjhershm i aktit sht n interes t rendit publik, shndetit publik ose t interesave tjera publike. Krkesa pr rishqyrtim Ky mjet juridik i paraqitet organit q ka nxjerr aktin administrativ ose q ka refuzuar t nxjerr aktin t cilin palt e kan krkuar. Krkesn e shqyrton npunsi prgjegjs pr aktin i cili do t nxjerr vendim kur e pranon
1038
t bazuar krkesn. Nse krkesa do t refuzohet t shqyrtohet ather ajo trajtohet ankes dhe n at form menjher i drgohet organit m t lartorganit t shkalls s dyt, i cili n afatin prej 15 ditve ka detyrim t nxjerr vendim lidhur me ankesn. Ankesa Ankesa i dorzohet organit m t lart-organit t shkalls s dyt. Nse ai organ vlerson t arsyeshme mundet q pr vendosje shkresat e lnds tia bart organit t shkalls s par i cili ka nxjerr aktin. Afati pr paraqitjen ankimit administrativ Afati pr t paraqitur ankimin administrativ sht 30 dit, llogaritur nga dita kur pala ka marr njoftimin pr aktin ose refuzimin pr nxjerrjen e aktit prkatsisht nga dita kur sht shpallur akti. Te mos nxjerrja e aktit (heshtja e administrats) kto mjete juridike mund t paraqiten n afatin prej 60 ditve duke llogaritur nga dita e paraqitjes s krkess pr fillimin e procedurs. Afati pr nxjerrjen e vendimit Organi kompetent lidhur me kto mjete juridike duhet t nxjerr vendim n afat prej 30 ditve nga dita e dorzimit t mjetet juridik. Nse organi kompetent nuk nxjerr vendim n afatin prej 60 ditve lidhur me mjetin juridik pala ka t drejt q t filloj konfliktin gjyqsor administrativ. Kushtet formale pr ankimet administrative Mjetet juridike parimisht paraqiten n form t shkruar dhe ato duhet t prmbajn: emrin dhe adresn e pals , aktin konkret administrativ i cili kontestohet apo refuzimin e nxjerrjes s aktit nga organi i administrats, shkaqet e ankimit dhe provat-dokumentet t cilat konsiderohen t rndsishme pr mjetin juridik. Veprimet e organit ankimor lidhur me ankesn Organi i cili shqyrton dhe vendos pr ankesn do ti ndihmoj pals n prgatitjen e dokumentacionit t nevojshm. Ankesa mund t mos pranohet kur ajo nuk sht e lejueshme, kur afati ka kaluar, kur organi ankimor aktin e kontestuar e konsiderohen prima facie t ligjshm dhe t
1039
rregullt dhe kur mjeti juridik sht paraqitur nga personi i paautorizuar. Personi i tret do t njoftohet pr ankesn, me kusht nse me aktin administrativ shkilen t drejtat dhe interesat ligjore t tij, kshtu q organi ankimor ka detyrim ate ta njofton pr t marr pjes n shqyrtimin administrativ dhe t argumentoj pretendimet e tij. Organi i cili vendos sipas ankes ka t drejt t refuzon si t pabazuar ankesn dhe do t vrteton vendimin e kundrshtuar. Organi ankimor njherit ka mundsi t vendos t pranon ankesn si t bazuar dhe t shfuqizon, revokon aktin e kundrshtuar, t pranon pjesrisht ankesn t bazuar dhe ndryshon aktin e kundrshtuar apo do t detyron organin administrativ kompetent t nxjerr aktin administrativ kur pa t drejt sht refuzuar nxjerrja e aktit t krkuar. Aktet reale Parimi i ligjshmris do t zbatohet n t njjtn mas si ndaj akteve administrative ashtu edhe ndaj akteve reale. Akte reale jan: njoftime publike, paralajmrime, sinjalet e koduara etj. Kto akte do t konsiderohen t ligjshme me kusht t jen t sakta, objektive dhe proporcionale. Pasojat q shkaktohen nga aktet reale t paligjshme do ti eliminoj organi administrativ. Aktet administrative me natyr diskreciale Kto akte jan refleksion i ushtrimit t pushtetit diskrecial t organeve t administrats publike. Ky pushtet duhet t ushtrohet bazuar n kushtetut dhe ligj. Edhe kto akte munden me qen objekt i rishikimit administrativ dhe atij gjyqsor.
KONFLIKTI ADMINISTRATIV Nocioni Konflikti administrativ sht nj kontest gjyqsor. Konflikti administrativ sht kontest gjyqsor sepse ka t gjitha cilsit e kontesteve gjyqsore. N kt procedur gjyqsore vlersohet ligjshmria e aktit administrativ. Ndaj aktit t nxjerr n nj procedur administrative kundr t cilit nuk ka mundsi t paraqitet ankesa, ka mundsi n kushte t caktuara pala e paknaqur t filloj procedurn e konfliktit administrativ. Pr kt arsye edhe procedura e konfliktit administrativ edhe paraqet vazhdimsin e procedurs s prfunduar administrative. Procedura e konfliktit administrativ
1040
sht rregulluar me dispozitat e Ligjit pr konfliktet administrative (Gazeta Zyrtare e RSFJ nr.4/1977), i cili ligj sht i zbatueshm n pajtim me Rregulloren e UNMIK-ut nr.1999/24 dat 12.12.1999, pr Ligjin n fuqi n Kosov. Ky vshtrim trajton shtjet themelore t procedurs s konfliktit administrativ t cilat mund t zbatohen n kontekst me legjislacionin n fuqi dhe funksionimin e organeve shtetrore n Kosov. Qllimi Me procedurn e konfliktit administrativ dshirohet t arrihen dy qllime: 1. Qllimi subjektiv. 2. Qllimi objektiv. 1. Qllimi subjektiv Me qllimin subjektiv t konfliktit administrativ n fakt dshirohet t arrihet siguria , garanca pr realizimin por edhe pr mbrojtjen e t drejtave dhe interesave ligjore t personave fizik dhe subjekteve tjer juridik t cilve me aktet e nxjerrura nga organet administrative u jan shkelur t drejtat ose interesat e garantuara me ligj. 2. Qllimi objektiv Qllimi objektiv paraqet garancn se n konfliktit administrativ do t vlersohet ligjshmria e akteve t cilat gjat veprimtaris administrative t organeve t administrats, jan nxjerr n kundrshtim me dispozitat ligjore. Ky qllim n fakt paraqet kontrolln t ciln e bn gjykata ndaj organeve administrative t cilat me rastin e ushtrimit t veprimtaris administrative. Duhet t respektojn ligjin. Llojet e konfliktit administrativ Ligji pr Konfliktet Administrative njeh dy lloje t konfliktit administrativ: 1.Konflikti administrativ pr vlersimin e ligjshmris s aktit administrativ, 2.Konflikti administrativ i jurisdikcionit t plot.
1041
1. Konflikti administrativ pr vlersimin e ligjshmris s aktit administrativ Organet administrative me rastin e kryerjes s veprimtaris administrative duhet aktet e tyre ti bazojn n ligj. Aktet e nxjerra administrative pr t mund me qen akte t ligjshme duhet t bazohen n ligjin material dhe n ate formal-procedural. Ndodh q me rastin e nxjerrjes s akteve administrative mos t respektohen detyrimet e parapara me ligj pr ka pala e paknaqur nga gjykata mund t krkon mbrojtjen e t drejtave dhe interesave t shkelura me aktin administrativ. N kto konteste gjykata bn vetm vlersimin e ligjshmris t aktit administrativ dhe nuk vendos shtjen n meritum pra nuk e zgjedh shtjen administrative kontestuese. 2. Konflikti administrativ i jurisdikcionit t plot Te ky lloj i konfliktit administrativ gjykata nuk kufizohet vetm n vlersimin e ligjshmris s aktit administrativ por ajo ka mundsi q aktin t e ndryshoj apo anuloj dhe shtjen vet t e vendos n meritum. Aktgjykimi i cili sht nxjerr n kt procedur n trsi e zvendson aktin administrativ q sht anuluar. Ligjshmria e aktit administrativ Ligjshmria sht parim themelor i t gjitha procedurave n sistemin ton juridik pra edhe n procedurn administrative dhe n procedurn e konfliktit administrativ. Ligjshmria n fakt paraqet detyrimin pr organet administrative q n shtje t caktuar, n mnyr t drejt t zbatojn si dispozitat materiale juridike ashtu edhe ato procedurale-juridike. Akti administrativ Me akt administrativ kuptohet akti me t cilin organet administrative dhe institucionet-subjektet q ushtrojn autorizime publike , vendosin pr ndonj t drejt apo caktim t nj detyrimi pr personin e caktuar fizik apo juridik n nj shtje administrative. Konflikti administrativ mund t fillohet vetm kundr nj akti administrativ. Nj akt pr ta pasur karakterin e aktit administrativ duhet t prmban kto elemente: 1. Aktin administrativ duhet t e nxjerr organi i administrats apo institucioni (subjekti) i cili ushtron autorizime publike.
1042
2. Me aktin administrativ duhet t vendoset pr ndonj t drejt apo caktim t ndonj detyrimi personit t caktuar fizik apo juridik. Ky element n veti i prmban dy komponente: 1. Akti administrativ duhet me qen akt i organit t administrats publike ku n baz t autorizimeve publike p.sh. sipas detyrs zyrtare p.sh. caktohet nj detyrim pr personin fizik apo juridik konkret p.sh. pagesa e tatimit pr pasurin e paluajtshme, etj. 2. Akti administrativ duhet me qen i natyrs konstitutive pra t vendoset pr njohjen (pranimin) apo mos pranimin e nj t drejte, caktimin apo lirimin nga detyrimi i caktuar etj. 3. Akti administrativ duhet me qen konkret, pra duhet t i dedikohet personit t caktuar fizik apo juridik. Akti pra duhet t ket karakterin e aktit individual me t cilin personit konkret i njihet nj e drejt apo i caktohet ndonj detyrim. Prkundr ksaj aktet e karakterit t prgjithshm si p.sh. rregulloret, statutet, aktet normative etj. nuk prmbajn kto elementet dhe ndaj tyre edhe nuk mund t zhvillohet konflikti administrativ. 4. Akti administrativ duhet t nxirret n nj shtje administrative. Pr vlersimin se akti ka kuptimin e aktit administrativ duhet q elementet e cekura t prmbushen kumulativisht. Forma e aktit administrativ Aktet administrative nxirren n formn t ciln e parasheh Ligji i procedurs administrative. Format e akteve administrative me t cilat vendosen shtjet konkrete n procedurn administrative m s shpeshti hasen n form t aktvendimit me t cilin vendoset shtja konkrete administrative dhe n form t konkluzionit me t cilin vendosen shtjet t cilat lidhen me procedurn-shtjet sekondare. Prve ktyre formave aktet administrative paraqiten edhe n forma tjera si p.sh. urdhresa , njoftim vlersimi , fatura etj. t cilave me ligj u ipet cilsia e aktit administrativ. Shkaqet e kontestimit t aktit administrativ Akti administrativ i nxjerr n procedurn administrative mund t kontestohet pr kto shkaqe: 1. N rast se me nxjerrjen e aktit administrativ nuk sht zbatuar fare ose nuk sht zbatuar drejt ligji, dispozita e bazuar n ligj ose dispozita tjetr e aprovuar n mnyr t ligjshme apo akti i prgjithshm 2. Akti administrativ sht nxjerr nga organi jo kompetent 3. N procedurn e cila i ka paraprir nxjerrjes s aktit administrativ nuk sht vepruar sipas rregullave t procedurs, nuk sht vrtetuar n
1043
mnyr t drejt gjendja faktike apo nga faktet e vrtetuara sht nxjerr konkluzion jo i drejt lidhur me gjendjen faktike. Nuk mund t ket zbatim jo t drejt t dispozitave n rast se organi kompetent ka vendosur sipas vlersimit t lir, n baz t autorizimeve dhe n kuadr t kufijve q i jan dhn me dispozita ligjore, n pajtim me qllimin pr t cilin i sht dhn autorizimi. Shkaqet e kontestimit t aktit administrativ kan karakterin alternativ q do t thot se ekzistimi i vetm nj shkaku e bn t kontestueshm aktin administrativ. Akti administrativ ndaj t cilit mund t zhvillohet konflikti administrativ Konflikti administrativ mund t zhvillohet kundr: 1. Aktit administrativ t nxjerr n shkall t dyt. 2. Aktit administrativ t nxjerr n shkall t par ndaj t cilit nuk sht e lejueshme paraqitja e ankess. Aktet administrative ndaj t cilave nuk mund t zhvillohet konflikti administrativ N sistemin ton juridik i akceptuar sht sistemi i klauzols s prgjithshme sipas t cilit konflikti administrativ mund t zhvillohet ndaj t gjitha akteve administrative prve atyre akteve ndaj t cilave ligji kt mundsi shprehimisht e ka prjashtuar. Konflikti administrativ nuk mund t zhvillohet ndaj ktyre akteve administrative: 1. Nuk mund t zhvillohet konflikti administrativ ndaj akteve t nxjerra n shtjet pr t cilat sht siguruar mbrojtja gjyqsore jasht konfliktit administrativ. 2. Aktet administrative t nxjerra lidhur me shtjet ndaj t cilave sipas dispozits shprehimore t ligjit nuk mund t zhvillohet konflikti administrativ. 3. Konflikti administrativ nuk mund t zhvillohet edhe pr shtjet lidhur me t cilat drejt pr drejt n baz t autorizimeve kushtetuese vendosin organet m t larta t pushtetit.
1044
Heshtja e administrats Objekt i vlersimit t ligjshmris n konfliktin administrativ sht akti administrativ konkret dhe prfundimtar. Ndodh q organet administrative lidhur me krkesn apo ankesn e pals nuk nxjerrin akt administrativ n afatin t cilin e parasheh ligji kshtu q ndodh edhe procedura t zvarritet dhe kjo zvarritje e procedurs njihet si heshtjes e administrats. Me heshtjen e administrats supozohet se pr paln paditse organi administrativ n kushtet e parapara ligjore ka marr aktvendim negativ pr t cilin fakt pala e paknaqur n kushte t caktuara me ligj mund t filloj konfliktin administrativ dhe t krkoj nga gjykata t nxjerr aktgjykim me t cilin do t urdhron organin administrativ t nxjerr aktvendim lidhur me krkesn prkatsisht ankesn e paraqitur nga pala paditse. Instituti i heshtjes s administrats sht ndrtuar me qllim t mbrojtjes s pals nga sjelljet jo t ligjshme t organeve administrative. Palt n konfliktit administrativ Pal n procedurn konfliktit administrativ zakonisht jan palt n procedurn e zhvilluar administrative. N cilsi t pals paraqiten: 1.pala paditse, 2.pala e paditur dhe 3.personi i interesuar. 1. Paditsi n konfliktin administrativ Padits n konfliktin administrativ sht personi fizik ose personi juridik i cili vlerson se me aktin administrativ i sht shkelur ndonj e drejt apo interes personal i bazuar n ligj. Cilsin e paditsit mund t e ket edhe organizata sindikale nse vlerson se me aktin administrativ i sht shkelur ndonj e drejt apo interes i bazuar n ligj sa i prket organizats sindikale apo ndonj pjese t saj. Nse personit t caktuar fizik i cili sht antar i ndonj organizate shoqrore e cila sipas rregullave t saja ka detyrim t mbroj t drejtat dhe interesat e caktuara ligjore t antarve t vet, nse me aktin administrativ u sht shkelur ndonj e drejt apo interes juridik, organizata me plqimin e antarit t vet, n emr t vet mund t paraqet padi pr fillimin e konfliktit administrativ kundr aktit administrativ. Cilsin e paditsit n konfliktin administrativ e kan edhe organet shtetrore, organizata (ndrmarrja) apo njsia afariste e saj , qendra e banimit apo grupi i qytetarve edhe pse nuk e kan cilsin e personit juridik mund t fillojn konfliktin administrativ me kusht nse munden me qen titullar t drejtave dhe barts t detyrimeve pr t cilat sht vendosur n procedurn administrative. Prokurori i Shtetit t Republiks s Kosovs ka cilsin e
1045
pals n konfliktin administrativ nse vlerson se ligji sht zbatuar n dm t shtetit e n favor t pals. 2. Pala e paditur n konfliktin administrativ N konfliktin administrativ pal e paditur sht organi administrativ, akti i t cilit kontestohet. 3. Personi i interesuar Person i interesuar sht personi i tret, t cilit anulimi i aktit administrativ t kontestuar do ti sillte dm drejtprdrejt personal. Ndrhyrsi n konfliktin administrativ N procedurn e konfliktit administrativ lejohet t zbatohet edhe instituti i ndrhyrsit t zakonshm i cili sht institut i procedurs civile kontestimore. Nj mundsi t till i lejohet organizats shoqrore e cila n do faz t procedurs mund t hyj n procedur n ann e paditsit, i cili njherit sht edhe antar i asaj organizate dhe n favor t tij do t ndrmerr t gjitha veprimet, dhe do t prdor t gjitha mjetet juridike po q se ato nuk jan n kundrshtim me pretendimet dhe veprimet e vet pals paditse. Kompetenca e gjykats Konflikti administrativ si procedur e veant gjyqsore zhvillohet pran Gjykats Supreme t Kosovs e cila ka kompetenc lndore dhe territoriale pr t zgjidh shtjet e konflikteve administrative. Kjo gjykat zgjedh shtjet n shkall t par por edhe ato t cilat paraqiten me mjete juridike. Sa i prket mjetit t rregullt juridik-ankess, ky mjet juridik nuk sht i lejuar mirpo n rast se me ndonj dispozit t veant ligjore parashihet ather gjykata do t vendos edhe lidhur me at mjet juridik. Gjykata Supreme konfliktet administrative n shkall t par i gjykon n kolegje t prbra prej 3 gjyqtarve profesional. N kt prbrje do t shqyrton dhe merr vendime edhe n rast se vendos sipas ankess. Nse me ligj shprehimisht nuk sht caktuar Gjykata Supreme lidhur me mjetet juridike t jashtzakonshme do t merr vendim n kolegj, n prbrje si parashihet me dispozitat e Ligjit pr procedurn kontestimore.
1046
Padia n konfliktin administrativ Procedura e konfliktit administrativ nuk fillohet sipas detyrs zyrtare sikurse sht rasti te disa procedura tjera gjyqsore (p.sh. ajo penale) por kjo procedur ekskluzivisht fillohet me paraqitjen e padis nga personi i autorizuar n gjykatn kompetente. Padia paraqet bazn e fillimit t konfliktit administrativ. Si mjet juridik padia mund t shiqohet nga dy aspekte:1.aspekti formal, 2.aspekti material 1. Aspekti formal N kuptimin formal padia paraqet veprim procedural, parashtres e cila prmban krkesn e caktuar t personit fizik apo juridik, drejtuar gjykats q ajo ti ofroj mbrojtje juridike ashtu q me vendim t zgjidh shtjen materialo-juridike e cila sht shtje konkrete administrative. 2. Aspekti material Aspekti material-juridik i padis nnkupton krkesn e caktuar (krkespadin) me t ciln krkohet t vlersohet ligjshmria e aktit administrativ t kontestuar nxjerrja e vendimit me t cilin do t mbrohet e drejta apo interesi personal i paditsit. Afati i paraqitjes s padis Sikurse edhe n procedurat tjera gjyqsore edhe n procedurn e konfliktit administrativ afati pr paraqitjen e padis sht i rregulluar, caktuar me ligj. Ligji pr Konfliktet Administrative parasheh n dispozitn e nenit 24 se afati pr paraqitjen e padis sht 30 dit dhe llogaritet nga dita kur i drgohet akti administrativ pals e cila e ka paparaqitur padin. Afati pr organin e autorizuar shtetror Afati prej 30 ditsh pr paraqitjen e padis do t vlen edhe pr organin e autorizuar shtetror n rast se atij ju sht drguar akti i kontestuar administrativ. N rast se atij organi nuk i sht drguar akti i kontestuar administrativ afati pr paraqitjen e padis sht 60 dit dhe llogaritet nga dita e drgimit t aktit administrativ pals n favor t cils sht nxjerr akti administrativ.
1047
Dorzimi i padis Ligji pr konfliktet administrative parasheh disa mnyra t dorzimit t padis n gjykat. Kto mnyra jan: 1. dorzimi i drejtprdrejt n gjykat 2. dorzimi prmes posts 3. deklarimi i padis n procesverbal te gjykata kompetente apo te ndonj gjykat tjetr e rregullt. Dita e dorzimit t padis prmes posts rekomande (t porositur) dhe deklarimi i padis n procesverbal, konsiderohet si dit e dorzimit t drejtprdrejt n gjykat. Nisur nga fakti se pala sht e pamsuar (e pa informuar) e cila nga mos dija apo pa dashje dorzon padin gjykats apo organit jo kompetent ndrsa ajo padi n gjykatn kompetente arrin pas kalimit t afatit t parapar ligjor, do t konsiderohet se padia sht e afatshme me kusht nse dorzimi i padis sht br brenda afatit t parapar me ligj. Pr personat q ndodhen n forcat e siguris, shrbim ushtarak dita e dorzimit t padis n njsin ushtarake-siguris do t konsiderohet si dit e dorzimit t padis n gjykat. Kjo situat do t vlen edhe pr personat tjer n shrbim n njsit ushtarake-siguris, n vendet ku nuk ekziston posta e rregullt. Forma e padis s rregullt Padia si parashtres pr t qen e rregullt duhet t prmban elementet t cilat parashihen me dispozitn e nenit 27 t Ligjit pr Konfliktet Administrative. Padia e rregullt duhet prmban kto elemente: n padi paditsi duhet thekson emrin dhe mbiemrin, profesionin, vendbanimin prkatsisht selina e personit juridik, aktin administrativ kundr t cilit sht drejtuar padia , shtjellimin e shkurt t shtjes, arsyet pse ngritt padia, n cilin drejtim dhe volum propozohet anulimi i aktit administrativ. Bashk me padin duhet t paraqitet edhe nj kopje ose origjinali i aktit administrativ t kontestuar. N rast se me padi krkohet kthimi i sendit ose kompensimi i dmit duhet t paraqitet edhe krkesa e caktuar n pikpamje t sendit apo t shums pr dmin e psuar nga ekzekutimi i aktit administrativ. Padia duhet t paraqitet n disa kopje prkatsisht prve pr gjykatn nga nj kopje me shtojcat e saj i drgohen organit t paditur dhe do personit t interesuar nse ka t till n procedur.
1048
Padia e parregullt Padia n konfliktin administrativ duhet me qen e rregullt ka do t thot duhet me qen e plot dhe e kuptueshme. Padia sht e plot kur prmban t gjitha elementet e duhura formale. Padia do t jet e kuptueshme ather kur prmban krkesn e kjart dhe t caktuar me t ciln kuptohet se ka konkretisht me padi krkohet (krkespadia) . N rast se padia nuk sht e rregullt, kryetari i kolegjit do ta ftoj paditsin e n rast nevoje edhe prmes gjykats tjetr t rregullt, q brenda afatit t caktuar ti mnjanoj t metat e padis. Gjykata paditsin do ta udhzoj se ka dhe si duhet t veproj por edhe do ta paralajmroj pr pasojat q do t paraqiten nse nuk vepron sipas krkess s gjykat. Paditsi n rast se nuk vepron sipas krkes s gjykats ndrsa t metat e padis jan t asaj natyre q e pengojn punn e mtejme t gjykats, me aktvendim gjykata do ta hudh padin si t parregullt. Deri te kjo situat mund t vij me kusht nse gjykata paraprakisht nuk konstaton se akti administrativ i kontestuar sht i pavlefshm. Padia nga baza e heshtjes s administrats Organet administrative gjat veprimtaris administrative ndodh mos ti prmbahen afateve dhe detyrimeve ligjore. Kshtu do t ndodh edhe nse organet administrative n afatin e parapar ligjor , nga arsyet e ndryshme nuk nxjerrin aktvendim lidhur me krkesn prkatsisht ankesn e pals n procedur. Ligji pr konfliktet administrative n dispozitn e nenit 8 parasheh parimisht mundsin q n rast t heshtjes s organeve administrative mund t fillohet konflikti administrativ. Ky konflikt administrativ do t fillohet nga baza e supozimit se organet administrative kan nxjerr vendim negativ lidhur me krkesn prkatsisht ankesn e pals paditse. Kushtet pr ngritjen e padis Pr ngritjen e padis nga baza e heshtjes s administrats parashihen kto kushte: 1. N qoftse organi i shkalls s dyt nuk ka nxjerr aktvendim brenda afatit prej 60 ditsh ose n nj afat m t shkurtr t caktuar me dispozit t veant, lidhur me ankesn e pals ndrsa aktvendimin nuk e nxjerr edhe n afatin e mtejm prej 7 ditsh, sipas krkess s prsritur t pals, ather pala ka mundsi ta filloj konfliktin administrativ sikur ti ishte refuzuar ankesa.
1049
2. Pala n mnyrn e njejt ka mundsi t veproj edhe kur organi i shkalls s par nuk nxjerr aktvendimin sipas krkess s saj ndrsa kundr atij akti administrativ nuk do t sht e lejueshme ankesa. 3. Nse kundr aktit t organit t shkalls s par lejohet paraqitja e ankess e ai organ administrativ nuk e nxjerr aktin (aktvendimin) n afatin prej 60 ditve ose n afat t posam, m t shkurtr t parapar me dispozit t veant ligjore , pala ka t drejt me krkes ti drejtohet organit t shkalls s dyt. Nse organi i shkalls s dyt nxjerr aktvendim pala e paknaqur kundr atij akti mund ta filloj konfliktin administrativ. 4. N rast e se organi i shkalls s par nuk nxjerr aktvendim por lidhur me ankesn aktvendim nuk nxjerr edhe organi i shkalls s dyt pala mund ta filloj konfliktin administrativ me kusht t ket kaluar afati prej 60 ditve ose ndonj afat i posam m i shkurtr i parapar n dispozit t veant por edhe afati prej 7 ditve sipas krkess s prsritur t pals. Hudhja e padis nga baza e heshtjes s administrats Padia si mjet juridik duhet me qen e rregullt dhe e paraqitur n afat t parapar me ligj. Afati i paraqitjes s padis llogaritet me kalimin e dits s fundit t afatit t parapar me ligj , n t cilin organi administrativ duhet t nxjerr aktvendimin lidhur me krkesn prkatsisht ankesn e pals. Padia e paraqitur para kalimit t afateve-kushteve t parapara pr veprimin e pals , do t hudhet si e parakohshme. Padia do t hudhet edhe si e pasafatshme n rast se sht paraqitur pas kalimit t afatit t parapar me ligj pr ngritjen e padis. Hekja dor nga padia Si n procedurn kontestimore edhe n konfliktin administrativ baz pr fillimin e kontestit gjyqsor sht parimi i disponibilitetit i cili nnkupton se pala me vullnetin e lir t saj mundet t paraqet , ndryshoj , hjek dor nga padia e paraqitur. Kjo mundsi e disponimit t pals me padin sht e lejuar edhe n procedurn e konfliktit administrativ ku paditsi deri n momentin kur gjykata nuk nxjerr vendimin mund t hjek dor nga padia e paraqitur. Pas nj veprimi t till t paditsit gjykata sipas detyrs zyrtare nxjerr aktvendim dhe pezullon procedurn. Veprimi i padis n ekzekutimin e aktit administrativ Pr dallim nga ankesa e cila n procedurn administrative ka efekt suspenziv n ekzekutimin e aktit administrativ padia n konfliktin
1050
administrativ nuk e ka kt karakter,pra nuk e ndalon ekzekutimin e aktit administrativ t kontestuar. N kushtet t caktuara me ligj padia mund t ndikoj t ndalohet procedura e ekzekutimit administrativ. Ky ndikim i padis mundet me qen: i detyrueshm dhe fakultativ. 1. Ndalimi i detyrueshm Ndalimi prkatsisht shtyrja e detyrueshme e ekzekutimit t aktit administrativ t kontestuar ndodh kur pala krkes pr shtyrjen e ekzekutimit i paraqet organit, akti i t cilit ekzekutohet prkatsisht organit administrativ pr ekzekutimin e aktit, i cili do t shtyj ekzekutimin deri n nxjerrjen e vendimit definitiv gjyqsor me kusht nse ekzekutimi nuk do ti sjellte dm paditsit, i cili dm vshtir do t riparohej, ndrsa shtyrja nuk do t ishte n kundrshtim me interesin publik, por me shtyrjen nuk do ti shkaktohej dm i madh i pakompensueshm edhe pals tjetr kundrshtarit. Bashk me krkesn duhet t paraqitet prova se padia sht paraqitur n gjykat. Pr do krkes t paraqitur, organi kompetent administrativ, ka detyrim t nxjerr aktvendim jo m von se 3 dit nga dita e paraqitjes s krkess. 2. Ndalimi fakultativ Ekzekutimi administrativ mund t shtyhet deri n nxjerrjen e vendimit t gjykats edhe pr shkaqe t tjera, t cilat i vlerson organi kompetent, por me kusht q krkesa pr shtyrje mos t jet n kundrshtim me interesin publik. Nxjerrja e aktit tjetr administrativ pas fillimit t konfliktit administrativ Pasi pala ka filluar konfliktin administrativ ndodh q organi administrativ bazuar n autorizimet nga Ligji i procedurs administrative, t nxjerr akt tjetr administrativ me t cilin e ndryshon apo anulon aktin e kontestuar administrativ. Situat e till do t ndodh edhe kur padia sht ngrit nga baza e heshtjes s administrats ndrsa organi administrativ n ndr koh nxjerr aktin administrativ. Organi administrativ ka detyrim q prve paditsit ta njoftoj edhe gjykatn para cils sht filluar procedura e konfliktit administrativ. N kt situat gjykata do ta ftoj paditsin q n afatin prej 15 ditve t deklarohet se me aktin administrativ t nxjerr m von sht i knaqur , se heq dor nga padia apo n cilin volum prkatsisht padin e zgjron edhe ndaj aktit administrativ t nxjerr m von. Paditsi nse deklaron se sht i knaqur me aktin administrativ apo nse nuk jep deklaratn brenda afatit prej 15 ditve , gjykata do t nxjerr aktvendim pr pezullimin e procedurs. Nse paditsi deklaron paknaqsin me aktin administrativ ather gjykata do ta vazhdoj procedurn.
1051
Procedura sipas padis Duke pas parasysh specifikat e disa fazave t procedurs s konfliktit administrativ, mund t dallojm dy faza t procedurs: 1. Procedurn paraprake 2. Procedurn e rregullt I. Procedura Paraprake
Procedura paraprake ka t bj me shqyrtimin paraprak t padis dhe ate si n kuptimin e rregullsis formale t padis prmbajtjes s saj, afatshmris, lejueshmris dhe legjitimacionit t pals paditse. Duke pas parasysh kto autorizime t gjykats kjo faz e procedurs mund t ndahet n dy nnfaza: 1. Nnfaza e par ka t bj me vlersimin e prmbajtjes s padis prkatsisht nse padia sht e plot dhe e rregullt. N kt drejtim gjykata ka autorizim me padin t veproj sikurse me parashtresat tjera t paraqitura nga palt. Nse kemi t bjm me padi t pakuptueshme dhe jo t plot (t parregullt), sht kompetenc e kryetarit t kolegjit t krkoj nga paditsi ta rregullon padin dhe pr kt veprim gjykata paditsin e udhzon si t veproj, por i trheq vrejtjen pr pasojat e mosveprimit sipas krkess s gjykats gjegjsisht pr marrjen e aktvendimit pr hudhjen e padis si t parregullt. T metat e padis s parregullt duhet t jen aso t meta t cilat gjykatn e pengojn n punn e mtejme n shqyrtimin e padis. 2. Nnfaza e dyt i prket vlersimit t padis n kuptim t vlersimit t afatshmris, lejueshmris dhe paraqitjes s padis nga personi i autorizuar. Kolegji gjyqsor n kt faz t procedurs mund t nxjerr aktvendim pr hudhjen e padis si t parakohshme apo si t pasafatshme. Me aktvendim do t hudhet padia si e palejueshme nse kolegji i gjykats konstaton se me padi kontestohet akti i cili nuk e ka karakterin e aktit administrativ. Padia do t hudhet edhe n situatn kur kontestohet akti joprfundimtar i cili konsiston n faktin sndaj aktit ka pasur mundsi pala t paraqet ankes n procedurn administrative,
1052
ndrsa at mundsi nuk e ka shfrytzuar, por edhe nse ka paraqitur ankes ate e ka paraqitur pas afatit t parapar me ligj. Padia do t hudhet si e palejueshme edhe nse shtja konkrete administrative me dispozita shprehimore t ligjit sht prjashtuar nga mundsia e zhvillimit t konfliktit administrativ. Si n procedurat tjera gjyqsore edhe n kt procedur vlen instituti Res judicata, i cili n fakt ka t bj me detyrimin e gjykats ta hudh me aktvendim padin si t palejueshme nse konstaton se ekziston vendimi i forms s prer i gjykats lidhur me aktin administrativ t kontestuar. Nse n fazn paraprake gjykata pr shkaqet e cekura nuk e hudh padin, ate ajo mundet ta bn n do faz t procedurs. Anulimi i aktit administrativ pa e drguar padin n prgjigje Gjat procedurs paraprake gjykata pa drguar padin organit t paditur n prgjigje me aktgjykim mund t vendos t pranoj t bazuar padin dhe ta anuloj aktin administrativ t kontestuar, nse konstaton se akti administrativ i kontestuar prmban t meta t atilla esenciale t cilat e pengojn vlersimin e ligjshmris s tij. Nj veprim i ktill i gjykats n fakt ndoshta mund t kualifikohet edhe si ndrfaz n mes t dy fazave t procedurs, kjo nga shkaku se vendoset n fazn paraprake, pa drgimin e padis n prgjigje fillim t procedurs, me aktgjykim me t cilin vendoset bazueshmria e padis dhe shtja kryesore. II. Procedura e rregullt
N kt faz t procedurs gjykata vepron sipas padis prkatsisht shqyrtohet padia ashtu q vlersohet ligjshmria e aktit administrativ t kontestuar. Deri te kjo faz e procedurs do t vihet nse paraprakisht nuk jan nxjerr ndonj nga vendimet e cekura t gjykats n fazn e procedurs paraprake. Konflikti administrativ do t fillon me momentin e drgimit t padis organit t paditur n prgjigje. Dorzimi i padis n prgjigje dhe drgimi i shkresave t lnds N rast se gjykata padin me aktvendim nuk e hudh posht menjher si t paafatshme, t parregullt, si t palejueshme apo nse nuk e anulon aktin administrativ t kontestuar sepse ai ka t meta t atilla esenciale q pengojn muarjen, vlersimin e ligjshmris s aktit, gjykata padin me t gjitha
1053
shtojcat (anekset) do ti drgoj n prgjigje pals s paditur dhe personave t interesuar nse ka t till. Prgjigja n padi sht deklarim i organit t paditur lidhur me theksimet e paditsit n padi dhe lidhur me krkesn e padis krkespadin. Prgjigja n padi zakonisht n praktik ipet n form t shkruar. Parashtresa me shkrim nuk ka form t caktuar, por duhet q ajo t jet e plot n kuptimin formal dhe e kuptueshme n kuptimin e krkess materiale. Prgjigja n padi mund t bhet nga pala e paditur n afatin t ciln e cakton gjykata i cili afat nuk mundet me qen m i shkurt se 8 dit e as m i gjat se 30 dit. Pals s paditur prve kopjes s padis i drgohet edhe krkesa me shkrim pr drgimin e shkresave t lnds t cilat kan t bjn me aktin administrativ t kontestuar. Afati i drgimit t shkresave n praktik zakonisht sht i njjt me ate q i ipet pals s paditur pr t paraqitur prgjigje n padi. Vendosja e konfliktit administrativ pa shkresat e lnds Pala e paditur ka detyrim t veproj sipas krkess s gjykats, ashtu q do t drgoj t gjitha shkresat e lnds t cilat kan t bjn me aktin administrativ t kontestuar. N praktik ndodh q pala e paditur mos t veproj sipas krkess s gjykats. N rast se pala e paditur nuk vepron sipas krkess s dyt t gjykats apo gjykatn e njofton se nuk dshiron ti drgon shkresat e lnds, ather gjykata vendos konfliktin administrativ pa shkresa ashtu q me aktgjykim pranon t bazuar padin, dhe anulon aktin administrativ t kontestuar. Mnyrat e vendosjes s konfliktit administrativ Ligji pr konfliktet administrative ka prkrah sistemin q konflikti administrativ t vendoset n parim n seanca jopublike. Ky parim vie n shprehje sepse konflikti administrativ prkah natyra juridike sht nj kontest literar dhe i drejtprdrejt, kjo pr faktin se gjykata ligjshmrin e aktit administrativ e vlerson drejtprdrejt bazuar n shkresat e lnds. Vendosja e konfliktit administrativ mund t bhet prjashtimisht edhe me mbajtjen e seancs publike. Gjykata do t vendos t mbahet seanca publike pr shkak t: a).ndlikueshmris s shtjes dhe b).t sqarimit m t mir t gjendjes faktike.Gjykata seancn publike mund ta mban me vetiniciativ, por mbajtjen e seancs mund ta propozojn edhe palt n procedur.
1054
Vendimi pr mbajtjen e seancs publike Ligji pr konfliktet administrative parasheh mnyrn dhe rrjedhn e procedurs s seancs publike. Sa i prket veprimeve procedurale n rast se shprehimisht me Ligjin pr konfliktet administrative nuk sht parapar ndonj situat konkrete ather n mnyr t prshtatshme do t zbatohen n kt procedur dispozitat e Ligjit t procedurs kontestimore. Aktvendimin pr caktimin e dats s mbajtjes t seancs publike e nxjerr kryetari i kolegjit. Pr seanc do t ftohen palt dhe personat e interesuar nse ka t till. Shtyrja e seancs publike Kolegji i gjykats mundet pr shkaqe t rndsishme t cilat ai i vlerson si t tilla, me aktvendim mund ta shtyej seancn pr dit tjetr. Rrjedha e seancs publike Me seancn publike drejton kryetari i kolegjit i cili ndrmerr veprimet e ndryshme procedurale q prej hapjes e deri n prfundimin e seancs. Seanca publike fillon ashtu q kryetari i kolegjit pas njoftimit t palve me prbrjen e kolegjit, paraqet shtjen kontestuese, fjaln i jep antarit t kolegjit i cili sht raportues i shtjes dhe ai parashtron gjendjen dhe esencn e shtjes kontestuese duke mos dhn mendimin e vet. Pas ktij fjala i ipet paditsit q t arsyetoj padin, pastaj prfaqsuesit t pals s paditur dhe personave t interesuar q ti arsyetojn pikpamjet e tyre. Kryetari i kolegjit, u jep por edhe n raste t caktuara u merr fjaln palve, parashtron pyetje palve, dgjon dshmitar, ekspert dhe pjesmarrs tjer n procedur, dikton deklaratat dhe rrjedhn e seancs n procesverbal, mbyll seancn dhe shpall vendimin t cilin kolegji e ka nxjerr. Njherit kryetari i kolegjit edhe kujdeset pr mbajtjen e rendit dhe t qetsis gjat seancs. Mungesa e palve n seanc Palt kan t drejt t ftohen sipas rregullit n seanc por ato nuk kan detyrim edhe t prezantojn n seanc nse ato vlersojn ashtu. Kshtu mungesa e palve nga seanca publike nuk e pezullon punn e gjykats. Mungesa e palve nuk nnkupton se ato kan hjekur dor nga krkesat e tyre. N kt situat gjykata do ti lexon parashtresat e tyre. Nse n seanc nuk vjen paditsi dhe as pala e paditur, seanca nuk shtyhet dhe gjykata pa pranin e palve do ta shqyrton shtjen kontestuese.
1055
Faktet e vrtetuara Konflikti administrativ parimisht vendoset n baz t fakteve t vrtetuara n procedurn administrative. N procedurn e konfliktit administrativ nuk nxirren prova por vetm vlersohet rregullsia e procedurs s nxjerrjes dhe vlersimit t provave n procedurn administrative. Kufizimi i gjykats me krkesn e padis Gjykata shqyrton padin dhe vlerson ate ka krkon paditsi prkatsisht nuk mund t vlerson dika ka ai nuk krkon me padi. Pra detyrim i gjykats sht t e respekton vullnetin e paditsit t shprehur n padi. Gjykata me kt rast nuk sht e lidhur pr arsyet e paditsit t dhn n referatin e padis sepse pala zakonisht sht e pa msuar dhe n kt drejtim gjykata sht m elastike dhe ajo prqendrohet n krkesn konkrete t padis t ciln e ka baz dhe detyrim t vlersimit t ligjshmris t aktit administrativ t kontestuar. Vlersimi i nulitetit t aktit administrativ sipas detyrs zyrtare nga gjykata Ligji pr konfliktet administrative parasheh detyrimin e gjykats q sipas detyrs zyrtare t kujdeset pr nulitetin e aktit administrativ. Shkaqet t cilat aktin administrativ e bjn nul jan t parapara shprehimisht n Ligjin e procedurs administrative. Pr shkak t rndsis s pasojave t ktyre akteve administrative ligji e detyron gjykatn q sipas detyrs zyrtare t vlerson nulitetin e aktit administrativ pavarsisht se kt fakt e ka theksuar apo jo paditsi. Kshillimi dhe votimi Kshillimit dhe votimit bhet n seanc jo publike , pas prfundimit t seancs publike ndrsa prezent jan antart e kolegjit gjyqsor dhe procesmbajtsi. Gjykata aktgjykimin e merr me shumicn e votave t antarve t kolegjit gjyqsor. Pr kshillim dhe votim mbahet procesverbal i veantt cilin e nnshkruajn t gjith antart e kolegjit dhe procesmbajtsi. Kshillimi dhe votimi bhet pa pranin e palve. Pas prfundimit t kshillimit dhe votimit merret vendimi lidhur me shtjen kontestuese.
1056
Shpallja publike e vendimit t gjykats Parimisht pas prfundimit t kshillimit dhe votimit, kolegji i gjykats prkatsisht kryetari i kolegjit shpall vendimin, me rast ipen arsyet m t rndsishme t vendimit t nxjerrur. N rastet e ndrlikuara gjykata mund t heq dor nga shpallja e vendimit por ka detyrim q brenda 8 ditve t nxjerr vendimin. N qoft se pas prfundimit t seancs publike gjykata nuk e shpall vendimin pr arsye se m par duhet t vrtetoj faktin i cili sht i natyrs s till q pr shqyrtimin e t cilit nuk ka nevoj t caktohet seanc e re ather gjykata do ta nxjerr vendimin pa mbajtur seanc t re por jo m von se brenda 8 ditve llogaritur nga dita kur ka vrtetuar at fakt kontestues. Aktgjykimi n konfliktin administrativ Gjykata vendos pr konfliktin administrativ me aktgjykim. Aktgjykimi i nxjerr n konfliktin administrativ sht nj lloj, e vendosjes s konflikteve administrative. Aktgjykimi sht vendim i gjykats me t cilin n mnyr meritore vendoset shtja, marrdhnia kontestuese e cila shqyrtohet dhe zgjidhet nga vet gjykata. Vendimet t cilat i merr gjykata (aktgjykimi dhe aktvendimi), n kuptim t forms ato duhet t prmbajn elemente esenciale formale dhe prmbajtsore pr t qen vendime t rregullta dhe t plota. Forma e vendimeve t gjykats Ligji pr konfliktet administrative parasheh formn e vendimit t cilin e nxjerr gjykata n procedurn e konfliktit administrativ. Vendimet e gjykats pr t qen t rregullta duhet t prmbajn kto elemente esenciale formale: 1. Elementet t cilat kan t bjn me hyrjen e vendimit, ku prfshihen: shenimi i emrit t gjykats , antarve t kolegjit dhe procesmbajtsit , emrat dhe t dhnat tjera pr palt dhe prfaqsuesit e tyre nse i kan , shenohet shtja kontestuese e cila sht vendosur me aktin administrativ , organi i administrats i cili ka marr aktin, numri dhe data e nxjerrjes s aktit administrativ , shnimi se shqyrtimi sht br n seanc publike, apo jo publike data e nxjerrjes dhe eventualisht shpalljes s aktvendimit. 2. Elementet q kan t bjn me dispozitivin e vendimit. Dispozitivi duhet me qen i ndar nga pjest tjera t vendimit. Kjo pjes paraqet mnyrn e vendosjes s shtjes nga gjykata. Kur shtja vendoset me aktgjykim n dispozitiv do t theksohet se padia sht aprovuar si e bazuar apo sht refuzuar si e pabazuar. Aktgjykimi i cili ka t bj me konfliktin
1057
administrativ t jurisdikcionit t plot ku me aktgjykim edhe vrtetohet mnyra e vendosjes s shtjes konkrete dispozitivi do t prmban konstatimin se padia sht aprovuar si e bazuar, se sht anuluar akti i kontestuar administrativ dhe do t vrtetohet se paditsi p.sh. ka t drejtn n pension prej dats s caktuar, n shumn e caktuar etj. Te kontesti nga baza e heshtjes s administrats n dispozitiv do t shenohet se padia sht aprovuar si e bazuar dhe se i sht urdhruar organit t paditur q n afatin e caktuar ligjor t ndrmerr veprimin konkret n kuptim t pranimit apo refuzimit t krkess prkatsisht ankess s paditsit. Aktgjykimi me t cilin pjesrisht aprovohet padia do t theksohet cila pjes sht refuzuar e cila sht aprovuar. 3. Arsyetimi i vendimit t gjykats. Arsyetimi prmban arsyet t cilat kan motivuar gjykatn t merr vendimin. Ligji shprehimisht nuk cakton ndonj rradhitje strikte t arsyetimit por kjo i lihet n dispozicion gjykats ta formulon lirshm. Arsyetimi me qen i plot duhet prmban arsye nga t cilat gjykata shihet se pse ka vendosur n mnyrn e cekur n dispozitiv. Ligji nuk parasheh se vendimi a duhet me qen shum i shkurt apo i gjat, kjo n fakt varret nga kushtet dhe rrethanat konkrete t shtjes. Prve tjerash arsyetimi duhet me qen binds dhe duhet t arsyeton konkluzn juridike t dispozitivit t vendimit. 4. Udhzimi pr mjetin juridik. Udhzimi pr mjetin juridik vendoset n fund t vendimit. Sa i prket mjetit t rregullt juridik-ankess udhzimi do t ipet vetm pr shtjet t caktuara shprehimisht me ligj. Sa i prket mjeteve t jashtzakonshme juridike nuk ipet udhzimi juridik. Vendimin e nnshkruan kryetari i kolegjit dhe procesmbajtsi. Vendimi vuloset me vuln e gjykats dhe nga kryetari i kolegjit ipet urdhresa pr drgimin e kopjes s vendimit palve n procedur. Dorzimi i aktgjykimit Vendimet e gjykats n konfliktin administrativ, palve u drgohen n kopje t legalizuar. Legalizimin e kopjes s aktgjykimit e bn personi i autorizuar prkatsisht i caktuar pr legalizimin e dokumenteve. Aktgjykimet u drgohen t gjitha palve pavarsisht numrit t tyre , personave t interesuar mirpo kur ata kan prfaqsues t autorizuar kopja e aktgjykimit u drgohet prfaqsuesve t tyre. Drgimi i aktgjykimit sht veprim i rndsishm sepse ai nuk mund t revokohet kurse pasoj ka se nga dita e dorzimit rrjedhin afatet prkatsisht vrtetohet plotfuqishmria e vendimit dhe vendimi prodhon efekt juridik. Revokimi i dorzimit nuk mund t bhet pra nnkupton faktin se gjykata nuk mund ta trhjek aktgjykimin e dorzuar. Deri n momentin e dorzimit t aktgjykimit n praktik ndodh q nse
1058
eventualisht kolegji ndrron konkluzionin juridik mundet shtjen te kthen srish n seanca mirpo kjo ndodh rradh. N kt mnyr nuk ka mundsi t veprohet n rast se ve sht br dorzimi i vendimit t gjykats. Aktgjykimi aprovues dhe refuzues Padia n konfliktin administrativ mundet t aprovohet si e bazuar apo t refuzohet si e pabazuar. Aktgjykimi aprovues. Aktgjykimi aprovues nnkupton situatn kur gjykata ka vlersuar se padia sht e bazuar n kuptim t krkess se akti administrativ i kontestuar sht nxjerr n kundrshtim me rregullat e procedurs, prkatsisht ligji sht zbatuar n dm t interesave t paditsit. Pr shkak arsye n arsyetim t aktgjykimit organit t paditur i bhet me dije se vrejtjet e dhna n aktgjykim jan t detyrueshme me rastin e nxjerrjes t vendimit t ri administrativ. Vrejtjet e gjykats i prkasin njrs apo t gjitha shkaqeve t kontestimit t aktit administrativ. Aktgjykimi aprovues n kuptim t aprovimit t krkess s paditsit mundet me qen edhe aprovimin i pjesshm. Edhe te ky lloj aktgjykimi arsyetimi sht i njejt si te situata e aprovimit t trsishme t padis. Aktgjykimi refuzues Ky lloj i aktgjykimit i referohet situats kur gjykata vlerson t pabazuar krkesn e padis sepse konstaton se organi administrativ me rastin e nxjerrjes s aktit administrativ nuk ka br shkelje t rregullave t procedurs, se gjenden e fakteve e ka vrtetuar n mnyr t drejt dhe t plot dhe ligji material nuk sht zbatuar n dm t paditsit. Aktgjykimi refuzues n fakt e vrteton ligjshmrin e aktit administrativ t kontestuar n krahasim me aktgjykimin aprovues ku gjykata vetm konstaton se akti administrativ sht marr n kundrshtim me kushtet e parapara me ligj. Aktgjykimi lidhur me konfliktin administrativ t jurisdikcionit t plot N konfliktin administrativ t jurisdikcionit t plot pr dallim nga konflikti administrativ i vlersimit t ligjshmris t aktit administrativ, gjykata e vlerson ligjshmrin e aktit administrativ dhe kur gjen se ai sht nxjerr n kundrshtim me ligjin, e anulon aktin dhe vet e vendos shtjen
1059
kontestuese n meritum. Gjykata do t nxjerr aktgjykim dhe do t vendos vet shtjen, n rast se ekzistojn dy prezumime: 1. n rast se karakteri i shtjes e lejon nj mnyr t till t vendosjes dhe 2. nse t dhnat e procedurs japin baz t sigurt pr vendosjen e konfliktit. Aktgjykimi i nxjerr e zvendson krejtsisht aktin administrativ t anuluar pra nuk ka nevoj t nxirret akt i ri administrativ nga organi i paditur administrativ. Mirpo, nse edhe nxirret nj akti i till ai do t jet i pavlefshm dhe eventualisht n rast se kontestohet n konfliktin administrativ do t konsiderohet se ajo shtje sht e gjykuar. Aktgjykimi nga baza e heshtjes s administrats Ky lloj aktgjykimi ka t bj me situatn kur paditsi paraqet padin nga baza e zvarritjes s procedurs nga organi administrativ t nxjerr vendim lidhur me krkesn apo ankesn e paditsit. N rast se gjykata gjen se padia sht e bazuar ather n dispozitiv t aktgjykimit do t konstaton se padia sht e bazuar dhe do t ipet urdhri organit t paditur q n afatin e parapar ligjor t nxjerr vendim lidhur me krkesn apo ankesn e paditsit. Krkesa pr kthimin e sendit dhe krkesa pr shprblimin e dmit N konfliktin administrativ pala e dmtuar me ekzekutimin e aktit administrativ t kontestuar mundet t paraqet krkesn pr kthimin e sendit i cili i sht marr prkatsisht t krkoj shprblimin e dmit t shkaktuar Gjykata lidhur me kto krkesa do t vendos n kto situata: 1. nse me aktgjykim me t cilin akti administrativ i kontestuar sht anuluar gjykata do t vendos edhe pr krkesn pr kthim t sendit dhe shprblim t dmit nse t dhnat e procedurs japin baz t sigurt pr bazueshmrin e krkess. 2. n rast se t dhnat e procedurs nuk japin baz t sigurt pr bazueshmrin e krkess ather gjykata paln do ta udhzon n kontest civil. N rast se gjykata refuzon si t pabazuar padin ather nnkuptohet se edhe jan refuzuar krkesat pr kthim t sendit dhe shprblim t dmit. Refuzimi i ktyre krkesave do t shnohet edhe n dispozitiv t aktgjykimit. Shpenzimet e procedurs N konfliktin administrativ secila pal i bart shpenzimet e veta. Vllimi i shpenzimeve n konfliktin administrativ sht m i vogl n
1060
krahasim me procedurat tjera p.sh. civile, penale. Vllimi i shpenzimeve varret se sht mbajt apo jo seanca publike. Shpenzimet e procedurs n konfliktin administrativ do t prfshijn: taksn pr padi dhe vendim t gjykats, pr ankes nse ajo sht e lejueshme, pr mjetet tjera juridike, si dhe konpensimi i shpenzimeve t dshmitarit, ekspertit etj. por edhe kompensimi pr shpenzimet e avokatit nse ka shpenzime t tilla. Mjetet juridike n procedurn e konfliktit administrativ Sikur n procedurat tjera gjyqsore edhe n procedurn e konfliktit administrativ kemi dy lloj t mjeteve juridike: t rregullta dhe t jashtzakonshme. 1. Mjeti i rregullt juridik-ankesa N konfliktin administrativ i vetmi mjet juridik i rregullt sht ankesa. Ankesa n rast se sht shprehimisht e parapar me ligj pr shtjet e caktuara administrative mund t paraqitet kundr vendimit t nxjerr n konfliktin administrativ n shkall t par. Afati i paraqitjes s ankess N situatn kur sht e lejueshme paraqitja e ankess ajo mund t paraqitet n afatin prej 15 ditve prej dits s drgimit t vendimit t gjykats, pals e cila e ka paraqitur ankesn. Dorzimi i ankess Ankesa i dorzohet gjykats vendimi i t cils kontestohet. Nse n afatin e parapar me ligj nuk dorzohet ankesa ather vendimi i gjykats bhet i plotfuqishm. Prmbajtja e ankess Prmbajtja e ankess si parashtres sht e njjt si edhe n procedurat e tjera gjyqsore p.sh. ajo civile apo penale. Ankesa do t prmban kto elemente: 1. emrtimin e vendimit gjyqsor rishqyrtimi i t cilit krkohet. 2. shkaqet prkatsisht arsyet pr t cilat kundrshtohet vendimi gjyqsor dhe
1061
3. volumi n t cilin krkohet rishqyrtimi i vendimit t kundrshtuar t gjykats. Vendimet e gjykats s shkalls s par lidhur me ankesn e paraqitur n konfliktin administrativ jan t njjta si p.sh. vendimet t cilat i nxjerr gjykata e shkalls s par sipas procedurs kontestimore. Kshtu n kt faz t procedurs ankesa me aktvendim mundet me u hudh si e palejueshme, e parakohshme, e pasafatshme apo se sht paraqitur nga personi i paautorizuar. Kundr aktvendimit lejohet mundsia e paraqitjes s ankess s veant. Gjykata q ka pranuar ankesn nse ometon t veproj sipas ankess ather ankesa do t hudhet posht me aktvendim nga gjykata e cila vendos lidhur me ankesn. Kolegji i gjykats s shkalls s par vendimi i t cils kontestohet por edhe organi i paditur n krkes t kolegjit t shkalls s dyt kan detyrim q pa shtyerje ti drgojn t gjitha shkresat e lnds pr shqyrtim dhe vendosje lidhur me ankesn. Prgjigja n ankes N rast se gjykata e shkalls s par nuk e hudh posht me aktvendim ankesn pr shkaqe procedurale ankesn do tia drgoj organit t paditur i cili ka mundsi t jap prgjigje n afatin t cilin ajo i cakton. Vendimet e gjykats s shkalls s dyt lidhur me ankesn Gjykata e shkalls s dyt lidhur me ankesn parimisht vendos n seanc jopublike por prjashtimisht mund t vendos edhe n seanc publike. Seanca publike do t mbahet sipas rregullave t cilat vlejn pr mbajtjen e seancs publike nga gjykata e shkalls s par. Gjykata e shkalls s dyt ka autorizim q me aktgjykim t refuzon t pabazuar apo t aprovon t bazuar ankesn. Me aktgjykim me t cilin aprovohet e bazuar ankesa gjykata mund ta prish ose ta ndryshoj vendimin e kontestuar t gjykats. N situatn nse gjykata e prish vendimin e kontestuar lnda i kthehet gjykats s shkalls s par n rivendosje. Me kt rast gjykata e shkalls s par ka detyrim q ti ndrmarr t gjitha veprimet procedurale dhe ti shqyrtoj t gjitha shtjet pr t cilat i ka dhn vrejtje gjykata e shkalls s dyt. Gjykata e shkalls s dyt me rastin e shqyrtimit t ankess sht e detyruar q ankesn t e shqyrtoj n kuadr t kufijve t krkesave nga ankesa. Lidhur me ankesn do t vendos kolegji i pr br nga tre gjyqtar profesional
1062
2. Mjetet e jashtzakonshme juridike Prsritja e procedurs Si n procedurat tjera gjyqsore edhe n konfliktin administrativ ekziston mundsia e paraqitjes s mjetit juridik t jashtzakonshm pra prsritjes s procedurs t prfunduar me vendim t gjykats s shkalls s par. Ky mjet shfrytzohet vetm kundr vendimeve t plotfuqishme t gjykats t nxjerr n konfliktin administrativ. Prsritja e procedurs parimisht konsiston n vrtetimin tjetr t gjendjes faktike n krahasim me ate t ciln e ka vrtetuar gjykata e shkalls s par (pr shkak t mos vrtetimit t plot t fakteve relevante dhe nxjerrjes s konkluzionit jo t drejt lidhur me vlersimin e provave). Me kt mjet juridik dshirohet q gjykata t vrteton gjendjen e plot dhe t drejt t fakteve relevante pr vendosjen e drejt t shtjes konkrete. N kt mnyr edhe gjykata realizon parimin e t vrtets materiale dhe ate t ligjshmris. Shkaqet pr prsritjen e procedurs Shkaqe pr prsritjen e procedurs jan: 1. n qoft se pala mson pr fakte t reja apo nse konstaton ose krijon mundsit t prdor prova t reja n baz t cilave kontesti do t mund t zgjidhet n mnyr m t favorshme pr te po t ishin paraqitur apo prdorur ato prova n procedurn e mparshme gjyqsore. 2. n qoft se vendimi i gjykats ka arrdh si pasoj e veprs penale t gjyqtarit apo t puntorit n gjykat ose vendimi sht nxjerr me veprim mashtrues t prfaqsuesit ose t autorizuesit t pals , t kundrshtarit t tij ose t prfaqsuesit apo t autorizuarit t kundrshtarit, kurse ky veprim paraqet vepr penale. 3. n qoft se vendimi sht bazuar n aktgjykimin e nxjerr n shtjen penale apo civile kurse ky aktgjykim sht prishur m von me vendim gjyqsor t forms s prer. 4. n qoft se dokumenti n t cilin bazohet vendimi sht fals ose sht ndryshuar fals apo n qoft se dshmitari, eksperti ose pala gjat dgjimit para gjykats ka dhn deklarat t rrejshme kurse vendimi i gjykats sht bazuar n kt deklarat. 5. n qoft se pala konstaton apo krijon mundsi t prdor vendimin e mparshm t nxjerr n t njjtin konflikt administrativ.
1063
6. n qoft se personit t interesuar nuk i sht dhn mundsia pr t marr pjes n konfliktin administrativ. N qoft se pala mson pr fakte t reja ajo ka mundsi: 1.t prdor provat e reja t cilat pr te do t ishin m t favorshme po t ishin prdor n procedurn e shkalls s par 2.nse pala ka msuar se shtja sht e gjykuar m par. Prsritja e procedurs do t lejohet vetm nse pala pa fajin e vet nuk ka pasur mundsi q kto prova ti paraqes n procedurn e mparshme. Afatet pr paraqitjen e padis pr prsritjen e procedurs Pr t paraqitur padin pr prsritje t procedurs ekzistojn dy lloje t afateve: 1. afati subjektiv dhe 2. afati objektiv. 1. Afati subjektiv Prsritja e procedurs mund t krkohet jo m von se 30 dit nga dita kur pala ka msuar pr shkakun e prsritjes. Nse pala ka kuptuar pr shkakun e prsritjes para se t ket prfunduar procedura para gjykats ndrsa kt shkak nuk ka mundur ta paraqet gjat asaj procedure mund t krkohet prsritja e procedurs n afatin prej 30 ditsh nga dita e drgimit t vendimit t gjykats. 2. Afati objektiv Pasi t ken kaluar 5 vjet nga dita kur vendimi i gjykats ka marr formn e prer prsritja e procedurs nuk mund t krkohet. Kompetenca e gjykats Lidhur me vendosjen sipas padis pr prsritjen e procedurs n konfliktin administrativ me kompetenc territoriale dhe lndore sht gjykata e cila ka marr vendimin lidhur me t cilin ka t bj shkaku i prsritjes s procedurs. Lidhur me padin vendos gjykata n seanc jo publike. Sa i prket kompetencs funksionale t gjykats n kt drejtim zbatohen dispozitat e Ligjit t procedurs kontestimore q kan t bjn me mjetin juridik t prsritjes s procedurs.
1064
Padia pr prsritjen e procedurs Konflikti administrativ nuk fillohet sipas detyrs zyrtare por me iniciativn e pals pra edhe kt mjet juridik - padi mund ta paraqet vetm pala. Pr kt arsye edhe procedura sipas padis sht identike me procedurn sipas padis pr prsritjen e procedurs n konfliktin administrativ. Prmbajtja e padis Dispozitat t cilat i prkasin rregullsis s padis n mnyr t njjt edhe prdoren sa i prket padis pr prsritjen e procedurs. Kshtu padia pr prsritjen e procedurs do t prmban kto elemente: 1. emrtimin e aktgjykimit prkatsisht aktvendimin e nxjerr n procedurn e cila krkohet t prsritet. 2. bazn ligjore t prsritjes s procedurs dhe provat respektivisht rrethanat t cilat e bjn t besueshme ekzistimin e bazs s theksuar n padi. 3. rrethanat nga t cilat rezulton se padia sht paraqitur n afatin ligjor dhe prova me t cilin ky fakt vrtetohet. 4. do t prcaktohet se n cilin volum dhe drejtim krkohet ndryshimi i vendimit t gjykats t nxjerr n procedurn e cila krkohet t prsritet. Vendimet pr hudhjen e padis Gjykata (kolegji), me aktvendim do ta hudh padin nse me rastin e pranimit t padis do t vrteton se padia sht paraqitur nga personi jo kompetent (i paautorizuar), se padia sht paraqitur para afatit t parapar me ligj apo pala nuk e ka br t besueshm ekzistimin e kushteve ligjore pr ekzistimin e prsritjes s procedurs. Drgimi i padis n prgjigje Nse gjykata nuk e hudh padin pr shkaqet procedurale ajo padin do ti drgoj n prgjigje pals s paditur dhe personave t interesuar nse ka t till n procedur por njherit ata do ti ftoj q n afat prej 15 ditve mund t japin prgjigje n padi. Aktgjykimi lidhur me prsritjen e procedurs
1065
Lidhur me padin pr prsritjen e procedurs gjykata do t vendos me aktgjykim. Aktgjykimi mundet me qen: 1. N rast se aprovohet padia ather do t shfuqizohet (anulohet) vendimi i kontestuar dhe ate n trsi apo pjesrisht varsisht prej rastit konkret (aktgjykimi aprovues). Veprimet procedurale n t cilat nuk ndikojn shkaqet e prsritjes s procedurs ato veprime nuk do t prsriten n riprocedur. Me aktgjykimin me t cilt lejohet prsritja e procedurs do t vendoset edhe shtja kryesore. 2. Me aktgjykimin me t cilin refuzohet si e pabazuar padia do t vlersohet se nuk jan t bazuara theksimet e paditsit t cilat paraqiten si baz, shkak i padis pr prsritjen e procedurs. Ankesa kundr vendimit pr prsritjen e procedurs Kundr vendimit t gjykats t nxjerr lidhur me padin pr prsritjen e procedurs mund t paraqitet ankesa, nse ajo sht e lejueshme t paraqitet sa i prket shtjes kryesore t vendosur n shkall t par. N procedurn lidhur me shqyrtimin e padis pr prsritje t procedurs prshtatshmrisht do t zbatohen dispozitat e procedurs t cilat vlejn pr padin dhe mjetet juridike n konfliktin administrativ. Krkesa pr mbrojte t ligjshmris Prokurori Shtetit t Kosovs nse konstaton se sht shkelur ligji, dispozita tjetr apo akti i prgjithshm, ka mundsi t paraqet krkesn pr mbrojtje t ligjshmris. Baz pr paraqitjen e ksaj krkese sht fakti i ekzistimit t shkeljes s ligjit pavarsisht se sht vendosur me aktin administrativ n favor t personit fizik apo juridik apo sht vendosur n dm t interesit publik i cili sht i mbrojtur me ligj. Pr kt arsye t gjitha organet administrative dhe institucionet t cilat ushtrojn autorizime publike kan detyrim t njoftojn Prokurorin e Shtetit t Kosovs me aktet me t cilat sht shkelur ligji n dm t interesit publik. Afati pr paraqitjen e ktij mjeti juridik sht 3 muaj dhe llogaritet prej dats kur vendimi i gjykats u sht drguar palve kundr t cilit vendim sht paraqitur krkesa. Vendimi i gjykats i cili mund t goditet me kt mjet juridik sht aktgjykimi prkatsisht aktvendimi i Kolegjit t Gjykats Supreme, vendosur n shkall t par. Lidhur me krkesn vendos Kolegji i Veant i Gjykats Supreme t Kosovs, n prbrje prej 5 gjyqtarve profesional. Pr t gjitha shtjet tjera procedurale lidhur me kt mjet juridik, ngjashm vlejn rregullat e
1066
procedurs q zbatohen lidhur me ankesn kundr vendimit t nxjerr nga kolegji i gjykats n shkalls s par. Krkesa pr rishqyrtimin e jashtzakonshm t vendimit Ky mjet i jashtzakonshm juridik parashihet me Ligjin pr konfliktet administrative. N kushtet e legjislacionit n fuqi dhe funksionimit t tanishm t organeve shtetrore t Republiks s Kosovs, sipas mendimit juridik t Gjykats Supreme t Kosovs, paraqitja e ktij mjeti juridik sht vlersuar si i palejueshm, kjo pr faktin se ky mjet juridik ka pasur mundsi t paraqitet kundr vendimeve t forms s prer t gjykats kompetenca e t cils nuk sht caktuar pr tr territorin e Kosovs ndrsa kompetenca e Gjykats Supreme t Kosovs shtrihet n tr territorin e Republiks s Kosovs. Detyrueshmria e aktgjykimit n konfliktin administrativ Me zbatimin e parimit t detyrueshmris s aktgjykimit n konfliktin administrativ sht dshiruar t sigurohet realizimi i efikasitetit t organeve administrative me rastin e nxjerrjes s vendimeve me t cilat zgjidhen shtjet konkrete administrative. N kt mnyr eliminohen parregullsit e bra gjat procedurs administrative, ndrsa me kt edhe do t arrihet qllimi i zbatimit t ligjshmris si parim baz i veprimtaris administrative. Aktgjykimet t cilat merren n konfliktin administrativ jan t detyrueshme. Detyrimi i referohet organit administrativ t respekton aktgjykimin e gjykats dhe t veproj sipas pikpamjes juridike dhe vrejtjeve t dhna n aktgjykim. Me rastin e veprimit sipas aktgjykimit t gjykats mund t paraqiten disa situata: 1. Anulimi i aktit administrativ t kontestuar dhe kthimi i shtjes n fazn e para nxjerrjes s atij akti Gjykata kur anulon aktin administrativ t kontestuar lnda kthehet n gjendje n t ciln ishte para se t ishte nxjerr akti i anuluar. Nse sipas karakterit t shtjes e cila ka qen objekt i konfliktit administrativ , duhet q n vend t aktit t anuluar t nxirret nj akt tjetr ather organi kompetent administrativ (zakonisht organi i paditur nse eventualisht nuk kemi ndryshim t kompetencs lndore) ka pr detyr ta nxjerr pa shtyerje por jo m von se brenda 30 ditsh, nga dita e pranimit t aktgjykimit, aktin e ri administrativ. N praktik sa i prket afatit brenda t cilit duhet t nxirret akti i ri administrativ, afati i caktuar respektohet zakonisht kur anulimi i aktit bazohet n shkeljen e ligjit material por situata ndryshon kur n riprocedur
1067
duhet zhvilluar procedura e nxjerrjes s provave, mirpo, pavarsisht shkaqeve objektive duhet t ndrmerren t gjitha veprimet e nevojshme dhe t respektohet afati i caktuar ligjor. Me rastin e anulimit t aktit administrativ t kontestuar, organi kompetent sht i obliguar nga pikpamja juridike e gjykats por edhe vrejtjeve t dhna nga gjykata lidhur me procedurn e zhvilluar. 2. Nxjerrja e aktit t ri administrativ nga organi kompetent, n kundrshtim me pikpamjen juridike dhe vrejtjeve t gjykats N praktik shpesh haset situata kur pas anulimit t aktit administrativ, organi administrativ kompetent nxjerr aktin e ri jo n prputhje me pikpamjen juridike lidhur me shtjen kontestuese dhe vrejtjeve t dhna lidhur me procedurn administrative. Pr shkak t nj situate t ktill paditsi mund t paraqet padi t re me t ciln krkon q gjykata t anuloj aktin e ri administrativ, ndrsa n kt situat gjykata me aktgjykim e vendos vet shtjen kryesore. Kshtu, konflikti administrativ i vlersimit t ligjshmris sipas t cilit gjykata me aktgjykim ka anuluar aktin administrativ, n t njjtn koh kalon n konflikt administrativ t juridiksionit t plot ku gjykata ka detyrim t vendos meritorisht shtjen. Pikpamja juridike e gjykats n rast se ajo nuk sht respektuar nga organi administrativ nuk sht penges pr gjykatn q t ndrron pikpamjen e mparshme, nse ajo sht e arsyeshme dhe nuk paraqet penges pr vlersimin e aktit administrativ t kontestuar n riprocedur t konfliktit administrativ. Edhe shtja e vrejtjeve pr procedurn e zhvilluar administrative nuk sht shtje e ngurt pr faktin se ajo ndryshon varsisht nga natyra e shtjes procedura dhe provat t cilat nxirren dhe vlersohen n riprocedur. Aktgjykimin t cilin e nxjerr gjykata n riprocedur e zvendson n trsi aktin administrativ t organit kompetent. Pas nxjerrjes s aktgjykimti t till, gjykata e informon organin i cili ushtron mbikqyrjen ndaj organit t paditur. Se cili sht organ mbikqyrs kjo sht shtje faktike dhe varet nga rasti konkret. 3. Organi kompetent administrativ n riprocdur nuk nxjerr akt t ri administrativ. N rast se pas anulimit t aktit administrativ n riprocedur organi kompetent administrativ nuk nxjerr aktin e ri administrativ, (menjher por jo edhe m von se brenda 30 ditve) ose aktin n zbatim t aktgjykimit nga baza e heshtjes s administrats, paditsi mund t krkoj me parashtres t
1068
veant nxjerrjen e aktit t till administrativ. Nse organi kompetent nuk nxjerr aktin as n afatin prej 7 ditve, (nga paraqitja e krkess parashtress s veant t pals), pala mund t krkoj nga gjykata t nxjerr aktin administrativ me aktgjykim, i cili prnga natyra juridike sht aktgjykim i cili nxirret n shkall t par. N baz t parashtress s veant t pals, gjykata nga organi kompetent administrativ do t krkoj informat, njoftim pr shkaqet pr t cilat organi administrativ nuk ka nxjerr aktin administrativ. Organi administrativ ka detyrim q lidhur me krkesn e gjykats, ate t njoftoj menjher e jo m von se n afatin prej 7 ditve. Nse organi kompetent nuk e njofton gjykatn apo nse njoftimi i dhn sipas mendimit t gjykats nuk e arsyeton moszbatimin e aktgjykimit ather gjykata do t nxjerr aktvendimin i cili plotsisht do t zvendson aktin administrativ t organit kompetent. Aktvendimin e nxjerr gjykata do ti drgoj organit kompetent administrativ pr ekzekutim por njkohsisht do ta njoftoj edhe organin i cili ushtron mbikqyrjen ndaj organit t paditur administrativ. Aktvendimin e gjykats pa shtyerje organi kompetent pr ekzekutime ka detyrim ta ekzekutoj. Krkesa pr prsritjen e procedurs administrative pas nxjerrjes s aktit pr lejimin e ekzekutimit t aktgjykimit t gjykats t nxjerr n konfliktin administrativ Kur n konfliktin administrativ sht nxjerr aktgjykimi i cili n baz t aktit t organit kompetent administrativ pr ekzekutim sht lejuar ekzekutimi i atij aktgjykimi, n rast se organit administrativ i paraqitet krkesa pr prsritjen e procedurs administrative lidhur me aktin administrativ pr t ciln sht marr aktgjykimi n konfliktin administrativ, ndrsa lejimi i ekzekutimit sht br me aktin e organit ekzekutues, ather prsritja e procedurs administrative do t lejohet vetm n qoft se shkaku i prsritjes sht paraqitur pran organit administrativ i cili e ka nxjerr aktin e anuluar administrativ. Zbatimi i prshtatshm i dispozitave t Ligjit pr procedurn kontestimore n procedurn e konfliktit administrativ Ligji pr konfliktet administrative n dispozitn e nenit 60 parasheh mundsin nse ndonj situat juridike nuk sht e rregulluar me at ligj, si ligj special, ather n mnyr t prshtatshme munden t zbatohen dispozitat e Ligjit pr procedurn kontestimore. Kto situata i referohen p.sh., ndrprerja e procedurs, bashkimi i lndve, ndrhyrja, korrigjimi i akteve etj.
1069
Burimet: Ligji pr Procedurn Administrative, i cili sht shpall si Rregullore e UNMIK-ut nr.2006/3 dhe ka hy n fuqi me datn 13.05.2006
1070
MBROJTJA NDRKOMBTARE E LIRIVE DHE T DREJTAVE T NJERIUT
DR . GJYLIETA MUSHKOLAJ
MBROJTJA NDRKOMBTARE E 1 LIRIVE DHE T DREJTAVE T NJERIU T

Nj historik i shkurtr i t drejts ndrkombtare
E drejta ndrkombtare moderne filloi t zhvillohej me lindjen e shteteve nacionale n Evrop, ather kur idet baz pr territorin dhe jurisdikcionin nacional ishin themeluar. Juristi i shquar holandez, Hugo Grotius (15831645), nga shum autor, me t drejt konsiderohet si nj ndr figurat m t rndsishme q e ka br artikulimin e parimeve t s drejts ndrkombtare. N veprn madhshtore Prolegomena pr t Drejtn e Lufts dhe t Paqes (1625), ai kishte nnvizuar se marrdhniet midis shteteve duhej t rregulloheshin, duke theksuar: Kam par se n gjith botn e krishter nj paprgjegjsi n luftime, pr t ciln gj madje edhe kombet m barbare do t turproheshin. Luftrat fillonin me pretekste triviale, ose fare ma pretekst, dhe zhvilloheshin pa iu prmbajtur asnj ligji, t perndis, ose 2 njerzor. Idet e tij u bn gurthemel i sistemit ndrkombtar t vendosur me Traktatin e Vestfalias (1648), me t cilin iu dha fund lufts tridhjetvjeare. Me at traktat u krijua nj struktur e shteteve sovrane me pozit formalisht t barabart.
Ky kapitull i doracakut krkon njohje akademike t mbrojtjes ndrkombtare t t drejtave t njeriut. Pr kt qllim, literatur baz n gjuhn shqipe q preferohet ta konsultoni sht: Z. Gruda, MBROJTJA NDRKOMBTARE E R DREJTAVE T NJERIUT, Libri I III, Prishtin, 2007 2 Tekstin integral mund ta gjeni n faqen e biblioteks Lonang: http://www.lonang.com/exlibris/grotius/gro-100.htm
1071
E drejta ndrkombtare ka lindur nga nevoja e shteteve q t bashkpunojn me njra tjetrn, dhe nevoja pr bashkpunim rritej me rritjen e bashkpunimit midis shteteve dhe rritjen kontakteve t rregullta midis tyre. Kontakti m i hershm q shtetet e kishin me njra tjetrn ishte kur ato i drgonin prfaqsuesit e vet n shtetin tjetr me fjal t tjera kur u vendosn marrdhniet diplomatike. Rasti tjetr kur shtetet vnin kontakt, ishte kur ato ishin n luft me njra tjetrn. Nevojiteshin rregulla pr t rregulluar komunikimin e ktill dhe ato rregulla pr t cilat vet shtetet pajtoheshin, ishin fillet e ndrtimit t s drejts ndrkombtare. Si rrjedhoj, artikulimet m t hershme t t drejts ndrkombtare ishin normat q reflektonin zakonet e shteteve, e q sot njihet si e drejt zakonore ndrkombtare. Martti Koskenniemi, profesori i dalluar finlandez i t drejts ndrkombtare, e jep nj pasqyr praktike t ndryshimeve q ndodhn n shek. XIX: Q nga Kongresi i Vjens, i vitit 181415 dhe rnia e Napolonit, marrdhniet midis fuqive Evropiane nuk ndrtoheshin m mbi krkesn e nj fuqie pr primat, por mbi krkesn pr ruajtjen e balancit t fuqis, t garantuar me procedura t komplikuara juridike dhe aleanca. Si e shihnin bashkkohanikt Evropn si nj sistem t komuniteteve t pavarura dhe t barabarta, (n vend t respublica Christiana) ata filluan t pranojn se parimet udhheqse nevojitej t 3 jen neutrale dhe objektive, q do t thot ligjore. E drejta ndrkombtare, si n kuptim t prmbajtjes, ashtu edhe sipas numrit t pjesmarrsve, u zhvillua gjat gjysms s dyt t shekullit XX. Ajo filloi t merret me nj diversitet shtjesh, q shkonin prtej marrdhnieve diplomatike dhe lufts. E gjith kjo reflektohej gjithashtu edhe n numrin e pjesmarrsve n skenn ndrkombtare. E drejta ndrkombtare tani nuk i prfshin vetm shtetet, por edhe organizatat ndrkombtare si OKB-n (Organizatn e Kombeve t Bashkuara), OBT-n (Organizatn Botrore t Tregtis), Bankn Botrore dhe FMN-n (Fondin Monetar Ndrkombtar). Nse e vshtrojm vetm njrn nga kto organizata ndrkombtare, OKBn, e vrejm se ajo po bhet gjithnj e m e rndsishme. Antarsia e OKB4 s sht rritur nga 58 shtete n vitin 1948 n 192 shtete sot. Ngjarjet politike
3
Koskenniemi, M. The politics of international law. EJIL 1(1) 1990 http://www.ejil.org/journal/Vol1/No1/art1.html

4
Shih faqen e internetit http://www.un.org/members/growth.shtml

1072
OKB-s:
q qndrojn pas ktyre fakteve jan t lidhura edhe me rindrtimin e bashksis ndrkombtare n periudhn e pas Lufts s Dyt Botrore. Kjo periudh sht shnuar me luftrat pr lirim kundr perandorive evropiane dhe me polarizimin e fuqive q erdhn si pasoj e Lufts s Dyt Botrore. Me prfundimin e Lufts s Ftoht dhe tensioneve q erdhn me luftn kundr terrorizmit, si dhe me ndarjen akute t bots n vendet n zhvillim dhe n vendet e zhvilluara, e drejta ndrkombtare sht duke hyr n nj periudh t ndryshimeve kolosale dhe traumave q do ti prcjellin kto ndryshime.
Natyra e t drejts ndrkombtare

Pr ta kuptuar t drejtn ndrkombtare t t drejtave t njeriut, sht e domosdoshme q t dim se si vepron e drejta ndrkombtare. Nevojitet nj njohje e ktill, sepse e drejta ndrkombtare nuk i ngjason sistemeve juridike t brendshme. Ekstrakti n vijim, i marr nga autori Gardiner, i prshkruan karakteristikat e t drejts ndrkombtare: Fusha e t drejts q n mnyrn m t arsyeshme i prgjigjet prshkrimit t t drejts ndrkombtare sht e drejta e prgjithshme ndrkombtare. Meqense nuk ekzistonndonj leksikon autoritativ i termeve t t drejts ndrkombtare, nuk ekziston as pajtim i prgjithshm se cila sht prmbajtja e t drejts ndrkombtare. Pr disa, e drejta ndrkombtare sht sinonim i t drejts ndrkombtare zakonore, pr t tjert, termi e drejt ndrkombtare e prfshin gjith t drejtn ndrkombtare q nuk sht kufizuar vetm n zbatimin e vetm t disa shteteve. Ndaj, kategoria q n mnyrn m t dukshme sht e prjashtuar, jan traktatet. Megjithat, edhepse mund t duket konfuze, disa traktate e vendosin t drejtn e prgjithshme ndrkombtare. N ann tjetr, disa (si prjashtim) rregulla zakonore besohet t jen 5 regjionale, dhe prandaj, m pak universale.
Gardiner, R.K. International Law. (Harlow: Longman, 2003) [ISBN 0582369762] fq.98.
1073
Kuptohet, do t ishte e pamundur q n kt mnyr t prshkruhej sistemi nacional juridik i shteteve. sht gjithashtu tejet e rndsishme q t theksohet se parimet themeluese t s drejts ndrkombtare jan t ndryshme nga ato t s drejts s brendshme. Pr shembull, nj ndr subjektet m t rndsishme t t drejts ndrkombtare jan shtetet. N nj mnyr, e drejta ndrkombtare mund t shihet si nj raport i t drejtave dhe detyrimeve t shteteve. Ky sistem i t drejts nuk mund t kuptohet duke br analogji midis t drejts s brendshme dhe ndrkombtare, ku shtetasit kan t drejta dhe detyrime q mund t zbatohen nprmjet t gjykatave t brendshme. Nse e shikojm kshtu, duke parafytyruar rolin e gjykatave, na del nj kontrast tjetr midis t drejts s brendshme dhe t drejts ndrkombtare. Edhepse ka mundsi t flitet pr Gjykatn me jurisdikcion mbi t drejtn ndrkombtare, duhet t jemi tejet t kujdesshm n kt drejtim. sht e vrtet se Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis [GjND], me seli n Hag, vepron si Gjykat. Megjithat, duhet t jemi tejet t kujdesshm dhe preciz kur sht fjala pr rolin e saj. E krijuar n vitin 1945 me Kartn e 6 OKB-s (Statuti i GjND konsiderohet si pjes integrale e Karts) , GjND sht organ parsor gjyqsor i OKB-s. Gjykata ka jurisdikcion q t vendos lidhur me kontestet e natyrs juridike q asaj i drejtohen nga shtetet antare, n pajtim me t drejtn ndrkombtare. Gjithashtu, GjND mund t jep edhe mendime kshilldhnse. Jurisdikcioni i Gjykats bazohet n faktin se vet shteti e sjell vetveten n Gjykat, me aktin e nnshkrimit t Karts s Kombeve t Bashkuara. Ktu, pra qndron dallimi thelbsor midis jurisdikcionit t GjND nga jurisdikcioni i gjykatave t brendshme. Individi, si e dim, nuk e jep plqimin e vet q t bhet subjekt i t drejts. Kuptohet, ka edhe shum dallime t tjera t rndsishme midis vendimeve gjyqsore t gjykatave t brendshme dhe vendimeve gjyqsore t GjND. Vendimi gjyqsor i gjykatave t brendshme ka forc juridikisht t obligueshme n palt n kontest. Mirpo, shtetet sovrane nuk mund t shikohen sikurse palt n kontest n t drejtn e brendshme. Natyra juridikisht e obligueshme e GjND sht prcaktuar me nenin 59 t Statutit t GjND. sht shum e natyrshme t shtrohet pyetja se pse, pra shtetet i respektojn vendimet e GjND? Kjo bhet pr arsye se shtetet nuk do ta drgonin shtjen n GjND, nse paraprakisht nuk do ta jepnin plqimin pr
6 Kartn e OKB-s mund ta gjeni n gjuhn shqipe n form elektronike n http://www.dadalos.org/uno_alb/un-charta.htm
1074
vendimin gjyqsor t GjND. Nse vendimi gjyqsor nuk zbatohet, ather shteti, pa marr parasysh se a sht, apo nuk sht antar i OKB-s, mund tia referoj shtjen Kshillit t Sigurimit t Kombeve t Bashkuara. N baz t nenit 94 t karts, Kshilli i Sigurimit mund t vendos mbi masat e prshtatshme pr ta br t plotfuqishm vendimin gjyqsor t GjND. sht gjithashtu me rndsi t theksohet se GjND nuk i prmbahet sistemit t stare decisis (parim sipas t cilit vendimet precendente duhet t respektohen nga gjykatat). Megjithat, GjND gjithnj bn prpjekje q t jet konsistente me vendimet paraprake.
Burimet e t drejts ndrkombtare

Zbrthimi m i leht i burimeve t s drejts ndrkombtare, zakonisht bhet nse nisemi nga Neni 38, paragrafi 1 i Statutit t GjND, i cili duke e deklaruar funksionin e Gjykats pr t vendosur kontestet n harmoni me t drejtn ndrkombtare, vazhdon duke i listuar burimet e t drejts ndrkombtare: a) konventat ndrkombtare, t prgjithshme, ose t veanta, me t cilat vendosen rregullat, t pranuara n mnyr eksplicite nga shtetet n kontest. b) zakoni ndrkombtar, si prov e praktiks s prgjithshme t pranuar si ligj c) parimet e prgjithshme t s drejts, t njohura nga shtetet/kombet e civilizuara d) bazuar n nenin 59, vendimet gjyqsore dhe msimet e publicistve m t kualifikuar t shteteve t ndryshme, si mnyra ndihmse pr t prcaktuar rregullat e t drejts. Kjo list, megjithat nuk sht komplete. Nuk i prfshin aktet unilaterale t s drejts ndrkombtare, e as vendimet dhe rezolutat e organeve ndrkombtare. Gjithashtu, lista nuk i referohet parimit t barazis dhe t drejtsis, t cilave parime vet GjND mund t ju referohet, e t cilat jan fundamentale pr rolin e saj si tribunal. Lista, gjithashtu nuk i referohet t drejts s but. E drejta e but sht nj term gjenerik q prdoret pr tiu referuar instrumenteve ndrkombtare juridikisht jo t obligueshme. Ky term prfshin nj numr dokumentesh t ndryshme ndrkombtare. I prfshin traktatet (e drejt e but ligjore) q prmbajn obligime t prgjithshme dhe rezolutat vullnetare, juridikisht jo t obligueshme. E drejta e but mund t shpjegoj
1075
proklamatat lidhur me qllimet, si dhe kodet e mirsjelljes s organizatave ndrkombtare dhe rajonale. Ky term gjithashtu prfshin deklaratat e individve, si pr shembull t juristve eminent t s drejts ndrkombtare. Marrveshjet personale, gjithashtu mund t konsiderohen si e drejt e but. Nj shembull i ktill sht marrveshja gjentlmene pr shprndarjen regjionale t ulseve n Kshillin e Sigurimit t Kombeve t Bashkuara, e 7 br n Londr n vitin 1945. Marrveshjet midis agjencive gjithashtu mund t hyjn n kt kategori, dhe si t tilla jan juridikisht t obligueshme pr vet ato agjenci. N fund, e drejta e but mund t shpjegoj edhe obligimet e ndrmarra me traktate q ka mundsi t jen aq t prgjithsuara, sa t mos 8 jen drejtprdrejt t zbatueshme.
Traktatet
Traktatet prioritare
Traktatet m t rndsishme, pr qllimin t ktij Doracaku jan: Konventa pr Parandalimin dhe Dnimin t Krimeve t Gjenocidit, e vitit 1948 (n fuqi prej 1951) Konventa Ndrkombtare pr t Drejtat Civile e Politike e vitit 1966 (n fuqi prej 1976) drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov, s bashku me Protokollet e saj, t vitit 1966 dhe 1989 sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs) Konventa Ndrkombtare pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore e vitit 1966 (n fuqi prej 1976) Konventa pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit Racor e vitit 1965 (n fuqi prej 1969) (drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs), Konventa pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Gruas e vitit 1979 (n fuqi prej 1981), (drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs); Konventa kundr Torturs dhe Trajtimeve e Ndshkimeve t tjera Mizore,Jonjerzore dhe Poshtruese e vitit 1984 (n fuqi prej 1987),
7 Chinken, C.M. (1989) The challenge of soft law: development and change in international law ICQL 38 1989, pp.850866
8 Hilgenburg, H. A fresh look at soft law EJIL 10 1999, pp.499515
1076
(drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs) Konventa e KB pr t Drejtat e Fmijs e vitit 1989 (drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs), (n fuqi prej 1990) Konventa Ndrkombtare pr Mbrojtjen e t Drejtave t Gjith Puntorve Migrues dhe Antarve t familjeve t Tyre (n fuqi prej 2003) Konventa pr t Drejtat e Personave me Aftsi t Kufizuara (n fuqi prej 2003) Statuti Themeltar i Gjykats Ndrkombtare Penale Konventat e Hags dhe t Gjenevs Karta Afrikane Konventa Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut (drejtprdrejt e zbatueshme n Kosov, s bashku me Protokollet e saj, sipas Kushtetuts s Republiks s Kosovs) Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut
Definimi i Traktatit
Konventa e Vjens pr t drejtn e Traktateve e viti 1969 e definon traktatin si nj marrveshje ndrkombtare t lidhur midis shteteve n form t shkruar dhe t udhhequr nga e drejta ndrkombtare (Neni 2(1)(a)). Duhet theksuar se traktatet mund t lidhen midis dy shteteve ose palve, ose midis m shum shteteve, ose palve. Shtetet q jan pal e nj traktati quhen pal kontraktuese. Shtetet q nuk jan pal e nj traktati quhen pal jo-kontraktuese.
Traktatet dhe e drejta zakonore ndrkombtare

Ekziston nj raport kompleks midis traktatit dhe t drejts zakonore ndrkombtare. Normalisht, traktati e zvendson t drejtn zakonore ndrkombtare q sht n kundrshtim me t. Prgjithsisht mund t themi se n rast t mosprputhjes, cilido q sht m i ri, qoft norm zakonore, ose traktat, mbizotron, n raport me palt e njjta. Palt e nj traktati mund t pajtohen
1077
q ti prmbahen traktatit, edhe nse krijohet norm zakonore pr t njjtn shtje. N ann tjetr, megjithse modifikimi i t drejts zakonore me traktat sht i rndomt, shum rrall ndodh q rregullat e t drejts zakonore t zhvillohen n kundrshtim me marrveshjet njher t arritura. Konventa e Vjens pr t Drejtn e Traktateve bn shtjellim t hollsishm t ktyre parimeve. Neni 53 prcakton se: Traktati sht i pavlefshm nse, n kohn e lidhjes s tij, sht n kundrshtim me normat ius cogens to t drejts s prgjithshme ndrkombtare. Pr qllimet e Konvents aktuale, norma ius cogens t t drejts ndrkombtare jan normat e pranuara dhe t njohura nga bashksia ndrkombtare e shteteve si trsi. Si norm nga e cila shmangia nuk lejohet, dhe e cila mund t modifikohet vetm nga nj norm pasuese e t drejts s prgjithshme ndrkombtare, q ka karakter t njjt. Neni 64 sht gjithashtu i rndsishm t theksohet me kt rast: Nse nj norm e re ius cogens paraqitet, cilido traktat ekzistues q sht n konflikt me at norm bhet e pavlefshm dhe pushon s ekzistuari. E drejta ndrkombtare e traktateve sht zakonisht reflektim i t drejts zakonore ndrkombtare. E drejta e traktateve mundet edhe t drejtoj evoluimin e t drejts zakonore ndrkombtare, pasi q shtetet q nuk jan pal e traktateve i respektojn rregullat e prcaktuara me traktat.
Rezervimet
Rezervimi sht definuar n Nenin 2(1)(d) t Konvents s Vjens mbi t Drejtn e Traktateve si: Deklarat unilaterale, sido q t formulohet ose emrtohet, e br nga shteti, n momentin e nnshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit, ose dhnies s plqimit pr nj traktat, me t ciln deklarohet se e prjashton, ose e ndryshon efektin juridik t dispozitave t caktuara t traktatit, me rastin e zbatimit n at shtet. Tradicionalisht sht mbajtur qndrimi se rezervimi mund t prfshihet vetm nse t gjitha shtetet kontraktuese e pranojn nj gj t till. N munges t marrveshjes unanime, rezervimi ishte nul dhe void. Megjithat, me rritjen e numrit t shteteve dhe me rritjen e numrit t shtjeve t rregulluara me traktate, arritja e pajtimit t t gjitha shteteve ishte br problem.
1078
sht tejet e rndsishme q t theksohet se t gjitha traktatet duhet domosdo t interpretohen n mirbesim, n harmoni me maksimn pacta sunt servanad. Kjo iu krijon obligim shteteve, q n momentin kur t nnshkruajn traktatin, duhet q t prmbahen nga sjellja e cila do t mund t shkel objektin dhe qllimin e marrveshjes (neni 18 i Konvents s Vjens).
E drejta zakonore ndrkombtare

N Statutin e Gjykats ndrkombtare t drejtsis zakoni ndrkombtar, si prov e praktiks s prgjithshme t pranuar si ligj, sht numruar midis burimeve t s drejts ndrkombtare q zbatohet nga ajo Gjykat, n kapacitetin e saj si organ kryesor gjyqsor i OKB-s. Papajtueshmrit midis autorve t ndryshm lidhur me burimet e tjera t pranuara, ose potenciale t s drejts ndrkombtare publike, prgjithsishht nuk ndikojn n t kuptuarit gjersisht t pranuar t zakonit, si burim primar t s drejts ndrkombtare. sht vshtir t imagjinohet validiteti dhe forca juridikisht e obligueshme e t drejts s shkruar ndrkombtare pa u mbshtetur n parimet e pacta sunt servanda dhe bona fides, q jan zakonore. Jan dy krkesa q duhet t prmbushen, n mnyr q t ekzistoj nj rregull zakonore: praktika e vendosur (usus) dhe pranimi i nj obligimi pr tiu nnshtruar opinio iuris sive necessitatis).9 Pr juristt, interpretimi m autoritativ i parakushteve pr ekzistimin e rregulls se t drejts zakonore ndrkombtare gjendet n aktgjykimin e GJND, n rastin North Sea Continental Shelf: Megjithse kalimi i vetm nj periudhe t shkurtr kohore nuk sht domosdo, vet pr vete penges pr formimin e nj rregulle t re t s drejts ndrkombtare zakonore, mbi bazn e asaj q fillimisht ishte vetm rregull konvencionale, krkes e domosdoshme do t ishte q brenda periudhs s caktuar, sado e shkurtr q mund t jet, prvoja e Shtetit, prfshir prvojn e atyre shteteve, interesat e t cilve jan
Shih me gjersisht J.M Henckaerts Studim mbi t Drejtn Ndrkombtare Humanitare Zakonore, fq. 3-9 t publikuar n mnyr elektronike n gjuhn shqipe n faqen e internetit: http://www.icrc.org/Web/eng/siteeng0.nsf/htmlall/customary-law- translations_res/ $File/ALB-irrc_857_Henckaerts.pdf
1079
veanrisht t implikuara, do t duhej t ishte edhe ekstensive, edhe vrtet unike n kuptimin e dispozits n fjal. Jo vetm q aktet n fjal duhet t prbjn nj praktik t vendosur, por ato duhet t jen t tilla, ose t ndrmerren n at mnyr, q t jen prov e besimit se kjo praktik sht br e obligueshme nga vet ekzistenca e rregulls q e krkon at. Nevoja pr nj besim t till, respektivisht ekzistenca e nj elementi subjektiv, sht implicite n vet kuptimin e opinio juris sive necessitatis. Shtetet e implikuara, prandaj duhet q t ndjejn se jan duke i prmbushur obligimet q krkohen nga ato. Shpeshtsia, e madje edhe karakteri i prsritur i akteve nuk 10 mjafton si i till.
Parimet e prgjithshme t s drejts ndrkombtare

Historikisht, parimet e prgjithshme kan qen t rndsishme n zhvillimin e t drejts ndrkombtare. N periudhn m t hershme t zhvillimit t s drejts ndrkombtare, parimet e prgjithshme ishin vet e drejta ndrkombtare dhe bazoheshin n teorin se meqense shtetet i zbatonin kto parime n t drejtn e vet t brendshme rrjedhimisht, parimeve t njjta do t duhej ti nnshtroheshin edhe ndrkombtarisht. Me zhvillimin e t drejts ndrkombtare, shum parime t prgjithshme jan kodifikuar n traktate, ose jan pranuar si rregulla t s drejts zakonore ndrkombtare. Sot, parimet e prgjithshme jan t rndsishme pr t plotsuar vakumin, nse nj norm nuk e gjejm n traktate, ose n t drejtn zakonore ndrkombtare. Pr shembull, parime t prgjithshme jan res judicata, 11 mirbesimi, paansia gjyqsore, etj. Autori Oscar Schachter i dallon pes kategori t parimeve t prgjithshme, q jan prdor dhe zbatuar pr zgjidhjen e rasteve ndrkombtare: 1. Parimet e t drejts s brendshme (e drejta e shtetit) e pranuar nga kombet e civilizuara; 2. Parimet e prgjithshme t s drejts, q rrjedhin nga natyra e veant e bashksis ndrkombtare
10
ICJ, North Sea Continental Shelf , ICJ Reports, 1969, para. 74 and 77. 11 Thorpe, Susan, A Guide to International Legal Bibliography, in Schaffer, Ellen G. and Randall J. Snyder. Contemporary Practice of International Law (Dobbs Ferry : Oceana, 1997) p.. 44.
1080
3. Parimet thelbsore t s drejts dhe elementare pr t gjitha sistemet juridike 4. Parimet e vlefshme pr t gjitha shoqrit n marrdhniet e hierarkis dhe t koordinimit dhe 5. Parimet e drejtsis q e kan themelin n natyrn njeriut si qenie 12 racionale dhe sociale.
Vendimet gjyqsore
Vendimet e organeve ndrkombtare dhe t gjykatave nacionale gjithashtu jan t rndsishme pr zhvillimin e t drejts ndrkombtare. N t drejtn e t drejtve t njeriut, kjo sht e nj rndsie t veant, meqense sot prballemi me nj numr gjithnj e m t madh t organeve ndrkombtare dhe regjionale q merren me t drejta te njeriut. Ngjashm, gjykatat e brendshme, respektivisht nacionale, gjithnj e m shpesh merren me zbatimin dhe interpretimin e instrumenteve ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. N kt drejtim, vendimet e gjykatave nacionale mund t shrbejn si qndrim i Shtetit pr shtje t caktuara. GjND sht gjithashtu kompetente pr t dhn Mendime Kshilluese, pr cilndo shtje, me krkes t Asambles s Prgjithshme t OKB-s, t Kshillit t Sigurimit, ose t organeve t tjera t autorizuara. Si sugjeron edhe vet termi, Mendimet Kshilluese jan vetm kshilluese. Ato nuk jan juridikisht t obligueshme, megjithse, prkundr ktij fakti, GjND ka dhn nj varg Mendimesh Kshilluese q i kan kontribuuar zhvillimit t s drejts ndrkombtare materiale.
Jus Cogens
Jus Cogens sht norm e pakundrshtueshme e t drejts ndrkombtare, e pranuar dhe e njohur nga bashksia ndrkombtare si norm nga e cila nuk sht e lejuar shmangia. Ndryshe nga e drejta zakonore, q tradicionalisht krkon plqim dhe lejon ndryshim t obligimeve midis shteteve nprmjet t traktateve, normat jus cogens nuk mund t shkelen nga asnj shtet nprmjet t traktateve ndrkombtare, ose rregullave lokale ose t veanta zakonore, e madje as
12
Henkin, Louis, et. al., International Law: Cases and Materials 3rd Edition (St. Paul: West, 1993)
1081
nprmjet t rregullave t prgjithshme zakonore q nuk e kan t njjtn 13 fuqi normative. N baz t Konventa e Vjens pr t Drejtn e Traktateve, cilido traktat q sht n kundrshtim me normat jus cogens sht i pavlefshm. Normat jus cogens nuk jan t listuara, nuk ekziston ndonj katalog i tyre i prcaktuar nga ndonj organ autoritativ, por kto norma dalin nga praktika gjyqsore dhe nga qndrimet politike dhe sociale, e q nuk jan vlera statike. N prgjithsi, ktu hyjn brja e lufts agresive, krimet kundr njerzimit, krimet e lufts, pirateria detare, gjenocidi, aparteidi, skllavria, 14 dhe tortura.
Pasqyr e shkurtr e zhvillimit ndrkombtare t t drejtave t njeriut
historik
mbrojtjes
Parimi se e drejta do t duhej q t mbroj t drejtat e njeriut nga shkeljet e pushtetit shtetror sht parim i vjetr. Ky parim sht argumentuar fuqishm sidomos n veprn madhshtore t John Locke-ut Dy Traktate pr qeverisjen t publikuar m 1690. N kt vepr jan shnuar t drejtat e qytetarve t Anglis, t fituara me revolucionin e famshm t Vitit 1688. Avantazhet e kushtetuts s pashkruar Angleze, e n veanti ndarja dhe ekuilibrimi i pushteteve midis ekzekutivit, legjislativit dhe gjyqsorit ishin elaboruar n mnyr shum t popullarizuar nga filozofi i njohur frng Montesquieu, n veprn e famshme, Fryma e Ligjeve t vitit 1748. Vetm pak vjet m von, n vitin 1762, potenciali revolucionar i t drejtave t njeriut sht proklamuar nga Jean Jacques Rousseau. N kt frym, revolucionet demokratike pasuan n Amerik dhe gjithandej npr Evrop. Me datn 4 korrik 1776 sht miratuar Deklarata Amerikane e Pavarsis. Ndikimi intelektual i Locke-ut, Montesquieu-s dhe i Rousseau- s n Thomas Jefferson-in, hartuesin e Deklarats Amerikane ishte shum i
13
Prosecutor v. Furundzija, International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, 2002, 121 International Law Reports 213 (2002) 14 Njsoj
1082
fuqishm. N at dokument, n mnyr energjike u proklamuan t drejtat e njeriut dhe detyra e pushtetit shtetror q ti mbroj ato. Politikisht, dekadat e fundit t shekullit t tetmbdhjet ishin koh e prshtatshme pr tu afirmuar t drejtat e njeriut. Meqense kushtetutat e shteteve rishtas t pavarura amerikane ishin hartuar n vitin 1776, kartat pr t drejtat ku numroheshin t drejtat e veanta ishin drejtprdrejt t inkorporuara n to, madje, si n rastin e Virxhinias, e prbnin pjesn e par t Kushtetuts. Trendi i karts pr t drejtat u prhap edhe n Evrop. N gusht t vitit 1789, Kuvendi Kombtar i Francs e miratoi Deklaratn pr t Drejtat e Njeriut dhe t Qytetarit, deklarat kjo e ndikuar nga filozofia e Rousseau-s dhe nga praktika e Filadelfis. M pak se nj muaj pas Deklarats frnge, Kongresi i par i Shteteve t Bashkuara t Ameriks i propozoi dhjet amendamentet e para t Kushtetuts s Shteteve t Bashkuara. Me hyrjen n fuqi t tyre, pas ratifikimit edhe t Virxhinias si shtet i dhjet, m 1791, ato amendamente prbjn Bill-in pr t Drejtat t Shteteve t Bashkuara t Ameriks. Deklarata Amerikane e Pavarsis, Deklarata frnge e t drejtave t njeriut dhe t qytetarit dhe Bill-i pr t Drejtat i Shteteve t Bashkuara t Ameriks prbjn bazn intelektuale dhe dokumentuese mbi t ciln dy shekuj t mbrojtjes juridike t t drejtave t njeriut do t ndrtoheshin. Garancit kushtetuese t t drejtave t njeriut jan sot prezent n shumicn drmuese t shteteve. Megjithat, si e ka vrejtur edhe Montesquieu dy shekuj m par, respektimi i ktyre garancive ndryshon nga koha n koh dhe nga vendi n vend. Nj faktor i rndsishm n kt ndryshueshmri t respektimit qndron n mbshtetjen, ose jo t shqyrtimit gjyqsor t veprimit ekzekutiv dhe legjislativ. N shtetet e Bashkuara t Ameriks, nj tradit e till kishte filluar n vitin 1803, me rastin Marbury v. Madison, me rast ishte vendosur se gjykatat jan kompetente pr t vendosur nse degt politike t pushtetit i shkelin standardet kushtetuese. Ndrkoh, n Angli, n Franc, dhe prgjithsisht n kontinentin e Evrops, supermacia i degs legjislative t pushtetit shtetror ndikoi q degt e pushtetit shtetror t zgjedhura nga populli t mos i nnshtroheshin kufizimit nga gjyqtart e emruar. Kjo gj mbizotroi n Evrop deri n vitin 1920, kur n Austri u themelua Gjykata Kushtetuese, kompetente pr ti shpallur jo-valide aktet e degs legjislative t pushtetit.
1083
Pas Lufts s Dyt Botrore, Gjykatat Kushtetuese u bn standard n Evrop. Prkundr ktyre zhvillimeve, deri rishtas, nuk kishte garanci pr t drejtat e njeriut, e aq m pak metoda t shqyrtimit gjyqsor, n nivel t t drejts ndrkombtare, krahasuar me metodat e zhvilluara t s drejts s brendshme. Filozofia q mbizotronte n t drejtn ndrkombtare n shekujt XIX dhe XX, pozitivizmi juridik, e mbronte konceptin se e drejta ndrkombtare iu referohej vetm shteteve. Lidhja e shtetsis, sipas doktrins pozitiviste tradicionale iu njihte shteteve t drejtn q t mbrojn shtetasit e vet nga shkeljet e shteteve t tjera. Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis, n vitin 1924 kishte vendosur se sht parim elementar i t drejts ndrkombtare q Shteti ka t drejt t mbroj subjektet e vet, nse ata cenohen nga aktet e ndrmarra nga nj shtet tjetr, e q jan n kundrshtim me t drejtn ndrkombtare. Me kt veprim, shteti n t vrtet i krkon t drejtat e veta ....Pr [tribunalin ndrkombtar] Shteti sht pretendues i vetm (Mavrommatis Palestine Concessions Case, 1924 P.C.I.J. Reports, ser. A, nr. 2). Doktrina pozitiviste tradicionale e kufizonte n mnyr dramatike qasjen e individve dhe personave t tjer privat n procesin juridik ndrkombtar. Vetm shtetet ishin t autorizuara pr t filluar konteste n Gjykatn Ndrkombtare t Drejtsis n Hag. Vetm shtetet mund t jen pal n kontestet para Gjykats thot neni 34 (1) i Statutit t Gjykats Ndrkombtare t Drejtsis. Filozofia pozitiviste tradicionale e shekullit XIX dhe fillimit t shek. XX psoi disfat gjat Lufts s Dyt Botrore, kur Forcat Aleate u ngritn kundr shkeljeve t t drejtave t njeriut t Fuqive Naziste. N Deklaratn e Mosks pr Mizorit Gjermane t vitit 1943, Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Mbretria e Bashkuar, Franca dhe Bashkimi Sovjetik deklaruan se individt gjerman do t mbahen prgjegjs pr shkeljet e t drejts ndrkombtare. Me datn 8 gusht 1945, katr Aleatt e njjt e themeluan Tribunalin e Nurembergut ku individt, e jo shtetet do t gjykoheshin pr: 1. Krime kundr paqes 2. Krime t lufts
1084
3. Krime kundr njerzimit. Aktgjykimi i vitit 1946 i Tribunalit t Nurembergut e konfirmoi normn jo-pozitiviste se individt, ashtu si edhe shtetet jan subjekte t s drejts ndrkombtare. Ky aktgjykim u b mbshtetje jo vetm e rregulls morale dhe politike q individt t jen prgjegjs pr shkeljet e t drejts ndrkombtare, por edhe si prov pr t drejtn zakonore ndrkombtare, se t drejtat e njeriut t individve duhet t mbrohen n nivel t s drejts ndrkombtare. Kto qllime morale, politike dhe juridike i gjejm gjithashtu n Preambuln e Karts s Kombeve t Bashkuara t vitit 1948. Neni 55 i karts i bn thirrje Organizats q t promovoj respekt universal pr, dhe zbatim t t drejtave t njeriut dhe lirive fundamentale pr t gjith pa dallim race, seksi, gjuhe, ose feje". Transformimi i normave substanciale t t drejts pr t drejta t njeriut nga e drejta nacionale n t drejtn ndrkombtare u b realitet n vitin 1948 me shpalljen e Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut.
Materializimi i t drejts ndrkombtare t t drejtave t njeriut n Aktgjykimin e Nurembergut dhe n Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut shnohet si zhvillimi m thelbsor n historin e t drejts ndrkombtare, meqense n mnyr t efektshme i bn individt, sikurse edhe shtetet subjekte t s drejts 15 ndrkombtare.
Karta e Bashkuara
Kombeve
te
Bazat e rendit t ri juridik ndrkombtar, t bazuar n qllime dhe parime t caktuara fundamentale, jan vn n San Francisko, me datn 26 Qershor 1945, me miratimin e Karts s Kombeve t Bashkuara. N Preambul t Karts, s pari sht riafirmuar besimi n dinjitetin dhe vlerat e personalitetit njerzor, n barazin mes burrit dhe gruas si dhe mes gjith kombeve, qofshin kto t mdha a t vogla,. S dyti, Karta midis tjerash shpreh prkushtimin pr t nxitur progresin social dhe standard m t mir t jets n liri m t madhe. S treti, nj ndr katr qllimet e Kombeve t Bashkuara, t prcaktuara me nenin 1(3) t Karts sht t realizojn nj
15
Humbphrey, The Revolution in the International La of Human Rights

1085
bashkpunim ndrkombtar pr t zgjidhur probleme ndrkombtare t natyrs ekonomike, sociale, kulturore dhe humanitare si dhe pr t mbshtetur dhe forcuar respektimin e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut pr t gjith, pa dallim race, seksi, gjuhe apo besimi fetar. Dispozitat e tjera t Karts q i referohen t drejtave t njeriut jan nenet 13(1), 55(c), 62(2), 68 dhe 76(c). sht e nj rndsie tejet t veant t theksohet se n baz t Neneve 56 dhe 55(c), t marra s bashku, Shtetet antare t OKB-s kan obligim juridik q t bashkpunojn n grup dhe vemas me organizatn pr t arritur respektimin e prgjithshm dhe realizimin e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore pr t gjith njerzit pa 16 dallim race, gjinie, gjuhe dhe besimi fetar. Ky obligim i rndsishm juridik iu kushtzon shteteve antare t OKB-s programin pr t drejta t njeriut.
Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut
Katalogu i par i t drejtave t njeriut dhe i lirive fundamentale i prcaktuar nga OKB-ja sht Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut (DUDNj), e miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e OKB-s, n Paris, me 10 dhjetor 1948. N at koh,. OKB i kishte 56 shtete antare, 48 prej t cilave votuan n favor t Deklarats, asnj nuk votoi kundr dhe 8 shtete 17 abstenuan, n mesin e t cilave ishte edhe ish Jugosllavia. Statusi juridik i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut nga shume autor, ende, trajtohet si nj shtje mjaft kontroverse. Nse i analizojm debatet q jan br gjat hartimit t saj, por edhe preambuln e vet Deklarats, mund t vijm n prfundim se qllimi i DUDNj nuk ka qen q t krijoj efekt juridikisht t obligueshm n t drejtn ndrkombtare pr
16
Shih Kartn e Kombeve te Bashkuara t publikuar n mnyr elektronike n http://www.dadalos.org/uno_alb/un-charta.htm 17 N kt vend theksohet ish Jugosllavia, pr t pasur t qart qasjen dhe disponimin e atij shteti ndaj zhvillimit t t drejts ndrkombtare drejt vendosjes s parimeve universale pr t drejtat e njeriut.
1086
shtetet antare t OKB-s. Vrtet, preambula e DUDNj prfundon me kto fjal: ASAMBLEJA E PRGJITHSHME shpall Kt DEKLARAT UNIVERSALE MBI T DREJTAT E NJERIUT si ideal t prgjithshm t cilin duhet ta arrijn t gjith popujt dhe t gjitha kombet, n mnyr q do njeri dhe do organizm shoqror, duke pasur parasysh gjithmon kt Deklarat, t prpiqet q, me an t msimit dhe edukimit, t ndihmonte n respektimin e ktyre t drejtave dhe lirive dhe q, me an t masave progresive kombtare dhe ndrkombtare, t sigurohej njohja dhe zbatimi i tyre i prgjithshm dhe i vrtet, si midis popujve t vet shteteve antare, ashtu edhe ndrmjet popujve t atyre territoreve q jan nn administrimin e tyre. Kjo i bn shum ekspert t dalluar t s drejts ndrkombtare t besojn se pa marr parasysh ndikimin e madh moral dhe politik, DUDNj, si e ktill, nuk mund t krijoj vetvetiu efekte juridikisht t obligueshme pr shtetet sipas t drejts ndrkombtare. N ann tjetr, sht gjithashtu i rndsishm ndikimi i mbshtetsve t nj pikpamjeje plotsisht tjetr. Sipas ktij grupi, historia tashm gjashtdhjetvjeare e DUDNj dhe ndikimi i saj n zhvillimin e t drejts ndrkombtare, bn q ajo t ket fituar tashm statusin e jus cogens n t drejtn ndrkombtare, pr arsye t praktiks s vet shteteve dhe t institucioneve ndrkombtare q t thirren n dispozitat e saj, pr t dshmuar prmbajtjen e t drejts ndrkombtare. Sipas ksaj pikpamjeje, Deklarata tashm bn pjes n t drejtn zakonore ndrkombtare, dhe prandaj edhe sht juridikisht e obligueshme pr t gjitha shtetet, pa marr parasysh se a jan, apo jo antare t OKB-s. Nj qndrim i ktill mbizotron edhe n Kosov, meqense Kushtetuta e Republiks s Kosovs, listn e instrumenteve ndrkombtare drejtprdrejt t zbatueshme n Kosov, e fillon me Deklaratn Universale pr t Drejta t Njeriut (Neni 22 (1)). Midis ktyre dy qndrimeve diametralisht t kundrta, ekziston edhe nj qndrim i ndrmjetm, q ka ndikim t madh, n t drejtn ndrkombtare. Sipas ktij qndrimi, DUDNj sht juridikisht e obligueshme pr Shtetet, jo pr arsye se Deklarata tashm sht br pjes e t drejts zakonore ndrkombtare, por sepse shtetet antare t OKB-s shprehimisht i
18
18
http://mfa.gov.al/web/pub/deklarata_20universale_20e_20te_20drejtave_20te_20njeriut2870. pdf
1087
kan pranuar kto obligime. Jan tri argumente t pavarura, q e mbshtesin kt qndrim, e shkurtimisht mund ti shprehim ktu, n vijim: i. Neni 55 dhe 56 i Karts s OKB-s krijon obligim juridik pr t gjitha shtetet antare t OKB-s q t ndrmarrin veprime pr arritjen e respektit universal dhe pr realizimin e t drejtave t njeriut dhe t lirive fundamentale. Preambula e DEDNj parasheh se shtetet antare u detyruan q, n bashkpunim me Kombet e Bashkuara, t sigurojn respektimin e prgjithshm dhe zbatimin e t drejtave t njeriut dhe t lirive themelore, si dhembasi kuptimi i prbashkt i ktyre t drejtave dhe lirive sht m i rndsishm pr realizimin e plot t ktij detyrimi. ii. E para nga kto proklamata e prdor saktsisht gjuhn e prdorur n nenet 55 dhe 56 t Karts s OKB-s, kshtuq me t shprehimisht edhe thirret n ato nene t Karts. Proklamata e dyt na drejton paraprakisht kah katalogu substancial i DUDNj, si pikpamje e prgjithshme e tanim e pranuar nga shtetet, pr t drejtat dhe lirit cilave u referohet Karta e OKB-s 55(c). Kjo pikpamje e ndrtuar tashm me DUDNj, do t ndihmoj realizimin e plot t detyrimit t prcaktuar me Nenin 56 t Karts, me t ciln shtetet antare t OKB-s e kan pranuar obligimin. iii. Alternativ e argumentit t par, sht argumenti sipas t cilit DUDNj tanim sht br ndihm pr interpretimin e shprehjes t drejtat e njeriut dhe lirit fundamentale, q e gjejm n Nenin 55(c) t Karts s OKB-s. sht rregull e prgjithshme pr interpretimin e nj traktati n t drejtn ndrkombtare t, se duhet t merr parasysh seciln praktik pasuese pr zbatimin e traktatit, me t ciln vendoset nj marrveshje midis palve pr interpretimin e tij. Gjithnj ka qen praktik konsistente e shteteve antare t OKB-s (instrument konstituiv i t cils sht Karta), q t theksojn DUDnj, si katalog i t drejtave t njeriut dhe i lirive themelore, me t cilin katalog t gjith jan pajtuar, madje edhe kontekst specifik t Nenit 55(c) t Karts. iv. Konferenca Ndrkombtare e Kombeve t Bashkuara pr t Drejtat E Njeriut e mbajtur n Teheran n vitin 1968, n Proklamatn solemne t miratuar nga 84 Shtete prezent theksuan:Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut thekson t kuptuarit e prgjithshm t popujve t bots pr t drejtat e patjetrsueshme dhe t pacenueshme t t gjith antarve t familjes njerzore, dhe sht obligim pr antart e bashksis ndrkombtare.
1088
Kjo do t thot se edhe nse DUDNj nuk ishte deri ather obligim, proklamata e Teheranit, e bri t till. Edhepse edhe m tutje mund t gjejm dyshime pr fuqin obliguese t DUDNj, ekziston nj bazament i fort se pr shtetet antare t OKB-s, DUDNj prbn obligim dhe se tani mund t konsiderohet se sht pjes e t drejts ndrkombtare zakonore, dhe si e till, sht juridikisht e obligueshme pr t gjitha Shtete, pra edhe atyre q nuk jan antare t OKB-s, dhe q nuk jan pal e traktateve ndrkombtare pr t drejta t njeriut. Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike
Nn presupozimin se DUDNj nuk kishte forc t mjaftueshme juridikisht t obligueshme, Komisioni i OKB-s pr t Drejta t njeriut (KDNj) filloi procesin e hartimit t pakteve pr t drejtat e njeriut.19 Kjo pun filloi n vitin 1947 dhe nuk prfundoi deri n vitin 1954, kur dy paket, Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe Pakti Ndrkombtare pr t Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore, iu prezantuan Asambles s Prgjithshmet OKB-s. U deshn edhe dymbdhjet vjet t tjera, q Asambleja e Prgjithshme e OKB-s ti miratoj kto dy instrumente n vitin 1966. Ndarja e katalogut t t drejtave t njeriut t prcaktuar me DUDNj i reflektoi dallimet e caktuara ideologjike dhe politike t dy grupeve m t rndsishme t shteteve negociatore. Kjo u reflektua sidomos n faktin se asnjri nga paktet nuk merret me shtjen e t drejts s pronsis. Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike i prmban 27 Nene me t cilat definohen dhe parashikohen, me m shum detaje se sa n DUDNj nj varg t drejtash dhe lirish, si dhe prcaktohet (n nenin 2), obligim absolut dhe i menjhershm pr t gjitha shtetet pal, q t respektojn dhe t sigurojn kto t drejta pr t gjith individt Brenda territorit t tyre q i nnshtrohen jursdikcionit t tyre. Ky instrument, gjithashtu vendose q Komiteti pr t Drejta t Njeriut t ket kompetenca n tri fusha:
19
M gjersisht pr punn rreth hartimit t pakteve pr t drejtat e njeriut shih Z. Gruda, MBROJTJA NDRKOMBTARE E R DREJTAVE T NJERIUT, Libri I III, Prishtin, 2007. f. 36 - 42
1089
T jep komente n raportet e shteteve pal pr masat q i kan ndrmarr pr t zbatuar obligimet e tyre n baz t Paktit; T shqyrtojn ankesat e Shteteve pal pr dshtimet e shteteve t tjera pal pr t prmbushur obligimet nn Pakt; N baz t Protokollit Opcional, t shqyrtojn ankesat e viktimave t dshtimeve t tilla. Edhepse Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike ishte miratuar n vitin 1966, ai nuk hyri n fuqi deri n vitin 1976, kur u depozitua instrumenti i tridhjet e pest i ratifikimit. Pakti Ndrkombtare pr t Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore
Pakti Ndrkombtare pr t Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore,, i hartuar paralelisht me hartimit t Paktit pr t Drejtat Civile dhe Politike, kaloi npr peripeci t njjta. Iu prezantua Asambles s Prgjithshme t OKB-s n vitin 1954, u miratua n vitin 1966 dhe nuk hyri n fuqi deri n vitin 1976. Ky instrument prmban 15 nene, me t cilat definohen n detaje nj grup i t drejtave q burimin e kan n DUDNj. Megjithat, obligimi i shteteve pal t ktij pakti, i prcaktuar me nenin 2 sht kualifikues dhe progresiv. Ndryshe nga Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat civile dhe Politike, ky Pakt nuk prmban dispozita pr interpretim dhe zbatim.
ANKESAT SIPAS TRAKTATEVE NDRKOMBTARE PR T DREJTAT E NJERIUT

dokush ka t drejt q t paraqes problemin e t drejtave t njeriut tek Kombet e Bashkuara. Nj gj t ktill e bjn rregullisht me mijra njerz n mbar botn. T drejtat e njeriut marrin kuptimin konkret prmes ankesave individuale. N vendosjen e rasteve individuale, normat ndrkombtare t cilat prndryshe mund t duken t prgjithshme dhe abstrakte kan efekt praktik. Kur zbatohen n nj situat t vrtet jetsore, standardet e prfshira n traktatet ndrkombtare mbi t drejtat e njeriut
1090
zbatohen n mnyrn m t drejtprdrejt. Organi prfundimtar q merr vendimin, mund t udhzoj shtetet, organizatat joqeveritare (OJQ-t) dhe individt, n interpretimin bashkkohor t teksteve n fjal. Individt relativisht von kan fituar mundsin t mbrojn t drejtat e tyre n nivel ndrkombtar. Q nga fillimi i viteve t 70-ta, mekanizmat ndrkombtare t ankesave jan zhvilluar shpejt, dhe tani individt mund t parashtrojn ankesa n Kombet e Bashkuara lidhur me shkeljen e t drejtave t njeriut sipas katr nga gjasht t ashtuquajturat traktate "thelbsore" t t drejtave t njeriut. Katr traktatet prfshijn: t drejtat civile dhe politike, t paraqitura n Konventn Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike; torturn dhe trajtimin mizor, t prkufizuar n Konventn kundr Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit tjetr Mizor, Johuman ose Degradues; diskriminimin racor, t ndaluar me Konventn Ndrkombtare mbi Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit Racor dhe diskriminimin gjinor, t prkufizuar n Konventn mbi Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit kundr Grave. Prmes secilit nga kto traktate themelohen komitete pothuaj gjyqsore pr t shqyrtuar ankesat. Mekanizmat e ankesave jan t konstruktuara ashtu q t mos jen t komplikuara dhe n to t ket qasje dokush, pa marr parasysh njohjet dhe prvojn specifike juridike. Nj mundsi e ktill i ofrohet secilit, sepse sistemi i ankesave e ka pr synim q t jet hapur pr t gjith. Mekanizmat e ankess sipas traktateve individuale plotsohen me procedurn e ankesave pran Komisionit mbi t Drejtat e Njeriut dhe Komisionit mbi Statusin e Grave. Kto dy procedura, q prfshijn organe politike t prbra nga prfaqsues shtetror, jan ndr m t vjetrat n sistemin e Kombeve t Bashkuara. Ato kan nj prqendrim tjetr nga ankesat sipas traktateve ndrkombtare t cilat sigurojn dmshprblim individual prmes mekanizmave pothuaj gjyqsore. Ankesat parashtruar komisioneve prqendrohen n modele dhe tendenc m sistematike t shkeljeve t t drejtave t njeriut dhe mund t parashtrohen kundr do shteti n bot. Pr sa u prket procedurave sipas traktateve, Komisioni krkon tu shmanget termave dhe procedurave ligjore dhe teknike, dhe sic u prmend m lart, e kan pr qllim q tu sigurohet qasje e hapur t gjith t interesuarve.
1091
Ktu jan shpjeguar mekanizmat e ankess t cilat aktualisht jan n dispozicion sipas katr traktateve ndrkombtare mbi t drejtat e njeriut: Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike, Konventa kundr Torturs, Konventa Ndrkombtare mbi Eliminimin e Diskriminimit Racor, dhe Konventa mbi Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit kundr Grave. Traktati pr t drejtat e njeriut sht nj dokument formal i negociuar nga shtetet, me t cilin ngarkohen obligime detyruese pr t mbrojtur dhe promovuar t drejtat dhe lirit e njeriut n palve shtetrore, t cilt at e kan pranuar zyrtarisht (zakonisht prmes "ratifikimit").20 Koncepti themelor sht se dokush mund t parashtroj ankes pran organit t ekspertve, t themeluar sipas traktatit, pr nj vendim, pothuaj gjyqsor, duke pohuar shkeljen e t drejtave t parapara n traktat. Kto "organe t traktateve", si quhen shpesh, jan komitete t prbra nga ekspert t pavarur, t zgjedhur nga palt shtetrore, me traktatin prkats. Komitetet jan t ngarkuara me monitorimin e implementimit t t drejtave t prcaktuara me traktate nga palt shtetrore, si dhe pr t vendosur pr ankesat e parashtruara kundr shteteve, pal t traktatit. Ndonse ka disa variacione procedurale n mes t katr mekanizmave, struktura dhe veprimi i tyre jan shum t ngjashme. Ndaj, ktu mund t gjeni nj prshkrim t prgjithshm t karakteristikave tipike t nj ankese sipas cilitdo nga katr traktatet. Kuptohet, pr traktatin specifik dhe procedurn specifike lidhur me t drejtat e garantuara me traktatin prkats, duhet referuar krkesave t traktateve individuale, t cilt identifikojn aspektet q ndryshojn nga norma e prgjithshme.
Ndaj kujt mund t parashtrohet ankes sipas traktatit?

Sipas katr traktateve t siprtheksuara, ankesa mund t parashtrohet vetm ndaj shtetit q i plotson dy kushte.
20
Tekstet e plota t traktateve mund ti gjeni n faqen e internetit t Komisionarit t Lart t pr t Drejta t Njeriut t Zyrs s KB pr t Drejta t Njeriut http://www. ohchr.org
1092
S pari, shteti duhet t jet pal e traktatit n fjal, q e ka ratifikuar apo pranuar at.21 S dyti, pala shtetrore duhet t ket njohur kompetencat e komitetit t krijuar sipas traktatit relevant pr t shqyrtuar ankesat e parashtruara nga individt. N rastin e Konvents Ndrkombtare pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe Konvents pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit kundr Grave, shteti njeh kompetencat e komitetit duke u br pal e nj instrumenti t veant: Protokolli i Par Opcional i Konvents ose Protokolli Opcional i Konvents. 22 N rastin e Konvents kundr Torturs dhe Konvents Ndrkombtare pr Eliminimin e Diskriminimit Racor, shtetet njohin kompetencat e komitetit duke br nj deklarat pr kt sipas nj neni specifik t Konvents, prkatsisht neneve 22 dhe 14.23
Kush mund t parashtroj ankes?

Nse plotsohen t dy kushtet lidhur me shtetin ndaj t cilit bhet ankes, secili person ka t drejt q t paraqes ankes, me t ciln pohon se jan shkelur t drejtat e tij/saj sipas traktatit relevant. Nuk sht e domosdoshme q personi t ket avokat q t prgatis ankesn, megjithse kshilla juridike zakonisht e prmirson cilsin e parashtresave. sht e rndsishme t theksohet, se sipas procedurave t ktyre traktateve, individve nuk u sigurohet ndihm juridike nga komitetet. Ankesa, gjithashtu, mund t paraqitet edhe n emr t personit tjetr, me kusht q t merret plqimin i personit me shkrim. N raste t caktuara, rasti mund t paraqitet edhe pa plqimin e till, si, p.sh. kur prindrit paraqesin ankes n emr t fmijve t mitur, ose kur kujdestart paraqesin ankes n emr t personave t paaft pr t dhn plqim formal. Gjithashtu, edhe n rastet kur personi sht n burg, pa qasje me botn e jashtme, komiteti relevant nuk krkon autorizim formal pr t paraqitur ankes n emr t personit tjetr.
21
Q t verifikoni nse nj shtet sht pal e traktatit, konsultoni bazn e t dhnave t Treaty Body n faqen m sipr. 22 Pr t par tekstin e protokolleve dhe pr t verifikuar nse shteti sht pal e njrs apo e t dy Protokolleve, konsultoni faqen e internetit m sipr. 23 Edhe pr t verifikuar nse shteti ka br njrn prej ktyre deklaratave, drejtohuni n t njjtn faqe t internetit t cituar m lart.
1093
Cilat t dhna duhet ti prmbaj ankesa?

Ankesa q i parashtrohet nj komiteti, e q gjithashtu quhet "komunikat" ose "peticion", nuk ka nevoj t ket ndonj form t veant. Derisa modeli i forms s ankess, q mund t gjendet n faqen e Internetit t Komisionarit t Lart pr t Drejtat e Njeriut dhe udhzimet q mund ti gjenden po aty, prqendrohen n t dhna specifike, cilado korrespondenc q siguron hollsit e nevojshme sht e mjaftueshme. Ankesa duhet t jet me shkrim dhe e nnshkruar. Ajo duhet t siguroj t dhnat themelore personale, emrin e parashtruesit, shtetsin dhe datn e lindjes, si dhe t specifikoj paln shtetrore kundr t cils sht drejtuar ankesa.. Nse ankesn parashtrohet n emr t personit tjetr, duhet t sigurohet dshmi pr plqimin e saj/tij, si sht thn m lart, ose t shnohet qart se pse plqimi i till nuk mund t sigurohet. N renditje kronologjike duhet shnuar t gjitha faktet mbi t cilat bazohet ankesa. Kusht vendimtar sht q t dhnat t jen sa m t kompletuara q t jet e mundur dhe q ankesa t prfshij t gjitha informacionet relevante pr rastin e dhn. Gjithashtu duhet n hollsi t shpjegohen hapat e ndrmarr pr t shteruar mjetet n dispozicion n shtetin prkats, do t thot hapat e ndrmarr para gjykatave dhe autoriteteve vendore t shtetit. Duhet t theksohet nse rasti n fjal sht paraqitur pr tu zgjidhur me mjete t tjera ndrkombtare hetuese apo me marrveshje. S fundi, duhet dhn argumente se pse parashtruesi i ankess konsideron se faktet e shnuara prbjn shkelje t traktatit n fjal. sht e dobishme, edhe pse jo n mnyr strikte e domosdoshme, q t identifikohen dispozitat e traktatit q pohohet se jan shkelur. Kto t dhna duhet t paraqiten n njrn nga gjuht e puns s Sekretariatit. Prve ksaj, duhet t ofrohen edhe t gjitha dokumentet me rndsi pr faktet dhe argumentet e theksuara n ankes, veanrisht vendimet administrative apo gjyqsore relevante pr ankesn ndaj autoriteteve vendore. Gjithashtu, sht e dobishme t sigurohen dhe t dorzohen kopje t ligjeve relevante vendore. Nse ato ligje nuk jan n nj gjuh zyrtare t sekretariatit t komitetit, shqyrtimi i ankess do t jet m i shpejt nse vet pala ankuese e aranzhon prkthimin (qoft t plot apo prmbledhjen). Nse ankess i mungojn t dhnat esenciale, Sekretariati e kontakton ankesin me krkes pr detajet shtes.
1094
Kur mund t parashtrohet ankes sipas traktateve mbi t drejtat e njeriut?

N prgjithsi, pr parashtrimin e ankess sipas traktateve relevante, nuk ka afat kohor formal pas dats s shkeljes q pohohet me ankes. Mirpo, zakonisht sht m adekuate q ankesa t paraqitet sa m shpejt q t jet e mundur pasi t jen shteruar mjetet juridike vendore. Vonesa n paraqitjen e rastit me ankes, mund tia vshtirsoj pals shtetrore q t prgjigjet n mnyrn e duhur. N raste t veanta, paraqitja e rastit pas nj periudhe tejet t gjat, mund t rezultoj me mospranim t rastit nga ana e komisionit kompetent.
Procedura
Nse ankesa i prmban elementet esenciale t prcaktuara, rasti regjistrohet, respektivisht, formalisht regjistrohet si rast pr tu shqyrtuar nga komiteti relevant. Pala q parashtron ankes, informohet pr regjistrim t rastit. N t njjtn koh, rasti i drgohet pals shtetrore ndaj t cils sht br ankesa, pr ti dhn mundsin q t paraqes komente. Nga shteti krkohet q t paraqes vrejtjet e veta brenda nj kornize t caktuar kohore. Dy fazat kryesore pr do rast njihen si faza e "pranimit" dhe faza e "bazueshmris". "Pranimi" i rastit i referohet kushteve formale q ankesa duhet ti plotsoj para se komisioni relevant t shqyrtoj prmbajtjen e saj. "Bazueshmria" e rastit sht prmbajtja, n baz t s cils komiteti vendos nse jan shkelur t drejtat e pohuara n ankes, sipas traktatit, ose jo. Pasi shteti t jep prgjigje lidhur me ankesn, pals, parashtruese t ankess i ofrohet mundsia t jep komente lidhur me prgjigjen e shtetit. Prsri, afatet kohore ndryshojn paksa ndrmjet procedurave, sipas traktateve t veanta. N at moment, rasti sht i gatshm pr tu vendosur nga komiteti relevant. Nse pala shtetrore nuk prgjigjet lidhur me ankesn, komiteti prsri e prkujton pr rastin dhe nse srish nuk ka prgjigje, komiteti merr vendim pr ankesn n baz t ankess s par.
Rrethanat e veanta t urgjencs dhe ndjeshmris

do komitet ka mundsi t ndrmerr masa urgjente n rastet ku do t mund t psohej dm i pariparueshm para se rasti t shqyrtohet sipas rrjedhs s zakonshme. Veoria e prbashkt e t gjitha procedurave t
1095
traktateve, sht se komiteti, n do faz para se t shqyrtohet rasti, mund ti paraqes krkes pals shtetrore pr at q njihet si "masa t prkohshme", pr t parandaluar fardo dmi q mund t jt i pariparueshm. N mnyr t veant, krkesat e tilla bhen pr t parandaluar veprimet q m von nuk mund t zhbhen, pr shembull ekzekutimi i dnimit me vdekje, ose deportimi i individit i cili prballet me rrezikun e torturs. Nse pala ankuese sht e interesuar q komiteti t shqyrtoj krkesn pr mas t prkohshme, sht e rekomandueshme q kjo t theksohet n mnyr eksplicite. Sidoqoft, duhet t identifikohen me kujdes dhe n mnyr sa m t qart t mundshme arsyet, se pse veprim i till konsiderohet i nevojshm. Nse ka shtje veanrisht t ndjeshme t natyrs private, apo personale q paraqiten n ankes, mund t krkohet q komisioni t prmbahet nga identifikimi i elementeve q kan t bjn me privatsin, n vendimin prfundimtar, ashtu q identiteti pals ankuese t mos bhet publik. Gjithashtu, komiteti me propozimin e vet mund t prmbahet nga kto, apo shtje t tjera t ngjashme, gjat kohs s shqyrtimit t ankess.
Pranimi i rastit
Para se komiteti kompetent pr ankesn t mund t shqyrtoj bazueshmrin e ankess, duhet t jet i sigurt se ankesa i plotson kushtet formale t pranimit. Kur kontrollohet pranueshmria e rastit, komiteti merr parasysh nj apo disa nga faktort vijues: a) Nse ankesa sht br n emr t personit tjetr, duhet shikuar se a sht br me autorizim t duhur, respektivisht a sht parashtruesi i ankess kompetent pr t parashtruar ankes b) A sht parashtruesi i ankess (apo personi n emr t t cilit parashtrohet ankesa) viktim e shkeljes s pohuar? Duhet t dshmohet se parashtruesi i ankess sht personalisht dhe drejtprsdrejti i afektuar nga ligji, politika, praktika, veprimi apo mosveprimi i pals shtetrore pr t ciln pohon se i ka shkelur apo sht duke shkelur t drejtat e parashtruesit t ankess. Thjesht nuk sht e mjaftueshme q t kundrshtohet nj ligj, politik shtetrore, ose praktik abstarkte (e ashtuquajtura actio popularis) pa demonstruar se si individualisht parashtruesi i ankess sht viktim e ligjit, politiks ose praktiks n fjal. c) A sht ankesa n prputhshmri me dispozitat e traktatit n baz t t cilit sht parashtruar? Shkelja e pohuar duhet t ndrlidhet me t drejtn q faktikisht mbrohet me traktat. Nse ankesa sht parashtruar sipas
1096
Protokollit Opcional t Konvents Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike, pr shembull, nuk mund t pohohet shkelja e t drejts n pron, meq Konventa nuk e mbron kt t drejt. N rastin e till ankesa , n aspektin juridik, do t ishte e papranueshme ratione materiae. d) A sht ankesa sa duhet e bazuar n prova? Nse komiteti relevant, n baz t informacioneve q i ka n dispozicion nga t gjitha ant, konsideron se jan t mjaftueshme faktet e paraqitura n ankes, ose nuk sht argumentuar mjaftueshm shkelja e Konvents, mund ta refuzoj ankesn si t pabazuar n prova pr qllimet e pranueshmris. Kjo arsye sht e ngjashme me refuzimin e rastit nga gjykatat tjera, ndrkombtare dhe vendore, si "t pabazuar". e) A u referohet ankesa e parashtruar ngjarjeve q kan ndodhur para hyrjes n fuqi t mekanizmit t ankess pr shtetin kundr t t cilit bhet ankesa? Si rregull, komiteti nuk shqyrton ankesat q datojn nga periudha para ksaj date dhe ankesa, n aspektin ligjor, konsiderohet si e papranueshme ratione temporis. Mirpo, megjithat, ktu ka prjashtime. N rastet kur efektet e ngjarjes n fjal jan zgjatur n periudhn e obligueshmris me mekanizmin e ankess, komiteti mund t merr parasysh rrethanat e prgjithshme. f) A jan shterur t gjitha mjetet vendore? Parimi i kryesor drejtues i procedurs pr pranimin e ankess sht se parashtruesi i ankess duhet q n prgjithsi, t ket shterur t gjitha mjetet n shtetin prkats, para se ankesn tia parashtroj nj komiteti. Kjo zakonisht prfshin ndjekjen e t gjitha procedurave vendore, sistemit vendor t gjykatave. Mirpo, kjo rregull ka edhe prjashtime t kufizuara. Nse shterimi i mjeteve do t prolongohej pa arsye, apo nse ato mjete thjesht do t ishin t paefektshme (nse, p.sh. ligji n shtetin prkats sht shum i qart pr shtjen n fjal) apo nse kto mjete parashtruesi i ankess nuk i ka n dispozicion (p.sh, pr shkak t mohimit t s drejts pr ndihm juridike n rastet penale), mund t mos krkohet shterimi i mjeteve vendore. Megjithat, n ankes, duhet t theksohen arsyet e detajuara se pse rregulla e prgjithshme nuk do t duhej t zbatohet. Lidhur me shtjen e shterimit t mjeteve vendore, n ankesn e vet t par, parashtruesi i ankess duhet t prshkruaj prpjekjet q i ka br pr shterimin e mjeteve vendore, duke specifikuar prparimin e ankess pran autoriteteve vendore, si dhe datat dhe rezultatin e procedurs, respektivisht t theksohet se duhet zbatuar ndonj prjashtim. g) A sht ankesa e parashtruar abuzim i procedurs s ankess? N raste t rralla, komitetet mund ta konsiderojn rastin si t pavler, ose
1097
joadekuat pr procedur t ankess dhe mund ta refuzojn si t papranueshm, pr shembull nse paraqiten ankesa t prsritura pran komitetit pr shtjen e njjt, edhe pse m hert jan refuzuar. h) A sht ankesa e parashtruar duke u shqyrtuar sipas ndonj mekanizmi tjetr t zgjidhjes ndrkombtare? i) Nse ankesa e njjt e sht parashtruar para nj organi tjetr t ndonj instrumenti tjetr ndrkombtar, ose mekanizmi rajonal si sht Gjykata Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut, komitetet nuk mund ta shqyrtojn ankesn e parashtruar, pr t shmangur dyfishimin e panevojshm t puns s njjt n nivel ndrkombtar. Kjo sht nj shtje tjetr e pranimit q duhet prfshir n ankesn fillestare, duke prshkruar ankesat q jan br paraprakisht, si dhe duke specifikuar organin tek i cili jan parashtruar, datn dhe rezultatin. j) A sht penguar ankesa pr shkak t rezervimit q shteti e ka br pr Protokollin Opcional? Shteti mund t ket br ndonj rezervim procedural pr mekanizmin e ankess duke kufizuar kompetencat e komitetit n shqyrtimin e shkresave t caktuara. Pr shembull, shtetet mund t parandalojn komitetin t shqyrtoj ankesat q n t kaluarn jan shqyrtuar nga nj mekanizm tjetr ndrkombtar. N raste shum t rralla, komiteti mund t vendos se nj rezervim i caktuar sht i palejuar dhe ta shqyrtoj shkresn 24 pavarsisht nga rezervimi i pretenduar. Nse parashtruesi i ankess mendon se ka rrezik q ankesa t konsiderohet e papranueshme pr shkak t njrs nga arsyet e theksuara, sht e dobishme q kundr argumentet t paraqiten q n ankesn fillestare. N do rast, pala shtetrore, pasi t prgjigjet n ankes, ka gjithnj gjasa se do t argumentoj se rasti i parashtruesit t ankess sht i papranueshm nse konsideron se vlen njra ato arsye. Pastaj parashtruesi i ankess, megjithat, ka mundsi t paraqes pikpamjet relevante, me rastin e komentimit t parashtresave t pals shtetrore.
24
. Teksti i rezervimeve (kufizimeve) mund t gjendet n faqen e internetit t referuar m sipr.

1098
Bazueshmria e rastit
Nse komiteti kompetent i prcaktuar me traktat t vendos se ankesa sht e pranueshme, fillon shqyrtimi i bazueshmris s ankess, duke i theksuar arsyet se pse ka konstatuar se sht br apo nuk sht br nj shkelje sipas dispozitave t ndryshme q i konsideron t zbatueshme n rastin konkret. Disa shtete kan br rezervime t fuqishme n traktate, gj q mund t kufizojn fushveprimin e detyrimeve mbi t drejtat e njeriut q ato i kan sipas traktateve. N shumicn e rasteve, komiteti nuk do t pranoj t shqyrtoj ankesa q u prkasin fushave t q jan t papranuara me rezervim, edhe pse n raste prjashtuese, komiteti relevant ka mundsi q nj rezervim ta konsideroj t papranueshm dhe rastin ta shqyrtoj prkundr rezervimit t pretenduar. Pr t kuptuar se ka komiteti konsideron se hyn n fushveprimin e t drejtave t prfshira n traktatin pr t cilin sht prgjegjs, duhet shqyrtuar "Komentet e prgjithshme" ku bhet interpretimi i dispozitave t ndryshme, si dhe vrejtjet prmbyllse t komiteteve pr raportet e dorzuara 25 n mnyr periodike nga palt shtetrore pr traktatin n fjal.
Shqyrtimi i rastit
Komitetet e shqyrtojn secilin rast n sesione t mbyllura. Edhe pse disa komitete kan dispozita pr komponent gojore t procedurs n rregulloret e tyre t puns, sht praktik mbizotruese q ankesat t shqyrtohen n baz t informacioneve t shkruara, t paraqitura nga parashtruesi i ankess dhe pala shtetrore. Si rezultat, nuk sht praktik q t pranohen parashtresa gojore nga palt ose dshmi audio, ose audio-vizuale. Gjithashtu, sht me rndsi t theksohet ktu se komitetet nuk krkojn informacione t tjera, jasht atyre t siguruara nga palt, pr t br verifikim t pavarur t fakteve. Pr m tepr, komitetet nuk marrin parasysh informacione prmbledhse q i vijn nga palt e treta (q shpesh quhen amicus informacione prmbledhse). Pasi q komiteti t merr vendim lidhur me ankesn e parashtruar, ai vendim u drgohet t dy palve njkohsisht, pals ankuese dhe pals shtetrore. Nj apo m shum antar t Komitetit mund t japin mendim t ndar lidhur me vendimin nse ata vijn n nj prfundim q sht i
25
Shih faqen e internetit si m sipr.
1099
ndryshm nga ai i shumics, ose vijn n prfundim t njjt, por pr arsye t ndryshme. Teksti i vendimit t forms s prer (prfundimtar) mbi bazueshmrin e rastit, ose i vendimit pr mospranim t rastit, shpallet n faqen elektronike t internetit t Zyrs s Komesionarit t Lart t KB pr t drejtat e njeriut, si pjes e jurisprudencs s komitetit.
ka ndodh pasi q komiteti t vendos pr rastin?

sht e rndsishme t kuptohet se nuk ekziston mundsia q t bhet ankes kundr vendimeve t komitetit dhe, si rregull, vendimet jan t forms s prer. Se ka ndodh me rastin pr t cilin sht parashtruar ankes, varet nga lloji i vendimit q sht marr. a) Nse komiteti vendos se pala parashtruese e ankess sht viktim e shkeljes s t drejtave t mbrojtura me traktat nga ana e shtetit, ftohet pala shtetrore, q brenda tre muajsh, t sjell informacione pr hapat e ndrmarr, konform konstatimeve t komitetit. b) Nse komiteti vendos se nuk ka pasur shkelje t traktatit n rastin e shqyrtuar n baz t ankess, ose nse vendos se ankesa sht e papranueshme, procesi prfundon pasi q vendimi tu drgohet palve, parashtruesit t ankess dhe pals shtetrore. c) Nse komiteti e konsideron t pranueshme ankesn, zbatohet procedura e paraqitur lart, qoft n prgjithsi apo duke ju referuar ankesave, ose dispozitave t veanta. Kjo do t thot, si sht theksuar edhe m sipr, nga pala shtetrore krkohet t paraqes parashtresa mbi bazueshmrin e rastit, brenda nj periudhe t caktuar kohore. M pastaj, prcaktohet nj periudh pr t komentuar lidhur me parashtresat, pas s cils rasti zakonisht sht i gatshm pr shqyrtim nga komiteti.
Procedura sipas Protokollit Opcional t Konvents Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike
Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike prfshin nj spektr t gjer t t drejtave civile dhe politike, nga e drejta pr jet, e deri tek e drejta pr gjykim t drejt dhe e drejta n mosdiskriminim. T drejtat individuale q mund t krkohen t shqyrtohen nga komiteti jan paraqitur n nenet 6 deri n 27, duke prbr Pjesn III t Konvents. Mekanizmi i ankess pr shkeljet e pohuara t ktyre neneve sht prfshir n Protokollin Opcional t Konvents, traktat ky i veant i hapur pr palt
1100
shtetrore t Konvents. Shtetet q jan br pal e Protokollit Opcional njohin kompetencat e Komitetit mbi t Drejtat e Njeriut, q sht nj panel prej 18 ekspertsh t pavarur, t cilt takohen tri her n vit, pr t pranuar ankesa nga personat brenda juridiksionit t tyre q pohojn shkelje t t drejtave t tyre, sipas Konvents.
Detajet e procedurs
Sipas Protokollit Opcional, ankesat q prmbajn elementet e domosdoshme, i referohen Raportuesit Special t komitetit pr shkresat e 26 reja . Raportuesi Special vendos nse rasti juaj duhet regjistruar sipas Protokollit Opcional dhe jep udhzimet prkatse. Nse rasti regjistrohet, rrjedha e zakonshme e puns s Komitetit sht t shqyrtoj pranueshmrin dhe bazueshmrin e rastit njkohsisht, dhe kjo bhet pr shkak t numrit t madh t ankesave q pranohen sipas ksaj procedure. Kjo sht edhe arsyeja q, pala shtetrore kundr t cils sht br ankesa, ka gjasht muaj pr afat pr paraqitjen e parashtresave mbi pranueshmrin dhe bazueshmrin e rastit. Kur kjo t bhet, parashtruesi i ankess ka dy muaj afat pr vrejtje, pas t cilit afat, rasti sht i gatshm pr tu vendosur nga Komiteti. Si sht theksuar edhe m hert, nse pala shtetrore nuk prgjigjet n ankes, parashtruesi i ankess nuk sht n pozit t disfavorshme. N rastin e till, pala shtetrore merr dy shkresa prkujtuese, pasi t ket kaluar afati kohor prej gjasht muajsh. Nse srish nuk ka prgjigje, Komiteti e shqyrton ankesn n baz t informacioneve q parashtruesi i ankess fillimisht i ka ofruar. N ann tjetr, nse pala shtetrore paraqet parashtresa pas shkresave prkujtuese, ato i drgohen parashtruesit t ankess, n t cilat ekziston mundsi q t prezantohen vrejtje nga parashtruesi i ankess. Nganjher, Komiteti miraton procedura t ndryshme pr t shfrytzuar maksimalisht kohn n dispozicion pr shqyrtimin e shkresave, si dhe pr t kursyer prpjekjet e panevojshme t palve shtetrore dhe parashtruesve t ankesave. Pr shembull, nse pala shtetrore, dy muaj pas marrjes s ankess, paraqet parashtresa q kan t bjn vetm me pranueshmrin, dhe Komiteti konsideron se mund t ket dyshime serioze n at pikpamje, mund ta ftoj parashtruesin e ankess q t komentoj vetm ato parashtresa. Pastaj, Komiteti merr vendim preliminar
26
Ktu bhet fjal pr procedurn rreth New Communications

1101
vetm mbi pranueshmrin, dhe vazhdon me fazn e bazueshmris vetm nse rasti deklarohet si i pranueshm. Nse sht i pranueshm, pals shtetrore i jepen edhe gjasht muaj t tjer pr t paraqitur parashtresa mbi bazueshmrin e ankess dhe nga parashtruesi i ankess, srish krkohet t jep vrejtje brenda dy muajsh. Nse vendoset q t ket shmangie nga praktika e zakonshme, parashtruesi i ankess do t njoftohet zyrtarisht. Vlen t theksohet se numri i madh i rasteve t paraqitura sipas Protokollit Opcional, mund t shkaktoj vonesa prej disa vitesh nga koha e parashtress fillestare dhe vendimit t forms s prer t Komitetit.
Rrethanat e veanta t urgjencs

Situatat urgjente, t cilat krkojn veprim t menjhershm t Komitetit pr t Drejta t Njeriut, jan t rregulluara me rregulln 86 t rregullores s tij t puns. N rastet e tilla, Raportuesi Special i Komitetit, mund ti paraqes krkes pals shtetrore pr masa t prkohshme, me qllim t shmangies s dmit t pariparueshm, para se t shqyrtohet ankesa e br nga parashtruesi i ankess. Prfillja e krkess s ktill nga ana e pals shtetrore, Komiteti e konsideron si t pandar nga detyrimet e pals shtetrore sipas Protokollit Opcional, dhe fardo mosprputhje me at krkes e konsideron si shkelje t Protokollit. .
T dhna shtes mbi pranueshmrin e rastit

Jan dy aspekte t pranueshmris s rastit t cilt krkojn shtjellim t mtejshm. S pari, Komiteti mbi t Drejtat e Njeriut ka paraqitur prjashtime veanta t rregulls rreth ngjarjeve pr t cilat sht paraqitur ankesa, e q duhet t ken ndodhur pas hyrjes n fuqi t Protokollit Opcional pr shtetin prkats. Nse, nga data e hyrjes n fuqi, ngjarjet kan pasur efekte t vazhdueshme q prbjn shkelje t Konvents, pr shembull, nse personi vuan dnimin me burg pas nj gjykimi t padrejt para asaj date, Komiteti mund t vendos q t merr parasysh t gjitha rrethanat e ankess. Prndryshe, zakonisht sht arsye e mjaftueshme pr Komitetin t shqyrtoj tr ankesn nse, pas dats s hyrjes n fuqi t Protokollit Opcional, ka pasur vendim gjyqi apo ndonj akt tjetr shtetror q ndrlidhet me nj ngjarje para ksaj date.
1102
sht e rndsishme q t theksojm edhe nj fakt tjetr, t rndsishm pr kt shtje, rreth shqyrtimit t njkohshm t ankess s njjt sipas nj mekanizmi tjetr t zgjidhjes ndrkombtare. Pr qllimet e veta, Komiteti ka vendosur q "procedura 1503 " dhe ankesat drejtuar Raportuesit Special t Komisionit mbi t Drejtat e Njeriut nuk prbjn nj mekanizm tjetr t zgjidhjes ndrkombtare. Ndaj, ankesa juaj drejtuar Komitetit mbi t Drejtat e Njeriut nuk do t shpallet e papranueshme nse parashtruesi i ankess njkohsisht krkon opsione t tjera, sikurse kto. E dyta, Komiteti ka marr qndrim se, prderisa Konventa ofron mbrojtje m t madhe n disa aspekte, se sa q sht n dispozicion sipas instrumenteve t tjera ndrkombtare, faktet q tashm jan dorzuar n mekanizmat tjer ndrkombtar mund ti paraqiten edhe Komitetit, nse sigurohet mbrojtje m e madhe me Konvent. Duhet shtuar se, sipas pikpamjes s Komitetit, ankesat e refuzuara nga mekanizmat tjer ndrkombtar pr arsye procedurale, e nuk jan shqyrtuar n pikpamje prmbajtjesore, t njjtat faktet mund ti paraqiten Komitetit.
Proceduara pas marrjes s vendimit

Nse Komiteti vendos se parashtruesi i ankess ka qen viktim e shkeljes s t drejtave t garantuara me Konvent nga pala shtetrore, shteti ftohet q t ofroj informacione, brenda tre muajsh, pr hapat q ka ndrmarr pr tju dhn efekt pikpamjeve t Komitetit. Baz pr kt krkes q i bhet pals shtetrore sht nenin 2, par. 3 i Konvents se pala shtetrore, q i garanton parashtruesit t ankess nj mjet efektiv pr fardo shkelje t t drejtave t garantuara me Konvent. Prgjigjja e shtetit i drgohet edhe parashtruesit t ankess pr t dhn komente. Komiteti shpesh tregon se cili do t ishte mjeti i duhur, si p.sh. dhnia e kompensimit, ose lirimi nga paraburgimi. Nse pala shtetrore nuk ndrmerr hapat e duhur, rasti i referohet nj antari t Komitetit dhe Raportuesit Special pr t vazhduar me prcjelljen e pikpamjeve n vazhdim dhe pr t marr parasysh masat e mtejshme q do t ndrmerren. Raportuesi Special, p.sh. mund ti paraqes krkesa t veanta pals shtetrore apo t takohet me prfaqsuesit e saj pr t diskutuar veprimin e ndrmarr. Prve n raste prjashtuese, kur informacioni sht i mbyllur, ai publikohet s bashku me veprimin e ndrmarr nga Raportuesi Special n nj raport vjetor pr prcjelljen e rasteve.
1103
Nse Komiteti e konsideron rastin t pranueshm, qoft n prgjithsi, ose duke iu referuar ankesave dhe dispozitave t veanta, nga pala shtetrore krkohet q t paraqes parashtresat pr bazueshmrin e rastit brenda gjasht muajsh. Pastaj parashtruesi i ankess ka dy muaj koh q t jep vrejtje pr parashtresat, pas s cilit afat, rasti zakonisht sht i gatshm pr tu shqyrtuar nga Komiteti.
E drejta ndrkombtare e t drejtave t njeriut dhe e drejta ndrkombtare humanitare shtjet e prbashkta dhe dallime themelore
Megjithse qllim i ktij kapitulli sht q t shtjellohet e drejta e t drejtave t njeriut, sht me rndsi t theksohet se lidhshmria e ngushte e t drejts s t drejtave t njeriut me t drejtn humanitare ndrkombtare. Derisa t dyja, edhe e drejta e t drejtave t njeriut, edhe e drejta ndrkombtare humanitare e kan pr qllim mbrojtjen e individit, e drejta ndrkombtare e t drejtave t njeriut siguron trajtim jo-diskriminues t t gjithve, n do koh, si n koh paqeje, ashtu edhe n koh lufte, ose t trazirave t tjera. N ann tjetr, e drejta humanitare ndrkombtare ka pr qllim sigurimin e nj mbrojtjeje minimale pr viktimat e konflikteve t armatosura, sit t smurve, t plagosurve, t braktisurve dhe t robrve t lufts, duke e br t kundrligjshm vuajtjen e tepruar njerzore dhe shkatrrimin material n kontekst t lufts s armatosur. Edhepse Konventat e Gjenevs t vitit 1949 dhe Protokollet Shtes t miratuara n vitin 1977 garantojn t drejta t caktuara fundamentale pr individin n situate t definuara n mnyr specifike, t konflikteve t armatosura ndrkombtare dhe t brendshme, aplikueshmria e t drejts humanitare ndrkombtare nuk sht aq e gjer sa ajo e siguruar me t drejtn ndrkombtare t t drejtave t njeriut. Ktu, megjithat, domosdo duhet t theksohet sht se n konfliktet e armatosura ndrkombtare dhe jondrkombtare, e drejta ndrkombtare e t drejtave t njeriut dhe e drejta ndrkombtare humanitare zbatohen n mnyr paralele.
1104
E drejta ndrkombtare e t drejtave t njeriut n nivel nacional

Neni 27 i Konvents s Vjens pr t drejtn e traktateve, Shteti nuk mund t thirret n dispozitat e legjislacionit t brendshm, si justifikim i dshtimit t tij pr t zbatuar traktatin. N ann tjetr, shtetet jan t lira q t zgjedhin modalitetet e veta pr t zbatuar n mnyr efektive obligimet e veta juridike ndrkombtare dhe pr t harmoni t drejtn e vet t brendshme me t drejtn ndrkombtare. Meqense sistemet juridike nacionale kan dallime t konsiderueshme n kt drejtim, prkundr shum ngjashmrive q i kan, secili gjyqtar, prokuror, avokat dhe jurist vendor duhet t jet i informuar pr mnyrn e inkorporimit t obligimeve ndrkombtare t Shtetit n legjislacionin nacional. Prgjithsisht, sipas Teoris Moniste, prkundr shum versioneve kontradiktore t saj, e drejta ndrkombtare dhe e drejta e brendshme, e formojn s bashku nj sistem juridik. Kjo do t thot se ather kur shteti e ratifikon nj traktat pr mbrojtjen e njeriut, dispozitat e traktatit bhen rregulla juridikisht t obligueshme t legjislacionit t brendshm t shtetit. Sipas Teoris Dualiste, e drejta nacionale dhe e drejta ndrkombtare jan sisteme t ndryshme juridike. E drejta nacionale sht m e lart, dhe q gjyqtart, prokurort, avokatt dhe juristt e tjer vendor t jen kompetent pr t zbatuar dispozitat e traktatit ndrkombtar, ato duhet t miratohen, ose t transferohen n t drejtn e brendshme. Kjo do t thot se nj traktat ndrkombtar I ratifikuar nuk mund t zbatohet nga nj gjyqtar, pr shembull, nse ai paraprakisht nuk sht inkorporuar n t drejtn e brendshme, process ky q krkon normalisht nj akt t Parlamentit. Teorit e prmendura jan kritikuar shum pr shkak se nuk e reflektojn sjelljen e organeve nacionale dhe ndrkombtare. Ndryshimet e mdha q jan br n koh t fundit e kan sjell ndryshime edhe n perceptimin dhe t kuptuarit e t drejts ndrkombtare n prgjithsi, dhe t drejts pr t drejtat e njeriut n veanti. Kto ndryshime reflektohen sidomos n rritjen e zbatimit t t drejts ndrkombtare n gjykatat vendore. Nj prej qllimeve t ktij kapitulli t Doracakut, sht q t prgatiten gjyqtart, avokatt dhe juristt q ti prshtaten ktyre ndryshimeve. N vijim, jan shtjelluar mnyrat kryesore prmes t cilave normat ndrkombtare pr t
1105
drejta t njeriut bhen pjes e t drejts s brendshme dhe zbatohen nga gjykatat dhe organet e tjera kompetente vendore: Kushtetuta. - Shum Kushtetuta prmbajn dispozita t shumta pr t drejta t njeriut, e q e ndjekin tekstin e DUDNj, Paktit Ndrkombtare pr t Drejta Civile dhe Politike, ose t konventave regjionale pr t drejtat e njeriut. Prdorimi i nj gjuhe t ktill t prbashkt, iu mundson gjyqtarve, prokurorve, avokatve dhe juristve t tjer q t mbshteten n jurisprudencn e gjykatave ndrkombtare dhe regjionale, si dhe t organeve t tjera monitoruese n interpretimin e kuptimit t kushtetutave t shteteve te veta. Legjislacioni tjetr nacional. - Shum shtete miratojn legjislacion t veant pr t qartsuar, ose pr t elaboruar dispozitat e veta kushtetuese, ose pr t prshtatur legjislacionin e vet t brendshm me obligimet e veta ndrkombtare. Me rastin e inkorporimit t s drejts ndrkombtare n t drejtn e brendshme, zakonisht prdoren t njjtat terme juridike, n mnyr q tiu mundsohet profesionistve t s drejts q t mbshteten n jurisprudencn e institucioneve ndrkombtare. Inkorporimi. - sht gjithashtu e zakonshme pr Shtetet q t inkorporojn traktatet pr t drejtat e njeriut n t drejtn e brendshme. Shembull tipik pr kt sht Republika e Kosovs, pr arsye se Kushtetuta e Republiks s Kosovs, prve q dispozitat pr t drejtat e njeriut i ka n harmoni me katalogt ndrkombtar pr t drejtat e njeriut, e ka listn e instrumenteve ndrkombtare juridikisht t obligueshme, q i bn t gjitha ato instrumente ndrkombtare t jen drejtprdrejt t zbatueshme. Kjo krijon obligim tejet t rndsishm pr gjyqtart, prokurort, avokatt dhe juristt e Kosovs q t njihen hollsisht me jurisprudencn e gjykatave ndrkombtare dhe t organeve monitoruese pr interpretimin e dispozitave t Kushtetuts s Republiks s Kosovs. Madje, Kushtetuta e Republiks s Kosovs shkon edhe m tutje, duke prcaktuar se interpretimi i dispozitave q i rregullojn t drejtat dhe lirit themelore, t bhet n harmoni me praktikn gjyqsore t Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Zbatueshmria automatike. - N disa Shtete, traktatet mbizotrojn mbi t drejtn e brendshme, dhe kshtu jan automatikisht t zbatueshme n gjykatat e brendshme posa t ratifikohen nga Shteti. Vakumi ligjor. - N disa shtete, mund t mungoj legjislacioni pr t drejta t njeriut. Megjithat, varsisht nga rrethanat, gjyqtart, avokatt dhe juristt e tjer, mund t mbshteten n drejtn ndrkombtare t t drejtave t njeriut, pr t zbatuar disa parime themelore pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut.
1106
Si rezultat e zhvillimeve juridike n vitet e fundit, t drejtat e njeriut nuk jan m veprimtari periferike. Ato jan shndrruar n nj fush t s drejts q sht fundamentale pr secilin, dhe ndrhyjn n seciln veprimtari juridike, ekonomike, sociale, si n t drejtn publike, ashtu edhe n at private. sht obligim profesional i gjyqtarve, prokurorve, avokatve dhe juristve n mbar botn q t sigurojn se sundimi i ligjit t drejt mbizotron, 27 duke prfshir respektin pr t drejtat e individit.
27
Shih editorialin e Lord Goldsmith QC and Nicholas R. Cowdery QC, The Role of the Lawyer in Human Rights, in HRI News (Newsletter of the IBA Human Rights Institute), vol. 4, No. 2, 1999, p. 1.
1107
MBROJTJA EUROPIANE E LIRIVE DHE T DREJTAVE T NJERIUT
DR. GJYLIETA MUSHKOLAJ
KSHILLI I EUROPS
THEMELIMI DHE ORGANIZIMI
Kshilli i Evrops sht organizata m e vjetr politike e kontinentit t Evrops. U themelua pas Lufts s dyt Botrore, me datn 5 maj 1949, kur qeverit e dhjet shteteve evropiane u takuan n Londr me nj mision t madh: q vrasjet, shkatrrimet dhe vuajtjet e njerzve t mos prsriten kurr m. Kshilli i Evrops, ka pr qllim q t punoj pr arritjen e nj uniteti m t madh midis antarve pr t garantuar lirin individuale, lirin politike dhe sundimin e ligjit, parime kto q prbjn themelin e demokracis kuptimplote dhe q ndikojn n jetrat t gjith evropianve. Nga nj organizat e prbr nga dhjet antar, Kshilli i Evrops sht zhvilluar sot n nj organizat t vrtet ndrqeveritare gjithevropiane, me dyzet e shtat shtete antare dhe me nj shtet, Bellorusin, q ka status t kandidatit, por ende nuk sht shtet antar, pr shkak t mosplotsimit t kushteve baz pr antarsim -- . respektimin e parimit t sundimit t ligjit dhe t parimit t gzimit t t drejtave t njeriut pr t gjith personat brenda jurisdikcionit t saj t t drejtave t njeriut dhe t lirive fundamentale.
1109
Republika e Kosovs si shteti m i ri evropian, prve vullnetit, gatishmris, dhe aftsis q t prmbush kriteret pr antarsim, duhet q t siguroj shumicn prej dy t tretave t antarve t Kshillit t Evrops, pr t fituar t drejtn q t merr ftes nga Komiteti i Ministrave pr antarsim. Q nga viti 1951, Komiteti i Ministrave q prfundimisht e aprovon antarsimin e nj shteti t ri nse ai e siguron shumicn prej dy t tretave, zakonisht pr nj gj t till e krkon mendimin e Asambles konsultative, jo vetm lidhur me ftesn pr antarsim, por edhe pr numrin e ulseve q shtetit t ri do ti sigurohen n Asamble. Para se t drgohet Ftesa pr antarsim, Komiteti i Ministrave e prcakton numrin e ulseve pr shtetin e ri, si dhe shumn e kontributit financiar q shteti i ri duhet ta bj.. T gjitha shtetet antare e kan pr obligim q lirin, dinjitetin njerzor dhe mirqenien e individit ta ken parim baz t veprimit t pushtetit. Sot, Kshilli i Evrops si organizat ndrqeveritare personifikon zotimin e prbashkt t rreth 800 milion evropianve pr t drejtat e njeriut, demokracin dhe sundim t ligjit. Kosova sht e lidhur ngusht me Kshillin e Evrops. Kushtetuta e Republiks s Kosovs shprehimisht e parashikon zbatimin e drejtprdrejt t Konvents Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut si dhe Protokollet e saj (neni 22 i Kushtetuts) , si dhe prcakton se t drejtat njeriut dhe lirit themelore t garantuara me Kushtetut, interpretohen n harmoni me vendimet gjyqsore t Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut (neni 53 i Kushtetuts). Duhet gjithashtu t theksohet se i tr ndrtimi i sistemit juridik t Republiks s Kosovs sht i bazuar n instrumentet e Kshillit t Evrops. Gjithashtu, sht e nj rndsie t veant pjesmarrja, si antar vzhgues, i Asociacionit t Komunave t Kosovs n Kongresin e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale.
OBJEKTIVAT
Objektivat e Kshillit t Evrops, si organizat ndrqeveritare, edhe sot jan po aq t rndsishme dhe relevante, sikurse edhe para gati pesdhjet vjetsh, kur kjo organizat u themelua:
1110
t mbroj t drejtat e njeriut, demokracin pluraliste dhe sundimin e ligjit; t avancoj vetdijen dhe t inkurajoj zhvillimin e identitetit dhe diversitetit kulturor t Evrops; t gjej zgjidhje pr problemet me t cilat ballafaqohet shoqria evropiane (si diskriminimi i minoriteteve, ksenofobia, jotoleranca, mbrojtja e mjedisit jetsor; klonimi i njeriut; sida; droga, krimi i organizuar, etj); t ndihmoj konsolidimin e stabilitetit evropian duke e mbshtetur reformn politike, legjislative dhe kushtetuese. Kshilli i Evrops vazhdon t punoj drejt idealeve demokratike, duke e siguruar universalitetin e t drejtave t njeriut, nprmjet t ndrtimit dhe t avancimit t standardeve t prbashkta npr t gjitha vendet antare, n t mir t t gjithve, pa marr parasysh se cilt jan ata dhe prej nga jan. Popujt e Evrops kan t drejt ti gzojn t gjitha t drejtat e tyre, civile, politike ekonomike, sociale dhe kulturore. N kt drejtim, Kshilli i Evrops synon q ti mbroj dhe ti avancoj t gjitha kto t drejta si pjes t nj trsie t pandar.
VEPRIMTARIA
Kshilli i Evrops merret me programe t ndryshme nga fusha e t drejtave t njeriut. Madje, edhe shum veprimtari t tjera qoft t fushs shoqrore, juridike, arsimore, apo kulturore, prfshijn nj shkall t rndsishme t shtjeve nga fusha e t drejtave t njeriut. Ktu do ti prmendim vetm disa nga veprimtarit m t rndsishme t Kshillit t Evrops: 1) Mbrojtja e t drejtave civile dhe politike nprmjet t mekanizmit t procedurs individuale t ankesave, ku shkeljet e t drejtave t njeriut mund t shqyrtohen nga Gjykata pr t drejtat e njeriut; 2) Mbrojtja e t drejtave ekonomike dhe sociale nprmjet t sistemit t monitorimit dhe t prgatitjes dhe t paraqitjes s raporteve pr obligimet e shteteve, si dhe nprmjet t sistemit t ankesave kolektive;
1111
3) Mbrojtja e personave t privuar nga liria nprmjet t sistemit t vizitave nga ana e Komitetit pr parandalimin e torturs dhe t ndshkimeve apo trajtimeve njerzore a poshtruese; 4) Mbrojtja e t drejtave t minoriteteve; 5) Puna drejt barazis s gruas dhe burrit; 6) Ndrmarrja e veprimeve kundr racizmit, ksenofobis, anti-semitizmit dhe jotolerancs; 7) Puna n bashkpunim t ngusht me mediat mbi shtjet q jan t lidhura me lirin e shprehjes dhe shtjet e tjera t t drejtave t njeriut; 8) Avancimi i vetdijes pr t drejtat e njeriut dhe inkurajimi i arsimimit pr t drejtat e njeriut npr shkolla dhe midis grupeve profesionale; 9) Puna me organizatat dhe institucionet pr t drejtat e njeriut (Ombudspersonat, Komisionet nacionale pr t drejtat e njeriut, etj.). ORGANE T
1. Komiteti i Ministrave sht organ vendim-marrs i Kshillit t Evrops. Ai prbhet nga Ministrat e jashtm t dyzet e pes shteteve antare, ose nga prfaqsuesit e tyre diplomatik t vendosur n Strasburg. Me antarsim n Kshillin e Evrops, shtetet e marrin obligimin q ti pranojn parimet e sundimit t ligjit dhe t drejtn e qytetarve t tyre n t drejtat dhe lirit fundamentale. Gjithashtu, ato e marrin pr obligim q t bashkpunojn n mnyr t sinqert dhe efektive pr t arritur unitet m t madh dhe pr t ndihmuar prparimin ekonomik dhe social. Secili shtet antar sht prgjegjs pr respektimin e ktyre zotimeve. Komiteti i ministrave siguron q shtetet t respektojn zotimet e veta. N rast t ndonj shkeljeje serioze, Komiteti i Ministrave mund t suspendoj prfaqsimin e shtetit antar gjegjs, ta thrras at q t heq dor nga antarsia, apo madje edhe t vendos se ai shtet ka pushuar t jet antar i Kshillit t Evrops. Komiteti i Ministrave siguron q konventat dhe marrveshjet midis shteteve antare zbatohen. Kjo sht sidomos kritike kur sht fjala pr tekstet pr t drejtat e njeriut (m i rndsishmi prej t cilve, Konventa Evropiane pr t
1112
drejtat e njeriut, pastaj Karta Sociale Evropiane, Konventa Evropiane pr parandalimin e torturs, dhe Konventa korniz pr mbrojtjen e pakicave kombtare) e prcakton makinerin mbikqyrse. Prgjegjsia e Komitetit t Ministrave ndaj Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut e pasqyron rndsin e ksaj Konvente, q sht gur themeli i sistemit evropian t mbrojtjes s t drejtave t njeriut. Duke i mbikqyrur shtetet antare n ekzekutimin e aktgjykimeve t Gjykats Evropiane pr t drejtat e njeriut, Komiteti i Ministrave luan rol esencial n ruajtjen e kredibilitetit t ktij sistemi, q sht unik n bot. N prputhshmri me filozofin q e udhheq zgjrimin e Kshillit t Evrop q nga rnja e murit t Berlinit, Komiteti i Ministrave i ka ushtruar prgjegjsit e veta n frym konstruktive dhe t paanshme, duke e theksuar dialogun dhe vendosjen graduale t kushteve politike dhe materiale pr zhvillim t dobishm pozitiv. Deri m tani, sht filluar me sistemin monitorues q siguron se t gjitha shtetet antare i respektojn obligimet e tyre. Komiteti i ministrave u siguron t gjith antarve kushtet dhe mjetet pr t mbshtetur dhe zhvilluar vlerat fundamentale t Kshillit t Evrops. Zgjrimi i Kshillit t Evrops bri q t ndodhin ndryshime t rndsishme n organizimin dhe rolin q ai ka, sidomos n aspektin politik t puns s tij. 2. Asambleja Parlamentare sht organ kshilldhns i Kshillit t Evrops. Ajo sht Asambleja m e vjetr ndrkombtare parlamentare, e prbr nga antart e parlamenteve t zgjedhur n mnyr demokratike. Antart e Asambles parlamentare zgjedhn nga ana e parlamenteve t shteteve antare, nga radht e antarve t vet. Secili shtet, varsisht nga madhsia e popullsis, prfaqsohet nga delegacioni q prbhet nga 2, deri n 18 antar. Kompozicioni delegacioneve t shteteve antare domosdo duhet t siguroj prfaqsimin e drejt t partive politike, ose t grupeve n parlamentet e tyre. Asambleja parlamentare ka pes grupe parlamentare: Grupin socialist, Grupin e Partis popullore Evropiane, Grupin Demokratik Evropian, Grupin liberal, demokratik dhe Reformues dhe Grupin e t Majtve Evropian. Disa antar t Asambles kan vendosur q ti mos i bashkohen asnjrit grup. 3. Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale t Evrops sht organ konsultativ q i prfaqson autoritetet lokale dhe rajonale.
1113
Ky organ i Kshillit t Evrops ka rol t veant n Kosov. Veprimtaria e Kongresit n Kosov prfshin: ndihmn pr t hartuar tekstet ligjore pr komuna dhe zgjedhje; Vzhgimin e zgjedhjeve komunale; organizimin e vizitave pr Presidentin e Kongresit dhe sigurimin e dialogut me institucionet vendore t pushtetit; mbshtetjen e iniciativave t Komunave t Kosovs; ndihmn OSBE-s pr ndrtimin e institutit trajnues t qeversisjes lokale.
KONVENTA EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT

NATYRA JURIDIKE E KONVENTS
Konventa Evropiane pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore sht e arritura m e madhe e Kshillit t Evrops. sht hapur pr nnshkrim n Rom, me datn 4 nntor 1950 dhe ka hyr n fuqi n shtator t vitit 1953. Ndryshe nga Deklarata universale pr t drejtat e njeriut, edhepse e hartuar sipas modelit t saj, Konventa evropiane pr t drejtat e njeriut jo vetm q e ka formuluar katalogun e t drejtave t njeriut, por edhe e ka siguruar sistemin e kontrollit pr zbatimin e saj. N t vrtet, qllim i Kshillit t Evrops ishte q me kt Konvent t bhen hapat e par pr zbatimin e t drejtave t caktuara t vendosura me Deklaratn universale pr t drejtat e njeriut t vitit 1948. Sipas t drejts ndrkombtare, Konventa evropiane pr t drejtat e njeriut sht marrveshje ndrkombtare. sht hartuar, lidhur dhe ratifikuar sipas praktiks dhe rregullave q vlejn pr marrveshjet ndrkombtare. Megjithat, kjo sht vetm njra an e saj. Dispozitat q i rregullojn
1114
garancat e t drejtave materiale t njeriut, para Esenca e Konvents, i ngjan katalogut kushtetues t t drejtave t njeriut. Q t dy kto aspekte t Konvents duhet marr n konsiderat s bashku, edhepse aspekti kushtetues i Konvents, me kalimin e kohs sht br dominant. Kjo sidomos bie n sy nse i shikojm parimet e interpretimit. N t drejtn klasike ndrkombtare, marrveshjet ndrkombtare zakonisht interpretohen duke u fokusuar n mnyr t kufizuar dhe strikte n interpretimin e obligimeve t shteteve (travaux prparatories). Prkundrazi, mnyra e interpretimit t dispozitave t Konvents evropiane t t drejtave t njeriut i ngjan plotsisht interpretimit q e bjn gjykatat nacionale. Ktu merren parasysh edhe zhvillimet e shoqris moderne dhe Konventa shiqohet si instrument i gjall. Kjo sht gjithashtu, karakteristik e karakterit kushtetues t Konvents.
PRMBAJTJA E KONVENTS
1.
HISTORIKU I ZHVILLIMIT
Krahas prcaktimit t katalogut t t drejtave dhe lirive civile dhe politike, Konventa ka ndrtuar edhe sistemin e zbatimit t obligimeve t prcaktuara ndaj shteteve kontraktuese. Me kt rast, kjo prgjegjsi u ishte besuar tri institucioneve: Komisionit Evropian pr t drejta t njeriut (i themeluar n vitin 1954), Gjykats Evropiane pr t drejtat e njeriut (e themeluar n vitin 1959), si dhe Komitetit t ministrave. Sipas Konvents s vitit 1950, n rastet kur shtetet kontraktuese kishin pranuar t drejtn individuale t ankess, parashtruesit individual t ankess (individt, grupet e individve, ose organizatat joqeveritare) mund t parashtronin ankesa kundr shteteve kontraktuese pr shkeljet e pohuara t t drejtave t siguruara me Konvent. N fillim, ankesat kalonin npr shqyrtimin paraprak t Komisionit q e prcaktonte pranimin e tyre. Nse ankesat konsideroheshin t pranueshme dhe nuk ishte arritur ndonj zgjidhje miqsore pr rastin, Komisioni e prpilonte raportin ku i parashtronte faktet, por edhe e shprehte mendimin mbi ann ligjore t rastit. Raporti i drgohej Komitetit t ministrave.
1115
N rastet kur shteti i paditur e kishte pranuar jurisdikcionin e obligueshm t Gjykats, Komisioni ose cilido shtet kontraktues i interesuar kishte n dispozicion periudhn prej tre muajsh pasiq raporti ti dorzohej Komitetit t ministrave, mbrenda t cils mund ti dorzonte rastin Gjykats pr vendosje prfundimtare dhe juridikisht t obligueshme. Individt nuk kishin t drejt q tia paraqitnin rastet Gjykats. Nse rasti nuk i paraqitej gjykats, Komiteti i ministrave vendoste se a kishte patur shkelje t Konvents, dhe n rastet kur ishte e prshtatshme, i siguronte satisfakcion viktims. Komiteti i ministrave ishte gjithashtu prgjegjs pr mbikqyrjen e ekzekutimit t aktgjykimeve t Gjykats.
2. ZHVILLIMETEMPASTAJME PROTOKOLET
Q nga hyrja n fuqi e Konvents, jan miratuar 12 protokole t saj. Protokollet Nr. 1, 4, 6 dhe 7 t Konvents i shtuan edhe m tutje t drejta dhe liri katalogut t siguruar me Konvent, derisa Protokoli Nr. 2 ia njohu Gjykats pushtetin pr t dhn mendime kshilldhnse. Protokoli Nr. 9 iu mundsoi parashtruesve individual t ankesave q ti paraqesin rastet e tyre para Gjykats, nse shteti i paditur ishte ratifikues i Protokolit, dhe nj gj e till pranohej nga Komisioni i kontrollit. Me Protokollin Nr. 11 u ristrukturua makineria e zbatimit t Konvents. Protokolli Nr. 12 e ndalon plotsisht diskriminimin, pr ndryshim nga teksti baz i Konvents q e ndalon diskriminimin n mnyr t limituar, respektivisht vetm sa i prket gzimit t t drejtave t tjera, mbrojtja e t cilave sigurohet me Konvent. Protokollet e tjera kan t bjn me organizimin dhe procedurn para institucioneve t vendosura me Konvent.
1116
3.
GJYKATA E RE EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT
3.1 Periudha tranzitore Me datn 11 maj 1994, Protokolli Nr. 11 i Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut u hap pr nnshkrime. Me kt protokoll krkohej ratifikimi nga t gjitha shtetet kontraktuese t konvents dhe hyri n fuqi nj vit pas ratifikimit t fundit t depozituar, m 1998. Po at vit, me datn 31 tetor 1998, konform ktij protokolli, Gjykata e vjetr pushoi t funksionoj dhe m 1 nntor, filloi t funksionoj Gjykata e re Evropiane pr t drejta t njeriut. Megjithat, sipas Protokollit 11 ishte prcaktuar q Komisioni duhet t vazhdon t funksionoj edhe pr nj vit (deri me datn 31 tetor 1999) pr tu marr me rastet q ishin proklamuar t pranueshme para dats s hyrjes n fuqi t Protokollit 11.
Organizimi i gjykats Gjykata Evropiane pr t drejtat e njeriut e themeluar n baz t Konvents s ndryshuar dhe plotsuar me Protokollin Nr. 11 prbhet nga numri i barabart i gjyqtarve me numrin e antarve t shteteve kontraktuese t konvents. Gjyqtart zgjedhn nga Asambleja parlamentare e Kshillit t Evrops me mandat prej gjasht vjetsh. Mandati i gjysms s gjyqtarve t zgjedhur n zgjedhjet e para skadon pas tre vjetsh, n mnyr q t sigurohet q mandati i gjysms s gjyqtarve t prtrihet do tre vjet. Mandati i gjyqtarit gjithashtu skadon pasi q ata ta arrijn moshn 70 vjeare. Gjykata plenare e zgjedh Kryetarin e Gjykats, dy nnkryetar dhe dy kryetar t sektorve pr periudhn prej tre vjetsh. Sipas Rregullave t Gjykats, gjykata sht e ndar n katr sektor, prbrja e t cilve sht e fiksuar pr tre vjet dhe sht e balancuar n pikpamje gjeografike dhe gjinore, si dhe ka parasysh sistemet e ndryshme juridike t shteteve kontraktuese. Secili sektor kryesohet nga kryetari, me
1117
rast dy nga kryetart e sektorve jan njkohsisht nnkryetar t Gjykats. Kryetart e sektorve ndihmohen, dhe kurdo q sht e nevojshme zvendsohen nga nnkryetart e sektorve. Secili sektor n prbrjen e vet e ka nga nj komision prej tre gjyqtarve t cilt zgjedhn me mandat prej dymbdhjet muajsh. Komisionet jan shum t rndsishm pr strukturn e re t Gjykats, meqense jan prgjegjs pr punn e filtrimit q n t kaluarn sht br nga Komisioni. Brenda do sektori, mbi baza t rotacionit, jan themeluar dhomat e prbra nga shtat antar, njri nga t cilt sht kryetar i sektori, dhe tjetri gjyqtar i zgjedhur nga shteti pr t cilin bhet fjal pr rastin e caktuar. Nse ky i fundit nuk sht antar i sektorit, ather shrben si antar ex officio i dhoms. Antart e sektorit q nuk jan antar t plot t Dhoms, jan antar alternativ t saj. Dhoma e madhe e prbr nga shtatmbdhjet gjyqtar themelohet pr tre vjet. Prve Kryetarit, nnkryetarve dhe kryetarve t sektorve q jan antarve ex officio, ajo sht e formuar n baza t rotacionit nga dy grupe, q ndrrohen do nnt muaj. Kto grupe jan t prbra nga antar t zgjedhur n mnyr q t krijojn balanc gjeografik dhe ti reflektojn traditat e ndryshme juridike.
Procedura para gjykats Secili shtet kontraktues, ose individ q pohon se sht viktim e ndonj shkeljeje t Konvents (ankes individuale), ka mundsi q drejtprdrejt t parashtroj ankes para Gjykats n Strasburg, me t ciln deklaron se njri nga shtetet kontraktuese t Konvents e ka shkelur ndonj t drejt t siguruar me Konvent. Procedura para Gjykats Evropiane pr t drejtat e njeriut sht publike. Parimisht, marrja n pyetje e palve sht publike, nse Dhoma, apo Dhoma e madhe nuk vendos ndryshe n rast t rrethanave t jashtzakonshme. Gjithashtu jan publike edhe ankesat dhe dokumentet e tjera q i jan paraqitur Regjistrit t Gjykats nga palt.
1118
Parashtruesit individual t ankesave mund ti parashtrojn ankesat individualisht, megjithq prfaqsimi juridik rekomandohet, madje edhe krkohet me rastin e marrjes n pyetje, ose pasi q t deklarohet ankesa e pranueshme. Kshilli i Evrops e ka themeluar nj skem t ndihms juridike pr parashtruesit e ankesave q nuk kan mundsi q t sigurojn prfaqsim juridik. Gjuh zyrtare t Gjykats jan anglishtja dhe frngjishtja, por ankesat mund t hartohen n njrn nga gjuht zyrtare t shteteve kontraktuese. Pasi q t deklarohet ankesa si e pranueshme, duhet t prdoret njra nga gjuht zyrtare t Gjykats, prve nse kryetari i dhoms, apo i Dhoms s madhe e autorizon vazhdimin e prdorimit t gjuhs n t ciln sht hartuar ankesa.
4.
PROCEDURA PR PRANIMIN E ANKESS
4.1 Kriteri i pranimit Procedura e ankess e prcaktuar me Protokollin 11 t Konvents, pr her t par n historin e t drejts ndrkombtare, e krijon t drejtn e individit q ti bj shtetet prgjegjse para gjykats ndrkombtare pr shkeljet e paraqitura t obligimeve t tyre ndrkombtare. Asnjher m par, dhe asnj procedur tjetr ndrkombtare nuk u lejon individve qasje t drejtprdrejt n nj gjykat ndrkombtare, me pushtet q t nxjerr aktgjykime juridikisht t obligueshme n t drejtn ndrkombtare. Aktgjykimet e Gjykats Evropiane pr t drejtat e njeriut ekzekutohen nga Komisioni i ministrave. Sipas nenit 34 t Konvents, e drejta n ankes individuale sht tani pjes e obligueshme e Konvents, megjithq ajo mbetet opcionale pr territoret e jashtme, pr marrdhniet ndrkombtare t t cilave prgjegjs sht shteti. Jurisdikcioni i Gjykats sht i kufizuar. Ankesat mund t merren n konsiderat vetm nse i plotsojn kriteret e pranimit t prcaktuara me nenin 35 t Konvents. Shkurtimisht, kto jan kriteret q domosdo duhet ti plotsoj nj ankes:
1119
T parashtrohet nga personi i autorizuar; T ket t bj me shtjen e rregulluar me Konvent; T ket t bj me periudhn brenda t cils shteti sht i obliguar ti prmbahet konvents; T ket t bj me jurisdikcionin pr t cilin Konventa shtrihet; T parashtrohet pas shterjes s t gjitha mjeteve juridike t brendshme; T jen shtruar t gjitha argumentet e Konvents n gjykatat e brendshme; T parashtrohet brenda 6 (gjasht) muajsh nga dita e shfrytzimit t mjetit t fundit juridik t brendshm.
Duhet theksuar se neni 34 jo vetm q vendos obligimin n shtetet q tu lejojn individve t parashtrojn ankesa para Gjykats evropiane pr t drejtat e njeriut, por edhe i obligon ato q n asnj mnyr mos t pengoj ushtrimin efektiv t ksaj t drejte. Kshtu p.sh. n rastin Akdivar v. Turke, Gjykata me aktgjykim ka vendosur q: sht i rndsis parsore veprimi efektiv i sistemit t peticionit individual, i vendosur me nenin 25 t Konvents ((tani ky sht neni 35), q parashtruesit, apo parashtruesit potencial t ankess, t ken mundsi t komunikojn lirisht me Komisionin (tani, Gjykatn), pa iu nnshtruar asnj forme t presionit nga ana e pushtetit, q t heqin dor, apo ta modifikojn ankesn e tyre. N kt rast, parashtruesit e ankess ishin marr n pyetje nga policia lidhur me ankesn q ia kishin parashtruar autoriteteve t Strasburg-ut, madje n disa raste, marrja n pyetje edhe ishte filmuar. Nga ata ishte krkuar q t nnshkruajn deklarata me t cilat mohohet se i kishin parashtruar ankes Gjykats. Gjykata konkludoi se me at rast ishte shkelur neni 34, pa marr parasysh faktin se parashtruesit e ankess ia kishin arritur ti drejtohen Gjykats prkundr sjelljs s atill t pushtetarve turq. Megjithkt, n rastin Aydin v. Turkey, Gjykata ka theksuar nevojn pr prov konkrete dhe t pavarur pr przierjen e pushtetit. (Komisioni kishte vendosur se ekzistonte
1120
shkelje e nenit 34 n baz t faktit se pushtetart turq nuk ia kan arritur q t sigurojn asnj arsyetim t besueshm pr kontaktet q i kishin br me parashtruesen e ankess dhe antart e familjes s saj.) Me kt rast, Komisioni kishte marr vendim se n ato rrethana nuk ekzistonte evidenc e mjaftueshme pr t lejuar mundsin q t konkludohet se: pushtetart e kan krcnuar, apo shqetsuar parashtruesin e ankess, apo antart e familjes s saj n rrethanat q ne i kemi shqyrtuar, pr ta shtrnguar at q t heq dor, apo q ta modifikon ankesn, apo n ndonj mnyr tjetr jan przier n t ushtruarit e t drejts s saj n peticion individual. N rastin Cruz Varas v. Suedis, Gjykata ka marr vendim q mossuksesi i pushtetarve q t veprojn n prputhshmri me Rregulln 39 t indicies, nuk mund t barazohet me shkelje t nenit 34.( Rregulla 39 prcakton se Gjykata, apo kur sht m e prshtatshme, Kryetari i saj, mund tiu prcakton palve cilndo mas t prkohshme, miratimi i t cils duket i dshirueshm pr interesin e palve, apo pr mbarvajtjen e rregullt t procedurs.)
4.2 RATIONE PERSONAE -- Kush kundr kujt mund t parashtroj ankes? i) Parashtruesi i ankess.- Sipas Konvents, ankesat mund t parashtrohen nga cilido person, organizat joqeveritare, ose grup individsh q paraqet se sht viktim e shkeljes. (Neni 34 i Konvents) Kjo do t thot se Konventa i prfshin personat fizik, prfshir ktu fmijt dhe personat e tjer pa zotsi pr t vepruar (Rasti X and Y v. Holanda), pa marr parasysh se a prfaqsohen nga prindrit e tyre, ose grupet e njerzve, personat juridik si jan kompanit (rasti The Sunday Times v. Mbretria e Bashkuar), organizatat joqeveritare (rasti Open Door and Dublin Well Woman v. Irlanda), institucionet fetare (rasti Canea Catholic Church v. Greqia) dhe partit politike (Rasti Liberal Party v. Mbretria e Bashkuar). Shum nga vendimet kye t Komisionit dhe t Gjykats kane qen dhe jan rezultat i rasteve t inicuara nga kompanit komerciale lidhur me veprimtarit e tyre komerciale.
1121
Pr t filluar procedurn para Gjykats, individt, apo personat juridik nuk sht e domosdoshme t jen shtetas t ndonj shteti antar t Kshillit t Evrops (rasti Ahmed v. Austria). Megjithat, kjo mund t jet me rndsi lidhur me t drejtat e tyre substanciale sipas nenit 1 t Protokollit 1 (rasti Gasus Dosier- Und Frdertechnik GmbH v. Holanda). Ata nuk sht e domosdoshme t jen themeluar (sht fjala ktu pr personat juridik), apo t jen banor n territorin e tij, madje as t jen fizikisht prezent atje. Madje, nuk sht e domosdoshme q ta ken vizituar at shtet ndonjher. Nse jan prezent, nuk sht e domosdoshme t jen prezent n mnyr t ligjshme, sipas t drejts nacionale (rasti D. V. Mbretria e Bashkuar). Parashtruesit e ankess nuk mund t jen anonim, por ata kan t drejt t krkojn q emri i tyre t mbetet n konfidenc, megjithq duhet ti zbulohen shtetit kundr t cilit bhet ankesa. Ankesat nuk mund t bhen nga organet e pushtetit komunal, siq jan komunat, ose nga krijesat e tjera shtetrore. shtja se ka e prbn nj organizat shtetrore nuk sht gjithmon e qart. N rastin Holy Monasteries v. Greqia sht vendosur se pasi q parashtruesit e ankess nuk e kan ushtruar pushtetin shtetror, ata nuk mund t konsiderohen si krijesa shtetrore. Me at rast Gjykata kishte gjykuar se ata ishin nn mbikqyrje shpirtrore t ipeshkvit lokal, e jo nn mbikqyrje t shtetit.
ii) Parashtruesit grupor t ankesave. - T drejt pr t parashtruar ankes kan edhe organizatat joqeveritare dhe grupet e individve. Kjo i prjashton kshillat e pushtetit komunal, por nuk i prjashton politikant n cilsi individuale, ose partit politike (Liberal Party v. Mbretria e Bashkuar dhe rasti The United Communist Party of Turkey and Others v. Turqia). Konventa nuk e njeh akcio popularis, do t thot ankesn e parashruar nga personat e interesuar q nuk jan vet viktim e shkeljes (X. v. Austria). Si rrjedhoj, organizatat joqeveritare, ose grupet e individve nuk mund t parashtrojn ankes, thjesht pr t kontestuar nj veprim konkret t ndrmarr nga shteti, si shtje t tyre parimore. Rregulla 45 (2) krkon q ankesat e parashtruara nga organizatat joqeveritare, ose grupet e individve t jen t nnshkruara nga personat e
1122
autorizuar pr ta prfaqsuar organizatn, ose grupin. N rastet kur grupi nuk ka baz juridike (pra, kur nuk ka cilsi t personit juridik), Gjykata krkon q ankesa t jet e nnshkruar nga t gjith antart. Nse nj shoqat profesionale parashtron ankes n emr t antarve t saj (pra jo si viktim e shkeljes s t drejtave t saj), ajo duhet t identifikoj antart viktim t shkeljes dhe duhet t paraqes vrtetim q sht e autorizuar ti prfaqsoj ata. Nse nuk ia arrin q t identifikon antart, ankesa do t konsiderohet anonime dhe do t hidhet posht. Organizatat sindikale dhe organizatat joqeveritare nuk mund t parashtrojn ankesa n emr t antarve t vet, por ato mund t parashtrojn ankesa kundr veprimeve ndaj sindikats (rasti Swedish Engine Drivers' Union v. Suedia), apo vet organizats. Kuptohet, ato kan mundsi q ti prfaqsojn antart e vet.
iii) Viktima. - Neni 34 prcakton q parashtruesi i ankess domosdo duhet t argumentoj se sht viktim e shkeljes. Ekzistojn tri lloj viktimash: aktuale, potenciale dhe indirekte. Viktimat aktuale.- Viktim aktuale sht ai person q tashm sht afektuar nga shkelja e pohuar. Me kt rast nuk sht e domosdoshme q t paraqiten fakte pr dmin e shkaktuar. Kjo shtje ka t bj me nenin 41. N rastin Modinos v. Qipro, vet ekzistenca e ligjeve q ndalojn aktet seksuale homoseksuale midis personave madhor me plqimin e tyre, sht konkluduar si fakt q e bn parashtruesin e ankess viktim, edhepse ai ende nuk ishte ndjekur konform ligjit, dhe se qeveria e kishte br t qart se nuk do t prdor at ligj. Viktimat potenciale.- Viktim potenciale sht ajo q sht n rrezik t jet drejtprdrejt e afektuar nga nj ligj, apo akt administrativ. Raste klasike jan rastet e individve q jan t krcnuar t prjashtohen nga vendi nga ana e autoriteteve t emigracionit, veprime kto q ende nuk jan ndrmarr. Raste t tjera jan p.sh. dispozitat e ligjeve t sukcesionit q kan t bjn me fmijt jolegjitim q ende nuk jan n gjendje t trashgojn, ose legjislacioni q lejon dnime fizike t fmijs i cili n t vrtet nuk sht dnuar. (Rasti Campbell And Cosans v. Mbretria e Bashkuar).
1123
Viktimat indirekte.- Viktim indirekte sht ajo q drejtprdrejt afektohet nga shkelja q drejtprdrejt i bhet nj personi tjetr. P.sh. antart e familjes t ndonj personi t burgosur, t deportuar, apo t vrar. (Rasti Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. Mbretria e Bashkuar).
4.3 Pala kundr t cils parashtrohet ankesa Pal t konvents jan vetm shtetet, ndaj vetm shtetet pal t konvents mund t bjn shkelje. N rastet kur nj sr organesh shtetrore jan prgjegjs pr shkelje, nuk sht e domosdoshme q t identifikohet se cili nivel i shtetit sht prgjegjs, pr tu prmbushur kjo krkes. (Rasti Foti and Others v. Italia). Ankesat nuk mund t parashtrohen lidhur me sjelljen e personave, apo institucioneve private dhe Gjykata vazhdimisht e prsrit faktin se ajo nuk sht gjykat e shkalls s katrt, pra nuk mund t veproj si gjykat e apelit ndaj vendimeve t gjykatave nacionale (rasti Winterwerp v. Holanda). Megjithat, kjo nuk do t thot se veprimet, apo mosveprimet e aktorve joshtetror jan plotsisht jasht fushveprimit t jurisdikcionit t Konvents. Shtetet duhet qt sigurojn q lirit dhe t drejtat e mbrojtura me Konvent jan t garantuara n mnyr efektive (rasti Young, James and Webster v. Mbretria e Bashkuar). P.sh. n rastin Plattform rtze fr das Leben v. Austria, Gjykata ka vendosur q shtetet domosdo duhet t ndrmarrin masa t prshtatshme pr ti mbrojtur demonstruesit nga ndrhyrja e personave privat q kan pr qllim q t prishin mbarvajtjen e demonstratave.
4.4 RATIONE TEMPORIS -- Kufizimet kohore me rastin e parashtrimit t ankesave Sipas nenit 35, ankesat duhet t parashtrohen brenda gjasht muajsh nga vendimi prfundimtar i marr nga autoriteti nacional. Gjykata mund ti shqyrton vetm ankesat q pohojn se shteti i ka shkelur obligimet e veta t prcaktuara me Konvent. Shtetet mund t trajtohen prgjegjse vetm pr shkeljet q jan br pasi q ato i kan ndrmarr kto obligime, do t thot, pasi q e kan ratifikuar Konventn.
1124
4.5 RATIONE LOCI -- Vendi ku sht br shkelja Shtetet mund t jen prgjegjse vetm pr shkeljet q bhen brenda jurisdikcionit t tyre. Gjithka q ndodh n territorin e tyre normalisht q ndodh brenda jurisdikcionit t tyre. Mirpo, t gjitha ngjarjet q ndodhin jasht territorit t tyre nuk jan automatikisht jasht jurisdikcionit t tyre. N rastin Piermont v. Franca, Gjykata ka vendosur q nuk kishte ndodhur shkelje e nenit 2 t Protokollit 4, meqense Polinezia Frnge duhet shikuar si territor i veant sipas nenit 5 (4) t Protokollit 4. Komisioni kishte vendosur se prjashtimi i nj individi nga ambasada nuk prbn shkelje t nenit 3 t Protokollit 4, meqense ambasada nuk konsiderohet territor sipas qllimeve t asaj dispozite (rasti V. v. Danimarka), derisa refuzimi i vizs nga ana e zyrs diplomatike jasht vendit sht shtje mbrenda jurisdikcionit t shtetit (rasti Amkrane v. Mbretria e Bashkuar). Test vendimtar pr jurisdikcionin sht fakti se a ushtron, apo jo shteti de facto kontroll mbi ngjarjet n pyetje. N rastin Loizidou v. Turqia, Gjykata ka vendosur q Turqia mund t ushtronte kontroll efektiv mbi rajonin e Qipros veriore, dhe prandaj mund t jet prgjegjse pr shkeljet q atje jan br, prkundr faktit se ai territor ishte jasht territorit shtetror turk.
4.6 RATIONE MATERIAE -- Lidhur me ka mund t parashtrohet ankesa? Q nga momenti kur Protokoll 11 ka hyr n fuqi, shtetet nuk kan m mundsi q t prjashtojn t drejtn e individit q t parashtroj ankes lidhur me cilindo protokoll q ato e kan ratifikuar. Sipas sistemit t vjetr, nj gj e ktill nuk ishte e garantuar. Gjykata mund ti shqyrtoj vetm ankesat lidhur me lirit dhe t drejtat q i prfshin Konventa. Meqense Gjykata nuk mund ti gjykoj shtjet q jan plotsisht jasht sfers s Konvents, sht me rndsi q t studiohet me vmendje Kapitulli 12, n mnyr q t vendoset nse shtja pr t ciln parashtrohet ankesa sht e arsyeshme.
1125
4.7 SHTERRJA E MJETEVE JURIDIKE VENDORE
Harxhimi i mjeteve juridike vendore sht nj ndr aspektet m t rndsishme procedurale. Sipas nenit 1 t Konvents, shtetet jan t obliguara q t sigurojn lirit dhe t drejtat e prcaktuara me t pr do person brenda jurisdikcionit t vet. Ky obligim prfshin detyrn q t ekziston baza juridike pr ti siguruar ato t drejta. Ky obligim fundamental i prcaktuar me nenin 1 sht i ngritur n nivel m t lart me nenin 13 q krkon q dokujt q lirit dhe t drejtat e prcaktuara me kt konvent i shkelen, do t ket mundsi t parashtrimit t mjeteve juridike para organeve t pushtetit nacional.... Me kto dispozita nnvizohet se prgjegjsia parsore pr sigurimin e ktyre t drejtave qndron mbi institucionet shtetrore. Roli i Gjykats Evropiane sht vetm q t intervenoj n rast se shteti pal i Konvents dshton q ta bj kt gj. Nga kjo rrjedh se ankesat nuk duhet ti parashtrohen gjykats para se t shtjerrn t gjitha mjetet juridike t brendshme.
4.8 KONVENTA EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT DHE OPERACIONET NDRKOMBTARE PAQSORE -- Vendimi pr Pranueshmrin e Rasteve Behrami dhe Behrami Kundr Francs dhe Saramati Kundr Francs, Gjermanis And Norvegjis
Me datn 2 maj 2007, Gjykata, me shumic votash, ka deklaruar se ankesa e Behrami dhe Behrami, si dhe ajo Saramati kundr Francs dhe Norvegjis jan t papranueshme. Shtetet respondente e kundrshtuan jurisdikcionin ratione loci duke argumentuar, prve tjerash, se ankuesit nuk ishin banor t hapsirs juridike t Konvents. Si ishte theksuar nga Gjykata, Neni 1 i Konvents krkon nga palt kontraktuese q t garantojn t drejtat e prcaktuara me Konvent pr individt q jan nn jurisdikcionin e tyre, e q sht parsisht jurisdikcion territorial. Sipas vlersimit t Gjykats, nocioni i jurisdikcionit personal, ose ratione personae ishte shtje q duhej shqyrtuar. Megjithat, sipas vlersimit t Gjykats, shtja e jurisdikcionit ekstra-territorial ishte shtje margjinale, duke argumentuar se shtje thelbsore n t vrtet ishte se a sht kompetenc e Gjykats t
1126
vlersoj n baz t Konvents kontributin e shteteve n prezencat civile dhe t siguris t mbshtetura nga Kshilli i Sigurimit. ( Rasti Behrami kishte t bnte me veprimet e UNMIK-ut dhe t KFOR-it n Komunn e Mitrovics n mars t vitit 2000. Derisa luanin, fmijt gjetn disa bomba t padetonuara, t cilat kishin mbetur nga bombardimet e NATOs t vitit 1999. N mesin e fmijve ishin dy fmijt e Agim Behramit, Gadafi dhe Bekimi. Kur njra nga njsitet e bombave eksploduan, Gadafi u vra, derisa Bekimi mori lndime t rnda dhe mbet prgjithmon i verbr. Ankeas e parashtruar Gjykats ishte bazuar n nenin 2 t Konvents Evropiane pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut, duke argumentuar se trupat franceze t KFOR-it kishin dshtuar ti shnojn dhe/ose ti neutralizojn bombat pr t cilat ishin n dijeni se gjendeshin n at vend. Rasti Saramati kishte t bnte me nj Kosovar q ishte arrestuar n prill t vitit 2001 n baz t dyshimit pr tentim vrasjeje dhe posedimit t jashtligjshm t arms. Ai ishte liruar n qershor, por ishte arrestuar prsri n korrik. Periudha e paraburgimit t tij vazhdimisht ishte zgjatur mga Komandanti i KFOR-it, derisa ishte akuzuar m n fund n janar t vitit 2002. Ankesa e tij ishte bazuar n Nenin 5 t Konvents, n nenin 5 lidhur me nenin 13, si dhe n nenin 6, meqense thirrej n faktin se ishte paraburgosur nmnyr jashtgjyqsore dhe pa t drejt qasje n gjykat. Ankesa ishte br kundr Francs dhe Norvegjis, sepse Komandantt e KFOR-it q kishin lshuar urdhr t paraburgimit, ishin oficer norvegjez dhe francez. Rastet Behrami dhe Saramati ishin rastet e para me t cilat sht ballafaquar Gjykata Evropiane pr t drejtat e njeriut dhe t cilat kishin t bnin me ankesat kundr prezencs ndrkombtare t siguris. Gjykata vendosi ti konsideroj ankesat t papranueshme, n baz t mungess s kompetencs ratione personae pr t shqyrtuar nse sjellja e prezencs ndrkombtare t siguris ishte n prputhshmri me dispozitat e Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Duhet theksuar, se nj vendim i ktill i Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut do t ket implikime serioze n mbrojtjen e t drejtave t njeriut n operacionet paqsore. Shum autor t respektuar t s drejts ndrkombtare kan shprehur shqetsim se vendimi pr papranueshmrin e
1127
ktyre rasteve, mund ta degradoj rndsin e Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut dhe ta bj irelevante n operacionet ndrkombtare paqsore.
T DREJTAT E MBROJTURA ME KONVENT DH E ME PROTOKOLET E KONVENTS
1. OBLIGIMET NEGATIVE DHE POZITIVE T SHTETEVE

Neni 1 prcakton se shtetet do tia sigurojn secilit brenda jurisdikcionit t vet t drejtat dhe lirit e prcaktuara me Konvent. Edhepse shkelja e nenit 1 nuk mund t jet baz pr tiu ankuar Gjykats Evropiane, ky nen duhet t shqyrtohet n hollsi me rastin e do ankese, meqense me kt nen iu prcaktohen shteteve obligime negative dhe pozitive. Shteteve iu ndalohet q t ndrhyjn n t drejtat dhe lirit e mbrojtura, prve n rastet kur vet Konventa e lejon nj gj t till. Megjithat, disa t drejta, siq jan ato t prcaktuara me nenin 3, jan absolute, dhe shtetet n asnj rrethan nuk kan t drejt t prdorin torturn, ose ndshkimet a trajtimet njerzore apo poshtruese, nprmes t asnj organi shtetror. Disa t drejta dhe liri t tjera mund t kufizohen dhe nj veprim i till t arsyetohet, por barra mbetet n shtetin pr t arsyetuar nj kufizim t till. P.sh. sipas nenit 8, shteti nuk mund t ndrhyj n jetn e familjes dhe se secila ndrhyrje automatikisht do t konsiderohet shkelje e Konvents, nse nuk arsyetohet sipas nenit 8, paragrafit 2. Pr Gjykatn Evropiane sht joqensore se cili organ shtetror ka br shkelje t Konvents. Nse del nga legjislacioni i brendshm se institucioni i paditur sht institucion shttror, pr veprimet e atij institucioni sht automatikisht prgjegjs shteti. Nse shteti sht i obliguar q t siguron ndonj gj, siq sht p.sh. arsimimi sipas Protokollit 1, neni 2, ai nuk mund t lirohet nga ky obligim duke ia deleguar kt obligim ndonj institucioni privat. Prandaj, ai mbetet drejtprdrejt prgjegjs pr sjelljet e institucionit privat dhe shkeljet e mundshme Konvents me prdorimin e masave t caktuara disiplinore n shkolla private (rasti Costello-Roberts v. Mbretria e Bashkuar.
1128
Prgjegjsit e shtetit sipas nenit 1 nuk kan pr qllim vetm q ta obligojn shtetin t prmbahet nga ndrhyrja n jetn private dhe familjare t personit. N rastin Marckx v. Belgjika, Gjykata kishte vendosur q prve ktij obligimi parsor negativ, ekzistojn edhe obligime pozitive t natyrshme pr respektimin efektiv t jets familjare. N at rast kjo do t thoshte se mungesa e njohjes s barazis s plot t fmijs s lindur nga prindr t pamartuar nga ana e legjislacionit belg, ishte shkelje e nenit 8. Neni 1 i obligon shtetet q t sigurojn q ligjet e tyre t cilat mundsojn sjellje q mund t shkaktojn shkelje t Konvents, t shpallen t paligjshme. N rastin Young James and Webster v. Mbretria e Bashkuar, Gjykata kishte marr vendim q ishte br shkelje e nenit 11 i cili prcaktonte t drejtn pr t mos iu bashkuar sindikatave, nse ligji lejonte prjashtim nga puna pr nj refuzim t till. Shteti ishte prgjegjs pr faktin se ligji i tij i brendshm e konsideronte t ligjshm prjashtimin e atill nga puna. Se a krkon neni 1 q nj sjellje e till e paligjshme t konsiderohet shkelje civile apo penale, varet nga natyra e rastit. N rastin X. & Y. v. Holanda, Gjykata ka vendosur q sanksioni civil ishte i pamjaftueshm pr ti mbrojtur t drejtat e e personit t moshs madhore me t meta nervore q kishte qen viktim e sulmit seksual. Obligimi pozitiv q t sigurohet q t drejtat dhe lirit e mbrojtura me Konvent i gzojn t gjith personat brenda jurisdikcionit t shtetit nuk plotsohet vetm duke siguruar q legjislacioni i brendshm sht n prputhshmri me Konventn. Ky obligim konsiston edhe n at q shteti t siguroj q individt t ken qasje efektive n gjykat nse t drejtat dhe lirit e tyre kontestohen, e n raste t caktuara, individve duhet tu sigurohet edhe ndihma juridike nse sht e domosdoshme. Megjithat, n prgjithsi, shteti nuk mund t konsiderohet prgjegjs pr aktet e individve privat. Nj vrasje, apo plakitje e paparashikuar, e br nga ndonj kriminel nuk mund ta bj shtetin t prgjigjet n baz t nenit 2, ose 8, ose t nenit 1 t Protokolit 1. Por, shteti duhet t ndrmerr t gjitha masat e duhura pr t siguruar q individt privat t mos i shkelin t drejtat e mbrojtura t t tjerve. N rastin Plattform rtze fr das Leben v. Austria, Gjykata kishte vendosur q shteti domosdo duhet q t ndrmerr hapa t nevojshm n mnyr q t pengoj demonstruesit kundrshtar t ndrhyjn n demonstrata paqsore. N rastin Osman v. Mbretria e Bashkuar,
1129
Komisioni kishte vendosur q shteti e ka pr obligim t ndrmerr masa t prshtatshme pr t mbrojtur fmijn n rrezik nga msuesi me rregullime mentale, si dhe n rastin K.L. and Others v. Mbretria e Bashkuar, Komisioni kishte vendosur q ta pranoj rastin nn nenin 3 dhe q kishte t bnte me dshtimin e pushtetit lokal pr t mbrojtur fmijt e keqtrajtuar nga prindrit e tyre.
2. E DREJTA N JET
Neni 2 i prcakton obligim pozitiv shtetit q t mbroj t drejtn n jet dhe gjithashtu e siguron listn e plot t situatave kur vrasja mund t lejohet. Me fjal t tjera, me kt nen individi mbrohet nga marrja arbitrare e jets nga ana e shtetit, por me kt nen nuk vihet jasht ligjit dnimi gjyqsor me vdekje. Pr ta prmirsuar kt gj, Asambleja Parlamentare e Kshillit t Evrops n vitin 1985 e ka miratuar Protokollin Nr. 6 me t cilin anulohet dnimi me vdekje n koh t paqes. Asambleja parlamentare vazhdon q t paraqet propozime pr ndalim t plot t dnimit me vdekje si n koh paqeje, edhe n koh t lufts. Gjykata Evropiane i ka pranuar disa ankesa q kan t bjn me mbrojtjen e t drejts n jet, sipas Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut. Shembujt m t kqij t marrjes s paarsyeshme t jets paraqiten gjat kohs s lufts dhe gjat trazirave qytetare, dhe n t kaluarn kan shkaktuar konteste gjyqsore ndrshtetrore nn Konventn Evropiane. N rastin gjyqsor t filluar nga Qiproja kundr Turqis pas intervenimit turk n pjesn veriore t Qipros n korrik dhe gusht t vitit 1974, Komisioni kishte vendosur q atje ishin br vrasje t paligjshme t shkalls s gjer, vendim ky q ishte mbshtetur parezerv nga Komiteti i Ministrave. N rastin tjetr gjyqsor McCann and others v. Mbretria e Bashkuar, Gjykata kishte vendosur se vrasja e tre terroristve, antar t IRA, t dyshuar n pjesmarrje n misionin e vendosjes s nj bombe, paraqet marrje t paarsyeshme t jets. Derisa Gjykata kishte refuzuar padin se vrasjet ishin t paramenduara, ajo e kishte kritikuar kontrollin dhe organizimin e veprimit t forcave t sigurimit.
1130
3. NDALIMI I TORTURS DHE I NDSHKOMEVE TRAJTIMEVE NJERZORE DHE POSHTRUESE
Neni 3 me t cilin ndalohet tortura dhe ndshkimet dhe trajtimet njerzore dhe poshtruese, paraqet t drejt t patjetrsueshme sipas Nenit 15 t Konvents. Sikurse edhe nenin 2, Gjykata n nj nga aktgjykimet e saj (rasti Ahmed v. Austria) kishte konsideruar se ky nen ruan nj ndr vlerat themelore t shoqrive demokratike t Kshillit t Evrops, ndaj duhet t interpretohet n mnyr precize. Ndrsa tortura dhe trajtimi njerzor nnkuptojn sulm fizik dhe dhun t panevojshme, trajtimi poshtrues nnkupton sjelljen q ka pr qllim q ta bj viktimn t vuaj dhe t poshtrohet. N rastin gjyqsor Ireland v. Mbretria e Bashkuar, Gjykata kishte vendosur se keqtrajtimi domosdo duhet t: prmbaj s paku nj shkall minimale mizorie n mnyr q t prfshihet me nenin 3. Nga natyra e gjrave, vlersimi i ktij minimumi sht shum relativ: varet nga rrethanat e rastit, si kohzgjatja e trajtimit, efektet e tij fizike dhe psikike, ndrsa n disa raste edhe nga gjinia, mosha dhe gjendja shndetsore e viktims. M tutje, Gjykata i kishte definuar kto tri kategori t keqtrajtimit: Tortura: Trajtim i paramenduar njerzor q shkakton vuajtje serioze dhe mizore. Trajtimi njerzor: Trajtim q shkakton vuajtje fizike dhe mentale. Trajtimi poshtrues: Trajtim q i ngjall viktims ndjenj t friks, ankthit dhe t inferioritetit, q e poshtron viktimn dhe mund t shkatrron rezistencn fizike dhe morale t viktims.
Sa i prket ndshkimit trupor, Gjykata ka vendosur q ndshkimi trupor si pjes e dnimit penal sht i barabart me ndshkimin poshtrues, ndaj edhe me t bhet shkelje e Nenit 3.
1131
a) Kushtet gjat mbajtjes n burg Neni 3 paraqet obligim shume m t madh pr shtetet sa i prket t burgosurve, se sa vetm thjesht prmbajtja nga ndshkimi fizik. Edhe n rastet kur t burgosurit jan totalisht jokooperativ, shteti nuk lirohet nga obligimi i vet nga neni 3. Prve ksaj, shtetet e kan pr detyr q n mnyr kontinuele t shqyrtojn prgatitjen dhe organizimin e burgjeve, n mnyr q t sigurojn shndetin dhe mirqenien e t burgosurve, n pajtim me krkesat e rregullta dhe t arsyeshme t mbajtjes n burg. Gjykata sht treguar e aft q t dnoj n mnyr t drejtprdrejt sjelljen e policis nacionale, n rastet kur t burgosurit jan ankuar pr keqtrajtim. N rastin Ribitsch v. Austria, parashtruesi i ankess kishte argumentuar q ishte goditur nga policia derisa mbahej n paraburgim, n mnyr q t shtrngohej t pranoj veprn pr t ciln ishte akuzuar. Qeveria nuk kishte kontestuar se z. Ribitsch i kishte marr plagt derisa ishte n paraburgim. N kt rast, Gjykata kishte konkluduar se ishin shkelur t drejtat e parashtruesit t ankess konform nenit 3, meqense qeveria e Austris nuk kishte qen n gjendje q t siguroj asnj arsyetim binds pr plagt q i kishte marr parashtruesi i ankess. Gjykata kishte theksuar q: Sa i prket personit t privuar nga liria, do prdorim i forcs fizike q nuk ishte br n mnyr strikte i domosdoshm pr shkak t sjelljes s tij, e cenon dinjitetin njerzor dhe n parim sht shkelje e t drejts s parapar me nenin 3 t Konvents.
4. E DREJTA N LIRI DHE SIGURI T PERSONIT

Kjo e drejt sht e mbrojtur me nenin 5 t Konvents. Rastet m t hershme t paraqitura n Strasburg, kishin t bnin me mbrojtjen e t drejts n liri dhe siguri. Nga 10.000 rastet e para, gati nj e treta vinin nga individt e privuar nga liria. Neni 5 ka t bj me mbrojtjen e liris fizike dhe n veanti me lirin nga arresti, apo ndalimi (burgosja arbitrare). Me kt dispozit garantohen t drejtat e caktuara procedurale, si e drejta pr tu informuar menjher pr arsyen e arrestit, e drejtn pr t dal para gjyqtarit pa vones,
1132
si dhe e drejta n procedur nprmes t cils gjykata me shpejtsi mund t vendoset pr ligjshmrin e arrestit, ndalimit (burgosjes), apo vazhdimit t ndalimit. Komiteti pr parandalimin e torturs, gjat vizitave q iu bn shteteve, nuk ka hezituar asnjher q ti thekson kto t drejta procedurale, jo vetm sa i prket mbrojtjes juridike, apo mungess s ksaj mbrojtjeje, por edhe sa i prket zbatimin e ligjit n praktik. Shembujt e rasteve m t rndsishme t vendosura sipas nenit 5 jan kto n vijim: BOZANO V. FRANCE, 1986.- Sipas vendimit t Gjykats, rrethanat nn t cilat sht br arresti dhe deportimi i ankuesit nga Franca n Zvicr, e bjn arrestin t paligjshm dhe n kundrshtim me t drejtn n siguri t personit. BROGAN AND OTHERS V. THE UNITED KINGDOM, 1988. - Sipas vendimit t Gjykats, mbajtja e parashtruesit t ankess, sipas legjislacionit mbi parandalimin e terrorizmit pr periudhn q i tejkalon 4 dit, pa vendosur fare pr ligjshmrin e ndalimit, e shkel t drejtn e personit q pa vones dhe menjher t merret n pyetje nga gjyqtari. DE WILDE, OOMS AND VERSYP V. Belgjika, 1970/71. - Sipas vendimit t gjykats, procedura q iu ishte lejuar parashtruesve t ankess pr t kontestuar ligjshmrin e ndalimit t tyre, nuk iu kishte mundsuar atyre q si duhet dhe me te gjithat garancit e nevojshme ti prdornin mjetet juridike t nevojshme pr ta kontestuar privimin e tyre t gjat nga liria, prej shtat muajsh, deri n nj vit e nnt muaj.
5. E DREJTA N GJYKIM T DREJT DHE T PAANSHM

E drejta n gjykim t drejt dhe t paanshm, si n procedur civile, ashtu edhe n at penale, sht e garantuar me nenin 6 t Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut. sht kjo e drejta pr shkeljen e t cils parashtruesit e ankess para Gjykats Evropiane m s shumti thirren.
1133
Koncepti i gjykimit t drejt dhe t paanshm prbhet nga shum elemente. Esenca e ksaj t drejt qndron n gjykimin e drejt, t paanshm dhe publik, mbrenda kohs s arsyeshme dhe nga ana e gjykats s pavarur dhe t paanshme, t ndrtuar me ligj. Neni 6 gjithashtu prmban: parimin e supozimit t pafajsis derisa t vrtetohet me prova fajsia, t drejtn e t pandehurit t disponoj me koh dhe mjete adekuate pr ta prgatitur mbrojtjen, t drejtn q t mbrohet personalisht, ose t ket ndihm juridike, t drejtn q t ftoj dshmitar, si dhe pa pages t gzoj ndihmn e prkthyesit nse sht e nevojshme.
shtje e rndsishme pr Komisionin dhe pr Gjykatn, q nga fillimi i puns ka qen kohzgjatja e procedurs civile dhe penale e shteteve anatre t Kshillit t Evrops. Nj numr shum i madh vendimesh kundr shteteve antare, kishte t bnte m shtjen e kohzgjatjes s procedurave. Me kt rast sht me rndsi t prmendet Italia, si nj vend q pr t ndalur fluksin e ankesave para Kshillit Evropian lidhur me kohzgjatjen e procedurs, sht dashur q t shqyrtoj nj numr dispozitash t Kodit t procedurs civile dhe t Kodit t procedurs penale. Konventa Evropiane pr t drejtat e njeriut siguron mbrojtje t mtutjeshme t rndsishme pr shtjen e gjykimit t drejt dhe t paanshm. Neni 13 parashikon t drejtn n mjet efektiv juridik pr shkeljet e paraqitura t Konvents. N fakt, nse nuk ekziston mundsia pr mjet efektiv juridik n t drejtn e mbrendshme, kjo gj mjafton q t konsiderohet se ekziston shkelje e Konvents. Shteti kontraktues i Konvents Evropiane domosdo duhet q t siguroj mundsin e shfrytzimit t mjeteve juridike efektive pr shkeljet e pohuara t konvents. T drejtat e tjera q jan t lidhura me shtjen e gjykimit t drejt jan kto n vijim: Neni 7 -- liria nga legjislacioni penal retroaktiv,
1134
Protokoli Nr. 7, neni 2 -- e drejta e ankess n shtjet penale, Protokolli Nr. 7, neni 3 -- kompenzimi pr dnimin e gabueshm dhe Protokolli Nr. 7, neni 4 -- e drejta q t mos gjykohet, ose t dnohet personi dy her pr veprn e njjt penale
Shembujt m t rndsishm t rasteve t vendosura sipas nenit 6 jan kto: KNIG V. GERMANY, 1978 Gjykata mori vendim lidhur me shkeljet q kishin t bnin me kohzgjatjen e procedurs n kontestin pr heqjen e t drejts n udhheqje t kliniks dhe t ushtrimit t profesionit t mjekut, procedur q kishte zgjatur gati 10 vjet n t njjtn shkall. MILASI V. ITALIA, 1987 Kontesti kishte t bnte me kohzgjatjen e procedurs penale prej dhjet vjetsh n t njjtn shkall. AIREY V. IRLANDA, 1979 Gjykata kishte marr vendim q parashtruesit t ankess iu kishte mohuar e drejta n qasje efektive gjykats, meqense asaj nuk i ishte siguruar ndihma e avokatit n procedurn e ndarjes, ather kur kjo gj ishte m se e nevojshme. ALLENET DE RIBEMONT, 1995 Me aktgjykim, gjykata mori vendim q disa deklarata publike t bra nga Ministri i punve t brendshme dhe nga disa zyrtar t lart t policis rreth fajsis s parashtruesit t ankess, derisa ai ishte ndaluar, ishin shkelje e parimit t supozimit t pafajsis.
6. LIRIA E SHPREHJES, MENDIMIT, E NDRGJEGJS DHE E RELIGJIONIT

Liria e shprehjes, e mbrojtur me nenin 10 t Konvents konsiderohet si nj ndr shtyllat e demokracis. Ajo sht kusht qensor pr gzimin e shum lirive dhe t drejtave t tjera dhe sht shprehje e realizimit t liris s
1135
mendimit, ndrgjegjes dhe religjionit, liri kto t mbrojtura me nenin 9. N aktgjykimin e rastit Handyside v. Mbretria e Bashkuar, t vitit 1976, Gjykata evropiane kshtu e definon lirin e shprehjes: Liria e shprehjes u referohet jo vetm informacioneve, apo ideve q pranohen pozitivisht por edhe atyre q ofendojn, alarmojn, ose e shqetsojn Shtetin, ose ndonj pjes t popullsis Kjo do t thot se do formalitet, kusht, restrikcion, apo dnim i prcaktuar n kt sfer, domosdo duhet t jet proporcional me qllimin legjitim q dshirohet t arrihet. Gjykata Evropiane ka gjykuar shum raste q kishin t bnin me kt t drejt. Nj ndr rastet m t famshme ishte rasti Sunday Timesv v. Mbretria e Bashkuar i vitit 1979. Ky rast kishte t bnte me ndalesn e br nga gjykata pr tu ndalur publikimi i nj artikulli nga gazeta Sunday Times, derisa gjykimi ishte duke vazhduar. Artikulli kishte t bnte me zbulimin e faktit se shum foshnje vuanin nga defekte t lindjes, meqense nnat e tyre gjat shtatzanis kishin marr ilain thalidomide. Gjykata Evropiane, kishte vendosur me aktgjykim se ndalesa e botimit ishte shkelje e liris s shprehjes, meqense artikulli i Sunday times-it ishte me interes publik legjitim dhe se publiku kishte t drejt ta dij prmbajtjen e tij, edhepse gjykimi ishte duke vazhduar. Pr shkak t ktij aktgjykimi, e drejta angleze q e rregullonte shtjen pr mosbindjes s gjykats ishte ndryshuar. Rastet e tjera q kishin t bnin me lirin e shprehjes prfshijn: Humbjen e disa t drejtave nga fusha e liris s shprehjes t prcaktuara n Belgjik pr kolaboracion me forcat okupuese (De Beckker v. bELGJIKA, 1962) Kritika dy gjyqtarve porot n Greenland, Danimark (Barfod v. DANIMARKA, 1989) Shpifjet ndaj npunsve publik n Island (Thorgeir Thorgeirson v. islanda, 1992) Restrikcionet n dhnien e kshillave agjencioneve n Irland pr sigurimin e informacioneve pr grat shtatzna lidhur me mundsit e abortit n Britani t Madhe (Open Door and Dublin Well Woman v. IRLANDA, 1992)
1136
Refuzimi u dhns s lejes nj kompanie q merrej me elektronik q ti shfaq publikut nj program nga nj televizion i huaj, i marr me anten satelitore private (Autronic AG v. Zvicra, 1990) Dnimi penal pr fyerjen e qeveris pr shkak t shkuarjen e nj artikulli, me t cilin vmendja e publikut sht prqendruar n vrasjet dhe sulmet e bra nga grupet e armatosura mbi qytetart bask. N artikull ishte pohuar q kto grupe ishin duke vepruar pa u ndshkuar fare dhe se qeveria ishte prgjegjse pr kt gj. (Castells v. Spain, 1992)
Megjithat, Konventa prcakton q liria e shprehjes prmban edhe detyra dhe prgjegjsi, dhe mund ti nnshtrohet kufizimeve t ndryshme, t domosdoshme pr shoqrin demokratike. Gjykata Evropiane n mnyr strikte i ka zbatuar kto kufizime. Pr shembull, n rastin Handyside v. Mbretria e Bashkuar, t vitit 1976, Gjykata kishte vendosur q shteti kishte pas arsye pr ta ndaluar publikimin The Little Red School Book, nj libr arsimi seksual, q konsiderohej publikim i pahijshm, duke pasur parasysh efektet q mund ti kishte n lexuesit e rinj.
7. E DREJTA N ARSIM
E drejta n arsim sht prcaktuar me nenin 2 t Protokollit 1 t Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut dhe rndsia e ksaj t drejte sht vrtetuar edhe m me aktgjykimin e rastit Kjelsden, Busk and Pedersen v. Danimarka (1976), ku shprehimisht theksohet se arsimi sht qensor pr ruajtjen e shoqris demokratike N kuadr t ksaj t drejte, nj ndr rastet m t njohura t vendosura nga Gjykata Evropiane e t drejtave t njeriut ishte Cambell and Cosans v. Mbretria e Bashkuar,1982, q kishte t bnte me rrahjen e nxnsve shkollat shtetrore. Gjykata Evropiane, jo vetm q kishte vendosur q rrahja ishte kundr t drejtave t prindrve q fmij te tyre t edukohen sipas bindjeve t tyre filozofike, por edhe kishte vendosur q prjashtimi nga shkolla i njrit prej fmijve q kishte refuzuar ta pranoj rrahjen, ishte shkelje e t drejts s
1137
tij n arsim. Rezultat i ktij aktgjykimi ishte heqja e dnimit trupor n shkollat shtetrore n Britani t Madhe. Nj rast tjetr i vendosur nga Gjykata n vitin 1967, Rasti gjuhsor i Belgjiks, kishte t bnte me diskriminimin n mundsi t shkollimit fillor, ku fmijt franko-fols nuk kishin mundsi t shkolloheshin n gjuhn frnge n rajonet e tjera t afrta. N sfern e arsimit, shtje t ndryshme jan shqyrtuar nga Kshilli i Evrops, duke prfshir: Dhunn dhe zgjidhjen e konflikteve n shkolla; Maltretimin n shkolla; Edukimin pr toleranc dhe mirkuptim reciprok; Historin pa urrejtje parandalimin q historia t keqprdorohet pr t inkurajuar ndjenja t nacionalizmit antagonist dhe superioritet kulturor dhe racor Arsimimin pr mirkuptim ndrkulturor Arsimimin pr vlera demokratike; Gjuht moderne pr komunikim.
N kt kontekst, Kshilli Evropian i ka miratuar nj varg masash me t cilat sht njohur dhe pranuar rndsia e arsimit n shkoll dhe jasht saj. Rndsi veanrisht t madhe n kt drejtim i kushtohet puns n arsim pr t drejtat e njeriut.
8. E DREJTA N SHFRYTZIMIN E PAPENGUAR T PASURIS

Nj prej shtjeve m t vshtira me t ciln jan ballafaquar n koh t fundit shtetet e Evrops lindore dhe qendrore sht shtja e restituimit t
1138
prons dhe nevoja q t merren parasysh krkesat e ndryshme t t drejts n pronsi. Neni 1 i Protokollit Nr. 1 t Konvents Evropiane pr t drejtat e njeriut e mbron t drejtn n shfrytzim t papenguar t pasuris, apo t drejtn n pronsi. Gjykata Evropiane pr t drejtat e njeriut i ka vendosur nj mori rastesh q kan t bjn me aspekte t ndryshme t fushs s t drejts s pronsis. Kto n vijim jan disa nga rastet m t njohura t shqyrtuara nga Gjykata: Rasti HOLY MONASTERIES V. GREQIA, 1974 q kishte t bnte me marrjen e prons s kishs greke dhe shndrrimin e saj n pron shtetrore; Rasti LITHGOW AND OTHERS V. MBRETRIA E BASHKUAR, 1986 q kishte t bnte me kompenzimin e pronarve t aksioneve pr pronn e nacionalizuar; Rasti LOIZIDOU V. TURQIA, 1995, q kishte t bnte me restrikcionet n qasje ndaj prons n Qipron Verior; Rasti DARBY V. SUEDIA, 1990, q kishte t bnte me obligimin pr ti paguar tatim kishs; Rasti INZE V. AUSTRIA, 1987, q kishte t bnte me ndarjen e nj ferme fmiut legjitim duke e diskriminuar fmiun e lindur jasht martess.
9. E DREJTA N ZGJEDHJE T LIRA

Nj ndr qllimet qendrore t Kshillit t Evrops sht q t mbroj dhe t avancoj demokracin pluraliste. Pa zgjedhje t lira, nuk mund t ket demokraci. N rastin Mathieu Mohin and Clerfayt v. Belgjika e vendosur nga Gjykata Evropiane pr t drejtat e njeriut n vitin 1987, Gjykata e kishte interpretuar n kt mnyr t drejtn n zgjedhje t lira: E drejta n
1139
zgjedhje t lira sht e nj rndsie parsore meqense e mbron parimin karakteristik t demokracis. Q t dy, Gjykata Evropiane dhe Komisioni Evropian pr t drejtat e njeriut e kan theksuar rndsin e mbajtjes s zgjedhjeve t lira n intervale t arsyeshme dhe me votim t fsheht (Protokolli Nr. 1, neni 3).
KARTA SOCIALE E EVROPES

Karta Sociale Europiane i garanton t drejtat sociale dhe ekonomike t njeriut. sht miratuar n vitin 1961, sht ndryshuar n vitin 1996 dhe ka hyr n fuqi n vitin 1999 dhe gradualisht, si e till e zvendson traktatin e vitit 1961.
1. E DREJTA N PUN
Neni 1 i Karts Sociale Evropiane prcakton se shtetet pal domosdo duhet t pranojn si nj prej qllimeve dhe prgjegjsive t tyre parsore, arritjen dhe ruajtjen e nj niveli sa m t lart t punsimit q sht e mundur, me aspirat q t arrihet punsim i plot. Shumica e dispozitave t ksaj karte kan pr qllim q t mbrojn jo vetm t drejtn n pun, duke prfshir edhe ndihmn pr ngritje profesionale, por gjithashtu edhe kushtet n t cilat njerzit punojn dhe nn t cilat ata jan t punsuar. Kto prfshijn: Neni 2, par. 1: Ort e arsyeshme ditore dhe javore t puns; Neni 2 par. 2: Festat publike me pages; Neni 2, par. 3: Pushimin vjetor me nj minimum prej dy javsh;
1140
Neni 2, par. 5: Pushim javor; Neni 3: Rregulla t siguris dhe shndetsis n pun; Neni 3 i Protokollit shtes: Pjesmarrjen n prcaktimin dhe n prmirsimin e kushteve t puns dhe mjedisit t puns; Neni 4: Kompensim t drejt, prfshir t ardhurat e njjta (pr gra dhe burra), pr pun t vlers s njjt, shkall m t lart t kompensimit pr pun jasht orarit dhe t drejt n nj afat t arsyeshm t njoftimit pr ndrprerje t punsimit dhe Neni 1, par.4 dhe nenet 9, 10 dhe 15, par 1: Ndihm pr ngritje profesionale.
Duhet theksuar se Karta sociale evropiane parasheh edhe mbrojtje t veant pr kategorit e caktuara t puntorve q jan n pozit m t disfavorshme dhe m t dobt n tregun e puns. Me t, mbrojtje e veant i sht siguruar edhe fmijve (neni 7). Me Kartn sociale evropiane,mosha minimale pr tu pranuar n pun prcaktohet mosha 15 vje, dhe nj mosh m e pjekur pr pun q konsiderohen t rrezikshme dhe dmshme pr shndetin. Komiteti i pavarur i ekspertve, kt dispozit t Karts e ka interpretuar n mnyr q t kuptohet se puna nuk guxon q ti privoj fmijt nga shkollimi, se fmijt gjat periudhs s shkollimit nuk duhet t punojn m gjat se gjysma e pushimit shkollor dhe se numri i orve t puns gjat vitit shkollor duhet q t jet i limituar n mnyr strikte. M tutje, Karta sociale evropiane garanton paga dhe pagesa t drejta pr puntor t rinj dhe fillestar n pun, t drejt n pushim minimal vjetor me pagese prej 3 javsh pr puntor nn 18 vje, dhe ndalon, me disa prjashtime, punn e nats pr puntor m t rinj se 18 vje. Neni 15 i Karts sociale prcakton mbrojtje t veant edhe pr persona me aftsi t kufizuara, duke iu ndihmuar atyre q t bhen pjes e fuqis puntore nprmjet t trajnimit profesional dhe rehabilitimit. Karta sociale siguron mbrojtje t veant edhe pr nna, n mnyr q t garantoj barazin midis burrit dhe t gruas, duke e prcaktuar me nenin 8 minimumin prej 12 javsh t pushimit t lindjes me pages. Sipas Karts sociale t reviduar, kjo periudh sht zgjatur n 14 jav.
1141
Me nenin 18 dhe 19, Karta sociale evropiane i rregullon edhe t drejtat e puntorve migrues, t cilt jan n t shumtn e rasteve t diskriminuar n punsim. Me kto dispozita rregullohen t drejtat e puntorve migrues n shtjet si kompensimi, kontratat kolektive, dhe tatimet, me rast ata nuk guxojn t jen t diskriminuar n raport me puntort vendas. Kshilli evropian e ka miratuar edhe nj Konvent pr t mbrojtur puntort migrues, Konventn Evropiane pr statusin juridik t puntorve migrues, q ka hyr n fuqi me datn 1 maj 1983. Dispozitat e ksaj Konvent prfshijn aspektet qensore t gjendjes juridike t puntorve migrues dhe n veanti pranimin n pun, lejet e puns dhe t qndrimit, bashkimin e familjes, vendosjen, kushtet e puns dhe t drejtat sindikale, transferin e kursimeve, sigurimin social dhe kthimin e migruesve n vendlindjet e tyre.
2. E DREJTA N MBROJTJE SOCIALE

Karta sociale evropiane prmban nj numr dispozitash me t cilat rregullohen aspekte t ndryshme t s drejts n mbrojtje sociale, si : E drejta n mbrojtje shndetsore ; E drejta n sigurim social dhe E drejta n ndihm sociale dhe shndetsore si dhe n shrbime sociale
E drejta n mbrojtje shndetsore. Sipas interpretimit t Komitetit t pavarur t ekspertve, Neni 11 i Karts sociale evropiane prcakton se sht detyr e shteteve q t krijojn prkujdesje shndetsore pr tr popullatn. Kjo, sipas tyre, prfshin mbrojtje t veant pr nna, fmij dhe pr persona n mosh t shtyr, parandalimin dhe diagnostifikimin e smundjeve, ndrtimin e nj sistemi pr arsim shndetsor, dhe programe adekuate t vakcinimit. E drejta n sigurim social. Neni 12 i Karts sociale evropiane krkon nga shtetet q t themelojn dhe t mbajn sistem t sigurimit social, dhe q t bjn prpjekje pr ta avancuar at sistem n nivel m t lart.
1142
Kshilli evropian ka ndrtuar edhe mekanizma t tjer q t inkurajoj shtetet pr t ndrtuar sistem adekuat t sigurimit social. Instrumentet m t rndsishme n kt drejtim jan: Kodi evropian i sigurimit social, i nnshkruar me 16 prill 1964 dhe n fuqi nga data 17 mars 1968 dhe Konventa evropiane pr sigurim social me Marrveshjen suplementare pr zbatimin e saj.
MBROJTJA E KOMBTARE
DREJTAVE
PAKICAVE
Konventa Evropiane pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut siguron mbrojtje minimale pr pakicat kombtare. N tekstin e saj, pakicat kombtare vetm prmenden n pjesn ku rregullohet mbrojtja nga diskriminimi (neni 14). Megjithat, Kshilli i Evrops q n ditt e hershme t tij, n nj numr rastesh e ka shqyrtuar shtjen e pakicave kombtare. Ky interes i Kshillit t Evrops sht avancuar sidomos n dhjetvjetshin e fundit. Sot, mbrojtja e pakicave kombtare sht shtje qendrore e Kshillit t Evrops. Ndaj, nj ndr aktivitetet e rndsishme t ksaj organizate ndrqeveritare sht edhe zhvillimi i standardeve ndrkombtare, juridikisht t obligueshme pr shtetet antare. Nj ndr t arriturat m t mdha t Kshillit t Evrops n kt drejtim sht Konventa korniz pr mbrojtjen e pakicave kombtare, e miratuar me datn 10 nntor 1994 nga Komiteti i Ministrave t Kshillit t Evrops. Konventa korniz u hap pr nnshkrime me datn 1 shkurt 1995, dhe hyri n fuqi me datn 1 shkurt 1998. Edhepse kjo konvent nuk sht instrumenti i par i Kshillit t Evrops pr mbrojtjen e pakicave kombtare, ky instrument sht m gjithprfshirsi n kt fush. M hert, n tetor t vitit 1992, brenda kornizs institucionale t Kshillit t Evrops sht miratuar Karta evropiane pr gjuht rajonale dhe minoritare. Me kt konvent inkurajohen shtetet pal q t mbrojn gjuht rajonale dhe minoritare, megjithse nuk ju siguron asnj mbrojtje atyre q i flasin ato gjuh.
1143
Konventa korniz pr mbrojtjen e minoriteteve sht instrumenti i par multilateral, juridikisht i obligueshm q i dedikohet mbrojtjes s pakicave kombtare. Me kt dokument bhet e qart q mbrojtja e minoriteteve sht pjes integrale e mbrojtjes s t drejtave t njeriut. Pr nga natyra e vet, Konventa korniz dallon nga konventat e zakonshme. N njrn an, ajo sht Konvent, meqense sht instrument juridikisht i obligueshm i t drejts ndrkombtare. N ann tjetr, termi korniz tregon q parimet e prfshira n kt instrument nuk jan drejtprdrejt t zbatueshme n vendimet juridike t brendshme t shteteve kontraktuese, por duhet q t zbatohen nprmjet t legjislacionit nacional dhe t politiks s prshtatshme qeveritare. Natyra specifike e ktij instrumenti prpunohet n pjesn e dyt t Konvents korniz, q kryesisht prfshin dispozita t tipit programor. Prve Preambuls, Konventa Korniz prmban 32 nene dhe sht e ndar n 5 pjes. Kjo Konvent nuk e bn definimin e termit pakic kombtare, meqense n kt faz ishte e pamundur q t arrihej pajtueshmri midis shteteve antare t Kshillit t Evrops pr ta definuar se ka nnkuptohet me termin pakic kombtare. N Pjesn e par elaborohen parimet e prgjithshme duke prfshir parimin q mbrojtja e pakicave kombtare dhe e personave q i takojn pakicave kombtare sht pjes mbrojtjes ndrkombtare t t drejtave t njeriut. N kt pjes gjithashtu prcaktohet q secili person q i takon ndonj pakice kombtare sht i lir q t zgjedh q t trajtohet apo jo si pjestar i pakics kombtare, dhe me kt rast, i sht e garantuar q t mos jet i diskriminuar nga nj gj e till. Pjesa e dyt sht pjesa m e rndsishme operative e Konvents korniz, meqense prfshin dispozita q prcaktojn parime m specifike. Kto parime prfshijn spektr t gjer t shtjeve si: Mos-diskriminimin; Prparimin e barazis efektive; Prparimin dhe ruajtjen e kulturs, religjionit, gjuhs dhe traditave;
1144
Lirin e tubimit, organizimit kolektiv, t shprehurit, mendimit, ndrgjegjs dhe religjionit; Qasje n media dhe prdorim t tyre; Arsim, Kontakte ndrkufitare dhe bashkpunim, Pjesmarrje n jetn ekonomike, kulturore dhe sociale; Ndalimin e asimilimit t dhunshm.
Pjesa e tret prfshin dispozita t ndryshme rreth interpretimit dhe zbatimit t Konvents korniz; Pjesa e katrt i prmban dispozitat mbi monitorimin e zbatimit t konvents korniz, dhe Pjesa e pest, prmban dispozita prfundimtare, t modelit t konventave dhe marrveshjeve t tjera t lidhura brenda kornizs institucionale t Kshillit t Evrops. Kushtetuta e Republiks s Kosovs, me nenin 22 prcakton se Konventa Korniz e Kshillit t Evrops pr Mbrojtjen e Pakicave Kombtare sht drejtprdrejt e aplikueshme n Republikn e Kosovs, n trsin e saj, dhe se n rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve t tjera t institucioneve publike. Gjithashtu, Kushtetuta, n nenin 58 prcakton se Republika e Kosovs do t promovoj frymn e tolerancs, dialogut dhe do t mbshtes pajtimin ndrmjet komuniteteve dhe do t respektoj standardet e prcaktuara me Konventn Korniz t Kshillit t Evrops pr Mbrojtjen e Pakicave Kombtare dhe me Kartn Evropiane pr Gjuht Rajonale ose t Pakicave. Neni 123 i Kushtetuts prcakton se Republika e Kosovs e respekton Kartn Evropiane pr Vetqeverisjen Lokale dhe e zbaton at n masn e krkuar nga vendi nnshkrues. Rrjedhimisht, me Kushtetutn e vet, Republika e Kosovs, i garanton standardet m t larta evropiane pr respektimin dhe mbrojtjen e pakicave kombtare.
1145

Doracak Per Pregatitjen e Provimit

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doracak Per Pregatitjen e Provimit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DORACAK PR PREGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

BOTIMI I TRET, Prishtin 2008

Mbshtetur nga Qeveria Japoneze

Virgjina Dumnica Rrezearta Reka

N bashkpunim me LOGIC PLUS: Besnik Limaj

Botimi shprndahet falas!

PARATHNIE PR DORACAKUN E TRET T PROVIMIT T JURISPRUDENCS

PRMBAJTJA: SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 63

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Po aty neni 100 Po aty neni 91 6 Po aty neni 77

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Po aty, neni 90 paragrafi 3 Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,3

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Po aty, neni 93 Po aty, neni 94 17 Po aty. Neni 95, paragrafi 6

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 113

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7, Po aty, neni 113 paragrafi 7

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Po aty, neni 116 paragrafi 1

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS 46

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike t disa kushtetutave n bot.

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS