Dede Korkut Hikayelerinde Av

ACTA TURCICA
evrimii Tematik Trkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies
www.actaturcica.com
Yl 1, Say 1, Ocak 2009 Trk Kltrnde Av Editrler: Emine Grsoy Naskali, Hilal Oytun Altun
Dede Korkut Hikyelerinde Av

Hasan Yazc*
Dede Korkut hikyeleri milletimizin en byk kltr varlklarndan biridir. Trk milletinin ortak dehasnn ve zevkinin eseridir. Trk milletinin mill ve sosyal hayatnn renkli ve ayrntl bir tablosudur. Trk tarihinin derinliklerinde yatan birok olaylar silsilesinin derin izleriyle rldr. zler eski Trk tarihinin birok destanlam unsurlar ile Ouz Trklerinin nce Orta Asya ve Trkistan corafyasndaki ilk yurtlarnda sonra batda Dou Anadolu ve Azerbaycan sahasnda yaadklar tarihin geni akisleri eklindedir.1 Grnte ve n planda snrl bir corafyas vardr. Ancak belirli corafyann arkasnda dorudan doruya veya ou defa adapte edilmi olarak belli belirsiz ekilde geni Trk corafyasnn unsurlar yatar. Zamanla corafya deitirilmi, kahraman deitirilmi ve yeni vatan corafyasnn hayat ve hareketleriyle2 yeni vatann yeni olaylaryla birleerek gelimitir.3 Dede Korkut tarih kaytlarla varl bilinen fakat ele gememi olan asl byk, manzum ve tam bir Ouz destanndan, Ouznameden sonradan ayrlm, karlm veya kopmu ve hikyelemee ynelmi byk destan paralarndan ibarettir.4 15. yzyln sonu ile 16. yzyln balarnda yazya geirilmitir. Hunlardan balayarak Gktrk, Ouz-Yabgu Devleti, Seluklu, Akkoyunlu ve Osmanl olmak zere btn Trk tarihini ilgilendirir. zellikle slmiyetin douunu takip eden yllara ait bir varlk sergiler. Fakat milattan nceki yllara veya 4. ve 5. yzyla5 kadar gtrlebilir. En az 1600 yl nceki yaant ve dncelerden
kaynaklanmaktadr. Toplum dncesinde deer kazanan davranlar nesillerin dncesinde ham taraflar atlarak olgunluk kazanmtr.6 Dolaysyla Trk kltrnde av konusunun izinin srlerek en derin en zl hkme varlmasn salayabilecek tanktr.
* Hasan Yazc, Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, Adapazar. 1 Trkiye Gazetesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi V, hlas Gazetecilik Holding A.., stanbul 1983, s. 229. 2 Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyt Trihi I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1971, s. 399-400. 3 age., s. 406. 4 Ali ztrk, alar inde Trk Destanlar, 1980, s. 158. 5 age., s. 164. 6 age., s. 201.
Hasan Yazc, Dede Korkut Hikyelerinde Av, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, Yl 1, Say 1, Ocak 2009 Trk Kltrnde Av
Av u dalarn avcs var, av var. (Anadolu Trks) Ouzlarn hayatnda av nemli bir yer tutar. ok eski alardan daha destanlardan balayarak Moollarda, Seluklularda, Osmanllarda av, bir kurum hline gelmiti. Divan- Lgatit-Trkte suur kelimesi aklanrken srek avlarndan sz edilir. Cengiz yasasnda avclkla ilgili bkmler vardr. Cengiz soyunda grlen herkese ak av trenleri Temr saltanatnda da grlr. Anadolu Seluklularndaki genel av trenleri, Cingizlilerde ve daha sonra Temrllerdeki av trenlerine benzer. Srek avlarna Osmanllarn ilk devirlerinde, Seluklulardan alnm bir gelenek hlinde rastlanr. Srek avlar, Osmanllarda, ad belli bir tekilat hlini almtr. Avc kularn yetitirilmesi, beslenmesi, terbiyesi hakknda yazlm veya Trkeye evrilmi kitaplar vardr.7 Klk kavurma ihtiyac av etleri ile salanyordu. Gzn byk srek avlar yaplyordu.8 Gebe Ouz yaaynda av avlamann ku kulamann hayvan beslemek gibi balangta geim gerekesine dayanm olduu dnlebilir. Yalnz Dede Korkut Kitabnda ekonomik sebep hibir zaman n planda bulunmuyor. nk Dede Korkutta daha ok Ouz beylerinin yaay anlatlmaktadr. Byle olunca avclk sava iin manevra yapp hazrlanmaya, hner gstermeye, konuk arlamaya, elenip tatl vakit geirmeye yarayan bir eit silahl spor zelliine brnyor.9 Uar ve yrr avlar yalnz elence olarak deil yaadklar bayatn gerei olarak Ouzlarda nemli bir yer tutar.10 Ouzlarda av, ok byk lde hayatn iindedir. Ouz beyinin ata binmesi ve kl kuanmas yannda av avlayp ku kulamas salk iinde yaama belirtisi saylr: (Babas tarafndan oklanan, anas tarafndan bulunup iyiletirilen Boa Han iin) ... krk gnde yaras iyileti, sapa salam oldu. Olan ata biner, kl kuanr oldu, av avlar ku kular oldu denir.11 Ava kalabalk karlar. Avlarn kimisi srek avlardr: Ala Daa alaca asker ava kt12
7 8
Orhan aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1973, s. CCCX- CCCXI. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri VII, Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, Ankara 1984, s. 349. 9 L. Sami Akaln, Dede Korkut Hikayelerinin Folklor Bakmndan Deerlendirilmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1967, s. 91. 10 Gkyay, age., s. CCCXCIV. 11 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, 8. bask, Boazii yaynlar, stanbul 1988, s. 33; Akaln, age., s. 91. 12 Ergin, age., s. 40; Gkyay, age., s. CCCXI.
108
Ouz beylerinin btn ava katlr: yz altm alt alp ava binse13 deniyor. Avn trne gre iki ayr kelime kullanlmaktadr. Yrrlerden olan yabani hayvanlar iin av avlamak, terbiye edilip ava altrlm kularla yaplan uar avlar iin ku kulamak deyimleri vardr. Ali ir Nevai, av ve kuun sultanlarn det ve trelerinden olduunu ve her birinin ayr belli bir i olduunu syler. Bunun ikisine birden ikr dendiini ve avda ilkenin geyik olduunu belirtir. Kagarl Mahmut, yrrlerden av hayvan iin geyik demektedir. Fakat bunu genel olarak eti yenen hayvanlardan ceylan, sn ve da keisi gibi hayvanlar anlamna almaktadr. Trkn hayatnda bylesine nemli yeri olan avcln tabii olarak kendine gre birtakm treleri vardr.14
Amalar Ouzlarda ava kmak, zaman zaman nedense durgunlar gibi grnen gnlk yaaya yeni bir hz kazandrmaya yaryor. kinci hikye Salur Kazanda durgun geen bir dnemden sonra sklnca ava kyorlar. Dnte ziyafet dzenlemeyi planlyorlar. (Salur Kazan) ... yata yata yanmz ard, dura dura belimiz kurudu, yryelim beyler, av avlayalm, ku kulayalm, yabani geyik ykalm, dnelim otamza inelim, yiyelim ielim ho geelim.15 Hanlar han Bayndr Han, kendisini ylda bir ziyaret eden Ouz beyleri erefine av tertip ediyor: (Bayndr Han) gn de Begili av ikr etiyle misafir edelim beyler dedi. Av ilan ettiler.16 Bayndr Han Begili yapt gzel hizmetlerden dolay davet eder. Ona ziyafet ekmek iin bir av partisi dzenler. Dzenlenen av partisi Begile deer verildiini gsterir.17 Dede Korkut hikyelerinde av trenleri nemli elencelerdir. Avn insana, elenceli vakit geirtip derdini, tasasn unutturan teselli edici bir tedbir sayld oluyor. zc bir olaydan sonra rahatlamak, salkl dnmek, karar vermek iin ava klr. Hanm Begile isyan duygusunu bastrmas ve gnlnn almas iin ava kmasn tavsiye eder.
13 14
Ergin, age., s. 191; Gkyay, age., s. CCCXI. Gkyay, age., s. CCCXI. 15 Ergin, age., s. 39; Akaln, age., s. 91. 16 Ergin, age., s. 174; Akaln, age., s. 91. 17 Ahmet Ongun, Trk Kltrnde Av, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1999, s. 72.
109
(Begilin hanm) Yiidim, bey yiidim, padiahlar Tanrnn glgesidir, padiahna asi olann ii rast gelmez, ar gnlde pas olsa arap aar, sen gideli hanm apraz yatan alaca dalarn avlanmamtr, ava bin gnln alsn, dedi. Begil bakt hatun kiinin akl, sz iyidir. Cins atn ektirip srad, bindi, ava gitti.18 Begil can skntsn atmak iin ava gider. Trklerde doayla iice olmak insana rahatlk getirir; avlar skntlardan kurtulmak iin tercih edilen bir yoldur.19 O zamanda bir olan ba kesmese kan dkmese ad koymazlard. Pay Pre Beyin olu atland, ava kt. Av avlarken babasnn tavlasnn zerine geldi.20 Ouz beylerinin ocuklarna ad verebilmesi iin ocuun av avlamas, ku kulamas, ba kesmesi gerekir. Destann ilk ksmnda Pay Prenin olu ad almak, nam salmak iin ava kar. Avdayken kendisi iin hediye getiren kervan casus haber verir. Kfir baskn yapar. Av srasnda rastlad bezirgnlarn mallarn kurtarr. Kahramanl sebebiyle Bams Beyrek adn alr. Ad verme dolaysyla bir enlik dzenlenir. enlikte, erkekler ava giderler. Ad koyulur, hep birlikte ava klr. Av, elence amacyla yaplan bir etkinliktir. Beyler hep ava bindi. Boz aygrn ektirdi Beyrek bindi. Ala daa alaca asker ava kt.21 Av hayrl ilerin vesilesidir. Av, iki sevgiliyi buluturan bir unsurdur. Av esnasnda bir geyiin peine taklan Bams Beyrek, beik kertmesi Ban iek ile karlar, grr. Av, imtihan unsurudur. Klk deitiren Ban iek, Bams Beyrekin gcn yoklamak iin Beyreke ava kmay teklif eder.22 Yarrlar, at teper, ok atar, greirler ve birbirlerine uygunluklarna, dne karar verirler. Ban iekin dadsym, gel imdi seninle ava kalm, eer senin atn benim atm geerse onun atn da geersin, hem seninle ok atalm, beni geersen onu da geersin ve hem seninle greelim, beni yenersen onu da yenersin dedi.23
Av Dknl Av i ve d tuzak olarak kullanlyor. Ouzlarn ava dknln komu kfir tekrleri bilmektedirler. Trklerin ava olan dknln bilen dmanlar zaman zaman avla
18 19
Ergin, age., s. 176; Akaln, age., s. 91. Ongun, age., s. 72. 20 Ergin, age., s. 61-62. 21 age., s. 64. 22 Ongun, age., s. 69. 23 Ergin, age., s. 66.
110
ilgili hilelere bavurur. Onuncu hikyeye gre Alnca Kalesinin Kara Tekr Ouz yiitlerini esir almak iin av hayvanlaryla dolu, av hayvanlarnn barnd bir koru yaptrr, dzenler. Av korusunu Ouz yiitleri iin tuzak olarak kullanr.24 Egrek toplumda iyi bir yer almak iin hner gstermek zere akn diledi. Akn sonras Ouz yiitlerine tuzak olarak yaptrlan av hayvanlar doldurulmu koruya urad. Casus haber verdi. Baskna urad esir dt. Kara tekr orada bir koru yaptrmt. Uanlardan kaz, tavuk, yryenlerden geyik, tavan bu avluya doldurup Ouz yiitlerine bunu tuzak yapmt.25 Egrekin kardei byr. Bir dn dernekte kavga eden bir ksz olana tokat vurur. ksz, hnerin varsa kardeini kurtar, der. Ana babasndan gerei sorar, aabeyinin avda kan savata esir dn renir. kinci hikyede Salur Kazann ava gitmesi Grclerin yamasna zemin hazrlar. Salur Kazan ve beylerinin avda olduunu casus haber verir. Duyan kfir Grcler Salur Kazann yurdunu, evini basar, yamalarlar. Krk ince belli kz ile hanm Burla Hatunu ve yz yiit ile olu Uruzu tutsak ederler.26 Ouz yaaynda hayvanlar insan psikolojisine etki edecek kadar kuvvetli yer tutuyor. Ayn gece Kazan, av yerinde kara kaygl, kt bir rya grr, uyanr. Yumruunda rpnan ahin kuunu lyor grr. Gkten yldrm ak otann zerine akyor, karg gibi kara san uzanyor, uzanarak gzn rtyor, kapkara duman yurdunun zerine dklyor, kuduz kurtlar evini dileyip yrtyor, bileinden on parman kanda gryor. Ryay grdkten sonra akln, fikrini toplayamyor. Kardei Kara Gne ryay yorumluyor. Kara bulut devlet, yamur asker, sa kayg, kan karadr. Gerisini Allah bilsin diyor.27 Kazan hemen yurduna dnyor. Ouz beylerinin yardmyla oluk ocuunu, maln, hazinesini kurtaryor ve geri dnyor. Kazan Bey, olu Uruzu ta, taht, toplumda yer edinmesi, zamann becerilerini babadan grp renmesi iin ava gtrr. Av srasnda ziyafette casus haber verir. Baskna urarlar. Uruz esir der. Uun Kocann olu Egrek avdayken sava kar. Kanl geyik zerine kavga kopsa28
24 25
Ongun, age., s. 74. Ergin, age., s. 188; Akaln, age., s. 92. 26 Ergin, age., s. 40-41; Ongun, age., s. 67. 27 Ergin, age., s. 43; Akaln, age., s. 77. 28 Ergin, age., s. 191.
111
Ava dkn olan Trk hakanlarna, beylerine komu lkeler tarafndan en iyi hediye olarak avc kular verilirdi. On birinci hikyede av dknl ve Trabzon tekrnn Kazan Hana hediye etmi olduu ahin Kazan Han ve arkadalarnn esir olmasna sebep olur. Kazan avda kaan hediye ahinlerin ardna der. Yolda uyur. Casus ava binmi tekre haber verir. Kazan esir alrlar. ahinci bana der: Bre yarn sabah ahinleri al, tenhaca ava binelim Meer o gn Tomann Kalesinin tekr ava binmiti.29 Zaman zaman hediyeler. Trkleri tuzaa drmek iin verilirdi.30 Birinci hikyede Boa Han olunu avda ldrr. Begilin avda ayann krldn casusu ile renen kfir baskna gelir. Casusuyla haber alan Begil oluna Kazan Beyi yardma armasn syler. Olu Emre yiit yardm armayp kendisinin savamak istediini syler. Begil kendi sava vastalaryla olunun savamasna izin verir. Emre bir ara zora der. Allaha snr. Allahn izniyle galip gelir.
Ava k Ava klmas kararlatrlnca Ouzlar av artyorlar,31 ava katlacak beylere haber veriliyor, herkes av iin gereken hazrln tamamlaynca ava kyorlar. kudretli Ouz beyleri bindi. Ala Daa alaca asker ava kt.32 Bayndr Han kimsenin gitmek istemedii Grcistan azna karakol olan Begil iin beyleri toplandnda av ilan etti. gn de Begili av ikr etiyle misafir edelim beyler, dedi. Av ilan ettiler.33 Sabahn ilk aydnlnda Dirse Han yerinden kalkt. Olancn yanna alp krk yiidi beraberine ald, ava kt.34 Erkenden bindiler, av yerine vardlar.35
Baba ile Ava kmak Kazan olunu alp kara dalar zerine ava kt. Av avlad, ku kulad, yabani geyik ykt.36
29 30
age., s. 200. Ongun, age., s. 74. 31 Akaln, age., s. 92. 32 Ergin, age., s. 40; Akaln, age., s. 92. 33 Ergin, age., s. 174. 34 age ., s. 28. 35 age ., s. 200.
112
Dirse Han olu Boa Han hikyesine gre Ouzlarda babas dururken olan, babas olmadan ava gidemez. Boa kskanan namertler onu babasna gs gzel koca daa ava kt, sen var iken av avlad ku kulad.37 diye kovlarlar. Babasz ava klmaz hkmn ayn hikyedeki oluna ura, yanna alp ava k38 sz pekitiriyor.39 Ouz geleneinde babadan izinsiz ava kmak, ykc, zararl bir davran, ar bir sutur, ktlk, hayrszlk ifadesi, grlmemi ey yapmaktr. Bayndr Hann divannda kat azarlanmaya sebeptir. Gazaba sebep olur. Cezas lm saylr. Av ahlak, yapc, topluma faydal davranlarn, erdemli olmann atlarndan birinin ifade aracdr. Ahlaki bir sistemin savunuculuunun semboldr.40 Avda iyi ile kt, hakl ile haksz kar karya gelir.41 Birinci hikyede, Boa Hann babasndan izinsiz av avlamas byk bir su kabul edilerek ktlenir. Olunu babasna kovlayan krk namert, Boan kiiliini kltmek, erdemsizliini ifade etmek, ahlak anlayn yermek iin iledii sular arasnda babasz ava kmay sayar. Boa Han, babas Dirse Hann nazarnda kk drmek isteyen krk namert oul iin Bahaya iftiralar gtrrler: Sen var iken av avlad, ku kulad, anasnun yanna alup geldi, al arabn itisinden ald idi, anasyile sohbet eyledi, atasna kasdeyledi.42 Krk namert yiit, Boa Hann ortadan kaldrlmas iin bir tuzak dnrler. Kurulan tuzak ldrlecek kiinin ava getirilmesi ve orada bir hile ile ortadan kaldrlmas esasna dayanr.43 yiitlerini oka beraberine al, oluna ura, yanna alp ava k, ku uurup av avlayp olunu oklayp ldrmee bak. Eer byle ldrmezsen bir trl daha ldremezsin, belli bil, dediler.44 Av avladlar, ku kuladlar. O krk namerdin birka olann yanna geldi, der: Baban dedi geyikleri kovalasn getirsin, benim nmde tepelesin, olumun at koturuunu, kl aln, ok atn greyim, sevineyim, kvanaym, gveneyim, dedi, dediler. Olandr ne
36 37
age ., s. 97. age ., s. 27. 38 Ergin, age., s. 27. 39 Akaln, age., s. 92. 40 ztrk, age., s. 200. 41 age ., s. 201. 42 Akaln, age., s. 45. 43 Ongun, age., s. 67. 44 Ergin, age., s. 27-28.
113
bilsin, geyii kovalyordu, getiriyordu, babasnn nnde vuruyordu. Babam at koturuuma baksn kvansn, ok atma baksn gvensin, kl alma baksn sevinsin diyordu. O krk namertler derler: Dirse Han, gryor musun olan, krda bayrda geyii kovalyor, senin nne getiriyor, geyie atarken ok ile seni vurup ldrecek, olun seni ldrmeden sen olunu ldrmee bak, dediler.45 Dedikodular, Dirse Hana olunu oklatabiliyor. Dolaysyla Ouzlarn neleri su saydklar, neleri kutsal tandklar ve hangi toplum dzeninde yaadklar belli oluyor.46 Olan geyii kovalarken babasnn nnden gelip gidiyordu. Dirse Han Korkut sinirli sert yayn eline ald. zengiye kalkp kuvvetle ekti, dorulup att, olan iki kreinin arasndan vurup akt, ykt.47 Beylere yanl ve grnmez kaza, talihsizlik ancak avda, kuta ve aknda olduklarnda gelebilir.48
Sava-Av Benzerlii Dede Korkut hikyelerinde avn, sava kadar nem tad aka grlr. Salur Kazan, Ouz beylerine yata yata yanmz ard, dura dura belimiz kurudu, yryelim beyler, av avlayalm, ku kulayalm, yabani geyik ykalm.49 diyor ve hepsi atlanp ava kyorlar. Savan, kfirlere kar deil hayvanlara kar yapld avlarda, baba ile oulun ava birlikte kmalar, babann oula retmenlik etmesine, oulun babasna silahla hner gstermesine sebep saylyor: (Boa) geyii kovalyordu, getiriyordu, babasnn nnde vuruyordu. Babam at koturuuma baksn kvansn, ok atma baksn gvensin, kl alma baksn sevinsin diyordu.50 Kimi der: Geyik tozudur, kimi der: Dman tozudur, Kazan der: Geyik olsa bir veya iki blk olurdu, bu gelen bilmi olun dmandr, dedi.51 ocuk biraz byynce yay ekmek, ok atmak, ata binmek, avlanmak ve savata kl almak gibi dersler verilir.52
45 46
age ., s. 28. Akaln, age., s. 45. 47 Ergin, age., s. 29. 48 gel, age., s. 346. 49 Ergin, age., s. 39. 50 Ergin, age., s. 28; Akaln, age., s. 92. 51 Ergin, age., s. 98.
114
Uruz destannda Uruz gerek bir Ouz delikanls olmas iin babas tarafndan ava gtrlr. Av sayesinde ok atmay, ata binmeyi renecek bylece mcadele gc artacaktr. Av, bir nevi talim mahiyetindedir.53 Av, savaa tevik etmekte ve hayata hazrlamaktadr.54 Hneri oul babadan m grr renir yoksa babalar ouldan m renir, ne zaman sen beni alp kfir hudut boyuna kardn, kl alp ba kestin, ben senden ne grdm ne reneyim, dedi. Kazan Bey elini eline ald, kah kah gld, der: A beyler Uruz gzel syledi, eker yedi, beyler, siz yiyiniz, iiniz, sohbetinizi datmaynz, ok attm yerleri, kl alp ba kestiim yerleri gstereyim, kfir hudut boyuna, Czlara, Alaana, Gke Daa alp kaym sonra olana lazm olur a beyler, dedi. Yaz al atn ektirdi, srad, bindi. yz ssl, ilemeli giyimli yiit syledi, beraberine ald. Krk el gzl yiidini Uruz beraberine ald.55
lk Av Toyu Ouzda her gencin ilk av ok byk bir nem tar. lk av dolaysyla ilk avdan sonra yiidin erefine ilk av toyu, len dzenlenir, kalabalk Ouz beylerine ziyafet verilirdi. Dede Korkut Kitabna gre oulun ilk byk avndan sonra ilk av toyu vermek vazifesi analara der. Boa Han destannda, olann ilk avndan dnnde byk toy yaplr. Destanda Dirse Hann hanm Burla Hatun olancmn ilk avdr, diye attan aygr, deveden erkek deve, koyundan ko kestirdi, kanl Ouz beylerine ziyafet vereyim, dedi.56 attan aygr, deveden erkek deve, koyundan ko kestirdi. Olancmn ilk avdr, kanl Ouz beylerini davet edeyim dedi.57 Uruz destannda ilk av dolaysyla enlik dzenlenir.58 Ouz yiidinin babas ile ilk ava k, ad kazanp beylik ve taht almak gibi nemli bir59 baar basama saylr.
Av Almak Avda bir yiidin, peine dt hayvan yakalayp ldrmesine av almak diyorlar. Almak sz savalarda rakibi yenmek anlamna geliyor.
52 53
Banarl, age., s. 410. Ongun, age., s. 70. 54 ztrk, age., s. 199. 55 Ergin, age., s. 97. 56 Ergin, age., s. 29; Gkyay, age., s. CCCXI- CCCXII, CCCXCIV; Akaln, age., s. 93; Ongun, age., s. 67. 57 Ergin, age., s. 103; Akaln, age., s. 93. 58 Ongun, age., s. 70. 59 Akaln, age., s. 92.
115
(Beyrek) Ne olursa olsun hele ben avm alaym, dedi. Otan nnde eriiverdi, geyii arka ayandan vurdu.60
Av Sresi Avlar uzun sryor. Kazan Bey yedi gnlk azk ile kaym61 diyor. Birinci hikyede, Dirse Hann hatunu, olu Boa babasnn yannda gremeyince meraklanp Gs gzel koca daa ava ktn / ki vardn bir geliyorsun62 olum nerede diye soruyor. Dirse Hann yiitleri: Olun sadr, esendir, avdadr, bugn yarn nerde ise gelir, korkma kayglanma, bey sarhotur cevap veremez63 diye cevap veriyorlar.64 nc hikyede avda yurdunu merak eden Kazan belli bir sre av bozmamalarn, hemen gidip bakarak geleceini syler: gnlk yolu bir gnde alrm...65 Drdnc hikyede olunu ilk ava karan Salur Kazan ben bu olan alaym ava gideyim, yedi gnlk azk ile kaym,..66 diyor. Demek ki Ouzlarda av gnlerce srebiliyordu.67 Yeil dzle, gzel imene adr dikti. Birka gn beyler ile yedi iti.68 korkma kayglanma, avdadr, avda kalan oul iin kayglanma, yedi gn ben Kazana mhlet ver, yerde ise oulu karaym, gkte ise indireyim.69
Av Hnerleri Av yiitliin kayna ve gstergesidir. Alplk ann Ouz hayat gerek savata gerek avda Ouz beylerinin karlkl yiitlik ve hner gstermelerini zorunlu klan bir toplum psikolojisine dayanyordu. Klasik yollardan ve llerden darya taan yiitlik ve hner gsterme tr davranlarn en gzel misali dokuzuncu hikyede grlyor: yz altm alt alp ava binse kanl geyik zerine yry olsa Begil ne yay kurard ne ok atard, hemen yay bileinden karrd, boann yabani geyiin boynuna atard, ekip
60 61
Ergin, age., s. 65; Akaln, age., s. 93. Ergin, age., s. 97; Gkyay, age., s. CCCXI. 62 Ergin, age., s. 29, 104. 63 age ., s. 30. 64 Akaln, age., s. 93. 65 Ergin, age., s. 43. 66 Ergin, age., s. 97; Akaln, age., s. 93. 67 Akaln, age., s. 90, 93. 68 Ergin, age., s. 98. 69 age ., s. 107.
116
durdururdu. Zayf ise kulan delerdi, avda belli olsun, diye amma semiz olsa boazlard. Eer beyler geyik avlasa kula delik olsa Begil sevincidir, diye Begile gnderirlerdi.70 Begilin zayf bularak ve iaretleyerek geri brakt av hayvanlarn daha sonra vuranlarn Begile getirmeleri Trklerde avclarn birbirlerine saygsn gsterir.71 plak yerde ayr kuu vurmak iin iyi dedi.72 Av hazrl srasnda beyler vnr. Dokuzuncu hikyede, avdan nce Begilin avclktaki allm ve grlm yollarn dnda hayvan avlayarak gsterilmi bir hneri konuulur.73 Begilin hneri, av hayvanlarn, atn koturup yay kirii ile canl canl tuttuu sylenir. Kazann verdii cevap Begile ho gelmez, Begili gcendirir. Kazan Bey der: Bu hner atn mdr, erin midir? Hanm, erindir dediler. Han der: Yok, at ilemese er vnmez, hner atndr, dedi. Bu sz Begile ho gelmedi.74 Szler, avda avc kadar binilen atn ok nemli bir yere sahip olduunu ortaya koyar. Av avlayarak gezerken nnden bir pareli geyik kt. Begil buna at srd. Boann ardndan eriti, yay kiriini boynuna att. Boann can acmt, kendisini bir yksek yerden att. Begil atn gemini yenemedi, beraber utu. Sa oyluu kayaya dokundu krld.75 Hemen okluundan gez karp atnn eyerinin arkasndaki kaylar ekti kopard. Kaftannn altndan ayan smsk sard. Var kuvvetiyle atnn yelesine dt. Avclardan ayr, tlbendi boazna geti, yurdunun ucuna geldi.76 Yaralanan Boa Hann iyilemesi, tekrar eski gcne kavumas, hikyede ata biner, kl kuanr oldu, av avlar, ku kular oldu ifadesiyle anlatlr.77 Krk yiit, bir kzdan tr boa Kan Turaly ldrecek, diye alaynca Kan Tural kendisinin vlmesini ister. Krk yiit avclyla Kan Turaly ver. Boadan kurtuldu, aslandan nasl kurtulsun, diye alaan yiitlerinden kendisini vmelerini ister. Arkadalar avclk hneriyle verler. ki canavarla savatktan sonra canavarlarn ba deve karsnda kayp der. Alt cellat gelir. Arkadalar avclk hnerini ver. Kan Tural canavar ldrr. Kan Tural kendisini kurtaran Selcen Hatuna kzar. Selcen Hatun avclyla vnr. nce atr sonra barrlar. Birbirlerine kyamayacaklarn sylerler.
70 71
Ergin, age., s. 174; Akaln, age., s. 93. Ongun, age., s. 72. 72 Ergin, age., s. 84. 73 Akaln, age., s. 44. 74 Ergin, age., s. 174; Akaln, age., s. 43. 75 Ergin, age., s. 176. 76 age ., s. 176. 77 Ergin, age., s. 33; Ongun, age., s. 67.
117
Karauk obann yiitlii hayvanlar zerinde uyandrd korku ile anlatlr: Semiz koyun, ark toklu bayrda kalsa kurt gelip yemezdi sapannn korkusundan.78
Avda br Sporlar Ouzlarda av, srf et peinde koan avc amacna dayanmaz. Av yannda yer yer ve zaman zaman ok yar, at yar ve gre gibi br spor karlamalarna yer verilirdi: (Ban iek) ben Ban iekin dadsym, gel imdi seninle ava kalm eer senin atn benim atm geerse onun atn da geersin, hem seninle ok atalm, beni geersen onu da geersin ve hem seninle greelim, beni yenersen onu da yenersin, dedi.79
Avc-Bey Fark Geimini avla salayan avc ile av erlik gsterilen bir spor sayan Ouz beyleri arasndaki aykrlk, Beyrekin u szlerinden anlalr: Ksrca Yenge derler, bir hatun var idi, ileri vard, pay istedi: Hey bey yiit, bize de bu geyikten pay ver dedi. Beyrek der: Bre dad, ben avc deilim, bey olu beyim, hepsi size dedi.80
Pay Dilemek Hikyelerde rastlanan nemli motiflerden biri avdan pay vermektir. Ouzlarda, avc ile karlaanlar, avdan pay dilerlerdi. Btn Trk dnyasnda yaygn olan gelenee nc hikyede rnek var.81 Ban iekin dads Ksrca Yenge, Beyrekin nianlsnn ota nnde vurduu geyikten pay diler. (Ban iek) Bre dadlar, bu kavat olu kavat bize erlik mi gsteriyor, dedi, varn bundan pay isteyin, grn ne der, dedi.82 Hasan Eren, konu ile ilgili yazd deerli incelemesinde Dou-Anadolu ve Azerbaycan Trkleri arasnda, avlanan avdan bugn de yaamakta olan pay verme detinin Altay Trkleri arasnda uu ad altnda bulunduunu belirtir. dete orlar, Soyotlar ve Kazaklarda rastlandn hatta Soyotlarda deti yerine getirmeyene 40-60 sopa ekildii yazar. Krgzlarda Soa (~- Soat) kelimesinin savata veya avda elde edilen ganimetten verilen hediye anlamna geldiini aklar. Yakutlarda, Moollarda, Krgzca veya Kazakada, Divan-
78 79
Akaln, age., s. 76. Ergin, age., s. 66; Akaln, age., s. 94. 80 Ergin, age ., s. 65; Akaln, age., s. 94. 81 Akaln, age., s. 94. 82 Ergin, age., s. 65; Akaln, age., s. 94.
118
Lugatit-Trkte, aatay szlklerinde, Babrnamede deti anlatan kelimeler bulunduunu kaydeder. Bu yoldan detin btn ad geen Trk boylarnda yaad sonucunu karr. Deerli bilgin, buna bugn Gaziantep evresinde rastlandn ekler.83
Ku Kulamak Ouz beyleri avlarda, doan ve ahin gibi yrtc kular ku av iin kullanyorlar ve yaptklar ie ku kulamak diyorlar. Azrailin gvercin olup bacadan umas zerine korkup katn sanan Deli Dumrul av doann yanna, eline alr ve atna atlayarak peine der.84 (Deli Dumrul) mademki benim elimden gvercin gibi ku oldu utu, bre ben onu brakr mym, doana aldrmaynca, dedi.85 Kalkt atna bindi, doann eline ald, ardna dt. Bir iki gvercin ldrd.86
ahin ve ahinciba ahinle ku kulamak merak Salur Kazanda var: Meer hanm, Trabuzan tekr, beylerbeyi olan Han Kazana bir ahin gndermiti. Bir gece yiyip iip otururken ahinci bana der: Bre yarn sabah ahinleri al, tenhaca ava binelim, dedi. Erkenden bindiler, av yerine vardlar. Grdler bir sr kaz oturuyor. Kazan ahini brakt. Alamad, ahin havaland. Gzetlediler, ahin Tomann Kalesine indi. Kazan gayet mteessir oldu. ahinin ardna dt.87
Av Bozmak nemli bir engel karsa av yarda braklmas gerekebilir. Ouzlar av yarda brakma iine av bozmak diyorlar. kinci hikyede, avda iken kara kaygl rya gren ve evini merak eden Salur Kazan, kardei Kara Gneye Benim avm bozma, askerimi datma 88 deyip onlardan ayrlyor. Dokuzuncu hikyede Begil avda attan dp ayan krar, yaralanr, geri dner. Av bozulur: Beri yandan yiit beyler grdler ki av bozulmu, her biri evli evine geldi.89
83 84
Gkyay, age., s. CCCXII. Ongun, age., s. 70-71. 85 Ergin, age., s. 120. 86 Ergin, age., s. 121; Akaln, age., s. 94. 87 Ergin, age ., s. 200; Akaln, age., s. 95. 88 Ergin, age., s. 43. 89 Ergin, age., s. 177; Akaln, age., s. 95.
119
Av bozmak tabirinden Ouz avlarnn bir dzene sahip olduu hkm kar.90
Av Hayvanlar Hayvanlar byk bir yer igal eder. Av hayvan olarak Ouzlar arasnda en deerlisi herhlde geyik saylmtr: Kzlar (Beyrekin avlad) geyii gtrdiler, gzeller ah Ban iekin nine getrdiler. Bakd, grdi ki bir sultan semz sn geyikdr..., Geyikten baka da keisi, tavan ve benzeri hayvanlar avlam olmaldr.91
Av Kular Hayvanlar snflamasnda uar soydan olanlar kaz, kuu, turna, tura, keklik... av kular arasnda geiyor: Kan Tural bakd, grdi, bu kondu yirde kuu kular, turnalar, turalar, keklikler uarlar... 92
Avc Kular Av avlamak - ku kulamakta Ouz avclnda yrtc kular kullanld aka beliriyor. Doana ku aldrmak, kaza ahin salmak, ahinciba gibi szler gelenein varln pekitiriyorlar.93 (Deli Dumrul) nki menm elmden (Azril) ggerin kibi ku old, ud, mere men an kor myam, togana aldurmayna, didi. Turd, atna bindi, toann eline ald, ardna ddi...94
Toy Yiyecei Konuk arlamada bilinen yiyeceklerden baka av eti ok stn yer tutar: (Bayndr Han) gn de Begili av ikr etiyle misafir edelim beyler dedi.95
Kmseme, Alay, Kfr, Karg, Horlama, Korkutma Kmsemelerde, alaylarda, kfrlerde, karglarda, horlamalarda ve korkutmalarda hayvanl benzetmeler kullanlyor.96
90 91
Akaln, age., s. 95. age ., s. 72. 92 age ., s. 72. 93 age ., s. 72. 94 age ., s. 72. 95 Ergin, age., s. 174; Akaln, age., s. 91. 96 Akaln, age., s. 76.
120
nc hikyede Beyrek, Yaltaukun yayn krp nne atyor ve yle diyor: plak yerde ayr kuu vurmak iin iyi dedi.97 (Dirse Hann hatunu, olunun bana gelenleri dadan sanp daa kargta bulunuyor.) Kaar senn geyiklerini Kazlk Da / Kaar iken kamaz olsun, taa dnsn98 Altnc hikyede Kan Tural, her naslsa fkelendii Selcen Hatunu u szlerle korkutuyor: Mere yor Toan ku oluban uayn m, Sakalun ile boazundan tutayn m?99
Yiitliin ls, Sosyal Stat Egrek kendisini ispatlamak iin ava kar. Av, yiitliin bir ls kabul edilir. Yiitlik lsne gre hann divannda belirli bir oturma srasna uyulur.100
Sonu Mukaddime ile drt hikyede (5. Duha Koca Olu Deli Dumrul Destan, 7. Kazlk Koca Olu Yigenek Destan, 8. Baatn Tepegz ldrd Destan, 12. Ouza D Ouzun Asi Olup Beyrekin ld Destan) av ile ilgili unsur yoktur. Av, avclk, av hayvanlar ekonominin nemli unsurlarndandr. Dei toku aracdr. Yiyecek, giyecek kaynaklardr. Maldr. Toy yiyecei, armaandr. Kltr malzemesidir. Trk milletinin zevklerini, meziyetlerini, dnya grn, deer hkmlerini iinde toplar. Zaman, evre, hayat, ama... bakmndan yzlerce, binlerce yllk bir srecin ve muhtevann szlm ruhunun ifadesidir. Kk gemite olan sevin ve vncn yaatlmas iin mill kltr deerleri hazinesinin rl erevesi duygu ve dnceler ile rlmek gerekir
Kaynaklar Akaln, L. Sami, Dede Korkut Hikayelerinin Folklor Bakmndan Deerlendirilmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1967. Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyt Trihi I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1971. Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab, 8. bask, Boazii yaynlar, stanbul 1988. Gkyay, Orhan aik, Dedem Korkudun Kitab, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1973.
97 98
Ergin, age., s. 84; Akaln, age., s. 76. Akaln, age., s. 76. 99 age., s. 76. 100 Ongun, age., s. 73.
121
Ongun, Ahmet, Trk Kltrnde Av, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1999. gel, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri VII, Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, Ankara 1984. ztrk, Ali, alar inde Trk Destanlar, 1980. Trkiye Gazetesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi V, hlas Gazetecilik Holding A.., stanbul 1983.
122

Dede Korkut Hikayelerinde Av

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dede Korkut Hikayelerinde Av

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ACTA TURCICA

evrimii Tematik Trkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies

Dede Korkut Hikyelerinde Av

You might also like