T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII VE PROTESTAN ERMENLER

(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Mehmet Alparslan KK

Ankara 2005

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII VE PROTESTAN ERMENLER

(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Mehmet Alparslan KK

Tez Danman Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU

Ankara 2005

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII VE PROTESTAN ERMENLER

(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Tez Danman : Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas
........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NSZ XVI. yzyla gelindiinde Avrupada sosyal, ahlak ve ekonomik durum ktye gitmeye balam ve bu kt durum ierisinde Roma Katolik Kilisesi kendisini zenginletirme yoluna gitmitir. Bu erevede Kilise, kurtulu iin kendisini merkez alarak yetkili klm, endljans datm ve her bakmdan otorite kabul etmitir. Kilisenin bu tavr ve tutumu, halk ve baz evreleri rahatsz etmitir. Bu tutum ve rahatszlk neticesinde Martin Luther bata olmak zere birok din ve bilim adam kiliseyi protesto etmitir. Kendisini, din alanda bir reform olarak n plana karan bu protestonun temelinde sosyal, ahlak ve ekonomik bozukluk yer almtr. Protestonun din alanda ortaya kmas halkn sosyal, ahlk ve ekonomik bozukluk ierisinde olmasna karn kilisenin zenginlie kavumasndan kaynaklanmtr. Martin Lutherin nclnde balayan bu protesto hareketi dnyann her tarafna sram ve kiliseye kar kilise ierisinde birtakm farkl grler ortaya kmtr. Bu farkl dnceye sahip kimseler iin Kilise ynetimi tarafndan protestocular anlamnda Protestanlar ad verilmi ve bylece zaman ierisinde bamsz bir hareket olarak Protestanlk ortaya kmtr. Protestanlk da dier Hristiyan gruplar gibi genilemek ve yaylmak amacyla misyonerler yetitirmitir. Zamanla yetien bu misyonerler de dnyann eitli blgelerine gnderilmi ve bu blgelerden birisi dalma srecinde olan Osmanl Devleti olmutur. Osmanl Devleti, Katolik ve Ortodokslukla birlikte Protestanlk iin de ok uygun bir lke olmutur. nk Osmanl Devleti bu blnme srecinde ekonomik ve stratejik konum bakmndan ok nemli bir yer tutmutur. Bu dnceyle misyonerlik faaliyetlerine balayan ancak Yahudi ve Mslmanlar zerindeki emellerine ulaamayan Protestan misyonerler, Hristiyan millet olarak Ermenilere ynelmilerdir. Ermenileri kefeden Amerikal ve ngiliz misyonerler, eksiklikleri tespit ettikleri eitim bata olmak zere salk ve siyasal alanlarda faaliyetlere balamlardr. Onlar, bu faaliyetlerle birlikte Ermeni Kilisesinde bir reforma ihtiya olduunu savunarak Kilise ierisinde bir ayrmcla sebep olmulardr. Bu ayrmclk neticesinde de Ermeni Patriklii, Protestanla meyilli olan Ermenileri aforoz etmi ve onlar kiliseden kovmutur. Bu aforoz ve kovulmann ardndan her bakmdan muhteem bir

Anadoluda Protestan Ermeni Kilisesi ve bamsz bir Protestan Ermeni Milleti domutur. Bylece Anadoluda Ermenilerle birlikte resm ve fal olarak bir Protestanlk sreci balamtr. 1915li yllara kadar devam eden bu srete Protestan Ermeniler, Birinci Dnya Sava ile birlikte Anadoludan tm dnyaya zellikle Amerikaya dalarak buralarda kiliseler ve gruplar oluturmulardr. Bu balamda dnyadaki Protestan Ermeniliinin temelini Anadolu ve stanbul Protestan Ermenilerinin oluturmas hasebiyle tarih sre ierisinde Anadoludaki Protestan Ermeniler, ok nemli bir rol oynamtr. Ancak bu nemine binaen, Trkiye Protestan Ermenilerini konu alan bir alma yaplmamtr. Bundan dolay byle bir alma tez konusu olarak seilmitir. Bu dnceyle Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve Protestan Ermeniler (Trkiye rnei) Ermenilerin olarak belirlediimiz Tezimizde, Protestan inan, ibadet ve din uygulamalar hususunda yaplan gzlemler,

incelemeler ve grmelerle birlikte kutsal kitap ve dier ana kaynaklara da yer verilmitir. almamzda konu ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarn yansra Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve Ermeni Kilisesinin misyonerler karsndaki tutumu hususunda Osmanl ariv belgelerinden de yararlanlmtr. Bu metot ve yaklamlar erevesinde tezimiz Giri, iki Blm ve Sonutan olumaktadr. Tezimizin Giri ksmnda almann amac ve metodunun yansra Ermeni Kilisesi ve Ermeniler hakknda genel bilgiler verilmitir. Tezimizin Birinci Blmnde ise reform hareketi ve Protestanlk hakknda genel bilgiler verilmi, Protestanln Anadoludaki Ermeniler arasnda oluum sebepleri de belirtilerek nasl yayld ve bu yayl srecinde misyonerlik faaliyetlerinin nasl olduu ele alnmtr. Bununla birlikte misyonerlik faaliyetleri neticesinde Protestanlaan Ermenilere kar Ermeni Patrikliinin tutumu ve bu tutum karsnda ngiltere ve Amerikann Osmanl Devletine kar basks da ilenmitir. Bu blmde ayrca Protestanl kendisine din olarak seen Ermenilerin Millet olarak kabul de anlatlmtr. kinci Blmde de gnmz Trkiyesindeki Protestan Ermeni Kiliselerinin genel ve idar yaplar anlatlmtr. Ayrca Protestan Ermenilerin temel inanlar, haftalk ve yllk ibadet uygulamalar, ayinleri ve dier din uygulamalar da konu edilmitir.

II

Tezimizin Sonu Blmnde ise alma hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr. Bu almamzda pln, program, kaynak bakmndan destek grdm ve grlerinden de faydalandm babam Prof. Dr. Abdurrahman Kke, Tezin ortaya k srecinde her trl desteini grdm danmanm Do. Dr. Ahmet Hikmet Eroluna, stanbulda Tezimizle ilgili almamz srecinde bizlere her konuda destek salayan Prof. Dr. mer Faruk Harman ile M. Numan Malkoa, Ohannes Torkumoluna, Sonna zpembeye, Krikor Damatyana, zellikle her trl bilgi ve tecrbelerini bizimle paylaan Krikor Aabaloluna, ayrca almamz sresince bilgi alveriinde bulunduum ve desteini grdm Do. Dr. Mehmet Katar ile Dr. Ali sra Gngre ve emei geen herkese teekkr bir bor bilmekteyim.

Mehmet Alparslan KK Ankara 2005

III

NDEKLER NSZ.................................................................................................................. I NDEKLER.....................................................................................................IV KISALTMALAR..................................................................................................VII GR.....................................................................................................................1 A. Metodoloji...1 a. Konunun Amac ve nemi........................................................................1

b. Konunun Kapsam ve Metodu......................................................2

B. Ermeniler ve Hristiyanlk...............................................................................3 a. Ermenilerin Hristiyanl Kabul....... .................................................3 b. Ermeni Kilisenin Oluumu ve Kilisenin Ermenilerdeki Yeri ...................7 c. Gnmzde Ermeni Kilisesi ve Ermeniler..............................................13 I. BLM..............................................................................................................27 ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII.........................27 A. Reform Hareketi ve Protestanln Douu....................................................27
B. Protestanln Anadoluda Yayl Srecinde Ermeniler....34 C. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylna Zemin Hazrlayan artlar...38

a. Osmanl Devletinin Genel ve Siyasal Yaps.........38 b. Yabanc Devletlerin Siyas Politikalar..42 ba. ngilterenin Siyas Politikas..42 bb. Amerikann Siyas Politikas.....44 c. Ermenilerin Din ve Siyas Yaps..48 D. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylnda Misyonerler ve Misyonerlik Faaliyetleri.....52 a. Misyonerler.....52 b. Misyonerlik Faaliyetleri........61 ba. Genel ve Siyasal Alandaki Faaliyetler.............................................62 bb. Eitim-retim Alanndaki Faaliyetler...........................................76 E. Misyonerlik Faaliyetleri Karsnda Ermeni Kilisesinin Tutumu..................94 F. Protestan Ermeni Kilisesinin Oluumu ve Protestan Ermenilerin Millet Olarak Kabul..102

IV

II. BLM...........................................................................................................112 GNMZ TRKYESNDE PROTESTAN ERMENLER........................112 A. Protestan Ermeni Kiliseleri........................................112 a. Kiliselerin Genel Yaps 113 b. Kiliselerin dar Yaps.. 117 ba. Kurul..117 1. Sivil Kurul...117 2. Ruhan Kurul...117 bb. Pastr (Bedvelli)................................................................................118 1. Pastrn Grev ve Sorumluluklar.................................................118 2. Pastrn Seimi ve Atanmas.........................................................121 B. Protestan Ermenilerin Temel nanlar......125 a. Tanr nanc................................................................................................126 aa. Baba ..127 ab. Oul (sa Mesih)................................................................................128 ac. Kutsal Ruh .130 b. Kutsal Kitap nanc ...................................................131 c. Kilise nanc...136 d. Kurtulu nanc..........................................................................................140 e. Evanjelizm nanc.......................................................................................146 f. Dier nanlar.............................................................................................152 C. Protestan Ermenilerin Ayinleri (Sakramentleri)...............................................159 a. Vaftiz .........................................................................................................160 aa. nan Olarak Vaftiz............................................................................160 ab. Uygulama Olarak Vaftiz....................................................................162 b. Evharistiya (Ekmek arap)......................................................................164 ba. nan Olarak Evharistiya...................................................................164 bb. Uygulama Olarak Evharistiya...........................................................167 D. Protestan Ermenilerin badet Uygulamalar.. ..170 a. badet Uygulamalarndaki Temel Unsurlar...............................................171 aa. Dua....................................................................................................171 ab. Vaaz..................................................................................................172

ac. Kutsal Kitaptan Blmler Okuma.....................................................173 ad. lahiler...............................................................................................173 ae. Ondalk Verme..................................................................................174 b. Haftalk badet Uygulamalar.....................................................................175 c. Yllk badet Uygulamalar.........................................................................177 ca. Noel.....177 cb. Paskalya .. ......178 cc. sann Ge Ykselii (Ascention)...179 cd. Pentekost....180 E. Protestan Ermenilerin Dier Din Uygulamalar............................................181 a. Doum.......................................................................................................181 b. Evlilik........................................................................................................182 c. lm..........................................................................................................184 d. Tvbe..........................................................................................................185 e. Oru............................................................................................................186 SONU...................................................................................................................188 BBLYOGRAFYA...............................................................................................192 ZET..211 SUMMARY............................................................................................................212 RESMLER..213

VI

KISALTMALAR A.B.A. A.DVN. A.M.A.A. A.MKT. A...F.D. A..S.B.D. Bkz. BOA B.T.T.D. C. ev. D.A.D. D.B..A. DH.D.. DH.KMS. DH.MKT. DH.MU. Dz. Der. Dir. E.A. E.A.D. E.B. Ed. E.R. E.R.E. E...F.D. E..S.B.E.D. F...F.D. : Ana Britannica Ansiklopedisi : Sadaret Divn (Beyliki) Kalemi Belgeleri : The Armenian Missionary Association of America : Sadaret Mektub Kalemi Belgeleri : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivleri : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : Cilt : eviren : Din Aratrmalar Dergisi : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi : Dahiliye dar Ksm Belgeleri : Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri : Dahiliye Mektubi Kalemi : Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri : Dzenleyen :Derleyen : Direktr :The Encyclopedia Americana : Ermeni Aratrmalar Dergisi : Encyclopedia Britannica : Editr :The Encyclopedia of Religion : Encyclopedia of Religion and Ethics : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

A.MKT.MHM.: Sadaret Mhime Kalemi Evrak

DH.MB..HPS. : Dahiliye Mebn-i Emriye Ve Hapishneler Mdriyeti Belgeleri

VII

Haz. H..E.F.D HR.MKT. ..P. SAV ..E.F.T.D. MV. N.E.B. s. S. S...F.D. T.D.V. T.M.D. T.D.D. T.T.D. T.T.K. U..F.D. Y. Y..A.HUS. Y...A.RES. Yay. Haz. Y..EE.. Y..MTV. Y..PRK.AZJ.

: Hazrlayan : Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi : Hariciye Nezareti Mektub Kalemi Belgeleri : lahiyat nlisans Program : slam limler Aratrmas Vakf : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi : Meclis-i Vkel Mazbatalar : The New Encyclopedia Britannica : Sayfa : Say : Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Trkiye Diyanet Vakf : Tarih ve Medeniyet Dergisi : Tarih ve Dnce Dergisi : Tarih ve Toplum Dergisi :Trk Tarih Kurumu :Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi : Yl : Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak :Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak :Yayna Hazrlayan :Yldz Esas ve Sadrazam Kamil Paa Evrak : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak :Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller

Y..PRK.ASK. :Yldz Perakende Evrak Asker Maruzat Y..PRK.BK. :Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti Y..PRK.DH... : Yldz Perakende Evrak Dahiliye Nezareti Maruzat Y.PRK.HR.. :Yldz Perakende Evrak Hariciye Nezareti Maruzt Y..PRK.EA. :Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik Y..PRK.UM.. :Yldz Perakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat

VIII

GR A. Metodoloji a. Konunun Amac ve nemi Ermeniler, gemite de gnmzde de nemli bir yer tutmutur ve tutmaktadr. Ancak bu nem; daha ok siyas amal olmu ve Ermenilerin din yaantlar geri plnda kalmtr. Ermeni denilince, genelde hep Ermeni Milleti ve Gregoryen Monofizit Ermeni Kilisesine mensup olanlar anlalmtr. Bununla beraber Gregoryen Ermeniler dnda kalan hem Katolik Ermeni Kilisesi hem de Protestan Ermeni Kilisesine dahil olanlar da vardr. Bu durum, bizi daha nce alma yaplmadn grdmz Protestan Ermenileri incelemeye tevik etmitir. Ayrca Trkiyedeki resm ve fal Protestanln, Ermeniler ile balamas ve Ermenilerin Protestanln Anadoluya giriinin temel vastas olmas, gnmz Trkiyesindeki Protestan Ermenilerin bilinmesi zaruretini ortaya karmtr. Protestan Misyonerler; zelde Protestanl genelde de Hristiyanl yaymak iin Anadoluda faaliyetlere balam ve bu faaliyetler Osmanl Devletindeki Trkler ve Yahudiler zerinde younlamtr. Ancak Trkler ve Yahudiler zerinde baar salayamayan Protestan misyonerler, Osmanl Devletindeki Ermenilere ynelmilerdir. nk Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak Ermeniler, yabanc devletler iin siyas, ekonomik ve lojistik emellere ulaabilmenin vazgeilmez bir unsuru olarak grlmtr. Ermenilerin yabanc devletler tarafndan kefedilmesiyle misyonerler, Anadolu topraklarnda ve bugnk taraftar Trkiyede kazanmak Hristiyan amacyla Ermeni Milletinden kendilerine

misyonerlik faaliyeti yarna girmilerdir. Zaman ierisinde de Protestan misyonerlerin faaliyetleri neticesinde Ermeni Kilisesi bnyesinde blnmeler olmu ve Ermeni Kilisesinden (Gregoryen Ermeniler) ayr, Katolik ve Protestan Ermeni cemaati olumutur. Bu Ermeni cemaat arasnda da mcadeleler balam ve Protestan misyonerler vastasyla Protestan Ermeniler, Osmanl Devleti tarafndan ayr bir millet olarak tannmtr. Bylece Anadolu topraklarnda Ermenilerle bir Protestanlk tarihi balamtr. Anadoluda Protestanln balangcnn, gelimesinin ve yaylmasnn Ermenilerle olduu ve Ermeni Meselesinin kmasnda da Protestanln hatta

Protestan Ermenilerin rol dikkate alndnda, bu almann nemi ortaya kmaktadr. nk bugne kadar Trkiyedeki Protestan Ermenilerin, hem Ermeni Kilisesinden (Gregroyen/Lusavoragan Ermenilerden) hem de dier Protestanlardan farkn ortaya koyan bir alma Trkiyede yaplmamtr. Ermeni Meselesindeki rol, Misyonerlerin etkileri ve Ermenilerin blnmesinde bu hareketin etkisi dikkate alnnca byle bir aratrmaya gerek olduu aka grlmektedir. Trkiyedeki Gregoryen Ermeni Kilisesi, stanbul Ermeni Patriklii ve genel olarak Katolikler zerinde almalar yaplmtr. Bu almalarn btn ynleriyle ortaya kmas ve bir btn olarak deerlendirilmesi iin Protestan Ermeniler konusunun da aratrlmas kanlmaz olmaktadr. nk ortada bir boluk vardr. Bu boluun doldurulmas gerekmektedir. Bu Tez, mevcut boluu doldurmak, Dinler Tarihi ve Trk Bilim ve Kltr Tarihi alanna katkda bulunmak amacn tamaktadr. Bu ama dorultusunda da Protestanln Ermeniler zerindeki etkisini tarih sre ierisinde deerlendirmek ve gnmz Trkiyesinde yaayan Protestan Ermenilerin oluumunu, temel inanlarn, din trenlerini ve ibadet uygulamalarn dier Ermenilerden farkn da ortaya koyarak tarafl, subjektif ve speklatif yaklamlardan uzak, objektif bir biimde bilimsel kriterlerle incelemek temel anlaymz olmutur. b. Konunun Kapsam ve Metodu Gnmz Trkiyesinde Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermeniler olmak zere Ermeni topluluk mevcuttur. Ancak Tezimizde bir snrlandrma yapmak amacyla sadece Protestan Ermeniler ele alnmtr. Ayrca konunun zgn olmas iin daraltlmas gerekmektedir. Bunun iin Tez, Trkiye rnei eklinde snrlandrlmtr. Bu snrlandrma, almann verimli olmasnn da bir gereidir. Aratrmamzn temel kaynan, Protestan Ermeni Kiliselerinde yaplan gzlem ve rportajlara dayanan alan aratrmas oluturmutur. Bunun yannda Kutsal Kitap ve Protestan Ermenileri konu alan dier ana kaynaklar esas alnmtr. almamzda konu ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarn yansra Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve Ermeni Kilisesinin misyonerler karsndaki tutumu hususunda Osmanl ariv belgelerinden de yararlanlmtr.

Protestan Ermeniler, Trkiyede stanbulda ikamet etmektedir. Bu nedenle almamz, stanbul merkezli olmutur. Ayrca Gregoryen Ermenilerle ve Protestanlarla ilgili olarak da karlatrma mahiyetinde yer yer bilgiler verilmi; ancak detaylara inilmemitir. Bu balamda Tezimiz, Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve Protestan Ermeniler (Trkiye rnei) olarak belirlenmitir. Tezimizde Ermeni Kilisesi ve Ermeniler hakknda genel bir bilgi verilmi, Protestanln dnyada ve Anadoluda oluumu ve Protestan misyonerlerin Anadoludaki Ermeniler zerindeki faaliyetleri anlatlmtr. Bununla birlikte Protestan Ermenilerin Osmanl Devleti tarafndan millet olarak tannmas ve Ermeni Kilisesi ile mcadelesi ilenmitir. Tezimizde ayrca gnmz Trkiyesinde Protestan Ermeni Kiliselerinin genel ve idar yaplar, temel inanlar, ayinleri (sakramentleri) ve ibadet uygulamalar konu edilmitir. B. Ermeniler ve Hristiyanlk a. Ermenilerin Hristiyanl Kabul Ermeniler, tarih sre ierisinde ran ve Bizans (Roma) mparatorluu arasndaki siyas ekimenin ortasnda kalmtr. Siyas ekimeler ve bulunduklar blgenin (Ermenistan) coraf yaps nedeniyle Ermeniler, ran ve Bizans mparatorluu ile birlikte birok devletin egemenliine girmitir. Bu durum, onlarn Hristiyanlkla birlikte eitli dinlerin inan ve uygulamalarn da benimsemelerine yol am ve Ermenilerin Hristiyanl resm din olarak kabul etmesine kadar devam etmitir1. Ermeni kaynaklarnda Ermenilerin Hristiyanl benimseme srecinin balangc olarak Roma mparatoru Sezarn olu Tiberius dneminde Urfa (Edesse) Kral olan Abgarn (Avak Hayr) hastal gsterilmektedir. Ermenilerce benimsenen kaynaa gre Urfa Kral Abgar, czzam hastalna yakalanm ve sa adnda birisinin bu hastal iyi ettiini duymutur. Bunun zerine o, adamlarndan Anan (Hananya) ile saya bir mektup gndermitir. Abgar, mektubunda sann Tanr veya Tanrnn olu olabileceine inandn belirtmi, bulunduu yere gelip kendisini iyi etmesini istemi ve buna karlk da Yahudilerin ktlklerine kar kendisini koruyabileceini ifade etmitir. sa da Abgara yazd cevabnda onu
1

. Abdurrahman KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 2003, 23-44.

iyiletirmek iin oralara gelmesinin mmkn olmadn, bulunduu yerde bir grevi olduunu ancak hastaln iyi etmek, onunla beraber olanlara hayat vermek ve orada Hristiyanl yaymak iin havarilerinden birisini gndereceini bildirmitir. sa, bir mektup ve yzn sildii mendili ile havarilerinden birini kral Abgara gndermitir. sa tarafndan gnderilen havari de Kral Abgar iyiletirmitir. sann mektubu ve hastalndan kurtulmas karsnda heyecanlanan Abgar, Hristiyanl kabul etmi, vaftiz olmu ve halk da onunla beraber vaftiz olup Hristiyanl benimsemitir*. Bylece Abgarn Hristiyanl kabul etmesiyle Ermenilerin Hristiyanlkla tanm olduu belirtilmektedir2. Ermenilerin inanlarna gre, sann vaadini yerine getirmek amacyla Ermenistana gelen Thaddeus ve Bartholomeous, bu blgede Hristiyanl yaymaya almlardr. Ancak Thaddeus ile Bartholomeous Hristiyanl yayma faaliyetleri srasnda ldrlmlerdir. Havarilerin bu faaliyetlerinden dolay Hristiyanln Ermeniler arasnda ilk olarak I. yzyln ortalarnda havari** Thaddeus ile Bartholomeous*** gsterilmektedir3. tarafndan balatld ifade edilmekte ve kaynak

Bu hikaye ile ilgili bilgiler 494te Romada bir sinodda Papa I. Glase tarafndan yalanlanmtr. Buradaki Hristiyanl kabul eden kral Abgarn V. Abgar deil, VIII. Abgar olduu iddia edilmitir(Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 46). 2 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 45-46; Frederick BURNABY, Kk Asya Seyahatnamesi, ev. Meral Gaspral, stanbul 1998, 256-257; Levon Panos DABAGYAN, Trkiye Ermenileri Tarihi, stanbul 2003, 65; Edwin Munsel BLSS, Turkey and The Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company 1896, 109-110 . ** . Havari (Apostle), Yunanca bir kelime olup yayan kimse ve zel bir grevle grevlendirilme anlamna gelmektedir. ncile gre Hz. sa ge ykseldikten sonra havarilerini yetkili klm ve onlardan kendilerine emrettii tleri tutmalarn istemitir(Bkz. Matta 28:18-20). Onlar da sann bu emri zerine gittikleri her yerde kiliseler kurmu, kendilerine halefler semi ve bu halefleri grevlendirmilerdir. Bu halefler de havarilerin vekili olarak piskopos adyla isimlendirilmi ve insanlara hizmet etmilerdir. Bu balamda da kilisenin idaresine ve retimine sahip olan piskoposlar, Havarilerle ayn otoriteye sahip olmulardr(Bkz. S. KALOUSTAN, Saints and Sacraments of The Armenian Church, Amerika 1969, 11-12. Ayrca Havarilik haknda geni bilgi iin bkz. Adolf HARNACK, The Mission ad Expansion of Christianity, New York 1962, 325-346). *** . Thaddeus, Ermeni tarihinde Ermenistan ziyaret eden ilk havari olarak kabul edilmektedir. O, Suriye, Irak ve M.S. 44de de Ermenistanda Hristiyanl anlatmtr. 66da da lmtr. Bortholomeous ise kaynaklarda Ermenistana gelen ikinci havari olarak yer almaktadr. O da Hristiyanl, Arabistanda, randa ve M.S. 68de de Ermenistanda yaymaya almtr (KALOUSTAN, 14). 3 . KALOUSTAN,14; H.G.O.DWGHT, Christianity n Turkey A Narrative of The Protestan Reformation in The Armenian Church, London 1854, 3 .

Bu iki havari, Ermeniler tarafndan hem Hristiyanln ilk misyonerleri hem de Ermenistann ilk aydnlatclar olarak kabul edilmektedir4. Thaddeus ve Bartholomeousun lmnden sonra Ermeniler arasnda Hristiyanlk hakimiyetini kaybetmi ve bu sre Krikorun (Gregory)* ortaya kna kadar devam etmitir. Krikorun sahneye k srecine kadar Ermeniler, Hristiyanlkla birlikte paganlk ve eitli dinlerin etkisinde kalmtr5. Krikorun Hristiyanl nasl benimsedii ve yayd konusunda deiik rivayetler bulunmaktadr. Bu rivayetlerden genel ve yaygn olanna gre Partl olan Surenin Babas Anak, ran Kralnn emri ile Ermeni Kral Khasrovu bir av partisinde ldrm; o da lmeden nce Anak ve slalesinin ldrlmesini emretmitir. Ermeniler de Anak ldrm ancak Suren, Sophia isimli stannesi tarafndan saklanmas suretiyle kurtulmu ve birlikte Kayseriye gitmilerdir. Kayseride Sophia ve kardei Yetav, Sureni vaftiz ettirerek ona Krikor ismini vermilerdir. Krikor, Kayseride Hristiyan eitimi alm ve burada baz Ermeni aileleri ile de iliki kurmutur. Onun eitiminde nemli rol oynayan kiilerden birisi de 232 ylnda Kayseri Piskoposuluk grevini stlenmi olan Pirmilianus olmutur. Bu sayede kendisini her bakmdan yetitirme imkan bulan Krikor, Kayserili Tavit adl bir Hristiyann kz Meryem ile uzun sreli olmayan bir evlilik yapm ve bu evlilikten Virtanes (Vartan) ve Aristakes (Risdag) adnda iki ocuu olmutur. Krikor daha sonra Ermenistana geri dnmtr. Bu sre zarfnda da Khosrovun olu Tirdat ise Ermenistanda yetierek kral olmutur. Krikor ile Tirdat siyas ynden

. Tran NERSOYAN, Armenian Church, E.R., New York 1987, C. 1, s. 413; Hratch TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church, htttp://www.sain.org/ ArmeniN.Church/ intro.txt/ 13.10.2004; Gnay TMER- Abdurrahman KK, Dinler Tarihi, Ankara 2002, 307; Michael B. PAPAZAN, The Armenian Church, http://www.fsweb.berry.edu/academic/hass/ mmpapazian/ the.htm/ 15.01.2004; Setrag KHOSHAFAN, Reflections on The 1700th Anniversary of Christianity, http://www.netwiz.net/cacc/c-racSK.html/04.01.2005; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 47; Malachi ORMANAN, The Church Of Armenia, Franszcadan ngilizceye ev. G. Marcar Gregory, Oxford 1955, 3; KALOUSTAN,14-15. * . Krikorun ve Gregoryen Ermenilerin Trk olduu ileri srlmektedir. Ermenilerin Hristiyanl kabulnden nceki inanlar da bunun doru olabilecei ihtimalini kuvvetlendirmektedir. (Bkz. M. Fahrettin KIRGIZOLU, Albanlar Tarihi (M..IV.-M.S.X. Yzyllar) zerine, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri kitabndan ayr basm, Ankara 1994, s. 60-67). Baz kaynaklarda da Krikorun Ermeni kkenli olduu iddialar mevcuttur( Bu konuda geni bilgi iin bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 23-49). 5 . 09.05.2005 tarihinde Krikor Damatyan ile yaplan grme.

samimi ve yakn bir iliki ierisinde olmasna ramen din adan farkl ortamlarda yetimelerinden dolay zt dncelere sahip olmulardr. Putperest olan Ermenistan kral Tirdat, Hristiyanla kar olduundan Krikordan totemlere kurban kesmesini istemi ancak o bunu reddetmitir. Bylece Tirdat, Krikorun babasnn kendi babasn ldrdn de renmesi zerine onu hapsettirip* ikence etmitir6. Bir baka rivayette Ermenistan kral Tirtad, Krikoru Hristiyanlk propagandas yapt gerekesiyle bir kuyuya attrm, a ve susuz brakmtr. Ancak kraln kz prenses Gostrovitud, Krikora gizli gizli yiyecek ve iecek vererek onun yaamasn salamtr7. Ermeniler arasnda Hristiyanln yayld dnemde Roma mparatorluu, Hristiyanla kar bask uygulam ve ikence yapmaya balamtr. Bu ikenceye maruz kalanlardan birisi de Azize Kayane (Gaiane) bakanlnda bir bakire topluluu olmutur. Roma mparatorluunun eitli blgelerindeki ikencelerden kurtulmak isteyen bakireler topluluu da Ermenistann Bakenti Emiyazine snmlardr. Ermenistan kral Tirdat ise bu bakirelerden azize Hripsimeyi (Rhipshime) kendisine e yapmak istemi, ancak Hripsime buna yanamam ve bunun sonucunda da kral, otuzyedi kiilik bu topluluu ldrtmtr. Daha sonra Kral, bu duruma zlm ve hastalamtr. Kral Tirtadn bu hastal karsnda doktorlarn da aresiz kalmas zerine kz kardei ryasnda Krikorun, abisi kraln hastaln iyi ettiini grm ve ondan yardm istemitir. Krikor da Tirdatn kzkardeinin istei zerine onu iyi etmitir8. Hastalndan kurtulan Kral Tirdat, bu olay karsnda 3019 ylnda Hristiyanl seerek Ermenistann ve tm Ermenilerin resm dininin Hristiyanlk olduunu aklamtr. Bylece Ermeniler, Hristiyanln resm din olarak benimsenmesinin ncln yapt ve ncilin ile milleti

6 7 8 9

. . . .

Bir baka rivayete gre Tirdat, 287 ylnda Ermenistan Kral olmutur. Krikor ile Kral Tirtad Erzincan yaknlarnda dinlenmek iin mola verdiklerinde bir tartmaya girmi ve bu tartma neticesinde Krikor hapse atlmtr(Surp Krikor Lusavori, http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/ lusavoric/15.05.2005. Ayrca bkz. Kevork ASLAN, Etudes Historques Sur Le Peuple Armnien, Paris 1909, 188-190). ORMANAN, 8; Kamuran GRN, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, 32; Surp Krikor Lusavori, http://www.agos.com.tr/tr/ arshiv/ lusavoric/15.05.2005. DABAGYAN, 67. GRN 32; ORMANAN, 9; KALOUSTAN, 16-19, TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 51-52. Ancak baz kaynaklarda bu tarih 314 olarak gsterilmektedir(Bkz. NERSOYAN, s. 414).

aydnlatt iin sayglarn gstermek amacyla Krikor Parteve aydnlatc anlamnda Lusavori (Loosavorich -The lluminator) adn vermilerdir10. Ermeniler, Hristiyanl kabul eden ilk devlet ve millet olmalar hasebiyle Mezmurlar 33:12 ile balant kurarak, hatta Konstantinin Hristiyanl Ermenilerden 12 sene sonra 313te kabul ettiini de vurgulayarak kendilerini kutsal bir millet olarak kabul ederler11. b. Ermeni Kilisesinin Oluumu ve Kilisenin Ermenilerdeki Yeri Ermenilerin Hristiyanl hem devlet hem de millet olarak resm din kabul etmesinden sonra Krikor, Kayseriye giderek orada Kayseri piskoposu Leon (Leonties) tarafndan btn Ermenilerin piskoposu olarak takdis edilmitir. Bu takdis olay, Ermeni Kilisesi ile Kayseri Kilisesi arasnda tartma konusu olmutur. Ortodokslara gre Ermeni Kilisesi, Kayseri Piskoposluuna bal bir kilisedir ve V. yzylda ondan ayrlmtr. Bu nedenle Ermeni Kilisesi, apostolik deildir. Katolikler ise Ermeni Kilisesinin ilk olarak Kayseriye bal olduunu ve daha sonra Papa I. Sylvesterin imtiyazyla bamszlna kavutuunu iddia etmilerdir. Bunun iin Ermeni Kilisesinin apostolik olmasnn mmkn olmadn iddia etmilerdir12. Ermeniler de bu iddialara karlk Krikorun Kayseriden takdis almasnn bir hiyerarik bamll ifade etmediini, ayrca Hristiyanl kabul eden ilk millet olmalar ve direkt havariler tarafndan Hristiyanlatrlmalarndan dolay da kiliselerinin apostolik olduunu ileri srmlerdir13. Ermeniler; Ermeni din merkezini Kayseriye balamann sadece birtakm hipotezlere ve Sylvester tarafndan verilmi olduu kabul edilen imtiyazn da apokrif bir belgeye dayandrldn iddia etmilerdir. Ayrca Ermeni ve Kayseri merkezlerinin IV. ve V. yzylda ilikilerinde hibir deiiklik gstermeden devam etmesinin Ermeni Kilisesinin kuruluundan beri bamsz bir ekilde ynetildiinin
10

. Mihran S. AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church, http:// www. cacc-sf.org/c-edacMSA.html/22.02.2005; ORMANAN, 5, 8-9; KALOUSTAN, 15-19; DWGHT, 4; BLSS, 110; Leon ARPEE, A History of Armenian Christianity, Armenia 1946, 1720; Tessa HOFFMAN, Armenians in Turkey Today, Ed. Nicolas Tavitian, The EU Office of Armenian Associations of Europe, Brksel Ocak 2002, 9; Karl Vartan AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996, http:// www. cacc-sf.org/c-aehistory.htm/15.09.2004; Barkev. N. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives, http://www.cacc-sf.org/c-aeidentityBND.html/23.01.2004. 11 . Edward S. TOVMASSAN, The Blessed Nation, http:// www.cacc-sf.org/c-BN.html/23.02.2004; ORMANAN, 8. 12 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 131; DWGHT, 4-5. 13 . TMER-KK, 307.

gstergesi kabul edilmitir. Ermeniler, Krikorun Kayseri Bapiskoposu tarafndan takdis edilmesinin sadece bir tesadf olduunu kabul etmektedir14. Ermeni Kilisesi; kiliselerine hibir kilisenin araclk yapmad, direkt bir orjine dayand ve bundan dolay apostolik bir yapya sahip olduu iddiasndadr. nk Hristiyanlkta apostolik olma, bir kilise iin en nemli zelliktir. Kilise, bir havarinin ahsi eseri olarak ortaya kmsa apostolik, baka apostolik kiliseden kmsa ( kayna baka apostolik bir kiliseye ait) kilise indirekt (ikincil) kilisedir. Bu nedenle bir kilise apostolik ise kiliseye kar olan gven ve itibar da artmaktadr. Ermeni Kilisesi de kaynan Thaddeus ve Bartholomeousa dayandrarak apostolik olduunu ileri srmektedir. Krikor, 302de Kayseri Bapiskoposu Leondan bapiskoposluk takdisini aldktan sonra, Ermenistana doru hareket etmitir15. O, Kayseriden Ermenistana dnnde yolu zerindeki putperest mabetleri ykm ve getii blgelerde Hristiyanl yaymaya almtr. Ermenistana geldiinde de kral, soylu kesim ve halkn byk bir blmn vaftiz etmitir16. Daha sonra Krikor, bir vizyon grm ve bu vizyonda sa Mesih yere inerek Hripsimenin onuruna ona kiliseyi dikmesi gerektii yeri gstermitir. O da kral Tirtadn yardmyla Santaramed tapnan ykarak, sa Mesihin gsterdii yere kiliseyi ina etmi ve ilk Ermeni Kilisesinin temelini atmtr. Ermenilerin ilk kilisesi olan bu yere de Tanrnn olu sann indii tek yer anlamnda Etch(E), inmek ve Miadzin (Miyazin) meydana getirmek veya sebep olmak kelimelerinin birlemesinden oluan Emiyazin(Etchmiadznakan)* ad verilmitir.

14 15

. ORMANAN, 13. . ORMANAN, 4, 11; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church. 16 . DWGHT, 3-4; ORMANAN, 11; GRN, 32; NERSOYAN, s. 413-414. * . Emiyazin, Ermenilere gre Hristiyanln ilk k yeri ve IV. yyda Vaarabatn (Vagharshabat) bakentidir. Emiyazin, Ermenistann bakenti olup, Erivann batsnda yer alan Ermenilerin en yce ruhan (din) merkezidir. Emiyazin hakknda en eski bilgi Urartu Kral II. Rusaya (M.. 685-645) aittir. Zvornasta bulunan ivi yazlarnda Emiyazinin olduu blgenin Kuarlini adyla anld ve burann II. Rusa tarafndan igal edildii yer almaktadr. M.. 570560l yllarda Ermeni Kral Yervant Sagovogyantsn damad Vartkes Manuk, re tepesi ve Artimed ehri yaknlarnda bir kasaba oluturmu ve buras Vartkesovan olarak isimlendirilmitir. Daha sonra buras Kral I. Vaar Araguni (M.S. 117-140) tarafndan surlarla evrilerek Vaarabad ad verilmi ve ikinci bakent yaplmtr. Vaarabad, XIII. ve XIV. yzyldan sonra Emiyazin adyla anlmaya balanm ve dnyadaki tm Ermenilerin ruhani merkezi olmutur. Emiyazin, Rus-ran Savanda hem Rus hem de ranllarn elinde kalm ancak 1828de ehir Rusyaya balanmtr. Emiyazin iin yaplan dzenlemelerden sonra Emiyazin Katoikosluu bugnk son eklini alm ve Ermeni kltrnn, din hayatn ve her

Ermenilere gre sa, Emiyazine inerek bizzat Ermeni Kilisesini kurmu ve bu kiliseyi dier kiliselerden ayrarak ona zel bir stat kazandrmtr. Emiyazinde kurulan bu kilise, Ermeni Kilisesinin anas olarak telakki edilmi ve Ermenilerin temel din merkezi olmutur17. Bu balamda Emiyazin, Ermeni Kilisesinin bu dnya zerindeki Hristiyanlk izdmn sembolize eden bir kurulu olarak da tarif edilmektedir. Emiyazin btn dnya Ermenilerinin ve hatta Katolik ve Protestan Ermenilerinin de en byk ve ulu Hristiyanlk makam olduu sylenmektedir. Bu nedenle Emiyazin, en nemli ve merkez bir Ermeni din messesesi olarak kabul edilmektedir18. Ancak Ermenilerin temel din merkezi, siyas yap ve asker dengelerin zorlamasyla devaml deimi ve tarih sre ierisinde 484 ylnda Divin'e, 931 'de Akdamar'a, 947'de Argina'ya, 992'de Ani'ye ve buradan da 1147'de Rumkale'ye (Kilikya) tanmtr. 1293te de Sis merkez olmu ve 1441 ylnda da Katoikosluk tekrar Emiyazin'e tanm fakat bu srete Sis'teki Katoigosluk da devam etmitir. Bu Katoikosluk, I. Dnya Savan takiben Beyrut yaknlarndaki Antilyas'a nakledilmitir. Bylece Emiyazin, Sis ve Aktamar Katoikosluu olmak zere Ermeni Katoikosluu ortaya kmtr19. Ayrca 1311de kurulan Kuds Ermeni Patriklii20 ve 1113te kurulan Aktamar Katoikosluu21 gibi bamsz yerel Ermeni din merkezler de oluturulmutur22. Ermeniler, Krikora verilen Lusavori adndan dolay kiliseye de aydnlatcya ait anlamnda Lusavoragan (lluminatorian) adn vermilerdir.
iin merkezi haline gelmitir(Pars TULACI, stanbul Ermeni Kiliseleri, stanbul 1991, 25-27. Ayrca bkz. NERSOYAN, s. 414-415). Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, 125-126; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 52-53, 129-130; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church; Vazken MOVSESAN, Etchmiadzin For Today, http: // www.sain.org/DERVAZ/ serm4.txt/18.11.2004; KALOUSTAN, 92-94; ORMANAN, 139; Eli SMTH and H.G.O.DWGHT, Missionary Researches in Armenia:ncluding a Journey Through Asia Minor and into Georgia and Persia, with a Visit to The Nestorian and Chaldeon Christians of Oormiah and Salmas, London 1834, 280-282. Ohannik AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri http://www.hyetert.com/ 18.12.2004. Mahmut Niyazi SEZGN, Ermenistanda Din Yap- Din Hayat, E.A.D., K 2003, C. 2, S. 8, s. 160; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 170-192; GRN, 33 ; DABAGYAN, 66; DWGHT, 8; ORMANAN, 46, 56 , 60; TULACI, 6. Geni bilgi iin bkz. Yavuz ERCAN, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988 Geni Bilgi iin bkz. Gnl NEY, Aktamar Kilisesi, Ankara 1989; Hrand D. ANDREASYAN, Aktamar Kilisesi, ..E.F.T.D., C. 16, S. 21, stanbul 1966, s. 77-82. Osman KARABIYIK, Trk-Ermeni Mnasebetlerinin Dn-Bugn, stanbul 1984, 22; ERYILMAZ, 56.

17

18 19

. . . . .

20 21 22

Ancak genel olarak yaplan snflandrmada bu kiliseye Surenin vaftiz ismi Krikorun (Gregor) ismine atfen Gregoryen Ermeni Kilisesi denilmitir23. 1836 Rus Nizamnamesinde de bu isim, Gregoryen Ermeni Kilisesi (Armeno Gregorian Church) olarak kayda gemitir24. Ancak Ermeniler, bu szn Katolik ve Ortodoks Kiliseleri tarafndan ortaya atldn, bu kelimenin kendileri iin bir aalama anlamn tadn ifade etmektedirler25. Onlar, XIX. yzylda Rusyann Ermeni Kilisesini Moskova Patrikliine baladn, kendilerini aalamak ve Hristiyan olmadklarn belirtmek amacyla Gregoryen olarak isimlendirdiini beyan etmilerdir. Ermenilerin kendi tabirlerince, Gregoryen veya Krikoryan olmadklar, Dou Ortodoks mezhebine mensup Hristiyan olduklar iddialar arasndadr26. Ermeniler, ilk atalar Haik (Hayk)dan dolay kendilerine Haiks veya Hais ve Ermenistana da Haystan adn vermektedirler. Buna paralel olarak da kiliselerini etnografik olarak Hay Kilisesi (Hay Yageghetzi) veya Hayastanllarn Kilisesi (Hayastanyatz Yageghetzi) olarak isimlendirmektedirler27. Ermenilere gre Ermeni Kilisesi, "Katolik" kilisesine de "Ortodoks" kilisesine de ayn uzaklkta bulunmaktadr. Onlar iin Ermeni Kilisesi, hem Ortodoks (doru iman) hem de Katolik (evrensel) bir kilisedir. Ermenice "Hay Yegeghetz" veya "Hayasdanyaytz Yegeghetz" kelimelerinin de bunun bir ifadesi olduunu savunmaktadr28. Krikor, kiliseyi kurduktan sonra Ermeni doktrinlerini, din bayramlarn, liturjilerini, kilise ayinlerini, trenlerini oluturmu ve din lider olarak yirmibe yl ynetmitir29 Daha sonra da Ermeniler iin eitli kiliseler, manastrlar, hastahaneler ve okullar gibi sosyal kurulularn oluumunu salamtr. Bununla birlikte Arnavutluk, Grcistan, ran ve Azerbaycan gibi yerlere gnderdii din adamlar ve

23

. BLSS, 110; Justin-Carolyn MCCARTHY, Turks and Armenians, Washington 1989, 7; DABAGYAN, 65; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 53; ARPEE, 15-17; SMTH-DWGHT, 273-274; TULACI, 3. 24 . ORMANAN,138. 25 . AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri. 26 . Ermeni Patrii Mesrob II, Gregoryan Diye Mezhep Yok, Tercman Gazetesi, 8.12.2004, s. 4. 27 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 137. 28 . BLSS, 106; AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri; DWGHT, 2; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 18; Charles Nac FARLANE, The Armenians: A Tale of Constantinople, C. 1, Philadelphia 1830, 192. 29 . ARPEE, 58-63.

10

kilise mensuplar sayesinde ncilin ve Hristiyanln yaylmasn salamtr30. Bylece Krikor, Ermenilerin ilk Katolikosu olmutur. Ondan sonra Katolikos olarak Sahak I. Hayrabed Bartev (391-414) ve Mesrob Madoz Vartabed grev yapmtr. Mesrob, Ermenistanda, Azerbaycanda ve Grcistanda ncili vaaz etmi, 406da Ermeni alfabesini icat etmi ve 411de de Kutsal Kitab Yunancadan Ermeniceye evirmitir31. Bu nedenle Ermeniler, gnmzdeki Ermeni alfabesinin oluumunda Sahak ve Mesrobun byk katklar olduunu ifade etmektedirler. Ermeni yazsnn icad ve ncilin Ermeniceye evirisi ile Ermenilerin kilise kltrnn meydana gelmesi ayn tarihlere rastlamaktadr32. Ermeni kaynaklarna gre, ran ve Bizansllar arasndaki savalar ve bu amala ortaya kan bask ve eziyetler karsnda Ermenileri ayakta tutan ve onlarn yok olmasna engel olan kilisedir. Onlara gre Ermeni milletini ve devletini ortaya karan Ermeniler deil Ermeni Kilisesidir. Kilise, bununla birlikte alfabenin icad, din veya kltrel eserlerin basm gibi sosyal ve kltrel her trl faaliyetin de ncln yapmtr. Ermeni Kilisesi, sadece din alanda deil siyas alanda da Ermenilere liderlik etmitir. Btn bu zelliklerinden dolay Ermenilerin gnmzdeki varln Ermeni Kilisesine borlu olduu Ermeni yazarlar tarafndan da dile getirilmektedir33. Ermeniler iin kilise, bir arada bulunmann, beraberliin, birliin ve bamszln bir sembol olarak Ermeni varln koruyan en nemli vasta olmutur. O, Ermenileri korumann yannda gemile ilgili balarn da muhafaza ederek Ermeni geleneklerin gnmze kadar devamn salamtr34. Ermeni Kilisesi, Ermenilere zgr ve sekin olma zelliklerini salayarak her konuda onlara nclk etmi ve onlarn gnmze kadar var olma sebebi olmutur. Kilise, Ermenistanda hkmetin olmad, baka devletlerin boyunduruu altnda yaand ve i karklklar gibi en kt artlarda dahi Ermeni Milletini
30 31

. DWGHT, 5; ORMANAN, 14; NERSOYAN, s. 416; TULACI, 3. . AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; KHOSHAFAN, Reflections on The 1700th Anniversary of Christianity; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; DWGHT, 5. 32 . DABAGYAN, 35-36; Georg OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret IILTAN, Ankara 1981, 52. 33 . Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14-15; GRN, 30; Sadi KOA, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, Ankara 1967, 51; Aydn TANER, Trkler Bizansllar Ermeniler, Ankara 1994, 286; ARPEE, 44-57. 34 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 15.

11

asimile olmaktan koruyarak Ermeni neslinin tkenmesini nlemitir35. nk onlar iin kilise ile balarn kopmas hayatn bitmesi ile e anlamldr36. Ermeniler kendilerinin her trl olumsuz artlara ramen gnmze kadar varlklarn devam ettirme sebebi olarak kilise ile birlikte kendi dillerini de gstermektedirler37. Onlar, kilisenin glgesi altnda kendi dili olan bir millet olarak varlklarn devam ettirdiklerini belirtmektedirler. Onlara gre kilise olmasayd bugn belki de Ermeni milletinden sz edilemeyecekti. Bu nedenle de Ermeniler gnmze kadar varlklarn bu iki eye (kilise ve dil) borlu olduklarn ifade etmektedirler38. Ayrca Ermeni tarihinde nemli rol oynam ahslara da zel bir sayg gsterilmektedir*. Ermenilerde din ile milliyet ve kilise ile millet i ie girerek bir btn oluturmutur. Bu durumda da kilise ile millet ayn eyi ifade etmi olmaktadr39. Kilise ile millet arasndaki ilikiyi Ermeni tarihi Pastrmacyan Ermeni Kilisesi, Ermeni Milletinin kilise tarafndan can verilen ruhunun yeniden dnyaya gelmek iin yaad vcuttur szleriyle net olarak ifade etmitir. Nalbantyan da;
35 36

. AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church; ORMANAN, 20-21. . ORMANAN, XVI. 37 . Anna TURAY, http:// www. minidev.com/kltrler-ermeni-tarih2.asp/12.07.2004; GRN, 24; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14. 38 . ORMANAN, XV. * Mihran S. Agbabiann 1957de yaynlanan Highlights of Armenian History and Civilization (Ermeni Tarihi olaylar ve Medeniyet) adl eserde Ermeni tarihinde nemli rol oynam kiileri srasyla u ekilde belirtmitir: Haig Nahabed, Ermeni Milletinin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Tigranes, Ermeni Devletinin en byk kurucusu olarak kabul edilmekte ve Akdenize kadar btn snrlar genilettii sylenmektedir. Krikor, Ermeni Apostolik Kilisesinin kurucusudur. O, Ermenilerin Hristiyanl semesinde ok nemli bir rol oynamtr. Bu nedenle de onun iin Aydnlatc Kutsal Baba da denilmektedir(KALOUSTAN, 15; AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church). Katolikos Nerses, IV. yzylda Hristiyanlk mesajn yaym ve Krikorun balatt almalar devam ettirmitir. Mesrob Mashotz, Ermeni alfabesini icat etmi, Kutsal Kitab Ermeniceye evirmi ve Mesihin retilerini halkn daha rahat anlamasn salamtr. Buna paralel olarak da Ermeni ibadet ve inan sistemi yeniden dzenlenmitir(AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church; MOVSESAN,Etchmiadzin For Today; KALOUSTAN, 22-24). Vartan Mamigonian, Hristiyan inancn savunmu ve bu inan uruna ehitlii gze almtr. Kilikya Kral I. Levon, Kilikya Kralln glendirmi ve Ermeni milletini asimile olmaktan korumutur. General Antranig ise Ermenilere zgrlk dncesini alam ve Osmanl hkmetinin Ermenilere basksna kar Osmanl ile mcadele etmitir.(AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church; ayrca dier Ermeni kiiler iin bkz. Kevork PAMUKCYAN, stanbul Tarihini Yazan Ermeniler, T.T.D., C. 15, S. 89, Mays 1991, s. 4852). 39 . ORMANAN, XIII; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14.

12

Bu nasyonalist abada en byk rol, baz mstesna liderleri ve belli bal manastrlar vastasyla hem din hem de entelektel bir kuvvet olarak alan Ermeni Kilisesi tarafndan oynanmtr...Siyas bamszln yokluunda Katolikos, Ermeni Milletinin emellerini temsil etmi ve Diasporadakilerle ana vatandaki Ermeniler arasnda bir ba haline gelmitir. diyerek bu dnceyi teyit etmitir. Dier bir Ermeni yazar Dikran Boyacyan ise Ermeniler ile Kilise arasndaki balanty u szleriyle vurgulamtr: Ne kadar geni olursa olsun, Ermeni Kilisesini ayn lde ele alamayan herhangi bir Ermeni Tarihi, Ermenilerin gerek hayatn ortaya koymay baaramaz. Ermeni Kilisesi ile Ermeni Milleti o derece i iedir ki, birisi olmadan dierini dnmek mmkn deildir.40. Ermeni Kilisesi, Ermeni Milleti ile tad aynlik dolaysyla kendine zg bir konuma kavuarak mill kilise olmu ve dier Hristiyan anlaylardan ve mezheplerden ayr olarak Hristiyanlk tarihindeki yerini almtr41. c. Gnmzde Ermeni Kilisesi ve Ermeniler Konstantin, Roma mparatorluunun dou kesiminin valisi Liciniusu yenmesiyle hem dounun hem de batnn hakimi olmutur. skenderiye, Romadan sonra ikinci ehir konumuna ulamtr. Siyas ynden byle bir gelime ierisinde, Arius; Oulun baba tarafndan yaratld ve ezel olmad dncesini ortaya atmtr. Bu dnce, Konstantinin de ilgisini ekmitir. Danman Hosiousu Hristiyanlk dnyasndaki din ayrlklar gidermesi amacyla skenderiyeye gndermi; ancak, onun baarl olamamas zerine Antakyada bir konsil toplama karar almtr. ddialarn boyutunun daha da bymesi zerine Konstantin, mparatorluun tm piskoposlarn ararak Hristiyan dnyasndaki din tartmalara da son vermek amacyla 325te znikte bir konsil toplamtr. Bu terimi ortaya

Konsilde, Arius aforoz edilerek Baba ile Oulun ayn cevherden olduu karar alnm ve Baba ile Oulun ilikisini ifade eden Homoosios atlmtr42.

40 41

. GRN, 31. . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14; TMER- KK, 309; Gnay TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, stanbul 1993, s. 128; ASLAN, 233. 42 . Francs DVORNK, Konsiller Tarihi znikten II. Vatikana, ev. Mehmet Aydn, Ankara 1990, 67; David F. WRGHT, Konseyler ve nan Bildirgeler, Hristiyanlk Tarihi, ev. Sibel SelLevent Knran, stanbul 2004, s. 169.

13

znik Konsiline Ermeni Kilisesinden temsilci olarak da Krikorun olu Aristakes katlm ve burada alnan kararlar Ermeni Kilisesi de benimsemitir. Bu Konsil kararlarna ramen Ariusun grleri hem douda hem de batda yaylmaya devam etmi ve Ariyanizm ad altnda g kazanmtr. Bu g Hristiyanlar arasndaki huzursuzluu da artrmtr. Ancak Ariyanizm kendi ierisinde de bir fikirbirlii oluturamam ve farkl grler ortaya kmaya balamtr. Bunlardan bir tanesi, stanbul Piskoposu Macedonienin ncln yapt ve Kutsal Ruhun Tanr olmad grn savunduu grup olmutur. Bylece mparator Theodos (379-395), Roma mparatorluunun dou ksmnn piskoposlarnn katld ve Bat piskoposlarnn yer almad bir konsil dzenlemitir. 381 ylnda stanbulda yaplan bu konsilde, Macedonienin gr reddedilerek Kutsal Ruhun da Tanr olduu karar alnm ve uknumda yalnz bir tanrsal cevher dncesi ileri srlmtr. Bylece stanbul Konsilinde Teslisin unsuru tamamlanmtr. Bu konsillerden sonra da Hristiyanlkta sann tabiat hakkndaki tartmalar devam etmi, sann iki ayr tabiata sahip olduu ileri srlmtr. Bu srete dou kilisesi bnyesindeki ekollerden biri olan skenderiye Ekol, sann Tanrsal (ilah) tabiat zerinde durmu ve Tanr bedeninin insan bedeninde birletii grn savunmutur43. Antakya Ekol ise skenderiye Ekolnn bu grlerine kar karak sann insan tabiat zerinde durarak sada iki ayr tabiat bulunduunu ve Meryemin de insan olan sann annesi olduunu dile getirmitir. Nestoryus da Antakya Ekoln desteklemitir. Bunun zerine skenderiyeli Cyrille, Nestoryusun grlerine sert tepki gstermi ve Cyrille ile Nestoryus, Papa I. Celestinin hkmne bavurmulardr. Ancak Papa, Nestoryusun grn benimsememi ve bylece Cyrille ile Nestoryus arasndaki tartmalar da cidd boyutlara ulamtr. Tartmalarn cidd boyutlara ulamas zerine mparator II. Theodose, 431 ylnda Efeste bir Konsil toplamtr. Bu konsilde Nestoriusun grlerinin sann Tanrlna zarar verebilecek bir yap tad iddia edilerek grleri reddedilmi ve

43

. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 146-148, Ahmet Hikmet EROLU, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, A...F.D., C. 41, (Ayrbasm), Ankara 2000, s. 313-314.

14

sa Mesihin gerek bir Tanr ve iki tabiata sahip bir insan olduu uknum bakmndan Tanr ile ayn ve Meryemin de Tanr Annesi olduu gr kabul edilmitir44. Efes Konsilinden sonra zaman ierisinde Cyrille tarafndan ortaya atlan ve Eutyches tarafndan gelitirilen sann iki tabiatnn insan olduktan sonra tek tabiat haline geldii gr ortaya atlm ve sann insan tabiatnn ilah tabiat ierisinde eridii fikri ileri srlmtr. Bu gr, zaman ierisinde taraftar kazanmaya balam ve bu gr savunanlara Tek Tabiat (Monofizit) denilmitir. Ancak Efes Konsilini, Haydutlar Konsili olarak deerlendiren stanbul ve Roma Kiliseleri, 451de Kadkyde (Kalkedon) toplanm ve burada Efes Konsili kararlar reddedilerek Hz. sann hem insan hem de ilah iki tabiata sahip olduu kabul edilmitir45. 451 Kadky Konsilinde Hepimiz, ittifakla, Efendimiz Mesih sann, bir tek ve biricik oulun, beeriyet ynden de uluhiyet ynnden de tam, gerek Tanr ve gerek insan olduunu, makul bir ruh ve vcuttan meydana geldiini ilahi ynden Baba ile beeri ynden bizimle ayn bulunduunu, gnahkarlk dnda bize benzediini, ilahla uygun olarak asrlar nce Tanrdan doduunu ve beeriyete uygun olarak bizim iin bizim kurtuluumuz iin son dnemlerde Tanrnn annesi Bakire Meryemden dnyaya geldiini Efendimiz Mesihin karmakszn, blnmeksizin, ayrlmakszn, deiiklie uramakszn iki tabiata sahip biricik oul olduunu, zira birliin, tabiatlarn farkn ortadan kaldrmadn bunlardan her birinin kendi zelliini koruduunu, bir ahs ve bir z (cevher) iinde dieriyle birletiini kabul ediyoruz karar alnmtr. Kadky Konsilinde alnan karar Kpti, Sryani ve Ermeni Kilisesi kabul etmemilerdir. Bu gre kar kanlar iin Monofizit denilmi; Ermeniler de bu Monofizit grup ierisinde yerini alm ve bamsz bir kilise olarak gnmze kadar varln devam ettirmitir46.

44

. Mehmet AYDIN, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya 1991, 16-17; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 150-151; EROLU, s. 313. 45 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 150-152. 46 . EROLU, s. 313-314; DVORNK, 16-19; Mehmet AYDIN, Hristiyan Konsillerine Genel Bir Bak, Belleten Dergisi, C. 54, S. 209, Nisan 1990dan Ayr Basm, T.T.K., Ankara 1990, s. 376; Mehmet AYDIN, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya 1991, 18-19; s. 257294; G.L.SEIDLER, Bizans Siyasal Dncesi, ev. Mete Tunay, Ankara 1980, 23, 53-55; NERSOYAN, s. 416; ORMANAN, 16, 92; Henry Fanshawe TOZER, Turksh Armenia, London 1881, 191; G. AMADOUNI, LEglise Armenienne et La Catholicite, Roma 1978, 17-19.

15

Gnmzde Ermeni Kilisesinin dogmalarnn* resm kaynan ilk konsil** (znik, stanbul ve Efes Konsilleri) oluturmakta ve bu konsiller kmenik konsiller olarak kabul edilmektedir. Ermeni Kilisesinin bu konsillerce kabul edilen Athanasian Forml olarak belirtilen bir kredosu (iman ikrar) vardr. Bu kredonun yannda kilisenin ayinde yer alan ve daha sonra yazlm olan ve Eutychianism olarak adlandrlan ikinci bir kredosu daha vardr. Bu kredo, sann iki tabiatnn tek tabiat olarak birlemesini ifade etmektedir. nk Ermeniler, sann ilah ve beer iki ayr tabiat olmas durumunda sann, insanlarn gnahn balatmak iin kendisini feda etmesi sebebinin ortadan kaldracan ileri srmektedir47. Ermeni Kilisesi, dogmaya ait kararlarn z bakmndan btn kiliseler iin zorunlu, ancak disipline ait kurallarn kiliselerin iilerine ait bir durum olarak kabul etmekte ve kiliselerin kendi zelliklerine gre ve deiiklik ibadetinin yapabileceine ana merkezi inanmaktadr48. Gnmzde Ermeni Kilisesinin inan Emiyazindir. Rusyann Emiyazini Ana Ermeni Kilisesi olarak kabul etmesiyle Ermenilerin Emiyazine bal kalmalarn salanmtr. Bu balamda da Emiyazin Katoikosluu Ana Din Merkez, Beyruttaki Katoikosluk da ikinci derecede din merkez konumunda deer kazanmtr49. Bununla
50

birlikte

Kuds

ve

stanbulda
51

da

Ermeni

Patriklikleri

oluturulmutur . stanbul Ermeni Patriklii , gelenek ve kdem srasna gre en

. .

**

47 48

. . 49 .

50 51

. .

Dogma, kutsal kitaplardan karlan ak ve net olarak bir formlde anlatlan teklif veya neridir (ORMANAN, 90). Konsil, Hristiyan literatrnde din liderlerin dini reti ve uygulamalar iin karar almak ve din problemleri zmek amacyla oluturulan toplulua verilen isimdir. Kk apta yaplan blgesel toplantlara da genellikle sinod ad verilir(mer Faruk HARMAN, Konsil, Diyanet slam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, 175; Alpaslan YALDUZ, Konsillerin Hristiyanlk Tarihindeki Yeri ve znik Konsili, U...F.D., C. 12, S. 2, Y. 2003, s. 258). ORMANAN, 95-96. ORMANAN, 111. Cezmi YURTSEVER, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi, stanbul 1983, 236; Genel Ed. A.J. ARBERY, E.I.J. ROSENTHAL (Yahudilik)-M.A.C. WARREN (Hristiyanlk), Religion in The Middle East, Cambridge University Pres, 1969, 493; AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri; TMER- KK, 309; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128. TULACI, 45. stanbul Ermeni Patriklii hakknda geni bilgi iin bkz. Canan SEYFEL, stanbul Ermeni Patriklii, Ankara 2005, 64-97; DABAGYAN, 69-73.

16

sonda yer almasna ramen ynetim bakmndan her zaman en nemli ve nfuzlu makam olmutur52. Ermeni Kilisesinde Tanr teslisin temeli ve dinin zdr. Tanr, mkemmel bir varlk olup yaratan, alim ve kadirdir. Ermeniler; Baba Tanrnn yaratlmadn, sonradan olmadn, bir sebebe bal bulunmadn, Oulun varedicisi ve Kutsal Ruhun da hayat kayna olduuna inanmaktadr. Oul (sa Mesih) ise yaratlmam, sonradan olmam, dorulmu ve yzyllar nce Babadan gelmi olduuna; zaman iinde ne Babadan nce ve ne de sonra olmadna, fakat Babann Baba olduu kadar, Oulun da Oul olduuna iman edilmektedir. Ermeni Kilisesine gre sa Mesih, insan suretinde Tanr olup, ilah vahiyle doludur. Din ibadet ve hayat da sa merkezlidir. Kutsal Ruh ise yaratlmam, sonradan olmam, ezel; fakat Babadan gelmi, cevherinin de Babada bulunduuna ve Oul gibi erefli ve yce olduuna inanlmaktadr. Onlara gre Kutsal Ruh, akl ile idrak edilemeyen ve tm insanlar iin aydnlatc bir ktr. O, teslisin dier unsurlaryla ayn zellie sahiptir. Baba, Oul ve Kutsal Ruh bir gen eklinde alglanmaktadr. Her biri de bu genin bir noktasn oluturmaktadr. Bu balamda da bir tek tabiata, bir tek uluhiyete, bununla birlikte olmayan Tanrya, bir tek iradeye, otoriteye ve kudrete, grnen ve grlmeyen eylerin yaratcs Teslise iman edilmektedir53. Ermenilerde Kilise, ezel ve ebed bir kurtulu vastas olup Bir, Apostolik (Havariler dayanmas), Katolik (evrensel olmas) ve Kutsaldr. Ermeni Kilisesi doru inanca sahip olmasndan dolay Ortodoks, evrensel olmas nedeniyle Katolik, kurucular Havari olmas hasebiyle de Apostolik ve bundan dolay da kutsal olarak deerlendirilmektedir. Bu drt temel zellie sahip olan Ermeni Kilisesi, Ermenilerce Ortodoks Kilisesi olarak nitelendirimektedir54. Onlara gre bu zelliklere sahip kiliseyi dnyada ykacak hibir g yoktur. Kilise, kurtuluun

52 53

. TULACI, 61. . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 205-210, 212; SMTH-DWGHT, 290-292; KALOUSTAN, 82. 54 . ORMANAN, 90- 91; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 37.

17

gerekletii ve sakrementlerin hazinesi ve efaati olarak yaayan tek yer ve ibadetlerin yapld ana merkezdir55. Ermeni Kilisesine gre gnahlar balayan ve azizlerin Kominyonu olan Kilise; balangtan beri mevcuttur. Kilise, ilk insanla yaratlm, Hz. Nuh ile yeni bir balang oluturmu ve Hz. brahim, Hz. shak ve Hz. Yakup ile yeni bir hviyet kazanmtr. O, Hz. Musa ile tekrar yeni bir zellie kavuturulmu ve dier peygamberler tarafndan korunmutur. Bu kilise, Ermeniler iin Eski Ahit Kilisesidir. Onlara gre Eski Ahit Kilisesi, Mesih sann gelii iin bir yer hazrlama amacn tam ancak gerek Kilise Mesih sann gelmesiyle kurulmutur. Kilise, sann gelmesiyle yenilenerek farkl bir boyuta ulam ve zel bir ama kazanmtr. Gerek kilise; zel glere sahip liderleriyle ve din adamlaryla tekilatlanm bir topluluk olmakla birlikte, sann gelmesiyle yenilenen ve gzle grlebilen Evrensel bir kilisedir. Bu Kilise, hiyerarik bir organizasyon olup bu organizasyonda yer alan baz kiilere de Kutsal Ruh tarafndan birtakm gler verilmitir56. Ermenilere gre s ve k nasl gneten ayrlamaz bir zellik ise gelenek ve kutsal kitap da kiliseden ayrlamaz bir btndr. Onlara gre Kilisenin mutlaka bir gelenei ve Kutsal Kitab olmaldr. Kilisenin varlnn devam gelenek ve Kutsal Kitap ile mmkndr. Bu balamda Kilise, Kutsal Kitabn ve gelenein devam iin gerekli bir kurumdur. Ancak Kilise, hem zaman hem de nem bakmndan Kutsal Kitap ve gelenekten nde gelmektedir. nk Kilise, Kutsal Ruhun mevcut ve Allahn iradesinin hakim olduu, Allahtan vahyin alnd ve alnan bu vahiylerin insanlara ulatrld yaayan bir cemaattir57. Ermenilerde Kilise, ilah ortam salayan ve ilham alnan tek yer olarak kabul edilmektedir. Kilise ayrca saya inananlarn meydana getirmi olduu cemaati de ifade etmektedir58. Ermeniler, Kilisenin, zel yeteneklere sahip kiiler

55

. KALOUSTAN, 85-86; Hagop A. CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People, http://www.cacc-sf.org/c-aecHAC.html./23.01.2004. 56 . KALOUSTAN, 84-86. 57 . KALOUSTAN, 88. 58 . Albert HOUTIN, Hristiyanln Ksa Tarihi ev. Abdurrahman KK, A...F.D., C. 25, Ankara 1981, (Ayr Basm), s.442; KALOUSTAN, 84.

18

tarafndan oluturulmu bir topluluk olduunu dile getirmektedir59. Ancak Kilise, sadece bir topluluk veya toplant yeri deil ayn zamanda insanlar gemie balayan gelenek, grenek, rf, adet ve dil gibi eylerin muhafaza edildii bir yer olarak da alglanmaktadr60. Kilise, gelenek ve Kutsal Kitap ile birlikte bir btnlk ierisindedir. nk o, gelenekleri gnmze kadar ulatran gizemli bir kurulu olarak deerlendirilmektedir. Bu balamda Kilise, Hristiyan geleneinin ilk kaynan oluturmaktadr. Ermeni Kilisesi iin Kilise, gelenek ve Kutsal Kitap, her biri genin bir kesini oluturmaktadr. Bu balant erevesinde de Kutsal Kitap, milattan nce ve sonra olmak zere iki farkl zaman dilimini ihtiva etmektedir. Bunlardan ilki Eski Ahit, dieri de Yani Ahittir. Her iki Kitabn da gayesi ayndr. Ermeniler iin Kutsal Kitap, Tanr vahiylerinin kaydedilmi ve bir araya getirilmi halidir61. Ermeniler Kutsal Kitap ile Kilise arasndaki ilikiyi yle ifade etmektedir: Biz ncili babamz ve Evrensel Kiliseyi de anamz olarak tandk.62. sann Ha zerinde lmesinden dolay Ermenilerde haa byk bir sayg duyulmaktadr. Ha, Hristiyanln bir iareti olarak telakki edilmektedir. Onun manev bir zellii olup sabr, ikence ve cesareti anlatmaktadr. Ancak kiliseye girildiinde ha kartlmaktadr. Ha iareti Katoliklerdeki gibi soldan saa doru yaplmaktadr63. Ermenilerde Oul Tanr olan sa Mesih, yzyllar ncesinden Babadan olmu ve Tanrnn Bakire annesine inmitir. Dokuz ay boyunca Bakire Meryemin karnnda kalmtr. Bu nedenle de Meryem; Bakire ve sa Mesihin annesi olmas dolaysyla, Tanrnn annesi zelliine binaen kutsal olup ibadetin en nemli objelerden birisini oluturmaktadr. nk o, sann kurtuluunda ok nemli rol oynamtr64. Meryemin bu kutsall kilise duvarlarna da yansmtr65.

59 60

. . 61 . 62 .

KALOUSTAN, 85. ORMANAN, XIII-XIV. KALOUSTAN, 85-88. Karekin SARKSSAN, The Bble in The Armenian Christian Tradition, http: // www.saintsarkis.org/ bble_vs_armenians.htm/ 29.09.2004 63 . KALOUSTAN, 95; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 229. 64 . SMTH-DWGHT, 221-222; KALOUSTAN, 9-11; Gnay TMER, Hristiyanlkta ve slamda Meryem, Ankara 1997, 149. 65 . Hagop MNASYAN, Son Akam Yemei Treni, stanbul 1993, 8.

19

Ermenilerde azizlere de deer verilmekte ve azizler arasnda Hz. Meryem nemli bir yer tutmaktadr. Ermeniler, Meryemi, azizlerin sonuncusu kabul etmekte, ancak azizlere deil Tanrya ibadet ettiklerini ve onlarn Mesihin takipileri olmalar hasebiyle azizlere de sayg gsterdiklerini dile getirmektedir. Azizlerin rnek alnacak kiiler66 olduklar ve Kutsal Kitabn da bunu byle belirttii ifade edilmektedir. Onlara gre Meryem, Kurtarc sann hayatnda nemli bir rol olmas dolaysyla, aziz olmaya layk en yetkin kiidir. Bu zellii hasebiyle Meryem, Hristiyan Kilisesinin ilk ve en byk azizi kabul edilmekte ve resimleri de Ermeni Kilisesinin altar ve duvarlarnda yer almaktadr. nem ve zellii dolaysyla Hz. Meryem iin Ermeni Kilisesinde be kutsal gn dzenlenmektedir67. Gregoryen Ermeniler; Romann ve Papann stnln, Filique (Filyok) taksn, Araf, Ayr Yarglama ve papazlarn gnah karma yetkisini kabul etmemektedir. Onlar, insann ld zaman temiz ve gnahsz bir ekilde Tanr katnda ebed bir huzura erieceine inanmaktadrlar68. Amellerin karlnn verileceine, iyiler iin ebed hayatla mkafaat, gnahkar iin ise ebed cezann olacana da inanlmaktadr69. Ermenilerde melek* inanc da nemli yer tutmaktadr. Meleklere zel bir sayg vardr. Onlara gre meleklere olan inan, hem Eski Ahitte hem de Yeni Ahitte yer almaktadr. Mesih sann da sk sk melekler hakknda konutuu belirtilmektedir. Ermeniler iin melekler, dnyann yaratlmasndan nce Tanr tarafndan yaratlm; Tanrnn hizmetileri olarak dikkat ekmektedir. Bunlar, insanlar ile Tanr arasnda bir arac olarak grlmektedir70. Ayrca meleklerin koruyucu zellii olduuna da inanlmaktadr71. Ermeni Kilisesi; Vaftiz, Konfirmasyon, Evharistiya, Tvbe, Evlilik ve Ruhbanlk olmak zere alt sakrament kabul etmekte; Son Yalamay ise reddetmektedir. Vaftiz, gnahlardan kurtulmak iin gerekli olup, ocuklara tam ve yatay bir ekilde suya batrmak suretiyle yaplmaktadr. Konfirmasyon, (vaftizi
66 67

. Bkz. 1. Korintliler 11:1. . KALOUSTAN, 9-10. 68 . URAS, 125-126; ORMANAN, 98; TMER-KK, 309-310; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128. 69 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 205-208; SMTH-DWGHT, 290-292. * . Ermenice Hreshdag ile ifade edilen Melek kelimesi, Yunanca haberci, kurye anlamnda kullanlmaktadr(KALOUSTAN, 32). 70 . Bkz. Matta 18:10. 71 . KALOUSTAN, 32-33.

20

pekitirme) veya kutsal ya, vaftiz yapan papaz tarafndan vaftizle birlikte yerine getirilmektedir. Vaftiz, Evharistiya ve Komnyon ayn anda yaplmaktadr. nk Ermenilere gre Vaftiz, bu sakramentle birlikte yapld mddete geerli saylmaktadr72. Gregoryen Ermenilerde Vaftiz, ilk sakrament olup kilisenin kaps olarak deerlendirilmekte, Vaftiz olmadan dier sakramentlerin nemi bulunmamaktadr. Vaftiz vastasyla kii, kiliseye girmi ve gerek anlamda Hristiyan olmu saylmaktadr. Vaftizle insann ruhu yeni bir hayata balamaktadr. Onunla insanlar Tanrnn olu ve Mesihin ortaks olmaktadr. nk onlar iin bu sakrament, sann kendisinin oluturduu bir sakramenttir. Bu husus sebebiyle de vaftiz, kilisenin en nemli bir paras olarak deerlendirilmektedir. Vaftiz, Ermeni Kilisesinin ilk zamanlarnda, kilisenin dnda yaplmtr. Ancak bu uygulama, zamanla deimi ve gnmzdeki eklini almtr. Ermenilerde vaftiz, kk ocuklara uygulanmakta ve vaftiz babas tarafndan tutulmak suretiyle icra edilmektedir73. Ermeni Kilisesinde Vaftizden hemen sonra Konfirmasyon (GunounkGlendirme) yaplmaktadr. Vaftiz gnahtan kurtulmay; konfirmasyon da Tanrnn Mesih sa araclyla insan soyu iin yaptklarna ahitlii sembolize etmektedir. Bu nedenle de Konfirmasyon, Vaftizin tamamlaycs olarak grlmtr. Ermenilere gre Konfirmasyon ayini ile insan Kutsal Ruhun ltfuna erimektedir74. Ermeni Kilisesi, Ekmek-arap Ayinine kutsal kurban anlamnda Surp Badarak adn vermektedir75. Ermenilerde Surp Badarak (Mbarek Kurban), insann gnahlarndan temizlenmesi amacyla sann ha zerinde canl olarak kurban edilmesinin bir simgesidir. nk onlara gre sa, Son Akam Yemeinde yemeini ve ieceini kana dntrm ve yemekten sonra havarilerine dnerek Aln, yiyin bu benim bedenimdir ve ieceini havarilerine doru gstererek Hepiniz iin bu benim kanmdr. Gnahlarn affedilmesi iin ok kimselere uruna

72

. ORMANAN,102; PAPAZAN, The Armenian Church; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 244- 261; TMER-KK, 296; TOVMASSAN, The Blessed Nation; DWGHT, 10. 73 . KALOUSTAN, 37-39. 74 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 249. 75 . Vahan TOOTKAN, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow, Amerika 1996, 155.

21

dklecek yeni antlamann kandr. Beni anmak iin bunlar yapnz..76 demitir. Bylece Hz. sa, eriatn tamamlamak zere yediini-itiini bedenine ve kanna dntrmtr. Bu beden ve kan; Havariler vastasyla tm insanlara balanmtr; onlardan yiyip iebilen lmszle eriebilecek ve kyamet gn tekrar dirilebilecektir. Bu nedenle Ermeni Kilisesi, bu gn, Surp Badarak ismiyle gnmze kadar getirmitir. Gregoryan/Lusavoragan Ermeni anlaynda Tanr ile btnleebilmenin tek yolu; bu bedeni ve kan imek ve yemekten gemektedir77. Sadece Pazar gnleri yaplan Komnyon Ayininde, saf arap (su katlmakszn) ve mayasz ekmek kullanlmaktadr78. Komnyon, saf ekilde yani su katlmam halde arap ve bir ey iinde slatlm ok kk, Ayin gn papazlar tarafndan piirilmi ve hazrlanm yeterli kalnlkta mayasz ekmekten olumaktadr. Takdis ekmei her zaman tek olmakta ve miktar cemaatin saysyla orantl olmaktadr. Ermeniler iin sakrament olarak kabul edilen Tvbe veya tiraf, nemli gnahlarn bir formle gre anlatlmasyla olmaktadr79. Ermeniler byk gnahlarda itirafn gerekli olduuna inanrlar. Ancak Ermeniler, bu tvbenin hemen yaplmasna gerek olmadn ve itirafn daha sonra kendi kendine olabileceine inanmaktadr. Ayrca Papazlarn gnahlar affetme yetkisinin olmad da kabul edilmektedir80. Ermenilerde Kilise, Milleti temsil eden tek kurulutur ve ynetim biimi de Piskoposluktur*. Ermeni Kilisesi, piskopos tarafndan idare edilmekte olup millet de bu piskoposa tabi olmaktadr. Piskoposluk sistemi ierisinde kilisenin ruhbanlk snfnn alt kademelerini Tayclar (kapclar-porters), okuyucular (Readers), bycler (exorcists) ve mum klar (candlelighters) oluturmaktadr. Bunlardan sonra yardmc diyakoslar, diyakoslar, papazlar, piskoposlar (Bapiskoposlar), patrikler ve sonuncu olarak hepsinin zerinde ve bunlarn stnde olan Ermeni Kilisesinin ba ve manevi lideri Katolikoslar (Dzayrakuyn Badriark) gelmektedir81.
76 77

. Bkz. Matta 26:26-29; Luka 22:14-20. . Surp Badarak (Kutsal Kurban), ev. dz. Dikran KEVORKYAN, stanbul 1977, 7-10. 78 . Epke VANDERBERG, The Christian Family Tree, http:// members.surfeu.fi/archives5/ sbcr052. txt/20.12.2004. 79 . ORMANAN,103. 80 . TMER- KK, 310 ; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128. * . Kartaca Piskoposu Aziz Cyprien de Kilise, piskoposlar zerine kurulmutur diyerek kilise yapsnn bu ekilde olmas gerektiini ifade etmitir(HOUTIN, s. 443). 81 . TMER- KK, 310; DWGHT, 8-9; KALOUSTAN, 56-57; FARLANE, 223; ORMANAN, 116; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church.

22

Ermenilerde papaz olmak isteyen bir Ermeni bu rtbeyi almak iin eytan kovucu, kapc, okuyucu, mum yakc, yardmc diyakos ve diyakos olarak alt farkl mertebede hizmet etmek durumundadr82. Kilisede bir baka snf daha vardr ki onlar da doktorlardr(vartabedler). Onlarn kilisenin kuruluunun ilk zamanlarnda idari ruhbanlkla birlikte Tanr tarafndan seilmi olduu dnlm ve ynetimde yer almlardr. Doktorlarn kilise kademelerinde yer almasnn ilham neticesi olduuna inanlmaktadr83. Doktorlar, bulunmaktadr. eitimden sorumlu olup papazlardan buna karlk farkl ynleri Papazlar, evlenebilmekte vartabedler

evlenememektedir. Papazlar ykselememekte, fakat vartabedler ykselebilmektedir. Vartabedler ayrca manastrlarda yaamakta ve aile hayat olmamaktadr. Ancak papazlar istedikleri ve belli kurallar yerine getirdikleri takdirde Vartabed olabilmektedir84. Bu adan ele alndnda Ermeni Kilisesinde Ruhbanlk, evlenmeyen rahipler (Gusogron) ve evlenebilen rahipler (Kahana) olmak zere iki ksmda deerlendirilebilir. Evlenen rahipler, inananlarla birlikte olunmas dncesiyle evlenmekte ve ocuk sahibi olabilmektedir. Evlenmeyen rahipler ise daha ok manastrlarda yaamakta ve Katoikoslua kadar ykselebilmektedir85. Ermenilerde ruhbanlk snf bulunmakta ancak bu snf, kilise ile ilgili kararlar alma hususunda tek yetkili deildir. Kilise kararlar, ruhban snf ile kilise cemaatinin oluturduu heyet tarafndan ortak olarak alnmaktadr86. Ermeniler iin bir sakrament olarak evlilik, kutsaldr ve zina dnda boanmaya da olumlu baklmamaktadr87. Ermeniler ayrca tasvirleri, doktrinden ziyade trene ait bir unsur olarak grdklerinden bir snrlandrma getirmi ve putperestlik hatras olarak deerlendirdikleri heykelleri de kaldrmlardr88. Ancak Vahan Tootikian, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow adl eserinde
82 83

. BURNABY, 256. . Bkz. HOUTIN, 442-443. 84 . TMER- KK, 310-311; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128; DWGHT, 8-9; KALOUSTAN, 56; FARLANE, 223; ORMANAN, 113; SMTH-DWGHT, 297-298, 300-304; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church. 85 . KEVORKYAN, 8. 86 . ORMANAN, XIII. 87 . TMER-KK, 311; FARLANE, 229; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128. 88 . ORMANAN, 97.

23

Ermeni Kilisesinin her bakmdan ihtiaml ve aal olduunu dile getirmektedir. O; Ermeni Kilisesinin kendisine zg liturji ve ibadet kitaplar bulunduunu ve kilise yelerinin dzenliliinin ve devamllnn sz konusu olduunu ifade etmektedir89. Ermenilerde ibadet; gnlk, haftalk ve yllk olmak zere biimde icra edilmektedire. Gnlk ibadet, sabah ve akam olmak zere kilisede ruhban gzetiminde yaplmaktadr. Ermenilere gre Kilise, faydal olan eyleri kendilerine sylemekte ve nasl ne ekilde yapmalar gerektiini gstermektedir. Ancak kilise, cemaatine, bu ibadetlere itirak hususunda herhangi bir bask yapmamaktadr. Haftalk ibadetler, Pazar gn yaplmaktadr. Pazar gnk ibadet, sann diriliini canlandrd iin ok nemlidir. Pazar ibadeti, sabah yaplmakta ve bir buuk saat kadar srmektedir. Yllk ibadetler ise genelde ayinler eklinde kutlanan bayramlar, Oru ve Hacdr. Bunlarn yannda Tanrnn Grnmesi (Teofani), Melein Meryeme nceden Gebe Kalacan Bildirmesi (Annonciation), sann Douu (Noel), Epifani, Paskalya, sann Ge Ykselii, sann ekil Deitirmesi, Han Bulunmas, Han Ululanmas, Meryemin Mabede Hediye Edilii gibi saylar olduka kabark olan bayramlar da bulunmakta ve ilah nitelikte olduu kabul edilmektedir. Bu bayramlar, yln 138 gnne ulamaktadr90. Ermenilerde perhiz ve oru, yllk ibadet olarak deerlendirilmekte ancak genel olarak ayn olan bu kavramlar zelde farkllamaktadr. Perhiz, etsiz ve yasz yemekle olmaktadr. Bu perhiz sresi 46 gndr. Oru ise Epifaniden sonraki 8 gn hari Meryemin Ge Ykselmesini (Assomption) izleyen hafta ve aramba ve Cuma olmak zere her haftann iki gn dzenli bir biimde tutulmaktadr. Bylece Ermenilerin yl ierisinde tuttuklar oru says 120 gne ulamaktadr. Bu orular da Titiz (kat), Tam ve Balang orucu olmak zere deiik biimleri bulunmaktadr91.

89 90

. TOOTKAN, 153. . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 231-234; Bu bayramlar hakknda geni bilgi iin bkz. http:// www.minidev.com/kltrler/ kltrler_ermeni_bayram.asp/16.10.2004. 91 . ORMANAN, 163-165; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 237-239; SMTH-DWGHT, 86-87.

24

Bu balamda Ermeni Kilisesi, lturjik* (ritleri ve ayinleri ok olan) bir kilisedir. Ermeni Kilisesinin dine yaklam da temel olarak liturjik bir yaklam gstermektedir92. Ermenilerde ayrca sann Mezar, Emiyazin Bazilikas, Mu ve Kayseride bulunan Surp-Karabet Bazilikalar gibi kutsal yerleri ziyaret (Hac) de bulunmaktadr. Ancak bu, ilk dnemlerdeki gibi ok byk bir neme sahip deildir93. Gnmzde Grcistanda, Ermeniler, dnya corafyas zerinde Ermenistanda, Avrupann baz randa, Hindistanda, inde, Amerikada,

lkelerinde ve Trkiyede yaamaktadr94. Trkiyede yaayan Ermeniler, stanbul Ermeni Patrikliinin kuruluundan bugne kadar, 38 tanesi ibadete ak olmak zere 55 Ermeni Kilisesi ina etmilerdir. Bu kiliselerden Gregoryen Ermenilere ait 33 kilise (Bunlardan ikisi apel), Katolik Ermenilerin 12 ve Protestan Ermenilerin 2 kilisesi bulunmaktadr. Bu kiliselerin en eskisi, stanbulun fethinden sonra Rumlardan alnp Ermenilere verilen Kumkapdaki Surp Asdvadzadzin, Samatyadaki Surp Kevork ve Balattaki Surp Hredagabed Kiliseleridir. Trkiyedeki Ermeni Kiliselerinin ou 18-19. yzyllarda ina edilmitir. Daha nce ina edilen kiliseler de sonradan tamir edilmitir. Kiliseler, ha veya bazilik eklindedir. stanbulda tipik Ermeni Kilisesi bulunmamaktadr. Trkiyedeki Ermeni Kiliselerinin ounluu stanbulda olmak zere Kayseri, Trabzon, Hatay gibi Anadoluunun dier ehirlerinde de bulunmaktadr. Gregoryen Ermenilere ait 15, Katolik Ermenilere ait bir mezarlk bulunmakla birlikte Protestan Ermenilerin kendilerine hususi bir mezarlklar bulunmamaktadr95.
*

92 93

. . 94 . 95 .

Liturji kelimesi, Yunanca Leitourgia dan (leitos, halk ve ergos, yerine getirmek) gelmi olup halk ibadeti anlamna gelmektedir. Liturji kelimesi balangta din bir terim olarak kullanlmamtr. O, daha ok bir halk almas olarak deerlendirilmi, Eski Ahitin M.. 250de Yunancaya evrilmesiyle birlikte ibadet ve din trenler (hizmetler) anlamnda kullanlmtr. Gnmzde ise liturji kelimesi kilisede yaplan ibadet uygulamasn ifade etmekte ve zellikle Evharistiya Ayininin kutlanmas anlamn tamaktadr. Geni anlamyla ise btn resm ibadet sistemi iin kullanlmaktadr(TOOTKAN,153,161). TOOTKAN, 154. ORMANAN,154-155. DWGHT, 13. Edith OYHON- Bente ETNG, Churches in stanbul, Yap Kredi Publications, stanbul l999, 102-107; TULACI, 375-377; HOFFMAN, 23; Kevork PAMUKCYAN, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar stanbul Yazlar, C. 1, Yay. Haz. Osman Kker, stanbul 2002, 10, 183; Kiliseler hakknda geni bilgi iin bkz. DABAGYAN, 125-281.

25

Trkiyedeki Ermenilerin byk ounluu stanbulda olmak zere 50.00055.000 civarndadr. Genel istatistiklere gre Katolik Ermenilerin 4.000, Protestan Ermenilerin 3.000-4.000 civarnda olduu geri kalan 40.000-45.000 civarnda da Gregoryen Ermenilerin bulunduu ifade edilmektedir. Ermenilerin kendilerine ait Marmara, Agos gibi gazeteleri, okullar ve kiliseleri bulunmaktadr. Bu balamda da Gregoryen Ermeniler, Trkiyedeki en byk Hristiyan grup olarak kabul edilmektedir96. Gnmzde Ermenilerin konutuu dil olan Ermenice (Aharapar), Dou (Govgasa Hayeren) ve Bat Ermenicesi (Bolso Hayeren) olmak zere iki farkl leheden meydana gelmitir. Dou Ermenicesi, Ermenistan, ran, Hindistan ve Uzak Dou Blgelerinde kullanlmaktadr. stanbul Ermenicesi olarak da adlandrlan Bat Ermenicesi ise Trkiye bata olmak zere Avrupa, Afrika, Amerika ve Avustralyada kullanlmaktadr97.

96

. Nigar KARMOVA-Edward DEVERELL, Minorities in Turkey, Occasional Papers No.19, The Swedish nstitute of nternational Affairs, Stockholm 2001, 9-10, 22; PAMUKCYAN, 10; HOFFMAN 9-10. 97 . DABAGYAN, 33-34.

26

I. BLM ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII A. Reform Hareketi ve Protestanln Douu Hristiyanln ilk dnemlerindeki yayl srecinde, Hristiyanl yeni benimsemi olanlar arasnda, Yahudi adetlerine uyup uymama konusunda baz problemler yaanmtr. Hristiyanlar arasndaki bu problemlerin giderilmesi amacyla, 49 ylnda Kudste Havariler Konsili ad verilen bir konsil toplanmtr. Bu ilk konsilden sonra Pavlusun grn benimseyen ve bu gre kar (Yahudi Hristiyanlar) olan iki grup ortaya kmtr. Bu ayrlk, Hristiyanlar arasndaki ilk blnmenin balangc olmutur98. lk konsilden sonraki sre ierisinde Hristiyanlk, hem Douya hem de Batya doru genileme gstermi, bu genileme coraf ve tarih adan Hristiyanlar arasnda birtakm farkl dnceleri de ortaya karmtr. Farkl dncelerle birlikte M.S. III. ve IV. yzyllarda da Hristiyanlar arasndaki problemler son bulmam; Tanr anlay ve sann tabiat konusunda gr ayrlklar ortaya kmtr. Bu gr ayrlklarn gidermek amacyla da konsiller toplanmtr. Konsiller srecinde de Hristiyanlar arasnda blnmeler gereklemi ve bu blnmeler neticesinde Monofizit ve Diyofizit anlaya sahip Hristiyan gruplar meydana gelmitir. XI. yzyla gelindiinde de Hristiyanlk Douya ve Batya doru yaylmaya devam etmitir. Ancak bu yaylmayla birlikte Hristiyanlar arasnda dil, kilisenin otoritesi ve kilisedeki baz uygulamalarda farkllklar kendisini gstermeye balamtr. Bu esnada Roma, znik Konsilinde kabul edilmi olan Kutsal Ruhun Babadan kt inancna Kutsal Ruhun Baba ile Ouldan kt dncesini de eklemitir99. Kilise iindeki din ihtilaflarla birlikte siyas olarak stanbul, Dou Roma mparatorluunun bakenti olmu ve ona Yeni Roma adyla yeni bir stat kazandrma almalar balamtr. Bu almalar sonucunda Kadky Konsilinde
98

. EROLU, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, s. 311-312; Abdurrahman KK, Belgelerin Inda Trk-Ermeni Mnasebetlerine Genel Bir Bak, A...F.D., C. 31, (Ayrbasm), Ankara 1989, s. 245. 99 . Mehmet AYDIN, Bat ve Dou Hristiyanlna Tarihi Bir Bak, A...F.D., C. 27, (Ayrbasm), Ankara 1985, s. 127-128; Peter ANTES, The Beginning of The Christian Hierarchy and ts Development, Hristiyanlk Dn Bugn ve Gelecei, Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara 2002, s. 36-37; Ekrem SARIKIOLU, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta 1999, 301-302; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles.

27

stanbul ile Romann yetki konusunda eit olduu karar alnmas, Romann tepkisine yol amtr. nk Roma, kendisinin bizzat sann szne gre Petrus zerine kurulduunu100 ve Papann da Petrusun halefi olduunu iddia etmitir. Bu nedenle Romann evrensel kilise ve her eyde hkm verebilme yetkisine sahip olmas gerektii ileri srlmtr. Buna paralel olarak Roma, kendisini her zaman en stte grm ve tek otorite kabul etmitir. Bunun zerine Papa IX. Leon tarafndan Umberto nderliindeki heyet 1054te stanbula gnderilmitir. Heyet, stanbul Patrii tarafndan kabul edilmi ancak stanbul Patrii karsnda nezaket kurallarna uymam hatta hkmedici bir tavr sergilemitir. Bunun zerine Patrik, heyeti huzuruna kabul etmemi ve patrikle gremeyen Umberto, Patrii aforoz ederek stanbuldan ayrlmtr. stanbul Patrii de ileri gelenlerini toplayarak Roma Kilisesini aforoz etmitir. Karlkl bu aforozlama neticesinde Kilise, 1054te ikiye blnm ve Bat Kilisesi Evrensellik imajyla Katolik, Dou Kilisesi de sa geleneine ballk ad altnda Ortodoks olarak isimlendirilmitir101. Kilisenin 1054te Katolik ve Ortodoks olarak blnmesinden sonra, Romada Papa X. Leon dneminde dnyann en muhteem yaplarndan biri olarak dnlen Petrus Kilisesi yaplmaya balanmtr. Papalk makam, bu yap iin fazla para harcanmann yannda lks harcamalar ierisine de girmitir. Zamanla Katolik Kilisesinin para kazanma hrs artm, kendi hiyerarisini madd kaynak olarak grmeye balam ve Papalk mevkisi ticaret merkezi haline getirilmitir102. Bylece fazla para kazanma yoluna giden Papa, diplomaside krallar bile geride brakan bir ihtiama sahip olmutur103. Papann kendisini kilise devletinin ilk sahibi olarak lanse etmesi, etkin bir nfuza sahip olmas ve papalk makamn kullanarak devlet ilerine karmas sonucu siyas adan Papalk ile krallar arasndaki ilikiler de ktye gitmeye balamtr104.

100 101

. Bkz. Matta 16:18. . AYDIN, Bat ve Dou Hristiyanlna Tarihi Bir Bak, s. 127-128; EROLU, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, s. 315-318; .GNAY-H.GNGR-A.V.ECER, Laiklik, Din ve Trkiye, Ankara 1997, 49; ANTES, s. 36-37; SARIKIOLU, 301-302; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles; James ATKNSON, Reform, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 369. 102 . Franz LAU, Luther, ev. hsan Sar, zmir 1992, 10; Kirsten BRKETT; Reformun z, ev. Onur Y, stanbul 2003, 30-31. 103 . G. BARKER, Onun zinde, stanbul 1985, 65; LAU, 48. 104 . Mehmet Ali AAOULLARI-Levent KKER, Tanr Devletinden Kral Devlete, Ankara 1981, 80; MEHL, 247.

28

Krallk ile Papalk arasndaki ilikilerin ktlemesi ile birlikte Kilise, kendi ierisinde de yozlamaya balam, papazlar istikrarsz davranlar gstermi, yksek kademedeki cahil olan rahipler sorumluluk bilincini kaybetmi ve kendi zevklerinin peine dmlerdir. Byle bir srete veba hastal yaygnlam, lmler artm ve Kilise, lm ve Araf konusunu gndeme tamtr105. Bu gndemin de etkisiyle para karl ilenmi gnahlarn, birtakm hayr dua veya iyi amellerle kaldrlabileceini iddia amacyla pazarlarda sokaklarda para karlnda endljans satlar balamtr106. nk Papa X. Leon, bu endljanslar alanlarn, kilise tarafndan verilen cezalardan ve lmden sonraki araftaki azaptan kurtulacana dair fetvalar vermi ve gnahlarn balamtr107. Hatta Papa, Petrus Kilisesinin bitirilmesi amacyla endljans satmaya da balamtr. Bu sat ilemi iin Mainz ehrinin bapiskoposu Albrekte yetki verilmi daha sonra da bir bankann denetimi araclyla etkin hale getirilmitir. Banka ise bu i iin Tetzeli grevlendirmitir. Tetzel de bu grevlendirme neticesinde kendisini nemli biri olarak grmeye balam ve hatta af konusunda fetvalar verme giriiminde bulunmutur. nk Papa IV. Sixtusun kararna gre herhangi bir kii, bir baka kii adna da endljans alabilmektedir. Tetzel, Petrus Kilisesinin inas iin verdii fetvalarda; lm anne-babalarnzn sesini iitebiliyor musunuz? Onlar ac iinde baryarlar: Ac bana! Ac bana! ok byk cezalar ekiyoruz. Ltfen bizi kurtarn!Kulak verin! Anne-babalarnz baryorlar. diyerek insanlarn anne ve babalarnn seslerine kulak vermelerini istemitir. Bylece insanlar da byk miktarlarda paralar demeye balamlardr. Tetzel, sat yaparken

105

. Ali ERBA, Protestan Reformu ve Martin Luther, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s.198-199; John B. NOSS, Mans Religions, New York 1956, 638-639; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles; LAU, 8; Protestantism, N.E.B., C. 15, Amerika 1974, s. 109; BARKER, 112; Roger MEHL, Protestanlk, Din Fenomeni, ev. Mehmet AYDIN, Konya 1993, 247; Kaan H. KTEN, Hristiyanlkta nancn Yenilenmesi, stanbul 2000, 20-21, 73-86. 106 . M.Ebu ZEHRE, Hristiyanlk zerine Konferanslar, ev. Akif Nuri, stanbul 1978, 286; Mehmet KATAR, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe, Ankara 1997, 117; ATKNSON, s. 368. 107 . ERBA, Protestan Reformu ve Martin Luther, s. 198-199; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles; Protestantism, N.E.B., s.109; MEHL, 247.

29

Torbaya atlan her para, cennetten kan can gsterir. Bir para bir can vaadinde de bulunmutur108. Byle bir ortamda Kilisenin kendisini yanlmaz otorite olarak grmesi ve din adamlarnn ahlaksz tavrlarnn sonucunda ahlak ve sosyal adan dzen bozulmu, enflasyon artarak ekonomik dzen sarslm, halkn durumu gnden gne ktlemeye balam ve halk arasnda huzursuzluklar ortaya kmtr. Ayrca Kilise ve din adamlarnn ihtiam ierisinde yaamalar halkn tepkisine yol am ve insanlar yeni bir k yolu aramaya yneltmitir. Yinebu sre zarfnda Almanyada kan davalar ve ekyalk had safhaya ulam, soylu kesim kendisini yasalarn zerinde grm ve bunlara kar koyacak otorite kurulamamtr109. Btn bu olumsuzluklarla birlikte Kilise; ilim alannda da bask yapm, dnce hrriyetini kstlam ve kendi grne aykr grleri mahkum ederek bu dnce sahiplerini de engizisyon mahkemelerinde yarglamtr. Kilisenin byle bir tutum sergiledii srete Osmanl Devletine kar dzenlenen Hal Seferleri ile Trklerle ve dolaysyla Mslmanlar ile temas neticesinde islam eserlerin batya gemesi ve slamn ilime verdii nemin farkedilmesi Kilisenin otoritesini zayflatmtr110. nk Kilise kendisini din, bilim, dnce ve benzeri her alanda otorite olarak kabul etmesi bilimsel gelimelere engel tekil etmitir. Rnesansn da etkisi ile birlikte matbaann yaygnlamaya balamas, Kutsal Kitabn dier dillere tercme edilmesi ve serbest fikir ortamnn olumas, ilime verilen deerin artmasna yol amtr. nsanlar arasnda ilim ve bilginin artmas din-devlet, din-bilim atmalarn ortaya karm ve kilisenin retilerinin yanl olduu dncesi yaygnlamtr111. Bylelikle kiliseye kar tepkiler younlamaya balamtr. Katolik Kilisesine kar oluan tepkiler sonucunda XII. yzylda ilk organize reform hareketi ortaya kmtr. Lutherden nce balayan bu din reform hareketi,

108

. ERBA, Protestan Reformu ve Martin Luther, s. 198-199; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles; LAU, 8; Protestantism, s. 109; BARKER, 112; MEHL, 247; KTEN, 73-86. 109 . BRKETT; 30-31, 36; KTEN, 22, 33-34; Reformation, E.B., C. 19, Londra 1962, s. 32-34; NOSS, 638-639. 110 . Namk KEMAL, Renan Mdfaannamesi, Haz. Abdurrahman Kk, stanbul 1988, 3, 6. 111 . Reformation, E.B., 32-34; MEHL, 247; Baki ADAM, Dinler Tarihi, (. . P.), Ed. Mehmet KATAR, Eskiehir 2000, 73-74; Steven ZMENT, The Age of Reform 1250-1550, Yale University Press, Amerika 1980, 182-204.

30

XVI. yzylda

Luther ile balang olarak kendisini gstermitir112. Grnte din

alannda ortaya kan bu reformun znde sosyal, ekonomik ve kltrel alandaki bozukluklar yer almtr113. Luther, kilisenin ne kadar kutsal bir zellii olursa olsun hi kimsenin gnah affetme yetkisinin olmadn ve gerek tvbeye sann sevgisiyle ulalabileceini ileri srmtr. Ona gre kurtulu, insann gnahlarn itirafla, kiliselerin araclyla veya iyi amellerle deil ancak Tanrnn inayeti ve sa ile btnlemekle olmaktadr. Bu anlay, Protestanln da temel noktasn oluturmu ve Protestanlk bu dnce dorultusunda ekillenmitir114. Luthere gre Papa, yanlmaz ve tek otorite deildir. Bunun yannda o, papalar ve papalk makamn deccal olarak nitelendirmi ve Trkleri de ayn nitelendirmenin115 iine dahil etmitir. O, kilisenin gerek hazinesinin ve kurtulu iin tek kaynan Kutsal Kitap olduunu ileri srmtr116. Ona gre Kutsal Kitap Tanrnn szdr ve Tanr sznde de her eyin mevcut olduunu bu nedenle de baka hibir eye gerek kalmadn ifade etmitir. Luther, Kutsal Kitab kendisine ilke edinen her Hristiyann bir din adam olduunu bundan dolay da Takdisi Ayinine gerek olmadn ileri srmtr117. Luther, ibadetlerin her lkenin kendi dilinde yaplmas gerektiini vurgulamtr. O, ibadetlerin anlald lde faydal olacan dile getirmi ve bu dnceyle de Kutsal Kitab Almancaya evirerek halkn anlamasn salamtr. Kutsal Kitabn Almancaya evrilmesinden sonra da, Kilise retilerinin doru olmad fark edilmi ve Lutherin grleri* skandinav lkelerinde de taraftar bulmutur118.
112

Rahip

. Mircea ELADE-Ioan P. COULANO, Dinler Tarihi Szl, Hristiyanlk, ev. Ali Erba, stanbul l997, 132-133; ADAM, Dinler Tarihi, 73; KATAR, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe, 117. 113 . Victor-Lucien TAPIE, Barok, ev.Galip stn, stanbul 1992, 9. 114 . KATAR, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe, 118-120; ELADE- COULANO, 132133; ADAM, Dinler Tarihi, 73; LAU, 8, 56; Protestantism, N.E.B., s. 109; Martin E. MARTY, Protestantism, E.R., C. 12, Londra 1987, s. 26-29. 115 . Martin Lutherin Trklerle ilgili dnceleri iin bkz. Hikmet TANYU, Martin Lutherin Trkler Hakkndaki Szleri, A...F.D., Ankara 1981, C. 24, s. 157-161. 116 . LAU, 8, 51, 56; KATAR, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe, 118-120; ELADECOULANO, 132-133; ADAM, Dinler Tarihi, 73; Protestantism, N.E.B., s. 109; MARTY, s. 27-28. 117 . Hakan OLGUN, Luther ve Reformu Katolisizmi Protesto, Ankara 2001, 139, 184. * . Lutherin Yalnzca Ltfla Kurtulu (Sola Gratia), Yalnzca Mesih Araclyla Kurtulu (Sola Christi), Yalnzca Kutsal Kitap Araclyla Kurtulu (Sola Scriptura) ve Yalnzca manla

31

Luther, Kilise ve genel durum hakknda dncelerini belirtmek ve kiliseye kar tepkisini gstermek amacyla Latince Gnah Balamalarnn Gc zerine Sonular ile Almanca Gnah Balama ve Tanr Ba zerine Can Skc Szler gibi birtakm tezler hazrlamtr119. Bu tezlerden nemli olan bir dieri de; reformun ortaya kmasn salayan, Katolik Kilisesine kar grleri ieren 1517de Wittenberg Kilisesinin kapsna aslan 95 maddelik Tezi olmutur120. Halkn bilmedii dil Latince ile yazlan 95 maddelik Tez121, daha sonra evrilmi ve oaltlarak Almanyann her tarafna datlmtr
122

Almancaya

Bunun zerine Kilise, 19 Nisan 1529da Spirede (Speyer) bir toplant dzenlemi ve bu toplant sonucunda V. Charles tarafndan Luther ve yandalar (Lutheranlar-Luterciler), Sapkn Dnce, Kilisenin Grne Kar Olan(Heresy) olarak ilan edilmitir123. Spirede yaplan bu toplantda ayrca Luterci blgelerin Luterci, dier blgelerin de sonsuza kadar Katolik kalaca ve oralarda ncile dayanan retilerin yaylmasnn yasak olaca karar alnmtr. Buna karn Luther ve taraftarlar, karara, Allahn erefi veya ruhlarn selameti sz konusu olunca, herkes Allahn huzurundadr ve Allaha kar hesap verir. Koruyucu, gnahtan kurtarc ve bir gn hakimimiz olacak yegane yaratc Tanr nnde protesto ediyoruz ve Tanrya, Kutsal szne, vicdanmza ve Spiredeki son karara aykr olarak nerilen hibir karar benimsemiyoruz diyerek itiraz etmilerdir. Bu itiraz zerine Luther ve taraftarlar, Papa ve mparator tarafndan aforoz edilmi, onlar iin protesto edenler anlamnda Protestan ad verilmitir124. Lutherin grlerinin yaylmasna karlk Katolik Kilisesi de kar bir reform yapm ve kendisini yenileme almalarna girimitir. Bu yenileme
Kurtulu (Sola fide) ile ilgili grleri zamanla Protestanln temel unsuru olarak slogan haline gelmitir(BRKETT, 79). 118 .Protestantism, N.E.B., s.109; LAU, 8, 72; R. C. SPROUL, Kutsal Kitap Anlamak: Yorum Bilimi, ev. Hande Taylan, stanbul 1997, 37; AAOULLARI- KKER, 101-102. Ayrca bkz. ZMENT, 223-244. 119 . LAU, 53. 120 . ADAM, 73-74; ERBA, Protestan Reformu ve Martin Luther, s. 206 121 . Bu 95 madde iin geni bilgi bkz. KTEN, 163-176. 122 . Protestantism, N.E.B., s.109; AYDIN, Din Fenomeni, 247; BARKER, 112; Dir.: Richelle WSEMAN, Centre for Faith &The Media, A Journalists Guide To Christianity, http:// www.faithandmedia.org/pdfdocs/guide-christianity.pdf/ 12.10.2004; ATKNSON, s. 368. 123 . Diane SEVERANCE, Protestants are First Called Protestants, What Happened This Day in Church History, http:// www.gospelcom.net/01.09.2004. 124 . ERBA, Protestan Reformu ve Martin Luther, s. 205; BARKER, 115.

32

almalar neticesinde 1545te Trentte bir konsil toplanm, imanla ilgili Katolikliin kesin doktrini aklanm ve daha nce yaplan yanllarn dzeltilmesi karar alnmtr. Bu Konsilde ayrca Protestanlk dncesi reddedilmi ve Lutherin kurtulu hakkndaki grne karlk kurtulu iin insann kendi gayretinin de etkili olduu fikri ileri srlmtr. Bu konsilin kararna ramen tepkilerin azalmam ve Kilise, kendisine muhalefet edenleri aforoz etmitir125. Bu tarihten sonra da Roma Katolik Kilisesinden ayrlanlar Protestanlar olarak isimlendirilmitir. Ancak bu aforoza ramen Lutherin grleri hzl bir ekilde yaylmaya balamtr. Ayrca 1529da Trklerin Viyanaya kadar gelmesi ve Almanya snrlarna yaklamas126, bunun yannda mparator V. Charles ve Papa arasndaki siyasi mcadelelerin de had safhaya ulamas Protestanln Almanyada ve Almanyadan da Fransa, svire, Macaristan, Hollanda ve Amerika gibi lkelere yaylmasn salamtr127. Bylece Protestanln Katoliklerden ayrlmasyla Ortodokslarla birlikte Hristiyan dnyasnda balca ana grup ortaya kmtr128. Protestanlk, Katolik ve Ortodoksluktan daha ser bir biimde dnyann her tarafnda yaylmaya balam ve farkl ekillerde isimlenmitir. Luther, Zwingli ve Calvin taraftarlar arasnda Protestan ismi kullanlmasna karn bu isim, Almanyada Evanjelik (evangelic), Fransada Hugvenat ve svire, Hollanda ve skoya gibi lkelerde de Reform Kiliseler adyla ifade edilmitir. Gnmzde ise Protestanlk, btn reform kkenli hareketin genel ismi olarak kullanlmaktadr129. Protestanlk ierisindeki bu farkl isimlendirme ile birlikte geni bir corafyada hkm srmesi dnce ve uygulamalarda da baz farkllklara sebep olmutur. Bylece bu farkl dnce ve ugulamalar neticesinde XVII.-XIX. yzyllar arasnda deiik zamanlarda Protestanlk ierisinde Anabaptistler, Anglikanlar, Baptistler, Kongregasyonalistler, Lutheranlar, Reforme Edilmi Kiliseler, Pietistler, Moravyanlar, Metodistler ve Kalvinistler gibi ok sayda

125 126

. NOSS, 638-644; ADAM, Dinler Tarihi, 74. . Trkler ve Protestanlar arasndaki iliki iin geni bilgi bkz. A.Fisher GALAT, Trk Cihad ve Alman Protestanl 1551-1555, Yay. Haz. Neval ke, stanbul 1992, 21-48. 127 . SEVERANCE, Protestants are First Called Protestants; LAU, 8; NOSS, 644-652; MEHL, 252; BRKETT; 49-54. 128 . MEHL, 246; SEVERANCE, Protestants are First Called Protestants. 129 . Protestanlk, A.B.A, C. 18, stanbul 1989, s. 175; MEHL, 246.

33

Protestan gruplar ortaya karmtr. Bu gruplarn byk bir blm de sosyal ve siyasal yaps nedeniyle Amerikada olumutur130. B. Protestanln Anadoluda Yayl Srecinde Ermeniler Amerikada g kazanmasndan ve tekilatlanmasndan sonra Protestanlk, bir din hareket olarak daha fazla ye kazanmak amacyla Protestanlatrma faaliyetlerine balamtr. Bu faaliyetler erevesinde Protestanlar, Protestanl yaymak amacyla Anadoluyu kefetmilerdir. Bu srete Anadolu topraklarnda Ortodokslar, Katolikler ve Yahudiler olmak zere topluluk mevcuttur. Hristiyan gruplar ierisinde de Rumlar, Bulgarlar, Srplar, Arnavutlar, Sryaniler, Keldaniler ve Ermeniler bata olmak zere yirmi farkl etnik grup bulunmaktadr131. Osmanl Devletinde yaayan ve din bala bir cemaatin yesi olan gayrimslimler sistem ierisinde millet olarak kabul edilmitir132. Ermenistann 384 ylnda Bizans ve ran arasnda paylalmasndan sonra stanbul, Mu gibi Anadolunun eitli yerlerine geldii ve 572de ilk cemaatlerini oluturduu belirtilen133 Ermeniler; Anadoluda dank bir aznlk olarak varlklarn srdrmlerdir. Ermeniler, stanbul bata olmak zere Anadolunun her tarafnda ticaret, sanat, kuyumculuk, tp ve edebiyat gibi alanlarda faaliyet gstermilerdir134. Ancak Osmanl Devletinin yaylma srecinde Ermeniler, Bizansllarn siyas ve din basks altnda kalmlardr. nk Bizans mparatorluu, Ermenileri Rum Patrikliine balama amacnda olmutur. Bu amala Bizans mparatorluu, Ermeniler zerindeki basksn gnden gne artrmtr. Bizansllarn basks Ermenileri yeni kurtarc beklemeye sevketmitir. Hatta Fatih Sultan Mehmetin Bursada Hovakimle stanbulun fethi ile ilgili diyalogunda Hovakimin
130

. Ali Rafet SKAN, Fundamentalist Hristiyanlk Yedinci Gn Adventizmi, Ankara 1998, 13; EROLU, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, 323; ZMENT, 340-351; Elizabeth A. LVNGSTONE, The Christian Church, Oxford University, New York 1990, 19, 22, 48-49; James STALKER, Evangelicalism, E.R.E, Ed. James Hastings, C. 5, New York 1951, s. 603-606; WSEMAN, A Journalists Guide To Christianity. 131 . BLSS, 64; Yavuz ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Osmanl IV, Ankara 1999, s. 199; Bilal ERYILMAZ, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebann Ynetimi, stanbul 1990, 51; Justin - Carolyn MCCARTHY, 6-9; HOFMANN, 12; Jeremy SALT, mperialism and The Otoman Armenians, Amerika 1993, 23. 132 . TOOTKAN, 49. Yulu Tekin KURAT, ok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanl mparatorluu, Osmanl IV, Ankara 1999, s. 218; ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan topluluklar (Millet Sistemi), s. 206; HOFMANN, 12. 133 . Kevork PAMUKCYAN, Ermeniler, D.B..A., C. 3, stanbul 1994, s. 190; Vartan ARTNAN, Osmanl Devletinde Ermeni Anayasasnn Douu 1839-1863, ev. Zlal Kl, stanbul 2004, 17. 134 . Yavuz ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), s. 204.

34

Fatih Sultan Mehmete Allah kralln aziz etsin ve dnyaya yaysn demesi de bu beklentiyi aka gzle nne sermektedir. te byle bir srete Trkler sahneye km ve Bizans maparatorluuna son vererek Ermenilere rahat ve zgr yaama imkan salamtr135. Fatih Sultan Mehmet de, 1453te stanbulun fethedilmesiyle birlikte Anadolunun eitli blgelerinde dank ve eitli meslek dallarna sahip olan Ermenileri bir arada tutmak amacyla rgtlendirmi ve stanbulu onlar iin merkez yapmtr. stanbul ve Beyolu civarnda bulunan Ermeniler de yerlerinde kalm ve Bursa Ermeni Patrii Hovakim (Ovakim) ile Anadolunun eitli yerlerindeki birok Ermeni stanbula getirtilmitir. Bu Ermenilerin ierisinde papaz, sanatkr, mimar ve kyller, iiler ve tccarlar da yer almtr. Fatih Sultan Mehmet, Ermenileri stanbulun en nemli yerlerinden Samatyakap, Topkap, Kumkap, Edirnekap gibi birok blgelere yerletirmitir. Ayrca Karagmrk, Malta, aramba, Galata, Gedikpaa gibi yerlerde de orta halli Ermeniler ikamet etmitir. Bu balamda da stanbul, Ermeniler iin her zaman nemli bir ehir olmu ve kendileri de stanbulun Beyrut gibi hibir zaman gmen memleketi olmadn dile getirmilerdir. Onlara gre stanbul, Anavatan (Ermenistan) ile Diaspora (Srgn blgeleri) arasndaki bir yer olmutur. Ermeniler, gnmzde de Bizler, burada bir cemaatiz diyerek stanbulun kendilerinin nazarnda ok husus bir yer arzettiini ifade etmilerdir. Fatih Sultan Mehmet tarafndan stanbula yerletirilen Ermenilerin saylar zamanla artm, bu art da Ermeniler iin bir kilise ihtiyacn dourmutur. Bylece Rumlara ait Samatyadaki Sulu Manastr Kilisesi imdiki adyla Surp Kevork Kilisesi Ermenilere verilmitir. 1451-1481 tarihleri arasnda alt kilise etrafnda yaadklar iin bu dnemde Ermeniler, resm belgelerde Alt Cemaat olarak kayda gemilerdir. Fatih Sultan Mehmet stanbul fethinden sonra zaman ierisinde Millet Sistemi*ni oluturmu ve bu sistem ierisinde Ermeniler, dier Hristiyan gruplar
135

. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 90; KK, Belgeler Inda Trk-Ermeni Mnasebetlerine Genel Bir Bak, s. 247. * . Cumhuriyet dneminde 1923'te Osmanl'daki ok milletli sistem yerine ulus, devlet ve vatandalk sistemi benimsenmitir. Ermeniler resm aznlk statsne kavumutur. 1922-1927 yllar arasnda stanbul Ermeni Patriklii 5 yl patriksiz kaldktan sonra Mulu I. Mesrob Trkiye Ermenileri'nin 80. Patrii olmutur. Medeni Kanun'un kabulyle birlikte Osmanl dneminde

35

gibi Osmanl Devleti tarafndan Millet kabul edilmitir. Bu sistem erevesinde Fatih Sultan Mehmet bir ferman* yaynlayarak
**

Hovakimi Ermeni cemaatine

Patrik olarak tayin etmitir. Bu ferman ile Rum Patrii II. Gennadiosa verilen tm hak ve yetkiler Ermeni Patrikliine de verilmitir. Bylece bir din topluluk olarak kabul edilmeyen Ermeniler, ayrm gzetilmeksizin Rumlarla eit konuma kavumutur. Fatih Sultan Mehmet ile balayan Ermeni tolerans dier Osmanl padiahlar dneminde de devam etmi, II. Beyzit, Sultan III. Ahmet ve Kanuni Sultan Sleyman gibi bir ok Osmanl Padiah Ermeniler lehinde fermanlar kartmlardr136. Bu fermanlarla Osmanl Devletindeki en etkili aznlk olan Ermenilerin Millet ba (Askabed) dedikleri bir liderleri olmutur. Bu liderler kendilerine bal olduklar cemaatin hem dnyev (sivil) hem de ruhan (din) reisi olarak Osmanl Devleti karsnda yetkili kabul edilmi; gayrimslimlerin ba olarak onlara tabi olan halkn her trl davran ve ilerinden sorumlu olmulardr137. Ayrca o, kendi cemaatinin lideri olarak da Osmanl Devletine kar sorumluluk ierisinde olup; padiahla gayrimslim tebaa arasnda resm bir arac rolne sahiptir. Ermeni liderinin, Osmanl Sultanlar ile grebilme yetkisi de bulunmaktadr138. Milletbalar, ayn zamanda kendi halknn Devlet baznda szcs konumundadr. Protokolde de Paalarla eit statde saylmakta ve atamas sultan tarafndan yaplmaktadr. Ayrca her Hristiyan kendi din liderinin onayyla cemaatinde kaytl
uygulanan her cemaati kendi dini yasalarna gre ynetme ekli ortadan kaldrlmtr. Patrikler cemaatin dini ve sosyal kurumlarnn ruhani gzetmeni saylmtr. Trkiye Ermenileri Patriklii'nin 500. kurulu yl 1961 ylnda kutlanm ve Yozgatl Patrik I. norhk, yurtdnda Trk diplomatlarna ynelen terrizmin giderek trmand zorlu bir dnemde grev yapmtr. Verdii demelerde, diaspora Ermenileri'nin Trkiye aleyhtar gsterilerini hibir zaman onaylamayacan bildirmitir. 1990 ylnda stanbullu II. Karekin, Trkiye Ermenileri 83. Patrii seilmitir. 1998de de Ermeni cemaatini gnmze tayacak olan 84. Patrik ise stanbullu II. Mesrob olmutur. Byk ounluu stanbul'da olmak zere 33 kiliseye, ilk, orta ve lise derecesinde 20 eitim kurumuna sahip olan Trkiye Ermeni Cemaati ayrca, hastane, vakf, dernek gibi eitli cemaat kurumlarn da kendi balaryla ayakta tutmaktadr(Anna TURAY, http://www.minidev.com/ kulturler/ kulturler_ermeni_ tarih1. asp, 12.07.2004). Bu ferman, Ermeni Patrikhanesinde mevcuttur. Ermeni din liderlerine Asur dilinde yksek dereceli kilise adamlar anlamnda marhasyann ksaltlm marhasa ad verilmitir. Daha sonra Badriark (Patrik) nvanyla anlmlardr(TULACI,53-55). DWGHT, 82-85; http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/osmanlidaermeniler/ 23.12.2004 ; ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), s. 204; PAMUKCYAN, Ermeniler, s. 190-191; HOFMANN, 10, 12, 23; DABAGYAN, 69-72; URAS, 149; ARTNAN, 18-26; ERYILMAZ, 30; TULACI, 51, 53-55. ORMANAN, XIV; TOOTKAN, 52, 55. TOOTKAN, 50; ERYILMAZ, 38-39.

**

. .

136

137 138

. .

36

olmak durumundadr. Hristiyan, kendi din liderine kar sorumlu olup isteiyle cemaatten ayrlma hakkna da sahip deildir. Bunun yannda cemaat mensuplarnn Patriklerin yetkisi dnda hareket etme ans da yoktur139 Bu balamda Osmanl Devleti, Ermeniler ile ilikilerinde Patriklik Makamn kullanm ve onu resm bir makam olarak kabul etmitir. Bu husus itibariyle stanbul Ermeni Patriklii, Osmanl Devletinde resm bir statye sahip olmutur. Anadoludaki Ermeniler kendi ierinde byle bir yap arzetmekte iken genel olarak Trk kltrn benimsemeleri, adetleri, grenekleri ve dilleri ile Trklerle ayn yap ierisinde yer almlardr. Onlar giyim, kuam ve davran olarak da Trklerle benzer zelikler sergilemilerdir140. Ermeniler ile Trkler arasndaki fark, Trklerin Aam diye hitapta bulunmalar, Ermenilerin ise Glm diye seslenmeleridir141. Ermeniler ile Trkler arasndaki dier bir fark da Ermenilerin baz dnemlerde askerlik hizmetinden muaf tutulmu olmalardr. Hatta Varantyan, Ermeni hareketinin Tarihi isimli eserinde Trkiye Ermenisi, Rus Ermenisine nazaran Ermeni lisan, tarihi ve edebiyat itibariyle ok kuvvetli ve serbest idi142 diyerek Anadoludaki Ermenilerin buradaki genel durumunu net olarak ortaya koymaktadr143. Anadoluda XVIII. yzyln ikinci yarsndan sonra Ermeni tccarlar iin Trke emir anlamna gelen Amira* ifadesi kullanlmas da onlara verilen deerin bir baka gstergesini oluturmaktadr. Hrand Asadur ise stanbul Ermenileri ve Patrikleri adl eserinde, 1760l yllardan nce, zengin Ermeniler iin
139

. TOOTKAN, 55; ARTNAN, 26; http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/ osmanlidaermeniler/; ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan topluluklar (Millet Sistemi), s. 204; PAMUKCYAN, Ermeniler, s. 91, HOFMANN, 12; DABAGYAN, 69-72; URAS, 149; ERYILMAZ, 30, 57; TULACI, 51. 140 . BURNABY, 73. 141 . Ahmet GNDZ, Osmanl Devletinde Yaplan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Douu, Gelimesi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 128, Ekim 2000, s. 114. 142 . KOA, 59. 143 . HOFFMAN,10-11. * . Amira, Osmanl tarafndan Ermeni nfuzlu kiilere verilen bir isimdir. Bunlar, Osmanl Devletine alm ve Osmanl Hkmetinde nemli grevlerde ve makamlarda bulunmulardr. Amiralar, Ermeni Cemaati zerinde de ok byk bir etkiye sahip olmutur. Ayrca Ermeni Patrii ile Osmanl Hkmeti arasnda da bir arac konumunda yer almlardr(TOOTKAN, 121; Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Vartan H. ARTNAN, The Role of The Amiras in the Ottoman Empire, The Armenian Review, Haziran 1981, C. 34, No: 2-134 s. 190-192; Frank Andrews STONE, Academies For Anatolia, Boston 1984, 53).

37

Amira teriminin kullanlmadn sadece Bey ifadesinin kullanldna iaret etmektedir144. II. Abdlhamit dnemi valilerinden smail Kemal Bey hatralarnda, yeni rejimin tadn karan ve rahata fazlasyla kavuan ilk Hristiyan aznln Ermeniler olduunu ifade etmektedir. O, Reit, Fuat ve Ali Paalar dneminde D leri ve diplomatik ilikilerde her zaman Ermenilerin yer aldn beyan etmektedir. Bu bilgi, Jamanak Gazetesinde de yer alm ve gazetede de Ermeniler nemli grevler verildii ve nemli kademelerde yer ald belirtilmitir145. Osmanl Devletinde Ermeniler st mevkilere kadar ykselmi ve kabinede grev almlardr. Osmanl Devletinde Maliye, Posta letmeleri, Bayndrlk ve Dileri Bakanlklar, Paalk, Senatrlk, Milletvekillii ve devlet dairelerinin nemli makamlarnda grevlerde de bulunmulardr146. Osmanl Devleti bnyesinde eitli makam ve grevlerde alan Trklerle her bakmdan benzer ve ortak zelliklere sahip olan Ermeniler, bu srete kendilerine hibir ekilde bask yaplmadn ve herkesin eit olduunu da ifade etmilerdir147. C. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylna Zemin Hazrlayan artlar Ermeniler arasnda Protestanln yaylmasnda baz etkenler rol oynamtr. Bu etkenler; Osmanl Devletinin genel ve siyasal yaps, ngiltere ve Amerikann siyas politikalar, Ermenilerin din ve siyas tutumu ve misyonerlik faaliyetleridir. a. Osmanl Devletinin Genel ve Siyasal Yaps Osmanl Devleti, bnyesinde farkl din ve mezhepleri bar ve huzur ierisinde barndrm bir devlettir. Bayan Misyoner Patrick de Her birinin kendi hukukunu uygulad birok milletin lkesiydi szyle bunu aka ifade etmitir148. Hristiyan aznlklar bakmndan zengin bir alana sahip olan Osmanl Devleti, hem asker hem de siyas adan zayflamaya balamtr. Bu zayflamaya

144 145

. ARTNAN, 34. . Abdlhamit KIRMIZI, Son Dnem Osmanl Brokrasisinde Akraba Ermeniler, E.A.D., C. 2, S. 8, 2003, s. 140. 146 . Salahi SONYEL, Hristiyan Aznlklar ve Osmanl mparatorluunun Son Dnemi, Osmanl V, Ankara 1999, s. 143. Ayrca bkz. SALT, 22-29. 147 . BURNABY, 88. 148 . Ensar KSE, Misyoner, Mandac, Feminist, T.D.D., S. 18, Nisan 2001, s. 32.

38

paralel olarak Osmanl Devletinin kendi insiyatifiyle oluturduu milletler sistemi ve kapitlasyonlar*; kendisi aleyhine iki zayf nokta olarak ortaya kmtr149. Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak Avrupa ve Amerika da teknik olarak glenmeye balamtr150. Hristiyanlk asndan kutsal kabul edilen Hatay, zmir ve znik gibi meknlar Osmanl Devletinin elinde bulunmaktadr. Hristiyanln ekillenmesinin byk ncs olan Pavlus, Tarsusta domu; ilk Konsiller, znik, Efes, stanbul ve Kadkyde yaplmtr. Hristiyanlarca byk neme sahip bu kutsal topraklarn Osmanl Devletinin elinde olmas Hristiyanlarn bu blgelere olan ilgisini artrmtr151. ABCFM tarafndan Anadoluya gelen Amerikal misyonerlerden Fisk ve Parsonsa gnderilen 1 Aralk 1833 tarihli talimat mektubunda; Bu mukaddes ve vaadedilmi topraklar, silahsz bir hal seferiyle alnacaktr denilmesi de bu dnceyi dorulamaktadr152. Bu idealler dorultusunda da Anadolu, Orta Dounun ekmek sepeti olarak deerlendirilmi153 ve Hristiyan literatrnde ncil lkesi (Bible Land) adn

Kelime olarak Kapitlasyon, bir devletin yabanclara kendi topraklar zerinde verdii imtiyazlar demektir(Kapitlasyon, emsettin SAM, Trke Szlk, stanbul 1985, s. 642). Tek ynl ve ift ynl olmak zere iki tr kapitlasyon vardr. Tek ynl kapitlasyonlar, herhangi bir karlk beklemeksizin bir devletin

baka bir devlet tebaasna tanm olduu imtiyazlardr. ift Ynl Kapitlasyonlar ise eitli devlet mensuplarna karlkl olarak verilen, muhatap devlet mensuplarnn da eit olarak yararlandklar imtiyazlardr(M. Hidayet VAHAPOLU, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1990, 44). 149 . SALT, 10, 179, 22-30, 87-91; Jean Daniel SAHAGAN, Le Mouvement Evangelique Armenien,by.? 19; Bert F. BREINER- Christian W.TROLL, Christianity and Islam, The Oxford Encyclopedia of the Modern slamic World, C. 1, 1995, 282; Ahmet Hikmet EROLU, Osmanl Devletinde Yahudiler, Ankara 2000, 8; Necmettin TOZLU, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, Osmanl V, Ankara 1999, s. 331; George E. WHTE, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, ev. Cem Tark Yksel, stanbul 1995, 117; BLSS, 322-323; Recep AHN, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul 1988, 99-108. 150 . Justin - Carolyn MCCARTHY, 13-14; Bayram KODAMAN, Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, Yeni Dergisi, Y. 1, Kasm 1981 , s. 3-4; ERYILMAZ, 69. 151 . mer TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, XIII. Trk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Ankara 2002, s. 1548; Auguste BAILLY, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, C. 2, by.?, 17; SALT, 9-10; WHTE, 117; BLSS, 305-317, 322-323; Adnan MAN, Misyonerlik Faaliyetleri ve Uakta Montanizme Dair almalar, A..S.B.D., C. 3, S. 2, Afyon Aralk 2001, s. 1-3; Adnan MAN, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, Trkler XIV, Ankara 2002, s. 173. 152 . Uygur KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, stanbul 1989, 33. 153 . mer TURAN, Avrasyada Misyonerlik, Ankara 2002, 13.

39

almtr154. 1999 ylbanda Papann Birinci bin ylda Avrupay Hristiyanlatrdk, kinci bin ylda Amerika ve Afrikay Hristiyanlatrdk ve nc bin ylda da Asyay Hristiyanlatracaz, Asyann anahtar da Trkiyedir demesi bu dncenin ak bir gstergesidir155. Anadoluyu Hristiyanlatrma anlay erevesinde kutsal kabul edilen blgeleri ele geirmek amacyla tarih sre ierisinde Hal seferleri dzenlenmitir. Hal Seferleri ile alnamayan bu topraklar, Osmanl Devletinin g kaybetmesiyle bir hammadde ve pazar alan olarak dnlmeye balanmtr156. Bylece hammadde ve pazar ihtiyacyla birlikte Osmanl Devleti paylalmaya hazr bir pasta olarak deerlendirilmi ve kim ne alrsa krdr parolasyla Katolik ve Ortodoks Devletlerden sonra yeni faaliyetlere balayan Protestan Devletler de buraya ilgisini arttrmtr157. Anadolunun coraf ve jeopolitik konumu, yer alt ve yer st zenginliklerine sahip olmas, Asya ve Avrupay birbirine balayan boazlar da elinde bulundurmas ve blge olarak stratejik bir neme sahip olmas; bu blgelere olan ilginin artmasn salamtr. Hatta Trkiyedeki bir Amerikan Konsolosunun, Anadolunun yer alt kaynaklar hakknda hazrlad bir raporda; Anadoludaki yer alt kaynaklarnn zengin olduu, ancak iletilmedii ve baka bir devlette olmas durumunda ok byk gelir getirecei zerinde durulmas bu ilginin sebebini daha net olarak ortaya koymaktadr158. Bir ngiliz subaynn Anadolu topraklarn gezdii dnemde buradaki arazilerin ekilip biilmediini ve buralarn iftinin zahmetine deeceini, Anadoluda milyonluk arazinin byle bo olduunu, ileyecek kiilerin olmadn sylemesi de bu kany desteklemektedir159. Ayrca Osmanl Devletinin

154

. TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1548; BAILLY, 17; MAN, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, s. 173. 155 . Sevgi ERENEROL, Atatrk Planlarn Bozmutur, Tercman Gazetesi, 5.Ocak.2005, s. 8 156 . TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1548; BAILLY, 17; MAN, Misyonerlik Faaliyetleri ve Uakta Montanizme Dair almalar, s. 1-2; TMER-KK, 413 157 . SALT, 9; Veysel EROLU, Ermeni Mezalimi, stanbul 1978, 48; KODAMAN, Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, s. 4-5. 158 . TOZLU, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, 14. 159 . BURNABY, 53.

40

dou ve bat ticaretinin kilit noktasnda olmas ve Dou Akdeniz lkelerini elinde bulundurmas da ilginin dier bir ynn tekil etmektedir160. Osmanl Devletinin bu genel ve siyasal durumu ile birlikte Amerikaya kar olan lml tutumu da Protestanln yaylnda kolaylk salamtr. Hatta Cyrus Hamlin kendisinin stanbula ilk geldiinde Padiah tarafndan kabul edildiini ve baar dileklerinde bulunduunu sylemesi bu durumu daha net olarak ortaya koymaktadr161. Protestanln Anadoluda yayl srecinde Amerika bata olmak zere ngiltere gibi devletlerle ticaret antlamalar yaplm ve bu antlamalar neticesinde yabanclara tannan ticaret, kendi dil ve dininde ibadet edebilme serbestlii de dier bir unsur olmutur162. Anadoludaki halkn cahil ve yoksul olmas, eitiminin yetersiz olmas, salk hizmetlerinden anlayanlarn asgari dzeyde srecindeki bir baka etken olmutur
163

bulunmas da Protestanln yayl

Osmanl Devletinin kendi bnyesindeki Ermeniler iin kartlan 1863te Ermeni Milleti Nizamnamesi bata olmak zere 1861de Rum Patrii Nizamnamesi, 1865 ylnda da Yahudi Milleti Nizamnamesi gibi hazrlanan Nizamnameler, slahat ve Tanzimat Ferman, Glhane Hatt Hmayun164 gibi Fermanlar ile Ermeniler bata olmak zere dier gayrimslimler arasnda yeniden dzenlemeler salanm ve onlara imtiyazlar verilmitir165. Gayrimslimler iin hazrlanan ve reform niteliinde olan fermanlar ile Berlin, Ayestefanos, Paris

160

. erife YORULMAZ, Osmanl Liman ehirlerinde Yabanc Tccar ve Levantenler, s.197-205, Trkler XIV, Ankara 2002, s. 198; VAHAPOLU, 17; SAHAGAN, 19; Seil AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, Ankara niversitesi Otam Dergisi, S. 3, Ankara Ocak 1992, s.1. 161 . AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 5. 162 . Konstantina P. KSKRA, 19. Yzyln okuluslu stanbulunda Amerikan Misyonerleri, 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler, Ed. Pinelopi Stathis, ev. Foti ve Stefo Benlisoy, stanbul 1999, 67; lknur Polat HAYDAROLU, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1990, 12. 163 . Joseph L. GRABLL, Protestant Diplomacy and The Near East Missionary nfluence on American Policy 1810-1927, Minneapolis 1971, 22; Abdurrahman KK, Trkiyede Misyonerler Nasl Serbest Hareket Ediyor?, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1996, s. 86; BLSS, 116. 164 . Bu antlamalar ve fermanlar hakknda geni bilgi iin bkz. smail Hami DANMENT, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1972, C. 4, s.174-175. 165 . ERCAN, Kuds Ermeni Patrikhanesi, 15-31; ERCAN, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar, s. 198; Bayram KODAMAN, Trkler-Ermeniler ve Avrupa, Ankara 1994,19; ARTNAN, 66-79; SALT, 12-22.

41

Antlamas gibi antlamalardan sonra yabanc devletler Osmanl Devletinin ileri Bakanl gibi davranmaya balamlardr166. Bu antlamalar neticesinde aznlklarn hayat standartlar ykseltilerek, dinlerine baklmakszn, btn gayrimslimler ayn statye getirilmi ve onlara daha rahat yaama ve hareket etme imkan salanmtr167. Bu rahatlk ve serbest hareket etme imkn, yabanc devletler iin Protestanl yayma adna nemli bir unsur olarak kullanlmtr. b. Yabanc Devletlerin Siyas Politikalar Yabanc devletler, Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak Ermenileri kendi tarafna ekmek suretiyle en byk pay koparma dncesi ierisine girmilerdir. Bu dnceyle de ngiltere ve Amerika siyas politikasn Ermeniler zerinde younlatrmaya balamtr. ba. ngilterenin Siyas Politikas Batl devletler, smrgeler kurmu ve kendilerine daha geni bir alan yaratma arzusu ierisinde olmulardr. Osmanlnn zayflamasn kendileri iin bir ans olarak kabul eden yabanc devletler, Osmanl Devletini paylama yoluna gitmilerdir168. Bu paylam srecinde Fransa, Suriye ile ilgilenmi, ngiltere Irak dnm ve Rusya da Akdenize gemeyi hayal etmitir. Btn bu dncelerin tek yolu Osmanl topraklarndan gemektedir. Osmanl Devletinde de en etkili malzeme olarak Ermeniler dikkat ekmitir169. Bu paylam srecinde Rusya, Krm yenilgisinden sonra Asyadaki prestijini yeniden kazanmak amacyla Kafkaslara ve Anadoluya hakim olma gayreti ierisinde olmutur. Rus ar Yaveri N.P. gnatyef
166

Dier blgelerde ngiltere, Fransa,

. HOFFMAN, 23-24; BLSS, 113, 118; Metin HLAG, Osmanldan Cumhuriyete Misyoner, Ermeni, Terr ve Amerika Drtgeninde Trkiye, E..S.B.E.D., S. 10, Kayseri 2001, s. 66; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 30; Ercment KURAN, Ermeni Meslesinin Miletleraras Boyutu (1877-1897), Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 26. 167 . HOFMANN, 12; Salahi R. SONYEL, Tanzimat ve Osmanl mparatorluunun Gayri Mslim Uyruklar zerindeki Etkileri, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, T.T.K.Yaynlar, Ankara 1994, s. 346-347; Clifton Jackson PHLLPS, Protestan America and The Pagan World: The First Half Century of The American Board of Comissioners For Foreign Missions 1810-1860, Kore 1969, 150-151. 168 . Turgut IIKSAL, Ermenilerin Dier Devletlerle likileri, B.T.T.D., Mays 1985, S. 3, s. 46-47. 169 . hsan SAKARYA, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984 64; Justin MCCARTHY, ngiliz Propagandas, Wellington Evi ve Trkler, Trkler XIII, Ankara 2002, s. 469-470, Justin MCCARTHY, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl V, Ed. Gler Eren, Ankara 1999, s. 133-141; Bkz. BOA, A}MAT.MHM., Dosyan No 694, Gmlek No 6, 23.03.1896.

42

Belika, Amerika ve dier lkelerle baaryla rekabet edemeyecek kadar zayf olan ticaretimiz ve gelime halindeki endstrimize braklan yegane alan, Orta Asyadr. Orta Asyann kefi, Orta Asya ile ilikilerimizin ve oradaki etkimizin kuvvetlendirilmesi, ngiliz tesirinin zayflatlmas sz ile bu gayretin amacn net olarak ortaya koymutur170. Anadoluyu hakimiyeti altna almak isteyen Rusya, scak denizlere inme sevdasna kaplm ve buradaki Ortodokslarn hamiliine soyunmutur. Bylece kendisini Bizans mparatorluunun bir mirass gibi gren Rusya, stanbulu yeniden ele geirme hayali ierisinde Osmanl zerindeki politikasn belirlemitir171. Ruslarn genileyip boazlar ele geirerek Akdenize, Kafkasya yoluyla da skenderun Krfezinden Akdenize ve rann batsndan geerek Basradan Hint Okyanusuna ulama politikasyla doru orantl olarak Ermenileri kendi menfaatleri dorultusunda kullanmaya almlardr172. Rusyann Ermeniler zerinde uygulad ayn politikay ngilizler de Ruslara kar kendi menfaatleri iin uygulamaya balamtr173. Trk dman olarak tannan Fransz yazar Rene Pinonun u sz de ngiltere ve Rusyann amacn net olarak ortaya koymaktadr: Rus ve ngiliz nfuzu Ermenilerin srtndan arpmlardr. Ermeniler, ngilterenin elinde Rus yaylmaclna kar ileri bir karakol olmutur.174. ngiltere, Amerikadaki smrgecilik hakimiyetini kaybetmi tek smrge yeri olan Hindistan korumak, Msr ve Suvey kanaln kontrol altna almak, Musul ve Badata yakn olmak ve buraya giden yollar denetimi altnda tutmak amacyla Osmanl Devleti ile ticar mnasebetlere balamtr. Ancak ngiltere, Rusyann ngilterenin Akdenizdeki smrgelerine zarar vermesi ve Hindistan zerindeki egemenliini tehlikeye sokmas zerine Osmanl Devleti ile ticar ilikisini ikinci plna atmtr. nk ngiltere, Hindistan iin Fransa ile savam ve sava
170

. Mehmet SARAY, Ruslarn Orta Asyay Ele Geirmeleri, ev. Erkut Gkten, ODT Asya-Afrika Aratrmalar Grubu, Yayn No:1, Ankara 1984, 4-5. 171 . ERYILMAZ, 41; SAKARYA, 53-63. 172 . AHN, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, 99-108; Justin - Carolyn MCCARTHY, 23-24; Bayram KODAMAN, The Eastern Question: mperialism and The Armenians, The Eastern Question: mperialism And The Armenian Community, Ankara 1987, 1-3; ERYILMAZ, 63. 173 . Sleyman SEYD, Sovyetler Birliinin Ermeniler in Balattklar Anavatana Dn Projesi, E.A.D., C. 2, S. 8, 2003. s. 97. 174 . Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits, Ankara 1983, 13.

43

neticesinde Hindistan zerinde egemenlik ve Akdenizde stnlk salamtr. Ancak ngilterenin, smrgelerine kar, Rusyaya engel olma gc yoktur. Bu nedenle ngiltere resm olarak Osmanl topraklarnn btnln korumaya karlk Kbrsa yerleme taahhd istemitir. Ancak ngilterenin bu alternatiften baka Osmanl Devleti snrlar ierisinde isteklerini yerine getirtebilecei bir Protestan cemaat oluturma seenei de szkonusu olmutur. Bu amala da Osmanl Devleti ile ticar ilikiler de kuvvetlendirilmi ve sk tutulmutur. Bu ticar ve siyas ilikiler srecinde ngiltere, Amerikay yanna ekmeyi de ihmal etmemitir. ngilterenin Amerikay yanna ekme amacn ABCFMnin d ilikiler sekreteri Anderson u ekilde deerlendirmektedir: Btn bunlar, Tanr sayesinde, ngilterenin Hindistanda bir mparatorlua sahip oluu ve oraya engelsiz ulamak ihtiyacnn ilah gereine borluyuz175. ngiltere ayrca Franszlarn Osmanl topraklarnda elde ettikleri ekonomik ve siyas baarlarn nne gemek ve Fransann gcn krmak da istemitir176. bb. Amerikann Siyas Politikas Amerika, 1770lere kadar ngilterenin smrgesi altnda kalm ve 17751883 yllar arasnda ngiltereye kar bamszlk kazanmtr. Bylece bir ngiliz kolonisi olan Amerika, ngilizlerin smrsne son vererek, bamsz bir devlet olarak ortaya kmtr177. Bamsz bir devlet olan Amerika, ekonomik ve siyas amala yeni yerler elde etme ve genileme arzusu ierisinde olmutur178. Amerika, ok uluslu bir lke olmas ve kendi topraklarnn dier devletlere smrge olmamas amacyla 1823te Monroe Doktrinini benimsemitir. Ancak Monroe Doktrini, Amerikann siyas yaklamna engel tekil etmitir. nk bu
175

. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 72; MCCARTHY, ngiliz Propagandas, Wellington Evi ve Trkler, 469-470; MCCARTHY, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, s. 133-141; Seil AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Atatrk Yolu Dergisi, Y. 1, S. 1, (Ankara) Mays 1988, s. 1; Servet AVAR, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Ankara 2004, 172; GNDZ, Osmanl Devletinde Yaplan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Douu, Gelimesi, s. 112; Davut KILI, Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Dini ve Siyasi Mcadeleler, Ankara 2000, 100-102. 176 . Akdes Nimet KURAT, Trk ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi (1553-1610), Ankara 1953,s.104; Salim CHCE, Osmanl Ermeni Toplumunda Siyasallama abalar E.A.D, C. 2, S. 8 , 2003, s. 53. 177 . Bilal N. MR, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 79-80; Erdal AIKSES, Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 2003, 27. 178 . SEYD, 96; Erdal AIKSES, Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi, Trkler XIII, Ankara 2002, s. 542.

44

doktrine gre Amerika siyas ortamlardan kendisini uzak tutacak ve sadece ticar iliki kurabilecektir. Monroe Doktrini ayrca Amerikann kendisi gibi dier devletlerin de Amerika topraklarna el koymasna engel oluturmutur. Byle bir srete de Osmanl topraklar yabanc devletler tarafndan paylalmaya balanmtr. Anadolunun paylald bir dnemde de Amerika kendisini bunun dnda tutamam ve Monroe Doktrinine uygun olarak Osmanl Devleti ile ilk aamada ticar iliki ierisine girmitir179. Vladimir Tsanoff, 2 Eyll 1903 tarihli Boston Evening gazetesinde bu ticar iliki hususunda Trkiyedeki karlarmz adl yazsnda ...Ayrca, Makedonya ve Ermenistan Osmanldan koparlrsa, ABDnin bu yrelerle ticareti muazzam artacaktr... diyerek bu iin nasl ve ne amala yaplmas gerektiini aka vurgulamtr180. Amerika, Osmanl Devleti ile herhangi bir resm ticaret antlamas olmad iin ngiliz gemilerine tannan haklardan yararlanarak Anadoluya girmi ve ngiliz Konsolosluklarnca da korunmutur. nk ngiltere, ticaret anlamas olmayan devletleri himaye etme yetkisine ve Osmanl zerinde ok etkili bir nfuza sahip bir lke konumundadr. 1802de Amerika, William Stewart adl bir Amerikaly Trkiyeye Konsolos olarak gndermi ancak resm bir antlama olmadndan Osmanl Hkmeti tarafndan resm olarak tannmam ve Stewart Trkiyede bir rapor hazrlayarak lkesine geri dnmtr. Bu rapor dorultusunda da Trkiye ile ticareti gelitirme karar alnmtr. Stewartn Bizim giriken tccarmz bu ticarete kukusuz gereken nemi verecektir diye belirttii sz Amerikal tccarlar tarafndan uygulamaya geirilmi ve hatta bu dorultuda oluturulmutur181. Amerika ile Osmanl Devleti arasnda 1830 ylnda da ilk ticaret antlamas yaplm ve bu antlamayla Amerika, Osmanl topraklarnda herhangi bir millet ve dinden olabilen simsarlar kullanabilme hakkn elde etmitir. Bylece simsarlarn altrlmasna da Osmanl Devleti yetkilileri karamam, tccarlar rahata hareket etme imknna kavumutur. Bu antlamayla Amerika en ok kayrlan lke
179

Anadolu topraklarnda irketler

. Sleyman BYKKARCI, Trkiyede Amerikan Okullar, Konya 2004, 4; KODAMAN, Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, s. 5; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 2-3. 180 . WHTE,107-108. 181 . MR, s. 80; AIKSES, 29; ar ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries, http://research.yale.edu/ycias/database/files/ mesv5_11.pdf/ 17.11.2004.

45

statsn elde etmi ve Osmanl Devleti zerindeki imtiyaz ve haklardan yararlanma frsatn kazanmtr. Bu srete de Amerika ile ticaret daha da gelimi ve Anadolu limanlarnda Amerikan kolonileri olumutur182. Yaplan Antlamaya gre en ziyade msaadeye mazhar millet nvann kazanan Amerika, Osmanl Hkmetinin hibir mdahalesi olmadan her din ve milletten simsar kullanabilme hakkna dayanarak Ermenileri kendi idealleri dorultusunda kullanmtr. Bylece Ermeniler de esnaf, zanaatkr, banker, tccar veya simsarlk alannda kendisini gelitirme imkan bulmutur183. Bu antlama, Amerika ile Osmanl Devleti arasnda ticar bir iliki ile birlikte Amerika-Ermeni ilikisini de ortaya karmtr. nk zmirden boaltlan mallarn Anadolunun ilerine kadar datlmas ve tanmas iin personel gerekmi ve bu ii yapabilecek cemaat olarak Ermeniler dikkat ekmitir. Bu noktada Ermeniler, Amerikal tccarlarla ortak olmaya balamlardr. Bylece Amerika ile Ermeniler daha da yaknlam ve i ie olmulardr. Amerikallarla ibirlii ierisinde olan Ermeniler bununla da yetinmeyerek Amerikan vatandalna184 gemeye balamtr185. Ancak Amerikan Konsolosluuna isim kaydetme zorunluluu olmamasndan dolay Amerikan vatandalna gemi birok Ermeni Amerikan Konsolosluuna adn yazdrmamtr. Amerikan pasaportuyla Trk vatanda gibi davranp Trkiyede hizmet vermilerdir. Bu Ermeniler, hem Amerika hem de Trkiye ile balantl almlardr186. Bylece Amerika ile Osmanl Devleti arasndaki ticar ilikiler ileri boyutlara ulam ve Amerika n plna kmaya balamtr. ngilterenin ikinci plna dmesi ve Amerikann Anadoluya ilgisini daha da artrmas ngilizleri rahatsz etmitir187. Bristol da ngilterenin ikinci planda kalmasn byk bir zevk olarak ifade etmitir188.
182

. ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries, AIKSES, TrkAmerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi, s. 542-543; VAHAPOLU, 9-10; enol KANTARCI, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, stanbul 2004, 19-21. 183 . MR, s. 81; AIKSES, 32; BYKKARCI, 12. 184 . Amerikaya giden ve Amerikallam Ermeniler ve yaamlar hakknda geni bilgi iin bkz. Paul KERNAKLAN, The Armenian-American Personality Structure and Its Relationship to Various States of Ethnicity, Syracuse University 1967. 185 . KILI,168; MR, s. 82; Bkz. BOA, Y..A.RES. Dosya No. 115, Sra No. 28, 22.12.1901. 186 . MR, s. 83. 187 . Cemal KUTAY, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979,56. 188 . Levon MARALIYAN, Ermeni Sorunu ve Trk-Amerikan likileri 1919-1923, ev. en Ser, stanbul 2000,48-49.

46

Wilson Prensiplerine uygun bir ekilde ve onu kullanmak suretiyle Protestan Ermeni mparatorluu kurmak amacn tayan Amerika, Katolik misyonerlerin at Cizvit okullar ile daha da artan Fransann blgedeki etkisini krmay ve Amerikadaki i savala birlikte den ekonomik kazanc artrmay hedeflemitir. Ayrca Amerika, her alanda uygun olan Anadoluyu her bakmdan deerlendirmeyi kendisine ama edinmi ve bu dnce zerinden politikasn oluturmutur189. Ancak Anadoluda Protestanl yaymak iin Ermenileri kefeden ve onlarla alkadar olan ngilizler ve Amerikallar, bu alkay dncelerinde gstermemi ve szleriyle* de bunu her frsatta dile getirmilerdir. Onlar iin Ermeniler, sadece kendi menfaatleri dorultusunda kullanlabilecek iyi bir malzeme olarak grlmtr. Bu dnceyi Levon Panos Dabagyan da dorulamakta, Amerika, ngiltere ve Rusya gibi devletlerin Osmanl Devletinin kt zamanlarnda Ermenileri birer maa olarak kullandklarn ifade etmektedir. O, ayrca bu devletlerin ilerine gelmedikleri

189

. Ahmet UAR, Hartune S. Cenanyan, T.M.D., S. 34, Ocak 1997, s. 39; Ali Rza BAYZAN, Kresel Vaftiz, stanbul 2004, 52-57; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 150-151; BLSS, 313. * . ngiliz diplomat ve Ortadou ngiliz stihbarat Blge efi Mark Sykes Ermeniler iin yle yorumda bulunmaktadr: Ermeni milleti insanda nyargsz kimselerin bile kolay kolay kar koyamayaca bir nefret ve istihkar hissi uyandrmaktadr. Ermeninin korkakl, hissiz yalancl, entrikaclnn derinlii, hatta en nemsiz meselelerde dahi, istifilik alkanl, erkeke vasf ve meziyetlerinin noksanl, tehlike anndaki aresizlii, doal ve igdsel hainlii hepsi birden yle iren bir karakter yaratmaktadr ki kendilerine kar duyulan efkati bu hususlar bastrmakta ve dengesiz bir hkm vermeye sebep olmaktadr(Erdal LTER, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1996, 32-33). Amerikal uzman Dr. Pratt da Ermeniler iin Hrsz, dolandrc ve lgn olduklarn ve Erivanda grev yapm olan Amerikan Yksek Komiseri Albay Haskell ise Meslek itibariyle dilenci, hrsz ve yalanc olduklarn, bsbtn alaldklarn birbirlerine yardm edecek yetenek ve istee sahip olmadklarn ve minnettarlktan ari olduklarn ifade etmitir. Urfadaki Ermeni yetimhanesi sorumlusu Bayan Mary Caroline Kolmes de Ermenilerin karakteri, toplum veya ynetimle adalet, bar ve denge esaslarna h uymuyor. Ermeniler arasnda, eer varsa terbiye bsbtn yitirilmi bulunuyor, yle ki yalanclk aldatma, hrszlk, antaj v.s. teki soylar kadar onlar arasnda da yaylm bulunuyor...(Salahi SONYEL, Tehcir ve Krmlar Konusunda, Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten XLI, S. 161, s. 153-154). Bristol, Ermenilerle ile ilgili olarak Yakndoudaki hibir halk savunmuyorum, nk inanyorum ki Trkler, Yunanllar, Ermeniler, Sryaniler vb. hepsini bir torbaya koyarsan hangisinin ne kacan bilemezsiniz.....ama herhalde Trkler ilerinde en iyisidir demektedir. Bristol ayrca Her yolla Ermenilere sempatilerini gstermek ve Trk ynetiminden kurtulmalar iin yardm etmek herkesin, zellikle Amerikallarn istei olmasna ramen.... kendi kendilerini ynetmek iin onlar zgr brakarak bunu yapmay dnmek hata olur...nk Ermeniler kendi kendilerini ynetmelerine uygun olmamalarn getiren karakter bozukluklar var...gibi grler beyan etmitir(MARALIYAN, 26-27).

47

zaman da Ermenileri, paraya dkn, bakalarnn zararna yaayan parazit bir millet gibi algladklarn dile getirmektedir190. ngilizler gibi Amerikallarn da Ermeniler iin bylesine olumsuz bir zihniyet ierisinde olmas, onlarn Ermeniler arasnda Protestanl yaymasndaki amalarn net olarak ortaya koymaktadr. Atatrkn Herhalde alemde bir hak vardr ve hak kuvvetin sevkindedir191. sz de bu devletlerin ama ve zelliklerini ksaca zetlemektedir. c. Ermenilerin Din ve Siyas Yaps Gregoryen Ermenilerin doulu bir millet ve Hristiyan olmas
192

, Mesih ve

Kutsal Kitap hususunda Amerika ve ngiltere ile ortak bir paydaya sahip bulunmas, inan ve uygulama bakmndan Protestanla benzer ve uygun bir yap sergilemesi Protestanln Ermeniler arasnda yaylnn temel unsurlar olmutur193. Ermeniler arasnda Protestanln yaylnda Ermeni Mekhitarist* hareketin (Armenian Mekhitarist Order) faaliyetleri, Ermeniler iin alan okullar, Ermeni matbaaclnn canlanmas**, Ermeniceye yaplan eviriler ve Ermenice

190

. Bkz. Levon Panos DABAYAN, Son Havadis Gazetesi, 25 Aralk 1981, s. 6; Son Havadis Gazetesi, 30 Aralk 1981, s. 6. 191 . Seil AKGN, Kurtulu Sava Balangcnda Trk-Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 346. 192 . Sedat LANER - hsan BAL, ngiltere Ermenileri, Lobicilik ve Ermeni Sorunu, E.A.D., C. 2, S. 7, 2002, s. 74-75; SMTH-DWGHT, XIII; BLSS, 123. 193 . Bkz. DWGHT, 28; IIKSAL, s. 47. * . Ermeni bir alim ve din adam olan Mekhitar, 1695de Katoliklii benimsemi, 1701de Mekhitarist Mezhebini kurmutur. O, Ermeni kltr ve ilminin en byk ahsiyetlerinden biri olarak deerlendirilmektedir. Ancak hem Ermeni Patriklii hem de Osmanl Hkmeti tarafndan bask grd, stanbul Fransz Konsolosluuna snd ve oradan da Romaya gittii ifade edilmektedir. 1717de de Venedikte Lazarus(Lzzro) adasna yerlemi ve orada bir manastr amtr. Mekhitarist Manastr, entelektel bir merkez olmutur. 1773de Avusturyada ok nemli eitim ve kltr merkezi olacak bir manastr daha almtr. Mekhitarn at bu manastrlar ve Mekhitar gsterdii sosyal, kltrel, eitim v.s. alandaki almalar, Ermeni kltrnn tannmasnda nemli bir rol oynamtr. Mekhitar, Ermeni kltr ve dini korumak amacyla daim bir yer kurmu, Bat medeniyeti ile Ermeni Milletini kaynatrm ve Batyla iliki kurmalarn salamtr. Bu balamda da Ermeniler arasnda Katolikliin yaylmasnda byk bir rol oynayan Mekhitar, Ermenilerin Protestanl benimseme srecinde faaliyet ve almalaryla bir rnek tekil etmi ve onlara bu hususta n ayak olmutur(Mekhitar ve Mekhtar Manastr hakknda geni bilgi iin bkz. H.B. BOGHOJAN, Highligts of Armenian History and Its Civilization, Boston 1957, 79; TOOTKAN, 14; AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church). ** . lk Ermenice dergi Hindistan da yaplan almalar neticesinde 1793de yaynlanmtr. Bu, Ermeniler iin edebi almann balangc olarak grlmektedir. Ermeni matbaacl 18.ve 19. yzyllarda kurulmu ve daha sonra 1774de Emiyazinde, 1776da Triestede 1783de Petersburgda, 1790da Nahvanda ve son olarak 1810-1830lu yllar arasnda stanbulda matbaalar alarak genilemitir. Matbaann canlanmasyla birlikte de kitap ve gazetelerin saysnda ciddi artlar meydana gelmeye balamtr(TOOTKAN, 14-15, 40).

48

yazlarn yazlmas, Ermeni Enstitlerinin* almas bu srete temel etkenler olmutur194. Protestanln Anadoluda yaylmaya balad srete Ermenilerin konutuu ve anlad dil, Osmanl Devletinin resm dili olan Trkedir. Protestan Ermenilere gre Protestan ayinlerde genellikle Trkenin kullanlmas ve buna karlk Ermeni Kilisesinin ibadet ve ayinlerini klasik Ermenice ile ifa etmesi ve eitimin Ermenice olmas birtakm skntlara yol amtr195. Bylece Ermeniler, ibadetlerde anlama ynnden sknt yaam ve Kilisenin liturjik yaps, ruhbanlk snfna kar oluan antipati ve Kilisenin kat kurallar karsnda Ermeniler bir aray ierisine girmitir. Bu aray ierisinde Ermeniler Protestan misyonerlerin yaama ve dnce tarzlarnn da etkisiyle Protestanla kar bir arzu ve istek duymaya balamlardr196. Ermenilerin politik, psikolojik, eitim, sosyal alandaki ve din uygulamalardaki skntlar, yabanc devletlerin Ermeni nfus zerinde etkili olmasn salamtr. Hatta XIX. yzyln ilk zamanlarnda baz Ermeni erenciler Avrupaya gnderilmi ve orada eitli niversitelerde okumu ve bazlar oralara yerlemilerdir. Avrupa lkelerinde ve Amerikada kendilerini her bakmdan yetitiren Ermeniler, Anadoluya geri dnerek Ermeni entellektel hayatnda nemli rol oynamlardr. nk Avrupadaki bilim ve endstride yaanan gelimeler, yabanc devletlerdeki Ermenileri de etkilemi ve geri dnlerinde bu etkiyi de miras alarak gelmilerdir197. Avrupa lkelerindeki reform hareketleri buradaki Ermenilerin dnce ve hayatlarna da yansm ve daha iyi bir toplum olma arzusu neticesinde topraklarna dnen bu Ermeniler din uyan iin hazr ve verimli bir ortam bulmulardr. Bylece kendilerine retildii bir biimde Ermeni Kilisesinde bir

Bu enstitlerden en nemlileri 1815de Moskovada alan Lazarian Enstits, 1824de Tiflisteki Nersesian Okulu ve 1827de tekrar alan stanbul Ermeni Patriklii Akademisidir (TOOTKAN,15). 194 . TOOTKAN,13, 40. 195 . Bkz. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 142; R. W. FLOCKEN, Protestantism n Turkey, name.umd/ umich. edu/01.12.2003; DWGHT, 21. 196 . Seil AKGN, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlein Trk Sosyal Yaamna Etkisi(1820-1914), X. Trk Tarih Kongresi, 22-26 Eyll 1986, C. 5, Ankara 1994, s. 2123; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; Vahan TOOTKAN, Armenian Congregationalists Flee From Genocide and Find A Home in The U. S., http:// www.ucc.org/aboutus/histories/chap4.htm/ 01.12.2004; CHCE, s. 59. 197 . TOOTKAN, 15.

49

reform hareketi gerektiini savunmulardr198. Ancak Protestan Ermenilere gre Ermeni Kilisesi byle bir oluuma ve Ermeni halk da byle bir eilime hazr deildi199. Avrupada eitim gren Ermeniler, ruhbanla kar cephe alm ve kilise bnyesinde baz deiikliklerin olmas gerektiini savunmulardr. nk Ermeni Patrikliinin birka zengin Ermeninin, amiralarn ve nfuzlu kiilerin elinde bulunmas, Ermeniler arasnda patriklie kar bir huzursuzluk ortam yaratmtr. Bunun zerine Ermeni Kilisesine bu ynde bir bask yaplm ve sivil ilerde halk tarafndan seilen meclislerin de yer almasn salamak amacyla 1847de hem sivil hem de din ilevi yrtmek amacyla iki meclis oluturulmutur. Bylece Kilise, din adamlar ve amira gibi nfuzlu kiilerin tekelinden kartlm, hatta kilise toplantlarna din adamlar ve amirlarla birlikte esnaf, eitimciler, doktorlar gibi siviller de itirak etmeye balamtr. Ancak bunu yeterli bulmayan Ermeniler millet ynetiminde daha laik bir dzenin oluturulmasn istemi ve bu istekle birlikte 23 Mart 1863te Ermeni Kilisesi iin bir dnm noktas olan ve ilerinde sivillerin de yer ald Anayasa Komisyonu (Sahmanatragan Hantznajoov) tarafndan Nizmnme-i Millet-i Ermeniyn* hazrlanmtr.
198 199

. TOOTKAN, 16; ARPEE, 240-241. . DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; TOOTKAN, 13. * . Bu nizamnamenin Trke karl Ermeni Patriklii Nizamnamesidir(Dstur, stanbul 1873, s. 955)Ancak bu ifade yerine Ermenice metnin bal Ermeni Milli Anayasas (Azkayin Sahmanatrutyun Hayots) veya Ermeni harfli Trke balk olarak Nizamname-i Millet-i Ermeniyan kullanlmaktadr(ARTNAN,117; Ermeni Milleti Nizamnamesi orijinal metni iin bkz. Azkayn Sahmanatrutyun Hayots (Ermeni Milli Anayasas), stanbul 1863, Mhendisyan Matbaas, 1-54; Trke metin iin bkz. ARTNAN, 207-325). Ermeni Millet Nizamnamesi 99 maddeden meydana gelmi olup, Ermeni cemaatlerinin birbirlerine kar sorumluluklarn, Ermeni toplumunun, yelerinin hak ve ihtiyalarn gidermeyi ve eitimini dzenlemeyi, kilise, okul gibi kurumlarn yaplmasn ve korunmasn salamay, kilise kurallarna uymakla ykml olmay, nizamnameye aykr harekette bulunanlarn cezalandrlmas gibi maddeleri ihtiva etmektedir. Bu nizamname ile Ermeniler Osmanl mparatorluundaki durumunu glendirmi, baz imtiyazlr kazanm ve kendilerini ynetmeleri konusunda zgrlk elde etmilerdir. Bu zgrlk, devlet iinde devlet, ynetim iinde ynetim denilebilecek kadar geni olmutur. Bu nizamnameye gre Trkiyedeki Ermenilerin idaresi ynetimi bakan Patrik olan 140 kiilik meclis tarafndan gerekletirilecektir. ounluunu laiklerin oluturduu mecliste Patrik, milletin ba ve yrtme organdr. Ermeni Milletinde Ruhan, Cisman ve Umum Meclis olmak zere meclis bulunmaktadr. Ruhan Meclis, kilise ierisinden, 35 yan tamamlam ve be yl rahiplik tecrbesi olan 14 kiiden olumaktadr. Bu meclisin balca grevi, din ilerle ilgilenmek, Ermeni kilisesinin her trl tehlikelerden ve etkilerden korumak, okullar denetlemek ve meseleleri kilise kurallarna ve din hkmlere gre zmektir. Cisman Meclis, halk arasndan seilmi 20 kiiden olumaktadr. Bu meclisin yeleri umumi meclis tarafnda gizli oyla ve ounluk usul ile seilmektedir. Meclis yeliinin sresi iki yldr. Bu meclisin grevi, Ermeni

50

Ermeni Anayasas; Patrik, konsil yesi ve resmi grevlilerin demokratik biimde seilmesini salam ve kilisenin btn yelerinin oy kullanabilme hakkn kazandrmtr. Bylece bu anayasayla kilisenin grev ve yetkisini ktye kullanmann nne geilmi; manev, eitim ve sosyal alanda yeniden canlanma salanmtr200. Ermeni Milli Anayasas ile yabanc devletler, Ermeniler arasnda Protestanl yayma hususunda daha rahat hareket etme ortamna kavumu ve onlara kilisede reformun gereklilii hususunda birtakm farkl dnceler alamlardr. Bunun yannda sosyal, kltrel, eitim ve ekonomik artlar da bu oluuma destek olmutur. Ayrca Ermeni Kilisesi, zengin materyale, kompleks ve kozmopolit bir yapya sahip olmas da bu unsurlar tetiklemitir201. Ermeni Kilisesinin din yapsnn olumsuz etkisi ile birlikte Ermeniler arasndaki merkez organizasyonlarn bozukluu, mezhep ynnden bir birlik gsterememesi, eitimsiz ve fakir olmalar da dier unsurlar oluturmutur202. Osmanl Devletindeki Ermenilerin politik, psikolojik, eitim, sosyal ve din uygulamalar ynnden iinde bulunduklar durumu iyi deerlendiren ngiltere ve Amerika onlar Anadoluya girebilmek iin bir anahtar olarak grmlerdir203. Bu erevede Trkler tarafndan Cemaat-i Sadka olarak lakaplandrlan Ermenilere, dier aznlklar gibi Anadoluya sahip olma ideolojisi de alanm ve onlarn da arz- mevd anlay ierisinde olmalar salanmtr204.

milletinin dnyev ilerini takip etmek, komisyonlar tarafndan kendisine aksettirilen problemlerin zlmesini salamaktr. Cismani Meclis bu problemleri ilk olarak kendisi tarafndan oluturulmu komisyonlara sevk etmektedir. Ermeni milletinin en nemli meclisi, umumi meclistir. Bu meclis 140 yeden meydana gelmektedir. Bu yelerin 20 tanesi stanbuldaki kilise yeleri tarafndan, 40 tanesi tara kiliselerden ve 80 tanesi de stanbuldaki kilise cemaatleri tarafndan seilmektedir. Bu meclisin grevi, Ermeni Patrii ve Katoikosu ve ruhan meclisin yelerini semek ve meclisin kendilerine havale ettii konular zmektir(ARTNAN, 109-119. Ayrca bkz. ERYILMAZ, 118-121). 200 . ARTNAN, 86--106; WHTE, 25. 201 . ARBERY-ROSENTHAL-WARREN, 482; BLSS, 116, 122. 202 . UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 37-38; Erol GNGR, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 1999, 17. 203 . TOOTKAN, 22; BLSS, 115-116. 204 . Abdurrahman KK, Yahudilikte Arz Mevd Anlaynn Boyutlar, A...F.D., C. 33, (Ayr Basm), Ankara 1992, s. 110.

51

D. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylnda Misyonerler ve Misyonerlik Faaliyetleri ngiltere ve Amerika, kendi siyas emellerine ulaabilme ve Osmanl Devleti zerinde hak iddia edebilme yolunun Protestanl Anadoluya sokmaktan getiini fark etmilerdir. Bylece hem Birleik Protestan Yurdu ve Tanr Krall kurulabilecek hem de din ve siyas hedeflere ulaabilme imknnn doacan fark etmilerdir. Bu hedefler dorultusunda Anadoluda Protestanl yayma almalar balam ancak burada Protestanl benimseyecek mevcut bir topluluk bulunamamtr. Hatta ngiltere, Protestan Kilisesi amak amacyla Osmanl Devletine bavurmu fakat kiliseyi doldurabilecek Protestan bir topluluk oluturulamamtr. Bunun zerine Protestanl benimseyecek bir topluluk bulma ve oluturma yoluna gidilmi ve bu amalar erevesinde Anadoluya misyonerler gnderilmeye balanmtr205. a. Misyonerler Anadoluya gelen ve bu topraklarda faaliyet gsteren ilk misyonerler, Protestanln dou ve geliim srecinin yeni olmas ve bu sre zarfnda tam olarak yaylamamas hasebiyle Katolik tarikatlarndan olan Fransiskenler, Dominikenler ve Cizvitler206 olmutur207. Katolik misyonerlerden sonra da Protestan misyonerler Anadoluda faaliyet gstermeye balamtr. Protestan misyonerler ncelikli olarak, dinsiz olan toplumlar arasnda faaliyet gsterme amacn tam; ancak Anadolu topraklarna geldiklerinde buralarda Hristiyanl yayabilecekleri dinsiz toplum bulamamlardr. Bunun zerine kimi bulursak onu Hristiyanlatralm parolasn benimseyerek Mesihin ikinci geliini daha da abuklatrmak inancyla Yahudilere ynelik faaliyetlere balamlardr208.

205

. GRABLL, 34; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 5; Cevdet KK, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl IV, Ankara 1999, s. 211; AIKSES,16,19; inasi GNDZ-Mahmut AYDIN, Misyonerlik, stanbul 2002, 46-47; HLAG, s. 58-59; ERYILMAZ, 69; WHTE, 31; TOOTKAN, Armenian Congregationalists Flee From Genocide and Find A Home in The U. S.. 206 . Cizvitler hakknda geni bilgi iin bkz. Ali sra GNGR, Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri, Ankara 2002. 207 . TOOTKAN, 35-36; ARTNAN, 45-53. 208 . Barkev N. DARAKJAN, Evangelism or Proselytism, http://www.cacc-sf.org/c-aopBND.html/ 05.10.2004; AKGN, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi(1820-1914), s. 2122; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 75.

52

Ancak Yahudilerin Osmanl devlet dzeninde btn ibadet ve geleneklerini korumas ve aznlk psikolojisi ile dini bir btnlk ierisinde olmas, Yahudiler zerindeki faaliyetleri baarszlkla sonulandrmtr. Rumlarn ise arkasnda Yunan ve Rum Ortodoks Kilisesinin bulunmas ve Mslmanlar arasnda da din deitirmenin yasak ve toplum tarafndan yadrganma olay hasebiyle zor olmas misyonerlerin bunlar zerindeki faaliyetlerinde de olumsuz sonular almasna sebep olmutur209. Bu nedenle Yahudileri kendilerine engel gren ve Rumlara ynelik faaliyetleri de vakit kayb olarak deerlendiren misyonerler210 stratejilerini deitirerek yeni hedefler, yeni kitleler ve yeni politikalar bulma abas ierisinde olmulardr211. Bu hedef veya yeni kitleyi E.Smith ve H.G.O.Dwight yle ifade etmektedir ...Ancak Hristiyanlar arasnda almak suretiyle, dman topraklarnn ta kalbine kolayca girme imkanna kavuabiliriz .212. Ermeni Ulusal Konsil Bakan, 1851 ylnda Dwighta imdi, Ermeni halk arasnda almann tam zamandr. Yakaladnz frsatlar abuk geer ve bir daha geri gelmeyebilir. Faaliyetlerinizi younlatrmalsnz. Bir misyonerin olduu yerde 10 misyoner, bir Kutsal Kitap ulatrdnz yere on Kutsal Kitap ulatrmalsnz diyerek bu hedefin kim olmas gerektiini aka ifade etmitir213. Trkiye Misyonlarna Yardm Cemiyeti kurucusu ngiliz Misyoner Cuthbert Youngun da Ermeniler iin Trkiyeye girebilmek iin ak bir kap eklinde ifadede bulunmas ve Amerikan misyonerlerin faaliyet raporlarnda da bu dorultuda bilgilerin yer almas zerine Ermeniler iin bir misyon kurulmas karar alnmtr. Ayrca Katolik misyonerlerin faaliyetleri neticesinde 6 Ocak 1830da Fransann basksyla Katolik Ermenilerin Osmanl Devleti tarafndan ayr bir

209

. AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 4; Haluk SELV,Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Faaliyetleri, E.A.D., 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, C. 3, Ankara 2003, s.27; ARTNAN, 54, KIREHRLOLU, 7-8; Ahmet UAR, Amerikadan Anadoluya Misyoner Akn Tarihi, T.M.D., S. 33, Aralk 1996, s. 46-47; BLSS, 303; PHLPS, 136. 210 . DWGHT, 28. 211 . ARTNAN, 54, KIREHRLOLU, 7-8; UAR, Amerikadan Anadoluya Misyoner Akn Tarihi, s. 46-47; TOOTKAN, 22. 212 . WHTE, 31; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 38. 213 . ANDERSON, 11; STRONG, 197.

53

Millet olarak kabul edilmesi, ngiltere ve Amerika bata olmak zere Protestan devletlerin faaliyetlerini Ermeniler zerinde odaklatrmasn salamtr214. Bylece Osmanl Devletinde Fransa Katoliklerin, Rusya Ortodokslarn, ngiltere ve Amerika ise Protestanlarn savunucusu ve koruyucusu durumuna gelmilerdir. Almanya da hem Katoliklerin hem de Protestanlarn koruyucusu olmutur215. Bu balamda yabanc devletler Ermeniler vastasyla Osmanl Devleti zerinde hak iddiasn tamaya balamlardr. Osmanl topraklarnda Ermeniler iin misyon oluturan Protestan misyonerler, Ermeniler arasnda protestanln yaylabilmesi iin gl, sistemli ve organizeli bir misyonerlik faaliyeti ile gerekleebilecei dncesiyle bireysel olarak baladklar faaliyetlerini ynlendirebilmek ve bir merkezden ynetebilmek amacyla tekilatlar oluturmulardr216. Bu balamda da Protestan misyonerlerin Anadoluya sistemli ve ilk tekilat olarak gelii, 1739 ylnda kurulmu olan ve 1740da stanbula gelen misyoner rgt ksaca Moravya Kilisesi olarak isimlendirilen Brethrens Society for the Furtherance of the Gospel Among the Heathen- Moravian Church veya United Brethren olmutur. Bu misyoner rgt, 1768-1783 yllar arasnda Msrda da faaliyet gstermitir217. Osmanl mparatorluu corafyasndaki ilk ciddi Protestan misyonerlik faaliyetini ise ngiliz Church Missionary Society (CMS) gerekletirmitir. 1799 ylnda Londrada kurulan ve ilk ad The Church Missionary Society for Africa and East olan Church Missionary Society of The Church of England adl bu ngiliz misyoner tekilat, Anglikan Kilisesi'ne baldr. Bu cemiyet ilk faaliyetlerini Orta Dou, Uzak Dou ve Afrika lkelerinde gstermitir. 1815 ylndan sonra da Malta ve Dou Akdeniz blgelerinde faaliyette bulunmutur. CMS'den sonra 1820 ylnda Protestan misyonerlik kurulularnn en by ve en etkilisi olan American Board of Commissioners for Foreign Missions veya
214

. Centennial of Constantinople of Station, 59; STRONG, 91; KIREHRLOLU, 29; BLSS, 314; FLOCKEN Protestantism in Turkey; DWGHT, 22; Justin-Carolyn MCCARTHY, 31; ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries; TOOTKAN, 36; KURAN, Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu(1877-1897), s. 20; SAHAGAN, 28-31; Katolik Ermeniler hakknda geni bilgi iin bkz. AMADOUNI, 51-61.

215 216

. KODAMAN, Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, s. 5. . NOSS, 672-673; TOZLU, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, s. 331; BLSS, 313. 217 . TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1548.

54

American Board of Comission for Foreign Missions veya The American Bble Conference Foreign Missionary (ABCFM) isimli misyonerlik tekilat gelmitir218. ABCFM, Amerikal misyonerler tarafndan Amerikada Great Awakening (Byk Uyan)* hareketinden sonra Protestanl yaymak amacyla kurulmu bir misyonerlik tekilatdr. Protestanln Anadoluya girmesi ve Ermeniler tarafndan benimsenmesinin asl ncln Presbiteryen** ve Kongregasyonalistlerden*** oluan ABCFM

218

. TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1548-1553; BLSS, 305-317; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; Dick BOLT, Earlist Scene Photo of Turkey, http://freepages.history.rootsweb.com/ Dickbolt/ TurkeyDaguerreotype.html/ 15. 01. 2004. * . Amerikadaki byk uyan (Great Revival) hareketi sonucunda ABCFMden baka birok Protestan gruplar da ortaya kmtr. 1802de Bostonda Massachusetts Baptist Missionary Society (Massachusetts Baptist Misyon Topluluu), 1816da American Education Society (Amerikan Eitim Grubu) ve daha sonra American Bble Society (Amerikan ncil Grubu) kurulmutur. 1824te de dnyann her tarafnda dini eitimi salamak amacyla Sunday School Union (Pazar Okul Birlii), 1825te American Tract Society (Amerikan lmi Aratrma Topluluu), 1826da American Home Missionary Society (Amerikan Misyon Topluluu) kurulmutur (SKAN, Fundamentalist Hristiyanlk Yedinci Gn Adventizmi, 27-28). ** . Presbiteryenler, Piskoposluu reddeden ihtiyar meclisi tarafndan ynetilen presbiter adndan kaynaklanan bir Kalvinist sisteme sahiptir. Onlar, Presbiteryenliin havariler tarafndan oluturulmu bir sistem olduunu kabul etmektedir. Presbiteryenlik, svireli Zwingli tarafndan ortaya atlm, Franz J. Kalvin tarafndan gelitirilmi ve ilk olarak Hollandada daha sonra da Amerikada ortaya km bir Protestan akmdr(A. SKEVNGTON WOOD, Uyan, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, 439; TMER-KK, 318-319). Presbiteryen kiliseler Kalvincilikin bir devam olarak dnlmektedir. Onlar, Kalvinciler gibi Kiliseyi ynetme grevinin btn kiliseye verildiini ve bu yetkinin eitli grevliler arasnda paylatrlmas ve grevlilerin halk tarafndan seilmesi gerektiini savunurlar. Presbiteryen Kiliselerde cemaat dzeyindeki kademeler; kilise heyeti, diyakos ve vekillerden olumaktadr. Kilise heyetinin yeleri yallar ve bu yenin bakan olan vaizdir. Kilise heyetinin grevi vaizlerin seimini denetlemek, yelerinin kabul veya reddini salamak, ibadetlerde dzeni salamak ve kilise disiplinini muhafaza etmektir. Diyakoslar da yoksullarla ilgilenmekte ve kendilerine verilen buna benzer grevleri yerine getirmektedir. Vekiller de kilise mallarndan sorumlu olmakla birlikte cemaatin mal ve yasal sorumluluklarn yerine getirmelerini salamaktadr. Yallar ve diyakos birka yllna vaiz tarafndan atanmaktadr. Bu kiliselerde yallardan oluan bir ynetim kurulu vardr. Halk tarafndan seilen vaizin seiminin onaylanmas ve alma sistemi bu ynetim kurulu tarafndan belirlenmektedir. Vaiz, greve baladktan sonra ynetim kurulu tarafndan grevden alnamamakta ve ynetim kurulunun onay olmadan da grevden ayrlamamaktadr. Presbiteryenler temel inanlar Westminster nan Aklamasnda yer almaktadr. Sade bir ibadet yerleri bulunan Presbiteryenler, zhd ve riyazete pek nem vermezler(TMER-KK, 318-319;Presbiteryen Kiliseler, A.B.A., C. 18, stanbul 1989, s. 146; John DALL, Presbyterianism, E.R.E., C. 9, New York 1951, s. 244-270; MARTY, s. 26-29). *** . Kongregasyonalizm, 1648de Cambridgede kurulmu 19.yyda Amerikada ounlua ulaan Kalvinistik gelenee sahip yerel cemaatler tarafndan ynetilen bir kilise ynetimidir. Kongregasyonalist Kilisesi, 1957de Birleik Kiliseye katlan Kongergasyonalizm ilkelerini uygulayan Protestan bir gruptur. Kongregasyonalizm, en byk sosyal gce ve saysal stnle Amerikada ulamtr. Bunlar inanc Tanr ile ahs bir karlama olarak deerlendirmektedir. badet olarak kutsal ayinlerden ziyade vaaza ve dier Protestan gruplar gibi sadece vaftiz ve evharistiyaya nem vermektedirler. Evharistiya ayda bir veya iki kez kutlanmakta ve herkese ak

55

yapmtr. 1810 ylnda Bostonda kurulan ABCFM, 1870 ylndan sonra Suriye misyonuna fazla deer vermemi ve daha ok Anadoludaki Ermeniler zerine ynelmitir. ABCFM, 1870de Suriye Misyonunda, BFMPC (Board of Foreign Missions of The Presbyterian Church) ile birlikte alm ve daha sonra da bu misyon blgesini BFMPCye devretmitir219. Bylece Amerikal misyonerler misyonerlik faaliyeti iin Anadoluyu dolaysyle Ermenileri seerken, ngiliz Protestan misyonerleri faaliyetlerini arlkl olarak Ortadouya kaydrmtr220. Faaliyetlerini Ermeniler zerinde odaklatran ABCFM, Anadoluda bu faaliyetlerini 1831den 1931 ylna kadar srdrm ve 1933 ylndan sonra da bir lde azaltmtr221. Bu tarihten sonra da Ortadouda 30dan fazla misyonerlik tekilat arasndaki koordineyi salamak amacyla Orta Dou Hristiyan Konseyi kurulmu ve ABCFM de bu konseyin kurucu yesi olmutur. Merkezi Beyrutta bulunan bu konseyin genel sekreterliini de ABCFMden H.H. Riggs yrtmtr. 1938li yllardan sonra da Trkiyede faaliyet gsteren en ciddi misyonerlik tekilat yine ABCFM tekilat olmutur222. ABCFM, 1961 ylnda da bir baka cemiyetle birlemi ve The United Church Board for World Ministries(UCBWM) ismini almtr223. Anadoluda
*

ABCFMden

sonra

YMCA

(Young

Mens

Chiristian

Association) , YWCA, WBM (Womens Board of Missioners), The British and

olmaktadr. Kilise yelii iin de vaftiz koulu aranmamaktadr(NOSS, Kongregasyonalizm, A.B.A., C. 13, stanbul 1989, s. 481-482, WHTE, 117).
219

658-659;

. William STRONG, The Story of The American Board, Boston 1910, 80; TOOTKAN, Armenian Congregationalists Flee From Genocide and Find A Home in The U. S., PHLLPS, 16; WHTE, 60, BLSS, 322; Justin-Carolyn MCCARTHY, 31; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s . 2. 220 . Ayten SEZER, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanl 2, Ed. Gler Eren, Ankara 1999, s.186; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 2. 221 . KSKRA, 67; TOOTKAN, 21; Necdet SEVN, Ajan Okullar, stanbul 1975, 24-25. 222 . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 44. 223 . TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1558. * . Anadoludaki misyonerlik faaliyetlerini gelitirmek amacyla birok cemiyetler alm ve bu cemiyetler de misyonerlik faaliyetleri dorultusunda binlerce ubelerini hizmete sokmulardr. Bu ubeler de Misyonerlik faaliyetinin gerei olan her trl imkan salamtur. Bu messeselerden en etkili olanlardan birisi de YMCA Gen Erkekler Hristiyan Birlii (Young Mens Christian Association) olmutur. YMCA, msbet ilimlerin gelimesine paralel olarak Hristiyan genleri bataklktan kurtarp bir arada tutmak, manevi ve din bakmdan korumak amacyla XVII. yzyln balarnda kurulmu modern bir tekilattr. YMCAnn yedi binden fazla ubesi ve milyonlarca

56

Bible Society, The Church Missionary Society ve The British and Foreign Bble Society gibi birok misyoner tekilat faaliyet gstermeye balamtr224. 29.01.2005 tarihli Ceviz Kabuu Misyonerin tiraflar adl programda Tarsus Protestan Kilisesi Pastr lker narn, Trkiyedeki misyonerlik faaliyetlerin arkasnda baz glerin olduunu sylemesi de bu tekilatlarn uzantlarnn gnmzde de varln devam ettirdiini net olarak ortaya koymaktadr225. Misyoner tekilatlar, misyonerleri belirli yntemlerle semekte, misyonerlerin nasl bir yol izlemeleri gerektiini belirlemekte ve misyonerlere her trl destei de salamaktadr226. Anadoluda Protestanl yaymak amacyla oluturulan ve geni imkanlara sahip olan bu tekilatlarn hiyerarik yaplanmalar vardr. Bunlar idar grevliler, veznedar, sekreter, mfetti ve mtevellilerdir. dari grevliler, misyonun idari ilerine bakmakta ve satn alma ileriyle ilgilenmektedir.Veznedar ise misyonun mal
yesi olmutur. YMCAdan sonra da kzlar iin 1857de YWCA Gen Kadnlar Hristiyan Birlii(Young Womens Christian Association) kurulmutur. eitli milletlerin isimleri altnda farkl ekillerde faaliyet gsteren YMCAnn Anadoluya girii, YMCAnn Genel Sekreteri Wishardn 1891-1892 retim ylnda Robert Kolejini ziyareti sonrasnda YMCAnn Robert Kolej Kolu olarak kurulmasyla gereklemitir. Kolejdeki Protestanlk faaliyeti de 1891den sonra YMCA tarafndan sportif faaliyetler ad altnda balamtr. YMCA vastasyla Basketbol ve Voleybol gibi spor dallar da Trkiyeye girmitir( BAYZAN, 40, 52-57; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 150-151; BLSS, 313(Erol KIREHRLOLU, Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul 1963, 25-26,74-78; BLSS, 314; Kenneth Scott LATOURETTE, YMCA Trkiyede ev. Hlya Balc, T.T.D., S. 47, Kasm 1997, s. 29; Gen Kadnlar Hristiyan Birlii, A.B.A., C. 9, stanbul 1989, s. 368). YMCA, yayn hayatnda da etkili olmu ve stanbulda yayn da yapmtr. Bu yaynlar, The Association Quartely-Constantinople, Young Men of Turkey ve Young Men of Peradr. YMCA, Anadolunun her tarafnda kamplar am ve buralarda yzme, tenis, balklk ve beysbol gibi sporlar n plana kartarak etkili olmaya almtr. Spor kuruluu olarak Trkiyeye giren ve 1913den 1939a kadar stanbulda faaliyet gstermi olan YMCA, ilk zamanlarda dini bir yap arzetmi ancak zamanla bu grntden uzaklaarak genlii hedef alarak spor faaliyetleriyle hedeflerine ulamaya almtr. 1839larn sonunda da kapanm ancak Amerikan Lisan ve Ticaret Dershanesi olarak yeniden almtr. YMCA ve bunun kadn kolu olan YWCAnn da devam olan Amerikan Dil ve Sanat Kursu (Amerikan Lisan ve Ticaret Dershanesi) ad altnda Fndklda etkinliini srdrmektedir(Zafer TOPRAK, YMCA, D.B..A., C. 7, stanbul 1994, 531-532; LATOURETTE, s. 29-31; Ali Rafet SKAN, Gnmzde Adventizm ve Adventistler, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s. 310; Gen Erkekler Hristiyan Birlii, A.B.A., C. 9, stanbul 1989, s. 368). 224 . WHTE, 14; BLSS, 302, 313; STRONG, 28; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 15, 30-31, 150151; Richard N. OSTLNG, Evangelicalism, http://mb.soft.com/ believe/ text/ evangeli. htm/ 27.10.2004; SMTH-DWGHT, 2. Ahmet KAVAS, Afrikada Misyonerlik Faaliyetleri, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s. 450-451; Ayten SEZER, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanl II, Ed. Gler Eren, Ankara 1999, s. 185-186 225 . Ayrca geni bilgi iin bkz. lker INAR, Ben Bir Misyonerdim & ifre zld, stanbul 2005. 226 . ERBA, Hristiyan Misyonerliine Genel Bir Bak, s.171; ayrca bkz. BOA, Dosya No. 34, Gmlek No. 35, Y.PRK.UM, 09.01.1896.

57

ilerine bakmaktadr. Misyon sekreteri de tekilata kar misyon ynetiminde sorumlu olmaktadr. Mfettiler ise misyonun denetimi ile ykmllerdir. Mtevelliler de eitim faaliyetleri ile ilgili olarak okullarn idarelerinden sorumlu olmaktadr. Misyon tekilatlarnda bir i blm bulunmakta ve her misyoner ne yapacan ve nasl yapacan ok iyi bilmektedir. Her alt birim st birime kar sorumluluk ierisinde olup kendilerine ait bir tzk, ynetmelikleri ve yeminleri bulunmaktadr227. Misyonerlik tekilatlar, grevlendirecei misyonerleri zeki ve alkan ocuklar arasndan seerek alacaklar alana gre eitime tabi tutmaktadr. Seilen bu kiilerin gl, salkl, sabrl, alkan, sr saklayabilen, kt beslenme ve gnlerce hi yorulmadan konuabilme gibi her trl zorluklarla mcadele edebilme zellikleri yannda salam bir karaktere sahip olmalarna da dikkat edilmektedir. Btn bunlardan daha nemlisi olarak da Protestanl anlatabilecek kiinin; inan ve hrsa, insanlar zerinde iyi bir etki brakabilecek ve telkin ettii szlerin gerekliine inandrabilecek bir yapya sahip olmas da gz nnde bulundurulmaktadr. Misyonerler iin bunlar vazgeilmez zelliklerdir. Bu zellikleri dolaysyla bulunduklar topluluk ierisinde faaliyetlerini gerekletirmekte etkili olmulardr228. Amerikan Kolombiya niversitesi tarih profesr Edward Meade Earle, D ileri dergisine yazd Yakn douda Amerikan misyoner gruplar adl makalesinde misyonerlerin sahip olduklar zellikleri yle ifade etmektedir: ... Cyrus Hamlin Daniel Bliss (Beyruttaki Amerikan niversitesinin ilk rektr ) Mary Mills Patrick gibi bir ok erkek ve kadnlar dou ile bat arasnda irtibat salayan subaylar ve alimlerdi. Onlardan dier bir grupta byk retmenler veya seilmi doktorlard. Bunlarn meslekleri uzun sabr ve tahamml ister. Bunlarn hepsi Amerikadan beraberlerinde byk bir cesaret tadlar. Eer bu cesaret olmasayd yakn doudaki Amerikan almalarnn tarihesinden byk ksmnn yazlmas mmkn olmayacakt fakat bu cesaret tek bana yeterli deildi...229
227

grev

. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 52-53; TOZLU, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, s. 331. 228 . TMER-KK, 424-425; HLAG, 61; WHTE,17; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; sa NANDI, Trk Dnyasnda Misyonerlik, Bilig Dergisi, S. 2, Ankara 1996, s. 41; SEZER, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, s. 186-187; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 54; PHLLPS, 136; BLSS, 322. 229 . Mustafa HALD-mer FERRUH, slam lkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, ev. O. ekerci, stanbul 1968, 24.

58

Charles R. Watson, bu zelliklerinden dolay, misyonerlerin gvercinler gibi masum olmalar gerektiini ancak bunun onlarn ylan gibi kurnaz olmalarna engel olmadn da ifade etmitir230. Protestan misyonerler bu yetenek ve zellikleri sayesinde faaliyetlerini ok daha rahat bir biimde uygulama ve gelitirme imkan bulmulardr. Tekilatlar tarafndan 30-40 kiilik olarak seilen bu misyoner adaylar grev yapacaklar blgelere 3-5 kiilik gruplar halinde gnderilmektedir. Buralarda eitime tabi olan misyoner adaylar, ilk olarak misyonerlik yapaca blgelerdeki okullarda okutulup blgeyi iyi tanmas ve o toplumun rf, adet ve kltryle yetimesi salanmaktadr. Misyonerlere, mezun olduklanda da bu grevleri urunda ldkleri zaman ehit olduklar ynnde telkinlerde bulunulmaktadr. Bu okullarda okuyan misyoner adaylarna blgedeki ihtiyaca gre doktor, retmen, mdr veya gerekli olan herhangi bir meslek dalnda eitim verilmektedir. Bunun yannda misyoner adaya her trl din, kltrel eitim yannda Trke, Arapa ve Ermenice retilerek 2-3 dil bilmesi salanlmaktadr231. Misyoner adaylar bu eitimleri srecinde gittikleri blgedeki elilik ve konsolosluklarn gzetimi altnda almaktadr. nk misyoner tekilatlar, nasl ve ne ekilde davranmalar gerektii hususunda eliliklere talimatlar vermilerdir. Bu talimata uygun olarak ocuklar blgedeki yardma muhta bir aileye verilerek, gerekli madd yardm da salanarak, o aileden biri gibi yetitirilmektedir*. Ayrca ocuk olan bu misyoner adaylar, her ay dzenli olarak eliliklere gtrlmektedir232.

230 231

. HALD- FERRUH, 59. . TMER-KK, 424-425; HLAG, 61; WHTE, 17; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996, NANDI, s. 41, KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 54. * . Misyonerlerden Dr. Clarence D. Ussher, kendisinden rnek vererek misyoner yetitirme olayn u ekilde anlatmaktadr: Henz ocuk denecek bir yata Montreal'de lisede okurken 'Gnll renci Deklarasyonu'nu imzalamtm. Bu u anlama geliyordu: eer Tanr bir gn izin verirse lke dnda misyonerlik faaliyeti yrtmeye istekli ve arzuluyum. Daha sonra Philadelphia'da teoloji seminerini tamamladm. Kansas City Missouri'de tp kolejinde altm, sonra bana ABFCM'nin Reformed Episcopal Church' tarafndan Hindistan'da grev yapmak zere almam teklif edildi. O sralarda tp misyonerlii yoktu. Bylece byk tecrbe kazandm pratiime Kansas City'de kavumu oldum. Normalde benim buradaki bir aylk kazancm daha fazlayd. Fakat misyon alanndaki iin vermi olduu haz mkemmeldi...(enol KANTARCI, Amerikal Misyonerlerin Osmanl Topraklarndaki Faaliyetleri, http:www.Ktuvakfi.Org.Tr/ Goruler4. Htm/ 19.10.2004). 232 . WHTE,18; Semiha AYVERD, Misyonerlik Karsnda Trkiye, stanbul 2001, 4.

59

Misyoner cemiyetlerinde her trl eitimi alan misyonerler, almalarndaki baarya gre de terfi veya para ile dllendirilmektedir233. Eitim ve tekilat bnyesinde yetien, almalarnda zerk bir grnme sahip olan ancak tekilatlarn kararlar dorultusunda hareket eden misyonerler, 1820li yllarda Anadoluda faaliyete balamlardr234. Bu balamda da Anadoluya ilk gelen Amerikal misyonerler, 15 Ocak 1820de ABCFM adna alan Pliny Fisk ve Levi Parsons olmutur235. Parsons, ilk olarak Kuds ziyaret etmi ve orada Ermeni gmenlerinin sorunlaryla ilgilenmeye balamtr236. 10 ubat 1822'de Parsons'un skenderiye'de lmesi zerine misyoner Jonas King, 1823 Ocak aynda Fisk'e katlm ve iki misyoner birlikte Modern Yunanca ile birlikte talyanca ve Arapa almalarna devam etmilerdir237. Daha sonra bu blgelerde 1822de Daniel Temple, 1823te William Goodell, 1826da Josiah Brewer, 1826da Elnathan Gridley faaliyet gstermitir. 1831 ylnda gnmzdeki adyla stanbul Amerika bykeliliinin faaliyete gemesiyle de William Goodell, 1831li yllarda stanbula gelmi ve ailesiyle Beyoluna yerlemitir. Daha sonra Goodelle yardmc olmas amacyla 1832de Eli Smith ve Harrison Gray Otis Dwight238 ve W. H. Schauffler gelmitir. Bu misyonerlerle snrl kalnmam, misyonerlerin gelileri239 devam etmitir240.
233

. Ahmet HAMD, ngiliz Misyonerleri, Haz. Hdavendigar Onur, Edille Yaynlar, stanbul ?, 6061. 234 . WHTE,18; NANDI, s. 41; HLAG, s. 62; TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1552; OSTLNG, Evangelicalism; GRABLL, 5; Barkev DARAKJAN, Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church, http://www.cacc.sf.org/c-ceaBND.html/05.01.2005. 235 . TOOTKAN, 22; PHLLPS, 137; KOCABAOLU, 33; GRABLL, 4-6; Gerasimos AUGUSTNOS, Kk Asya Rumlar, Ankara 1997,185-186; Emrah AHN, Errand into The East: A History of Evangelical American Protestant Missionaries and their Missions to Ottoman stanbul During The Nineteeenth Century, (Bilkent niversitesi Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 2004, 35; SALT, 30; BLSS, 302; STRONG, 80; STONE, 8. 236 . FLOCKEN, Protestantism in Turkey; DWGHT, 22; STRONG, 80. 237 . STRONG, 82; STONE, 28-29; Centennial of Constantinople Station, stanbul 1931, 9. 238 . Dwight, Ermeni misyonunun babas olarak da adlandrlmaktadr. 239 . 1833de Elias Riggs, 1834de Benjamin Schneider, 1834te Thomaas P. Johnston, 1834te John B. Adger, 1835te Philander O. Powers, 1835de Henry A. Homes, 1836da Nathan Benjamin, 1836da Daniel Ladd, 1836da William C. Jackson, 1839da Cyrus Hamlin gelmitir. 1855de Orson P. Allen, 1856da George A. Pollard, Tillman C. Trowbridge, Mary E. Teuney ve Sarah E. West, 1857de Crosby H. Wheeler, Charles F. Morse, Oliver W. Winchester, Jackson G. Coffing, George H. White, Julius Leonard, William Hutchinson, George Washburn ve Herman N. Barnum, 1859da William M. Meriam, Joseph K. Grene, James F. Clarke, George F. Herrick, Henry S. West, 1860da Avlan B. Goodle, William F. Armes, Zenas Goss gibi birok misyoner faaliyet gstermitir(Dier misyonerler iin bkz. Bkz. BLSS; 322-323; PHLPS, 144; Centennial of Constantinople Station, 81-88; Rufus ANDERSON, History of The Missions of

60

Bu Misyonerler, Osmanl topraklarnda uzun bir sre faaliyet gsternilerdir. Elias Riggs 67 yl, Barlett 20 yl, McCallum 37 yl, William W. Peet 35 yl ve George C. Knapp 37 yl gibi bir sre zarfnda faaliyet gsteren misyonerlerden sadece birka tanesidir. Bu misyonerler tm aile bireyleriyle birlikte bu faaliyetlerin ierisinde yer almlardr241. Yukarda saylanlardan baka Alman misyonerler de faaliyetlerde bulunmutur242. Misyonerlere genel olarak bakldnda 1836da Anadoluya 41 misyonerin gnderildii, bu saynn 1836-1844 yllar arasnda 54 olduu grlmektedir. 1860larda ise 50 misyonerin grev yapt ve bunlara yardmc 50 kadn misyoner olmak zere toplam 100 ve 1854lerin banda da bu saynn 126ya ulat dikkat ekmektedir. 1875de ise 137, 1890 ve 1895 yllar arasnda 177 misyoner ve bunlara yardmc olmak zere 878 asistan faaliyet gstermitir. 1913te de misyonerlerin saysnn 209a ulat grlmektedir243. 1900l yllardan sonra da misyonerlerin saylarnda ksmen azalmalar olmutur244. b. Misyonerlik Faaliyetleri Ermeniler arasnda Protestanln yaylnda en etkin rol oynayan Misyonerler, din alanda olduu gibi diplomas, siyasal ve kltrel alanda da faaliyet gstermilerdir. Bu faaliyetler ile sadece Protestanl yayma amac gdlmemi, yeni bir kimlik oluturma da hedeflenmitir. Bununla balantl olarak Ermeniler de, misyonerlik faaliyetleri neticesinde Ermeni kimliinden ksmen syrlm ve Protestan Ermeni olarak yeni bir kimlik kazanmlardr. Misyonerlik Faaliyetleri denilince genel olarak Hristiyanlar ve Hristiyanlk dnlmektedir. Bu dncenin temelinde, Misyon* kelimesinin

The American Board of Comissioners for Froeign Missions To The Oriental Churches, Boston 1872, 29-30; 67-68; shak SUNGUROLU, Harput Yollarnda (Semeler), Ankara 1986, 89). 240 . ARPEE, 266; SALT, 30; KSKRA, 69; KOCABAOLU, 38, 50; PAMUKCYAN, Ermeniler, s. 193. 241 . SALT, 31; Centennial of Constantinople Station, 3, 13. 242 . SMITH-DWGHT, 167-170; TOZER, 39-40. 243 . DWGHT, 360; SALT,31; ARPEE, 274-275; PHLLPS, 317, 136-145; ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants. Ayrca bkz. ANDERSON, 26. 244 . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 34. * . Missio kelimesinden treyen Misyon, kelime olarak Kendisine zel grev ve yetki verilerek faaliyette bulunma anlamna gelmektedir. Paris Katolik Enstits Profesrlerinden ve Kardinal olan J.Danilou ise Misyonu, u ekilde tanmlamaktadr: Misyon(mission) kelimesi, Yeni Ahitin diline aittir ve Hristiyan lhiyatnn zel bir kategorisini tekil etmektedir. Misyon, bu konuda, yetki sahibi otorite tarafndan, yetki ile donatlm bir grevlinin resm olarak

61

yaps yeralmaktadr. Kelime olarak grev anlamna gelen bu kavram, zamanla ideolojik bir yapya kavumu ve cennete girmenin balca temel unsuru olarak gsterilmitir.245 Bununla birlikte Misyonerlik, ncildeki ifadelere dayandrlarak iyi bir Hristiyan olmann temeli olarak grlm ve Hristiyanlarca bir grev olarak kabul edilmitir246. Arnold Toynbee, bu grev anlaynn sebebini, Hristiyanln kendisini tm varlklarn kurtuluu iin feda edercesine seven bir Tanrnn dini olduunu, insann, Tanrnn armhta kendisini feda etmesi rneini esas alarak bu duygular ierisinde takip etmekle mkellef olduunu ve Hristiyanln teoride kalamayacan ve bunun fillerle anlatlmas gerektii247 eklinde aklamaktadr. Toynbeenin bu dncesi ve Hristiyanln z itibariyle nl seyyah Livingstonenun Coraf eylemin bittii yerde misyoner giriimi balar 248 szne de uygun olarak Ermeniler arasnda Misyonerlik Faaliyetleri balamtr. Bu faaliyetler de genel, siyasal ve eitim-retim alannda uygulamaya konulmutur. ba. Genel ve Siyasal Alandaki Faaliyetler Misyonerler, faaliyetlerine balamadan nce ilk olarak Ermenilerin bulunduklar blgeleri tespit etmi, daha sonra hem blge hem de blge halk hakknda analizlerde bulunmulardr. Ermenilerin kltr ve yaantlarn detayl olarak renmeye ve onlar tanmaya almlardr. Bylece gittikleri yerlerde Ermenilerin arasna kararak bilgi toplam ve zaaflarn tespite almlardr.
grevlendirilmesini belirtmektedir. Misyon kelimesi, farkl seviyelerde kullanlmaktadr. Birinci anlamda lahi bakmdan Baba tarafndan Oulun ve Kutsal Ruhun gnderilmesini ifade etmektedir. kinci anlamda ise Mesih tarafndan kendisiyle ayn yetkilere sahip olan Havarilere verilen grevi belirtmektedir.(Bkz.Yuhanna, 20:21) Protestanlarn ve dier Hristiyan mezheplerin kulland anlamda Misyon, ikinci olarak uygulanan anlamdadr(J.DANLOU, Kilisede Misyoner Dncesi, ev. Abdurrahman Kk, A...F.D., Ankara 1997,C. 37, s.101-102; Abdurrahman KK, Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve Dinleraras Diyalog, Hristiyanlk 2002, Ankara 2002, s. 359-360). Genel anlamda misyon, bir ii yerine getirme grevini stlenen kurulu anlamna gelmektedir. Dar anlamda ise Hristiyanl Hristiyan olmayan blgelerde yayma grevini stlenen kurulu demektir. Bu kurulua hizmet eden kiilere misyoner, onlarn yapm olduklar faaliyetlere de misyonerlik faaliyetleri ad verilmektedir(Abdurrahman KK, Trk Dnyasnda Misyonerlik Faaliyetleri, Metodlar ve Bunlara Kar alnmas Gereken Tedbirler, II.Avrasya slam uras, Ankara 1998, s. 375; WHTE, 7-10; aban KUZGUN, Hristiyan Misyonerlerin Trk slam lkelerindeki Faaliyetleri, F...F.D., S. 4, Elaz 1999, s. 330-339, KUZGUN, Misyonerlik ve Hristiyan Misyonerliinin Douu, E...F.D., S. 1, Kayseri 1983, s. 59-82). DANLOU, s. 101; BLSS, 115. Bkz. Matta, 28:19-20. Arnold J. TOYNBEE, Hristiyanlk ve Dnya Dinleri, ev. Mehmet Aydn, Konya 2000, 97-98. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 18.

245 246

. . 247 . 248 .

62

zellikle Ermenilerin dini, eitim ve retim durumunu tespit etmi, din adamlar hakknda (saylar, bilgi dzeyleri, eitim durumlar gibi) ve halkn genel yaps hususunda bilgi edinmilerdir249. Amerikan Misyoner Tekilat ABCFM de misyonerlere Gittiiniz yerlerde gzlemlerde bulunun, oralarda sa retisi nasl yaylabilir, onu saptayn diyerek onlardan ilk olarak ne yapmalar gerektii hususunda bilgi vermitir. Bylece misyonerler, bu metodla Ermeniler ve onlarn youn olduu blge hakkndaki her trl belirlemilerdir
250

olumsuzluklar ve problemleri

William Goodell, Ermenilere ynelik bu uygulamann nemini u ekilde izah etmektedir: ...Bana yle geliyor ki, bir misyoner ilk yl baka bir ey yapmadan halkn arasna karsa ve onlarn gerekte ne denli zayf, cahil, aptal ve nyargl olduunu rense, bu kendisi iin Osmanl mparatorluunda konuulan tm dilleri renmekten daha byk bir kazanm olur. Pinkwy Johnston ve Benjamin Schneidere bildirilen u talimat da Goodelln szlerini teyit etmektedir: Halkn corafi durumunu da aratrn ki kiilik veya davranlarn etkileyen fiziki nedenleri belirleyebilesiniz ve bunun bizim operasyonlarmz kolaylatrp kolaylatramayacan tespit edebilesiniz. Her trl durumun istatistik olarak saptanmas gereklidir, nk okullara toplanmas gereken genlerin, ncilden mahrum kalm ailelerin saysn tam olarak bilmek zorundasnz. nsanlar sosyal ilikileri iinde inceleyelim ki onlar bir arada tutan balarn anlayabilelim251. Dwight ve Smith gibi misyonerler, bu uygulamay faaliyete geirmek amacyla Anadoluda geziler dzenlemi ve Ermeniler ile ilgili aratrmalarla yetinmeyip yaptklar almalar kitap olarak ortaya koymulardr252. Bu da Osmanl topraklarnn misyonerlik faaliyetleri iin ne kadar uygun olduunu gstermektedir. Bir Cizvit misyoneri Emile Langrand da bunu u szleriyle aka ifade etmitir:
249

niteliini

. STRONG, 80; Centennial of Constantinople of Station, 75; Max L. STACKHOUSE, Missions, E.R., C. 9, Londra 1987, s. 564; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 54-55; Louis FULLER, The Missionarys Role in Developing ndigenous Christian Theology, http://bgc.gospelcom.net/emis/1997/ indigtheo.html/ 12.10.2004; Tahsin FENDOLU, Amerika Birleik Devletlerinin Misyonerleri ve Osmanl Devleti, Trkler XIV, Ankara 2002, s. 190; AHN, 35; PHLLPS, 136-145; ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries; NANDI, s. 35-36; DWGHT, 31-32. 250 . AKGN, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi(18201914), s. 2122. 251 . KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 30. 252 . GRABLL, 8; STRONG, 88-89; STONE; 30.

63

Gnl isterdi ki Katolikler, Osmanl padiahnn lkesinde olduu gibi ngiltere ve Hollandada da rahat ve serbest olsunlar253 Protestan Misyonerler daha ilk geldikleri gnden balayarak blgenin ve Ermenilerin din, sosyal, etnik, siyas ve ekonomik durumlar, yaptklar faaliyetler ve en ufak ayrntlar veya tutumlar hakknda belirledikleri her trl durumu, bal olduklar merkezlerine (Boston), ayda bir gndermek amacyla blgesel raporlar254 dzenlemilerdir. Misyonerlik faaliyetlerini ihtiva eden bu raporlar, belirli zamanlarda yaplan toplantlarda deerlendirilerek neler yapld, nelerin yaplmas gerektii tartlmtr. Bu tartmalar ve deerlendirmeler neticesinde de yeni yntemler ve uygulamalar belirlenmitir. Hatta misyonerler bu raporlarla birlikte akraba ve arkadalarna mektuplar da yazarak karlatklar olaylar anlatmlardr255. Dzenlenen bu faaliyet raporlar dorultusunda da misyonerlere ne yapmalar ve nasl davranmalar gerektii bildirilmi256; faaliyetlerin kolayca gerekletirebilmesi amacyla istasyonlar kurulmu* ve misyonlar faaliyete geirilmitir. Bylece ilk olarak Fisk, Parsons ve Goodell, merkezi Beyrut olan Suriye/Filistin misyonunu kurmulardr257. Bu misyondan sonra Anadolu topraklar, misyonerler tarafndan Dou, Merkez ve Bat Misyonu olmak zere blgeye ayrlmtr. Bat Trkiye Misyonu, Anadolunun ve Balkan Dalarnn byk bir blmn kapsamaktadr. Trkiye misyonu, Amerikan misyonlar ierisinde en geni misyon olmutur. Bu misyonda Sofya, Filibe, Eskizagra, stanbul, zmir, Kocaeli, Bursa, Merzifon, Sivas ve Kayseri gibi ehirler yer almtr. Misyonun Anadolu snrn Trabzondan Mersine doru olan snr izmitir. Dou Trkiye Misyonu ise Urfann dousundan Musulun kuzeybatsna kadar uzanan Dou Anadolu ile
253 254

. VAHAPOLU, 28. . Bu raporlar iin bkz. Centennial of Constantinople of Station, 30-80. 255 . WHTE, 18; NANDI, s. 41; HLAG, s. 62. 256 . Bkz. TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1551; KURAT, Trkngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi (1553-1610), 92-103; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 5; SMTH-DWGHT, XIII. * . rnein 1852de Amerikan misyoner rahip George W. Dunmore Bostona yollad raporda Harput ovas, Trkiyede grdm en zengin ve Misyoner almalar bakmndan en elverili ve en ok umut vaadeden ovadr demesi zerine Harputta bir misyon kurulmutur(MR, s. 95). 257 . WHTE, 31; ayrca bkz. Constantine LERNER, Sara Miapor: An Armenian Character in The Life of St. Nino and Jerusalem, Ed. Michael E. Stone-Roberta R. Ervne- Nira Stone, The Armenians in Jerusalem and The Holy Land, Paris 2002, s. 111-121.

64

Gneydou Anadolunun byk bir ksmn iine almaktadr. Dou ve Gneydou misyonunda Van, Bitlis, Erzurum, Mardin, Diyarbakr ve Harput gibi ehirler yer almtr. Merkez Trkiye Misyonu da; Hatay, Adana, Gaziantep, Kahramanmara, anlurfa, Halep ve Tarsus gibi ehirleri yani Anadolunun gney blgesini kapsamtr258. Yllar itibariyle de 1820de zmir, 1823'te Beyrut, 1831de stanbul, 1835'de Trabzon, 1839'da da Erzurum, 1847'de Antep, 1850'de Musul, 1851'de Sivas, 1852de Adana ve Merzifon, 1853de Arapkir ve Diyarbakr, 1854de Mara ve Kayseri ile Urfa ve Diyabakrda, 1855'te Harput, 1856'da Antakya, zmit, 1858'de Mardin ve Bitlis ile Edirnede, 1859'da Tarsus ve 1872'de Vanda olmak zere toplam 88 tane Trkiyenin eitli blgelerinde misyonerlik istasyonu ve misyonlar oluturulmutur259. Oluturulan misyon istasyonlarn says, 1914te I. Dnya Savandan birka gn ncesine kadar onbee dmtr260. Misyonerler Misyon blgelerinin oluumuyla Anadolunun her tarafndaki Ermenilere ulamlardr. 1893 ylnda ABCFM Boston merkez sekreteri olan Judson Smithin; Hamdolsun, anakkale ve Akdeniz kylarndan Rus snrna ve Karadenizden Suriyeye kadar, Trkiyenin hemen hemen btn kent ve kylerine eriebildik sz de bunun doruluunu gstermektedir261. Szkonusu misyonlara gre misyonerler, ilk almalarna Ermenilerin youn bir ekilde bulunduu ve uygun bir yer olarak grdkleri Gedikpaa, Hasky ve Ortakyden (stanbul) balam; zmir bata olmak zere Anadolunun dier blgelerine doru yaylmlardr262. Bu balamda stanbul, Protestanlk faaliyetinin
258

. ARPEE, 274; TOOTKAN, 38; WHTE, 46-51; PHLPS,150-151,317; BLSS, 322-323; Emrah TEKN, Ecnebi Kolejlerin Tarihi Misyonu, T.M.D., S. 36, Mart 1997, s. 48; KANTARCI, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, 71-80; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 143-152; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; SAHAGAN, 19-20; ERHAN, Otoman Official Attitudes; STRONG, 211-214. 259 . TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; SAHAGAN, 22, 28-31,34-35; ARPEE, 274-275; Suavi AYDIN, Anadolu Hristiyanlnda Dnm Misyoner Faaliyetlerinin Dou Hristiyanl zerindeki Etkisi Ve Modernleme, http://ww.Kultur.Gov.Tr/ Portal/ Turizm_Tr.Asp ? Belgeno=20064/17.02.2005. 260 . TCHLNGRAN, The Armenian Protestants. 261 . MR, s. 93. 262 . STRONG, 388-389; hsan Sreyya SIRMA, Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, stanbul 1984, 42; OYHON-ETNG, 140; PHLLPS, 138; SAHAGAN, 19-20; AHN, Errand into The East: A History of Evangelical American Protestant Missionaries and their Missions to Ottoman stanbul During The Nineteeenth Century, 37-39; STONE, 89; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 38, 50; KOCABAOLU, XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa Topraklarnda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, s. 540; PAMUKCYAN, Ermeniler, s. 193;

65

merkezi olma bakmndan byk nem tamtr. stanbulun nemini Alman Dou misyonlar mdr Doktor Lepsiyos u ekilde ifade etmitir: Ha ve hilal arasndaki mcadele,smrgelerde deil, Afrika veya Bat Asyada deil, slam hareket ve faaliyetin Asya ve Afrikaya yayld asl merkezde yaplmaldr. Btn slam milletlerinin gz stanbul zerindedir. Eer orada bir ey yaplmazsa yaplan baka eyler de az ok heba olur263. Misyon Blgeleri belirlenmi olan Misyonerler, bu blgelerdeki Ermenilerin arasna kararak, her trl kltr, inan ve genel durumlar bilgi edindikten sonra onlarla yakn iliki* ierisine girmilerdir. Bu iliki erevesinde misyonerlik faaliyetleri iin, yer alt evi adn verdikleri evlerini misyonerlik faaliyetlerinin merkezi veya ss haline getiren misyonerler; ilk olarak Ermenilere Protestanln yegane ve tek kurtulu dini olduu ve bu nedenle ancak Protestan olmalaryla kurtulua eriebilecekleri propagandasyla, misyonerlik faaliyetinin de ilk unsuru olarak, Kutsal Kitab vaaz etmiler ve Protestanl anlatmlardr264. Din telkinlerini devaml olarak uygulayan misyonerler, Ermeniler arasndaki dini canlandrmak gayesiyle kiliselerinin altyaplarnda alarak din tren ve ibadetlerde reform yaplmas gerektii fikrini alamlardr. zellikle King ve Goodell gibi misyonerler daha ok bu yntemi uygulamlardr265.

BOA, Y..PRK.ASK., Dosya No. 37, Gmlek No. 52, 13.01.1887; BOA, Y..PRK.ASK., Dosya No 214, Gmlek No 31, 13.03.1899. 263 . GNGR,Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, 25. * . Gnmzde de bu iliki, Mslmanlarla Hristiyanlar arsnda diyalog ad altnda devam etmektedir. Genel olarak sayg, sevgi ve hogr erevesinde karlkl ilikiler ierisinde olma eklinde tanmlanan ve ncln Temple Gairdner (1873-1928) yapm olan ve Kenneth Cragg tarafndan gelitirilen bu diyalog (Dialogical Model) kavram iin Taylor, slamo-Christiana dergisinde unu sylemitir: Mslmanlar arasndaki misyonerlik almalar, diyaloun nemini ortaya koymutur. Burada sz konusu diyalog, misyonerlie bir alternatif deil, bizzat artlara uygun misyonerliktir.(John Mark TERRY, Approaches to the evangelization of Muslims, http://bgc.gospelcom.net/emis/1996/ approaches.html/ 14.09.2004; KK, Misyonerlik ve Trkiye, s. 49). 264 . SMTH-DWGHT, 56; Ed MATHEWS, Hstory of Misssion Methods: A Brief Survey, http://bble.acu.edu/ missions/ page.asp?ID= 297/ 22.10.2004; TERRY, Approaches to the evangelization of Muslims; KOCABAOLU, 54; PHLLPS, 136; GRABLL 8; HALDFERRUH, 48; HARNACK, 381-398; TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1549; James DTTES, Hristiyan Misyonu ve Trk slaml, ev. Trkan Yrkan, Ankara 1957, 7-21; Fred JONKMAN, The Missionary Methods of the Apostle Paul, http://www.thirdmill.org/paul2/missionary-methods.asp/12.10.2004; MAN, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messseler, s. 173. 265 . WHTE,19; BLSS, 314, 322-323.

66

Misyonerler, Ermenilere Protestanl anlatarak kiliselerinde ok fazla batl inanlarn bulunduunu, Kilisenin birok eksik ynnn olduunu ve Ermeni Kilisesinin amacndan sapt dncesini de empoze etmeye almlardr266. Bu dnceyi Fransz Konsolos Marquie de Bonnac, XIV. Louise yazd sefaretnamesinde, cehalet ve kabaln bu iki kiliseye (Rum ve Ermeni Kiliseleri) soktuu hatalarn delaletlerin kaldrlmas 267 ve Amerikal misyoner Goodell ise Btn dou kiliseleri gibi Ermeni Kiliseleri de ok bozulmutur. Onlar hemen hemen batl inanlardan, ve putperestlik alameti olan Bakire Meryem de dahil azizlere ibadetten vazgemiler ve bunlarn yannda papalk gibi birok yanl eyleri de benimsemilerdir eklinde belirtmilerdir268. Onlara gre Ermeniler, ncili baka topluluklara iletmekle ilgisi olmayan ie kapank bir millettir269. Bu amala misyonerler, onlara Tanr rzas iin kurtulu yolunu retmeye altklarn ifade etmektedirler270. Bylece misyonerlerle iliki ierisinde olan Ermeniler de, onlarn telkinleri sonucu, ruhbanlk snfn protesto etmek amacyla, misyonerlik faaliyetleri ierisinde yer alarak misyonerlere yardmc olmulardr271. Bylece Anadoluda Ermenilere Ermenice ders vermek Hagoposu Protestanlatrmlardr272. Misyonerler Protestanlatrdklar Ermenileri yanlarna alarak onlar daha ok n plana karmaya balamlardr. Misyonerlere gre yerli misyonerler bu faaliyetlerin baarya ulamasndaki en nemli unsur olmutur. nk yerli misyonerler, Amerikal misyonerlere destek salamakta ve kaynak eksikliinden doan problemlerin zmne yardmc olmaktadr. Bu sebeple yerli misyonerle propaganda faaliyetlerinde vazgeilmez eleman olarak dikkat ekmektedir273. Bylece Protestanl seen Ermeniler, misyonerler tarafndan Anadolunun her tarafnda ve Ermeni mahallelerinde grevlendirilmilerdir. Gaziantepte Bezciyan ve
266 267

amacyla gelen Kuds Ermeni manastr

rahiplerinden Dionisios Garabedyan, Bapiskopos Jacob Aga ve piskopos Bolulu

. TULACI, 314. . TOZLU, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, s. 329. 268 . TCHLNGRAN, The Armenian Protestants. 269 . BARKER, 54; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. 270 . DWGHT, 33-34; FLOCKEN, Protestantism in Turkey. 271 . TOOTKAN, 23. 272 . STRONG, 84-85; TULACI, 313; Centennial of Constantinople of Station, 21; DWGHT, 88-90. 273 . WHTE, 17-18; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 52-53.

67

Levonyan, stanbulda Agopyan, Adanada Keresteciyan, Sahakian ve Simon Tavitian bunlardan sadece birka tanesidir274. Protestan Ermenileri n plna kartan Misyonerler; Ermeni Kiliselerinde reform ihtiyac olduu fikrini ileri srm, Kutsal Kitabn emrine uygun olarak svire, sve, Norve, Danimarka, Amerika ve ngiltere gibi devletlerin yaptklar yardmlar275 sayesinde Anadoluda aldklar yerlerde kilise kurma almalarna balamlardr276. nk misyonerler gre kiliselerin kurulmas, misyonerler iin misyonun ikinci periyodunu oluturmaktadr. Onlar, Ermeniler arasndaki faaliyetlerini; 1831-1846 yllar Hazrlk Dnemi, 1846-1914 yllar Kiliselerin Oluumu ve Misyonun Genilemesi Dnemi ve 1914ten Gnmze Kadarki Dnem olmak zere periyod da deerlendirmilerdir277. Bu periyodlar erevesinde kiliseleri oluturma srecinden sonra kiliseleri yaatmak ve o kiliselere Ermenileri ekmek yoluna gitmilerdir278. Onlara gre Tanr sann bedenine girmek suretiyle semadan yeryzne gelerek ilk kiliseyi kurmu279 ve yeryznde dnyann her tarafnda ina edilmesi gerekmektedir280. Bu dnceye paralel olarak 1846da stanbul, znik ve zmit ile Adapazar ve Trabzon bata olmak zere Anadolunun her tarafnda kiliseler almtr281. Zamanla bu kiliselerin saysnda art olmu; 1846'da 4 kilise ve 105 ye iken, 1850lilerde 8 kilise ve 240 ye, 1860larda 40 kilise ve 1.300 civarnda ye, 1882'de kilise says 108, kiliselere ye kii says 7490, 1895 yl itibariyle 125 kilise 12.787 ye, 1900'de kilise says 112 kiliseye mensup kii says ise 12.109; 1914lerde de 137 ktlk ve gnahlarn yok olmas, sann kinci Geliinin gereklemesi iin de kiliselerin

274 275

. SAHAGAN, 35; UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 38. . Bkz. BOA, DH.KMS., Dosya NO 50/-2, Gmlek No 15, 04.06.1919. 276 . Bkz. BOA, DH.KMS., Dosya No. 50-2, Gmlek No. 15, 04.06.1919; MV., Dosya No. 239, Gmlek No. 29, 17.04.1915; MV., Dosya No. 239, Gmlek No. 52, 05.04.1915; DH.D.., Dosya No. 214, Gmlek No. 26, 28.12.1914; DH.D.., Dosya No. 114-1, Gmlek No. 46, 31.13.1913; DH.D.., Dosya No. 114-2, Gmlek No. 13, 24.08.1912. 277 . Centennial of Constantinople of Station, 75. 278 . BLSS, 315; SAHAGAN, 104; MATHEWS, History of Mission Methods: A Brief Survey; JONKMAN,The Missionary Methods of the Apostle Paul; Bkz. BOA, DH.D.., Dosya No. 114-1, Gmlek No. 46, 31.03.1913. 279 . John HCK, Hristiyanlarn say Alglama Biimi ve Bunun slamn Anlayyla Karlatrlmas, ev. aban Ali Dzgn, slamiyat Dergisi, C. 3, S. 4, Ankara 2000, s. 75. 280 . ADAM, Dinler Tarihi, 81. 281 . Bkz. ARPEE, 269-270; ANDERSON, 12-15.

68

kilise ve 13.891 ye olmutur282. Arpee; 1914teki bu kilise saysn 137 olarak gstermekte; 173 pastr ve 50.000 ye olduundan bahsetmektedir283. Ancak Arpeenin belirttii bu say o tarihler itibariyle ok fazla abartlm bir rakamdr. Osmanl Devleti snrlar ierisindeki Protestan Ermeni Kiliseleri her ne kadar Amerikal misyonerler tarafndan alm olsa da; bu snrlar ierisinde faaliyet gsteren btn kiliseler Amerikal misyonerlere madd ve manev destek olmaktan geri kalmamlardr284. Misyonerlik faaliyetleri erevesinde ilk olarak dini kullanan ve kiliseler aan misyonerler, din olgusunun fazla etkili olmadn fark etmi, yeni yntemler bulmaya almlardr285. Amerikal bir misyoner saac Bird de yeni yntemin gerekliliini u ifadelerle ortaya koymaktadr: ten ve samimi olarak (kalp ve vicdanla birlikte) kutsal geree ulamak amacyla etkili ve baarl olacak yeni metotlar286. ABCFMnin 1930lu yllardaki raporu da bu durumu daha net olarak aklamaktadr: Trkiye laikliini ilan etti. Ona yabanclar olarak bir din telkin etmemiz olmaz. Misyonerler kendilerine getirilen snrlamalara ramen bir ekilde asl misyonlarn srdrebilirler. u veya bu ekilde misyonerlerin Trkiyeden ekilmeleri kabul edilemeyecek bir yanl olur. Bizim almamz sadece kiliseler dikmek deildir. ok baka ekillerde de faaliyetlerimizi srdrebiliriz.287 Misyonerler; sadece dini telkin veya kilise dikmekle Hristiyanl yayma hususunda baarl olunmadn, Hristiyanlatrmann hedefine varamadn ve gittikleri lkelerde Hristiyanln yabanc bir fenomen olarak kaldn grmlerdir. Bunun zerine Kilise ve protestanln o lkenin kltr gelenekleriyle btnlemesi gerektiini anlamlardr288. Misyonerler Danielounun altn izdii hususlar Ermeniler zerinde denemilerdir. Bylece Ermenilerin mill kltrlerini yozlatracak, mahall
282

. TOOTKAN, 86-87; SALT, 31; ARPEE, 274-275; AYDIN, Anadolu Hristiyanlnda Dnm Misyoner Faaliyetlerinin Dou Hristiyanl zerindeki Etkisi Ve Modernleme; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants, SAHAGAN, 35. 283 . ARPEE, 270. 284 . TOOTKAN, 45. 285 . John Oliver NELSON, Opportunities in Protestan Religious Vocations, New York 1952, 56- 57; STACKHOUSE, s. 565; Sebahattin SAMUR, XIX. Ve XX. Yzyllarda Suriyede Alan Protestan Okullar zerine Bir nceleme, E...F.D., S. 7, Kayseri 1990, s. 171. 286 . TOOTKAN, 22. 287 . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 62. 288 . Bkz. DANELOU, s. 101-104.

69

kltrlerini yok edecek bir metod uygulama ierisine girmilerdir. Bu metod da Contextualization veya nkltrasyon* olmutur. Bu modelle birlikte misyonerlerin ibadet ekilleri, hayat biimleri ve stratejileri de deimitir289. nk misyonerler iin insanlar Hristiyan yapabilmek iin her ey caiz olmu ve her yol da merulamtr. Nitekim Pavlus da bu metodu290 uygulam ve bu metod Protestanln da temel prensibi olmutur291. nkltrasyonun misyonerlik faaliyetlerindeki yerini ve nemini Papa II. John Paul, u ekilde aklamaktadr: Kilisenin Hristiyan olmayan kltrlere girme sreci olduka uzun bir yoldur. Bu sadece dardan bir adaptasyon meselesi deildir. nkltrasyon (contextualization), otantik kltrel deerlerin Hristiyanlkla btnlemek suretiyle asli bir deiime uramas ve Hristiyanln eitli beeri kltrlere sokulmas demektir... Kilise, inkltrasyon vastasyla ncili eitli kltrlerde canlandrr ve ayn zamanda insanlar kendi kltrleriyle kiliseye dahil eder. Kilise, bu insanlara kendi deerlerini aktarr ve ayn zamanda mevcut olan iyi unsurlar alr ve onlar ieriden yeniler. nkltrasyon vastasyla kilisenin ne olduu, neyin iareti olduu daha iyi anlalr ve bu suretle kilise misyonunda daha etkili olur....Misyonerler, sahip olduklar kltrel snrlar aarak kendilerini gnderildikleri evreye iyice uydurmaldrlar. altklar blgenin dilini renmeli, mahalli kltrn en nemli zelliklerini tanmal ve kefetmelidirler....292 Protestan Misyonerler, Osmanl topraklarnda Trkler gibi hareket eden ve onlar gibi yaayan Ermenilere etki edebilmenin yolunu onlar gibi olmakta
*

. nkltrasyon terimi, Cizvitler tarafndan 32. Genel Kongrede, Contextualization kavram ise 1974te Lozan Kongresinde kullanlmaya balanmtr. Gerek Katoliklerin kulland nkltrasyon kelimesi, gerekse Protestanlar tarafndan ortaya atlan Contextualization tabiri, ncilin eitli kltrlere benimsetilmesini ifade eden kelimelerdir. Bunlarn yannda ndigenisation (Yerliletirme), Accomodation (Yerletirme, Badatrma) gibi tabirler de kullanlm ancak bu tabirler pek fazla rabet grmemitir. nkltrasyon, Hristiyan inancna ve deerlerine kar tarihten ve kendi kltrel deerlerinden kaynaklanan olumsuz tutumlara sahip olan toplumlarn, onlarn kendi kavram ve deerleriyle Hristiyanl tanmalarn salamak amacyla kar kltrlerin tm zelliklerini benimseyerek ncili o kltr terminolojisi iinde sunmak demektir(Bu konuda geni bilgi iin bkz. A. Roest CROLLUS, nkltrasyon, ev. A. sra Gngr, D.A.D, C. 1, Mays 1998; s. 94-95; GNGR, Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri, 194-198; TERRY, Approaches to the evangelization of Muslims; BLSS, 314; TOOTKAN, 26, ARPEE, 256-266). 289 . TERRY, Approaches to the evangelization of Muslims; BLSS, 314; TOOTKAN, 26, ARPEE, 256-266; CROLLUS, 94-95. 290 . Bkz. Korintlilere 1. 9:19-23,10:33. 291 . ERBA, Hristiyan Misyonerliine Genel Bir Bak, s. 165. 292 . Baki ADAM, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Dier Dinlere Bak, Ankara 1997, 33; Mustafa ERDEM, Misyonerlik ve Krgzistanda Misyonerlik Faaliyetleri, D.A.D., C. 1, S. 3, Ankara 1999, s. 26.

70

grmlerdir. Bundan dolay Anadoluya gelen misyonerler, farkl bir toplum ve kltrn ierisinde yabanc gibi grnmeyi ortadan kaldrmak amacyla giyim tarzlarn deitirmi, sakal brakm ve fes giymilerdir. zellikle Smith ve Dwight yaptklar gezilerde klk ve kyafetlerini deitirerek ve sakal brakarak bu yntemi iyi bir ekilde uygulamlardr293. nk byle bir yntemi benimseyip uygulamayan misyonerler, evre tarafndan olumsuz bir imaj yaratmlardr. Buna rnek Mary Mills Patrickin294 durumudur. O, stanbulda bisikletli ve peesiz olarak sokaa km ve halkn (Hristiyanlar da dahil) tepkisini ekmitir. Bu tepki dolaysyla dier misyonerler kadar etkili olamam295 ve toplum nazarnda olumsuz bir grnt yaratmtr. Bir baka misyoner William Thompsonun silindir eklindeki apkas nedeniyle Suriyede ocuklar tarafndan Tencerelerin Babas olarak lakaplandrlmas da bunun baka bir gstergesidir. Bayan Misyoner Harietta Lovell de, 27 Ekim 1845 tarihli mektubunda, sabah kahvaltlarnda zeytin yemeyi becerebilen misyoner Seraphina Evertte ABCFM Trkiye misyonu bakan William Goodellin Anadoluya ayak uydurabilmesinden dolay takdir ettiini belirtmi ve kendi durumundan da ikayetini dile getirmitir296. Yemende faaliyet gstermi olan bayan misyoner C. Fayeinin bir eyin sunu ekli, verilen eyden daha ok nemlidir. sz de nkltrasyonun misyonerlik faaliyetindeki nemini ksaca zetlemektedir297. Bylece misyonerler; din adamlklarn ve din zerinden misyonerlik yapmay ikinci plana atm, Anadoludaki salk ve medikal alanndaki yetersizlikten* ve problemlerden faydalanarak, almalarn desteklemek ve kuvvetlendirmek amacyla salk hizmetlerine ynelmilerdir298. Bu yntem
293

. Bkz. Esra DANACIOLU, Osmanl mparatorluunda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986, 26; Esra DANACIOLU, Anadoluda Birka Amerikal Misyoner, T.T.D., S.120, C.19, Aralk 2003, s. 77. 294 . Patrick hakknda geni bilgi iin bkz. KSE, s. 31-39. 295 . KSE, s. 31. Ayrca bkz. STONE, 80-81. 296 . DANACIOLU, Anadoluda Birka Amerikal Misyoner, s. 76-77. 297 . SIRMA, 14. * . Bu yetersizlii Bir ngiliz subay ile Rum doktor arasndaki u diyalog aka ortaya koymaktadr: Trk hekimleri hakknda ne dnyorsunuz diye sordum. ok cahiller diye yant verdi. Ama uygulamal anatomi renmenin yasak olduu bir lkede baka ne bekleyebilirsiniz?...(BURNABY, 174). 298 . SAHAGAN, 104; ARPEE, 276-277; NELSON, 56- 57; STACKHOUSE, s. 565; KIREHRLOLU, 17; BLSS, 314; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 6; TERRY, Approaches to the evangelization of Muslims; TOOTKAN, 30; Abdurrahman KK, Trkiyede Misyonerlerin almalar ve 2003 Ylnda TBMMde

71

deiikliinde kendilerine Hz. say rnek almlardr. Hz. sa da, Havarileri yanna ararak onlara tm cinleri kovmak ve hastalklar iyiletirmek iin g ve yetki vermi, sonra onlar Tanr'nn egemenliini duyurmaya ve hastalara ifa vermeye gndermitir. Onlar da yola kmlar, her yerde Mjde'yi yaymaya balam ve hastalar iyiletirerek ky ky dolamlardr299. Hz. sann bu tutumunu bir emir kabul eden misyonerler, salk ile Hristiyanl yaymay bir arada deerlendirmi ve salk alann misyonerlik faaliyeti iin bir ara haline getirmilerdir. Onlara gre sa ile balayan bu iyiletirme faaliyeti300 gelenek haline gelmi ve bu amala da dnyann her tarafna hastahane ve zel salk kurulular almtr. sadan balayan bu gelenek ncil ile birlikte devam ettirilmitir301. Misyoner Everett P. Wheeler, u szyle salk ile misyonerlik arasndaki ilikiyi aka ortaya koymaktadr: Biz Trkiyede Hristiyanlar ve Hristiyanlk iin okul ve hastahane ayoruz, ila gtryoruz, modern tbb kullanyoruz ve eitim kuruyoruz302. Misyonerler iin dispanserler, salk ocaklar, hastahaneler gibi yardm kurulular en etkili ve en fazla kullanlan yerlerdir303. Onlara gre insann olduu yerde aclar da vardr. Aclarn olduu yerde tp bilimine ihtiya duyulmaktadr. Tp bilimine ihtiya duyulan yer ise misyonerlik iin uygun bir frsattr. Trk Misyonlarna Yardm Cemiyetinin yaynlad bir kitapta; salk alannn misyonerlik iin nemi yle vurgulanmaktadr: Tbb Misyonlar ncil retiminin ncleridir. Bunlar, baka bir evanjelizm aac dikilmesi imkansz olan yerlerde fidan yetitirebilirler. Doktor, bir ok insan dorudan doruya kabul edebilir. Bir hekim nerede olursa olsun bir dispanser at zaman ifa verici mahareti yznden kendisine bavuranlarla kuatlr. Bu yobaz bir slam mollas veya bir fakir onun elini pecek; kr, topal, feli insanlarn, can ekien ana babalarn saya hazin yakarlarna andran bir sesle ona yalvaracaklardr304. Misyonerlik faaliyetlerinin

299 300

. . 301 . 302 .
303 304

. .

Kabul Edilen Yasalarla Misyonerlik likisi, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s. 55. Luka 9:1-2, 6. Bkz. Resullerin leri 20:7-12, 3:6, 4:16. George MARTN, Salk Bulma ncilden Dnceler, ev. Alida T. Tereza, stanbul 1986,18-22. Everett P.WHEELER, The Duty of United States of American Citizens in Turkey, New York 1896, 35. NELSON, 57; L. LEVONAN, Moslem Mentality, Londra 1928, 162. Erol GNGR, Trkiyede Yabanc Kltr II, Trk Yurdu Dergisi, S. 2, C.1, s. 34.

72

vazgeilmez unsuru haline gelen bu servisler, ncilin vaaz edildii manev misyon objeleri olarak nitelendirilmitir305. Tbb misyonerlik ierisinde hemirelerin de nemli rol bulunmaktadr. Bu konuda doktorlardan daha istekli ve kendilerini daha iyi yetitirmi olan hemirelerin, geni dnceli ve sempatik olmalar, misyonerlik faaliyetlerinde daha etkili olmalarn salamtr. Bylece onlar hem hemirelik hem de Hristiyanl yayma gibi her iki alanda da baarl olmulardr. Salk alannda yirmi drt saat hizmet veren hastahaneler ayn zamanda misyonerlik iin de yirmi drt saat hizmet imkan salamtr306. Salk hizmeti veren misyonerlerin Ermenileri Protestanlatrmas daha kolay olmutur. nk Misyoner doktorlar, hastahanede veya hastahane dnda hastalarna Protestanlk propagandas yapmak iin daha uygun frsatlar bulmulardr. Bu durumda hastahanede yatan veya klinie tedavi iin gelen insanlara misyoner doktor hastaya Protestanl telkin etme imkan kazanmtr307. Bu amaca hizmet gz nnde bulundurularak 1880'de balayan dzenli salk hizmeti erevesinde, Harput, Talas, Konya, Gaziantep, Adana, Van, stanbul, Merzifon gibi ehirlerde hastaneler kurulmutur. American Board Tekilatnn dnya zerinde salk hizmeti veren otuz kurulutan on tanesinin Anadolu'da almas Anadoluya ve hastahanelere verilen nemi ortaya koymaktadr308. Alan hastahane ve dispanser gibi salk kurulularnda da Ermeniler altrlm ve bylece Ermenilerle daha yakn ilikiler kurulma imkn salanmtr. Ancak salk alanndaki bu faaliyetler grnt olarak Ermeniler zerinde gerekletirilmi gibi olsa da Trkler de bu faaliyet neticesinde etki altnda kalmlardr309. Misyonerlerin salk alanndaki faaliyetlerini nlemek amacyla, 1923te, Trk olmayan doktorlarn hasta muayene etmesini yasaklayan bir kanun
305 306

. . 307 . 308 .

TOOTKAN, 47. Bkz. NELSON, 57-58. HALD-FERRUH, 71; BOA, A.MKT.MHM., Dosya No 605, Gmlek No 18, 14.03.1896. TOOTKAN, 47-48; AYDIN, Anadolu Hristiyanlnda Dnm Misyoner Faaliyetlerinin Dou Hristiyanl zerindeki Etkisi Ve Modernleme; Rouben Paul ADALAN; Armenian Genocide, Missionaries and, http:// www. Armneian-genocide.org/missionaries.html/ 15.09.2004; SEZER, Osmanldan Cumhuriyete Misyonelerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, H..E.F.D., Osmanl devletinin Kuruluunun 700. Yl, zel Says, Ekim 1999, s. 175-176. 309 . SELV,Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 27; AKGN, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi(1820-1914), s. 2139.

73

kartlmtr. Ancak bu tarihe kadar alma izni olan doktorlar bu kanundan muaf tutulmulardr. Bu kanun yznden de birok hastahane ve salk kuruluu kapanmtr. 1924ten sonra da alma izni alan Amerikal misyoner doktorlar kapanan hastahaneleri yeniden harekete geirmiler ve gnmze kadar devam ettirmilerdir310. Misyonerler, tutmamlardr. Trkiyedeki Misyonerlerin faaliyetlerini almalarn sadece salkla da snrl kolaylatrmak, faaliyetlerini

hzlandrmak ve resmiletirmek amacyla Sivas bata olmak zere stanbul, zmir, Erzurum, Harput, Van, Diyarbakr ve Musul gibi ehirlerde konsolosluklar almtr. Bu konsolosluklar, Amerikan vatandalarn hakkn korumak ad altnda misyonerlere, her trl siyas ve madd yardm salamtr. Konsolosluklar, ayn zamanda, Protestan Ermenilerin de koruyucu snaklar olmu ve Amerikaya gidip gelme noktasnda bir s halini almtr. Hatta bu konsolsoluklar, Ermeniler ve misyonerlerin her trl ziynet eyalarn rahatlkla brakabildii bir merkez konumuna kavuturulmutur. Bu konsolosluklar vastasyla Misyonerler, lkelerine her trl bilgiyi de buradan gndermilerdir311. Osmanl Devleti ile imzalanan antlamalar neticesinde alan bu konsolosluklar vastasyla Protestan hristiyanlarn karlar gzetilmi; Osmanl Devletindeki Hristiyanlarn yapt almalar ile blge halknn zaaflar ve hassas olduklar noktalar bal bulunduklar devletlere ve tekilatlara bildirilmesi salanmtr312. Konsolosluklar misyonerlerin faaliyetlerinin de ana merkezi olmutur. Bunu bir ngiliz misyoner Potinkres u ekilde tanmlamaktadr: ....Emin olunuz ki, her sefirin bin trl karanlk, kapal, baskl ilerde parma vardr. Safirler maksatlarn gerekletirmek iin her trl fedakarlkta bulunmaktan ekinmezler. Bulunduklar memleketin ruhuna girerler. Biz ngilizler her trl frsattan istifade etmeyi biliriz....Siyasi maharetimiz, sabrmz, tedbirle hareketimiz, aka sylemeliyim ki

310

. TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 65; BOA, Y..PRK.UM., Dosya No 34, Gmlek No 35, 09/01/1896. 311 . BLSS, 543, 547; Adnan MAHROULLARI, XIX. Yzylda Sivas ve Yresinde Misyonerlik Faaliyetleri, Trk Yurdu Dergisi, C. 19-20, S. 148-149, Aralk 1999-Ocak 2000, s. 528; GRABLL, 40; Chris TOZLAN, Dr. Merguerian on The Armenian Question in US Foreign Policy, http://armenianstudies .csufresno.edu/ hye_sharzhoom/ vol24/ dec2002/ merguerian.htm/ 31.12.2003; BOA, Y..PRK.BK., Dosya No. 29, Gmlek No. 71, 07.03.1893; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 3. 312 . SONYEL, Hristiyan Aznlklar ve Osmanl mparatorluunun Son Dnemi, s. 142.

74

merhametsizliimiz bizi tm dnyaya hakim olmamz salad...313. Bylece gayriresm faaliyetler konsolosluklar vastasyla resmlemitir314. Bu konsolsoluklarda da hastahanelerdeki gibi misyonerler grev alm yardmc grevlerde de Ermeniler altrlmtr315. Konsolosluklar, okullarla da srekli iliki ierisinde olmulardr. Hatta okullarn diploma treni bile konsolsoluklarn binalarnda yaplmtr. Okullarla ilgili her trl bilgi ve belgeler konsolosluklarda saklanmtr316. Bu konsolosluklar, 1900l yllarda ve zellikle I. Dnya Sava sonrasnda da n plna km, ayaklanma ve kkrtma merkezleri haline gelmitir317. Ermenileri Protestanlatrmak amacyla konsoslosluklar kullanan misyonerler ayrca yetim ve parasz Ermeni ocuklarn yetitirilmesi amacyla Diyarbakr, Bitlis gibi ehirler bata olmak zere birok ilde Ermeni ocuklar iin ocuk yuvalar ve yetimhaneler amlardr318. eitli blgelerdeki parasz veya yetim olan Ermeni ocuklar da zmir ve Bursa gibi byk ehirlerdeki Amerikan misyonerlerine ait yetimhanelere gnderilmitir319. Krikor Baghdassariann 1875te Bursada kzlar iin at yetimhane, Harroutyun Hallajiann Gaziantepte at Hallajian Yetimhanesi ve Ahovan Shirajian, Yenouk Hadidian, Varten Jinishian, Stephan Philibesian gibi kiilerin atklar hayr kurumlar bunlardan sadece birka tanesidir320. zellikle Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesi sorumlularndan Hrant Gzelyann Anadolunun eitli yerlerinden gelerek kilisenin bodrum katnda zorluklarla eitim gren Ermeni ocuklarna yardm etmek ve bu yolla Ermeni

313 314

. HAMD, 52-53. . BOA, Y..PRK.ASK., Dosya No 37, Gmlek No 52, 13.01.1887., BOA, A. MKT.MHM., Dosya No 733, Gmlek No 16, 09.03.1893; BOA, A.MKT.MHM., Dosya No 701, Gmlek No 18, 25.02.1895; BOA; Y..PRK.DH..., Dosya No 8, Gmlek No 25, 11.12.1894; BOA, Y..PRK.EA., Dosya No 27, Gmlek No 6, 15.05.1897. 315 . AIKSES, Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi, s. 547; lknur Polat HAYDAROLU, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Trkler XIV, Ankara 2002, s. 188. 316 . HAYDAROLU, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, s. 185; BOA, A. MKT.MHM., Dosya No 733, Gmlek No 42, 15.03.1893. 317 . AIKSES, Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi, s. 548; TOZLAN, Dr. Merguerian on The Armenian Question in US Foreign Policy, BLSS, 547 318 . BOA, A.MKT.MHM, Dosya No. 702, Gmlek No. 24, 15.11.1897; BOA, A.MKT.MHM, Dosya No 702, Gmlek No 29, 11.02.1899; BOA, DH.MU., Dosya NO 6/-1, Gmlek No 12, 28.08.1910; TOOTKAN, 30, 66; SAHAGAN, 104. 319 . BOA, A.}MKT.MHM, Dosya No. 702, Gmlek No. 21, 03.09.1896. 320 . GRABLL, 19; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives.

75

kimliini de korunmasn salamak amacyla 1950lerde de oluturduu ocuk Esirgeme Kurumu dikkate deer dier bir kurulutur321. Ermeni yetimler iin sre Ermeniler zerindeki kavumulardr322. Misyonerler ayrca bu faaliyetler ierisinde kadnn nemini de unutmam ve daha etkili olabileceklerini dndkleri kadnlara ynelik faaliyetler iin kadn misyonerler de grev yapmlardr323. Misyonerler bu faaliyetlerin yannda tarm, mhendislik, ticaret gibi alanlarda da faaliyet gstermilerdir324. Ayrca Ermeniler iin sosyal servis merkezleri, yemek programlar, konferanslar, kamplar* emekli evleri, kz ve erkek evleri gibi kurulular oluturma yoluyla da bu faaliyetlerine hz kazandrmlardr325. Ancak bu faaliyetler srecinde Amerikal misyonerler arasnda birtakm problemler de ortaya kmtr. Amerikann stanbul temsilcisi A. R. Terell, misyonerler tarafndan sevilmemektedir. nk Terell, Ermenilerden nefret etmekte ve bu durum misyonerlerin iini zorlatrmaktadr. Bunun zerine misyonerler, Terellin deitirilmesini ve onun yerine stanbul temsilciliine Oscar S. Straauss atanmasn salamlardr. Strauss, stanbula atandktan sonra ABCFMye yazd 6 Austos 1887 tarihli mektubunda, ...tayinim iin gsterdiiniz ilgiye, alacam sonularla layk olacam diyerek hem teekkr etmi hem de sorumluluunun bilincinde olduunu vurgulamtr326. Genel ve siyasal alandaki faaliyetlerinde ksmen baar yakalayan misyonerler, daha etkili olacaklarna inandklar eitim-retim alanna arlk vermeye balamlardr327. alan bu yetimhaneler ve dier kurulular tarih ierisinde misyonerlerin de ikamet yeri olmu ve bu kurulular vastasyla faaliyetlerini daha rahat gerekletirebilme imkanna

321 322

. . 323 . 324 .

SAHAGAN,127. Bkz. BOA, DH.D.., Dosya No. 163, Gmlek No. 23, 10.07.1913. HALD-FERRUH, 75-76. Bkz. NELSON, 61-64; LEVONAN, 162-163; Bkz. BOA, Y..PRK.MK.., Dosya No 9, Gmlek No 49, 30/10/1899. * . zellikle stanbul dnda Tuzlada svire Bund tekilatnn yardm ve AMAAnn desteiyle oluturulan kamp bu hususta kayda deer bir rnektir( SAHAGYAN,128). 325 . SAHAGAN,104-105. 326 . KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 28. 327 . SMTH-DWGHT, 18; DWGHT, 146; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church...

76

bb. Eitim-retim Alanndaki Faaliyetler Misyonerler, mensubu olduklar devletin ve dinin nfuz alann geniletmek amacna ynelik Yeni nesiller oluturmak dncesi ile hareket etmektedir. Kltrel emperyalizm olarak da nitelendirilebilecek bu dncenin temel unsuru da dildir. yleki Almanlarn Dilin balayc gc olmadka hibir kltrel nfuz srekli olamaz szne uygun olarak Protestan misyonerler de Ermenilerin dilini renmekle (genelde Ermeniceyi zaten renmi) ie balamlardr328. Hamlin, bu almalar iin, Birinin ana dili dncelerinin ve ifadesinin balca arac olmaldr. Bizim dersimiz Ermeni dilinin aratrlmasna byk hz verdiOnu demir ve amur olarak bulduk, altn olarak braktk329 diyerek misyonerlerin gstermektedir. Misyonerler, yanstmlardr
330

Ermeniler dile

zerindeki verdii

dil nemi

almalarna Kutsal Kitap

verdikleri

nemi da

almalarna

. Bu balamda da Kutsal Kitap, ilk olarak 1813l yllarda hem

ngiliz hem de Rus Kutsal Kitap Cemiyetleri ve Pettersburg Cemiyeti tarafndan eski Ermeniceden birok dile evrilmitir. 1818 ylnda ngiliz ve Yabanc Kutsal Kitap Cemiyeti (British and Foreign Bble Society) Lazarus adndaki Katolik Ermeni Kolejinden 1500 adet Ermenice Kutsal Kitap satn alarak stanbulda Ermeni halkna bedava olarak datmtr331. Fakat Eski Ermenicenin Ermeni halk arasnda bilinmemesi zerine Kutsal Kitap modern Ermeniceye evirilmitir332. 1821de de Mekhitar Kutsal Kitab, eski Ermeniceden modern Ermeniceye, 1822de ise Rus Cemiyeti (Russian Society) Ermenice karakterli Trkeye ve 1823de de ngiliz Cemiyeti gnlk dile evirmitir. Bu Kutsal Kitap almalar ile birlikte Ermenilere Protestan doktrinler de retilmitir333. 1830larda Daniel Temple ve Goodell, Trkeyi ok iyi bildiinden Kutsal Kitab Ermenice karakterli Trkeye (ArmenoTurksh)334 evrilmi ve Kutsal Kitap, 1841de Erzurumlu Zenob ve 1842de
328

. TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 11; STRONG, 81, STONE, 56; BLSS, 311; GNGR, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, 77-79. 329 . STONE, 58. 330 . SAHAGAN,104; BLSS, 316. 331 . DWGHT, 17, 19; ayrca bkz. Bkz. BOA, DH.MB..HPS., Dosya No. 154, Gmlek No. 27, 08.06.1915. 332 . SMTH-DWGHT, XIV; FLOCKEN, Protestantism n Turkey; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; SAHAGAN, 19-24. 333 . DWGHT, 20; FLOCKEN, Protestantism n Turkey. 334 . TULACI, 313, DWGHT, 32; STONE, 103.

77

misyoner William Goodellin nclnde halkn ve din liderlerin de yardmlaryla Trkeye, 1843de H.G.O.Dwightin idaresinde Mezmurlar, modern Ermeniceye ve 1844te de Protestan Ermeni retmenleri ve din adamlarndan oluan grubun ncln yapan Elias Riggs (Piskopos Dionysius Garabedian, H. Jelalian, Vagharshak Sarkis Hovhanessian, Senekerim Der Minassian, Antreas Papazian, Vartabed Avedisin yardmlaryla) tarafndan modern Ermeniceye evrilmitir335. Kutsal Kitap evirisiyle birlikte Ermenice kullanmnn azalmas ve modern Ermenicenin hakim olmasyla Ermeniler Kutsal Kitab anlamaya balam, Ermeniler arasndaki okur yazarlk oran da artmtr. Bu yolla Ermeni halk, bilinlendirilmi, Ermeniler, okuyucu konumuna getirilmi ve Kutsal Kitap herkesin alabilecei ve okuyabilecei bir yapya kavuturulmutur336. Bylece Kutsal Kitap Ermeniler iin ok nemli bir unsur haline gelmi ve Tanr Sz (The Breath of God) adn almtr. Ermeni halk kutsal kitab anladka ona daha da ok sarlm ve onu hayatnn bir paras yapmtr. Nihayet 1956da Kahiredeki Piskoposlar toplantsnda da Kutsal Kitabn modern Ermenice evirisinin korunmas karar alnmtr337. Protestan Ermeni liderler araclyla misyonerler; Kutsal Kitabn evirisi ve her trl yayn/gazete gibi eitim aralaryla Modern Ermenicenin geliimini daha da ileri gtrmlerdir338. Hatta Uphamn Mental Philosophy (Ruh lmi) ve Waylandn Moral Philosophy (Ahlk lmi) adl kitaplar Ermenilerin de yardmyla Hamlin tarafndan Ermeniceye evrilmitir339. Kutsal Kitabn Ermeni karakterli harflerle Trkeye* veya Trke karakterli Ermeniceye evirilmesinden sonra Kutsal Kitabn oaltlmas ve Yunanca, Ermenice ve Arapa gibi deiik dillerde din kitaplar baslmas amacyla 1822de Maltada matbaa** kurulmutur. nk Malta, 1815 ylnda Akdeniz Misyonu'nun
335

. TOOTKAN,101, 327-328; SAHAGiAN, 18-23; AIKSES, Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, 19; Ayrca bkz. Yervant KASSOUNY, The Rise of The Short Story in The Western Armenian Dialect, ng. ev. Vahe Oshagan, Beyrut 1971, 210. 336 . TOOTKAN, 31,100; SAHAKAN,18; DWGHT, 30-33. 337 . L.Nishan BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church, http://www.cacc-sf.og/c-roleLNB.html/23.01.2004; SAHAKAN, 17-18. 338 . TOOTKAN, 102; LEVONAN, 162. 339 . STONE, 56, 109. * . Kutsal Kitabn eski tercmeleri Ermeni harfleriyle yazlm Trkedir. Bu da Ermenilerin Trke konutuklarn,misyonerlerin faaliyetleriyele Ermeniceye ynlendirdiklerini ortaya karmaktadr. ** . Matbaa, Ermenilerin Osmanl topraklarndaki en nemli baars olup misyonerlerin balca temel arac olmutur. Maltadaki matbaadan sonra Trkiye Ermenileri stanbul Patrii Mgrdi

78

merkezi olmu, bylece Anadolu ile birlikte btn Dou Akdeniz lkelerine ynelik Protestan misyonerlik faaliyetleri iin de gvenli bir snak olmutur340. Maltadaki bu matbaada misyoner Daniel Temple, matbaac Homan Hallock (yardmc misyoner olarak grevli) ve 7 kii, 10 yl sreli olarak hizmet etmitir. Matbaa daha sonra 1833te zmire tanm ve burada 20 yl kadar bir srede faaliyet gstermitir341. zmirden sonra da sorumlu misyoner Giggs ile matbaac N. Benjamin tarafndan 1834te stanbulda faaliyete balamtr. 1831 ylnda gnmzdeki adyla stanbul Amerika Bykeliliinin faaliyete gemesiyle birlikte matbaa daha rahat alma imkanna kavumutur. Bu matbaa stanbulda 1899 ylna kadar 40 yl gibi bir sre zarfnda hizmet vermitir342. Ayrca 1831de Gaziantepte de bir matbaa kurulmutur. Osmanl Devletinin kendi matbaasnn olmamas, misyonerlerin almasn daha da kolaylatrmtr343. Bu matbaa sayesinde ok sayda kutsal kitap bastrlp Patterson ve Henderson, James Cannor, Henry Leeves ve Benjamin Barker vastasyla Anadoludaki Ermeniler arasnda datlmtr344. Kutsal Kitabn Ermeniceye evirisinde ve Hristiyanlkla ilgili Ermenice eserlerin, kitaplarn yaymlanmasnda Kutsal Kitap Evi (Bble House) da byk rol oynamtr345. Kutsal Kitap almas ile birlikte Ermenilerin diline ve kltrne uygun olarak din veya kltrel yaynlar346, Ermenice gramer kitaplar, ilahi ve mzik kitaplar, yksekokul ve kolej rencileri iin Ermenice astronomi, fizyoloji,
Khrimyan Vartabed tarafndan Mu ve Vanda matbaalar kurulmutur. Eremya elebi Kmrcyan tarafndan stanbulda ikinci bir matbaa daha kurulmutur. Ancak bu matbaa fazla uzun sreli alamamtr. Ayn dnemde Merzifonlu Krikor tarafndan nc bir matba almtr. Bu matbaa 45 yl faaliyet gstermitir. Daha sonra matbaalar el deitirmi ve bu matbaalar 1880lere kadar varlklarn srdrmlerdir(Pars TULACI, Osmanl Trkiyesinde Ermeni Matbaacl ve Ermenilerin Trk Matbaaclna Katks, T.T.D., C. 15, S. 86, ubat 1991, s. 48-56). DWGHT, 32; PHLLPS, 317; ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries; SMTH-DWGHT, 2; GRABLL, 4-6; STRONG, 85-86. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 47; BLSS, 302. DWGHT, 32; PHLLPS, 317; ERHAN, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries; PAMUKCYAN, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar stanbul Yazlar, s. 69; Uygur KOCABAOLU, XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa Topraklarnda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, T.T.K.Yaynlar, Ankara 1994, s. 543; STRONG, 86. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 146. DWGHT, 19-20. AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996. DWGHT, 32; TOZLU, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, s. 333; TOZLU, Eitim ve Kltr Tarihimizde Yabanc Okullar, 40-66,55; ayrca bkz. BOA, Y..PRK.AZJ., Dosya No.21, Gmlek No. 53, 16.03.1892; BOA, Y..EE.., Dosya No. 129, Gmlek No. 76, 12.04.1895.

340 341 342

. . .

343 344

. . 345 . 346 .

79

antropoloji, biyoloji, sosyoloji, psikoloji, corafya, matematik, din ders kitaplar ve szlkler de hazrlanmtr347. Bunun yannda eitici brorler ve Zornia(Sabah Yldz), 1832 tarihli Genliin Sesi (The Friend of Youth), 1921de zmirde ocuk dergisi olan Demet ve bykler iin Yldz, Ermenice olarak stanbulda piyasaya srlen genlik dergisi Hai Badani yaynlanmtr. Ayrca ngilizce olarak kartlan Orient, 1929da da Trk yazarlarla ibirlii yaplarak Muhit adnda aylk bir aile dergisi, Gerekli Bilgiler Deposu (demaran Bidani Kdelyats) ve Mjdeci (Avedaper)* gibi dergi ve gazeteler, edebiyat alannda Eshdemaran Bidani Kideliatz (1839), Arshalooys Araradian (1840), Yeprad (1867), Avedaper (1870), Puragn (1882)348 ve Editrln Ltfi Levoyann yapt Rehnma gibi yaynlar yaplmtr349. Matbaay kendi almalar iin temel malzeme yapan ve din alanlarda (Protestanlk konusunda) eserler yazan misyonerler**, bu kitaplarn Ermeniler arasnda okunmasnn teviki zerinde de durmulardr. Bu amala da okullar ve enstitlerin almas zarureti hususunda hemfikir olmulardr. Ermenilerin eitim durumlar ile ilgili raporlar hazrlamlardr350. Ermeniler arasndaki eitimsizlii belirleyen Misyonerler, Ermeniler arasnda Protestanl yaymann en etkili yolun okullar olduunu ve nk Protestanln en iyi retilecei yerin okullar olduu kanaatine ulalmtr. Bu dnceyi Krikor Vartabet de u ekilde ifade etmitir: imdi iki etkili vastadan bahsettim, gerek Hristiyanln yaylmasnda byk vasta olan Kutsal Kitap ve Tp; ikisi de ayrlmaz arkada ve biri dieri iin gereklidir... Fakat genler zerinde etkili olmak ve eer
347 *

Bylece onlar,

. TOOTKAN, 103. Avedaper 1847den sonra Ermenice, 1856dan sonra Ermeni harfleriyle Trke ve 1869dan sonra da Karamanlca olmak zere bask halinde Zornia ise Bulgarca yaynlanmtr(Dier gazeteler iin de bkz. PAMUKCYAN, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar stanbul Yazlar, s. 6970). 348 . ANDERSON, 27; TULACI, 315; SAHAGAN, 105-106; FULLER, The Missionarys Role in Developing ndigenous Christian Theology; TOOTKAN, 102; BRENER- TROLL, s. 283; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 60-62; SMTH-DWGHT,19-20. 349 . TOZLU, Eitim ve Kltr Tarihimizde Yabanc Okullar, 110. ** . Misyonerler kardklar kitaplarla birlikte dnyann her yerinden zellikle Amerikadaki gazetelerde Ermenileri hakl gstermek gayesiyle makaleler de yazmlardr. Ayrca Osmanl hkmetinin misyonerlere kar tutumu da dnyada yank uyandrmtr. Amerikal misyonerlerin Ermenilere silah salamalarndan dolay Osmanl hkmeti tarafndan tutuklanmalar da gazetelerde manet olmutur. Bu hususlar itibariyle matbaa ve bu yaynlar zm yemek deil bacy dvmek misali Ermenilerin lehinden ziyade Osmanl Devletinin aleyhine almtr(BOA, Y..A.HUS., Dosya No 289, Sra No 90, 23.9.1893, Y..A.HUS., Dosya No: 276 Sra No: 69, 4.02.1893; BOA, A.MKT.MHM., Dosya No: 716, Gmlek No: 3, 10.03.1895). 350 . DWGHT, 34; MR, s. 95-96; SMTH-DWGHT, 65; ayrca bkz. TOZER, 217-226. .

80

doru kullanlrsa Suriyenin yeniden douuna araclk edecek baka bir nemli vasta daha vardr. Bu lkenin genlerinin eitiminden bahsediyorum. rm kilise bilgisinden baka hibir eyin retilmedii baka mezhepler tarafndan alan okullardan bahsetmiyorum. Btn dnyann miras olan ncilin standart kitap olduu, krpe beyinlerin onun saf sularn dibine kadar iebilecekleri Hristiyan okullarndan bahsediyorum.351. Amerikan Boardn kdemli ilikiler sekreteri N. G. Clark, 1888 ylnda Londrada yaplan Protestan misyonerleri yznc yldnm konferansnda sunduu bildiride Bunca yllk deneyim ve gzlemlerden aldmz iki ders oldu. ncilin retilmesi ve daha zeki, kiilikli, Protestan Hristiyanlar yetitirmek iin ilkokul tarznda yaplan eitimin zorunluluu, dieri papaz, vaiz, retmen ve dier yerli alanlar yetitirmek iin orta dzeyde eitimin gereklilii diyerek okulun bu misyondaki nemini aka vurgulamtr352. Goodell ile Dwight ise 23 Haziran 1832 tarihli ortak mektuplarnda misyonerlik faaliyetlerinde okullarn nemini u ifadelerle dile getirmilerdir: Sorun, Ermenilerin iyilii iin mmkn olan en yararl ii hangi yoldan yapacamzdr....Onlarla ilgili olarak ie doru utan balamak iin ilkokullar amalyz... Bir ocuun kafasnda yetikin insannkinden ok daha kolay iz braklabilir... stelik bunlarn pek ou okuyamyor, hemen hemen tm yazamyor...imdi iki harfi birbirinden ayramayan bu adamlara biz Tanrnn kitabn versek ne olur? Genilememize gerek yok; demek ki ie okuldan balamalyz...353. Ayrca Dwight, Protestanlar arasnda okullarn varl Ermeni ana babalar iin Protestan cemaate katlmak yolunda nemli bir admdr szyle okulun nemine aka vurgu yapmtr354. Bu dnceler dorultusunda okullarn almasnn gerekli olduu karar alnm ve bu okullarn almas iin giriimlerde bulunulmutur. Ancak bu okullar almas iin madd kaynak gerekmektedir. Bu gereklilii H.G.O.Dwight, Evangelical Alliance adl mecmuaya gnderdii mektubunda, Benim kanaatimi sorarsanz Birincisi Ermeni veya Ermeni-Trk lisanlarnda kitap basm iin para

351 352

. . 353 . 354 .

NERSOYAN, s. 415; SAHAGYAN, 104; SAMUR, s. 175. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 154. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 68. KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 79.

81

temin etmek, ikincisi okullar iin para salamak (10 bin sterlin olarak belirtilmi) ve sonuncusu kilise ve ibadet yerleri iin para yardm temin etmektir. aka belirtmitir355. Ermeniler arasnda Protestanl yaymaya alan misyonerler daha nceki blmlerde de belirtildii gibi bal olduklar tekilatlar dorultusunda almlardr. Bu nedenle okullar iin gerekli olan madd kayna da ilk olarak ABCFM bata olmak zere WBMI gibi dier misyoner tekilatlar salamtr356. I. Dnya Sava ncesinde ABCFM D likiler Sorumlusu olan James Barton da, genel olarak 8.000.000 (sekiz milyon) dolar, 40.000.000 (krk milyon) dolar gayri menkuller, Amerikallar tarafndan ynetilen kurumlar iin 1.000.000 dolar ve hayr giderleri iin de 3.500.000 ( buuk milyon) dolar harcama yapldn ifade etmitir357. Bu harcamalar bal olunan lkelerin ynetim kurullarnca da onaylanmaktadr. Ancak misyoner tekilatlar bu harcamalar yaparken yaplan faaliyetlerinin karlnn alnacann da bilincindedir. Zaten ABCFMnin d ilikiler sekreterliini yrten James L. Barton, Daybreak n Turkey adl eserinde, bu bilinci u szleriyle aka beyan etmitir:Trkiyedeki Amerikan kolejlerini kurmak ve desteklemek iin Amerikadan gnderilen parann, bu lkeyle artan ticaret sayesinde ykl faiziyle birlikte fazlasyla geri dendiini sylemek doru olacaktr.358. ABCFMnin baka bir raporunda Anadoludaki Amerikan retmen, eitim, ara ve kitaplar veya metod ve dncelerden ziyade Amerikann ticar stnlnn daha nemli olduu ibaresinin kullanlmas da okullarn ticaret asndan da deerlendirildiinin bir gstergesini tamaktadr359. Bunun yannda misyoner tekilatlardan ksmen bamsz olarak Anadolu topraklarnda okul aanlar da olmutur. Mesela, Amerikan Boarddan bamsz olarak, 31 bnyesinde
355

Ocak 1887'de Albay Shepard'n evinin misafir odasnda oluturulan birlikte barndracak bir messese kurmak zere almalara

Presbiteryen grl bir mtevelli heyet, Tarsus'ta kolej ve ilahiyat fakltesini

. STONE, 151; GNGR, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, 22. Ayrca bkz. Centennial of Constantinople of Station, 65. 356 . SAMUR, s. 175; WHTE, 64. 357 . AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 13. 358 . KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 20; Baka rnekler iin ayrca bkz. UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 40. 359 . Bkz. STONE, 181.

82

balamlardr. Karar, New York Eyalet Senatosunca da tasdik edilmitir. Mtevelli heyetin bakanln Presbiteryen Kilisesi'nin Bapapaz Dr. Howard Corsby, yardmcln ise Albay Shepard yapmlardr. Okulun giderleri iin Albay Shepard yllk be bin (5000) dolar taahht etmi, New Yorktaki dier Presbiteryenler de yardm edeceklerinin vaadinde bulunmulardr360. Okullar iin madd kayna temin eden misyonerler, raporlarnda belirledikleri uygun alanlarda okullar amak iin Osmanl Devletinin snrlar ierisinde yerler alm ve Anadolunun her tarafnda okullar ama almalarna balamlardr361. Misyonerler, Ermeniler iin ruhsatl veya ruhsatsz byk ounluu ruhsatsz olan okullar amlardr362. Osmanl Devletinde ilk Amerikan Protestan okulu 1824te Beyrutta almtr. Bu okullarn says 1825te bee ulamtr363. 1833lerde Beyolunda Ermeniler iin ilk misyoner okulu, 1836da da Ermeni Kilisesinin ikayeti zerine iki yl sonra kapatlan ikinci misyoner okulu almtr364. 1837de zmit Ticaret Okulu, 1840ta Bebekte Cyrus Hamlin ve 1846da Lbnanda Van Dyck tarafndan retmen okulu alm ve 1847de de kzlar iin bir retmen okulu devreye sokulmutur365. 1847den 1915li yllara kadar Anadolunun birok yerinde ok sayda okullar almtr366. Amerikal misyonerler sadece erkek rencilere ynelik faaliyetlerle yetinmemi; kz rencilere de ynelmilerdir. Herman N. Barnum, Wheeler ve Dunmore gibi birok misyoner kadnlarn eitimsiz olduklarna dikkat ekerek kzlar iin okullarn almasnn gereklilii zerinde durmulardr. nk onlar baarl bir misyonerlik iin kadnn vazgeilmez olduunu ileri srm ve bu amala kzlar iin
360 361

. UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 38; STONE, 205-206. . Bkz. BOA, DH.D.., Dosya No. 163, Gmlek No. 18, 31.05.1913; BOA, DH.D.., Dosya No.169, Gmlek No.11, 16.10.1914; BOA, DH.D.., Dosya 34, No 18, 14.05.1911; SMTH-DWGHT, 72; SUNGUROLU, 89. 362 . Bkz. BOA, A.MKT.MHM., Dosya No: 700, Gmlek No: 12, 3.6.1894; BOA, A.MKT.MHM., Dosya No: 701, Gmlek No: 4, 9.10.1894. 363 . KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 59; LKNUR POLAT HAYDAROLU, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar Neden Sorun Oldu?, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1996, s. 72. 364 . DWGHT, 35, 37-39; MR, s. 94-96; ARBERY-ROSENTHAL-WARREN, 499. 365 . OYHON-ETNG, 140; PHLLPS, 138; BLSS, 355. Ayrca bkz. SAMUR, s. 171-183. 366 . Bkz. OYHON-ETNG, 140; PHLLPS, 138; UAR, Amerikadan Anadoluya Misyoner Akn Tarihi, s. 46-47; TOZER, 227-230; SAMUR, s. 174; SELV, s. 27-28; HAYDAROLU, 100; ARPEE, 267, 275-277; GRABLL, 10, 31; SALT, 31; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 180-205; BLSS, 314, 355; SMTH-DWGHT, 113, 204-207; TOZLU, 85 FENDOLU, s. 191192; TOOTKAN,29, 45-46.

83

de kolejler367 amlardr368. Hatta onlar sadece okulda eitim vermekle kalmam okumayan Ermeni kadnlar iin bizzat evlere gitmek suretiyle de eitim vermilerdir369. Ermeniler iin alan okullara Ermeniler de kaytsz kalmam hatta bizzat destek olmulardr. Misyoner Dr. Azariah Smithe zengin Ermeni ailelerden Krkyanlar ve Nizipliyanlar byk bir destek salamlardr. Bu iki aileden Krkyanlar misyonerlerin yardmyla Kayack Kilisesi ve Nizipliyan ailesi de Hayk Kilisesinin yannda bir okul amtr370. 1820lerde Anadolunun hemen hemen btn illerinde almaya balanan bu okullarn saysnda zaman ierisinde byk bir art olmu, 1845de 7 okul, 1895de de 20.496 rencisiyle 423 okul almtr. Bu say 1913de de 26.000 rencisiyle 450-460 okula ulamtr371. Tootikian ise The Armenian Evangelical Church; Yesterday, Today and Tomorrow adl eserinde, I. Dnya Sava yllarndaTrkiyede ABCFMye ait 1748 rencisiyle 10 kolej, 4090 rencisiyle 46 yatl okul, 24 rencisiyle 3 ilahiyat fakltesi, 8 endstriyel okulu, iitme ve grme engelliler iin 2 okul ve 19361 rencisiyle genel 369 okulun bulunduunu kaydetmitir372. Bu okullar ierisinde Robert Kolej373, Amerikann kendi lkesi dnda at ilk ve en eski okul olmas ve ok geni bir corafyadan renci ekerek uluslararas bir kimlik kazanmas dolaysyla hem Trkiye hem de Amerikan eitim tarihinde ayr bir yeri vardr. Farank Gates de; mparatorluktaki yabanc mekteplerin hibiri Robert Kolej lsnde bir sisteme, amaca, belirli bir fikri alamaya ve kltrel bakmdan
367

. Bu kolejler hakknda geni bilgi iin bkz. TOOTKAN, 29; HAYDAROLU, 100; ARPEE, 275-277; GRABLL, 10, 31; TOZLU, 130-131, 139-147. 368 . Centennial of Constantinople of Station, 56, 62; STONE; 100, 111-112; 127; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, s. 11. 369 . Bkz. BOA, Y..PRK.UM.., Dosya No. 32, Gmlek No. 74, 18.07.1895. 370 . STONE, 102. 371 . TOZLU, Eitim ve Kltr Tarihimizde Yabanc Okullar, 141; TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 11; STONE, 102; Justin MCCARTHY- Carolyn MCCARTHY, 31; SALT, 31. 372 . TOOTKAN, 45. 373 . Robert Kolej hakknda geni bilgi iin bkz. PHLPS, 171; Zafer TOPRAK, Demokrat Parti, Lozan ve Robert Kolej, T.T.D., S. 120, Aralk 2003, s. 92-97; SALT, 64-65; Zafer TOPRAK, "Robert Kolej," D.B..A., C. 6, 1994, s. 335-338; Zafer TOPRAK, "Amerika'nn lke Dnda lk Koleji: Robert Kolej," Tombak, S. 31, Nisan 2000, s. 18-25; TOYNBEE, The Treatment of The Armenians in The Otoman Empire, Historical Summary; BLSS, 348-355; STONE, 58-64.

84

yourmaya muvaffak bir plana sahip deildir sz ile Robert kolejin misyonerler iin nemini ortaya koymutur374. Misyonerlerin etkili olduklar nemli okullardan birisi de Petimaljiyann* mdrln yapt Ermeni Patriklii Akademisi olmutur. Hemen hemen btn ilk Protestan reformcular Petimaljiyann bu akademisinden mezun olmulardr. Bu reformcular arasnda en dikkate deer kiiler; Ermeni Kilisesinde grev yapan Kevork, Vertanes Yeznakian ve Harouture Baghdassarian isimli papazdr. Bunlarn iinde halktan seilmi olanlar da vardr. Bunlardan Apisoghom tciyan ve Hovhannes Der Sahakyan** sadece birka tanesidir375. Bu durum, Ermeni reformcularn Ermeni Patrik Akademisinden mezun olmalar konunun nemini ve eitimin etkisini ortaya koymaktadr. Bu akademi, Ermeni patrii Hagop Nalyan vastasyla XVIII. yzyln ortalarnda kurulmutur. Ancak bu akademi 1760larn banda kapanm ve 1768de tekrar almtr. 1826l yllarda Akademi en parlak dnemini yaam ve 1829da Krikor Petimalciyann mdrl altnda etkili bir ekilde faaliyetini srdrmtr376. Ermeni Patrik Akademisi, misyonerlerin Ermeni Kilisesinde bir reformun gereklemesi gerektii dncesinin uygulama alan olmu, Ruhban snfnn eitimi, kurallar ilgili hkmler ve Protestan Ermenilerin merkezi olarak reformla ilgili almalarn ana merkezi olarak kullanlmtr.377 Resm veya gayrresm yollardan okullar aan misyonerler,378 bu okullara ounluu Ermeniler olmak zere
374 *

. Necdet SEVN, Robert Koleji, Trkeli Dergisi, Y. 9, S. 108, Kasm 2004, s. 120. Petimaljiyan da Protestanln Ermeniler arasnda benimsenmesinde nemli rol oynam ve misyonerlerle birlikte almtr. Bu balamda da O, Ermeni ilmi ve eitimi alanndaki nemli kiilerden bir tanesi olup Protestan reformcularn ortaya kmasndan nce Ermeni Kilisesindeki reform hareketinin ncln yapmtr(DWGHT, 25-27; TOOTKAN, 16; ARPEE, 240-241; STONE, 31). ** . Hovhannes Der Sahakian, Dindarlar Cemiyetinin kurucu yelerinden olup, genel sekreterlik grevinde bulunmutur. Hovhannes, Petimaljiyann gzetiminde ilk olarak okuyan rencilerden olup daha sonra kutsal kitap almalarna katlmtr. Cyrus Hamlinin Bebekteki Kolejinde grev yapm ve misyonerlere yardmc olmutur. ABDde teolojik eitim aldktan sonra 1852de Trkiyeye geri dnerek Adapazarnda ilk Protestan Kilisesinin kuruluunda emei gemitir. Misyonerlik faaliyetlerinde bulunmak amacyla Trkiyenin tm blgelerini gezmi ve daha sonra Protestan Ermeni Kilisesinin liderliini yapmtr. Apisoghom tcyan (Eutudjian), 1846da yeni kurulmu olan Protestan Ermeni Kilisesinin ilk pastr olmu ve 1848den lm 1865e kadar Adapazar, Hasky ve znikteki Protestan Ermeni Kilisesinde pastr olarak hizmet vermitir(TOOTKAN, 40-41; DWGHT, 24; DARAKJAN, Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church). 375 . TOOTKAN,16; STONE, 29-31. 376 . TOOTKAN, 16; ARPEE, 240-241; STONE, 31. 377 . TOOTKAN,16; STONE, 29-31. 378 . Bkz. BOA, DH.D.., Dosya No 214, Gmlek No 26, 28.12.1914. .

85

renci yerletirme almalarna balamlardr. Hatta onlar, alan bu okullara renci ekmek amacyla eitli vaatlerde ve yardmlarda bulunmulardr. Bunlardan en basiti kayt yaptran rencilere promosyon olarak elbise verilmesi olmutur379. Bu okullara alnan renciler, genellikle yetim, ksz veya fakir Ermeni ocuklardr. Cenanyann u szleri de bunu dorulamaktadr: "...nanyorum ki, imdi kutsal cevabnzn tam zamandr. Bu gn iin en nemli hedefimiz, ksz ve dier fakir ocuklarn Tanrnn hizmetinde almalar iin eitimdir380 Ancak bu okullara her yetim, ksz veya fakir renci alnmamtr. Dzenli olarak Hristiyanlk faaliyetlerine vaiz ve retmen olarak katlmaya sz verenlerin ve okul ileri iin gnlk iki saat amelelik yapma artn kabul eden rencilerin kaytlar yaplmtr381. retim sresi yksek okul niteliindeki blmler drt yl, dier blmler ise yl olan bu okullarda temel ama Protestanl retmek ve yaymak olmutur. Okullarn bu amacn Cyrus Hamlinin damad ve Robert Kolejin mdrln yapm olan George Washburn; Bu kolej, Trk halkna Hristiyan ruhunu, hayat tarzn ve dnya grn aklamak iin kurulmutur szyle dorulamaktadr382. Cenanyann u szleri de bu okullardaki eitimin asl amacn ortaya karmaktadr: ...Bunun iin ukurova'da kurulacak ve Hz. sa'nn davasn tm Anadolu'ya yayacak hizmetkrlar (misyonerler) yetitirmek zere, kalc eitim verecek bir misyoner okulunun kurulmasna vesile olmanz bekliyor, mit ediyoruz,"383. Merkez Trkiye Koleji kurucu yelerinden birisi Merkez Trkiye Kolejinin amac Protestan Kiliselerine eitim yoluyla yetitiriciler, vaizler ve papazlar yetitirmektir. kincisi olduka nemli olan bir husus olup Osmanl mparatorluunun milletleri arasnda medeniyet ve gelimesini salayabilmektir. Bylece Kolej, Hristiyan kolej olacak ve Protestan Hristiyanla gre eitim

379

. AUGUSTNOS, 187-189; UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 38; TOZER, 179; Hayati HKELEKL, Misyonerlik Faaliyetleri ve Genlerimiz, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s. 433-445. Ayrca bkz. BOA, MV. Dosya No. 97, Sra No. 879, 17.06.1899. 380 . STONE, 206-207. 381 . UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 38-39. 382 . SEVN, Robert Koleji, s. 121; TOZLU, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, 82, 87; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 5-7. 383 . UAR, Hartune S. Cenanyan, s. 38, 40. Ayrca bkz. STONE, 206-209.

86

verecektir...384 diyerek okullarn hem misyondaki nemine hem de amacna vurgu yapmtr. Protestan misyonerler, genel olarak bu okullarla amalarnn Vaizlerimizin ve okullarmzn yegane gayesi, her rktan insana saf ncili tantarak onlarn daha yksek ve ulv bir moral ve ruh salna kavumalarn salamak olarak aklamlardr385. Bu ama, Pavlus Kolejinin 1914-1915 katalogunda Kiiyi i hayat ve kolej iin idareci olarak hazrlamak386ibaresiyle aka ifade edilmitir. Ayrca Amerikan Boardn raporlarnda okullarn basit bir eitim kuruluu olmad, Protestan bir merkez olduu, bunun yannda bir misyoner g olarak Ortadoudaki etkili ve nemli bir unsur olduunun vurgulanmas da okullarn amacn net olarak ortaya koymaktadr387. Bu amalar dorultusunda da okullarda retim dili, Ermenice olmu ve Ermenicenin yannda da ngilizce, Trke, Franszca ve Almanca gibi on bee yakn dilde retilmitir. Bunun yannda Protestanlk retimi tm renciler iin mecbur klnm ve ibadetler de Amerikal misyonerler tarafndan yerine getirilmitir. Okullarda Ermenice olarak din dersi, corafya, fizik, kimya gibi dersler okutulmu ve kz okullarnda da diki ve ssleme gibi el sanatlarna da yer verilmitir. Ayrca Ermenilere dilleri, tarihleri ve edebiyatlar ile milliyetleri hakknda bilgiler verilmi ve milliyetilik duygular kamlanmtr. Milliyetilik duygularnn uyandrmas ynnde de Trk Milletine ve Trk Devletine dmanlk alanmtr. Ancak ayn retim, Trk renciler iin geerli olmam ve Trk rencilere de milliyetilik kavramnn a d bir dnce olduu fikri benimsetilmeye allmtr. Ayrca bu okullarda okuyan Ermeni rencilere Amerikan hayranl (Hristiyanla sempati) oluturma abas ierisine de giriilmitir388. Okullarda genellikle Hristiyanl anlatan ve Kitab Mukaddesten rnekler ieren World Masterpieces (Dnya aheserleri) gibi yaynlar okutulmutur389. Ayrca
384 385

. STONE, 140. . STONE, 56. 386 . STONE, 218. 387 . Bkz. STONE, 156. 388 . STONE, 56, 115; TANYU, Robert Kolejde slamiyet ve Trk Dmanl, Milli Eitim ve Kltr 3 Aylk ilm Aratrma ve nceleme Dergisi, Y. 1, S.1 Aralk 1978, s.114-115; TOZLU, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, 82, 87; AKGN, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 5-7; SUNGUROLU, 88; Emine KOCAMANOLU, Osmanl Dneminde Robert Kolejde Din Eitimi, Osmanl V, Ankara 1999, s. 362-364. 389 . TANYU, Robert Kolejde slamiyet ve Trk Dmanl, s. 115-116.

87

bu okullarda okuyan rencilere Trkiyedeki Ermenilerin Ticar Tarihi, Ahtamar Manastr, Ermeni Politik Cemiyetleri, Kessab ve Kyleri ve Ermeni Protestanlnn Tarihi ve Sonular gibi konular tez almas ve ders konusu olarak verilmitir390. Bu okullarda nasl bir din eitimi yapld konusunda Katolik bir anne ile Hamlin arasnda geen u diyalog daha net olarak ortaya koymaktadr: ocuunu okula kayt ettirmeye gelen bir Katolik bayan, Hamlinden aile papaznn haftada bir okulda din eitim verilmesine msaade etmesini istemi ve Hamlin de bayana u cevab vermitir: Biz buna msaade edersek Yunanllarnkine, Bulgarlarnkine hatta imamlara bile msaade etmeliyiz. Hayr hanmefendi bu tr gayeler iin hibir din grevlisine msaade edilemez demi ve bu cevap karsnda kadn hangi din retimi verildiini sorduunda da Hamlinden u cevab almtr: Biz btn rencilerimize... ayn retimi veriyoruz. Biz onlar ayn ekilde ncile gre, Hristiyanln nemli gerekleri dorultusunda eitiyoruz. Farkllklar asla dikkate almyoruz. Fakat biz, ncilde bize ulatrlan inandmz eyi retiyoruz391. Beyrutlu bir Ermeni kadnn torununu Lbnanda bulunan Amerikan okuluna gndermi, ancak okulda Protestanlk faaliyeti yrtldn anlayan erkek torun okuldan kamak ve kadn da ocuklarn okuldan almak istemitir392. Bu iki rnek bile okullarda nasl ve ne amala eitim verildiini daha da net olarak ortaya koymaktadr. Okullarda grev alan kiiler; bu okullar aan, sahalarnda yetimi ok iyi bir uzman ve Kutsal kitap ustas olan Protestan Misyonerlerdir. Bu misyonerler atklar bu okullarda retmen, mdr veya rehber retmen olarak grev yapmlardr393. Okullarda ders veren retmenler,
394

Trk

okullarndaki

retmenlerden misli fazla maa almlardr

. Misyonerler, Ermenilere yine bir

Ermeninin ncili anlatmasnn daha etkili olabileceini ifade ederek, okullarda protestanlatrdklar Ermeni retmenlere yer vermilerdir395. Bu okullarda grev yapanlardan bir tanesi de Ermeni Gazetesi Gonak (Kilise an) adl derginin
390 391

. . 392 . 393 . 394 .

STONE, 157-158. TOZLU, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, 189. HLAG, s. 69-70. NELSON, 59-61. Glbadi ALAN, Amerikan Board Okullar ve Trk-Ermeni likilerinde Oynadklar Roller, E..S.B.E.D., S.10, Y. 2001, s. 161. 395 . STONE, 143; TOOTKAN, 100; MATHEWS, History of Mission Methods: A Brief Survey.

88

editrln yapm olan ve 1896da Amerikaya g ederek orada da Protestan Ermeniler iin alan Prof. Haabe Benniyandr396. Bunun yannda Beyolundaki yksekokulun mdrln yapan Sahakyan397, retmen olan Senekerim Minassian, Karabet Dalyan, V.H. Agopyan, Amerikal retmen Helen Rulifsion ile evlenen Hartune Cenanyan, Aleksan Bezciyan, Kevork Michaelyan, Stephanos Salisyan398 ve M.A.Melcon adndaki Ermeni bunlardan sadece birka tanesidir399. Ancak Amerikan misyonerler, kendi atklar okullarda okuyan Ermenilerin kendi okullarnda retmenlik yapmama hususunda da art komulardr400. Okullarda sadece Trke dersler vermek amacyla bir Trk retmen grev almtr. Bylece misyonerler Ermeniler arasnda Protestanl yaymada okulu ok iyi kullanmlardr. 1870te bir Amerikan misyoner kadn Maria A. Westin Romance of Mission (Misyonlarn yks) adl hatralarnda Ermeni insannn ruhuna girdik, yaamnda bir ihtilal yaptk demesi ve Amerikal profesr Earlenin Amerikan misyoner okullarnda Ermeniler dillerini ve tarihsel geleneklerini yeniden stn tutmay rendiler. Batnn siyasal, sosyal ve ekonomik ilerleme ideallerini tandlar... sz de bunun ak bir gstergesidir401. Ayrca Harput Konsolosunun raporu da bu gerei teyit etmektedir: u anda Amerikadan lkeye getirilen en nemli ey kolejin btn snflarndan Amerikan ticaret yaants, konfor ve serveti hakknda bilgi verilmi olmasdr. Daha nemlisi Amerikanvari yaama idealini, i ahlakn, zaman kavramn ve benzeri btn konularda modern bilimdeki gelimeleri, Asyann bu doal bahesine ekmektir. Bu kolej Amerikan dnce metodlarn ve hayat kazanma biimini geni lde btn snflarda canlandrp retmektedir. zellikle Amerikan tekstil retimini eitli retim dallarn getirmektedir...402.

396 397

. STONE, 189, 243. . STONE, 36; OYHON- ETNG, 140; PHLLPS, 138; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants. 398 . Bkz. STONE, 189; TOZLU, Kltr Tarihimizdeki Yabanc Okullar, 111. 399 . STONE, 111; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; ARTNAN, 54-55. 400 . Bkz. BOA, MV., Dosya No. 115, Gmlek No 4, 17.02.1907. 401 . Justin-Carolyn MCCARTHY, 31-32, 74-76; MR, s. 95-96; HAYDAROLU, Omsal mparatorluunda Yabanc Okullar, 182. 402 . HAYDAROLU, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, 203.

89

Harput Kolejinin ynetmeliinin ikinci maddesinde de belirtildii gibi Bu kolejin amac, btn sahalar iin zeki Hristiyan liderler* hazrlayarak, deiik rklardan oluan kitlelere Hristiyan medeniyetinin kutsiyetini ulatracak kiliseye, etkileri kontrol etme emniyeti salamaktr prensibine uygun olarak bu okullarda her bakmdan en iyi eitimi alan Ermenilerin byk bir blm okuldan mezun olduktan sonra Amerikaya ve Avrupann eitli yerlerine gitmilerdir. Gittikleri yerlerde Avrupa ve Amerikann varlkl tccar ve i adamlar olarak i, ticaret, siyas ve sosyal alanda n sralarda yer almlardr. lgili lkeler bunlar zerinden Trkiye aleyhine politika gelitirmi ve istedikleri zaman onlar rgtlemi ve aleyhte kampanya yrtmlerdir403. Atina niversitesinden bir profesr de, Robert Koleji geen yl ziyaret ettim. Okulda bulduum derin sevinci saklayamam. alkan ve hnerli retmenler, iyi bir Hellenistik ruhla yeni bir nesil meydana getirmek iin alyorlard diyerek misyonerlerin bu okullar nasl kullandklarn aka ifade etmitir404. Byle bir ama ve alma ierisinde yetien Ermeniler, bu okullardan mezun olduktan sonra aldklar eitim ve retim neticesinde ideolojik bakmdan da belli bir artlanma ve bamllk duygusu ierisinde olmulardr. Bunun en iyi rneklerini Nazereth Heghinian ve H. Stefanos Cenanyan oluturmaktadr. Heghinian, merkez Antep Koleji ve Mara lahiyat fakltesi mezunudur. Kars ve iki kzn brakp yllk daha ilahiyat eitimi iin skoyadaki Edinburgh ehrine gitmitir. Dndnde Trk hkmeti tarafndan ajan olduu ileri srlerek be yllk ar hapis cezasna arptrlmtr. ki yl sonra yasal dzeninin deimesiyle serbest braklmtr. skoyaya gitmeden nceki dnemde papazlk yapt Marataki Azdere Kilisesine geri dnm ve Adanada lmtr405. O, hayatn misyonerlik faaliyetlerine adam ve bu anlay dorultusunda ailesini ikinci plna atm, Ermeniler arasnda Protestanl yaymay temel ilke edinmitir. Ayn ilkeye sahip
*

Protestan Ermeni dilbilimcileri, tercmanlar, editrler, tarihiler ve birok alanda kiiler yetimitir. Ancak bu yetimede Protestan Ermeni Kilisesinin de byk rol olduu da dile getirilmektedir. H.T. Kayaian, Hovhannes Krikorian, Manasseh Papazian, Avedis Nakkashian, Antranig Bedikian, Khachadour Bennenian, Arsen Shemonouvian, Hovagim Fermanian, Yaghia Kassouni, Arsen Georgizian bunlardan birka tanesidir(DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; TOOTKAN,108-111). 403 . STONE, 171; Justin-Carolyn MCCARTHY, 33. 404 . Sleyman KOCABA, Trkiyede Gizli Tarih III Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul 2002, 132. 405 . AVAKAN, The Armenian Evangelical Church...

90

olan Cenanyan da Protestanl yayma amacyla Konyada bir, Marata iki, Tarsus'ta , Sivas ve Aziziyede birer tane olmak zere yedi ilkokul amtr406. Bu okullar, Osmanl Devleti iin tehlike arzetmi olsa da st dzeyde bir eitim verdikleri bilinen bir gerektir407. 1926-1928 yllarnda Tarsus Amerikan Lisesinin mdrln yapan Dr. William L. Nute ile yerel makamlardaki biri arasnda ilgin bir diyalog bu okullarn eitim seviyesini aka ortaya koymaktadr. Yerel makamdaki yetkili, okulu kapattrmak istemektedir. Kendi ocuunu da burada okutturan yetkiliye okul mdr Nutenin, olunu bu okula gndermesine ramen ne iin kapattrmaya altn sorduunda o da olum, mezun olana kadar naslsa bu okulu kapatmay beceremem ama bu arada olum alaca en iyi eitimi alr diyerek cevap vermitir.408. Protestan Ermenilere gre bu okullar, btn Ermeni nesillerine anlatlmaz nimetler sunmutur. Okullardaki eitim, Ermenilerin gelecek nesilleri iin k olmu ve onlar glendirmitir. Ermeni dilini retmede ve kltrel deerlerini aktarmada da en etkili aralardan biri olmutur409. Hatta misyoneler, kendi atklar bu okullarda verilen eitim sayesinde Ermenilerin Osmanl Devletindeki dier aznlklardan daha stn ve farkl konuma kavutuklarn da beyan etmektedirler410. Protestan Ermeniler ayrca bu okullarn, XIX. yzyln Rnesansa ve entelektel yapya kavumasn salayan eitim dzeyi yksek bir Ermeni tabakasn ortaya kardn da ifade etmektedirler411. Onlara gre bu okullar, ayrm yaplmakszn tm Ermenilere hizmet etmitir. Binlerce Ermeni renci de misyonerlerin at bu yksek okullarda eitim grmlerdir412. Protestan misyoner okullar, Osmanl Devletinin son dnemlerinde ve I. Dnya Sava srasnda eitim vermekten ziyade Osmanl Devleti aleyhine alan brolar halini almtr413. Ermeni Patrii olan Horen Akyan da Ermeni Tarihi adl eserinde ... Kurduklar okullar, gizli tasarlarn yuvalardr diyerek bu durumu

406 407

. STONE, 229; BURNABY, 99. . AKGN, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi (18201914), s. 2130. 408 . Ali KARATEPE, Silahsz Hal Seferleri, T.D.D., S. 52, Eyll 2004, s. 17. 409 . TOOTKAN, 257. 410 . STONE, 39. 411 . TOOTKAN, 100. 412 . TOOTKAN, 29. 413 . TOOTKAN, Armenian Congregationalists....

91

daha da net biimde ortaya koymutur414. Ayrca Anadolu Kolejinin bir maddesi olan bu ifade, yar resm bir Ankara gazetesi olan Yeni Gnde de yaynlanmtr415. Osmanl Devletinin hakimiyetinin kaybolduu dnemde bu okullar, Osmanl Devleti nazarnda sulu olan misyonerler ile bu emellere hizmet eden Ermeniler iin bir snma yeri ve isyan kayna haline gelmitir416. Ayrca bu srete ve zellikle I. Dnya Savanda okullar, Hnak ve Tanak Ermeni komitelerine417 de byk byk destek salamtr. Hatta okullardaki retmen ve profesrlerin bir ou da bu komitelerin resm yeleri olmulardr418. Ermeni Komiteleri de misyoner devletlerin emellerine hizmet etmitir. Osmanl Devleti bu esnada misyonerlerin atklar okullarn eitim amacndan sapmalar ve Ermeniler zerindeki olumsuz faaliyetlerini nlemek amacyla nizamnameler hazrlam ve denetim amacyla eitim mfettileri grevlendirmitir419. Ancak Misyonerlerin atklar okullar, 24 Temmuz 1923 Lozan Antlamasnda kontrol altna alnabilmilerdir420. Mustafa Kemal Atatrkn 16 Temmuz 1921 tarihinde dzenledii Eitim Kongresindeki eitim programlarn yabanc fikirlerden arndrlmas istei zerine 3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitimde birlik salanmtr. Tevhidi Tedrisat Kanunu ile birlikte okullarn tamam Milli Eitim Bakanlna balanmtr. nk birou misyoner okullar olan bu okullar, eitimretimi ikinci plna atm, Osmanl Devleti aleyhinde faaliyet gsteren bir rgt ekline dnmtr. Bylece bu kanunla birlikte eitim ve din resm olarak birbirinden ayrlm, okullarda din semboller, ha ve heykellerin olmas ve din ayinlerin yaplmas yasaklanmtr421. Fransz ve talyan Okullar dershanelerindeki
414 415

. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, 13. . STONE, 200. 416 . BOA, Y..PRK.EA., Dosya No. 12, Gmlek No. 3, 04.11.1890; Y..A.RES., Dosya No. 132, Sra No: 62, 26.8.1895; Y..A.HUS., Dosya NO: 883 Sra No: 36 11.3.1310; Y..A.HUS., Dosya No: 269, Sra No: 36, 5.9.1892; BLSS, 355. 417 . Geni bilgi iin bkz. smet PARMAKSIZOLU, Ermeni Komitelerinin htilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller, Ankara 1981; Altan DELORMAN, Trklere Kar Ermeni Komiteleri, stanbul 1973; Haz. Erdoan CENGZ, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat htilaliyeyesi, Ankara 1983. 418 . Bkz. BOA, Y..PRK.UM.., Dosya No 28, Gmlek No 60, 29.10.1893; BOA, Y..PRK.HR.., Dosya No. 18, Gmlek No. 47, 31.01.1894; TOZLU,112. 419 . Bkz. BOA. A.MKT.MHM., Dosya No: 1, Sra No: 14, 17.1.1260; Y..A.HUS., Dosya No: 326, Sra No: 31, 27.05.1902; HAYDAROLU, 88. 420 . Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, stanbul 2003, 209-210. 421 . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 46-47.

92

Katolik sembolleri kartmay kabul etmediklerinden Trk Hkmeti, 1924 ylnda, Fransz ve talyan okullarn kapattrmtr. Ancak Trk Hkmeti Amerikan eitim yntemlerinden ve John Dewayn grlerinden dolay Amerikan okullar daha rahat olmutur422. Amerikan Board yetkilileri bu kanuna uymay kabul etmi, uymayanlarn okullar da kapatlmtr. Amerikan Board yetkilileri bu karar alrken iyi bir Hristiyan retmenin Hristiyanlk propagandas yapmadan da rencilere Hristiyanca yaamay ve dnmeyi retebileceini dnmlerdir423. Amerikan okullarnda ngilizcenin kullanlmas ve yabanc dil eitimi n plana km ve bu da Amerikan ve ngiliz Protestan misyonerlerin alma alann kolaylatrmtr. 1927de Dokuz Amerikan okulundan 1931de Talasta yeni alan okul ile birlikte 3 okul kalmtr. Ancak bu okullarn kapanma sebebi maddi glkler ile birlikte ABDdeki Kongregasyonal Kilisenin desteinin azalmasndan da kaynaklanmtr424. 1929 tarihli kanun ile Milli Eitim Bakanlnn bilgisi ve izni olmadan okul aamayaca karar alnm ve 23 Mart 1931de de Trk ocuklarn ancak Trk okullarna gidebilecei kanunun kartlmas misyonerleri zora sokmutur. 1935 ylnda yaymlanan yabanc Okullar Ynergesi ile bu okullarda okutulacak derslerin okutulu biimi, retmenlerin ve rencilerin uyacaklar kurallar ve tatil gnleri belirlenmitir. Ayrca yabanc kaynakl kitaplar Milli Eitim Bakanlnca oluturulacak komisyonca incelenmeden okutulmamtr. Bunlarn yannda bu okullara konulan vergiler ve mal kstlamalar yaplmtr425. 1960-1970li yllara gelindiinde de Amerikan Board personeli ve Amerikan okullarndan mezun olan baz renciler Salk Eitim Vakf (SEV) adnda bir vakf kurmulardr. Bu vakf Amerikan Boardn 1800l yllarda gsterdii misyonun devam ve takipisi olmutur. Bu vakf, vergiden de muaf tutulmutur. Vakf, Amerikan Board Heyetinden resm anlamda mallarn, idar, mal ve eitim ynetimlerini devralm gibi grnse de ynetim ve karar baznda yine Amerika Boarda baldr. SEVin 39 kiilik vakfn en yksek karar organ olan bir mtevelli heyeti vardr. Bu heyet de, gizli oylarla, 9 kiilik bir ynetim kurulu semektedir426.

422 423

. Roger R. TRASK, Trkiyede Gizli Hristiyanlk, B.T.T.D., Eyll 1987, S. 31, s. 67. . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 48. 424 . TRASK, s. 68-69. 425 . TURAN, Avrasyada Misyonerlik, 48-49. 426 . KARATEPE, s. 18-20.

93

Gnmz Trkiyesinde de baz Amerikan okullarnn ve dier kurulularn faaliyetleri SEV (Salk Eitim Vakf) araclyla yaplmaktadr. Milli stihbarat Tekilatnin Babakanla gnderdii raporda da bu ayrntl bir biimde belirtilmitir. Raporda ayrca skdar amerikan Lisesi, skdar SEV ilkretim Okulu, zmir Amerikan Lisesi, Tarsus Amerikan Lisesi, Gaziantep Amerikan Koleji (Hemirelik Okulu), Tarsus SEV lkretim Okulu gibi eitim faaliyeti gsteren okullarn eitim hizmetlerinden dolay Milli Eitim Bakanlna, salk hizmetlerinden dolay Salk Bakanlna ve dini almalarndan dolay da Diyanet leri Bakanlna bal olduklar ifade edilmesi gnmzde de bu okullarn ne kadar fonksiyonel bir yap tadklarn gstermektedir427. E. Misyonerlik Faaliyetleri Karsnda Ermeni Kilisesinin Tutumu lk dnemlerde Protestan misyonerler ile Ermeni Kilisesi arasndaki ilikiler dosta ve hogr erevesinde olmutur. Ermeni Patrii Bapiskopos stepan (Stepan/ Bursal sdepannos II Aavni Zakaryan), misyonerlere kar byk bir sayg gstermi ve din trenlere katlmalar amacyla davetlerde bile bulunmutur. Misyonerler de Ermenilerin kendilerine her konuda yardmc olacaklar vaadinde bulunduklarn belirtmilerdir428. Misyoner Goodell de 30 Kasm 1835 tarihli raporunda herhangi bir muhalefetle karlamadn davran ierisinde olduklarn ifade etmitir429. Bu iyi ilikiler erevesinde misyonerler, Protestanlar Ermeniler arasndaki faaliyetlerini arttrmlardr. Misyonerlerin faaliyetleri dorultusunda Protestanln Ermeniler arasnda dzenli olarak artmas zerine Ermeni Patriklii devreye girmi ve bu durumu Osmanl Devletine bildirerek430 ...Protestanlarn Ermenileri kendi mezheplerine ekmek amacyla onlar tevik ettii ve bunu engellemek iin tedbir alnmas gerektiini aksi takdirde cemaatler arasnda nefret uyanacan sylemitir431. Osmanl Devleti de bu hususta Ermeni Kilisesini destekleyici bir tavr ierisinde olmu ve 1834te mezhep deiikliini yasaklayan bir ferman
427 428

yazm, ancak Hovhannes

amurciyan gibi baz Ermenilerin bireysel olarak misyonerlere kar dmanca

. . 429 . 430 .

http:www. aksiyon.com. tr/detay. php?id= 11956 & yorum _id=1517/ 15.07.2004; TURAN, 13. Bkz. TOOTKAN, 3; DWGHT, 35; SMTH-DWGHT, 14. TOOTKAN, 34. Bkz. BOA, A.MKT.MHM., Dosya No. 702, Gmlek No. 29, 11.02.1899; TURAN, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, s. 1549; ERHAN, Otoman Official.. 431 . AIKSES, 59; BOA, DH.MKT., Dosya No 1509, Gmlek No 11, 28.05.1888.

94

yaynlamtr432. Daha sonra Ermeni Patrii, Osmanl Hkmetine Protestanlarn faaliyetleri konusunda geni bir mektup yazarak Ermeniler arasndaki misyonerlik faaliyetlerinin durdurulmasn istemitir. Bu mektuba binaen o dnemin Osmanl Dileri Bakan Rfat Paa, Amerikan eliliine bir yaz gndererek misyonerlerin faaliyetlerini durdurmasn talep etmitir. Bir Amerikan grevlisi olan John P. Brown da kendilerine ynelik herhangi bir bask yaplmamasn gndeme getirmitir. Bylece Osmanlnn bu arsn bykelilik ve misyonerler ciddiye almam ve almalarn devam ettirmilerdir. Bu sre zarfnda da Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetleri yasaklanm ve Protestanln yasal olmad bildirilmitir. Bu esnada Beyruttaki bir Ermeni kadnnn ocuu Amerikan misyonerler tarafndan karlm ve dinleri deitirilmeye zorlanmtr. Bunun zerine Osmanl am Valisi Beyruttaki Amerikan Konsolosuna ocuklarn serbest braklmas amacyla mracaat etmi ancak Konsolosluk, stanbul eliliinin haberi olmakszn bunun mmkn olamayaca eklinde cevap vererek bu olaya engel olmamtr. Daha sonra Osmanl hkmeti Amerikan Bykeliliine ibirlii amacyla detayl bir not gndermitir. Amerikan Konsolosu da stanbuldan gelen cevaba gre ocuklar ailesine iade etmitir433. Misyonerlik faaliyetleri neticesinde zaman ierisinde Ermeniler arasnda tartma ve karklklar ortaya kmaya balam; siyas ve sosyal ynden bir blnme gereklemitir. Netice olarak da Ermeni milleti ierisinde bir huzursuzluk ve moral bozukluu ortam olumutur434. Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetleri neticesinde oluan ilk Reformist Ermeniler, kilise ve onun ruhbanlk sistemini eletirmitir. Onlar; Kilisenin teolojisini, ayinlerini ve din alkanlklarn (yaamlarn) tenkit etmi; Kutsal Kitabn ieriinden uzaklaldn, Kilisenin bunlardan temizlenmesi ve Kutsal Kitaplarn insanlarn icat ettii baz eylerden nde tutulmas gerektiini belirtmilerdir. Reformist Ermenilere gre Kilise, kendisini Kutsal Kitaptan uzaklatrarak, onu ikinci plana atm ve kiisel din anlaylar n plana karmtr. Bylece Ermeni Kilisesinin mill vasflarn yitirdii ve kilisede reform yaplmas

432 433

. TULACI, 314, KILI, 156. . ERHAN, Otoman Official. 434 . BLSS, 307; KODAMAN, Trkler-Ermeniler ve Avrupa, 9; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants.

95

gerektii dncesi artmaya balamtr. Bu artla birlikte 1838 ylnda reformist hareketten etkilenen The Society of The Pious (Parebashdoutian Miapanoutune) adnda yeni bir cemaat olumutur. Bu cemiyetin oluumu Ermeni Protestanlnn da balangc olarak gsterilmektedir435. Bu sre ierisinde Reformist Ermeniler, Ermeni Kilisesinde Patrik stepann msaadesiyle Gregoryan Ermenilerle birlikte ibadete katlm ve her trl ayini beraber yapmlardr436. Ermeni Kilisesi, Protestan misyonerlerin Ermeniler arasndaki yaylmacln kendi mill birliini tehdit eden unsur olarak gelime gstermeye balamas zerine ilk zamanlarda msamaha gsterdii bu akma kar sert bir tutum ierisine girmitir437. Amerikal misyoner George W. Dunmore de, Hristiyanlar bize o kadar dman ki, bir gn sokaklarda kpek gibi ldrlebilirim ifadesiyle bu sert tutumun derecesini aka ifade etmitir438. Ermeni Patrii stepan, 1837de Ermenilerden misyonerlerin atklar okullara ocuklarn gndermemesini istemi ve Protestan faaliyetlere katlmay yasaklayan bir bildiri yaynlamtr. Bylece bu bildirinin ardndan Ermeni Kilisesi ve Ermeni halk misyonerlere kar olan hogrl tutumunu deitirerek misyoner okullarndaki ocuklarn almaya balamlardr. Daha sonra Amerikan misyonerlerine kar etkin bir duru ve iddet ierisine girilmi439 ve Ermeniler arasndaki misyonerlik faaliyetlerini nlemek amacyla tedbirler alnmtr. Bu tedbirler erevesinde misyonerlik faaliyetleri ierisinde yer alanlar veya misyonerleri koruyanlar emirlere riayet etmedikleri gerekesiyle Ermeni Patriklii tarafndan cezalandrlmlardr440. Protestanl seen Ermenilerin saysnn1839da byk bir art gstererek sekizyze ulamas Ermeni Patrikliini endieye sevketmitir441. Bunun zerine
435

. TOOTKAN, 16-17, 26; ARPEE, 267; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; DWGHT, 6-7. Ayrca bkz. BOA, Y..PRK.EA., Dosya No 25, Gmlek No 43, 15.10.1896; BOA, Y..PRK.AZJ., Dosya No 22, Gmlek No 120, 19.10.1892. 436 . Bkz. CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. 437 . STONE, 105; TULACI, 314; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; DWGHT, 54, 63; FLOCKEN, Protestantism n Turkey; SAHAGAN, 25-26, Bkz. BOA; A.DVN., Dosya No 105, Gmlek No 13, 06.07.1855. 438 . AIKSES, 58. 439 . TOOTKAN, 34. Ayrca bkz. BOA, A.MKT.MHM., Dosya No 532, Gmlek No 16, 06.04.1894. 440 . ARTNAN, 55. 441 . Bkz. ERHAN, Otoman Official.

96

Ermeniler gizli bir plan yaparak sdepan istifaya zorlam ve yerine 1839 ylnda ba piskopos Hagopos Seropyan getirmilerdir442. Patrik Hogopos, kilisede reformun gerekli olduunu savunanlar hapse atm veya srgne yollamtr443. O da misyoner Griffithin zmirde kurduu matbaada bastrd kitaplar okumay yasaklam, hatta kitaplar toplatp yaktrmtr444. Ayrca Patrik, Kutsal Kitabn dikkatli okunmas ve alim kiiler tarafndan allmas gerektiini belirterek Ermenileri uyarmtr445. 1839 ile 1844 yllar aras Ermeniler iin geici bir sukunet dnemi olmutur. Bu dnemlerde kilisede muhalifler ile kilise ynetimi arasnda tartmalar yaplm, konferanslar ve toplantlar dzenlenmitir. Ancak 1844 ylnda Matteous uhaciyann Patrik olmasyla bu geici sre son bulmu ve Protestanla kar tutum daha da sertlemitir. Protestan Ermenilere kar zulm ve ikencenin dozaj artmaya balamtr446. uhaciyan, Protestanlk hareketini durdurmak amacyla baz kampanyalar balatmtr. lk olarak 12 Ocak 1846da Vertanesi aforoz ederek* bir deklarasyon

442 443

. CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. . TOOTKAN, 37; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. 444 . Antranig A. BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians, http://www.cacc-sf.org/ c-riseAAB.html/ 04.05.2004. 445 . Bkz. DWGHT, 22. 446 . Barkev DARAKJAN, Distinguishing Evangelicals from Paulicians, www.aeuna.org/ distinguishing. htm / 21.09.2004; SAHAGAN, 22, 25-31; TOOTKAN, 37; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. * . stanbul Patrii ve bapiskopos Matteosdan Ermeni Kilisesi grevlilerine ve halkmza (Ermeni) selam olsun diye balad ilk aforozunda Pavlus Timoteusa ikinci mektubu 1:6-14te Bu nedenle, ellerimi senin zerine koymamla Tanr'nn sana verdii armaan alevlendirmen gerektiini hatrlatyorum. nk Tanr bize korkaklk ruhu deil, g, sevgi ve zdenetim ruhu vermitir. Bunun iin Rabbimize tanklk etmekten ya da O'nun uruna tutuklu olan benden utanma. Tanr'nn gcyle, Mjde'nin uruna benimle birlikte skntya gs ger. Tanr bizi, yaptklarmza gre deil, kendi amacna ve ltfuna gre kurtarp kutsal bir yaama ard. Bu ltuf bize Mesih sa'da zamann balangcndan nce balanm ve imdi O'nun geliiyle aa karlmtr. Kurtarcmz Mesih sa lm etkisiz klm, yaam ve lmszl Mjde'nin araclyla a karmtr. Ben bu mjdenin habercisi, elisi ve reticisi atandm. Bu aclar ekmemin nedeni de budur. Ama bundan utanmyorum. nk kime inandm biliyorum. O'nun bana emanet ettiini o gne dek koruyacak gte olduuna eminim. Benden iitmi olduun doru szlerin rneine, imanla ve Mesih sa'da olan sevgiyle bal kal. demi olmasna ramen Ermenilerden bazlarnn saygszlk gstererek kendi kutsal inanlarndan koptuklarn, eytana uyduklarn, ikiyzllk ierisinde yalan konuulduunu ve sonu olarak yanllklar ve ztlklar zerine oluturulmu yeni model ierisinde (Protestanlk) helak olacaklarn sylemitir. Matteos, Ermeni milleti ierisinde yle biri vardr ve alak bir rahipdir ki O da znik rahibi Vertanesdir. Bu rahip, dnyev hrsna kaplarak kilise ve onun kutsal makamndan ayrldn belirterek onu eletirmi ve aforoz etmitir(DWGHT, 324).

97

yaynlamtr447. O, misyonerlie ve modern mezheplerin yanl doktrin ve uygulamalarna kar Ermenileri uyarmay da ihmal etmemitir. 4 ubat 1846da da soru- cevapl dokuz maddelik bir iman ikrar Yeni Kredo (The New Creed)* oluturmu ve bu dokuz madde ierisinde de kurtulu, kilise, sakramentler, Bakire Meryem, ritler, kilisenin hiyerarisi gibi birok nemli noktaya temasta bulunmutur. Patriin bu dokuz maddelik kredosuna karlk protestan Ermeniler bu inan bildirisinin Kutsal Kitaba aykr olduunu ifade ederek, kredoya tepki gstermi ve Hristiyan inancnn gerek temelinin ve mkemmel kanunun sadece kutsal kitap olduunu, kendilerinin Mesihi kilisenin inanllar olduunu ve znik Kredosunu kabul ettiklerini ifade etmilerdir. Onlar ayrca Kutsal Kitapla uyumayan uygulamalar kabul etmediklerini, milletini, kiliselerini sevdiklerini ve Ermeni Hristiyanlna byk bir gurur ve onurla sayg gsterdiklerini, vicdan zgrln esas aldklarn aklayan on iki maddelik448 bir iman ikrar ortaya koymulardr449. uhaciyan**, kendisinin dokuz maddelik iman ikrarna karlk Protestan Ermenilerin byle bir aklama yapmas zerine seri ve sert bir tavr ierisinde Ermenileri Kiliseye geri dnmeleri amacyla krk yedi sayfalk ve Protestan Ermeniler iin kiliseye kar ilenen suun itirafn (gnah itiraf) ihtiva eden Dn Raporu (Paper of Recantation) hazrlamtr450. Bu deklarasyonda uhaciyan; onlarn kutsal kilisenin yreinden ayrldklarn, onu kmsediklerini, Mesih
447

. DWGHT, 217-218. . Bu kredonun her bir maddesi Do you confess (iman ediyor musun, kabul ediyor musun?) sorusuyla balamaktadr. Bu kredo ksaca u ekilde maddelenmitir: 1- Kurtulu sadece imanla deil iyi amelle birliktedir. yi ameller olmadan iman tek bana yeterli deildir. 2- Faal kilise yanlmazdr.Kilisenin ba sadr. Kilise, Kutsal Ruh tarafndan ynetilir. Kutsal kitapta kutsal kilise tarafndan doruluu kabul edilemeyen tek bir doru yoktur. 3- Kilise sakramentleri 7 olup papazlar tarafndan yaplmaktadr. nk din adamlar bu yetkiyi sadan atanm ekilde alrlar. 4- Vaftiz ve gnah itiraf bir kiinin kurtuluu iin zorunludur. 5- Kutsal komnyona katlmayan kii ebediyete kadar bir su altndadr. 6- Bakire Meryem Tanrnn annesi olup teki azizler gibi ibadete layktr.Ha da kutsaldr ve ibadete nail olmutur. 7- Kiliseyi, onun ritlerini ve rtuellerini kabul etmek gerekir. 8- Kilisede farkl resmi grevliler vardr. Okuyucu, diyakos, rahip, piskopos, katolikos ve patrikler kilisenin uygulayclardr. 9- Bunlar uygulamayanlar veya inanmayanlar kutsal kiliseye giremez ve aforoz edilmesi gerekmektedir(TOOTKAN, 19-20, 338-340). 448 . Bu on iki madde iin bkz. DWGHT, 336-338; TOOTKAN, 346-348. 449 . Bkz. TOOTKAN, 20,127, 128; BLSS,124-125; DWGHT, 52; SAHAGAN, 25-27. ** . uhaciyan, misyonerler tarafndan sert ve banaz bir adam olarak tanmlanmaktadr(Bkz. ARPEE, 199; FLOCKEN, Protestantism n Turkey). 450 . Bkz. TOOTKAN, 18-19, 21.
*

98

sann emirlerine kar geldiklerini, apostolik retisini reddettiklerini ve yeni mezhebin ruh ykc zelliine yakalandn, zerlerine bir aptallk ktn; bundan dolay cezalandrlmalar gerektiini belirtmitir451. Ermeni Kilisesine gre Protestan Ermeniler, Amerikan Misyonerleri tarafndan cretli olarak altrlan (kandrlan) ve kendilerini aa karan reformcu (self-proclaimed reformers) kiilerdir. Hatta Protestan Ermenilerin liderliini yapan tcyana (Apisoghom Eutudjian) Misyonerlerin ok yksek maa verildii de ifade edilmektedir. Patrik katiplii yapm olan Ermeni Tarihi Avedis Berberyan da; misyonerlerin Ermenileri kandrarak yanl yola srklemek suretiyle Protestanl benimsettiklerini belirtmektedir. Protestan Ermeniler ise buna kar karak misyonerlerin kendilerini kullanmadklarn veya kandrmadklarn sadece din gr ve ahlak adan kendilerine yardmc olduklarn savunmulardr452. abalarndan sonu alamayan Patrik uhaciyan, ikinci kez genel olarak 21 Haziran 1846da bir aforozname453 yaynlamtr454. Aforoznameden sonra Patrik; Protestan Ermenileri kiliseden kovmu, sivil statlerinden uzaklatrm, Patrikliin korumas dnda tutmu, bask uygulam, her trl ilikiden mahrum etmi ve kiliseye sokmamtr. Bunun yannda ekonomik boykot, srgne gnderme, mahkeme olmakszn hapsedilme, kiliseden aforoz gibi uygulamalar da gerekletirilmitir455. stanbul Ermeni Patrikliinin sert tutum taknmas zerine Anadolunun her tarafnda Bursa, Trabzon ve Erzurum gibi ehirlerde Protestan Ermenilere kar iddet artmtr456. Protestan Ermenilerle hibir ekilde ticari ve sosyal iliki ierisine girilmemi, ekmek ve su verilmemi, dkkanlarndan alveri yaplmam, ortaklklar kurulmam hatta kurulmu olan ortaklklar feshedilmitir. Bununla birlikte mallarna da el konulmu, kendilerine borcu olan Ermenilerin borlar iptal edilmi ve borlar olan Protestan Ermenilerden de zorla tahsil edilme yoluna gidilmitir457. Ayrca Ermeni Kilisesi, Osmanl Devletinden Ermeni olarak kabul

451 452

. . 453 . 454 . 455 . 456 . 457 .

TOOTKAN, 341-343. Bkz. TOOTKAN, 17-18, 34, 41. Bu aforozname iin geni bilgi bkz. TOOTKAN, 344-345. DWGHT, 219-220; STONE, 69. TOOTKAN, 21, 37; BLSS, 308. DWGHT 100-101. Bkz. GRABLL, 13; ARTNAN, 55; DWGHT, 193-194, 214-228, 333.

99

etmedii Protestan Ermenilerin vergi hisselerini Ermeni defterinden silmi ve vergilerinin de vergi sahiplerinden alnmasn istemitir458. Bylece Gregoryen Ermeniler ile Protestan Ermeniler arasndaki srtmeler, tacizler ve tehditler younlamtr459. Bu atmay veya srtmeyi ngiliz misyoneri Schaufflerden G. ark yle anlatmaktadr: Robert Kolejinde retmenlik yapan Gregoryen Ermeni Bedrosun Protestanl kabul ettii haberini alan Rus Elilii onu elilie ararak alkoymutur. Bedros Robert kolej mdr Hamline u mektubu yazmtr: Sayn Bay Hamlin, ok g bir vaziyette bulunuyorum, Trabzona gitmek zere bir Trk vapuruna konmuum. Rus Elisinin emriyle Sibiryaya srleceim.Yazm getirene elbiselerimi ve el yazm teslim edebilirsiniz. Kitaplarm da misyonerlerin ktphanesine veriniz.Btn kardelerim benim iin dua etsinler. Gayet byk aclar ierisindeyim mza Bedros Tayatyans.460. Ermeni Patrikliinin sert tutumu ve basks karsnda Protestan Ermeniler evlerinden dar kamam, davranlar yerilmi, dnceleri sebebiyle dalga geilmi, ocuklarn vaftiz edememi, genlerini evlendirememi, Ermenilerle ayn semtte oturamam ve her trl yasal haktan mahrum braklmlardr. Hatta cenazelerini, Ermeni mezarlna gmememilerdir461. Ayrca Ermeni Patriklii, onlarla ilikisi olanlarn veya dostluk kuranlarn, onlara ekmek verenlerin, onlara para yardm yapanlarn da ayn ekilde cezalandrlacan ve bu kiilerin de tekiler gibi lanetli olacan duyurmutur462. Protestanl seen bir Ermeni, Ermenilere mahsus btn haklarn kaybetmi ve kimse sayg gstermeyerek toplumdan dlamlardr. Bu kii ayrca vaftiz edilmemi, gmlmemi, evlenememi, alveri yapamamtr. Ne bir frnc ekmek, ne kasap et vermi, ne de bir i bulabilmitir. Hatta hibir mahkeme onun ikayetini kaale alp en basit himayeyi dahi gstermemitir. Byle bir ortam ierisinde kalan

458

. Bkz. BOA, A.MKT.UM.., Dosya No. 147, Gmlek No. 31, 17.11.1853; BOA, A.MKT., Dosya No: 117, Gmlek No: 84, 23.09.1854. 459 . BOA, HR.MKT., Dosya No: 95, Gmlek No: 47, 14.12.1854 ; BOA, A.MKT.MHM., Dosya No. 105, Gmlek No. 13, 06.07.1855; KILI,175-176. 460 . KILI, 173. 461 . AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; AIKSES, 59; KK, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, s. 210; KILI, 167-168. 462 . Bkz. ARPEE, 200-220; DWGHT, 326-327.

100

Ermeniler, Protestan misyonerlere iyi bir frsat oluturmutur463. Hamlin de; Ermeni Kilisesinin Protestanla meyil duyan Ermenileri aforoz etmesinin ve Ermenilere kar iftira ve alays tutumlarnn artmasnn Ermeniler arasndaki Protestanln seyrini hzlandrdn ifade etmektedir464. lk Protestan Ermeni olan Mirkelamn lm Ermeniler arasndaki bu srtmeyi daha da alevlendirmi ve bu srtmeyi doruk noktasna karmtr465. Protestan Ermeniler, Ermeni halknn kendilerine bu kadar sert tepki gstermesini Ermeni Kilisesinin ve Patriinin, halk tarafndan ok korkulan bir makam olmasna balamlardr. Garabed tcyan da bu konuyu yle anlatmaktadr: O dnemde Patrikhanenin ad dehet uyandrrd. Patrikhane grevlisi gelip de bir Ermeniye Vekil Hayrsurp(Aziz Peder) seni grmek istiyor dediinde, adamn korkudan az kurur, eli aya titremeye balard. Kar koymak mmkn deildi. Grevli, paltosunun altndan kard ucu tasmal bir zinciri kar koyanlarn boyunlarna zorla geirir, bir kpek gibi sokaklarda eke eke gtrr ve kimse adam elinden alamazd. Hele Vekil Hayrsurpun hi akas yoktu. Fazla sze gerek duymadan, koca kalpakl ve geni paltolu beyi ya da aay yatrr, onu 25-30 sopa darbesiyle onurlandrrd Ayrca o, ykmlln yerine getirmeyen Ermeninin dkkann kapatldn veya iinin elinden alndn ve Patriin isteine gre srgne gnderildiini de ifade etmektedir466. Dwight ise Ermeniler arasndaki bu atmay sarraf-ruhban snf ile esnaftccar snf arasndaki atmaya benzetmitir467. Protestan Ermeniler de kendilerine kar artan bu sert tutumdan vazgeilmesi isteiyle Osmanl Devletine bavurmutur. Bunun zerine Osmanl Devleti Dileri Bakan Reit Paa, Ermeni Patriini huzuruna ararak bu basksndan ve tutumundan vazgemesini istemitir468. Osmanl Devleti yetkilileri Ermeni Patriinin bu tutumuna engel olmak istemi ancak iilerinde serbest olduklar iin tam baarl olamam, sadece iddetin dozunun artmamasn salayabilmitir. Her frsatta da Protestan Ermenilere kar bu tutum ve uygulama devam etmi; her
463 464

. . 465 . 466 . 467 . 468 .

BLSS, 302. Bkz. GRN, 41; TOOTKAN, 55. Bkz. KILI, 169; TOOTKAN, 86; ARPEE, 44. ARTNAN, 27. Bkz. WHTE, 33. ANDERSON, 402.

101

festival veya enliklerde bu bildiriler halka duyurulmutur. Ermeni Patrikliinin takip ettii bu tutum sayesinde Ermenilerin Protestan olmasn ve Osmanl Devleti ierisinde daha fazla huzursuzlua yol almasn nlemitir469. F. Protestan Ermeni Kilisesinin Oluumu ve Protestan Ermenilerin Millet Olarak Kabul Ermeniler arasnda kilisede reform* yaplmas gerektii tartmalar gnden gne artm ve Ermeni Kilisesi, Protestan Ermenileri ana kiliseye kar yaptklar muhalefetten dolay protestocular anlamnda Protestanlar adn vermitir470. stanbul Ermeni Patriklii, Reformist Ermeniler iin Ermeni inancn ve Ermeni Milletini inkar ettiklerini beyan ederek onlara havadouratz ve azkouratz Bamszlk YanllarAyrlklar adn vermitir. Kilise ayrca onlar apostolik d, yabanc, blc olarak nitelendirmi; milli birlii bozmak ve din deitirmek ile sulamtr. Patriklik, Protestan Ermeni Kilisesini de Katolik Ermeni Kilisesi gibi Ermeni Hristiyanlnn ana grnden ayrlm talihsiz bir deiim olarak deerlendirmitir471. Protestan Ermeniler ise Protestanlk isminin bu ekilde deerlendirilmesine kar karak Protestanln bir pozitif hareket olduunu ve Ermeni Kilisesinin ileri srd gibi bir eye kar olmak deil, bir eyin lehine olmak (desteklemek), bir eye tanklk etmek anlamn tadn ve bu balamda da Ermeni Protestanlnn da bir tanklk (ahitlik) hareketi olduunu beyan etmilerdir472. Protestan Ermenilere gre; Kilisenin kendi bnyesindeki insanlara hogrl davranmamas, ilah ihtiyalara ve geleneklere fazla nem vermesi yznden Ermeni Kilisesinde reform ihtiyac domutur. Bundan dolay onlar, Ermeni Patrikliinin bunu kabullenmek yerine kendilerini dman olarak kabul edip sert tedbirler almas neticesinde blnmenin zaruret haline geldiini ifade etmilerdir. Onlara gre Protestan Ermeniler ile Gregoryen Ermeniler ayn kadehten
469 *

. DWGHT, 333. . Protestan Ermeniler, ABCFM misyonerleri tarafndan gerekletirilen reformun, Ermeni Kilisesini gelitirdiini ve hala gelitirmeye devam ettiini ileri srmektedir. Onlara gre reform, btn insanlarn Mesih saya balanmasna ve tm gnahlardan temizlenenmesine kadar devam edecektir(AVAKAN, The Armenian Evangelical Church; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings http:// www. cacc-sf.org/ c-faet.GHC.html./15.09.2004; DWGHT, 15). 470 . Bkz. TOOTKAN, 112. 471 . TOOTKAN, 54. 472 . TOOTKAN, 112.

102

arap imi ve ayn kaderi paylamlardr. Byle bir ortam ierisinde olmak sadece bir talihsizlik olarak telakki edilmitir473. Protestan Ermeniler ayrca Ermeni Kilisesi grnden ayrlm olunmas hususunda kendilerini huzursuz ve mutsuz hissettiklerini de ileri srmekte ve bunun sorumlusu olarak Kiliseyi gstermektedirler. Bedikyan da; Misyonerlerin faaliyetleri neticesinde oluan Kutsal Kitaplarla ilgili almalarn baz Ermenilerin kafasnda birtakm sorular oluturduunu ve Kilisenin de bu sorular samim olarak izah etme yerine zorla ve bask yoluyla susturma kuraln benimsediini dile getirerek Kilisenin bu noktada hata yaptn ifade etmektedir474. Protestan Ermeniler kendilerini her zaman Ermeni Kilisesinin yasal bir yesi olarak grdklerini ve ne kadar Protestan olsa da aralarnda yabanc bir ba veya kan bulunmadn dile getirmilerdir. Onlar ayrca Ermeni Kilisesinin bilinsizce havarileri Mesihten stn tuttuunu ve reform hareketini bir din hareket (uyan) gibi kabul ettiklerini de beyan etmilerdir475. Protestan Ermeniler; kendi kiliselerinin kuruluunda Ermeni Kilisesinin tarihini ve kilise yaantsn esas aldklarn ifade etmektedirler. Bunlar, Ermeni Kilisesine kar hibir zaman sayg ve sevgilerini kaybetmediklerini, ona olan sadakatlerini her zaman koruduklarn dile getirmektedirler. Protestan Ermeniler; kendilerinin karanlktan aydnla, Allaha ve sada ebedi yok olutan sada ebed kurtulua ulatran yeniden uyan mucizesine muvaffak olduklar iin kendilerini ansl olarak grmektedirler476. Karlkl ztlama ve muhalif bir ortam ierisinde Protestan Ermenilerin saylarnda art olmu ve bu artla birlikte Ermeniler ierisindeki huzursuzluk had safhaya ulamtr. Bunun zerine 1846da Ermeni Patrii uhaciyan; Protestan Ermenileri aforoz edip Kiliseden dlamtr. Bu durum karsnda Protestan Ermeniler de ya bu diyardan gidecekler ya da bu deveyi gdecekler misali Protestanl benimseyerek kendi kiliselerini kurma almalarna balamlardr. Gelinen aama, misyonerleri memnun etmi ve hedeflerine ulamann sevincini
473

. DARAKJAN, Evangelism or Proselytism; BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians. 474 . Bkz. BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians. 475 . TOOTKAN, 55; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians. 476 . BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians.

103

yaamlardr. Byle bir ortamda da Protestan Ermenilerin Protestan Misyonerler ve Amerikal tccarlar tarafndan benimsenip ve himaye altna alnmasna yol amtr477. Byle bir srete stanbulda Amerikan Misyonerleri 25 Haziran 1846da Protestan Ermeni Kilisesi ile ilgili bir toplant dzenlemi ve Protestan Ermeni Kilisesi Anayasas hazrlamlardr. Protestan Ermeni Kilisesinin idare biimi, doktrini, kilise yelerinin atanmas ve on iki maddelik iman ikrar belirlenmitir. 1846da Haaduryan nderliinde otuz yedi erkek ve kadn ile toplam krk kiilik bir grup*, stanbul Beyolunda Amerikal misyoner H.G.O. Dwightin evinin byk odasn kk bir kilise olarak halkn hizmetine amlardr. Dua ve kutsal kitabn okunmasnn ardndan anayasa (on iki maddelik iman ikrar) tam ittifakla kabul edilmi ve gnmze kadar gelmitir. Yedi misyoner bu durumu deerlendirmi Mesih sann gerek kilisesi olarak kabul ettikleri bu kiliseyi, Kengregasyonalist ve Presbiteryanist arasnda bir yap tekil eden Ermenistan Protestan Kilisesi** (The Evengelical Church of Armenia) olarak aklamtr. Bu kilise hem Trkiyenin hem de dnyann ilk Protestan Ermeni Kilisesi olmutur. Bu ilk Protestan Ermeni Kilisesinin imdiki ad Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesidir478.

477 *

. KSKRA, s. 75; KOCABAOLU, Anadoludaki Amerika, 73; DWGHT, 278. Simon Tavitian, Kevork Ardzuni, Alexander Jejizian, Avedis Konstantian, Sarkis Telfeyan, Avedis Aradurian, P. Philadelphes, Stavri Mikhailides, Arakel Bedikian(Centennial of Constantinople Station, 76; WHTE, 27). ** . Amerikan misyonerler, Trkiyede kilise kurma gibi bir amalarnn olmadn ancak oluan artlar karsnda protestan kiliseler kurulmasnn kanlmaz olduunu ifade etmektedirler. Tchilingrian, James L. Barton Daybreak in Turkey adl eserinde Protestan misyonerler tarafndan Amerikan Boarda gnderilen bir raporda misyonerlerin kendi kiliselerini blmek amacyla Ermenileri ve Yunanllar tekilatlandrdklar, onlara eitim verdikleri ve kendi dillerinde kutsal kitab rettikleri beyan edilmekte, onlarn en byk amalarndan onlarn kendi kiliselerinde reform yaratma amal olduklar ve misyonerlerin ayrlklarn nleme abalarna ramen yine de blndkleri belirtilmektedir(Centennial of Constantinople Station, 76; Hratch TCHLNGRAN, The Armenian Protestants, http:// www.sain.org/ WNDOW/ Denomin2 txt/ 2004; Muhibbiddin AL-KHATB, slam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri, ev.Yusuf Uralgiray, 1977, 14). Ayrca 1846da Protestan Ermeni Kilisesinin kurulmasna kadar Ermeniler kendi aralarndaki reform hareketinden haberdar olmamlardr(AVAKAN, The Armenian Evangelical Church; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings; DWGHT, 15). 478 . OYHON-ETNG, 141; SAHAGAN, 29-31; Charles DEMRJAN, The Armenian Evangelical Church 2000, http://www.churcharmenia.com/ evangelical/ evmain1_27_01.html/ 04.01.2005; TOOTKAN, 5, 13, 21, 53; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; DWGHT, 264-266. .

104

Protestan Ermeniler ise, misyonerlerin aksine kendilerinin Kongregasyonel veya Presbiteryen bir yap tekil etmediklerini479, Ermenilerin teebbs ile kurulmu bir cemaat olduklarn480 ve kendilerine has Evanjelikal bir yap tadklarn ifade etmektedirler481. Kilisenin oluumundan sonra kilise oylama sonucunda oybirliiyle Protestan harekette nemli bir yere sahip olan Stepan tciyann kardei Apisoghom Haadur tciyan pastr olarak seilmitir. tciyan ile birlikte kendisine yardmc olmas amacyla iki tane de diyakoz belirlenmitir. Daha sonra da kilise konseyi pastr seiminin nasl olacan kurala balamtr. Ondan sonra Vertanes Yeznakyan ve Haroutne Baghdasaryann katlmasyla Kilise resm olarak faaliyete balamtr. Onlar 1 Temmuz 1846da, Milli geleneklerimizi saygyla kabul ediyoruz, ehitlerin kann kutsal kabul ediyoruz. Ermeni milletini tm yreimizle seviyoruz. Ancak ncilin nne geecek, otoriteye msaade etmeyiz eklinde bir deklarasyon yaynlamlardr. Protestan Ermeniler, 25 Austos 1846da da Tanrnn szne kulak vererek Ermeni Kilisesinden resm olarak ayrldklarn ve Ermenistan Protestan Kilisesinin resm olarak kurulduunu* kamuoyuna aklamlardr482. Zaman ierisinde Ermenistan Protestan Kilisesi olarak ifade edilen bu isim zerinde anlaamayan Protestan Ermeniler, kilisenin adn ncilin mridi olmalar ve onun ruh besleyici prensibini benimseme ilkesine uygun olarak Ermeni Protestan

479 480

. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives. . http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/osmanlidaermeniler/ ucuncudevir. html/ 23.12. 2004. 481 . Bkz. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; DARAKJAN, Distinguishing Evangelicals from Paulicians. * . Protestan Ermeni Kilisesinin balangc, XIX. yzyldan daha ncesine dayand hatta XVI. yzyldaki Avrupadaki reform hareketinden daha da eski olduu iddiasnda bulunanlar da vardr. Onlar, Protestan Ermenilerin Mitsghne, Pavlikyan, Tondrakyan ve Yeni Tondrakyan gibi gruplara dayanabileceini ifade etmektedirler. Barkev Darakyan ise Ermeni Protestanlnn Pavlikyan ve Pavlikyanlarn devam olan Tondrakyan ve Yeni Tondrakyan gibi mezheplere dayand fikrine kar kmaktadr. O, Pavlikyanlar ile Protestan Ermeniler arasnda inan ve ibadet hususunda benzerliklerinin olmasnn Protestan Ermeniliin Pavlikyanlara dayand anlamna gelmeyeceini ifade etmektedir. Ormanian da Darakyann bu grne katlarak baz Protestan Ermenilerin Pavlikyan veya Tondrakyanlardan geldikleri iddiasn bo hayal olarak sylemektedir. Douda byle bir mezhebin yaamadnn ortaya konulduunu da vurgulamaktadr(ORMANAN,185; TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; Krikor HALEBLAN, The Origins of Armenian Protestantism, www.aeuna.org/ toa.htm./ 20.09.2004; DARAKJAN, Distinguishing Evangelicals from Paulicians). 482 . TOOTKAN, 38; Protestan Millet Nizamnamesi, Dstur, C. 1, stanbul 1856, 652-654; DWGHT, 30; PAMUKCYAN, Ermeniler, s. 193; SAHAGAN, 25-34; BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians.

105

Kilisesi (Hayasdanyaytz Avedaranagan Yegeghetzi-Armenian Evangelical Church) olarak deitirmilerdir483. lk Protestan Ermeni Kilisesinin 1846da kurulmasndan sonra zmit, Adapazar ve Trabzonda kiliseler almtr. Bu say daha sonra drde km ve kilise yelerinin says yzkrk olmutur. 1847de Erzurum, 1848de Gaziantep ve Bursada da kiliseler kurulmutur484. Bu say, 1893 kaytlarnda da ye says yzyirmi yedi, 1920-1921li yllarda ise altm ye olarak grlmektedir485. Bu srete kiliselerini oluturan ve artran Protestan Ermenilerin saylarnn artmas ve resm kimliklerini kaybetmesi hem Amerikal misyonerlerin hem de Protestan Ermenilerin tepkisine yol amtr. Bu hususta Protestan Ermenilerin millet statsne kavumalar dorultusunda youn bir kampanya balamtr. Krk kadar kiiyle Ermeni Haaduryan nderliinde bir Protestan cemaati oluturan Protestan Ermeniler, resmiyet kazanmak iin giriimlerde bulunmulardr. lk olarak 17 Austos 1846da stanbulda bir toplantda yabanc bir cemaat gibi davranlmas kararlatrlm ve 16 Haziran 1847de de Protestan Ermenilerin millet olarak tannmas hususunda Sultana resmen bavurulmutur. Osmanl Hkmetine be ay boyunca bu hususta drt dileke gnderilmi ancak Ermeni Patrii, nfuzlu i adamlar ve amiralarn etkisiyle baar salanamamtr486. Choopouriana gre Ermeni Patrikleri, Osmanl Devletini Protestan Ermenilerin aleyhine etkilemitir. nk Osmanl Yetkilileri, Ermeni Patriine danmakszn i yapmamtr. Bunun yannda belli makamlarda ve nemli yerlerde bulunan nfuzlu kiiler, amiralar, Osmanl Hkmeti nezdinde etkili bir yere sahip olmas bu ilikilerde de nemli rol oynamtr487. Osmanl Devletindeki Protestanlarn hamisi olduunu ilan eden Amerika, Protestan Ermenilerin tannmas yolunda da onlara her trl destei salamtr. zellikle stanbuldaki ngiliz Bykeli Stratford Canning ile Viscount Stratford de Redcliffe ve Lord Cawley; Sadrazam Mustafa Reit Paa ile grmeler yapmlardr. Bu grmeler dorultusunda Protestan Ermeniler, 27 Kasm 1850de

483 484

. Bkz. BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians. . TCHLNGRAN, The Armenian Protestants; ARTNAN, 55;TOOTKAN, 55. 485 . Bkz. KSKRA, 76. 486 . TOOTKAN,56. 487 . TOOTKAN, 56, 85; ARPEE, 40.

106

Sultan Abdlmecit tarafndan fermanla* resmen tannm ve millet statsn elde etmitir488. Bylece ngiltere, Protestan Ermenilerin millet olarak tannmasnda ok nemli rol oynamtr. Hatta baz Amerikal misyonerler stanbuldaki ngiliz Bykelisine bu hususta bir teekkr mektubu da yazmtr. Protestan Ermenilerin millet olarak tannmas da Ermeni Kilisesinin Protestan Ermeniler zerindeki basklar sona erdirememitir. Bu tannma, sadece ticaret, evlilik, lm ve benzeri eylerde bir rahatlk salamtr489. Ermeni Kilisesi, milli blnme olarak deerlendirdii bu tannmay fkeyle protesto etmitir. Hatta Patrik Matthew, Milletim iin Protestanln yok olmas urunda lnceye kadar alacam demitir490. O, ayrca misyonerleri de eletirerek, Sizin iki katnz kadar Protestan olmalarn umuyoruz, ama biz asla Protestan olmayacaz eklinde bir aklama yapmtr491. Ermeni Patrikliinin itirazlarna ramen karar bozulmam ve verilen ferman hkmlerince Protestan Ermeni Cemaatinin bana Piskopos Hagopos (Agop) Seropiann kardei Stepan Seropian getirilmitir492. Protestan Ermenilerin millet olmasndan sonra Protestan Ermeni Cemaatinin lideri de tm Protestan kiliseleri ve Ermeni olan veya Ermeni olmayan tm Protestanlar temsil etme hakkna kavumutur. Ermeni Patrii iin geerli olan tm haklar, Protestan Ermeni lideri iin de geerli olmutur493.

488

489 490

. . 491 . 492 .

493

Bu fermanda ksaca yle denilmektedir: Hristiyan tebaamdan Protestan inancn benimseyenler bugne dek kendilerine mahsus ve bamsz bir ynetimden yoksun olduklar ve ayrldklar eski mezheplerinin patrik ve bapiskoposlar doal olarak onlarn meseleleriyle ilgilenmedikleri iin byk sknt ve glklere maruz kaldklarndan ve... inanlar icab bu saylanlar zaten ayr bir cemaat oluturduklarndan... efkatli iradem bunlarn kendi aralarndan, kendilerine uygun ve kendi seecekleri saygn ve gvenilir bir kiinin Protestanlarn vekili nvanyla atanmas ve bu ahsn zaptiye mirliine bal olmasdr...(ARTNAN, 56; Ferman hakknda geni bilgi iin bkz. TULACI, 371, Fermann ngilizce aklamas iin bkz. TOOTKAN, 350-353, ANDERSON,4-7). PHLPS, 161; TULACI, 315; STRONG, 106; STONE, 70; ANDERSON, 1-3,10; GRABLL,14; Y.G.ARK, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953, 107-108; BLSS, 225. AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996, SAHAGAN, 21, 28-31. KOCABA, Trkiyede Gizli Tarih III Misyonerlik ve Misyonerler, 124. TOOTKAN, 57. GRABLL,14; BLSS, 225; ARBERY-ROSENTHAL-WARREN, 500; DWGHT, 259-261, 308311; DARAKJAN, Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church; Charles DEMRJAN, The Armenian Evangelical Church 2000 http://www.churcharmenia.com/ evangelical/evmain1_27_01.html/04.01.2005; SAHAGAN, 29-31; Y.G.ARK, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953, 107-108; SALT, 33; TULACI, 315; A.R. KAYAYAN, Armenia Revisited: Prospects for Reformation?, www.christianforarmenia.org/ mission doss./13.08.2004. TOOTKAN, 58, 87, 112.

107

Bu sre zarfnda Protestan Ermeni Kilisesi, Protestanln retilerinden olduka etkilenmi ve Ermeniler arasnda Amerikan Protestanl hakim olmutur. 1855de de Amerikan Protestan misyonerleri tarafndan Protestan Kilisesi yeleri iin Rehber (Guide for Members of the Evangelical church/ Arachnort Avedarancgan Yegeghetzvo Antamneroun) tzk hazrlanm ve Protestan Ermenilerin kendi grlerince zorunlu olarak kabul edilmitir. Belirlenen rehber, ilk Protestan Ermeni Kilisesi iin bir i tzk niteliini de tamtr. Bu Anayasa, 1855de stanbulda A.B. Churchill tarafndan yzeli sekiz sayfadan oluacak ekilde yazlmtr. Ayrca anayasa, Protestan Ermeni Kilisesinin ayinlerinin ve din ibadetlerinin doktrinsel ve teolojik yardmlarn da ihtiva etmektedir. Protestan Ermeni rehberi, Protestanlar ile Ortodokslar arasndaki doktrin farkllklarn ortaya koyan en eski belge olarak da dikkate deerdir. Ancak Protestan Ermenilere gre misyonerlerin etkisinin aka grld bu rehber, Amerikal misyonerlerin bir rndr494. nk onlar, bu tzn Protestan Ermeni Kilisesinin otoritesini ve etkisini azalttn ileri srmektedir. Onlar iin Amerikan Board son makam (son sz sylemekte) olmaktadr. Protestan Ermeniler ile Amerikal misyonerler arasndaki bu problem, American Boardn Protestan Ermeni Kilisesi yeleri iin bir rehber hazrlayp yaynlamasyla 1855de daha da gn na kmtr. Hazrlanan bu kitap, Protestan Ermeni Kilisesinin hem ilmihal hem de tzk kitab olmu ancak Protestan Ermeni liderler tarafndan aka eletirilmitir. Misyonerlerin, zamanla Protestan Ermeni Kiliseleri zerindeki idar yetkisi artm, hkm onlarca verilir olmu ve kilisenin sahibi Protestan Ermeniler ikinci snf insan mumelesine tabi tutulmutur495. Protestan Ermenilerin millet olarak kabulnden sonra Protestan Ermeniler asndan Protestan Ermeni Kimlii sorunu ortaya kmtr. Protestan Ermeniler iin Ermeni mi? veya Protestan m? kavramlar ortaya atlmtr. Dr. Sumpat Kaprielian; Ermeniler ile Protestan Ermeniler arasnda gereksiz yere isimlendirme ve ahsiyetsizce aalama gibi durumlarn olutuunu, insanlarn birbirlerine sen pagansn.. sen Ermeni deilsingibi karlkl sulamalarda bulunduunu kaydetmektedir496. Onlara gre bir insan Ermeni veya Protestan olma alternatifine
494 495

. TOOTKAN, 125, 130. . TOOTKAN, 60-61, 88. 496 . TOOTKAN, 124.

108

sahiptir. Onlar, bu ayrmn stanbuldaki sivil Ermeni cemaat liderlerine ve kilise yetkililerine zorla kabul ettirilmeye alldn da vurgulamlardr. Bu sebeple de Protestan Ermeniler, kim olduklar hususunda bir eliki ierisinde olmular ve Protestan Ermeni Cemaati hakknda ne Protestan ne de Ermeni olduu ve bir kimlie sahip olmad ynnde grler ortaya kmtr. Bunun zerine onlar kendilerini, Ulusal adan Ermeni, inan ve din asndan Hristiyan; mezhep olarak da Protestan eklinde tanmlamlardr. Ancak birok Protestan Ermeni bu durumun gerekliini kabul etmi ve bunun din yapdan ziyade mill bir yapdan kaynaklandn ileri srmlerdir. Gnmzde Protestan Ermeni Kilisesi, alt birlie sahip ve her biri birbirinden bamszdr. Hatta ayn birlikteki baz kiliseler birbirlerinden bamsz olarak almakta veya zayf bir iliki ierisinde bulunmaktadr. Bazen de ayn birlikteki kiliseler farkl mezhepsel ilikilere sahip olabilmektedir. Mesela, Kuzey Amerikada Protestan Ermeni Birliindeki baz kiliseler Presbiteryen, bazs bamsz veya Kanada Birleik Kilisesine bal olabilmektedir. Sonu olarak ikiz vatandala sahip olan kiliseler etnik adan Protestan Ermeni ve mezhepsel olarak bal bulunduklar mezheplere gre adlandrlmaktadr497. Protestan Ermenilerin resm olarak tannmasndan sonra da srtmeler, 1965de Yakn doudaki Protestan Ermeni Kiliseleri Birliinin bakan Hovhannes Aharoniann Ermenistann Katolikosu I. Vasgenin daveti zerine Ermenistandaki Emiyazini resmen ziyaret etmesi ve Senekerim K. Sulahiann New Yorkda Vartan gn srasnda btn ermenilerin manevi nderi I. Vasgenden 1846 olayn iptal etmeyi dnmesini istemesi neticesinde; Ermeniler ile Protestan Ermeniler arasndaki duvarlar yklm ve iki kilise arasndaki uurumlar ortadan kalkmtr498. Protestan Ermeni Kilisesi ile Ermeni Kilisesi arasndaki ilikiyi glendirmek amacyla yaplan en ciddi teebbslerden birisi 1970de Ermeni Kilisesi ile Protestan Ermeni Kilisesinin uzlama komisyonlar oluturmas olmutur. Bu her iki taraf iinde memnunluk verici bir gelime olarak kabul edilmitir. Uzlama, karlkl sayg ve ibirlii ilkesi ile balam ancak bunun devam gelmemitir. Ancak belli bir sre sonra Ermeni Kilisesi, Protestan Ermeni Kilisesinin varln kabul etmitir.
497

. TOOTKAN, 220-221, 270; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives. 498 . TOOTKAN, 222-223.

109

Ermenilerin her biri Mesihe hizmet etmekte ve Hristiyan inanlarla birbirlerine bal olmas, ayn milletten olup ayn kader ve hayat paylama duygular gibi ortak bir payda ve gemie sahip olmalarndan dolay Gregoryen Ermeniler ile Protestan Ermeniler arasnda karlkl ilikiler balam ve gnmze kadar da devam etmitir499. Daha sonra oluan birlikler ve konseylerde iki kilise iin ortak kararlar alnmtr500. Dabagyan, Katolik ve Protestan Ermenilerin Ermeni Kilisesi ile hibir balarnn olmadn dile getirmekte501, ancak bu gr, dier Ermeniler tarafndan pek kabul edilmemektedir502. Protestan Ermenilerin millet olarak tannmasndan sonra da misyonerler faaliyetlerine daha rahat devam etmilerdir. Bu rahatlk ierisinde faaliyetlerin alan Protestan Ermenilere doru kaym ve Anglikan Kilisesi, XIX. yzyln ilk zamanlarnda da Londra Misyoner Cemiyeti ve The British and Foreign Bible Cemiyeti vastasyla Protestan Ermenilerden kiliseye taraftar toplamtr. Bu cemiyetlerin Ermenileri de hedef alan semesi Protestan Ermenileri blmeye balam ve bu blnme sonucunda da Protestan Ermeni Kilisesi yz yesini kaybetmitir. Protestan Ermeniler arasndaki ilk ciddi misyonerlik faaliyeti de 1860larn banda olmutur. Bu faaliyetlerin arkasnda da Kuds Anglikan Kilisesi piskoposu Samuel Gobat bulunmutur. Bu faaliyetler neticesinde de 1863te Anglikanlar Gaziantepte ilk kiliselerini amlardr. Protestan Ermeniler arasnda dnenlerin banda da Ermeni piskoposu Mgrditeh Shahanizn yer almaktadr. Daha sonra Anglikanlar Diyarbakrda bir kilise oluturmulardr. Hatta Vahan Tootikian, stanbuldaki ilk Protestan Ermeni Kilisesinin de Anglikan Kilisesine katlma teebbsnde bulunmu olabileceini de dile getirilmektedir. Bu faaliyetler neticesinde Protestan Ermeni Kilisesinde blnmeler ve paralanmalar devam etmitir. Protestanln bnyesinde barndrd kiisel yarg ve zgrlk hakk, ayrlklara kar hogrl tavr ve Ermeni Protestanlnn Protestanlk gibi belli bir disipline ve doktrine sahip olmamas, Protestan Ermeni Kilisesi bnyesinde birok din grubun gelimesine ve ortaya kmasna neden olmutur. Bylece

499 500

. Bkz. TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People. . Bkz. TOOTKAN, 223-225. 501 . Bkz. DABAGYAN, 67. 502 . 09.05.2005 tarihinde Krikor Damatyan ile yaplan grme.

110

Protestan Ermeni Kiliseleri ierisinde 1930da Plymouth Brethren (Plymouth Kardeler), Ermeni Kardeler Kiliseleri503 (Armenian Brethren Churches), 1946da amda Nerses Sarian liderliinde gl bir Protestan Ermeni Kilisesi, Nasrani Kilisesi (Nazarene Church) ve Kongregasyonal Protestan Ermeni Kilisesi (Armenian Evangelical Congregational Church) gibi blnerek eitli kiliseler olarak blnmlerdir504. Fakat bu kiliselerin ou ksa sreli olmu ve daha sonra byk olan Protestan Ermeni Kilisesi tarafndan bir at altnda toplanmlardr505. Protestan Ermeni Kiliselerindeki blnme ve ihtilaflar, Protestanln muhtevayatna uygun olarak, gnmze kadar devam etmitir506.

503

. Bu Kilise, 1924te Halepte Emmanuel Armenian Evangelical Church (Emmanuel Protestan Ermeni Kilisesi)nde Kutsal Kitap almas ve dua toplantlar ile Abraham Seferian tarafndan kurulmu bir kilisedir. Ermeni Brethren Kilisesi, yirmi yldan daha az zamanda Orta Douda dier ehirlere ve lkelere kadar yaylmtr(TOOTKAN,134). 504 . TOOTKAN, 66,132. 505 . TOOTKAN,134-135 506 . TOOTKAN,135.

111

II. BLM GNMZ TRKYESNDE PROTESTAN ERMENLER A. Protestan Ermeni Kiliseleri Gnmzde dnya zerinde 88 tane Protestan Ermeni Kilisesi mevcuttur. Bu say, XX.yzyln balarnda 100 iken, gnmzde 88dir. Bu kiliseler de Trkiye bata olmak zere Arjantin, Ermenistan, Avustralya, Belika, Bulgaristan, Kanada, Kbrs, Msr, ngiltere, Fransa, Grcistan, Yunanistan, ran, Lbnan, Suriye, Uruguay ve Amerika Birleik Devletlerinde bulunmaktadr507. Gnmzde otuzdan fazla dernei ve yaklak onbe bin kilise yesi ile krk bin genel yesi bulunan Protestan Ermeni Cemaati; I. Dnya Savayla birlikte Trkiyeden, dnyann eitli lkelerine dalmlardr508. Dnyann eitli lkelerine dalm olan Protestan Ermeniler arasnda dayanma salamak suretiyle onlar biraraya getirmek, Tanrnn krallnn oluumuna katkda bulunmak, Hristiyanl dinamik ve etkin bir din hale getirmek iin deerlendirmeler ve planlar yapmak, Amerikan Ermeni Misyoner Cemiyetini Protestan Ermeni Kiliselerinin misyoner kolu yaparak misyonerliin temelini glendirmek, Protestan Ermeni hareketinin bymesini salamak amacyla Amerika, Avrupa, Ermenistan ve Lbnanda birlikler oluturulmutur. Her Protestan Ermeni Kilisesinin bal olduu bir birlik vardr509. Bu birlikler; 1914te kurulan Ararat Protestan Ermeni Birlii (Armenian Evangelical Union of Ararat), 1924te kurulan Fransa Protestan Ermeni Birlii (The Armenian Evangelical Union of France), 1924te kurulan Yakn Dou Protestan Ermeni Kiliseler Birlii (The Union of the Armenian Evangelical Churches in the Near East/UACNE), 1971de kurulan Kuzey Amerika Protestan Ermeni Birlii (Armenian Evangelical Union of North America /AEUNA), 1995te kurulan Ermenistan Protestan Kiliseler Birlii (The Union Evangelical Churches in Armenia), 995te Ermenistan, Bulgaristan, Grcistan ve Kafkaslarda kurulan Avrasya Protestan Ermeni Birlii (Armenian Evangelical Union of Eurasia) ve 1995te Bulgaristanda kurulan Bulgaristan Protestan Ermeni Kiliseler Birlii(Union of The Armenian Evangelical Churches in Bulgaria)dir510.
507 508

. . 509 . 510 .

AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996. TOOTKAN, 58; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN, 165, 217-218. TOOTKAN, 165; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; Bu birlikler hakknda geni bilgi iin bkz. TOOTKAN 75-84,167-184; Ayrca Gnmzdeki Protestan

112

Protestan Ermeni Kiliselerinin bal olduklar bu Birlikler*, birbirleriyle yakn iliki ierisinde almakta ve bu birlikler, Amerikadaki Dnya Protestan Ermeni Kiliseler Birlii tarafndan ynetilmektedir. Trkiyedeki Protestan Ermeni Kiliseleri ise merkezi Lbnanda olan Kiliseler Birliine baldr511. Gnmz Trkiyesindeki Protestan Ermeniler; kendilerinin ncil (evanjelik) bir kilise olduklarn ancak Hristiyanlar olanlar da dahil olmak zere insanlarn ounun bu terminolojik fark bilmediini512 ve Osmanl Devletinin sistemdeki millet anlay yznden Protestan isminin benimsendiini ifade etmektedirler513. Kendilerinin dier evanjelik kiliseler gibi ayr bir grup olduklarn ve herhangi bir Protestan gruba dahil olmadklarn beyan etmektedirler. belirtilmektedir514. a. Kiliselerin Genel Yaps Gnmz Trkiyesinde Protestan Ermeni Kiliseleri, stanbulda bulunmaktadr. stanbulda bulunan bu kiliselerin says yakn tarihlere kadar be olarak kayda gemitir. Bunlar Aynalemedeki Aynaleme Protestan Ermeni (Avedaranagan Amenasurp Yerortutyun) Kilisesi, Gedikpaadaki Gedikpaa Ermeni ncil Kilisesi (Hay Avedaranagan Yegeezi), Fincanclardaki Bble House (Kutsal Kitap Evi) binasnda bulunan 1908 ylnda Eminnnde alm olan Emmanuel Kilisesi (Emmanuel Jovaran), Haskydeki Halcolu Protestan Kilisesi ve skdardaki skdar apelidir515. Hasky ve skdardaki Protestan Ayrca Trkiyedeki Protestan Ermeni Kiliselerinin kendisine has bir yapsnn bulunduu da Ortadou (Yakndou) Protestan Ermeni

Ermeni Kilisesi ve birlikleri, yetkili kiileri, adresleri, telefon ve her trl bilgi iin bkz. http:// www.saintsarkis.org/ armenian- evangelical htm/03.06.2005. * . Bu birliklerin yannda Dnya zerindeki Protestan Ermenileri her ynden korumak ve desteklemek amacyla 1918de kurulan AMAA gnmzde ok etkili bir kurulu olarak Protestan Ermenilere hizmet etmektedir(AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996) AMAA, gnmzde faaliyet olarak geni bir yapya sahip olup her yl ocuklar iin destek programlar, Tbbi ve medikal klinikler, hastaneler, okullar, kltrel enstitler, yetimhaneler ama, zel ocuk programlar, yaz kamplar, teknik programlar yapmakta ve eitli projeler dzenlemektedir(Geni bilgi iin bkz.TOOTKAN, 181-183 ve www.amaa.org.). 511 . TOOTKAN, 219; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 512 . 02.08.2005 Tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 513 . DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; DARAKJAN, Distinguishing Evangelicals from Paulicians. 514 . 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 515 . Centennial of Constantinople of Station, 66; TULACI, 322; 03.05.2005 Tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

113

Ermeni Kiliseleri, yeterli cemaatin olmamas ve dier sosyo-kltrel (ulam, yallk)etkenler nedeniyle kapanmtr. 1997li yllara gelindiinde de be olan kiliselerin says e dmtr. 2000li yllardan sonra da Protestan Ermeni Kilisesi olarak deerlendirilen Emmanuel Kilisesi, zaman ierisinde yelerinin ounluunu Sryanilerin oluturmas nedeniyle Protestan Ermeni Kilisesi statsnden kartlmtr. Bylece 2005 yl itibariyle gnmzde Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesi ve Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesi olmak zere iki Protestan Ermeni Kilisesi bulunmaktadr516. Gnnmz Trkiyesinde faal olan iki Protestan Ermeni Kilisesinden biri olan Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin temeli, 1 Kasm 1830da Gedikpaada atlm ve 1 Temmuz 1846da ahap bir apel olarak ibadete almtr. Gnmzdeki kilisenin bulunduu arsa da 1880de satn alnm, ancak 15 yllk sre iinde Osmanl Hkmetinden buraya inaat izni alnamamtr. Kilisenin mtevelli heyeti bu iznin kmamasna ramen izinsiz olarak 21 Austos 1895de bir ahap apel yaplmtr. Yaplan bu binaya ramen yine izin alnamam ve bundan dolay bina kullanlamamtr. Bu sre zarfnda ibadetler, Bble Housedaki apelde ve Gedikpaa Amerikan Okulunda yerine getirilmitir517. 18 Mays 1911 tarihinde V. Mehmet Reat zamannda kilise iin izin alnabilmi ve 6 Mays 1911 tarihinde de Ermeni mimar stepan zmirliyan tarafndan kilisenin inaatna balanmtr. Ancak Birinci Dnya Savann ortaya kmasyla inaat yarm kalm ve savan bitiminden sonra da Amerikal U. Pitt bakanlnda yeni bir ynetim kurulu oluturulmu ve Kilise, 16 Ocak 1921de ibadete almtr. Bu kilise gotik tarzda ina edilmi ve daha sonra Ermeni Kilisesi mimarisine uygun olarak bir an kulesi eklenerek gnmzdeki haline getirilmitir518. Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesi, stanbulun Beyazt (Gedikpaa) semtinde M. Hayrettin Mahallesi, Ball Paa Yokuu, ve 27 numarada faaliyet gstermektedir. Kilisenin geni bir bahesi bulunmakta ve bahe kapsndan ieri girildiinde muhteem bir yap karmza kmaktadr. Bahe kapsnda ileriye doru

516 517

. 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; DABAGYAN, 278-279. . TULACI, 320. 518 . TULACI, 321; DABAGYAN, 281; SAHAGAN,127; AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church.

114

ynelince Kilisenin alt katna ve kantine alan bir kap ve ana ibadet ibadet kapsna kan sal-sollu merdivenler bulunmaktadr. Merdivenlerden kldnda cemaatin ibadete itirak ettii kapya gelinmekte ve cemaat de ibadet zaman bu kapy kullanmaktadr(Bkz. Resim 1). Bu kapdan ieri girildiinde kilise ierisinde ksa bir koridor bulunmakta ve koridorun hemen sanda kantinin olduu aa kata inen ve yukar katlara kan merdivenler bulunmaktadr. Koridorun biraz ilerisinde sol tarafta Pastrn odasna alan bir kap vardr. Pastrn odasnn tam karsnda ise kullanlmayan bir baka oda bulunmaktadr. Koridorun tam karsnda da ibadet edilen yere alan bir kap mevcuttur. Bu kapdan ieri girildiinde Kilisenin ana ibadet yeri karmza kmaktadr. Bu yerin giriin sol tarafnda ibadet zaman- lar ok cz bir cretle satlmak zere hazr bulunan bir masa vardr. Kilise ha eklindeki bir yapya benzemektedir. Ha eklindeki yapnn sa ve sol i ksmlarnda piyanolar bulunmaktadr. Ancak bu piyanolar, ss amacyla durmaktadr. Kilisenin ierisinde yaklak 9-10lu sralar mevcuttur. Bu sralarn nnde de Evharistiya Ayini iin hazr tutulan bir masa vardr. Masann arkasnda da pastrn vaaz verdii krs ve sahne alanna benzer bir yer grlmektedir(Bkz. Resim 2). Sahnede st kapatlm bir de vaftizin yapld havuz mevcuttur. Burada krs ile birlikte de koltuk klmaktadr. Kilisenin vardr. Bu alana sal ve sollu merdivenlerle ierisinden bakldnda kilisede biri pastrn odasna,

dieri ana kapya, biri baheye alan ve dieri de iptal edilmi olan 4 kap dikkat ekmektedir. Kilise, drt katl olup, en alt katta haftalk ve nemli ayinlerde ak tutulan kantin ve kantinden de baheye alan bir kap vardr. En st katta ise bir ibadet yeri daha olup buras noel, paskalya ve dier nemli gnlerde almaktadr*. Bu st kat, alt kattaki ana ibadet yeriyel ayn yapda kattaki bo bulunan sa ve sol i ksmlarda koronun olup yer sadece alt ald sralar

mevcuttur. Ayrca vaaz verilen krsnn sanda da koro iin bir krs bulunmaktadr. Buras genel olarak giriteki ibadet yerinden grnme sahiptir(Bkz. Resim 3). daha ihtiaml bir

. Katolik Ermeni Hagop Minasyan, burasnn kilisenin asl ibadet yeri olarak 1968de btn Ermeni kiliselerin temsilcilerinin katlmyla aldn ifade etmektedir(M. Numan MALKO, stanbul Protestan Kiliseleri, stanbul 1999, 83-84).

115

Aynaleme

Protestan Ermeni Kilisesi ise hem Trkiyenin hem de

dnyadaki tm Protestan Ermenilerin ilk kilisesidir519. Bu Kilise, 1846da ahap bir bina olarak ina edilmi ancak belli bir sre sonra kan yangnda harap olmutur. Bunun zerine Osmanl Devletine bavuran Protestan Ermeniler, ayn yerde bir kilise ve okulun yapm iin 20 Mart 1861de arsa satn almlardr520. 1870de kilisenin arsas inaata hazrlanm ve 9 Austos 1905de de kilisenin temeli atlmtr. Daha sonra kilise, be ay gibi ksa bir sre ierisinde de iki katl kargir olarak (tatan) ina edilerek 1907de de faaliyete geirilmitir521. 1907den gnmze kadar gelen kilise, stanbulun Aynaleme (Taksim)
Semtinde, Gmkpe Sokak ve 44 numarada faaliyet gstermektedir. Aynaleme

Protestan Ermeni Kilisesi, Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesindeki gibi ancak kk bir bahesi bulunmakta ve kiliseye giriler bu kapdan gerekletirilmektedir. Bu bahe kapsndan kiliseye doru merdivenler bulunmakta ve merdivenlerin bitiminde kk bir avlu karmza kmaktadr(Bkz. Resim 4). Avludan kiliseye girildiinde Gedikpaadaki kiliseden farkl olarak dikdrtgen bir yap dikkat ekmektedir. Ayrca dier Ermeni kiliselerinin i mimarisi kadar olmasa da onlara biraz daha benzeyen bir yap ile karlalmaktadr. Kilise, Gedikpaadaki kiliseden uzun olup daha fazla sra ihtiva etmektedir. Ayrca Gedikpaa Kilisesinde mevcut olan kitap satm iin konulan masa burada yoktur. Zaten ayinlerden sonra kitap alm veya satm gibi bir ilem de sz konusu deildir. Yine burada Gedikpaadaki Kilise gibi sralarn nnde Evharistiya Ayini iin hazr tutulan bir masa ile vaazlarn verildii bir krs ve sandalyeler mevcuttur( Bkz. Resim 5). Burada da krsye giri ve klar iin sal sollu merdivenler bulunmaktadr. Ancak bu sahne Gedikpaa Kilisesindeki sahne gibi alak olamamakla birlikte vaftiz ibadetinin yapld bir havuz da yoktur. Kilise ierisinden bakldnda kap gze arpmaktadr. Bu kaplardan birisi iptal edilmi dieri faaldir. Kilise iki katl olup sadece bir kat ibadete aktr (Bkz. Resim 6) 522.

519 520

. . 521 . 522 .

Bkz. SAHAGAN,127. TULACI, 317. DABAGYAN, 278-279; AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church. 04.05.2005 tarihinde Gedikpaa ve Aynaleme Ermeni Kiliselerinde yaplan gzlem ve inceleme.

116

b. Kiliselerin dar Yaps Protestan Ermeni Kiliselerinin idar yapsnda Sivil (Resm) ve Ruhan Kurul olmak zere iki kurul bulunmaktadr. Ancak bu Kurullar ierisinde Pastr, hem etki hem de yetki bakmndan byk bir fonksiyona sahiptir. Bundan dolay Pastr, kurullarla birlikte ele alnmtr. ba.Kurul 1. Sivil Kurul Protestan Ermeni Kiliselerinde Sivil (Resm-Ynetim) Kurul bulunmaktadr. Bu kurul, Kilise yelerince Vakflar Yasasna uygun olarak seimle ibana gelmektedir. Bu seim, drt ylda bir yenilenmektedir. Seimle belirlenen bu ynetim (Kurul), Trkiye Cumhuriyeti Devleti yetkililerinin onayyla resmlemektedir. Resmleen bu kurul, Kilise ilerini resm adan yrtmektedir. Sivil Kurul, be asil ve iki yedek yeden olumaktadr. Sivil kurula seilen yeler de kendi aralarnda Bakan, Bakan Yardmcs ve Defterdar gibi grevlileri belirlemektedir. Bu grevlilerin de grev sresi olaanst haller dnda ynetim kurulu ile ayndr523. Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin vakf bakanln Maria Aabalolu yrtmektedir. Ancak bakanlk grevini daha nce Krikor Aabalolu ifa etmi ve kendisine devlet tarafndan bunun resmi olmad beyan zerine bu grevi ei Maria Aabaloluna devretmitir. Ancak Ynetim Kurulunun iinde yer almamasna ramen Pastr Krikor Aabalolu kilise ynetiminde etkin bir ekilde grevini ifa etmektedir. Aynaleme Ermeni Kilisesinin vakf bakanln ise Ohannes Torkumolu yapmaktadr. Kilise ile ilgili btn kararlar ynetim kurulunun inisiyatifindedir. Kararlar, yardan bir fazlasnn kabul ile alnmaktadr. Ancak Ynetim Kurulu, ald kararlarda ve yapt tm ilerde pastrn grn almakta ve onun grne de sayg duymaktadr. Toplant zamanlar rutin olmamakla birlikte ihtiyaca gre toplanlmaktadr. Bu toplantlara pastr de itirak etmektedir524. 2. Ruhan Kurul Protestan Ermeni Kilisesinde resm olan sivil kurul yannda din konularla ilgili olarak kararlar almak zere oluturulan Ruhan Kurul vardr. Ruhan Kurul,
523 524

. 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; DWGHT, 334-335. . 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

117

Devlet tarafndan resm olarak tannmayan, olaanst veya artlara gre oluturulan bir kuruldur. Bu kurul, din alanda kendisini yetitirmi ve pastrlk iin gerekli olan tm artlar tayan kilise yelerinden seilerek oluturulmaktadr525. Pastr tarafndan oluturulan ve veya daha fazla kiiden oluan Ruhani Kurulun bakanln da pastr yapmaktadr526. Ruhan lider olan pastrn ayn zamanda denetleyici grevi de bulunmaktadr. Ruhan Kurulun Sivil Kurul gibi say snrlandrmas yoktur ve Kilise yelerinin genel durumuna gre belirlenmektedir. Ayrca Ruhan Kurulun yeleri ierisinde sivil kurul da grev alm kiiler de yer alabilmektedir. Bu kurul, kararlarn Sivil (ynetim) Kurulla ve ayn ekilde Sivil Kurul da kararlarn Ruhan Kurul ile paylamaktadr. Bylelikle iki kurul karlkl bir iliki ierisindedir. Kararlar, Sivil Kuruldaki gibi yardan bir fazlasnn kabul ile alnmaktadr. Toplantlar, olaanst bir durum veya herhangi bir ihtiya zerine yaplmaktadr. Bundan dolay gnmzde, herhangi bir ihtiya ortam olumad iin bir Ruhan Kurul mevcut deildir527. bb. Pastr (Bedvelli) Tarih sre ierisinde Trkiyede Protestan Ermenilere pastrlk yapm u be kii onlarca saygyla anlmaktadr: Stepan Seropyan (1847-1865), Davoud Bagosyan (1865-1868) , Hagop Matusyan (1868-1888), Hagop Boyaciyan (18891908) ve Prof. Zenop Bezciyan (1915-1928)528. Gnmz Trkiyesinde Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin pastrln Krikor Aabalolu yapmaktadr. Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesinin ise pastr yoktur, bu grevi vekaleten vaiz olarak Sonna zpembe ifa etmektedir529. Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesi iin geerli olan bu skntnn genelde btn Protestan Ermenilerin sknts olduu ifade edilmektedir530. 1. Pastrn Grev ve Sorumluluklar Protestan Ermeni Kilisesinde Pastr nemli bir rol oynamaktadr. Bu din adamlarnn; vaaz etme, retme, idare etme gibi kiisel yeteneklere ve liderlik
525 526

. 02.08.2005 Tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . Bkz. TOOTKAN, 53. 527 . 14.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ve 13.08.2005 tarihinde Ohannes Torkumolu ile yaplan grme. 528 . Bkz. TOOTKAN, 58. 529 . 08.05.2005 tarihinde Ohannes Torkumolu ile yaplan grme. 530 . TOOTKAN, 278; SAHAGAN, 128.

118

zelliine sahip vasflar bulunmaktadr. Ayrca Ermenilerin her trl ihtiyalarna yardmc olabilme ve hayatn her trl skntl dnemlerinde destek olabilme yeteneinin olmas da aranan vasflardandr. Pastrlerin; Kutsal Kitab devaml olarak alan renci niteliinde olmalar, Ermeni kltrn ve mirasn korumay, kimliklerini muhafaza etmeyi ve her trl kltrel, sosyal faaliyetlerde Ermenilere yardmc olma artlarnda benimsemi olmalar istenmektedir531. Bu zellikleriyle birlikte pastrn, ayn zamanda cemaatle i ie olup kilisenin din trenlerine ve ayinlerine bakanlk eden kii nitelii de tamas gerekmektedir532. Pastrler, insanlara yardm etmek uruna grevlendirilmi kiiler olarak zel ve ihtiaml bir statye sahip deildirler. nk Protestan Ermenilere gre, Kutsal Kitap yazarlar da sradan insanlardr. Her birinin bir i ve meslei vardr. rnek olarak Musa, Politikac, Petrus, balk, Amos, oban, Yeu, asker, Nehemya, i ve Luka, doktordur. Onlara gre bu balamda da Pastr, halk kurtulua ulatracak yolu hazrlamak ve insanlara bu hususta yardmc olmakla ykmldr533. Pastrler, ok ynl zelliklere sahip kiiler olarak eitli7fonksiyonerl grevleri bulunmaktadr. Bu grevlerin banda da vaaz etme yer almaktadr. badet hizmetlerini plnlama ve yerine getirme, Tanrnn kelimelerini ve peygamberin mesajlarn iletme yani vaaz etme, pastrn en nemli grevleri arasndadr. Bu nedenle Pastrler ayn zamanda birer vaazedicidirler534. Vaaz araclyla Tanr, ibadet yapanlarn beyinlerine, kalplerine ve bilinlerine konumaktadr. Vaazlar, insanlarn yaamlarnda neye inanmalarn, nasl yaamalarn anlatr ve onlara yaamlarnda ne yapmalar gerektii hususunda tercihler sunar. Bylece ibadet hizmetinin en nemli paras olan vaaz, insanlarn davrannda bir deiim yaratr. Bu yzden vaaz eden kiiden Tanrnn kelimelerini aklamas, onlar gnlk hayatla badatrmas, dinleyenlerin kalplerinde ve beyinlerinde vaaz edilenleri canlandrmas beklenir. Dinleyeciler de bunlar gndelik yaamlarna uygulama imknna kavuurlar. Bunu yapabilmesi iin din adamnn
531

. TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People; DWGHT, 335; L. BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church. 532 . TOOTKAN, 233; DWGHT, 335. 533 . BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church; Bkz. Elilerin leri 20:28; 1. Petrus 5:1-2. 534 . TOOTKAN, 234.

119

sann mesajlarn bilmesi, Hristiyanlkla i ie olmas ve konumalarnda ortak bir sesle ve btnletirici bir tarzda konumas gerekir. nk kiliseye gelen kiiler farkl zihniyetlerde olabilmektedir. Bu nedenle pastr, eitimsel bir hazrla ve iyi bir haberleme yeteneine sahip olmaldr. Vaazlar, eitim arac olmas hasebiyle, din adamlar tarafndan ustalkla ve dzenli bir ekilde kullanlmaldr. Pastr iin sadece vaaz vermek de yeterli deildir. Pastr, vaazla birlikte kilise okullarnda ve dier eitim programlarnda ocuklar, genleri, yetikinleri, retmenleri, toplumun dier liderlerini ve kilise yelerini zel ve sosyal grevler iin eitmek, onlara rehberlik etmek, din konularda yardm etmek, deerlendirme ve plnlarn yapmada yardmc olmak, klavuzluk yapmak ve onlara her trl ilerinde destek olmakla da ykmldr. O, kilisenin yan sra konferanslarda, kamplarda, okullarda ve dier hristiyan eitim giriimlerinde de liderlik yapmakta, genlere kilise yesi olma treninde anne ve babalara talimatlar vermektedir. Bu balamda pastr, ayn zamanda bir retmen statsne sahiptir535. Pastr toplumun ynetici mdr gibi hizmet ederek kilisenin ekonomik programn plnlamada, programlar hazrlamada ve yrtmede komitelerle almaktadr. O; ynetim baznda eitim ve benzeri programlar planlamak ve yrtmek iin komiteler kurma, onlar destekleme, toplum hizmetlerini dzenleme, kilise eitiminde yeniliklere tevik etme ve bu hususta plnlar yapma yetkisine sahiptir. Pastr ayrca personel alma veya karma, kilisenin yazmalarn dzenleme, haftalk ve yllk bltenleri ve gazeteleri hazrlama, kaytlar ve dosyalar tutma, kilise rehberini dzenleme, her trl ibadet programlarn hazrlama, yelerin kaytlarn tutma ve kilisenin dier idar ilerini de yapma ykmll altndadr. Din adam olarak da pastr, Tanrnn tesellisinin getiricisi olarak o topluluun klavuzudur. O, din adam olarak, yaral ve krk bir kalbi onarmak, yorgun ve dme cesaret vermek ile sorumludur. Ayrca iyi bir din adamnn ilk hedefi toplumun manev ve fizik mevcudiyetini salamak olduundan yelerin evlerini ve ilerini dzenli bir ekilde aramak veya ziyaret etmek, yelere i ve normal yaamlarnda kiisel ve manev problemler hakknda t ve tavsiyelerde bulunmak, kilise yaamndaki blnmelerle, kskanlklarla ve anlamazlklarla ilgilenmek ve arabulucu olmak gibi grevleri de vardr.
535

. TOOTKAN, 234, 240; NELSON, 54-55.

120

Protestan Ermenilere gre Pastr; ayn zamanda toplumun nderidir. Pastr, doum, lm, evlilik gibi her trl iyi veya kt sosyo-kltrel olaylarn vazgeilmez ahsiyetidir536. Bu zellikleri dolaysyla o, bireylerle yakndan ilgilenmek, cemaatin her trl sorunlarna zm bulmak ve bu sorunlarda onlara destek olmak ykmll altndadr. Bir gnll olarak pastr, insanlarn ihtiya anlarnda onlara yardm etmek, eitim hizmetlerini gelitirmek, rklar ve snflar arasndaki farklar ortadan kaldrmaya almak, yoksulluk, su ve rvetle savamak gibi sorumluluklara da sahiptir. Pastr sadece kendi evresi ve kilisesiyle de snrl deildir, dier pastr veya bakanlarla ve kiliselerle iliki ierisinde olmak durumundadr. Bylelikle o, Hristiyanl birletirici bir rol oynama ansna da sahiptir. Ayrca Ermenistan dnda yaayan btn Ermeniler, Lbnanl Ermeniler, Amerikan Ermeniler gibi ift vatandala sahiptir. Dnyada birok Protestan Ermeni Kiliseleri ierisinde Presbiteryen ve Baptist gibi deiik mezheplere bal olanlar da vardr. Bu nedenle ou zaman Protestan Ermeni pastrleri, grevlerinde, srekli bir eitlilik ve ztlk ierisindedirler. Bu durum pastrlerin ilerini zorlatrmakta ve iki zt grl insanlarla uramak durumunda kalmaktadr. Baz insanlar etnikliklerini koruma yanls olmakta iken bazs da buna fazla bir nem vermemektedir. Byle bir durum din adamlarnda, uzlatrmac bir bak as yaratmaktadr. Bu balamda da pastr, aktif bir biimde kltrel ve Hristiyan deerleri korumaya yardm etme gayreti ierisinde olmak durumundadr. Bundan dolay din grevlilerinin Ermeni Protestanlnn geleceinin olaca, kimliklerini ve deerlerini yaatabilecei inanc ierisinde olmalar gerekmektedir. Ayrca din adamlarnn, Ermeni insanlar iin zel bir greve sahip olduklar bilincini tamalar da arzulanmaktadr537. Bu gereklilik ve arzular, Pastrlk atama ve seiminde de n plna kmakta ve etkili olmaktadr. 2. Pastrn Seimi ve Atanmas Protestan Ermeni Kilisesinde atama, bir sakrament deildir. Atama; kilise grevlilerini veya din adamlarn (pastrlerini) belirleme, grevlilerin yerine getirmekle ykml olduu grevleri ve grevle ilgili artlar bildiren ve genel

536 537

. TOOTKAN, 236-237. . Bkz. TOOTKAN, 236-240.

121

anlamda birlii salayan bir hizmettir538. Pastrlk atamas, Mesihe hizmet amacn tayan bir eylemdir539. Bu atama treni, her Protestan Ermeni Kilise Biriliince farkl ekillerde icra edilmekte ve belli prosedrler uygulanmaktadr540. Protestan Ermeni Kilisesine pastr olacak kiiler, ncelikli olarak eitli kolej ve niversitelerde din eitimi de verilerek yetitirilir. Bu okullarda yetien renciler, pastr adayl iin Yakn Dou Kiliseler Birliine bavurur541. Ancak aday bu bavuruyu yaparken, kilisesinin bal bulunduu birlie yelii zorunlu olmakla birlikte, birliin anayasasn da kabul etmesi gerekir. Bu bavuru ilk zamanlarda sadece Yakn Douya yaplrd. Ancak gnmzde adaylar bu bavuruyu Protestan Ermeni Kiliselerinin ve birliklerinin bulunduu 17 lkede de yapabilme imknna sahiptir. Bavuru ayrca Suriye ve Lbnandaki yksek okullarda, Ermenistan, Amerika, Fransa ve Orta Doudaki yaz kamplarnda, herhangi bir yerdeki genlik organizasyonlarnda ve liderlik konusunda iyi yaplanm programlar olan zel yerlerde de gerekletirebilir542. Birlik senede bir defa toplanarak okuldan mezun olabilecek rencileri belirler ve ilk aamada okulu bitirebilecek olan kiilere pastrlk iin birliin ruhani heyeti tarafndan izin verilir543. Atanmak isteyen kii, ilk olarak Tanrnn bu grev iin kendisini setiine inanmaldr544. Ayrca lider veya pastr olacak kii; cemaat tarafndan sayg duyulacak, yumuak huylu, dnceli, szyle, yaayyla, sevgisiyle, imanyla ve drstlyle rnek olacak; kendi kendisini tenkit edebilecek ve ayplanacak bir yn olmayacak, tek eli, davranlarnda ll, saduyulu, konuksever, retmeye yetenekli, uysal, kavgadan ve para sevgisinden uzak olacak ve yeni iman etmi olmayacaktr545. Bu kiiler Mesih say iyi bilen, ona ve kilisesine hizmet etmek iin bir ar alan Hristiyan olma, Hristiyan kilisesi (zellikle Protestan Ermeni Kilisesi) ile ili dl bir birey olma, liderlik zelliklerini tayabilme, zor kararlar verebilme, insanlar ynlendirebilme ve sorumluluk tayabilme zelliklerine sahip olmaldr.
538 539

. . 540 . 541 . 542 . 543 . 544 . 545 .

TOOTKAN, 246. CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. Bkz. TOOTKAN, 246. TOOTKAN, 243. TOOTKAN, 233, 243. 02.08.2005 Tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN, 246. Hakk SEVTAP, manllar Topluluu, stanbul 1983, 121; Bkz. 1. Timoteyus 3:1-13, 4:12-13; Titus 1:5-9.

122

Bu zellikler yannda bask ve strese dayanabilme, insanlarla iyi iletiim kurabilme, karakter olarak o blgenin ruhunu tayabilme, aybn ve dorunun ne olduunu bilebilme ve bakalarna adil davranabilen, kamu yararna alabilen, baarszln sorumluluunu kaldrabilen, bakalarnn ihtiyalaryla ilgilenebilen, herhangi bir yerde ve zamanda insanlara yardm etmeye istekli olabilme artlarn da tamaldr. Ayrca fiziksel ve ruhsal ynden salkl bir yapya sahip olabilme, akademik olarak not ortalamas n stnde olma, srekli mentalite ve ufkunu gelitirebilme kabiliyetine, zamann koullaryla ayn seviyede olmaya istekli, kutsal kitap, din ve edebiyat konularnda kendisini yetitirmi, ermeni ana diliyle okumaya ve iletiim kurmaya yetenekli, Protestan ermeni Kilisesinin tarihi hakknda bilgili ve Ermeni toplum yaamyla ilgili bir yapya sahip olmas ve Ermeni kltrn, edebiyatn, tarihini ve dilini bilmesi de gerekmektedir546. Heyet, bu zelliklere sahip kiilerle daha nceden grr ve onlarn onayn alarak heyete sunar. Onlar, heyet nnde bu isteklerini resm olarak belirtirler547. Kilise heyeti de kiilerin bu bavurularn kabul eder. Bu esnada heyet, adayla ilgili baz ilemler yapar. lk olarak adaya Hristiyan din adaml hususunda bir anket verilerek adaydan bunu doldurarak komiteye vermesi istenir. Daha sonra aday, doktor onayl bir salk raporu verir ve komite de aday fiziksel adan bir teste tabi tutar. Adaya ayrca kiilik ve meslek ile ilgili baz testler de uygulanr.Roschach Ink Blots Testi (RIB) ad verilen, adayn hayl gcn, yaratcln, duygusal ynn ve sinir durumunu gsteren bir kiilik testi yaplr. Adaya uygulanan ikinci test olan Wechsler Adult ntelligence Scale (WAIS) testi de, adayn zeka ynn ve performansn, szl ve matematiksel zekasnn dzeyini ortaya koyan zeka testidir. Bu ileriki aamalar iin de geerlidir. Strong Vocational nterest Blank (SVIB) testi ise, sanatlktan mdrle, din adamlndan emlakla kadar krk yedi meslei ieren bir meslek testi olup adayn gizli ilgilerini ortaya karmaktadr. Minnesota Multiphasic Personality nventory (MMPI) da adayn kiilii hakknda bilgi veren 556 paral bir kiilik testidir. Kii isel bir imtihana da tabi tutulur. Bu testler, atamann deerlendirme blmn ihtiva etmektedir. Daha sonra rencinin bal bulunduu birliin bakanlk ileri blm veya komitesi; adayn uygunluunu,

546 547

. TOOTKAN, 243-244, 247, 280. . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

123

kabiliyetini, Hristiyanlk deneyimini deerlendirir ve adayn bu grev sorumluluu iin uygunluunun resm onayn yapar548. Bu deerlendirmeden (The Examination) sonra eer aday bu niteliklerin hepsini salarsa, birlik aday dikkate alr ve kiinin adayln idare heyetine bildirir. Eer heyet de olumlu yant verirse aday, beklenen aday adaylndan aday konumuna kavuur. Daha sonra rencinin din adaml iin ald akademik eitim srasnda Birlik renciye danma, yardm ve asistanlk hizmetinde de bulunur. Atama ilemi, adayn kendi blgesinin bakan, kilisenin idare heyeti, birliin bakanlk ileri blmnn onayndan sonra sonulanr. Daha sonraki sre lisansl olmak iin yaplan bavurudur. Baz Protestan Ermeni Birliklerinde zellikle Yakn Dou ve Fransada bulunanlarda lisans, sadece din eitimini tamamlayp ve kiliseye hizmet eden kiiye verilir. Bu lisans, Birlik tarafndan din adaml grevlerini yapmak iin verilmi geici bir lisansdr. Bu lisans ile pastrlk izni alan kiiler din adaml grevine ait haklara ve ayrcalklara sahip olurlar. Fakat bu srete onlar; din trenleri ynetemez, nikahlar kyamaz ve gelen yeleri kabul edemezler549. Bu adaylarn be senelik bir deneme sreci vardr. Bu be yllk srete adayn bal olduu birlik, cemaatle pastr adayyla ilgili olarak dzenli bir ekilde her yl bilgi alveriinde bulunur. Eer be senelik sre ierisinde cemaat pastr olacak kii iin olumsuz bir gr beyan etmezse ve kendilerine, grevlerine yakr ekilde davranrlarsa atama ileminin en son ksm atama treni gerekletirilir. Atama fiili (The Act of Ordination), adayn davetinin tanndn gsterir. Ruhan nderler, bu atama treninden nce cemaate duyuru yapar. Daha sonra atanmay hakkeden kiilere el konulmas iin Birlik onay verir. Pastr olarak atamas yaplan kiiye ruhan nderler, cemaatin nnde zerine ellerini koyarak atamasnn resmlemesini salarlar. Bu ilemle Birlik, adaya el koyarak onun pastrle uygun olduunu kabul etmi olur ve Birliin her yesi bunun iin oy kullanr, oylama sonucunda da kiinin pastrle atanmas onaylanr550. Bu atama ileminden sonra ruhan liderlerden birisi, pastr adayna Sevgili pastrimdi pastr oldun... eklinde balayan, kilisenin idaresi, cemaate kar tavr ve grevi gibi birok konuda t verici konuma yapar. Daha sonra bir baka ruhan nder de cemaate pastre ve
548 549

. TOOTKAN, 245, 247. . TOOTKAN, 246-247; 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 550 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; TOOTKAN, 247-248.

124

kiliseye kar tutumlar hususunda tavsiyelerde bulunur551. Vaaz ve tavsiyelerin ardndan da baar dilekleri ve temennilerde bulunularak pastr olan kii ruhan liderler ve cemaat tarafndan tebrik edilerek tren bitirilir552. Pastrn hizmet sresi, istee bal olarak kurul tarafndan belirlenir. Ancak Kurul, pastrden memnun olmaz veya onunla almak istemezse, pastr o kiliseden alnarak baka kilisede grevlendirilir. Ayrca pastr, Kutsal Kitaba ters den, din adamlna yakmayan davranlarda bulunursa veya bu grev yapamayacak durumda olursa bal olduu birlik yetkisi dorultusunda grevine son verilir553. Protestan Ermeni Kilisesinde kadnlarn ise pastr olma gibi bir haklar yoktur. nk ruhan heyet tarafndan kadnlara pastr olma yetkisi verilmiyor. Kadnlar, sadece kilise i hizmetlerinde pastre yardmc olabilirler. Pastrn olmad yer ve dnemlerde vaizlik yapabilirler. Bunun haricinde kadnlarn kilisede din trenleri ynetme, nikahlar kyma ve yelerin kabul gibi ilemleri yapma yetkileri yoktur554. B. Protestan Ermenilerin Temel nanlar Protestanln Ermeniler arasnda benimsenmesinden gnmze kadar geen zaman ierisinde Ermeni Protestanl; kendi ierisinde muhafazakr dnceden modern dnceye kadar, din inan ve uygulamalarda farkllklar gstermitir. Bunun nedeni dier protestan gruplar gibi Protestan Ermeni Kilisesinin de kiiye ait yarg ve ferd dnce ile zgrlk hakk tanmas ile Kilisedeki doktrinel, ibadet ve din uygulamalardaki esneklik ve ihtilaflardr555. Bunun yannda Protestan Ermenileri balayan doktrinel konular belirleyici ilan edecek kilise konsiline sahip olunmamas, Kutsal Kitap yorumunun kiilere gre yaplmas neticesinde farkl dnce ve anlaylarn ortaya kmas ve Presbiteryen, Metodist gibi deiik kiliselere bal olunmas da dier sebeplerdendir. Kiliseler ierisinde uyumu salayacak bir
551 552

. . 553 . 554 . 555 .

07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; DWGHT, 334-335. 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 21 Haziran 2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Bu din ihtilaflarn en basit rneklerden birisi 1930larda Ermeni Kardeler Kilisesi liderlerinden Abraham Seferian ve Minas Bozoklian arasndaki Hristiyan kutsanma hususu olmutur. Seferian, Hristiyan Mkemmellii kavramn savunarak kiinin kutsanmasndan ve kutsal ruhun vaftizinden sonra gnahn tamamen kiinin hayatndan ktn ileri srmtr. Bozoklian ise bu dnceye kar kmtr. Bu ihtilafn sonucunda bu kilise cemaatinde bir blnme yaanm ve Bozokliann lmne kadar da devam etmitir. Bu kilisenin birok yesi kilise ile balarn koparm ve ayrlkla eilimli baz karizmatik gruplara (Pentecostal, Full-Gospel gibi) katlmlardr. Bu sadece bu kilise iin deil dier Ermeni Protestan Kiliseler iin de geerli olmutur(Dier rnekler iin bkz. TOOTKAN,134-135).

125

merkezi otoritenin olmamas da inan ve uygulama farkllnda etkili olan bir baka unsurdur556. Protestan Ermenilerin Temel nan Sistemini, Ermeni Kilisesinin de kabul ettii* ilk kmenik Konsey kabul edilen znik Konsilinde belirlenen znik man krar oluturmaktadr. Protestan Ermenilerin de kabul ettii znik man krar yledir: Yeri ve g, grnen ve grnmeyen her eyin yaratcs,her eye kadir tek Baba Tanrya inanyoruz. Btn alardan nce Babada olan Tanrdan Tanr, Nurdan Nur, Gerek Tanrdan gerek Tanr, kendiliinden varolan, yaratlmam, Baba ile ayn zden olan,Tanrnn Olu tek bir Rab sa Mesihe inanyoruz. Her ey Onun aracl ile yaratld. Biz insanlar ve kurtuluumuz iin gklerden geldi. Kutsal Ruh ve Bakire Meryemden vcut buldu ve insan oldu. Pontius Platus zamannda armha gerildi, ac ekti ve gmld, Kutsal Yazlar uyarnca nc gn dirildi, Ge ykseldi ve Babann sanda oturdu. Dirileri ve lleri yarglamak iin grkem iinde tekrar gelecek ve Onun krallnda hi son olmayacaktr. Baba ve Ouldan gelen, Rab olan, hayat veren, Baba ve Oul ile birlikte tapnlp yceltilen Peygamberler aracl ile konumu Kutsal Ruha inanyoruz.Tek kutsal evrensel ve elisel kiliseye inanyoruz. Gnahlarn aff iin tek bir vaftiz tanyoruz.llerin diriliini ve sonsuz yaam bekliyoruz.558. Protestan Ermeniler, Protestanlarn benimsedii inan sistemiyle birlikte Ermeni kimliinin verdii zellikleri de ihtiva eden bir inan sistemine sahiptir. Bu balamda da Protestan Ermeniler inan, ibadet ve uygulamalar baznda yar mill bir grnm izmektedir. a. Tanr nanc Protestan Ermeniler, dier Hristiyan gruplarn kabul ettii ve genel olarak Hristiyan inan sisteminde ortak olan Tanr inancna sahiptir. Onlara gre Tanr, znde tek olup, tekliinde kendisini Baba (Grnmez z), Oul(Tanrsal Sz) ve

556 *

. TOOTKAN, 132; 21.06. 2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ermeni Kilisesi, znik Konsilinden baka ikinci bir iman ikrar daha vardr(Bu konuda geni bilgi iin bkz.KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 205-208). 558 . TOOTKAN,337; Turgay AL, nan Bildirgemiz, stanbul 1996, 26-30; 08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; www.hristiyan.net/temeller/iznik.htm/30.11.2005. .

126

Kutsal Ruh (Tanrsal G) olarak aklamtr. Bu l zde, gte ve ycelikte birbirine eit olup ayn nitelik, sfat ve mkemmellie sahiptir559. Protestan Ermenilere gre Baba, insann yaratln; Oul, insann kurtarln ve Kutsal Ruh ise insann kutsallamasn salamaktadr560. Onlara gre Baba, Oul ve Kutsal Ruh lemesinden oluan tek bir Tanr inanc olarak kabul edilen Teslis, ibadetin znesidir. Tanrdan baka hibir eye ibadet edilmemekte ve sayg gsterilmemektedir. te birlik ierisindeki her bir unsur kutsal olup her birine ibadet edilmektedir561. aa. Baba Protestan Ermeni Kilisesinde de Baba, daire ierisinde gen ile sembolletirilen Teslis sisteminin temelini oluturmaktadr562. O, mkemmel ve sonsuz saf bir ruhtur563. Baba; yce, sevgi, kutsal, ezel ve ebed, deimeyen, her yerde olan, adil, bilge, snrsz, yaratc, balayc, besleyici, hayrsever, kavranlamayan, hereyi yaratan, hereye gc yeten, kainatn hkmedicisi, tm gnahlardan ve ktlklerden uzak, akl, irade, inayet, merhamet ve ltuf sahibi, tapnlacak ve hizmet edilecek tek bir varlktr564. Baba, insann ve dnyann varolma kaynadr565. Babann zn sevgi oluturmaktadr. nk O, insanlarn gnahkar olmasna gz yummam ve biricik olu say gndermitir. Bylece grnmeyen Baba, sa ile kendisini gstermi ve hkmetme grevini ona vermitir566. Bu grevi sa, u ekilde tanmlamaktadr: Ben kendiliimden hibir ey yapmam, iittiim
559

. Daniel WCKWRE, Batkent Protestant Kilisesi Tzk, Ankara 2002, 13; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 209; SMTH-DWGHT, 106,142-143; DWGHT, 336-337; K. BIHLMEYER - H. TUCHLE, I. ve IV. Yzyllarda Hristiyanlk, ev. Antun Gral, stanbul 1972, 13. 560 . Robert LYNN, Kutsal Ruh I, ev. Batur Alp Bal, stanbul 2002, 8. 561 . BEDKAN, The Rise of The Evangeical Movement Among Armenians; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings;SMTH-DWGHT,142-143. 562 . Bkz. John CALVN, Kutsal Kitap Hristiyanl, Baturalp Bal, stanbul 1999, 30; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 209. 563 . TMER-KK, 282. 564 . DWGHT, 336; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings; Peter JEFFERY, Hristiyan nancnn Abcsi, ev. Fatih Bilger, stanbul 2004, 15-17; Turgay AL, Dua, stanbul 1999, 14; Statement of Faith of The Armenian Evangelical Union of North America, http://www.armenianpresbyterianchurch.org/ statement/ faith2000.html./ 23.11.2004; Bruce MILNE, Tanr retisi, cev. Levent Knran, stanbul 1995, 57-65; Ayrca bkz. Yuhanna 4:24, k 3:14, Eyp 11:7-9, 23:13; 1. Timoteyus 6:15; Mezmurlar 90:2, 147:5, 9, 139:1-13; Malaki 3:6; Yakup 1:17; braniler 4:13; Romallar 16:27; aya 6:3, Tesniye 32:4, Yaratl 41:22, Efesliler 1:11;. 565 . KALOUSTAN, 79. 566 . TMER-KK, 282; Bkz. Yuhanna 5:27.

127

gibi hkmederim ve benim hkmm dorudur, zira ben kendi irademi deil, fakat beni gnderenin iradesini ararm567 Bu zelliklerinden dolay O, kutsal kabul edilmi568 ve bu kutsallk ilahilerde de yerini almtr569. Protestan Ermeniler arasnda Tanrnn zellikleri ve Tanr-insan ilikileri hususunda baz farkl grler vardr. Liberal Ermeniler, Tanr-insan ilikisi konusunda uzlatrmac bir dnce ierisindedir. Fundamentalist Ermeniler ise Tanry zalim bir g gibi alglayarak bu iliki hususunda daha tutucu bir tavr sergilemektedir. Bu nedenle Liberal Ermeniler de, Fundamentalist Ermenileri bu dnceleri nedeniyle eletirmektedir570. ab. Oul (sa Mesih) Hristiyanlkta olduu gibi Protestan Ermenilerde de Oul/sa Mesih* merkezdir. Onunla ilgili bilgiler ve nitelikler Yeni Ahite dayandrlmaktadr. Teslis sisteminin dier bir asn oluturan Babann olu olan sa Mesih, Tm ynetimin yetkisine ve bilgeliine sahiptir. Gkte ve yeryznde, grnen ve grnmeyen her ey, tahtlar, egemenlikler, ynetimler ve hkmranlklar onun araclyla ve O'nun iin yaratlmtr. Her eyin varl O'nun szyle devam etmektedir571. Oul, Baba ile ayn cevhere sahip, Tanr'nn yceliinin nuru ve O'nun varlnn z grnm olup insan eklini alm vahiyle dolu mkemmel bir varlktr572. nk Protestan Ermenilere gre Tanr, ilah varln sa Mesihin bedeniyle btnletirmi ve insanlara kendisini gstermitir573. Protestan Ermeniler iin Tanrnn ltuf ve gerekle dolu biricik olu olan sa Mesih; Hristiyan inanlarnn, kiliselerinin ve kltrlerinin temelini oluturmaktadr. Bu nedenle sa Mesih sevgisi hereyden nce gelmektedir. Bu, tm Hristiyanlarda
567 568

. Bkz. Yuhanna 5:30. . Bkz. 1. Yuhanna 4:8-12; Vahiy 15:4. 569 . Bkz. lahiler, stanbul 1953, 7-13. 570 . Bkz.TOOTKAN, 138. * . Hristiyanlkta sa Mesih, hem isim hem de unvandr. sa kelimesi isim olarak Yeua veya Youa kkeninden gelmekte olup, Yehova-Kurtarc anlamn ihtiva etmektedir. Mesih de nvan ifade eden bir kelime olarak Greke Messiah, branice Maiak kelimesinden meshedilmi olan anlamna gelmektedir(Josh MCDOWELL-Bart LARSON, Mesih sann Tanrl, ev. Fikret Bcek, stanbul 2001, 15). 571 . Bkz. Koloseliler 1:16-19; braniler 1:1-3; Yuhanna 1:14. 572 . KALOUSTAN, 82; WCKWRE, 14; DWGHT, 336; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople, Turkey, July 1. 1846, http://www.cacc-sf.org/c-aefaitha.htm/ 18.10.2004. Ayrca bkz. braniler 1:3; Koloseliler 1:14. 573 . 03.12.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

128

genel olarak ortak bir dncedir. O, Tanrnn ezel ve ebed szdr. Bu sz, bir beden eklinde dnyaya bir insan olarak gelmi, sada bedenlemi, inayet ve hakikatle dolu olarak insanlar arasnda yaamtr574. Kendisine Tanrnn olu denilmesi de bu ruhsal anlamdan dolay olmutur. Bylece Baba, sa vastasyla insanlarla iliki ierisine girmi ve sevgisini gstermitir575. Baba, insanlara reteceini sann yaamnda gstermitir. O, insanlara mesajyla birlikte kendisini de aklamtr. Kutsal Kitap da, Tanrnn kendisini aklamasn bildirmekte ve yorumlamaktadr576. sa, Kutsal Ruhtan vcut bulmu ve bakire Meryemden babasz olarak domu ve kendisine mmanuel ad verilmitir577. Pilatus zamannda ac ekerek armha gerilmi, lm ve gmlm, nc gn dirilmi ve ge karak tanrnn sandaki yerini almtr. Ancak kyamet gn iin tekrar gelecektir578 Bu balamda da sa, dnyann gnahn ortadan kaldran Tanr kuzusu olmutur579. Tanrnn ezel ve ebed sz olan Mesih sa, Kilisenin tek lideri, tek kurtarc ve tek aracdr. Mesih sa, insan ile Tanr arasndaki tek arabulucudur. Ondan baka ey araclk vastas yaplamaz580. Protestan Ermeniler, Kutsal Kitaba dayanarak saya hrmet etmeyen kiinin Babaya da hrmet gtermemi olacana inanrlar. Onlara gre sa Mesih, Baba gibi Tanr olup onun sfatlar ve yetkilerine de sahip, her yerde olan, her eyi bilen, her eye gc yeten, gkte ve yerde tm gce sahip bulunan, fiziksel olarak hastalara ifa veren ve cinleri kovabilen, ezeldir, ebeddir ve deimezdir. Ayrca O, kral, yarg, k, kaya, oban, yaam kayna ve balaycdr581.

574 575

. Bkz.Yuhanna l:1-3, 14, 18. . TMER-KK, 284; TOOTKAN, 127; J.M.BOICE, sann Douu (Noel), stanbul 2004, 5-9; 1.Yuhanna 4:8-16. 576 . Bkz. braniler 1:1-3; Yuhanna 1:14. 577 . Bkz. Matta 1:18-25; Luka 1:35. 578 . 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 579 . Bkz. 1. Yuhanna 2:2. Ayrca geni bilgi iin bkz. Elton G. HLL, sa Odur, ev. Hande Taylan, stanbul 2000, 10-86. 580 . TOOTKAN, 292; BEDKAN, The Rise of The Evangeical Movement Among Armenians; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings; JEFFERY, 22-23; Bkz. aya 43:11 Titus 2:10,13;3:4,6; Filipililer 3:20. 581 . TOOTKAN, 127; Bkz. Yuhanna 5:17-30, 8:58; 10:28, 30, 11:25, 17:2, 5, 21:17,10:14, 13:1; Matta 28:18; Filipililer 3:21; aya 9:6, 43:15; Malaki 3:6; Tesniye 10:17, 32:39; Tekvin 2:7; Mezmurlar 36:9, 86:5; 130:4; k 34:7; Nehemya 9:17; aya 55:7; Yeremya 31:34.

129

sa, Tanrnn bu zelliklerini tamakla birlikte onun i bilgisine de sahiptir ve Tanryla i iedir. Babann O'nu bildii gibi, O da Baba'y bilmektedir582. ac. Kutsal Ruh Teslis sisteminin nc unsuru olan Kutsal Ruh, aklla kavranlamayan ve insana yol gsteren bir varlktr583. O, iman hayatnda yryebilmek iin temel kaynaktr. Kutsal Ruh olmadan iman hayat yaanamamaktadr584. Bu nedenle o, insanlara verilmi olup585, imanlnn iinde yaayarak ona kutsal ekilde yaamasna gn vermektedir586. Baba ve oul gibi bir Tanr olan Kutsal Ruh, dnyada ilevi olan lbirliin nc unsurudur587. Onlara gre dnyev glere kar ancak Kutsal Ruhun gcyle ve onun silahlaryla mcadele edilebilmektedir588. Baba da, dnyadaki btn ilerini Kutsal Ruh vastasyla yapmaktadr. Kutsal Ruh da, vaftiz ile insana gelmektedir589. Baba iin sylenen her ey Kutsal Ruh iin de sylenmektedir. Babadan kan Kutsal Ruh, kilisenin ortak yarar iin eitli armaanlar vermekte ve kiliseyi hatalardan korumaktadr. Ayrca o, imanllar kiliseye ve yeryzne hizmet etmek amacyla donatarak ynlendirmektedir. Kutsal Ruh, insanlara doru ve gerei gstererek yeniden douu salamaktadr. O, ayrca Baba ve Oul gibi yaratc olup ruhsal armaanlar vermekte, araclk etmekte, retmekte, sa'ya tanklk, vaftiz ve rehberlik grevi de yapmaktadr. nsanlara kurtulu bilinci vererek onlarn Tanrnn ocuklar olmasna vesile olmaktadr. Ayrca Kutsal Ruh, insanlara cesaret vererek onlar glendirmektedir. Bunun yannda insanlara sevin ve esenlik de vermektedir. Kutsal Ruh, sa Mesihi meshettii gibi Hristiyanlar da meshederek gnahlardan temizlenmesini salamaktadr. Bylece onlar kutsal klmakta ve Mesihin bedeni ile birleerek bymesine imkan vermektedir.

582 583

. Bkz. Matta 11:27; Yuhanna 7:29; 8:55; 10:15; 17:25; MCDOWELL-LARSON, 44-45. . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 212. 584 . 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 585 . Bkz. Romallar 5:5. 586 . WCKWRE, 15. 587 . Yuhana 4:24; Matta10:20; Romallar 8:9; CALVN, 30. 588 . Bkz. Efesliler 6: 10-18; Matta 10: 19-20; Romallar 5: 3-5; 1.Korintliler 10: 13. 589 . TMER-KK, 285.

130

Kutsal Ruh; gvercin, diri su, ate, mhr ve gvence, rzgar veya nefes gibi eitli simgelerle kendisini gstermektedir. Protestan Ermenilere gre Kutsal Ruh, gerek iman vastasyla Mesih sann tm bereketlerine ortak olma, teselli bulma ve sonsuza kadar insanla birlikte olmas amacyla insanda bulunmaktadr. Bu zelliiyle de o, insanlarn kurtulularn gerekletirerek onlarn kiliseye uyumunu ve kutsal kitab anlamasn salar. nsanlarn tm davran ve yaantlarnda da etkin rol oynar590. Protestan Ermeniler, ayrca Protestanlar gibi dier Hristiyan gruplarn Kutsal Ruhun gsterdii mucizelerinin gemile snrl olduu, gnmzde byle bir mucize ve kudret olaynn gereklemeyecei iddiasna karlk Kutsal Ruhun gemite olduu gibi gnmzde de mucizelerini ve kudretini gsterdiine inanrlar591. b. Kutsal Kitap nanc Protestan Ermenilere gre Ermeni Milleti ierisinde Protestan Ermeni Milletinin oluumunu Kutsal Kitap olgusu salamtr. Bu olgu, kutsal kitaba dayal, birok ekilde gnlk yaam deitirmeye ynelik derin ve etkili bir biimde kendisini gstermitir. nk onlara gre Kutsal Kitap, Ermeni Kilisesini aydnlatm ve onun hatalarn ortaya koymutur. Bu nedenle o, hkm belirleme ve koyma noktasnda lt olarak kabul edilmitir. Bylece Kutsal Kitap, Protestan Ermeni hayatnda ve ibadetlerinde, imann yegne temeli olarak nemli yer tutmutur. Protestan Ermeniler, Kutsal Kitaba ballklarn gstermek amacyla kendilerine Avedaranagan veya Evengelical (ncile zg, ncile ait) adn vermilerdir. Onlar; Hristiyan inancnn gerek ve temel kural yalnzca Kutsal Kitaptr prensibini esas alm ve Kutsal Kitabn otoritesinin hereyden nde geldiini ileri srmlerdir592.
590

. The Evangelical Confessian of Faith; 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Manfred RSELER, nancn Temeli, stanbul 2002, 100-101; Roy HESSON, armh Yolu, stanbul 1997, 38-42. Ayrca bkz. 1. Korintliler 12:8-11; Romallar 8:26, 14:17; Yuhanna 3:8, 4:14, 7:38-39, 14:26, 15:26,16:13, 20:22; 1.Yuhanna 2:20, 27, 3:24; Elilerin leri 9:31, 10:38; Mika 3:8; Hezekiel 36: 26-27; 1.Korintliler 3: 16-17, 6:11,19 12: 13; Luka 3:21-22, 4:18; Matta 3:16; aya 44:3; 2. Korintliler 1:21-22 Efesliler 1:13,4:30; Tekvin 2:7; 1. Petrus 1:2. 591 . 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 592 . TOOTKAN, 263; DWGHT, 17, 332; TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople, Turkey, July 1. 1846, http://www.cacc-sf.org/c-aefaitha.htm/ 18.10.2004.

131

Protestan Ermeniler; dier Hristiyan gruplar gibi Hristiyanlarn Tanr tarafndan seilmi millet olmalarndan dolay Tanrnn sa Mesihin bedeni vastasyla onlarla yeni bir antlama yaptna inanmaktadrlar. Bu antlama, Eski ve Yeni Antlama olmak zere iki kolleksiyondan olumaktadr. Bu kolleksiyon, ahitlemenin, antlamann bir rndr593. Bu iki koleksiyon birbirlerini aklama ve tamamlama bakmndan balantl olarak bir btndr. Ayrca her iki koleksiyon ayn ama ve neme sahiptir594. Derin bir tabiata sahip olan bu koleksiyonun ierisinde Tanr ve Tanrnn istekleri, Mesihin lm, dirilii ile retileri yer almaktadr. Bu kolleksiyondaki bilgiler, insanlarn onu anlamas ve renmesi iin gereklidir. Bu muhtevas ve mesaj itibariyle Kutsal Kitap, benzersiz, kusursuz ve kutsaldr595. Ayrca Kutsal Kitaba bal olmak ve onu anlamak Tanrya olan sevginin de bir gstergesidir. nsanlarn doruyu bulmas, baarl olmas ve Tanrya yakr insan olmas Kutsal Kitab anlamasyla balantldr596. Protestan Ermenilere gre Kutsal Kitap,Tanry tanmak, dnmek, anlamak ve insanlara da anlatmak iin gnderilmitir. Bu nedenle onu anlamakszn veya bilmeksizin iman topluluu olmak mmkn deildir597. Protestan Ermeniler Kutsal Kitab, din hayat ve ahlak davranlar iin de son otorite kabul etmektedir. nk onlara gre Kutsal Kitap; din, ahlak ve kiisel ihtiyalar ile zlemlerini tatmin etme imkan salamaktadr. Bu nedenle onlar; kendilerini Kutsal Kitabn gnlk rencisi olarak kabul etmekte, onu her yerde ve her ekilde kullanmaktadrlar. Protestan Ermeniler, Kutsal Kitabn bir btn olarak okunduunda; kendisini yorumlayabildiini ve bu nedenle de Kutsal Kitaptan baka otoriteye gerek kalmadn da vurgulamaktadrlar. Onlar ayrca kutsal Kitabn kiinin vicdann ekillenmesine de yardmc olduunu da beyan etmektedirler598. Protestan Ermenilere gre insanlar, Kutsal Kitabn emirlerine uyarak ve ona bal olarak yaamak zorundadr. nk Kutsal Kitap, yaamda, retilerde, lmde

593 594

. TOOTKAN, 294. . KALOUSTAN, 87. 595 . CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. Ayrca bkz. Recep KILI, Modern Bat Dncesinde Vahiy, Ankara 2002, 56-58. 596 . Bkz. Yeu 1:8. 597 . TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People; Bkz. Mika 6:8; Elilerin leri 17:11; Yuhanna 5:39; 2. Timoteyus 2:15. 598 . TOOTKAN, 105, CHAKMAKJAN, The Armenian Evangelical Church...; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings.

132

ve yeniden dirilmede gsterilen kutsal istein ve Tanrnn kutsal karakterinin aa kmasnn bir kayddr599. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermenilerin Kutsal kitap ile yetinmek mmkn deildir. dncesine karlk Kutsal Kitabn yeterlilii hususunda onu yeterli ve temel kaynak olarak grmektedir. O, Kutsal Ruhun rehberliinde yorumland iin yanlmazdr. Herkesin bizzat okuyabileceini,yorumlayabileceini ve kutsal kitab bilen herkesin otorite olabileceini iddia etmektedirler. nk onlara gre Kutsal Kitabn otoritesi, muhtevasndan kaynaklanmaktadr. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermenilerden farkl olarak kutsal kitap ile gelenee birarada yer vermezler. Gregoryen Ermenilere gre Kutsal Kitapta yer almayan ilah gerekler vardr. Bu gerekleri anlatacak ve yaatacak olan gelenek ve kilisedir. Protestan Ermeniler ise byle bir dnceyi kabul etmezler600. Bu balamda onlar, Kilise geleneinin vahyin ayrlmaz bir kanal olduu dncesine de kar karlar. Kilisenin Kutsal Kitab yorumlama yetkisi olmadn, her Hristiyann Kutsal Kitab yorumlayabileceini ifade ederek Kilise otoritesinin karsna Kutsal Kitabn otoritesini koyarlar. Kutsal Kitabn herkes tarafndan yorumlanabileceini ifade eden Protestan Ermeniler, Kutsal Kitabn yorumu konusunda farkl dncelere sahiptir. Bazlar onu Tanrnn szn Kutsal Kitap ile ayn sayma eilimindedir. Bazlar da kutsal metni kendi kendine yeterli/muktedir bir para olarak alglar. Fakat Protestan Ermenilerin hepsi iin ortak olan kutsal kitabn tek otorite olduudur601. Protestan Ermeniler iin Kutsal Kitap ayn zamanda Ermenilerin manev ve kltrel canll ortaya karan en nemli unsurdur. zel ve genel ibadette de stn bir yer atfederler ve vahyedilmi kitaplardan oluan bir ktphane olarak grrler. O, Tanr ile insan arasndaki iletiimin kayddr602. Bu balamda da Ermeniler, Kutsal Kitap iin Mkemmel Vahyedilmi Kitap (Astovadsashoonch Matean-Divinely nspired Book) veya basit bir ekilde Tanr Sz (Astovadsashoonch-Breath of God) adn verirler603.

599

. CHAKMAKJAN, The Armenian Evangelical Church...; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. 600 . KALOUSTAN, 88; 03.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 601 . TOOTKAN, 147. 602 . TOOTKAN, 136, 294; DWGHT, 336; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings; BEDKAN, The Rise of The Evangeical Movement Among Armenians. 603 . BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church.

133

Protestan Ermenilere gre Tanr sz olan Kutsal Kitap, kendilerinde manev ve ilah bir duygu uyandrmaktadr. Bu zellii sebebiyle o, bilgelik ve ltuf veren bir g olarak btn blgelere yaylmtr. Tanrnn Hristiyanlara en byk hediyesi olarak kabul edilen Kutsal Kitap, Tanry anlamak ve ona ibadet iin ok nemli bir frsat olarak telakki edilmektedir. nk Tanrya ibadet onun rahmetinden faydalanmak iin gereklidir. Protestan Ermeni ibadetinde ve gnlk hayatnda Kutsal Kitap; sayg unsuru olarak, ok nemli bir yere sahiptir. O, ayrca Protestan Ermeni Kilisesinin de zn ve snrn kutsal kitap oluturmaktadr. Bu z ve snr erevesinde Kilise, Hz. sann retisi, Mezmurlar ve Kitab Mukaddes paralarndan olumaktadr604. Bylece Kutsal Kitap, Protestan Ermeni inancnn temeli olmakta, ona aykr olan uygulama ve gelenekler reddedilmektedir605. Muhafazakr ve Liberal Ermeniler ile dier btn Protestan Ermeniler, Kutsal Kitab harfi harfine kabul etmekte ve onu btn detaylaryla birlikte yanlmaz otorite olarak grmektedirler. Ancak ar muhafazakrlar, kutsal metinlerin szl ilhamna da inanmaktadr. Muhafazakar Protestan Ermenilere gre Tanr, Kutsal Kitab oluturan metinleri kelime kelime yazdrmtr. Onlar iin Tekvinin ilk blmnde anlatlan yaratl olay, bir masal deil kelime kelimesine dorudur606. Onlara gre Kutsal Kitap, insanlar iin tarafsz bir biimde oluturulmu Tanr ile insanlar birletiren ve btnletiren bir vahiydir. Kutsal Kitabn ilah ilham vastasyla yazld, byle olmasayd Kutsal Kitabn gvenilirliinde phelerin ve endielerinin doal olduu da ifade edilmektedir.607. Liberal Protestan Ermeniler ise, Muhafazakrlar gibi Kutsal Kitaba deer vermekte, ona ihlasla yaklamakta ve onun eletirisel deerlendirme hakknn da olmas gerektiine inanmaktadr. Onlar, Kutsal Kitabn otoritesini ve Kutsal Kitaptaki hereyin doru tartlmaz olduu ve mutlak da olgusunu

sorgulamaktadrlar. nk onlara gre Kutsal Kitapta Tanrnn kelimesi yannda insan kelimesi de mevcuttur. Allahn setii insanlar onu yazmtr. Bu ynyle Kutsal Kitabn Tanr tarafndan vahyedilmi olmas nedeniyle vahy, insanlar

604 605

. . 606 . 607 .

DWGHT, 54; BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church. DWGHT, 332. TOOTKAN, 136; SMTH-DWGHT, 106,142-143. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

134

tarafndan yazlm olmas nedeniyle insan yn bulunmaktadr. Ancak genel olarak Protestan Ermenilerin ounluunca, Kutsal Kitabn din retilerde yanlmaz otorite ve Tanrnn vahyinin gvenilir bir kayd olduu kabul edilmektedir608. Kutsal Kitap, Tanrnn iradesi ve karakterini ihtiva etmektedir. Bu balamda da onlar Kutsal Kitab, ilerlemeci (tedricen) bir vahiy anlay erevesinde deerlendirmeye zen gsterirler. nk onlara gre aa ayak uydurma sreci ierisinde gnah barndrmad mddete sosyal deiim kanlmazdr609. Bu gelien vahiy anlaynn her aamas nemlidir. Bu aama, sa Mesih sayesinde tam ve niha anlamda ifa edilen bir ekilde anlalmal ve yarglanmaldr610. Liberallerin tek boyutlu sosyal Kutsal Kitap fikrine karlk Fundamentalistler de kiisel tek boyutlu Kutsal Kitap fikrine nem verirler611. Protestan Ermeniler, Kutsal Kitabn zihinlerde hapsedilmemesi ve gnlk hayata da yansmas gerektiine inanmaktadr. Kutsal Kitap, davran ve inanlar iin temel kuraldr. Kutsal Kitap, insann hayatnda neyi yapmas veya neyi yapmamas gerektiini anlatmaktadr. O, ayrca Vaftiz ve Komnyon Ayinlerinin anlamn ve doasn da aklamaktadr. Bu nedenle onun retilerine gre yaamak ve Tanrnn szlerini gnlk hayata geirebilmek iin srekli onu dnmek gereklidir612. Dualar da Kutsal Kitap dorultusunda yaplmaldr613. Protestan Ermenilere gre Kutsal Kitap, Kiliseye ve inananlara verilmitir. Kiliseyle balantl olarak o, kilisede okunmal ve yorumlanmaldr. Bu balamda Kilise, Kutsal Kitabn uygulama alandr. Protestan Ermeni Kilisesi de bu dnceye sadk olduundan edilmektedir614. Protestan Ermenilere gre kii, Kutsal Kitab okuyarak beslenmelidir. nk insan hem fizik hem de manev bir gereksinime ihtiya duyar. Manev gereksinimini karlayabilecei yiyecek (madde) ise Kutsal Kitaptr. Bu, Matta 4:4te de u ekilde ifade edilmektedir: nsan yalnz ekmekle yaamaz. Tanrnn azndan kan her
608 609

Kutsal Kitaba ait bir kilise (ncil Kilise) olarak kabul

. . 610 . 611 . 612 .

TOOTKAN, 136. TOOTKAN, 137; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN, 137. TOOTKAN, 136; CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. Mezmurlar 119:11; Krikor Aabalolu ile 03.09.2005 tarihinde yaplan grme; TOOTKAN, 9, 131. 613 . Geni bilgi iin bkz. Judson CORNWALL, Kutsal Yazlarla Dua, ev. Levent Knran, stanbul 1999, 11-21. 614 . TOOTKAN, 131.

135

szle yaar. Bylece o, ruhan yiyecek olarak kiinin ruhsal geliimini salar ve devam ettirir615. Bu nemine binaen Kutsal Kitap, devaml okunmal ve etd edilmelidir. nk etd de Tanrnn ltufuna eriebilmek iin nemli bir yoldur. Bu ayn zamanda bir ayrcalk ve grevdir. Onlara gre; Tanr kendilerine olan ltuf ve efkatinden dolay retmenlerin yetimesini salam, Kutsal Kitab aydnlatmak ve onun hayata nasl uygulanacan gstermek amacyla Kutsal Ruhu gndermitir616. Protestan Ermeniler, Kutsal Kitabn herhangi bir kitap gibi hissedilerek ve ihlasla ve ilm olarak okunmasnn gerektiine inanmaktadrlar617. Tootikian, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow adl eserinde, gnmzdeki Protestan Ermeniler arasnda Kutsal Kitabn ilk zamanki dnemlere gre nemini kaybettiini, Ermeni mirasn yokeden modern dnyann putperestliine kar bir eilim olduunu ve bunlarn birounun gemi deerlerine ballk ierisinde olmadklarn dile getirmektedir618. c. Kilise nanc Gregoryen Ermeniler, Ermeni Kilisesi ile Ermeni Milletini zdeletirerek onlar edeer ve bir btn olarak deerlendirerek aynletirmitir. Gregoryen Ermenilere mahsus bu zellik, Protestan Ermeniler iin geerli deildir. Onlarn, Gregoryen Ermeniler gibi milletle kiliseyi bir tutma gibi zellikleri bulunmamaktadr. Tootikian da, Protestan Ermeni Kilisesinin Protestan Kiliseler snfna dahil edilmi olmasna ramen onun Ermeni Kilisesi ierisinde domu olmasndan dolay bir Ermeni Kilisesi zellii tadn beyan ederek Protestan Ermeni Kilisesinin bir Ermeni Kilisesi olduunu ifade etmektedir619. Protestan Ermeniler; Kiliseye birinci derecede nem vermemekte fakat onu tamamen devre d da brakmamaktadr. nk onlara gre Kilise, Mesih sa tarafndan kurulmutur, Mesih saya aittir ve bundan dolay da kendisi kilisenin bizzat badr. Evrensel Kilise, Mesih zerine ina edilmi olup btn inanllar kapsayan Mesihin bedenidir. Bu nedenle Kilise kutsal olup Hristiyan sevgisi ve dostluuna ihtiya duyan tm Tanr ocuklarna aktr. Ancak Protestan Ermeniler
615 616

. . 617 . 618 . 619 .

21.06. 2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. SPROUL, 50. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Bkz. TOOTKAN, 263-264. TOOTKAN, 220.

136

kilisenin bu zelliklerinin onu putlatrma veya onu ar derecede balanmaya sebep olmamas gerektiini de vurgulamaktadrlar. Kilise, Kutsal Kitaba uygun olarak Kelamn retildii, sevgiyle paylald, sakramentlerin kutland, ayinlerin doru ve uygun bir ekilde yerine getirildii ve ncilin muhtevasnn gnlk hayata geirilmesinin saland bir kurumdur. Kilise ayrca Kilise disiplininin doru bir ekilde yapld bir yap olarak da telakki edilmektedir. nk kilise disiplini; Mesih sann kanunlarn uygulamak, eitim ve dier ihtiyalar yerine getirmek ynnden dzeni salamak iin gereklidir. Protestan Ermeniler iin Kilise, insanlara kurtuluun verildii veya paylatrld bir kurum deil, onun ilan edildii bir mekndr. Bu zellikleri itibariyle o, Tanrnn ahidi ve inananlarn hizmetisi olarak grev yapan bir kurumdur620. Protestan Ermenilere gre Kilise, sakramentlere, havarilere, papazlara, rahiplere, elilere veya yaplara bal olmayan halkn rol oynad bir kurulutur. Onlara gre Kilise, halktr ve dnyada Mesih sann isminde toplanm bir Hristiyan cemaatidir621. O, ayrca Kutsal Ruhun ve Hz. sann da hazr bulunduu, Mesih inanc vastasyla birlik olmu veya Mesih inanc zerine oturtulmu Mesih manllar cemiyetidir. Bu dnce, gerek kilisenin temel zelliklerine uygun olarak Protestan Ermeni Kilisesinin de en temel zellii olarak kabul edilmektedir. nk Protestan Ermenilere gre Kilise, Mesihe benzemeli ve kilise yeleri de Mesih ile daim bir iliki ierisinde bulunmaldr. Bu iliki erevesinde Kilise de Mesihe benzeyen bir imaj iinde ve Mesihin bedeni olmak zorundadr. Bu balamda da Kilise, Mesihe benzer olma ve ncelikli olarak halk Mesih sa ile btnletirmeye alma ierisinde yer alan aktif bir topluluktur. sann kilise retisini takip eden ve aktif bir topluluk olan Protestan Ermeni Kiliselerinin ortak bir karar ve amalar vardr. Bu ortak hedef, Mesih iinde bymek, olgunlamak, onunla yaamak ve Mesih benzeri kiiler olmaktr. Ortak ama da, mesihin yaptn yapmak ve onun havarileri olarak, hizmet etme yolunda ona layk olmaya
620

. TOOTKAN,131; DWGHT, 339; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grmelerden alnan bilgiler; The Evangelical Confessian of Faith; MARTY, Protestantism, s. 25-27, 29-30; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; 18.11.2004 tarih 21.05 saatinde CNN Trkte yaymlanm, ABDde nan Kavgas adl programdan.Ayrca bkz. Efesliler 1:23, 2:20-22,4:16; 1. Korintliler 12:14-25. 621 . TOOTKAN, 143-144.

137

almaktr. Bu nedenle de onlar, say hayatlarna merkez yapp onu kendilerine rnek almaktadrlar622. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermenilerin Kiliseyi yanlmaz olarak kabul etmesine karlk, Biz, din otoritelere sayg gsteririz, kutsal saylan gelenekleri onurlandrrz. Evrensel kilisenin iman esaslarn kabul ederiz. Ermeni Milletini tm kalbimiz ve ruhumuzla severiz, ancak biz vicdan hrriyetini her eyden kutsal sayarz ve Bizi Mesih sann ncilinden mahrum edecek gelenek, manda ve hibir otoriteye msaade etmeyiz demektedirler623. Protestan Ermenilere gre, birliktelik iinde Tanrya tapnmaktan daha merkez bir ey yoktur. Hristiyanlar, birbirlerinden ayr durarak Tanrya yakn olamazlar. nsan tek bana bir din hakknda hibir ey bilemez. Protestan Ermeni Kilisesi dier dini organlar gibi kendisini sann evrensel kilisesinin blnmez bir paras olarak dnr ve bu yzden Hristiyan birlikteliini dier kiliseler gibi stn tutar624. Bu balamda Kilise, birlikte ibadetin gerekletirildii yap olarak da dikkat ekmektedir. Onlar iin topluluu ifade eden kilise, organik bir birlik olup toplum yaamnn da ayrlmaz bir parasdr. Kilisenin birlii de hibir zaman yzeysel, mecbur veya organizasyonik bir birlik deil; Kutsal Ruh ve Kutsal Kitap'tan esinlenen, gerek iman zerine kurulmu bir birliktir. Bu sebeple Kilise, toplumun problemlerine olan ilgisini de aka gstermektedir, gstermelidir625. G.H. Choporuian, kiliseyi servis istasyonuna benzetmektedir. O, insann hereyi yeni olan aracn servise gtrme ihtiyac hissetmeyecei ve servisin sadece insanlarn hedefine doru hareket etmesine vesile olan bir ara olduu ynnde benzetme yapmaktadr. Bu rnek erevesinde kilise, insanlarn hedefine ulamada onlara yardmc olmakla ykmldr. Ayrca kilisenin de bu ekilde din, eitimsel ve sosyal gibi hayata ait nimetleri olduunu dile getirmektedir. Ancak bunlarn kilisenin gerek hizmetini oluturduunu dnmenin de yanl olduunu sylemekte

622

. TOOTKAN, 220, 291; TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People; CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; Matthew SCK, Question About The Church, http://www.carm.org/ questions_ church. htm/ 28.12.2004. 623 . TOOTKAN, 105; BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians. 624 . TOOTKAN, 215. 625 . TOOTKAN, 236-237; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Bkz. Yuhanna 17; Romallar 12:5; 1. Korintliler 10:17, 12:12, Galatyallar 3:28.

138

ve kilisede insanlarn yenileneceini ve dnyada sann iini yapmak iin hazrlandn ifade etmektedir626. Protestan Ermeniler, kimliklerini ancak Kilisenin etnik miras araclyla koruyabileceklerini dile getirmektedir. Kilisenin grevi, Ermenilerin mirasna bal olmalarn salamak, sa ve Kutsal Kitab retmektir627. Kilise, Tanr'y ve Mesihi yceltip, ibadeti ve kutsal yaamyla Tanr'nn huzurunu insanlara hissettirme ve ayn zamanda Mesih'in kurtulu mesajn tm insanla yayma greviyle de ykmldr. Bunun iin kilise bu amacna ulaabilmesi iin kendi kendini Kutsal Ruh'un ve Kutsal Kitabn dorultusunda iyi organize edebilmelidir. Protestan Ermenilere gre grnen kilise ve grnmeyen kilise olmak zere iki kilise vardr. Grnen kilise, yeryzndeki mevcut kilise olup Mesih'in izleyicileri olduunu syleyen ve onu kabul edip, rnek alan herkesi kapsamaktadr. Grnmez kilise ise gerek manada kurtulan kiilerin tmnden olumaktadr. Ancak grnen kilise iinde de grnmeyen kilise yeliine erimi olanlar da vardr628. Protestan Ermeni Kilisesi, Kutsal Kitapla balantl olarak, Hristiyan eitiminin nemi zerinde de durur. nk Hristiyan eitimi kilisenin kutsal grevlerinden birisidir. Protestan Ermeni Kilisesi, okullarda, kilise okullarnda, genlik gruplarnda ve Hristiyan topluluklarda Hristiyan deerlerini ve retilerini anlatmaya ve bildirmeye gayret eder. Bylece Protestan Ermeniler iin Kilise, eitim alannda Ermenileri kreten niversiteye kadar eiten ve binlerce Ermeniyi ihsan sahibi yapan etkin bir kuvvettir629. Bu balamda Protestan Ermeni Kilisesi, Pazar okullar, Kutsal Kitap almalar ve dnyev eitim araclyla eitici bir kilise fonksiyonuna sahiptir. Kilise, yoksullara, mitsizlere, sknt eken insanlara yardm etmesi zelliiyle de alakadar bir kilisedir630. Protestan Ermenilere gre Kilise, Ermenilere kltrel adan da nemli bir hizmet sunarak sanat yaplarnn, ortak manev yaptlarn, grlerin, inanlarn ve deerlerin nesilden nesile aktarlmasn salar631.

626 627

. . 628 . 629 . 630 . 631 .

TOOTKAN, 249. TOOTKAN, 265. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN, 257. AVAKAN, The Armenian Evangelical Church... TOOTKAN, 258.

139

Protestan Ermeniler iin bir inanlnn salam ve iten inanca sahip olmas iin gerekli olan her trl ihtiya kilise hizmeti araclyla oluabilir. Tanr, iman yaamn gelitiren ortam, tvbe etmeyi, tekrar dirilmeyi, Mesih sann stnl gibi Kutsal Kitaba ait temel deerleri kilise ile yeniden salamtr632. Bu nedenle Kilise, kltrel ve liturjik zenginliinin gururunun tesinde kendilerini tankla ve kutsal kitab vaaz etmeye adamaldr. Protestan Ermenilere gre kiliseler, Hristiyan Misyonunu ve vizyonunu bytmelidir. Onlar iin kilise gnmz artlarnda grev kilisesi doasn tanmlamaldr. Hristiyan misyoner faaliyetler iin de birliklerini eitmelidir. Bylece Protestan Ermeni Kiliseleri btn Ermeni Kiliselerini etkileyerek misyoner kilise vazifesini yapmtr633. Gnmzde Protestan Ermeniler arasnda kilisenin neminin kaybolduu, insanlarn beyninde kilisenin amacn alglama biiminin deitii ve kilise adaml kavramnda da ciddi bir bozulma olduu iddialar vardr. Btn bunlardan dolay Protestan Ermeni Kilisesinin varlnn tehlikede olduu belirtilmektedir634. d. Kurtulu nanc Tanr (Baba) gcn, bilgeliini ve iyiliini gstermek amacyla dnyay ve yeryzndeki her eyi alt gnde yaratmtr. Tanr btn yaratklar yarattktan sonra erkek ve kadn olarak ilk insan Hz. Adem ve Havvay yaratmtr. Onlar kendi benzeyii* dorultusunda bilgi, doruluk ve gerek kutsallk ile donatarak, dnebilen ve lmsz bir varlk yapmtr. Daha sonra Tanr, Hz. Adem ve Havvadan yasaklad iyilii ve ktl bilme aacna yaklamamalarn istemi; ancak Hz. Adem, Havvann etkisiyle eytana uymu ve ebedileme dncesiyle aacn meyvesinden yemitir. Bylece Tanrnn emrine kar gelen Adem, bir gnah ilemi ve asl gnah inancnn mimar olmutur. Bu gnah yznden insan, ilk doruluundan ve Tanryla olan beraberliinden uzaklam ve gnahlar iinde lmtr. Dnya zerindeki btn insanlar, bu gnah yznden, canlar, bedenleri ve bedenin tm organlar ile kirlenmitir. Adem ve Havva ilk
632

. John MACARTHUR Grace to You http://www.gty.org/IssuesandAnswers/archive/ whychurch. htm / 01.04.2005; AVAKAN, The Armenian Evangelical Church... 633 . TOOTKAN, 312-313. 634 . TOOTKAN, 264. * . Muhafazakrlar gibi Ermeni Evanjeliklerine bal Konfesyonal Kiliseler, Liberal Ermenileri yzeysel bir gnah anlay ve kiinin Tanrya benzerlii ve medeniyetin dzenli ilerlemesiyle ilgili imkan konusundaki yanl iyimserliklerinden dolay eletirirler(TOOTKAN, 136).

140

insanlar olmas hasebiyle onlarn iledii bu gnahn getirdii sululuk da tm insanla gemi ve nesilden nesile devam etmitir. Bylece insanlar, iyilik yapamaz veya iyilie tamamen kart olan ve ktln her trne eilimli hale gelmitir635. Hristiyanln genel anlaynda Tanr, ok sevdii insanlarn gnahkar olmasn istememi ve bir insanla balayan bu suu yine bir insanla gidermek istemitir. O kii de sa Mesih olmutur. Tanr, insanlara olan bu sevgisinden dolay, Hz. brahimin olunu Tanrya kurban etme teebbs zerine gnderdii ko gibi inayetiyle babasz olarak doan say gndermitir. Onun babasz olarak domasnn nedeni Ademin iledii sua sirayet yoluyla ortak olmasna engel olmaktr. Bu nedenle de sa gnahszdr636. Ancak sann gelii de yetersiz kalm, insanln gnahlarna kefaret olmas amacyla, eytana bir bor deyerek ha zerinde* kendi kann dkm, insanlarn gnahlarna karlk lm, gmlm ve nc gn dirilmi ve Tanrnn sanda yerini almtr. Orada insanlara efaat etmektedir. O, ha zerindeki lm ile insanlarn zerindeki gnah kendi zerime alyorum demitir637. Bylece sa, tm gnahkr insanlarn kefareti ve Ademden gelen gnaha kefaret olarak sunulmu kurban kuzusu olmutur. Bu kurban, btn insanlar sonsuza dek kurtarmak iin tmyle gerekli ve yeterli olmutur638. nk her bir insan Tanr katnda sulu olmakla birlikte doal haliyle Tanr'nn azab ve yargs altndadr. Ademin iledii bu gnahn bedeli yine lm639 olmaldr. Ancak Protestan Ermenilere gre bu, kiisel bir aba ile mmkn deildir. Kiinin gayreti sadece imanla gelimek iindir. Rab, kendi yapmas gerekeni yapm ve insanlardan
635

. 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; TOOTKAN, 127; Mustafa ERDEM, Hazreti Adem, Ankara 1993, 67-90; P.F.LELOTTE, Yaam Sorunu, Ankara 1985, 1719, 65-79; CALVN, 49; Ulf EKMAN, sa Senin in ld, ev. Cevdet zdemir, stanbul 2004, 5; Ayrca bkz. Tekvin 1:1-50; Romallar 3:23, 5:12-28, 6:23; Efesliler 2:1-2. 636 . 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yalan grme. Ayrca bkz. 1. Yuhanna 4:14-15; 1.Timoteyus 2:3-6; Romallar 5:12-28; 1.Korintliler 15:21-22. * . sann kendisini hata feda etmesi olay Ermeni ilahilerinde de yerini almtr. Bu ilahilerden birka rnek: Urumda lmeye arzulu bulunan, Bir Rable hayata kavutum; Geti O, meakkat ve cefa yolundan, silinsin diye her gnahm. Hana mhland, Hana mhland, Her gurur, her kin ve her suum; Halaskar gnlle lme katland, ve ben bu kurbanla kurtuldum.Hata akan kan daima niyaz ederO kan ykar gnahm(lahiler, 30-31). 637 . TOOTKAN, 137; 18.11.2004 tarih 21.05 saatinde CNN Trkte yaymlanm , ABDde nan Kavgas adl programdan; Bkz. Markos 15:21-41, 16:1-10; Luka 23:26-49, 24:1-2; Yuhanna 19:17-30,20:1-10; 1.Korintliler15:3-4; 2. Korintliler 5:14-15, 21; aya 53:4-7 braniler 2:14; 5:910 . 638 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Turgay AL, Mesihle Yaamak, stanbul 1994, 109-110. 639 . Bkz. Romallar 6:23.

141

da kendisine deni yapmasn istemitir. Onlara gre Rab istekli olan can doyurur, yoksa ltfu getirip insann aklna sokamaz640. Mesihin lmyle ve onun kannn haa dklmesiyle insan Tanryla uzlamtr. Mesihin bu uzlatrc hizmetine iman vastasyla insanlar, gnahlarndan kurtulmutur641. Bu balamda Protestan Ermeniler iin Ha, nem kazanm ve Mesihin insanla olan sevgisinin bir iareti olarak kabul edilmitir. Onlara gre bu evrenin kalbinde bir Sevgi Tanrs vardr. sa, dnyaya, bu Tanry ifa etmek, dnyaya ve insanla en kaliteli hayat sunmak iin gelmitir642. sann geliiyle insanlara Tanrnn ltfu ulamtr. nk Ademin gnah ilemesinden sonra gnaha kle olmu insanlar, ltufla zgrle kavuabilecektir. Bylece sa, insanln gnah iin, kendisini feda ederek insanlarn sonsuz kurtulu dln kazanmtr. Ancak o, bu dl insanlara sunmutur. sa, lm ve diriliiyle, kendisine iman eden ve say Tanrnn olu, Rabdir diye ikrar eden643 herkesin yeniden Tanr yaamna ortak olma yolunu amtr. Ayrca onun lm ve dirilii araclyla da tm insanlk Tanrnn inayetiyle aklanmtr. nsanln nnde bereket, yaam veya lanet ve lm olmak zere iki alternatif vardr. nsan bu ikisinden birisini semek durumundadr. nsan yaam ve bereketi semek istiyorsa; saya tabi olmal ve onu kabul etmelidir644. Bu nedenle de kiinin ilk olarak, kendisini Tanrnn nazarnda aresiz bir gnahkr olduunu ve sann onun yerine kendisini feda ettiini kabul ederek tvbe etmesi gerekmektedir645. nk onlar, Kutsal Kitaptaki "O zaman Rabbe yakaran herkes kurtulacaktr"646 ifadesini esas almaktadr. nsanlar kurtulmak iin ne yapmalar gerektiini sorduklarnda Petrus da onlara; "Tvbe edin, her biriniz sa Mesih'in adyla vaftiz olsun..."647 diyerek tvbe etmeleri gerektiini sylemitir.
640 641

. 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 642 . TOOTKAN, 138. 643 . Bkz. 1. Yuhanna 4:14-15. 644 . 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. Romallar 3:20-25; Titus 2:11, 3:5; Galatyallar 2:20; 1. Korintliler 15:21-22; Yeremya 31:3; Yasa 30:19. 645 . TOOTKAN, 127; 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Bkz. Markos 1:15. 646 . Elilerin leri 2:21. 647 . Elilerin leri 2:38.

142

Protestan Ermeniler iin Tvbe, Tanr ile insan arasndaki barma ann ifade etmektedir. nk insan gnahkr olarak doduundan Tanr ile barmas gerekir. Bylece kii Mesih sa ile kiisel ve bilinli olarak ba kurar, Mesihe iman eder ve gnahn itiraf ederse bu imanla Tanr tarafndan aklanr. Aklanma, Tanr'nn huzurunda doruluun beyan edilmesi ve Tanryla uzlama anlamna gelmekte olup onunla sevinli bir iliki tesis etmedir. Aklananlar da kendi seimleriyle Mesihe gelirler648. Gerek imanla Mesihe gelenler, Mesihin kanyla aklandklar iin yeni bir aklanma ileminden gemesine gerek yoktur. Bu nedenle Arafn varln kabul etmek bir yana varln ima etmek bile Mesihin insanlar iin dkt kan kmsemek ve onu yetersiz kabul etmek anlamna gelmektedir649. saya bir kurtarc, bir Rab olarak iman eden ve onu kendisi iin bir rnek olarak kabul eden insan; Onunla bir birlik, yeni bir varlk ve sonsuz yaama sahip olarak Tanrnn ocuklar olur650. Bylece sa Mesihe iman eden herkes, karlksz olarak Kutsal Ruhu alr. Kutsal Ruh da imanllar Mesihteki yaama ortak klar, sonsuz yaam gvencesi verir ve doast bir ekilde glendirir. Kutsal Ruh ayrca insana sevgi, sevin, sabr, efkat, ballk, yumuak huyluluk gibi zellikler de kazandrr. Bu esas itibariyle o, insanlara doruyu gstererek aydnlanmasn ve kiinin tvbe edip iman ettii anda da yeniden domasn salamaktadr. nk onlara gre bir insan yeniden domadka Tanr Kralln gremez651. Bylece yeniden doan kii Kutsal Ruh ile mhrlenmekte ve sonsuz kurtuluun gvencesini kazanmaktadr652. Bu gvenceyle birlikte insan, Tanrnn inayetiyle ve Kutsal Ruh vastasyla kurtulua ermektedir. Bu balamda da iyi amellerle kurtulua eriilememekte, kurtulu sadece imanla ve Tanr inayetiyle olmaktadr653. Onlara gre yaplan iyi iler kefaret getirmemektedir. Lutherin iyi iler, insan kurtarmaz. yi bir insan iyi iler yapar654 dncesi Protestan Ermenilerin kurtulu anlaynn temelini oluturmaktadr. Bu, Pavlusun Titusa Mektubu 3:5te
648

. TOOTKAN, 142; CHAKMAKJAN, The Armenian Evangelical Church..; 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Bkz. Romallar 3:24, 8:30; Mezmurlar 110:3; Yuhanna 6:37; Romallar 6:16-18 . 649 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 650 . TOOTKAN, 257; Bkz. Romallar 8:30; Efesliler 1:5; 2. Selanikliler 2:13; Yuhanna 3:16, 14:20; 2. Korintliler 5:17. 651 . Yuhanna 3:5-6,36; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 652 . CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings; 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 653 . TOOTKAN, 129. 654 . ATKNSON, Reform, s.369.

143

de u ekilde ifade edilmektedir: Yaptmz iyi ilerden dolay deil, ancak yeniden doum ykamas ve kurtarcmz sa Mesih vastas ile zerimize bol bol dkt Kutsal Ruhun yeniletmesiyle bizi kendi merhametine gre kurtard. Bu ifadeden de destekle Protestan Ermeniler, kurtuluun iyi iler vastasyla olmadn byle bir durumda sa Mesihin bo yere kendisini feda ettiini sylemektedirler. yi iler sadece Mesih'in getirmi olduu kefaret/kurtulu sonucunda ortaya kmaktadr. Protestan Ermenilere gre iyi iler kurban deildir. yi iler, saya iman eden insanlarn yapmas gereken bir grevdir. Ancak Protestan Ermenilere gre Tanr kurtulua erecei insan nceden belirlemi ve semitir655. Tanr, bir filmin ynetmeni gibi iyi veya kt rol kiilere gre belirlemektedir656. Ancak bunun tam bir kadercilik eklinde anlamamak gerektii de vurgulanmaktadr657. Onlara iin Vaftiz, Konfirmasyon veya kilise hizmetlerinde bulunmayla miras alnmayan658 yeniden dou olay ierisinde olan insan; ilk varlk Ademden vazgeer ve yukardan gelen ikinci Ademi (sa) kabul eder. Bu vesileyle de ilk Ademi ruhsal manada ldrerek (iten, eski tabiatn) yeni bir hayata balar. Bylece Kutsal Ruhla evlenmi olarak zgr olur (gnahlarndan arnm olur) ve Tanrsal bir gr gerekleir. nsanlar, artk Mesihin gzyle grmeye ve onun gibi davranmaya balar659. Mesih ile birlemi, tvbe etmi ve balanm, Tanrnn ocuu olma ayrcalna hak kazanm ve sonsuz yaama kavumu kii sa Mesihe ait olmu olur. nk Tanr; onlar bulunduklar gnahl ve lml konumdan, sa Mesihteki ltuf ve kurtulu konumuna660 ve sonsuz yaama kavuturmutur661. Bylece gnahlarndan temizlenen insan da Allaha yaklar ve Tanrya yakr bir biimde hayatn dzenler662. Bu balamda Protestan Ermenilere gre Hristiyanln z, resm ayin veya liturjik ibadetler deil, Mesih say yaamaktr663. Tanrya ulamak ve onun egemenliine girmek iin tek yol, sadece sa Mesih vastasyla onu Rab ve kurtarc
655

. 07.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. 1. Petrus 1:2; Efesliler 1:4, 5; 2:10; 2. Selanikliler 2:13. 656 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 657 . 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 658 . TOOTKAN, 257. 659 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 660 . Bkz. Romallar 8:2; Efesliler 2:1-5; 2.Timoteyus 1:9-10. 661 . Bkz. Romallar 6:23. 662 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People, DWGHT, 339. 663 . TOOTKAN, 87-88.

144

kabul etmektir. Bylece kurtulu; gnah karma, sadaka verme ve oru tutma gibi fiillerle deil sadece imanla mmkn olmaktadr664. Protestan Ermeniler, Mesihin adna papazlar tarafndan ifa edilen kutsal emanetleri, resimleri, ha, inan biimleri, af, kurtulu iin yaplan ileri deersiz abalar olarak kabul ederler. Onlara gre Mesih sann dn yakndr. Kurtulu, sadece Mesih sa ile olan kiisel ilikiyle, kiinin kendisiyle ilgilidir. Bir insan iin yeniden dou ve aklanma ile her ey bitmemektedir. Yeniden dou ve aklanma ile insann hayatnda yeni bir sayfa almaktadr. nsan, tabiatndan dolay bu sreten sonra da gnah ileyebilmektedir. Tanr, aklanma ve yeniden dou olayndan sonra da kiilerin gnahlarn balamaya devam etmektedir. nk insanlar zaman ierisinde hata yapabilir veya gnah ileyebilirler. Bu nedenle insanlar yalnzca genel bir tvbe ile yetinmeyip, kendilerini alaltp, gnahlarn itiraf edip, balanma dileyip, iman ve tvbe etmeleri gerekmektedir. nsanlara veya kiliseye kar su ileyen kii tvbesini ve gnahndan duyduu znty kiisel olarak ya da herkesin nnde aka itiraf etmeye istekli, iyi ameller ierisinde olmaldrlar. nk bu kurtuluun bir gereidir. yi amelsiz iman, l bir imandr665. Kurtulmu olanlar, iyi amelleri yapmaya zaten mecbur olur. Amelleri yapmasa kurtuluu kaybeder, gnah ileyerek imann kaybna sebep olur666. Bu nedenle inanllarn yaamlarnda, anlaylarnda, dncelerinde, eylemlerinde, amalarnda hergn Kutsal Kitap okuma, dua etme gibi eylemlerle Tanr'ya benzeme ve ruhsal ynden olgunlama hedefine ulama amac vardr. Bu zihniyetten dolay Protestan Ermenilerde Mesih merkezli bir cemaat, Mesihin elisi ve grevlileri olma ve Mesihle kiisel iliki n plandadr. nk Hristiyanlkta olduu gibi Protestan Ermenilerdeki kurtulu felsefesi, Mesih inancyla balantldr667. Protestan Ermenilere gre insan kendisini Mesih sann sorumluluu altnda hissetme, Mesih saya yaayan bir imanla ve grnr kilise vastasyla balanma zarureti ierisindedir. Ayrca Tanry, Baba; Oul ve Kutsal Ruhu, kurtarc ve
664

. TOOTKAN, 127; RSELER, 19-20; BEDKAN, The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians; DWGHT, 338; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople. 665 . TOOTKAN, 127; 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. Luka 17:3-4; Yeu 7:19; Mezmurlar 51. 666 . 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 667 . TOOTKAN, 9; G.H. CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings.

145

kutsayc olarak kabul edip inanmak ve Kutsal Kitaba gre hayat ve iman dzenlemek gerekmektedir. nsan iten bir ekilde kendisini Mesih saya teslim etmeli ve ilah yardm vastasyla (inayetle) sz vermeli, Tanrnn iradesine kutsal itaate dayal bir hayat yaamaldr. Bu, Hristiyan olmann da bir gereidir. Kilise dzenine uymak ve Kutsal Ruhun yardmna gvenmek, bu gven ve sevgiyi ciddi bir biimde belli etmek suretiyle de aklamak gerekmektedir668. Bu balamda da Protestan Ermenilere gre hayat, geliigzel, dikkatsizce, sorumsuzca veya cahilce yaanmayacak kadar deerlidir669. Onlar, mmkn olduu kadar inanlarn hayatlarnda uygulamaya almlardr. Ayrca ibadet gn dnyev eylerden sakndklarn, alkoll iecekler almadklarn, i ve alverite drstl temel prensip yaptklarn dile getirmektedirler670. Protestan Ermeniler, Pazar gn ibadetlerini byk bir evkle yerine getirmeye gayret ettiklerini, kt szleri kullanmadklarn, lanetleme, yalan syleme ve yalan yere yemin gibi kt alkanlklardan da uzak durduklarn da ifade etmektedirler671. e. Evanjelizm nanc Misyonerlik karakterli bir din olan Hristiyanlk, misyonerlik faaliyetleri erevesinde, artlara ve zaman uygun olarak yeni kavramlar ortaya atmaya balamtr. Bu kavramlardan* birisi de evanjelizm**dir. Bu kavram, tm Hristiyan gruplarda olduu gibi Protestan Ermeniler iin de nemlidir. Evanjelizm, Yeni Ahitte yer alan bir kelime olup, Yunanca Euangelion kelimesinden tremitir ve mjdeli (gzel) haber*** anlamna gelmektedir672.
668 669

. . 670 . 671 .

DWGHT, 338. CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. TOOTKAN, 111-112. Ayrca bkz. Romallar 12:7-21. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives; BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church. * . Bu kavramn dnda Evangelization (evanjelizasyon), Witnessing (Tanklk) ve Proclamation (lan etme) Diyalog, Contextualization gibi terimler de kullanlmtr(GNDZ- AYDIN, 85; Misyonerlerin ortaya att kavramlar iin bkz. GNGR,Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri, 194-198). ** . Evanjelizm dncesi Evenjelikalizm olarak isimlendirilen bir Protestan grubun ortaya kmasn salamtr. Evanjelikalizm, Mesih saya ball ve Kutsal Kitap otoritesini n plana kartan Protestan bir harekettir(Paul Merritt BASSETT, evangelicalism, http://mb-soft. com/ believe/text/evangeli.htm/17.12.2004; Evanjelizm hakknda geni bilgi iin bkz. Ali sra GNGR, Hristiyanlkta Evanjelik Hareket, Ankara 2005, 1-18). *** . yi Haberin (ncil) ilann iaret eden dier bir teknik terim ise Krygynedir. Bu kelimenin kk, Yunanaca Kryxdir. Kryx kelimesi, resm bir ilann ve daha zel olarak yi Haberin duyurulmas anlamna gelmektedir. Bu anlam dorultusunda Kerygymenin konusu, Mjdeyi, Mesihin ldkten sonra dirilmesiyle gerekletirilmi kurtulu olayn, Paskalyann mesaj olduunu ortaya karmaktr. Bu kelime, vaftiz olmaya karar vermi putpereste verilen bilgiden

146

Terim olarak, Kutsal Kitaba ynelmek/dnmek anlamna gelen

evanjelizm, din

anlamda, resm vaazla veya kiisel tanklkla sann gerek retisinin, Hristiyan Kutsal Kitabn veya iyi haberlerin yaylmas ilemidir. Bu, Tanrnn ruhunun balangc olup Tanr kelamnn egemenliini yaymadr673. ln etme ve bildirme anlamlarn da bnyesinde bulunduran Evanjelizm, Hristiyan lahiyatnda kurtuluun Mesih sada olduu mjdesinin yaylmas eylemini ifade etmektedir674. Bu balamda da Evanjelizm, Kiisel Mjdeleme, Kurtulua Davet gibi ifadelerle de belirtilebilmektedir. Protestan Ermeniler, evanjelizmi, birisinin kendi evinin arka bahesindeki grevi kefetme olarak tanmlamaktadr675. Protestan Ermeniler, sa Mesihin tek kurtarc olduu fikrinin insanlara iletilmesi ve retilmesi veya dier bir deyile Evanjelizmin uygulanmas gerektiine inanrlar. Onlara gre bu, sa Mesihin bu bir emri olup her mjde hizmetlisi ve Mesihe inanan kii tarafndan yerine getirilmesi zorunlu olan bir grevdir676. lk evanjelistler de Mesihin bu emrine itaat ederek Onun iyi haberlerini dier insanlara vaaz etmilerdir. Onlar, insanolunun sasz umutsuz bir ekilde kaybolduunu grmler, her yerde hatta evlerinde de bu ii yapmlardr. Sonsuz bir yaamn gcne sahip olarak onlar, sann retilerini ve mesajn yaymaya almlardr. Gnmzde de Protestan Ermenilerin, evanjelizm konusunda, ayn sorumlulua ve ayrcala sahip olduu belirtilmektedir. nk onlar, kendilerinin sann Git ncili tm dnyaya vaaz et677 emrine sk skya bal olduklarn vurgulamaktadrlar678.

ibaret olan ve zeti sembol olan ilmihalden (Catechese) ve halka sradan yaplan vaazdan(lhomelie) da farkldr. nk Kerygyme sz sradan bir hitabet anlam tamamaktadr. O, kalpleri hidayete erdirebilecek ilh bir kudreti oluturmaktadr(DANLOU, s. 102). 672 . Bkz. DARAKJAN, Evangelism or Proselytism; Evanjelik Kiliseler, A.B.A., C. 8, stanbul 1989, s. 375. 673 . TOOTKAN, 307; smail VURAL, Evanjelizm Beyaz Sarayn Gizli Dini, stanbul 2003, 9. 674 . DARAKJAN, Evangelism or Proselytism. 675 . TOOTKAN, 310; Garabed SARKSSAN, Evangelism in The Armenian Church, http://members.aol.com/Narekinc/ Epistles.html/ 23.11.2004; DARAKJAN, Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church. 676 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. Luka 24:47; Markos 1:15; Elilerin leri 20:21. 677 . Matta 28:19. 678 . TOOTKAN, 307-308.

147

Bu balamda Protestan Ermeniler, davet kavramn kendilerine ilke edinerek, Tanr tarafndan kendilerine uygun en iyi ii yapmaya davet edildiine inanmaktadrlar. Bu davet, din veya sekler olabilmektedir. Onlar, dier Protestanlar gibi davet iini yapmak iin, insann doutan gelen kutsal bir zellie sahip olduuna inanmamaktadr. Protestan Ermenilere gre doru zamanda ve doru yerde yaplacak davet ii, hem ilah hem de ahlak bakmdan byk bir seviye arzetmektedir. Protestan Ermeniler, bu davet iini Katoliklerdeki zel bir eitim silsilesi gibi deil, herkesin yapabileceini dnmektedirler679. Protestan Ermenilere gre Tanr, insan yaratt iin onu ok iyi bilmekte ve btn insanlarn gerein bilincine vararak kurtulmasn istemektedir. nsanlarn say kabul edinceye kadar yarg altnda ve gnah ierisinde olacan bilen Tanr kullarnn gnaha dmesini istemediinden, insanlara yardm etmitir. Cehennemin insanlar iin deil eytan ve ordular iin yaratldn bilen Tanr insann, her frsatta kendisinden yardm istemesi hususunda arda bulunmaktadr. Bu nedenle tm insanlar kurtulua davet etmek gerekmektedir. Bu davet de Mesih sann ncilini tm insanlara duyurmakla mmkn olmaktadr680. sa herkesin gnahlarnn bedelini kiisel olarak demi ve armhta kendisine den grevi yapmtr. Ancak bu grev yarm kalm ve sa kurtulu mesajyla tm dnyaya ulama grevini insanlara brakmtr. Bu ar, ferd olarak deil, Kilise araclyla mmkndr. nsanlara doruyu gstermek ve onlar terbiye etmek iin Mesih vastasyla tayin edilmi balca aracn Kutsal Kitap olduu ve bu aracn kurtulu iin insanlara iletilmesinin Kilisenin grevleri ierisinde yer ald kabul edilmektedir. manllar topluluu olan Kilise; manev (yeniden) canlanmann ve tm insanla Kutsal Kitab vaaz etmenin bir taahhd olan evanjelizmi (ncili vaaz etmek- kurtulua Davet) uygulamak mecburiyetindedir. Kilisenin de ilk ncelii bu olmaldr. Bu dnce erevesinde Kilise, vaaz etmeli, tankl yerine getirmeli ve iyi haberleri sylemelidir681. Protestan Ermeniler iin bir insan, sa Mesihle kurtulua ermise egoistlik yapp ben kurtuldum gerisi beni ilgilendirmez deme hakkna sahip deildir. Onlara

679 680

. TOOTKAN, 145-146. . 04.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; DARAKJANEvangelism in The Early Armenian Evangelical Church. 681 . DWGHT, 332; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople.

148

gre kurtulua erien insan; kurtulua ulamam dier insanlara; Mesihin aracln, kefaretini ve tekrar diriliini anlatmas piman olup tvbe etmeyi, Mesihe ve kiliseye bal olmay bildirmesi gerekmektedir. Bu, her Hristiyan iin bir ykmllktr682. Protestan Ermeniler, her Hristiyan iin bir ykmllk dncesiyle tarih sre ierisinde, insanlara Mesihte yeni bir hayata ulatrma gayretiyle ncili vaaz etmeyi kendilerine bir grev bilmilerdir683. Bu balamda da tm insanla mesaj anlatmaya (Evanjelizm) almlardr. Onlar, Romallar 10:13-15te; Rab'be yakaran herkes kurtulacaktr.Ama iman etmedikleri kiiye nasl yakaracaklar? Duymadklar kiiye nasl iman edecekler? Tanr szn yayan olmazsa, nasl duyacaklar? Sz yaymaya gnderilmezlerse, sz nasl yayacaklar?... ifadelerini kendileri iin sylenmi kabul etmektedir. Bundan dolay da tm Protestan Ermeniler kendilerini bu erevede misyoner olarak grmekte ve Kutsal Kitaba uygun olarak onu vaaz etmek ve retmekle de ykmldr684. Bu misyon tm dnyada gereklemedike insanlarn kurtuluu, sann geri gelmesi ve Tanr Kralln kurmas gereklemeyecek ve bylece dnyann da sonu gelmeyecektir. say kabul etmeyenler de sonsuz azapta (cehennem) Protestan Ermeni Kilisesi, bu misyon erevesinde evanjelistik bir kilise olmaldr. nk onlara gre Protestan Ermeni Kilisesi, evanjelizm fikrinden ve onu yaymak iin domutur. Bu balamda Kilise yelerinin grevi de Mesih saya balln bir gstergesi olarak Ermeni insanlarna ve dnyaya Kutsal Kitabn mesajn ulatrmak ve yaymaktr686. Bu nedenle Protestan Ermeniler iin iyi bir Hristiyan, Mesihin elisi olarak elinden gelenin en iyisini yapmaldr. Hatta kendilerini gelitirmek ve Mesihin mesajn yaymak iin birok frsat ve imkanlar da kullanlmaldr. Bunlarn banda da Kilise olmayan yerlere kilise kurmak ve Protestanlar yerletirmek gelmektedir.
682 683

kalacaklardr685.

. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; TOOTKAN, 307. . DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives. 684 . TOOTKAN, 308; BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church. 685 . 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Evelyn CHRSTENSON, Mjdeyi Yayma ve Dua Klavuzu, stanbul 1996, 4-5; GRABLL, 34. Ayrca bkz. Vahiy 20:15. 686 . TOOTKAN, 308; Bkz. 2. Petrus 3:9.

149

Protestan Ermenilere gre Evanjelizm, yce bir ardr. O, Kilisenin ve onun din liderlerinin temel grevidir. Bu nedenle onlara gre, Tanr Protestan Ermeni Kilisesini misyona arm ve onu dnyann her tarafna yaymas iin grevlendirmitir. Kilisenin bu balamda yapaca tek ey, Kutsal Ruhun setii adaylar tasdik ederek onlar donatmas ve kilise olmayan yerlere gndermesidir. Bu ilem srasnda da unlar yapmaldr: lk olarak yelik dnemi olup kiinin kiliseye ye edilmesidir. Dua da yeni yeliin ilk anahtardr. kinci olarak rencilik dnemi gelmekte olup, o da Mesihe bal, ona yakr eleman olma amacn tamadr. Bu ama erevesinde Protestan Ermeni Kiliseleri, misyoner yeler yetitirmek iin onun manevi yeteneklerini kullanmaldr. Aday, nasl dua edilecei veya ibadet edilecei hususunda bir eye gereklilik duymaktadr. Bu nedenle Protestan Ermeni Kiliseler, adaylar bu ihtiyalar dorultusunda eitmeli ve Tanrnn szn uygulama ve renme frsatlar salamaldr. Bu aamadan sonra Konsil oluturma (toplanma, biraraya gelme) dnemi gelmektedir. Aamann bu blmnde Kilise liderleri, misyoner adaylar iin grev esnasnda tavsiyelerde bulunma ve rehberlik etme sorumluluuna sahiptirler. Son olarak da evanjelizm alannda her bakmdan yetien bu kiilerin atanma ilemi ve gnderilmesi yer almaktadr687. Protestan Ermeni Kiliseleri, Evanjelizm misyonunda, kilise elemanlar yetitirmenin yannda yabanc lkelerdeki misyoner faaliyetler iin ok ynl bir medya oluturmas da gerekmektedir. Bunun iin her trl televizyon, radyo, gazete, internet gibi birok yayn aralarn bu yolda kullanmaldr. Hatta evanjelizmi uygulayabilme asndan her trl kltrel ve sosyal aralardan yararlanmak suretiyle ilerletmelidir688. Tm medya, gazete, radyo, televizyon ve konumalar bu amalar dorultusunda kullanlarak kiliseden olmayan insanlara seslenilmeli, Mesih sann mesajlarna olan ehadeti tayarak kilisenin yeni yelerine seslenerek ve halkn protestan olmas iin eitilerek devam etmesi de salanmaldr689. Protestan Ermeni Kiliseleri, ayrca genlik faaliyetlerinin de merkezi olarak Evanjelizmin serilemesini salamladr. nk Protestan Ermenilere gre Kiliseler, genler iin arkadalk ortam ve anlaml ilikiler kurabilecekleri frsatlar salama imknna sahiptir. Bu nedenle kiliseler, bu tr faaliyetler iin btelerinden
687 688

. TOOTKAN, 309. . TOOTKAN, 9, 310. 689 . TOOTKAN, 238.

150

pay ayrmal, genleri misyonerlik faaliyetleri konusunda eitmeli ve onlardan bazlarn misyonerlik almas iin gndererek heyecan ve gayretlerinden faydalanlabilmelidir. Bu Hristiyan eitim sadece ocuklara deil, yetikinlere de uygulanmaldr690. Protestan Ermeni Kiliseleri, evanjelizm alannda, Ermeni insanlarna gencinden yalsna kendi dillerinde okuma ve renme olana salayarak da hizmet vermektedir. nk Protestan Ermeniler iin Ermeni Protestanlnn temel prensiplerinden birisi, Kutsal Kitabn inan ve uygulama ynnden en byk otorite olmas kabul edilmektedir. Kutsal Kitapla balantl olarak da Kilise, birok Ermeninin manev hayatna kalc ve nemli bir katkda bulunmutur691. Onlara gre Hristiyanlk, sihirle veya byyle deil eitim zerine kurulmutur. Hristiyan eitimin amac, bireylere Mesih ruhunu yava yava alayarak Mesih gibi yapmaktr. Protestan Ermenilere gre bu, evanjelizm iin ok nemli bir husustur692. Bu balamda da Hristiyan eitimi, evde aile ierisinde balar. Bu nedenle toplumun ilk grevlerinden birisi aileyi glendirmek olmaldr. nk aile ocuu nemli lde etkiler. Hibir birey kendi kendisine olgunlaamaz. lk eitim ailede verilen eitimdir. Bu nemine binaen Protestan Ermeni aileler, hristiyan deerleri ve din eitimin verildii nemli yerler olmaldr. Anne baba naslsa ocuklar da yle yetiir. Protestan Ermeni aileler gerekten Hristiyan ruhuna sahiplerse bunu gstermek durumundadr. ocuklar da ailelerindeki bu ruhu grmelidir. Bu noktada da kiliseler devreye girmeli, genlere Hristiyanla uygun yapda eitim vermeli ve kiliseyi de sevdirmelidir. Kiliseler btelerini de buna gre ayarlamaldr. Kilisenin eitimi sadece ocuklar ve genleri deil yallar da iermelidir693. Bu bilgiler erevesinde Kilise, evanjelizm iin sadece bir aratr. Kilise hayat, vaaz, birlik ve hizmet ile ifade edilir. Evanjelizm ise sosyal aksiyonun ayrlmaz bir parasdr. O, ncil tanklnn nda kiilerin, organizasyonlarn ve sosyal yaplarn ilerindeki deiime ynlendiren bir faaliyettir. Evanjelizm, bireyleri Mesih sa ile zel bir iliki ierisine sokmaldr. Ancak bu iliki gnlk yaamla da btnleerek faaliyete geirilmelidir694.
690 691

. TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People. . TOOTKAN, 258. 692 . TOOTKAN, The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People. 693 . TOOTKAN, 297-300. 694 . TOOTKAN, 275.

151

Protestan Ermeniler ayrca Ermenilerin protestanl benimseyi srecinde misyonerlerin kendilerine uygulad metodun misyonerlik faaliyeti olarak deil, Evanjelizm olarak deerlendirilmesi gerektiini de ifade etmilerdir. Protestan Ermeniler, misyonerlerin Yahudiler ve Mslmanlar arasnda ise proselitist* bir metot uyguladklarn ve bu metodun, Hristiyan olmayanlar iin uygulanan bir metod olduu kabule edilmektedir. Kendilerinin ise Hristiyan olmalar hasebiyle proselitist bir tutuma gerek olmadn sadece Evangelize metodunun uygulandn beyan etmilerdir695. Bu balamda da Misyonerlerin ncili vaaz eden kiiler olmas nedeniyle doal olarak da evanjelist olduklarn dile getirmektedirler696. Onlara gre misyonerlerin yapt ey, Kutsal Kitabn emrine uygun olarak, samimi bir ekilde ncili tm dnyaya duyurmaya almaktr697. f. Dier nanlar Protestan Ermeniler, bu temel inanlar kabul eder, ancak dier Protestan gruplar gibi azizlerin hatralarna (kutsal emanetleri) sayg gstermeyi, Ha ve ikonlar Kutsal Kitaba aykr olduu gerekesiyle reddederler698. Protestan Ermenilerde de Gregoryen Ermenilerdeki gibi, Melek inanc da grlmektedir. nk onlara gre melekler, insanlara hizmet eden varlklardr, Tanr ile insanlar arasndaki elilerdir. Onlar, Tanr ile haberlemeyi salamakta ve insanlar karsnda resm korumalar olarak grev yapmaktadr699.

695 696

. . 697 . 698 .

699

Proselytize; ngilizcede bakalarn kendi dinine sokmaya alma; Evangelize kavram ise tebli etme ve bildirme eklinde tanmlanmaktadr. Proselitizm (Proselytism), hem Eski Ahitte hem de Yeni Ahitte yer alan bir kavramdr. Bu kavram, Yunanca bir kelime olup misafir, ziyareti veya hac anlamlarn ihitva eden, branice guer kelimesinden treyen proselutosdan gelmektedir. Babil Srgnne kadar bu kelime, Yahudilie dnmeyi ifade etmitir. Proselitist kelimesi, sraile ziyarete giden ve oradaki Yahudilerle evlenerek Yahudilii benimseyen putperestlere verilen bir isimdir. Bu balamda Pavlus dnda birok havari de Proselitist olarak kabul edilmektedir(Barkev N. DARAKJAN, Evangelism or Proselytism). Din terim olarak ise Proselitizm, din ve inan mensubunun zaaflarn kullanarak veya ona kar g kullanarak onun din ve dncelerini deitirmeye almaktr(Ahmet Hikmet EROLU, Trkiyede Ortodoks Misyonerlii, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s. 135-136; Redhouse Szlk, Proseltyte, stanbul 2000, s. 774-775). TOOTKAN, 28-29; DARAKJAN, Evangelism or Proselytism. OSTLNG, Evangelicalism. DARAKJAN, Evangelism or Proselytism. BEDKAN, The Rise of The Evangeical Movement Among Armenians; TOOTKAN, 17-18, 129; DWGHT, 338; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople; MARTY, Protestantism, s.26-29; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and Theological Perspectives. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 223; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Bkz. Matta 1:20-21, 2:13,19; Elilerin leri 5:19, 8:26, 10:3, 12:23, 27:23; Luka 1:11, 15:10; Yuhanna 1:51, 20:12.

152

Protestan Ermeniler, sann doumu hususunda da farkl dncelere sahiptir. Fundamentalist Ermeniler, Bakire doum doktrinine inanrlar ve onlara gre bakire doum, sann mucizev bir biimde douunu ifade etmektedir. Bu onlara gre Eski Ahitte anlatlan ve Yeni Ahitte dorulanan Hristiyan inancna ait canl gereklerden biridir. Liberal Ermenilerin ou ise Bakire Doum doktrinini kabul etmezler. Onlar; Mesihle ilgili gerein nemli bir faktr olduunu, onun nasl doduunun bir neminin olmadn iddia ederler. Liberaller, sann doumu ve hayat ile ilgili olarak fiziksel anlamdan ok sembolik bir anlam olduunu ifade ederler. Liberal Protestan Ermeniler, Muhafazakr Ermenileri dini, inan esaslaryla aynletirmekle sularlar. Liberaller, Mesihin esizliini sa hakkndaki baz metafizik doktrinlerle ve bakire doum gibi baz mucizevi kaynaklarda bulunmadnda srar ederler. Liberaller iin Hristiyan ahlak, merkez bir yere ve neme sahiptir. Onlara gre kriter, bir adamn neye inand deil, ne kadarna inanddr. Ancak Liberallerin bu grlerine karn genel olarak Protestan Ermeniler, Bakire Meryemin doumunu da ieren Havariler Kredosunun inancn temel bir zeti olduunu kabul ederler. Ancak bakire doumdan dolay sann esiz olmadn, onun esizliinin Bakire Doumdan kaynaklanmad hususunu vurgularlar. Protestan Ermeniler, sa Mesihin gkten geldii iin kutsal olduuna inanrlar. Onlara gre Hz. Meryem, sadece bir vasta olmas sebebiyle kutsal olup kadnlarn en ycesidir700. Ancak Protestan Ermeni Kilisesinde, Kutsal Kitapta Meryem hakknda fazla bir bilgi olmad iin Hz. Meryeme, ok nemli bir sayg ve dua gibi tren veya ayin yaplmamaktadr701. Protestan Ermenilere gre Mesih sa lm ve nc gnde dirilmitir702. O, yarg gn zaferle geri gelecek, iyiler mkafatlanacak, sulular cezasn ekecek, lm gerekleecek ve bu durum ebedyete kadar devam edecektir703. Onlar iin ahiretteki ebedi zdraptan kurtulabilmenin tek yolu sadr. sa; Tanrnn olu, Bakire Meryemden domu gerek Tanr ve gerek insandr. O, nc gn eytan
700 701

. TOOTKAN, 136-137; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . Barkev DARAKJAN, Mary: Mother of God or Mother of Christ, http://www.cacc-sf.org/cmmgBND.html/23.09.2005. 702 . Dirili konusunda daha geni bilgi iin bkz. Josh MCDOWELL, Dirili Gerei, ev. Fikret Bcek ve Dzgn Aral, stanbul 2005. 703 . TOOTKAN, 346-347; DWGHT, 336.

153

yenerek dirilmitir. Mesih sa, daha sonra gkyzne ykselmi ve Tanrnn sanda yerini almtr. Protestan Ermeniler, genel olarak, sann ldkten gn sonra dirildiine ve krk gn boyunca eitli kantlarla kendisini gsterdiine inanrlar704. Genel olarak bu dnceyi tayan Protestan Ermeniler arasnda sann dirilii hususunda baz farkl grler vardr. Fundamentalistler; sann bedensel olarak lmden dirildiine ve Mesih sann bedensel olarak yeniden dirileceini inkar eden kimsenin umutsuz bir modernist olduunu ve kurtulua eriemeyeceine inanr. Liberal Ermeniler ise Mesihin bedensel olarak yeniden diriliini kabul etmezler. Onlara gre Mesihin yeniden diriliinin gerek anlam, onun er glere kar zaferidir. Ancak Protestan Ermenilerin byk ounluu bo mezar hikayesini gerek kabul etmekle birlikte, Mesihin yeniden diriliinin Bakire doum gibi, ilah oluunun bir gstergesi veya kant olmadn da ifade etmektedirler705. Protestan Ermeniler kyametin kopuunun ok yakn olduuna ve buna bal olarak da sa Mesihin cennetten bulutlarla yeryzne gelerek Tanrsal Krall kuracana inanmaktadr706. Protestan Ermeniler genel anlamda Mesihin kinci Geliine* de inanrlar. Ancak Fundamentalist ile Liberal Protestan Ermeniler; sann kinci Geliinin anlam ve doas zerinde fikirbirlii ierisinde deillerdir. Fundamentalist Ermeniler, Mesihin ly ve yaayan yarglamak iin fiziksel ve
704 705

. . 706 . * .

02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Bkz. TOOTKAN, 138. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. sann ikinci gelii anlamnda advent kelimesi kullanlmaktadr. Advent, Latince Adventus kelimesinde tremi olup kelime olarak var ve dn gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak da sa Mesihin adaleti kurmak ve Tanr Kralln balatmak amacyla tekrar yeryzne dnn ifade etmektedir(TANYU, Martin Lutherin Trkler Hakkndaki Szleri, s. 15; Vahan TOOTKAN, Advent, A Time For Preparation, http://www.churcharmenia.com/ evangelical/evmain12-8html/04.01.2005).Hristiyanlkta advent ise sann Noelde dnyaya geliini kutlama hazrlklarnn yapld dneme ve sann ikinci gelii iin hazrlanma dnemine verilen bir isim olup, bir perhiz ve kefaret sresi olarak ifade edilmektedir. Bu sre Protestanlarda Kasm ayndan sonraki ilk Pazar gn balamakta ve 4-6 hafta arasnda devam etmektedir(J. Howard SHAW, Advent, E.A., New York 1957, C. I, s. 192; Adventistler, A.B.A, C. 1, stanbul 1989,s. 109). Bu tanmlar erevesinde de Adventist, sa Mesihin ikinci defa dnyaya geliine tamamiyle inanan, bu geli umudunu asla kaybetmeyen ve bunu bir inan olarak kabul eden kimselere verilen isimdir. nk Hristiyanlara gre Yuhanna 14:3te de sa geri geleceini aka beyan etmitir(SKAN, Fundamentalist Hristiyanlk Yedinci Gn Adventizmi, 16). Hristiyanlar bu ikinci kez inancn daha da ileriye gtrerek bu dini inan sistemini benimsemi adventistler denilen gruplar ortaya karmlardr(Bu konuda geni bilgi iin bkz. Ali Rafet SKAN, Fundamentalist Hristiyanlk Yedinci Gn Adventizmi, Ankara 1998). Ancak beklenen dnn gereklememesi zerine adventistler arasnda blnmeler ortaya km ve gnmzde kinci Gn Adventistleri ve Yedinci Gn Adventistleri gibi Adventist gruplar ortaya kmtr(Adventistler, A.B.A, C. 1, stanbul 1989, s. 109).

154

kiisel olarak geri dneceine inanrlar707. Grnte onlar, olduka apokaliptiktir, Mesihin yakn zamanda gelmesini ve kt gler zerindeki zaferi anlamna gelen Parousia*y beklerler. Onlar, eskatoloji ve yarg; sann bin yldan nceki gelii, Armagedon, lm, cennet ve cehennem gibi son zamanlarda vukubulacak eylerle zihinlerini megul ederler. Fundamentalistler, Tanrnn krallna ve kusursuz topluma inanrlar ve Mesihin kinci Geliini savunurlar. O bulutlar arasndan geldiinde tarih felaket iinde sonlanacak, Mesih kendi kralln kuracak ve bin yl ynetecektir. Mesihle er glerin savann meydan olan Armagedon bunu izleyecek ve orada Tanr byk bir zafer kazanacaktr. Btn azizler ebed olarak cennete ykselecekler ve lanetliler ise cehennemde ac ekeceklerdir. Liberal Ermeniler ise Mesihin bedensel formda sann kinci Geliine inanmazlar. Onlar, sa Mesihin hayatnda ve almalarnda halihazrda meydana gelmi bir eskatolojiye inanrlar. Bazlar da Mesih sann her an bir kiinin kiisel kurtarcs olduuna inanrlar. Mesih sa, bu insann hayatna girer. Bazlar da Mesihin kinci Geliini yukardan aaya deil gelecekten imdiki tecrbe ettiimiz zamana doru olduunu iddia ederler. Bunun yannda bazlar da kinci Geliin sonsuz deeri Mesih sann tarihin dna kmadnn teyidi olduunu kabul ederler. yleki uzun vadede onun doruluu ve drstl devam eder, kiinin hayatnda zafer kazanan bir efendi haline gelir708. Protestan Ermeniler, lmden sonraki yaamla ilgili de farkl dncelere sahip olup, mezarn tesinde yaamn birka formu olduunu kabul ederler. Fundamentalist Ermeniler, cennet ve cehenenemin gerek yerler olduuna inanrlar. Onlar cennetin altn sokaklar olan bir ehir ve cehennemin bir ate gl olduunu, orada gnahkrlar iin sonsuz ikencenin varln iddia ederler. Dier taraftan Liberal Ermeniler ise cennet ve cehennemin ebed saadet ve lanetlenme yerleri olduu yorumunu reddederler. Onlara gre cennet, Tanr ile birlikte olunan, cehennem ise Tanrnn bulunmad bir yerdir. Protestan Ermenilerin birou, cennetin hizmet iin mkemmel hayatta alglanan Tanr vizyonu ile ilgili bir durum
707 *

. 1. Selanikliler 4:16; Elilerin leri 1:11. Parousia, kelime olarak hazr olu, var anlamna gelmekte olup, din terim olarak Hz. sann kinci Geliini ifade etmektedir(inasi GNGZ, Din ve nan Szl, Ankara 1998, s. 301). Kitab Mukaddeste bu terim, 24 ayr yerde gemektedir. (Bkz. Matta 24:3, 27, 37, 39; Yuhanna 14:3, 1. Korintliler, 15:23, 16:7-8, 2. Korintliler 7:6,10:10, Filipeliler 1:26,2:12, 2. Selanikliler 2:1,8, Yakubun Mektubu 5:7-8, 2. Petrus 1:16, 3:4,12; 1. Yuhanna 2:28). 708 . TOOTKAN, 139; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. .

155

olduuna inanr. Cehennemi ise Tanrya yabanclama olarak tanmlarlar. Onlar cennet ve cehennemin coraf veya uzaysal (snrsz) olarak anlalmamas gerektiini dnrler. nk onlar, inanla yaayan ve lenlerin zaman ve mekan kstlamas olmadan ebed olarak yaayacana inanrlar709. Protestan Ermeniler, iin bir nemli unsur, Hristiyann zgrl prensibidir. Onlara gre bir Hristiyan kararn vermede ve hayatn yaamada kendi dncelerine sahip olma hakkna sahiptir. Mesihe iman, her Hristiyan, kanunlara ballkta hr klar. Ancak bu zgrlk gnah ileme iin bir ara olmamaldr. nk zgrlk, gnah ileme ynnde deil, kutsal davranlar sergileme ynnde olmaldr. Hristiyan zgrl hereyi yapma anlamna gelmeyip; din emirleri ve retileri istedii gibi yapma ve iman etme amacn tar. Ancak Protestan Ermenilere gre bu kavram yanl anlalm ve zgrlk ad altnda zaman zaman suistimaller olmu; Kiliselere itaat kaybolmu ve farkl dnce ve anlaylar ortaya kmtr710. Protestan Ermeni Kilisesi; her insann kendi yolunu kendisinin izmesini ve bu dnce ile hareket etmesini; din, ideolojik domalardan nce kiinin kendisini snamas gerektiini srarla vurgulamaktadr. Onlar iin bir muhakeme yapma sz konusudur. Protestan Ermeniler, karlkl zgr iradeye dayal (bakasyla olmayan) bir ilikiden yanadrlar711. Bu balamda Protestan Ermeni Kilisesi, oluumundan gnmze kadar fikir ve dnce zgrln savunmaktadr. Protestan Ermenilere gre Kilise, grlerin farkllna, kiisel eletiriye kar tolerans gsterir, hatta tevik de eder. eletiriyi bastran zorunlu ball reddeder. Kilise demokrasi ve demokrasi prensiplerini savunur. Politik organizasyonlarla, ulusal ve rk anlayla Hristiyanl bir tutan gre kar karlar. Kilise, Hristiyan hayatnn bir grev ve Tanrdan bir ar olduuna inanrlar. Hristiyan ruhu iinde dnyev ve manev grevler arasnda niteliksel farkllklar grmezler. Gemite olduu gibi gnmzde de Protestan Ermeniler, Ermeni Milletinin din, eitim, sosyal ve kltrel hayatna katkda bulunmaya nem verirler712.

709 710

. TOOTKAN, 140. . TOOTKAN, 143-144; 02.08.2005 ve 07.08.2005 tarihlerinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 711 . TOOTKAN, 104. 712 . TOOTKAN, 256.

156

Protestan Ermeniler, ruhbanlk olayna da kar kmakta, papazlk snfn ve apostolik silsileyi reddetmektedir713. Ermeni Kilisesinde de her ne kadar ruhban snf olsa da kilisenin mutlak sahibi ve hakimi deildir. Kilise ruhban snfna olduu kadar cemaate de aittir. Genelde yaplacak iler kilise yeleriyle dankl yaplmaktadr. Bu, Protestan Ermenilerde de geerli bir uygulamadr714. Protestan Ermenilere gre Protestan Ermeni Kilisesi, btn imanllar rahiptir ilkesini esas alarak kurulmu bir kilisedir. Hem bir ayrcalk hem de bir sorumluluk olan bu ilke, her inanan kimsenin Tanrya ulaabilme hakkn teyit eden bir maddedir. Btn inanllarn rahiplii kavram, bireyin Tanrya yaklaabilme hakk ve yeteneinin bir aklamasdr. Tanrya yaklamak ve onu bulmak iin herhangi bir arabulucuya gerek yoktur. Kilise, retilerin ve uygulamalarn hepsinde Kutsal Kitabn yeterliliine ve stnlne inanr. Bu balamda Kilise, sadece resm ruhbana ait deildir, btn halk da kapsamakta ve cemaat iin de gereklidir. Btn kilisenin kilseye ait iler ve din hayat hususunda aktif bir itirakn olmas gerektii zerinde srarla durulmaktadr715. Protestan Ermenilere gre Kilisenin btn yeleri, hem halk hem de din adamlardr. yeler, ncile tanklk hususunda bir sorumluluk ve ayrcala sahiptirler. Din adaml zelliine sahip olan yelerin ncili retme, yayma ve vaaz etme gibi grevleri de vardr. Protestan Ermeni Kilisesi, baz yeleri kilisedeki baz ilemler iin tam gn almaya da armaktadr. Bu yeler takdis edilerek atamayla belirlenmektedir. Protestan Ermeni Kilisesi resm grevlileri de halktan kabul edilmektedir716. Protestan Ermenilerde din adam ve cemaat olmak zere iki snf bulunmaktadr. Din adam, insanlarn Tanry bulmalarna yardmc olan bir grevlidir717. Cemaat ise Kilisenin yaamasnda aktif rol oynama frsatna sahiptir, sadece organizasyonlarda deil din konularda da aktif rol oynamaktadr. Protestan Ermeni Kilisesi, cemaati, kilisenin geici ve fiziksel ihtiyalarnda da vazifelendirir.

713 714

. TOOTKAN, 143-144. . ORMANAN,133-134. 715 . TOOTKAN, 143-144, 256, 264; DWGHT, 334-335; ATKNSON, Reform, s. 375; Peter ANTES, s. 37. 716 . TOOTKAN, 233-234. 717 . The Evangelical Confession of Faith.

157

rnek olarak, mutemet heyeti, kilisenin mlkiyetinin muhafazasn ve ilgisini stlenir718. Protestan Ermeniler, kilisenin gc ve etkisine ve kilisenin misyonunu yerine getirmede de cemaatin nemli bir yeri olduuna inanr.719. Protestan Ermeniler iin din adaml btn kilisenin iidir. nk Tanrnn ars tm insanlaradr. Kilisenin grevi de btn insanlaradr. Birok kilise Pazar bltenlerinin st kesinde Papazlar: kilisenin btn yeleri ibaresini kullanrlar. Bunun yannda tanklk ii Tanrnn btn insanlarnadr. Bu balamda da kilisenin ana grevi btn yelerinin gerek ite gerekse evde tankln salamaktr. Gerek ruhban snf gerekse halk olsun Kilisenin btn yeleri bir btn olarak hareket etmek ve kilisenin etkisini artrmaya almakla mkelleftir. Onlara gre halk, blgenin pratisyenleri, ruhban snf ise toplumun kkleridir. Ruhbanlk snf ise kiliseye aittir. Din adamlar, toplumun ortasnda bulunurlar ve halkn liderliini destekleyen havay yaratrlar. Ancak Protestan Ermenilere gre cemaat de zerine den grevi yapmazsa kilise etkisini byk lde kaybeder. Bu nedenle Protestan Ermeniler Kilise ile Kilise yeleri bir btn olarak alglanmaktadr720. Kilise yeleriyle bir btn olan Kiliseye her Kilise yesinin kilise kurallarna da uymas gerekmektedir. Protestan Ermenilerde kilise ve din adamlarna sayg duyulmas gerektiine inanlmaktadr. Ancak onlara gre din adamnn amac, ihtiam ierisinde yaayarak siyas ve din bir g oluturmak olmamaldr. Onlar, Tanrnn grevlileri olarak ayini idare etme, trenleri dzenleme amacyla kiliseye ve inanllara hizmet etmekle ykmldrler721. Rahip ve vaaz edenin bir nanlnn zerinde hibir g veya etkiye sahip olma hakk da yoktur. Her nanl mesih sann aracl ve efaati ad altnda dorudan kendisine gitmeye zgrdr722. Protestan Ermenilerde Hac inanc bulunmamaktadr723.

718 719

. TOOTKAN, 249;07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . TOOTKAN, 99. 720 . TOOTKAN, 136, 248. 721 . BAKALAN, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church; TOOTKAN, 143-144. 722 . CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. 723 . 2106.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

158

C. Protestan Ermenilerin Ayinleri (Sakramentleri) Sakrament, gizli sz ve kutsanma anlamna gelmektedir. O, Tanrnn srlarn ortaya karmak ve aklamak amacyla Hristiyanlarn kurtuluu iin sann ac ekmesini, lmn ve diriliini ifade eden bir iarettir724. Yunanca Misteriondan kutsal eyler anlamna gelen sakrament; Tanrnn Mesih`te sunduu vaatlerinin fiziksel olarak gstergesini ifade etmektedir. O, kiinin Mesih`teki sevgisinin grnr bir hal almas olarak da tarif edilmektedir725. Protestan Ermeniler bu tanmlar erevesinde sakramentleri sel tecrbenin da yanks olarak ifade etmektedir726. Bu ifadeyi Kalvin, yle zetlemektedir: Sakramentler imanmz glendirmek iin Rabbimizin bizim iin olan iyi istek vaatlerini vicdanlarmza mhrleyen d belirtidir727 Protestan Ermenilere gre sakramentlerle kurtulua eriilemez. Kurtulu, Tanrnn inayetiyle iman etmekle mmkndr. Sakramentler, sadece iman desteklemek iin gereklidir728. Onlar iin sakramentler, kilise dzeninin bir parasdr. Sakramentler olmadan bir kilise, kilise zelliini tamaz. Sakramentler; ltuf antlamasnn kutsal sembol ve mhrleri olup Mesihi ve salad yararlar temsil etmek ve insanlarn alkasn onaylamak amacyla Tanr tarafndan oluturulmutur. Sakramentler, kiliseye ait olanlarla, olmayanlar arasndaki ayrm grmek amacn tamaktadr. O ayrca kiliseye ait olanlar, Tanr Szne uygun bir ekilde Tanrnn Mesihteki hizmetine kkl bir ekilde dahil etmek amacna da hizmet etmektedir729. Protestan Ermeniler iin vaftiz, kominyon ve dier riteller faydal ve yararl bir terbiye aracdr. Bu iaretler, inanllarn Mesih sann hayranlnn ve saya ballklarnn bir ifadesi olarak kabul edilir730. Protestan Ermeniler Protestanlar gibi, Vaftiz ve Evharistiya olmak zere iki temel sakrament kabul etmektedir731.
724

. Robert LYNN, Sakramentler, stanbul 2002, 29; Ali ERBA, Hristiyanlkta badet, stanbul 2003, 77. 725 . LYNN, 30. 726 . CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People. 727 . Kurtuluun Belirtileri ve Mhrleri, http://www.hristiyan.net/vaazlar/izmir/ kurtulubm.htm/ 28.12.2004. 728 . AL, nan Bildirgemiz, 49; 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 729 . 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. lhan KESKNZ, Vaftiz ve Vaftizli Yaam, stanbul 2002, 9;AL, nan Bildirgemiz, 68. 730 . CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church and The Armenian People.

159

a. Vaftiz aa. nan Olarak Vaftiz Protestan Ermenilerde iki temel sakramentten birisi olan ve Franszca Baptme, ngilizce Baptism, Almanca Taufe kelimeleri ile ifade edilen Vaftiz; Yunanca Baptezein veya Bapteinden gelmektedir. Baptizo veya Baptein, tamamen suya batrmak veya daldrmak anlamna gelmektedir732. Din terim olarak Vaftiz, Hz. Ademden sirayet eden Asl Gnahtan temizlenme amacyla su ile yaplan ayini ifade etmektedir733. Protestan Ermenilere gre Vaftiz, Mesih ile birleme, sembolik olarak Mesihin lm ve diriliine itirak, ruhun armaan, gnahtan arnma, Mesih tarafndan aydnlanma olup, kiliseye katlabilmek iin gereklidir734. Onlara gre Vaftiz vastasyla kii kiliseye girmi, Kilise ile btnlemi ve gerek anlamda Hristiyan olmutur. Bu nedenle vaftiz, sadece sa Mesihi Rab ve Kurtarc olarak kabul eden, sa Mesihin insanlar iin kendisini ha zerinde feda ettiine, gn sonra dirildiine inanan ve Mesih saya gerekten iman ederek balanan kiilere uygulanmaldr735. nk bu, sann kendisinin oluturduu bir sakramenttir. Bu nedenle vaftiz nemli bir sakrament olarak Protestan Ermeni inan ve ibadetinde yer almtr736. Protestan Ermeniler, vaftizin Hristiyanla girii ifade etmedii, aksine Hristiyan olduklar iin yerine getirilmesi gerekli bir sakrament olarak alglamaktadrlar. Vaftizle sa Mesihin insanlar iin yaptklarna ahit olduklarn iddia etmektedirler. Vaftiz olan kii, Mesih sann emrine uyarak, Ona tanklk etmi olmaktadr. Yeni bir Hristiyan iin Mesihle olan ilk tanklk vaftizdir. Vaftiz

731

. Bkz. CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings, DWGHT, 338; Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople; BEDKAN, The Rise of The Evangeical Movement Among Armenians. 732 . Bkz. Michel MESLN, Baptism, E.R., C. 2, Londra 1987, s. 59; Mustafa ERDEM, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, A...F.D. (Ayr Basm), C. 34, Ankara 1993, s. 133; Ali Rafet SKAN, Amerikan Evanjelistleri & Baptistler, stanbul 2005, 6. 733 . ERDEM, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, s. 133. 734 . 22.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; . Ayrca bkz. Galatyallar 3: 26-28; Romallar 6:3-11; Koloseliler 2:12-13, 3:1; Markos 1:10-11; Elilerin leri 2:1-4, 22:16; 2. Korintliler 1:21-22; 1. Korintliler 6:11; Efesliler 1:13-14, 5:14. 735 . DWGHT, 335. 736 . KALOUSTAN, 37-38; laria MORAL, Hristiyan: Tanrnn arsna sa Mesihte Yant Veren nsan, Tanr ile nsan Arasndaki liki Konulu Sempozyum, Yeilky-stanbul 7-9 Ekim 2004, Mslman-Hristiyan Diyalou, s. 65-66.

160

olmu Hristiyan topluma, Kiliseye ve Mesihe ait (bal) olduunu kabul etmi olmaktadr737. Protestan Ermeniler iin vaftiz, imandan sonra gelmekte ve imann su ile ikrarn ifade etmektedir. Onlara gre kii iman ettiini dili ile ikrar etmesi gerekmektedir. Bu nedenle yeniden douun vurgulanmas amacyla da onu ikrar etmek yani vaftiz gerekmektedir738. Protestan Ermenilere gre vaftiz bir tvbe sakramenti deil, bir balama sakramentidir. Onlara gre kiiler vaftiz olduklar iin yeniden domazlar. Yeniden dou Kutsal Ruhun bir iidir. Yeniden douu veren iman deildir, man veren yeniden doutur ve insanlar yeniden domadka iman edemezler. Mesih ile birlemi, tvbe etmi ve balanm, Kutsal Ruh aracl ile yeniden doan, Tanrnn ocuu olma ayrcalna hak kazanm ve sonsuz yaama kavumu kii sa Mesihe aittir. Bu balamda vaftiz de, insanlarn her annda ycelii kendilerine hatrlatan bir iarettir739. Vaftiz, sa tarafndan atanan ltuf antlamasnn simgesi ve mhrdr740. Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesi pastr Aabaloluna gre Protestan Ermeni Kilisesinde Vaftiz, Gregoryen Ermenilerin savunduu gibi bir kurtulu deil kurtuluun simgesel bir iaretidir741. Protestan Ermeniler, vaftizin cemaate itirak olduunu da kabul etmektedir. Kilisenin ahsnda Mesihin bedeni ve kurtulu srrn tasdik eden Tanrnn toplumu ile btnlemektir. Vaftiz, insanlar, kilisenin kendisi olan mesihin yesi yaparak insanlar arasnda birlik salar. Protestan Ermenilere gre vaftiz, cemaat ibadetinde bir ikrar olarak kabul edilir. Onlarn inancna gre Kutsal Kitapta ocuk vaftizi hakknda herhangi bir ipucu yoktur. Bundan dolay yetikinlerin, ergenlik ana gelmi kiilerin vaftizini kabul ederler. Ancak kk ocuklarn vaftizini de mmkn grrler. Protestan Ermeni Kilisesinde ocuklarn vaftizi konusunda bir esneklik sz konusudur. Genel bir prensip olarak byklerin vaftizi olmaktadr. Burada Kilisenin inisiyatifi sz konusudur. Ancak ya olarak en az 12 yanda olma zorunluluu
737 738

. . 739 . 740 . 741 .

02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 04.09.2005 ve 07.09.2005 tarihlerinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Lewis BERKHOFF, Sistematik Teoloji, 1988, 620. 07.09. 2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

161

vardr. nk onlara gre kii, sa Mesihin bilincine ermi olmaldr. Kendi iradesiyle sa Mesihi anlayabilmelidir. sa Mesih 12 yanda mabede gitmi, din adamlaryla tartm ve adamlar artmtr. Bu nedenle Protestan Ermeniler vaftiz iin 12 ya snr koymu ve 12 ya aasn pek uygun grmemilerdir. Vaftiz olacak kiinin annesinin ve babasnn, vaftiz esnasnda kilisede olmas da zorunludur. Anne ve baba kilise yesi deilse ocuun 18 yan dolduruncaya kadar vaftiz olmas mmkn deildir. nk Portestan Ermenilere gre bu yatan sonra ocuk hem reit olduu iin kendi tercihini yapar hem de reit olmadan vaftiz edildii ikayetinin de nne geilmektedir742. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermeniler gibi Vaftizi kilise kaps olarak alglamazlar. Ancak Vaftizin kiliseye ye olmak iin gerekli olduunu beyan ederler. Protestan Ermenilerde Vaftiz olana isim verilmesi de kiinin isteine baldr. Vaftiz ismi almas konusunda herhangi bir zorunluluk yoktur. Ayrca Gregoryen Ermenilerdeki gibi vaftiz babal sz konusu da deildir. Protestan Ermeniler iin vaftiz, din bir emir olarak, Hristiyan olmann gereidir743 . Protestan Ermeniler, ayrca Eski Ahitte "snnet" olaynn vaftizin bir n grnts olduu dncesine karlk snnetin ayr, vaftizin ayr eyler olduunu ve vaftizin snnetin yerini almasnn sz konusu olmadn da ifade ederler. Protestan Ermeniler ocukken veya bunun anlamn bilmeyerek vaftiz olan kii, kendi isteine bal olarak zgr iradesiyle tekrar vaftiz olabilir. Genel olarak bir kereye mahsus olmak zere vaftiz ilemi yaplr. kinci vaftizi art koan baz (Baptist kiliseler gibi) kiliseler vardr. Fakat Protestan Ermeni Kilisesi nceden yaplm vaftiz ilemini kabul eder.744. Protestan Ermenilerde ayrca Vaftizin belli bir zaman olmayp her zaman yaplabilmektedir745. ab. Uygulama Olarak Vaftiz Protestan Ermenilerde iki trl vaftiz uygulamas vardr. Birincisi Kutsal Ruh ile yaplan vaftizdir. Bu vaftiz, Tanrnn sa Mesihe inananlarn iine Kutsal Ruhu gndermesiyle gereklemektedir. Kiinin, Rab, beni Kutsal Ruh ile vaftiz et

742 743

. 08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . 21.06.2005 ve 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. 1. Petrus 3:21; Elilerin leri 2:38. 744 . 21.06. 2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 745 . 08.05.2005 tarihinde Sonna zpembe ve Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

162

eklinde dua etmesiyle Tanr ile insan arasnda gerekleen bir vaftizdir. Bu vaftiz, insana iman yaamas iin gereklidir. Dieri ise su ile yaplan vaftizdir746. Bu Vaftiz Ayininden nce vaftiz olacak kiiye tvbe ve iman hayat ile ilgili retiler verilir ve Hristiyanlk hakknda zel bir eitim alr747. Vaftiz zaman gelince vaftiz olacak kii, beyaz pantolon ve beyaz gmlek eklinde bir elbise giyer. Bu elbise ya kilise tarafndan veya kiinin kendisi tarafndan salanr. Vaftiz ileminden nce pastr, genel bir dua eder. ncilden vaftizle ilgili bir blm okur ve bu okuma bittikten sonra pastr te Tanrnn szleri bunlardr. der. Pastr Vaftizle ilgili olarak bir vaaz verir. Vaazdan sonra vaftiz olacak kii cemaate tantlr. Bu tantmdan sonra vaftiz olacak kiinin inancnn ne kadar salam olduu hususuna ynelik birtakm sorular sorulur. Zaten vaftiz olacak kii, kilisenin retisini renip kabul etmesi gerekir. Bu sorularn ardndan vaftiz olacak kii, sa Mesihe, tekrar dirilie.. inanyorum diyerek sa Mesihe olan balln ifade eder. Bundan ama Hristiyanln iyi renilmesini hedeflemek ve toplum ierisinde vaftiz olmu kiinin yadrganmasnn nne gemektir. Vaftiz olmaya hazr kii bu ilemlerin ardndan cemaatin nnde PatreEvet ben hazrm der. Bylece bu kiiye; Tanr bilinci, Tanrnn yaratc gc, esiz olduu, Kutsal Kitabn deimezlii, temel kaynak olduu, tm insanlarn Kutsal Kitaba gre gnahkar olduu, gnah bilinci alanr. Ayrca Hz. Ademden gelen tm insanlarn gnahkr olduu, gnahtan kurtuluun sa Mesihin Hata lmesiyle gerekletii hususunda bilgiler verilerek gnahn ne olduu da anlatlr. Bununla birlikte vaftiz olacak kiiye sa Mesih, melekler, cennet, cehennem, dirili ve gksel kilise (Kyamet olunca yeni bir kilise yaratlacak), cennet (sonsuz yaam), cehennem (sonsuz azap), Kutsal Ruh hakknda bilgiler verildikten sonra pastr, vaftiz olacak kiinin ailesi ve yaknlarna cemaatinde sorumluluk ierisinde olmas amacyla Siz kardelerimizin Hristiyan inancnda geliip serpilmesinde, vaftizini Tanrnn ruhsal armaanlaryla ileriye gtrmesinde yardmc olacak msnz? diye sorar748. Onlar da Yce Tanrmzn yardmyla evet derler. Pastr, vaftiz olacak kiiye Tanrya kar olan eytandan ve ktln btn ruhsal
746

. 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. Bkz. Elilerin leri 10:47-48, 18:8. 747 . 21. 06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 748 . badet uygulamalarndaki bu diyalog biimleri pastrden pastre deiebilmekte ve belli bir kural izlenmemektedir(29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme).

163

glerinden vazgeiriyor musun? gibi sorularla diyalog kurar ve vaftiz olacak kii de sa Mesihi rabbim ve kurtarcm olarak kabul ediyorum eklinde cevap verir. Vaftiz olacak kiinin kilise grevlilerince samimi olduuna inanldktan sonra vaftiz ilemi balar. Pastr, cemaate doru ynelerek Topluluun nnde sylediklerini duyduk (Vaftiz olacak kii iin) Mesih say kurtarc ve Rabbi olarak kabul ettiine tank olduk. Bu szlerin ve imann yrekten olduuna tank olduunu gryoruz. Bu nedenle ben de seni Baba, Oul ve Kutsal Ruh adna vaftiz* ediyorum diyerek vaftiz olacak kiiyi ellerini birletirerek tutmak suretiyle bir kez tamamen suya batrr. Bylece kii, cemaatin huzurunda vaftiz olur. Vaftizden sonra Kutsal Kitaptan vaftizle ilgili blmler okunur. Bu esnada vaftiz olan kii msait bir yerde elbisesini deitirerek krsnn n tarafna gelir ve ona kutsal kitaptan tler verilir. Kutsal Kitaptan herhangi bir yer okunduktan sonra pastr; Ya Rab, bu kardeimizi de bizler gibi ardn. Ona Kutsal Ruhunu verdin. Bylelikle seni kurtarcs ve rabbi olarak kabul etti. imdi onu Kutsal Ruhunla doldur, onu srekli olarak destekle ki senin sunduun yaam yaayabilsin. Bugn bize de vaftizin nemini hatrlattn iin sana hamd ederiz. Her birimiz yaamlarmz senin Kutsal Ruhunun ellerine teslim ederiz. Btn ycelik, vg ve dua sana olsun. Mesih sann yce adnda amin eklinde genel bir dua edilerek vaftiz ilemi biter ve vaftiz olan kii tebrik edilerek gnderilir749. b. Evharistiya ba. nan Olarak Evharistiya Evharistiya, teekkr etmek, kretmek, kranlarn sunmak anlamna gelen Yunanca Eucharistesas kelimesinden alnmtr750. Evharistiya (Eucharistia); sann lmn, Yeni Ahit iin feda edilen bedenini ve kann, diriliini, kinci Geliini anmak ve havarileriyle yedii Son Akam Yemeini hatrlama amacyla yaplan bir kr trenidir751.

. Vaftiz ilk zamanlarda sa Mesih adna yaplmakta iken zamanla Baba, Oul ve Kutsal Ruh adna vaftiz etme gelenek halini almtr(David F. WRGHT, lk Hristiyanlar Neye nanyordu, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 118). 749 . 08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. AL, Dua, 431-433. 750 . Henry R. BURKE, Eucharist, E.A., C. 5, New York 1957, s. 561a; Monica K. HELLWNG, Eucharist, E.R., C. 5, Londra 1987, s. 185. 751 . EROLU, Ekmek-arap Ayini(Evharistiya) Konusunda Katolikler ve Protestanlar Arasndaki Anlay Farkllklar, s. 440. Ayrca bkz. Matta 26:26-29; Markos 14:22-25; Luka 22:15-20, 24:30-31; Yuhanna 6: 32-58.

164

Protestan Ermenilerde ikinci temel sakrament olan Evharistiya, sann haa lmni anmak ve yaatmak amacn tayan bir sakramenttir. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermenilerin kurtulua ulama ve kemale erme iin gerekli bir sakrament olduu fikrine kardrlar752. Hristiyanlk tarihinin ilk dnemlerinde Evharistiya kelimesi yerine sevgi anlamndaki agape kelimesi kullanld dile getirilmektedir. Ancak zaman ierisinde Agapenin kullanm alan genilemi ve ortaklaa yenilen herhangi bir yemek adn alm ve Evharistiya olarak ifade edilmitir753. Bihlmeyer-Tuchlenin I. ve IV. Yzyllarda Hristiyanlkadl kitabnda ise Agapenin, Evharistiya Ayininden nce adet halini alm olan yemee verilen isim olduu vurgulanmaktadr. Ayrca bu uygulamann zaman ierisinde Evharistiyadan ayrld ve IV. Yzylda da kilise tarafndan yasakland ve 692de de kaldrld belirtilmektedir754. Evharistiya, Ekmek blme, Komnyon, Rabbin Sofras, Kutsal Kurban (Ermenice Surp Badarak) gibi kelimelerle de ifade edilmektedir. Ancak Protestan Ermenilerin kulland anlam genel olarak Rabbin Sofrasdr755. Protestan Ermeniler iin evharistiya; say anma veya anmsama, yeni bir antlama, Mesihin bedenine ortak olma ve sa Mesihin lmn ilan etme anlamlarna gelmektedir. Evharistiya ile; sa Mesihin lmesi, insanlarn yerine armha gerilmesi ve insanlarn yerine armhta lmyle kefaret olmas anlatlmaktadr. Evharistiya, insanlarn gnahlar iin kendisini feda eden Tanr sevgisinin ve sa Mesihe itirakin alametleri olarak da alglanmaktadr. Bu sakrament, Tanrnn insanlara ok yakn olduunu ihtiva etmekle birlikte, ayn zamanda birliin ve sa Mesih ile cemaat olmann da bir ifadesidir756. sa, Son Akam Yemeinde eline ekmei alm, kran duasn yapp ekmei blm ve rencilerine vererek yle demitir: Aln, yiyin, bu benim bedenimdir. Sonra bir kse alp kretmi ve bu kseyi de rencilerine vererek,
752 753

. KAOLUSTAN, 45; 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. . Michael A. SMTH, Tapnma ve Hristiyan Yl, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 29. 754 . Bkz. K. BIHLMEYER-H.TUCHLE, 90. 755 . KAOLUSTAN, 45. 756 . 08.05.2005 ve 29.11.2005 tarihlerinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.Ayrca bkz. Elilerin leri: 2:42

165

Hepiniz bundan iin. nk bu benim kanmdr, gnahlarn balanmas iin biroklar uruna aktlan antlama kandr. Size unu syleyeyim, Babamn egemenliinde sizinle birlikte tazesini ieceim o gne dek, asmann bu rnnden bir daha imeyeceim.757 Protestan Ermeniler; Matta 26:26-29da ve Luka 22:14-20de belirtildii gibi ekmek ve arabn gerek manada sann bedenine ve kanna dnt dncesini (Transubstantion) kabul etmezler. Onlara gre; ekmek yine ekmek, arap yine arap olup, burada fiziksel bir deiimin deil, ruhsal anlamda bir deiimin olduuna inanrlar. Evharistiya ile ruhsal manada Mesihin bedenine yaklama vardr. Ona ruhsal anlamda bir itirak ve btnleme sz konusudur. Evharistiya, sa Mesihin kan vastasyla antlamaya delalet etmektedir. Bu arab imekle sa Mesihin kanyla ykanlm olunur. Gregoryen Ermeniler ise, Evharistiyay bir sr olarak kabul ederler, Ekmek ve arabn sann bedenine ve kanna dntne inanrlar758. Protestan Ermenilere gre Evharistiyadaki ekmek arap ile isel (manevi) bir arnma sz konusu deildir. O, tvbeye tevik eden bir vastadr759. Protestan Ermeniler arasnda da Ekmek ve arap Ayinine yklenen anlamda baz farkllklar grlmektedir. Protestan Ermeni Kilisesi, dnm olayna inanmamaktadr. Ancak onlar, bu hususta, manevi varolu mu yoksa sembol m olduu noktasnda fikir ayrl ierisindedirler. Protestan Ermenilerin bir ksm, Mesihin fiziksel olarak deil manev olarak bulunduuna inanr. Bunlar, arap ile manev olarak kana yaklam olunduunu kabul ederler. Dierleri ise bu ayini olaanst bir anlam olmayan basit bir dzen gibi grrler. Onda zel bir inayet yoktur ve manev bir anlam tamaz. Bir ksm ise bu ayini mesihin sevgisiyle ilgili bir hatra olarak kabul eder. Onu, kefaret lmnn ve bu blmn yararnn bir sembol olarak grr. Bir ksm da sann kendisi ile inanann manev birlikteliini glendiren bir vasta olarak kabul eder. Ayrca Konfesyonal Protestan Ermeni Kiliseleri, Komnyon Ayinini, kendilerinden olmayan insanlara kapatp sadece kendi yelerine aarlar. Bazlar da ye olup olmalarna bakmakszn

757 758

. Matta 26:26-29; Luka 22:14-20. . TOOTKAN, 17-18; 03.05.2005 ve 07.09.2005 tarihlerinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; BURKE, Eucharist, s. 561b. 759 . 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

166

Komnyona kabul ederler. Trkiyedeki Protestan Ermeni Kiliseleri de Komnyonu herkese aan grubun ierisindedir760. Bu sofrann ilk uygulamas, Elilerin leri 2:24-27de anlatld gibi sadelik ve sevin ierisinde yaplmtr. Ancak Evharistiya Ayini sonradan basit ve sosyal bir olay olarak grlm ve uygulamann amacndan saptrld belirtilmitir. Trkiyedeki Protestan Ermeniler Evharistiya hususunda Kalvinci gre* yakndr761. bb. Uygulama Olarak Evharistiya Protestan Ermenilerin uyguladklar ikinci nemli ibadet ise Ekmek-arap Ayinidir. Aslnda bu ayin, btn Hristiyanlarda mterektir. Ancak Ekmek-arap Ayini, Protestanlarda olduu gibi Protestan Ermenilerde de bir hatra yemei nitelii tamaktadr. Hristiyan inancna gre sann pazar gn dirilmi olmas inancndan dolay Protestan Ermeniler, Ekmekarap beraber Ayinini arap her ayn ilk haftalk pazarnda ibadetle kutlamaktadrlar. Bununla Ekmek Ayini,

birletirilerek ifa edilmektedir762. Her ayn ilk Pazarnda yaplan Ekmek-arap Ayininde, kiisel tvbe esasdr. nk Rabbin Sofras ile sann bedenine itirak olunmakta ve onunla bir birliktelik sz konusudur. sann Hataki gnahlar iin akm kan Rabbin sofras ile gncellemektedir. Vaazn yapld krsnn nndeki masada Ekmekarap ayini iin hazrlanan ekmek ve araplar, drt katl tepsi ierisinde hazr bekletilmektedir. Tepsilerin kapanda da bir ha iareti bulunmaktadr. Bu tepsilerin en altnda mayasz ekmek ve kk gzenekli tepsilerde de kk bardaklar ierisinde araplar vardr.
760 *

. TOOTKAN; 141; 02.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Kalvinci Kiliselere gre Evharistiya, sa Mesih ile birliin ahitliini yapmaktadr. Bu ayin ile sa insanlar iin bir defa lm olmamakta insanlar eti ve kan ile beslemeye devam etmektedir. Bu ayinle insanlar sann hayatna ortak olmaktadrlar. Bu ekmek ve arap insanlar iin manevi yiyecek olarak hizmet etmektedir. Kalvinistler, ekmek ve arap cevher deitirerek sann bedeni ve kanna dnmediine inanmaktadr. Ayinde verilen ekmek ve arabn manev bir doyuruculuu mevcuttur. Genel olarak Protestan gruplar farkl dncelerde olsalar da Ekmekarap ayininin kurbanlk nitelii tadn kabul etmemektedir(EROLU, Ekmek-arap Ayini(Evharistiya) Konusunda Katolikler ve Protestanlar Arasndaki Anlay Farkllklar, s. 450-451). 761 . 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 762 . 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. .

167

Evharistiya Ayininde, ilk olarak tvbe iin aya kalklr. Pastr, gnahkar olanlar iin Rabbin Sofrasndan nce gnahkar olanlar iin onlarla beraber u tvbe duasn yapar:Yce Tanrm imdi sana geliyorum. Beni sen yarattn., bana sen ekil verdin. Ben doru yolda yrmedim. steyerek veya istemeyerek, bilerek veya bilmeyerek senden uzak durdum. Ama imdi sana geliyorum man ediyorum ki sa kurtarcdr. man ediyorum ki onun kan ha zerinde gnahlarmz iin akt. O kanla beni temizle, beni yeni adem yap, sana gre yaayacam ve ktlklerden uzak duracam.man ediyorum ki sa Rab ve kurtarcdr. man ediyorum ki sa benim iin ld, gn sonra dirildi ve krknc gn ge gitti. Senin sanda benim de yerim olsun. .. Ey Tanr zerimdeki kral sensin, yaratcm sensin ve beni seninle yaat Kelamn yreime yaz ve beni kabul et. te sana geldim sann isminde. nk Sofraya katlmak, sann Rab olduunu kabul etmek ve gnahlarn balanmas iin lp dirildiine iman etmek demektir. Bu nedenle kii sofraya yaklamadan nce kendisini snamas ve Rabbin Bedenini farketmesi gerekmektedir. Bu Sakrament, geliigzel tekrarlanan ve herkesin katlabilecei bir sakrament deildir. Evharistiya Ayinine Vaftizdeki gibi tvbe etmemi, Mesih say kurtarc ve Rab olarak kabul etmemi kiiler itirak edemezler. Pastr, daha sonra .eytann gcn onlarn stnden at, hastalklardan esirge, gnahlardan uzaklatr. Ey sa yce isminin altnda sana geldim. Onlar da isminin altnda kabul eyle Baba, Oul ve Kutsal Ruh adna Amin eklinde bir dua daha eder. nk Protestan Ermeniler iin sann bedeni olan ekmek gkten gelen bedene iarettir. nanlarna gre bu ayin, Mesih sa ile bir btn oluturulmaktadr. Pastr, ekmei eline aldktan sonra Mayasz Ekmei havaya kaldrp bler ve yle der: Kurtarc Kutsal Ruh sana hamdlar. Bana merhamet et, dncelerimle, szlerimle, hareketlerimle ve ihmallerimle ok gnah ilediimi itiraf ediyorum. Ya Rab, sana yalvaryorum. Gnahlarm bala ve beni sonsuz yaamnda kucakla. Sana gvenerek kapn alyorum. nayetinle beni kabul et. Bu sofrayla birlikte yaklaacamz btn kardelerimi de kabul et...Sonsuza dek krler olsun amin. Pastr kendisini hazr hissetmeyenlerin yerlerinde oturmalarn ve aya kalkmamalarn ve kimsenin saa veya sola bakmamasn ister. Bu ayin esnasnda cemaat (kendisini hazr hissedenler) ayakta durur. nk pastr, cemaate imdi bu ekmek, sa Mesihin bedenine iaret eder. u anda bir gnah olan varsa bu sofraya

168

tevbe etmeden yaklamasn der. nk onlara gre, sofradakileri Mesih Kurtarcs ve Rabbi olarak kabul edenler alabilir. Mesih say henz kurtarcs ve rabbi olarak kabul etmemi ve yreklerindeki imanlarn azlaryla aka belirtmemi olanlar bu sofraya yaklaamazlar. O ekmekten yiyen sonsuza dek yaayacaktr. Blnm Mayasz ekmek tepside cemaate datlr. Cemaat dilim halindeki ekmei eline aldktan sonra pastr, Tanrya hamdederek ele verildii gece Rab sa eline ekmek ald, kredip ekmei bld ve yle dedi: Bu sizin urunuza feda edilen bedenimdir. Beni anmak iin byle yapn...Bizim gnahlarmza karlk sunduun bedenin iin sana hamd ediyoruz eklinde sa Mesihin hayatna itirak etmeye vesile olan ekmek iin genel bir dua yapar ve duadan sonra ekmek yenilir. Pastr, daha sonra, arab eline alr ve Matta 26:26-29u okuyarak genel bir dua eder. Kutsal Kitaptan baz blmler, zellikle Luka 19-22 okunur. Bu esnada kendinden emin olmayanlar yerlerinden kalkmazlar. Bu duadan sonra tepsilerdeki araplar cemaate datlr. Cemaate araplarn datlmasndan sonra pastr, arab iki eliyle tutup havaya kaldrarak man ediyorum ki sa Mesih ha zerinde ld. Her kardeimiz iin (kadehten) yeni bir hayat balyor ve bedenlerimiz Tanrda bulsun eklinde dua eder ve sonra araplar iilir. arap kadehleri bir sonraki tren iin cemaatten geri alnr. Daha sonra org ve gitar eliinde iki kiilik koro ve cemaatin de katlmyla ilahiler sylenir. Daha sonra pastr, Bu ekmei her yediinizde ve bu araptan her itiinizde Rabbin geliine dek Rabbin lmn ilan etmi olursunuz dedikten sonra Tanrya kr duas yapar ve son bir ilahi ile tren tamamlanr. Trenden sonra cemaatten kilise iin ondalk toplanr. nk bu para kilisenin balca gelir kaynadr. Dalan cemaat, kilisede satlan Hristiyan ilahiyatna ait kitaplardan ok cz bir cretle satn alr. Ekmek ve arabn olduu tepsinin de zeri rtlr. Dalan cemaat baheye karak grmeler yapar, hasret giderir ve nceden hazrlanm bir eyleri yerler ve ierler. Tren sonunda da Pastr, tvbe etmek isteyenleri bir tarafa toplamaktadr. Tvbe edecek olan kii pastrn kulana yapt hatasn syler ve pastr de tvbe edilecek olan kiinin sol omuzuna sol elini koyar ve sa elini de alnna koyarak eytann kiiden kmas, ktlklerden arnmas ve Tanryla olmas ynnde sesli olarak telkinlerde bulunur763. nk onlara gre herkes er veya ge doru yolu
763

. 08.05.2005 tarihinde Gedikpaa Ermeni Protestan Kilisesinde yaplan gzlem.

169

bulacak ve Tanr da onlar kovmayacak, kabul edecektir764. Bu el koyma ilemi; hizmetlere atanma, kutsanma, kutsal ruhla dolma ve ruhsal armaanlar alma, hastallardan kurtulma gibi eitli amalarla yaplamaktadr765. D. Protestan Ermenilerin badet Uygulamalar Protestan Ermenilerde ibadet, Hristiyan inancnn kalbi olup dorudan Baba, Oul ve Kutsal Ruh olan Tanrya yaplmaktadr. Tanr her eyin yaratcs, egemendir, ycedir ve hakimdir. Bu nedenle Tanrdan korkulmal, sadece ona ibadet ve hizmet edilmelidir. nk onlara gre Tanrya iman eden kii, kendi arzu ve hevesleriyle ilgilenmemektedir. Bu arzu ve hevesler, kiiye hakim olduu zaman, insan ile Allah arasna girer ve insan ibadetten uzaklatrr. Bu sebeple onlar, ibadet zaman baka bir eyle ilgilenmeyerek sadece Tanrya odaklar ve Ona ibadet ederler. Bu balamda da ibadet, cemaat hayatnn merkezidir766. Tootikiann da zellikle vurgulad gibi Trkiyedeki ibadetlerde de ciddi bir azalma dikkat ekmektedir. Yazara gre ibadet, Hristiyan kilisesinin en yksek tutumlarndan ve manev geliim iin en gl aralarndan birisi olmasna ramen Protestan Ermenilerin dnyevlik ve dnyev maddelere dknlk gstermesi ile manev ve ahlak deerlerin azalmasna paralel olarak kiliseye balln da azaldn ifade etmektedir. Hatta Pazar gn yaplan haftalk ibadetlerde de byk dler grlmektedir767. Protestan Ermeniler, bugn, dnyadaki Ermeni nfusunun %1i kadar olmasalar da bugn bu saylarn muhafaza etmektedirler. Bu saynn azlna ramen dnyann her tarafna yaylm ve kendi varlklarn hissettirmilerdir. Ancak onlara gre btn bu tezahrlere ramen Protestan Ermeni Kilisesinin durumu pek i ac olmad gibi bir ok alanda de etkisini kaybetmitir. Trkiye bata olmak zere birok yerde de varlk mcadelesi vermektedir768. AMAAnn eski genel sekreterlerinden Edward Tovmassian, Protestan Ermeni Kilisesinin 125. yl amacyla Protestan Ermeni Hareket balyla yazd yazsnda Bugn Protestanlk isim olarak varln srdrmektedir...Fakat artk etkisini ve gcn kaybetmitir. Gemite yaplan baarlar bizi

764 765

. . 766 . 767 . 768 .

Bkz. Yuhanna 6:37. 08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN, 160. TOOTKAN, 261-262, 264. TOOTKAN, 260; SAHAGYAN,104, 127.

170

gururlandrmaktadr...

diyerek

gnmzdeki
769

Protestan

Ermenilerin

genel

durumlarn net olarak ortaya koymaktadr

a. badet Uygulamalarndaki Temel Unsurlar Protestan Ermeni Kilisesinde ibadetler; sade, basit ve Ermeni Kilisesine nisbeten ksa olmaktadr. Bu balamda Protestan Ermeni Kilisesi liturjik bir yapya sahip deildir770. Ancak bu hi liturji olmad anlamna da gelmemektedir. Protestan Ermenilerde, kilise otoritesi sz konusu olmadndan, ritel bir ibadet dzeni grlmemektedir. Bu biraz da gelenekle alkal bir durumdur. Protestan Ermenilerde ibadet, eitli biimlerde kendisini gsterebilen zgr (bamsz) bir ibadettir. Ancak zgr bir ibadet denilince de dzensiz (sistemsiz) bir ibadet anlalmamas gerektii de vurgulanr. Protestan Ermenilerinin ibadetlerinde baz temel prensip ve genel blmler vardr771. aa. Dua Protestan Ermeniler iin dua, kiiyi Allaha yaklatrma amacn tayan balca vastadr. Dua, kiinin hem akln hem de yreini Tanrya yneltmesi ve ondan uygun eyler istemesi, onunla iliki kurmas olaydr772. Dualar; eytana kar koyma773, Tanrnn nimetlerinden yararlanma774, kurtulua erme775 gibi deiik ama altnda eitlilik gsterir776. Protestan Ermeniler, Koloseliler 4:2-4te de yer ald gibi, Kendinizi duaya verin. Duada uyank kaln ve kredin. Ayn zamanda bizim iin de dua edin ki Tanr, szn yaymamz ve uruna hapsedildiim Mesih srrn aklamamz iin bize bir kap asn. Bu srr, gerektii gibi aklkla bildirebilmem iin dua edin. buyruuna uygun olarak, duaya byk nem verirler777. Dua, sakramentlerin, ibadetin, din uygulamalarn, din eitimin, vaazlarn ve din dncenin temel kaynadr778. Protestan Ermneiler iin ibadetin temel unsuru olan dua, Tanryla konumak, onu dinlemek ve onunla istiare etmektir. O ayrca
769 770

. . 771 . 772 . 773 . 774 . 775 . 776 . 777 . 778 .

TOOTKAN, 282. 09.05.2005 tarihinde Krikor Damatyan ile yaplan grme. TOOTKAN, 154,156. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 228. Matta 26:41. Yuhanna 4:10, 6:27. Luka 21:36. TOOTKAN, 158-159. 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. TOOTKAN,157.

171

Tanrya olan balln zel bir biimde ifade edilmesidir. Dua, Tanr ile insan arasndaki ilikiyi kuvvetlendirerek insann imannn salamlamasn ve Tanrya yakn olmasn salamaktadr. Dua; Mesih sa vastasyla Kilisede ferd veya toplu olarak yaplabilen Tanrya yaknlama vesilesi olup Tanryla btnlemedir. O, sa merkez olmak zere Baba ve Kutsal Ruh etrafnda olmaktadr. Duann iki temel art vardr. Birincisi insanln Ademden dt gnahtan dolay Tanrnn rzasn kazanmak amacyla Mesih sann adyla balamaktr779. Onlar iin Mesih sa adyla dua etmek sann dua edenle btnln ifade etmektedir. nk dua eden kiinin istei Mesih sann istei, rzas ise sann rzas olmaktadr. kincisi ise; duann tam bir iman ve itimat ile yaplmasdr780. nsan, ne diliyorsa Tanrdan dilemelidir. Bu dileme yaplrken de u ekilde dua edilmelidir: Baba, adn kutsal klnsn. Egemenliin gelsin. Her gn bize gndelik ekmeimizi ver.Gnahlarmz bala. nk biz de bize kar su ileyen herkesi balyoruz. Ayartlmamza izin verme781. Protestan Ermeniler ayrca Yuhanna 14:13-14teki Baba Oulda yceltilsin diye benim admla dilediiniz her eyi yapacam. Benim admla ne dilerseniz yapacam ifadelerin uygun olarak dualarn sa Mesih adyla yapmaktadrlar. Ancak dua edilirken, devaml, imanla, alaksesle ve arballkla yaplmaldr. Dua sk tutulmal ve srarc olunmaldr. Ayrca Dua, skntl gnlerde ve bakalar iin de yaplmaldr782. ab. Vaaz Vaaz, pastrlerin en byk ve en nemli grevlerinden birisidir. nk vaaz, Protestan Ermeni ibadetinin de temeli ve en nemli objesidir. O, gnn nemine veya gndeme gre eitli konulardan seilmektedir. Vaazlarda Kutsal Kitap temel olup; yorumlar bunun zerine yaplmakta ve halka temennilerde o esas tutulmaktadr. Onlara gre vaaz, insanlar Tanrnn zerafeti ile buluturmaktadr. O; insanlarn Tanry anlamasna olanak tanmakta; Tanrnn szlerinin gnlk yaam
779 780

. Bkz. Efesliler 2:13. . 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; Abdurrahman KK, Dinlerde badet ve Mabet, Diyanet Dergisi, C. 24, S. 3, Temmuz-Austos-Eyll, s. 32-34. 781 . Luka 11:2-4. 782 . 29.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. Matta 6:5-6, 7:7-12; Luka 5:15-16, 9:18-29, 11:2-4, 11:9-13, 22:32, 23:34; Markos 11:24, . Selanikliler 5:17.

172

ihtiyalar ve ilgileriyle anlaml temas kurmasn salamaktadr. Bu balamda da pastr; vaaz vererek, Mesih sann insanlarn gnlk yaamlar ile ilgili mesajlarn bildirme ayrcalna sahiptir. Protestan Ermeniler iin vaaz, bir makale bir ders veya vaaz veren kiinin dncelerini belirten bir adres deil, Tanrnn yazl kelimelerinin aklamasdr. Vaazn Metinsel (ncilin bir ayetini bir vecize veya zdeyi gibi kullanarak), aklayc (ncilin bir parasn aklayarak, onun altnda yatan gerek anlam aklayarak), benzeik (ncile veya dier bbir olaya dayanarak bir dnce ileri srerek), retisel (bir reti veya kural aklayarak) ve yaamsal (gnlk olaylar hakknda) gibi eitleri vardr783. Bu eitlilikle birlikte vaaz, insanlar dnmeye tevik etmekte, onlarn ibadetlerde, gnlk hayatlarnda doruyu bulmalarna yardmc olmaktadr. nk vaazlar, Kutsal Kitaptaki bilgilerin gncellemesini salamakta ve insanlarn Tanry ve onun szlerini daha kolay anlayabilmektedir784. ac. Kutsal Kitaptan Blmler Okuma Protestan Ermeni ibadetinin temel prensibi; Kutsal Kitaba dayal olmasdr. Kutsal Kitap, daha nceki blmlerde de belirtildii gibi Protestan Ermeniler iin ok byk bir nem arzetmektedir. Kutsal Kitap, Ermeni mirasnn zenginlii ierisinde kklenmi ve Ermeni geleneinde nemli bir unsur olmutur. Protestan Ermeni inancnn temelini oluturan Kutsal Kitap, bu nemine binaen Protestan Ermeni ibadetinin de en nemli ve deimez bir nesnesi olmutur. Protestan Ermenilere gre Kutsal Kitap; eitim, retim, anlay, rehberlik ve ibadet iin vazgeilmez bir edir. Protestan Ermeni Kilisesinde ibadet iin zel hazrlanm bir kitap yoktur. Bundan dolay ibadetlerde o gnn yaplan ibadetine blm seme ayrcal pastrn insiyatifindedir. Pastr, gnn nemine uygun blmleri semekte ve onlar insanlara aktarmaktadr. Kutsal Kitabn baz blmleri de cemaat ile pastr birlikte okumaktadr. ad. lahiler Protestan Ermeniler iin ilahiler, mzikle birlikte okunan anlaml szlerdir. Mezmurlar 150de de aka belirtildii gibi Tanry vn, Tanry yceltin, Boru ileTef ve Raks ile, sesli zillerle ifadesine dayanarak ilahiler, Protestan Ermenilerde ibadetin vazgeilmez unsurunu oluturmutur. O, dier bir ifadeyle
783 784

. TOOTKAN, 234-235. . 22.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

173

Tanry mzik aletleriyle vmedir. Protestan Ermenilere gre ilahiler kiinin duygularn ve dncelerini ifade etmek iin kullanlan ok etkili bir vastadr. Geleneksel olarak Yahudilerden gelen Tanry vmenin bir biimini ifade eden ilahiler tm cemaatin katld bir faaliyettir. Protestan Ermeni ilahileri birka tanesi hari eski ve yeni Protestan ilahilerine evrilmitir. Bunlarn ou ngilizceye de tercme edilmitir. Son yllarda da birka Ermeni Kilisesi, ilahileri Ermeni Kilisesi ilahileri ile birletirmitir785. ae.Ondalk Verme Protestan Ermenilere gre imanllarn ruhsal geliimine ve merhametine Kilise nclk etmektedir. Bu balamda da imanllar, Kiliseyi etkin klmada ve ilevini yerine getirmede byk sorumluluk tamaktadr. Hristiyan literatrnde ondalk, Kilise yesinin kazancnn onda birini Tanrya dzenli olarak sunmas amac ve anlamn ihtiva etmektedir. Bu ondalklar ne kadar olaca konusunda kiliselerin belirledii herhangi bir miktar yoktur, istee baldr, isteyen istedii kadar vermektedir. Protestan Ermenilerde de dier Hristiyanlar gibi ondalk vermek imann bir paras786 ve ondalk vermeyenlerin durumu ise kt olaca kabul edilmektedir787. Onlara gre iman ile eylem birbiriyle balantldr ve Markos 12:30daki Tanrn Rabbi btn yreinle, btn cannla, btn aklnla ve btn gcnle seveceksin szlerinin gnlk hayata yansmas iin kiliseye ondalk vermek gerekmektedir788. Bu balamda ondalk vermek, Protestan Ermeni inan ve ibadetinin bir parasn oluturmaktadr. Bununla birlikte onlar iin Tanr vermeyi seveni sevmekte ve bereketlendirmektedir789. Protestan Ermeniler, genel olarak, her eylerini paylamalar gerektiine inanmaktadr. Onlar iin kiliseye ondalk verme, din bir emir olup gklerin kapaklarnn almas iin bir vesiledir790. Ondaln verilmemesi demek, kilise hizmetlerinin yerine getirilememesi, Rab ile cemaatin arasndaki ilikinin durmas

785 786

. . 787 . 788 .

TOOTKAN, 156-159; 17.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Bkz. Elilerin leri, 4:32-35; Levililer 27:30; 2. Korintliler 9:7-15. Matta 23:23. smail KULAKIOLU, Kutsal Kitapta Sunu, Ondalk ve Ba, stanbul 2004, 14-15; 17.11.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 789 . Markos 12:41-44; 1. Krallar 17:2,14. 790 . Elilerin leri 4:32-37; Malaki 3:10; Yasa 12:4-7.

174

anlamna gelmektedir791. Bu nedenle ondalk, Tanrya kar minnettarln792 ve Tanry onurlandrmann bir gstergesidir793. Ondalk, sadece insanlar iin deil Tanr iin de kutsaldr794. Ondalk; kilisedeki hizmetkarlar, garip, ksz ve dul kimseler ile kilisenin ihtiyac iin toplanmaktadr795. Protestan Ermeniler; ondaln, cmerte, sevinle ve itenlikle verilmesi gerektiini de ifade etmektedir796. b. Haftalk badet Uygulamalar Protestan Ermenilerde gnlk ibadet bulunmamakla birlikte hafta ii belli gnlerde Kutsal kitap almas ve dua toplantlar yaplmaktadr797. Protestan Ermeni Kilisesinde ibadete itirak edenlerin byk ounluu Ermenidir. Geri kalanlar ise Sryani, Trk ve yabanc uyruklu kiilerden olumaktadr798. Ancak Aynalemedeki Kilisenin yeleri sadece 10-15 civarndadr ve Ermenilerden olumaktadr. Protestan Ermenilerde haftalk ibadet*, genel olarak saat 11.00de vokal eliinde ksa bir org veya piyanonun kullanld mzikle balamaktadr. Bu mzik, kiilerin toplu ibadete katlmas hususunda bir n hazrlk almasdr. Kiliseye girenler iin kiisel ibadet balam olur ve mzik kiinin ruhsal bakmdan hazrlanmasn salar. Bu ksa mziin ardndan cemaat, aya kalkarak toplu olarak

791 792

. . 793 . 794 . 795 . 796 . 797 . 798 . * .

KULAKIOLU, 34. Yaratl 14:19-20. Yaratl 28:20-22, 35. Levililer 27:30-33. KULAKIOLU, 34-44; ayrca bkz. Yasa 12:17-18, 14:22-29. KULAKIOLU, 65-67; Bkz. Yuhanna 12:4-6,13:29; 2. Korintliler 9:6-10 8:7-9. 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Haftalk ibadetin Pazar gn yaplmas, Pazar gnnn sann dirili gn kabul edilmesi hasebiyledir. Kutsal Kitapta Pazar gnn aka belirten herhangi bir ifade yoktur. Ancak onlara gre o gn ima eden birok blm mevcuttur(Bkz. Matta 28:1, Markos 16:2, 9-10, Luka 24:1, Yuhanna 20:1, 19). Onlar ayrca daha nce Pazar gnleri ibadetin yaplm olduunu da dile getirmektedir(Elilerin leri 20:7, 2:1,14, 41; 1. Korintliler 16:2; ERBA, Hristiyanlkta badet, 20-22). Protestanlar Eski Ahitte ibadet gnnn cumartesi olduunu Yeni Ahitte ise Pazar gn ifadesinin olmadn ancak haftann ilk gn tabirinden Pazar olduunun anlaldn dile getirmektedirler. Bu hususta Matta 28:1deki Sept gnn izleyen haftann ilk gn, tan yeri aarrken, Mecdelli Meryem ile br Meryem mezar grmeye gittiler. ifadesini delil olarak ileri srmektedirler(Levent EKER (stanbul Union Kilisesi yesi) Neden Pazar Gn badet Ederiz?, http://www.isamesih.org/ modules/ 28.12.2004).Ayrca Haftann ilk gn yaplan ibadetin Mesih sann lmden dirilii neticesinde ortaya ktn ifade etmektedirler(Bkz. Markos 16:2, 9-10, Luka 24:1, Yuhanna 20:1, Resullerin leri 20:7).

175

Tanrya kr duas yapar, duadan sonra ilahi, Ermenice veya Trke** olarak sylenir. Daha sonra Pastrn uyarsyla cemaat toplu ibadet etmeye arlr ve Kutsal Kitaptan Mezmurlar blm799 karlkl diyalog eklinde okunur. Cemaat, ilahiler okunduu srada ayakta durur. Tekrar mzik eliinde ellerindeki ilahi kitaplarndan faydalanarak ilahiler sylerler. lahilerin ardndan cemaat yerine oturur ve pastr, Her eyi yaratan, yce, sonsuz Tanrm, sen bize sevgini sa Mesih olunu gndererek kantladn. sann dkt kan ile gnahlarmz baladn Bizi z evlatlarndan saydn iin sana krediyoruz nsanlar birbirlerine yardm etsin Ey sa Mesih bize sevgiyi ret eklinde bir dua eder. Bu duann ardndan pastr, her hafta Trke* olarak yaplan genel bir vaaz verir. Sonra Kutsal Kitaptan blmler (zellikle Luka 14) okunmaktadr. Bu blmlerin okunmasnn ardndan tekrar ilahiler sylenmektedir. lahilerden sonra mzik balar ve emmaslar*** (diyakon-yardmc grevli)800 kilise iin ondalk toplar. Pastr de dahil herkes para verir. Bu para toplama iinin ardndan genel bir dua yaplr, temennilerde bulunulur ve aya kalklarak iki ilahi daha okunur. Bu ilahilerin ardndan Rab sizi korusun ve kurtarsn. Aydnlatc yzn size dnsn. Kurtarc sa Mesih sizi kurtarsn eklinde son bir dua yapldktan sonra mzik balar ve bir buuk saat sren tren bitirilir. Cemaat dalarak, grmeler yapar, datlan yiyecek ve iecekler yenilir ve sohbetler edilerek cemaat kiliseden ayrlr. Protestan Ermenilerin ibadetlerinin bitmesinden sonra Trk Protestanlarn ibadeti balar.801.

. Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinde lahiler Trke, Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesinde ise Ermenice olarak okunmaktadr(08.05.2005 tarihinde Kiliselerde yaplan gzlemler). 799 . Mezmurlar 138. ** . nk Protestanlar ibadetin cemaatin genel olarak konutuu dilde yaplmasna nem vermektedirler. Bu nedenle de Trkiyede Trke yaplmaktadr. Orada ibadetin anlayarak yapma arzusu vardr. Halkn dilinde ibadet yaplnca cemaat anladndan dolay ibadete itirak olay da artmaktadr. Bylece Protestan Ermeni ibadeti halk-cemaat etrafnda olumaktadr. Halk ibadette izleyici deil aktif olur(TOOTKAN, 157). *** . Bunlar, kilisenin teknik, materyal veya sosyal ihtiyalarn karlamakla sorumludur. Diyakonlar, ihtiyata olanlara, hastalara, arkadasizlara ya da zgn olan herhangi bir kiiye hizmet etmekle de ykmldrler. Topluluun ondalk ve armaanlarn toplayip datrlar. Topluluun tm fiziksel mallaryla ilgilenirler(21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme). 800 . Geni bilgi iin bkz. SEVTAP, 121. 801 . 08.05.2005 tarihinde Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesinde yaplan gzlem. Ayrca bkz. TOOTKAN, 155, 157, 161.

176

c. Yllk badet Uygulamalar Protestan Ermenilerin; Noel, Paskalya, Pentekost (Kutsal Ruhun Dn Bayram) ve sa Mesihin Ge Ykseli Bayram (Ascention) olmak zere 4 ana yllk ibadetleri vardr802. Protestan Ermenilerde, bu drt temel ibadetten baka Kilisenin Yldnm amacyla yaplan bir kutlamalar da bulunmaktadr. Ancak Kilisenin Yldnm her yl deil, belirli baz yllarda yaplyor. Belli yllarda kesin olmamakla birlikte be veya on ylda bir, kilisenin glenmesi ve gelimesi iin yaplan kutlamalarda vaazlar ediliyor ve sonrasnda da kokteyl veriliyor. Bu yldnmlerinde zel bir ey yaplmyor; sadece hatrlanma amacyla yaplan bir kutlama olarak deerlendiriliyor803. Protestan Ermenilerdeki yllk ibadetler, haftalk ibadet uygulamasnn ayns olup sadece ibadetin sonunda Ekmek-arap Ayini yaplr. Yaplan uygulama, btn yllk ibadetler iin geerlidir. Bu ibadetlerde deien sadece o gnn nemine ait vaaz ve dualarn olmasdr804. Yllk ibadetlerden nce bireyleri Kilise; ruhsal ynden kitap okutarak, dua toplantlar dzenleyerek ve konu ile ilgili vaazlar vererek hazrlar. Ancak kltrel uygulamalar ise Kilise tarafndan emredilmez, bu kiilerin zgr iradesine braklr. Bunun haricinde kilisede Pentekosttan sonraki Kutsal lk haftas, Kutsal Cuma, Advent, Kl arambas, Epifani gibi uygulamalar yoktur. Cemaatten bunu yapanlar olsa da bunlar gelenekseldir805. ca. Noel Noel; yeni anlamna gelen Noio(Greke Neos) ve gne anlamn ihtiva eden Hel (Greke Helios) kelimelerinden oluan yeni gne anlamna gelmektedir. Bu kelime; Latincede Calendas terimiyle ifade edilen ilk gn, ayin yeni gn anlamn da ihtiva etmektedir. Bu terim, Franszcada da haber anlamna gelen Nouvelle, ngilizcede de Mesihin ayini-Hz. sann doum kutlamalar anlamn tayan Christmas ile aklanmaktadr. Almancada da

802 803

. . 804 . 805 .

08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 08.05.2005 tarihinde Sonna zpembe ve Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

177

kutsanm geceanlamna gelen Weihnachten kelimesi kullanlmaktadr. Dou Hristiyanlnda da Noel yerine Epifani terimi kullanlmaktadr806. Kutlu Dou (Noel), Tanrnn sa Mesihde beden almasnn bir kutlamasdr.Dou kiliselerinde 4. yzyla kadar sann doumu ile sann Tanr olarak yeryznde grnn ifade eden Epifani kutlamalar bir arada 6 Ocakta yaplmtr. 4. yzylda bu kutlamalar, belki yaygn yerel pagan dinlerinin ayn tarihlere denk den bayramlarn asimile etmek amacyla 25 Aralka alnmtr. Gregoryen Ermeniler ise sann dou bayram olarak kabul edilen Noeli, Katolik Kilisesinin sann doumu iin 24 Aralk ve vaftiz iin 6 Ocak tarihini belirlemelerini eski putperest adet sayarak dinde bidat kabul etmeyiz diyerek 6 Ocakta kutlamlardr. Bu tarih, Protestan Ermeniler iin de geerli olmutur807. Protestan Ermenilerde Noel, 6 Ocakta saat 11.00de balamaktadr808. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermeniler gibi, ylbanda zel bir tren yapmazlar; Hristiyan dnyasnda yaplan am aac sslemelerini ve enlikleri bidat kabul ederler. Onlara gre insanlar; bu gnlerde elenmek yerine dua etmelidir. Protestan Ermeniler bu gnde geleneksel olarak oru tutmaya zen gsterirler809. Noelde, 6 Ocakta eer istenilirse sa Mesihin douunu anlatan tiyatro da dzenlenir810. cb. Paskalya Paskalya, branice gei anlamna gelen Pesah (fsh), Yunanca Peskhaliadan gelmektedir811. Bu terim, ngilizcede ise Easter kelimesi ile karlanr. Easter kelimesinin kkeninin Anglo-saksonlarn Aydnlk Tanras Eostreye dayand da iddia edilir812. Paskalya, sann insanln gnahlar iin kendisini armhta feda etmesinin ardndan diriliini ifade etmek zere kullanlan din bir terim olup, her yl ilkbaharn deiik zamanlarnda yaplan yllk bir ibadettir. Paskalya, sann Diriliini kutlamak amacyla, 1. znik Konsili tarafndan 21 Mart dolunayn izleyen Pazar
806 807

. ERBA, Hristiyanlkta badet, 23-24. . Mehmet AYDIN, Mabed ve badet, Diyanet slam Ansiklopedisi, C. 17, stanbul 1998, s. 351; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 808 . 08.05.2005 tarihinde Sonna zpembe ile yaplan grme. 809 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 232; 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 810 . 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 811 . ERBA, Hristiyanlkta badet, 46. 812 . Mehmet KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, Ankara 2003, 1; AYDIN, Mabed ve badet, s. 351.

178

gn olarak belirlenmitir. Bu balamda da Paskalya, 22.Mart-19 Nisan tarihleri arasndaki bir Pazar gn yaplmaktadr813. Protestanlk, say kendisine merkez alarak inan, ibadet ve ahlak retilerini sa zerine kurmutur. sann armha gerilii ve dirilii Protestanlarn yllk ibadetlerinin temelini oluturmutur. sa, Hz. Ademden gelen Asl Gnah ortadan kaldrmak amacyla kendisini armhta feda etmitir. lmnden gn sonra da dirilmi ve armhtaki lmyle tm insanlarn gnahna kefaret olmu ve armhtaki akan kanyla Tanr ile insanlk arasnda yeni bir antlama yapmtr. Bu balamda Paskalya da bayramdr814. Diriliin gerekletii gn olan Pazar gn, tm Hristiyanlk iin olduu gibi, Protestan Ermeniler iin de ok nemli bir gn kabul edilmektedir815. Bu nedenle de Hristiyanlar iin Pazar ok nemli bir gn olup Paskalya da sann diriliine atfen bu gnde yaplmaktadr. Bu dnceyle Hristiyanlkta her Pazar gn, kk apta bir Paskalya bayram nitelii tamaktadr816. Paskalya ibadeti, Perembeden balamakta, fakat Trkiyede sadece Pazar gnleri kutlanmaktadr817. Protestan Ermenilerde Paskalyann yedi Pazar srmesi diye bir ey sz konusu deildir818. cc. sann Ge Ykselii (Ascension) sann Ge Ykseli Olay (Ascension), Paskalyadan krk gn sonra kutlanan bir ibadettir. Bu ibadette, Rabbin Ge Ykselii ile sa Mesihin her eyin ve tm zamanlarn zerinde Rab olduu vurgulanr. Hristiyan anlayna gre sa dirildikten sonra krk gn boyunca eitli zamanlarda havarilerine grnm ve onlar bu sre zarfnda eitmitir. Daha sonra havarilerini alarak Zeytin Dana gtrm ve kendisi burada ge alnmtr. Havariler de bu olaya ahit olmutur. Bylece Perembe gn vuku bulan sann dirilerek mezardan kalkp ge ykselii sann armha gerilii ve dirilii ansna kutlanan bir

813 814

. . 815 . 816 . 817 . 818 .

ERBA, Hristiyanlkta badet, 23, 47. KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, VI, VIII. KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, 2. KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, 6, 8. Ayrca bkz. 1. Korintliler 15:3-4. 08.05.2005 tarihinde Sonna zpembe ile yaplan grme. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

179

olay, Hristiyanlkta Ge Ykseli Bayram ad altnda bir yllk ibadet getirilmitir819. cd. Pentekost Pentekost, Yunancada Ellinci gn anlamna gelmektedir820. Yahudilerin avout bayramn ifade eden Pentekost (Hamsin, Hasat veya Turfanda) Kutsal Ruhun havariler zerine iniinin hatrasna Paskalyadan elli gn ve sann ge ykseliinden on gn sonra kutlananan bir ibadettir821. Pentekost inanc zamanla Pentekostuluk* ad altnda bir akm ortaya karmtr. Pentekost gn, btn imanllarn bir arada bulunduklar gndr. Onlar bir arada iken birden gkten, gl bir yelin esiini andran bir ses gelmi ve bulunduklar yeri tmyle kaplamtr. Ateten dillere benzer bir eylerin dalp her birinin zerine indiini grmlerdir. Bylece imanllarn hepsi Kutsal Ruh'la dolmular, Ruh'un onlar konuturduu yabanc dillerde konumaya balamlardr. O srada Kuds'te, dnyann her lkesinden gelmi dindar Yahudiler de bulunmutur. Bunlar, sesi iittikleri zaman byk bir kalabalk halinde toplanmlardr. Her biri kendi dilinde konuulduunu duyunca armlardr. Petrusun ifadesi ile Tanr ruhunu insanlarn zerine gndererek tvbe etmelerini, her birinin sa Mesih'in adyla vaftiz olmasn istemitir. Bylelikle insanlarn gnahlar balanacak ve Kutsal Ruh armaann alacaklardr. Bu vaadin, Rab'bin araca herkese ynelik olduu kabul edilmektedir. Bunun zerine insanlar o gnden kendilerini elilerin retisine, paydala, ekmek blmeye ve duaya adamlardr822.

819

. KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, 147-148; 07.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 820 . KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, 7. 821 . KATAR, Hristiyanlkta Paskalya, 151; KALOUSTAN, 73; 07.09.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. * . Pentekostuluk, Hristiyanlkta Kutsal Ruhla kiisel deneyimi bir Hristiyan iin en nemli zellik olarak gren bir akmdr. Amerikadaki en byk Pentekost akmlar arasnda Tanr Topluluklar(Assemplies of God), Mesihteki Tanr Kilisesi (Church of God in Christ), Tanr Kilisesi (the Church of God) ve Pentekostu Kutsallk Kilisesi (Pentecostal Holiness Church) saylr. Bunlar, Avrupada en ok skandinavyada youn olarak bulunmaktadr. Gney Amerikada ise Brezilya ve ilide yaygndr. Bunun haricinde Latin Amerika ve Afrikada da hzla yaylmaktadr. Bu akmlarda protestan gruplardan farkl olarak ayak ykama, vaftiz ve evharistiya kadar nem tamaktadr. Bunlar, sa Mesihi; Kurtarc, Ruhla vaftiz edici, hastalar iyi edici ve yakn gelecekte olan kral olmak zere drt ekilde grrler. Bunlarn ibadet biimini 1. Korintliler 12-14 arasndaki blmler temel oluturmaktadr(James DUNN Pentekostuluk ve Karizmatik Hareket, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 648-650). 822 . Bkz. Elilerin leri, 2.

180

Pentekost, Kutsal Ruhun beklemekte olan elilerin zerine dklmesi olayn ifade etmektedir. Kutsal Ruhun gelmesi ile bireylerin kiisel yaamn yenilemi ve yaam, hizmeti paylaabilen bir topluluk ve kurtulu mjdesinin yaylmas iin yeni bir paydalk yaratmtr. Onun yaratt bu topluluk, Ruhun dnyadaki tan ve aracs olmutur823. Hristiyan Kilisesinin kuruluunu ifade eden bir bayram olarak Pentekost, sann Diriliinden sonraki yedinci Pazar olarak kutlanmaktadr824. E. Protestan Ermenilerin Dier Din Uygulamalar Protestan Ermenilerin haftalk ve yllk ibadetleri dnda kilisede yerine getirdikleri baz din uygulamalar da mevcuttur. Bunlar; doum, evlilik, lm, tvbe ve orutur. a. Doum Protestan Ermenilerde yeni doan ocuk genel olarak sekiz veya on be gnlk iken en ksa zamanda kiliseye getirilir. ocuun kiliseye getirilmesindeki ama, Tanry yceltmek ve Tanrya kretmektir. nk Protestan Ermenilere gre ocuk, Tanrdan mirastr. Tanrnn verdiinin sa Mesih adna kutsanmas gerekir. Kiliseye getirilen ocuk annesi ve babas tarafndan pastrn yanna getirilir ve pastr de bebei kutsar825. Pastr, bebei kutsadktan sonra aileye dnerek u soruyu yneltir: Vaadini yzyllar boyunca nesilden nesile srdren Tanr ile gzel bir ilikide olan ve bu ocuklarn da Tanr hizmeti ve yoluna adamak isteyen bu aile iin Rabbimize hamd ediyoruz. Yzyllar boyunca Tanrya ait aileler ocuklarn doduklar andan itibaren Tanr yoluna adamlardr. Dualaryla onlarn Tanrsal bereketi almalarna neden olmutur. Sizler de bu gzel hizmeti srdrmektesiniz. ocuklarn Tanrnn gzel bir armaan olduunu bilen ve bu ocuun anne babas olan sizler gerekten byk bir alak gnlllk ve istemle ocuunuzu Rabbe ve Onun hizmetine adamay istiyor musunuz Anne ve baba da evet cevabn vermektedir. Pastr; Gerekten onun iin dua edecek, onu yaam boyu destekleyecek, Tanr sznde bymesi iin gerekli eitimi verecek ve Tanr yolundaki hizmetlerinde ona yardmc olmay istiyor
823

. ERBA, Hristiyanlkta badet, 73; John BRGGS, Tanr, Zaman ve Tarih, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 20. 824 . KATAR, Hristiyanlkta Paskalya,151-152; KALOUSTAN, 73. 825 . 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme; 08.05.2005 tarihinde Sonna zpembe ile yaplan grme.

181

musunuz eklinde tekrar bir soru sorar; onlar tekrar evet cevabn verir ve bu ekilde bir diyalog oluur. Bu diyalogdan sonra pastr, cemaate dnerek, Mesih say Rableri ve kurtarclar olarak kabul etmi bulunan ve Tanr ocuklar olarak yaamlarn srdren siz mesihin izleyicileri. Bu anne babann tanklna ahitlik ediyor musunuz eder. Cemaat de evet ediyoruz diye yantlamaktadrlar. Bu ekilde cemaat ile de bir diyalog yapldktan sonra pastr anne ve babann kucandaki ocuun ismini syleyerek ocuk iin dua etmektedir. Pastr de; ocuun ismine hitaben Baba, Oul ve Kutsal Ruhun isminde seni her eyin sahibi olan Tanrya adyoruz. Senin genlik yaamn tam olarak Tanrnn kutsal ruhunca doyurulsun, bereketlensin. Yce Tanr seni kendi krallna ve hizmetine arsn. Ayn zamanda grkemli ikinci geliine kadar seni kendinde ve grkemli isminde saklasn... dedikten sonra ocuun gelecekteki yaam iin genel t ve temennilerde bulunur. Bundan sonra ocuklarn Tanrya yakr ekilde yetimeleri amacyla dua edilir ve ilahiler sylenerek tren tamamlanr; aile tebrik edilir826. Protestan Ermenilerde; Kutsal Kitapta yer almad iin doum, evlilik ve lm fazla bir neme sahip deildir. Ancak bunun ok nemsiz olarak alglanmamas gerektii de vurgulanr827. b. Evlilik Protestan Ermenilerde evlilik, ok nemli bir birliktelik ve berabeliktir. Birden fazla evlilik ve boanma yasakland iin kiiler evlenmeden nce ok iyi seim yapmaldr828. nk boanma sadece zina halinde olabilmektedir829. Protestan Ermeniler iin evlilik, insanlar arasndaki daim ilikinin balangcn oluturmaktadr. Evlilik, aileye verilen nemin bir gstergesi olup, Tanrya yakr bireyler yetitirmenin de temel olarak grlmektedir. Protestan Ermenilerde evlenme treni ise resm nikahtan sonra kilisede yaplmaktadr. nk onlar iin bu, kesin bir emir olarak alglanmaktadr. Nikah kilisede kylmazsa; eler kar koca olarak kabul edilmezler830. Evlilik gibi zel gnlerde Pastr, dier ibadetlerden farkl olarak her zaman giydii gmlek yerine
826 827

. . 828 . 829 . 830 .

08.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme ve ayrca bkz. AL, Dua, 438-440. 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Bkz. 1.Korintliler 7:2-6. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. 1. Korintliler 7:2-5, 10:16, 7:25-40; Matta 5:32, 19:9-12; 1. Timoteyus 4:3, 20:15, 5:3-16; Efesliler 5:21-32; Markos 10:2-12; Tesniye 24:1-3

182

kendi isteine bal olarak zel bir kyafet veya cbbe giyer831. Evlilik treninde daha nceden yerini alm olan damat, sralarn nndeki alanda gelini bekler. Gelin ise ailesinden birisiyle mzik eliinde ieri girer ve damadn yanna gelir. Aile bykleri de n sralarda yerini alr. Bylece evlilik treni balar. Pastr, damat ile gelinin huzuruna gelmesiyle birlikte kilisedeki evlilik treni iin toplanm olan cemaate doru dnerek, Burada, Tanrnn huzurunda Onun bizlere sunduu en gzel armaan olan evlilik armaanna teekkr etmek iin ve .......ile ...... beraberliine tanklk ederek, onlarn bu beraberliin Tanr tarafndan da kutsanmasna ve sevgide gl bir yaam srmelerine dua da bulunmak iin toplanm bulunuyoruz... Tanr bizleri erkek ve kadn olarak yaratm ve bizlere evlilii vermitir. Bu nedenle kar ve koca birbirlerinin tek yardmcs ve destekisidir.... eklinde evliliin amac ve nemine ilikin bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin ardndan pastr cemaatle birlikte Yce Rab o grkemli sevgi ile daima bizlere sadksn. imdi senin onayn bekleyen .....ile ....e merhametinle bak ve kutsal ruhunla onlarn bugn kurtarcmz Mesih sa aracl ile senin deimez sevgin iin verdikleri karar ve sz kutsal ruhunla onayla. Amin eklinde bir dua etmektedir. Bu duann ardndan pastr, gelin ve damada doru ynelerek Tanrnn evlilik antlamasn nasl oluturduu, ynlendirdii ve kutsadn duydun. Bu antlamann ykmll altna girmeye arzulu ve niyetli olduunu kabul ediyor musun? eklinde bir soru sormaktadr. Gelin ve damattan evet cevabn alan pastr, aile byklerine doru dnerek ....ile.... evliliklerini onaylayp onlara evlilik yaamlar boyunca sevginizle destekleyeceinize sz veriyor musunuz demekte ve onlardan da evet cevabn aldktan sonra cemaate doru dnerek, .....ile....nn evliliini onaylayp sevginizle onlara destek olacanz kabul ediyor musunuz sorusuna topluluktan da evet cevabn aldktan sonra genel bir konuma yapmaktadr. Bu konumann ardndan da dua edilmektedir. Bu duadan sonra ilk olarak erkek Ben..., Sen..... karm olarak kabul ediyor, Tanrnn ve ahitlerin huzurunda varlkta ve yoklukta, sevinte ve kederde, hastalk ve salkta yaammz boyunca kocan olarak seni seveceime ve sana sadk kalacama sz veriyorum dedikten sonra gelin de ayn biimde bir konuma yaptktan sonra pastr yzkleri elinde
831

. 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

183

tutarak Bu yzkleri... Tanrm senin kutsamanla bu yzkler Rabbimiz Mesih sa araclyla ...ile...nn bugn verdikleri bu sz dorultusunda sonsuz sevginin ve sadakatin simgesi olsunlar diyerek gelin ve damata vermektedir. Yzkleri alan gelin ve damat da birbirlerine dnmekte ve ilk olarak erkek, geline, ..sana verdiim bu yzk Baba, Oul ve Kutsal Ruhla anlamamzn bir iareti olsun diyerek yz takmakta ve ayn ilemi gelin de damada yapmaktadr. Bu ilemin ardndan dua edilmektedir. Bu duann ardndan pastr Tanrnn ve cemaatin huzurunda ... ve ... birbirlerine sz verdiler. Ve birbirlerinin parmaklarna yzkleri takarak szlerini belirginletirdiler. Buna dayanarak ben de onlar kar-koca olarak kabul ediyorum. Baba, Oul ve Kutsal Ruh onlar imdi ve sonsuza kadar kutsasn diyerek evliliklerini duyurduktan sonra Kutsal Kitaptan baz blmler, zellikle Tekvin 2:24, Koloselilier 3:12-14, Saylar 6:24-26 okunarak tren sona ermektedir. Tren sonunda da aileler tebriklemektedir832. c. lm Protestan Ermeniler iim doum ve evlilik gibi lm de doal bir olaydr. len kii iin doum ve evlilikteki gibi bir tren dzenlenir. len kiinin cenazesi kiliseye getirilmeden nce ykanp beyaz ketenle kefenlenir. nk Protestan Ermenilere gre sa Mesih de kefene sarlmtr. Kefenlenen cenaze kiliseye getirilir ve masann zerine konulur. Bir ilahi okunur ve ilahinin ardndan Kutsal Kitaptan bir para zellikle deimeyen Tekvin 3:19 okunur. Kutsal Kitaptan blmler okuyan pastr, daha sonra imanla lenin aslnda lmediini anlatan teselli edici szlerden oluan kk bir vaaz verir. Vaazdan sonra dua edilir ve duada Yce Rab, Senin merhametli ellerine teslim ediyoruz denilerek cenaze, kiliseden sakin bir biimde alnr ve mezarla doru gtrlr833. Protestan Ermeniler, cenazelerini Protestan mezarlklara gmerler834. Mezarlkta da Kutsal Kitaptan paralar zellikle 1. Selanikliler 4:13-18, 1. Korintoslular 15:51-58 okunur. Kutsal Kitaptan paralarn okunmasnn ardndan pastr, oradaki halka hitaben, Ruhu her zaman Rable birlikte olan deerli kardeimiz ebedi istirahat yerine koymak iin toplanm bulunuyoruz. O her zaman anlarmzda bizimle birlikte olacaktr... Bizler onu umutsuz bir biimde
832 833

. 03.05.2005 tarihinde Krikor Abaolu ile yaplan grme. Ayrca bkz. AL, Dua, 441-446. . 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 834 . 09.05.2005 tarihinde Ohnnes Torkoumolu ile yaplan grme.

184

gndermiyoruz.... Mesihin ikinci geliinde onu dipdiri grmek zere zamann sonsuzluu iinde ksa bir sre iin ondan bir sre fiziksel anlamda ayrlyoruz...Tanr verdi, Tanr ald... eklinde len ve geride kalanlar iin dua eder. Bu duann ardndan bir ilahi eliinde Cenaze tabutla gmlr. Cenazenin defin ilemi tamamlandktan sonra aileye taziyeler bildirilir. Daha sonra da cenaze evine ziyaretler yaplarak o aileye tesellilerde bulunulur835. d. Tvbe Protestan Ermenilerde Tvbe*, Ermenilerdeki gibi bir sakrament deil din bir uygulamadr836. Protestan Ermeniler iin ihlsl olmak, bilin ve tvbe esastr. Her eyin temeli tvbe ve kelam bilmektir837. Protestan Ermeniler, Gregoryen Ermeniler gibi Tvbeye ok byk bir nem vermektedirler838. Protestan Ermenilere gre insanlar gnahkr bir varlk olmas dolaysyla tvbe etmeye ihtiyac vardr839. Tvbe etmeyen insan, helak olmaktadr840. nk tvbe ile Kutsal Ruhun inayeti artmakta, gnahlar hakknda uurlu bilginin kurtulua erme yolunda duyulan arzu ve dileklere de byk lde etki ettii kabul edilmektedir. Tvbe, vicdanen ve zihnen gayret sarfedilerek bir nefis muhasebesinin yaplmasdr. nk insanlar hata yaparlar ve yaplan bu hatalar gidermelidir. Bunun iin insan kiisel olarak gnahlarn itiraf etmeli, Tanrdan af dilemeli, tvbe etmelidir. Ancak bu af dileme sadece piman olmak deil bir daha gerekletirmemeye almaktr841. Ne kadar gnahkr olursa olsun insan,Tanr nnde suunun bilincine varp pimanlk duyan ve tvbe edenin Tanr tarafndan gnahlarnn affedilecei kabul

835 *

. 03.05.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. Tvbe, branice Teuva kelimesinden gelmekte olup ngilizce ve Franszca Repentance denilmektedir. Eski Ahitte de tvbe iin metanoia ve matameleai kelimeleri kullanlmaktadr. Latince Paenitentiadan gelen ve penitence olarak geen Tvbe din terim olarak, kiinin hatasnn farkna vararak piman olmas ve bu hatann bir daha tekrarlanmamas hususunda kendisine sz vermesi ve Tanryla barmas anlamna gelmektedir(KATAR, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe 77-79; ERBA, Hristiyanlkta badet, 187). 836 . Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 256. 837 . 08.05.2005 tarihinde Krikor Abaolu ile yaplan grme. 838 . Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 256. 839 . CHOPOURAN, Fundamental Armenian Evangelical Teachings. 840 . Bkz. Markos 1:5; Luka 13:3. 841 . KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 257. .

185

edilmektedir. Protestan Ermeniler iin, tvbe, pimanln bir tezahr, gnaha tevik eden ktlklerin stesinden gelme ve iyi bir hayat srmenin temelidir. Protestan Ermenilerde de, Gregoryen Ermeniler gibi insanlarn kendi kendisine tvbe edebileceini ve bir aracya gerek olmad dncesiyle gnah itirafna yer yoktur842. Protestan Ermeniler iin iki tr tvbe vardr. lki Hristiyanla gemek iin yaplan tvbe; ikincisi rabbin sofrasna katlmadan nceki tvbedir. Ayrca kii ihtiya duyduka tvbe etmesi gerekir. Bu da zamanla snrlanamaz. Yanl yapnca kendi kendine de tvbe edebilir. lk tvbe haricinde pastrn kontrol olmaz ve bu srada tvbe ahs yaplr. Genelde tvbe eden tvbeden sonra pastrden hatasn tekrar yapmamak iin dua isteyebilir. Rabbin Sofrasndan nce yaplr.Oraya kusurlu yaklalmaz. lk tvbe kilise cemaatinin nndedir843. Bu tvbede, yeniden domu kii pastre gelerek Hristiyanla gemek istediini syler . Pastr de kiiye kendi sylediklerinin tekrar edilmesini ister. Pastr, o kiiye Yeniden douu kabul ettin... szleri ile balayan bir dua da bulunur. Pastr, tvbe edecek olan kiinin bana elini koyarak, o kiinin berketlenmesi ve kutsanmas hususunda dua eder. Bu tvbe iin herhangi bir zaman sz konusudeildir. Buna sebep olarak da, verilen srede Hristiyan olmadan lmesi gsterilir844. e. Oru Protestan Ermenilerde Oru, kiinin zmne ihtiya duyduu meseleyi Tanrnn huzuruna gtrmesi eylemidir. Onlara gre Kutsal Kitapta Oru Tutma retisi ve bir amac olduu belirtilir. Ancak Kutsal Kitapta belli gnlerde yaplmas gereken bir orutan sz edilmediini dile getirmektedirler. Bu nedenle oru, zel durumlarda ve ihtiyaca gre tutulmaktadr. Bu balamda oru; manev konularda bilgelik ve hikmet kazanlmas, gururun yokedilmesi, alakgnllkle Tanrya hizmet edilmesi, Tanrnn ltfunun daha iyi anlalmas ve zayflklarn kaldrlmas, hastalk veya herhangi bir problemin zm iin yaplmaktadr845.

842 843

. . 844 . 845 .

KALOUSTAN, 44, KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 258. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 07.08.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme. 08.05.2005 tarihinde Krikor Abaolu ile yaplan grme.

186

Oru, inanl iin tutulmas gereklidir. nk dua ve oru, Tanrnn nnde daha makbul olmaktadr. Kii, oru tutarak nefsine engel olmakta ve bedeninin arzu ve isteklerini reddetmektedir. Protestan Ermenilere gre kii, oru tutmadan nce, Rabbim! bedenimi gnbatmna kadar arzu ve isteklerimden uzak tutacam eklinde dua eder. Oru, Gnbatmnda yemek yemeden sonra ertesi gnbatmna kadar hibir ekilde yemek yememek eklindedir. Gnbatmndan sonra da oru alabilmektedir846.

846

. 21.06.2005 tarihinde Krikor Aabalolu ile yaplan grme.

187

SONU Ermeniler, M.S. 301 ylnda Krikorun nclnde Hristiyanl kabul etmi ve Ermeni Kilisesi Hristiyanlk tarihinde Monofizit Kilise olarak yerini almtr. Coraf ve siyas yapdan dolay Ermeniler eitli blgelere dalmak zorunda kalmlardr. Bylece Anadolunun eitli blgelerinde de krallklar ve din merkezler kurmulardr. Bu krallklar ve din merkezler; uzun sre varln korumu ve nihayet stanbul Ermeni Patriklii Anadoludaki Ermenilerin ruhan merkezi olmutur. Buradaki Ermenilerin ba da stanbul Ermeni Patrii olmu ve Ermeniler ile Mslmanlar birlik ve beraberlik ierisinde uzun sre yaamlardr; yaamaktadrlar. XVI. yyda dnyada Katolik Kilisesinin, halkn yoksullamas, ekonomik durumun kmesi ve ahlak yapnn ortadan kalkmas karsnda kendisini zenginletirmesi ve bu olaylar karsnda da duyarsz kalmas; Almanyada Martin Lutherin nclnde bir protesto hareketinin ortaya kmasn salamtr. Bu protesto olay neticesinde Katolikler protestocular iin Protestan adn vermilerdir. Bu hareket, Almanya ile snrl kalmam Fransa ve ngiltere gibi birok lkelere de sram; coraf ve sosyal yaps itibariyle de en ok ABDde kendisine yer bulmutur. ABDyi kendisine merkez edinen Protestanlk; yaylmac bir politika izleyerek daha iyi yntem ve metotlarla hem Katoliklie kar km hem de Protestanl yaymaya almlardr. Dnyann her blgesinde misyonerlik tekilat kuran Protestan misyonerler; Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak bu blgenin siyas, jeopolitik ve stratejik nemini de gz nnde bulundurularak Anadoluya ynelmilerdir. Bylelikle Anadoluya gelen misyonerler ilk olarak Yahudiler ve Mslmanlar zerinde faaliyet gstermeye balamlardr. Ancak bunlardan umduunu bulamayan misyonerler kendilerine daha yakn grdkleri ve baar salayabileceklerini dndkleri Hristiyan bir millet olan Ermenilere ynelmilerdir. Ermeniler zerinde her trl vasta ve alma alanlar yaratan (Eitim, sosyal, kltrel ve salk) girmilerdir. misyonerler, onlar Protestanlatrma abas ierisine Misyonerlerin bu abalarna Ermeni Kilisesi, balangta, kar

188

kmam hatta takdir edici bir yaklam sergilemitir. Ancak Kilise ierisinde Kilise hiyerarisi ile ilgili muhalefetin artmas ve bu Ermenilerin ciddi ekilde bir reform hareketinden bahsetmesi zerine kilise bir deklarasyon yaynlamtr. Bu deklarasyonun baarsz olmas zerine Ermeni Patriklii, Protestanla meyilli olan Ermenilere kar tutumunu sertletirmi, onlar srgne gndermi, hapsettirmi ve hatta onlarla her trl sosyal, kltrel gibi birok alanda ilikiyi yasaklamtr. Kilisenin bu tutumu karsnda ABD ve ngiltere bata olmak zere Osmanl Devletine bask uygulayarak bu tutumun son bulmasn istemitir. Aforoz edilen ve kiliseden kovulan Protestan Ermeniler de 1846da kendilerine ait bamsz bir kilise kurmu ve 1850de de Osmanl Hkmeti tarafndan resm bir millet olarak tannmlardr. Bu tannma, Osmanl Devleti ierisindeki Protestanln da resm olarak oluumu anlamn tam ve gnmz dnyasndaki Protestan Ermenilerin de balang noktasn oluturmutur. 1900l yllarn balarna kadar Ermeniler arasnda Protestanlatrma faaliyetlerine devam eden misyonerler, Protestan Ermenilerin Osmanl Devleti tarafndan millet olarak tannmasndan sonra da faaliyetlerini Protestan Ermeniler arasnda uygulamaya ynelmilerdir. Zaman ierisinde Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve Protestanln kendi yapsna ait zellikleri neticesinde de Protestan Ermeniler, kendi ierisinde Fundamentalist ve Liberal gibi eitli Protestan gruplara blnmtr. Bu blnme, dnyadaki Protestan Ermeniler arasnda ibadet ve uygulamalarda baz farkllklar da gnmze kadar beraberinde getirmitir. Gnmzde dnyada 88 kiliseye sahip olan Protestan Ermeniler, Trkiyede stanbulda Gedikpaa ve Aynalemede olmak zere iki kiliseye sahiptir. Bu kiliselere bal olan Protestan Ermeniler; inan, ibadet ve din uygulama olarak Protestanlarn din sistemini benimsedikleri grlmektedir. Ancak bunlar genel olarak Protestanla hakim olsa da kilise yelerinin kendi geleneklerinden tamamyle kopmadklar ve Gregoryen Ermenilerle baz inan ve uygulamalarda ortak nokta ve anlaylarn muhafaza ettikleri grlmektedir. Bu balamda da Protestan Ermeni Kilisesi yar mill bir kilise zelliine sahip bir grnt sergilediklerini ifade edebiliriz. Bylece Protestan Ermeni Kilisesi, yap olarak hem Ermeni hem de Protestanln zelliklerini bnyesinde bulundurarak kendisine has bir kilise anlay oluturmutur.

189

Protestan Ermeni Kilisesi, idar yap olarak Gregoryen Ermeni Kilisesinin yapsna benzemekte olup din adam byk bir nem tamaktadr. Ayrca Tanr, Kutsal Kitap, Kilise, tvbe ve kurtulu konusunda benzer grler ihitiva etmektedir. Ancak detaylara inildiinde farkllklar dikkat ekmektedir. Protestan Ermeniler arasnda da bu inanlar ve uygulamalar hususunda ihtilaflar mevcuttur. Hatta bu ihitlaflar stanbuldaki iki kilise arsnda da grlmektedir. Bu farkllklar, hem yap hem de kilise yelerinin dncesinde kendisini gstermektedir. Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesi, aynen olmasa da ksmen Ermeni Kilisesi havas sergilemekte, buna karn Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesi ise daha ok Protestan bir kilise yapsn hissettirmektedir. Aynalemedeki kilisede ilahiler Ermenice, Gedikpaada ise Trke sylenmektedir. Gedikpaada vaftiz havuzu mevcutken ve vaftiz suya batrma biiminde olduu sylenirken, Aynaleme Kilisesinde vaftiz havuzu bulunmamakta ve vaftizin serpme eklinde yaplabileceine dair bilgiler verilmektedir. Bu farkllklar, hem pastrn insiyatifi hem de ibadete itirak eden cemaatin yeleriyle alakaldr. Gnmz Trkiyesinde yaayan Protestan Ermenilerin bir varlk mcadelesi verdii grlmektedir. Bu mcadele ierisinde de Trkiyedeki Protestan Ermeni tek din adam olan Krikor Aabalolunun byk bir yeri bulunmaktadr. Yaplan aratrmalar neticesinde Protestan Ermenilerin ulam, ya ve say gibi sosyokltrel etkilerden dolay zellikle yaz aylarnda ibadetlerinde de aksaklklar yaamaktadrlar. Bu etkenlerden baka gen nfusun dine kar olan ilgisizliinin de rol bulunmaktadr. Bu aksaklklardan dolay da Protestan Ermenilerde gnlk ibadet yaplamamaktadr. Bu hususlar, zellikle Aynalemedeki Kiliseye tabi olan Protestan Ermeniler iin geerlidir. nk bu kilise yelerinin az sayda ve orta ya grubu Ermeni olmas bu Ermenilerin ibadetlerinde sknty ortaya koymaktadr. Ayrca bu kilisede din ayinleri ve ibadetleri gerekletirebilecek bir din adamnn yokluu da dier bir sebebi oluturmaktadr. Gedikpaadaki kilisede ise cemaatin ounluunun Ermeni olmas ile birlikte deiik topluluklarn da ibadete itirak etmesi byle bir sknty fazla hissettirmemektedir. Protestan Ermeniler, inan ve din dnce olarak Protestan anlaya yakn ve benzer bir gr ierisindedir. Bunun yannda onlar, Matta 28:19daki Git ncili tm dnyaya vaaz et ilkesine bal olarak evanjelizm inanc ierisinde misyoner

190

karakterli bir yap tadklarn da vurgulamaktadrlar. Protestan Ermenilerde dikkat eken bir baka husus da Yeniden dou inancna nem verilmesidir. Bu erevede sakramentleri kurtuluun bir paras olarak grmezler. Kurtuluu Tanrnn inayetiyle mmkn olduunu kabul eden Protestan Ermeniler, sakramentleri (Vaftiz ve Evharistiya) faydal bir ara olarak kabul ederler.

191

BBLYOGRAFYA AIKSES, Erdal, Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 2003. AIKSES, Erdal. Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi, Trkler XIII, Ankara 2002, s. 542-553. ADALAN, Rouben Paul, Armenian Genocide, Missionaries and,http:// www. Armenian-genocide.org/ missionaries.html/15.09.2004. ADAM, Baki, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Dier Dinlere Bak, Ankara 1997. ADAM, Baki, Dinler Tarihi (. . P.), Ed. Mehmet KATAR, Eskiehir 2000. AGBABAN, Mihran S., The Evangelical Dimension in The Armenian Church, http:// www. cacc-sf.org/c-edacMSA.html/22.02.2005. AGOPCAN, Ohannik, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri http://www.hyetert.com/18.12.2004. AAOULLARI, Mehmet Ali - KKER, Levent, Tanr Devletinden Kral Devlete, Ankara 1981. AKGN, Seil, Kurtulu Sava Balangcnda Trk-Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s.331-346. AKGN, Seil, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Atatrk Yolu Dergisi, Y.1, S. 1, Mays Ankara 1988, s.1-12. AKGN, Seil, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, Ankara niveristesi Otam Dergisi, S. 3, Ankara 1992, s.1-16. AKGN, Seil, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi(1820-1914), X. Trk Tarih Kongresi, 22-26 Eyll 1986, C. 5, Ankara 1994, s. 2120-2145. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, stanbul 1993. ALAN, Glbadi, Amerikan Board Okullar ve Trk-Ermeni likilerinde Oynadklar Roller, E..S.B.E.D., S. 10, Kayseri 2001, s.153-175. AL-KHATB, Muhibbiddin, slam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri, ev.Yusuf Uralgiray, 1977. AMADOUN, G, LEglise Armenienne et La Catholicate, Roma 1976.

192

ANDERSON, Rufus History of The Missions of The Ameican Board of Comissioners for Froeign Missions To The Oriental Churches, Boston 1872. ANDREASYAN, Hrand D., Aktamar Kilisesi, ..E.F.T.D., C. 16, S. 21, stanbul 1966, s.77-82. ANTES, Peter, The Beginning of The Christian Hierarchy and ts Development, Hristiyanlk Dn Bugn ve Gelecei, Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara 2002, s.35-38. ARBERY, A.J.- ROSENTHAL , .I.J. (Yahudilik)- WARREN, M.A.C.(Hristiyanlk), Religion in The Middle East, Cambridge University Press, 1969. ARPEE, Leon, A History of Armenian Christianity, Armenia 1946. ARTNAN, Vartan, Osmanl Devletinde Ermeni Anayasasnn Douu 18391863, ev. Zlal Kl, stanbul 2004. ARTNAN, Vartan H., The Role of The Amiras in the Ottoman Empire, The Armenian Review, Haziran 1981, C. 34, No: 2-134 , s.190-192. ASLAN, Kevork, Etudes Historques Sur Le Peuple Armnien, Paris 1909. AUGUSTNOS, Gerasimos, Kk Asya Rumlar, Ankara 1997. AVAKAN, Karl Vartan, The Armenian Evangelical Church 1846-1996, http:// www. cacc-sf.org/c-aehistory.htm/15.09.2004. AVAR, Servet, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Ankara 2004. AYCARD, Marthilde , Atlas Des Religions, Plon-Name, Tous Droutis Rservs, 1994. AYDIN, Mehmet, Hristiyan Konsillerine Genel Bir Bak, Belleten Dergisi, C. 54, S. 209, Nisan 1990dan Ayr Basm, T.T.K., Ankara 1990, s. 365-380. AYDIN, Mehmet, Bat ve Dou Hristiyanlna Tarihi Bir Bak, A...F.D.,C. 27, (Ayrbasm), Ankara 1985, s.123-148. AYDIN, Mehmet, Mabed ve badet, Diyanet slm Ansiklopedisi, C. 17, stanbul 1998, s. 348-353. AYDIN, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya 1991. AYDIN, Suavi, Anadolu Hristiyanlnda Dnm Misyoner Faaliyetlerinin Dou Hristiyanl zerindeki Etkisi Ve Modernleme, http://ww.Kultur.Gov.Tr/ Portal/Turizm_Tr.Asp?Belgeno=20064/17.02.2005. AYVERD, Semiha, Misyonerlik Karsnda Trkiye, stanbul 2001.

193

BAKALAN, L. Nishan, The Role of The Layperson in The Armenian Evangelical Church,http://www.cacc-sf.og/c-roleLNB.html/23.01.2004. BAILLY, Auguste, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, by.?. BARKER, G., Onun zinde, stanbul 1985. BASSETT, Paul Merritt evangelicalism, http://mb-soft.com/believe/ text/ evangeli. htm /17.12.2004. Babakanlk Osmanl Arivleri. BAYZAN, Ali Rza, Kresel Vaftiz, stanbul 2004. BEDKAN, Antranig A., The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians, http://www.cacc-sf.org/ c-riseAAB.html/04.05.2004. BERKHOFF, Lewis, Sistematik Teoloji, 1988. BESHR,Victor, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles, http:// www.suspocts.org/evangelism/frames/what_happened.html/ 11.10. 2004. BIHLMEYER K.- TUCHLE, H, I. ve IV. Yzyllarda Hristiyanlk, ev. Antun Gral, stanbul 1972. BRKETT, Kirsten, Reformun z, ev. Onur Y, stanbul 2003. BLSS, Edwin Munsell, Turkey and The Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company, 1896. BOGHOJAN, H.B., Highligts of Armenian History and ts Civilization, Boston 1957. BOICE, J.M., sann Douu (Noel), stanbul 2004. BOLT, Dick, Earlist Scene Photo of Turkey, http://freepages.history. rootsweb.com/ Dickbolt/ TurkeyDaguerreotype. html/15.01.2004. BRENER, Bert F. - TROLL, Christian W., Christianity and slam, The Oxford Encyclopedia of The Modern slamic World, Cilt 1, Oxford University Press 1995, s. 280-286. BURKE, Henry R.,Eucharist, E.A., C. 5, New York 1957, s.561a-561b. BURNABY, Frderick, Kk Asya Seyahatnamesi, ev. Meral Gaspral, stanbul 1998. BYKKARCI, Sleyman, Trkiyede Amerikan Okullar, Konya 2004. CALVN, John, Kutsal Kitap Hristiyanl, Baturalp Bal, stanbul 1999.

194

CENGZ, Erdoan, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat htilaliyesi, Ankara 1983. Centennial of Constantinople of Station, stanbul 1931. CHAKMAKJIAN, Hagop A.,The Armenian Evangelical Church and The Armenian People, http://www.cacc-sf.org/c-aecHAC.html./23.01.2004. CHOPOURAN,G.H., Fundamental Armenian Evangelical Teachings, http:// www. cacc-sf.org/ c-faet.GHC.html./15.09.2004. CHOPOURAN, G.H., Cited in The Armenian Evangelical Reformation:Causes and Effects, AMAA, New York 1972, s.1-2. CHRSTENSON, Evelyn, Mjdeyi Yayma ve Dua Klavuzu, stanbul 1996. Confession of Faith The Armenian Evangelical Church Constatinople, Turkey, July 1. 1846, http://www.cacc-sf.org/c-aefaitha.htm/ 18.10.2004. CORNWALL, Judson, Kutsal Yazlarla Dua, ev. Levent Knran, stanbul 1999. CHCE, Salim, Osmanl Ermeni Toplumunda Siyasallama abalar E.A.D., C. 2, S. 8 , 2003, s. 37-67. CROLLUS, A. Roest, nkltrasyon, ev. A. sra Gngr, D.A.D., C. 1, Mays 1998, s. 93-105. ARK, Y.G., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953. INAR, lker, Ben Bir Misyonerdim & ifre zld, stanbul 2005. DABAYAN, Levon Panos, Son Havadis Gazetesi, 25. Aralk.1981, s. 6. DABAYAN, Levon Panos, Son Havadis Gazetesi, 30.Aralk.1981, s. 6. DABAGYAN, Levon Panos, Trkiye Ermenileri Tarihi, stanbul 2003. DANACIOLU, Esra, Osmanl mparatorluunda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1986. DANACIOLU, Esra, Anadoluda Birka Amerikal Misyoner, Toplumsal T.T.D., C.19, S.120, Aralk 2003, s.76-79. DANELOU, Jean, Kilisede Misyoner Dncesi, ev: Abdurrahman Kk, A...F.D., C. 37 (Ayr Basm), Ankara 1998, s.101-104. DANMENT, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. 4, stanbul 1972. DARAKJAN, Barkev. N., Armenian Evangelical dentity Historical and Theological 23.01.2004. Perspectives, http://www.cacc-sf.org/c-aeidentityBND.html/

195

DARAKJAN, Barkev N.,The Armenian Church,http://www.churcharmenia.com/ vangelical/vmain5_16_01b.hml/12.09.2004. DARAKJAN, Barkev N., Evangelism or Proselytism, http://www.cacc-sf.org/caopBND.html/ 05.10.2004. DARAKJAN, Barkev, Distinguishing Evangelicals from Paulicians, www.aeuna.org/ distinguishing.htm/ 21.09.2004. DARAKJAN, Barkev, Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church, http://www.cacc.sf.org/c-ceaBND.html/05.01.2005. DARAKJAN, Barkev, Mary: Mother of God or Mother of Christ?, http://www. cacc-sf.org/ c-mmgBND.html/ 23.09.2005. DELORMAN,Altan,Trklere Kar Ermeni Komiteleri, stanbul 1973. DEMR, Neide Kerem, Trkiyede Ermeni Meselesi, Ankara 1976. DEMRJAN, Charles, The Armenian Evangelical Church 2000, http://www.churcharmenia.com/ evangelical/evmain1_27_01.html/04.01.2005. DTTES, James E., Hristiyan Misyonu ve Trk slaml, (Trkiyede Hristiyan Propaganda Faaliyeti), ev. Turhan Yrkan, Ankara 1957. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits, Ankara 1983. DVORNK, Francis, Konsiller Tarihi znikten II. Vatikana, ev. Mehmet Aydn, Ankara 1990. DWGHT, H.G., Christianity n Turkey A Narrative of The Protestan Reformation in The Armenian Church, London 1854. EKMAN, P. Ulf, sa Senin in ld, ev. Cevdet zdemir, stanbul 2004. ELADE, Mircea-Ioan P. COULANO, Dinler Tarihi Szl, Hristiyanlk, ev. Ali Erba, stanbul l997. ERBA, Ali,Protestan Reformu ve Martin Luther, Dinler Tarihi Aratrmalar IIIHristiyanlk, Ankara 2002, s.197-245. ERBA, Ali, Hristiyan Misyonerliine Genel Bir Bak, S...F.D., S. 7, Sakarya 2003, s.161-182. ERBA, Ali, Hristiyanlkta badet, stanbul 2003. ERCAN, Yavuz, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988. ERCAN, Yavuz, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Osmanl IV, Ankara 1999, s.197-207.

196

ERDEM, Mustafa,Misyonerlik ve Krgzistanda Misyonerlik Faaliyetleri, D.A.D., C. 1, S. 3, Ankara 1999, s.5-42. ERDEM, Mustafa, Hazreti Adem, Ankara 1999. ERDEM, Mustafa, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, A...F.D. (Ayr Basm), C. 34, Ankara 1993, s.133-154. ERHAN,ar, Otoman Official Attitudes Towards American Missionaries, http://research. yale.edu/ ycias/database/files/mesv5_11.pdf/17.11.2004. ERGN, Osman, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977. EROLU, A. Hikmet, Ekmek-arap Ayini(Evharistiya) Konusunda Katolikler ve Protestanlar Arasndaki Anlay Farkllklar, C. 39, A...F.D. (Ayr Basm), Ankara 1999, s. 439-453. EROLU, Ahmet Hikmet, Osmanl Devletinde Yahudiler, Ankara 2000. EROLU, Ahmet Hikmet, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, A...F.D., C.. 41, (Ayrbasm), Ankara 2000, s. 309-325. EROLU, Ahmet, Trkiyede Ortodoks Misyonerlii, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s.135-146. ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Gayr Mslim Tebann Ynetimi, stanbul 1990. Evanjelik Kiliseler, A.BA., C. 8, stanbul 1989, s. 375. FARLANE, Charles Nac,The Armenians: A Tale of Constantinople, C.1, Philadelphia 1830. FENDOLU, Tahsin, Amerika Birleik Devletlerinin Misyonerleri ve Osmanl Devleti, Trkler XIV, Ankara 2002, s.189-196. FLOCKEN, R. W., Protestantism n Turkey, name.umd/umich.edu/01.12.2003. FULLER, Louis, The Missionarys Role in Developing ndigenous Christian Theology, http://bgc.gospelcom.net/emis/1997/indigtheo.html/12.10.2004. GALAT, A.Fisher, Trk Cihad ve Alman Protestanl 1551-1555, Yay. Haz. Neval ke, stanbul 1992. Gen Erkekler Hristiyan Birlii, A.B.A, C. 9, stanbul 1989, s.368. Gen Kadnlar Hristiyan Birlii, A.B.A, C. 9, stanbul 1989, s.368. GRABLL, Joseph L., Protestant Diplomacy and The Near East Missionary nfluence on American Policy 1810-1927- Minneapolis,1971.

197

GRANT, Frederick C., Baptism, E.A., C. 3, New York 1957, s. 218-219. GNAY,. GNGR, H. - ECER, A.V., Laiklik, Din ve Trkiye, Ankara 1997. GNDZ, Ahmet, Osmanl Devletinde Yaplan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Douu, Gelimesi, T.D.A.D., S. 128, Ekim 2000, s.111117. GNDZ, inasi-AYDIN, Mahmut, Misyonerlik, stanbul 2002. GNDZ, inasi, Din ve nan Szl, Ankara 1998. GNGR, Erol, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 1999. GNGR, A. sra, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Ankara 2002. GNGR, Ali sra, Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri, Ankara 2002. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1983. HALEBLAN, Krikor, The Origins of Armenian Protestantism, www.aeuna.org/ toa.htm./ 20.09.2004. HALD, MustafaFERRUH, mer, slam lkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, stanbul 1968. HAMD, Ahmed, ngiliz Misyonerleri, haz. Hdavendigar Onur, stanbul ?. HARMAN, mer Faruk, Konsil, Diyanet slm Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, s.175-178. HARMAN, mer Faruk, Gnmzde Ortodoks Hristiyanlk, Hristiyanlk, Ankara 2002, s.187-196. HARNACK, Adolf, The Mission and Expansion of Christianity (in the first three Centuires), ngilizceye ev. ve dz. James Moffatt, New York 1962. HAYDAROLU, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Trkler XIV, Ankara 2002, s.181-188. HAYDAROLU, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1990. HELLWNG, Monica K., Eucharist, E.R., C. 5, Londra 1987, s.185-186. HESSON, Roy, armh Yolu, stanbul 1997. Hristiyanlk Tarihi, ev. Sibel Sel- Levent Knran, stanbul 2004. HCK, John, Hristiyanlarn say Alglama Biimi ve Bunun slamn Anlayyla Karlatrlmas, ev. aban Ali Dzgn, slamiyat Dergisi, C. 3, S. 4, Ankara 2000, s. 75-85.

198

HLL, Elton G., sa Odur, ev. Hande Taylan, stanbul 2000. HOFMANN, Tessa, Armenians in Turkey Today, Ed. Nicolas Tavitian, The EU Office of Armenian Associations of Europe, Brksel October 2002. HOUTIN, Albert, Hristiyanln Ksa Tarihi ev. Abdurrahman Kk, A...F.D., C. 25, (Ayr Basm), Ankara 1981, s. 437-455. HKELEKL, Hayati, Misyonerlik Faaliyetleri ve Genlerimiz, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s. 433-445. HLAG, Metin, Osmanldan Cumhuriyete Misyoner, Ermeni, Terr ve Amerika Drtgeninde Trkiye, E..S. B.E.D., S. 10, Kayseri 2001, s. 57-93. IIKSAL, Turgut, Ermenilerin Dier Devletlerle likileri, B.T.T.D., Mays 1985, S. 3, s. 46-49. lahiler, stanbul 1953. LTER, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1996. NANDI, sa, Trk Dnyasnda Misyonerlik, Bilig Dergisi, S. 2, Ankara 1996, s. 35-47. slama Dnen Bapapazdan ok faatlar, Gerek Hayat Dergisi, 11 ubat/17 ubat 2005, s. 6-8. JANBAZAN, Movses, Being Obedient to The Heavenly Vision, http:// www. cacc-sf.org/c-bot MBJ.html/15.09.2004. JEFFERY, Peter, Hristiyan nancnn Abcsi, ev. Fatih Bilger, stanbul 2004. JONKMAN, Fred, The Missionary Methods of the Apostle Paul, http://www.thirdmill.org/ paul2/missionary-methods.asp/12.10.2004. JULEN, Tom, The Esence of The Church, http://bgc. Gospelcom. net/ emis/ 1998/esence.htm/15.02.2005. KALOUSTAN, S, Saints and Sacraments of The Armenian Church, Amerika 1969. KANTARCI, enol, Amerika Birleik Devletindeki Ermeniler ve Ermeni Lobisi, stanbul 2004. KANTARCI, enol, Amerikal Misyonerlerin Osmanl Topraklarndaki Faaliyetleri, http:www.Ktuvakfi.Org.Tr/Goruler4.Htm/19.10.2004. KARABIYIK, Osman, Trk-Ermeni Mnasebetlerinin Dn-Bugn, stanbul 1984 KARAKA, Ensar, Osmanl Batllamas Srecinde Pozitivist Dnce ve Yabanc Okullar,Yeni mit Dergisi, S. 35, Ocak-ubat-Mart 1997, s.18-21.

199

KARAL, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ?. KARATEPE, Ali, Silahsz Hal Seferleri, T.D.D., S. 52, Eyll 2004. KARMOVA, Nigar - DEVERELL, Edward, Minorities in Turkey, Occasional Papers No.19, The Swedish nstitute of nternational Affairs, Stockholm 2001. KASSOUNY, Yervant, The Rise of The Short Story in The Western Armenian Dialect, ngilizce ev. Vahe Oshagan, Beyrut 1971. KATAR, Mehmet, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tvbe, Ankara 1997. KATAR, Mehmet, Hristiyanlkta Paskalya, Ankara 2003. KAVAS, Ahmet, Afrikada Misyonerlik Faaliyetleri, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s. 447-453. KAYAYAN, A.R., Armenia Revisited: Prospects for Reformation?, www.christianforarmenia.org/ mission doss./13.08.2004. KEMAL, Namk, Renan Mdafaannamesi, Haz. Abdurrrahman Kk, stanbul 1988. KERNAKLAN, Paul, The Armenian-American Personality Structure and Its Relationship to Various States of Ethnicity, Syracuse University 1967. KESKNZ, lhan, Vaftiz ve Vaftizli Yaam, stanbul 2002. KEVORKYAN, Dikran, Surp Badarak Mbarek Kurban, stanbul 1977. KHOSHAFAN, Setrag, Reflections on The 1700th Anniversary of Christianity, http: // www.netwiz.net/cacc/c-racSK.html/04.01.2005. KILI, Davut, Osmanl daresinde Ermeniler Arasnda Dini ve Siyasi Mcadeleler, Ankara 2000. KILI, Recep, Modern Bat Dncesinde Vahiy, Ankara 2002. KIRGIZOLU, Fahrettin, Albanlar Tarihi(M..IV.-M.S.X. Yzyllar) zerine, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri Kitabndan Ayr Basm, Ankara 1994. KIRMIZI, Abdlhamit,Son Dnem Osmanl Brokrasisinde Akraba Ermeniler, E.A.D., C. 2, S. 8, 2003, s.137-152. KIREHRLOLU, Erol, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 1963. KSKRA, Konstantina P., 19.Yzyln okuluslu stanbulunda Amerikan Misyonerleri, 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler, Ed. Pinelopi Stathis, ev. Foti ve Stefo Benlisoy, stanbul 1999, s. 65-67. Kitab Mukaddes, Kitab Mukaddes irketi, stanbul 2000.

200

KOCABA, Sleyman, Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul 2002. KOCABAOLU,Uygur,XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa Topraklarnda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, T.T.K.Yaynlar, Ankara 1994, s. 539-551. KOCABAOLU, Uygur, Anadoludaki Amerika, stanbul 1989. KOCAMANOLU, Emine, Osmanl Dneminde Robert Kolejde Din Eitimi, Osmanl V, Ankara 1999, s. 359-365. KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, Ankara 1967. KODAMAN, Bayram, The Eastern Question: mperialism and The Armenians, The Eastern Question: mperialism And The Armenian Community, Ankara 1987. KODAMAN, Bayram, Trkler-Ermeniler ve Avrupa, Ankara 1994. KODAMAN, Bayram, Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, Yeni Dergisi, S. Kasm 1981, Y. 1., s. 3-8. Kongregasyonalizm, A.B.A, C. 13, stanbul 1989, s. 481-482. KSE, Ensar, Misyoner, Mandac, Feminist, T.D.D., S. 18, Nisan 2001, s. 30-32. Krikor Aabalolu ile Yaplan Grme. Krikor Damatyan ile Yaplan Grme. KULAKIOLU, smail, Kutsal Kitapta Sunu, Ondalk ve Ba, stanbul 2004. KURAN, Ercment, Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu(1877-1897), Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 19-27. KURAT, A. Nimet, Trk ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi, Ankara 1953. KURAT, Ulu Yetkin, ok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanl mparatorluu, Osmanl IV, Ankara 1999, s. 217-221. KUTAY, Cemal, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979. KUZGUN, aban, Hristiyan Misyonerlerin Trk slam lkelerindeki Faaliyetleri, F...F.D., S. 4, Elaz 1999, s.330-339. KUZGUN, aban, Misyonerlik ve Hristiyan Misyonerliinin Douu, E...F.D., S. 1, Kayseri 1983, s. 59-82.

201

KK, Cevdet, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl IV, Ankara 1999, s. 208-216. KK, Cevdet, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, stanbul 1986. KK, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 2003. KK, Abdurrahman, Trk Dnyasnda Misyonerlik Faaliyetleri, Metodlar ve Bunlara Kar alnmas Gereken Tedbirler, II.Avrasya slam uras, Ankara 1998, s. 375-409. KK, Abdurrahman, Dinlerde badet ve Mabet, Diyanet Dergisi, C. 24, S. 3, Temmuz-Austos-Eyll, s, 25-54. KK, Abdurrahman, Hristiyanlkta Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve Dinleraras Diyalog, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s. 359-387. KK, Abdurrahman,Yahudilikte Arz Mevd Anlaynn Boyutlar, A...F.D. C. 33, (Ayr Basm) Ankara 1992, s.101-111. KK, Abdurrahman, Belgelerin Inda Trk-Ermeni Mnasebetlerine Genel Bir Bak, A...F.D., C. 31, (Ayrbasm), Ankara 1989, s. 245-259. KK, Abdurrahman, slm ve Gnmz Meseleleri, Yeni Dnce Yaynlar-7, Ankara 1991. KK, Abdurrahman, Trkiyede Misyonerlerin almalar ve 2003 Ylnda TBMMde Kabul Edilen Yasalarla Misyonerlik likisi, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, SAV, stanbul 2004, s. 40-66. LANER, Sedat - BAL, hsan, ngiltere Ermenileri, Lobicilik ve Ermeni Sorunu, E.A.D., C. 2, S. 7, 2002, s. 71-120. LATOURETTE, Kenneth Scott, YMCA Trkiyede ev. Hlya Balc, T.T.D., S. 47, Kasm 1997, s. 29-31. LAU, Franz, Luther, ev. hsan Sar, zmir 1992. LELOTTE, F., Yaam Sorunu, Ankara 1985. LERNER,Constantine, Sara Miapor: An Armenian Character in The Life of St. Nino and Jerusalem, Ed. Michael E. Stone-Roberta R. Ervne- Nira Stone, The Armenians in Jerusalem and The Holy Land, Paris 2002, s.111-121.

202

LVNGSTONE, Elizabeth A., The Christian Church, Oxford University, New York 1990. LYNN, Robert, Kutsal Ruh I, ev. Batur Alp Bal, stanbul 2002. LYNN, Robert, Sakramentler, stanbul 2002. MACARTHUR, John. Grace to You http://www.gty.org/ IssuesandAnswers/ archive/ whychurch. htm / 01.04.2005. MAHROULLARI, Adnan, XIX. Yzylda Sivas ve Yresinde Misyonerlik Faaliyetleri, Trk Yurdu, C. 19-20, S. 148-149, Aralk 1999-Ocak 2000, s. 526-533. MALKO, M. Numan, stanbul Protestan Kiliseleri, stanbul 1999. MARALIYAN, Levon, Ermeni Sorunu ve Trk Amerikan likileri ev. en Ser, stanbul 2000. MARTN, George, Salk Bulma ncilden Dnceler, ev. Alida T. Tereza, stanbul 1986. MARTY, Martin E., Protestantism, E.R., C. 12, Londra 1987, s. 28-31. MATHEWS, Ed, History of Mission Methods: A Brief Survey, http://bble.acu.edu/ missions/age.asp?ID=297/22.10.2004. MCCARTHY, Justin-Carolyn, Turks and Armenians, Washington 1989. MCCARTHY, Justin, ngiliz Propagandas, Wellington Evi ve Trkler, Trkler XIII, Ankara 2002, s. 469-491. MCCARTHY, Justin, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl V, Ed. Gler Eren, Ankara 1999, s.133-141. MCDOWELL, Josh, Dirili Gerei, ev. Fikret Bcek ve Dzgn Aral, stanbul 2005. MCDOWELL, Josh - LARSON, Bart, Mesih sann Tanrl, ev. Fikret Bcek, stanbul 2001. MEHL, Roger, Protestanlk, Din Fenomeni, ev. Mehmet Aydn, Konya 1993, s. 245-286. MESLN, Michel, Baptism, E.R.E, C. 2, Londra 1987, s. 61-62. MILNE, Bruce, Tanr retisi, ev. Levent Knran, stanbul 1995. MNASYAN, Hagop, Son Akam Yemei Treni, stanbul 1993.

203

MOGHADAM, Assaf, A Global Resurgence of Religion, Weatherhead Center for nternational Affairs, www.wcfia.harvard.edu/papers/723_moghadam 03_03 / 2004. MORAL, laria, Hristiyan: Tanrnn arsna sa Mesihte Yant Veren nsan, Tanr ile nsan Arasndaki liki Konulu Sempozyum, Yeilky-stanbul 7-9 Ekim 2004, Mslman-Hristiyan Diyalou, s. 58-68. MOVSESAN,Vazken,Etchmiadzin For Today,http: // www. sain.org/DERVAZ/ serm4.txt/ 18.11.2004. Vazken MOVSESAN, Rethinking Armenian Protestantism, http://www.sain.org/ WNDOW/ Denomin.txt/15.01.2004. MUTLU, Yksel, Silahsz Hal seferleri, Yenia Gazetesi, 5.Ocak.2005, s.8. NELSON, John Oliver, Opportunities in Protestan Religious Vocations, New York 1952. NERSESSAN, Nerses V., Sects in Armenian History, http: // www.sain.org/ window/ cults 2txt/15.09.2004. NERSOYAN, Tran, Armenian Church, E.R., C. 1, New York 1987, s. 413-417. NOSS, John B., Mans Religions, New York 1956. Ohannes Torkumolu ile Yaplan Grme. OLGUN, Hakan, Luther ve Reformu Katolisizmi Protesto, Ankara 2001. ORMANAN; Malachi, The Church Of Armenia, Franszcadan ngilizceye ev. G. Marcar Gregory, Oxford 1955. OSTLNG, Richard N., Evangelicalism, http://mb.soft.com/believe/ text/evangeli. htm/ 27.10.2004. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1981. OYHON, Edith-ETNG, Bente, Churches n stanbul, stanbul 1997. KTEN, Kaan, Hristiyanlkta nancn Yenilenmesi, stanbul 2000. NEY, Gnl, Aktamar Kilisesi, Ankara 1989. SKAN, Ali Rafet, Gnmzde Adventizm ve Adventistler, Dinler Tarihi Aratrmalar III- Hristiyanlk, Ankara 2002, s. 299-311. SKAN, Ali Rafet, Amerikan Evanjelistleri & Baptistler, stanbul 2005. SKAN, Ali Rafet, Fundamentalist Ankara 1998. Hristiyanlk ve Yedinci Gn Adventizmi,

204

ZMENT, Steven, The Age of Reform 1250-1550, Amerika 1980. PAMUKCYAN, Kevork, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar stanbul Yazlar, C. I., Yay. Haz. Osman Kker, stanbul 2002. PAMUKCYAN, Kevork, stanbul Tarihini Yazan Ermeniler, T.T.D., C. 15, S. 89, Mays 1991, s.48-52. PAMUKCYAN, Kevork, Ermeniler, D.B..A, C. 3, stanbul 1994, s.181-194. PAPAZAN, Michael B., The Armenian Church, http://www.fsweb.berry.edu/ academic/ hass/mmpapazian/the.htm/15.01.2004. PARMAKSIZOLU, smet, Ermeni Komitelerinin htilal Hedefleri ve Besledikleri Emeller, Ankara 1981. PARSHALL, 2004. PHLLPS, Clifton Jackson, Protestan America and The Pagan World: The First Half Century Of The American Board of Comissioners For Foreign Missions,18101860, Kore 1969. Presbiteryen Kiliseler, A.B.A., C.18, stanbul 1989, s.146-147. Protestanlk, A.B.A., C. 18, stanbul 1989, s.174-175. Protestantism, N.E.B., C. 15, Amerika 1974, s. 99-120. Redhouse (ngilizce-Trke Szlk), stanbul 2000. RSELER, Manfred, Hristiyan nancn Temeli, stanbul 2002. SAHAGAN, Daniel, Le Mouvement Evangelque Armenien, b.y.?. SAKARYA, hsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984. SALT, Jeremy, mperialism and the Otoman Armenians, Amerika 1993. SAM, emsettin, Trke Szlk, stanbul 1985. SAMUR, Sebahattin, XIX. Ve XX. Yzyllarda Suriyede Alan Protestan Okullar zerine Bir nceleme, E...F.D., S. 7, Kayseri 1990, s.171-183. SARAY, Mehmet, Ruslarn Orta Asyay Ele Geirmeleri, ev. Erkut Gkten, ODT Asya-Afrika Aratrmalar Grubu, Yayn No:1, Ankara 1984. SARIKIOLU, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta 1999. SARKSSAN, Garabed, Evangelism in The Armenian Church, http://members.aol.com/ Narekinc/Epistles.html/23.11.2004. Phil, Muslim Misconceptions About Missionary http://bgc.gospelcom.net/ emis/special%20articles/misconceptions html/ 12.10.

205

SARKSSAN, Karekin, The Bble n The Armenian Christian Tradition, http: // www.saintsarkis.org/ bble_vs_armenians.htm/ 29.09.2004. SEIDLER,G.L., Bizans Siyasal Dncesi, ev.Mete Tunay Ankara-1980. SELV, Haluk Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, C. 3, Ankara 2003, s. 27-37. SEVERANCE, Diane, Protestants are First Called Protestants, What Happened This Day in Church History, http:// www.gospelcom.net/01.09.2004. SEVN, Necdet, Robert Koleji, Trkeli Dergisi, Y. 9, S. 108, Kasm 2004, s.120-125. SEVN, Nejdet, Ajan Okullar, stanbul 1974. SEVTAP, Hakk, manllar Topluluu, stanbul 1983. SEYD, Sleyman, Sovyetler Birliinin Ermeniler in Balattklar Anavatana Dn Projesi, E.A.D., C. 2, S. 8, 2003, s. 96-113. SEYFEL, Canan, stanbul Ermeni Patriklii, Ankara 2005. SEZER, Ayten Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, H..E.F.D., Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yl, zel Says, Ekim 1999, s.169-184. SEZER, Ayten, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanl II, Ed. Gler Eren, Ankara 1999, s.181-192. SEZER, Ayten, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar, Ankara 1999. SEZGN, Mahmut Niyazi, Ermenistanda Din Yap- Din Hayat, E.A.D., C. 2, S. 8, K 2003, s.153-176. SHAW, J. Howard, Advent, E.A., C. 1, New York 1957, s. 192-197. SIRMA, Sreyya, Smr Ajan ngiliz Misyonerler, stanbul 1984. SCK, Matthew, Question About The Church, http://www.carm.org/ questions_ church.htm/ 28.12.2004. SMTH, Eli- DWGHT, H.G.O., Missionary Researches in Armenia:ncluding a Journey Through Asia Minor and into Georgia and Persia, with a Visit to The Nestorian and Chaldeon Christians of Oormiah and Salmas, London 1834. Sonna zpembe ile Yaplan Grme. SONYEL, Salahi, Tehcir ve Krmlar Konusunda, Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten XLI, S. 161, s.137-156.

206

SONYEL, Salahi R.,Tanzimat ve Osmanl mparatorluunun Gayri Mslim Uyruklar zerindeki Etkileri, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, T.T.K.Yaynlar, Ankara 1994, s. 339-351. SONYEL, Salahi, Hristiyan Aznlk ve Osmanl mparatorluunun Son Dnemi, Osmanl V, stanbul 1999, s.142-145. SPROUL, R. C., Kutsal Kitab Anlamak:Yorum Bilimi, ev. Hande Taylan, stanbul 1997. STACKHOUSE, Max L., Missions, E.R., C. 9, Londra 1987, s. 564-615. STALKER, James, Evangelicalism, E.R.E., Ed. James Hastings, C. 5, New York 1951, s. 602-605. Statement of Faith of The Armenian Evangelical Union of North America, http://www. 23.11.2004. STATHE, Pinelopi, 19. Yzyl stanbulda Gayrimslimler, Haz. Ali Berktay, stanbul 1999. STONE, Frank Andrews, Academies For Anatolia, Boston 1984. STONE, Michael E.- ERVNE, Roberta R.- STONE, Nira, The Armenians in Jerusalem and The Holy Land, Paris 2002. STRONG, William, The Story of The American Board, Boston 1910. SUNGUROLU, shak, Harput Yollarnda (Semeler), Ankara 1986. Surp Krikor Lusavori, http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/ lusavoric/15.05.2005. AHN, Emrah, Errand into The East: A History of Evangelical American Protestant Missionaries and their Missions to Ottoman stanbul During The Nineteeenth Century, (Bilkent niversitesi Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 2004. AHN, Recep, Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul 1988. EKER, Levent, (stanbul Union Kilisesi yesi) Neden Pazar Gn badet Ederiz?, http://www.isamesih.org/modules/28.12.2004. MR,Bilal N., Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s.79-124. armenianpresbyterianchurch.org/ statement/ faith2000.html./

207

MAN, Adnan, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, Trkler XIV, Ankara 2002, s.173179. MAN, Adnan,Misyonerlik Faaliyetleri ve Uakta Montanizme Dair almalar, A..S.B.D., C. 3, S. 2, Afyon Aralk 2001, s.1-6. TANER, Aydn, Trkler Bizansllar Ermeniler, Ankara 1994. TANYU, Hikmet, Martin Lutherin Trkler Hakkndaki Szleri, A...F.D., C. 24, Ankara 1981, s.157-161. TANYU, Hikmet, Robert Kolejde slamiyet ve Trk Dmanl, Milli Eitim ve Kltr 3 Aylk ilm Aratrma ve nceleme Dergisi, Y. 1, S.1 Aralk 1978, s.114-123. TAPIE, Victor-Lucien, Barok, ev.Galip stn, stanbul 1992. TCHLNGRAN, Hratch, The Armenian Protestants, http:// www.sain.org/ The Armenian Apostolic Orthodox Church, WNDOW/ Denomin2.txt/ 2004. TCHLNGRAN,Hratch, htttp://www.sain.org/ArmeniN.Church/intro.txt/13.10.2004. TEKN, Emrah, Ecnebi Kolejlerin Tarihi Misyonu, T.M.D., S. 36, Mart 1997, s. 48-50. TERRY, John Mark, Approaches to the evangelization of Muslims, http://bgc. gospelcom. net/ emis/1996/approaches.html/14.09.2004. TOOTKAN, Vahan, Advent, A Time For Preparation, http://www.churcharmenia.com/ evangelical/ evmain12-8html/04.01.2005. TOOTKAN, Vahan, Armenian Congregationalists Flee From Genocide and Find A Home in The U. S., http:// www.ucc.org/aboutus/histories/ chap4.htm/ 01.12.2004. TOOTKAN,Vahan, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow, Amerika 1996. TOOTKAN, Vahan H., The Armenian Evangelical Witness to The Armenian People, http://www.cacc-sf.org/ c-aewVHT.html/23.01.2004. TOPRAK, Zafer, YMCA, D.B..A., C. 7, stanbul 1994, s. 431-432. TOPRAK, Zafer, Demokrat parti, Lozan ve Robert Kolej, T.T.D., S. 120, Aralk 2003, s. 92-97.

208

TOPRAK, Zafer, "Robert Kolej," D.B..A., C. 6, 1994, s. 335-338. TOPRAK, Zafer, "Amerika'nn lke Dnda lk Koleji: Robert Kolej," Tombak, S. 31, Nisan 2000, s. 18-25. TOVMASSAN, Edward S.,The Blessed Nation, http:// www.cacc-sf.org/cBN.html/ 23.02.2004. TOYNBEE, Arnold J., Hristiyanlk ve Dnya Dinleri, ev. Mehmet Aydn, Konya 2000. TOYNBEE, A.J., The Treatment of The Armenians in The Otoman Empire, Historical Summary, http:/www.hri.org/docs/bryce/bryce2.htm/15.01.2004 TOZER, Henry Fanshawe, Turksh Armenia, London 1881. TOZLAN,Chris, Dr. Merguerian on The Armenian Question in US Foreign Policy, http://armenianstudies.csufresno.edu/hye_ sharzhoom/vol24/dec2002/ merguerian.htm/ 31.12.2003. TOZLU, Necmettin, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991. TOZLU, Necmettin, Osmanl mparatorluunda Misyoner Okullar, Osmanl V, Ankara 1999, s. 329-339. TRASK, Roger R., Trkiyede Gizli Hristiyanlk, B.T.T.D., S. 31, Eyll 1987, s. 65-70. TULACI, Pars,Osmanl Trkiyesinde Ermeni Matbaacl ve Ermenilerin Trk Matbaaclna Katks,T.T.D., C. 15, S. 86, ubat 1991, s. 48-56. TULACI, Pars, stanbul Ermeni Kiliseleri, stanbul 1991. TURAN, mer, 19. Yzyl Osmanl Tarihinin Kaynaklarndan ngiliz Ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arivleri, XIII. Trk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Ankara 2002, s.1547-1564. TURAN, mer, Avrasyada Misyonerlik, Ankara 2002. TURAY, Anna, http:// www. minidev.com/kltrler-ermeni-tarih2.asp/12.07.2004. TMER, Gnay-KK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 2002. TMER, Gnay, Gnmzde Dou Hristiyanl, Asrmzda HristiyanMslman Mnasebetleri, stanbul 1993, s.123-134. TMER, Gnay, Hristiyanlkta ve slamda Meryem, Ankara 1997. Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1996.

209

UAR, Ahmet, Amerikadan Anadoluya Misyoner Akn Tarihi, T.M.D., S. 33, Aralk 1996, s. 46-47 UAR, Ahmet, Hartune S. Cenanyan, T.M.D., S. 34, Ocak 1997, s. 37-39 URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. AL, Turgay, Mesihle Yaamak, stanbul 1994. AL, Turgay, nan Bildirgemiz, stanbul 1996. AL, Turgay, Dua, stanbul 1999. VAHAPOLU, Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1990. VANDERBERG, Epke,The Christian Family Tree, http:// members.surfeu.fi/ archives5/sbcr052.txt/ 20.12.2004. VURAL, smail, Evanjelizm Beyaz Sarayn Gizli Dini, stanbul 2003. WHEELER, Everett P., The Duty of United States of American Citizens in Turkey, New York 1896. WHTE, E. George, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, ev. Tark Yksel, stanbul 1995. WCKWRE, Daniel, Batkent Protestant Kilisesi Tzk, Ankara 2002 WLHELM, Carolyn- ABBOTT, branches. html/ 21.09.2004. WSEMAN, Richelle ,Centre for Faith &The Media, A Journalists Guide To Christianity, http:// www.faithandmedia.org/pdfdocs/guide-christianity.pdf/ 12.10.2004. YALDUZ, Alpaslan, Konsillerin Hristiyanlk Tarihindeki Yeri ve znik Konsili, U...F.D. C. 12, S. 2, Y. 2003, s. 257-294. YORULMAZ, erife, Osmanl Liman ehrlerinde Yabanc Tccar ve Levantenler, Trkler XIV, Ankara 2002, s.197-205. YUMUL, Arus, Gnmzde Gregoryan Ermeni Kilisesi, Dinler Tarihi Aratrmalar - III (Sempozyum, 09-10. Haziran.2001) Ankara 2002, s. 5-8. YURTSEVER Cezmi, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi, stanbul 1983. ZEHRE, Muhammed Ebu, Hristiyanlk zerine Konferanslar, ev. Akif Nuri, stanbul 1978. Margery P., http:// www.adherents.com/ adh_

210

ZET KK, Mehmet Alparslan, Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve Protestan Ermeniler (Trkiye rnei), Doktora Tezi, Danman, Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU, s.I-216. Bu alma, Protestanln Anadoludaki Ermeniler arasnda tarih sre ierisinde nasl olutuunu ve yaylnda misyonerlik faaliyetlerinin yerini, Trkiyedeki Protestan Ermenilerin temel inanlarn, ayinlerini, ibadet ve din uygulamalarn ele almaktadr. Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve Protestan Ermeniler (Trkiye rnei) adl Tezimiz Giri, iki Blm ve Sonutan olumaktadr. Tezimizin Giri ksmnda almann amac ve metodunun yansra Ermeni Kilisesi ve Ermeniler hakknda genel bilgiler verilmitir. Tezimizin Birinci Blmnde Reform hareketi ve Protestanlk hakknda genel bilgiler verilmitir. Protestanln Anadoludaki Ermeniler arasnda oluum sebepleri de belirtilerek nasl yayld ve bu yayl srecinde misyonerlik faaliyetlerinin nasl uyguland ele alnmtr. Bununla birlikte bu blmde misyonerlik faaliyetleri neticesinde Protestanlaan Ermenilere kar Ermeni Kilisesinin tutumu ve bu tutum karsnda ngiltere ve Amerikann Osmanl Devletine kar basks da ilenmitir. Ayrca Protestanl kendisine din olarak seen Ermenilerin Millet olarak kabul anlatlmtr. kinci Blmde ise gnmz Trkiyesindeki Protestan Ermeni Kiliselerinin genel ve idari yaplar anlatlmtr. Bu blmde ayrca Protestan Ermenilerin temel inanlar, haftalk ve yllk ibadet uygulamalar, ayinleri ve dier din uygulamalar da konu edilmitir. Tezimizin Sonu Blmnde de alma hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr.

211

SUMMARY KK, Mehmet Alparslan, The Spread of Protestantism Among Armenians and Protestant Armenians (Model of Turkey), Doctorate Thesis, Supervisor Associate Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU, p.I-216. This study, The formation of Protestantism among Armenians in Anatolia by time and the place of missionaries in this formation, the basic believes, sacraments, worships and religious practices of Protestant Armenians in Anatolia have been studied. The thesis of The spread of Protestantism Among Armenians and Protestant Armenians (Model of Turkey) consists of introduction, part two chapter and conclusion chapter. n introduction chapter of the thesis, in addition to mains aim and methods of the study, there is also general information about Armenian Church and Armenians. n first part of the thesis, there is also general information about Reform movements and Protestantism and the main reasons of the spread of Protestantism among Armenians in Anatolia and during this spread, the improtance of missionary activities have been explained. Moreover, as a result of missionary activities, the manner of Armenian Church to Armenians being Protestant and the constraints of America and England for Otoman Empire have been worked. The acceptance as a Nation of Armenians being Protestant have been explained. n second part, managerial and main constructions of Protestant Armenian Churches in Turkey have been examined. Moreover, in this part, the basic believes of Protestant Armenians, the weekly and annual worship practices, Holy ceremonies and other religious practices have been studied. n conclusion chapter of the thesis, there is general evaluation about study.

212

RESMLER

Resim 1: Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin D Grn

213

Resim 2: Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin Giri Kat

Resim 3: Gedikpaa Protestan Ermeni Kilisesinin st Kat

214

Resim 4: Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesinin Giri Kaps

Resim 5: Vaazlarn verildii Krs ve Evharistiya Ayini iin Hazr Tutulan Masa

215

Resim 6: Aynaleme Protestan Ermeni Kilisesinin Grnm

Resim 7: badetlerin Ynetildii ve Vaazlarn Verildii Krs

216