Professional Documents
Culture Documents
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΜΟΥΣΕΙΩΝ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΜΟΥΣΕΙΩΝ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΑΤΟΜΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ:
ΘΕΜΑ:
Μαιος 2008
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Κάθε τι από την ωρα που δημιουργείται φθείρεται, ειδικά τα οργανικά υλικά.
Μια από τις βασικές λειτουργίες των μουσείων είναι να συντηρούν τα
αντικείμενα της συλλογής τους.Το χειρόγραφο, το βιβλίο και τα αρχειακά
έγγραφα δημιουργήθηκαν με σκοπό να διαφυλάξουν ένα συγκεκριμένο
κείμενο. Η εκάστοτε μορφή τους είναι το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας
και συνδέεται στενά με τις υπάρχουσες πρώτες ύλες κάθε εποχής κάθε τόπου. 1
Εμάς θα μας απασχολήσει το βιβλίο και το χειρόγραφο όχι για το κείμενο που
περιέχουν, αλλά ως αντικείμενα που κατασκευάστηκαν από ειδικά
επεξεργασμένα υλικά και αποβλέπουν στη διατήρηση του κειμένου και στην
προφύλαξη του από την φθορά του χρόνου και της χρήσης.
1
Αντώνης Γκλινός (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.11
2 Παυλογεωργάτος Γ. (2003-2007).Περιβαλλοντικές παράμετροι μουσείων.
3
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας. Αθήνα, σελ.21
4
Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης κ.α. (1988).Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία, τεχνολογία υλικών
,πρόληψη φθορών, συντήρηση. Αθήνα, σελ.18
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ, ΤΟΥ
ΕΝΤΥΠΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΥ
Για να κατανοήσουμε τις φυσικές και τις χημικές αλλοιώσεις που παρουσιάζει
σήμερα ένα βιβλίο, πρέπει να γνωρίζουμε τη σύσταση των υλικών κατασκευής
του. Το κείμενο είναι γραμμένο σε πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί, συνήθως με
καφετί ή μαύρο μελάνι. Το δεμένο χειρόγραφο προφυλάσσεται συνήθως από
χαρτονένια εξώφυλλα, καλυμμένα με δέρμα και κόλλα. Όλα τα υλικά , εκτός
από τα μεταλλικά στοιχεία, προέρχονται από την επεξεργασία φυτικών και
ζωικών ουσιών. Το δέρμα και η περγαμηνή προέρχονται από την επεξεργασία
της προβιάς των ζώων ενώ το χαρτί, ο πάπυρος από την επεξεργασία φυτικών
ινών. Ως προς προς τη χημική σύσταση, τα υλικά αυτά είναι οργανικές
ενώσεις, δηλαδή ουσίες που αποτελούνται κυρίως από άνθρακα, οξυγόνο και
δημιουργούνται από την συνένωση πολλών δεκάδων όμοιων ή διαφορετικών
μορίων, σχηματίζοντας αλυσίδες γραμμικές(ινίδια) ή διακλαδωτές.5 Οι ενώσεις
αυτές είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στην υγρασία και την ξηρασία(είναι δηλαδή
υγροσκοπικές), με αποτέλεσμα να εξασθενούν τα υλικά όταν υποβάλλονται σε
συχνές εναλλαγές υγρασίας και ξηρασίας, να μουχλιάζουν όταν αυξάνεται η
υγρασία και να κάνουν ρωγμές όταν επικρατεί ξηρασία. Στις οργανικές
μακρομοριακές ενώσεις επιδρά αποφασιστικά και οβαθμός οξύτητας(το pH) του
περιβάλλοντος. Ιδιαίτερα επικίνδυνα είναι τα δυνατά οξέα (π.χ το θεικό οξύ)
και δυνατές βάσεις ή αλκάλια(π.χ. καυστική ποτάσα), ενώ αντίθετα είναι
ευνόικό το χημικά ουδέτερο περιβάλλον. Λόγω της χημικής σύστασης των
υλικών του βιβλίου, αλλά και επεξεργασίας που αυτά έχουν υποστεί, το pH
διαφέρει από υλικό σε υλικό. Αυτό συνεπάγεται μια σειρά από
αλληλεπιδράσεις, που συχνά αποβαίνουν μοιραίες για την καλή διατήρηση των
βιβλίων(π.χ. η περγαμηνή έχει pH ελαφρά αλκαλικό, το χειροποίητο χαρτί έχει
σχεδόν ουδέτερο pH, το ξύλο, το φτηνό χαρτί, το δέρμα με δέψη ταννίνης έχει
όξινο pH κ.οκ.).6
Έως το τέλος του 15ου αιώνα οποιαδήποτε παραγωγή βιβλίων και εγγράφων
ήταν χειρόγραφη. Με την εφεύρεση και τη διάδοση της τυπογραφικής τέχνης,
καθώς και με τη ραγδαία τεχνολογική πρόοδο που γνωρίζει η μηχανική
αναπαραγωγή τον 20ο αιώνα το βιβλιακό και αρχειακό υλικό απέκτησαν
εξαιρετική ποικιλία. Η τεχνολογική εξέλιξη συνδέεται τόσο με την επικράτηση
νέων μορφών βιβλιοθεσίας.
5
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.15
6
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ. 16
7
Παπαχαραλάμπιος(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.9
Η τυπογραφία ευνόησε την επικράτηση του χαρτιού, καθώς η εκτύπωση σε
περγαμηνή-υλικό που κυριάρχησε στο μεσαίωνα-έδινε αμφιλεγόμενα
αποτελέσματα. Αργότερα, η ενσωμάτωση της φωτογραφίας στα έντυπα βιβλία
καθόρισε την ποιότητα του χαρτιού που θα πρέπει να πληρεί κάποιες
προδιαγραφές ώστε να αποδίδονται καλύτερα οι έντυπες φωτογραφίες. Η
γραφομηχανή και ο ηλεκτρονικός εκτυπωτής των υπολογιστών απαιτούν
χαρτιά με διαφορετικά χαρακτηριστικά και συμπεριφορά. Υλικά υποστρώματος.
Ως υποστρώματα γραφής χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν για τη χειρόγραφη
παραγωγή, ο πάπυρος, η περγαμηνή, ποικιλίες χειροποίητων χαρτιών(χαρτί
ευρωπαικής ή ισλαμικής προέλευσης). Σήμερα, χρησιμοποιήται μεγάλη ποικιλία
βιομηχανικών χαρτιών (από ξυλοπολτό επεξεργασμένο με μηχανικά ή χημικά
μέσα, επιχρισμένα χαρτιά κ.λπ.), ενώ η παραγωγή χειροποιήτου χαρτιού έχει
μειωθεί σημαντικά.χειροποίητα χαρτιά χρησιμοποιούνται πλέον μόνο σε ειδικές
εργασίες υψηλών καλλιτεχνικών απαιτήσεων και υψηλού κόστους παραγωγής.
Ακόμη, το ανακυκλωμένο χαρτί είναι κακής ποιότητας, δεν έχει καμία σχέση με
τη παραδοσιακή μορφή και σύσταση των υλικών και αυτόκαταστρέφεται
7
γρήγορα.
Ο τρόπος χρήσης, καθαρισμού και γενικής προφύλαξης των έργων τέχνης και
άλλων αντικειμένων μέσα στα μουσεία, στις ιδιωτικές συλλογές ή ακόμη και
στον ίδιο μας το προσωπικό χώρο, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες, τις οποίες θα
πρέπει να μάθουμε να τηρούμε, διαφορετικά επιταχύνουμε τη καταστροφή
τους.
Ο σοβαρότερος παραράγοντας που προκαλεί φθορές στα βιβλία και τα
χειρόγραφα, είναι η χρήση τους από τον άνθρωπο(φθορές χρήσης) σε
συνδυασμό με την άγνοια ως προς την ιστορική τους αξία, την ορθή
μεταχείρηση και το καθαρισμό τους. 8
ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ
ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
Σ.Υ.=
πραγματική Υ ανά μ3 σε ορισμένη Θ/μέγιστη δυνατή Υ ανά μ3 σε ορισμένη Θ
επί τις %
7
Παπαχαραλάμπιος(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.9
8
Σοφοκλής Σοφοκλέους(1991).Περιβαλλοντική και πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου.Αθήνα,σελ.34
9
Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης κ.α. (1988).Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία, τεχνολογία υλικών
,πρόληψη φθορών, συντήρηση. Αθήνα, σελ.35
10
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.35
11
Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.31
Η ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ
Κάθε χαρτί-βιβλίο με την πάροδο του χρόνου φθείρεται. Στη φθορά και τη
γήρανση του χαρτιού συμβάλλει και η θερμοκρασία, στην οποία οφείλεται,
μεταξύ άλλων και ο αποχρωματισμός. Το κιτρίνισμα του χαρτιού. Η ξήρανση
των ινών της κυτταρίνης, της κόλλας, των χρωστικών ουσιών. Η θερμοκρασία
επιταχύνει τις χημικές αντιδράσεις, καθώς αυτές για να εκδηλωθούν απαιτούν
μία ποσότητα ενέργειας(υπό μορφή θερμότητας ή φωτισμού) που εκπέμπει
θερμότητα. Η χαμηλή θερμοκρασία επιβραδύνει τη φυσική γήρανση του
χαρτιού επιμηκύνοντας τη ζωή του. Η σταθερότητα των χαρτιών στη
θερμοκρασία μειώνεται όσο αυξάνει η ποσότητα των χημικών πρόσθετων, των
χημικών προσμίξεων. Όταν το χαρτί θερμένεται, η μακρομοριακή αλυσίδα της
κυτταρίνης του χάνει την ποσότητα νερού που περιέχει και ξηραίνεται. Το
χαρτί συρρικνώνεται. Η συχνή συστολή και η διαστολή του, με την παρουσία
υγρασίας δημιουργεί πολλά μηχανικής φύσης προβλήματα και φθορές. Όταν
το χαρτί είναι κατασκευασμένο από καθαρή φυτική
κυτταρίνη(λινάρι,κάνναβη,βαμβάκι) δεν επηρεάζεται πολύ από τη
θερμοκρασία. Είναι περισσότερο ανθεκτική από την κυτταρίνη του ξύλου που
περιέχει χημικές ακαθαρσίες(λιγνίνη,ημικυτταρίνες).
ΦΩΣ
Όλες οι ίνες της κυτταρίνης όταν εκτεθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο
φώς, χάνουν χάνουν τη αρχική μηχανική αντίσταση τους. Το μέγεθος της
φθοράς εξαρτάται από α)τη θερμοκρασία, β)το μήκος της ακτινοβολίας, γ)την
υγρασία, σε συνδυασμό με τη θερμοκρασία-οι υδρατμοί επιταχύνουν τη
φθοροποιό δράση του φωτός στη κυτταρίνη, κυρίως την καθαρή,ενώ την
ξυλοκυτταρίνη(χημικός χαρτοπολτός) την επιβραδύνουν-, δ)την ύπαρξη
χημικών ρύπων στο περιβάλλον, ε)την ένταση του συγκεκριμένου φωτός και
τέλος στ)την καθαρότητα της κυτταρίνης. Όσο μικρότερο είναι το μήκος της
ακτινοβολίας, τόσο μεγαλύτερη είναι η προκαλούμενη φθορά. Από το φως
φθείρεται περισσότερο το χαρτί των εφημερίδων γιατί περιέχει ατελώς
καθαρισμένη κυτταρίνη καθώς και σημαντική ποσότητα κολοφωνίου, σιδήρου,
καλίου.
ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ
12
Παπαχαραλάμπιος κ.α. (2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.16
13
Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου κ.α.(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.315
14
Παπαχαραλάμπιος κ.α. (2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.19-20
ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ-ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Σε αυτούς υπάγονται όσες φθορές βιβλίων και αρχείων οφείλονται σε
μικροοργανισμούς, έντομα και τρωκτικά. Αυτού του είδους οι βιολογικές
φθορές μπορεί να φτάσουν ακόμα και στην ολική καταστροφή ενός ενός
βιβλίου ή ενός εγγράφου, αν και συχνά οι καταστροφές που γίνονται είναι
μικρότερης έκτασης, λόγω του χρόνου που απαιτείται για την ολική
καταστροφή ενός βιβλίου. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες έχουν άμεση σχέση με
τις βιολογικές φθορές.15
1)ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ
Οι μικροοργανισμοί είναι οργανισμοί, που λόγω των μικρών τους διαστάσεων
δεν είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Το βιβλίο, ως σύνθεση ετερογενών υλικών,
προσφέρει μεγάλη ποικιλία θρεπτικών ουσιών(φυτικές και ζωικές), καθώς και
μία ικανή ποσότητα νερού, σε περιβάλλον με υψηλή υγρασία. Το νερό είναι
αναγκαίο για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών.
Οι μικροοργανισμοί(μικρόβια, μύκητες) υπάρχουν σε όλους τους χώρους των
βιβλιοθηκών και των αρχείων-στο δάπεδο, στον αέρα, την ατμόσφαιρα, τη
σκόνη που καλύπτει τις συλλογές κ.α. Τρέφονται και αναπτύσσονται επάνω σε
υποστρώματα κυτταρίνης(χαρτί) και σε πρωτεινικά(περγαμηνή). Ο ρυθμός
ανάπτυξης τους εξαρτάται σε μαγάλο βαθμό από την ποσότητα του νερού που
περιέχεται στο συγκεκριμένο υπόστρωμα. Από την μεγάλη ποικιλία των
μικροοργανισμών που προσβάλλουν το χαρτί, οι κυριότεροι και οι πιο
συνηθισμένοι ανήκουν στις κατηγορίες Aspergillus και Penicillium.
3)ΤΡΩΚΤΙΚΑ
Τα τρωκτικά(ποντίκια, αρουραίοι) είναι μαστοφόρα ζώα που προξενούν
μεγάλες και σοβαρές φθορές στο βιβλίο, στο χαρτί. Υπάρχουν περιπτώσεις σε
βιβλιοθήκες, όπου τα ποντίκια έχουν καταφάει το χάρτινο σώμα του βιβλίου
και παρέμειναν μόνο λεπτές λωρίδες από τα φύλλα ή έφαγαν τμήμα του
σώματος του βιβλίου, δημιουργώντας μια μορφή κλιτύδας στο σώμα του
βιβλίου, με δαντελωτή περίμετρο, από τα δόντια τους. Εκτός από το φάγωμα
του χαρτιού, τα ποντίκια φθείρουν το βιβλίο και το χάρτινο αρχειακό υλικό με
τα ούρα τους. Ροκανίζουν τις ξύλινες επιπλώσεις, τα καλώδια και τους
πλαστικούς σωλήνες, με αποτέλεσμα πυρκαγιές, βραχυκυκλώματα και
πλημμύρες. 18
ΤΟ ΗΧΗΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ
Οι ηχητικοί κραδασμοί αποδιοργανώνουν και αποσυντονίζουν τη δομή των
αντικειμένων, δημιουργώντας με την πάροδο του χρόνου φθορές στα
αντικείμενα. Η ηχομόνωση των τοίχων και των παραθύρων με διπλά τζάμια
19
είναι απαραίτητη, ελέγχοντας έτσι τα επίπεδα ηχορύπανσης.
17
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.40-41
18
Παπαχαραλάμπιο κ.α. ς(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.26-27
19
Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου κ.α.(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.135
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΝΟΥ
ΕΓΓΡΑΦΟΥ
ΓENIKA, το είδος του χάρτινου έργου καθώς και η χρήση που θα υποστεί
μετά τη συντήρηση του είναι δύο από τους παράγοντες που καθορίζουν τον
τρόπο έκθεσης-φύλαξης του.
Η υγρασία επιδρά άμεσα στην περίπτωση του χαρτιού, ειδικά σε ακραίες τιμές
και είναι απαραίτητο να παραμένει στο φάσμα μεταξύ 50 και 60%, η
θερμοκρασία πρέπει να παραμένει στα επίπεδα 16-20οC και ο θόρυβος
35dB.
Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι επηρεάζουν άμεσα το χάρτινο υλικό και θα πρέπει να
διατηρούνται στα επίπεδα SO2= 1μg/m3, NOX= 5μg/m3 και
Ο3= 0-2μg/m3.
20
Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.40-41
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αντώνης Γκλινός. Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1995.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ
(προσωπική φωτογραφία)