Εξώθερμη αντίδραση

ΕΚΦΕ Β’ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ

Επιμέλεια: Φρίντα Εγγλεζάκη (Χημικός ) - Θύμιος Παπαευσταθίου (Χημικός)
Φωτογραφία: Δημήτρης Τριανταφύλλου

1
ΣΤΟΧΟΙ

Στο τέλος της εργαστηριακής άσκησης οι μαθητές θα πρέπει να μπορούν:

• Να κατανοούν και εμπειρικά ότι σε μια εξώθερμη αντίδραση η θερμότητα που

παράγεται μεταφέρεται στο περιβάλλον (διάλυμα).
• Να υπολογίζουν τη θερμότητα που εκλύεται ή απορροφάται σε μια εξώθερμη ή
ενδόθερμη αντίδραση αντίστοιχα, εφαρμόζοντας την εξίσωση της Θερμιδομετρίας,
μετρώντας τη θερμοκρασία του διαλύματος πριν και μετά την αντίδραση.
• Να υπολογίζουν την ενθαλπία μιας αντίδρασης.
• Να αναγνωρίζουν ότι απαιτείται ενέργεια για το σπάσιμο δεσμών, ενώ απελευθερώνεται
ενέργεια κατά το σχηματισμό τους.
• Να αναγνωρίζουν ότι η αντίδραση εξουδετέρωσης μεταξύ ενός οξέος και μιας βάσης
είναι εξώθερμη και η πρότυπη ενθαλπία εξουδετέρωσης (ΔΗ0n) παίρνει πάντα
αρνητικές τιμές.
• Να κατανοήσουν ότι η πρότυπη ενθαλπία εξουδετέρωσης (ΔΗ0n) μεταξύ ενός ισχυρού
οξέος και μιας ισχυρής βάσης είναι περίπου σταθερή και μεγαλύτερη από την πρότυπη
ενθαλπία εξουδετέρωσης (ΔΗ0n) μεταξύ ενός ισχυρού οξέος και μιας ασθενούς βάσης ή
ενός ασθενούς οξέος και ισχυρής βάσης.
• Να κάνουν στοιχειομετρικούς υπολογισμούς λαμβάνοντας υπόψιν και την περίσσεια.
• Να γράφουν θερμοχημικές εξισώσεις.
• Να διατυπώνουν και να εφαρμόζουν το νόμο του Hess συνδυάζοντας κατάλληλα τις
αντιδράσεις.

2
ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

• Το ενεργειακό περιεχόμενο ενός χημικού συστήματος ονομάζεται ενθαλπία (σύμβολο

Η).
• Οι χημικές αντιδράσεις συνήθως συνοδεύονται από ενεργειακές μεταβολές.
• Οι ενεργειακές μεταβολές μετρώνται σε σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας (250C ή
298Κ) και πίεσης (101,3 kpa ή 1atm).
• Η μεταβολή της ενθαλπίας (ΔH) ισούται με το απορροφούμενο ή εκλυόμενο ποσό
θερμότητας (q) εφόσον η αντίδραση πραγματοποιείται υπό σταθερή πίεση και
ορίζεται ανά mol της ουσίας, με βάση τη στοιχειομετρία της αντίδρασης, με μονάδες
σε kJ/mol ή kcal/mol.
• 1calorie (1cal) = 4,18 Joules (4,18J).
• Όταν τα προϊόντα έχουν μικρότερο ενεργειακό περιεχόμενο από τα αντιδρώντα, τότε
ελευθερώνεται ενέργεια και η θερμοκρασία του μέσου που γίνεται η αντίδραση
αυξάνεται. Τότε ΔH < 0 και η αντίδραση είναι εξώθερμη.
• Όταν τα προϊόντα έχουν μεγαλύτερο ενεργειακό περιεχόμενο από τα αντιδρώντα,
τότε απορροφάται ενέργεια και η θερμοκρασία του μέσου που γίνεται η αντίδραση
μειώνεται. Τότε ΔH > 0 και η αντίδραση είναι. ενδόθερμη.
• Ενέργεια απαιτείται για τη διάσπαση δεσμών, ενώ ενέργεια ελευθερώνεται κατά το
σχηματισμό χημικών δεσμών. Η ενεργειακή αυτή διαφορά καθορίζει το ενδόθερμο ή
το εξώθερμο μιας αντίδρασης.
• Όταν μια ένωση διαλύεται στο νερό απαιτείται ενέργεια για να σπάσει ο κρύσταλλος,
ενώ ελευθερώνεται ενέργεια κατά το σχηματισμό δεσμών μεταξύ ιόντων και μορίων
νερού.
• Ενθαλπία αντίδρασης ορίζεται η μεταβολή ενθαλπίας ΔΗ μεταξύ των αντιδρώντων
και των προϊόντων (ΔΗ = Η προϊόντων – Η αντιδρώντων) για δεδομένες συνθήκες πίεσης και
θερμοκρασίας.
• Η ενθαλπία αντίδρασης ονομάζεται πρότυπη (ΔΗ0) όταν αντιδρώντα και προϊόντα
βρίσκονται σε πρότυπη κατάσταση, δηλαδή στην πιο σταθερή μορφή τους, που είναι
σε θερμοκρασία 25 οC και πίεση 1atm και για τα διαλύματα η συγκέντρωση c=1M.
• Η μέτρηση της θερμότητας μιας αντίδρασης επιτυγχάνεται με το θερμιδόμετρο το
οποίο ειναι όργανο υψηλής ακρίβειας.
• Ο υπολογισμός της θερμότητας που ελευθερώνεται ή απορροφάται σε μια χημική
αντίδραση γίνεται με βάση το βασικό νόμο της θερμιδομετρίας q=mcΔT
όπου m η μάζα της ουσίας σε γραμμάρια (g), c η ειδική θερμοχωρητικότητα της
ουσίας σε J/g.grad ή cal/g.grad και ΔΤ η μεταβολή της θερμοκρασίας σε Κ ή οC.
• Αν το θερμιδόμετρο έχει θερμοχωρητικότητα τότε η παραπάνω σχέση γίνεται
q=(mc + C)ΔT όπου C η θερμοχωρητικότητα αυτού.
• Η ειδική θερμοχωρητικότητα μιας ουσίας είναι η θερμότητα που απαιτείται για να
αυξηθεί η θερμοκρασία 1g της ουσίας κατά 1 οC.
• Ο νόμος του Ηess αποτελεί έναν από τους βασικούς νόμους της θερμοχημείας
σύμφωνα με τον οποίο, η μεταβολή της ενθαλπίας μιας αντίδρασης είναι η ίδια, είτε
η αντίδραση πραγματοποιείται σε ένα στάδιο, είτε σε περισσότερα στάδια.

3
Στην εργαστηριακή άσκηση που ακολουθεί θα μετρηθούν και θα συγκριθούν μεταξύ τους οι
θερμότητες τεσσάρων εξώθερμων αντιδράσεων:

Διάλυσης
NaOH (s) → Na+(aq) + OH-(aq) + q ΔH1 = ΔΗsol = - (kJ/mol)
Εξουδετέρωσης ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση
ΝαΟΗ(s) + HCl(aq) → Na+(aq) + OH-(aq) + H2O + q ΔH2 = ΔΗ2n = - (kJ/mol)
NaOH(aq ) + HCl(aq) → Na+(aq) + OH-(aq) + H2O + q ΔH3 = ΔΗ3n = - (kJ/mol)
Εξουδετέρωσης ισχυρού οξέος με ασθενή βάση
NH3(aq)+HCl(aq) →NH4+(aq) + OH-(aq)+ H2O + q ΔH4 = ΔH4n = - (kJ/mol)

Σημειώσεις
• Η εργαστηριακή άσκηση μπορεί να γίνει σε θερμιδόμετρο αν υπάρχει, διαφορετικά μπορεί
να χρησιμοποιηθεί ένα απλό το οποίο μπoρεί να κατασκευαστεί ως εξής:
Τοποθετούμε ένα ποτήρι από αφρώδες πλαστικό μέσα σε ένα ποτήρι ζέσεως για καλύτερη
στήριξη. Το καλύπτουμε με καπάκι από χαρτόνι ή αφρώδες πλαστικό, στο οποίο ανοίγουμε
μια τρύπα στο κέντρο του, όπου τοποθετούμε το θερμόμετρο και τη ράβδο ανάδευσης.
• Το θερμόμετρο και η γυάλινη ράβδος ανάδευσης πρέπει κάθε φορά να ξεπλένονται με
απιονισμένο νερό και να σκουπίζονται πριν την επόμενη χρήση.
• Η θερμοχωρητικότητα του πλαστικού ποτηριού και του θερμομέτρου θεωρούνται αμελητέες
καθώς και η θερμότητα που πιθανόν να απορροφηθεί από το ποτήρι ζέσεως.
• Οι αντιδράσεις γίνονται υπό μορφή διαλυμάτων και επομένως η πίεση παραμένει σχεδόν
σταθερή.
• Επειδή τα διαλύματα είναι αραιά, θεωρούμε ότι η πυκνότητές τους είναι ρ =1 g/mL.
• H ειδική θερμοχωρητικότητα των αραιών υδατικών διαλυμάτων είναι c = 1 cal /g .grad
όπου grad ισοδυναμεί με οC ή Κ.
• 1kcal = 4,18kJ.
• Τα ισχυρά οξέα όταν αντιδρούν με ισχυρές βάσεις διίστανται πλήρως σε ιόντα και η μόνη
αντίδραση που γίνεται κατά την εξουδετέρωση είναι:
H+ (aq)+ OH -(aq) → H2O(l)
όπου η πρότυπη ενθαλπία εξουδετέρωσης θεωρείται περίπου σταθερή ΔΗ0n = -57,1kJ
ενώ κατά την εξουδετέρωση ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ ή αντίστροφα μέρος της
εκλυόμενης ενέργειας δαπανάται για τον ιοντισμό του ασθενούς ηλεκτρολύτη,
άρα ΔΗ0n<-57,1 kJ.

ΟΡΓΑΝΑ ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΗΡΙΑ
Ποτήρια από αφρώδες πλαστικό (4) Στερεό NaOH
Ποτήρια ζέσεως (4) των 500mL Διάλυμα NaOH 0,5Μ
Ογκομετρικοί κύλινδροι 100mLκαι 200mL Διάλυμα HCl 0.5M
Θερμόμετρο με υποδιαιρέσεις 0,1 οC (0-100 οC) Διάλυμα αμμωνίας NH3 0.5M
Ζυγός ακρίβειας δύο δεκαδικών Απιονισμένο νερό
Γυάλινη ράβδος ανάδευσης

4
 Απορροφητικό χαρτί

Υπολογισμός της Ενθαλπίας Διάλυσης του στερεού NaOH

NaOH (s) → Na+(aq) + OH-(aq) ΔH1 = ΔΗsol = - (kcal/mol) ή (-kJ/mol)

Ονοματεπώνυμο: ..............................................
Φύλλο εργασίας 1 Τμήμα: ................. Ημερομηνία: ....................

Πειραματική διαδικασία
• Γεμίζουμε με 100 mL απιονισμένο νερό τον ογκομετρικό κύλινδρο και στη συνέχεια τα
μεταφέρουμε στο πλαστικό ποτήρι.
• Μετράμε τη θερμοκρασία (Τ1) του νερού με το θερμόμετρο και την καταγράφουμε στον
πίνακα 1.
• Ζυγίζουμε 2 γραμμάρια στερεό υδροξείδιο του νατρίου (NaOH) και τα ρίχνουμε στο
ποτήρι με το νερό, αναδεύοντας ήπια με τη γυάλινη ράβδο, μέχρι να διαλυθούν τελείως.
• Μετράμε τη μέγιστη θερμοκρασία (Τ2) του διαλύματος, όσο πιο γρήγορα γίνεται, και την
καταγράφουμε στον πίνακα 1.
• Τέλος συμπληρώνουμε τον πίνακα 1 παρακάτω και απαντάμε τις ερωτήσεις που
ακολουθούν.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Αρχική θερμοκρασία νερού Τ1 = ………… οC
Τελική θερμοκρασία (H2O+NaOH) Τ2 = ........…… οC
Μεταβολή θερμοκρασίας ΔΤ = Τ2 – Τ1 = ………… οC
Μάζα 100mL νερού m = ……….. g
Θερμότητα διάλυσης 2g ΝaOH q = mcΔΤ = ………….... kcal
moles ΝaOH (Mr = 40 ) n = m/Mr =
Ενθαλπία διάλυσης ΝaOH (kcal/mol ) ΔΗ1=ΔΗsol = q/n =…….kcal/mol
Ενθαλπία διάλυσης ΝaOH (kJ/mol ) ΔΗ1=ΔΗsol = q/n =…….kJ/mol

Ερωτήσεις
Αν διπλασιάσουμε τη μάζα του στερεού NaOH που διαλύουμε στο νερό:
• Πόση θα είναι η θερμότητα (q) που απελευθερώνεται;

• Ποιά θα είναι η τιμή της ενθαλπίας;

5
________________________________________________________________
ΕΚΦΕ Β’ Ανατολικής Αττικής

Υπολογισμός της Ενθαλπίας Εξουδετέρωσης διαλύματος HCl με στερεό NaOH

ΝαΟΗ(s) + H+(aq) + Cl-(aq) → H2O + Na+(aq) + Cl-(aq)
ΔH2 = ΔΗ2n =(-kcal/mol) ή (-kJ/mol)

Ονοματεπώνυμο: ..............................................
Φύλλο εργασίας 2 Τμήμα: ................. Ημερομηνία: ....................

Πειραματική διαδικασία
• Γεμίζουμε με 100mL υδροχλωρικό οξύ (HCl 0.5M) τον ογκομετρικό κύλινδρο και στη
συνέχεια τα μεταφέρουμε στο πλαστικό ποτήρι.
• Μετράμε τη θερμοκρασία (T1) του διαλύματος με το θερμόμετρο και την καταγράφουμε
στον πίνακα 2.
• Ζυγίζουμε 2 γραμμάρια στερεό υδροξείδιο του νατρίου (NaOH) και τα ρίχνουμε στο
ποτήρι με το διάλυμα του υδροχλωρικού οξέος (HCl), αναδεύοντας ήπια με τη γυάλινη
ράβδο, μέχρι να διαλυθούν τελείως.
• Μετράμε τη μέγιστη θερμοκρασία (Τ2)του τελικού διαλύματος και την καταγράφουμε
στον πίνακα 2.
• Τέλος συμπληρώνουμε τον πίνακα 2 παρακάτω.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Αρχική θερμοκρασία διαλύματος HCl Τ1 = ………… οC
Τελική θερμοκρασία διαλύματος Τ2 = ………… οC
Μεταβολή θερμοκρασίας ΔΤ = Τ2 – Τ1 = ………… οC
Μάζα 100mL διαλύματος HCl m = ………….. g
Θερμότητα χημικής αντίδρασης q = mcΔΤ = ………….... kcal
moles ΝaOH (Mr = 40 ) n = m/Mr =
Ενθαλπία εξουδετέρωσης ΝaOH (kcal/mol) ΔΗ2 = ΔΗ2n = q/n =…..… kcal/mol
Ενθαλπία εξουδετέρωσης ΝaOH (kJ/mol) ΔΗ2 = ΔΗ2n = q/n =…..… kJ/mol

6
________________________________________________________________
ΕΚΦΕ Β’ Ανατολικής Αττικής

Υπολογισμός της Eνθαλπίας Eξουδετέρωσης διαλύματος HCl με διάλυμα NaOH

Na+(aq)+OH-(aq) + H+(aq) + Cl-(aq) → H2O + Na+(aq) + Cl-(aq)
ΔH3 = ΔΗ3n = (-kcal/mol) ή (-kJ/mol)

Ονοματεπώνυμο: ..............................................
Φύλλο εργασίας 3 Τμήμα: ................. Ημερομηνία: ....................

Πειραματική διαδικασία
• Γεμίζουμε με 100mL υδροχλωρικό οξύ (HCl 0.5M) τον ογκομετρικό κύλινδρο και στη
συνέχεια τα μεταφέρουμε σε ένα ποτήρι.
• Βυθίζουμε το θερμόμετρο στο διάλυμα και περιμένουμε 1-2 λεπτά μέχρι να αποκτήσει τη
θερμοκρασία δωματίου (T1) την οποία καταγράφουμε στον πίνακα 3.
• Επαναλαμβάνουμε τη διαδικασία με το διάλυμα του καυστικού νατρίου (NaOH 0.5M)
περιμένοντας μερικά λεπτά μέχρι να αποκτήσει και αυτό τη θερμοκρασία δωματίου (T1).
• Στη συνέχεια ρίχνουμε το διάλυμα του NaOH στο ποτήρι με το HCl και αναδεύουμε το
διάλυμα ήπια με τη ράβδο ανάδευσης.
• Μετράμε τη μέγιστη θερμοκρασία (T2) του τελικού διαλύματος και την καταγράφουμε
στον πίνακα 3.
• Τέλος συμπληρώνουμε τον πίνακα 3 παρακάτω.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Θερμοκρασία HCl(aq)= Θερμοκρασία ΝaOH(aq) T1 = ………οC
Τελική θερμοκρασία διαλύματος T2 = ……… οC
Μεταβολή θερμοκρασίας ΔΤ = T2 – T1 = ...…… οC
Όγκος διαλύματος V = …….. mL
Ολική μάζα διαλύματος m = …….. g
Θερμότητα χημικής αντίδρασης q = mcΔΤ = …….... kcal
moles ΝaOH = moles HCl n =cV=...….moles (c=συγκέντρωση)
Ενθαλπία εξουδετέρωσης (kcal/mol) ΔΗ3=ΔΗ3n =q/n=……… kcal/mol
Ενθαλπία εξουδετέρωσης ( kJ/mol) ΔΗ3=ΔΗ3n=q/n=……… kJ/mol

Ερωτήσεις
• Ακολουθούν οι τιμές των μεταβολών ενθαλπίας το νόμο του Hess;
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

• Η χημική αντίδραση της εξουδετέρωσης είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη;

• Na γράψετε τη θεωρητική τιμή της πρότυπης ενθαλπίας εξουδετέρωσης και να την

συγκρίνετε με την πειραματική.

7
________________________________________________________________
ΕΚΦΕ Β’ Ανατολικής Αττικής
Υπολογισμός της Eνθαλπίας Eξουδετέρωσης διαλύματος NH3 με διάλυμα HCl
NH4+(aq) + ΟΗ - (aq) + H+(aq)+ Cl -(aq) → NH4+(aq) + Cl-(aq) + H2O
ΔH4 = ΔH4n = (-kcal/mol) ή (-kJ/mol)

Ονοματεπώνυμο: ..............................................
Φύλλο εργασίας 4 Τμήμα: ................. Ημερομηνία: ....................

Πειραματική διαδικασία
• Γεμίζουμε με 100mL υδροχλωρικό οξύ (HCl 0.5M) τον ογκομετρικό κύλινδρο και στη
συνέχεια τα μεταφέρουμε στο πλαστικό ποτήρι.
• Βυθίζουμε το θερμόμετρο στο διάλυμα και περιμένουμε 1-2 λεπτά μέχρι να αποκτήσει τη
θερμοκρασία δωματίου (T1) την οποία καταγράφουμε στον πίνακα 4.
• Γεμίζουμε με 100mL αμμωνία (NΗ3 0.5M) τον ογκομετρικό κύλινδρο και περιμένουμε
μερικά λεπτά μέχρι να αποκτήσει και αυτό τη θερμοκρασία δωματίου (T1).
• Στη συνέχεια ρίχνουμε το διάλυμα της NΗ3 στο ποτήρι που περιέχει το διάλυμα του HCl
και αναδεύουμε ήπια με τη ράβδο ανάδευσης.
• Μετράμε τη μέγιστη θερμοκρασία (Τ2) του τελικού διαλύματος και την καταγράφουμε
στον πίνακα 4.
• Τέλος συμπληρώνουμε τον πίνακα 4 παρακάτω.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4
Θερμοκρασία HCl(aq)= Θερμοκρασία NΗ3(aq) Τ1 = ………οC
Τελική θερμοκρασία διαλύματος Τ2 = ……… οC
Μεταβολή θερμοκρασίας ΔΤ = Τ2 – Τ1 = ...…… οC
Όγκος διαλύματος V = …….. mL
Ολική μάζα διαλύματος M = …….. g
Θερμότητα χημικής αντίδρασης Q = mcΔθ = …….... kcal
moles NΗ3 = moles HCl N =cV =…moles (c=συγκέντρωση)
Ενθαλπία εξουδετέρωσης (kcal/mol) ΔΗ4=ΔΗ4n =q/n=……… kcal/mol
Ενθαλπία εξουδετέρωσης (kJ/mol) ΔΗ4=ΔΗ4n =q/n =…………… kJ/mol

Ερώτηση
Na συγκρίνετε την τιμή της ενθαλπίας εξουδετέρωσης του διαλύματος της αμμωνίας με το
διάλυμα του υδροχλωρικού οξέος (φύλλο εργασίας 4), με την ενθαλπία εξουδετέρωσης του
διαλύματος του καυστικού νατρίου (φύλλο εργασίας 3) και να αιτιολογήσετε τη διαφορά.

8
________________________________________________________________
ΕΚΦΕ Β’ Ανατολικής Αττικής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Χημεία Β΄Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης (Σ. Λιοδάκης ), (Ο.Ε.Δ.Β).

• Εργαστηριακός οδηγός Χημείας Β΄Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης ( Κ.Τσίπης,
Α. Βάρβογλης, Κ. Γιούρη -Τσοχατζή, Δ. Δερπάνης, Π. Παλαμιτζόγλου, Γ.Παπαγεωργίου)
(Ο.Ε.Δ.Β).
• Εργαστηριακός Οδηγός Χημείας Β΄Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης (Σ. Λιοδάκης, Δ. Γάκης).
• Εργαστηριακές Ασκήσεις Χημείας Α΄και Β΄Λυκείου (Α.Σ. Μαυρόπουλος).