Veselin Pavlievi

ilas i lanci

Podgorica, 2011.

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Sadraj
I. Milovan ilas
Pravo na samoodbranu ilasovi Borbini lanci Nova kasta u Novoj klasi Milovana ilasa Svojina i svojinski odnosi u Novoj klasi Ideoloko-partijska drava u Novoj klasi Vlast i pobuna Svjedok moderne Crne Gore Disidentski intervjui Ratne staze - kazivanje svjedoka Lijeve greke jo jednom Dido - ido Razgovor Adil beg Zulfikarpai i Milovan ilas Dr Dragutin Lekovi: Milovan ilas i socijalizam 7 9 27 39 51 61 65 73 95 101 109 113 121 149 155 159 163 167 171 173 175 177 181 185 187 191 197 203 205 209

II. lanci

Antibirokratska revolucija i SDK Prevlaka Crtica o iskonstvu velikosrpske kulture Velikosrpski unitarizam B(m)rani par Pismo MMF-u Crtica o Koraksu Politiki pepeo Partijske vizije elina pamet Dogaanje naroda Reforma i kriminal Vuk Drakovi (skica) Crnogorstvo kao nadnacionalna prepoznatljivost Dr Novak Kilibarda Mo ljudskosti Spomenik Marku Miljanovu u Podgorici

147

ilas i lanci Otac moderne Crne Gore: Trka je poela Crnogorski sport i politika U ratu nikad nema anela Jovo Kapii: Kratki usmeni memoari O jednom filmu Iz emigracije Ozbiljna ala Globalizam i mali narod Edvard F. Kenedi (1935-2009) Mihajlo Mihailov (1934-2010) Savremeni disidenti 213 215 219 223 229 233 237 241 251 253 257

Veselin Pavlievi

I. Milovan ilas

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Pravo na samoodbranu
Sa velikim interesovanjem pratili smo va feljton Princ Politbiroa - istina o Milovanu ilasu autora Davida Husia. Korisnost novih, ali nauno zasnovanih, vienja nae Revolucije i linosti koji su u njoj uestvovale nesumnjivo su od velikog znaaja za ukupno nae saznanje o slavnoj epopeji nae Revolucije i Narodnooslobodilake borbe 1941-1945. godine. Jedna od nesumnjivo (kod nas) najvie osporavanih, negiranih, precrtanih, pa time i intrigantnih linosti nae revolucije i poslijeratne izgradnje (po silasku s vlasti) je i Milovan ilas. lan najueg partijskog rukovodstva, lan Vrhovnog taba, lan Politbiroa CK KPJ, rukovodilac vanog AGIPTROP-a, predsjednik Savezne narodne skuptine FNRJ - koliko naa skromna saznanja seu - zanesenjak i pobunjenik sopstvenog vjerovanja, bio je i ostao misterija nae doratne, ratne i poratne istoriografije. Dodue, brojnost kritikih pisanja naroito u posljednje vrijeme o revolucionarnom, literarnom i drugom djelovanju biveg dravnika (Milovana ilasa) uveava njegovu enigmu. No, neprestano vraanje na poetak i njegovo iznova precrtavanje izgleda potvruje i upuuje na davno izreenu tvrdnju o pravdi sa vie poetaka. Va feljton smo pratili i shvatili kao pravdu sa jednim, ali ne i jedinim poetkom i mi ga kao takvog moemo razumjeti. Meutim, ne samo intelektualna radoznalost ve i civilizacijsko, humano, demokratsko i nadasve moralno pravo (ali i obaveza) svake linosti jeste pravo na samoodbranu intelektualnog, stvaralakog i drugog integriteta svakog ovjeka, pa time i Milovana ilasa. Humanost ideje socijalizma jeste u afirmisanju i potvrivanju svakog ovjeka. Ukoliko drutvo socijalistikog samoupravljenja pretenduje na ostvarenje ove vrijednosti-projekcije, ne moemo sa bijelim mrljama prolosti ravnoduno oekivati nau budunost. One e uvijek postojati i buditi nau sumnju bez obzira na to koliko puta bile 7

ilas i lanci ponovljene ukoliko nemaju pravo glasnosti ljudi i njihove ideje sa kojima se ne slaemo ili ne moramo slagati. Takav pristup bio bi poten i odgovoran odnos prvenstveno prema svojim itaocima i to morate shvatiti i prihvatiti kao imperativ vae ureivake politike. Va feljton brani sebe od drugih, ali ne i druge od sebe to ne slui na ast ugledu vaeg lista. Stoga se zalaemo (a to smatramo i asnim odnosom i prema sebi) i diemo glas protesta protiv apriornih osuda kojima je ovaj ovjek kod nas ve decenijama izloen anatemi (sa izuzetkom lista Start, Knjievna novina, NIN iz ove godine). Zalaemo se za nejunaenje prema onome kome nije omoguena sloboda javnog govora, jer slobodu i shvatamo kao pravo na razlike. Zalaemo se da Va list u nekom od narednih brojeva omogui i Milovanu ilasu pravo na odbranu. Naa zalaganja su principijelnog i etikog karaktera. Nadamo se ili bar elimo da vjerujemo da dolazi vrijeme zaista nove filozofije razvoja i novosteenih demokratskih ansi gdje e pravo javnog izraavanja svakog pojedinca (u ovom sluaju Milovana ilasa) biti opte pravo za sve nas. Srdano, Mr Veselin-Mitko Pavlievi; Milenko Savovi, arh.; mr Boidar iovi; Mr Veselin Pavievi; prof. dr Slobodan Vujoevi (Pobjeda, 30. V 1989. godine)

Veselin Pavlievi

ilasovi Borbini lanci

Milovan ilas u Borbinim lancima nije nita drugo uradio osim to je prvi upro prstom, otkrio i hrabro javno ukazao na probleme tadanjeg jugoslovenskog post-revolucionarnog bremena Jedna od najvrijednijih zaostavtina Milovana ilasa su njegovi lanci iz 1953/54. godine. Rije je o (pred)disidentskim Borbinim lancima (ukupno 14) i lancima iz asopisa Nova misao (ukupno 6).1 Borbini lanci izlazili su u periodu od 11. XI 1953. godine do 7. I 1954. godine ili 57 dana. lanak Nordijski san od 29. I 1954. godine pisan je desetak dana poslije Treeg plenuma CK SKJ na kojem je Milovan ilas osuen zbog revizionizma. Ovaj lanak je objavljen prvi put tek 1.decembra 1961. godine. lanci iz Nove misli izlazili su tokom 1953. godine do 14. januara 1954. godine. Svi lanci jedinano i zbirno (svega 20 lanaka) i danas su gotovo nepoznati naoj iroj italakoj, pa ak i diskrecionoj tj. naunoj javnosti. Istu sudbinu zabrane imali su i kasniji ilasovi veliki disidentski intervjui i ostali lanci objavljivani po raznim svjetskim listovima tokom 60-tih, 70-tih i 80-tih godina prolog vijeka. Dakle, rije je o proloj i sadanjoj totalnoj zabrani, pa otud i pokuaju precrtavanja i zaboravljanja ilasovih istorijskih Borbinih i drugih lanaka i knjiga u kojima je pisao o politikoj potrebi hitne i neophodne liberalizacije socijalistikog drutvenog poretka u Jugoslaviji.
1 U asopisu Nova misao objavljen je uveni prozno-satiriki lanak politikog i dokumentarnog karaktera Anatomija jednog morala

ilas i lanci Borbini lanci su danas vani i iz jednog veoma pragmatinog, eksternog razloga. Razlog je vezan za aktuelne evropske i evroatlanske procese i integracije post-socijalistikih zemalja u EU, pa tako i Crne Gore. Jedan od uslova prikljuenja bilo koje bive socijalistike zemlje monoj evropskoj zajednici naroda (EU) jeste i prevrednovanje domicilne tzv. ideoloke istorije. (Kod nas se krivo - a posebno u Srbiji- ta istorija naziva pobjednika istorija. Ideoloka istorija je mnogo iri kulturni pojam od njenog pobjednikog tj. ratnog suavanja i skraivanja.) Evropa postulira da se na duhu ideoloke istorije i kulture i idejnih zabrana ne moe graditi moderna, proevropska sadanjost i budunost. Ideoloka prolost, pa jo komunistika, je gnjila prolost koja nije vrst temelj za razvoj evropskog duha vladavine prava, dravno-liberalne ekonomije, duha razvoja i rasta raznih ekonomskih i drugih trita ili na kraju krajeva razvoja duha individualne slobode kojoj Evropa tei. Radi primjera, esi su prije ulaska u EU prevrednovali - i jo rade na tome - svoju socijalistiku istoriju (prolost) na preko 1.700 stranica i objavili III-tomno urgentno izdanje. (Sa ovim prevrednovanjem vezan je i kasniji veliki sluaj Kundera.) Slino su uradili Poljaci, Rumuni, Bugari, Slovenci. Neto ranije Istoni Njemci a danas Hrvati. Dakle, i Crnu Goru eka isti put kulturnog prevrednovanja svoje ideoloke prolosti - pa otud i Milovana ilasa - ukoliko elimo ulazak u Evropsku Uniju. Ovaj uvod o prevrednovanju domicilne ideoloke istorije je neophodan, jer je direktno vezan za ilasove Borbine lanke i liberalne inicijative koje oni u sebi sadre. Prevrednovanje podrazumijeva vezivanje za crnogorski liberalni temelj gdje je Milovan ilas nezaobilazni, najvaniji i poetni dio. Sa druge strane, dananji embargo koji je i dalje dominantan nad Borbinim lancima 10

Veselin Pavlievi Milovana ilasa kao i ukupnim njegovim pisanjem, moe ukazivati da crnogorska kulturna i politika elita jo imaju odbojan stav i otpor prema crnogorskoj evropeizaciji i drutvenoj liberalizaciji.

Zato su danas ilasovi Borbini lanci - da kaem interno vani, pa na neki nain i vaniji od njegovih intervjua koji su, smatramo, njegova najvea kulturno-disidentska zaostavtina. Naravno, uz knjige Nova klasa i Nesavreno drutvo. Borbini lanci su znaajni kao velika moralna zaostavtina. lanci su ilasova opomena koja je na vrijeme ukazivala drutvu, eliti i partiji (SKJ) ta je nekontrolisana vlast, kako se ona formira, zato funkcionie vlast bez opozicije, kako partija stvara birokratiju (klasu) kao zasebnu i viu privilegovanu kastu, kakva je uloga svojine i kako se odvija njena partijska preraspodjela u socijalistikom drutvu. ilas se u Borbinim lancima zalae za otvoreno i javno sukobljavanje razliitih politikih stavova, za legalizovanje opozicionih grupa, trai da policija i sudovi tite zakonitost itd. Dakle, Borbini lanci su kritika drutvenog poretka i poetka i pored toga to su dijelom ideoloki obojeni kao na primjer upuivanje na otvorenu i slobodnu diskusiju unutar Socijalistikog saveza i drugo. Borbini lanci nam danas - poslije 50-tak godina - na prvi pogled mogu izgledati demode, banalno, optepoznato i simpilifikantno pisanje. Ali nije tako. Ili malo preciznije, ilasovski reeno: i jest i nije istovremeno. Po povrini sva ta ilasova Borbina zaostavtina su prva velika svjedoanstva o nastojanja vlasti i partijske birokratije za koenjem vremena i prostora i njegovom nemijenjanju, netalasanju. Istovremeno, lanci su ilasova otra kritika komunistikog vremana u Jugoslaviji i njene vlasti. Prirodno je da je svako politiko kritiko sazrijevanje proces. Tako 11

ilas i lanci je bilo i kod Milovana ilasa. Njegovo odvajanje od globalne ideologije komunizma, partije, ratnih drugova i nadasve Revolucije 1941.-1945. godine je bio proces i lina drama koja je poela krajem Drugog svjetskog rata a zavrila se krajem 50-tih godina. Ispod komunistike ideologije i vremena Titove vlasti, ljudi kao pojedinci u 50-tim godinama su bili sitni, nevidljivi, zaboravljeni. Oni su obezliena statistika i nazivaju se u partijskoj propagandi masa. ilas je u Borbinim lancima prvi ugledao ive ljude i zavirio u stvarnost ispod fikcije. Odrekao se ideologije i poeo u lancima da otkriva i skida razne maske sa partijske, vlastodrake birokratije i kastokratije. U Borbinim lancima znaaj je u poetku, moralu ali i linosti kao krunskom svjedoku. ilas u lancima kritikuje, opominje, predlae i suprotstavlja se dojueranjim drugovima iz vlasti. Time je ilas masovno stvarao svoje neprijatelje, ali i neprijatelje slobode. Stati ispred crvenog toka istorije i suprotstaviti mu se, kako je pisao kasnije Aleksandar Solenjicin, nije bilo prosto i lako. ilas je stao. Toak je mljeo njega, ali i on je lomio toak. Mnogi danas kau da je ilas u Borbinim lancima bio u pravu, ali je suvie rano propjevao. To je lani stav i providna zamka protivnika slobode. To je pokuaj opravdanja moralno poraene kulturne i politike elite koja nije mogla i smjela da podigne glavu i vidi buduu dramu iza brda koja se zavrila 90-tih godina prolog vijeka. Znamo kako tragino i sramno. Za svaku vrstu kritike i stvaralatva, a za ilasovo politiko disidentsvo posebno, potrebna je univerzalna vizija, strast, moral, hrabrost i kamena upornost. ilas je sve to imao. I to tim redom. Jedini u nas. Prvi u Crnoj Gori poslije Marka Miljanova.

Pedesete godine XX vijeka su godine stabilizovanja i poetaka duge ere Titovog totalnog, dogmatskog vladanja. Sa druge strane i 12

II

Veselin Pavlievi uporedo s tim, to je i era ilasove dugotrajne disidentske karijere i zalaganja za novu, liberalnu, demokratsku organizaciju Jugoslavije. Dakle, to je vrijeme gdje su se suprotstavile dvije krajnosti: jedna dogmatska i praktina (Titova) i druga idejna i liberalna (ilasova). Ishod je danas poznat. Ideje Milovana ilasa su pobjednika i sveprisutna, drutvena realnost u nas i u demokratskom svijetu, dok je samo runo sjeanje ostalo kao spomenik jednom vremenu u kojem se snana Titova linost nametnula drutvu ukidajui mu pravo na politiki ivot i slobodnu misao.

ira italaka javnost (narod), dakle vraamo se Borbinim lancima Milovana ilasa, nije imala priliku da proita i upozna se sa ilasovim lancima poslije januara 1954. godine. Podsjetiu da je Milovan ilas siao s vlasti januara 1954. godine. Koliko je popularnost tih liberalnih lanaka bila velika krajem 1953/54. godine, potrebno je samo navesti podatak da je partijski list Borba u vrijeme objavljivanja lanaka imala skokovitu itanost. Tira Borbe je, sa nekih 30.000 primjeraka, koliko je Borba do pojave ilasovih lanaka dnevno prodavana, porastao na oko 300.000 dnevno prodatih primjeraka. Takoe, samofinansirajui liberalni mjeseni asopis Nova misao prodavan je u 12. 000 primjeraka. Izlazio je od januara 1953. godine do januara 1954. godine. Njen ureivaki odbor je bio impozantan: lanovi Milovan ilas, Miroslav Krlea, Oskar Davio, Milan Bogdanovi, Bora Drenovac, Duan Kosti, Mihailo Lali, a od septembra 1953. godine Vladimir Dedijer. Skender Kulenovi je bio glavni i odgovorni urednik. Za vrijeme u kojem su Borbini lanci objavljivani, pa ak i danas, rije je o impozantnim ciframa. Meutim, iza ove skokovite 13

III

ilas i lanci statistike o tiraima, kao i kod svake statistike, stoji neto mnogo suptilnije a to znai skrivenije i znaajnije. Pedesete godine prolog vijeka u Jugoslaviji - da se jo jednom podsjetimo na njih, ali sa druge, drutvene strane - su godine stabilizacije komunistike vlasti poslije velike antifaistike revolucije koju je napravio mali balkanski narod ili mali Yu-narodi pod vostvom komunista i Tita (Drugi svjetski rat i 48-ma godina). Istovremeno, to je kulminirajui period pobjednike slave i euforije jedne ideje i jedne ideologije koja je takorei u paketu porazila i Hitlera i Staljina. S druge strane, to je i period upoznavanja i postepenog otrenjenja pojedinaca, pa i dijela naroda kakva je ta vlast i kako je opasno suprotstavljati joj se. O pokuajima individualnog, grupnog, planiranog, organizovanog unutranjeg mijenjanja vlasti da i ne govorimo. Rijeju, 50-te godine su godine postepenog buenja drutva iz svijeta (ideoloke) fikcije u svijet (socijalistike) stvarnosti. A ta stvarnost je bila takva da se Titova vlast nije smjela kritikovati ili dovesti u pitanje bilo kakvom organizovanom idejnom akcijom van Partije ili kroz Partiju. Takoe, i na spoljne uticaje sistem je bio rezistentan. Naroito poslije 48. godine i pobjednikog Titovog trijumfa nad Infombiroom i Staljinom. Dogmatizam i strogost Titove vlasti se sprovodila na razne policijsko-vojno-propagandne naine. Zidovi imaju ui je bila vana, rairena, inteligentna narodna dosjetka koja je ak preventivno samoparalisala namjeru kakvog buntovnog pojedinca da se suprotstavi vlasti. Takoe, vlast je organizovano irila koncentrine krugove straha oko sebe preko OZNE, UDBE, propagande, vojske, partijskih kongresa, milicije, novinara. Dodue, sve su revolucionarne, totalitarne vlasti takve. Nije to nita novo u istoriji revolucija. Meutim, specifikum komunistikih revolucija pa tako i jugoslovenske - je neto drukiji. U osnovi komunistike revolucije su permanentno totalitarne nad cijelim 14

Veselin Pavlievi drutvom: prije, za vrijeme i, to je naroito opasno po demokratsku stabilnost drutva, poslije osvajanja vlasti. Snaga iluzija koju je komunistika revolucija stvarala, i kod onih koji tu iluziju stvaraju ali i kod naroda, traju dugo i poslije oruane borbe. ilas je negdje kasnije pisao - po sjeanju - da komunistika revolucija sije najvee istorijske obmane i najdugotrajnije iluzije, naroito poslije Revolucije. (Iluzije se upakuju u vlast nadmone, nadnarodne, disciplinovane i strogo hijerarhizovane partijske organizacije.) Prvo i daleko najvanije saznanje iz Borbinih lanaka Milovana ilasa jeste da je narodu neko ukrao slobodu stavljajui mu flaster preko usta, a pogled mu usmjerio i ukoio ka horizontu i ekanju srene budunosti i dolasku savrenog drutva. Milovan ilas u Borbinim lancima nije nita drugo uradio osim to je prvi upro prstom, otkrio i hrabro javno ukazao na probleme tadanjeg jugoslovenskog post-revolucionarnog bremena. Onako kako je on to breme tada vidio. Kae se da su svi generali pametni poslije bitke. ilas je bio ispred bitke.

Jedna vrijedna mudrost, pripisuje se da je nastala u Kini, kae da je u korijenu, dakle poetku, sve. Ako je to tano, a trebalo bi da su sve tajne tamo, onda je jo jedan dublji korijen od Borbinih lanaka bio u ilasovom znaajnom ratnom liberalnom pismu ili proglasu (naredbi) od 22. jula 1941. godine. Iz tog pisma jasno je mnogo toga. Jasan je ilas i njegov tadanji revolucionarni zanos za slobodom, vladavinom prava, pravo glasa i izbora ena, nacionalnu ravnopravnost.

IV

Poslije Drugog svjetskog rata, ilas se u vie tekstova, a posebno u duem lanku Problem kolstva u borbi za socijalizam u naoj zemlji (Borba 3.,4., i 5. januar 1950. godine), protivi odbacivanju u cjelini kolskog sistema koji je bio u Jugoslaviji prije Drugog svjetskog rata. Zalae se za smanjenje uloge birokratije i blisku prosvjetnu saradnju est YU-republika. U istom lanku isti15

ilas i lanci e potrebu o veoj panji uenja stranih jezika kao i poveanju broja klasinih gimnazija. Zalae se za slobodnu diskusiju izmeu profesora i studenata o pitanjima iz drutvenih nauka. Sa ovim liberalnim poecima i konceptima Milovana ilasa povezan je i njegov politiki esej Savremene teme (Borba 1950.) u kojem autor otro kritikuje sovjetsku politiku prema Jugoslaviji. Napada sovjetsku birokratiju, ali i ve tada zakljuuje da se i u Jugoslaviji dio komunista pretvara u birokratiju koja sa visine vlasti ne vidi pa i prezire svoj narod i da se tome treba suprotstaviti demokratskim radom s ljudima i primjenom socijalistikih zakona. Dakle, izmeu njegovog ratnog liberalnog pisma iz 1941. godine, Borbinih i drugih lanaka, knjige Nova klasa i intervjua iz perioda 60/70/80-tih godina, jasna je uzrona veza. Jasna je ilasova vrstina, konzistentnost i hrabrost za hitnim drutvenim promjenama i prilagoavanjima Titove vlasti realnostima i potrbama ivota i demokratiji u drutvu. Ono to nije jasno u svemu tome jeste da e zbog svega toga autor robijati i jedva ivu glavu spasiti. Dakle, danas je teko objasniti zato robija neko ko se bori za slobodu i demokratiju u jednom drutvu. Dodue, poznato je da je barem polovina mrane ljudske prolosti napravljena upravo na tom uenju: zato se hapsi sloboda ili da budem neophodno cinian - zato se sloboda nekad i negdje uva u zatvoru kao to se uvao Milovan ilas. Normalne, samokritine, demokratske, liberalne, razvojne vlasti, pojavu Borbinih lanaka Milovana ilasa bi propratile kakvim simpozijumom, dakle grupnim promiljanjem i raspravom kako i kuda dalje razvijati jugoslovensko drutvo, a ne utamnienjem i zabrani ideji-inicijativi i njenom autoru. Sa percepcije vremena i budunosti, im su se lanci pojavili - to je moda brzi istorijski paradoks - ilas je kao zaetnik slobode ve postao pobjednik. Politiki dogmatizam je bio idejno naet i po16

Veselin Pavlievi red toga to se jo dugo odravao na vlasti silinom inercije i slave Revolucije 1941.-1945. godine i drugih mehanizama vlasti. Niko, a naroito kulturna i politika javnost u Jugoslaviji ilasov idejni, liberalni iskorak nije smio da prizna kao drutvenu neophodnost i progres. ak naprotiv. ovjek je prikovan na stub srama i razapet. Samo to nije bio spaljen. Valjda bi spaljivanje (ubistvo) bilo suvie oigledno. Podsjealo bi na stariju i mraniju istoriju, iako su bile strogo zabranjene, dakle spaljene, njegove knjige i Borbini lanci do dana dananjeg.
Formalno-sudski, Milovanu ilasu je prvi put sueno ne zbog Borbinih lanaka ve zbog toga to je u intervjuu 25 XII 1953. godine The New Jork Times-u iznio da u Jugoslaviji nema slobodne politike diskusije i demokratije kao na Zapadu, da je politiki sistem u Jugoslaviji zapao u idejnu i politiku stagnaciju, da u njemu vlada monopol Komunistike partije, da su se na vlasti zacarili najreakcionarniji elementi, da je sistem blizak staljinizmu, da demokratske snage u nas nemaju svoje politike partije, da KPJ svojom lenjinskom ortodoksijom plai seljake to je dovelo do zapostavljanja poljoprivrede i do mnogih nevolja u privredi, da vodi klevetniku kampanju protiv Jugoslavije itd.. Uz navedeno potrebno je rei da su sva ilasova suenja bila in camera tajna suenja, bez prisustva javnosti i svjedoka. Neka vrsta moskovskog procesa na domaem tlu. Mada, kad su u pitanju otpadnici-krunski svjedoci, pa tako i Milovan ilas i njihova pobuna protiv totalitarne vlasti, vie se sudi linostima a manje djelu. Zlodjelo koje ta linost uradi ak nije ni vano. Vana je posredno upuena, egzemplarna partijskomilicijska poruka masi: da se niko ne drzne suprotstaviti ovoj (Titovoj) vlasti. Poruka vlasti je vana i vaspitna emu je i sluio dugo godina famozni lan 118 Krivinog zakona. Takva suenja su brza suenja. Traju svega nekoliko dana, kao u ilasovom sluaju.

ok u ukupnoj jugoslovenskoj javnosti, a naroito u politikoj eliti, izazvao je ve prvi njegov Borbin lanak Novi oblici. lanak je izaao 11. novembra 1953. godine. 17

ilas i lanci Sve velike ideje, -poinje ilas svoj prvi lanak Novi oblici i s njim svoju bogatu zatvorsko/disidentsku karijeru - svi veliki pokreti u istoriji bili su poraeni ako nijesu nali svoj specifian, konkretan put kroz ivot. U stvari, oblici njihovog ivota nijesu bili u skladu sa stvarnim potrebama i svijeu masa. Neto dalje pie: Svi oblici javne aktivnosti moraju biti novi. Ali novi ne mogu biti bez diskusije, bez ispoljavanja raznovrsnih miljenja. Moramo, dakle, uiti i nauiti da potujemo tue miljenje, makar nam izgledalo i glupo i konzervativno (konzervativno kao socijalistiko). Moramo se privii i da sa svojim stavovima ostajemo u manjini, makar bili u pravu, a da pri tome ne mislimo da socijalizam, revolucionarne tekovine i sl. moraju propasti. Danas su ove rijei sreom sasvim obine, prirodne, nijesu nimalo jeretike. Ali, 1953. godine itekako jesu. ilas tekstom cilja vrhovnu vlast, dogmatiku, ideologiju, partijske centralne komitete i lokalne komitete i birokrate u dravnoj upravi kojima se osladila bespogovorna mo jednoumne silateljske prakse. Dakle, ilas idejom o slobodnom i otvorenom drutvu poinje da strai Titovu vlast i stvara paniku kod njegovih podanika. Time je masovno proizvodio svoje neprijatelje. Koliko su vani novi oblici za sadrinu socijalistikog drutva ilas objanjava u svom drugom lanku Vanost oblika. ilas se u lanku pita ta je forma (oblik)? i objanjava To su, prije svega, zakoni poto oni umnogome reguliu nain ivota ljudi. To su, dalje, moralne drutvene norme, utvrene navike u odnosima izmeu ljudi, nain diskusije, donoenje odluka itd. itd. Ukratko dalje pie ilas - radi se o tome kako emo ivjeti, kako rjeavati sporove i neslaganja meu sobom. Njegovanje i razvijanje formi, poto ve imamo socijalistiku sadrinu, znai: dovoenje u sklad nain ivota (u stvari drutvenih odnosa) s drutvenom osnovom 18

Veselin Pavlievi (svojinom). Dovoenje u sklad forme i sadrine je stalan proces, jer je i ruenje tog sklada stalan proces. A dovoditi ih u sklad danas znai - njegovati i razvijati demokratiju. A i neto vie i trajnije i dalekosenije od demokratije -njegovati i razvijati oovjeene, prirodne odnose meu normalnim, obinim prirodnim ljudima. To znai - omoguiti diskusiju i kritiku, i to na danas jedino mogui demokratski, civilizovani nain. To znai sve oovjeiti, stalno kretati sadrinu socijalizma i demokratije, onu sadrinu koja je za obine ljude i za njihov ivot, u stvari, jedino i vana, pravo na meusobne odnose, drutvene odnosu stvari, ureuju sve slobodnije i samostalnije.
Dakle, ilas produbljuje herezu. Ako je vrh Partije mogao pristati na nove oblike, taj vrh nikada nije mogao pristati na slobodu ideja, slobodu miljenja i slobodu inicijativa ni u Partiji ni izvan Partije. Za njih je sloboda i demokratija budila strah od promjene vlasti. Domaaji funkcionerskog miljenja su partijske formulacije kao suena i ukalupljena svijest. Tako je gotovo refleksnom brzinom ilas ukoenom partijskom vrhu, ali i ire, postao smrtni neprijatelj.

Njihov strah ilas umiruje sljedeim lankom Za sve ili preciznije jednom liberalnom idejom podijeljenom u 14 novinskih nastavaka. U njemu ilas pie kako se esto uje: naa demokratija nije za sve, nije za njene neprijatelje, za njih nema demokratije. I neto dalje oni smatraju (misli se na partijsku birokratiju-V.P.) da sloboda nije za sve, nego samo za njih, budui sebe smatraju a naroito ele da ih drugi za takve dre najnaprednijom, veom i sl. snagom drutva (naroda).......Otud izgleda da je za komunistu-demokratu, za socijalistu, nejjednostavnije i najprirodnije da bude - demokratija za sve. Na pitanje Zato demokratija i za buroaziju? ilas odgovara da zakon vai i za njega, da se ni njemu (buruju -V.P.) ne moe dogoditi nita mimo zakona. Dakle, stvarna jednakost (formalna postoji u svim naim zakonima) pred zakonima, to je oblik koji jedino moe da sprijei subjektivno i samovoljno odreivanje - a time i razaranje - granica izmeu socijalistikih i reakcionarnih snaga. 19

ilas i lanci Kod nas zakljuuje ilas- buroaziji je i stvarno i formalno osporena ravnopravnost. Ona je ravnopravna, u stvari, samo ako ne dejstvuje kao klasa i kroz svoje klasne organizacije, tj. svaki buruj je ravnopravan samo kao individua, kao graanin. To je stvarno stanje. Protivreno je: ravnopravnost individua pred zakonom, a stvarno osporavanje tim individuima kao pripadnicima klase da budu ravnopravne. Likvidacija tog (klasnog -V.P.) protivreja vodi, u stvari, ka ukidanju i same demokratije, kao klasnog nasilja (veine nad manjinom) u najidelnijem sluaju. I to protivreje raa svakojake antidemokratske ispade, samovolje i nezakonitosti. Tradicionalna drutva tek izala iz Revolucije na sve to je novo pa jo slobodoumnije, teko se navikavaju. ak tu novost o potrebi za slobodom i slobodnom akcijom apriorno smatraju zlom. Donosi im nesreu i oduzima privilegije vlasti. Tako je bilo i sa partijskom visokom, viom i niom birokratijom kad je itala ilasove lanke. U lanku u neto dubljem nivou on skenira stratifikovani klasni dogmatizam nastao iz Revolucije dajui lanku univerzalni znaaj. U lanku Bez zakljuka ilas zakljuuje da su revolucije... neostvarive bez onih koji do kraja vjeruju u ideje i ideale i dosledno se njih dre. Revolucija je - pie dalje ilas - sruila staru vlast. Sada se drukije ivot - normalan socijalistiki ako bi se tako moglo rei - probio se i probija na sve strane. Treba podii industriju, preobraziti selo: treba razmahati kulturu i demokratizovati vlast.... Sada se radi o evolutivnom drutvenom kretanju, dugom i manje-vie sporom, a ne o prelomu, kakav se dogaa veoma rijetko u ivotu naroda i to samo u revoluciji, kada se sve snage i svi oblici svedu na jedno - na revoluciju, na borbu za vlast.
Kruto zakljuivanje vie ne odgovara, smatra ilas, novoj postrevolucionarnoj stvarnosti. Ta stvarnost ne trai neko definitivno i jednim udarcem razmrsivanje. Nova stvarnost trai stalnu, pipavu, opreznu i svestranu borbu za nove oblike drutvenog organizovanja. Partijska birokratija i vlast je nedorasla izazovima post-re-

20

Veselin Pavlievi
volucionarnog vremena, zakljuuje ilas. Zato je partijska birokratija drutveno opasna. Ona nema cilja osim potrebe za linim i nekontrolisanim vladanjem. (Demokratija im ograniava mo. Partijska i administrativna birokratija je na javnu pomen rijei demokratija ili sloboda ve poinjala da sklapa svoje pitolje.)

Cilj nije niti moe biti komunizam, iznosi jeres ilas u sljedeem lanku (Ima li cilja ?). Etapa u razvoju drutva nema osim stalnog i protivrenog drutvenog kretanja. To je neminovnost. Nije vana nova vlast, pie dalje ilas, ve da nova vlast funkcionie demokratski. Za demokratske forme se mora svakodnevno boriti. Birokratija mrsko gleda Borbine lanke, a i Tito se poetkom decembra vrlo zainteresovao za lanke. Negativno gleda ilasova Borbina pisanja. Pogledi dojueranjih komunistikih drugova se skreu. Cilj je odabran. Samo treba pustiti strijelu na Titov znak. No, i ilas uri. U Novim sadrinama ilas razmilja o Revoluciji iz vizure biveg revolucionara kome je jasno da se nijedna revolucija ne moe spasiti svojom prolou i njenom slavom. Stoga revolucija mora nai nove ideje, nove oblike, nove pozicije, drukije od nje same. Revolucija mora da nae nove zanose jer nove generacije u hiljadama stupaju u tu novu stvarnost koji mogu samo stvaranjem, modernim radom da premae slavu i zanos starijih drugova. Bez tog stvaranja i sama Revolucija je za mlade narataje breme, slavna tradicija, ali ne i ivot. Revolucija se mora preobraziti, ako nee da bude ugaena, - u demokratiju i socijalizam, u nove humanistike odnose. To je njena budunost zakljuuje ilas. Ideali su smrtni i prolazni, pie ilas u lanku Ideali. Ideali nastaju i traju sa realnou koja ih je proizvela i mahom nestaju s njom, da ustupe mjesto drugima. Pa, i isti ideal zna da se prerui u novu stvarnost (podvukao V.P.), u novu epohu, briljivo uvajui pod starim kitnjastim i idealnim ruhom novu-rugobnu i neidealnu - sadrinu. 21

ilas i lanci Ako bi za trenutak zastali i analizirali preruavanje ideala, lako bi otkrili da je upravo ilasova percepcija iz 53-e godine i njegov pogled u budunost isto to i gledanje tragike koja e nas 90-tih godina zadesiti. Komunisti e se u samoslomu komunizma, kameleonski preruiti i adaptirati u etno-nacionaliste (etnike/ustae/ baliste) u interesu ouvanja svoje vlasti. ilas je davno shvatio i javno ukazao ta je i ta su maske vlasti i kakav je adaptabilni znaaj maske u cilju uvanja vlasti. Slavna je fusnota u njegovom lanku Opte i posebno gdje govori da su se stvari okrenule: od nunog monopola partije u ratu ka nunosti ukidanja tog monopola u socijalizmu. ilas u lanku ve sa distance govori o monopolu partijskih profesionalaca. Partijska i druga birokratija je bila sve vie ogorenija na ilasa. ak moda vie na njega kao Titovog miljenika nego na lanke. Meutim, njihovu zabrinutost ilas umiruje lankom Konkretno u kojem sumira da su sve nove ideje uvijek poinjale kao ideje manjine. Ljudi ne misle kolektivno, iznosi ilas, iako svi misle. Ali misao jednog ili vie njih moe postati kolektivna. Jo kad je dodao svaka drutvena reakcija poinjala je i zavravala svoj ivot (podvukao V.P.) sa ideolokim monopolom, s proglaavanjem svojih ideja za jedino spasavajue partijska birokratija ve je zabrinuto gledala u Tita kao spasioca. Sa visine i aljenjem ilas gleda njihov strah za ouvanje monopola vlasti. Meutim, birokratija jo nije dobila signal odozgo za napad na ilasa. Posebno crnogorska. Moda je raunala da je to lukavi Titov trik da se iskuaju. Takvo je ponaanje ljudi u religijama, ali i u ideologijama. ilas im u lanku Odgovori nudi pokretanje nove drutvene svijesti, nove ideologije na osnovu nove prakse. To je, u stvari, izlaenje iz uaurenosti, iz zatvorenog (partijskog) kruga, u obini svijet obinih ljudi. Pa i na birokratizam -nastavlja ilas - ne moe 22

Veselin Pavlievi a da ne bude pomalo staljinistiki, u neku ruku jugoslovenskim staljinizmom. Zato je svaka kritika birokratizma svaka borba miljenja dobrodola za samu stvar. A nova i demokratska praksa pogotovo. Ta se borba moe privremeno ukoiti i usporiti, ali se ne moe zaustaviti, jasan je ilas. Jedna od osnova njegove slavne knjige Nova klasa jeste lanak Subjektivne snage. U njemu ilas prvi put partijsku birokratiju naziva kastom. To je grupa partijaca koja se stratifikovala u neto zasebno iznad i izvan drutva. Ona je jedino svjesna konanih ciljeva i istina i niko drugi. Ukrivanje stvarnosti i tendencija na osnovu idejne i politike pripadnosti, ima za cilj posebni, privilegovani poloaj u drutvu odnosno nad drutvom. U istom lanku ilas demaskira parazitizam partijske birokratije koju odozgo tjeraju na aktivnosti, a one ne znaju ta da rade jer nemaju ta ni da rade u starom obliku. Teme za ideoloko sastanenje, smiljaju se u kancelarijama komiteta, zastarele su i dosadne. Ukalupljenu svijest partije i partijske birokratije, ilas ohrabruje lankom Objektivne snage. Promijenjene spoljne ili objektivne okolnosti imaju za posljedicu potrebu slobodnog ispoljavanja razliitih miljenja o unutranjim drutvenim pitanjima. Kratak rezime svojih pisanja u Borbi ilas iznosi u svom najduem lanku koji nosi naslov Savez ili partija. Socijalistiku svijest ne predstavljaju samo komunisti nego i iroki slojevi drutva. Stara KPJ u stvarnosti vie ne postoji, otkriva ilas, ve postoje ljudi o kojima se mora voditi rauna. Dakle, Savez komunista treba arhivirati i pretvoriti ga u savez idejno bliskih ljudi. KPJ je bila dobra onakva kakva je bila - za pripremu oruane borbe i za oruanu borbu (podvukao V.P.). Ali danas ona ne moe, ostajui onakvom, a da ne zadrava razvitak. Ne mogu danas njeni nekad revolucionarni oblici da se ne pretvaraju u nedemokratizam i samovolju, budui ne odgovaraju potrebama i tenjama socijalistikog drutva. 23

ilas i lanci Dakle, ilas se jo jednom dotakao neophodnosti hitnog mijenjanja temelja drutva, a to je krunska opasnost za vlast i lino Tita. Seriju Borbinih lanaka ilas prisilno zavrava lankom Revolucija u kojem se ilas zalae za evolutivno i mirno kretanje drutva u duhu novog vremena i prakse i novonastalih meunarodih okolnosti. Danas je, zakljuuje ilas, revolucija isto to i borba za demokratiju i konkretne demokratske oblike a ne borba za vlast. Ako neko zaista hoe danas da bude revolucionar, da se odvoji od prolog i konzervativnog, on to moe biti samo ako se bori za demokratiju, za nove konkretne demokratske oblike, uporan je ilas. Duu revolucije mogue je sauvati samo u stvarnoj slobodi, jer nju je i izvrio slobodan ovjek za slobodu i u ime slobode. lanak se zavrava prijeteom reenicom po dogmatsku Titovu vlast da istina i ne postoji drukije nego kao istina u razvitku. Sedmog januara 1954. godine zavrena je serija ilasovih Borbinih lanaka, ali to je poetak pisanja globalno vane knjige Nova klasa. Borbini lanci su bili hrabra i neophodna izlaznica iz svijeta komunistike fikcije i vlasti, ali i ulaznica za otpadniko/ disidentsko tumaenje svijeta realnosti.

I za kraj kratkog pisanja o Borbinim lancima u vidu zakljuka u jednoj crtici treba rei jo i ovo. Ima jedna sjajna pripisuje se moda i s pravom Crnoj Gori poslovica koja kae da svako vrijeme svoje breme nosi. Za rjeavanje tog i tadanjeg bremena bila je potrebna, smatrao je ilas, nerevolucionarna, nepartizanska, drugaija, nova, moderna, demokratska, evolutivna pamet. Ali ispred pameti, potrebni su bili lini moral i hrabrost. ilas je imao - dakle to Borbini lanci jasno kazuju - viziju i snani, strastveni karakter. 24

VII

Veselin Pavlievi Drugi, malobrojniji njegovi drugovi iz revolucije su zabrinuto utali i bjeali od post-revolucionarne realnosti u slast osvojene jednopartijske vlasti, akademske titule, pisanje ratnih memoara, ambasadorska mjesta, ureivake novinske poloaje. Trei - nii partijsko-knjievno-novinarski ealoni, daleko najbrojniji i najgrlatiji, zdrueno i bratski su ga napadali, klevetali i zlonamjerno napadali. Oni ga nijesu mogli kritikovati. Samo su ga razjareno napadali. Danas je sasvim jasno da je Milovan ilas bio pravi u kritici i preciznosti. To potvruje praksa i usud komunizma. Istina Borbinih lanaka ipak je isplivala na povrinu poslije pola vijeka. Ali je ogromnu cijenu u razvoju platio i plaa YU-narod. Svojim Borbinim lancima Milovan ilas je jednu svoju istoriju zaklopio 1953/54. godine, a poeo otvaranje i stvaranje druge, nove, disidentsko-zatvorske koja je trajala do smrti aprila 1995. godine. Teko je rei koja je istorija znaajnija. ilas se idejom slobode hrabro suprotstavio vlasti jednog prostora i vremena. Robijao je kao zaetnik ideje o slobodi u nas. Dananje vrijeme je najbolja ulaznica za otkrivanje sjaja ispod nagomilane praine nad Borbinim lancima Milovana ilasa. Danas se postavlja opominjue pitanje: zato je Milovan ilas robijao kad je bio zaetnik ideje o slobodi u nas i ire? Ako je crnogorskoj dogmatskoj pameti odgovor poznat, modernoj i liberalnoj Evropi nije a to Crna Gora moe i platiti, ali i unoviti brom svojom evropeizacijom. Podgorica, 29. IX 2010. godine

25

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Nova kasta u Novoj klasi Milovana ilasa

Nova klasa nije dola na vlast iz prirodnog razvoja bia drutvenoekonomske zbilje, ve iz revolucije i jedinstvene ideoloke svijesti i gvozdene partijske discipline Najznamenitiji pa ak i najslavniji odlomak teorie ilas- u kojem Karl Marks izlae svoje gledanje na drutvo i ljudsku istoriju kao klasnu borbu glasi: Nikada neka drutvena formacija ne propada pre no to budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana i nikad novi, vii odnosi proizvodnje ne nastupaju pre no to se materijalni uslovi njihove egzistencije nisu ve rodili u krilu samog starog drutva. Stoga oveenstvo postavlja sebi uvek samo one zadatke koje moe da rei, jer kad tanije posmatramo, uvek emo nai da se sam zadatak raa samo tamo gde materijalni uslovi za njegovo reenje ve postoje ili se bar nalaze u procesu svoga nastajanja. U optim linijama mogu se azijatski, antiki, feudalni i moderni buroaski naini proizvodnje oznaiti kao progresivne epohe ekonomske drutvene formacije. Buroaski odnosi proizvodnje jesu poslednji antagonistiki oblik drutvenog procesa proizvodnje, ne antagonistiki u smislu individualnog antagonizma, nego antagonizma koji potie iz drutvenih ivotnih uslova individue, ali u isti mah proizvodne snage koje se razvijaju u krilu buroaskog drutva staraju materijalne uslove za reavanje tog antagonizma. Zato se sa tom drutvenom formacijom zavrava predistorija ljudskog drutva.2 Dakle, Marks podvlai crtu ispod podjele drutva na klase, eksploataciju i otuenje ovjeka i najavljuje budui, nauni, komunistiki nain proizvodnje gdje ne odreuje svijest ljudi njihovo bie, ve obrnuto, njihovo drutveno bie odreuje njihovu svijest. Na
2 Karl Marks: Predgovor prilogu kritike politike ekonomije, u K.Marks i F.Engels: Izabrana dela, I Beograd, 1949. str. 338-339.

27

ilas i lanci izvjesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage drutva u protivreje s postojeim odnosima proizvodnje.. Tada nastupa epoha socijalne revolucije. S promjenom ekonomske osnove vri se sporije ili bre prevrat itave ogromne nadgradnje.3 Navedenim citatima (koji su na ilasa imali veliki uticaj) postavljen je temelj i sr dijalektikog materijalizma kao veliko - po Marksu - nauno i vizionarsko otkrie. Ovo otkrovenje odnosa baze i nadgradnje e kasnije odigrati epohalnu, prevratniku i revolucionarnu ulogu u mnogim drutvima XX vijeka pa, na neki nain, sudbinski uticati na smjer razvoja moderne civilizacije. Posljedice se osjeaju i danas. Mnogi umovi e zaneseno krae ili due pomisliti (a neki vjeito) da se drutvene ideje i principi zaista stvaraju samo iz proizvodnih snaga i ekonomske strukture drutva. Da je to prirodan, nauan, objektivan, injenian proces koji nuno vodi u besklasno i beskonfliktno drutvo opte sree i humanog razvoja svake ljudske jedinke. I Milovan ilas je jedno vrijeme vjerovao da je Marks ekonomskom naunou u objaanjavanju drutva i klasnih odnosa otkrio klju za reenje civilizacijske i istorijske zagonetke koja se zove otuenost ovjeka i da je pronaao stazu ka besklasnom, savrenom drutvu. (Zablude i revolucionarna pregnua dostojna su divljenja svake iskrenosti u zanesenom revolucionaru.) Spoznaja realnosti drutva, stvarnost komunistike vlasti u Jugoslaviji i lini moral, kasnije e uputiti Milovana ilasa u pravcu odricanja, mijenjanja i prevrednovanja sebe i svojih revolucionarnih ideala ka slobodi i demokratiji. Vlast i privilegije tek novoformirane nove klase i svoju etvrtu i vrstu poziciju u njoj, Milovan ilas zamijenie disidentstvom, viegodinjim zatvorom i temeljnim pranjem klozetskih kibli i podova.

Priroda drutvenog paradoksa je uvijek udna pa i grohotno smi3 Isto, str 337-338

1.

28

Veselin Pavlievi jena. Nasuprot tvorcu vjere u nauna uvjerenja, same komunistike revolucije XX vijeka e -suprotno Marksu- biti primjeri kako ba idejna i politika nadgradnja utie na ekonomsku strukturu drutva odnosno bazu. Dodue, revolucije i sukob klasa u njoj, zavisno od svake jedinane drutvene stvarnosti, nekad primat daju bazi nad nadgradnjom, a nekad nadgradnji nad bazom. Pravljenje istorije - kasnije je zabiljeio Milovan ilas - je tvoraki in gdje je nemogue razdvojiti ili razmjeriti prednosti i prvenstvo meu uticajima baze i nadgradnje. Nije mogue jednom za svagda iznai mjeru te zavisnosti i zakonomjerno je iskazati. Svaka realnost je drukija, navodi ilas, konkretno dinamina i uvijek iznova promjenjiva, jer je ovjek ne samo ivi nego i razumski stvaralac. Ali ono to je sigurno - do komunistikih revolucija - jeste da u toj vrteci uticaja ideja na realnost i obratno, uvijek je klasa u usponu zaeta u odreenom, drutveno-ekonomskom okruenju, mijenjala vladajuu ostaralu klasu. ee krvavim (revolucionarnim) nego mirnim (demokratskim) evolutivnim putem. I sam Marks je negdje s pravom ustvrdio da je nasilje babica ljudske istorije. Upravo revolucionarnim nasiljem i vjerom u znanje o konanoj ljudskoj istini, komunisti-marksisti su doli na vlast. Prvo u Rusiji, a zatim u mnogim djelovima irom svijeta. Klasa ugnjetenih i ujedinjenih proletera voena revolucionarima-komunistima (marksistima) snagom naune vizije Karla Marksa4 dovela je u opasnost slobodni duh i razvoj Planete. Sreom zakratko. Opasno moderno ropstvo u XX vijeku je trajalo (zavisno od drave do drave) od 40 do 80 godina. Mada su se posljedice osjeale i znatno due.

U stvarnosti - poinje svoju analitiku nove klase Milovan ilas - ni komunisti nisu postupali niti su mogli postupati drukije nego sve vladajue klase i vlastodrci pre njih: verujui da izgrauju novo i
4 Marksovo uoavanje znaaja ekonomije za drutvo spada u najznaajnija ljudska saznanja a njegovi drutveni opisi su najuzbudljivija ekonomska literatura XIX vijeka.

2.

29

ilas i lanci idealno drutvo, izgraivali su ono svoje, ono za koje su bili jedino i kadri. Ako drutveni odnosi i nisu bili zreli za idealno drutvo koje su oni obeavali i u koje su verovali u toku revolucije, bili su za ovo njihovo. Njihova revolucija i njihovo drutvo se, na taj nain, ne pojavljuju ni kao sluajni ni kao neprirodni, razume se za odreene zemlje i odreene periode njihovog razvitka. Zbog toga je i komunistiko nasilje, makar koliko obimno i neoveno ono bilo, drutvo u toku izvesnog perioda dok traje industrijalizacija, ne samo moralo, nego i moglo da snosi. Iza toga to nasilje se vie ne pojavljuje kao neto neizbeno, nego iskljuivo kao osiguranje pljake i privilegija nove klase. Komunistika revolucija, voena u ime ukidanja klase, dovela je nasuprot ranijim revolucijama - do najpotpunijeg gospodstva iskljuivo jedne nove klase.5 (podvukao M..) Dakle, drutvo koje je proisteklo iz komunistike revolucije u Drugom svjetskom ratu u Jugoslaviji, razdiru suprotnosti iste ili sline kao i u drugim drutvima u itavom svijetu. Ali specifinost komunistike revolucije jeste u tome to se drutvu odozgo namee i izdvaja partijska elita i birokratija kao privilegisan drutveni sloj ne samo prije i za vrijeme trajanja revolucije ve, to je vano, nastavlja sa privilegijama i poslije revolucionarnog osvajanja vlasti. Tu drutvenu i strukturnu pojavu ilas e nazvati nova klasa6. Prije revolucije i za vrijeme trajanja ravolucionarne oruane borbe, nova klasa se namee kao idejna, moralna, ideoloka, jedina svjesna snaga drutva, dok u post-revolucionarnom vremenu nova klasa se namee drutvu jo i kao materijalna (svojinskokolektivna) snaga drutva. Kao krunski svjedok, ilas iznutra prati ukupni viefazni kontinuitet razvoja nove klase i drutveno-istorijske tetne posljedice koje je ona sobom nosila i ostvila. Korijeni nove klase, navodi dalje ilas, su brojni i oni se nalaze u partiji i njenoj ideologiji, organizaciji, disciplini i samodis5 M.ilas Nova klasa, Narodna knjiga Beograd 1990. str. 40 6 Prije ilasa socijalnu pojavu (nova klasa) kao termin koristili su N.J. Buharin, B.Rasel, N.A. Berajev, a u Jugoslaviji J. Stanovnik.

30

Veselin Pavlievi ciplini, partijskoj hjerarhiji, vjeri. Ruski boljevici-komunisti su bili izuzetni revolucionari. Brzo je lucidni i fanatini permanentni revolucionar Lav N.Trocki primijetio da se jo u pred-revolucionarnom vremenu u Rusiji nalazio zaetak budueg birokratizma i birokratskog drutva. Tu je stao u analizi. Birokratizam je Trockom bio krajnji domet i horizont koji je u sukobu sa Staljinom kasnije kritiki nazvao staljinizam. Iza horizonta Trocki nije vidio dolazeu novoklasnu dramatinu stvarnost koju je ilas vidio. Trocki je vidio grupu revolucionara-utopista koji su dolaskom na vlast postali i prerasli u birokratiju. To ne bi bila drutvena muka i opasnost da svoju viziju i doivljaj vlasti ravolucionari-komunisti nijesu shvatili krajnje ozbiljno, pozvano, strastveno i nadasve kao zasluenu profesionalnu obavezu da vladaju drutvom. Meutim i u samoj utopiji i grupne vjere u realizaciju dogme, analizira ilas, je zaetak nove klase a da revolucionari toga nijesu ni bili svjesni. Grupni krug bratstva se ideoloki zatvorio ali i uzdigao u mitsko-partijsku drutvenu visinu. Najsvjesniji vanosti elitizma partije za jedno drutvo, kao i elitizma unutar same revolucionarne partiji, bio je V.I. Lenjin. On je svoju partiju, s pravom, smatrao izuzetnom u istoriji ljudskog drutva, a komuniste ljude naroitog kova. U pomo se pozivao i na Jevanelje po Luki govorei kako je lake kamili proi kroz iglene ui nego li bogatau ui u partiju. Nije bilo lako uzdizati i uzdii sebe na nivo partijskog revolucionarnog vjerovanja. ak su i zatvorski univerziteti bili kulturne institucije i ustanove u kojima se izdvajala komunistika elita. U zatvorima se uila i trenirala strogost, navodi ilas, revolucionarna strast, hrabrost, ali i zainjala partijska borba za vlast unutar bratstva. Vrijeme provedeno na robiji, i ponaanje pojedinca na robiji, visoko se partijski normiralo. To je bio kultni krug i vaan temelj formiranja nove klase i njenog partijskog stratifikovanja. Sam in revolucionarne oruane borbe proiruje, produbljuje, uvruje i povezuje klasni temelj bratstva dodajui mu nove, 31

ilas i lanci borbene i potencijalne lanove. Oruana borba za vlast grupie i bratski zbija revolucionare u jedinstven upravljaki i organizacioni krug, navodi ilas. Konkurencija je otra i partijski nametnuta odozgo. Potencijalna baza lanova novog bratstva je u svim djelovima drutva bilo ona nacionalna, vjerska, rasna ili bilo koja druga. Vano je pobijediti i doi na vlast. To se mnogim kumunistikim pokretima desilo, pa i u Jugoslaviji. Dolazi mirnodopsko post-revolucionarno vrijeme nove vlasti i moi nove klase.

Nova klasa u komunistikom sistemu nije dola na vlast da dovri, nego da zasnuje nove ekonomske odnose, a time i svoje gospodstvo nad drutvom.7 Marksistikim rjenikom reeno, nova vlast je pozvana da iz ideoloke vizije i visine line nadgradnje formira bolju i drutveno pravedniju i ljudskiju bazu. Osnovu ekonomske baze, umislili su komunisti, je potreba hitnog razvoja teke industrije u drutvu, koja e (plus) sa elektrifikacijom stvoriti socijalizam. (Lenjinova formula.) Kapitalizam e se lako i brzo prestii i poraziti, smatrala je nova klasa prihvatajui Lenjinov dogmatizam. S tim u vezi, posijane su lakomislene ideje i velike, emotivne parole kojim su se nairoko sijale drutvene iluzije. (Inae, komunisti su vladali parolama. Dodue i drugim sredstvima ali parole su bile ubitane.) Nova klasa, dakle, nije dola na vlast, navodi ilas, iz prirodnog razvoja bia drutveno-ekonomske zbilje, ve iz revolucije i jedinstvene ideoloke svijesti i gvozdene partijske discipline. Partija je prekrila i poklopila drutvo iz svijesti nadgradnje. Meutim, zapaa ilas, tu nije kraj ve jedna od etapa u formiranju nove klase. Unutar partije se kao u ruskoj igraci babuki izdvaja na njenom vrhu, kao i u dravnim politikim organima, jezgro i osnova nove klase. Nekad inicijativna, iva, kompaktna partija nei7 Isto, str. 42

3.

32

Veselin Pavlievi zbjeno se rasplinjava i pretvara u tradicionalni privesak oligarha (podvukao V.P.) nove klase, sve neodoljivije privlai u svoje redove i one koje podstie udnja da se probiju i uspnu u novu klasu, a potiskujui one kojima su pred oima ideali. Partija zainje klasu (podvukao V.P.). Ali klasa zatim raste i sama, koristei partiju kao osnov. Klasa jaa, partija opada - to je neizbjena sudbina svake komunistike partije na vlasti8. Dakle, ilas zapaa klasno-partijsku anomaliju nezabiljeenu u dotadanjem razvoju ljudskog drutva kao modernog (viepartijskog) drutva. Naime, do komunistikih revolucija, klase su produkt ekonomske stratifikovanosti drutva i njen su politiki i organizacioni izraz i branilac interesa. Snaga partije upravna je sa snagom klase. U totalnom komunistikom drutvu je obratno, navodi ilas. Jaanje vrha vlasti nove klase i pojedinaca u tom vrhu se mjeri opadanjem moi partije.9 Time se trijumfom Voe mjeri dubina poraza partije i unitenje slobodnog politikog ivot i demokratije u jednoj zajednici i dravi. Socijalno porijeklo nove klase, dalje analizira ilas, je u proletarijatu (radnici, seljaci i potena inteligencija) i u njeno ime nova klasa istupa. Meutim, socijalno porijeklo nije jedini razlog zato nova klasa istupa ispred radnike klase ve to drugog oslonca nema, smatra ilas. Radnika klasa je po svojoj prirodi antikapitalistika, ali odbrana i zatita njenih interesa osigurava vlasti stabilnu proizvodnju, mir u drutvu i obeanu teku industrijalizaciju. Jedinstvo vlasti i radnike klase traje dok god nova klasa konano ne uspostavi svoju mo i totalni monopol. Dakle, nova klasa se namee kao avangarda proletera iji je jedan od korijena u samoj radnikoj klasi, ali i obnavlja se iz radnike klase10. Dakle, izmeu vrha partije i njenog ogromnog dna (mase) bio je prazni, slobodni prostor. (Takav reim je sistemski morao biti nestabilan i entropian.)
8 9 10 Isto, str43-44 J.V. Staljin je novu klasu nazivao aparat vlasti. Komunizam prirodno nije razvijao srednju klasu.

33

ilas i lanci Analizirajui dalje i dublje novu klasu, ilas zapaa da sr gospodujue birokratije nijesu administrativni inovnici.ve u stvari partijska odnosno politika biroktraija. Ostali slubenici su samo aparat pod njihovom kontrolom.11 Bez obzira na oblik dravnog ureenje, dravni aparat mora da postoji u svakoj dravi. Meutim, u demokratskom sistemu, navodi ilas, birokrate ne odluuju o samom vlasnitvu dok oni komunistiki ba to ine. Iznad tih birokrata (misli se na demokratska drutva V.P.) postoje politiki gospodari, obino izabrani ili sami vlasnici, dok komunisti namaju nad sobom ni gospodara ni vlasnika do samih sebe.12 Nova klasa upravlja drutvom preko monopola nad svojinom koji se izraava kao monopol partijske, politike birokratija da raspodeljuje nacionalni dohodak, odreuje plate, usmarava privredni razvoj i raspolae nacionalizovanom i drugom imovinom, a u oima obinog oveka kao bogatiji a delom i besposliarskiji ivot komunistikih funkcionera.13 U demokratskom sistemu politiari koriste vlast za svoje privilegije ili svog drutvenog sloja dok u komuniznu je obratno, navodi ilas, ko se doepa vlasti, doepao se i prvilegija i -posredno- svojine. Zbog toga vlast u komunizmu, odnosno politika kao profesija, postaje idealda bi se parazitski ivelo na raun drugih.14 ilas smatra da je duhovni i fiziki zaetnik nove klase bio Lenjin, dok je stvarni i nepokolebljivi tvorac nove klase bio genijalni organizator i veliki administrator Staljin. Staljin je prvi shvatio da od industrijalizacije nee biti nita ako aparat ne bude materijalno zainteresovan. On je prvi poeo da uvodi znatne i sve vee i vee razlike u platama i doprinio razmahu privilegija na svim partijskim i administrativnim nivoima. Nastaje u okviru aparata raslojavanje zavisno od nivoa partijske hjerarhije. Nova klasa se vertikalno uvukla u sve pore drutva, rairila se i kontrolie ga, kae
11 12 13 14 Isto, str. 46 Isto, str. 47 Isto, str. 48 Isto, str. 49

34

Veselin Pavlievi ilas. Stvoren je sistem. Na vrhu piramide je bio Voa. Iza njega ili tanije ispod njega dolazi uski dio nove klase (dravna administracija), a sasvim na dnu je iroka partijska bezsvojinska baza. Bez obzira na kojem se partijsko/dravnom poloaju nalazio predstavnik nove klase, on nije svjestan sebe da je stvarno klasa, navodi ilas, kao to je toga bio svjestan kakav feudalac da pripada tano odreenom drutvenom sloju. Vlasnitvo nad svojinom se iskazivalo posjedovnim listom. U novoj klasi posjedovni list je bio zamijenjen, rakli bi, partijskom knjiicom. Hjerarhija u pravu upravljanja nad svojinom, mjerila se brojem partijske knjiice. Brojevi su ili od broja 1 (Tito) pa do dna. (Milovan ilas je bio partijska knjiica broj 4). To je bio vrlo visok nivo vlasti i prava na raspolaganje i upravljanje svojinom. Ipak, u cilju mira za sebe i slobode za drutvo, Milovan ilas se odrekao vlasti i svojine vraajui partijsku knjiicu. ( Linu slobodu e kasnije proiriti u zatvoru.) Jedino ekonomsko vezivno tkivo izmeu vrha piramide i njenog dna jeste svojina, uoava dodue sa zakanjenjem ilas. Totalitet svojine ogleda se u upotrebi, raspolaganju i upravljanju. Nova klasa razvija teoriju i praksu o kolektivnoj svojini kao marksisitikom, viem i konanom (bez)svojinskom obliku. U istoriji ljudske civilizacije bilo je raznih oblika kolektivne svojine, ali je samo kolektivna svojina nove klase bila najsveobuhvatnija, navodi ilas. Definitivno unitenje privatne svojine bilo je preduslov i industrijalizacije i nastanka nove klase. Ali bez svoje posebne uloge-upravljake nad drutvom i raspolagake nad vlasnitvnom, komunisti se ne bi mogli preobraziti u novu klasu niti bi se ova mogla formirati i ustaliti.15 itav proces tekao je relativno sporo ime se tiho ukorenjivala individualna iluzija da se u komunizmu ne radi o vlasnitvu nove klase nego o kolektivnom vlasnitvu nacije kao cjeline.16
15 Isto, str.58 16 Kasnije e partijska svojina dobiti farsinu i mitsku (naunu) dimenziju kao svaija i niija, drutvena svojina itd.

35

ilas i lanci Dakako, nastavlja dalje ilas, nastanak nove klase i njene svojine odraavao se na promjenu psihologije i naina ivota, kao i materijalnog poloaja njenih pripadnika..Vile, najbolji stanovi, namjetaj i slino bili su razgrabljeni. Stvoreni su posebni kvartovi i zatvorena odmaralita za najviu birokratiju, za elitu nove klase.Dravni budeti, pokloni, zidanja i prepravljanja za potrebe drave i reprezentacije - neprolazni su i neiscrpni izvori blagodeti politike birokratijeU savremenom komunizmu je pre svega sadrana jedna nova klasa vlasnika i eksploatatora.17 Danas ove rijei izgledaju veoma obine pa ak i prihvaene od samih bivih vrhova vlasti. Ali sredinom 50-tih godina, kada su javno pisane, itekako su bile jeres. I to krajnje opasna jeres koja je dolazila iznutra i to od krunskog svjedoka. Istina se morala hitno neutralisati, zatvorom i frontalnom klevetom. Tako je i uinjeno. Samo krunski svjedok nije imao pravo da se brani.

ilas posebnu panju poklanja novoklasnoj ideolokoj jedinstvenoj svijesti. Nastanak klasa je nesvjesan i spontan drutveni proces. Ali sam uspon i hod ka vrhu drutva je svjesna borba, najee oruana. Put ka politikom usponu, navodi ilas, otvoren je svima uz odanost partiji i moralno-politikoj podobnosti. Nova klasa je otvorena nadolje, ali se nagore sve vie i nemilosrdnije suava. Nova klasa iako otvorenija istovremeno je zatvorenija od ranijih vladajuih klasa.18 Novo-klasnu zatvorenu otvorenost ilas predstavlja i na primjeru Sovjetskog Saveza ime klasni problem uzdie na internacionalni nivo i znaaj. Liberalizacije i decentralizacije koje periodino sprovodi nova klasa, nastavlja ilas, vae samo interno ili samo za komuniste. Smisao privrednih reformi je u novoj preraspodjeli moi promijenjenih partijskih funkcija i privrednih privremenih poloaja. Dakle,
17 18 Isto, str. 59 Isto, str. 63

4.

36

Veselin Pavlievi reforme - ako se tako moe nazvati promjena poloaja ili gubitak funkcija su zatvorenog tipa i krunog su toka i feudalno-kastinskog karaktera. Meutim, u mijenjanju politike moi, navodi ilas, totalitarni reim mora da vodi rauna i o raspoloenju masa. Prisiljena da odstupa i da pojedinim slojevima ini ustupke, ona to ini s namerom da zataka reeno protivreje (misli se na odnos obeanog i uinjenog - V.P.) i ojaa vlastite pozicije. Sam sistem je takav da onstvarne mogunosti okree ka uvrivanju vladajue klase. Kao to su se robovski odnosi na drevnom Istoku neizbeno reprodukovali i u svim svojim aktivnostima i elijama, sve do porodinog ivota, tako se monopolizam i totalitarizam vladajue klase u komunizmu nameu svim oblicima drutvenog ivota, ak i kad politiki vrhovi za tim ne idu.19 Dakle, perpetum-mimikrija mora biti savrena i uvijek inovativna kad je suvie oigledan nesklad izmeu obeanih drutvenih ciljeva i uraenog u praksi. Nova klasa je prisiljena da se stalno uvruje u vlasti, a to znai u svojini ali i da bjei od istine, naroito ekonomske istine. ivei zatvorena u sebi, zakljuuje ilas skeniranje nove klase, i potpuno gospodarei drutvom, ona mora da nerealno procjenjuje i svoju vlastitu ulogu i svijet oko sebe..Nova klasa kao da nije kadra ni za ta drugo sem za jaanje golog nasilja i pljake nad ljudima. Ona prestaje da stvara. La neizbeno postaje njenim glavnim orujem. Njeno duhovno carstvo obuzimlju led i tama. Ako je s revolucijom napravila jedan od najveih podviga, njeno gospodstvo je i jedna od najsramnijih stranica ljudske istorije. Ljudi e se diviti grandioznim poduhvatima koje je izvrila i stideti se sredstvima kojima se sluila. Kad sie sa istorijske scene, a to se mora dogoditi, za njom e aliti manje nego za ijednom drugom klasom. Guei sve drugo sem onoga to je pogodovalo njenom egoizmu, ona je samu sebe obrekla na propast i na sramotnu pogibiju.20
19 20 Isto, str. 68 Isto, str. 69-70

37

ilas i lanci I iza kraja pisanja o novoj klasi zakljuimo da se i pored marksistike metodoloke uskoe i ematizma koji se osjea u ilasovom pisanju u Novoj klasi, uvijek se iznova postavlja pitanje da li je nametnuta, ideoloka (partijska) klasa dananji usud post-socijalistikih zemalja. Odgovor bi bio vie pozitivan nego negativan. Slom komunizma nije znaio i slom nove klase. Svojom bljutavom mimikrijom, ilasova nova klasa je preivjela i kameleonski se nacionalno adaptirala. Nova nova klasa roena u Antibirokratskoj revoluciji formirala se gotovo na isti nain kao i u komunizmu: dola je odozgo i iz politike. Komunisti su na vlast doli iz prirode, antibirkrati sa ulinog asfalta. Klasa tajkuna zajahala je ulini cunami-talas politike YU-nacionalizama. Dodue, razlika je u politikom ambijentu. Danas je viepartizam znaajna I pravno prihvaena drutvena i civilizacijska tekovina iako viepartizam lii na jednopartijsku demokratiju. ansa i nada za drukiji svojinski, klasni i politiki nastavak. Uz jedini uslov da socijalizam zasobom nije izmrcvario i ubio ovjeka u ovjeku to bi bio na drutveni kraj. ilas je u tom smislu primjer i ohrabrenje. Zbirno i jedinano, knjiga Nova klasa Milovana ilasa je aktuelna i danas, ne po svojem visoko sofisticiranom nauno-istraivakom metodu i sadraju21, ve kao uput da beskrajne neistraene istine o ivotu uvijek iznova i drukije treba gledati, analizirati i ispravljati da bi svima ivot bio bolji. Podgorica, januar 2011. godine

21 Mnogih mana u knjizi Nova klasa ilas e se osloboditi tek u knjizi Nesavreno drutvo.

38

Veselin Pavlievi

Svojina i svojinski odnosi u Novoj klasi

Mnogim komunistima stvaranje revolucije je bilo profesionalno zanimanje ija se faktura kasnije naplatila kroz svojinu od drutva. Partijom se osvajala svojina Gotovo da nije postojalo velikog mislioca u istoriji ljudske civilizacije koji se, manje-vie strogou naune ili druge metodologije, nije ogledao i naao potrebu da se ogleda u tumaenju svojine i svojinskih drutvenih odnosa. Svojina je nezaobilazno vorite i drutvena ustanova kroz koju se prelamaju razne vrijednosti To je prisutno od Biblije - ako ne i daleko prije nje - do dana dananjeg. ak ne bi trebalo da udi ako bismo ustvrdili da je prije svijesti o znaaju svojine bila samo rije22. Svojina je ljudski prirodni usud i drutvena pojava koja preko obiajnih ili zakonskih okvira utie na formiranje drutvenih vrijednosti. Meutim, ve u startu prilikom normiranja oblika svojine u nekom drutvu i drutvenom sistemu, zakonopisac je ogranien klasnim ili drugim pogledom na svijet i njegovim vienjem stvarnosti. ak i onda kada je to vienje visoko nauno i injenino. Stoga se naa saznanja o injenicama (naroito ekonomska), bez obzira o kojim svojinskim istinama da je rije, uvijek i iznova treba dovoditi u sumnju, preispitivati, iznova kritikovati i mijenjati. Kritika, pa tako i svojinska, umanjuje predubeenja i vjerovanja u shvatanje drutvenih odnosa koji se oslanjaju na dati (obiajni) ili zadati (zakonski) oblik svojine. Nauka je oduvijek bila manje ili vie podreena politici i njenoj moi. Meutim, u ideolokom sistemu komunizma, nauka je vrlo strogo i totalno podreena politici i vladajuoj ideologiji. Nauke
22 Tako kau Svete knjige. Mada, moderna fizika tvrdi da je prije i svojine (materije) i misli, morao biti neki oblik energije i tavne stvari. Ko e ga znati. Ali saznanje o poetku i redu svojinskih stvari je bitno za ovjeka i njegovu budunost.

39

ilas i lanci gotovo i da nema u takvim drutvima, naroito fundamentalne, kreativne nauke ukoliko nije vezana za teku industriju i vrnu industriju. (Fundamentalna nauka je opasna jer je inovativna i suprostavlja se vladajuoj dogmi i injenicama23.) Nauke ima onoliko koliko je potrebno da se nauno potvrde ideoloke vizije kakvog politiara na vlasti. Stavovi Voe su apriorna nauka. Oni nesmiju da se dovode u sumnju ili kritikuju. Tako je ivotnost svojine, njena kreativna, prirodna, ekonomsko-pravna dinaminost, osuena na stagniranje i propast. Ne mnogo davno francuski analitiar svojine i rodonaelnik modernog anarhizma (Prudon) predstavljajui Francusku revoluciju 1848. godine davno je izjavio da sve to se ne kree, osueno je da umre. Tako je i sa svojinom a da ne kaemo u krajnjoj liniji i sa drutvom. Svojina je ljudski instinkt o samoodraju i prirodna potrebe za produenjem vrste bez obzira o kome ili emu je rije. Svojina i njena preraspodjela prisutna je kod svakog ivog bia. Dakle, svojina po svom biu nije doktrinarne vrste niti to po svojoj unutranjoj prirodi i strukturi to moe biti. Svojinu moe neko za kratko vrijeme da ukalupi, dogmatizuje ili je poku ukoiti. To je posljedica ljudske uobraenosti, moi i nadasve strasti za (in)direktnim vladanjem ljudima preko svojine. (Preciznije kroz sadraj svojine.) Svojina i njena neuhvatljiva realnost je neodvojiva od prakse i ivota. Uvijek i iznova je drukija u svakom vremenu i u svakom prostoru. Svojina nije prirodna ve iskljuivo drutvena kategorija. Svojine nema u prirodi po sebi ili za sebe bez ljudi i ljudskog rada. Stoga svojinu kao krucijalnu drutvenu kategoriju objektiviziramo i kvantifikujemo strogou naune metodologije. Bez obzira na to da li je ta metodologija iz obiajne tradicionalne prakse, zakonodavne elje ili modernog drutveno-poeljnog ekonomskog ili pravnog cilja. Sutina svojine je u prisvajanju i njenom instinktivno/normativ23 Albert Ajntajn i njegova teorija relativiteta je u Enciklopediji SSSR-a 1936. godine bila prisutna u pasusu od sedam prosto-proirenih reenica.

40

Veselin Pavlievi nom korienju i raspolaganju. Time svojina postaje drutveni odnos. To je sadrina i sutina svojine. Objekat prisvajanja je - banalna je istina - materijalni i energetski dio prirode, ali i ekonomski proizvod ljudskog rada. Otud je svojina prvenstveno ekonomska kategorija. (Pravnici smatraju suprotno, da je svojina prvenstveno pravna kategorija, sociolozi drutvena a filozofi smatraju da je svojina prvenstveno duhovna kategorija. Sve religije joj daju mistini, vanljudski znaaj i karakter.) Ipak, jedna od vanijih pogonskih energija vieoblija karaktera svojine je ekonomija i njen dinamizam.24 Karl Marks je ekonomiji posvetio ogromnu naunu, injenino-zakonomjernu, istraivaku i vizionarsku panju. Danas bi ak rekli pretjeranu panju jer ovjek nije bie samo ekonomije. Meutim, njegovo vrijeme (XIX vijek) je vrijeme bujanja, praktino eksplozije ekonomije u Evropi i njenog drutvenog znaaja. Izgledalo je, kako je kasnije negdje pisao Milovan ilas, da nastaje carstvo nauke u ekonomiji a time i nad drutvom. (Potrebno je bilo ukloniti samo kapitalistiki oblik svojine umislili su komunisti- kao zadnju prepreku i ostvariti konanu ljudsku sreu, jednakost i slobodu. Naizgled prosto, zavodljivo i istorijski izazovno.) Karl Marks je, dakle, bio rodonaelnik naunog utemeljenja ekonomije bez obzira na to to je i prije njega bilo velikih ekonomskih mislilaca koji su dijelom na njega i uticali. Marks je bio ak toliko zaslijepljen ekonomijom i njenom vanou za razvoj drutva da je svojinu analizirao gotovo kao centar, temelj drutvenog odnosa. Sve drugo je nadgradnja, smatrao je on. Najoptija tumaenja svojine Marks je dao u predgovoru Kritike politike ekonomije, Komunistikom manifestu, pismu Anjenkovu o Prudonu od 28. IX 1846. godine, Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, Kapitalu, Bijedi filozofije, Porijeklu porodice ili malo krae reeno gotovo u svemu to je napisao sam ili u sarad24 Ekonomsko polazite je vano za jasno shvatanje svojine u Novoj klasi Milovana ilasa.

41

ilas i lanci nji sa Fridrihom Engelsom. Kao i svaki veliki naunik, Marks je i svojinu nedogmatski tumaio i u uem i u irem smislu, pa ak i u najirem smislu.On je svojinu posmatrao ne samo kao proizvodnju (rad) i prisvajanje (ekploataciju po osnovi svojine) ve i kao otueni drutveni odnos. Dakle, svojinu je posmatrao kao individualni, klasni i najiri drutveni odnos. Smjena jednog drutvenog sistema drugim i efikasnijim, siguran je Marks, znailo je prije svega smjenu svojinskih odnosa (robne privrede u irem smislu) sve u cilju revalorizacije i reafirmacije ljudske linosti i njegove otuenosti u drutvu. Taj stav Engels je kasnije revolucionisao (Porijeklo porodice, privatne svojine i drave) u smislu zakonomjerne smjene sistema privatnih, kapitalistikih svojinskih odnosa drugim (kolektivnim) svojinskim odnosima prouavajui zakone o dijalektici prirode.25 Otuenost drutva kroz robu (privatnu svojinu) potiskuje generinost ovjeka kao njegovo organsko, prirodno svojstvo smatrao je Marks. Proizvod rada se kree po sopstvenoj zakonitosti (zakonima klasine politike ekonomije) dok je drava oblik otuenosti drutva koji je uslovljen privatnom svojinom. Svojina je aparat eksploatacije radnika-proletera. Normalno, s tim u vezi, otuenost je i u duhovnoj nadgradnji religiji, moralu, filosofiji, politici, pravu i drugim drutvenim nivoima. Reenje tektonskog istorijskog problema, koju ostavlja svojinsko-robna kapitalistika proizvodnja, Marks vidi u besklasnom, beskonfliktnom, savrenom, egalitarnom, slobodnom, nauno-izvjesnom buduem drutvu svopte ljudske sree i harmonije. Horizont je, dakle, nauno odreen i marksistiki vidljiv, samo je trebalo do njega stii. Moderni revolucionari XX vijeka (komunisti) Marks-Engelsove revolucionarne stavove o potrebi promjene sistema svojinskih od25 Teko je nai vee besmislice kako je zabiljeio M.ilas- u istoriji ljudskog miljenja od marksistikog uenja o dijalektici prirode koja je uz marksistiku ideologiju odigrala veliku, prevratniku, ravolucionarnu ulogu u drutvenim borbama XX vijeka. Posledice su vidljive i danas.

42

Veselin Pavlievi nosa visoko su cijenili i prikriveno dobro pamtili. Borbu za svojinu su ideoloki uzdigli i shvatili kao temeljnu promjenu drutvenih odnosa. Borbu za svojinu shvatili su kao smjenu vlasti jer mo nad ljudima i stvarima je faktiki odnos vlasti i svojine. To je prirodni duboko usaeni bioloki ljudski instinkt. Vlast uvijek ima tendenciju da se pretvara u svojinu, ali i svojina da postane vlast, da se legalizuje i legitimizuje i po mogunosti da to due traje.26 Vjerovatno ne bi pogrijeili ako bi na kraju ovog dijela ustvrdili da je Karl Marks bio najuzvieniji sintetiki um XIX vijeka. Njegovo djelo je grandiozno: revolucionarno, ekonomsko, politiko, filozofsko, pravno tumaenje drutva koje je obogaeno bespogovornom vjerom u mo nauke. Meutim, Marks je daleko najznaajniji kao ideolog i posebno kao (nauni) prorok. On je dao idejne osnove najznaajnijim pokretima XX vijeka prvo u Evropi a sudbinski je uticao na razvoj mnogih drutava dananjice i van Evrope. Pa, ipak, marksistika filozofija (dijalektiki materijalizam27) nije mnogo znaila kao nauka. Ali kao ideologija ugnjetene klase proletera, marksizam je kopernikanski uticao na epohu i budunost. Trebalo je samo od vjere u naunu ideologiju napraviti revolucionarni politiki pokret, rijeiti problem svojine razvlaenjem burozije i voe ugnjetenih proletera imae vlast. Tako se kasnije i desilo. (Ideologije su po svom biu parcijalne, uske i nacionalne. Marksizam je bio prva nauna globalna ideologija - proleteri svih zemalja, ujedinite se.)

Svojinom i njenim karakterom i znaajem u socijalizmu/komunizmu ilas se na neposredan nain bavio u najslavnijoj svojoj knji26 Demokratija je moderni ljudski odgovor na spreavanje prirodne tendencije bezgraninog irenja moi svojine i moi vlasti i interesnih grupa preko vieslojno isprepletane meuzavisne kontrole raznih grana vlasti. (Grane vlasti mogu biti javne i dikrecione.) 27 Komunisti su radije u praksi koristili zamreniji termin dijalektiki materijalizam nego filozofija marksizma jer filozofija podrazumijeva sumlju, kritiku, samokritiku, promjenu.

1.

43

ilas i lanci zi koja nosi naslov Nova klasa. Socijalistikoj tzv. kolektivnoj svojini posveuje krucijalnu panju. Nasluuje u kojem grmu lei zec ali i korijen buduih nedaa komunizma i komunistike vlasti. Komunistika revolucija post-festum na specifino nov nain, izlae ilas, rjeava problem svojine i svojinskih odnosa stvarajui novu svojinsku formu u kojoj kolektivna svojina radikalno potiskuje privatnu svojinu. Forme svojinske preraspodjele su agrarne reforme, konfiskacije, nacionalizacije mada i sam tok revolucije uniti jedan dio veleposjednike i kapitalistike, buroaske svojine. Svojinska revolucija u revoluciji, navodi ilas, ima ogroman ideoloki i psiholoki znaaj u stvaranju i jaanju uvjerenja u narodu o buduoj jednakosti i drutvenoj pravednosti revolucionara i ureenja budueg drutva. Revolucionarna svojinska promjena propagandno se pratila uvjeravanjem naroda u marksistiku naunost i realnost da je dolo vrijeme sveopte pravde i konanog ljudskog prava na savreno, neeksploatatorsko, egalitarno, bogato drutvo. Takoe, ilas navodi, da je svojinski preobraaj ideoloki i dogmatski praen potrebom drave o hitnoj drutvenoj industrijalizaciji28 i elektrifikaciji. Cilj je bio, zapaa ilas, da se sva materijalna i novana sredstva (dravni fondovi) koncentriu, akumuliraju u rukama nove vlasti i novog centra. Poznato je iz karaktera svojine da je svojina kapital koji tei neprekinutom i eksponencijalnom irenju. Tako se socijalistika kolektivna svojina, silinom svoje energije, navodi ilas, proiruje i po dubini i po irini na sve ljude do sitnih zanatlija, radnika, trgovaca i seljaka. Novonastala totalna svojina dobija naziv socijalistika, rjee drutvena, a jo rjee dravna. Formalno, drava
28 Industrijalizacija je obuhvatala prioritetan razvoj teke industrije (Marksov I sektor) koji je osnova razvoja dravne infrastrukture ali i osnova razvoja vojne industrije. (Visina izdvajanja za vojsku bie jedan od vanih ekonomskih uzroka sloma komunizma.)

44

Veselin Pavlievi postaje vlasnik svojine. Ona njom upravlja i raspolae. Privatna svojina je nestala ili do te mere smanjena da je njena uloga nebitna, a njeno potpuno nestajanje je za nove vlastodrce jo samo pitanje oprtunosti.29 Kolektivizacija svojine je drutvu silom nametnuta kao jedini (nauni) put za ostvarenje besklasnog, savrenog drutva i zlatnih kaika koji e koristiti budui proleteri. Nova klasa, navodi ilas, nametnula je drutvu svojinsku racionalizaciju kao neophodnu materijalnu potrebu. Takoe, socijalistiki razvoj drutva (i svojine s tim u vezi) nova klasa je uzdigla na vii ideoloki nivo tj. kao neophodanost i konano reenje sukoba sa ostacima narodnih neprijatelja. Dakle, interes izdvojene grupe ljudi uzdignut je na nivo klasne potrebe za brzom modernizacijom drutva i drave emu su komunisti iskreno teili. Razvoj je bio zasnovan na ideolokim osnovama marksistiko-dogmatskog modela i ukalupljenjem svojine i ematizovanja razvoja ekonomije. Realizacijom industrijske, poljoprivredne, trgovinske i druge svojinske transformacije uspostavljeno je totalno privredno gospodarstvo u drutvu ili nad drutvom, zapaa ilas. Mada ni tu nije bio kraj svojinske transformacije jer specifinost komunistike revolucije u odnosu na ranije ravolucije jeste u tome to komunistika revolucija stvara iluzije dugo iza oruane borbe. Svojinska promjena je jedna od tih post-revolucionarnih iluzija. Komunistiki revolucionari, pa tako i jugoslovenski navodi ilas, ne samo to ne nestaju sa politike scene njenom oruanom realizacijom, nego se kasnije pretvaraju u funkcionere i trajne kreatore i samonametnute gospodare novog drutvenog i svojinskog stanja. (Komunistika revolucija je prva u istoriji u kojoj sami revolucionari ne samo to ne nestaju s politike pozornice s njenom pobjedom, nego, makar se i ne oslobodili revolucionarnih iluzija, s krajnjim praktinim smislom pristupanja izgradnji drutvenih odnosa sasvim suprotnim onima u koje su verovali i koje su obeavali. Komunistika revolucija, u toku svog kasnijeg-industriskog trajanja i
29 M. ilas Nova klasa, Narodna knjiga - Beograd, str. 34

45

ilas i lanci preobraavanja, pretvara i same revolucionare u kreatore i gospodare novog drutvenog stanja.30) ilas zakljuuje da komunistika revolucija obavlja, u drukijim uslovima i dravnom silom, ono to su industrijske revolucije, odnosno kapitalizam, obavili na Zapadu ona i nije nita drugo do dravno-kapitalistika revolucija, a odnosi koji se s njenom pobedom stvaraju su dravno-kapitalistiki. (podvukao V.P.)To izgleda utoliko tanije to nova vlast regulie i sve politike, radne i druge odnose, a to je najvanije - raspodjeljuje nacionalni dohodak i koristi i raspodeljuje materijalna dobra, formalno pretvorena u dravnu svojinu. Dakle, svojinsko-drutveni odnosi u komunizmu, pa tako i u Jugoslaviji, slini su dravno-kapitalistikim svojinskim i drutvenim odnosima s obzirom na ulogu(e) drave. Meutim ispod uloge drave na Istoku, krije se jedna dublja, prikrivenija, opasnija, svobuhvatnija sutina komunistike drave u odnosu na Zapadne drave. Sutina komunistike drave, analizira dalje ilas, ne zavrava se ak ni dravom kao mainom i instrumentom koji stvarno odluuje o svojinskim i drutvenim odnosima. Iznad drave i iza svakog njenog ina stoji komunistika partija. ak ne ni Partija kao celina, nego profesionalna partijska birokratija.31 Ta birokratija u krajnjoj liniji koristi sutinu svojine za upravljanje cjelinom drutva i njegovu totalnu materijalnu kontrolu. Svojina preko ideologije i revolucije zatvorila je krug posebnog ekskluzivnog prava na privilegije jednog sloja ljudi. Svojina je nala nove vlasnike odnosno nove vlasnike eksplatatore... Komunistika revolucija, voena u ime ukidanja klasa, dovela je nasuprot ranijim revolucijama - do najpotpunijeg gospodstva iskljuivo jedne nove klase (podvukao M..) U tadanjoj stvarnosti komunisti se i nijesu ponaali drukije nego i drugi vlastodrci i druge klase u istoriji izgraujui idealno drutvo po svojoj mjeri za koje su
30 31 Isto, str. 38 Isto, str. 39

46

Veselin Pavlievi bili jedino i kadri da ostvare. Spacifikum komunistike svojinskodrutvene transformacije i industrijalizacije i elektrifikacije jeste nasilje... iskljuivo za osiguravanje pljake i privilegija jedne nove klase. Sve drugo su samo prividi i iluzije.32 Svaka revolucija je sukob moi u vidu drutvenog praska u kojem isplivaju taloene drutvene negativne i nezadovoljene energije. Revolucije nastoje da radikalno raskinu sa prolou obeavajui nadu u pravedniji, efiasniji, ujednaeniji, slobodniji novi individualni i drutveni poetak. Predkomunistike klasne revolucije tj. revolucionari dolazile su na vlast tako to bi novi ekonomski sistem, a naroito svojinski, bio(li) prevladan(i) u starom drutvu. Jednostavno reeno jedna klasa u zaetku mijenjala bi drugu prevladanu klasu. Meutim, ilas dolazak nove klase u komunizmu na vlast tumai supotno i kae da nova klasa nije dola na vlast da dovri, nego da zasnuje nove ekonomske odnose, a time i svoje gospodstvo nad drutvom.33 Nova klasa, dakle, formirala se tek poto je dola na vlast. Njene ideje na putu za osvajanje vlasti su pune obeanja u idealni svijet, uljepavanja budue ekonomske, svojinske i svake druge stvarnosti. Komunisti-revolucionari su bili svjesni svoje ekonomsko-drutvene marginalnosti, snage i politike inferiornosti. Stoga, oslonac u borbi za osvajanje svojine i materijalnih dobara nalaze u partijskoj organizaciji, gvozdenoj partijskoj disciplini, strogoj hjerarhiji, bespogovornoj naunoj vjeri u partijske ideale i jedinstvenoj svijesti. (Mnogim komunistima stvaranje revolucije je bilo profesionalno zanimanje ija se faktura kasnije naplatila kroz svojinu od drutva. Partijom se osvajala svojina.) Mo nove klase nalazila se, navodi ilas, u upotrebi, korienju i raspolaganju (usus, fruktus, abusus) posebnog oblika svojine - ko32 33 Isto, str 40 Isto, str.42

47

ilas i lanci lektivne svojine - gdje nova klasa nastupa u ime cjeline drutva. Svojinske transformacije su ak mistifikovane iluzijom da se ne radi o vlasnitvu jedne nove klase ve o vlasnitvu drutva, odnosno nacije kao cjeline, navodi ilas. Okusivi kroz vlast vanost svojine za svoju vlast, partijska birokratija je nezasita i nezaustavljiva, jer je nova klasa nesigurna dok god ima drugih vlasnika i konkurenata pored nje, kae ilas. Stoga je politika postala drutveni ideal masovnih ljudskih ambicija. To je na individualnom nivou (baze) imalo za ekonomsku posljedicu bjeanje od rada i sistemsko formiranje neefikasnog svojinskog upravljanja, nemotivisanja i zaostajanja u ekonomskom razvoju.

Osobina u predkomunistikim klasama jeste ostavljeno svojinsko nasljee potomcima. Kod nove klase u komunizmu nije tako, navodi ilas. Put ka vrhu otvoren je svima uz duboko i iskreno potovanje i odanost partiji ime je klasa otvorena nadolje, ali se nagore sve vie i nemilosrdnije suava, analitian je ilas. Time je nova klasa istovremeno i veoma otvorena i veoma zatvorena. Dakle, komunistikim vjernicima svojinska vrata nikad nijesu bila tako itoko otvorena kao poslunim pojedincima u komunizmu, niti je uspon ka vrhu bio tei nego u komunizmu. Dakle, prohodnost od dna do vrha svojinske vlasti u predkomunistikim klasama bila je ekonomskog, nasljednog ili radnog karaktera, a u komunizmu iskljuivo politikog karaktera. ilas djeliminu panju poklanja efikasnosti svojine u komunizmu koja je rak rana ukupne ekonomije zbog ega su este svojinske liberalizacije, reforme ili decentralizacije u privredi, navodi ilas. Radi se ne o svojinskoj kvalitativnoj promjeni ve o narasloj aspiraciji niih slojeva birokratije, odnosno klase, u pravu na raspolaganje svojinom. Naravno, reforme su zatvorene prirode i nijesu bile kadre, kae ilas, da nanu sutinu komunistikog sistema a kamoli da ga izmijene. Novi gospodari ili nova klasa nagonski je osjeala da su nacionalana dobra faktiki njena svojina, 48

2.

Veselin Pavlievi a nazivi socijalistika, drutvena, dravna svojina - obina je pravna fikcija.34 Dakle, svojina je pravno drutvena i nacionalna, a faktiki njome raspolae jedna grupa u svom interesu. Vlast i svojina su bez ostatka u jednim te istim rukama bez obzira na to to je ta injenica prikrivena pravnom nadogradnjom, eksplicitan je ilas.
Protivureje izmeu faktikog i fikcijskog ili realnog i ideolokog stanja, ilas smatra najveom unutranjom tekoom. Tako je i po pitanju svojine. Ona (misli se na uski partijski vrh-V.P.) mora uporno da uva dogmu, po kojoj je ona istorijski pozvana da ostvari svjetsku misiju konanog osloboenja... i da zatakavanjem protivreja ojaava vlastitu poziciju...i jaa gospodstvo politike birokratije ...isto kao to su bili robovski odnosi na drevnom Istoku.35

Nova klasa, navodi dalje ilas, ne moe konano da ozakoni svoju svojinu, ali ne moe ni od ove da odstupi, a da istovremeno ne potkopa samu sebe ....Nova klasa nije kadra ni za ta drugo sem za jaanje golog nasilja i pljake nad ljudima. La neizbjeno postaje njenim glavnim orujem. Njeno duhovno carstvo obuzimlju led i tama...kad sie s istorijske scene, a to se mora dogoditi, za njom (misli se na novu klasu komunistaV.P.) e aliti manje nego za ijednom drugom klasom.36 U Novoj klasi ilasu svojina nije vie svetinja i dogma. Neizvodljivost svojinskih reformi u socijalizmu, naglaava ilas, potiu iz apsolutizovanog, ukoenog, nametnutog karaktera i naina kojim upravlja vrh partijske oligarhije kroz dravne i privredne organe, s jedne strane. Oslobaanje nacionalne svojine u komunizmu, s druge strane, pretpostavlja mijenjanje politikih i drutvenih odnosa. (Narasli kvasac promjena je u samoj svojini ali i srednjoj klasi koja e se regrutovati, zapaa ilas, iz svih drutvenih slojeva pa ak i iz partijske birokratije.)
34 35 36 Isto. str. 66 Isto. str. 68 Isto, str 69-70

49

ilas i lanci Milovan ilas se u Novoj klasi nije do kraja oslobodio uticaja marksizma kao rukovodstva za akciju u organizovanju drutva. Zaslijepljen bljeskom dijalektikog materijalizma i zanesen Marksovim proroanskim, humanim vizijama o izgradnji idealnog drutva i novog, boljeg ovjeka, ilas e se definitivno osloboditi marksistikog metodolokog pogleda na svijet koju godinu poslije izdanja Nove klase. Sve e objasniti u knjizi Nesavreno drutvo i uvenim intervjuima. Podgorica, februar 2011. godine

50

Veselin Pavlievi

Ideoloko-partijska drava u Novoj klasi

Iz ilasovog pisanja o partijskoj dravi moe se zapaziti da je partijska drava ukoena drava. Kao i lift kad se zaglavi izmeu spratova. Ne moe se spustiti na zemlju i demokratizovati se, ali se ne moe ni popeti u obeane ideoloke, besklasne visine i spratove (ciljeve). Promjene su nemogue Drava je izraz prirodnog ljudskog nagona za drutvenim ivotom i interesnom (grupnom i individualnom) zatitom. Ona je nametnuta zakonodavna forma i okvir upravljanja jednim drutvom. Drava je praktina potreba politike i nadindividualna volja i vrijednost. Kruna i cilj svake vlasti je mo i drava u svom jedinstvu. Istorija ljudske kulture jeste istorija drava. Epohe ljudske civilizacije su se po dravama prepoznavale i mjerile. Klasini mehanizmi ogranienja i kontrole dravne vlasti su u meusobnoj parlamentarno-sudsko-izvrnoj koordinaciji i nadgledanju. Moderno doba je proirilo i produbilo kontrolne mehanizme dravne (najee izvrne) vlasti od vojske preko tajne policije do medija i novinara. Komunisti su fokusirali ogromnu panju na dravu kao okosnicu i paravan svoje vlasti, ali dodajui joj nove, ideoloke forme i sadraje. Marks u teorijskom, a Lenjin i Staljin i u teorijskom i u praktinom dijelu. U Dravi i revoluciji Lenjin je najpotpunije izrazio teoriju o dravi u socijalizmu/komunizmu svodei je na silu ili batinu kako je govorio.37 Ovakav stav je prirodan i koincidira sa vremenom pisanja teorije o dravi. Da podsjetim. Lenjin je Dravu i revoluciju pisao u ilegali uoi Oktobarske revolucije. Bilo mu je potrebno poi od revolucionarne, praktine potrebe parti37 Lenjin je, normalno, uoavao i pisao o drugim funkcijama drave. Ali u predrevolucionarnom periodu najvaniji je, smatrao je Lenjin, klasno-revolucionarno-borbeni a ne nauni pristup u tumaenju sutine drave.

51

ilas i lanci je-boljevika u cilju ruenja stare drave i stvaranje nove, bolje u kojoj e i kuvarice upravljati dravom. Lenjin zamilja budue besklasno komunistiko drutvo bez drave. Dakle, po toj teoriji, im nema klasa nema ni eksploatacije, a to znai nema ni potrebe za silom i - dravom. Diktatura proletarijata e biti, smatrao je Lenjin, vrhovni upravljaki oblik besklasne vlasti i surogat drave. Cilj komunistike vlasti je jaanje diktature proletarijata (radnika i seljaka) a ne drave. Lenjinov revolucionarni pristup u tumaenju socijalistike drave Staljin je obogatio mirnodopskom teorijom o dravnom odumiranju kroz njeno funkcionalno jaanje i irenje. Sve graane, smatrao je Staljin, potrebno je vaspitati i uzdii na nivo dravnog upravljaa. I Milovan ilas je dravi i dravnoj vlasti posvetio nezaobilaznu, dunu, ali konkretnu - iz ivotnog ugla - panju. Uoio je da kimu cjelokupne politike, privredne i idejne aktivnosti ini jedna jedina komunistika - partija. Javni ivot miruje ili se kree, zaostaje li se pretumbava, ve prema tome ta se dogaa u partijskim forumima.38 Dakle, drava, dravna vlast je faktiki u rukama ljudi u partijskim komitetima i hjerarhijske je stepenaste moi i realnog uticaja. Hijerarhizovano dravno-upravljako pravo potie i ostalo je jo iz peroda kada je komunistika partija pripremala revoluciju39. Oblicima konkretnog upravljanja i dravnim mehanizmima ilas posveuje izuzetnu panju. Vitalne dravne slube, navodi ilas, nijesu demokratsko-dravno pravo ve pravo samo odabranih lanova partije. To su slube, nabraja ilas, policije i naroito u okviru nje tajne policije, diplomatija i oficirski kor, a u ovome naroito su vane obavjetajne i politike slube, naroito u vojsci. Takoe, u red vanih dravnih slubi ilas navodi sudstvo, naroito vrhovno. Sudstvo je partijsko i hijerarhijski je podreeno partij38 39 M.ilas Nova klasa , Narodna knjiga- Beograd 1990. str. 71 Isto, str.72.

52

Veselin Pavlievi skom i policijskom aparatu. Komunistika vlast, smatra ilas, iako je klasna po svojoj sadrini, po obliku je partijska vlast, komunistika vojska je partijska vojska, a drava partijska drava. Najtanije reeno: tendencija je komunista da vojsku i dravu tretiraju iskljuivo kao svoja orua40. Za razliku od demokratskih drava - zapaa i javno iznosi ilas 1956. godine - u komunistikoj dravi izdvaja se partija kao dravotvorna i vladajua institucija. Njenu duhovnu sr ini ideoloko jedinstvo, odnosno istovjetnost pogleda na svijet lanova partije. Idejni pogledi se kreiraju u vrhu partije, iznosi ilas, i oni su obavezujue uenje za sve lanove partije. Jednoglasnost i pokornost je obaveza svih struktura vlasti. Time je vlast u dravi postala i terojski i praktino ekskluzivno pravo partijske oligarhije. Dodue, ne cijele partijske oligarhije, ve samo uskog kruga partijskih voa, smatra ilas. U takvoj dravi diktatura proletarijata postala je formalno teorijsko opravdanje, odnosno idealna maska za gospodstvo nekoliko oligarha nad drutvom. Onaj koji je u datom trenutku uspio da najdosljednije izrazi i brani staleki interese nove (partijske) klase, izbija na vrh zajedno sa svojim pomagaima, zakljuuje ilas. Kao i svaki liberalni mislilac i ilas je veliki protivnik idejnog jedinstva s obzirom da ono onemoguava ne samo svako kretanje unutar komunistikog pokreta, nego i unutar samog drutva. Svaka akcija zavisi od partije, ova ima totalno gospodstvo nad drutvom, a u njoj samoj nema ni trunke slobode Ideoloko jedinstvo partije je duhovna osnova line diktature Ukidanje idejnih razlika meu voama ukinulo je i frakcije i struje, a time i svaku demokratiju u komunistikim partijama41. U svom dubljem smislu idejno jedinstvo ima snagu predrasude koje koi, ali i revolucionalizuje ovjeka to ilas zakratko elaborira. U Novoj klasi ilas posebnu panju poklanja pravnom karak40 41 Isto, str 73 Isto, str.75-76

53

ilas i lanci teru komunistike drave i poloaju sudstva. Shvatajui dravu kao totalitarni organ nasilja, komunistika drava po svom ustrojstvu ne moe biti pravedna. Nezavisnost sudstva je nazamisliva u jednopartijskoj dravi, navodi ilas, jer bi sudska nezavisnost neizbjeno raala i jaala opoziciju. Formalno-pravno zakoni garantuju graanske slobode i nazavisnost sudstva, ali u praksi o tome nema ni pomena, navodi ilas. Zakonodavna, sudska i izvrna vlast su isprepletane i srasle meusobno. Takoe i policijska vlast je neodvojiva od sudske vlasti. Krug je zatvoren: ista izvrna i zakonodavna vlast, isti istrani, sudski i kazneni organi.42 Kad je sve tako nepravno, pita se dalje ilas, zato su dravi i njenoj vlasti uopte potrebni zakoni. ilas smatra da se, osim meudravnih i propagandnih, populistikih razloga, potreba za vladavinom prava unutar komunistike drave nalazi i u tome to nova klasa mora da formalno osigura legalno i legitimno svoju partijsku strukturu i mo na vlasti. Prvenstveno u oima svojih graana. (U suprotnom ne bi bilo drave i vlasti.) Meutim, zakoni se ne primjenjuju jednako za sve graane. Zakoni imaju izuzetke i rupe koje selektivno i skriveno djeluju kao nagazne mine. Kad e koja mina eksplodirati odluuje partija preko tajne policije i sudija. Sudije su produena ruka partije i tajne policije. (Snagu rupe, mine, neprijateljske propagande i proizvoljnosti koju je ta odrednica ne sluajno ukljuivala, ilas e kasnije dugogodinjom robijom itekako osjetiti.) Politiko-sudski procesi u komunistikim dravama mahom su inscenirani. Interesantan je nain dolaska do politikog procesa koji ilas otkriva iz unutranjeg, partijskog ugla. Najprije tajna policija, mahom pod sugestijama partijskih funkcionera, utvrdi da je neko protivnik datog stanja i da, ako niim drugo, svojim stavom i prianjima meu bliskim prijateljima predstavlja tekou, bar za lokalne vlasti. Kada je to zakljueno, dalji je
42 Isto, str. 87

54

Veselin Pavlievi korak da se pripremi pravno uklanjanje protivnika. To e se izvriti ili preko provokatora, koji rtvu navlai na nezgodne izjave, na ilegalno organizovanje i sl., ili se to isto postie preko malodunika koji terete rtvu prema zahtevima policije. Veinu ilegalnih organizacija u komunistikim reimima stvara tajna policija, (podvukao V.P.) kako bi u njih uvukla svoje protivnike i obraunala se sa njima. Komunistika vlast ne odvraa, nego gurka nepoudne graane u prestupe i zloine.43 Dakle, obraun sa protivnicima se prethodno tajno konstuie ne zbog uinjene krivice (jer nje i nema) ve zbog toga to su krivci u lokalnoj zajednici stvarni protivnici reima. Krivci su nevini s pravnog gledita iako su oni stvarno protivnici reima. to se tie parlamentarnih izbora u komunistikoj dravi, ilas navodi Atlijevo duhovito zapaanje da je u socijalizmu to trka sa jednim konjem. Pa, ipak, izbori su bitni i pored toga to je Parlament besadrajna ustanova44. U komunistikoj dravi sve mora biti ozakonjeno preko izabranih predstavnika. Palament (narod) mora formalno potvrditi sve ono to su komunisti uradili, navodi ilas.45 Ali ni ovdje nije kraj. Dublji razlog zato je institucija parlamenta bitna za dravu, jeste u potrebi partijske birokratije, odnosno politikog jezgra nove klase, odobravanje mera vlade-svog vrha...ako ne prema javnom mnenju...obavezna je prema komunistikom javnom mnenju46. Normalno je da su u takvim uslovima izbori farsa i nemaju nikakvu vanost osim za ambiciozne partijce ija se selekcija vri veoma paljivo odozgo. Meutim, sa partijskog stanovita, analizira ilas, izbori su veoma vani za
43 Isto, str. 88 44 Isto, str. 91 45 U svojoj analizi drave i parlamentarnih izbora, ilas ne tretira pitanje materijalne, sudske, moralne, istorijske i druge odgovornosti nove klase. Izborima i formalnim parlamentarizmom, odgovornost i krivica za stanje u drutvu se mistifikuje i prebacuje na izabrane parlamentarne predstavnike (poslanici) tj. na sam narod u krajnjoj liniji. Kruni tok krivca je zatvoren, a nova klasa je i pravno sebe amnestirala od mogue odgovornosti. 46 Isto, str.91

55

ilas i lanci vostvo, jer grupiu one partijske snage koje su dominantne u tom trenutku dajui time partijskom vostvu formalnu legalnost i legitimnost. Parlament je, smatra ilas, grobnica koja usvaja ono to je ve rijeeno iza kulisa, u partiji ili tajnoj policiji. Uticaj tajne policije je bio naroito dominantan u odabiru diplomatskog kadra a KOS-a u odabiru vojnog kadra. Jedna od daljih karakteristika partijsko/socijalistike drave, navodo ilas, jeste i njena militantnost. Kult sile, a vojne sile posebno, ne neguje se nigde u savremenom svetu kao u komunistikim dravama. Militarizam je unutranja, intimna potreba nove klase: to je jedan od oblika njene egzistencije, jaanja i privilegija.47 Neto vie panje ilas poklanja birokratskom karakteru drave. Drava je prepuna zakona i propisa u kojima partijska birokratija nalazi svoj rezon postojanja. Bez kritike opozicije, navodi ilas, partijski birokrati ugone ivi ivot u paragrafske kalupe. Parlament sve to, zatim, mehaniki potvruje48. Meutim, i ovdje ima izuzetak, smatra ilas, koji se odnosi na sam vrh partijske birokratije. Vrh partije nije sputan pravnim normama i propisima. Sloboda njihovog djelovanja je gotovo - beskrajna. Dakle, to je vrh partije bio slobodniji u svom djelovanju toliko je baza ukoenija i neslobodnija. Krajnja posljedica totalnog birokratizma u dravi, smatra ilas, jeste potpuno obezlienje individua i prevaspitanja ljudi da rade i misle kao i Voa. Gubitak slobode i stvaranje modernih poslunih robova je i cilj vrha partijske birokratije. Drava i vrh vlasti partijske birokratije prodrli su u sve pore drutva i gotovo do svake linosti. Nesigurnost postaje nain ivota individue u komunizmu, navodi ilas. Drava socijalistikom ovjeku prua mogunost ivotarenja, ali pod uslovom apsolutne pokornosti koja se iri do patologije aktivnog nuenja.
47 48 Isto. str. 92 Isto str. 93

56

Veselin Pavlievi ilas posebnu panju poklanja nacionalnom pitanju u strukturi partijsko-dravne komunistike vlasti i drave. Komunisti nijesu ideoloki nacionalisti, navodi ilas, mada je insistiranje na nacionalizmu samo oblik, kao i svaki drugi, kroz koji oni ostvaruju uvrivanje svoje moi.49 U osnovi, trvenja meu komunistikim nacionalnim birokratama ne lee iskljuivo u nacionalnim osjeajima. Nacionalni sporovi se u osnovi svode, navodi ilas, na prevlast u svojoj zoni uticaja i vladanja. Svaki jedinani partijski birokrata ima svoj lokalni optinski, sreski, republii i savezni javni ili tajni feud kojim vlada. Hjerarhija u nacionalanoj moi i vlasti je proporcionalno izraena snagom i veliinom svog feuda. Tako su komunistiki birokrate zagrieni lokalpatrioti svojih administrativnih jedinica ak kad one nijesu obrazovane ni na jezikoj ni na nacionalnoj osnovi50. Komunisti su nadnacionalni oligarsi, zakljuuje u jednom intervju ilas. Iza komunistike totalitarne drave ostao je samo oaj i mrnja,51 iznio je na kraju ilas u knjizi Nova klasa. Raspadom komunizma ljudski oaj i mrnja e isplivati na povrinu. Njenu slijepu i razornu silu emo raspadom komunizma, etnonacionalnim ludilom republiko-pokrajinskih postitovih oligarhija i njihovom borbom za prevlast i vlast, svi itekako osjetiti. Svojom liberalnom kritikom sistema i drave Milovan ilas je bio prva ozbiljna prijetnja Titovoj vlasti, ali i vlastima koje su ostale poslije Tita. Smetalo im je njegovo nejednoobrazno shvatanje ivota i vanost nejedinstva i kompromisa kao pretpostavke svake slobode kako je negdje kasnije, pisao Milovan ilas. Vlast svake drave znai direktno suoavanje sa realnou i dnevno i dolazee reavanje problema ivota. Izgraditi dravu fiktivnog svijeta, pa jo globalnu po svojim politikim tenjama, nije bilo prosto i lako. ilas je upravo svijet o realnostima organizacije
49 50 51 Isto. str. 97 Isto, str. 97 Isto, str. 96

57

ilas i lanci vlasti Titove ideoloke drave javno kritikovao i prije pojavljivanja Nove klase. Ukazao je na sistemske, moralne, ekonomske, obrazovne, pravne i brojne druge probleme koje ideoloka drava po sebi i za sebe stvara i reava. (Uglavnom je sve drutveno krupno gurano pod tepih.) Ono to danas impresionira, kad itamo ilasova zapaanja o vlasti u dravi-fikciji, nije toliko njegova analiza monolitne strukture vlasti, organizacije, naina upravljanja, hjerarhija, meuzavisnost struktura, funkcija i drugo, koliko dravna tajnovitost i bezoblinost dravne vlasti. Tajnovitost i bezoblinost52 (partijske) vlasti se kao crvena nit provlai u cjelini njegovog pisanja o dravi. Dupliranje i multipliciranje javnih i tajnih slubi u dravi ima samo jedan cilj, dalje i dublje zakljuuje ilas, a to je znaaj privida jedinstvenog pokreta i jedinstva vlasti za dravu kao i privida demokratskih kretanja i promjena u drutvu. Umnoavanje, izmjetanje i umreavanje dravnih slubi bilo je korisno samo za vostvo partije, ali i kao odbrambeni mehanizam od mogue konsolidacije protivnika reima. U ideolokoj dravi sve se reformisalo da se nita ne bi promijenilo ili talasalo. Akcija privida o mijenjanju je bila prioritetan cilj a ne sam cilj. Prava mo u partijskoj dravi poinje tamo gdje poinje tajnovitost. ilas tano oznaava znaaj slubi u sjenci i zato se uspostavlja tajna drava u dravi. Diskrecione slube utjelovljuje volju politikog vostva, zakljuuje ilas. Ne Parlament ili Vlada. Sudstvo i da ne pominjemo. Odnos izmeu prividne i stvarne moi u dravi je odnos fasade i sadraja. Kao u lutkarskom pozoritu. Mo drave poiva iskljuivo kroz nasilje i propagandu koja se sprovodi kroz partijske inicijative odozdo i organizaciju. ilas nairoko pie o znaaju tajne milicije (kasnije sluba dravne bezbijednosti) ili jo tajnovitije, opasnije i znaajnije vojne kontra-obavjetajne slube. to je sluba u partijskoj dravi vidljivija i javno istaknutija to joj je mo manja i obratno. To pravilo o moi vai od Parlamenta pa nanie sve do kakvog urednika-novinara koji je
52 ilas bezoblinost naziva mnogooblinost dravne vlasti.

58

Veselin Pavlievi samo paravan za izraavanje volje (tajne) nadreene urednikomilicijsko-partijske slube, odnosno vrha partije. Iz ilasovog pisanja o partijskoj dravi moe se jo zapaziti da je partijska drava ukoena drava. Kao i lift kad se zaglavi izmeu spratova. Ne moe se spustiti na zemlju i demokratizovati se, ali se ne moe ni popeti u obeane ideoloke, besklasne visine i spratove (ciljeve). Promjene su nemogue. Samo je izvjesna entropija i slom drave, jasno je iz ilasovog pisanja. Ali u nevolji avo i muve jede, pa i vostvo partije beskonanom atomizacijom i reformama (mrcvarenjem) drutva nastoji da odloi svoj kraj. Jednom rijeju, ilas jasno ukazuje na prevlast snage i moi organizacije u partijskoj dravi i snage upravljanja procesima. To je jasno vidljivo i u dananjim jednopartijskim demokratijama koje su nastale poslije sloma partijske drave socijalizma. Stoga je ilas aktuelan i danas koliko i jue. Podgorica, januar 2011. godine

59

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Vlast i pobuna
Knjiga Vlast i pobuna je vienje sa unutranje strane najturbulentnijeg i najprelomnijeg perioda autorova ivota: od pobjednike komunistike svemoi, zanosa, slave, moi i svih moguih moralnomaterijalnih privilegija do suenja, zatvora, jada i ponienja Nedavno se u izdanju Novog libera iz Zagreba (urednik Slavko Goldstajn) pojavila knjiga Milovana ilasa Vlast i pobuna53. Prvo izdanje ove knjige na srpskom jeziku objavljeno je u Londonu 1983. godine (izdava Naa re) dok se drugo pojavilo 1991. godine u Beogradu u izdanju Knjievnih novina. Knjiga je memoarskog karaktera i obuhvata period brzog uspona i jo breg pada Milovana ilasa u Titovoj Jugoslaviji, tj. period od 1946. do 1954. godine. Eric Hobsbaum najvei meu ivim istoriarima XX vijeka i jedan od stubova moderne evropske civilizacije, ove memoare istie kao djelo zadivljujueg potenja i zauujui uspjene psiholoke analize revolucije i revolucionara. U prvom dijelu knjige, koji nosi naslov Vlast, autor opisuje period uspostavljanja komunistike vlasti u Jugoslaviji i to od njenog vrha gdje je po hjerarhiji ilas pripadao. U drugom dijelu knjige, koji nosi naslov Sukob sa Sovjetskim Savezom, prikazana je geneza raskola izmeu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, tj. sukoba Titove i Staljinove vlasti. Trei dio knjige (Pobuna) opisuje ilasovo naputanje ideologije komunizma i Titove vlasti i svoj silazak sa vlasti. Knjiga sadri i vaan prilog tj. pismo koje je Milovan ilas pisao kao slavni disident J.B.Titu 1967. godine u kojem rentgenskom preciznou predoava Titu to e se desiti sa Jugoslavijom i nje53 M.ilas, Vlast i pobuna, Novi Liber Zagreb 2009.

61

ilas i lanci nim narodima ako se vlast hitno ne demokratizuje i ukljui u moderne evropske integracine tokove. Knjiga je vienje sa unutranje strane najturbulentnijeg i najprelomnijeg perioda autorova ivota: od pobjednike komunistike svemoi, zanosa, slave, moi i svih moguih moralno-materijalnih privilegija do suenja, zatvora, jada i ponienja. ilas iznosi u knjizi njegove susrete sa ljudima koji su oblikovali moderne tokove istorije XX vijeka ili presudno na njih uticali: od Staljina do Tita, od erila do Gandija, od Krlee do Andria, od Kenedija do Maljenkova, od Tempa do Bakaria, od Dapevia do Dedijera, od Goltvalda do Grola, od Lalia do Lubarde, od Nehrua do Idna, od Molotova do Dimitrova, od Hebranga do Rankovia, od Masarika do Narajana, od Zogovia do Davie, od Vlahovia do Jovanovia, od Stepinca do Hruova, od Popivode do Terzia i jo brojnih drugih ljudi sa kojima je ilas saraivao i stvarao istoriju. Veina velikih i vanih istorijskih pobuna koje usmjeravaju tokove istorije poinju sa moralom. Pobunom se knjiga zavrava. Pobunom i protiv sebe i prakse i sistema komunizma kojeg je do tada stvarao ili vano uticao na njega. Barem u Jugoslaviji. Praksa je jedini kriterij istine u politici, druge nema. ilas je imao ogromne hrabrosti da to vidi i sebe promijeni i moderno prevrednuje. Jednoumna zatvorena drutva teko razumije ljudsku viedimenzionalnost i vieslojnost istina, pa otud i Milovana ilasa. Ako se tome doda i propaganda, milicija, moralne i materijalne privilegije, nekritika svijest, pizma, oekivani poloaji u vlasti, paraplegina inteligencija, obrazovni ideoloki sistem itd. od svakoga i svega se moe stvoriti monstrum. ilas je bio snana linost koju niko pa ni Tito nije mogao slomiti pritiskom sa spoljne strane, jasno je iz knjige. ilas se mijenjao samo sa svoje, unutranje strane, kad mu je praksa i lini imperativ pokazao pravac promjene. Ostali komunisti oko njega zavjereniki su i kukaviki utali. Nijesu imali morala, hrabrosti i intelektualne elje za linim mijenjanjem i ta62

Veselin Pavlievi lasanjem. Izuzetak su bili oko njega Kidri, Krlea i - u etiri oka Kardelj jedno krae vrijeme. Ostali su mu bili zakleti protivnici. Naroito crnogorski komunisti, osim nekoliko izuzetaka. Nesumnjivo je da je Milovan ilas najslavniji i najpoznatiji Crnogorac XX vijeka u svijetu. Rodonaelnik disidenstva u komunistikom pokretu. I prije njega bilo je odlinih kritiara komunizma (Trocki, Buharin, Zivovjev i mnogi drugi), ali oni nijesu bili protivnici jednoumne i jednopartijske organizacije komunistike vlasti. ilas jeste. Iz njegovog injela proistekli su i Aleksandar Solenjicin i Andrej Saharov i kasnije Imre Na, Vjeceslav Havel, Aleksandar Dubek, Milan Kuan, Kiro Gligorov, a nadasve Mihail Gorbaov. ilas nije sruio vlast komunista i komunizam. Sistem - komunizam se sam od sebe statinou i neprilagoavanjem stvarnosti - ostario, osuio i uruio. ilas je bio jedan od najistaknutijih i najuzvienijih svetionika koji su na vrijeme opominjali kuda vlast vodi narod kad mu se oduzme, ukine sloboda i pravo na razvoj. Jugoslavija je najalosniji primjer pada komunista s poetka 90-tih godina koji je narod krvlju platio. Podgorica, april 2010. godine

63

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Svjedok moderne Crne Gore

Samo pitanje da li je Milovan ilas otac crnogorske nacije ili nije je besmisleno pitanje. Stvaranje nacije, drave je originalno i veoma sloeno nadindividualno dubinsko istorijsko, jeziko, kulturoloko, psiholoko, teritorijalno, ekonomsko, religijsko i dugo pitanje Kad god je danas rije o modernoj dravi Crnoj Gori, tj. Crnoj Gori iz sredine 20-tog vijeka, rije je i o Milovanu ilasu (1911-1995). Mnogi smatraju da je Milovan ilas otac cnogorske nacije i Crne Gore. Interesovanje za odnos moderna Crna Gora - Milovan ilas je normalno pa i neizostavno. ovjek je rodom iz Crne Gore (Mojkovac-Podbie 12. jun 1911. godine), bio je gotovo vrh komunistike vlasti. Odmah iza Tita ili koje mjesto iza njega. Time je i ilasov uticaj na politiko-teritorijalnu organizaciju Jugoslavije bio ogroman, a u nekim sluajevima i direktan i presudan. Da li je Milovan ilas kriv ili nije za roakanje da je otac crnogorske nacije i moderne drave Crne Gore pokuaemo ovim tekstom ukratko da predstavimo. To utoliko prije to ovu vrlo netipinu i originalnu crnogorsku linost ira i diskreciona (nauna) javnost esto tumai sa ideolokim predznakom, iz rukava, a najee zlobniki. Samo pitanje da li je Milovan ilas otac crnogorske nacije ili nije je besmisleno pitanje. Stvaranje nacije, drave je originalno i veoma sloeno nadindividualno dubinsko istorijsko, jeziko, kulturoloko, psiholoko, teritorijalno, ekonomsko, religijsko i dugo pitanje. Takvo je i crnogorsko nacionalno i dravno pitanje. S druge strane, uloga pojedinaca u istoriji, pa tako i u nacionalnom pitanju naroito u komunizmu, je velika i znaajna. Komunisti su nacionalnom pitanju pridavali veliku vanost. Staljin posebno. Kao rjeenje nacionalnih ovozemaljskih problema, komunisti su proglasili internacionalizam kao ifru za rjeenje nacionalnih muka. Jugoslovenski komunisti su ifru za rjeavanje junoslovenskih 65

ilas i lanci nacionalnih problema radije koristili, umjesto izraza internacionalizam, formulu bratstvo-jedinstvo. (To je bilo poslije Drugog svjetskog rata guranje pod tepih i bjeanje od demokratskog reavanja nagomilanih jugoslovenskih nacionalnih problema.) Crna Gora je imala svoju vrlo originalnu istoriju. Gotovo neevropsku ili vanevropsku vremensku istoriju. Za vrijeme otomanskog perioda Crnogorci su napravili solidnu, pa ak i odlinu istoriju. Maksimum koliki moe da stvori jedan mali hrabri narod. Tadanja crnogorska istorija u XVIII i naroito XIX vijeku je vrlo kontrapunktna istorija ako se uporedi sa tadanjim modernim evropskim drutvenim tokovima i ekonomskim razvojem. Da podsjetimo: XIX vijek je vijek vrlo snanog ekonomskog razvoja Evrope, kapitalizma, merkantilizma, nacionalnih ekonomija, raanja klasnih suprotnosti, marksizma, regionalnih podjela, vanog protekcionizma i njegovog dravnog unapreenja. Dalje, XIX vijek u Evropi predstavlja osnovni moderni organizacioni: dravotvorni i nacionalnotvorni sadraj. Berlinski kongres 1878. godine je vrlo logina i znaajna finalizacija i zaokruenje dravotvornih i nacionalnotvornih monopola i modernih razgranienja, podjela, uticaja velikih evropskih sila. Crna Gora je takorei preskoila vani kapitalistiki XIX vijek u svom razvoju ili ga ekonomski nije doivjela onako i onoliko koliko su ga imale ostale evropske drave, pa ak i drave oko Crne Gore. Dakle, rije je o materijalnoj, ekonomskoj istoriji tog perioda Crne Gore. Ipak, na Berlinskom kongresu Crna Gora je to iz internih to iz eksternih razloga - meunarodno priznata kao suverena drava. Poslije 1918. godine i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Crna Gora je izgubila svoj meunarodni i pravni dravni subjektivitet. 66

Veselin Pavlievi Poslije Drugog svjetskog rata Crna Gora je takorei vaskrsnula i postala jedna od est federativnih jugoslovenskih republika. Crna Gora je gotovo iz nekog oblika feudalizma uskoila u socijalizam. Dakle, vraamo se Milovanu ilasu kao stvoritelju ili ocu drave Crne Gore i Crnogorske nacije i njegovom objanjenju srpsko-crnogorskih odnosa, nacije i drave. Srpsko-crnogorski narodni, nacionalni i dravni odnosi, smatra ilas, determinisani su sa dva pola tumaenja: velikosrpskim i etno-crnogorskim. Obje krajnosti su jedinstvene u suprotnistima gotovo po omjeru fifti-fifti. Kad nadjaa jedna u zahtjevu za bezuslovnim ujedinjenjem Crne Gore i Srbije odmah se pojave i otpori takvom zahtjevu, navodi ilas. Ta sporenja su bila neznatna (preteno dinastika) dok su drave bile odvojene. Meutim, ujedinjenjem 1918. godine ti odnosi su se zaotrili do rata (Boini ustanak) a i traju i trajae, smatra ilas, dok god nacionalistike ili druge ideologije budu rjeavale te odnose i ne prepuste ih nekim liberalnijim i demokratskim oblicima politikog i naroito vanog ekonomskog i kulturnog ivota i suivota naroda i drava. ilas smatra da su Crnogorci dio srpskog naroda, ali su se kroz istoriju, naroito antiotomansku istoriju, toliko osamostalili da su Crnogorci stvorili sopstvenu posebnost, individualnost, vlast i kasnije meunarodno priznatu dravu (Berlinski kongres). Nacionalna i dravna svijest, istie ilas, nijesu iste niti, dodali bi, moraju biti. Negdje nacija stvara dravu a negdje, opet, drava stvara naciju. (O tome postoji ogromna nauna literatura.) Dodali bi jo i to da je ogroman broj modernih drava danas u svijetu nadnacionalne drave ili kako se najee kae u teoriji: graanske drave. Klasina drava, pa tako i Crna Gora, sve do pojave opasnih, globalnih, hegemonistikih, planetarnih imperija u XX vijeku ( SSSR, 67

ilas i lanci SAD, danas SAD, Kina), sluile su malim narodima da se zbiju kao sredstvu za odbranu svoje istorije, svoje tradicije, svoje individualnosti, svoje psihologije, svoje religije ili da je narod svoj na svome kako se donedavno govorilo kod nas. Glupo je i nepriridno, smatra ilas, poricati i zatirati crnogorsku posebnost u stvaranju i odravanju crnogorske dravnosti i nacionalne dravotvorne svijesti. Zatirati jednom narodu (Crnogorcima) osobine i osobenosti jezika i njegov doprinos evropskoj i svjetskoj knjievnosti (Njego, Marko Miljanov), satirati mentalitet jednom narodu pa ak i kad je on, smatra ilas, razoran, plahovit, eksplozivan i jednouman je opasan, pa i kontraproduktivan posao. Ujedinjenje 1918. godine raspalilo je i podijelilo, iznosi ilas, srpsko crnogorske sukobe o dravosti Crne Gore na zelenae i bjelae (boja izbornih listia). Ovaj sukob komunisti su politiki gledali kao svoju ansu u antikapitalistikoj i antihegemonistikoj i antibuoaskoj borbi za vlast svim sredstvima u smislu: zavadi i podijeli buroaziju, pa vladaj. Komunisti, odnosno Moskva, smatra ilas, gledali su na dravnu zajednicu Srba-Hrvata-Slovenaca kasnije Kraljevinu Jugoslaviju, kao na velikosrpsku, hegemonistiku, vjetaku, versajsku, a iznad svega monu kapitalistiku balkansku tvorevinu koju treba obavezno razbiti da bi se lake domogli svoje vlasti. Tako su komunisti srpsko-crnogorske svae i sukobe uzdigli jo poetkom 20-tih godina XX vijeka ne na klasni, radniki nivo (kao manje drutveno snaan) ve na vii, krupniji, nacionalni nivo ili nivo sukoba nacija i naroda, odnosno Srba i Crnogoraca. Meutim, Drugi svjetski rat je kucao na vrata Evrope i svijeta. Hitler je ekonomski uspravio i ideoloki pripremio Njemaku za veliki rat, vojna osvajanja i rasnu dominaciju Njemaca. Moskva je zaboravila na Jugoslaviju i njeno razbijanje. Imala je prea posla. U to vrijeme Tito je bio takorei jednom nogom u Moskvi, a dru68

Veselin Pavlievi gom po potrebi gdje je partijski trebalo. Kao rijetko talentovan politiar, odlian ak Moskve, Tito je bio upoznat sa svim to se deavalo iz i oko Jugoslavije. Morao je zapamtiti tako krupan crnogorsko-srpski sukob poslije ujedinjenja 1918. godine. I bez ideolokog informisanja, taj sukob je bio i u Jugoslaviji vrlo poznat. Bilo je puno mrtvih u Boinom ustnku na crnogorskoj strani. Bilo je ak i brutalnih, stranih ubistava i muenja na crnogorskoj strani. Drugi svjetski rat se zavrio kako se zavrio. Komunisti su doli na vlast, odnosno Tito je doao na vlast. Crna Gora je u FNRJ dobila status ravnopravne republike. Tako krupno teritorijalno-organizaciono pitanje ustrojstva vlasti nije moglo i smjelo proi bez Titovog miljenja i odluke. To je u hjerahiji komunistike, a i svake druge vlasti, prirodna, legalna i legitimna odluka. Tito kao lucidan i veliki politiar poznavao je snagu srpskog nacionalizma tj. snagu prvog meu jednakim u nizu jugoslovenskih nacionalizama, pa ga je trebalo skratiti ili barem suziti. Srpski nacionalizam kao i svaki nacionalizam - bio je velika prijetnja njegovoj vlasti. (Tito nije znao da srpski nacionalizam, kao ni druge nacionalizme u Jugoslaviji prevrednuje i moderno, liberalno, demokratski razvije. Sve je eruptiralo poetkom 90-tih godina. Znamo kako tragino.) S druge strane,Tito je itao ilasovo pisanje o crnogorskom nacionalnom pitanju iz Borbe (br. 106) od 1. maja 1945. godine i ilasovo zalaganje za ouvanje Crnogorske nacije i znaaja u stvaranju drave Crne Gore. Borba je bila partijski list i Tito je radovno itao. To je svim partijcima bila obavezna literatura i informacija. S tree strane, Tito je itekako cijenio ulogu Crnogoraca u antifa69

ilas i lanci istikoj borbi, crnogorske generale i veliki broj narodnih heroja i prvoboraca. Morao im se oduiti. S etvrte strane, psihologija komunistike ideologije slinija je feudalnoj svijesti nego nekoj drugoj modernoj svijesti i pored toga to su komunisti govorili da su internacionalisti i kosmopiliti. Tito je oboavao darove i da prima i da daje. Sjetio se Crnogorca i njihove istorijske posebnosti: dravne, kulturne, teritorijalne, nacionalne i druge. Sjetio se vjerovatno i ilasa i njegovog Borbinog pisanja iz 1945. godine i zalaganja za ouvanje dravno-nacionalne posebnosti Crne Gore. Moda se sjetio i daleke Kominterne i ispravljanja istorijske nepravde izmeu dva rata. Bilo kako bilo, Crnogorci su dobili Republiku. Tito je to prema Crnogorcima odlino iskoristio. Moralno je crnogorsku birokratiju korumpirao jer je tako irio i uvrivao linu vlast, ali i rjeavao druge hegemonistike ambicije politikih suparnika. Sve u svemu, ako bi se vratili na poetak teksta i roakanja ilasa kao oca Crnogorske nacije, prije bi se moglo rei za Tita da je otac moderne Crne Gore i nacije. Za ilasa bi se moglo rei da je kum ili svjedok, ali vrlo vani i uticajni svjedok Republike Crne Gore, danas meunarodno priznate drave Crne Gore. Mogue, da nije bilo Milovana ilasa i njegove veoma visoke partijske i dravne funkcije u FNR Jugoslaviji, ne bi bilo ni Republike Crne Gore ni danas meunarodno priznate drave Crne Gore. Bez uticaja Milovana ilasa moda bi Crna Gora imala autonoman ili specijalan status u okviru teritorijalne organizacije Srbije, Jugoslavije i nita vie. I iza kraja. Tita i ilasa i njihovog uticaja i udjela u stvaranju republike-drave Crne Gore s pravom treba stavljati u kontekst kao oeve Crne Gore, ali ne i ovovremenog crnogorskog politiara iz XXI vijeka. 70

Veselin Pavlievi Milo ukanovi je otac moderne, danas meunarodno priznate drave Crne Gore. Meutim, za razliku od klasinih dravnih suverenista tipa Tita i ilasa u tome jeste moderni istorijski paradoks - modernu dravu Crnu Goru XXI vijeka treba stavljati u kontekst kao i ogroman broj ili gotovo sve male moderne drave danas u svijetu. Danas su suverene drave: SAD, Iran, Kina, Rusija, Indija, donekle Njemaka i moda jo nekoliko drava u svijetu od kojih je SAD prva meu slinima. Era savremene globalizacije svijeta tradicionalne suverenitete drava i nacija izmjeta u nie nivoe moi odluivanja. Izgleda da su globalizacijom svijeta dananje drave i nacije prele svoj zenit i postale irelevantne za bilo koji vid razvoja ukoliko razvoj nije usaglaen i odobren od strane velike sile. Prvenstveno ukoliko razvoj i rast nije usaglaen politiki, ekonomski, pravno, vojno i ekoloki. Ali to je za drugu i dugu analizu: kako male drave da se prilagode i sauvaju u budunosti od jednodimenzionalnog i opasnog globalizma. Podgorica, jun 2010. godine

71

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Disidentski intervjui
Neko je zabiljeio da je u kretanju ivot, a u strukturi smrt. Moda bi to bio moto ilasovih intervjua i iznanaenja koji nam oni pruaju Jedna od velikih, neistraenih i nedovoljno poznatih zaostavtina Milovana ilasa su njegovi disidentski intervjui. Oni su riznica u kojoj se veoma eksplicitno ogleda snaga njegovog karaktera i uopte njegova linost. Memoaristika Milovana ilasa bilo predratna (Besudna zemlja) ili ratna (Revolucionarni rat na Zapadu objavljen 1977. godine pod naslovom War time Ratno vrijeme, kod nas objavljeno tek 1990. godine) je literatura koja kvalitetno i pouzdano upuuje itaoca ili istraivaa na istinu i tragove istina. Jedan od stubova evropske i svjetske civilizacije, istoriar i filozof Erik Hobsbaum, kazao je za ratne memoare Milovana ilasa da je rije o zauujue potenim memoarima i knjizi herojskog ina. Globalno vani list The Economist (Dancan Wilson) ocijenio je ilasove ratne memoare kao izuzetan lini i istorijski dokument, a ugledni publicista Michael Foot laskavo ih je nazvao brilijantnim. Pripovijetke iz njegovog zrelog knjievnog doba su velika, neistraena i fascinantna literatura, gotovo uz rame sa velikim pripovjedaima. Jedna od njegovih pripovijedaka (Rat) ula je u Oksfordovo izdanje 100 najljepih pripovjedaka XX vijeka. Prevodilatvo Milovana ilasa sa engleskog jezika Miltonovog Izgubljenog raja ocijenjeno je kao veliki doprinos obogaivanju kulture jednog naroda 1989. godine i dobilo prestinu jugoslovensku nagradu za prevodilatvo Milo uri. Meutim, intervjui Milovana ilasa su neopravdano bili u sjenci njegovih memoarskih, pripovjedakih i prevodilakih dostignua, ali i revolucionarnih, politikih, disidentskih i drugih pregnua 73

ilas i lanci ove mnogostrane linosti. Mogue da su intervjui najbolje i najznaajnije to je ostalo iza Milovana ilasa. Svi njegovi disidentski intervjui izali su u inostranstvu, na Zapadu. Oni su otvoreno i direktno ukazivali na tadanje jugoslovenske i ire drutvene probleme i pravce kretanja. Intervjui Milovana ilasa su znaajni dokumenti koji su, takorei, promptno - kada nije bio u zatvoru - opominjali Titovu vlast, ali i inostrane, zapadne strukture moi na trenutne i nadolazee socijalne probleme. Normalno, uvaavajui tehniki aspekt izvodljivosti davanja intervjua i naroito njihovog dostavljanja, s obzirom na to da je Milovan ilas gotovo do poetka 90-tih godina bio pod strogim nadzorom policije i gotovo totalnoj ekskomunikaciji (vidi - Vincence Kirbus: Prislukivai Ljubljana 2008. Sjeanje na 40 godina rada u Slubi dravne bezbjednosti, prenijela beogradska Revija VII-X 2008. godine.) Intervjui su, sami po sebi, novinska izraajna forma koja u svojoj osnovi ima direktan uticaj na javnost ili kako bi se to negdanjom partijsko-komunistikom leksikom reklo direktan uticaj na mase. I upravo tog direktnog uticaja na mase svaki totalitarni sistem se itekako plai. To je logika straha svake skraene, ograniene, parcijalne, lane i suene svijesti kakva je ideoloka svijest. Otud je zabrana tampanja i objavljivanja intervjua tzv. narodnih neprijatelja, uzbunjivaa i tetoina, njihova ekskomunikacija i hapenje jedini efikasan vid borbe vlasti protiv njih, pa otud i protiv Milovana ilasa. Zbog svojih intervjua, lanaka i naravno knjiga i navodnog odavanja dravnih tajni u njima, Milovan ilas je sudski gonjen i tamnien. Intervjui su dijelili sudbinu autora, ali i autor ispatao zbog njih. Oni nijesu smjeli biti objavljivani u jugoslovenskoj tampi, pa ak ni u diskrecionoj (strunoj, naunoj i drugoj) tampi. ak i samizdati razgovora sa Milovanom ilasom bili su sudski procesuirani i zabranjivani. 74

Veselin Pavlievi Milovan ilas je zbog svojih liberalnih i demokratskih ideja u Titovoj Jugoslaviji u zatvoru proveo devet godina. Od toga u strogom zatvoru oko dvije godine. Takozvani sudski nalozi, sudski procesi i sudske odluke su bili samo produena ruka politike. Tu, naravno, nije bilo rije o primjeni pravde ili vladavini prava. Kod velikih i rijetkih politikih disidenata, kakav je bio Milovan ilas, komunistiko sudstvo je partijsko sudstvo. Ono je fokusirano u mo ruke ili odluke jednog, vrhunskog ovjeka kakav je bio Tito. Sluajem ilas nije smio da se bavi nii partijski nivo. O sudovima i da ne priamo. Sudski procesi su bili farsa. Sva njegova suenja su bila tajna, daleko od oiju javnosti. Pokretanje sudskih naloga za hapenje pa sve do odluka o visini i ak naina izdravanja kazne, imali su paraf efa drave. Nedavno otvoreni Titov arhiv koji se odnosi na sluaj ilas prepun je dokumenata sa Titovim parafom ili uputstvom. Sloboda se moe trenutno ukinuti, ali se ne moe uhapsiti ili trajno zabraniti. Mada se i na vid ropstva narod kao i pojedinac, u dugom trajanju neslobode, moe navii, to je naroito opasno. Toj slabosti ljudske adaptacije ilas nije znao ili preciznije nije mogao da podlegne. Sa godinama klesao je svoju gotovo kamenu buntovnu figuru. I na kraju, odlukom vlasti mogao je biti ubijen, ali se nije mogao poraziti. Milovan ilas je slobodu pronaao u Titovom zatvoru. Kao vrlo rijetki politiki zatvorski suanj, isklesao je spomenik slobode o sebi i iza sebe, to bi se populistiki reklo za narod uvaavajui ovjeka (ne kao etnonacionalno ili ideoloko bie) ve kao univerzalno: slobodno, moralno, mislee, politiko, strastveno, revolucionarno i naroito vano, u ovom ne sluajnom redosljedu, kao buntovno bie. Za razliku od opozicionara, koji prirodno tee i bore se da osvoje politiku vlast, disidenti se suprotstavljaju preovlaujuem i nazovimo to zakonski kodifikovanom politikom miljenju i praksi. 75

ilas i lanci Stoga su disidenti ak znaajniji kao okamenjeni karakteri-borci za slobodu i demokratiju, nego kao literate ili naunici. Mada i meu disidentima ima i velikih naunika kakav je bio Andrej Saharov, na primjer, ili velikih knjievnika. Disidenti su interesantni kao linosti-primjeri-izuzeci koji su, kako kae Aleksandar Solenjicin, stali ispred crvenog toka istorije. U idejnom i drutvenom otpadnitvu od totalitarnog poretka je snaga njihovog ozraja. ak je uticaj disidenata na drutvo vei iz sjenke i zatvora nego uticaj poznatih i priznatih drutvenih radnika, knjievnika, akademika, inovatora, fiziara ili ak nobelovaca. (U prirodi je ovjeka da trai sakriveno a ne da otkriva otkriveno.) Disidentstvo je vid otpora okotalim strukturama i brana svakoj drutvenoj iluziji individualnim inom. Njihova borba - pa tako i Milovana ilasa - je iskljuivo nenasilna. To je borba u osami i u nerazumijevanju i konfliktu sa vlau, kulturnom elitom, ali i svojim narodom. Oni su neka vrsta modernih pustinjaka ili preciznije savremenih svitaca u drutvu koji imaju u sebi neeg religijskog. Mada disidenti nijesu muenici. Prije bi se za njih moglo rei da su paenici, kako je negdje rekao njegov sin, koji vrsto vjeruju u slobodu i bore se za slobodna individualna uvjerenja prvenstveno iz osjeanja moralne dunosti. Disidentska najee dugogodinja borba i zalaganje za vladavinom prava, demokratijom i liberalnim drutvenim reformama je realna i mogue izvodljiva borba. Oni ne propagiraju utopijske, fikcijske, nerealne ideje, a iznad ili ispred svega mrnju i osvetnike elje. Njihova borba moe biti i - esto jeste kao u sluaju ilasa - kopija nekih viih ve dostignutih standarda liberalnog, savremenog drutvenog organizovanja. Disidenti nijesu drutveni inovatori koji planiraju i propagiraju svoju viziju i masovni drutveni eksperiment. Milovan ilas je vjerovao u mo istine i njeno mnogooblije, prvenstveno njenu injeniku zasnovanost, optepoznatost i sveprisutnost. 76

Veselin Pavlievi Borba disidenata se odvija iskljuivo u zemlji ili preciznije unutar svoje domovine bez obzira na irinu ideja. Nema exteritorijalnih disidenata. Poznati su sluajevi Solenjicina, aranskog, Brodskog ili Bukovskog i njihovog protjerivanja iz domovine. A i Andrej Saharov, veliki ruski nuklearni fiziar, bio je prognan sa svojom enom u kuni pritvor u malom gradu Gorki. Daleko od Moskve, javnosti, novinara, uticaja. Da bi bio disident, ovjek mora biti konvertit koji se spustio u svijet svima znanih ali u drutvu neizrecivih istina i injenica. Meutim, i disidenata ima razliitih. Disidenti-antikomunisti su opasni po stabilnost drutva, mirno i evolutivno rjeavanje nagomilanih drutvenih problema. Naroito je opasna ta vrsta disidenata ako su etnonacionalisti ili vjerski fundamentalisti. U raspadu Jugoslavije oni su odigrali katastrofalnu, anticivilizacijsku ulogu (Franjo Tuman, Alija Izetbegovi, na primjer). Takoe i poludisidenti (Dobrica osi, na primjer) su opasni, posebno opasni. Blago i straljivo kritikuju periferne funkcije reima. Ne kritikuju sistem, ideologiju ili vlast, ali tampaju knjige i niko ih ne hapsi. ak ti 50-postotni disidenti imaju brojne drutvene privilegije. etaju se sa vladarima, zatupljuju i blamiraju disidentsku otricu kritike i stvaraju opasan privid drutvene slobode i demokratije u svojoj zemlji i pred meunarodnom javnou. Milovan ilas je bio moralno i materijalno nepotkupljiv disident. Disidenti-otpadnici koji su izvan ili iznad nacionalno-ideolokih i drugih okvira (kakvi su bili ilas, Mihailov, Saharov ili danas omski) su vani. Oni su blii mudracima nego intelektulcima. Stoga su rijetki, vrlo rijetki. Nijesu tipska i uobiajena drutvena pojava. U tome je njihova dragocjenost. U zatvorenom, totalitarnom drutvu, njihov eho se uje i prenosi u narodu apatom takorei od usta do usta ili od uva do uva. Njihove ideje vrijede, jer se apuu. I to se tie i sakrivenije kazuju sve se dalje uju. Disidenti kopernikanski utiu na drutvo u dugom trajanju, u prihvata77

ilas i lanci nju novih vrijednosti, savremeniju organizaciju drutva, moderno drutveno interno i eksterno povezivanje, slobodno politiko ispoljavanje, vladavinu prava. Disidenti kvare omladinu, a to znai utiu na stabilnost vlasti i budunost drutva. U tom smislu disidenti u sebi imaju neeg grkog, pa i biblijskog. Ta biblijska nit pratila ih je u istoriji religija i politika u raznim jeretikim formama, pa tako i Milovana ilasa. Disidenti nemaju mogunost ili preciznije dozvoljeno pravo na javnu komunikaciju i javno iznoenje svojih kritikih pogleda. Oni su oznaeni od vlasti kao neprijatelji naroda koji tetno utiu na mase. Tako disidentima ostaje intervju/razgovor dat stranom novinaru kao brz i efikasan vid duhovnog otpora totalitarnom reimu i birokratskom razumu. Svaki dogmatski reim nastoji da izgradi savren sistem vladanja bez idejnih iznenaenja i kritike. I upravo kroz intervjue izranja lik skrivenog kritiara, politikog disidenta koji zadobija duhovnu mo. Toga se totalitarne vlasti itekako plae pa su se plaili i Milovana ilasa. Disidenti nemaju drugog svjedoka osim sebe i gledita o drugom kroz sebe i svoj primjer. Njihove poruke su uzbudljive jer su jeretike i zabranjene. Naroito kad dolaze od biveg politikog monika koji ne smije da se vidi i uje, a koji je iskusio zatvorsku patnju zbog svojih liberalnih ideja i kritike vlasti. I taj oreol paenika i kritiara, disident-politiki zatvorenik nosi kao prepoznatljiv znak koji gori plamenom svijee u mraku. ilas je u zatvorskoj tiini i samoi otkrivao sebe, nove misli u sebi i na kraju - novog sebe. Ali za samou je potrebna snaga, vjera i hrabrost. Zato je zatvor - kao krae iskustvo - ak i koristan, pa i u ilasovom sluaju. Ima se utisak da je ilas u zatvor uao 1957. godine kao intelektualac neosloboen do kraja marksistikog dogmatizma i ematizma, a izaao iz zatvora 1961. godine kao libe78

Veselin Pavlievi ralni mislilac, ako ne i kao mudrac. Sumlja je proces koji je zaet kod Milovana ilasa jo na Sutjesci. Banalna je istina da ljudi mijenjanjem sebe mijenjaju i svoju predstavu o drutvu i ivotu oko sebe. ilas e svoj novi identitet izrei - pored knjiga - i u brojnim intervjuima borei se protiv civilizacijskog pustoenja koji ostavlja po sebi i za sobom svaka ukoena, ukalupljena svijest. Stoga su disidenti, pa i ilas, dalji od naunika a blii umjetnicima koji vrlo vrsto stoje na zemlji borei se za pravo na ivotne razliitosti. Struktura je smrt davno je uzviknuo slavni Robespjer. I upravo ilas je cijeli svoj ivot ispunio borbom protiv strukture (dogme). Dodue, strukturu je i sam stvarao ili uticao na njeno stvaranje dok je bio na vlasti. Meutim, borbu protiv dogmatskog, ukalupljenog, ukoenog sistema ilas je nastavio odmah iza rada a posebno kao disident u brojnim intervjuima. Neto ranije u Borbinim lancima iz 1953/54. godine, zatim lancima iz Nove misli i u jo nekim (pred) liberalnim lancima iz 1950. godine i ranije koji su izlazili u partijskom listu Borba. Vlast ilasa nikad nije interesovala, praktino prezirao je. Bez trunke aljenja se brzo odrekao vrhovne zakonodavne vlasti u Jugoslaviji u interesu Borbinih lanaka 1953/54. godine.

Crna Gora u svojoj modernoj istoriji XIX i XX vijeka nije imala niti razvijala standarde otpadniko-disidentske kulture otpora strukturi, ali je sreom imala dvije gromade: Marka Miljanova u nacionalnoj razmjeri i Milovana ilasa u internacionalnoj razmjeri. Milovana ilasa emo, vjerujem, poeti da nauno istraujemo. (Ostaje gromadni Veliki vojvoda Marko Miljanov za neku drugu priliku i veliku civilizacijsku obavezu koju Crna Gora ima prema njemu.) ilas je bio prvi disident u komunistikom svijetu. Prije njega je 79

ilas i lanci bilo kritiara socijalistike vlasti, kao Trocki ili Buharin na primjer, ali ne i velikih disidenata. ilasova Nova klasa izala u jesen 1957. godine i datum njegovog zatvaranja 19.11.1957. godine se vjerovatno moe smatrati poetakom njegove dugotrajne i bogate otpadnike karijere i definitivne potvrde njegovog disidentskog statusa. ilasovim putem kasnije su ili pominjani Saharov, Solenjicin, Bukovski, Popov, Mihajlov i brojni drugi moderni disidenti sve do Leha Valense i Milana Kuana. Interesantan je bio pad Milovana ilasa. To je bilo takorei prekonono, munjevito propadanje dravnog i partijskog monika. Za tri dana vanrednog Treeg plenuma CKSKJ januara 1954. godine sve je bilo gotovo. Snaga njegovog treska je bila vertikalno-pravolinijska i zavisila je od poloaja u hjerahiji koju je Milovan ilas imao u partiji i dravi. Snagu ilasovog treska prvi je naslutio i najlucidnije izrazio dugogodinji Titov i njegov saborac, talentovani ministar unutranjih poslova Aleksandar Rankovi. On je ilasovu pobunu protiv Titove vlasti i komunistike ideologije uopte kratko prokomentarisao: Kuku njemu, ali kuku i nama. Disidenti i jesu disidenti jer su u pasivi. Oni su - kako kae jedna vrijedna arapska pjesma - otpadnici sa izvora koji, dakle, strpljivo ekaju i imaju svoju budunost.

U periodu dok je bio na vlasti, Milovan ilas je po oprobanom komunistikom receptu komunicirao sa narodom ili tzv. bazom, preko izjava i partijskih odgovora tj. naredbi. Tu nije bio mnogo plodan. Imao je svega 11 izjava u periodu od 1945. do 1954. godine ne raunajui partijske analize, pisanje kongresnih materijala i brojnog drugog materijala. Pet izjava je dato inostranim medijima i agencijama, a est unutranjoj, domaoj javnosti. Znaajnije izjave inostranim medijima date su Soaru (prenijela Borba 11/1946. - isto Seljaka borba 2/1946).; zatim Njujork tajmsu i Agenciji Frans pres (prenijela Politika 46/1949. i Pobjeda 80

II

Veselin Pavlievi 6/1949) i Agenciji Frans pres I Njujork tajmsu (knjiga II Beograd 1950. godine). Navedene izjave domaoj javnosti prenosili su Politika, Borba, Vjesnik, Nova Makedonija i Slovenski poroevalec. Milovan ilas je u periodu od 1954. godine do kraja ivota dao koliko je istraio Dobrilo Aranitovi54 u bibliografiji Milovana ilasa - 358 intervjua 217-orici novinara i urednika svjetskih listova, a od poetka 1970. godine vie znaajnih lanaka. Svi intervjui su dati od 1967. godine ne raunajui intervju dat Njujork tajmsu 25.XII 1954. godine, koji je vodio urednik Jack Raymond . Takoe, Milovan ilas je imao intervjue koji su izali kao posebne publikacije-knjige, a takvih je bilo est, raunajui tri knjige dijelom posveene razgovorima sa Milovanom ilasom. Jedna knjiga-intervju je i knjiga razgovora Milovana ilasa sa Adil-begom Zulfikarpaiem, velikim bonjakim liberalnim misliocem. Zbog pomenutog intervjua datog Njujork tajmsu decembra 1954. godine i kritike politikog stanja u Jugoslaviji i zalaganja za viepartizam, Milovan ilas je ekspresno osuen na osamnaestomjesenu zatvorsku kaznu januara 1955. godine, uslovno na tri godine. (Uzgred, sva njegova suenja su bila in camera- tajna, bez prisudstva publike, nezavisnih svjedoka i novinara, to znai bez javnosti.) U novembru 1956. godine je uhapen i osuen na tri godine zatvora zbog kritike jugoslovenskog stava prema dogaajima u Maarskoj, a 5. oktobra 1957. godine je u zatvoru osuen na dodatnih sedam godina zatvora - u zbiru sa ranijom kaznom na devet - zbog uvene knjige Nova klasa koja je bila proturena i objavljena u SAD. Interesantno je da je u Pekingu bila donijeta partijska odluka da se Nova klasa prevede na kineski jezik i podijeli najviim partijskim funkcionerima tzv. partijskim ealonima. Milovan ilas je iz zatvora puten 20. januara 1961. godine, ali je ve 7. aprila 1962. godine ponovo uhapen i osuen 14. maja na pet
54 D.Aranitovi: Bibliografija Milovana ilasa, Slubeni glasnikBeograd -2008.

81

ilas i lanci godina zatvora zbog knjige Razgovori sa Staljinom. Ova kazna mu je sabrana sa prethodnim tako da je dobio 13 godina, a izdrao je devet od ega dvije i po u samici. Osloboen je 31.12.1966. godine bez uslova, osim petogodinje zabrane da daje bilo kakve izjave i intervjue ili to da objavljuje. ilas je odbio da se pridrava ove zabrane i ve 20. marta 1967. godine pie vano pismo J.B.Titu u kome ukazuje na opasnosti da se sve vie u zemlji Jugaslavija smatra vjetakom tvorevinom, kritikuje uplitanje ideologije u privredu i zalae se za demokratske reforme i ljudske slobode. Zapadnim medijima Milovan ilas je dao 205 intervjua poev od intervjua datog The New Jork Times aprila 1967. godine do svoje smrti 20. aprila 1995.godine. Jugoslovenskim sredstvima javnog informisanja - poev od 1988. godine - dao je 124 intervjua, dok je tzv. istonim sredstvima javnog informisanja dao 29 intervjua ili ukupno 358 intervjua. (Podjela intervjua je hladnoratovska.) Milovan ilas je poslije odlaska sa vlasti crnogorskoj javnosti dao prvi intervju 1989. godine ( Pobjeda 45/1989) ne raunajui izvod iz jednog intervjua datog listu NON (koji je prenijela Pobjeda 45/1989. godine); slovenakoj javnosti dao je prvi intervju 1988. godine (Mladina 12.02. 1988.); hrvatskoj javnosti 1988 (Omladinska iskra Split 24.06.1988.godine.); srpskoj javnosti 1989. godine (Zlatarske novine, Nova Varo 9/1989.); makedonskoj javnosti 1990. godine (Nova Makedonija 46/1990 godine); bosanskoj javnosti intervju dat Radiju Sarajevo (prenijela Borba 15.05. 1990. godine.). Kad je rije o beogradskim medijima, ilas je prvi intervju dao Knjievnim novinama 42/1989. godine, dok je NIN-u dao prvi, nazovimo to politiki intervju tek maja 1989. godine (37/1989 godine). Intervju je objavljen pod naslovom Rankovi to nije zasluio. U navedenoj periodizaciji nijesu uzeti u obzir intervjui, lanci i nekolike izjave koje je Milovan ilas dao asopisu na srpsko-hrvatskom jeziku Naa re ili koji je taj list prenosio iz drugih svjet82

Veselin Pavlievi skih listova a ticali su se Milovana ilasa. List Naa re je izlazio u Londonu tokom 80-tih godina. Milovan ilas je tom listu dao ukupno 18 izjava, intervjua i lanaka. Dakle, pravo na rije, pravo na informaciju, pravo na svoju odbranu i irenje svojih ideja, Milovan ilas je dobio u sredstvima javnog informisanja u Jugoslaviji tek na kraju 80-tih godina ili poslije skoro 35 godina od silaska sa vlasti. Do tada je morao da trpi sve to se o njemu pisalo, prialo na javnim tribinama, ali pravo na javnu obranu mu je bilo oduzeto. Takvo ponaanje kritiara ili tanije napadaa na Milovana ilasa, vie govori o njima samima i njihovom moralu nego o ilasu. Disidentski intervjui Milovana ilasa su apsolutno nepoznati crnogorskoj i - uslovno reeno - jugoslovenskoj javnosti, ak do dana dananjeg. Dakle, skoro 50 godina. Zato su ti intervjui (post festum) poslije Titove smrti i danas vani? Razloga ima vie, ali jedan je krucijalan. Kulturne i politike elite Crne Gore, Hrvatske, Srbije i drugih drava sa ex Yu-prostora sa disidentskim intervjuima Milovana ilasa i danas ne smiju da se suoe zbog ilasovog dubinskog dijagnosticiranja i percipiranja to se moe desiti sa Jugoslavijom i kakve joj sve aveti prijete (prvenstveno nacionalne), ukoliko se Jugoslavija ne demokratizuje i liberalizuje. Dakle, izmeu dva pravca razvoja Jugoslavije poetkom 50-tih godina: liberalnog ilasovog i dogmatskog Titovog (koji je podravala akademsko-kulturno-vjerska nacionalna elita Jugoslavije) sve se uruilo 90-tih godina. Znamo kako civilizacijski poniavajue. Cijenu je platio narod, a i danas plaa i ko zna da li smo precrtani i ve iskljueni iz buduih tokova modernog evropskog drutva.

Jedan od veih evropskih politiara druge polovine XX vijeka J.B.Tito, ilasove intervjue je oigledno visko cijenio. Znai, sma83

IV

ilas i lanci trao ih je opasnim po stabilnost svoje vlasti. List Borba je od 1. XII 1968. godine prenijela Titovu izjavu da on ( misli se na Milovana ilasa - V.P.) suvie govori i da bi bilo bolje da to manje ini, mi smo ga kao knjievnika i publicistu pustili, ali nijesmo mislili da e on davati intervjue (podvukao-VP). Titova tvrdnja da su ilasa pustili kao knjievnika i publicistu da objavljuje u zemlji nije bila tana, ali je bilo tano i znaajno Titovo zapaanje da su ilasovi intervjui dati stranim listovima neprijatno iznenaenje i opasnost za njegovu vlast. Njegovi intervjui su - po svojoj prirodi - mozaikog sastava, ali i zajednikih konzinstentnih niti koje bi, za ovu priliku, grupisali u dvije cjeline. One najreljefnije izraavaju sutinu Milovana ilasa kao znaajnog komunistikog revolucionara, zanesenjaka i antifaistu prve polovine XX vijeka, s jedne strane, ali i borbenog liberalnog politikog mislioca druge polovine XX vijeka, s druge strane. Prvi znaajni intervju, u kojem je kritikovao politiko stanje u Jugoslaviji a to znai Tita, Milovan ilas dao Njujork tajmsu 25. decembra 1953. godine. U njemu je istakao potrebu postojanja opozicionog razmiljanja/frakcija/partija kao neophodnog inioca i stabilizatora demokratije u Jugoslaviji. Aposteriorno bi se dalo iz intervjua zakljuiti da ilas politiku ve podrazumijeva kao kondenzaciju ivota koja uvijek i iznova mora biti preispitivana i kreirana. To znai da se ve tada javno suprotstavio Titu i njegovom dogmatizmu. U nekom dubljem nivou, intervju implicitno saima njegova, nazovimo to uvodna disidentska pisanja, slobodne misli, kritike, nesazrela razmiljanja koja su izlazila u Borbi od 11. XI 1953 do 7. I 1954. godine (14 lanaka) i u asopisu Nova misao - est lanka u kojima je rije o politici, knjievnosti, moralu i istoriji. U nekom gotovo skrivenom nivou, intervju Njujork tajmsu otkriva ilasovu strastvenost za promjenom, kretanjem naprijed i strast o potrebi borbe protiv nove kaste u Jugoslaviji. Iza inter84

Veselin Pavlievi vjua ostaje da je ilas strastveno prezirao profesionalne revolucionare koji su revoluciju, pa tako i Jugoslovensku antifaistiku revoluciju 1941.-1945.godine prihvatili kao usputno sredstvo borbe nove kaste za ouvanje line vlasti, funkcija, privilegija, novca, vila, automobila, ena itd. U uvenoj pripovijeci Anatomija jednog morala on upravo o tome vrlo otvoreno pie. Sljedea grupa intervjua, praktino provala intervjua, data je tek od 1969. godine Njujork tajmsu, Newsweeku, The Naw Leader-su, Der Spiegel-u, Figaro-u, The Washiton Post-u, Franfururter Allgemaine Zeitung, Il Messaggeru i brojnim drugim svjetskim listovima. U meuvremenu - do 31. decembra 1966. g. - Milovan ilas je bio u zatvoru. Interesnatno je da je u SSSR-u ilas dao intervju ve septembra 1973. godine, na pisano dostavljena pitanja, asopisu Ruska misao (urednik Konstantin Pomerancev). arolikost ciljeva i tema intervjua, njihova dostupnost i druga ogranienja, ne pruaju mogunost da se daju sudovi o svima njima, ali se moe povui sledea nit iz nekoliko velikih intervjua koji odraavaju Milovana ilasa kao neporazivog borca za slobodu i demokratiju. S druge strane, on je krunski svjedok, stvaralac i veliki poznavalac funkcionisanja komunistikog totalitarnog, posebno Titovog, sistema i njegovog funkcionisanja iznutra, s unutranje strane i to je naroito vano u tajnim i praktinim formama svoga izraavanja. S tree strane, on je razumijevao stvarnost oima i umom duboko pronicljivim. Iz tih i drugih razloga, njegova sublimirana razmiljanja i tumaenja politikih i drutvenih zbivanja kod nas i ire prvenstveno su moralna opomena i snana brana palanakoj strasti i primitivnom sitnosopstvenikom pijanstvu, vlastoljublju i srebroljublju koji nosi svaka vlast za sobom i oni intelektualci koji podravaju takvu vlast. Potrebno je navesti nekoliko njegovih zapaanja koje je dao The 85

ilas i lanci New York Tajms-u 27. XI 1969.g. u kojima se ve vidi da se potpuno oslobodio marksistikog dogmatizma, mada ilas nikada nije postao antikomunista. (U to vrijeme Milovan ilas je boravio kao predava na Univerzitetu u Prinstonu u koli Vudro Vilson kao lan Koleda za javna i meunarodna pitanja.) U tom intervjuu ilas, osloboen fikcije, gleda na fenomen revolucije, pa tako i njegove socijalistike revolucije, samo kao sredstvo nasilne promjene vlasti i svojinske preraspodjele u korist nove kaste i nita drugo. Slino kao i u Borbinim lancima iz 1953./54. godine. Revolucije - zakljuuje ilas - ne mogu da mijenjaju narode, njegove osobine, kvalitete i tendencije. Revolucija sreom ne moe da stvori, zakljuuje ilas, novog, drukijeg ovjeka kako su komunisti bili umislili i vjerovali. U istom intervjuu ilas vrlo kritiki gleda na novu, zapadnu ljevicu kao moderni pokret koji nema nikakve budunosti u smislu da mijenja savremeno drutvo. Dakle, u tom gledanju na revolucionarnost, tada popularne nove ljevice (neokomunisti/socijalisti), ilas ne vidi nikakvih drutvenih pozitivnih elemenata. Naprotiv, novu ljevicu smatra dekadentnijom, bezidejnijom, ideologiziranijom i nedemokratskijom od studentskih i omladinskih pokreta u Istonoj Evropi. Na pitanje kakva je njegova ocjena J.B.Tita on ilasovski kae da jednog dana mislim jedno, drugog dana drugo. Ali uopte uzev posmatram ga kao istorijsku linost koja je u tekim situacijama bila dobra u ratu, u borbi protiv staljinizma, pa ak i sada u odnosu na okupaciju ehoslovake. Devetog decembra 1969. godine ilas je dao interesantan intervju televiziji NET (Nacionalna edukativna/prosvjetna televizija), koji je gotovo u cjelosti posveen njegovim zatvorskim iskustvima. Saeto, zatvorska iskustva, smatra ilas, fiziki konzerviraju ovjeka, biti dugo u zatvoru je zlo, ali dve do tri godine nije jer ovek u zatvoru briljivo misli o svojoj sudbini, o svojim sposobnostima, tamo on potvruje svoje vrednosti. Ovaj intervju je, ipak, upamen po ilasovskom tumaenju utopije gdje on na jednom 86

Veselin Pavlievi mjestu kae da nekad drutvo potrebuje utopistike ideje, ali iste te utopistike ideje u drugim okolnostima su potpuno opasne za normalne uslove ivota. (Ako se jedno drutvo nalazi u orsokaku, utopija moe igrati privremeno pozitivnu ulogu u borbi protiv stagnacijeali u drugim sluajevima utopija je opasna ne samo za ljudski ivot ve i jo vie za ljudski um.) Takoe, intervju nam otkriva tajnu da je do prvog ozbiljnijeg idejnog razlaza izmeu njega i Tita dolo na brionskom sastanku Centralnog komiteta 1953. godine. Znai, otkriva se u tom intervjuu, da su lanovi Centralnog komiteta pet godina poslije 1948. godine bili, kao po sili inercije, jo inficirani staljinizmom i pored partijske i dravne odluke (Rezolucija Infombiroa) da se suprotstave Staljinu. Svi u CK su se, znai, postepeno - neko prije neko kasnije a neko nikad - mentalno oslobaali staljinizma u sebi ili ideologije iz sebe. Istorijski novinski intervjui Milovana ilasa poinju 70-tih godina i bez ireg analitikog pristupa izdvojiu nekoliko u kojima ilas tumai kontekst globalnog, zapadnog ponaanja na zbivanja u komunistikom svijetu i probleme unutar Jugoslavije. To su intervjui u L-Mondu iz 72-ge godine i piglu iz oktobra 80-te godine i L Ekspres-u i Encounter-u iz 79-te godine. U njima Milovan ilas iznosi svoja zapaanja, komentare istorijskih i trenutnih politikih dogaaja u svijetu (manje u Jugoslaviji - osim u L Mondu), a na tragu su zalaganja za ouvanja ljudske slobode kao prirodne potrebe. (Bez slobode -neko je zabiljeio ljudi podivljaju, a divljatvo je predvorje rata ili sam rat, to smo mi 90-tih godina konkretno proivjeli. Na neki nain, rat je osveta duha na ljudsku uobraenost i fiksirani, nepomini um zatvorenog drutva.) U intervjuima datim L Ekspres-u i Encounter-u iz novembar-decembar 1979. godine ilas opominje ili preciznije otro kritiku87

ilas i lanci je Zapad i njegovu nedovoljnu odlunost, hrabrost i nedostatak vizije da se suprotstavi tendencijama socijalistikog ideolokog jedinstva, a to znai tendencijama globalnog komunistikog ropstva. ilas je dovoljno iskusan i prekaljen da prepozna opasnost ideolokog jedinstva po slobodu i demokratiju. On je dovoljno pronicljiv da zna da nacionalni komunizam i njegova jednopartijska vlast ne moe da se promijeni i da drutvo vodi ka slobodi. On moe - navodi dalje ilas- samo da se razie sa Moskvom i da izgrauje jedan drugi komunistiki sistem. Otud bi se lako mogao izvui ilasovski zakljuak o (ne)postojanju nacionalnog komunizma ve o drugom obliku iste komunistike realnosti55. Dakle, neke forme vlasti, navodi dalje ilas u intervjuu, mogu da budu razliite pa ak i formalno obogaene kroz funkcionisanje nekih djelova sistema vlasti, ali ukoenost i dogmatinost sistema na temeljne izazove stvarnosti, ivota i modernosti ostaju netaknute i nedodirljive. To je veoma opasno, zakljuuje ilas, po stabilnost i budunost svake zajednice. On u intervjuu L Ekspres-u iznosi pozitivan primjer panskih komunista, mada je i ta pohvala uslovna jer nema praznih ekova u politici, oprezan je ilas. Globalna budunost, zakljuuje ilas u L Ekspresu, ne zavisi samo od komunistikog neslobodnog svijeta nego i od onih koji su neotueno slobodni da vide i da se brane i najzad da stvaraju svijet budunosti. Bio sam staljinista kako su komunisti u to vrijeme biliDanas je pomodno meu komunistima da ne priznaju svoju staljinistiku prolost i da poriu da su rekli ono to su stvarno rekli. Ja to neu
55 Ovdje bi se lako moglo produiti logiciranje o ilasu kao veoma kontraverznoj linosti koja skae od ekstremiste do oportuniste, kako pojedinci esto karakteriu njegovu promjenu miljenja. U sutini, rije je o njegovoj neuhvatljivosti, kako smatra dobar poznavalac Milovana ilasa Desimir Toi - ili o svojevrsnoj kontrapunktnosti kao individualnom shvatanju vieoblija realnosti koja su zavisna od vremena, prostora i konteksta njegovog tumaenja realnosti.

88

Veselin Pavlievi initi. Moj staljinizam je poznat. I kad danas gledam unazad na njega, mogu samo da ponovim da mi ne bismo pobijedili u svome ratu protiv Hitlera da nismo uzeli ovaj neprikladan stav prema Sovjetskom Savezu i Staljinu. Mi smo ga potrebovali za nae jedinstvo i na moral. Bili smo fanatici i trebalo je da budemoBio sam jedan od partijskih voa, i piui novembra 1942. godine pod izuzetno tekim okolnostima upotrebio sam izvesnu retoriku Nepobedivost i sveznanje Staljina bio je efektivan slogan protiv prividne nepobedivosti HitleraU mome prilazu Staljinu bilo je neeg slinog religijskoj vrsti verovanja. Mi smo svi verovali u njega na taj nain. Citat je preuzet iz intervjua Encaunter-u iz decembra 1979. godine. Teko je nai jednostavniji primjer iskrene zaslijepljenosti snage vjere koja juria na nebo, kako kae jedan pjesnik, da bi spasila i sebe i vjeru u sebi. Za razliku od ilasa mnogi revolucionari, kasnije su se odricali i stieli svoje staljinistike prolosti potencirajui svoj demokratski i liberalni kapacitet u ratnim okolnostima. ilas nije bio takvog kapaciteta. Znaajan intervju Milovana ilas je dao jednom od najuglednijih britanskih novinara Georgu Urbanu (Enkaunter 53/1979), a ticao se revolucionarnog rata u ratu , kako revoluciju 1941.-1945. godine naziva ilas. Taj rat ilas tano saima i kao antifaistiki, ideoloki i odbrambeni rat, s jedne strane, ali i kao osvetniki: nacionalno-vjersko-plemensko-bratstveniko-komijski rat suprotstavljenih individualaca i grupa, s druge. Praktino dva rata u jednom ili dva paralelna rata u kojem je domai rat bio neuporedivo brutalniji od uvezenog rata protiv faizma. Teko je nai ovjeka koji tako otvoreno govori o revoluciji i graanskom ratu u nas kao Milovan ilas. Revolucija je - iznosi ilas u Preuves-u (oktobar 1974. godine, rije je o lanku) neizvodljiva bez krute privrenosti ideologiji...a naa sopstvena privrenost komunistikoj revoluciji bila je ba tako vrsta. Mi smo se pridr89

ilas i lanci avali nje s biblijskom izvesnou i verovali smo da ma ta inili -predstavlja slubu istini i buduoj srei nae zemlje i oveanstva. Dakle, komunisti bez takve vjere ne bi pobijedili faizam i to bez Staljinove direktne pomoi. (Ako zanemarimo vojnu pomo SSSRa prilikom oslobaanja Beograda. Ta pomo je samo ubrzala protjerivanje faista sa Balkanu, ali ne i definitivno oslobaenje zemlje koju su izveli YU-komunisti.) Meutim, izvan ravolucije ili preciznije post festum revolucije, ilas o revoluciji ima konzinstentno miljenje koje iznosi jo u Borbinom lanku (Nove sadrine) da revolucija ne moe da se spasi svojom prolou. Revolucija mora nai nove ideje, nove oblike, nove pozive, drugojaije od nje same, nekadanje. Novi stil i jezik Nove generacije u hiljadama stupaju u tu novu stavrnost alirevolucija je za njih breme, slavna tradicija ali ne ivot (podvukao VP). Revolucija se mora preobraziti, ako nee da bude uguena - u demokratiju i socijalizamU stvaranje. To je njena budunost.56 Dakle, ilas u intervjuu iznosi da je jugoslovenska revolucija zavrena i da je potrebno arhivirati je a ne ivjeti od slavne tradicije. Isto je - zakljuuje ilas dalje u intervjuu - i sa komunistikom ideologijom koja je i mrtva i jo uvijek u ivotu u isti mah. Mrtva u smislu vjere, a iva kao neophodna racionalnost u politici57. Dakle, novoj kasti je iz veoma prizemnih i pragmatinih razloga ideologija neophodna kao racionalnost u politici. Ona je kima koja nastoji da dri vlast uspravnom, spremnom i uvijek borbenom prema drugim, najee okolnim, narodima. Meutim, ilas smatra da se ne smije dozvoliti revoluciji da stalno tee. To je teror. U drutvu, iznosi ilas u intervjuu, treba razvijati prostore samo za mirne evolutivne drutveno-tehnike tokove razvoja kao moderni ljudski odgovor i odbranu od revolucionarnih, zlih vremena.
56 57 Borba, 11.XII 1953. Isto.

90

Veselin Pavlievi
Ono to je veoma znaajno jeste, to se i u ovom intervjuu jasno vidi, da ilas granii ravolucionarne i mirnodopske metode i etiku ponaanja i neophodnost njihovog estog mijenjanja i vremenskog prilagoavanja. Iste stavove ilas je konzistentno iznio jo u Borbinom lanaku od 7. 1. 1954. godine kao i mnogo godina kasnije u asopisu Preuves (oktobar 1974. godine) pod karakteristinim naslovom Iako je revolucija poodavno zavrena, mitovi ostaju.

to se tie same prirode Titove vlasti, koja je autohtono izvedena iz revolucije, za dugo vremena - otkriva nam dalje ilas u istom intervjuu- Staljin nije bio naklonjen da prizna da smo mi izveli Revoluciju. On se pridravao formule da su se jugoslovenski partizani herojski borili u okupaciji i postigli u isto vrijeme unutranje promjene..i to je sve. Neto dalje u istom intervjuu navodi ilas svoj razgovor sa Staljinom. Pokuao sam, pie, da mu kaem da smo mi ve imali sovjetsku vlast u Jugoslavijiali Staljin nije hteo to da zna. On je smatrao, na moje uenje, da smo mi postigli neto to se nalazi izmeu sovjetskog sistema i De Gola! To je bila luda besmislica, poto smo mi ustanovili isti monopol i strukturu vlasti koju imamo i danas. Ako bi se za trenutak udaljili od ilasovog intervjua a da bi se on jasnije razumio i njegova upotrebna vrijednost danas, navedimo jedan pasus iz ilasove knjige iz 1994. godine Pad nove klase: povest o samorazaranju komunizma. U njoj kae: U revoluciji su potueni svi nacionalizmi, ali oni lako buknu elementarnom silinom ukoliko se nisu u drutvu razvili odreeni odnosi: demokratske institucije, slobodna ekonomija, srednja klasa. Komunizam je u tom smislu ostavio iza sebe pusto iz koje su buknuli ideologije i pokreti kojima je nadohvat bio sirovi materijal mrnje i ogorenja, uvreenih zlih seanja i, nadasve, ideologizovanih verovanja da su drugi krivi za sve nacionalne i druge nedae i da se one mogu otkloniti sazdavanjem istih nacionalnih drava. Dakle, cijenu zarobljenog uma (eslav Milo) i ukoenog milje91

ilas i lanci nja ili zloupotrebe revolucionarne slave, svi jugoslovenski narodi e kasnije, kod samopropasti komunizma, skupo platiti. Vrijedno je navesti par citata iz pomenutog lanka u asopisu Preuves (oktobar 1974. godine) u kojem ilas pie kako su titovci, meu kojima sam i ja bio (M..-moja prim.), i docnije Hruov izmeu ostalih, pokuavali su da podmlade i prilagode ideologiju; oni su pak samo uspeli da stvore oko nje i u njoj samo jednu vrstu jeresi i revizionizma duhovni ivot je zadavljen zabranama i kampanjama organizovanim ili jo sabijenim u sumorne eme koje se ne razlikuju od ovih u SSSR-u. I dalje: Titov autoritet nije bio zasnovan na koncentracionim ligorima ili na genijalnomuenju, nego na Titovom izuzetnom smislu za stvarnost, tojest za prikrivanje opasnosti, kao i na njegovoj taktikoj vetini i na monopolu sredstava za obavetavanje. Ukoliko je potreban kratak zakljuak povodom citata iz Preuves-a, navedimo da je smisao za shvatanje politike stvarnosti vladaoca (Tita) i njeno prikrivanje, upravno-proporcionalno stepenu dogmatizma u jednom drutvu. Tito je tu bio vrlo vjet praktiar i moderni politiar. to se tie intervjua vezanih za nacionalno pitanje i opstanak Jugoslavije s tim u vezi, znaajan je ilasov intervju dat piglu iz oktobra 1980. godine poslije Titove smrti, mada je specijalistikih intervjua bilo vie u mnogim novinama i asopisima. U intervjuu piglu ilas iznosi miljenje da je Jugoslavija formalno jedna federacija, ali je i nadalje ostala politiki centralizovana zemlja. A, ustvari, centralizacija se izraavala najjae u Titovoj linosti i njegovoj moi. To znai da e se budui sukob, borba za nacionalno pitanje, uglavnom voditi oko toga da se formalno priznaje autonomija i u stvarnosti sprovede. I neto dalje: Revolucija je dala put za reenje nacionalnog pitanja. Dakle, ilas ve vidi nacionalne sukobe mada ne predvia krvave, a kao politiki kompromis u opstanku Jugoslavije vidi u konfederalizaciji, kulturnoj, administra92

Veselin Pavlievi tivnoj i u velikoj meri kao privrednoj zajednici, kao i u autoritativnoj, ali ne ideolokoj vladi koja je otvorena za reforme. Ta Vlada morala bi da ima, kae iz iskustva ilas, jaku armiju i snaan unutranji red. ilas upozorava na snagu nacionalizma i snagu naih mranih etnonacionalizama koji uvijek spavaju otvornim oima i ustima spremnim na skok u - provaliju. Poslije prikaza nekoliko intervjua Milovana ilasa, zakljuimo da se intervjuima uopte danas poklanja nedovoljna ili mala istraivaka i nauna panja u nas. To je uoeno kod disidenata, a naroito kod nezgodnog svjedoka Titove vlasti kakv je bio Milovan ilas. Intervjui/razgovori koje je on davao stranoj tampi je rudnik koji vodi ka istini da se misao ne moe niti smije zatvoriti i ukalupiti. Posljedice dogmatizacije drutva su entropine i implozivne. Mi smo to estoko osjetili raspadom komunizma krajem 80-tih godina XX vijeka i tokom 90-tih godina. Rijei su opasnog i zapaljivog materijala na kojima, neko je rekao, proroci grade hramove a savremeni politiari svoju mo. Tako je bilo oduvijek. Isus, Sokrat i tanka kolona rijetkih i izabranih je ivot protiv sistema poinjala i zavravala razgovorom. Danas se taj razgovor moderno naziva intervju: odgovor na postavljeno pitanje. Intervjui Milovana ilasa su duboko antipolitini, jer je politika svojim sistemskim i sistematinim zamlaivanjem i zaglupljivanjem, kako je smatrao, ispunila svaku poru naeg ivota. Njegovi intervjui su otkrie ovjeka i drutva na bezbroj raznolikih naina i mogunosti. Otud se plitko i zlonamjerno kae da je Milovan ilas veoma kontradiktoran ovjek. Jednoumci ne mogu da razumiju ljudsku slojevitost i duhovnu vremensku distancu. Naroito ako je ta distanca dola iz budunosti. Lake razumiju prolost. Etnonacionalisti i ksenofobisti su na posebnoj muci, jer im je Milovan ilas otkrivao u intervjuima nove svijetove i mogunosti Rubinove kockice. U jednoj dimenziji nema sukoba, ali ima obaveznosti 93

ilas i lanci prvenstveno elite na pobunu, otkriva nam linim primjerom ilas u intervjuima. Intervjui Milovana ilasa nam otkrivaju jedan novi svijet u kojem izranja ne samo ono to je skriveno, zaboravljeno i namjerno politiki precrtano, ve izranja lik sudbine modernog ovjeka. Njegovi intervjui i nain njegovog buntovnog ivota je otimanje od zaborava sebe i drugih oko sebe i dalje sve do cjelovite istine o drutvu Titovog perioda i internacionalnog sistema komunistike vlasti. Naravno, onako kako je on tu istinu(e) vidio.
Neko je zabiljeio da je u kretanju ivot, a u strukturi smrt. Moda bi to bio moto ilasovih intervjua i iznanaenja koji nam oni pruaju. Jo se u Borbinim lancima 1953/54. godine jasno osjetilo da ilas nije bio od ponavljaa i mrtvi prepisiva partijskih materijala. On je ivot prihvatio strasno kao viemogunost a ne kao jednoputu stazu za izgradnju savrenog drutva. To je jasno u gotovo svim njegovim intervjuima bez obzira na to o emu, gdje ili kada govori. Istinu(e) je hrabro sunuo sebi, ali i drugima u lice. I nije i jest istovremeno bio u pravu njegov sin kada je negdje kometarisao oeve ratne memoare da je otac bio suvie surov prema sebi.

ilasovi intervjui ak pripadaju svim (ne)vremenima ukoene stvarnosti. U knjizi intervjua sa Nadedom Gae (Bonjak Adil beg Zulfikarpai- knjiga intervju) ilas starim istorijskim izvorima postavlja nova pitanja tako da istorijski izvori zrae novim znaenjima i osvjeavaju se novim i bogatijim iskustvima. Naravno, izvor je mjerilo i okvir iz kojeg potie tumaenje. Moda je ovaj metod-intervju danas vaan za Balkan kao doprinos kako tumaiti iskrivljenu istoriju i kako svako od nas mora da gradi vlastiti pogled na prolost, ali i pogled iz budunosti da bi ljudi na Balkanu bili bolji. Podgorica, januar 2010. godine 94

Veselin Pavlievi

Ratne staze - kazivanje svjedoka

Knjiga Miloa Milikia Ratnim stazama Milovana ilasa je knjiga uesnika drame ili globalne tragedije koja se zvala Drugi svjetski rat. U knjizi glavni lik ili junak je Milovan ilas, Milikiev saborac i jedno vrijeme njegov vojni komandant Poetkom ove (2009) godine gotovo istovremeno pojavile su se u Hrvatskoj i Crnoj Gori dvije interesantne knjige koje usmjeravaju italaku panju na lik i djelo velikog komunistikog revolucionara i disidenta Milovana ilasa. Novi liber iz Zagreba objavio je knjigu Milovana ilasa Vlast i pobuna, dok je u Crnoj Gori objavljena knjiga prvoborca Miloa Milikia o Ratnim stazama Milovana ilasa. Izgleda da nepartijsko, nedirektivno i nemilicijsko interesovanje za izuavanje Milovana ilasa i njegov knjievni, revolucionarni, politiki i drugi angaman tek dolazi. Stara je istina da su ratovi i revolucije razdjelnice istorije (B. Petranovi). Na neki nain, vrijeme se dijeli ili moe se dijeliti po ratovima i revolucijama, pa ak kad su revolucije - naune. (Ispada da su periodi mira, ustvari periodi ekanje od jedne do druge ratne prilike i namirenje zaostalog ratnog duga.) Rat je masovni zloin i izgubljeno vrijeme, ali koji daje nove pravce razvoju drutva. U miru ljudi ratno i revolucionarno vrijeme najradije pamte, prepriavaju, analiziraju - do sljedee uzbudljive (ratne) prilike. Naalost, izgleda da je za ovjeka iskustvo teko ili gotovo nikako prenosivo, pa i kad je negativno. Ipak, neko pamenje kad su ratni memoari u pitanju, imaju vanu vaspitnu i humanu dimenziju opomene ljudima u mirnodopskom periodu o potrebi neponavljanja neke istorije. Takva je i Milikieva knjiga. Knjiga Ratnim stazama Milovana ilasa je knjiga uesnika drame ili globalne tragedije koja se zvala Drugi svjetski rat. U knjizi glavni lik ili junak je Milovan ilas, Milikiev saborac i jedno vri95

ilas i lanci jeme njegov vojni komandant. Taj lik Miliki analizira u knjizi direktno i izbliza sa vojnog i ljudskog aspekta od 4. jula 1941. godine do 3. jula 1943. godine. Pisac prati i predstavlja ratne aktivnosti Milovana ilasa takorei iz dana u dan. Inae, knjiga je podijeljena u pet cjelina shodno ratnim prekretnicama.

Pria o svakoj dobroj, uzbudljivoj, argumentovanoj i iskrenoj knjizi kao to je Milikieva, je gotovo bezgranina. Za ovu priliku, iznijeemo samo dvije niti koje se provlae kroz knjigu i ine na neki nain njenu kimu: hrabrost i zloini Milovana ilasa. Nepodijeljeno je miljenje, bez obzira na to da li je neko u ratu ili poslije rata bio za ili protiv Milovana ilasa, da je rije o neobino hrabrom ovjeku. Hrabrost je prirodna ulaznica za rat. Mada i hrabrosti ima raznih. Ipak, kad je rije o Milovanu ilasu, rije je o gotovo biolokoj hrabrosti koja se dobija roenjem i koja se produbi/podbode (na primjer) ideoloko-komunistikim kalemljenjem kakav je sluaj kod njega. Strast za ideologijom i snaga njene inercije, opasno naotri ljudski romantizam. Tako ljudi povjeruju kako hrabrou i ideolokom naunou mogu osvojiti i nebo i stvoriti savreno drutvo i nove, bolje, idealne ljude. Takvi vjernici su bili u Drugom svjetskom ratu jugoslovenski komunisti. Naravno, i faisti sa drukije ideoloke strane. (to bi pjeva rekao za njihov rat udario junak na junaka.) Dakle, najopasniji su i najdugotrajniji, sa najdubljim drutvenim posljedicama - ideoloki ratovi. Takav je bio u nekom svom sloju i Drugi svjetski rat koji je traio i ekstremnu ljudsku hrabost. Idejni fundamentalizam i hrabrost su povezani snanim i vrstim nitima. Snaga vjere i uvjerenja ide iz sljepila i due kako bi rekao jedan ruski mistik. Vrhovni partizanski tab bio je prepun hrabrih pojedinaca od Tita pa nadolje. ilas je tu bio prvi meu jednakima. To je nepodije96

Veselin Pavlievi ljeno miljenje koje Miliki eksplicira na bezbroj mjesta u knjizi. Poev od one da se podmetao jaui na konju kao pokretna meta neprijatelju (etnicima) kako bi gaanjem pogreno podesili oruje prije odluujue borbe, do hrabrosti direktnog pregovaranja sa Njemcima 1943. godine prolazei kroz ustaku teritoriju ili bombake hrabrosti proboja na Sutjesci. Kad je god bilo najtee ilas je bio od pomoi. Tito je ilasovu hrabrost visoko cijenio. Ratnu hrabrost ilas je kasnije, kao komunistiki otpadnik, transponovao u mirnodopske nivoe i oblike hrabrosti. Jo tee, zahtjevnije i daleko znaajnije. I upravo nita vie i jasnije ne izraava ilasovu hrabrost i herojski iskorak od bjekstva iz mrtvila i ljudske stagnacije u koje je jugoslovensko drutvo zapalo odmah poslije osvajanja vlasti 1945/46 godine. Dakle, ilas je bio ona iskra koja je vrlo hrabro u ratu drala puku u jednoj ruci i u miru olovku u drugoj ruci. Rijetki su takvi ljudi. Marko Miljanov je bio jedan od takvih. Njih dvojica i predstavljaju istu stranu cnogorske slobodarske medalje.58 Druga velika tema koju Miliki pokree u knjizi i vrlo detaljno prati u knjizi jesu zloini koje je Milovan ilas sijao irom Crne Gore. Milikieva argumentacija i analitika je tako direktna, oevidna, neposredna, uzbudljiva i pouzdana da knjigu treba proitati, a ne prepriati ili komentarisati. Odluke o likvidacijama neprijatelja, kolaboracionista neprijatelja, pa ak i onih koji iskau sumnju i strah, iznosi Miliki, donoene su od lokalnih komunista na ad hok suenjima do visokih komunistikih funkcionera. Milovan ilas je bio jedan od njih. Ne i jedini. Takoe, korijena odluka o ubistvima ima i u reliktu surove tradicije obrauna sa izdajnicima u ratnikoj istoriji Crne Gore kao i plemensko-bratstvenike osvete i omraze koje isplivaju na povrinu u mutnim, revolucionarnim vremenima, pa im se kasnije (u miru) da revolucionarni i ideoloki karakter i partijski, objektivni znaaj.
58 Vezu Miljanov-ilas prvi je uoio Blao Jovanovi.

97

ilas i lanci Miliki iznosi da je ilas bio veliki protivnik tzv. lijevih devijacija. Od poetka ustanka do njegovog smjenjivanja 15. novembra 1941. godine, ubijeno je oko 20 ljudi. Uglavnom rije je o kolaboracionistima ili otvorenim neprijateljima NOB-a zaposlenim u neprijateljskim redovima. Ipak, ilas je smijenjen sa elne funkcije u ustanku i povuen u Vrhovni tab u Uicu. Istorijska je injenica, iznosi je i Miliki, da ilas nije bio u Crnoj Gori od sredine novembra 1941. godine do kraja marta sljedee godine kad su ubistva u Crnoj Gori kulminirala. Tada je pobijeno u Crnoj Gori od 500 do 624 ovjeka. (Razliiti su izvori.) Spiskovi ubijenih izlazili su u partijskom biltenu u nastavcima. Tek znatno kasnije, kada je ilas siao sa vlasti i postao njen estok oponent, njegovi zloini i lijeve greke e isplivati na povrinu iz Titovog rukava i manjevie sve se njemu pripisati. Do januara 1954. godine ilas je bio narodni svetac kao i svi komunisti oko njega koji se nije smio kritikovati. Poslije januara 1954. godine i njegovog silaska sa vlasti, kad je okrenuo lea Titovoj vlasti i napustio ideju komunizma i srenog budueg drutva, takorei preko noi ilas je postao crni avo koji je ustvari pobio stotine nevinih ljudi ali se za ta ubistva do tada nije znalo. Milovan ilas nije bio od onih, kako bi danas rekli, uinjenih i boleivih ljudi koji zlo gleda sa druge strane. Takvi su svi iskreni revolucionari, zadojeni mirisom ideologije: ilas, Tito, Rankovi, Kardelj, Pijada, Jovanovi, Milutinovi, razni generali i svi drugi do obinih vojnika. I ilas je, kao i drugi oko njega, donosio odluke ili uticao na odluke o ivotu i smrti neprijatelja, izdajnika, kolaboracionista, pa ak i kolebljivaca. Sve to Miliki argumentovano iznosi u knjizi od ubistva kolaboracioniste Vlahovia pa do sluaja M. Anelia, porodice Tadia i drugih. Nema nijedne revolucije i rata bez krvi. Prirodno, takvi su i njihovi protivnici: etnici, ustae, balisti. ak neuporedivo brutalniji, masovniji i matovitiji u ubistvima. Njih su se i Njemci grozili 98

Veselin Pavlievi i prezirali ih. (Njemci ni jedno ubistvo u ratu nijesu izvrili noem. etnicima, balistima i ustaama to je bila osnovna alatka.) I da zakljuimo. Rijetko se desi u istoriji ono to se desilo Milovanu ilasu. Svi krvni neprijatelji iz Drugog svjetskog rata ( i komunisti i faisti) bratski su se ujedinili protiv njega. Faisti zajedno sa etnicima i ustaama su se ujedinili protiv njega, jer im je bio od starta zakleti neprijatelj. Njih je ilas porazio pukom. Titovi komunisti su se takoe ujedinili u borbi protiv njega, jer ih je napustio i estoko kritikovao. Njih je ilas porazio olovkom. (ilas je vlast straio idejom o slobodi.) Ovima treba dodati i tunu grupicu infombirovca koji su takoe stali uz ovu neprincipijelnu, koaliciju dajui svoj otrovan doprinos borbi protiv ilasa, jer je okrenuo lea njihovom voi Staljinu. Njih je ilas porazio Borbinim lancima, Anatomijom jednog morala, Novom klasom, Nesavrenim drutvom, disidentskim intervjuima. Podgorica, jul 2009.

99

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Lijeve greke jo jednom

Kad je rije o lijevim grekama i ulozi Milovana ilasa u njima, rije je o ideolokim, politiko-vojnim ocjenama ratnog stanja u Crnoj Gori na poetku ustanka Iako nijesam italac dnevne tampe pa ni lista Dan, po preporuci prijatelja, sa velikom panjom pratio sam u tom listu feljton Milovan ilas, miljenik i otpadnik komunizma, autora Branislava Otaevia. Feljton gotovo rentgenskom preciznou predstavlja koliko priroda feljtona to dozvoljava - jednu od najznaajnijih ako ne i najznaajniju revolucionarnu i disidentsku politiku liberalnu linost sa ex-Yu prostora druge polovine XX vijeka Milovana ilasa. Ipak, ono to feljton izdie iznad feljtonistike, pa ak i velikog dijela diskrecione (naune) publicistike kod nas, jeste autorovo tumaenje lijevih greaka i zloina koji se gotovo u cjelosti pripisuju Milovanu ilasu i pored injenice da ilas nije bio u Crnoj Gori u periodu od 15. novembra 1941. godine do 21. marta 1942. godine kada su ti zloini kulminirali i kada dolazi do intenzivnih, masovnih likvidacija. Brojna su tumaenja zato je gotovo sve svaljeno na Milovana ilasa. Ozbiljna istoriografija smatra da je zbirna nit u politikoj (Titovoj) odluci da se prvi, najvei i jedini post-revolucionarni buntovnik protiv Titovog reima kazni, ali i moralno ocrni pred narodom i meunarodnom javnou. Predmetnu dopunu na feljton predstavio bih i iz vanog meunarodnog ugla i vremena kada se lijeve greke u domaoj javnosti naroito potenciraju i populariu. To je sredina 70-tih godina kada su se na Zapadu pojavili vani ilasovi ratni memoari (ratna svje101

ilas i lanci doenja) i svjetsku promociju i slavu koju su ubrzo stekli. (ilas u ratnim memoarima u dijelu koji se tie lijevih greaka- svjedoi da i partizani nijesu bili blagi aneli u ratu ve su i oni pravili zloine. Time ilas rui idilinu predstavu o bezgrenosti Titovih partizana kako ih je partijska propaganda do tada predstavljala. Zloin je prirodna pretpostavka i posljedica svakog rata i revolucije i taj prirodni aksiom ilas iskreno elaborira u memoarima.) Dakle, kad je rije o lijevim grekama i ulozi Milovana ilasa u njima, rije je o ideolokim, politiko-vojnim ocjenama ratnog stanja u Crnoj Gori na poetku ustanka. Greke su iznesene u pismu-direktivi CK KPJ od 22. oktobra 1941. godine. U kraem takorei jednoreeninom, turom, polupismenom pismu, otro se kritikuju crnogorske partijske i vojne pogreke: organizacija, metodika partijskog rada, nain ratovanja, sektaenje, ratna hijerarhijska nedisciplina (rasputanje vojske po kuama). U pismu je naroito potencirana kritika veoma vane forme propagandnog ratnog izraavanja: antifaistika revolucija umjesto narodnooslobodilaka borba protiv okupatora. Vostvo jugoslovenskih komunista je imalo usvojeni politiki kurs nacionalnooslobodilakog rata kao realnijeg i lake izvodljivijeg od antifaistike revolucije. I zaista termin antifaistika revolucija (koji se pripisuje ilasu) je bio veoma ambiciozan ratni cilj u to vrijeme koji je mogao da znai i opasnu revoluciju u revoluciji i cijepanje i slabljenje Titove narodnooslobodilake komunistike borbe, tj. vlasti. Dakle, Tito je lijeve greke gledao i ve u ratu gradio iz svog ugla, ugla prvog voe revolucije, ali izgleda i iz straha od ilasovog pretjeranog i prevelikog crnogorskog osamostaljenja. S tim u vezi, u istom pismu, Tito je traio da mu ilas hitno poalje iz Crne Gore u Srbiju 2.500-3.000 najboljih boraca. Ovaj Titov zahtjev veoma je kooperativan sa ulogom i uticajem Mitra Bakia, Titovog intimusa jo iz predratnih zagrebakih dana. Ogromne 102

Veselin Pavlievi uspjehe crnogorskih partizana na poetku ustanka nazivali su u Titovom okruenju crnogorski komunizmom, a i kao ilasovo zakneivanje. To je Titov osjetljivi politiki nerv morao zapaziti i zapamtiti kao latentnu opasnost za cjelinu narodnooslobodilake borbe i svoje rukovodee uloge u njoj. Milovan ilas je bio veliki protivnik lijevog skretanja. S tim u vezi, u svom pismu iz avgusta 1941. godine, ilas navodi da je glavna opasnost po KPJ u CG lijeva opasanost - sektatvo prema masamaTo skretanje onemoguava da se izraze zdravi, duboki patriotizam naeg naroda, da se okupe na optenarodnom poslu patrioti iz naroda, novi dosad nepoznati borci.i da u Partiji treba povesti odlunu borbu protiv sektatva prema masama, idui u toj borbi ak do izbacivanja iz Partije onih koji se pokau kao nepopravljivi. Milovan ilas nije bio protivnik revolucionarne, odbrambene, ratne odluke/saglasnosti za ubistvo kakvog faistikog neprijatelja, kolaboracionaliste ili plaenika. Inae, ta ubistva su bila zvanini, politiki kurs i direktiva, dakle obaveza prema Partiji, tj. Centralnom komitetu. Dok je Milovan ilas bio u Crnoj Gori od poetka ustanka do 15. XI 1941. godine takvih ubistava je bilo 15 do 20. Takoe, svaki zametak revolucionarne vlasti - a Trinajestojulski ustanak je to bio - nosio je konflikt kao svoju prirodnu i opravdanu posljedicu. Svako opiranje tom zametku, zametku vlasti tretirano je (partijske direktive) kao pomaganje okupatoru i kanjavano je sa raznih nivoa. To je naroito dolo do izraaja u tzv. drugoj fazi borbe kada ilas nije bio u Crnoj Gori i kada oslobodilaki rat protiv okupatora dobija odnosno pokuava da dobije i vid borbe za osvajanje (uspostavljanje) komunistike, klasne vlasti. Crnogorski komunisti kao najljeviji boljevici i tradicionalni ratni entuzijasti tada dolaze do punog zamaha i izraaja. Poinju hajke i likvidacije kulaka, inovnika predratne kraljevske vlasti, 103

ilas i lanci zagovornika pasivnog dranja i drugih neprijatelja, kolebljivaca, pa ak i potencijalnih neprijatelja. Mrtvi se broje na stotine. Cifre se kreu od 500 do 624 ubistva. Partijska Borba o tim ubistvima izvjetava u nastavcima sa spiskovima ubijenih. Nekad su ubistva sa cininim nazivom kao u sluaju pomenutog kolainskog pasjeg groblja januar-februar 1942. godine koje se pripisuje ilasu. (Tada ilas nije bio u Crnoj Gori.) U to vrijeme, odluke o likvidacijama donosili su i lokalni komunisti, obino u tabovima lokalnih partizanskih jedinica. Ponekad su formirani ad hok sudovi, ponekad se odluivalo samo dogovorom dvojice-trojice funkcionera, komunista. ini se da nikad nije odluivao samo jedan ovjek. Ovome treba dodati i relikt surove crnogorske tradicije obrauna sa protivnicima u ratnikoj istoriji Crne Gore. U smutnijim, revolucionarnim, ratnim vremenima, lako na povrini isplivaju plemensko-bratstvenike, komijsko-kumovske, meako-dugovne, i brojne druge nezaboravljene, nagomilane line omraze i osvete kojima se kasnije da antifaisiki, antikulaki karakter i ideoloki znaaj i - opravdanje. Milovan ilas je povuen iz Crne Gore sredinom novembra 1941. godine zbog pogreaka ( pomenuto pismo od 22. X 1941. g.), ali ga Vrhovni tab alje ve krajem marta 1942. godine natrag u Crnu Goru upravo da smiri lijeve greke koje su se intenzivirale pod misijom neinicijativnog i neinventivnog mada etinog Ivana Milutinovia. ilasov drugi relativno kratki mandat trajao je manje od dva mjeseca. Tito je upotrijebio ilasa u to vano i prelomno vrijeme za Crnu Goru kao ideologa discipline u Partiji da spasi to se moe spasiti, a ne kao egzekutora ili zagovornika ideolokih, kulakih i slinih ubistava. Meutim, samoubilaki karakter lijevih greaka uinio je svoje. etnici su ojaali, a partizani odstupali i slabili. ilas je to u jednom pismu od 27. marta 1942. godine konstatovao. Rat podrazumijeva ubistva suprotstavljenih, zakrvljenih strana. 104

Veselin Pavlievi U ratu nema svetaca, pa svetac nije bio ni Milovan ilas. Ni etniki komandanti pop uji, urii, Keserovi, Kalabi, Radovi, gardijski oficir u smederevskom kraju Lazovi i ogromna kolona drugih etnika nijesu bili pacifisti i sveevi. Naprotiv. Suprotna (etnika) strana je bila u pogledu zloina neuporedivo brutalnija i matovitija, a ubistva masovnija od ukupnih lijevih skretanja. Isto je i sa ubistvima u to vrijeme i po Hercegovini. Sve je to u sjenci crnogorskih, odnosno ilasovih lijevih skretanja i zloina to znai da se radi o politikoj potrebi koja je propagandno imala prvenstveno meunarodnu usmjerenost i svrsishodnost poslije pojavljivanja njegovih ratnih memoara na Zapadu. S druge strane, lijeva skretanja su i u domaoj javnosti dobila propagandnu, partijsku, antiilasovsku, antiliberalnu formu. (Podsjetimo, to je period hrvatskog mas-pokreta, ali i srpskog liberalizma, koji su bili ozbiljna prijetnja Titovoj vlasti. U partijskoj upotrebi ak su se i pojmovi liberalizam i neo-liberalizam i slini esto vezivali za sluaj Milovana ilasa.) Naroito i eksplicitno napadi na Milovana ilasa poinju od sredine 70-tih godina u poznatom Kardeljevom intervju u Borbi, Beograd, od 1. maja 1974. godine. S tim u vezi, poznat je i referat Aleksandra Rankovia na VII kongresu SKJ u kojem govori o lijevim grekama u Crnoj Gori i o kazni (premjetaju) koju je ilas dobio 1941. godine. Ova kazna (premjetaj) je kasnije koriena kao dokaz ilasove krivice kao rodonaelnika i lijevih greaka i zloina po Crnoj Gori. Dakle, provala napada na Milovana ilasa poinje poslije izdavanja njegovih ratnih memoara ( Na Zapadu prevedeno kao Ratno vrijeme) i intervjua u svjetskim medijima s tim u vezi. U tim intervjuima ilas rui romantiarsku, ruiastu predstavu o voama jugoslovenske revolucije i njihovom ratnom dobroinstvu i anelstvu. Jedan od voa jugoslovenske revolucije bio je i samokritini Milovan ilas. 105

ilas i lanci Da bi se dublje sagledale lijeve greke i komunistiki zloini, za trenutak se udaljimo od teme teksta i kaimo da svaka ideja, a politika, revolucionarna iskljuivo, nastoji da je totalna ili barem da joj to vie naroda vjeruje i povede za sobom. ilas je prigrlio ideju komunizma, Rusije, Staljina, bratstva, jedinstva, slobode, pravde, sloge. Strasno im se i bespogovorno predao i zaloio sebe i cijelu svoju porodicu. Meutim, kad ideja pree u praksu tj. kada se poela realizovati u praksi a to je od 1945. godine a praksa je jedini kriterij istine - ilas je moralnom pobunom i intelektualnim senzibilitetom ustao protiv sistema vlasti koju je do tada stvarao ili uticao na to stvaranje. Stoga je Tito kao vrlo lucidan politiar - morao da baci svo breme krivice na nakoga za lijeva i desna, tajna i javna, pojedinana i grupna ubistva koja je jugoslovenska revolucija kao i svaka revolucija - po sebi prirodno nosila. Izbor je pao na najopasnijeg pobunjenika Titove vlasti Milovana ilasa. ovjek je bio prikovan za stub srama, frontalno i zlonamjerno napadan i klevetan do dananjeg dana. Gromadni hrvatski intelektualac i pisac (Miroslav Krlea) znao se iznenada sjetiti - ali 30 godina poslije rata - svog straha ilasovom osvetom, tj. moguim ubistvom ukoliko bi doao u partizane. Taj strah navodio je kao razlog i opravdanje pred svjetskom antifaistikom javnou to svojim primjerom nije podrao partizane, tj. antifaizam. To se deava poslije objavljivanja ilasovih ratnih memoara i njihove promocije na svjetskoj pozornici. Na toj osjetljivoj pozornici ilas pominje ratnu linu paralizu i neodlazak u NOB gromadnog hrvatskog pisca kao obini kukaviluk i nita vie. Nedavno otvoreni Titov arhiv krcat je primjera sa koliko panje je analiziran sluaj ilas i koji nivoi su o njemu odluivali. Navedimo samo jedan sluaj povodom ilasovih ratnih memoara objavljenih na Zapadu. Tim povodom Odjeljenje za inostranu propagandu Predsjednitva CK SKJ je 11. IV 1977. godine uradilo Program akcije za prikazivanje pravog moralnog lika Milovana 106

Veselin Pavlievi ilasa. Program je podijeljen u dva pravca: akcije na unutranjem i akcije na spoljnom planu. Akcije na unutranjem planu taksativno do detalja nabrajaju: koje novine, ko, kako, to, kada mora da se bavi sluajem ilas. Predloena je ak i metodika rada tzv meki, neformalni pristup. Odreene su i dnevne novine koje su morale da se bave sluajem ilas: Veernje novosti, Start Duga i Pobjeda. Slino je i sa planom akcija na meunarodnom nivou.
Nije potrebno naglasiti da je te planove-akcije parafirao predsjednik Tito. To govori o nivou panike koji je zahvatio tadanji jugoslovenski partijsko-revolucionarni vrh i ruenje predstave o njihovoj aneoskoj, svetakoj, bezgrenoj ratnoj prolosti koju su umislili o sebi.

Aktivnih slugu da predstave lik i ratna nedjela Milovana ilasa bilo je napretek - od brojnih novinara preko knjievnika do revolucionara/saboraca i naravno vjeitih politiara. Svi su se oni iz raznih motiva nali oteeni, prozvani i pozvani da predstave krivca lijevih greaka. Pri tome, krivac nije mogao da se brani to vie govori o napadaima (nije rije o naunim kritiarima) nego o napadnutom. Milovan ilas se nije uputao u polemike sa smijenim antiilasovskim kampanjama, koje su svu krivnju pripisivale iskljuivo njemu: da je bio jedini inicijator i planer lijevih skretanja i glavni naredbodavac svih u njoj izvrenih zloina, da je sve to inio lino protivno volji svojih bliih saradnika i svog nardbodavca Tita, da je lino ubijao po Crnoj Gori i onda kada se nalazio daleko od Crne Gore. Na primjer, psee groblje u Kolainu desilo se kad su se Italijani povukli iz Kolaina decembar 1941/ januar 1942. - a prije nego su ga etnici preoteli od partizana. ilas je tada bio u Srbiji, 300 kilometara od Kolaina. I na kraju, stepen u hijerarhiji Titove javne i diskrecione (akademske, novinske, crkvene, univerzitetske) vlasti sticao se kvantitetom napada na Milovana ilasa. 107

ilas i lanci I opet na kraju ili iza njega. Jedna vrijedna arapska poslovica kae da ne zna ovjek u kojoj e vjeri umrijeti. Da, ilasov put je upravo put te poslovice. Poeo je kao estoki vjernik u humane ideje komunizma i socijalizma, a okonao kao njegov veliki oponent i protivnik. ilas se izmakao iz Titove vlasti preputajui Titu da vodi narod u srenu budunost do zlatnih kaika. Ta srena budunost zavrila se krajem 80-tih/ 90-tih godina. Znamo kako ttragino. Dan 20/21. IX 2010. godine

108

Veselin Pavlievi

Dido - ido
Krlea je poslije Drugog svjetskog rata bio optereen stidom (bitnim za doskoicu Dido-ido) jer se nije prikljuio partizanima u NOB-u iako ih je podravao Staro je rimsko pravilo da su rimovane doskoice lako pamtljive a da li su tane ili ne nije vano. Tako je i sa tekstom dr Nikole R. Samardia Dido59 - ido (Peanik 05.10.2009.) U ineresu istine i Vaeg ugleda, smatram elementarno korektnim navesti nekoliko kratkih injenica o odnosima Krlea-ilas koji doskoicu Didi-ido uvodi u nivo zle novinarske uvrede i nita vie. To utoliko prije to aljiva Krleina doskoica (Didi-ido) datira iz sredine 70-tih godina ili 20 godina poslije ilasovog silaska sa vlasti a uperena je protiv ilasa. Odnos ovih velikana knjievne i druge scene pred Drugi svjetski rat, za vrijeme i poslije Drugog svjetskog rata iao je cik-cak, gore-dolje linijom. Ljuti protivnici sukoba na knjievnoj ljevici prije Drugog svjetskog rata imali su idiline odnose kunog prijateljstva poslije rata dok je ilas bio na vlasti. Njihovo druenje se zavrilo Krleinim saaljivim poljupcem ilasa u elo krajem 1953. godine. Krlea je preutnom nijemou alio ilasa i njegovu pobunu protiv vlasti koju je ovaj izrazio u Borbinim lancima i Anatomijom jednog morala. I jedan i drugi bili su svjesni protivnikove i vrijednosti i veliine. Krlea je poslije Drugog svjetskog rata bio optereen stidom (bitnim za doskoicu Dido-ido) jer se nije prikljuio partizanima u NOB-u iako ih je podravao. Partizani su Krlei slali povjerljive pozive da im se prikljui. On je pozive odbio. Njegovo fiziko prisustvo u partizanima bilo bi od izuzetne propagandne koristi za uspjeh NOB-a s pravom se smatralo u Vrhovnom tabu.
59 D.Kvaternik-Glavni ravnatelj ustake milicije NDH u vladi Anta Pavelia

109

ilas i lanci ilas mu nedolazak u partizane nije zaboravio. Ni Tito. Tito mu je septembra 1945. godine saoptio da mu nedolaenje u partizane niko vie nee nabijati na nos. Krlea se zatim estoko reaktivira u novoj vlasti. Izuzetno sarauje sa ilasom u vie kulturnih pravaca. Njih dvojica su ak postali bliski prijatelji, bliskih razmiljanja i stavova. Krlea postaje lan asopisa Nova misao koji je osnovao Milovan ilas. Meutim, revolucionarna priroda ilasa je strastveno-buntovnika i herojska. Krlee ne. Iako je Krlea lako rentgenom snimio vlast komunista, on nije imao petlju da se suprotstavi Titu i komunizmu, da stane pred toak istorije bilo ona faistika bilo komunistika. Prosto veliki knjievnik Krlea nije imao bioloku snagu, a ni intelektalnu elju da se suprotstavi dogmi. ilas je imao. Prirodna i buntovnika strast ilasa je bila kamena. Suptilni Krlea nije bio skrojen i sastavljen od takvog buntovnog materijala. Poslije 1953. godine, a posebno poslije 1956. godine, ilas je postao prvo svjetsko disidentsko ime planetarne prepoznatljivosti i vanosti i na Zapadu, ali i na Istoku. Krlea nije bio disident. ilas je postao najprevoeniji na disident-buntovnik-pisac u to vrijeme. Krlea samo vano, veliko i elitno knjievno ime. ilas globalno slavan. Krlea znatno manje. ilas je poetkom 70-tih godina izdao memoare iz rata60 u inostranstvu u kojima iznosi dvije stvari vane za Krleu i doskoicu Dido-ido. Prva je iznosi ilas, to Krlea nikad nije napisao o emu su razgovarali on i Ante Paveli za vrijeme rata kad ga je ovaj (Paveli) pozvao na razgovor. I drugo, Krlein nedolazak u partizane ilas je okarakterisao u ratnim memoarima kao obini ljudski kukaviluk i nita vie. S obzirom da je Krlein nedolazak u partizanima napisao svjetski popularan ovjek itekako itan i uticajan po svijetu (ilas), ljubomorni i slavoosjetljivi Krlea bio je bijesan
60 M.ilas War timeH.B.Jovanovich 1973. N.Y. kod nas prevedeno tek 1991. godine kao Revolucionarni rat - Kultura, Beograd 1991.

110

Veselin Pavlievi na ilasa. Odgovorio je sitnom, inteligentnom, humornom, kafanskom doskoicom pravdavajui sebe da mu je bilo svejedno sa koje strane mu metak dolazi od ustaa ili partizana. Krlea je pobijedio. Zagrebaka javnost i tatina je bila zadovoljna. I poslije kraja. Doskoica dido-ido ima i ugraenu logiku greku kao i virus u kompjuteru, a koju bi dr Samardi trebalo lako da uoi. Rat je - kako kae Klauzevic - zbir organizaciono-upravljakih vojnih konspiracija. Rat nije javna djelatnost. To je normalno i prirodno, naroito kad je rat gerilski. Iznenaenje je faktor uspjeha u ratu. Tako se u strogoj konspiraciji uvaju imena (naroito vojnog vrha), generalima daju tajna imena, njihova kretanja se uvaju, ratne aktivnosti itd. Rijetko se znalo u partizanskoj vojsci u niim vojnim formacijama gdje je Vrhovna komanda, ko ta u njoj radi, kakvi su vojni planovi i pravci vojne komande. ak i u samoj Vrhovnoj vojnoj komandi se nekad nije znalo gdje se ko nalazi. Naroito kad bi Njemci pokretali velike, periodine ofanzive na partizane, a ovi se razbjeali kud koji. (Kasnije u istoriografiji to bjeanje dobije struan naziv povlaenje ili pregrupisavanje vojnih snaga.) Krlea u svom udobnom i toplom stanu u Zagrebu i kasnije je bio kod prijatelja-ljekara, ekskomuniciran, sa totalno prekinutim komunikacijama, , nije mogao da zna ko je ta u ratu radio i da li mu ilas priprema saekuu da ga likvidira ako se pojavi u partizanima. To je elementarno logino. Zato se doskoica pojavljuje 30-tak i vie godina poslije rata kao osveta ilasu to ga je ovaj prozvao u svojoj memoarskoj knjizi pred svjetskom javnou: ratnim konformistom i kukavicom. Ovoj temi ugledni hrvatski istoriar Slavko Goldstejn pridaje znaajnu panju. To nam otkriva u predgovoru knjige Vlast i pobuna 111

ilas i lanci (Novi Liber Zagreb 2009.). Razgovarao je poslije rata sa Krleom o njegovom nedolasku u partizane vie puta. Krlea je iznio u razgovoru sa Goldtajnom pravu istinu i tajnu da je poao sam u partizane, ustae bi sigurno ubili njegovu suprugu koja nije bila za gerilu. Krlea je bio u pravu. Ta porodina unutranja intima i istina je ljudska, normalna, prirodna i nadasve opravdava njegov nedolazak u partizane . Sve drugo je konstrukcija. alu dido-ido ostavimo na stranu kafanskim veseljacima. Njena melodinost vie ide uz vino nego istinu. Podgorica, oktobar 2009.

112

Veselin Pavlievi

Razgovor Adil beg Zulfikarpai i Milovan ilas

ilas i Zulfikarpai se oslanjaju ili preciznije reeno izrastaju upravo iz pozitvnog temelja usmene knjievnosti kod nas, ali dajui mu novu, modernu dimenziju analitinosti, liberalne susretnosti, etinosti i utivog meusobnog potovanja i kad je rije o razlikama Dvojica velikih liberalnih mislilaca druge polovine XX vijeka sa prostora bive Jugoslavije, pa i ire, Milovan ilas i Adil beg Zulfikarpai, vodili su sredinom marta 1994. godine etvorodnevni razgovor u prijatnom ambijentu luksuznog hotela Kempinski u Budimpeti. Razgovor je knjigom61 sauvala od zaborava novinar Nadeda Gae uzdiui razgovor na nivo knjievnosti. (ilasova uloga je bila pasivnija, faktiki novinarskija.) Ovakav vid usmene knjievnosti nije nov u nas. Naprotiv. Usmena knjievnost je tradicija i zlatni temelj nae prolosti, pa na neki nain i osnova kuture na prostoru i Crne Gore i Bosne i Hercegovine, mada i ire na Balkanu. Tradicija Crne Gore i Bosne i Hercegovine jeste u pamenju i uvanju rijei i razgovora od zaborava. Odsustvo uzleta materijalne kulture u ovim dvjeme evropskim enklavama tokom istorije kao da je bio obrnuto proporcionalno velikom duhovnom razvoju usmenog pripovijedanja i knjievnosti. ilas i Zulfikarpai se oslanjaju ili preciznije reeno izrastaju upravo iz pozitvnog temelja usmene knjievnosti kod nas, ali dajui mu novu, modernu dimenziju analitinosti, liberalne susretnosti, etinosti i utivog meusobnog potovanja i kad je rije o razlikama. I upravo susretnost u liberalnoj bliskosti ovih dvojice crnogorsko-bonjakih i ire velikana, ini ovu knjigu rijetkom i velikom. Naroito na prostoru bive Jugoslavije gdje su se na raz61 Nadeda Gae: Bonjak Adil Zulfikarpai Sarajevo 1994. godine

113

ilas i lanci govoru tj. svaama partijsko-intelektualnih elita imputirane kolektivne mrnje manje vie istim ili slinim balkanskim narodima. Kasnije je tom istom narodu samo podijeljeno oruje iz centralnog arsenala JNA i lako se dolo do sramnog rata 90-tih godina. U tom ratu Bosna i Hercegovina je bila poligon za vjebanje i primjenu anticivilizacijskih ideja i prakse. Takoe, ono to ovu knjigu ini rijetkom i velikom ili razgovor ove dvojice ljudi ini rijetkim i velikim jeste nacionalno-istorijski pristup u tumaenju prolosti u liberalnoj ravni, s jedne strane, i moderni i nadnacionalni pristup u ravni susretnosti i razumljivosti u koegzistiranju svojih posebnosti, sa druge strane. Teko je nai primjera i u mnogo razvijenijim kulturama nego to su nae da su dvojica velikana toliko - ilasovski reeno - istovjetni u razliitostima. Mnogi ljudi piu dnevnik. Tako piu o sebi pridajui veliku vanost svemu to napiu. I tu je izgleda ljudska muka. Kod nekih tee je prestati pisati o sebi nego poeti razgovor sa drugim, bez obzira na to to i dnevnika ima velikih i uzbudljivih. Neki pisci dnevnika skrivaju ili plae se istina i svojih grjehova. Nijesam proitao samogreni dnevnik. Jesam memoare. Ali oni su post festum. Tada je sve jasno. Ova knjiga je bitno drukija. To je direktni zapis iz glave dva ovjeka ija su liberalna kazivanja i zalaganja za njih jamili svojim glavama, ali i uinjenim svojim djelom. U knjizi nema paralelnih monologa ve je razgovor upleten u gotovo jednu nit. Ta nit je izraz sudbina ovih naroda i njihove prepletene prolosti, ali i budunosti pa ak i onda kad bi ta budunost bila vanevropska. Toga danas moramo biti dobro svjesni i oprezni. Ne tako davno Slovenac Milan Kuan, posmatrajui Balkan iz daljine, fino je primijetio da samo na Balkanu istorija spava otvorenim oima. Adil beg Zulfikarpai je bio jedan od najveih biznismena Evrope 114

Veselin Pavlievi i svijeta sa ovih prostora poslije Drugog svjetskog rata i jedan od njenih najbogatijih ljudi. U prolosti naslijedio je, posjedovao je kako se to kae pola Bosne i Hercegovine. Poslije Drugog svjetskog rata komunistika tzv. agrarna reforma oduzela mu je gotovo sve. Ipak, Adil je sam izgradio modernu poslovnu imperiju u inostranstvu poslije Drugog svjetskog rata. Ona je obuhvatala takorei etvrtinu finansija svijeta. Nije imao vremena od biznisa i trke s vremenom da pie debele knjige. Sreom, znao je neto vanije a to je da bira sagovornike a neko da biljei njihove razgovore. Milovan ilas je bio u materijalnom smislu njegova suta suprotnost. Uvijek skromnog materijalnog stanja, pa ak i onda kada je bio na vrhu vlasti u Jugoslaviji, pisao je knjige. Ali volio je druenja i volio je razgovore i - rasprave. (Mislimo da su intervjui Milovana ilasa njegova najvea kulturna zaostavtina i veliko ostavljeno i nedovoljno istraeno bogatstvo.) I upravo na ovim materijalnim suprotnostima izrasli su, pronali se i ugradili se privlani liberalni duhovi koji su zaduili Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu mada i ire prostore i druga vremena. Njihove razgovorljive analize i vizije daleko nadilaze nacionalnoideoloke; partijsko-birokratske; vjersko-fundamentalistike ili materijalne osnove u ovjeku. Time su, rekli bi, blii orbiti mudraca nego intelektualaca, grkom nego modernom dobu, debati nego internetu. Jednom sam uo da je ilas u snu kad je god bjeao od nekoga bjeao u Crnu Goru. Zulfikarpai takoe. Gdje god je bio, mislio je na Bosnu i za Bosnu i Hercegovinu. to je god uradio, ostavio je Bosni. Time su i jedan i drugi, nesvjesno ili svjesno, u snu ili na javi sasvim svejedno, otimali se da budu blii svojima i svojim korijenima i da se po njima ravnaju. Time su oplemenuli i zaduili svoje korijene. Takoe, ti korijeni su zlatna kost i ulaznica za moderne liberalne evropske i svjetske tokove. 115

ilas i lanci Zajedniki su vjerovali i borili se do posljednje kapi svoje krvi u Drugom svjetskom ratu na strani partizana za drutvo sree, bratstva, sloge, pravde, jednakosti, slobode, demokratije. Zasljepljujue snage fikcije poslije rata prvi se oslobodio Zulfikarpai. Roeni i mudri biznismen, fikciju je brzo i lako prozreo. Odmah je shvatio trite. ilas neto sporije i neto kasnije. Bio je visoka vlast. Izgleda da se iz orbite vlasti tee uoava realnost, a i saget se i izmai od vlasti nije ba lako i prosto. Ipak, uspio je. Savladao se. I jedan i drugi zatim ili su razliitim, trnovitim, hrabrim putevima. Adil putem slave biznisa i egzila, Milovan putem slave prvog komunistikog otpadnika/disidenta i zatvora. Krug im se, ipak, susreo i zatvorio tamo gdje se zatvorio: spajanjem njihovih svjetova rijetkom knjigom-mostom koji su sami izgradili i ostavili za sobom. Neto kratko o samoj knjizi ili neto konkretnije o knjizi. Teko je bilo koji razgovor, pa tako i ovaj u knjizi, opisati ili prepriati. Utoliko prije to je razgovor ove dvojice autentino vrelo neiscpnih istorijskih, porodinih, ideolokih, etinih, partijskih, geografskih i brojnih drugih razliitih tema. Dakle, knjiga je mozaikog sastava. Na neki nain italac zaali to knjiga nema vie nastavaka ili tomova. Za istraivanja takvih razgovora s pravom slue moderni instituti. Ipak, nekoliko taaka smatram znaajnim za prezentaciju knjige kako bi se mogao lake sagledati dio gabarita - ako bi se tako smjelo rei - ove dvojice sagovornika. Sve to uz opasnost da pointilistiki pristup ne suzi, skrati, udalji ili deformie razgovor. Opasnost je vea i dimenzijom vremena i novinskog prostora. Elem, kako se kae u Bosni ali i u Crnoj Gori, knjiga se oslanja na jednu vanu taku koja se zove snaga zaviaja, porodinog vaspitanja, etike i hrabrosti koju su ponijeli iz svojih korijena ova dvojica sabesjednika. 116

Veselin Pavlievi Zulfikarpaii su jedna od najznaajnijih evropskih islamskih porodica. Korijeni im seu unazad par stotina godina (otprilike od 1550. godine) i obuhvataju istoriju nekoliko epoha Bosne. Rod Zulfikarpaia je istorija ili izraz istorije Bosne i Hercegovine. Naravno, ne svih Bonjaka, ali svakako nekog njihovog znaajnog dijela i to u raznim periodima. U nauci o rodoslovlju poznato je da se neka prezimena ne daju po principu sluajnosti. Tako je i kod ovog prezimena. Zulfikar je dvovrha sablja koju vlast daje kao vlastitu imenicu samo izabranim, zaslunim i hrabrim ratnim pojedincima tj. vojnoj aristokratiji. Ime Zulfikar je odredio sam Sultan. Dakle, etina hrabrost je taka koja je porodina konstanta i koju je naslijedio i s ponosom nosio i ouvao Adil beg Zulfikarpai. Sa druge strane, saznajemo iz knjige, ilasovi preci nijesu ni priblino tako globalno slavni kao Adilovi. ilasi su manje, lokalno, crnogorsko, nikiko-upsko bratstvo koje se iskazalo u estokim borbama i meu Crnogorcima, ali i sa spoljnim neprijateljima, s turskom i austrijskom vojskom. (ilasi su ire - Vojinovii.) I njihovo ime je interesantano i nimalo sluajano dato. ilasi znai, skoiti/doskoiti to etimoloki ukljuuje hrabrost, mudrost, pobunu. I upravo buntovna i razborita hrabrost je i ilasova konstanta u korijenu koja je priznata i priznavana ak i kod onih koji Milovana ilasa gledaju ideoloki, zlonamjerno, ljubomorno i klevetniki. Tradicija etine hrabrosti i buntovnosti s tim u vezi ove dvojice je nit koja se osjea u itavoj knjizi. Gotovo na svakoj strani. Gordost je individualna vrlina, tu bi zakljuili. I jedan i drugi znali su gordost oprezno nositi i moderno je njegovati i razvijati. I upravo njihova modernost je danas vana taka ili tanije most preko koga narodi mogu susretno koraati. Revolucionarni rat u (antifaistikom) ratu je sledea zajednika taka u knjizi koju takoe treba naglasiti. Zulfikarpai i ilas dugo priaju o njoj. Taka o ratu kao i svaki rat se pamti i dugo prepriava u miru. I ilas i Zulfikarpai zajedniki zakljuuju da 117

ilas i lanci su nai narodi loi aci koji vole da su ponavljai. Naroito kad ih elite obrazuju po svom ukusu i/ili zahtjevu vlasti. To zakljuuju u razgovoru obojica. I onaj koji je bio na vrhu Ravolucije i vodio je i onaj koji je bio neto nie. Ratne sudbine su im bile manje-vie iste i uzbudljive. Zulfikarpaii su gotovo svi u Drugom svjetskom ratu bili u partizanima ili kako Adil kae sva muslimanska buroazija i begovi bili su zaudo ulijevo orijentisani. To je taka koju valja pomenuti i upamtiti. U njegovoj uoj familiji poginulo je oko etrdest ljudi. Najvie od strane etnika i ustaa. Najmanje od Njemaca. Poslije revolucionarne agrarne reforme i tzv.preraspodjele svojine, Zulfikarpaii su ostali bez imovine. Ostali su bez oko 500 kua, velikih posjeda oko Srebrenice, imanja izmeu Sarajeva i Rogatice, velikih uma na Miljevini i jo toga. Meutim, Adil s pravom i posebno ali to je Bosna i Hercegovina izgubila znaajna porodina kulturna dobra od pisanih spomenika kulture do znaajnih i starih graevina islamske kulture. ilas je u ratu od ue familije izgubio oca, dva brata, dvije sestre. Od imovine - seosku kuu i imanje u Podbiu, okolina Mojkovca. Relativna jednakost u gubitku im je ista. Zauzvrat poslije rata i agrarne reforme, vrhovna vlast je pokuala da ilasa asti preraspodijeljenim etvrtim nivoom novoraspodijeljene (partijske) imovine to je on odbio. Naime, Milovan ilas je bio etvrta partijska linost u zemlji. Visoki nivo vlasti i s tim etvrti vlasnik partijske svojine. Nije iskljueno da Adil nije visoko vrednovao, ne samo moderne ideje i knjige Milovana ilasa, ve i njegovu materijalnu rezistentnost. Ali materijalna rezistentnost je prisutna i vezujua i kod Adila. On je poklonio i ostavio Sarajevu i Bosni i Hercegovini ogroman dio modernog steenog svog bogatstva. Sljedea susretna taka je obostrano razoarenje u vlast komunista i bjekstvo od nje. Kao da ih sudbina nije znala ili mogla i tu da promai ili zaobie. I kad su prilazili komunistikom pokretu i bo118

Veselin Pavlievi rili se za njega i kad su ga naputali. Jedan je poao u inostranstvo drugi u zatvor. Ima jedno Adilovo vrlo karakteristino kazivanje iz tog perioda gdje on kae kako je bahato i poniavajue iskazivanje moi poslijeratnih partijskih drugova doivljavao kao vlastito ponienje. ilas se pokuao boriti protiv bahatizma pisanjem Borbinih lanaka ili pripovijetkom - Anatomija jednog morala i Nova klasa. Dakle, strasni osjeaji i snaga morala kod obojice su bili gotovo identini. Dragocjena je taka njihovog razgovora koji se ticao nacionalnog u Bosni i Hercegovini. ilas priznaje znaaj ideoloke zablude i snage ateistikog pristupa u njoj, bez obzira na to to su komunisti u toku Drugog svjetskog rata dobro rijeili nacionalno pitanje. Zulfikarpai snani nacionalni osjeaj vee za zemlju, istoriju, bogumilstvo, tradiciju, islam, bonjatvo to i ilas razumije i opravdava kao nacionalnu posebnost i individualnost. (Slino je i sa Crnogorcima i Crnom Gorom.) Obojica su bili snani zagovornici demokratskog i liberalnog jugoslovenstva koje se pod komunistima poslije rata nije demokratski i slobodno razvijalo i rjeavalo. Sve je gurano pod tepih. I sve je eksplodiralo ispod tepiha i sruilo se kako se sruilo. Zulfikarpai je svojim racionalnim politikim idejama i bogatstvom pokuao spasiti Bosnu 90-tih godina od okolnih agresivnih nacionalizama. ilas se povukao u svoj stan i dao nekoliko znaajnih intervjua Muslimanskom glasu, Sandaku, Preporodu i drugim novinama. Nita im nije uspjelo.
Poslije 90-tih godina ali i prije toga, Zulfikarpai se pribliio temeljima Bosne i religiji ili preciznije reeno otkrio je i izuavao bogumilsku batinu u Bosni i islam. Prihvatio je liberalizam kao svoje osnovno pravo na opredeljenje i s tim u vezi bonjaku posebnost, nacionalnost. Meutim, to opredeljenje nema guslarsku osjeajnost kao ni ilasova razborita, moderna zapaanja o Bosni i Hercegovini. I to je njihova sledea vana zajednika taka i kulturna zaostavtina.

119

ilas i lanci Zukfikarpai navodi da je sa povlaenjem Turske s balkanskih prostora, ostao mozaik vjerskih, nacionalnih, etnikih i kulturnih cjelina koje su ivjele jedna pored druge u zajednitvu zahvaljujui snazi i toleranciji centralne uprave u Sarajevu. To su moda i najinteresantnije i najpotresnije stranice knjige. ilas ih dopunjava sa zapaanjem da je i iza komunista nastao vakum koji su iskoristili ovinisti iz Srbije i Hrvatske koji su preko nacionalnih intelektualaca i partijskih nacionalista koristei razne narode uradili to su uradili. Poznato je da je ilas imao vie drutveno-istorijskih i dravnih ljubavi ako se tako valja rei, od kojih je jedna i to pri samom vrhu bila i Bosna i Hercegovina. U dubokoj starosti je izjavio da bi se za ouvanje Bosne i Hercegovine pukom borio. Zulfikarpai je u ouvanju Bosne i Hercegovine bio moderniji, ekonomskiji. Obojica su zaloili to su imali. itajui razgovor ove dvojice velikana ili preciznije reeno sluajui ih, mi ustvari izgraujemo sebe najboljim to dva ovjeka za sobom mogu ostaviti. Da bi svi mi danas bili makar malo bolji ljudi. Podgorica, 26. X 2010. godine

120

Veselin Pavlievi

Dr Dragutin Lekovi: Milovan ilas i socijalizam

Znaajan dio rada o Milovanu ilasu autor posveuje naelno ilasu kao linosti. U tom smislu autor iznosi nezajaljivu ambicioznost i krajnje jednoumlje kao karakterne osobine Milovana ilasa Kad se god pojavi knjiga o Milovanu ilasu koja svojim obimom od gotovo 600 stranica, intrigantnim naslovom, izdavaem (CANU) koji stoji iza ili ispred knjige, i autorom koji je redovni lan te iste Akademije62, d se pretpostaviti da je rije o veoma ozbiljnom institucionalno-istraivakom poduhvatu i znaajnom naunom doprinosu u tumaenju ove gotovo zaboravljene linosti crnogorske, jugoslovenske i svjetske politike i revolucionarne scene druge polovine XX vijeka. Pa, ipak, znaaj institucije, iskustvo autora, ciljnost i obim istraivanja studije o ilasu, moe itaoca da navede na sumnjiv utisak i zakljuak o bitno razliitom63 filozofskom i istorijskom tumaenju politikog i revolucionarnog lika i djela Milovana ilasa. Bez obzira na to to autor u predgovoru knjige kae da bez lane skromnosti rei emo da, koliko nam je poznato, ovakav rad o Milovanu ilasu i njegovom djelu jo uvijek nije objavljen..64 Naprotiv, knjiga staje u red veoma duge kolone ideoloko-proizvoljnog tumaanja jednog od najznaajnijih Titovih predratnih i ratnih revolucionara i liberalnog politikog mislioca i disidenta druge polovine XX vijeka. U knjizi je rije, kako autor navodi, o marksistiki angaovanoj studiji i marksistikoj kritici ideja, stavova i aktivnosti Milovana ilasa65. (Poznato je da se ilas komunistike ideologije javno
62 Dragutin dr Lekovi: Milovan ilas i socijalizam filozofsko-istorijska razmatranja, posebna izdanja (Monografije i studije) Knjiga 76, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti - Podgorica 2010.g 63 Isto, str.10 64 isto, str. 13 65 Isto, str. 13

121

ilas i lanci odrekao sredinom 50-tih godina tako da studija lii na otvaranje otvorenih vrata.) Takoe, smatrali smo da je vrijeme marksistiko-ideolokih parcijalnih, paualnih, iskrivljenih pa ak i klevetnikih ocjena o Milovanu ilasu davno ostalo za nama. Ali, izgleda, da nije. Vrijeme idejnog netalasanja i drutveno-politikog komunistikog dogmatizma i mrtvila, protiv ega se pobunio Milovan ilas, je vrijeme koje je kao elementarna nepogoda haralo u glavama mnogih ljudi, ali zaostalo ak do dananjeg dana. To vrijeme je ostavilo za sobom pravnu, ekonomsku i svaku drugu civilizacijsku pusto. (Posljedice i obim pustoi su bile najvidljivije kad je sistem socijalistike vlasti propao, kad se voda povukla.) U jednom je autor studije sigurno u pravu kad kae da on (misli se na M..-prim. V.P.) naruava revolucionarnu mjeru i da ideolokopolitiki zastranjuje, a da smo (misli se na autora knjige prim. V.P.) Milovana ilasa ne samo daleko prevazili u doktrinarnim pitanjima borbe za socijalizam nego i pokazali ogranienosti zvanine Titove i partijske kritike i osude Milovana ilasa, kao i neosnovanost idealizovanja Milovana ilasa kao aktera i njegovih teorijsko-politikih nazora. Milovan ilas se u vrijeme komunistike uvjerenosti i revolucionarne zanesenosti pred Drugi svjetski rat i neto kasnije, prirodno bavio doktrinarnim pitanjima borbe za izgradnju socijalizma, boljeg i srenijeg drutva. To nije sporno. Komunisti su i predratne zatvore koristili kao univerzitet za uenje doktrine i eliili se u vjeri doktrine i doktrini, iskuenju i hrabrosti. Meutim, kad je doktrina osvojila vlast, stvarnost se pokazala suvie kompleksnom i sloenom da bi je rjeavala jedna jedina doktrina i njena ideoloko-marksistika nauenost. Kada je praksa izgradnje socijalizma (Titova vlast) u Jugoslaviji pokazala kuda ide doktrina, ilas se jo 1946./47. godine pokuao izvui iz vlasti. Nije uspio. (Tito mu nije dozvolio.) Mada ni sam nije elio da se povue iz 122

Veselin Pavlievi vlasti, jer je sukob sa Staljinom oko prevlasti nad Jugoslavijom tinjao i visio u vazduhu. Tenkovi su bili postavljeni tik na istonim granicama Jugoslavije. Od takvog istorijskog mada i linog izazova Milovan ilas intimno nije ni elio pobjei. Dao je veliki doprinos borbi protiv Staljina, vjerovatno odmah iza Tita i Rakovia. Prirodno, manji teorijski doprinos - u tom trenutku - dao je borbi protiv marksistike doktrine i dijalektikog materijalizma66. Sredinom ili krajem 50-tih godina XX vijeka Milovan ilas je napustio i doktrinu (neto ranije vlast) i postao estok javni kritiar marksistike ideologije. Neostaljinisti u vlasti i infobirovci irom Jugoslavije Milovanu ilasu nikad nijesu mogli razumjeti i oprostiti izdaju doktrine i njegovo idejno prevrednovanje. Ovim drutveno-ideolokim slojevima treba dodati i sloj nacionalne birokratije i nacionalne elite ime se krug protivnika Milovana ilasa upotpunio i zatvorio. Navedeni slojevi (krugovi) su pravili preutnu i neprirodnu koaliciju protiv njega. Milovan ilas se od sredine 50-tih godina ili neto ranije, branio jedino to mu je ostalo, javnom idejnom borbom o potrebi hitnog razvijanja slobode i demokratije u Jugoslaviji. I nita vie i nita drugo. Ako to nije sve to jedan ovjek moe dosei i lino ponuditi drutvu za njegovo ozdravljenje i moderni progres. Vrlo vjerovatno je oekivati smatra autor na kraju predgovora - da e u ovom vremenu militantnog antikomunizma ova naa studija o Milovanu ilasu izazvati uasavanje zbog nae otre kritike liberalizma i vrsto izraenog revolucionarnog marksizma (podvukao V.P.) i odlunog socijalistikog opredeljenja i pokrenuti sinhronizovanu kampanju protiv naih ocjena ilasovih stavova i nazora, kao i njegove politike platforme.67
66 Na primjer, ilas je zajedno sa B. Kidriem bio protivnik doktrinarnog shvatanja i prakse kolektivizacije poljoprivrede u Jugoslaviji krajem 40-tih i poetkom 50-tih godina. 67 Isto, str. 14

123

ilas i lanci Za razliku od navedenog stava, ideja o slobodi Za sve68 u jednom drutvu ne izaziva uasavanje niti treba izazvati uase. Naprotiv. Danas komunizma onakvog kakvog ga pamti evropska i svjetska istorija XX vijeka, takorei nema pa ni potrebe za militantnim antikomunizmom. Komunizam je sam od sebe sistemski ostarao, istroio se, propao i uruio se. U nekim sredinama opet (Kina, na primjer) komunizam se toliko promijenio i prilagodio realnostima i ivotu da je od doktrine ostala samo suva crvena boja, pokoja slika i nita vie. Prosto, modernost i inovativnost liberalnog Zapada je nadvladala i porazila praksu komunizma. Izraavanje potrebe danas za vrstim izraavanjem revolucionarnog marksizma je istorijsko tranje unatrag i pokuaj skidanje praine sa jedne ideologije koja je istorijski arhivirana. Dodue na vrlo visokoj ako ne i vodeoj arhivskoj polici u 19. vijeku, pa dijelom i 20. vijeku. to se tie politike platforme, Milovan ilas kao liberalni mislilac i disident nije imao niti htio da ima politiku platformu. Uskom krugu liberalnih disidenata kojima je on pripadao tzv. politike platforme su uzani okviri idejnog djelovanja, samim tim to su okviri i uputstva za akciju. ivot je, zakljuili bi borci za slobodu, vieslojan i bezoblian, uvijek drugi i drugaiji od svake prilike, sredine, vremena i istorije. I predmetna studija o ilasu i mnogi drugi linijski intelektualci danas u Crnoj Gori upravo u vieoblinosti ilasovog shvatanja stvarnosti vide njegovu kontradiktornost. Tu se nita ne moe pomoi, osim moda staro zapaanje da vrijednost ideja nije datost jednom i zauvijek, ve samo za odreenu, konkretnu, promjenljivu realnost. Ali, valjanost ideja i njihova ivotnost mijenjaju se sa nastajanjem novih drutvenih snaga i ekonomskih odnosa.

Autor studije o ilasu iznosi (s jeseni 1953. godine - vrijeme ilasovih Borbinih lanaka) navod iz njihovog razgovora i na neki nain poinje idejno-praktinu kritiku i analitiku ilasa da je on
68 Vidi istoimeni Borbin lanak M.ilasa (Borba od 22. 11. 1953.g.)

1.

124

Veselin Pavlievi (misli se na M.. prim. V.P.) mnogo jae naglaavao konzervativizam partijskog vrha i birokratizam drutveno-politikog sistema u cjelini. Snanije je izraavao nevjericu u sudbinu takvog komunizma. Vrlo otro je kritikovao status partije u drutvu i nain njenog usmjeravanja drutvenih tokova, jer je ona faktiki jo uvijek iznad drutva. ilas je vrlo otro kritikovao i drutvenu stvarnost istakao je da se drutvo izroava, da se gube revolucionarni kriteriji, da se grabe poloaji, da je ve primijetna jagma za vilama i novcem. Ostavljao je utisak da je razoaran do gaenja. ilas je - nastavlja dalje g. Lekovi - posebno bio kritian prema Titu. Naglaavao je da je on (misli se na J.B. Tita prim. V.P.) ranije bio inspirator svega velikog u pokretu, a sada sve vie postoji realna opasnost da bude glavna konica svega novog i naprednog. Bili smo iznenaeni ovako otrom ilasovom kritikom Tita, ali nijesmo ga prekidali u izlaganju da ne bismo remetili njegovo intimno ispovijedanje. ilas je naroito otro kritikovao njegovo imenovanje za predsjednika Narodne skuptine Jugoslavije rekao je da je to vrlo visoka funkcija, ali za njega faktiki beznaajna, jer je on ovjek pera i duhovnog stavralatva. Dodao je uno da je smisao toga imenovanja da ga odvoje od terijskog rada i da sprijee njegov stvaralaki i reformski rad u partiji. Ali ideje su krenule i one se ne mogu zaustaviti, a jo manje ponititi, zakljuio je ilas.69
Dogmatska, ukoena analitika rezinstentna na ovakve ili sline (pro)liberalne i reformske stavove Milovana ilasa gotovo refleksno je reagovala i pozivala se da smo svaku njegovu tezu razmotrili iz ugla marksistikog naslea i diskusije koje su o njemu voene u meunarodnom radnikom i socijalistikom pokretu.70 Autor nam dalje otkriva vaan detalj. Otkriva nam da je Rukovodstvo zatrailo od nas (misli sa na Dragutina Lekovia - prim. V.P.) da pomognemo u pripremi kritike ilasovih shvatanja, to smo iz dunosti i iz saglasnosti prihvatili.71 Dakle, rije je o pripremi za Trei plenum
69 70 71 Isto, str. 26 Isto, str. 27 Isto, str. 31

125

ilas i lanci
partije, Kardeljev i Ziherljev referat i kako se partija temeljno pripremala za obraun sa Milovanom ilasom. Oito da je par dana trajanja Plenuma bio performans koji se morao odigrati. Odluka o politikoj sudbini Milovana ilasa je ve bila donijeta iza scene. Vlast u totalitarnim drutvima javno se gotovo ne eksponira.

Kabinet Edvarda Kardelja, na elu sa spretnim efom Kabineta Antunom dr Vratuom, koordinirao je rad u pripremi za Plenum. Autor studije o ilasu iznosi da je savjetovao da se radovi Berntajna, Trockog, Kauckog, Meringa i drugih revizionista obavezno konsultuju u sluaju ilas. Takoe, ukazao je da je Trocki bio ilasov prethodnik, jer su obojica birokratizam smatrali kao najbitniju opasnost za socijalizam. Navoenje na istoriju revizionizma i konsultacije (preporuke) s tim u vezi je bilo vano jer kako nam autor otkriva - kritika ilasa je bila vrlo delikatna i jo vie odgovorna. Kritici Milovana ilasa se morao dati teorijski i antimarksistiki berntajno-trockistiki negativni sadraj. Meutim, autor je smatrao da je takva kritika jednostrana, nedovoljna, neefikasna i bliska tradicionalnim socijalistikim kritikama, pa ak i onim iz sovjetske prakse. Zato je neophodna po preporuci autora druga vrsta kritike koja e ilasa tretirati kao ambicioznog reformatora socijalizma, zata on nije bio dorastao, koji je poao svojim putem, odvojio se od partijskog rukovodstva i suprotstavio se kursu SK Jugoslavije72. Drugi pravac obrauna sa ilasom, navodi autor, vodio je ka samokritikom ukazivanju na niz slabosti drutvenog i politikog sistema i neophodnost niza drutvenih korekcija. Ova samokritika je vana jer pozitivistiki pristup Partije ilasu je pruao mogunost da u sukobu sa partijskim vrhom bude moralni pobjednik. Diskusije na Planumu su bile strogo reirane Sve je ispalo odlino, kako se i pripremilo. ilas je ekskomuniciran i ograen zidom utnje. On je ubrzo i vratio partijsku knjiicu koja je imala broj 4 (etvrti u partijskoj hijerarhiji.)
72 Isto, str. 32

126

Veselin Pavlievi Za usluge partijskom vrhu u sluaju ilas primio nas je (misli se na D. Lekovia prim. V.P.) Veljko Zekovi73 krajnje ljubazno i izrazio veliko zadovoljstvo da Crna Gora ima tako darovitog i visokoobrazovanog intelektualca koji je bio u stanju da se uspjeno nosi i sa jednim Milovanom ilasom. A zatim je rekao da je partijsko rukovodstvo rijeilo da nam prui satisfakciju koju najvie elimo i koja e uiniti da na nepravdu Partije brzo zaboravimo.74

Znaajan dio rada o Milovanu ilasu autor posveuje naelno ilasu kao linosti. U tom smislu autor iznosi nezajaljivu ambicioznost i krajnje jednoumlje kao karakterne osobine Milovana ilasa. Ambicioznost Milovana ilasa autor vezuje kao bitnu pretpostavku i neposrednu osnovu svih njegovih politikih aktivnosti i glavni izvor politike i line afirmacije. Pristup je providan do obinosti. Orbita revolucionara zanijetih u horizont sveopte, globalne ljudske sree je prirodna ambicija da njihova ideja i ideologija postane i osvoji vlast i u vlasti se samorealizuju. ilasova ambicija je bila drukija. Ona je bila u stremljenju, kretanju, promjeni i borbi a ne u banalnoj ambiciji pobjediti i uauriti se u vlasti. Kao potvrdu ilasovog (prizemnog) antiambicionizma potrebno je navesti samo injenicu da je par dana prije Plenuma bio izabran za predsjednika Narodne skuptine FNRJ. Gotovo elne dravne funkcije on se veoma lako i bez ikakve patnje odrekao. Funkciju predsjednika zakonodavne vlasti u Jugoslaviji ilas je mogao zadrati samo da se odrekao duhovne, stravstvene i intelektualne ambicije za mijenjanjem jugoslovenskog drutva nabolje (viepartizam, nacionalna ravnopravnost, vladavina prava, demokratija itd.) Takoe, glad za prizemnom ambicijom ilas je mogao utoliti i ekanjem sudnjeg dana Voe, jer je ilas bio najmlai i najzdraviji lan Politbiroa. Dakle, ilasa nije bilo mogue elnom dravnom ili partijskom funkcionerskom ambicijom savladati ili
73 74 Rukovodilac Kadrovske komisije CK SKJ Misli se na specijalizaciju i polaganje doktorata na Sorboni.

2.

127

ilas i lanci korumpirati. Strastvene linosti se mijenjaju same od sebe. Ambicija je suprotnost strasti. Entuzijazam je neto drugo o emu razmilja autor studije kad govori o ilasovoj ambiciji. to se tie ilasovog jednoumlja koje takoe pominje akademik Lekovi, nije ga potrebno due komentarisati ve sam iznijeti poznati stav da ilas normalno nije robovao idejama, ideologijama, vjerovanjima, ciljevima kad god mu se realnost pokazala drukijom i ispravljala ga. ilas na jednom mjestu s pravom i tano kae da je vieumni jednoumnik. Promjena miljenja nije odlika jednoumaca, a ilas je svoje miljenje u skladu sa promjenom injenica, prirodno, esto mijenjao. ilas-revolucionar koji oboava J.V. Staljina je sloena tema kojoj autor studije daje dunu mada krau panju. Autor smatra da je ilas dvojna linost - vrlo daroviti literata i pasionirani politiar, tj. borac za socijalnu pravdu75. ilas je bio najmanje dvojna linost. Prije bi se moglo za njega rei da je vieslojna, dubinska linost koja je imala raznih talenata, pa ak i dar za crtanje. Ipak, ograniimo se na ilasovu dvojnost koju zagovara autor studije svodei ga na: politiara koji se profesionalno bavio revolucijom. Teza je neveziva. Politika je racionalna djelatnost, a revolucija otkriva ljudsku stravstvenost. Politike nema bez mudrosti a revolucije i revolucionara bez vjere. ilas je bio revolucionar vjere i zanosa dok je zanosnoj vjeri vjerovao. ilasu revolucija nije bila zanimanje ili profesija. Revolucija mu je bila izazov i lini dokaz. Vjerovatno je u pravu F. Miteran kad je rekao za ilasa da je on jedan od rijetkih ljudi koga je pogodila sudbina. Ali ilas se i postavljao u ivotu tako da ga pogodi sudbina, da doivi izazov i da se po njemu izmjeri. Prosto prst sudbine ga nije mogao zaobii, a on se nije znao ili elio skloniti. Vjerovatno je to najizrazirija njegov intimni i dubinski starocrnogorski korijen i karakter76. (Njego takvu sudbinu naziva protivni vjetar.)
75 Isti, str. 70 76 Takav je i Jovo Kapidi i poiri krug revolucionara oko Tita. Normalno, i Tito je takav bio .

128

Veselin Pavlievi Mnogi ilasovi proli i sadanji analitiari pitanju dara i njegovog usmjerenja ka politici (revoluciji) ili ka literaturi (pisanju) prenaglaavaju i stvaraju suvislu analitiku. Otkrivanje iskustava predratne komunistike konspiracije, rata, revolucije, Staljina, Tita, vlasti, politike, ideja, pobune, zatvora je linijska uzrona i inspirativna veza koju je ilas sa manje ili vie uspjeha literarno izrazio. (Neka njegova memoaristika, kao Besudna zemlja na primjer, je visoko literarna.) ilas je bio veoma talentovan pisac. Meutim, bez valjane knjievne kritike talenat tee zrene. U tom smislu, ilas je imao dva ogranienja. Prvi je to je ilas veliki dio svojih knjievnih radova pisao u zatvoru na toalet papiru i iz jednog maha. (Korienje papira za pisanje mu je bilo ogranieno.) Drugo ogranienje je strah knjievne kritike i intelektualne elite da se kritiki bave ilasom i njegovom literaturom. Izuzetak je bio Borislav Mihajlovi Mihiz. Mada je i njemu sugerisano da se okane druenja sa ilasom i jedno vrijeme je morao raditi u Novom Sadu. Tako je ilas bio okruen zidom utnje i pokualo mu se dati da ne stri. Autor Lekovi iznosi da je ilas bio hrabar ovjek. (Genetski, a i tradicijom, naslijedio je najpozitivnije crnogorske osobine posebno kult ojstva, hrabrosti i slobode...posjedovao je i izuzetnu smjelost77). ilasova hrabrost je poznata i priznata ak i od onih koji se ne slau sa likom i djelom Milovana ilasa. Vjernici su uvijek hrabri do fanatizma. Vjera i hrabrost su gotovo upravo-proporcionalne. ilas je bio hrabar u ratu, ali jo vie u miru, u peridu mirne izgradnje socijalizma u Jugoslaviji i svijetu. Odrati i izdrati izazov protiv duhovne smrti koju mu je Titova vlast bila namijenila odamah poslije iskljuenja iz vlasti 1954. godine, u ilasu je otkrila dodatnu energiju hrabrosti. to je pritisak na njega bio vei to je on bio kameniji (udar nae iskru u kamenu). U ilasovom sluaju autor vidi i opisuje njegovu (ilasovu) zanesenost Staljinom. Autor navodi da je u mome (misli se na M.
77 Isto, str. 64

129

ilas i lanci ilasa - prim. V.P.) prilazu Staljinu je bilo neeg slinog religijskoj vrsti vjerovanja. Mi smo svi u njega (Staljina prim V.P.) vjerovali na taj nain...Bio sam staljinist kako su komunisti u to vrijeme bili... Spadao sam u onu vrstu staljinista-idealista. Izgleda apsurdno ako kaem staljinista-idealista ali tano je to: staljinizam sam zatekao kad sam uao u partiju, nisam imao ta da izmiljam, to su bile gotove formule, vrlo jednostavne da se shavate...Ima li vee asti i vee sree, nego osjeati da je tvoj najblii i najmiliji drug Staljin? Ima li vee sree i asti za narode i borce koji su iz tih naroda ponikli, nego da budu pohvaljeni u najsudbonosnijem asu ovjeanstva od Staljina, neimara ljepe sudbine ovjeanstva......On je (misli se na Staljina - prim V.P.) nieg srednjeg rasta, ima lijepe male ruke s dosta dugim prstima, duge noge, nia ramena i krupnu glavu...On je sam otelotvorenje tih masa u jednom ovjeku, njihovih elja, nada, misli, on je - u ivom ovjeku istorije savremene epohe, njegov kaiprst pokazuje pojedincima, njegova misao narodima, svim potenim radnim ljudima kuda treba da idu...Danas je pomodno meu komunistima da ne priznaju svoju komunistiku prolost i da poriu da su rekli ono to su stvarno rekli. Ja to neu initi. Moj staljinizam je poznat.78 Velika i nedovoljno istraena i analizirana tema je tema Staljinovog (komunistikog) kulta linosti gdje je jedan od vrijednijih analitikih slojeva studije o ilasu i taj da je kult Staljina u takvim okolnostima (misli se na Drugi svjetski rat prim V.P.) bio apsolutno neophodan, jer se time podizao moral boraca, osnaivao je nadu i jaao uvjerenje da borba nije avantura nego da e se ona uspjeno zavriti79. Ovaj sloj kulta linosti koincidira sa poznatim sukobom na knjievnoj ljevici pred Drugi svjetski rat. Gromadni i lijevo orijentisani Miroslav Krlea je pisao o moskovskim procesima i ustalasao predratnu srpsko-hravatsku intelektualnu i iru javnost. Komunisti su okrenuli glavu od moskovskih procesa. Nijesu eljeli niti smjeli da ih vide. Trudili su se da moskovske procese i iz svijesti to prije potisnu i zaborave. Tito je zagonetno
78 79 Isto, str. 74 -77 Isto, str. 76

130

Veselin Pavlievi utao. Svi komunisti su ujedinjeno, bratski i slono gledali horizont i iekivali izlazak i dolazak savrenog, beskonfliktnog, naunog, marksistikog drutva i novog socijalistikog ovjeka. Opasni faizam je, sa druge strane, kucao na vrata.80 Kad se jedno drutvo (jugoslovensko) nae pred takvom unutranjom i spoljnom nenadnjom i stijenjenjem (a pomoi niotkuda), anse za uspjenu odbranu su iza poslednje linije realnog. Komunisti su tada bili odlini. Ljudi potpune vjernosti svojoj vjeri i spremni za istorijski izazov. (S pravom ih je Lenjin zvao ljudi naroitog kova.) ilas je vjerovao u to pie i radi, ali i pisao i radio u to duboko vjeruje. I kad je volio Staljina i kad se njega odrekao, odbacio ga a sebe prevrednovao. ilas nije znao da improvizuje, lae i pie prizemnu komercijalnu politiku patetiku. I kad je pisao za Staljina i protiv njega on je bio ovjek duhovne, moralne i revolucionarne zanesenosti. Kad je Revolucija izgubila moralnu osnovu on se pobunio. Sve je poelo grabeom dedinjskih vila, a sumnja je roena - po njegovom kazivanju - jo na Sutjesci. Kult Staljina, s pravom navodi autor, ivjee kod ilasa i ostalih jugoslovenskih partijskih i dravnih rukovodilaca sve do sukoba Staljina i Tita 1948. godine81. Kod mnogih e ostati i jo due, pa ak i do dananjeg dana. ilas se lako odrekao Staljina. Tito izgleda tee. U to vrijeme dobio je napade ui. Nije medicinski jasno koliko stvari idejnog odvikavanja utiu na u, ali oito je da utiu. (Kasnije je u Ljubljani Tito operisan od kamena u ui.) Nije iskljueno, a ni duhovito, ve duboko ozbiljno da je kamen antistaljinistike prirode. Takvi su iskreni i veliki revolucionari koji znaju da reaguju i stomakom. Vano za razumijevanje Milovana ilasa u studiji o njemu je idej80 Post festum istorije, moda su svi akteri sukoba na knjievnoj ljevici istovremeno i bili u pravu. 81 Isto, str. 78

131

ilas i lanci ni odnos ilasa i Trockog i uticaj koji je Trocki imao na njega po miljenju autora Lekovia. (ilasu je na treem Plenumu partije prilijepljena etiketa da je i trockista. Etiketa je reirana u pripremi Plenuma.82) Od svih svojih prethodnika ilas je najblii Trockom,83 navodi autor ove studije. (Slinosti ima, ali i ogromnih razlika.) Prvo (koliko-toliko) o slinostima i uticajima. Lav N.Trocki je jedan od najmarkantnijih i najznaajnijih vojnih revolucionara iz Oktobarske revolucije. Sjajan govornik, otar polemiar, ovjek bogate kulture i dovitljive inteligencije - kako ga karakterie ilas - brzo po osvajanju vlasti sukobio se sa Staljinom oko uloge partije, drave, radnike demokratije, birokratije i premanentne revolucije. U centru interesovanja - analizira znalaki Trockog akademik Lekovi - i aktivnosti Trocki je najprije stavio kritiku dogmatizma, birokratizma i isticanja znaaja radnike demokratije...Trocki je bio rezervisan, pa ak i nepoverljiv prema starim revolucionarima, naroito prema pristalicama starog kursa. Smatrao je da su stari kadrovi isuvie vezani za prolost i da se veoma teko navikavaju na novo vrijeme i nove zadatke....Trocki je snano naglasio opasnost od dogmatizma, kao i dunost odlune borbe protiv njega.... Trocki je isticao da epigoni, u koje je ubrajao Staljina, Buharina, Zinovjeva, Kamenjeva i druge nijesu sposobni za samostalno stvaralatvo i zato dogmatizuju postojee teorijsko naslee...Trocki je isticao da partija ne moe ivjeti jedino na rezervama prolosti. Dovoljno je da je prolost pripremila sadanjost.... Ako je ita sposobno nanijeti smrtni udarac duhovnom ivotu partije i doktrinarnom formiranju mladei to je upravo pretvaranje lenjinizma u dogmu koja zahteva samo jednom zasvagda odreena tumaenja....
82 Autor studije o ilasu predplenumsku pripremu i etiketiranje naziva ilasovi ideoloki prethodnici (Bakunjin, Berntajn, Tocki, boljevika ljevica, Roza Luksemburg) 83 Isto, str. 96

132

Veselin Pavlievi Trocki je jo vie ukazao na opasnost od birokratizma...Borbu protiv birokratizma, posebno partijskog birokratizma, Trocki stavlja u prvi plan...jer je ta borba uslov da partija sauva svoj proleterski, klasni karakter...Trocki je najvie predan radnikoj demokratiji... kao najvanijem svojstvu za otklanjanje deformacija u partijskom ivotu...Revolucija se izrodila jer je proleterijat - koji je u Oktobarskoj revoluciji zauzeo vlast odstranjen u drugi plan... Revolucija se izrodila, a birokratija stvorila posebnu kastu. 84 Vjeran svojoj optoj koncepciji permanentne revolucije, akademik Lekovi navodi Trockog da mi moemo pobijediti jedino kao sastavni dio svjetske revolucije... Birokratozacija nije pobijedila samo lijevu opoziciju nego i boljeviku partiju...Trocki Staljina ne samo da uporeuje sa Hitlerom nego ga tretira i mnogo gore. Knjigu Izdana revolucija Trocki zavrava satanizacijom Staljina....Staljin e nestati s povijesne pozornice pod teretom svojih zloina, kao grobar revolucije i najmranija linost u povijesti.85. ilas se interesovao za Trockog ve od aprila 1945. godine kada je boravio u Moskvi kao lan jugoslovenske delegacije86. Samo interesovanje upuuje na ilasovu radoznalost i upoznavanje sa polemikom o sukobu na (politikoj) ljevici u SSSR-u. (Polemika je obustavljena tj. zavrila se ubistvom Trockog u Meksiku od strane Staljinovog KGB-ovca.) I Trocki i ilas - kako analizira akademik g. Lekovi - naglaavaju opasnost od dogmatizma i borbe protiv njega...ilas jedno vrijeme slijedi Tockog - smatra da vladajui partijski i dravni vrh u Sovjetskom Savezu ne predstavljaju klasu nego privilegovanu i otuenu birokratsku kastu...ilas je odao posebno priznanje Trockom za uoavanje tog birokratskog izroavanja sovjetskog drutva...Jo vea podudarnost stavova Trockog i ilasa postoji oko socijalisti84 Isto, str. 96-100. 85 Isto str. 101- 104 86 U susretu sa Maljenkovim traio je od njega zbornik radova O opoziciji i biljeke sukoba Staljin-Trocki.

133

ilas i lanci ke demokratije...Tu, takoe, treba ubrojiti i rezerve prema starim partijskim kadrovima i profesionalnim revolucionarima od kojih e se i ilas na kraju distancirati...Velika podudarnost Trockog i ilasa postoji i u ocjeni Staljina. ilas sasvim u duhu Trockoga tretira Staljina kao najveeg zlikovca u ljudskoj istoriji.87 Normalno, slinosti - kao kod svih velikih revolucionara kakvi su bili Trocki i ilas - prirodno ima, ali i dijametralnih razlika u raznim slojevima, pa ak i u nijansama. Zbirno i jedinano, razlika izmeu Trockog i ilasa je u prihvatanju realnosti, osjeanju za stavarnost. On je (misli se na Trockog - prim. V.P.) hteo da bude revolucionar u vreme kad je ivot nametao obinost88. Moda nita sutastvenije ne objanjava liberalnog mislioca ilasa nego njegovo uporeenje sa Trockim. Trocki je sve svoje moi fiksirao na revoluciju, prolost, sjaj horizonta koji mu se u revoluciji ukazao, borbu neprestanu (permanentnu), svjetsku revoluciju, proleterski internacionalizam, novog ovjeka harmoninog razvoja, izgleda i rasta. Kod prevrednovanog i liberalnog ilasa sve je suprotno. Trocki je bio i ostao ovjek fikcije, a ilas se preobrazio u modernog ovjeka obinih saznanja i ovjeka drutvene realnosti i mogueg. Za Trockog je Oktobarska revolucija bila poetna baza svjetske revolucije, za ilasa kraj. Trocki je u Meksiku uporno stvarao IV Inetrnacionalu proletera, radnika i seljaka, disident ilas je shvatao da se socijalizam ne moe reformisati. Trocki je kritikovao birokratiju, ilas je vidio da je ona trajni produkt fikcije. Trocki je zahtijevao radikalizam, ilas evolucionizam. Trocki je vidio samo nepreglednu masu, ilas obinog jadnog ovjeka. Trocki je propovijedao jednu te istu ideologiju, ilas upirao prstom na realne pravne i druge probleme socijalizma. Trocki nikad nije sputao pogled na zemlju, ilas je na zemlji vidio ive ljude. Nije iskljueno da je kojim sluajem Trocki osvojio vlast u SSSR-u
87 88 Isto, str. 105-106 M.ilas Nova klasa Narodna knjiga-Beograd, 1990.g. str. 53

134

Veselin Pavlievi bio bi gori od Staljina. (Trocki-zlo bilo bi gore od Staljin-zla.) Moda nije daleko od istine da se na grekama (razlikama) Trockog, uio i mijenjao Milovan ilas. Na kraju i smrt im je bila logina i razliita. Trocki je umro od zabodene Staljinove krampe u glavu u Meksiku, a ilas od infarkta u svom krevetu u Beogradu.

Gotovo svako pisanje o ilasu, pa tako ni ova studija, (prirodno) ne moe da zaobie komentar o njegovoj ulozi u NOB-u na tlu Crne Gore u vrijeme poetka ustanka 1941. godine. Rije je o lijevim grekama i ilasove uloge u njima, s obzirom na to da je bio predstavnik CK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak89. Autor studije o ilasu akademik g. Lekovi ovoj temi posveuje gotovo etvrtinu knjige. Malo kojoj ratnoj temi u Crnoj Gori je dat takav i toliki javni publicitet kao ovoj od 1957. godine. Te godine Aleksandar Rankovi u referatu na VII Kongresu SKJ prvi put javno promovie ilasove lijeve greke i partijsku kaznu s tim u vezi.90 Kaznu je ilasu izrekao Politbiro (Tito) na sastanku u selu Vrbnica na Zelengori 19. aprila 1942. godine. (Aleksandar Rankovi u pomenutom referatu na partijskom skupu nije pomenuo ime Ivana Milutinovia kome je takoe izreena kazna.) Do te godine (1957. g.) lijeve greke su imale diskrecioni karakter i znaaj, a zatim je naglo javno otkriveno da je za lijeve greke (partizanske zloine) u Crnoj Gori krajem 1941. i poetkom 1942. godine kriv iskljuivo Milovan ilas.
Autor studije o ilasu akademik Lekovi ocjenjuje da je on (misli

3.

89 Odluku o imenovanju M.ilasa donio je Politbiro 4. jula 1941. godine u Beogradu u vili Vladislava Ribnikara, direktora Politike 90 kazna ukor - druga odozdo od pet partizanskih kazni
135

ilas i lanci
se na M. ilasa - prim V.P.) faktiki bio prvi ideolog lijevog skretanja sa platforme NOB-a u Crnoj Gori i prethodnik toga skretanja u cijelom oslobodilakom pokretu naroda Jugoslavije.91 (podvukao V.P.)

Navedena ocjena o ilasovoj odgovornosti za lijeve greke je krajnje proizvoljna i otra. Ocjena apriorno simplifikuje dubinu teme i analizu neophodne injenine osnovanosti, a neopravdano je ideoloki proiruje i na prostor van Crne Gore, odnosno na cjelinu NOB-a. To je utoliko kontradiktornije to u zakljucima o optoj i pojedinanoj odgovornosti o lijevim grekama u Crnoj Gori, autor studije o ilasu, odgovornost za lijeva skretanja posmatra hjerarhijski i viestrano (ako u dijeljenju odgovornosti poemo od partijskog vrha, tj. od Tita i CK KPJ, onda se njima mora pripisati najvei dio odgovornosti.92) Autor navodi da za lijeva skretanja i lijevi ekstremizam treba rei da mogu biti inicirani , pa i nastati podsticajem sa vrha, to jest odozgo od rukovodeih aktera, ali i odozdo od borake baze, od vojnih formacija...lijeve greke podsticani su i nastajali su idejno i svjesno, ali i spontano i automatski - iz oruane procjene ili iz borbene situacije. S tim u vezi treba rei da su...spontane i automatske lijeve greke i ekstremizmi nastali odozdo bili esto opasniji i tetniji nego oni inspirisani i podstaknuti odozgo....Lijeva skretanja u njoj (misli se na Crnu Goru - prim V.P.) nijesu neposredno i u cjelini nastali samo iz ilasovih stavova i idejnih opredeljenja. (podvukao V.P.) Ona imaju i druge izvore: ekstremnu tradiciju ranijih vremena, psiholoku animoznost prema nacionalnim neprijateljima, ratnim protivnicima i politiko-partijskim suparnicima...Ona nastaju i kao odgovor na uasna ubistva i paljevine suprotne strane -etnika i petokolonaa...Osveta uvijek nadilazi prethodno uinjena zlodjela.93 U vrijeme prve misije ilasovog boravka u Crnoj Gori od 7. jula
91 92 93 Isto, str. 133 Isto, str.196 Isto, str.134

136

Veselin Pavlievi 1941. g. do 15. novembra 1941. g. i ilasovim ljeviarenjem, autor navodi da lijeva skretanja nijesu predstavljala glavni ideoloki ili politiki problem ve vojna pitanja pripreme narodnog ustanka i voenja oslobodilake borbe, kao i uspostavljanje narodne vlasti, narodnooslobodilakih odbora. S tim u vezi autor navodi da je ilas u pismu Pokrajinskom komitatu KPJ za Crnu Goru zahtijevao vee irenje fronta oslobodilake borbe. Komunisti moraju raditi na okupljanju svih iskreno patriotskih ljudi iz naroda,svih onih koji stoje na liniji nepomirljive borbe protiv faizma. ilas pravilno dijagnosticira i otro kritikuje bitna skretanja sa platforme NOB-a. Greke partijske organizacije...kako u jednom (sektakom) tako i u drugom (oportunistikom) pravcu mogle bi se skupo osvetiti partiji i oslobodilakom pokretu.94 Autor, takoe i upravo navodi da ilas, u naslanjanju na Staljina, ukazuje i na glavnu opasnost tekueg momenta... a ta opasnost jeste lijeva opasnost sektatvo prema masama, koje ne vodi rauna niti o objektivnim uslovima, niti o stanju zrelosti masa, ono se ispoljava u skuenim, zaaurenim od masa u dananjim uslovima odvojenim oblicima rada.95 I pored ilasovog parijskog rada na terenu, lijeve greke su dobijale na zamahu i sve vie i vie suavale polje politikog i vojnog djelovanja komunista, objanjava autor g. Lekovi.
Dvadeset drugog oktobra 1941. godine ilas je povuen iz Crne Gore i na njegovo mjesto je doao Ivan Milutinovi. U kraem (vanom) pismu od 22. X 1941. g. koje je donio Ivan Milutinovi kae se:

A sad nekoliko rijei o vaim najkrupnijim pogrekama. 1) Nije bilo nepravilno dizanje ustanka, ali bilo je pogreno to vi taj ustanak nijeste pripremili politiki odozdo. Bilo je pogreno to vi razdvajate partizansku borbu od narodnog ustanka, umesto da shvatite partizansku borbu kao prerataj u opti narodni ustanak,
94 95 Isto str. 134-135 Isto str. 135

137

ilas i lanci bilo je pogreno to ste odmah ispoetka stvarali nekakve vojske i frontove, umjesto da ste usvojili partizanski nain ratovanja. Eto u tome je osnovna pogreka u vojnim pitanjima kod vas, a ne prerani narodni ustanak. Frontalna borba prisilila vas je na frontalno povlaenje, jer je bilo iluzorno oekivati da ete vi moi da date jai otpor mnogo jaem neprijatelju frontalnom odbranom. Dalje, bilo je pogreno to ste vi narodne mase raspustili po kuama, umesto da ste razbili krupne jedinice na manje partizanske odrede i vodili neprekidni partizanski rat. Bilo je pogreno nazvati narodnooslobodilaku borbu antifaistikom revolucijom. Evo, to je samo par primedbi, a o ostalom e govoriti usmeno Milutin. Ve smo vam jedanput javili da poaljete ovamo hitno 2.500-3.000 dobrih boraca, jer od borbe na ovoj teritoriji zavisi uspena borba u Crnoj Gori i ishrana crnogorskog naroda. ete aljite po 100-200 ljudi u kratkim razmacima i neka budu dobro naoruani. Pravac njihovog kretanja ve smo vam odredili u prvom pismu. Ovo kratko pismo slui i kao punomo drugu Milutinu.96 Dakle, u tom pismu nema ni jedne rijei o lijevim grekama (zloinima).
Ovo pismo-smjena je kasnije korieno kao osnova za kanjavanje Milovana ilasa i Ivana Milutinovia. (Tada je daleko stroe kanjeno i jo nekoliko komunista - van Crne Gore.) Tito je predloio visinu kazne za ilasa i Milutinovia. Kazna je bila veoma blaga s obzirom na ogromne posljedice za partizanski pokret koje su lijeve greke imale u Crnoj Gori. U smislu visine kazne autor studije o ilasu smatra da je Tito dobro znao svoj znaajan udio u iniciranju i praktinom podsticanju lijevih skretanja, kao i svoju veliku odgovornost u tom domenu i da je zbog toga predloio da ilasu i Milutinoviu kazne budu tako blage....(s obzirom na to da su se ilas/Milutinovi prim V.P.)... aktivno borili i titili platformu NOBa i doprinosili irenju pokreta i jaanju borbe protiv faizma.97
96 Branislav Kovaevi: ilas heroj-antiheroj NIO Pobjeda Podgorica 2006. str.198. (Isto str. 136) 97 Isto, str. 184

138

Veselin Pavlievi (Milovan ilas nije boravio u Crnoj Gori od 15. XI 1941. godine do 21. III 1942. godine kada su lijeva skretanja kulminirala. Taj period ilas je proveo u Vrhovnom tabu u Uicu i Bosni.) Ratna korespondencija (PK-CKJ) povodom lijevih greaka nastavljena je objanjenjima (pismom) crnogorskih komunista od 7. decembra 1941. godine u kojem se oni veoma samokritiki osvru na period od dizanja ustanka do decembra 1941. godine. Ni u tom pismu nema rijei o zloinima. Pogreke velikim dijelom se objanjavaju od strane PK za Crnu Goru time to nijesu imali redovnu komunikaciju sa CK KPJ. S obzirom na dalje lijevo zastranjivanje i sve goru vojnu i politiku situaciju u Crnoj Gori, CK KPJ je 10. novembra i 22. decembra 1941. g. uputio nova, proirena pisma upuena Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Snadak u kojima je u 10, odnosno 12 taaka veoma anlitiki predstavljena situacija u Crnoj Gori i date odreene direktive. Ni u tim pismima se nigdje ne pominju zloini (lijeve greke). Naroito je znaajno pismo od 22. decembra 1941.godine. U tom pismu, a u ime CK KPJ, Tito98 u vie taaka (plus preambula) ponovo kritikuje crnogorsko vojno i politiko rukovodstvo manje-vie po istim takama kao i u i ranijim pismima. Ni u tom pismu se ne pominju zloini, ali se u preambuli prvi put pominje da obeavate da ete ispraviti sve tragove ranijih greaka. No mesto toga, vi pravite druge, nove ultra-leve, (podvukao V.P.) jo gore greke. Zaista je, drugovi, nedopustivo da se jo dalje trpi stalno ponavljanje greaka, stalno padanje PK iz jedne krajnosti u drugu. Naalost, padaju u te greke ak i drugovi koji su poslati od strane CK u cilju ouvanja pravilne politike linije CK.99
98 Komunikaciju izmeu PK za Crnu Goru, Boku i Sandak i Politbiroa autor veoma opirno navodi u predmetnoj studiji o ilasu na stranicama od 135-142. 99 Branislav Kovaevi: ilas heroj-antiheroj NIO Pobjeda Podgorica 2006. str.204

139

ilas i lanci Dakle, ultra-lijeve greke odnose se u pismu na tup ugao gledanja crnogorskih komunista na ratnu zbilju i njihovo nerazumijevanje. Meu brojnim grekama pominju se greke koje se odnose na: crnogorsku vojnu i civilnu neorganizovanost, poricanje rukovodee uloge partije, oruane partizanske jedinice oruani organi narodne vlasti a ne obratno narodnooslobodilaki odbori organi partizanskih jedinica itd. itd. Ali ni ovdje se nigdje ne pominju zloini. Politbiro nikad nije ni imao zamjerki PK u vezi likvidacija. Politbiro se nikad nije ogradio ili osudio zloine. (Spiskovi ubijenih su tampani u partijskom Biltenu.) Politbiro je, prirodno, znao za likvidacije jer u materijalima ( tzv. Bilten) od PK stoje odredbe o likvidacijama. U pismima Politbiroa nema ni rijei o osudi likvidacija, to je preutno znailo da sa tom praksom treba nastaviti. Pismo od 22. decembra 1941. g. je veoma znaajno iz jo jednog razloga. Tie se u to vrijeme klasnog kulminiranja zloina po Crnoj Gori, a koji se pripisuju Milovanu ilasu. (ilas je tada bio udaljen od Crne Gore tano 280 kilometara.) Naime, Tito u pomenutom pismu pominje da su Pobjede Crvene armije otvorile novu etapu u razvoju politikih prilika u svetu u duhu otrije klasne diferencijacije...U tom pogledu CK je napravio prvi korak: ba danas je bila formirana Prva proleterska narodno-oslobodilaka udarna brigada...Ona u stvari jeste oruana sila Partije. Ovim stavom - kako s pravom iznosi akademik Lekovi - Tito nesumnjivo unosi u pokret lijeve greke, jer tu brigadu po svemu tretira kao klasno-proleterski i socijalistiki revolucionarnu. On govori i o klasnoj diferencijaciji u zemlji i naglaava znaaj klasnog saveza radnika i seljaka. On najavljuje i drugu etapu borbe -borbu za socijalistiku revoluciju. Sve je to, u stvari, socijalistiko zastranjivanje sa platforme NOB-a. Iako Tito ovdje faktiki stoji na pozicijama lijevih skretanja, on e poslije toga Milutinovia i ilasa, kao i ostale crnogorske aktere, otro kritikovati za ta skretanja, a zaboraviti na samokritiku.100
100 str.141 D.Lekovi: Milovan ilas i socijalizam CANU Podgorica, 2010.g.

140

Veselin Pavlievi Dakle, Politbiro (Tito) vojnim likvidacijama dodaje orijentir klasnog karaktera (tzv. druga faza Revolucije) ime se baza zloini proiruju na kulake, buroaziju, sumnjivce, kolebljivce, potencijalne neprijatelje partizana itd. Ubijeni se tada mjere na stotine. (Dok je ilas bio u Crnoj Gori prva misija - ubistava je bilo oko 15, uglavnom kolaboracionista sa okupatorom.) S tim u vezi je poznati sluaj pasjeg groblja koje se pripisuje ilasu. Naime, etnika i druga propaganda navodila je da je pasje groblje u Kolainu, gdje se vrilo zakopavanje strijeljanih etnikih simpatizera, ilasovo djelo. (Na tom mjestu su se zakopavali crknuti psi.) Meutim, u to vrijeme decembar-februar ilas nije bio u Crnoj Gori. Lijeva zastanjivanja nijesu se smanjivala, dalje navodi autor g. Lekovi. Naprotiv. U njihovom reavanju nije pomogao ni skup crnogorskih i bokeljskih rodoljuba u manastiru Ostrog (8. februar 1942. g.) i pomiriteljski stav i miroljubive namjere o potrebi jedinstva svih rodoljuba koji su spremni da se bore do konane pobjede bez obzira na ranije partijske i politike podvojenosti, bez obzira na razliite poglede na svijet.101 Kontinuitet pogrenih procjena i naredbi (pisma-direktive) Politbiroa, gotovo je unitio partizanski pokret u Crnoj Gori. Stoga CK KPJ 15. marta 1942. godine alje trolanu delegaciju (Milovan ilas, Mitar Baki, Svetislav Stafanovi) na elu (ponovo) sa Milovanom ilasom da preuzme potrebne mjere oko organizovanja vrstih vojnih jedinica u borbi protiv etnike bande kod Kolaina i u ostlim krajevima Crne Gore.102 Tito ekipi delegata daje vrlo iroka vojna i politika ovlaenja - da spasu to se spasti moe103.
101 D.Papovi Lijeve greke- drugo ime za zloin (Digitalna bibliotekaMontenegrina- istorija) 102 D.Lekovi Milovan ilas i socijalizam CANU Podgorica, 2010. g. str.163 103 Nije potrebo naglasiti da Tito ne bi slao ilasa kao vou po drugi put u Crnu Goru da je u prvoj misiji napravio uasne greke i zloine.

141

ilas i lanci ilas je u drugoj misiji u Crnoj Gori boravio od 15. marta do kraja juna 1942. godine. Dakle, poetkom 1942. godine lijeva skretanja u Crnoj Gori su dobila toliki zamah da je prijetila realna opasnost za cjelinu opstanka NOB-a. Partizanski pokret bio je posve minimiziran. Po dolasku u Crnu Goru ilas se upoznaje sa katastrofalnom vojnom i politikom situacijom koju su generalno karakterisali veliki prelasci partizana u etnike, peta kolona u sopstvenim redovima itd. U pismu Politbirou od 24. marta 1942. g. ilas konstatuje stanje sa terena i Politbirou pie da je sve prilino demobilisano i demoralisano u mnogo krajeva...Da ne postoji Gl. tab, ni PK, ni PK SKOJ, niti smo ma to od toga zatekli sem formalno postojanje ljudi koji se nalaze tamo-ovamo.104 ilas predlae da se smijeni cjelokupno pokrajinsko partijsko rukovodstvo, to je i uraeno. (Ivan Milutinovi je, poslije kratkih konsultacija sa Titom poetkom aprila, ipak ostao u Crnoj Gori da radi zajedno sa ilasom.) Za razliku od prvog svog boravka u Crnoj Gori, kada je nedovoljno komunicirao sa Politbiroom, u svom drugom mandatu ilas je Politbiro redovno i vrlo iscrpno obavjetavao o stanju na terenu. Akademik Lekovi s pravom znaajnu panju posveuje lijevim greakama u NOB-u van Crne Gore. To je veoma vano za sluaj ilas, jer je lijevih greaka bilo i u Hrvatskoj, Sloveniji, Srbiji, naroito u Hercegovini (selo Bor), Sandaku, Vojvodini. Dakle, lako je zakljuiti da je rije o ideoloko-partijskoj revolucionarnoj platformi i centralnoj doktrini koja nije imala lokalni, crnogorski obim i specifinost. Dubina lijevih skretanja se iri prije ilasovog drugog dolaska u Crnu Goru preko pogubne druge faze Revolucije i uticaja Moskve i Tita s tim u vezi. Naime, 7. XI 1941. godine Staljin je u jeku
104 Isto, str. 165

142

Veselin Pavlievi rata na proslavi Oktobarske revolucije (propagandno) najavio da e Crvena armija poraziti faistikog okupatora u narednih est mjeseci do godinu dana. Politbiro na elu sa Titom, kao aci koji su sluali eda (Kominternu), razumjeli su da poinje via, klasna faza Revolucije. Logika rukovodstva je bila jednostavna: poto e rat biti brzo zavren a etnici i ostala politika reakcija primjenjuju klasni rat protiv partizana, na to treba odgovoriti klasnim ratom borbom za socijalizam.105 Pismo od 22. XII 1941. godine je usmjerilo borbu u Crnoj Gori u vii, klasni nivo to je izazvalo radikalizaciju sukoba. Prosovjetizam i ljeviarstvo izraeni su takoe i u Titovom lanku Komunistika partija Jugoslavije u dananjem NOB-u, koji je objavila Borba (Borba br. 7 i 8 od 7. novembar 1941. str 133190) u kome je iskustvo boljevike partije uzeto kao model za voenje oslobodilake borbe i za izgradnju novog drutva....Trei i jo autentiniji vid ispoljavanja lijevog skretanja doao je do punog izraaja poslije gubitka slobodne teritorije i povlaenja partizanskih oruanih snaga iz Uica za Sandak.106 Tito je, osjeajui da kao Vrhovni komandant snosi najvie odgovornosti za pretrpljene poraze i procjene situacije, ponudio ostavku 7. XII 1941. godine u selu Drenovo na poloaj partijskog rukovodioca, a za novog sekretara partije predloio Edvarda Kardelja. Ostavka nije prihvaena. U svojim zakljunim razmatranjima o lijevim grekama i pojedinane i opte odgovornosti s tim u vezi, autor studije o ilasu navodi hijerarhiju odgovornosti za lijeve greke. Ako se poe, navodi autor studije, od partijskog i vojnog vrha tj. od Tita i CK KPJ, onda se njima mora pripisati najvei dio odgovornosti. Prvo zato to su ... u tri pisma decembra 1941. g. i u januaru 1942. g.
105 106 Isto, str 145 Isto, str. 144

143

ilas i lanci lijeva skretanja unijeli u partijski vrh Srbije i Crne Gore, a zatim i u partijski vrh Slovenije, Hrvatske, Dalmacije i Vojvodine...Na drugom mjestu po odgovornosti za lijeva skretanja i egzekucije je PK KPJ za Crnu Goru, jer je on neposrednije rukovodio borbom i politikim zbivanjima u Crnoj Gori i jer je, makar u krajnjoj instanci, vrio snaniji uticaj na zbivanja nego ilas i Milutinovi... Zatim dolazi odgovornost Ivana Milutinovia i Milovana ilasa...Na etvrtom mjestu po odgovornosti za lijeva skretanja i egzekucije u Crnoj Gori su rukovodioci okrunih i sreskih komiteta koji su esto djelovali samostalno i koji su tjenje bili povezani sa borakim sastavom i njihove osvetnike ekstreme manje-vie tolerisali.107 Na osnovu svega reenog o lijevim grekama u Crnoj Gori rekli bi da ilas ne samo da nije bio pobornik lijevog skretanja nego ga je otro osuivao i suprotstavljao mu se. To to je prihvatio kaznu ukor, koju mu je Tito izrekao, vie je rezultat razlike izmeu politikog vuka (Tita) i politike ovce (ilasa). U politici, ak i u ratnim okolnostima, Tito je iskazao svoju politiku superiornost i istorijsku vidovitost o potrebi gradnje svoje bezgrenosti. U vezi sa lijevim grekama ilas navodi da nikad nije krio da sam, kao jedan od voa, odluivao o smrti i ivotu protivnika i krilaca ugleda i reda partizanske vojske. A kako se drukije moe stvarati nova vojska i vriti revolucija ?108

Ostatak knjige Hladni rat i sukob antagonistikih snaga, Staljin-inicijator i strateg Informbiroa, Pitanje mogunosti spreavanja hladnog rata, Osuda platforme i prakse KPJ i jo neki tekstovi u studiji su opteg i teorijskog karaktera. ilas na putu ideolokog osamostaljenja je dio studije koja analizira udaljavanje ilasa i Tita, ilasovo odbacivanje Lenjinistike
107 108

4.

Isto str. 196-198

Prema, isto, str. 203.

144

Veselin Pavlievi koncepcije partije, Brionski plenum, ilasova radikalna kritika postojeeg modela socijalizma, prikaz Borbinih lanaka Milovana ilasa, kritika politikog rukovodstva Jugoslavije, tok III (vanrednog) plenuma CK SKJ i rasprave na njemu, su uobiajeno i banalno predstavljanje sluaja ilas kod nas. Ono to nije uobiajeno jeste pokuaj analitikog otvaranja pitanja ilasovog revizionizma, disidentstva, nove ilasove revolucionarnosti, tetnog uticaja ilasovih tekstova, kampanje protiv ilasa u Crnoj Gori. Autor nas pri kraju studije podsjea na veoma vanu uoljivost kad je Milovan ilas u pitanju. Naime, kad je siao sa vlasti, ilas se poeo baviti literarnim pisanjem. Napisao je poznatu knjigu Besudna zemlja i predao je poetkom ljeta 1956. godine Srpskoj knjievnoj zadruzi iz Beograda za objavljivanje. Rukopis je odbijen. Tada je u meni nastupio prelom...Ali kad sam video da ne mogu ni kao pisac da opstanem, onda sam shvatio da hoe i intelektualno da me unite. Onda se u meni desio preokret...Da su mi primili Besudnu zemlju ja bih ostao u opoziciji , ostao bih nezavisan, slobodan u kontaktima s kim se meni dopadne, a ne kako mi pripisuju. Poao bih liberalnim, beletristikim putem. Ne bih, verovatno, iao tako radikalno u kritiku...109 ilas se nije mogao ni znao zaustaviti. Zatvori u Titovoj Jugoslaviji su mu bile usputne stanice da bi se prepakovao. Slobodu je u zatvorima otkrivao, a njen pramen je prenosio kako je znao i umio. Do dananjeg dana. G. Lekovieva analitika ilasa kao disidenta, antikomuniste je refleksno daleko najskromniji dio knjige. Tome treba dodati i razmatranje autora u dijelu Koja strana je bila u pravu ?, O naunoj
109 Prema Isto, str. 413.

145

ilas i lanci vrijednosti ilasovih shvatanja ili Kome je ilas vie koristio110. Studija se zavrava (danas kad je komunizam mrtav) teko shvatljivim stavovima tipa Uprkos krutoj politici koju je ispoljavao Staljin u svojoj djelatnosti, njegovo angaovanje bilo je vie pozitvno nego li negativno (podvukao V.P.), jer je kapitalistiko okruenje u velikoj mjeri neutralizovano;111; ili: ilasova satanizacija komunizma, u uslovima hladnog rata, znatno su slabile ugled i otpornu snagu istonog komunizma i mnogo su doprinijeli pobjedi zapadne demokratije nad komunizmom;112; ili: Poto je ilas sve inio da kompromituje komunizam i afirmie liberalizam i pluralistiku demokratiju, Zapad je nastojao da ga to vie uzdie i da mu se to vie odui;113; ili: ilasova politika djela manje-vie pate i od izraenog jednoumlja;114 ili: ilas je, globalno uzevi, bio linost jednoumlja - linost koja jedno jednoumlje - socijalistiko, zamenjuje drugim liberalistikim, i tako prektino ne izlazi sasvim iz domena jednoumlja;115 ili ilas nije uspio da sasvim oformi svoj model socijalizma-vie je naznaio njegove okosnice, nego to ga je cjelovito oblikovao i oformio,116 ili....

110 111 112 113 114 115 116

Vidi Isto, str.442-486. Isto, str. 468 Isto, str. 484. Isto, str. 485. Isto, str. 493. Isto, str. 493-494. Isto, str. 495.

146

Veselin Pavlievi

II. lanci

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Antibirokratska revolucija i SDK

Rasprava o poetaku ABR danas je vana ne iz istorijskog resentimana mada je i on znaajan kao prilog teoriji nae drutvene patologije koliko zbog razumijevanja drutvene sadanjosti i naroito predvianja budunosti Tema ovog pisanja je stara. Tie se poetka kobne antisrpske i antijugoslovenske antibirokratske revolucije (u daljem tekstu ABR). Podstaknut inicijativom jednog crnogorskog uglednika, elim da dio javnosti podsjetim, a dio i upoznam sa tim poetkom. Rije e biti o jednom korijenu ABR koji bi se struno mogo nazvati: organizaciono-finansijska logistika ABR u Crnoj Gori uloga Slube drutvenog knjigovodstva u njoj. Svaki poetak je vaan i kao ,,klica, ali i kao ,,uglomjer pravca budueg kretanja. Rasprava o poetaku ABR danas je vana ne iz istorijskog resentimana mada je i on znaajan kao prilog teoriji nae drutvene patologije koliko zbog razumijevanja drutvene sadanjosti i naroito predvianja budunosti. Kao metodoloku ogradu, takoe, navedimo jo i to da je kod tradicionalnih drutava gotovo svako kretanje limitirano, ukoeno prolou ili - u neto povoljnijem sluaju - prolost na kretanje bitno utie. Obino se kae da je ,,revolucija radikalan raskid sa prolou. To je notorna banalija i opasna simplifikacija. Etimoloki rije ,,revolucija podrazumijeva re-evolutivno, dakle, ciklino, kruno kretanje po istoj putanji. To kretanje se vraa unazad, ali u razliitim prostorno vremenskim dimenzijama. Takoe, to kretanje je osloboeno uticaja ovjeka. (Inae, rije revolucija politika je uzela iz astrologije, a kao politiki pojam lansirana je u vrijeme Francuske revolucije 1789. godine.) Revolucija je jedan vid drutvenog ,,praska i nagomilane negativ149

ilas i lanci ne energije ee u stomacima nego u glavama ljudi koji smatraju da inom revolucije stvaraju Novi, bolji poetak. Tako je revolucija ljudska nada za stvaranje budueg pravednijeg, efikasnijeg, slobodnijeg drutvenog i ekonomskog stanja i ureenja meu ljudima. Meutim, svaka nada koja se javlja iz oaja, siromatva ili stomaka vodi narod pravo u propast. Otud je revolucija rezultat propadanja jednog drutva, a nikad njegov uzrok. Duh revolucuje ne samo da nije novi poetak ve je pretpostavka koja ini suvinim svaki novi ljudski poetak. Pred-revolucionarno stanje karakterie i neka vrsta drutvene napetosti gdje se ,,sloboda ili u ABR varijanti takozvano ,,dogaanje naroda oepi spaktakularnim izlaskom naroda na ulicu. A kad se god vlast prospe po ulici, pokupe je najbri i oni koji su do tada moralno isti i relativno anonimni. Poeljno je da su i siromani. Moda su ovih par reenica o revoluciji izraz tradiocionalnog pristupa, ali koji je za nas i naroito korijen ABR vrlo vaan. Moderne, dananje drutvene evolucije izvode se na kraju dugotrajnih evolutivnih promjena koje imaju novi, vii kvalitet tj. revoluciju. Takve su moderne revolucionarne informatike, elektronske i druga brojna druga post-industrijska dostignua. No, takav vid moderne revolucije nije svojstven naem, balkanskom psihomentalnom i istorijskom sklopu. Nama vie odgovara ,,prasak koji se usmjerava i podgrijava od strane vladajue elite (akademici, popovi, muziari, sportisti, taksisti i dr.) eksplodiranjem najgorih, najprimitivnijih anticivilizacijskih taloga. Ti talozi kao ,,safra podgoriki izraz za gorki eludaki izliv ui u grlo preplavi drutvo vraajui ga na poetak, u peinu i u figurativnom i u faktikom smislu. Sve to tako rei rentgenski analizira velika Andrieva, ilasova ili Krleina literatura, na primjer. (Zato je 150

Veselin Pavlievi ,,uglomjer svakog revolucionarnog poetka vaan, da ponovim jo jednom.) Ovakav pristup revoluciji najjasnije se vidi ABR kao promjenom patologije iz jednog oblika u drugi tj. iz socijalizma u: ovinizam, nacionalizam, etniko i vjersko ienje, Dafinu, Kutlu, Jezdu, Srebrenicu, Dubrovnik, Kosovo, Nato bombardovanje, hiperinflaciju i jo brojne druge oblike drutvene patogenoze. Kolovoa ABR je srpska elita, a narod je zamore nad kojim se vre vivo drutveni i sistemski eksperimenti. U tom medicinskom smislu, revolucija lii na opravku zuba narodu kojeg zubar-politiar ,,lijei dodirujui builicom zubni nerv narodu. Svaka revolucija, pa tako i ABR, ima svoj duhovni centar koji po principu koncentrinih krugova iri svoj uticaj. U Beogradu su taj centar bili Srpska akademija, Srpska pravoslavna crkva i ugledni intelektualci, novinari. U Crnoj Gori relej za primanje beogradsko-srpskih signala je bila a i ostala CANU, Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori i ostatak inteligencije u Crnoj Gori koji bi se zbirno mogli nazvati ,,aktivni piromani. Ta elita je zakrljala za izazove modernog razvoja. Ona nije bila svjesna dubine drutvene tektonike kada se uruavala jedna civilizacija (komunizam), a narod se nadao stvaranju neeg pravednijeg, boljeg, bogatijeg, demokratskijeg, drukijeg. Inae, za sistemske, dubinske promjene nije dovoljna samo inteligencija. Za takve promjene narodu su potrebni mudraci kao voe, ne intelektualci. Uvijek velika civilizacijska raskra mogu da ,,vide samo mudraci kao to su u crnogorskoj istoriji bili Petar I, Petar II ili Marko Miljanov. Oni nijesu bili intelektualci sreom. Mi takvih mudraca u predveerju ABR nijesmo imali. Duhovne voe ABR i nijesu mogli biti nita bolji nego njihove gazde (komunisti), vlasnici s obzirom na to da je ta elita izrasla iz njihovog vojnog injela. Srebroljubivi akademici SANU CANU su morali 151

ilas i lanci biti moralno politiki podobni, a pravoslavne popove postavljali su optinski ili centralni komiteti zavisno od stepena crkvene hijerarhije. Paraf na rjeenje o postavljenju patrijarha SPC davao je lino ef milicije Aleksandar Rankovi. To je sramna istorijska injenica. (Katolika crkva je imala neto vie kime to svjedoi sluaj Alojza Stepinca, a i civilizacijsko postolje Hrvata i Slovenaca je neto vie i drukije od naeg.) Svaka revolucija, pa tako i ABR, mora da ima organizacijsko-finansijsku logistiku. Ona je baza iz koje se upravlja revolucionarnom akcijom ili procesom. Logistika ABR u Crnoj Gori je naena meu ostacima u svakoj revoluciji je to vano tadanje Slube drutvenog knjigovodstva u Crnoj Gori i u kadrovskom smislu, s jedne, i u finansijskoj pomoi s druge strane. Dr Boidar Bojovi, dr Novak Kilibarda, Predrag Drecun, Predrag Popovi, Pavle Mili, Momir Vojvodi i jo brojni drugi AB jurinici defilovali su SDK koristei njene materijalnofinansijske usluge za uspjenu ABR. Signal se ekao i doekao iz Beograda. Sluba je kao vana ako ne i centralna logistika baza izabrana vjerovatno stoga to po svom organizacionom svojstvu pokriva sva gradska i privredna podruja u Republici. Takoe, Sluba je funkcionalno organizovana po principu stroge hijerarhije, to je veoma vano za revoluciju. Filijale Slube (Podgorica, Niki, Pljevlja, Kotor, Berane) imaju iroku mreu svojih ekspozitura i poslovnica koje pokrivaju svu Crnu Goru. Teleprinteri, faksovi, kola, telefoni i sve drugo je bilo u funkciji jednog cilja koji se sa entuzijazmom obavljao. Uloga Slube je bila vana i kao parabankarske insitucije. Dinamika ABR nije mogla ekati i finansijski zavisiti od poslovnog bankarstva. Zato je tu bila Sluba. Cijenu toga vjerovatno zna Svevinji, jer je organizovati jedan miting skupo, a kamoli organizovati mitinge po Crnoj Gori i to u kontinuitetu. 152

Veselin Pavlievi Iza svega reenog o organizacijsko-finansijskoj ulozi Slube i njenih kadrova (naroito srednjeg upravljakog nivoa) Sluba je (ZOP) ista ili veoma slina kao i prije10-12 godina. Sluba se nita nije promijenila, a kao tempirana finansijska bomba moe u nekoj drugoj krizi da odigra istu ili slinu ulogu. Stoga se Sluba mora brzo, evolutivno transformisati za 2-3 godine i demonopolizovati. Ona se mora organizacijski pridruiti zapadnim ekonomskofinansijskim standardima. Trenutno centralno upravljake nade ima. CKL, jul 2001.

153

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Prevlaka
Prevlaka je par kilometara kra (Rt Otra) nevanih, normalno gledano ni sa vojnog, pravnog, ekonomskog, pa ak ni sa saobraajnog stanovita. Meutim, Prevlaka je bila snaan zamajac i promotor nacio-ludila na ovim prostorima, pa i ire Kao neka stara pokvarena gramofonska ploa, gotovo svaka konferencija za tampu lidera Narodne stranke g. N. Kilibarde dijelom ili u cjelosti posveena je Prevlaci. Kada se esto i uporno tako (perifernoj) temi daje ekskluzivni tretman, onda se zakljuuje i da se politika Narodne stranke svela na marginalnost, graninost. Neko bi to nazvao bjekstvo od stvarnosti. Nae drutvo se trese, rastresa i raspada iz tektonskih dubina, zahuktava se pakao novog rata u Bosni. U interesu line vlasti S. Miloevi i M. Bulatovi, Srbe su pustili niz Drinu, a lider narodnjaka narie nad sudbinom Prevlake. Prevlaka je par kilometara kra (Rt Otra) nevanih, normalno gledano ni sa vojnog, pravnog, ekonomskog, pa ak ni sa saobraajnog stanovita. Meutim, Prevlaka je bila snaan zamajac i promotor nacio-ludila na ovim prostorima, pa i ire. Tokom sramnog dubrovakog rata, pitanju Prevlake narodnjaci su - uz DPS normalno njihova krivica je i tu najvea - uzdigli na nivo: biti ili ne biti Srpstva na ovim prostorima i uvui Crnu Goru u rat. Danas su narodnjaci ostali i po pitanju Prevlake kao riba na suvu. Vodu im je neko popio. Dubrovaka avantura je zavrena. Crna Gora je taj sramni rat za mir platila sa 165 ivota i nekoliko hiljada ranjenih i unesreenih, moralnim sunovratom pred svijetom. Duh jedne politike se vidi sa kolikom dubinom i jasnoom se vide, sagledavaju stoerni, tektonski problemi jednog drutva i daju rjeenja za njih. Pitanja svake granice u svijetu su apsolvirana meunarodnim pravom. 155

ilas i lanci Da vidimo ta su danas granice u Evropi, jer narodnjaci kau da su evropejci. Odgovor je: nita. Granice su danas zamiljene krive linije koje se lako prolaze bez pasoa i kontrole. Granice danas Evropu vie spajaju nego to razdvajaju. Danas su granice onamo gdje je ekonomska, prvenstveno finansijska, meunarodno-pravna i druga mo. Ona se takorei neprekidno i dnevno pokree i mijenja. Japan je danas kupio (bez posjedovnog lista) mo pola Amerike, Amerika pola Rusije, Englezi su kupili mo dijela juga Kine, Njemaka dio Francuske itd. Kad bi se koristila nacio-logika g. Kilibarde, a i drugih lidera Narodne stranke, Englezi bi mirne due Gibraltar, kao usta Mediterana, mogli da koriste kao kec u rukavu da ucjenjuju itav svijet. Normalno, Englezima je Gibralatar spona sa svijetom, most koji spaja Engleze sa ostatkom civilizacije. Normalno da ni Hrvati nijesu Englezi, ali ni g. Kilibarda nije evropejac. Dakle, granice su nesumnjivo u glavama stranke jasno nacionalne prepoznatljivosti, mea gdje sa svake strane ui po jedan neprijatelj Hrvat, Albanac, Musliman, koji jedva eka zgodnu priliku da nam to otme i ponese u dep, pa makar to bila i Prevlaka. Granice su uvijek opsesije u nacionalnim glavama. Ipak, ovo nije doba gdje e Hrvat-Franjo sjedjeti na Prevlaci i naplaivati Crnogorcima i Srbima putarinu i vikati ovoga ou propustiti, a ovoga vala neu. Dr Kilibarda je solidan, pa ak i dobar pripovjeda. Meutim, voenje politike nije isto to i pisanje pripovijedaka. Njegova Prevlaka je metafora propale politike, koja je unesreila brojne narode a gotovo ponajvie Srbe. Svaki solidan pisac, a Novak nesumnjivo spada u tu grupu, ima pravo na neku istinsku i iskrenu pjesniku bol. Njego je patio za Lesendrom i ostao po tome upamen (Izgore ka Vladika za Le156

Veselin Pavlievi sendrom). Moda se i Novak potajno nada za - Izgore ka Novak za Prevlakom. Monitor, januar 1995. godine

157

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Crtica o iskonstvu velikosrpske kulture

Srpska kulturna elita je rob mitske prie i prolosti. Njen mit je zamjena za srpsku istoriju i sadanjost. To danas najjasnije predstavljaju Srpska akademija i Srpska pravoslavna crkva iji je zajedniki imenitelj - guslarska osjeajnost Obino se kae da je temelj svakog naroda kultura (ako se zanemari zdravlje naroda). Tano je da je kultura ogledalo i civilizacijska legitimacija svakog naroda. Ona je duh i nain njegovog ivota. Demokratija je izraz stanja duha naroda, dakle kulture shvaene u organizacionom i drutvenom smislu. To je vano za shvatanje svake politike, pa i velikosrpske. U drugom ili drugim slojevima drutva, osnova nekom narodu moe biti i u mitu i njegovoj istini ili u narodnoj stvaralakoj energiji. Ova dva izvora stvaralatva vana su za prepoznavanje duha ekstremne velikosrpske politike kao pogonskog nacional-ovinistikog goriva. Na tim osnovama srpska intelektualno-crkvena elita dola je do traginog zakljuka da su Srbi prapotopski narod, doseljen iz Indijsko-persijanskih oblasti, koji je upalio svijeu ovjeanstvu. Ima se utisak da je sva srpska kulturna elita izala iz eira S. Kjubrika i njegovog epohalnog filma Odiseja 2001. Da podsjetimo. Kjubrikov film kao i horski stavovi srpske elite govore o svom narodu kao narodu koji dodiruje prapoetke ljudske civilizacije. U filmu je to predstavljeno zvunim (energetskim) monolitom koji putuje i ureuje haos Univerzuma. Kod srpske elite to je njihova iskonska vjera da su Srbi pupak ovjeanstva i da je od njih sve poelo. (Dodue, Kjubrik se okrenuo budunosti i vidio kraj modernog doba i poetak neeg drugog.) Ova Kjubrikova okrenutost budunosti - a ona je najvanija za svaki narod - ne srijee se ak ni u imaginaciji srpske elite. Normalno, 159

ilas i lanci ne u smislu naune fantastike ve u nivou okrenutosti sadanjosti i modernostima Zapada i njegovom kritikom preispitivanju, prihvatanju i dogradnji. Suprotno Kjubriku, srpska kulturna elita je rob mitske prie i prolosti. Njen mit je zamjena za srpsku istoriju i sadanjost. To danas najjasnije predstavljaju Srpska akademija i Srpska pravoslavna crkva iji je zajedniki imenitelj - guslarska osjeajnost. Izgleda da je srednji vijek kod Srba malo due trajao nego kod drugih naroda.
Normalno, narod nema budunosti baz znanja o svojoj prolosti, ali i pravcima buduih meunarodnih kretanja. Meutim, srpska elita se ponaa kao piroman sadanjosti sopstvenom narodu koji je izgubio civilizacijski kompas. Dijelom izuzetak ini tehnika-ininjerska elita ukoliko se ne bavi politikom. Oni su najboli dio Srbije.

Sve u svemu, srpska elita ne prihvata ili to nee, svoje vremenskoprostorne dimenzije, dimenzije tradicije, dimenzije istorije, okruenja, dimenzije modernosti i jo brojne druge dimenzije koje prave gabarit nekom narodu i njegovom duhu. (Rije je o srpskoj eliti, mada su i druge balkanske, junoslovenske elite sline.) Iz navedenog mitskog polazita o srpskoj kulturnoj i civilizacijskoj boanstvenosti, srpska kulturna elita je nametnula misao svom narodu o direktnom meuuticaju i meuzavisnou srpske kulture sa drugim evropskim nacionalnim kulturama i duhovnim centrima po principu spojenih sudova. Upravo je obratno. Svi junoslovenski narodi, pa tako i Srbi, nijesu komunicirali sa velikim reformatorskim, prosvjetiteljskim, liberalnim, socijaldemokratskim idejama pa sve do - ili ispred svih - konzervativnim idejama i pokretima po principu spojenih sudova i njegovog fizikog zakona automatske nivelacije. Civilizacijski i kulturni potresi i pravci i njihova drutvena tektonika (to su reforme na kratki rok i 160

Veselin Pavlievi evolutivni pravci na dugi rok) osjealo se u kulturi Srba kao kraj ili zadnji talas kakvog koncentrinog kruga iji su epicentri i potresi bili Firenca, Rim,Venecija, Be, Moskva, Berlin, Pariz, a danas Sijetl, Njujork, Tokio. Male kulture su uvijek imitativne kulture koje prirodno imaju obdarenih, talentovanih pojedinaca i gotovo nita vie. Tu civilizacijsku zakonomjernost je talentovani srpski pjesnik Miljkovi poteno i tano iznio stihom pjena smo samo. Njego slinim stihom. Srpska kultura nije niim velikim i vanim obogatila ili dovela u sumnju ili preusmjerenje nijedan veliki kulturni pravac. U tom smislu, junoslovenski Balkan je prazan kulturni prostor. Srpska kultura je kao kod svakog malog naroda imitativna kultura, ali shvaena na balkanski nain. (Mogue da su tu korijeni poznate srpske improvizacije kao kulturolokog obiljeja i narodnog folklora i veselja.) Meutim, srpska improvizacija je rezultat pogreno primijenjene imitacije. Primjer modernog Japana, Kine nam kazuje da je i njihova tehnika kultura imitativna ali nije improvizacija. Mnoge drave Dalekog istoka nijesu inovativna drutva kao to su zapadna. Meutim, njihove kulturno-politike elite vaspitavaju svoj narod i usmjeravaju ga ka radu, modernom znanju, disciplini, organizaciji, upravljanju uzdiui ga na nivo zapadnih tehnikih, pravnih, demokratskih i drugih drutvanih savremenih vrijednosti to nije sluaj i u Srbiji. Srpska kultura je zatvorena kultura. Ona je otporna na gotovo sve izazove modernosti izuzev reenog o tehnikoj eliti i sposobnosti njene imitativnosti. Kad se iz kakvog kulturnog centra osjeti civilizacijski potres i preusmjerenje i njegov zadnji talas dopre do Beograda (kao talas samopropasti komunizma) srpska elita odgovori antireformizmom. To je Antibirokratska revolucija. 161

ilas i lanci Talas otpora modernom se u raznim formama u Srbiji moe pratiti unazad sve do prvog modernog srpskog prosvjetitelja Dositeja Obradovia i njegovim eranjem iz Srbije. I upravo eranje je najskuplja srpska rije. Tu rije je skupo platio srpski narod unazad deset godina, a bogami i drugi narodi oko njega zahvaljujui duhu srpske elite. Ona je rodonaelnik duha srpske hegemon-politike. Za civilizacijski orsokak u koji je naalost upao danas srpski narod krivci su brojni. ini se da elita snosi moralnu krivicu, politiari i biznismeni sudsku krivicu, a i krivica naroda je negdje u dubini njegovog bia. I da zakljuimo alom i usputnim razmiljanjem Borisa Jeljcina koji je na pitanje novinara kako spasiti Rusiju, s obzirom na to da su poslije komunizma ostali bez moderne polit-ekonomske elite, aljivo odgovorio neka Rusi sami sebe izvuku za perin. CKL, mart 2001.

162

Veselin Pavlievi

Velikosrpski unitarizam
Nekad je unitarizam, u irem smislu, imao rasnu ili ideoloku podlogu ili okvir. Danas u Srbiji (mada i Hrvatsku i Sloveniju moemo svrstati u slinu ravan) on ima pogubnu nacionalnu ili slinu podlogu Sigurno da ni najsuptilnija imaginacija ne bi mogla zamisliti buduu organizaciju vlasti u Savezu srpskih drava (Velika Srbija) gdje bi, na primjer, budui premijer vlade, ministar, akademik pa ak i direktor kakve kljune dravne firme, mogao biti Albanac, Muslimani ili Hrvat. Ve danas je i babama jasno da Naelnik Generaltaba, kljuni generali i pukovnici moraju biti i jesu provjereni i pravovjerni Srbi. Vrapci na granama odavno cvrkuu kako su ministri, pomonici i kljuni operativci (specijalci) u MUP-u ustvari okorjeli Srbi. Moete li zamisliti guvernera Narodne banke Velike Srbije, kao glavnog tampaa novca, da nije Srbin? Moete li zamisliti prijemni ispit na Univerzitetu u Beogradu gdje prednost pri upisu nee imati domicilni studenti, a ne izvanjci Albanci, Muslimani, Maari? Mogla bi se do banalnosti nabrajati budua struktura organizacije Velike Srbije, pa da je prekratimo - fudbalskom imaginacijom sastaviti fudbalsku reprezentaciju Velike Srbije. Moete li zamisliti da boje te reprezentacije brani jedan Hrvat, Musliman, Albanac i uz to da pjeva himnu Boe pravde. Odgovor je i danas jasan i prepoznatljiv: Ne. Srbi nijesu toliko iskrvarili, toliko tereta, energije i ogromnih rtava podnijeli za srpsku stvar da izgube u miru ono to su dobili u ratu. Dakle, u Velikoj Srbiji jedan narod bie narod prvog reda i znaaja, a svi ostali narodi drugog reda osim uvijek neophodni za takvu organizaciju vlasti, pijuni i lizavci. Vjerovatno neki budui javni ili diskrecioni konkurs za upranjeno mjesto ministra, generala, direktora, guvernera, glumca ili efa u vladi Slobodana Miloevia imae obaveznu ili preutnu moralno163

ilas i lanci nacionalnu podobnost. To je prepoznatljivo i poznato iz sasvim nam bliske komunistike prolosti gdje su komunisti bili graani prvog reda a svi ostali graani drugog reda. Svoju kastinsku privilegiju komunisti su obezbjeivali, uvali i nasljeivali famoznom konkursnom ulaznicom o moralno-politikoj podobnosti (lanstvo u SKJ). Zato mi Crnogorci i drugi graani Crne Gore, pa u krajnoj liniji i Srbije, civilizovanu budunost slobodnih graana, materijalni i duhovni prosperitet ne vidimo u nacionalnoj enklavi koja se zove Velika Srbija. Da izbliza pogledamo svoju zabrinutost i traginu budunost koja je takorei na pragu. Svaka budunost ili bolje rei klica te budunosti je vidljiva, prepoznatljiva u sadanjosti. Jedna od konstanti u propagiranju velikosrpske nacionalne politike jeste i ta da je Vojislav eelj pozajmljivao svoj glas i brutalnu agresivnost za javno irenje i promovisanje srpske ratnike nacionalne svijesti tj. politike. No, sva je prilika rok njegove upotrebe je istekao. Njegov posljednji dah (izdah) naziva se: javna promocija budue unitarne organizacije Velike Srbije. Slavni vojvoda glasno se zaloio za jedan parlament, jednu vladu, jednu vojsku to dalje znai i jednu crkvu, jednog vou, dakle, jedan narod. Recept jednom ve vien u faistikoj i komunistikoj prolosti sa slavnim zavretkom 1945. i 1989. godine. Recept koji je faktiki uperen protiv budunosti, pa ak i protiv biolokog opstanka svog (srpskog) naroda. Nekad je unitarizam, u irem smislu, imao rasnu ili ideoloku podlogu ili okvir. Danas u Srbiji (mada i Hrvatsku i Sloveniju moemo svrstati u slinu ravan) on ima pogubnu nacionalnu ili slinu podlogu. Unitarizam jeste najefikasniji oblik, ali i cilj organizacije svake velikonacionalne politike. Stoga srpskoj nacionalnoj politici nije odgovarala ni konfederacija, ni asimetrina federacija, ni la164

Veselin Pavlievi bava ve unitarno-nacionalna zajednica od Triglava do evelije. Kako je realnost ispala drukija, srpska nacionalna politika zadovoljila se skraenom ali bar unitarnom zajednicom svih Srba u jednoj dravi (kao da prije toga svi Srbi nijesu ivjeli u istoj dravi.) Novokomponovana nacionalna elita potpomognuta idejama kvazi-nacionalne inteligencije svoju vlast najlake obezbjeuje unitarnom organizacijom. Treerazredni anonimus-komunisti takorei preko noi postali su prvorazredni nacionalni lideri. To su (neo)etnici. Energija zasnovana na nacionalnoj prolosti i mitovima praktino je neiscrpna dok god postoji narod. Unitarizam je pojavni oblik organizacije te nacionalne energije. U unitarno-nacionalnoj dravi jo balkanskog profila, svaki graanin e morati biti u najmanju ruku Srbin (ranije komunista) po mogunosti nebeske uzvienosti. Stoga ko nije Srbin izgubio je svaku nadu. 1994. godine

165

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

B(m)rani par
Mira Paveli je bitno uticala na politiku svog mua Anta, a Jovanka Broz na svojeg mua Tita pri kraju njegovog ivota. Sa tog nivoa veoma je znaajno analizirati branu vezu sudbinskih Yu-suprunika Miloevi-Markovi. Uticaj Mire na Sloba je takav i toliki da je teko danas rei ko vlada SRJ: mu ili ena, tj. SPS ili JU Poznato je da brani suprunici (nazovimo ih obini smrtnici) puno utiu jedni na druge poev od kuhinje, pa do politike. To je prirodno i normalno. Ono je izraz bliskosti, familijarnog prosperiteta, zabrinutosti itd. Meutim, kada je suprug vodea vlast u jednoj dravi, onda brak dobija drugi karakter. U normalnoj dravi (politici) uticaj suprunika -najee ena nad muevima - sa rastom u hjerarhiji vlasti opada. Meutim, na Balkanu je obratno. Na primjer, Mira Paveli je bitno uticala na politiku svog mua Anta, a Jovanka Broz na svojeg mua Tita pri kraju njegovog ivota. Sa tog nivoa veoma je znaajno analizirati branu vezu sudbinskih Yu-suprunika Miloevi-Markovi. Uticaj Mire na Sloba je takav i toliki da je teko danas rei ko vlada SRJ: mu ili ena, tj. SPS ili JUL. Taj brak je znaajan i iz jo jednog razloga. Svaka brana veza ima svoju prirodnu pozadinu u ljubavi, seksu, ekonomiji (miraz na primjer) pa sve do genetike. Groteskno je, ali humorno vjerujem, da osnovu brane veza Miloevi-Markovi (Mira je zadrala porodino prezime u braku) ne ini samo ljubav ve iznad i prije svega ideoloka bliskost tj. zaslijepljenost jednog suprunika prema komunizmu, a drugog prema nacionalizmu (srpskom). Zajedniki imenitelj svega im je, ipak, ljubav prema vlasti. Time brak ak ima nadbludni karakter. Iz takvog braka nije se mogla ni roditi politika ve patologija koja 167

ilas i lanci je izraz nerazumnog odnosa prema rjeavanju SFRJ problema. Izraz toga je Bosna, Kosovo, Crna Gora, srpstvo, sankcije, ekonomija, meunarodni odnosi itd. To je normalno kada su etnici uzeli da rjeavaju komunistike probleme. Brane dubioze, i zbirno i pojedinano, politiku su uzdigle na nivo sprdnje, a to znai sopstveni narod, prvenstveno Srbe, ostavili bez budunosti, van moderne civilizacije. Brani suprunici su raerali sve iz SFRJ to nije eljelo i/ili moglo biti rob crveno-crnom branom paru. Dakle, nigdje se toliko kao kod navedenih suprunika ne vidi koliko je agresivni velikosrpski nacionalizam upotrijebljen u odbranu samopropadajue ideologije (komunizam) i line vlasti Slobodana Miloevia s jedne strane, u odbrani line karijere Mire Markovi, sa druge. Ovaj dio teksta da zaokruim jednom konstatacijom. Na velike diktatore, dakle, koji su opasni po ovjeanstvo, tipa Hitler, Staljin ene-suprunice nijesu imale nikakvog uticaja. Staljin je svoju enu ubio (objesila se), a Hitlerova Eva Braun je bila zaduena da nita ne radi. Na male diktatore koji su opasni po svoj sopstveni narod-tipa auesku, Peron, Miloevi, ene-suprunice praktino vladaju. Eva Peron u Argentini, Helena auesku u Rumuniji, Mira Markovi u SRJ. Ovdje se postavlja vano danas gotovo sudbinsko pitanje: kako Crna Gora da se zatiti od tandema Markovi-Miloevi. U Srbiji se postavlja paralelan problem. Problem srpstva je danas otvoreniji nego ranije. On se tkz. referendumom samo uveava, a ne rjeava. Snaga entropije SRJ je sve vea i vea. G. Milo ukanovi iluzionistiki govori o Osnovama za novi poetak i stvaranju nove Jugoslavije. Jugo-megalomanija je jednom skupo kotala Crnu Goru na poetku, a izgleda da e i na kraju ovog vijeka. 168

Veselin Pavlievi Crnoj Gori ne preostaje nita drugo nego da spaava svoju glavu po narodnoj ko je lud ne budi mu drug. Monitor, april 1998.

169

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Pismo MMF-u
Elementarna meunarodna finansijska komunikacija uvijek se zasniva na kvalitetu ideja, programa, a ne na pozivanju na linost. Samo racionalno programsko usmjerenje para ima smisla i podrku, a ne balkanska kasapnica koja je obina finansijska vrea bez dna Prva reenica, kojom je savezni premijer g. Radoje Konti poeo pismo MMF-u i Svjetskoj banci za finansijsku pomo oporavka privrede SR Jugoslavije, ima samo 17 rijei. Ipak, dovoljno je irok okvir i misaoni opus da predstavi duh jedne politike. Reenica glasi: Imam zadovoljstvo da Vas obavijestim da je inicijativu za ovu aktivnost (misli se na finansijsku pomo) - prim. V.P.) dao gospodin S. Miloevi, presjednik Republike Srbije. elna, uvijek vana reenica u finansijskoj meunarodnoj komunikaciji diletantski je nestandardna i netipina, okantna i zbunjujua. Na Zapadu se za takvo pisanje obino kae: necivilizovano, ali pismeno. Ako je jedna politika meunarodnoj zajednici zadala toliko problema humanitarne, finansijske, pravne i druge prirode, onda je vrlo cinino, perfidno prosto besmisleno istoj toj zajednici ispostavljati fakturu za takvu politiku. Reenica, takoe, izraava i faktiku strukturu vlasti u SR Jugoslaviji. Formalno, predsjednik Republike Srbije g. Slobodan Miloevi dijeli sa g. Momirom Bulatoviem na primjer 4-5 mjesto u hjerarhiji vlasti. Faktiki, reenica izraava nivo, epicentar vlasti gdje je g. S. Miloevi neprikosnoveno prvi, a poslije barem tri upranjena mjesta slijede predsjednik drave, premijer vlade, vrhovni sudija itd. Kad je takav redosljed, reenica ima dubok smisao: da je zadovoljstvo obavijestiti MMF kako se g. Miloevi napokon smilovao da od Vas trai pare. 171

ilas i lanci Elementarna meunarodna finansijska komunikacija uvijek se zasniva na kvalitetu ideja, programa, a ne na pozivanju na linost. Samo racionalno programsko usmjerenje para ima smisla i podrku, a ne balkanska kasapnica koja je obina finansijska vrea bez dna. Zapad pare ne daje kad bi ih traio i gospod Bog ako u njega nemaju duboko i provjereno povjerenje. Gospodin Miloevi sigurno nije linost zapadnog pozitivnog formata i povjerenja to je u brzom negativnom odgovoru MMF-a i pokazano. Ako okrenemo logiku razmiljanja, reenicu dalje moemo tumaiti i kao nau iskrenu elju da pare i ne dobijemo. Toliko elementarnih greaka, poziva na linosti, davanje znaaja moi pojedincu u SRJ, imalo je logian kraj. Na pismo je odgovorio referent za Evropu u MMF-u gdje je u sedam redova finansijskom diplomatijom kazao: na novac je skupa, specifina roba, a Vi je nijeste dorasli bez obzira na to to je revers na va zahtjev dao lino g. Miloevi. Dakle, da zakljuimo. Reenica je finansijski diletantska, moralno neodriva, politiki naivna, literarno razumljiva i pismena, pravi izraz nae unutranje politike. Vano je da je njome g. R. Konti zadovoljan. esto se zagonetno smjeka valjda svjestan i da sluge nekad ulaze u istoriju kao i njihovi gospodari. Monitor, januar 1994. godine

172

Veselin Pavlievi

Crtica o Koraksu
Fenomen karikature Predraga Koraksia jeste u tome to sutinu teksta izrazi bolje nego sam tekstopisac Davno je uoen znaaj politike karikature. U dobroj politikoj karikaturi vizuelno se najednostavnije, najbre i najozbiljnije izrazi sutina jedne politike. ak aparatura rijei je nemona nekad pred crteom. Politikom karikaturom se razbija strah od vlasti, ini je smijenom i malom. Fenomen karikature Predraga Koraksia jeste u tome to sutinu teksta izrazi bolje nego sam tekstopisac. Duh njegove karikature je duh naeg vremena, pameti, morala, duh trenutka koji ostaje za pamenje. Koraks je fenomen to gotovo nema promaene i neozbiljne karikature. Takva je i karikatura objavljena nedavno u listu Naa Borba, a prenio je uticajni Los Aneles tajms. Na karikaturi Slobodan Miloevi krima gaa i pljuje svoju fotografiju okaenu na zid. L. A. Time ovu fotografiju nije odabrao ba sluajno. Gledano oima prosjenog amerikog graanina koji nema vremena za duga dnevna politika itanja, balkanska zbilja je vizuelno predstavljena kao veselo kolo koje nema kraja i dna. Sinonim kontinuiteta takve politike zove se Slobodan Miloevi. On je bio i ostao epicentar balkanske katastrofe. Radikalna promjena pameti svojstvena je politici ouvanja vlasti. I to je dobro. Meutim, kod nas novu pamet kreiraju zadrti ljudi. Ovo je svojevrsna mentalna varka na kojoj se uva vlast. (Uliari to znaju bolje da izraze kao vaka za naivne.)
Narodna mudra poslovica moe da kae da prelomljena pamet, najbolja je pamet. Neto drukije reeno: iz katastrofe u koju je neko gurnut samo sa prelomljenom, novom pameu moe se izvui.

173

ilas i lanci Meutim, na Balkanu, za novu pamet potrebni su - novi ljudi. Balkanska pamet (politika) tipa Sloba (Miloevia) , Franja (Tumana), Moma (Bulatovia) je zacementirala optu sramotu, kolektivnu bruku, pojedinani ogromni kriminal. Njihova nova pamet nema tu civilizacijsku graditeljsku energiju da se zaustavi (prelomi) ve ide beskompromisno do kraja, dna. Jedan na veliki pjesnik je to davno ironino zakljuio do istrage nae, ali njine. Sadanje vladajue politiare interesuje samo vlast a ne politika, samo srebroljublje a ne ekonomija, samo slavoljublje a ne moral ili pravo. Sve to neto prostije reeno: ovu vlast interesuje samo lini interes, a ne narod i njegova budunost. Dakle, slojevitost Koraksove poruke jeste u tome to nije Slobo (novi) protiv Sloba (starog), ve je on samo za ouvanje line vlasti. Dodue, kad ne moe nacionalno-srpska moe izgleda opet nova julsko-komunistika vlast. Srea ovoga naroda sa ovakvim politiarima uvijek je na horizontu: to se narod horizontu vie pribliava toliko mu se srea udaljava. Liberal, novembar 1995. godine

174

Veselin Pavlievi

Politiki pepeo
Danas istorijski uslovljeni entiteti svoje nacionalne pravce projektuju i formiraju preko kulturne, ekonomske, sportske, ekoloke i druge izgradnje, a ne na guslarskoj osjeajnosti kao obrascu savremenosti i moderne politike svijesti Vanparlamentarno formiranje srpskih opozicionih partija u jedinstven blok sa vladom u sjenci (SPO, SRS, DS, DSS, DZVM), teko bi se mogao prokomentarisati drukije osim da: nita nije loe da ne bi moglo biti gore. Danas srpskog opozicionog duha nema. Poraen je jo dok se stvarao. Faktiki, mrtav je. Svi opozicioni lideri: Zoran ini, Vojislav Kotunica, Vojislav eelj, Vuk Drakovi vie lie na politiki pepeo nego na duh koji ima modernu evropsku politiku viziju. Vjetina Slobodana Miloevia i jeste u tome to je stvarao opoziciju koja njemu i njegovoj politici odgovara. Samopropau komunizma g. Miloevi nije stvarao politiku kao racionalnu pretpostavku za rjeavanje realnih drutveno-ekonomskih ogromnih problema, ve je patoloki oblik svijesti nacionalne egzaltacije uzeo kao moto svoje politike i vlasti. Takva antisavremena politika (osnova) i mogla je da rodi udovita tipa eelja, Arkana, i slinih kao opozicione lidere. Dodue, kultura politike u Srbiji je izraz duhovne stratifikovanosti Srbije, a njeni korijeni seu do duboko u trgovako-vrednosno bie srpskog naroda i duhom Bliskog orijenta. Da ne bi bili nepravedni i prema Crnoj Gori i njen duh ima nekih slinih dodirnih karakteristika, ali i razlika koje su isplivale kod nas. Te repere su moda najbolje shvatili Petar I, knjaz Danilo, Nikola I i Marko Miljanov. Svaki nacionalizam koji je zagnjuren u prolost prirodno nema daha i sluha za modernost tj. budunost. Normalno korijene treba dobro uvati, ali ih ne nametati kao obrasce savremenosti i ifre za put u svijetlu budunost. 175

ilas i lanci Danas istorijski uslovljeni entiteti svoje nacionalne pravce projektuju i formiraju preko kulturne, ekonomske, sportske, ekoloke i druge izgradnje, a ne na guslarskoj osjeajnosti kao obrascu savremenosti i moderne politike svijesti. I upravo politika srpske opozicije je guslarska politika od koje se ak izgleda i komunista Miloevi sada eli odrei i ako je porodio. Sa takvom opozicijom nema sree i budunosti. Ona je nesrea i za Srbiju i srpstvo kao cjelinu, a i za Crnu Goru. No, s druge strane ni avo nije tako crn kao to izgleda. Za Crnu Goru, za dobijanje relevantne politike teine srpske opozicije, ulo bi se u novi krug vlasti, ali bez harizme koju g. Miloevi kod nas ima. To bi bila ulaznica, uslov ili najpreciznije reeno ansa slobodnog funkcionisanja Crne Gore pod uslovom da se Crnogorci prestanu plaiti svoje vlasti kao to se nikad nijesu u istoriji plaili tue vlasti. S tree strane, srpska opozicija nikad ne moe prigrabiti onaj patronat nad Crnom Gorom koji je imao g. Miloevi zbog hipoteke moralne korupcije koji nosi u Crnoj Gori. Meutim, srpska opozicija - s etvrte strane gledano - sve to moe nadomjestiti srpskim orujem (Jugoslovenska armija.) tj. brutalnom silom kao unutranjom kompenzacijom za poraz koji je srpska svijest i politika imala u Bosni. Ovaj (etvrti) ugao gledanja na odnose Crne Gore i Srbije nesumnjivo da bi dobio meunarodni znaaj i bio predmet nekog budueg crnogorskog Dejtona. To sve pod uslovom da se svijest u Crnoj Gori i vlast okrenu zatiti interesa graana Crne Gore samo onoliko koliko se jugoslovenska vlast okree interesima Srbije. (Na putovanje u Kinu jugoslovenski predsjednik g. Zoran Lili meu 14 privrednika koje je vodio sa sobom nije imao nijednog iz Crne Gore.) Podgorica, januar 1996. godine 176

Veselin Pavlievi

Partijske vizije
Nema vizije bez razumijevanja duha tradicije, religije, obiaja, dakle, neophodnog - kako Englezi kau - konzervativizma Odavno je jasno da nema politike bez vizije. Otud se veliki politiari (obino su to reformisti) nazivaju i vizionari. Vizionari, da kaemo, premjetaju duh naroda -a sa tim i ekonomiju jer je ona danas veoma vana - iz jednog u drugi kvalitetniji nivo. Danas ili tanije od Marksa, nivo se precizno mjeri ekonomskim kategorijama. Socijalisti-revolucionari su svoju viziju nazivali komunizam. Nema vizije bez razumijevanja duha tradicije, religije, obiaja, dakle, neophodnog - kako Englezi kau - konzervativizma. Tako je duh prolosti ona nezaobilazna inercija koja utie ili usmjerava drutvo u razne pravce. Modernost danas oliava duh Zapada. To je duh ekonomije, duh materijalne kulture, duh demokratije, duh vladavine prava, duh kompromisa, duh inflacije. Taj duh je ovladao ovjeanstvom. Moda tog duha danas ima vie na Dalekom Istoku ili Rusiji nego na Zapadu, barem u njegovom trendu tj. politikoj viziji. I vizija poeljne budunosti, s jedne, i razumijevanje snage prolosti, s druge strane, u svom jedinstvu potrebni su svakom drutvu zbog sadanjosti tj. ivota. Komunisti koji su bili okrenuti samo budunosti i nacionalisti okrenuti samo prolosti, normalno nijesu vidjeli sadanjost, a narod su doveli do samounitenja. Primjer Srbije, naalost, to najjasnije pokazuje. Crna Gora je dio te alosti. Sve ovo reeno o znaaju vizije i konzervativizma u politici bilo je neophodno da bi se jasnije sagledala sad ve veoma slavna reenica g. Momira Bulatovia koja zbog svojeg vizionarstva mora biti citirana: U kojoj se to zemlji ivi bolje od kredita MMF i Svjetske banke. 177

ilas i lanci Izreeni stav g. Bulatovia ima ogromnu - zbog poloaja koji isti ima u Crnoj Gori - politiku teinu i ekonomsku posljedicu. G. Bulatovi je ekonomista. Zna on, kao ekonomista, da nema ivota nijednoj dravi bez lanstva u MMF, a sa tim i Svjetskoj banci. Meutim, zna on kao politiar, da ulazak u MMF znai reviziju naih finansija posljednjih desetak godina, znai sagledavanje deviznih tokova novca, znai otplatu dospjelih dugova, znai sagledavanje Dafininog i Jezdinog bankarstva, hiperinflacije. Stoga mu politika, beogradska pamet nalae da na sve to padne praina. A ona moe pasti ako se ogradimo od MMF-a. To je tehniki izvodljivo mada tada klizimo ka kubanskoj, a ne zapadnoj viziji drutva. Kao kod svake vizije tako i kod ove citirane, vaan je njen korijen. Korijen citirane vizije g. Bulatovia, u neto dubljem sloju, nalazimo u sluajno lansiranom lapsusu g. Emila Labudovia kada je Svjetsku banku i MMF nazvao svjetska banda. Njegovo hitro sjutranje izvinjenje, imalo je znaaj potenciranja svjesno izreene greke i odnosa nae politike prema svijetu. (Poznato je da se danas niko normalan u svijetu ne svaa sa Crkvom i/ili finansijskim institucijama. Prve su gazde neba, a druge zemlje. Prve duha, a druge ekonomije.) Dalje sagledavanje vertikale Bulatovi-Labudovi odvelo bi nas do praizvora citirane vizije koju promoviu jedan politiar i jedan novinar. Praizvor vizije g. Bulatovia i g. Labudovia izrasta iz dubine misli srpskih intelektualaca koji sva zla nanijeta srpstvu tumae teorijom o zavjeri Novog svjetskog poretka protiv Srba. Normalno, novac MMF-a je tu kljuni antsrpski neprijatelj. Zato se treba ograditi od njega stav je srpskog duhovnog vizionarstva. Zatvorenost od svijeta je danas naa realnost i patoloka vizija nae budunosti. 178

Veselin Pavlievi G. Bulatovi je samo hrabro saoptio nivo horizonta svoje vizije. A horizont je zahtjev Beograda ili tanije Mire Markovi i Slobodana Miloevia. (Redosljed ovih imena nije sluajan, jer kod gotovo svih modernih malih diktatora XX vijeka najvei uticaj na diktatore imale su njihove ene.) Stoga s ovakvim vizionarima ne bojmo se, dobra biti nee kako nas podsjeti ovih dana jedan uvaeni ekonomista (Ljubomir Madar). 1997. godine

179

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

elina pamet
Samopropau socijalistikih giganata - iskustvo je pokazalo - neki njegovi manji djelovi su preivjeli, spasili su se. Manji djelovi se lake samoorganizuju Prepoznatljivo zvue rijei generalnog direktora eljezare Boris Kidri g. Pejovia o potrebi objektivnog informisanja crnogorske javnosti o dogaajima na Kosovu i Srbiji inae e eljezarci postupit radikalno. Moda bi se ovako u jednom dahu moglo prepriati opasno pismo g. Pejovia upueno g. Miodragu Vukoviu, ideologu DPS-a i predsjedniku Upravnog odbora RTV CG. Pismo je znaajno iz vie razloga, ali jedan je siguran. Na povrini tj. u javnost je izronila pamet za koju se smatralo da je u DPS-u sahranjena. Poslije pisma je jasno da je DPS raspoluen izmedju dvije ideologije: uvanja interesa komije (Srbije) i uvanja interesa vlasti u Crnoj Gori. Dakle, u pismu se jasno uoava kuda ide i da li uopte ide Crna Gora? Znai, krucijalno pitanje na koje vlast u Crnoj Gori nije odgovorila jeste: da li Crna Gora uopte ima svoju politiku? Politiki vidokrug Crne Gore ograen je beogradskom politikom koja nije ni pro-srpska, ni pro-jugoslovenska, ni pro-evropska, ni pro-ekonomska. Beogradska politika se gradi na anti-srpskoj, anti-crnogorskoj, anti-amerikoj, anti-evropskoj, anti-komunistikoj osnovi. To je politika ouvanja line, nekontrolisane vlasti Slobodana Miloevia i nita vie. Ona lii na let muve: ne zna se gdje e se i kad zaustaviti. (U populizmu se takva politika naziva taktika mudrost pa se za g. Miloevia esto kae kako je lo strateg, ali odlian taktiar. La i jedno i drugo.) S druge strane, politika je vjetina stvaranja modernog razvoja drutva. To je neka njena najelementarnija odrednica. Politika bez razvoja je isto to i tranje unazad. (Srbija je njen, naalost, naj181

ilas i lanci oigledniji primjer.) Vezati se za sudbinu takve politike je isto to i ostati van evropske civilizacije. To je vezivanje za afriki model razvoja drutva. Na politikom tritu Crne Gore postoji ulaznica-vrijednost koja se zove nezavisna, demokratska Crna Gora kao osnova za voenje pro-crnogorske politike a to znai pro-srpske i pro-evropske politike. Takva politika je izraz ne samo objektivne crnogorske tradicije (istorije) ve zahtjev modernosti (budunosti) svih graana Crne Gore. Samopropau socijalistikih giganata - iskustvo je pokazalo neki njegovi manji djelovi su preivjeli, spasili su se. Manji djelovi se lake samoorganizuju. Lake su preivjeli tresak sa realnou poslije samopropasti komunistike fikcije, sna. Giganti uvijek pucaju po avovima. SSSR, SFRJ, ehoslovaka su jasni dokazi utoliko prije ukoliko su ti avovi lijepljeni ideologijom, a ne ekonomijom ili jo vre kulturom. Iz navedenog bi mogli izvui jo jedan zakljuak: put u orsokak ili propast SRJ ne obavezuje i Crnu Goru da propadne. Opet iskustvo Slovenije, Estonije, Litvanije je oit dokaz. Raspad SFRJ je izraz nemogunosti ostvarenja ideje jugoslovenstva danas. Tu ideju nikad i nije inila veza Beograd-Podgorica, dakle Srba i Crnogoraca, nego Beograd-Zagreb, dakle Srba i Hrvata. Za razliku od ovih injenica toka moderne evropske istorije, logika g. Pejovia je suprotna. Ona bi se mogla titlovati sa Srbijom uvijek. Tamo traiti svjetionik u tunelu u sred mraka. Dalje. Jedan od aksioma primitivnih drutava kao to je nae koja su iskoraila, ali ne i izala iz jednoumlja i jednopartizma jeste: ko ne kontrolie sopstvenu partiju sigurni je gubitnik. Opet iskustvo i sudbina srpskih politiara u Bosni (Radovan Karadi, Momilo Krajinik) u Crnoj Gori (Momir Bulatovi) najjasniji su primjeri da 182

Veselin Pavlievi ne idemo dalje u istoriju do Milovana ilasa ili Milana Stojadinovia. Na Zapadu, dakle, modernom drutvu je obratno. Ko ne kontrolie i unapreuje zaposlenost, poreze, javnu potronju, dakle, ekonomiju sigurni je gubitnik. Tamo se politika razumije kao zlo, mada nuno. I na kraju - tuno pismo g. Pejovia je kobno upozoravajue naroito kada su rijei prijetee, radikalne. Rijei kod nas uvijek iste oruje. Monitor, septembar 1998.

183

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Dogaanje naroda
Decenijama, a moda i due, naroda ni u Albaniji ni u Srbiji - Crnoj Gori politiki nije bilo Paralela izmeu dogaanja naroda u Srbiji i aktuelnog dogaanja naroda u Albaniji sigurno zasluuje dugu i dublju analizu. Za ovu vrstu pisanja samo jedna paralela. Decenijama, a moda i due, naroda ni u Albaniji ni u Srbiji - Crnoj Gori politiki nije bilo. Narod je bio politiki mrtav osim u onim rijetkim trenucima ivosti i sree kada je morao podravati svoje voe na putu za srenu budunost (patijski kongresi) ili mazohistiki izlivajui i izraavajui ljubav Voi masovnim priredbama na stadionima. A onda viedecenijska arolija je nestala. Voe su umrle. Drugorazredna politika nomenklatura se sjetila naroda i on se dogodio. No, ovdje nastupa krupna razlika izmeu dogaanja naroda u Srbiji-Crnoj Gori i Albaniji. U Srbiji je prvo napravljen paravan (antibirokratska revolucija) pa je narod kroz Dafinu, Jezdu i hiperinflaciju opljakan. U Albaniji je bilo obratno. Prvo je narod brutalno opljakan preko piramidalnih banaka. Zatim je napravljen politiki haos kroz koji se narod politiki ispraznio tj. dogodio, a kroz to zaboravio na pare. U Albaniji je u zamjenu za pare, narodu podijeljeno oruje. Malim tediama podijeljene su puke, krupnijim topovi, a najkrupnijim tenkovi i MIG-ovi. U Srbiji su narodu podijeljene plakete i vabieve zahvalnice. Dakle, ropski mentalitet naroda sa obje strane granice je naao svoju novu sreu - ali bez para. Uostalom: gens una sumus. Monitor, mart 1997. godine 185

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Reforma i kriminal
Reforme su krupne drutvene promjene, veliki kvalitativni pomaci koji se sprovode apsolutnim konsenzusom svih djelova drutva u apsolutnom miru, obavezno sa stranom pomoi pa ak i direktnim stranim patronatstvom Vjeiti politiari, a g. Milo ukanovi i g. Momir Bulatovi spadaju u kategoriju profesionalnih politiara, znaju da nametnu drutvu probleme (kriminal) i nadu (reforma) kao drutvene probleme prvog reda. Meutim, i jedan i drugi problem su izvedeni problemi. Prvi (kriminal) je logina posledica beogradske velokosrpske politike koja se sprovodi nad narodima u Crnoj Gori i Srbiji, dok je zalaganje za reformu mogua crnogorska ifra za bjeanje od te politike. (Vidjeemo da li e do reforme doi.) Normalno, ispod ove povrine krije se crnogorsko-srpski sukob oko prevlasti nad Crnom Gorom. G. ukanovi se zalae za upravljanje i organizaciju vlasti u Crnoj Gori iz Crne Gore dok se g. Bulatovi tj. g. Miloevi zalae za upravljanje Crnom Gorom iz Srbije. Jasno je to to znai: prvi je procrnogorski interes (vidjeemo kako e se dalje ponaati g. ukanovi) a drugi je sigurno anticrnogorski interes (g.Bulatovi). Normalno ta dva divergentna interesa imaju ogroman uticaj na budunost ekonomije u Crnoj Gori, ivotni standard ljudi u Crnoj Gori, investicije u Crnoj Gori, meunarodne kredite u Crnoj Gori, turizam u Crnoj Gori, pa sve do aviosaobraaja u Crnoj Gori i aerodroma. Jasno je da bi jaanje vlasti u Crnoj Gori vie vodilo rauna o interesima Crne Gore kao to je prirodno da vlast u Srbiji vie vodi rauna o interesima Srbije nego Crne Gore.

Budunost svakog drutva ogleda se u temeljima na kojima poiva svako drutvo. Drutvo bez slobode, otvorene ekonomije je osue187

1.

ilas i lanci no na vjeitu invalidnost i zacementiranost. Zato je reforma i to liberalna, zapadna, primarni crnogorski interes. Na osnovu zadnjih istupanja g. ukanovia utisak je da je on privren reformama. No na bazi utiska, na Baklanu nikad ne treba zakljuivat. Reforme su krupne drutvene promjene, veliki kvalitativni pomaci koji se sprovode apsolutnim konsenzusom svih djelova drutva u apsolutnom miru, obavezno sa stranom pomoi pa ak i direktnim stranim patronatstvom. G. ukanovi nema ambijent prvenstveno politiki za takav rad. Mogue da e ga stvoriti ako bude izabran za Predsjednika i pored napada koje ima iz Beograda. Druga velika tema o kojoj danas bruji politika u Crnoj Giri jeste kriminal. G.Bulatovi je problem kriminala zadnjih par predizbornih mjeseci uveo u politiki marketing kao sredstvo obrauna protiv g. ukanovia. (Pod kriminalom se ovdje podrazumijeva naa realnost a to je siva ekonomija, verc itd.) Kriminal je vidljiv golim okom. To je jasno. No kriminal je posledica politike S.Miloevia gdje se on prirodno nametnuo ekonomiji kao oblik preivljavanja Crne Gore i Srbije. U Crnoj Gori kriminala danas nema ni vie ni manje nego u Srbiji. Kriminal uopte pa tako i u ekonomiji jeste teka i opasna drutvena bolest nikad do kraja u svakom drutvu i vremenu definitivno izlijeena. Meutim, kriminal se lake lijei ili tanije neprekidno zaljeuje u slobodnom nego u zatvorenom drutvu. Spoljni zid sankcija, Haki sud, nepriznavanje SRJ od strane Ujedinjenih nacija itd. su samo znak da je SRJ zatvorenik od kojeg se Crna Gora treba distancirati danas u interesu Crne Gore, a sjutra i u interesu Srbije. injenica je da u zatvorenom drutvu kojeg je ve skoro stvorio S.Miloevi, kriminala nema jer u drutvu u kojem su sva svijetla pogaena kriminal se i ne moe vidjeti. On je ekskluzivno pravo za par desetina ljudi na vrhu drutvene hjerarhije. Taj scenario je 188

Veselin Pavlievi jednom ve vien od istih ljudi koji su danas njegovi ljuti protivnici. G.Konti se ljubio sa Dafinom, g. Bulatovi je medalju darivao Jezdi a pljaku naroda kroz hiperinflaciju ovjeravao je lino S. Miloevi. Pozivanje na kriminal pri dubini nae krize je sredstvo za manipulisanje i znak neozbiljnosti. Znai, predizborni marketing je probleme u Crnoj Gori postavio u gotovo paranoidnom izboru: nelegalna ekonomija i privredni kriminal s jedne strane i totalitarna budunost s druge strane. Pri takvim solucijama kriminal je normalno manji problem. To iz razloga to siva ekonomija pa ak ona bila i tamno siva sa obiljejima kriminala kakva je crnogorska a i srbijanska, lake se lijei ekonomskim zakonima i strogou njegove primjene nego totalitarna svijest. Korijeni kriminala su u ekonomiji i zato je on benigan jer je plii. Totalitarna svijest je antiljudska, patoloka svijest. Ona se zakonima samo ojaava a ne lijei. Njeni korijeni nijesu u ekonomiji ve u religiji, obiajima, tradiciji, psihologiji, gotovo u kulturi jednog naroda kakav je srpski a i crnogorski u ovom vijeku. Normalno, lijeiti duh jednom narodu tj. reformisati ga je teko i dugotrajno mada imperativno. Moderan duh jednom narodu se danas namee prvenstveno ekonomijom ponajprije privatizacijom. Ekonomija tj. novac i to zapadni je najbolje terapeutsko sredstvo za mentalno ozdravljenje jednog naroda pa tako i Crnogoraca i Srba. Ulaskom u zonu otvorene ekonomije zaobilazi se naa retrogradna svijest i posredno lijei. Crnogorski cilj mora biti prikljuenje u svijet kroz novac i MMF a ne bjeanje od njega u mrakove balkanskih mitova, legendi velikosrpskih i drugih ovinista, istorijskih neraenih rauna itd. Istorija u politici, uostalom kao i kriminal u politici je sredstvo za manipulacie tj. ouvanje vlasti. G. ukanovi, nadamo se sada ima viziju kako iz toga najljepeg 189

ilas i lanci zatvora-preko ideje o ravnopravnoj Crnoj Gori-da pobjegne. Vidjeemo. Ali mora se znati da reformi nema bez zapadnih kredita a zapadnih kredita dravi iji je garant Jugoslavija tj. autogram S.Miloevia opet nema. Crnoj Gori ne preostaje nita drugo nego da od muke pozeleni.

190

Veselin Pavlievi

Vuk Drakovi (skica)

Vuka Drakovia posmatraemo preko i kroz imid, knjievni rad i politiko djelovanje Iz intervjua g. Vuka Drakovia nedjeljiniku Monitor (br. 233 od 7. IV 1995 g.) teko je zakljuiti ko je za Crnu Goru i Crnogorce pogubniji: srpska vlast ili srpska opozicija. Uporeenja su teka i zbog naina (metoda) uticaja na Crnu Goru, nivoa i stepena brutalnosti prema Crnoj Gori. Mada u krajnjem nivou i srpska vlast i srpska opozicija ine istu duhovnu i praktinu ravan. Nijanse nijesu mnogo vane. ak je rije opozicija u Srbiji ist eufemizam. Ona je opozicija u smislu ekstremizma tkz. iste srpske stvari a ne opozicija - kao opozit - ideja, vizija, nain tumaenja, pravci izlaska, rjeenja iz tragine srpske realnosti. Faktiki, opozicije u Srbiji nema. Ima misleih opozicionara pa i elitnih disidenata, ali danas stratifikovanost srpskog drutva u duhovnom pogledu je takva da ona i ne moe imati opoziciju. (To je dobrim dijelom usud gotovo itavog post-komunistikog drutva koje nije sauvalo duh pro-evropske modernosti. Samoobruavanjem komunizma izronila je samo prolost.) No, da se vratimo g. Vuku Drakoviu jer - ini se - da se u njegovoj linosti: liku, politikom i kulturnom djelovanju moe najjasnije sagledati sutina srpske velikopolitike. Vjerovatno da je g. Drakovi postao omiljeni predsjednikov opozicionar zbog mirotvorstva koji ovaj sada zastupa. (Slobodan Miloevi vie je okrenut brigama prema inostranstvu - Hrvatska, Republika Srpska, Amerika i sl. - nego unutranjim problemima. Unutranje probleme Kosovo, Crna Gora i sl. - izgleda da je ostavio svojoj opoziciji.) Dakle, g. V. Drakovia posmatraemo preko i kroz imid, knjievni rad i politiko djelovanje. Forma politiara u ozbiljnoj, profesionalnoj politici je veoma va191

ilas i lanci na. Ona ini vaan segment politikog marketinga, pa i opte kulture. Dananji tip savremenog (i zapadnog i istonog) politiara diktira: vitalnost, obrijanost, zalizanost, urednost, zgodnost, nasmijanost, otmenost, modernost odijevanja, bisernost zuba, kondicija. Dobrim izgledom savremeni politiari ele glasaima da vizuelno i brzo izraze dobrotu, humanost i ozbiljnost svoje politike, svoga zalaganja, svoje prakse. Vjerovatno da to proistie iz analize masovne psihologije glasaa koji dobro uvijek vide kao lijepo, a zlo kao grdan vizuelni doivljaj. (Na primjer, nikad se nije desilo da u nekom filmu vrlo runi glumac Dek Palans igra dobrotu i humanstu, a prelijepi Alen Delon zlo.) Izgled je cijena, da ne kaemo ulaznica, za ozbiljnu politiku. Evropa se dri - kao i stara dama - forme. Protokoli zapadne diplomatije nijesu dabe izmiljeni i standardizovani. Normalno, forma kao i svaka moda ima svoj rok upotrebe, pa nije iskljueno da neki budui tip evropskog (svjetskog) politiara bude imao drugaiji izgled. Komunisti su dobro shvatili znaaj forme u politici, pa su se oblaili po principu jednonaelja sa obaveznim kaketom i polu-vojnom uniformom. To je bio dio obavezne garderobe. Kada su ili u inostranstvo stavljali su leptir-mane, brijali brkove i estetski se prilagoavali zapadnom standardu oblaenja i ponaanja. (Tito je uvijek nosio na glavi teksaki eir kad je boravio u SAD.) Estetika danas u politici ozbiljnost problema die u viu civilizacijsku ravan. Imid g. V. Drakovia je imid politiara koji je izronio iz prolosti i stao na asfalt. U politikim susretima, uticaj takvih politiara je koliko i elementarne nepogode: pretrpi se dok nepogoda ne proe. 192

Veselin Pavlievi No, u krajnjoj liniji ako formu zanemarimo, a analiziramo vaniji i sutastveniji knjievni i politiki rad g. V. Drakovia doli bi do sljedeih zakljuaka. Drugo, knjievni rad. Sabirati knjievno djelo u formi zakljuaka je nezahvalno, ali se kod g. Drakovia ne bi pogrijeilo ako bi se njegova literatura nazvala populistikom. Komercijalna sigurno nije, mada nije ni daleko od nje. Nema prave knjievnosti bez autentinog stvaralakog znaka. Dar umjetnika je datost, a ne zadatost. Knjievni nerv se ne stie, on se dobija i obogauje stvaralakom imaginacijom. Za razliku od svega toga - kao ulaznice za knjievnost - knjievnost g. V. Drakovia namijenjena je publici koja je lako receptuira kao No ili Sudija, neto tee Molitva. Ona je udaljena od polja literature, a koristi se za ciljeve koji literaturi nijesu imanentni. Otud bi njegovu literaturu mogli nazvati para-literarnim fenomenom. Literatura g. Drakovia je literatura narodnog, popularnog stvaraoca. Ona je daleko od autentinog univerzalizma koji iri i nadilazi vremensko-prostorne dimenzije i rubove bez obzira na teme pisanja. Prizemnost Drakovieve literature stimulie potajni vapaj za osvetom kroz kolektivnog junaka. Tematika gotovo u svim njegovim romanima je ista ili slina. Taj kolektivni junak u romanima g. Drakovia jeste podloga i jedan od noseih stubova nacionalnog programa Srpske akademije (Memorandum). Drakovieva literatura traumatizuje svijest i duh nacije, a rezistentna je na huk modernosti i izazove sadanjosti. Otud je logino da rezultira u paroksizmu nacionalizma. Kratko, literatura g. Drakovia mogla bi se nazvati: investicija u nacionalnu ideologiju. (Na Balkanu - pa na neki nain i uopte - sve nacionalne ideologije su iskljuivo antidemokratske, pogubne, krvave. One su kartaki trik vlasti da komunistike oligarhije ostanu na vlasti.) 193

ilas i lanci Literatura g. Drakovia je daleko od narodnog duha, prirode ili tradicije srpskog naroda. (Roman Molitva donekle ini izuzetak.) Siguran sam da bi se Ivo Andri itajui Drakovieve romane morao zamisliti nad uzaludnou svog knjievnog i istraivakog truda. Svaka literatura koja je optereena politikom, pa jo dnevnom, je literarni fijasko. Neuporedivo najgori roman M. F. Dostojevskog jesu Zli dusi gdje je teko rei da li je to literarni ili politiki akvarel. Kao i svaki populizam tako je i populistika literatura udvornika i udvaraka literatura. Da u predmetnom zakljuku o Drakoviu zakljuimo: ni Molitva srpskom narodu nije dovoljna da mu Sudija ne dosudi No. Trea predmetna dimenzija linosti g. Drakovia jeste: Drakov kao homo politikus. U polju djelovanja koji se zove politika g. Drakovi je vrlo prepoznatljiv, ali ne i opoziciono autentian. To nas relaksira obaveze za dubljim sagledavanjem njegove politike. Konstanta njegove politike je nekonzistentnost. Sjekao je ruke nesrpskim barjaktarima, ratom branio Srbiju do Okuana, istio Kosovo od iptara, bio naivan marta 91. godine, da bi danas - poslije toliko krvi - shvatio to znai rije mir i koliko je suludo nacionalizmom rjeavati nacionalne probleme. G. Drakovi je danas shvatio da je ratno vrijeme izgubljeno vrijeme. Nas politiko djelovanje g. Drakovia interesuje samo prema Crnoj Gori i Crnogorcima. Njegovu politiku emo predstaviti samo u jednoj jedinoj crti. Naime, u pomenutom intervjuu g. Drakovi govori o dvije srpske drave: jedna bi bila Srbija, a druga bi bila 194

Veselin Pavlievi Crna Gora ... koja se ima apsolutno tretirati kao Srbija. Problem ravnopravnosti u tkz. fedraciji g. Drakovi ve vidi kao izazivanje velike nesree u Crnoj Gori. Za uzvrat, ovom sijanju straha po Crnoj Gori g. Drakovi nudi Veliku Crnu Goru prostraniju nego to su joj granice, da je Crna Gora mnogo vea od Crne Gore, a da bi Crnu Goru trebalo izmisliti kada je ne bi bilo. Citirano odraava Drakovievo shvatanje i uopte srpske vlasti i opozicije o crnogorskom nacionalnom pitanju. To je dobro poznato, pa ga je dosadno i komentarisati. Ipak, da vidimo to to znai u balkanskoj praksi, da ne kaemo krmi. Drakovi, normalno, ima pravo da se zalae za srpski narod u Crnoj Gori i to je dobro. Razumno je ouvanje i razvijanje srpske i svake druge svijesti u Crnoj Gori. Meutim, specifikum Balkana jeste: nepriznavati bilo kome pravo na nacionalno opredjeljenje znai da taj narod treba ustvari odvojiti, raseliti, pobiti, pokrstiti. Danas to Bosna kao na dlanu jasno pokazuje. Jue je to bila velika Andrieva literatura. Ovaj recept je poznat iz 1941. g. (odnos ustaa prema Srbima), neto ranije odnos srpske vlasti prema crnogorskoj svijesti (Dravi i Crnogorcima) iz 1918. godine. Duboko sam siguran da g. Drakovi nije ideolog genocida, ak naprotiv mir postavlja kao imperativ. Meutim, populistiki um g. Drakovia iskren i naivan u praksi politike Balkana dobija dimenzije ljudske tragike. Ako se za totalitarnu svijest moe rei da je karakterie zarobljeni um, ako se za liberalnu svijest moe rei da je karakterie otvoreni um, onda politika svijest g. Drakovia karakterie oteti um. Danas Bosna, sjutra Srbija, Crna Gora, Kosovo ... Podgorica , maj 1995.godine

195

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Crnogorstvo kao nadnacionalna prepoznatljivost

Istorija Crne Gore je vie krvava pria nego banalni rat. Crna Gora je vjekovno slaganje borbe neprestane i ivota u stalnoj opasnosti i izazovu Koliko je ideologija nacionalizma zamorna i dosadna tema, toliko joj se stalno mora posveivati duna panja. Za jasnije razumijevanja crnogorstva kao antipoda nacionalizmu, potrebno je navesti par uvodnih karakteristika nacionalizma kao agresivne, cirkuske, totalitarne ideologije koja hara prostorima bive Jugoslavije tj. u glavama njenih ljudi kao neki virus iz XIX vijeka zakasnio u svom razvoju. Dakle, ivimo u modernom, kompjuterizovanom vremenu ili na pragu te modernosti, a razmiljamo i - to je jo traginije - konkretno se ponaamo na stari, prolovjekovni nain. To je, sva je prilika, usud drutva tradicionalne politike infrastrukture koja nije sposobna ili eljna da uje huk modernosti. (Modernost ovdje poistovjeujemo sa zapadnom demokratijom i slobodama graana. Pri tome i Zapad prihvatamo bez iluzija. Dakle, sa znatnom dozom rezerve i kritike.) Sigurno da erupcija nacionalizma ima duboke i razgranate korijene. Pokuau da ih predstavim iz vremena kraja komunistike ortodoksije. Komunisti nijesu bili niti smjeli biti dovoljno konzervativni. Okrenuti samo budunosti i eljom za vlau, nijesu vidjeli prolost i njenu vanost za sadanjost. Drukije reeno, ponaali su se prosvjetiteljski - uobraeno sa dvogledom na oima u traenju na horizontu buduih svijetlih puteva ovjeanstva. Totalitarni reim ne samo kod nas ve i u svim vienacionalnim zemljama socijalizma, bioloki nije mogao amputirati ovjekovu nacionalnu pripadnost. Brojne druge drutvene, ekonomske, prav197

ilas i lanci ne, duhovne stratifikacije reim je uglavnom uspjeno ispeglao pod parolom jednakosti graana. (Sve je to raeno iz razloga to se homogenim narodom lako vlada. Nema talasanja. A nacionalno talasanje je naroito opasno za vlast.) Nacionalizam je u cilju ouvanja vlasti potenciran, propagiran, podgrijavan kod naroda kome su navodno sreu uzeli drugi, komijski narodi. (Kao da istorija poznaje srene i/ili nesrene narode.) Nacionalizam je mrnja prema svemu to nije nae. Poziv na nacionalizam na Balkanu u okrilju totalitarno-balkanske komunistike svijesti je isti poziv na rat. To je ideologija banalnosti (D.Ki), ali koja postaje nova, opta, opasna diktatura. A diktatura je uvijek prezir prema sopstvenom narodu. Nacionalizam je kolektivna paranoja, pijanstvo duha, paralela i ogledalo komunistike ideologije kao zatvorene drutvene svijesti. Nacionalizam vidi samo sebe, ali ne dalje od nosa. On je kao i infekcija, zaraza koja s vremena na vrijeme napada sopstveni narod, a agresivan je prema drugim, najee okolnim narodima. Da li su navedene, a i druge brojne nacionalno-kolektivne, osobenosti koje danas haraju glavama ljudi pa i Crnogorcima dio crnogorske tradicije ili vrhunski crnogorski interes nastojat emo predstaviti vrlo saeto. Praktino samo u jednoj ravni: ravnopravnog odluivanja o sudbini tj. budunosti graana Crne Gore. Drukije reeno, koliko nacional-kolektivizam olien u veliko-srpskom projektu ali i svakom drugom (na primjer, veliko-hrvatskom) moe bukvalno progutati crnogorski individualitet ostavljajui nas da kao i Palestinci ili Kurdi - tumaramo balkanskim i drugim prostorima sa ispruenom rukom prema milostinji. Crnogorci i svi graani Crne Gore nalaze se na vanom gotovo istorijskom raskru. S jedne strane, tragina realnost nacional198

Veselin Pavlievi nog svrstavanja u koji se nastoje ugurati ili podijeliti Crnogorci, a s druge - zadrano pamenje i moralna obaveza prema silovitim i originalnim individualcima koji su svoju sudbinu i budunost uvijek drali u svojim rukama. Crnogorci u istoriji od XVI do XX vijeka nikad nijesu grijeili i ponitavali se. Vjerovatno da lii na politiku patetiku, ali identitet Crne Gore je jak i ilav. Crnogorci ma koliko bili korumpirani ne mogu izbjei obavezu pred svojom istorijom i njenom odbranom. Kad ne bi bilo crnogorske posebnosti - da parafraziramo jednog filozofa - valjalo bi je izmisliti. Tektonsko slaganje novih ljudskih iskustava kao da svoj eho ima u istoriji Crne Gore. Istorija Crne Gore je vie krvava pria nego banalni rat. Crna Gora je vjekovno slaganje borbe neprestane i ivota u stalnoj opasnosti i izazovu. (Vjerovatno je to objanjenje, odsutnost bilo kakvog osjeaja za materijalnom kulturom i svemu to ne vodi herojstvu i herojskom izazovu. Moete li zamisliti kakvog crnogorskog junaka, Nikca od Rovina, Kenja Stankova i bilo kojeg drugog da se bavi muenjem krava, ureenjem domainstva ili pranjem.) Opasnost e za mnoge generacije Crnogoraca biti jedina vizija ivota koja nije stvarala mlakonje i moralnu olo. U okolnostima ivota na otrici noa kao esenciji svih ljudskih vrijednosti zainje se kao karakterna nit: izazvati i izdrati opasnost i stati joj nogom za vrat. Istorija crnogorskog univerzuma je podreena jednoj tenji. To je bruenje ovjeka kao mjerila svega koji je u stanju da nosi teko ime ovjeka. Njegova potpuna odgovornost za sve to radi je vana karakterna osobenost. Taj moralni imperativ (ako je taj izraz dovoljno izraajan) je mogu samo uz slobodu odluivanja i odlunou akcije. Bez slobode nema morala. To je dobro istrenirala crnogorska istorija ostavljajui nam teko, ali i sreno nasljee. Crnogorci su samo u sudaru sa stranom realnou spoznavali sebe. Kao da je antika u Crnoj Gori poslije toliko vjekova nala 199

ilas i lanci poligon za svoj novi trening. tavie, vrlost crnogorskog drutva jeste: biti samo prvi u isticanju, uzdizanju i voenju toga drutva. Time su Crnogorci vie slobodne, strasne linosti nego plemenski ovjek. ojstvo i junatvo su samo plodovi odbijanja da Crna Gora bude kupljena i potinjena. Crnogorska borba nije bila samo sebi cilj kao kolektivna obaveza ve sredstvo za individualni podvig. U tom podvigu vanost ima i veliinu stie samo pojedinac pod imenom i od koga je (Pero urov, Bajo Jokov, Marko Miljanov) a ne drutvo ili kolektivitet, pa bila to i makar malo ira zajednica kao to je bratstvo. Moralni produkt i oslonac Crne Gore (Marko Miljanov) birajui primjere ojstva i junatva nabrajao je podvige pojedinaca bez obzira na nacionalne i religiozne predrasude i kolektivitete. Meutim, Crna Gora XX vijeka je obrazac propadanja velikog drutva. Dvadeseti vijek je Crnu Goru ostavio van ili bolje rei pored istorije. Generacije Crnogoraca XX vijeka ni na koji nain ne dre linu sudbinu u svojim rukama. Oni se bacaju kao kanta od zavisnosti od spoljnih i drugih okolnosti. Svuda i uvijek gdje god su Crnogorci bili superiorni, sada su ispod i iza svake zajednice. Za njih je njihova tradicija skrivena, zamrznuta ili predstavljena na pogreno poguban nain puna paljenja i ruganja. (Normalno, tradiciji se ne moe biti vjeran u smislu potovanja formi ve novih naina prezentacija njenih velikih vrijednosti tj. sutina.) Sigurni smo da su Crnogorci bili - ako se tako moe rei - najjugoslovenskiji narod. ak, Jugoslavija je bila suvie uzak okvir crnogorskog univerzuma. Meutim, operacionalizacija ideje jugoslovenstva je veoma sloen i dugotrajan proces koji u sebi ukljuuje sudbinska pitanja iju prizemnost visina crnogorskog herojskog drutva prosto nije mogla da vidi. Ta sudbinska (prizemna) pitanja su: kako se zajednica stvara, ime se stvara, ko je pravi, zato 200

Veselin Pavlievi je pravi, ta je cilj njenog stvaranja itd. Crnogorci su izlazei na svjetlost dana iz druge dimenzije istorije i adekvatne crnogorske politike, bili zaslijepljeni svjetlou dana tj. zaslijepljeni modernom politikom. Jugoslovensko zajednitvo Crnogorci i kralj Nikola shvatili su kao in, akt, sveanost, a ne kao fasadu osvajanja moderne politike i vlasti. (Novac i materijalna kultura koju je donijela moderna politika s poetka stvaranja Jugoslavije bili su inkopatibilni sa biem onovjekovne Crne Gore.) Crnogorci su kao nevjeti, naivni politiari, ostajui bez drave kao titonoe nacionalnog interesa zloupotrebljavani, izigravani, sluili za ukras i podsmijeh drugim. Prosto reeno, prostituisali se kao aktivne sluge i kukavice. Svaki totalitarizam (tiranija) bilo nacionalni ili klasni takve podanike udno trai i podstie, stvara i popularie. Zakoni entropije jednog drutva imaju svoju duboku logiku i kontinuitet. Pad Berlinskog zida figurativno je predstavio da je komunistiki sistem kao i elementarna nepogoda dotrajao, ostario i sam se od sebe raspao. Opet i u tom raspadanju Crnogorci su se oajno snali. Ustvari, nijesu znali to ih je snalo. Oni nijesu znali ni umjeli zbog korumpiranosti i vlastoljubivosti da artikuliu svoj opti interes u vremenu kada se rjeavala sudbina cijela naroda. Manifestacije inercije i daljeg propadanja drutva su lako vidljivi: umjesto politike imamo - rat, umjesto ekonomije imamo - stagflaciju, umjesto morala - korumpiranost, umjesto prava - kriminal, umjesto kulture - prostatvo itd. Sankcije su samo logina posljedica kojima se svijet iz higijenskih razloga ogradio od reima koji se osjea kao i le. Liberal, april 1994. godine 201

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Dr Novak Kilibarda
Kilibarda je imao hrabrosti, mudrosti, etike, veliine da ovovjekovni virus crnogorske zatvorenosti i neslobode usmjeri u pravcu evropske modernosti i civilizacijske potrebe Izgleda da crnogorski tkz. viepartizam ulazi u novu fazu razvoja. Moda je rije razvoj suvie krupna evropska rije za balkansku politiku. Naroito za crnogorsko-srpsku federaciju, koja je pod razvojem uvijek podrazumijevala kopiju razvoja ili preciznije reeno njegovo nalije (karikaturu). Na primjer, na Zapadu se razvoj mjeri ekonomskim, pravnim i dugim kategorijama, a na Balkanu koliko je ko osvojio teritorija, raselio ljudi itd. Ipak, i na Balkanu postoji neki okvir za razvoj. To je viepartizam. On formalno postoji pa je ak pravno i slian zapadnom, ali fukcionie na balkanski jednoumni, sueni, imitativni, ideoloki nain. On je folklor nae politike. Viepartizam je izraz stanja kulture, a u neto dubljem znaenju izraz duha nekog naroda. Viepartizam nije padobranska vrijednost ve duboko razvojna, ljudska kategorija koja se generacijski duhovno filitira i dograuje, a ljude uznosi u vii civilizacijski red. Nesumnjivo da je crnogorsko drutvo stalo u taj red. Normalno na zaelju. Ovakav kratak uvod o znaaju viepartizma i demokratije u Crnoj Gori bio je neophodan da bi se jasnije prepoznala jedna novina koja je obogatila i utie na kultivisanje crnogorske politike scene, pa ak i na njenu duhovnost. To je govor g. Novaka Kilibarde u republikoj skuptini odran prije nekoliko dana. Ako se govor gleda u kosturu i bez poslanike retorike i kitnjavosti, istup g. Kilibarde okree jednu novu stranicu u crnogorskoj politikoj retorici. 203

ilas i lanci Stid me je to sam na neki nain i sam pomogao da se razbukta takav uas; ili - Molim za oprotaj za njenu (misli se na Narodnu stranku V.P.) nacionalistiku netrpeljivost Crnogorski um nije navikao na vrijednost i veliinu pokajanja kao vrlo vane ljudske kategorije. Gospodin Kilibarda je imao hrabrosti, mudrosti, etike, veliine da ovovjekovni virus crnogorske zatvorenosti i neslobode usmjeri u pravcu evropske modernosti i civilizacijske potrebe. Time je makar cimnuo za rukav legendarnog Njemca Vilija Branta dokazujui Evropi da i mali narodi mogu da imaju ako ne velike pojedince onda sigurno veliinu u pojedincima. Budunost e pokazati da li Crna Gora moe da podnese teret koji joj je ostavio gospodin Kilibarda kao politiku zaostavtinu. Iskljuivanje institucije bezgrenosti vodi drutvo pravo u totalitarizam, jednoumlje i propast. Stoga su sve religije pod kapom nebeskom pokajanje uzele kao svoj fundament koji je ljudski prirodan i izvoran. Stoga je velik i imperijalan. Monitor, jul 1997. godine

204

Veselin Pavlievi

Mo ljudskosti
Markova sudbina je sudbina crnogorskog junaka koji je jo za ivota uao u carstvo mita i vjeni sjaj legende Jedan od moralnih temelja Crne Gore Marko Miljanov napisao je sjajnu i s pravom slavnu knjigu Primjeri ojstva i junatva. Knjiga je strah od zaborava univerzalnog ljudskog ponaanja. Ona je izviskra ojstva i junatva onih pojedinaca kojima na grobu svijetli istina, kako kae slavni Vojvoda. Knjiga je imperativ morala i pravednosti ovjeka. Poraz junatva pred ojstvom, ali i odbrana ojstva nevienim junatvom. ojstvo je smisao postojanja ovjekovih nadmoi, ali je i junatvo temeljno sredstvo strasti za linom postojanou. U tom smislu Markova knjiga a i on kao linost su bez premca u istoriji Crne Gore, a i mnogo ire barem na balkanskim prostorima. Markova sudbina je sudbina crnogorskog junaka koji je jo za ivota uao u carstvo mita i vjeni sjaj legende. Zadocnjeli samouk, rainjeni vojvoda, samovoljni izgnanik ostavio je grandiozno djelo. Marko Miljanov je prvi i najslavniji a moda i jedini veliki politiki disident u Crnoj Gori. Smru Marka Miljanova se zavrava jedna velika, herojska istorija Crne Gore, a on ini njen velianstven proizvod i kraj. Umro je u Herceg Novom 1901. godine. Njegovoj sahrani na Medunu su prisustvovali uglavnom Albanci i Crnogorke. Kau da je Crnogoraca bilo sasvim malo. Plaili su se odmazde kralja Nikole. Taj strah od svake svoje vlasti kod Crnogoraca protee se do dananjih dana. Kao da je smru velikog Vojvode umrlo crnogorsko ojstvo i hrabrost. I u tome je Markova smrt izgleda bila kao predskazanje. Na neki nain, Marko Miljanov je vie proizvod istorijskih nego prostih biolokih okolnosti. Mudrom ehu Holieku nije moglo 205

ilas i lanci promai da ne primijeti ni u ivotu ni u knjigama nijesam naao ovjeka o kojem bi se moglo rei taj je kao Marko Miljanov. Blistavi primjeri ojstva i junatva, ima se utisak, kao da su pisani iz daha u jednom zamahu kao i njegov jatagan koji je junaki fijukao crnogorskim krima. ojstvo Marka Miljanova je njegov lini moral. Vladika Rade kao da je imao na umu ba Marka Miljanova i njegove junake kada je ispjevao sve su ove glave izabrane. Meutim, skoro cijeli XX vijek crnogorske istorije Crna Gora je nalije istorije, poraz Markovog i ojstva i junatva. Vrijednost i veliina Markovog i ojstva i junatva danas se mjeri dubinom njenog propadanja i pada. Amputiranje vrhovnih moralnih, ali i drugih vrijednosti crnogorskog drutva diktirani su velikonacionalistikim unitarnim projektom (Prva Jugoslavija) i ideoloko-komunistikim projektom (Druga Jugoslavija). Ipak, moralni potop Crne Gore i Crnogoraca zove se Trea Jugoslavija. Ako bi analitiku Dostojevskog smjeli hrabro sabrati jednom rijeju, onda bi vjerovatno mogli rei da ovjek nema kraja kao to ni moral nema dna. Dananja Crna Gora je vie produkt Dostojevskog nego Marka Miljanova. ojstvo Marka Miljanova valjda nikad nije ovdje tako nedostajalo kao danas. Nikad nijesmo bili tako odbaeni od drugih drava i civilizacije kao danas. Taj spor sa svijetom se ne rjeava naim junatvom, pa ak ni Hakim sudom. Nae junatvo je civilizacijski zastarjelo. Ono je istorijski trivijalno do groteske bez obzira na to to je i u ovom (dananjem) ratu bilo hrabrih ljudi. Ovaj rat je toliko sraman da je kojim sluajem Marko Miljanov danas iv, ni u snu ne bi zapisivao primjere takvog junatva. ojstvo i da ne pominjemo. Taj i takav junaki duh je u suprotnosti sa glavnim tokom moderne evropske istorije XX vijeka. 206

Veselin Pavlievi Samo narod koji je svjestan svoje krivica moe se te krivice osloboditi. Svijest o sopstvenoj istorijskoj nevinosti (sjetimo se samo Sarajeva, Dubrovnika, Banije, neto ranije ivota robova na Golom otoku) je izraz lane svijesti koja je preko lane politike pravila lanu istoriju. To je nalije magistralnog duha XX vijeka u Crnoj Gori. Hrabrost i strast jesu ljudska vrlina za svaku vrstu stvaranja. Tako je i sa skidanjem praine i obnavljanja sjaja jednog od moralnih stubova Crne Gore - Marka Miljanova. Danas drave koje se prave od ljudske krvi i mesa ili sa ulice su drave pojedinaca sa rokom trajanja koliko i bioloki opstanak njihovog suverena. To je jasno pokazala i Prva i Druga Jugoslavija. Podgorica, april 1993. godine

207

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Spomenik Marku Miljanovu u Podgorici

Svaka nacionalna istorija stvara svoj tip ovjeka. Crnogorska istorija stvorila je svoj tip ovjeka koji se zvao Marko Miljanov. On je rezultat herojske istorije Crne Gore Jedno od duhovnih i kulturnih obiljeja svakog grada su i spomenici. Oni kao i svjetionici opominju savremenike na snagu i znaaj prolosti. Teko je nai neko mjesto ili grad u Crnoj Gori koje bi trebalo da se prije odlikuje spomenikom Marku Miljanovu od Podgorice i to na centralnom trgu Ivana Milutinovia. Niki postavlja svoj svetionik - Spomenik kralju Nikoli I, Bar svoj koji se zove Spomenik Jovanu Vladimiru. Podgorica mora i kao dug i kao kulturni horizont upaliti svoj gradski svetionik koji bi se zvao Spomenik Marku Miljanovu. Utoliko prije to je 13-to godinji Marko Popovi iz Meduna upalio svoju legendu na Podgorikom pazaru kao golobradi mladi branei noem ast svoje linosti od turskog napadaa. Potom se u Medun vratio kao Marko Miljanov. Od tada je legenda Marka Popovia sijala cijelog ivota. On je i umro kao legenda koja i danas traje. Svaka nacionalna istorija stvara svoj tip ovjeka. Crnogorska istorija stvorila je svoj tip ovjeka koji se zvao Marko Miljanov. On je rezultat herojske istorije Crne Gore. Naalost, prvi i posljednji. Na neki nain, istorija Crne Gore bi se mogla mjeriti do Marka Miljanova i poslije Marka Miljanova. Stoga je postavljanje spomenika Marku Miljanovu nacionalni imperativ i ponos Crne Gore. Marko Miljanov je apsolutni svjedok koji nije poznavao nikakve vie kolektivne ili nedaj boe materijalne interese u ime kojih se moe injeti nepravda. Birajui primjere ojstva i junatva Marko Miljanov je tragao za neim to ljudski rod razlikuje od opora, a to se danas banalno zove moral, ljudska prava, diskriminacija. 209

ilas i lanci Junatvo jeste bilo standard crnogorskog herojskog drutva ali ojstvo nije bilo svakodnevni tip ponaanja. Da je bilo primjera ojstva u Crnoj Gori puno, Marko Miljanov se ne bi sjetio da ih zapisuje. Ne bi ih vidio. Marko je pisao o nazaboravnim ljudima na ijim grobovima svijetli istina. Samo takve istine spomenika Marku Miljanovu - nema u Crnoj Gori, odnosno Podgorici. Marko Miljanov je pisac jedinstvene misaonosti i moralnosti. Markova rije se ne ui u kolama, kroz formalno obrazovanje, ve se uila samo u i iz crnogorskog ivota. On je mudrac, ali ne i intelektualac -sreom. Zato je Markova rije skupa i on je tedi. ivot ga je tome nauio, ne Biblija ili Kuran. Rano je nauio da rije ubija prije sablje. Zato je svaka njegova rije kratka, jasna, mudro odmjerena. Njegova pria je iscijeeni dogaaj, bez obzira na to o kome ili o emu pria. Time je on uzdizao crnogorsku svijest na nivo opteg znaenja i neprelaznih ljudskih vrijednosti. Podizanje spomenika takvim linostima je i legitimacija Crne Gore pred svijetom. Njegova biografija i njegova knjiga Primjeri ojstva i junatva kao da nijesu pisani perom ve ucrtavani maem. Sigurno je da nema puno linosti u istoriji civilizacije malih naroda - kao to su Crnogorci - iji se burni ivotni vijek toliko visoko i skladno poistovjetio sa filizofskim, etikim i knjievnim djelom. Stoga je Marko Miljanov moda najistije crnogorsko lice danas pred svijetom i istorijom. On je naa ulaznica za modernu civilizaciju. Hrabrost jeste ljudska vrlina za svaku vrstu stvaranja. Tako je i sa skidanjem praine i obnavljanjem sjaja stuba Crne Gore koji se zove Marko Miljanov. Spomenik Marku Miljanovu na trgu Iva210

Veselin Pavlievi na Milutinovia bio bi crnogorski poetak otkrivanja tajne koja se zove Marko Miljanov. Pobjeda, april 2000.

211

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Otac moderne Crne Gore: Trka je poela

Najnovija politika istupanja g. Mila ukanovia, kao predsjednika Vlade RCG, podigla su i postavla crnogorsko dravno pitanje na nivo vlasti, a to znai operativne moi Izgleda da crnogorska politika scena dobija jo jednog kandidata za mjesto Oca moderne Crne Gore. Naime, pored lidera liberala g. Slavka Perovia, koji je svoju kandidaturu napisao jo davne 1989. godine i time zauzeo najbolju startnu poziciju, najnovija politika istupanja predsjednika Vlade RCG g. Mila ukanovia sva je prilika ine snaan zamah u tom pravcu. Ovo mjesto je upranjeno jo od davne 1918. godine. Komunisti su formalno od 1943. godine, a ustavno od 1946. godine obnovili crnogorsku dravnost. To je dostignue vrijedno istorije, dakle, pamenja. Meutim, realnost a ona je najvanija Crnom Gorom svo ovo vrijeme od 1945. godine do danas, upravljalo se iz Beograda. Razloga za to starateljstvo ima i u ideolokom okviru komunista, ali i u za crnogorske prilike naroito znaajnom - podanitvu crnogorskih kadrova partijskoj centrali u Beogradu. Srbo-crnogorski samoupravljai Crnu Goru su svodili na egzotino podruje za odmor poslije napornog rada u Centrali. Najnovija politika istupanja g. Mila ukanovia, kao predsjednika Vlade RCG, podigla su i postavla crnogorsko dravno pitanje na nivo vlasti, a to znai operativne moi. Mogue da je g. ukanovi inspiraciju naao u programu LSCG, a mogue i da je sa vrha izvrne vlasti Crne Gore sagledao da se Crna Gora moe bre ekonomski razvijati nego u zajednici sa arhainim reimom u Beogradu ili bilo kakvim tutorstvom iz Beograda. Mogue da g. ukanovi sada razumije modernu, evropsku, neideologiziranu politiku kao opasnu igru u kojoj ko nije gazda u svojoj kui, sigurni je gubitnik. Sva je prilika da je predsjednik ukanovi utemeljen od vreg 213

ilas i lanci materijala za odnos sa Centralom u Beogradu, nego njegovo najblie DPS partijsko okruenje. Zaudo, i g. Marovi, kao predsjednik Skuptine RCG, u tom pogledu ima slinu grau. (Ove konstatacije vae na dan pisanja ovog teksta.) Sva je prilika da je kod predsjednika ukanovia preovladao ekonomski pragmatizam o potrebi crnogorske samostalnosti, a kod predsjednika Marovia mogue je da su preovladale neke druge dimenzije istog problema. Drava jeste veliko civilizacijsko dostignue. Stari Crnogorci su ga bili dostigli. Ovovjekovni su ga izgubili. Otud su danas Crnogorci ljudi bez kompasa i mjerila, lutalice po Beogradu za aku funkcija, moralno korumpirani (bez vjere), a posljednjih desetak godina ponaaju se kao izrazite, mada i ranije, aktivne sluge. Vjerovatno da je danas predsjednik ukanovi svega toga i jo poneega svjestan. Stoga je sukob u interesnoj DPS grupi vaan, jer je otvorio crnogorsko pitanje u vrhu DPS-a. Nedavna sjednica Glavnog odbora DPS-a normalno nita nije rijeila osim to g. ukanovi vie nije potpredsjednik partije. Taj hendikep partijske podrke, a on je za karakter nae vlasti vrlo znaajan, g. ukanovi morao bi traiti i nai u agresivnoj javnoj odbrani i objedinjavanju svih procrnogorskih snaga. (Okrilje je stvar kompromisnih dogovora stranaka iako je kima, stranka jasne crnogorske, dravotvorne prepoznatljivosti.) Pasivnim politikim ponaanjem predsjednik ukanovi unaprijed bi se pomirio sa porazom i smjestio u politiki muzej votanih figura tipa Martia, Jovia, Kostia, Babia i drugih. Samo svojim aktivnim djelovanjem predsjednik ukanovi bi se pribliio crnogorskoj i iroj javnosti. To bi bilo jedino zdravo za njega jer bi time skinuo, naroito u moralnom mada i u pravnom/sudskom smislu, dio hipoteke opteg haosa na jugoslovenskoj politikoj sceni kojoj je i sam bio puno doprinio. Monitor, april 1997. godine 214

Veselin Pavlievi

Crnogorski sport i politika

Sport u politici, pa time i u kulturi jednog naroda igra u njegovoj nacionalnoj i meunarodnoj afirmaciji vrlo vanu ulogu. To moderni politiari odlino znaju Davno je uoena vanost sporta u drutvu. Tako je bilo od Grke do danas. Grci su osvijetlili evropsku civilizaciju i uz svijeu koju su ovjeanstvu upalili, porodili su i - sport. Fiziki napor, vanost trijumfa, snaga ljuskog karaktera, vjera u pobjedu, znaaj elite, znaaj reda i hjerarhije meu ljudima, savladati strah, afirmacija pojedinanog i kolektivnog duha su samo neki primjeri znaaja sporta za svako drutvo. Kratko, stari Grci trenirali su ljudski duh otrei ga uz razum - za ljudska iskuenja i patnje. Sa druge strane, sportom su Grci razvijali i hedonistike ljudske strasti. Dakle, stari Grci su drali do vjerovanja da pojedinac i narod koji je zdrav i pametan ima budunost. Oni koji to nijesu, ne mogu uzleeti iz praha i pepela kako kae jedna njihova legenda. (Moda je ovdje potrebno rei da ovjekov duh ima i druge ili drukije evolutivne pravce koji drukije strukturiraju ovjeka - ljudska ulnost, na primjer.) Poslije starih Grka preko 2.000 godina organizovana sportska takmienja su bila gotovo mrtva, ako zanemarimo krai period Rimske imperije kada su sportskim takmienjima dodali dimenziju smrti i krvi otrei zube svome narodu da ratniki duh u periodima mira ne omlitavi. Uz to, prvi su shvatili znaaj sporta i njegovu institucionalnu vanost kao drutveno-politiku propagandu i kolektivnu manipulaciju. (I danas je sportska propaganda mono moda ak i dominantno sredstvo politike). Dakle, Rim je sportu priao profesionalno do smrti, a Grci su sport gledali amaterski - do uivanja. 215

ilas i lanci Ovo je vano s obzirom na to da je savremena civilizacija vie nastavlja rimskih nego grkih sportskih takmienja obogaujui je ekonomijom, propagandom, ideologijom, ovinizmom, rasizmom, nacionalizmom. S pravom se moderna sportska takmienja vezuju za XIX i XX vijek. Od tada sportska takmienja dobijaju eksponencijalnu rairenost i planetarni znaaj. Vjerovatno je to vezano za nagli razvoj, uspon i takmienja nacija, drava, ideologija, reklama, trita i nezobilazne moi politike. Pjer de Kuberten nije ni slutio da e se mo politike i mo sporta susresti u jednoj taki iznad ovjeka, gotovo poraavajui ga. U odnosu prema sportu, diktatorske i demokratske politike i dravne vlasti jednako se odnose a to je: izuzetna senzibilnost. Hitler je sport vezivao za Njemce kao viu rasu, a Staljin je sport vezivao za ideologiju. I kod jednog i kod drugog rasizam i savreno (besklasno) drutvo su bili okosnica vlasti. Naroito dok linu vlast Hitler i Staljin nijesu bili zacementirali. Sport uvijek podgrijava presti drave-nacije to je naroito opasno za Evropu. Danas se reprezentativni sport vezuje za naciju. Moderno, urbanizovano drutvo nalo je u sportu nove vidove nacionalne i politike samoidentifikacije i prestia. (Ujedinjena Evropa obavezno bi morala ukinuti sport drave-nacije, a uvesti sportsko meusobno takmienje na primjer firmi, multinacionalnih kompanija, gradova i slino.) Dakle, sport u politici, pa time i u kulturi jednog naroda igra u njegovoj nacionalnoj i meunarodnoj afirmaciji vrlo vanu ulogu. To moderni politiari odlino znaju. Zato se rado slikaju sa uspjenim sportistima. Uspjeh sportiste je i uspjeh njegove nacije, politike i drave. To je istovremeno i uspjeh njegove vlasti. Nacionalne himne sviraju se, a nacionalne zastave podiu samo vrhunskim sportistima i politiarima dravne reprezentativnosti i nikome 216

Veselin Pavlievi vie. Danas su samo sport i politika osvojili planetu. Raunari, struja i druga dostignua civilizacije mnogim krajevima svijeta su nedostina, pa ak i nepotrebna jer ne osjeaju potrebu za modernom civilizacijom. Samo je sport univerzalan i planetaran. Za Maradonu zna itav svijet, a za Ajntajna malo ko. Kao i svaki prirodni instikt, sport kazuje i pravac buduih politikih kretanja. Sjetimo se to su narodne mase (beogradski i zagrebaki navijai) horski pjevali na stadionima prije 20-30 godina. Faktiki ratovi s poetka 90-tih godina pripremali su se i na sportskim terenima. U sportu se prvo i najjasnije vidjelo da je politika jugoslovenskog bratskog zajednitva mrtva, a rat Srba i Hrvata i ostalih sigurna budunost. ekalo se samo da Tito umre. Kad se to desilo, politiari - prvo srpski - narodu su podijelili balvane i oruje i rat je mogao da pone. I poeo je. Da se vratimo uspjehu crnogorskog sporta, jer je on bitan kao egzemplar samobitnosti, dravne ili individualne. Vjerovatno da crnogorska individualnost (neko je kazuje kao violentnost) nigdje ne dolazi do izraaja kao u sportu, slikarstvu, politici i kriminalu. Crnogorci su u svim ovim djelatnostima jaki. U sportu i slikarstvu kao pozitivni junaci, a u politici i kriminalu kao negativni junaci. Sportisti i njihovi meunarodni uspjesi jasno su pokazali politiarima da Crna Gora moe sama, a ne preko Beograda, uspjeno i prestino da se takmii bre i bolje nego u kakvoj ravnopravnoj, uspravnoj, modernoj, oslonjenoj, funkcionalnoj, federalnoj zajednici. (Vienacionalne zajednice na Balkanu gue individualnost i identitete, jer su hegemonog tipa.) 217

ilas i lanci I da zakljuimo u sportskom duhu: ako je XIX vijek bio vijek sukoba i ratova nacija; ako je XX vijek bio vijek sukoba ideologija, XXI vijek moe biti vijek takmienja sportista. CKL, februar 2001. godine

218

Veselin Pavlievi

U ratu nikad nema anela

Blao Jovanovi je bio vrlo znaajna politika i drutvena, a to znai i istorijska linost u Crnoj Gori druge polovine XX vijeka. Predratni istaknuti komunista tokom Drugog svjetskog rata obavljao je vrlo vane vojno-politike dunosti. Poslije rata bio je gotovo sam vlast u Crnoj Gori. Impresivna politika komunistika crnogorska biografija Teko je nai u nas novinski feljton koji preispituje ili pokree velike i vane drutvene, istorijske, politike, etike teme. Dodue ni priroda feljtona nije takva niti moe biti. Ipak, feljton g. Dragutina Papovia Politika misao Blaa Jovanovia rui neke granice feljtonistike u nas i uvodi crnogorsku italaku, iru javnost u drukije, pa ak i neke dublje saznajne slojeve, uglove i vienja. Takoe, feljton je vaan kao uput i za dio diskrecione (strune i naune) istraivake javnosti. Blao Jovanovi je bio vrlo znaajna politika i drutvena, a to znai i istorijska linost u Crnoj Gori druge polovine XX vijeka. Predratni istaknuti komunista tokom Drugog svjetskog rata obavljao je vrlo vane vojno-politike dunosti. Poslije rata bio je gotovo sam vlast u Crnoj Gori. Impresivna politika komunistika crnogorska biografija. U narodu- kako se to uobiajeno kae - ostao je upamen kao narodni ovjek. Tih, estit, uinjen, nesrebroljubiv ovjek, koga vlast nije do kraja opila. Odan ideji komunizma, nije se nikad protivio vlasti i sistemu iako je znao kritikovati vlast, pa ak je i otro interno kritikovati. Idealistiki je vjerovao da se komunistika partija/ Savez komunista i Titova vlast moe i mora iznutra poboljavati i mijenjati. Tako je shvatao dijalektiku i realizovao dijalektiki materijalizam. Bio je zarobljenik samo jedne jedine savrene nepromjenjive ideje koja je gurnula narod kuda je gurnula. 219

ilas i lanci Njegov ideoloki kompas prije Drugog svjetskog rata bila je borba za ideale komunizma koji su bili blizu na horizontu, zatim hrabro uee u odlinoj antifaistikoj borbi komunista za vrijema Drugog svjetskog rata i pregalaki rad u reorganizaciji crnogorskog (i jugoslovenskog) drutva na ideolokim temeljima poslije rata. Blao Jovanovi je bio gotovo obrazac ideolokog, strastvenog, tipskog i samopregornog partijca kojeg feljton dobro eksplicira. Feljton je inspirativan. Saznajemo injenice koje ira, pa i dio naune, javnost u Crnoj Gori nije znala jer dubinski osvjetljava lik Blaa Jovanovia, a tiu se jedne velike istorijske teme. To su partizanski zloini (lijeve greke) u Crnoj Gori u kojima je on imao zapaenu komandnu i propagandnu ulogu prema vojnikim i politikim protivnicima. U zloine unosio je strastvenost, nepokolebljivost, emocije i to kako feljton fino iznosi - predstavlja najmraniju stranu njegovog politikog djelovanja. (Ideologije su uvijek masovne infekcije mozga i naroda i linosti. Rat u ratu u Crnoj Gori imao je vie predznaka od ideologije do bratstvenikokomijske mrnje i osvete i ratnog entuzijazma.) Bio je veoma radikalan i zahtijevao je likvidacije svih protivnika partizana. Njegov fanatizam u likvidacijama protivnika, pa ak i potencijalnih protivnika, imao je i linu pozadinu. Blao Jovanovi je bio jedan od najzapaenijih inicijatora partizanskog terora (Mislim da vana rije teror nije adekvana kvalitetu feljtona.) Donedavno u crnogorskoj feljtonistici i mnogim knjigama, jedini ovjek iz vrha komunistike vlasti koji je masovno nareivao ubistva bio je Milovan ilas iako on nije ni bio u Crnoj Gori kada se crnogorski (graanski) rat u (antifaistikom) ratu rasplamsao. Meutim, sve strane u ratu su iste. U ratu nema anela, oni odmah nestanu ili se negdje visoko popnu i ekaju. Svaki rat nosi surovost. ak crnogorski ne bi ni spadao u posebno surove. 220

Veselin Pavlievi Nije cilj opravdati Blaa Jovanovia. Feljton je dobar to ima vanu temu koju kritiari treba da prepoznaju kao temu za dalju analizu. Vijesti, decembar 2009. godine

221

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Jovo Kapii: Kratki usmeni memoari

Jovo Kapii je gotovo posljednji veliki Titov ivi: revolucionar, general, narodni heroj. Oevidac i uesnik mnogih prelomnih jugoslovenskih i postjugoslovenskih dogaaja. Vaan i kvalitetni svjedok i u 93. godini ivota Knjiga Tamare Nikevi Goli otok Jova Kapiia izazvala je ogromnu panju u Crnoj Gori i Srbiji. Knjiga je prodata u 50.000 primjerka i imala sedam izdanja. U Srbiji je ugledni TV novinar (B-92) imao hitan intervju sa g. Kapiiem. Ove markentinke dimenzije knjige kazuju da samo veliki revolucionari (i s druge straneokorjeli kriminalci) imaju bogate biografije. Samo oni imaju uzbudljive prie -memoare. Revolucionari memoare uglavnom piu kao pozitivni junaci. Kriminalci iskljuivo kao negativni junaci. I jedni i drugi su rijetka pojava da ne kaemo - ljudska napast. Praktino i revolucionari i kriminalci mogu godinje da napiu 365 uzbudljivih biografija. Takorei, svaki dan po jednu. Ogromna veina obinih ljudi - ljudi izmeu ovih krajnosti - sastavljaju biografiju u nekoliko prostoproirenih reenica: roen tu i tu, radio poteno to i to, umro tu i tu. Ono to je zajedniko i jednoj i drugoj vrsti ljudi jeste: izazovan, uzbudljiv i opasan ivot iji vlasnik svakodnevno visi o koncu. Jovo Kapii kae za sebe u usmenim memoarima da je u ivotu uvijek hodao ivicom ileta. Vjerovatno drukijom stazom ne bi ni znao hodati. Prosto, Jovo Kapii je linost za teka, opasna, prelomna vremena, koja ne smiju da ga mimoiu ili promae. (On se namjestio da ga pogodi sudbina.) Jovo Kapii je gotovo posljednji veliki Titov ivi: revolucionar, general, narodni heroj. Oevidac i uesnik mnogih prelomnih jugoslovenskih i postjugoslovenskih dogaaja. Vaan i kvalitetni 223

ilas i lanci svjedok i u 93. godini ivota. ovjek bistrine, komunistike odgovornosti, hrabrosti i hjerarhijske poslunosti. Impresivna komunistika ratna i poratna linost. Gotovo sve to je reeno u memoarima je manje vie poznato, ali iznova neobino i uzbudljivo. Zdravlje, temperament, hrabrost, upornost, strast, snaga volje, revolucionarna vjera, odanost J. Kapiia je vidljiva u memoarima gotovo golim okom. Ipak, rije hrabrost J. Kapiia treba pisati velikim poetnim slovom, barem kad je rat u pitanju. Tito je posebno cijenio kod njega odanost i zloupotrebljavao je kad mu je trebala. Drugi napori itaocu skoro da nijesu potrebni da bi se osjetilo vrelo energije i gabarit ove neobine revolucionarne veliine.
Tito je u memoarima, s pravom, sveprisutan i nezaobilazan. Ali, na neki nain, vaniju nit Kapiievih postrevolucionarnih memoara ine poznata njegova kazivanja o Golom otoku i - manje poznata o Milovanu ilasu. Njima emo posvetiti krau dunu panju.

Prvo o Golom otoku, srpsko-crnogorskoj traumi. Goli otok je vana poratna tema, mada ga nije pogreno smjestiti i u ratne teme ili preciznije reeno poratne tragedije. Goli otok je na mnogo naina analiziran. To je i prirodno, jer se prvi put u komunistikoj istoriji na tlu Jugoslavije javljaju gulazi koji su rezultat masovnih jugoslovenskih moskovskih procesa. Dakle, rije je o Titovoj primjeni Staljinove prakse u borbi protiv suparnika svoje, line vlasti. Tito je iz Drugog svjetskog rata izaao - to Kapii prirodno i s ponosom iznosi - kao veliki revolucionar i voa autentine, odline antifaistike revolucije 1941-1945. Ideju i praksu vlasti unutar revolucije prvi je shvatio i prigrlio Tito. Njemu je politika bila i ostala itavog ivota: borba za ouvanje line vlasti svim sredstvima. Goli otok je bio jedno od prirodnih sredstava odbrane svoje vlasti od politikih aspiranata ili kako se to u tadanjoj i kasnijoj javnoj retorici govorilo odbrana tekovina Revolucije ili NOB-a. 224

Veselin Pavlievi Poznato je za gulag da je to podljudski ivot sa elementima muilita. Prebijanje zatvorenika, tucanje kamena, izglaivanje, sunce, e itd. je maksimum u datim okolnostima dokle je Tito smio da ide protiv tih opasnih i velikih politikih protivnika. Ipak, nije ih smio pobiti. Iza njih je stajao Staljin na istonoj granici sa Crvenom armijom i ekao Titov kiks. Tito je sa A. Rankoviem i A. Avgustiniem, zatvor pametno, profesionalno smjestio daleko od istonih granica Jugoslavije. Ruski tenkovski motori takorei ve su bili upaljeni, a ruske divizije spremne za napad na Jugoslaviju. Dakle, zatvor sa opasnim politikim i vojnim protivnicima Tito je zatitio bodljikavom ostrvskom osamom i - sinjim morem. Kako god se gledao Goli otok a to J. Kapii dobro eksplicira u memoarima- rije je o tome da jedni, koji (s pravom) napadaju Goli otok i drugi koji (s pravom) razumiju Goli otok istovremeno su u pravu. Normalno, mjere represije niko ne opravdava i Jovo Kapii s pravom kae da je Goli otok mrlja na licu velike drave, a dodali bismo i jugoslovenske antifaistike revolucije. Koliko je Jovo Kapii kriv u svemu tome i da li je kriv za sve ili ne, vrlo je sloeno istorijsko pitanje. (I odgovornosti ima raznih.) To pitanje se dodatno uslonjava i unutranjim nainom organizovanja gulaga gdje pored zvanine vlasti u gulagu i zatvorenici sami organizuju i imaju svoju paralelnu, diskrecionu vlast i svoju borbu unutar proklete avlije. Psiholozi zatvora dokazuju da je dovoljno samo malo olabaviti zatvorsku disciplinu ili hjerarhiju i eto haosa ili programiranog zla (W. Wajt). Na Zapadu je o masovnoj psihologiji i ustrojstvu takvih zatvora napisana velika i znaajna nauna literatura, naroito poslije exteritorijalnog amerikog zatvora Gvantanamo. (Programirano zlo, zakljuuje W. Wajt, lukavo mistifikuje krivce.) Teko je rei ija je vlast u zatvoru opasnija i dominantnija: uprave ili zatvorenika. Vjerovatno da su OZNA/UDBA/ iz Beograda, razne uprave Golog otoka mada i pojedini straari, patoloki 225

ilas i lanci inicirale sukobe i podravali ih. Vjerovatno svi ti nivoi bratski i - zajedno. Preutno uz Titovo-Rankovievo znanje, nadgledanje i informisanost o svemu, jer Goli otok nije bio obian zatvor, a i zatvorenici nijesu bili obini zatvorenici. Drugo o ilasu. Jovo Kapii u memoarima posebno izdvaja Milovana ilasa ne samo kao vanu pojavu u Jugoslaviji ve i kao prvu disidentsku pojavu u komunistikom svijetu. Milovan ilas je gotovo sa samog vrha jugoslovenske vlasti - kae Kapidi - otro kritikovao ideologiju socijalizma i Titovu vlast kao sistem organizovanog drutvenog laganja. Samo rijetki revolucionari mogu da se prevrednuju i imaju hrabrosti i morala da se tadanjem crvenom toku istorije (Solenjicin) suprotstave. O njemu, s jedne, kao i o Titu, s druge strane, Kapii kae da je Milovan ilas bio veliki ovjek, i ako je ita ostalo od nae velike i slavne partizanske epopeje, to su Tito i ilas. Dva vrha! Kom i Loven. Svi ostali su prema podnoju. Kratko, jasno i tano. Sve velike i vane istorijske pobune koje usmjeravaju tokove istorije poinju sa moralom. Svaka revolucija koja se dogodi iz stomaka brzo i sramno propadne. To Kapii na jednom mjestu u memoarima implicitno kae za ilasovu pobunu. On je imao hrabrosti, pameti i morala da sebe - prevrednuje. Jednoumna, zatvorena drutva i pojedinci - a naroito ibeovci- teko ili nee da razumiju ljudsku viedimenzionalnost i vieslojnost istina, kae Kapii, pa otud i Goli otok i Milovana ilasa. Kad im se doda elina odanost vjeitom Staljinu i lina jedinana vlastoljubivost, onda se najlake osjeti tuga praznine. ilas se mijenjao snagom svoje volje i linim kritikim preispitivanjem socijalistike vlasti i nadasve prakse koja mu je ukazala kuda ide jugoslovensko drutvo a kuda bi trebalo da ide. 226

Veselin Pavlievi I na kraju jo jedan kratki zakljuak o memoarima. Obino velike linosti kakva je Jovo Kapii u miru nestanu, rastope se. Prosto izgube snani individualitet. Postanu ambasadori, specijalni ili vii savjetnici, pa ak i buntovni boemi kao to je sluaj sa Jovom Kapiiem. U miru, svoje herojstvo i bistrinu Jovo Kapii nije znao, a moda ni smio, kritiki prevrednovati i ostaviti jo trajniji svoj revolucionarni spomenik crnogorskom, srpskom, jugoslovenskom drutvu, pa ak i ire. To je i prvi vani zakljuak o velikoj knjizi Goli otok Jova Kapidia. Crnogorci su - pa tako i Jovo Kapii - odlini u ratu, a slabi, pa ak i slabii, u miru i mirnom periodu izgradnje modernog drutva gdje puku treba zamijeniti olovkom i hrabrom i estom promjenom miljenja i linog kritikog stava prema praksi. Filozofi bi dodali svakoj praksi. 2010. godine

227

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

O jednom filmu
Jedini koji je smio da pisne Titu, oro ga kritikuje kao i njegov sistem vlasti i komunizma uopte i to onda kada je Tito bio na vrhuncu moi (kad je porazio takorei u paketu i Hitlera i Staljina) bio je Milovan ilas. ovjek iz Titovog najblieg i najvanijeg okruanja u to vrijeme: ideolokog/propagandnog Rijetki su reditelji dokumentarnog filma kao to je Momir Matovi. Gotovo da nema loeg filma. I njegov najnoviji film, sa gospoom Lidiom (bez j) Jovanovi, suprugom pok. Blaa Jovanovia, je takav. Prvi kadar filma je impresivan. On odmah govori o talentu reisera. Krepka i gorda gospoa Lidia Jovanovi ( 95 godina) koraa i zaustavlja se pored ogromnog morskog svetionika da gledaocima ispria i osvijetli lik Blaa Jovanovia, kao i rata, revolucije, Njemaca, Italijana, Ivana Milutinovia, Tita, sebe malo i veoma nenametljivo pominje, pominje izvrsnu inu Vrbicu ali i - Milovana ilasa. (Film se zavrava treperenjem svetionika, shodno godinama gospoe Jovanovi.) Zapaanje gospoe Jovanovi o Milovanu ilasu je izuzetno negativno i - uz neku genijalnost koju mu stidljivo pripisuje i koju nakratko napominje - svrstava ga red ratnih zloinaca. Tema nije nova. Otkad je Milovan ilas pao s vlasti, njegovi zloini su deurna tema mnogih ljudi od januara 1954. godine do danas. Gospou Lidiu Jovanovi ostavimo da u miru i odlinom zdravlju doekuje puno novih godina, a estoj temi o ilasu i zloinima dodajmo kratku socio-istorijsku dimenziju prilagoenu novinskom tekstu. 229

ilas i lanci Milovan ilas je u Crnoj Gori, a i u Srbiji, jo deurni krivac za sve to je kriminalno uraeno za vrijeme jugoslovenske revolucije i Titove vladavine. ak se u Srbiji danas (NIN, februar 2009. godine) prekraja rang lista disidenstva i otpora Titovoj vladavini gdje ilasovog prvenstva gotovo da nema. Titova vladavina je vladavina velikog politiara koji je, takorei, porazio cjelokupni jugoslovenski narod od Triglava do evelije. Takve su totalitarne vlasti, bile one i softly kako ih nazivaju Amerikanci. Tito je poraz naroda pretvorio u sistem line vlasti koja je propala sama od sebe tokom 90-tih godina. Slavna crnogorska poslovica kae da kad Bog oe nekoga da nagrdi, najprije mu oduzme pamet. Tu pamet Tito je prvo amputirao dravnim (tzv. elitnim) istoriarima po dravno-svojinskom pravu, a zatim i ostalima. (Intelektualci su inae lako kvarljiva roba kad su vlast, slava i pare u pitanju.) Njihova sjeanja, injenice, falsifikate, analitiku Tito je prilagodio partijsko/dravnim, a to znai linim, potrebama ouvanja svoje vlasti. Jedna velika francuska linost se pamti po rijeima: Drava, to sam ja, ili u Titovoj varijanti - Vlast, to sam ja. Iza toga kad nema u drutvu slobode i kad se ona ukine - sve je dozvoljeno, pa i da la postane dravni kategoriki imperativ. (Dord Orvel je od toga napisao epohalnu i sjajnu literaturu. Bolju od mnogih naunih istoriara ili sociologa.) Tito je, kao vrlo lucidan politiar, morao da baci svo breme krivice na nakoga za lijeva i desna; javna i tajna; pojedinana i grupna ubistva koja je Jugoslovenska revolucija, kao i svaka revolucija, po sebi prirodno nosila. Nema revolucije bez krvi ili osvajanja revolucionarne vlasti bez krvi. Jedini koji je smio da pisne Titu, oro ga kritikuje kao i njegov si230

1.

Veselin Pavlievi stem vlasti i komunizma uopte i to onda kada je Tito bio na vrhuncu moi (kad je porazio takorei u paketu i Hitlera i Staljina) bio je Milovan ilas. ovjek iz Titovog najblieg i najvanijeg okruanja u to vrijeme: ideolokog/propagandnog. Kazna je bila hitna. Milovan ilas je bio zavezan za stub srama na koji su pljuvali mnogi po partijskoj dunosti ili linom osjeaju aktivnog sluge. Stepen u hjerarhiji Titove vlasti se sticao kvantitetom i kvalitetom napada na Milovana ilasa. Brzo poslije sluaja ilas Tito je, kao odlian pragmatiar, napustio komunistiku ideologiju. Smetala mu je u kontaktima sa Zapadom. Ve je bio stabilizovao linu vlast tj. porazio narod. Svi drugi okoTita su zavjereniki i sputenih pogleda utali. Kasnije su sve skresali u brk - mrtvome Titu. Osvetili su mu se. Prosto, u unitenju politikog ivota, Tito je bio genije. Nije to jednostavno, poraziti sve i stvoriti tiinu oko svoje vlasti. (Nema talasanja.) Praktino, Tito je postigao sve u ivotu to jedan politiar, pa i iv ovjek, moe postii osim to nije dobio Nobelovu nagradu za mir preko formiranja Norveko-jugoslovenskog prijateljstva. Tito je vladao moralnom korupcijom. Ona je naroito opasna po stabilnost drutva i drave. Moralna korupcija stvara i favorizuje gnjile temelje u drutvu, a na gnjilim temeljima se ne moe nita vrsto, stabilno i trajno graditi. Kriminal, ako je materijalan, moe se mnogo lake iskorijeniti ili barem suziti u drutvu. Moralna korupcija je mnogo ira, dugotrajnija i opasnija. Sumirajui ivot Milovana ilasa jedan veliki Francuz je primijetio da su vrlo rijetki ljudi koje pogodi sudbina. Dodue, ilas se sam postavljao tako da ga pogodi sudbina i prati protivni vjetar (Njego) smjelo kritikujui vlast i komunizam. I na kraju dva kratka zakljuka. 231

ilas i lanci Prvo. O ilasovim zloinima nije se znalo do njegovog sukoba sa Titom, njegovim otrim napadom na sistem komunizma i Titovom lakejskom okruenju. (Lakejsko okruenje je naroito opasno. Crnogorski kom-partijski vrh je bio takav. Izuzev par ljudi.) Do 17. januara 1954. godine ilas je bio narodni svetac, kao i svi komunisti oko njega. Poslije januara 1954. godine i sukoba sa Titom, takorei preko noi, ilas je postao crni avo koji je pobio mnogo nevinih ljudi u Revoluciji ali, eto, to se nije znalo. Drugo. Elementarno je logino da ako je ilas pobio sav taj narod, onda su to isto radili i Kardelj, i Rankovi, i Tito, i Pijade, i Vlahovi, i Bakari, i Popovi i cijeli vrh komunista. Bratski. Nije logino da jedan ovjek sve to radi a drugi oko njega ne, i pojma nemaju o tome nita (ali) do 1954. godine. Monitor. br. 693, 2009. godine

232

Veselin Pavlievi

Iz emigracije
Tekstovi Alekse ilasa nijesu zbunjujua, duboka, kopernikanska filozofska, istorijska, politikoloka ili socioloka literatura kakva bi se oekivala od mladog i talentovanog doktoranta, kasnije dugogodinjeg Harvardskog predavaa. Neprotiv, tekstovi su novinski jednostavni, praktini, sa razarajuom logikom i rentgenskom analitikom tadanje jugoslovenske drutvene stvarnosti i zabrinutou za budunost naroda Ako bi se neka knjiga mogla doekati aplauzom onda je to knjiga Iz emigracije autora Alekse ilasa (izdava Slubeni glasnikBeograd 2010. ), sina Milovana ilasa. Knjiga obuhvata autorova pisanja u listu Naa re, koji je izlazio u Londonu tokom 80-tih godina. Tekstovi nijesu bili objavljivani u Jugoslaviji, jer je reim - kao i svaki diktatorski reim - bio rezistentan na demokratske, liberalne i opominjue inicijative koje smo kasnije krvlju platili. tavie, svaku takvu inicijativu naroito koja dolazi od intelektualca koji ima presti u zapadnoj javnosti - reim je neosnovano napadao, a Aleksi prijetio likvidacijom. Otvorenu prijetnju Aleksi uputio je tadanji ministar unutranjih poslova Jugoslavije Stane Dolanc Politika, 14.XI 1980. godine. Operativac je bio spreman, izgleda Vinko Sindii. Scotland Yard mu je nudio 24-ro satnu zatitu, to je on odbio. Prihvatio je samo neka uputstva britanske policije. Koliki je ugled i uticaj list Naa re imao i njegovo prvo pero Aleksa ilas, moda najbolje govori incident koji su svjetski mediji zabiljeili prilikom posjete gospoe Margaret Taer Jugoslaviji 1980. godine. Tadanji predsjednik SIV-a g. Veselin uranovi je traio (24. IX) od Vlade Njenog Visoanstva tj. g. Taer da se hitno zabrani rad politikim emigrananata u Velikoj Britaniji i, s tim u vezi, list Naa re. Taj list je oito ve bio postao jugoslovenski dravni problem. Gospoa Taer je odgovorila utanjem na tu besmislicu, dajui do znanja premijeru uranoviu da se moral i 233

ilas i lanci sloboda ne mogu hapsiti. (Ljudi bez slobode podivljaju, vjerovatno je u utanju razmiljala gospoa Taer. Mi smo to poetkom 90-tih godina itekako osjetili.) Tekstovi Alekse ilasa nijesu zbunjujua, duboka, kopernikanska filozofska, istorijska, politikoloka ili socioloka literatura kakva bi se oekivala od mladog i talentovanog doktoranta, kasnije dugogodinjeg Harvardskog predavaa. Neprotiv, tekstovi su novinski jednostavni, praktini, sa razarajuom logikom i rentgenskom analitikom tadanje jugoslovenske drutvene stvarnosti i zabrinutou za budunost naroda. Meutim, ono to tekstove ini jo znaajnijim, pa ak im i danas daju veliku upotrebnu vrijednost jeste: uput za moralno, nenasilno, demokratsko i hrabro praktino ponaanje elite u svakom drutvu sa totalitarnim predznakom. S druge strane - to je nezabiljeeno kod nas - knjiga tj. autor istovremeno daje i tekstove koje su pisali i ideoloki protivnici Nae rei. Na taj nain dato je i lice i nalije jednog istog problema tj. teksta. (Ti tekstovi ine gotovo polovinu knjige, a govore o demokratskom kapacitetu autora.) Protivnici Aleksinih tekstova su bili od vrhovnih dravnih slubi i pojedinaca u zemlji do etnikoustake emigracije u svijetu. Sin mnogo poznatijeg oca (Milovana) je izgleda genetski naslijedio pravo na pobunu kao lino pravo i moralni izbor. Aleksini tekstovi su drutveno opominjui, upozoravajui i surovo predviajui. Jezik je jasan, nedogmatian, pun humora. Primjena znanja je neknjika. Utivost u obraanju i sa onima sa kojima ima dijametralno suprotne politike stavove je izdignuta na nivo otmenosti i utivosti to je za intelektualce sa Balkana prava rijetkost. Tekstovi imaju visok drutveno-vaspitni nivo. On predlae mirne, civilizovane i demokratske mjere za izlazak Jugoslavije iz krize ili - kriza in continuum, jer temelji drave su bili gnjili. Analitika panja je skoncentrisana na krucijalne drutvene pro234

Veselin Pavlievi bleme koji se jedinano i zbirno zovu: borba za slobodu i vladavinu prava u svojoj zemlji. Tekstovi se mogu sistematizovati - ako je to uopte mogue - u vie grupa/podgrupa, ali tri cjeline su najvidljivije i najznaajnije. (Predmetna parcijelizacija je uslovna. Tekstovi A. ilasa su veoma koherentni i vezani su u najdubljim svojim slojevima.)
Prva grupa tekstova je ideolokog karaktera. Aleksa ilas daje izvorni, ulazni znaaj stabilnosti i budunosti jugoslovenske zajednice. Reim je, smatra A. ilas, zasnovan na moi jednog ovjeka (Tita), represivan na svaku liberalnu tendenciju, a o praktinom, viepartijskom organizovanju drutva i da ne priamo. Nekontrolisana vlast jednog ovjeka porazila je narod i uvodi ga, smatra A. ilas, u propast. Boljeviki nain razmiljanja i praktinog djelovanja su institucije koje se evolutivno i demokratski moraju naputati i preobraavati u savremene, civilizovane institucije vladavine prava i demokratije. Praktinoj organizovanosti raznih liberalnih grupa i pojedinaca, A. ilas daje visoko hjerarhijsko mjesto. S tim u vezi daje razne naine rada pa ak zajedno sa Desimirom Toiem - pie i svojevrstan i neobian Zbornik o ljudskim pravima.

Druga grupa tekstova su nacionalne profilacije u kojima Aleksa jasno i precizno detektuje nadolazeu, eruptivnu drutvenu opasnost. Normalno, nacionalizmu pridaje sekundaran znaaj. To interesovanje za nacionalizam u Jugoslaviji je prethodno temeljno lino educirao kroz doktorat kojim se bavio izuavajui razvoj ideje jugoslovenstva od ilirizma do NOB-a. Sloena vienacionalna zajednica, kakva je bila Jugoslavija, nacionalne probleme je gurnula pod tepih bjeei od njih u ideoloke fikcije i samozadovoljstva bratstva i jedinstva. Sa posebnom panjom i senzibilnou analizira srpsko-hrvatske odnose kao kimu jugoslovenstava, nalazei razumijevanja za demokratski hrvatski/srpski nacionalizam. Drava koja je iznad ljudskih prava i sloboda pojedinca nije demokratska drava, istie A. ilas. 235

ilas i lanci Trea grupa tekstova tie se antialeksizma. Tekstovi su grubi politiki napadi, prijetnje, podmetanja, izmiljene knjige protiv Alekse koje vie govore o tome ko ih pie nego to piu. Ova grupa tekstova je vana kao ostava za prainu i pauinu, ali i kao fjodorovska opomena svakom sadanjem-buduem ovjeku da moral nema dna. Na kraju zakljuimo sa naslovom jednog njegovog teksta u knjizi u to sve mladi slobodoumni intelektualac koji voli udoban ivot mora da vjeruje i zato da se bori. To je: budi patriota, preziri strah, budu filozof, istii svoj nacionalni ponos, budi idealista razoaran u ljude, budi dostojanstven, uvek insistiraj na naoj nacionalnoj individualnosti, budi moralista, imaj dobro pamenje,ne budi zlopamtilo,budi kritian i ivi u Beogradu ili -dodali bismo - u Podgorici/Zagrebu/Sarajevu/Parizu ali budi pametan i hrabar.) Aleksa ilas se iz 12-to godinje emigracije vratio u Beograd upravo pred NATO bombardovanje. Onda kad su svi bjeali iz Srbije on se u nje vratio. Danas, maj, 2010. i Vijesti maj, 2010.

236

Veselin Pavlievi

Ozbiljna ala
Stara je istina da je gotovo svaka ala veoma ozbiljna. Gotovo ni jedna nije trivijalna i sitna, naroito ako je lina Jedan ovdanji dnevnik (Monitor, decembar 2009.) objavio je reenicu, izvuenu iz intervjua uglednog beogradskog intelektualca, u kojem on kae za sebe da je Jugosloven, ali istovremeno i Crnogorac i Srbin. Kako je to objavljeno u rubrici (Hit nedelje) koja sakuplja izreene bisere poznatih javnih linosti, to se ovaj bivi student, doktor i viegodinji istraiva na Harvardu naao neprijatno iznenaen. Bio je veoma razoaran uskogrudom ureivakom politikom nedjeljnika i posebno aljivog drutva u kojem se naao, a od kojeg bi se ovaj uglednik higijenski i s pravom distancirao. Pokuao sam mu biser predoiti i analizirati sa benigne strane ali, normalno, uzalud. Stara je istina da je gotovo svaka ala veoma ozbiljna. Gotovo ni jedna nije trivijalna i sitna, naroito ako je lina. Mnoge su i zlonamjerne jer su opasno tupe. Meutim, ale se najlake pamte i rado prepriavaju. Narod prihvata alu, navikne se na nju i tako ala postane dio njegovog kulturnog folklora. Time se od ale preko novinskog imputiranja i u krajnoj liniji - vaspitanja, stvara kultura kao retrogradna drutvena svijest i narodna vrijednost. A onda kada se ala etablira kao kultura, njen poetak i korijen se prirodno zaboravi. Takav je sluaj i sa alom da se ovjek izjasnio i kao Jugosloven (prvenstveno), ali i kao Crnogorac i kao Srbin. Mogao se uz to izjasniti i kao evropljanin, protestant, budista, ekologista ili kako jo drukije eli. Nita sporno. Meutim, za uskou nae nacionalne svijesti bilo crnogorske bilo srpske jeste. Takva ala inicira opasne podzemne tj. podljudske granine dimenzije i okvire, a one su na zapaljivom Balkanu uvijek predvorje sukoba i rata. Iz jednog 237

ilas i lanci takvog rata, jedva smo se nedavno izvukli. Posljedice su katastrofalne, a i danas se snano osjeaju. Ko zna koliko dugo e se jo osjeati i da li e ikada biti zaboravljene, ak i kad bi Crnogorci, Srbi, Jugosloveni, Hrvati, Albanci i drugi, bratski i zagrljeno uli u Evropsku Uniju. Crnogorska nacionalna pamet je esto iskljuiva i jednoumna pamet. Dodue, sve nacionalne pameti su takve ili vrlo sline, i hrvatska, i srpska, i albanska i druge. esto je politika njen promoter i potpaljiva, a neki novinari njeni aktivni piromani. (Nacionalnohomogenim narodima se lako i stabilno vlada jer vlast ima apsolutnu podrku cijelog naroda, cijele nacije.) Ona nas je dovela dokle nas je dovela. Ali izgleda da i dalje usmjerava i vaspitava opasnim alama i doskoicama hita nedjelje i istrgnutim citatima ili zlonamjernim i parcijalnim tumaenjima. Crnogorci su se mnogo puta u svojoj istoriji dokazali u herojskom zanosu i huku kolektivnog jednoumlja. Ali i to kolektivitet moe da stvori ali i opasno nas - danas - razgradi i ogradi od Evrope i svijeta. Erik Hobsbaum u slavnoj knjizi O nacijama govori kako su korijeni nacija i nacionalizma svuda u svijetu veoma tajnoviti, razliiti, uslovljeni u stvaranju svim i svaim. Ali moderni svijet je, kae slavni 94-to godinji istoriar i sociolog, viedimenzionalan, nadnacionalan i kolektivan. Nije nemogue da e globalizacijom, nacionalizam nestati nestankom nacija-drava bez koje e: biti Srbin, Crnogorac, Hrvat, Albanac ili Jugosloven biti samo jedan od naina kojim ljudi opisuju svoj folklor meu mnogim drugim. Koji evropski narod i njegova elita to ne shvati, nema evropsku integracionu budunost. Danas je to dominantno u Evropi. I da zavrimo istinitom alom. Slobodna Evropa nam se moe ukazat na horizontu. Ali to nije dovoljno jer horizont uvijek 238

Veselin Pavlievi bjei onoliko koliko mu se mi pribliimo. Tako i slobodna Evropa moe nam biti nedostian cilj ukoliko svi mi ne budemo gradili u sebi evropske vrijednosti slobodnih individualnih odabira. Monitor Januar 2010. godine

239

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Globalizam i mali narod

Mali narodi nijesu, niti prirodno mogu biti, inovativni narodi, narodi sa globalnim uticajem i pored toga to mogu iznjedriti nadarenih i znaajnih pojedinaca planetarne prepoznatljivosti. Mali narodi su oduvjek bili imitativni narodi, receptori i improvizatori drugih velikih kultura i njihovih dostignua U skali civilizacijskih doprinosa razvoju drutava i drava mali narodi i male drave su gotovo prazni prostori, naroito prazni kulturni prostori. Taj kulturni vakuum je opasan u dananjoj eri globalizacije. Otud se pred svakim malim narodom, pa i pred graanima Crne Gore, postavlja gotovo sudbinsko pitanje: nain ukljuivanja u globalne tokove. Mali narodi nijesu, niti prirodno mogu biti, inovativni narodi, narodi sa globalnim uticajem i pored toga to mogu iznjedriti nadarenih i znaajnih pojedinaca planetarne prepoznatljivosti. Mali narodi su oduvjek bili imitativni narodi, receptori i improvizatori drugih velikih kultura i njihovih dostignua. U eri globalizacije mali narodi kao pratioci modernog i nadolazeeg, globalizmu moraju prii sa osjetno veom i brinijom panjom. To utoliko prije i vie to olako zanemarivanje i zaostajanje za vremenom i njegovim ubrzanjem, to globalizam neminovno nosi, poveava izglede starog i prolog da se obnovi. A naa obnovljiva istorija je opaka i okrutna. Navikla je da spava otvorenim oima i uvijek je latentna prijetnja sadanjosti i budunosti. Stara je istina da je istorija na neki nain talasanje ljudi na burnoj breini. Meutim, priroda modernog i nadolazeeg globalnog talasa je malo drukija od dosadanjih istorijskih uobiajenih bura i talasanja. Talas globalizma moe se, izgleda, usmjeriti ak i ka 241

ilas i lanci osnovnim uglovima civilizacije, kulture, ljudskog duha, strukture, genetike i da ih mijenja (kloniranje npr). Posljedice mogu biti teko zamislive i predvidive pozitivne ili negativne i po velike a kamoli po male narode. Kod malih naroda, a naroito u Crnoj Gori, krucijalno je pitanje: znati se uskladiti sa civilizacijskim dostignuem ili znati prihvatiti, prilagoditi se savremenom dostignuu. U znanju o prihvatanju duha novog i modernog, prvenstvenu ulogu igra kulturna a nikako politika elita kakav je na usud. Naalost, mi kulturne elite od vanog sintetikog duha, koja zna da kompresuje prostor i budue vrijeme i globalno kretanje, gotovo da nemamo. Mlada smo drava, a i tradicija nam nije naklonjena. Nau elitu unitile su razne ideologije, politiki programi, vjerska utuenost, pogled unazad elite u itavom 19. i 20. vijeku. Takoe, nau elitu je kao lako kvarljivu robu svaka vlast (politika) materijalno i moralno korumpirala i kvarila. Kao po nekom fatumu ili prstu sudbine, mi smo olako prihvatali najee ideoloke novume civilizacije. (To je naroito vidljivo u politikoj eliti.) Populisticki duh nae elite uspjeno se lijepio ili izrastao iz tradicionalnih irina narodnih vjerovanja i uvjerenja. Ona se nije iskazala u savremenoj, buduoj, kritikoj, vaspitnoj, obrazovnoj i adaptabilnoj spremnosti crnogorskog drutva za drutveni prihvat nadolazeeg u cilju smanjenja rizika neizvjesnosti koju svaka budunost po sebi nosi. Ipak, da ne bi bili nepravedni prema ukupnoj eliti, izdvojmo dijelom tehniku elitu i, da ponovim, par izvrsnih pisaca, sportista i jednog disidenta (Milovana ilasa) koji su drukije strukturirani od ostale nae elite. Kod nas dominiraju, a to znai utiu na narod, elita: akademika, knjievnika, popova, istoriara, politiara i novinara. U prelomnom, nadolazeem talasu samosloma komunizma tokom 80-tih godina XX vijeka, narod je bio ostavljen 242

Veselin Pavlievi na cjedilu. (Normalno, bilo je napora pojedinaca pa ak i grupa i dvije politike partije, da nametnu crnogorskom drutvu globalnu buduu realnost, ali sve je bilo nedovoljno.) Dakle, elita nije na vrijeme obrazovala, vaspitala i spremila drutvo za budunost i budue izazove. ak obratno. Narod je elita uputila na nacionalni rat kao na odgovor na globalni talas u cilju konanog rjeenja neraienih istorijskih ostavtina i raiavanje sa modernim ideolokim dogmatskim ivotnim emama XX vijeka. Na takvoj vaspitnoj podlozi veliki narodi uvijek su u istoriji koristili male narode kao monetu za potkusurivanje. Njihov cilj je gotovo uvijek bio isti: ostvarenje sopstvenog regionalnog interesa. Vjerovatno ne bi pogrijeili ako bi ustvrdili da je elita uzdizala sebe (prvenstveno materijalno) na civilizacijskom zapostavljanju svoga naroda. Toliko o nedavnom, skupo plaenom antiglobalnom iskustvu s kraja XX vijeka. Ako bi navedeno bio djelimini okvir da oznai koordinate globalnog odnosa velikog prema malom narodu na burnom Balkanu, Crna Gora globalizmu kao tektonskom talasu mora obratiti duboku i specifinu panju. Utoliko vie i prije to globalizacijom drutva izgleda da nema malih, lokalnih, perifernih i neuoljivih problema. Svi lokalni problemi u eri globalizacije dobijaju promptnu planetarnu prepoznatljivost i univerzalne razmjere od problema voda, ekologije, naoruanja, terorizma, energije do vladavine prava, slobode i drugih individualnih prava. Globalizmom svijet se umreava i snano maufunkcionalno povezuje. Odgovornost jedinanih drutava prije nego drava, uzdignuta je na globalni nivo posmatranja i reakcije. Kao i druge drutvene teme, globalizam predstavlja iroko polje kontraverzi: da li je on izraz modernizacije ili nosilac ekspanzije, da li je globalizacija proces integracije ili fragmentacije, da li je spontan proces ili projekat dominacije SAD, da li je gobalizam pri243

ilas i lanci hvatljiv za Evropu s obzirom na njenu nacionalno-vjersku raznolikost to sve u krajnjoj liniji Crnu Goru ne treba bitno da interesuje.

U globalizmu bitna je izraajna forma problema tj. naina njegovog prezentiranja i rjeavanja. Ako se bilo koji problem malog naroda postavi u ekstremnoj, iskljuivoj formi - kao to je meunacionalni, vjerski, ideoloki, graanski rat, hapenje zastupnika ljudskih prava, terorizam ili ekologija - u globalnom svijetu ekstremna forma se prepoznaje kao otpor redu i optim principima na kojima se moderni svijet utemeljuje i organizuje. Svakom zaetku ekstremizma se mora globalno prii i rjeavati ga s obzirom na to da se lokalni ekstremi lako povezuju i time ine osnovu za formiranje globalnog problema. Takvo je bilo iskustvo sa faizmom i komunizmom u 20. vijeku. Faizam i komunizam su se javili kao lokalni rasno-nacionalni i ideoloko-nadnacionalni ekstremni problemi, a kasnije su svojim razvojem postali planetarni, globalni problem. Normalno, ekstremizam je vrh ledenog brijega. Njegovom razumijevanju i globalnom rjeavanju treba suptilno prii, jer svaki ekstremizam ima razliita izvorita, strukturu, ciljeve, sredstva, zadatke, akcije. On esto see u vrlo duboke kulturne slojeve drutva, pa se mora vrlo paljivo, obino dugotrajno, evolutivno rjeavati. Kad to nije dovoljno, pree se na rat kojim se ispeglaju ekstremizmi ili jedno vrijeme zaustave. Dakle, za globalizam je vana pa ak i presudna forma problema i nain njene globalne prezentacije. U eri globalizacije, sasvim realna prijetnja bilo kojem malom narodu koji ekstremizmom nastoji da rijei svoj problem je da se izmjesti van modernih drutvenih tokova. A to dalje znai da se izmjesti van istorije to bi bio njegov takorei drutveno-dravni i ekonomsko-razvojni kraj. U globalizmu nema autarhinih, izdvojenih drutava. Ova opasnost za male narode je esto bila prisutna u istoriji kada 244

1.

Veselin Pavlievi su veliki po sili unutranjeg vojnog ili ekonomskog razvoja i sili svoje inercije asimilovoli ili precrtavali kakav mali narod. Meutim, te ogromne sile od Mongolije preko Rima, Otomanske, Britanske ili Sovjetske imperije ipak su bile regionalne sile. One nijesu imale totalnu, globalnu mo da definitivno rijee/eliminiu neki mali, ekstremni problem koji je bio prepreka na njihovom putu. U predglobalnom periodu regionalnih sukoba, mali narodi su najee koristili suprotnu regionalnu silu kao zatitnika svoje egzistencije. Takoe, u eoj formi mali narodi su se grupisali i stvarali nacionalne drave i saveze kao branu od nadolazee drutveno-dravne opasnosti. Danas globalizam ima planetarnu, rafiniranu mo, pa je i opasnost po opstanak i poloaj malog naroda (prvenstveno ekonomki opstanak) egzistecijalno rizian ako se na vrijeme ne uoe, spreme i ne oslobodi se dravne-birokratske logike nacionalnog vladanja. Politiko-nacionalne birokratije, koji nastoje da zadre hjerarhiju vlasti i suverenitete posebnosti, drutvo i dravu svode na prolost, monetu za kusur i folklorne simbole. Ne tako davno, jedan od temelja evropske i svjetske kulture, istoriar Erik Hobsbaum iznio je zapaanje da su nacionalne drave danas prele svoj zenit. U eri globalizma mnoge drutvene teme dominiraju i gotovo sve teme su velike. Panju emo nakratko usmjeriti na pitanje ekonomije (ivota) i demokratije (stanje duha) ako je uopte mogue razdvojiti u drutvu ta dva globalna pravca. Stara je ekonomska istina - a tu ekonomsku istinu je Karl Marks gotovo perfektno uzdigao na rang drutvene nauke u XIX vijeku - da svaki kapital (mo) tei intenzivnom irenju i eksponencijalnom rastu. I svaka ideja - a i ona je u globalizmu mo - tei da bude totalna, svaija i eksponencijalnog drutvenog rasta i obuhvata. Takvo je prirodno bie ekonomskog i politikog ivota. 245

2.

ilas i lanci U globalnom svijetu ekonomska imperija nije drava i dravna teritorija. Globalizam je planetarna i nadnacionalna mo prvenstveno u razvoju ekonomije, upravljanju, organizaciji, informacijama, mreama i u dominaciji je nad nacionalnim imputima. Globalizacijom drutva klasina ekonomska dravna politika sve se manje pita i interesuje. Ekonomska politika je danas sve vie i vie zajednika i globalno obavezujua. Infrastrukturu globalne ekonomije ine znanje, nove ideje, fundamentalna istraivanja, informacije, mree, propaganda, berze i berzanski kapital, te dominacija finansijskog trita i transnacionalnog finansijskog kapitala. Rijeju, globalizam je novi duh i nova kultura koja svijet gleda iz budunosti. Globalizam i ureuje svijet iz budueg stanja i cilja. U globalnom drutvu smijene su projekcije ka budunosti ve su bitne projekcije reflektora iz budunosti.117 Na novoj kulturnoj infrastrukturi globalizam moe teiti i zajednikoj vladi. Time se ekonomska i politika mo malih naroda i siromanih drava moe suziti na internet komunikaciju vrha i ogromnog praznog prostora na ijem su dnu sitni ekonomski akcionari i graani. Dakle, globalizam je osjetljiv proces koji moe dovesti drutvo i civilizaciju do teko shvatljive ekonomsko-pravne i drutvene asimetrije. S tim u vezi je drugo vano pitanje globalne demokratije. Demokratija je proizala iz antimonarhistikih revolucija 17., 18. i 19. vijeka. Revolucijama se teilo da se dravni ili bilo koji drugi vii autoritet prenese na nezavisnog graanina i da se pravno (ustavom) kodifikuje. To je poetak formiranja demokratskih vlasti modernih drava. Opet ovaj (graanin) trebalo bi da je osposobljen i sposoban da prihvati prenijeti teret slobode u odnosu na dravu. Demokratija je najljudskije sredstvo i nain prenosa tog tereta. (I tada je uloga elite u revolucionarnim gibanjima bila znaajna.)
117 Veselin Vukoti Brisel i identitet(i) Vijesti, 1. XII 2010. godine

246

Veselin Pavlievi Evropa kao i SAD ovaj drutveno-politiki proces ovladavanja individualnih i kolektivnih sloboda i njenog izmjetanja sa drave na graanina, izgrauju u posljednjih nekoliko stotina godina. U tom izgraivanju individualnih graanskih potencijala, SAD su se pokazale znatno uspjenijim od Evrope, ali i od ostatka svijeta. Mogui razlozi amerikog ubrzanja istorije i formiranje njene globalne moi, jesu u njenom prihvatanju tadanjih modernih evropskih duhovnih i drugih infrastrukturnih dostignua (sloboda govora i rada, trojna kontrola vlasti, liberalna ekonomija.) Amerika je prva shvatila da ovjeka ne razvija samo priroda nego i sloboda. Evropa se donedavno - kao stara dama - nije mogla, smjela i znala osloboditi negativnih nasljea istorije i tradicionalizma i svoju veliinu i vanost prilagoditi modernom i nadolazeem. Meutim, naroito od kraja Drugog svjetskog rata i Evropa (EU) se izmijenila i globalizuje se. Jasno joj je da sve to se ne kree, polako odumire i na kraju osueno je da umre, nestane. Vani francuski politiar i zagovornik globalizma M. Atli odavno spominje potrebu formiranja Evropske vlade. To je moderni evropski odgovor na globalni pritisak i prilog izgradnji liberalnog, otvorenog drutva otvornih pojedinaca.

Klasinu dravu karakterisala je podijeljena, najee trojna vlast i meusobna demokratska kontrola te vlasti. U eri globalizma svaku dravu moe bitno karakterisati podijeljena demokratija, pa ak i njeno probliavanje. Drave novih kulturnih identiteta moda e dijeliti demokratsku vlast sa globalnim organizacijama, akterima, pa ak i monim pojedincima (D. Soro, B. Gejts, F. Lima, na primjer). Klasina podjela vlasti klasinih drava (od 18. do kraja 20. vijeka) ila je po irini moi gdje se teko znalo koja je mo prva meu jednakima. U podijeljenoj ili izgubljenoj suverenosti, podijeljena 247

3.

ilas i lanci je i demokratska mo. Ona ide po dubini i logici hijerarhije moi. iri globalizam moe podrazumijevati ak i prerastanje demokratije u druge naine ispoljavanja i kontrolne pravce. U eri globalizma male drave se, dakle, odriu odreenih suverenih (klasinih) demokratskih prava u interesu vieoblija novog ljudskog, grupnog ili dravnog demokratskog i kulturnog identiteta. U nezaustavljivom procesu globalizacije svoje nacionalne posebnosti: kulturu, jezik, istoriju, nauku, sistem vrijednosti mogu ouvati samo kulturno i ekonomsko globalno povezani narodi proimajuih, umreenih identiteta. Opasnost po globalizam je vrlo visoka od partijsko-birokratske politike strukture. Partijske strukture moi sebe ne vide iz budunosti ve samo iz prolosti. Tamo su im politiki glasovi i demokratska mo vladanja. To je jasno vidljivo i u Podgorici, Beogradu, Briselu, Vaingtonu, Moskvi. Stoga potenciraju demokratsku suverenost u dravnim razliitostima. Izgleda kao to je nekad religija bila opijum za mase, toliko je danas vlast opijum za politiare. Dakle, otpori globalizmu su brojni tradicionalni, politiki, klasni, finansijski, razvojni. U Crnoj Gori su tradicionalno naslijeeni, ali i raireni i moderno strukturirani na raznim nivoima moi odluivanja, prvenstveno politike moi odluivanja. Razvlastiti birokratiju nije prosto, naroito kad je ona neinventivna i neadaptabilna. (To je i kod EU globalni problem.) Globalizacijom se ekonomija i demokratske vrijednosti i duh opte kulture dovode u drastino preispitivanje, ali i preusmjeravanje. Ekonomija i demokratija su globalizacijom postale mistiane i spekulativne. Sve vie lie na ogromni Kjubrikov energetski monolit (film Odiseja 2001) koji negdje postoji, luta i ureuje svijet po nekoj ili neijoj volji i nepoznatoj logici, pravu i pravdi. Danas se sve ee govori o globalnoj hipokriziji demokratske drave, po248

Veselin Pavlievi litike, morala, prava i drutva u cjelini. (Aktuelna afera Vikiliks to izgleda injenino potvruje.) Od brzine razumijevanja i prihvatanja globalnih trendova zavisi i budunost Crne Gore. Globalizam apriprno podrazumijeva visok stepen obrazovanja, estu promjenu miljenja i praktinog ponaanja pojedinaca kao globalnu ulaznicu za budunost. Van globalizma i njegovih tokova, smrt, naroito ekonomska, moe biti takorei promptna. Slino kao kad ovjeka iznenada potrefi infarkt. (Crnogorska elita je vana da na vrijeme sprijei nae drutvo kolektivnog infarkta.) Podgorica, decembar 2010. godine

249

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Edvard F. Kenedi (1935-2009)

Porodica Kenedi je vana, velika, gotovo vuna porodica u amerikoj istoriji poslije Drugog svjetskog rata. I onda kada su bili na predsjednikoj vlasti, ili sudskoj vlasti, ili onda kada su bili u senatorskoj diskreciji kao u sluaju Edvarda Kenedija
Nedovoljno zapaeno u medijima i javnosti u Crnoj Gori propraen je odlazak jednog od velikana amerike i svjetske politike scene -Edvarda Kenedija. Za njega vie nego za bilo koga od Kenedijevih modernog doba bi se moglo rei da je bio prvi meu jednakima.

Porodica Kenedi je vana, velika, gotovo vuna porodica u amerikoj istoriji poslije Drugog svjetskog rata. I onda kada su bili na predsjednikoj vlasti, ili sudskoj vlasti, ili onda kada su bili u senatorskoj diskreciji kao u sluaju Edvarda Kenedija. Ne sluajno Amerikanci kau drati korak sa Kenedijevima nastojei da se ravnaju sa najboljima. U SAD je veoma teko stei ime, biti brend i odrati se u vrhu. Tamo je konkurencija u svakoj oblasti ljudske djelatnosti gigantska, gotovo zapanjujua. Ali, takoe, konkurencija je i jedna od garancija amerikog progresa, naroito fundamentalnog, naunog. Samo najbolji i najvjetiji uspijevaju kao to je bio Edvard Kenedi. Edvard Kenedi je bio orijentir u mnogim vanim i sudbonosnim momentima amerike i svjetske istorije i onda kada se glasno zalagao, ali i onda kada je glasno utao. O svemu i svakome imao je svoj stav. Rijetki su ljudi u politici koji su gotovo bez mrlje u svojoj biografiji. Edvard Kenedi je bio jedan od njih. Edvard Kenedi je uspio da odri ameriku vjeru u znaaj slobode i mo slobodnih linosti u Americi, ali i van nje. Ovo drugo (sloboda van Amerike) je naroito znaajno za Crnu Goru, jer se nadove251

ilas i lanci zuje na jednu drugu veliku linost amerike ranije istorije - Vudro Vilsona.
Optepoznato je da je ameriko drutvo specifinog obrazovanja i obrazovnog specijalistikog visokog nivoa. O komunistikoj Jugoslaviji to mi je pokazalo studentsko iskustvo iz 70-tih godina - nijesu znali gotovo nita. Sve do 90-tih godina tj. balkanskih sramnih ratova. To sam se uvjerio u bezbroj situacija. Najee su mijeali Jugoslaviju sa ehoslovakom. Prosto, svijet izvan SAD-a za narod pa ak i dio njihove elite je gotovo nevaan, pa otud i nepoznat. Jedino to su tada znali o Jugoslaviji bilo je: Tito, ilas i Dubrovnik.

I upravo ovog drugog (Milovana ilasa) Edvard Kenedi je toliko cijenio da mu je lino uruio najvee ameriko odlikovanje za ljudska prava Medalju slobode u Ruzveltovom hotelu u Njujorku 1969. godine. (Amerikanci obino nagrade alju potom.) Edvard Kenedi odrao je sveani govor povodom dodjele najveeg amerikog mirovnog odlikovanja pred amerikom kulturnom elitom, odajui poast herojskom voi i pobunjeniku... protiv tiranije kako je tada rekao. Tu prestinu nagradu dobilo je jo samo pet pojedinaca u svijetu i niko vie: Vinston eril, Vili Brant, Pablo Kazals, Volter Lipman i an Mone (francuski sociolog). Time je Edvard Kenedi formalno uveo u red velikih i ovjeka iz Crne Gore. To je veoma znaajno danas za Crnu Goru i sve njene graane. Znaajne svjetske linosti, kao to su bili Edvard F. Kenedi i Milovan N. ilas, danas su mostovi i spone saradnje, prijateljstva i razumijevanja izmeu naroda i drava, a iznad svega meusobnih kultura i transfera vrijednosti. Saradnja sa SAD je od velike vanosti danas za Crnu Goru, posebno je vana ekonomska, mada i tu saradnju treba znati prihvatiti u Crnoj Gori. Pobjeda, septembar 2009. 252

Veselin Pavlievi

Mihajlo Mihailov (1934-2010)

Sigurno je da je u zapisu duha Mihajla Mihailova bila borba za univezalnu pravdu i slobodu u drutvu koje je bilo obiljeeno komunistikim totalitarnim predznakom etrdeset dana je prolo od smrti slavnog jugoslovenskog disidenta Mihajla Mihailova. To je period, kako Crkva tvrdi, kad se dua pokojnika seli od mjesta do mjesta irom planete. Oprata se od uspomena i prijatelja. Za to vrijeme kau ne valja je uznemiravati. Moda je sve to tano a moda i da nije, ali je sigurno da je u zapisu duha Mihajla Mihailova bila borba za univezalnu pravdu i slobodu u drutvu koje je bilo obiljeeno komunistikim totalitarnim predznakom. I to u vrijeme kad je zapis o potrebi za individualnom slobodom i drutvenim razliitostima bila strogo kanjavana, smatrana suficitom, pa ak i tetnom. Tako je Crkva (Partija) tvrdila snagom svojih: akademskih, naunih, moralnih, intelektualnih, propagandnih, a nadasve vojnih i policijskih autoriteta. Ipak, disidenti su ogromno mnogo doprinijeli kraju komunizma, jednopartizma i oficijelnog jednoumstva. I ne samo to. Disidenti su, a meu njima i Mihajlo Mihailov, trajna civilizacijska vrijednost i moralni imperativ gdje god je ugroena sloboda, demokratija i ljudska pravda: jue, danas ali i - sjutra. Oni su neto vie i znaajnije od opozicije, prvenstveno politike. (Izraz disident/ otpadnik je star tek nekoliko stotina godina. Mudro je odabran i protenstantskog je korijena.) Obino u politiki zaputenom narodu kakav je crnogorski, na primjer - takve veliine kao to je Mihajlo Mihailov ili Milovan ilas ostanu nedovoljno zapaene, potiskivane, hapene. Kad nestanu jo bre se nastoji da se zaborave, jer bude nadu i opasnu 253

ilas i lanci svijest u narodu o pobuni. Ali i opominju na zaboravljani moral parapleginoj intelektualnoj eliti. Crnogorska javnost je samo djelimino, pa i krivo upoznata sa veliinom Mihajla Mihailova. Slavni nobelovac Andrej Saharov predlagao je Mihailova za Nobelovu nagradu za mir, a engleski exsuveren mu je slao pismo podrke koje je pisao - svojeruno. Za ideale demokratije i pravne drave Mihajlo Mihailov je oko sedam godina proveo u zatvoru. Potrefilo se da je robijao ba u vrijeme kada je u Beogradu 1977. godine odravana velika Konferencija o bezbjednosti i saradnji u Evropi, na kojoj su bili prisutni gotovo svi lideri Evrope. Titu nije bilo politiki zgodno da veliki i slavni borac za slobodu ami u zatvoru za vrijeme odravanja Konferecije. Bio je puten iz zatvora. Malom broju stranih novinara tada je Mihailov izjavio da je bespravno osuen ali i da je bespravno amnestiran s obzirom na tp da nije izdrao polovinu kazne, a to zakon u Jugoslaviji ne dozvoljava. Vjerovatno je tim novinarima takva izjava izgledala glupa i neprirodna, ali Mihailovu je to bilo iskreno, duboko i istinsko. U ljestvici dnevno-radnih prioriteta, Mihailov je sebe stavljao u fusnoti. Gotovo je, kao svi iskreni disidenti, zaboravio na sebe. Oni koji su ga izbliza poznavali znaju da nije mario za zdravlje, neuredno se hranio, vrlo malo spavao, uvijek se lagano oblaio. Bio je odlian podvodni ribolovac i gimnastiar. Stoj na jednoj ruci priao mi je oevidac- pravio je lako u etrdesetoj godini. Gotovo da nije iao kod ljekara, izuzev sudnjeg dana. Lako se adaptirao na svaki uslov ivota od Moskve, Amerike do skromnog stania na Obilia vencu u Beogradu. Mihailov je bio od rijetkih ljudi koji je posjedovao vie energije nego to je ovjeku potrebno. Svoju energiju je nesebino i eruptivno rasipao bilo da je rije o univerzitetskom predavanju ili obinom kunom razgovoru. 254

Veselin Pavlievi Bio je zakleti protivnik svakog nacionalizma, iskljuivosti, knjikog intelektualizma. Takoe, bio je veoma religiozan ovjek. Ali i ta njegova, gotovo mistina pravoslavna religioznost bila je protkana finoom tolerancije prema svemu to je drugo i drukije. Bio je odlian poznavalac religijske filozofije. Vjerovao je samo u mo rijei i u tome je djetinjaki izgledao kao uobraeni megaloman. Radio je samo ono od ega nije imao line koristi. Vlast bilo kojeg nivoa i borba za nju bila mu je toliko daleka, sitna i niska da je nije ni primjeivao. Sve to je postigao nekako je dolo do njega prirodno, pa ak i - robijanje. Vjerovao je u neku viu realnost moda i vie nego to je trebalo. Roen je u Panevu 1934. godine u porodici ruskih emigranata. kolovao se u Beogradu, Sarajevu i Zagrebu. Na univerzitetu u Zadru predavao je rusku knjievnost. Poslije boravka u SSSR-u 1965. godine napisao je slavni esej Leto moskovsko zbog kojeg je osuen na tri i po godine zatvora. Kad niko nije smio da pisne Titu on se bavio i branio pisanjem. Drugi put je osuen u Novom Sadu na sedam godina zatvora, ali je pomilovan 1977. godine. Potom je otiao u SAD gdje je predavao rusku knjievnost i filozofiju na univerzitetu Jejl. Saraivao je sa najelitnijim svjetskim asopisima. Vratio se u Srbiju poslije zbacivanja reima Slobodana Miloevia 2001. godine. Napisao je vie knjiga od kojih su poznate Ruske teme (1966), Planetarna svest(1967), Naune misli(1979), Povratak inkvizitora i Nie i ruski neoidealizam. Dobio je 1978. godine nagradu Meunarodne lige za ljudska prava. Kad se u nedjelju 7. marta 2010. godine podvukla crta iza ivota koji se zvao Mihajlo Mihailov, ostao je spomenik-svetionik o vremenu koji je sam sebi Mia klesao. Ali ostavio za sobom spomenik i - svima nama. Vijesti, april 2010. godine 255

ilas i lanci

Veselin Pavlievi

Savremeni disidenti
Disidenti su dragocjeno istorijsko i kulturno iskustvo i naslee bez obzira je li rije o prolim ili buduim (moguim) dogaajima koji sa sobom nosi svaki (su)mrak slobode. Disidenti su pisali skrivenu stranu istorije Kad bi neka baba ustala iz groba, protrljala oi a potom proitala tekstove objavljene u knjizi Disidenti u suvremenoj povijesti118, odmah bi joj bilo jasno da su (liberalni) disidenti u bivoj Jugoslaviji bili zlatni mulj koji je na vrijeme i precizno ukazivao na probleme i pravce izlaska iz YU-krize koje je ideologija i vlast drutvu nametala od Drugog svjetskog rata naovamo. Interesovanje i nauno istraivanje za fenomen disidentstva u komunizmu, pa tako i u bivoj Jugoslaviji, nije novo. Inicirano je iz internih ali i iz mnogo uticajnijih eksternih razloga. Spoljni razlozi se generiu stavom EU da sve post-socijalistike zemlje moraju prevrednovati svoju ideoloku istoriju i afirmisati korijene liberalizma kod sebe, ukoliko ih imaju. Prevrednovanje istorije je jedna od neophodnih vanekonomskih ulaznica svake evropske drave koja nije lanica EU, za svoje lanstvo u EU. Istovremeno to je i (re) afirmisanje temeljnih evropskih politikih vrijednosti budue(ih) EU drave(a) u pogledu prihvatanja jedinstvenog evropskog drutvenog liberalnog imenitelja. Uesnici naunog skupa su bili iz svih bivih Yu-republika, osim iz Crne Gore. Odsudstvo uesnika iz Crne Gore je bilo razumljivo sobzirom na crnogorsko prisutnost odsudstva u razvoju disidentske kulture otpora, pa ak i kritike svijesti liberalne inteligencije.
118 Zbornik radova s meunarodnog naunog skupa odranog 19.XI 2010. godine u prostorijama Hrvatskog instituta za povijest u Zagrebu. Knjiga ima 439 stranica.

257

ilas i lanci Knjiga-istraivanje je trilerno interesantna prilozima o sakrivenoj, paralelnoj strani YU-istorije119 onako kako su je disidenti vidjeli, zato su se borili i zalagali i emu su se nadali. Knjiga na kraju krajeva ili na poetku svejedno, raspravlja i ko je stekao pravo da nosi naziv disident120. Jedinano i zbirno knjiga fokusira panju na osnovne funkcionalne, vremenske, teritorijalne, idejne, istorijske, individualne koordinate i uticaje koje su igrale presudnu ulogu u razvoju kulture disidentstva i disidentske svijesti u Jugoslaviji. Pa ipak, disidentska kultura je vrlo rijetka i elitistika kultura otpora ali koja je politiki nezaobilazna u gotovo svakoj sredini kojoj je aputirana individualna sloboda. (Ona nije bila masovna intelektualno-etika pojava i u mnogo liberalnijim sredinama nego to je bila Jugoslavija.) Disidenti su dragocjeno istorijsko i kulturno iskustvo i naslee bez obzira je li rije o prolim ili buduim (moguim) dogaajima koji sa sobom nosi svaki (su)mrak slobode. Disidenti su pisali skrivenu stranu istorije. Pisanje je bilo esto u formi intervjua, razgovora s disidentom. Disidentske ideje su se teko probijale do unutranjih slualaca pa i u Jugoslaviji. (Drukije je bilo sa disidentima u SSSR-u i Istonom bloku.) Prije svega zato to Zapad i njen dravni i politiki vrh, disidentima u Jugoslaviji je pruao daleko manju podrku nego oficijelnoj vlasti. Zapad je Tita s vremena na vrijeme i po potrebi tretirao kao disidenta iz Sovjetskog bloka poslije 1948. godine. On im je bio primarno vaan. (Svjestan svog poloaja na Zapadu, Tito je to umjeno koristio. Takoe i svoj poloaj i ukorijenjenost na Istoku. To su njegove znaajne eksterne politike vrijednosti i dostignua kao i politika treeg, nesvrstanog puta.)
119 Zbornik je ukljuio i vrijedni vanjugoslovenski rad Marijane Stamove Bugarsko disidentstvo u vrijeme komunistikog razdoblja. Historiografski pristup. 120 Dissent (engl.) neslaganje s preovlaujuom, slubenom politikom; dissideo (lat.) ne slaem se. U modernu politiku ula je iz Protestantizma XVI vijeka.

258

Veselin Pavlievi Kao svaka ozbiljna studija i ova pojmovnom definisanju disidentstva posveuje dunu i nezaobilaznu naunu panju. Pojmovni i metodoloki uglomjer je vrlo bitan121 da bi se jasno razgraniio mozaik disidenata u Jugoslaviji i njihovo praktino djelovanje i uticaj. Kao disidente knjiga poimenice predstavlja i dijelom analizira njihovo djelovanje u Jugoslaviji od rodonaelnika Milovana ilasa preko Mihaila Mihailova, Avda Huma, Vjeeslava Holjevca, Vicka Krstulovia, Branka opia, Franca Miklavia, Edvarda Kocbeka, Iva Politea, Berto rnja, praksisovce, Dobrice osia, Franja Tumana, da pomenemo same neke iz kolone disidenata. Meutim, kao i svaki sastav i disidenata ima raznih i razliitih politikih i drugih uvjerenja i orjentacija. Za nas su najinteresantniji nacionalni i liberalni disidenti. Njihovo disidentsko jedinstvo suprotnosti se provlai kroz knjigu kao nit koja je sudbinski uticala na rasplet Yu-drame prilikom sloma komunizma. Nacionalni disidenti kao negativni drutveni junaci a liberalni disidenti kao pozitivni drutveni junaci. (Mada i meu njima ima nijansi i bitnih razlika i drutvenog uticaja.) Nacionalni disidenti su bili masovnija i ea drutvena pojava. Liberalni disidenti su bili uska i rijetka drutvena pojava. Nacionalni disidenti (osi, Tuman, Izitbegovi i brojni drugi) i njihov uticaj na svoju javnost je vjerovatno najgori disidentski usud koji je mogao da zadesi jednu vienacionalnu zajednicu kao to je bila Jugoslavija u prekretno vrijeme samosloma komunizma, zakljuuje se iz knjige. Njihov duh je bio duh guslarske osjeajnosti koji se iskazao otpornim na gotovo sve savremene izazove. ak ta vie, nacionalni disidenti su savremenost i njegov duh smatrali apriornim zlom122. Nacionalni disidenti su lokalni, provincijski disidenti koji zatvaraju individualnu i drutvenu perspektivu. Oni nijesu saglasni sa modernim vremenom, izazovima modernosti i
121 Mi se neemo njime baviti 122 U odlinom pogovoru knjige Ree mi jedan oek nacionalni disident (Bekovi) je zapazio da strana, nova, moderna rije (perke) koja je nekako zalutala duboko u tradicionalno drutvo (Rovca-Crne Gora), ima aprioran odgovor rovakog starca. Na pitanje mladia upueno starcu to znai rije perke, starac odgovara: Perke? Perke mi je bogomi evo sam vas modar.

259

ilas i lanci onemoguavaju susretno razumijevanje sa svijetom i okruenjem. Faktiki oni se opasno sukobljavaju sa svijetom i duhom nadolazeeg vremena. Njihova znanja su arogantna na drugo i drukije. Njihovi nacionalni projekti nijesu oslobodilaki ve osvajaki projekti. Nacionalni disidenti ignoriu realnost, posebno globalnu realnost a sve se urui i zavri avanturom i zaustavljanjem svog naroda u praznom politikom prostoru, van savremenosti i magistralnog toka istorije. Duh nacionalnih disidenata nije se odvojio od naroda i napravio neophodnu kritiko-vaspitnu distancu od naroda. Knjiga to na puno mjesta elaborira. Za tu grupu disidenata, narod je masa koja se mijesi iskljuivo na jedan isti oprobani, tradicionalani nain. To je duh udvaranja narodu koji je uvijek u pravu pa otud nita ne treba mijenjati ili ga pripremiti za budue, nadolazee promjene. Prolost je -po njima- sve kockice postavila na pravo mjesto. Dakle, nacionalni disidenti su mentalno blokirali i orjentisali narode ka mitovima prolosti i namirenja istorijskih dugova: hiljadugodinje nae, predkosovskih i kosovskih nacionalnih stresova, partizanskih i etniko-ustakih istorijskih dugova i bjelako-zelenakih neraienih rauna. Ali i opasnih pjesnikih dubioza i projekcija vlastitih emocija i stresova pojedinaca zaostalih u svom razvoju, jasno je iz knjige. Zbirno, nacionalni disidenti pripremili su teren tj. duhovni prostor na kome su klice vremena zla dobile irok i dubok zamah za buran razvoj, ubijanje i logian nacionalni(e) rat(ove). Nacionalni disidenti su uglavnom bili moralno-politiki podobni lanovi vladajue kaste. (Dodue i liberalni disidenti.) Meutim, nacionalni disidenti su sasuli i skresali sve u brk voljenom Voi mrtvom. Ta mimikrija i iivljavanje na mrtvom vuku (Titu) nije hrabro pokajanje ve obratno izraz duha kukaviluka i od260

Veselin Pavlievi sudstva linog morala. Vjerovatno da je dugotrajno odsudstvo individualnih sloboda i vladavine prava u unitarnim i internacionalnim totalitarnim reimima kod nas, razorilo politiki ivot i kodeks linih moralnih vrijednosti. U duhu nacionalnih disidenata se to najjasnije vidi. (Nacionalni disidenti su samo mijenjali svoje gospodare a ne horizont kako je davno primijetio za dio ruskih disidenata J. Brodski.) Njihov najudaljeniji horizont je (uglavnom) Rusija. (Danas su dogurali ak i do Kine.) Upravo njihovo neprekidno uenje i pretenzije za irenjem ka starim-novim istorijskim, etnikim, teritorijama i posjedovanje saobraajnih raskrsnica i (pomorskih) luka i izlazak na topla mora, faktiki je kompenzuja za nedostatak slobode. Nacionalni disidenti nikad nijesu vidjeti da dravne granice i njihovo irenje danas nije u geografiji i teritorijalnom irenju ve u dubinskim (vertikalnim) kulturnim nivoima osvojenih i osvojene individualne i kolektivne pravne, ekonomske, politike i svake druge ljudske slobode. Nacionalni disidenti su i danas naalost u neprekidnom i neprekinutom diskrecionom- sukobu sa bliim i daljim teritorijalnim okruenjem i duhom novog vremena. (To je sigurna garancija da nijesu u stanju preporuiti ili napraviti modernu dravu i vezu sa savremenim svijetom.) Njima je svoj narod istorijski materijal koji se neprekidno gura na marginu fikcije i realnosti. Naroito su bile katastrofalne poslednje decenije 20-tog vijeka. Za razliku od nacionalnih disidenata, liberalni disidenti u Jugoslaviji otvorili su na vrijeme mnoge problema tadanje Jugoslavije. Naalost, vlast ih nije ula ili nije htjela uti. Knjiga predstavlja i analizira njihove ideje i idividualne ili grupne politike akcije. Takvi su prilozi u knjizi o liberalnim (lojalnim) disidentima Avda Huma, Vicka Krstulovia, Franca Miklavia, Joa Punika, Branka opia i brojnih drugih, te prikaza politikog rada raznih nedeljnih opozicionih listova i samizdata. Takoe, knjiga predstavlja i nelojalne liberalne disidente Mihajlova i ilasa. 261

ilas i lanci
Jedinano i zbirno liberalni disidenti su prije svega okrenuti drutvenim realnostima. Svjesni su da su bezumlja, koja je vladajua ideologija ostavila na naim prostorima, brojna i duboka i samo se sa strpljenjem, tolerancijom, kompromisom, vladavinom prava, razvojem demokratije mogu prevazii i nadvladati. Njihovo pojavljivanje u javnosti, jo poetkom 50-tih i 60-tih godina, je bio samo jasan znak da su pojedinci preivjeli Lenjinov koncept razvoja socijalizma i duhovnu posto koju je taj koncept zasobom ostavio.

Ideje libaralnih disidenata su reformskog i evolutivnog karaktera, saznajemo iz knjige, i u duhu su sa modernim vremenom. Oni nijesu drutveni inovatori kojima je zamore narod(i). Naprotiv. Njihova ideje i zalaganja su najee uspjene kopije ve dostignutih i izvodljivih standarda drutveno-ekonomskog i pravnog organizovanja demokratske drave, kulturnog razumijevanja i spajanja sa svijetom. Posebno sa inovativnim, Zapadnim (demokratskim) svijetom. Njihova drutvena odgovornost i hrabro suprotstavljanju politici netalasanja je njihov individualni in i lini moral. Oni su na neki nain bili pioniri izgradnje civilizovanog drutva u nas. Liberalni disidenti su nacionalnom(im) pitanju(ima) posvetili dunu i nazaobilaznu panju, saznajemo iz knjige. Demokratiju i vladavinu prava su prihvatili kao preduslov reenje svakog pa i nacionalnog pitanja. Navedimo liberalnog disidenta Mihajlo Mihajlova koji (fokusirano) izraava poglede liberalnog disidentstva u cilju reavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji kao dugoroni proces. On je smatrao da bi reenje (nacionalnog pitanja V.P.) moglo biti naeno u jednom demokratskom konceptu, koji bi iao iznad i preko interesa narodnosti, pod uslovom da Srbi demokratski poredak stave iznad jedinstvene drave a Hrvati iznad nacionalne drave.123 (podvukao V.P.) Takoe, s druge, vane hrvatske strane poetkom 80-tih godina su slini politiki pogledi. Marko
123 Disidentstvo u suvremenoj povijesti, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2010. godine, str.279

262

Veselin Pavlievi Veselica je smatrao ....da bi nacije mogle biti slobodne.....(potrebno je - V.P.) da Federacija postane mjesto njihovog dogovaranja i pregovora, i da bi na taj nain Jugoslavija mogla postati produktivan okvir za ostvarenje nekih njihovih interesa, mora se ukinuti jednopartijski unitaristiki monopol Saveza komunista Jugoslavije i njihovih upravljakih i izvrnih mehanizama, mora se iskljuiti prisudstvo policije, tuilatva i sudova iz politikog ivota, treba otvoriti proces stvaranja javnog mjenja, koje sada ne postoji, i u kojem slobodan, a ne cenzurisan tisak mora dobiti svoju pravu ulogu u stvaranju pluralistike demokracije.124 U knjizi je posebna panja posveena Milovanu ilasu, praksisovcima i vjerskim organizacijama. Panju emo posvetiti samo Milovanu ilasu. Tekst Danijela Ivina Disidenti i hrvatske povijesne poluistine obrauje temu fabrikovanja (partijskih) poluistina, s jedne strane, i (injenine) istine, s suprotne strane u sluaju Milovana ilasa glede knjige-memoara Duana Bilandia Povijest izbliza. Tekst je pouan jer objanjava liniju unutranjeg mehanizma plasiranja poluistine od proizvoaa do potroaa. Dakle, nije rije samo o upotrebi lai u mamoaristici, niti o zaobilaenju istine i injenica u istoriji i slino, ve o opasnom pristupu koji se zove plasiranje memoarske poluistine. Nije daleko od istine da je u politici dozvoljeno sve ali u nauci, pa i kad su memoari u pitanju kao istorijski izvor, nije. Naroito kad memoari dolaze od visokog i uticajnoj partijskog funkcionera kakav je Bilandi jedno vrijeme bio u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Dakle, poluistine su najopasne kad dolaze iz naunog vrha, autoriteta koji je uz partijsku vlast ili direktno iz vlasti a ima (ne) skrivenu ambiciju slavoljublja. Milovanu ilasu se kao liberalnom disidentu u kritici i osudi prilazilo na razne naine pa ak i memoarskom poluistinom. To nam
124 Isto, str 283-284

263

ilas i lanci otkriva suptilna analiza Danijela Ivina. Sve je ilo uz obavezni (ne)partijski propagandni i javni pritisak. Za poluistinu je bitno odreenje smjera poluistine i njenog cilja. U jednom smjeru, od plasirane poluistine do stvaranja lane legende kao cilja je veoma kratak korak. Ove poluistine-lai dolaze od neprijatelja i najee se koriste u ratu. (To je Milovan ilas osjetio na svojoj koi najvie u Crnoj Gori za vrijema Drugog svjetskog rata.) U drugom smjeru, poluistine se mogu jednosmjerno razvijati ali u vie koraka i duih vremenskih etapa. Ove poluistine se plasiraju u miru. Taj smjer poluistine je osnova javnom i ciljnom blaenju pojedinca, zatim osudi, hapenju, suenju, zatvorom koje se zna zavriti i ubistvom kao ciljem. (To su bratski osjetili ilas i Trocki125 na primjer.) Stoga su poluistine fiziki veoma opasne za pojedinca. ak su opasnije od direktnih lai. (La je suvie gromadna, oigledna, teko vjerovatna i lako oboriva.) Tradicionalne lai su jedinane i nepolitike. Poluistine su totalne i politike. Od poluistine se veoma teko odbraniti. One su suptilne, mudro organizovane, parcijalne, provincijske lai koje su na granici mogueg i vjerovatnog. Njih je lako individualno progutati i masi nametnuti. Na poluistinu pojedinac se mentalno lake navikne i poluistinu gotovo neujno prihvati. Poluistinom se dolazi do krajnje take laganja, poslije koje je esto zalaganje za dalju la veoma teko pa ak i kontraproduktivno. Danijel Ivin navodi vie primjera poluistina o Milovanu ilasu iz mamoara Duana Bilandia (Povijest izbliza Zagreb 2003.) od kojih emo ukratko predstaviti samo dvije. Prva poluistina Duana Bilandia predstavlja ilasa kao glavnog dogmatskog staljinistu dok se druga konkretna poluistina odnosi na ilasovo zagovaranje udara na seljatvo 1948 godine. injenica je da je Milovan ilas u svom uvenom lanku o Staljinu pisao kako e zbog Staljina ptice poeti svim ljudima da pjevaju, sunce toplije grijati, cvijee da im mirie, naunici da tonu u
125 Ovaj drugi je (naalost) bio ubijen daleko od Staljina - krampom.

264

Veselin Pavlievi tihu neizrecivu ljepotu biblioteka i instituta....sluajui Staljina, sluam neku staru a opet mladu, starostavnu a opet novu-knjigu vjeno ive mudrosti, u kojoj se nalazi procijeeno iskustvo itave ljudske istorije. Pomenuti lanak ilas je pisao 21. decembra 1944. godine u partijskom listu Borba. Tada su takorei svi u Vrhovnom tabu i u vrhovima niih partijskih organizacija bili staljinisti126. Takvi su komunisti morali biti u raznim crvenim nijansama. Sa vjerom u Staljina pa donekle i u Ruse i SSSR, Jugoslovenski komunisti su sami pobijedili faizam i Hitlera. Meutim, revolucionarne zanesenosti i romantizma ilas se odmah poslije rata poeo oslobaati i napisao vie antidogmatskih i proliberalnih lanaka. (ak je sumlja u savreno drutvo bila znatno ranije naeta, na Sutjesci, prilikom pogibije Save Kovaevia.) Poslije rata postepeno se poeo oslobaati staljinistikih i revolucionarnih ciljeva i vizija . Imao je vidnog udjela 1948. godine u otporu Staljinu, pisao proliberalne Borbine lanke 1953/54. godine i neto ranije antidogmatske lanke u 1950. i 1952. godini, pisao lanke u nezavisnom partijskom mjeseniku Nova misao, pokuao reformisati Partiju na VI Kongresu KPJ, postao liberalni disident, kasnije napisao kultne i otvorene knjige Razgovori sa Staljinom, Druenje sa Titom itd. To je cijela istina. Meutim, za poluistinu sve to nije vano navodi Danijel Ivin. Za poluistinu je vano, i ona jeste to to jeste, to polazi sa parcijalnog nivoa (injenine) tanosti. Na takvoj polu-osnovi tj. poluistini Bilandi gradi istinu a ta je da je Vladimir Bakari - nasuprot Milovanu ilasu koji je na II Kongresu KPH 1948. godine zagovarao udar na seljatvo - bio protiv takve politike. Ipak Vladimir Bakari je poetkom 1949. godine, navodi Bilandi, morao prihvatiti kurs kolektivizacije na selu iz partijske discipline ili tzv. demokratskog centralizma. Utisak je, dakle iz ugla poluistine, da se ilasovom dogmatskom pristupu kolektivizacije sela, usprotivio jedino Bakari. Bilandi
126 Staljinistiki duh u partiji se gradio i prije Drugog svjetskog rata. (Poznat je partijsko-ideoloki i knjievni sukob na ljevici.)

265

ilas i lanci ne navodi nijedno drugo ime iz CK (na prmjer Karedeljevo) da je neko drugi zagovarao kolektiviztaciju u poljoprivredi. Tako ostaje implicite zakljuiti (to je poluistina) da je samo ilas zagovarao udar na seljatvo i potenu inteligenciju i niko vie. Cjelina istine je sasvim drugaija, navodi Ivin. (Istina je uvijek u cjelini.) Bakariev referat na II kongresu KPH od 26. januara 1949. godine iz kojeg Bilandi parcijalnim citatima istre istorijsku poluistinu (neistinu), uvod je za poznati Karedeljev referat o potrebi kolektivizacije sela. Referat Edvarda Kardelja iznijet je na II plenumu CK KPJ od 30. januara 1949.godine. Time u Jugoslaviji poinje najdogmatskoji i najrigorozniji staljinistiki period vladanja. Politika nasilja na selu ali i u gradu, dobija ponegdje ak i krvavu formu otpora. Stoga Boris Kidri i Milovan ilas referatima na III plenumu CK KPJ od 29. i 30. decembra 1949. godine zaustavljaju ovu politiku dokazivanja vjernosti staljinizmu i daju uputstva za osnivanje prvih Radnikih savjeta ime zapravo poinje proces destaljinizacije u nas a -po miljenju autora Ivina- i proces disidentstva u Jugoslaviji. ilas je u tom liberalnom referatu iznio da napredni ljudi nae zemlje osjeeju kao da je prskao neki led koji im je bio, a da to ne znaju, oklopio um... Nite nije besmislenije i za socijalizam opasnije nego sputavanje inicijative, primjenu gotovih birokratskih kalupa i administrativnih mjera u oblasti ljudskog miljenja....Mi treba da vaspitavamo slobodne, socijalistike ljude, ljude koji smjelo i odvano misle i rade, koji su iroki i raznovrsni u shvatanjima, a ne ljude iji e umovi biti podiani na isti nain. Sve navedeno, kako zakljuuje autor Ivin, upuuje na poetnu tvrdnju da je poluistina i naknadna revizija pogubnija od neistine. Poluistina neupuenog odvodi u nesluajna, pogrena sagledavanja i zakljuivanja. Uz to bi dodali, da je nekima poluistina pa ak i memoarska, bila garancija linog partijskog uspjeha i uspona. Disidentstvo u suvremenoj povijesti je vana knjiga pionirskog 266

Veselin Pavlievi i poetnog analitikog tumaenja disidentstva u nas. Sloili bi se sa konstatacijom Slavoja ieka koji navodi da fenomen disidentstva nije samo pojava duboko ukorijenjena u socijalistiki ideoloki okvir ve je disidentstvo pravi duhovni rezultat Realnog socijalizma127. Podgorica, 2011. godine

127 Slavoj iek, komunistiki manifest s predgovorom Slavoja ieka: bauk jo uvijek krui, Arkzin, Zagreb 1998, str. 65

267

Veselin Pavlievi ILAS I LANCI Lektor: Boidar Jaredi Dizajn i kompjuterska priprema: Aleksandar Koprivica tampa: HKS - Spektar, Podgorica Izdava: Tira: