Politechnika Gdaska

LABORATORIUM
Z MECHANIKI PYNW
I HYDRAULIKI

praca zbiorowa
pod redakcj
Katarzyny Weinerowskiej






autorzy
Jerzy Sawicki, Wojciech Szpakowski
Katarzyna Weinerowska, Elbieta Wooszyn, Piotr Zima
recenzent
Kazimierz Burzyski



ISBN 83-920821-2-5
Gdask 2004
2
SPIS TRECI


ZAMIAST PRZEDMOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

I. WPROWADZENIE DO ZAJ LABORATORYJNYCH (K. Weinerowska, P. Zima) . . . . 6

1. UWAGI WSTPNE (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2. ZASADY PRACY W LABORATORIUM HYDRAULICZNYM (K. Weinerowska) . . . . 6
3. DOKUMENTACJA PRAC LABORATORYJNYCH (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . 7
4. PRZEDSTAWIANIE DANYCH EKSPERYMENTALNYCH (K. Weinerowska) . . . . . . 7
4.1. Metoda tabelaryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.2. Metoda graficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.3. Przedstawianie danych za pomoc rwna matematycznych.
Aproksymacja zalenoci funkcyjnej metod najmniejszych kwadratw . . . . . . . . . 11
5. PODSTAWOWE WIADOMOCI Z TEORII BDW (P. Zima) . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
5.1. Bdy bezwzgldne i wzgldne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
5.2. Bdy grube, systematyczne i przypadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
5.3. Ocena dokadnoci pomiarw porednich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
5.4. Statystyczna analiza bdw przypadkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
5.5. Funkcja gstoci rozkadu i prawdopodobiestwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

II. MATERIAY POMOCNICZE (K. Weinerowska, J. M. Sawicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1. WYBRANE PARAMETRY I CECHY FIZYCZNE PYNW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.1. Temperatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.2. Gsto i lepko pynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2. WSPCZYNNIKI OPORW LOKALNYCH PRZY PRZEPYWIE
CIECZY W RUROCIGACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3. WSPCZYNNIKI OPORW LINIOWYCH PRZY PRZEPYWIE CIECZY
W RUROCIGACH I KANAACH OTWARTYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4. ZASADA POMIARU NATENIA PRZEPYWU ZA POMOC PRZELEWU
O OSTREJ KRAWDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
5. SCHEMATY KANAW LABORATORYJNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

III. OPISY DOWIADCZE LABORATORYJNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1. OPORY RUCHU CIA PORUSZAJCYCH SI W PYNIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.1. Podstawy teoretyczne (P. Zima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.2. Wyznaczanie wspczynnika oporu czstki staej poruszajcej si
w wodzie (Cd) (P. Zima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.3. Wyznaczanie wspczynnika oporu pcherzykw powietrza
poruszajcych si w wodzie (Cp) (P. Zima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.4. Pomiar lepkoci wiskozymetrem Hpplera (Hp) (P. Zima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3
2. PRZEPYW CIECZY LEPKIEJ W RUROCIGACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.1. Podstawy teoretyczne (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.2. Wyznaczanie krytycznej liczby Reynoldsa (Re) (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . 55
2.3. Cechowanie zwki Venturiego (Vn) (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.4. Wyznaczanie wspczynnikw oporw przy przepywie cieczy
w rurocigu (R) (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.5. Badanie pomp wirnikowych (Pmp) (J. Sawicki, K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . 81
2.6. Wyznaczanie siy naporu hydrodynamicznego na powierzchni pask
i czasz pkulist (PH) (K. Weinerowska, E. Wooszyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

3. WYPYW CIECZY PRZEZ OTWORY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.1. Podstawy teoretyczne (K. Weinerowska, J.M. Sawicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.2. Okrelanie czasu oprniania zbiornika przez otwr w dnie (TO)
(K. Weinerowska, J.M. Sawicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

4. PRZEPYW WODY W KANAACH OTWARTYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.1. Podstawy teoretyczne (K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.2. Wyznaczanie rozkadw prdkoci i wspczynnikw de Saint-Venanta w kanale
otwartym () (J. Sawicki, K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.3. Cechowanie zwkowego kanau mierniczego typu Venturiego (KVn)
(E. Wooszyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
4.4. Badanie przelewu o ostrej krawdzi (K. Weinerowska) (Po) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
4.5. Badanie przelewu o szerokiej koronie (K. Weinerowska) (Pk) . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
4.6. Wyznaczanie parametrw ustalonego odskoku Bidonea (Obd)
(K. Weinerowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

5. RUCH WODY W ORODKU POROWATYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
5.1. Podstawy teoretyczne (W. Szpakowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
5.2. Wyznaczenie wspczynnika filtracji dowiadczenie i prawo Darcyego (F)
(W. Szpakowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

4
Zamiast Przedmowy




Drodzy Studenci,



Przekazujemy w Pastwa rce nowe materiay, majce stanowi pomoc dydaktyczn przy re-
alizacji zaj laboratoryjnych prowadzonych na Wydziale Budownictwa Wodnego i Inynierii rodo-
wiska Politechniki Gdaskiej w ramach przedmiotw Mechanika pynw oraz Hydraulika. Materiay
te zawieraj nie tylko wiadomoci niezbdne do poprawnego wykonania wicze laboratoryjnych i
prawidowej interpretacji uzyskanych wynikw, ale take odpowiednio dobran cz teoretyczn
dotyczc kadego z omawianych zagadnie, uatwiajc zrozumienie analizowanych zjawisk. Jest to
o tyle istotne, e ze wzgldu na organizacj zaj niektre wiczenia naley wykona zanim stosowna
partia materiau zostanie omwiona w ramach wykadw. Uytkownik skryptu powinien wic opano-
wa umiejtno uczenia si w dwch etapach wstpnego, w celu wiadomego wykonania wicze
laboratoryjnych, a nastpnie waciwego, najpniej przed przystpieniem do egzaminu. Trzeba wy-
ranie podkreli, e opanowanie treci skryptu jest warunkiem koniecznym zdania takiego egzaminu,
lecz niewystarczajcym.
Zgodnie z naszym zaoeniem, materiay zostay przygotowane w formie umoliwiajcej
umieszczenie ich w sieci internetowej, a tym samym atwe udostpnienie Studentom caoci lub wybra-
nych fragmentw. Opracowanie podzielone zostao na trzy czci, z ktrych kada zawiera mniejsze
podrozdziay, mogce stanowi osobn cao. Cz pierwsz stanowi wprowadzenie do laborato-
rium, wraz z niezbdnymi informacjami o zasadach prowadzenia dowiadcze, analizy uzyskanych
wynikw i przygotowania dokumentacji laboratoryjnej. W czci drugiej umieszczono materiay po-
mocnicze do laboratorium, midzy innymi wartoci wybranych parametrw fizycznych i wspczynni-
kw potrzebnych do oblicze. Cz trzecia zawiera waciwe opisy dowiadcze, przedstawione w
formie oddzielnych instrukcji, pogrupowanych wedug tematyki analizowanych zagadnie. Kad gru-
p instrukcji poprzedza rozdzia wstpny, zawierajcy informacje oglne z danej tematyki. Dla ua-
twienia korzystania z instrukcji, kade wiczenie laboratoryjne potraktowano niezalenie. W celu
przygotowania si do wicze naley wic przeczyta rozdzia wstpny dla danego zakresu tematyki
oraz waciw instrukcj do wiczenia.
Punktem wyjcia dla prezentowanych materiaw by skrypt Politechniki Gdaskiej Labora-
torium z Machaniki Pynw i Hydrauliki, przygotowany przez zesp pracownikw Katedry Hydrau-
liki i Hydrologii PG w roku 1985 (wyd. II poprawione i uzupenione 1995). Od tego czasu zmianom
uleg program nauczania, zmodernizowano niektre stanowiska laboratoryjne oraz zmieniono zakres i
sposb prowadzenia niektrych wicze. Wymagao to stworzenia nowych instrukcji do zaj, w kt-
5
rych to instrukcjach kierujc si sugestiami oraz obserwacjami dotychczasowego przebiegu wicze
w znaczcy sposb poszerzono opis teoretyczny prezentowanych zagadnie.
Jako autorzy prezentowanych materiaw chcemy podkreli, e na charakter obecnego Labo-
ratorium Hydrauliki i Inynierii rodowiska PG, ilo i rodzaj stanowisk dowiadczalnych, ich funk-
cjonalno dydaktyczn, a w konsekwencji take porednio na ksztat prezentowanych materiaw,
miay wpyw dowiadczenie i zaangaowanie wielu byych i obecnych pracownikw Katedry Hydrau-
liki i Hydrologii, midzy innymi nieyjcego ju dr. hab. in. Jzefa Geringera, ktremu funkcjonowa-
nie Laboratorium zawdzicza szczeglnie duo.
Obok pracownikw naukowo-dydaktycznych naley wspomnie rwnie prac i zaangaowa-
nie pracownikw technicznych. Wyraamy wic szczeglne podzikowania Panom Krzysztofowi Genc
i Andrzejowi wierszczowi, ktrych opinia i dowiadczenie miay wpyw na ostateczny ksztat prezen-
towanych materiaw i ktrzy od wielu lat czuwaj nad bezpiecznym i bezawaryjnym przebiegiem
wicze laboratoryjnych.
Wreszcie szczeglne podzikowania kierujemy do Studentw naszego Wydziau, ktrzy swoimi
opiniami ukierunkowali prace nad niektrymi instrukcjami i brali udzia w ich testowaniu.
Przekazujc niniejsze materiay mamy nadziej, e dostarcz one potrzebnych informacji w
sposb jasny i przejrzysty, a zajcia laboratoryjne bd nie tylko obowizkiem, ale take przyjemno-
ci.

yczymy Pastwu i sobie owocnej pracy.
Do zobaczenia w laboratorium

Autorzy
I. WPROWADZENIE DO ZAJ LABORATORYJNYCH
1. UWAGI WSTPNE
Zajcia laboratoryjne maj na celu eksperymentalne zobrazowanie materiau objtego pro-
gramem nauczania przedmiotw Mechanika pynw i Hydraulika. Prowadzone s w Laboratorium
Hydrauliki i Inynierii rodowiska Wydziau Budownictwa Wodnego i Inynierii rodowiska Poli-
techniki Gdaskiej.
W skrypcie przedstawiono podstawowe uwagi dotyczce pracy w laboratorium, zasad opra-
cowywania wynikw eksperymentu i wykonywania poszczeglnych dowiadcze laboratoryjnych.
Kada z instrukcji wykonania wicze stanowi osobn cao i umoliwia pene przygotowanie do
wiczenia. Zawiera ona szerokie omwienie podstaw teoretycznych, opisy stanowiska pomiarowego,
przebiegu wiczenia i opracowywania wynikw eksperymentu oraz okrela zawarto sprawozdania.
2. ZASADY PRACY W LABORATORIUM HYDRAULICZNYM
Prezentowane wiczenia laboratoryjne wykonywane s przez dwu- lub wyjtkowo trzyosobo-
we zespoy studentw. Podzia na grupy laboratoryjne oraz dobr i kolejno wykonywanych wicze
okrelane s przez prowadzcego przed rozpoczciem zaj w laboratorium. Przed przystpieniem do
wykonania kadego z wicze student zobowizany jest pozna tre odpowiedniej instrukcji, przygo-
towa materia zwizany z podstawami teoretycznymi zagadnienia oraz sposobem wykonania wicze-
nia. Stopie opanowania tych wiadomoci jest sprawdzany przez prowadzcego zajcia przed kadymi
wiczeniami, a znajomo tego materiau jest warunkiem dopuszczenia do wykonania wiczenia. Po
wykonaniu wiczenia naley sporzdzi sprawozdanie zawierajce elementy podane w instrukcji do
wiczenia. W uzasadnionych przypadkach wiczenie moe ulec pewnym modyfikacjom w stosunku
do informacji podanych w instrukcji, zgodnie ze wskazwkami prowadzcego.
Zaliczenie caoci zaj laboratoryjnych odbywa si na podstawie wykonania i zaliczenia wszyst-
kich wymaganych wicze oraz kolokwium zaliczajcego, przeprowadzanego po zakoczeniu wszystkich
zaj. Szczegowy regulamin zaj oraz sposb oceniania jest prezentowany przez rozpoczciem waci-
wej czci zaj laboratoryjnych.
W czasie zaj obowizuje bezwzgldny nakaz przestrzegania przepisw BHP. Jest to szcze-
glnie wane z uwagi na charakter pracy w laboratorium hydraulicznym konieczno korzystania z
urzdze znajdujcych si na pewnej wysokoci w stosunku do poziomu posadzki (np. odczyty z piezo-
metrw, pomiar natenia przepywu przelewem pomiarowym itp.), rwnolege odbywanie si wielu
eksperymentw, moliwe inne prace realizowane rwnoczenie w hali laboratoryjnej itp. Jest wic istot-
ne, by nie opuszcza stanowiska pomiarowego w trakcie zaj i zachowa naleyt uwag przy wyko-
nywaniu wiczenia.

7
3. DOKUMENTACJA PRAC LABORATORYJNYCH
Przebieg, rezultat i wnioski wynikajce z przeprowadzonego dowiadczenia powinny zosta w spo-
sb jasny i klarowny zdokumentowane. Dziki temu eksperyment nie ma jedynie znaczenia wiczenia poka-
zowego, ale nabiera charakteru badania, na podstawie ktrego mona weryfikowa przyjte wczeniej hipote-
zy, analizowa szerzej pewne zjawiska, porwnywa uzyskane efekty z wynikami innych dowiadcze, opra-
cowywa metodologi dalszych pomiarw itp.
Przy dokumentowaniu przebiegu i rezultatw przeprowadzonego dowiadczenia due znacze-
nie ma moliwie przejrzyste i dokadne przedstawienie poszczeglnych jego etapw. Pomocne s przy
tym rnego rodzaju schematy, rysunki pogldowe, tabele z zestawieniem wynikw pomiarw i obli-
cze oraz wykresy obrazujce przebieg analizowanych zalenoci. Podstawowe metody przedstawia-
nia danych eksperymentalnych omwiono w kolejnym rozdziale Wprowadzenia do zaj laborato-
ryjnych.
Typowe opracowanie hydraulicznego dowiadczenia laboratoryjnego powinno zawiera takie
podstawowe elementy, jak:
1) tytu wiczenia, dat i miejsce jego wykonania oraz nazwiska osb prowadzcych ekspery-
ment (a w przypadku dowiadczenia prowadzonego na wolnym powietrzu czsto istotne znacze-
nie maj take warunki pogodowe);
2) cel i zakres dowiadczenia;
3) teoretyczny opis analizowanego zjawiska wraz z ide przeprowadzenia dowiadczenia, wypro-
wadzeniem odpowiednich wzorw teoretycznych itp.;
4) schemat stanowiska pomiarowego, wraz z opisem jego poszczeglnych elementw, zaznacze-
niem kierunku przepywu wody itp.;
5) opis dziaania stosowanych przyrzdw i zasad pomiaru za ich pomoc;
6) opis przebiegu dowiadczenia;
7) zestawienie wynikw pomiarw (najczciej tabelaryczne);
8) opracowanie i zestawienie wynikw oblicze (tabelaryczne, graficzne) wraz z przykadem obli-
czeniowym i przeliczeniem jednostek;
9) analiz bdw pomiarowych;
10) wnioski z wykonania wiczenia wraz z ewentualnymi sugestiami dotyczcymi przebiegu dal-
szych bada.
4. PRZEDSTAWIANIE DANYCH EKSPERYMENTALNYCH
Celem eksperymentu jest zaobserwowanie okrelonych zjawisk, wyznaczenie wartoci pew-
nych wielkoci oraz analiza zalenoci midzy tymi wielkociami. Jednym z podstawowych elemen-
tw eksperymentu jest wic pomiar rnorodnych wielkoci fizycznych.
Celem pomiaru jest okrelenie wartoci pewnej wielkoci fizycznej. Odbywa si to na pod-
stawie porwnania zaobserwowanej wielkoci z wielkoci przyjt za jednostk. Wynik pomiaru
skada si wic z dwch czci wartoci liczbowej i nazwy jednostki pomiarowej.
W zalenoci od rodzaju poszukiwanej wielkoci pomiar moe mie charakter bezporedni
lub poredni. Pomiar bezporedni polega na porwnaniu danej wielkoci z jednostk wzorca, np. po-
8
miar dugoci, pomiar czasu. Z kolei w pomiarach porednich poszukiwana warto okrelana jest na
podstawie jej zalenoci od innych wielkoci, ktre mona zmierzy bezporednio. Przykadem moe
by pomiar natenia przepywu metod objtociow, co w praktyce sprowadza si do pomiaru czasu
przepywu pewnej objtoci cieczy.
Wyniki pomiarw wykonanych w trakcie eksperymentu wymagaj odpowiedniego zestawie-
nia i opracowania, tak aby na ich podstawie moliwe byo okrelenie wielkoci lub zalenoci stano-
wicych cel eksperymentu. Sposb przedstawienia powinien by czytelny, jednoznaczny w interpreta-
cji i umoliwiajcy dalsze wykorzystanie prezentowanych wynikw. Przedstawienie danych ekspery-
mentalnych najczciej realizowane jest na trzy sposoby: w postaci tabelarycznej, graficznej lub za
pomoc rwna matematycznych.
4.1. Metoda tabelaryczna
Metoda tabelaryczna polega na uporzdkowaniu wynikw pomiarw i oblicze w tablicy o
okrelonej postaci. Ze wzgldu na przejrzysto prezentowania danych oraz ograniczon dokadno
wartoci liczb zawartych w tabeli, konieczne jest stosowanie pewnych zasad, uatwiajcych interpreta-
cj zawartych w niej danych:
1) tabela powinna mie identyfikator (numer tabeli) i tytu jasno sugerujcy jej zawarto;
2) kada kolumna tabeli powinna by opisana (sownie i/lub symbolem charakteryzujcym dan
wielko), wraz z podaniem jednostki mierzonej lub obliczonej wielkoci;
3) symbole umieszczone w tabeli musz by zgodne z symbolami zamieszczonymi w opisie, na
schematach stanowiska, we wzorach i na wykresach;
4) jednostka wartoci mierzonych bezporednio powinna by zgodna z jednostk urzdzenia, ktrym
dokonano pomiarw (nawet jeli nie naley do jednostek legalnych, np. kG/m
2
);
5) odczyty stanowice sum lub rnic pewnych wielkoci powinny by zapisywane w takiej wa-
nie postaci, np. odczyt z ramion manometru rnicowego: 25 10 (a nie: 15);
6) w tabeli powinny si znale wyniki pomiarw bezporednich i porednich podane w jednostkach
legalnych (SI). Jeli zatem odczyt odbywa si w innych jednostkach (patrz p. 4), naley dodat-
kowo przeliczy je na jednostki legalne;
7) odpowiadajce sobie wartoci zmiennej niezalenej i zalenej powinny znajdowa si na jednym
poziomie;
8) w danej kolumnie powinna by zachowana jednakowa dokadno w stosunku do danych jednego
typu;
9) liczba cyfr znaczcych w zapisie nie moe przekracza dokadnoci pomiaru;
10) w zapisie danej wartoci nie naley pomija zer wiadczcych o dokadnoci.
Aby zachowa wymagan dokadno liczb przedstawianych w tabeli konieczne jest odrzuce-
nie cyfr na miejscach dalszych od ustalonego jako ostatnie miejsce znaczce oraz zaokrglenie pozo-
staej wartoci. Przyjmuje si przy tym, e ostatnia z pozostaych w ten sposb cyfr jest znana z do-
kadnoci do p jednostki. Std przy zaokrglaniu liczb naley stosowa nastpujce zasady:
1) jeeli pierwsza odrzucona cyfra jest mniejsza od 5 ostatnia zachowana cyfra nie ulega zmianie;
2) jeeli pierwsza odrzucona cyfra jest wiksza od 5 ostatnia zachowana cyfra zostaje powikszona
o 1;
9
3) jeeli pierwsza odrzucona cyfra jest rwna 5 ostatnia zachowana cyfra nie ulega zmianie jeli
jest parzysta, natomiast powikszana jest o 1, jeli jest nieparzysta.
4.2. Metoda graficzna
Bardzo pogldowym sposobem przedstawienia danych jest metoda graficzna, w ktrej zale-
noci midzy okrelonymi wielkociami zobrazowane s za pomoc odpowiednich wykresw. Naj-
czciej wykresy odzwierciedlaj wzajemn relacj midzy dwiema wielkociami, np. x i y (zakada
si istnienie zwizku y = f(x)) (rys. 4.2.1a). Niekiedy jednak istnieje potrzeba przedstawienia zwizku
midzy wiksz liczb wielkoci np. trzema zmiennymi x, y, z. Powstaj wwczas wykresy prze-
strzenne (rys. 4.2.1b), nomogramy itp.

f
b)
2,00
1,00
0,08
0,07
0,06
0,05
0,04
0,03
0,02
0,01
n
3
0,02
0,04
0,06
0,08
n
2
Q
[cm /s]
3
2800
2400
2000
1600
1200
800
400
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
dh
[cm]
a)

0,010 0,015 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040 0,045 0,050 0,055
0,010 0,015 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040 0,045 0,050 0,055
n
0,0030
0,0025
0,0020
0,0015
0,0010
0,0005
0,0030
0,0025
0,0020
0,0015
0,0010
0,0005
S
o
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
5,0
6,0
=
=
=
=
=
=
=
=
c)


Rys. 4.2.1. Przykady rnego typu wykresw: a) zaleno midzy dwiema zmiennymi,
b) i c) zaleno midzy trzema zmiennymi

Istota metody graficznej sprowadza si najczciej do potraktowania wartoci odpowiednich
wielkoci jako wsprzdnych punktw w odpowiednim ukadzie wsprzdnych. Nanoszc rozpatry-
wane punkty w odpowiedniej skali na rysunek uzyskuje si obraz zalenoci midzy analizowanymi
wielkociami.
10
W wikszoci przypadkw dy si do okrelenia cigej zalenoci midzy rozpatrywanymi
wielkociami, dlatego te zwykle przez ukad punktw na wykresie przeprowadza si pewn krzyw,
przedstawiajc zwizek midzy zmiennymi. Naley przy tym pamita, e kady pomiar obarczony
jest bdem, co powinno by zaznaczone w odpowiedni sposb na wykresie. W tym celu wok ka-
dego punktu o wsprzdnych (x
i
, y
i
) rysowany jest prostokt o bokach o rwnych 2x i 2y, gdzie x
i y okrelaj maksymalny bd pomiaru wielkoci x i y. Wierzchoki prostoktw wyznaczaj pas
(rys. 4.2.2), wewntrz ktrego ley szukana krzywa, bdca graficznym obrazem zalenoci y = f(x).

x
x *
* 2 y
2 x
1
1
2
2
punkt pomiarowy
prostokt bdu
y
y


Rys. 4.2.2. Przykadowy wykres z zaznaczeniem prostoktw bdw


Niekiedy bdy pomiarowe nie s szacowane, wwczas na wykresie zostaj zaznaczone jedy-
nie punkty, bez odpowiadajcych im prostoktw bdw. Naley jednak pamita, aby uwzgldni
istnienie bdw pomiaru i nie czy bezporednio punktw na wykresie, lecz zaznaczy urednion
posta poszukiwanej relacji (rys. 4.2.3a,b). Dobrym sposobem okrelenia ksztatu krzywej jest doko-
nanie aproksymacji poszukiwanej zalenoci za pomoc funkcji o odpowiedniej postaci (patrz p. 4.3.
Przedstawianie danych za pomoc rwna matematycznych. Aproksymacja zalenoci funkcyjnej
metod najmniejszych kwadratw.).
Przy wykonywaniu wykresw naley pamita o podstawowych zasadach umoliwiajcych
prawidow ich interpretacj:
1) kady wykres powinien mie identyfikator (numer) i tytu okrelajcy rodzaj przedstawianej za-
lenoci;
2) osie wykresu powinny by odpowiednio opisane sownie lub symbolem zmiennej wraz z zazna-
czeniem podziaki umoliwiajcej odczytanie wartoci wsprzdnej punktu oraz jednostek. Nie-
kiedy, dla uatwienia odczytu, zaznacza si take linie siatki wyznaczonej przez podziak na osi;
11
3) przy wikszej liczbie zalenoci zaznaczanych na jednym wykresie naley zastosowa rozrnie-
nie oznacze, zarwno do punktw pomiarowych (zrnicowanie kolorw lub ksztatu punktw),
jak i do linii przedstawiajcych zalenoci (zrnicowanie kolorw lub deseni linii). Kada z
krzywych powinna by opisana.

a) b)
Q
[cm /s]
3
Q
[cm /s]
3
2800
2400
2000
1600
1200
800
400
0
2800
2400
2000
1600
1200
800
400
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 21 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 21
dh
[cm]
dh
[cm]


Rys. 4.2.3. Przykady krzywych reprezentujcych analizowan zaleno:
a) wykonana nieprawidowo, b) wykonana prawidowo
4.3. Przedstawianie danych za pomoc rwna matematycznych.
Aproksymacja zalenoci funkcyjnej metod najmniejszych kwadratw
Bardzo wygodne, a niekiedy konieczne, jest przedstawienie zwizku midzy analizowanymi
wielkociami w postaci zalenoci funkcyjnej. Okrelana jest wwczas analityczna posta relacji mi-
dzy rozwaanymi zmiennymi. Rwnanie poszukiwanej funkcji, w zalenoci od sposobu jej okrela-
nia, moe mie charakter rwnania teoretycznego, czyli otrzymanego na drodze analizy teorii bada-
nego zjawiska, lub rwnania empirycznego, czyli uzyskanego na podstawie wynikw pomiaru war-
toci analizowanych zmiennych. W obu przypadkach konieczne jest wyznaczenie wartoci staych
wystpujcych w tych rwnaniach, a dla rwnania empirycznego dodatkowo naley okreli posta tej
zalenoci. da si przy tym, aby rwnanie przedstawiao uzyskan w efekcie pomiarw zaleno
moliwie najlepiej. Poszukiwanie funkcji odzwierciedlajcej analizowan relacj jest okrelane mia-
nem aproksymacji, natomiast uzyskana w jej efekcie funkcja nosi nazw funkcji aproksymujcej.
Posta ogln poszukiwanego rwnania funkcji aproksymujcej okrela si na podstawie wa-
snego dowiadczenia lub przez analiz ukadu punktw (stanowicych podstaw aproksymacji) na
wykresie i analogi ksztatu zalenoci do znanych postaci funkcji. Z kolei stae wystpujce w rw-
naniu funkcji naley dobra tak, by uzyska moliwie najlepsze dopasowanie wykresu funkcji do tego
ukadu punktw. Istotne jest zatem kryterium, ktre pozwoli oceni jako tego dopasowania i wy-
bra obiektywnie najlepsze.
Najczciej stosowanym kryterium oceny zgodnoci midzy funkcj aproksymujc y = f(x) a
aproksymowanym ukadem punktw jest kryterium najmniejszego bdu kwadratowego.
Niech bdzie dany zbir N punktw o wsprzdnych (
i i
y x , ) (i = 1...N), ktrych ukad naley
aproksymowa zalenoci o wybranej postaci y = f(x), przy czym w funkcji f wystpuje k staych a
1
,
12
a
2
.... a
k
, ktrych wartoci naley okreli. Zgodnie z ide metody najmniejszych kwadratw, naj-
lepsz ze wszystkich moliwych funkcji o zaoonej postaci bdzie ta, dla ktrej suma kwadratw
odchyek midzy wartociami
i
y oraz obliczonymi y
i
= f(
i
x ) dla i = 1,....N bdzie najmniejsza, czyli:
( ) min ) ( f ) ...., , ( =

=
2
1
2 1
N
i
i i k
x y a a a E (4.3.1)
gdzie E jest wartoci bdu aproksymacji.
Znalezienie wartoci staych a
1
, a
2
.... a
k
sprowadza si do rozwizania ukadu rwna:
0
2 1
=

= =

k
a
E
a
E
a
E
... (4.3.2)
czyli
( ) 0 2
1 1 1
=

=
a
x y
a
E
i i
N
i
f
) ( f
( ) 0 2
2 1 2
=

=
a
x y
a
E
i i
N
i
f
) ( f (4.3.3)
.....
( ) 0 2
1
=

= k
i i
N
i k
a
x y
a
E f
) ( f
Jest to ukad k rwna z k niewiadomymi, ktry ma jednoznaczne rozwizanie tylko w przypadku,
gdy funkcja aproksymujca f(x) jest liniowo zalena od parametrw a
1
, a
2
.... a
k,
co ma miejsce w
przypadku funkcji wielomianowej. Dla ukadu rwna nieliniowych rozwizanie zagadnienia jest
spraw trudn, std aproksymacj t metod stosuje si najczciej do przypadkw, w ktrych funkcja
aproksymujca jest liniowa lub mona j sprowadzi do postaci liniowej na drodze prostych prze-
ksztace. Przykadem moe by funkcja postaci

b
ax y x = = ) ( f (4.3.4)
ktr mona sprowadzi do postaci liniowej:
F(X) = Y = A+BX (4.3.5a)
stosujc podstawienia:
Y = ln y; X = ln x; A = ln a; B = b (4.3.5b)
Zatem

i i
y Y ln = oraz
i i
x X ln = (4.3.6)
oraz
( ) min ) , ( =

=
2
1
N
i
i i
X B A Y B A E (4.3.7)
Po obliczeniu pochodnych E wzgldem A i B, przyrwnaniu ich do zera i po rozwizaniu ukadu rw-
na liniowych (analogicznie do (4.3.3)) uzyskuje si:

13



= =
= = = =

=
N
i
N
i
i i
N
i
N
i
N
i
N
i
i i i i i
X X N
Y X X Y X
A
1
2
1
2
1 1 1 1
2
(4.3.8)



= =
= = =

=
N
i
N
i
i i
N
i
N
i
N
i
i i i i
X X N
Y X Y X N
B
1
2
1
2
1 1 1
(4.3.9)
Korzystajc ze wzorw (4.3.5b) mona wyznaczy wartoci wspczynnikw a i b. Ostatecznie wic
szukana funkcja ma posta (4.3.4), przy czym a = exp(A) oraz b = B.
Po przeprowadzeniu aproksymacji warto policzy redni dla N pomiarw warto sumy
kwadratw odchyle midzy wartoci mierzon
i
y i obliczon na podstawie wzoru funkcji aproksy-
mujcej. Ma to szczeglne znaczenie, gdy t sam zaleno aproksymuje si kilkoma funkcjami o
rnych postaciach, bo na podstawie policzonych odchyek mona wybra najlepsz funkcj aprok-
symujc.
Aby zweryfikowa poprawno hipotezy o istnieniu liniowej zalenoci (4.3.5a) midzy anali-
zowanymi wielkociami, okrelany jest tzw. wspczynnik korelacji liniowej r zgodnie ze wzorem:

=
=


=
N
i
i i
N
i
i i
Y Y X X
Y Y X X
r
1
2 2
1
) ( ) (
) )( (
(4.3.10)
gdzie
i
X oraz
i
Y s odpowiednimi wsprzdnymi punktw pomiarowych (po linearyzacji), nato-
miast X oraz Y s odpowiednio rednimi wartociami z
i
X oraz
i
Y . Gdy r = 0, wielkoci
i
X nie s
liniowo skorelowane z
i
Y . Z kolei r = 1 oznacza pen zaleno funkcyjn midzy
i
X oraz
i
Y . War-
toci porednie ( 0 < r < 1 ) okrelaj stopie skorelowania obu zmiennych.
5. PODSTAWOWE WIADOMOCI Z TEORII BDW
Wszystkie wykonywane pomiary, niezalenie od przyjtej metody pomiarowej i uytej apara-
tury, obarczone s bdem. Uzyskane wyniki s wic jedynie zblione do rzeczywistej wartoci. Przez
bd pomiaru rozumie si rnic pomidzy otrzymanym wynikiem a wartoci rzeczywist, ktra
jest poszukiwana. Powstawanie bdw pomiarowych jest zalene zarwno od eksperymentatora (su-
biektywne), jak i od przyrzdu pomiarowego i czynnikw zewntrznych (obiektywne), np. ograniczo-
na czuo przyrzdw czy zmienno warunkw zewntrznych.
W celu oceny dokadnoci metody pomiarw wprowadzono pojcia bdu bezwzgldnego i
bdu wzgldnego.

14
5.1. Bdy bezwzgldny i wzgldne
Bd bezwzgldny (absolutny) wielkoci x, oznaczany jako x, jest to rnica midzy warto-
ci x
1
otrzyman przy pomiarze danej wielkoci a wartoci rzeczywist wielkoci mierzonej x
0
:

0 1
x x x = (5.1.1)
Bd bezwzgldny jest wielkoci mianowan, podawan w jednostkach wielkoci mierzonej.
Moe by wielkoci dodatni, ujemn lub rwn zeru.
Bd bezwzgldny nie pozwala na ocen stopnia dokadnoci pomiaru. W zwizku z tym
wprowadza si pojcie bdu wzgldnego. Bdem wzgldnym nazywamy stosunek wartoci bdu
bezwzgldnego do rzeczywistej wartoci wielkoci mierzonej:

0 0
0 1
x
x
x
x x
=

= (5.1.2)
Bdy wzgldne s wielkociami niemianowanymi. Umoliwia to porwnywanie dokadnoci pomia-
rw wielkoci niejednorodnych, np. pomiaru masy, prdkoci itp.
W praktyce najczciej rzeczywista warto liczbowa wielkoci x
0
jest nieznana, nie mona
wic wyznaczy wielkoci bdw bezwzgldnych i wzgldnych. W zwizku z tym w rachunku b-
dw wyznacza si odpowiednimi metodami warto redni z wynikw pomiarw x i traktuje si j
jako przyblienie wartoci dokadnej x
0
, co pozwala zdefiniowa bdy pozorne:
pozorny bd bezwzgldny:
x x x
i pi
= (5.1.3)
gdzie x jest redni arytmetyczn ze wszystkich wynikw danej serii pomiarw, a x
i
i-t wartoci
pomierzon w danej serii oraz
pozorny bd wzgldny:

x
x
p
p

= (5.1.4)
5.2. Bdy grube, systematyczne i przypadkowe
Analiza bdw, w zalenoci od ich przyczyny, prowadzi do rozrnienia trzech rodzajw
popenianych bdw:
grubych (tzw. omyek),
systematycznych i
przypadkowych.
Przy wielokrotnym powtarzaniu pomiarw zdarzaj si wyniki odbiegajce znacznie od
otrzymanych rednich wynikw. S to tzw. bdy grube, powstajce w wyniku pomyki, czy braku
uwagi eksperymentatora (zy odczyt lub poczenie ukadu pomiarowego), bd wskutek nagej zmia-
ny warunkw pomiaru. Bdy grube naley eliminowa po zauwaeniu, w trakcie pomiaru, a pomiar
powtrzy. Jeeli to jest niemoliwe, wynik pomiaru odbiegajcy znacznie od redniej naley odrzu-
ci. W dalszych rozwaaniach przyjmuje si, e bdy grube zostay wyeliminowane.
15
Bdy systematyczne s to bdy, ktre powtarzaj si przy pomiarach jakiej wielkoci fi-
zycznej dan metod. Gwn przyczyn wystpowania bdw systematycznych jest niedoskonao
miar i przyrzdw pomiarowych. Na wikszoci przyrzdw podana jest warto bdu w procentach
wzgldem najwikszej wartoci jego zakresu. Kady dokadny przyrzd powinien mie atest, okrela-
jcy szczegowo bdy wskaza. Najwaniejszym wskazaniem przy eliminacji bdw systematycz-
nych jest dokadna analiza metody i aparatury pomiarowej w celu okrelenia moliwych rde b-
dw systematycznych i uwzgldnienia ich w obliczeniach kocowych (przez tzw. poprawki).
Powtarzajc wielokrotnie pomiary tej samej wielkoci fizycznej, przy staych warunkach ze-
wntrznych, stosujc t sam metod i aparatur, take mona stwierdzi rnice w otrzymywanych
wynikach. wiadczy to o tym, e oprcz omwionych bdw systematycznych popeniany jest jesz-
cze inny rodzaj bdw tzw. bdy przypadkowe, ktre powoduj rozrzut wartoci uzyskiwanych w
wielokrotnie powtarzanym pomiarze. S one wynikiem przypadkowych czynnikw, ktre dziaaj
chwilowo. Nie mona wic ich przewidzie ani cile liczbowo okreli lub usun. Poniewa nie
mona ich unikn, wpywaj w sposb zasadniczy na dokadno pomiarw. Std te konieczna jest
ocena wartoci i znaczenia bdw przypadkowych.
Bdy przypadkowe podlegaj prawom statystyki i mona je ocenia jedynie przy pomiarach
wielokrotnych (zwykle co najmniej 10 pomiarw). Wystpowanie bdw systematycznych wie si
z pojciem dokadnoci metody pomiarowej. Im mniejsze s bdy tego typu, tym wiksza dokad-
no. Z kolei rozrzut kolejnych wynikw pomiarw tej samej wielkoci wok wartoci redniej cha-
rakteryzuje precyzj metody. Precyzja wie si z powtarzalnoci pomiarw, czyli z bdami przy-
padkowymi. Metod precyzyjn bdzie wic metoda dajca jak najmniejszy rozrzut wynikw. Pomiar
precyzyjny moe by jednak mao dokadny, bowiem may rozrzut nie wyklucza wystpowania b-
dw systematycznych. Moe si zdarzy, e mao precyzyjna metoda jest dokadna, gdy przy duym
rozrzucie rednia arytmetyczna jest zbliona do wartoci prawdziwej. Seria pomiarw daje wic w
tym przypadku wynik dokadny, lecz precyzja pojedynczego pomiaru jest maa.
5.3. Ocena dokadnoci pomiarw porednich
W praktyce laboratoryjnej szukan wielko czsto wyznacza si porednio, przez pomiar kil-
ku wielkoci fizycznych, powizanych z szukan pewn zalenoci funkcyjn (np. pomiar prdkoci
redniej w rurocigu przez pomiar czasu napeniania si naczynia kalibrowanego; bezporednio mie-
rzone s: objto, czas i rednica, a prdko jest funkcj tych trzech wielkoci). Moliwe jest ww-
czas okrelenie dokadnoci pomiaru poredniego na podstawie znajomoci skadowych pomiarw
bezporednich. Dla funkcji Z = f(x, y, z), gdzie Z jest wielkoci okrelan porednio na podstawie
pomiaru wielkoci x, y i z, gdy maksymalne wartoci bdw bezwzgldnych pomiarw skadowych
s odpowiednio x, y i z, bd bezwzgldny wyznaczania wielkoci Z mona przedstawi jako
rnic:
Z = f(x + x, y + y, z +z) f(x, y, z) (5.3.1)
Okrelenie dokadnoci pomiarw porednich mona dokona, stosujc metod rniczki zu-
penej lub metod pochodnej logarytmicznej.

16
5.3.1. Metoda rniczki zupenej
Niech szukana wielko Z jest funkcj tylko jednej zmiennej Z = f(x). Niech x oznacza
redni bd bezwzgldny wielkoci mierzonej, ktry jest dostatecznie may. Bd szukanej wielkoci Z
jest rwny Z, przy czym:
Z = Z
0
Z = f(x
0
x) (5.3.2)
gdzie x
0
jest rzeczywist wartoci wielkoci mierzonej x, natomiast Z
0
rzeczywist wartoci wiel-
koci szukanej Z.
Rozwijajc praw stron wyraenia (5.3.2) w szereg Taylora wok punktu o wsprzdnych
rwnych wartociom oczekiwanym zmiennej i pomijajc czony zawierajce wysze ni pierwsze
potgi x, otrzymuje si:
x
dx
x d
x Z Z
) ( f
) ( f
0
0 0
(5.3.3)
Podstawienie
Z
0
= f(x
0
)
prowadzi do
x
dx
x d
Z =
) ( f
0

lub:
x
dx
x d
Z =
) ( f
0
(5.3.4)
oraz:
x x Z = ) ( f
'
0
(5.3.5)
Bd bezwzgldny szukanej wielkoci Z rwna si wic bezwzgldnemu bdowi wielkoci mierzonej,
pomnoonemu przez pochodn funkcji Z, obliczon dla rzeczywistej wartoci argumentu x
0
. Bd
wzgldny, rwny stosunkowi Z/Z
0
, obliczany jest z wyraenia:

) f(
) ( f
0
0
0
x
x
dx
x d
Z
Z
=

(5.3.6)
Bardziej oglny i czciej spotykany w praktyce jest przypadek, gdy szukana wielko Z jest funkcj n
zmiennych niezalenych, mierzonych bezporednio:
) ,..., , ( f
n
x x x Z
2 1
= (5.3.7)
W takim przypadku konieczna jest znajomo bdw bezwzgldnych x dla kadej mierzonej wiel-
koci x. Postpujc analogicznie jak dla przypadku funkcji jednej zmiennej, stosujc rozwinicie w
szereg Taylora, otrzymuje si nastpujce wyraenie na maksymalny bd bezwzgldny pomiaru wy-
konywanego porednio:

=
(
(

+ +

=
n
i
i
i
n
n
x
x
f
x
x
f
x
x
f
Z ...
1
1
(5.3.8)
gdzie x jest bdem bezwzgldnym zmiennej x.
17
Std, po podzieleniu obustronnie przez Z
0
otrzymuje si wyraenie na maksymalny bd
wzgldny:

= =

n
i
i
i n
x
x
f
x x f Z
Z
) ,..., (
0 0
1 0
1
(5.3.9)
przy czym
0 0
2
0
1 n
x x x ,..., , s rzeczywistymi wartociami wielkoci mierzonych x
i
, natomiast Z
0
rze-
czywist wartoci wielkoci szukanej Z.
Jak wida ze wzoru (5.3.8), maksymalny bd bezwzgldny funkcji Z, rwny Z = dZ, jest
rniczk zupen funkcji Z = f(x
1
, ..., x
n
) obliczon dla rzeczywistych wartoci argumentw oraz przy
zastpieniu rniczek mierzonych wielkoci x
i
ich bdami bezwzgldnymi x
i
.
5.3.2. Metoda pochodnej logarytmicznej
Gdy funkcja (5.3.7) ma charakter potgowy, do obliczania bdu wzgldnego dla wielkoci
mierzonej porednio mona wykorzysta metod pochodnej logarytmicznej. W metodzie tej logaryt-
muje si, przy podstawie naturalnej, zaleno funkcyjn Z = f(x
1
, ..., x
n
). Nastpnie oblicza si po-
chodn otrzymanego wyraenia, zastpujc rniczki odpowiednimi bdami bezwzgldnymi. Metoda
ta nie wymaga uprzedniego obliczania bdu bezwzgldnego. Dla funkcji w postaci iloczynu:

n
a
n
a a
x x x C Z = ...
2 1
2 1
(5.3.10)
po zlogarytmowaniu otrzymuje si:

i
n
i
i
x a C Z

+ = ln ln ln (5.3.11)
Rniczkujc to rwnanie i podstawiajc zamiast rniczek odpowiednie wartoci bdw bezwzgld-
nych, otrzymuje si wyraenie na maksymalny bd wzgldny:

n
i i
i
i
x
x
a
Z
Z
0
0
(5.3.12)
Maksymalny bd wzgldny jest wic sum bdw wzgldnych wielkoci skadowych.
Mnoc uzyskane wyraenie przez rzeczywist warto funkcji Z
0
, uzyskuje si wyraenie na
maksymalny bd bezwzgldny:

=
n
i i
i
i
x
x
a Z Z
0
0
(5.3.13)
Najczciej jednak rzeczywiste wartoci funkcji Z
0
oraz jej argumentw x
i
0
nie s znane. Bdy pomia-
rw dla wielkoci wyznaczonej porednio oblicza si wwczas wzgldem odpowiednich wielkoci
rednich arytmetycznych: Z oraz
i
x .



18
5.4. Statystyczna analiza bdw przypadkowych
Statystyczna analiza bdw zajmuje si ocen wpywu bdw przypadkowych na dokadno
pomiaru (precyzj). Analiza taka wymaga wielokrotnego pomiaru pewnej wielkoci fizycznej. Wyniki
pomiaru tworz z punktu widzenia statystyki pewn prb. Dla ustalenia wsplnej, porwnawczej
miary dla wszystkich elementw prby wprowadza si charakterystyczne wskaniki, zwane parame-
trami rozkadu. Najczciej wykorzystywane s nastpujce parametry rozkadu:
rednia arytmetyczna,
mediana,
wariancja (rednia kwadratw odchyle),
odchylenie standardowe (redni bd kwadratowy),
standardowe odchylenie redniej arytmetycznej.
rednia arytmetyczna jest najwaniejszym parametrem charakteryzujcym zbiorowo. Dla n
pomiarw o jednakowej dokadnoci redni arytmetyczn oblicza si z wyraenia:

=
n
i
i
x
n
x
1
(5.4.1)
Obliczenie redniej arytmetycznej zbiorowoci jest pierwsz czynnoci podczas statystycznego opra-
cowywania wynikw.
Mediana wyznaczana jest po ustawieniu elementw prby w cigu wedug wzrastajcych
wartoci. Jest ona rwna liczbie odpowiadajcej wyrazowi rodkowemu. Jeeli cig ma parzyst licz-
b elementw, mediana rwna si redniej arytmetycznej dwch liczb rodkowych. Mediana jest
szczeglnie przydatna, jeeli w cigu wyrazw znajduj si wyniki znacznie odbiegajce od pozosta-
ych. Odrzucenie tych wynikw, przy maej liczbie wyrazw, wpywa wyranie na redni. Za najlep-
sze przyblienie wartoci prawdziwej w takim przypadku uwaa si wanie median.
Kolejnym parametrem rozkadu statystycznego jest wariancja (rednia kwadratw odchy-
le). Gdy znana jest prawdziwa warto mierzonej wielkoci x
0
, to wariancja zbiorowoci generalnej
zdefiniowana jest wzorem:

n
x x
n
i
i

=
2
0
2
) (
(5.4.2)
Wariancja jest wic redni kwadratw odchyle od wartoci rzeczywistej. Jednake realny zbir wy-
nikw eksperymentu tworzy zbiorowo prbn, w ktrej zamiast rzeczywistej wartoci liczbowej
wielkoci mierzonej okrelana jest warto rednia. Praktycznie obliczana jest wic przybliona war-
to wariancji s
2
. Stosowany jest wwczas wzr (dla maej prby):

1
2
2

=

n
x x
s
n
i
i
) (
(5.4.3)
Dzielc sum kwadratw odchyle przez czynnik (n 1) uzyskujemy lepsze przyblienie wariancji.
Przybliona wariancja s
2
jest redni kwadratw odchyle od wartoci redniej, odzwierciedla
wic rozproszenie wynikw. Zaley tylko od wartoci bdw przypadkowych i jest miar precyzji
19
pomiaru. Wariancja jest dua gdy s due odchylenia poszczeglnych wynikw od redniej, maleje
gdy odchylenia malej do zera.
Odchylenie standardowe pojedynczego wyniku pomiarowego, bdcego elementem zbioro-
woci generalnej, rwne jest pierwiastkowi z wariancji:

n
x x
n
i
i

=
2
0
) (
(5.4.4)
Dla zbiorowoci prbnej o maej liczebnoci obliczana jest przybliona warto (tzw. rednie odchyle-
nie standardowe).

1
2

=

n
x x
s
n
i
i
) (
(5.4.5)
Odchylenie standardowe (podobnie jak wariancja) jest miar redniego odchylenia wynikw od wartoci
oczekiwanej (redniej). Ma ten sam wymiar co zmienna x i jest przyjmowane jako miara przypadkowej
niepewnoci pomiarowej. Czsto uywa si nazwy: redni bd kwadratowy.
Kolejnym parametrem statystycznego rozkadu jest standardowe odchylenie redniej aryt-
metycznej.
Jak wiadomo, rednia arytmetyczna wyznaczona na podstawie eksperymentw jest obarczona
bdem, ktry jest funkcj bdw pojedynczego pomiaru. Dla populacji odchylenie standardowe
redniej arytmetycznej wyraa si wzorem (bd standardowy redniej):

= =
n
i
i
x x
n
n
2
0
1
) (

(5.4.6)
dla prby:

) (
) (
1
2

= =

n n
x x
n
s
s
n
i
i
(5.4.7)
5.5. Funkcja gstoci rozkadu i prawdopodobiestwo
Jeli rozway si czsto spotykany w laboratorium przypadek wielokrotnego pomiaru tej sa-
mej wielkoci, to rednia arytmetyczna z otrzymanego w wyniku pomiarw cigu n liczb bdzie jedy-
nie pewnym przyblieniem wartoci dokadnej tej wielkoci. Rozrzut wielkoci mierzonych wok
wartoci dokadnej (aproksymowanej przez redni) wie si z pewn funkcj gstoci rozkadu
prawdopodobiestwa p(x). Prawdopodobiestwo P, e warto mierzona x znajdzie si w przedziale
(x
1
, x
2
), okrelona jest przez cak:
| |

=
2
1
2 1
x
x
dx x p x x x P ) ( ) , ( (5.5.1)

20
Znajomo funkcji p(x) pozwala wykorzysta omwione wyej parametry rozkadu do oceny
jakoci przeprowadzonych pomiarw.
W dalszych rozwaaniach posugiwa si bdziemy rozkadem normalnym Gaussa, jest on
bowiem rozkadem podstawowym analizy statystycznej.
Funkcja gstoci rozkadu dla rozwaanego przypadku opisana jest rwnaniem:

(

=
2
2
2 2
1

) (
exp ) (
x x
x p (5.5.2)
gdzie jest rednim bdem kwadratowym (wzr (5.4.4)), natomiast x redni arytmetyczn (wzr
(5.4.1)).
Krzyw rozkadu (krzyw Gaussa) dla rnych wartoci przedstawiono na rys. 5.5.1.
Prawdopodobiestwo, e zmienna losowa x znajdzie si w przedziale (x
1
, x
1
), okrelone jest
polem trapezu krzywoliniowego pod krzyw Gaussa o odcitych x
1
, x
1
(rys. 5.5.2).

=1,0
=2,0
=0,9
p(x)
-x -x -x -x x x x x x x
1 2 3 4 4 3 2 1


Rys. 5.5.1. Krzywa rozkadu Gaussa


34,13%
13,57%
2,11%
punkt przegicia
x
0,14%
p(x)

-x x
1 1
x+3 x+2 x+ x x- x-2 x-3


Rys. 5.5.2. Interpretacja graficzna prawdopodobiestwa zmiennej losowej x
znajdujcej si w przedziale (-x
1
, x
1
)
21
Prawdopodobiestwo znalezienia si wyniku w przedziale od ( x ) do ( x + ), oznaczonym
na rysunku 5.5.2, wynosi ~68.26%, natomiast w granicach 3-krotnego odchylenia standardowego mie-
ci si 99.73% wszystkich wynikw. Trzykrotne odchylenia standardowe 3, czyli trzykrotny redni
bd kwadratowy, nazywany jest bdem maksymalnym lub miar niepewnoci maksymalnej.
Rozkad normalny mona uniezaleni od zmiennej losowej, wprowadzajc tak zwan zmien-
n losow standaryzowan t, zdefiniowan wzorem:


j j
j
x x x
t

=

= (5.5.3)
Zgodnie z definicj warto rednia zmiennej standaryzowanej rwna jest zero (t = 0), za jej warian-
cja jest rwna odchyleniu standardowemu i wynosi l:
1
2
= = (5.5.4)
Dystrybuanta takiego rozkadu wyraa si wzorem:
dt
t
t p
t

|
|
.
|

\
|
=
2
2
1
2
exp ) (

(5.5.5)
Wartoci funkcji gstoci prawdopodobiestwa oraz dystrybuanta rozkadu standaryzowanego dla
rnych wartoci t s podane w odpowiednich tablicach.
Prawdopodobiestwo, e warto rzeczywista zmiennej losowej mieci si w symetrycznym
przedziale t, wynosi:
dt e P
t
t
t
t

+

=
2
2
2
1

(5.5.6)
i nazywa si funkcj bdu Gaussa. Przedzia dla t = l jest okrelony wartoci odchylenia standar-
dowego i jest odcit punktu przegicia krzywej rozkadu normalnego. Mieci si w nim 68.26% wy-
nikw (rys. 5.5.2).
Rozwaania dotyczce rozkadu bdw pomiarowych dotycz wynikw dla serii zoonych z
n > 5 pomiarw. W praktyce czsto wykonuje si tylko jeden pomiar.
Bd jednokrotnego pomiaru poredniego wielkoci zoonej Z = f(x
1
, ..., x
k
) wyraa si wzo-
rem:

|
|
.
|

\
|

=
k
i
i
i
z
x
f
2
2
2
1
max
(5.5.7)
gdzie:
z
bd bezwzgldny (redni kwadratowy) wielkoci zoonej,
imax
bd maksymalny przy-
rzdu (najczciej rwny 1/2 dziaki).
Prawdopodobiestwo, e wynik pomiaru znajdzie si w przedziale Z
z
, wynosi 68.26%, a w prze-
dziale Z 2
z
okoo 95%.
II. MATERIAY POMOCNICZE
1. WYBRANE PARAMETRY I CECHY FIZYCZNE PYNW
1.1. Temperatura
Temperatura to wielko fizyczna okrelajca poziom energii cieplnej zgromadzonej przez
ciao. Jeeli ukad cia pozostaje w stanie rwnowagi termicznej, to temperatury wszystkich tworz-
cych go cia s sobie rwne. Okrelenie temperatury mona przeprowadzi tylko w sposb poredni,
na podstawie analizy tych waciwoci okrelonych cia, ktre wykazuj zaleno od temperatury.
Ciaa takie nazywane s substancjami termodynamicznymi, a skala temperatur utworzona na podsta-
wie obserwacji ich zachowa nazywa skal empiryczn.
Podstawowymi skalami temperatur s:
bezwzgldna skala termodynamiczna zwana skal Kelvina (1854 r.), w ktrej za zero przyjto
temperatur zera bezwzgldnego, czyli tak, przy ktrej ustaje wszelki ruch czsteczek. Za jed-
nostk temperatury Kelwin (K) uznano 1 K = 1/273,16 temperatury potrjnego punktu wody.
Jednostka ta obowizuje w ukadzie SI;
midzynarodowa skala stustopniowa zwana skal Celsjusza (tC) (1712 r.), w ktrej podstawo-
wymi wzorcowymi punktami skal jest temperatura topnienia lodu, okrelona umownie zerem, oraz
temperatura wrzenia wody, okrelona jako 100. Jedna setna tego zakresu jest jednostk temperatury
o nazwie stopie Celsjusza (C). Jednostka ta nie naley do ukadu SI, ale jest umieszczona w
zbiorze jednostek legalnych, mona j zatem powszechnie stosowa.
Ponadto istniej take:
skala Fahrenheita (t F) (1708 r.) stosowana jeszcze w krajach anglosaskich. W skali tej przyj-
to trzy punkty odniesienia: temperatur mieszaniny chodzcej z lodu i salmiaku, temperatura
krzepnicia wody i temperatur ciaa ludzkiego (F);
skala Reaumura (t R) (1730) uywana dawniej, o tych samych punktach wzorcowych co skala
Celsjusza, ale osiemdziesiciostopniowa (R).
Zwizki przeliczeniowe midzy skalami okrelaj nastpujce relacje (TK oznacza temperatu-
r wyraon w kelwinach):
R
5
4
F C 1 1K
o o o
= = =
5
9
(1.1.1)
( ) R
4
5
32 F
9
5
273,16 TK C
o o o
t t t = = = (1.1.2)
16 , 273 R
4
5
36 , 255 F
9
5
16 , 273 C TK
o o o
+ = + = + = t t t (1.1.3)
( ) 32 R
4
9
36 , 255 TK
5
9
32 C
5
9
F
o o o o
= = + = t t t (1.1.4)
23
Tabela 1.1.1
Przykadowe zalenoci midzy skalami temperatur
C K F R
100 373,16 212 80
80 353,16 176 64
50 323,16 122 40
30 303,16 86 24
20 293,16 68 16
10 283,16 50 8
0 273,16 32 0
1.2. Gsto i lepko pynu
1.2.1. Gsto pynu
Gsto (masa waciwa) jest miar koncentracji moleku rozwaanej substancji w prze-
strzeni. Definiowana jest ona jako:

V
m
V

=

lim
0
(1.2.1)
gdzie m jest mas elementu substancji o objtoci V. Jednostk gstoci jest [kg/m
3
].
Gsto substancji zaley midzy innymi od cinienia i temperatury, co wynika ze zmian obj-
toci substancji na skutek wyej wymienionych czynnikw.
W przypadku wody, zmienno gstoci pod wpywem zmian cinienia jest niewielka i w
praktyce uwzgldniana jest jedynie w przypadku gwatownych zmian cinie o duej wartoci, jak na
przykad w sytuacji przejcia fali uderzeniowej w rurocigu (tzw. uderzenie hydrauliczne). Z kolei
zaleno gstoci od temperatury opisuj wzory empiryczne:
dla temperatury t = 0 40C:

( )
] [kg/m
) , (
) (
,
3
2
2 67
283
57 503
4
1000
+
+
=
t
t t
(1.2.2a)
dla temperatury t = 25 100C:

( )
] [kg/m
) (
) (
,
3
2
67
273
7 466
4
1000
+
+
=
t
t t
(1.2.2b)
Zmiany te w zakresie temperatur 4 30C s niedue (ok. 0,5%), tote w podanych granicach tempera-
tur gsto mona traktowa jako sta. Dla temperatur wyszych gsto maleje o okoo 0,5 4%.
Zmiany te uwzgldniane s w zagadnieniach przepywu gorcej wody.
Zmienno gstoci wody w zalenoci od temperatury przedstawiono na rys. 1.2.1.
W przypadku powietrza gsto w warunkach normalnych wynosi
] [kg/m ,
3
225 1 =
p

za zaleno gstoci od temperatury i cinienia opisana jest wzorem:
24
] [kg/m
) (
,
3
273
288
760
225 1
t
p
p
+
= (1.2.3)
gdzie p jest cinieniem wyraonym w mm supa rtci, natomiast t temperatur [C].

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
0,0020
0,0015
0,0010
0,0005
0,0000
1000
990
980
970
(T)
(T)
T
[kg/m ]
3
[Ns/m ]
2
temperatura T [ C]
o
960


Rys. 1.2.1. Zaleno gstoci wody i dynamicznego wspczynnika lepkoci wody od temperatury

Z pojciem gstoci zwizane s cile pojcia objtoci waciwej:

1
=
w
(1.2.4)
oraz ciaru waciwego:
g = (1.2.5)
gdzie g jest przyspieszeniem ziemskim (g = 9,81 m/s
2
).
1.2.2. Lepko pynu
Mianem lepkoci okrelana jest waciwo substancji przejawiajca si w powstawaniu si
oporu (zwanych siami tarcia wewntrznego) przeciw przemieszczeniom wewntrznym, zachodzcym
pod wpywem dziaania si zewntrznych. Lepko okrelana jest take jako zdolno pynu do prze-
noszenia napre stycznych (napre tarcia wewntrznego).
Na skutek chaotycznego ruchu moleku pynu nastpuje wymiana iloci ruchu midzy elemen-
tami pynu poruszajcymi si z rnymi prdkociami. Wymiana ta powoduje powstawanie wewntrz
pynu napre stycznych , ktre dla prostego przypadku przepywu cinajcego zwizane s z roz-
kadem prdkoci relacj:

y
u

= (1.2.6)
25
gdzie wspczynnik jest miar lepkoci pynu i nosi nazw dynamicznego wspczynnika lepkoci,
wyraanego w [N s/m
2
], u jest prdkoci w gwnym kierunku ruchu, za y wsprzdn prze-
strzenn, prostopad do gwnego kierunku ruchu. Obok wspczynnika , zamiennie stosowany jest
take kinematyczny wspczynnik lepkoci , przy czym istnieje zwizek:
= (1.2.7)
Lepko w bardzo niewielkim stopniu zaley od cinienia (przy stukrotnym wzrocie cinienia od 2 do
200 MPa wzrasta zaledwie dwukrotnie), natomiast zmienia si wyraniej wraz z temperatur, zgodnie
z relacjami:
dla wody (wzr Thorpego i Rodgera)

2
000221 0 0337 0 1 t t
o
, , + +
=

(1.2.8a)
dla powietrza (wzr Sutherlanda)

5 1
273 112
385
,
) (
|
.
|

\
|
+
=
T
T
o
(1.2.8b)
gdzie t jest temperatur w C, T temperatur bezwzgldn (wyraon w K), za
o
jest dynamicz-
nym wspczynnikiem lepkoci w temperaturze t = 0C, ktry wynosi odpowiednio:
dla wody:
o
= 0,00179 [N s/m
2
],
dla powietrza:
o
= 0,0000168 [N s/m
2
].
Jak wida ze wzorw, lepko wody maleje wraz ze wzrostem temperatury, natomiast lepko powie-
trza ronie.
Dla potrzeb praktyki inynierskiej mona przyjmowa nastpujce wartoci wspczynnikw
lepkoci ( dla temp. ok. 20C):
= 10
6
[m
2
/s], = 10
3
[N s/m
2
]
Zaleno dynamicznego wspczynnika lepkoci od temperatury dla wody przedstawia rys.
1.2.1. Ponadto w tab. 1.2.1. zestawiono lepkoci niektrych cieczy w temperaturze 20C.

Tabela 1.2.1
Wspczynniki lepkoci wybranych cieczy w temp. 20C
Substancja [N s/m
2
] [m
2
/s]
benzen 0,000652 0,000000743
chloroform 0,000564 0,000000381
czterochlorek wgla 0,000969 0,000000602
olej rycynowy 0,986 0,00102
oliwa 0,084 0,0000913
rt 0,001554 0,000000115
terpentyna 0,001487 0,00000171
gliceryna 1,5000 0,0012
nafta 0,00178 0,0000022
26
2. WSPCZYNNIKI OPORW LOKALNYCH
PRZY PRZEPYWIE CIECZY W RUROCIGACH
Lokalne (miejscowe) straty energii mechanicznej w rurocigach, wywoane rnego typu
przeszkodami umieszczonymi w przewodach, obliczane s na podstawie wzoru:

g
h
str
2
2
v
= (2.1)
gdzie h
str
jest wysokoci strat energii mechanicznej wyraon w metrach, (dzeta) jest niemiano-
wanym wspczynnikiem zalenym od rodzaju przeszkody zwanym wspczynnikiem oporw
lokalnych, natomiast v jest redni prdkoci przepywu w przewodzie. Zwyczajowo przyjto, e
straty lokalne okrelane s na podstawie wartoci prdkoci za przeszkod i dla takiego przypadku
wyznaczane s wspczynniki oporw. W wyjtkowych sytuacjach (np. w przypadku wlotu ruroci-
gu do zbiornika) do obliczenia strat przyjmuje si prdko przed przeszkod, ale informacja taka
jest wwczas podawana razem z wartoci wspczynnika .
Wartoci wspczynnikw oporw lokalnych, o ile to moliwe, powinny by okrelane do-
wiadczalnie, na podstawie pomiarw. Orientacyjne wartoci wspczynnikw zestawiono w tabl. 2.1.
Szersze informacje na temat lokalnych oporw przy przepywie w rurocigach przedstawiono w opisie
wiczenia R (Wyznaczenie wspczynnikw oporu przy przepywie cieczy w rurocigu).

Tablica 2.1
Wspczynniki oporw lokalnych
Lp. Nazwa przeszkody Ksztat Wspczynnik oporw miejscowych
1 2 3 4
1 Wlot o ostrych kra-
wdziach
D
v

0,5
D
r

0 0,01 0,02 0,05 0,10 0,16 0,20
2 Wlot prosty zaokr-
glony
D
r
v

0,5 0,43 0,36 0,22 0,12 0,06 0,03
3 Wlot w rur wsunit
przez otwr w cianie
do wntrza zbiornika D
b
g
v

0 1
D
g
D
b
5 0 , , , |
.
|

\
|
=
+ + =
2
sin 0,2 sin 3 0 5 0 , ,
10 20 30 45 60 70 80
Rd /18 /9 /6 /4 /3 7/18 4 /9
4 Wlot do rury
pod ktem
(ze zbiornika)
D
v

0,558 0,626 0,7 0,812 0,91 0,959 0,99




27
cd. tabl. 2.1
1 2 3 4
5 Wlot z przewodu do
zbiornika
v
*

h
str
=
g 2
v
2
*
, = 1
*
v prdko w przewodzie (przed przeszkod)
2
2
1
2
1
D
D
(
(

|
|
.
|

\
|
=

2
1
2
D
D
|
|
.
|

\
|

1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,5
0,04 0,16 0,36 0,64 1,0 2,25
2
1
2
D
D
|
|
.
|

\
|

3,0 3,5 4,0 5,0 6,0
6 Nage rozszerzenie
przekroju Re 3500




D
D
v
1
2

4,0 6,25 9,0 16,0 25,0
(
(

|
|
.
|

\
|
=
2
1
2
D
D
1 5 , 0

2
1
2
D
D
|
|
.
|

\
|

0,01 0,1 0,2 0,25 0,3 0,4 0,6 0,8
7 Nage zmniejszenie
przekroju

D
D
v 1
2

0,50 0,45 0,40 0,38 0,35 0,30 0,20 0,10
gadkie chropowate

15 45 60 90 90

r/D
rd
5/6 /4 /3 /2 /2
1
0,03 0,14 0,19 0,21 0,51
2
0,03 0,09 0,12 0,14 0,30
4
0,03 0,08 0,10 0,11 0,23
6
0,03 0,075 0,09 0,09 0,18
8 Kolana gite


D
r
v

10
0,03 0,07 0,07 0,11 0,20

15 30 45 60 90

rd
5/6 /6 /4 /3 /2
S
1 2 2 3 3

0,06 0,10 0,15 0,20 0,25
9 Kolana segmentowe

v

S - liczba segmentw w kolanie
10 Kolana pfaliste
v

4 , 0 rd
2
=

=
= ()
20 40 60 80 90 100 120 140 160

rd 1/9 2/9 /3 4/9 /2 5/9 2/3 7/9 8/9
11 Zaamanie przewodu
v

0,04 0,14 0,36 0,74 0,98 1,26 1,86 2,43 2,85





28
cd. tabl. 2.1
1 2 3 4
= (S/D)
S/D 0,25 0,30 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
12 Zawr zasuwowy
rwnoprzelotowy
D
v
s

30 22 12 5,3 2,8 1,5 0,8 0,3 0,15
= ()
10 20 30 40 50 60 70 90
rd 1/18 1/9 1/6 2/9 5/18 1/3 7/18 1/2
13 Zawr motylkowy
(klapowy, dawicy)

v

0,52 1,54 3,91 10,8 32,6 118 751
= ()
10 20 30 40 50 55 67
rd 1/18 1/9 1/6 2/9 5/10 0,96 1,17
14
Zawr kurkowy (kurek
gazowy)

v

0,31 1,84 6,15 20,7 95 275
= (D)
D
[mm]
20 40 80 100 150 200 250 300
15 Zawr grzybkowy
normalny
v
D

8,0 4,9 4,0 4,1 4,4 4,7 5,1 5,4
= (D)
D
[mm]
25 32 40 50 80 100 150 200
16 Zawr zwrotny grzyb-
kowy normalny
v
D

4,5 4,8 5,3 6,0 7,4 7,6 6,0 4,5
= (D)
D
[mm]
25 32 40 50 80 100 150 200
17 Zawr zwrotny kla-
powy
v
D

1,9 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 0,9 0,8
18 Zawr zwrotny grzyb-
kowy osiowy
D
v

= (D)= 2,2 2,5
= (D)
D[mm] 40 70 100 200 300 500
19 Kosz z zaworem
zwrotnym
D
v

12 8,5 7,0 4,7 3,7 2,5
20 Kosz bez zaworu
zwrotnego

= 0,9 6 w zalenoci od konstrukcji kosza
21 Kompensator dawi-
kowy
v



0,2
22 Wodomierz
v


Toczkowy = 12
Pytkowy = 8
Skrtowy = 6
29
3. WSPCZYNNIKI OPORW LINIOWYCH PRZY PRZEPYWIE CIECZY
W RUROCIGACH I KANAACH OTWARTYCH
Straty energii mechanicznej wywoane oporami przy przepywie wzdu odcinka rurocigu o
staej rednicy (oporami liniowymi, oporami na dugoci) mog by wyznaczone na podstawie wzoru
Darcyego-Weisbacha:

g D
L
h
str
2
2
v
= (3.1)
gdzie h
str
jest wysokoci strat energii mechanicznej, L dugoci rurocigu, D rednic, v red-
ni prdkoci przepywu cieczy w przekroju poprzecznym, za jest wspczynnikiem proporcjo-
nalnoci, zwanym wspczynnikiem oporw liniowych.
Wspczynnik oporw liniowych w oglnym przypadku jest funkcj dwch parametrw
liczby Reynoldsa Re oraz chropowatoci wzgldnej przewodu , ktra jest bezwymiarowym parame-
trem definiowanym jako:

D
k
= (3.2)
gdzie D jest rednic przewodu, natomiast k [mm] jest tzw. chropowatoci bezwzgldn.
Tabela 3.1
Wartoci chropowatoci bezwzgldnej k dla przewodw wykonanych z rnych materiaw
(na podstawie: Recknagel i in.: Poradnik Ogrzewanie + Klimatyzacja
Z. Kubrak, E. Nachlik: Hydrauliczne podstawy obliczania przepustowoci koryt rzecznych
H. Radlicz-Rhlowa, A. Szuster: Hydrologia i hydraulika z elementami hydrologii)
Rodzaj przewodu rednia wysoko nierwnoci k [mm]
rury stalowe: nowe 0,02 0,10
lekko skorodowane 0,15 1,00
silnie skorodowane do ~3,00
ocynkowane ~0,15
rury eliwne: nowe ~0,10
o rednim stopniu zuycia 0,4 0,60
asfaltowe 0,10 0,15
rury mosine ~0,0015
rury z PCV i PE ~0, 007
rury szklane ~0,003
rury gitkie 0,6 0,8, moliwe do 2,00
rury cementowe: gadzone 0,30 0,80
surowe 1,00 2,00
rury elbetowe, kanay
betonowe
0,20 3,00
kanay murowane 3,0 5,0
Chropowato bezwzgldna interpretowana jest jako rednia wysoko nierwnoci na wewntrznej
powierzchni przewodu, zarwno powstajcych na etapie produkcji jak i bdcych efektem zuycia
30
przewodu (np. korozji, nagromadzenia osadw itp.). Typowe wartoci chropowatoci bezwzgldnej
dla rnego typu przewodw przedstawiono w tab. 3.1.
Zaleno midzy parametrami , Re i graficznie przedstawia wykres Colebrooka-Whitea
(rys. 3.1). Wicej informacji na temat strat energii na dugoci przy przepywie cieczy w rurocigu
przedstawiono w opisie wiczenia R (Wyznaczenie wspczynnikw oporu przy przepywie cieczy w
rurocigu).


0,100
0,090
0,080
0,070
0,060
0,050
4
0,040
0,030
0,025
0,020
2,5
0,015
0,010
0,009
0,000
Re
2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 78 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 7 8 9
0,010
0,009
0,008
0,015
0,020
0,025
0,030
0,040
0,100
0,090
0,080
0,070
0,060
0,050
7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9 2 3 4 5 6 7 8 9
1 10
.
1 10
.
1 10
.
1 10
.
1 10
. 7 6 5 4 3
6 10
. 2
=5 10
. -6
1 10 . 8 1 10 . 7
1 10
. 6 1 10 . 4
6 10 . 2
1 10
. 3
1 10
. 5
w
s
p

c
z
y
n
n
i
k

o
p
o
r

w

l
i
n
i
o
w
y
c
h

laminarny
przepyw burzliwy
chropowato wzgldna =k/d =5 10
. -2
3
2
6
5
4
3
2
5
4
3
2
=5 10
. -5
1 10
. -4
=1 10
. -5
1 10
. -3
1 10
. -2
8 10
. -3
1,5
1,5
-4
8 10
.
liczba Reynoldsa

Rys. 3.1. Wykres Colebrooka-Whitea

W przypadku kanaw otwartych do wyznaczenia liniowych strat energii moe by stosowany
odpowiednik wzoru Darcyego-Weisbacha, w ktrym charakterystycznym wymiarem liniowym, za-
miast rednicy przewodu, jest promie hydrauliczny R
h
. Formua przybiera wwczas posta:

g R
L
h
h
str
2 4
2
v
= (3.3)
natomiast wspczynnik okrelany jest z innych ni w przypadku rurocigu formu.
Czciej jednak opory na dugoci kanau otwartego wyznaczane s na podstawie spadku hy-
draulicznego S zgodnie z formu:
L S h
str
= (3.4)
Spadek hydrauliczny moe by okrelony na podstawie wzorw empirycznych, wicych
redni prdko przepywu w przekroju poprzecznym kanau ze spadkiem hydraulicznym oraz z
31
wielkociami charakteryzujcymi szorstko i geometri kanau. Do najpopularniejszych wzorw tego
typu nale:
wzr Chezy:
S R C
h
= v , skd
h
R C
S
2
2
v
= (3.5a,b)
gdzie C jest pewnym wspczynnikiem zwizanym z szorstkoci kanau, oraz
wzr Manninga:

2 1 3 2
1
S R
n
h
= v , skd
3 4
2 2
h
R
n
S
v
= (3.6a,b)
gdzie n jest tzw. wspczynnikiem szorstkoci wg Manninga. Przyblione wartoci wspczynnika n
dla rnego typu kanaw przedstawiono w tab. 3.2.
Wicej informacji dotyczcych oporw w kanaach otwartych mona znale w pracy J. Ku-
brak, E. Nachlik: Hydrauliczne podstawy obliczania przepustowoci koryt rzecznych.

Tabela 3.2
Wartoci wspczynnika szorstkoci wg Manninga
(na podstawie: V. T. Chow: Open Channel Hydraulics; J. M. Sawicki: Przepywy ze swobodn po-
wierzchni; H. Radlicz-Ruhlowa, A. Szuster: Hydrologia i hydraulika z elementami hydrogeologii
i J. Kubrak, E. Nachlik: Hydrauliczne podstawy obliczania przepustowoci koryt rzecznych)
Rodzaj cian n
min
n
r
n
max

1 2 3 4
Wyjtkowo gadkie powierzchnie, pokryte emali lub glazur, szko 0,009 0,010 0,013
Dobra wyprawa z czystego cementu; bardzo dobrze heblowane deski 0,010 0,011 0,014
Dobra wyprawa z zaprawy cementowe; czyste rury kamionkowe,
eliwne lub stalowe; dobrze heblowane deski
0,011 0,012 0,014
Rury wodocigowe w normalnych warunkach, bardzo czyste rury
kanalizacyjne, dobrze wykonany beton; nieheblowane deski
0,011 0,012 0,013
Ciosy kamienne w lepszych warunkach, mur z cegy; rury kanaliza-
cyjne, nieco zabrudzone rury wodocigowe
0,012 0,013 0,013
Zabrudzone rury wodocigowe, kanay betonowe przy rednich
warunkach
0,013 0,0135 0,014
redni mur z cegy, okadzina z ciosw kamiennych w rednich wa-
runkach, zabrudzone deski, zabrudzone rury kanalizacyjne
0,012 0,015 0,016
Dobry mur z kamienia amanego, stary mur z cegy, gadka, dobrze
obrobiona skaa
0,016 0,017 0,018
Kanay pokryte warstw ilast, kanay w zwartym lessie i drobnym
wirze pokrytym powok ilast
0,017 0,018 0,022
Bruk z kamienia polnego, kanay w gadko wykutej skale, kanay w
lessie, zwartym wirze, zwartej ziemi pokrytej powok ilast
0,017 0,018 0,020
Kanay w zwartej glinie; kanay w lessie, wirze, ziemi, powleczone
niecig powok ilast; due kanay ziemne utrzymane i remonto-
wane lepiej ni przecitne
0,022 0,024 0,026
32


cd. tab. 3.2
1 2 3 4
Dobry suchy mur; due kanay ziemne utrzymane i remontowane
przecitnie; mae kanay ziemne dobrze utrzymane; rzeki o bardzo
dobrych warunkach (czyste, proste oysko ze swobodnym przepy-
wem, bez duych zagbie)
0,025 0,030 0,035
Kanay ziemne: due, utrzymane gorzej ni przecitnie, mae w warun-
kach normalnych
0,0275 0,028 0,029
Kanay ziemne w do zym stanie (np. miejscami zaronite wodo-
rostami, z otoczakami i wirem), zauwaalnie zaronite traw, z
lokalnymi osypiskami skarp; rzeki o dobrych warunkach przepywu
0,029 0,030 0,0325
Kanay w zym stanie (nieregularny przekrj znacznie zaniesione
kamieniami i zaronite wodorostami itp.); rzeki we wzgldnie do-
brych warunkach lecz z pewn iloci kamieni i wodorostw
0,030 0,035 0,039
Kanay le utrzymane (znaczne wyrwy i zsuwy, zaronite szuwara-
mi, gste korzenie, due kamienie na dnie itp.); rzeki o zych warun-
kach przepywu, znaczne iloci kamieni i wodorostw, krte ozysko
0,040 0,045 0,080
Kanay ziemne zaniedbane (nieoczyszczone, z du iloci traw
krzakw)
0,050
0,075
0,100
0,140
Odcinki kanaw naturalnych zaronite, z gbokimi doami, z wiklin
i pniami zwalonych drzew
0,075 0,100 0,150
4. ZASADA POMIARU NATENIA PRZEPYWU
ZA POMOC PRZELEWU O OSTREJ KRAWDZI
W wielu przypadkach praktycznych zwizanych z przepywem cieczy w kanaach otwartych
istotne jest pomierzenie rzeczywistego natenia przepywu w kanale. Do tego celu stosuje si rne-
go rodzaju urzdzenia pomiarowe, z ktrych do najpopularniejszych nale przelewy o ostrej kraw-
dzi. S to urzdzenia stosowane na szerok skal, zarwno w zakadach przemysowych (np. oczysz-
czalniach ciekw), jak i laboratoriach. Przy wykonywaniu wielu wicze laboratoryjnych zwizanych
z przepywem w kanaach otwartych konieczny jest pomiar rzeczywistego wydatku w kanale i jest to z
reguy realizowane za pomoc przelewu. Najczciej stosowane przelewy w przekroju poprzecznym
maj ksztat trjktny (jeli jest to trjkt prostoktny przelew nosi nazw przelewu Thomsona) lub
koowy. Z uwagi na fakt, e jest to jedno z podstawowych urzdze wykorzystywanych w laborato-
rium, celowe jest przypomnienie zasady przeprowadzenia tego typu pomiaru.
cianka przelewowa moe by umiejscowiona bezporednio w kanale otwartym lub w skrzyni
przelewowej (rys. 4.1a), do ktrej kierowany jest strumie pyncej cieczy. Skrzynia taka montowana
jest z reguy na pocztku lub na kocu kanau pomiarowego. Pomiar natenia przepywu za pomoc
przelewu odbywa si porednio na podstawie pomiaru rzdnej zwierciada wody przed przelewem.
Natenie przepywu przez przelew jest funkcj tzw. obcienia przelewu H, czyli rnicy rzdnych
zwierciada cieczy przed przelewem i krawdzi przelewu (rys. 4.1b,c), czyli
33
Q = f(H) (4.1)
Rzdna krawdzi przelewowej jest wielkoci sta (o ile nie zmieni si ukadu odniesienia, ani kra-
wd przelewowa nie zostanie przesunita) i w zwizku z tym jest podawana jako wielko charakte-
ryzujc przelew, nazywana rzdn zera przelewu. W celu okrelenia wydatku wystarczy wic
pomierzy rzdn zwierciada cieczy przed przelewem. Wykonuje si to zazwyczaj za pomoc szpilki
wodowskazowej, w odlegoci (3 4) H, czyli w obszarze, gdzie zwierciado cieczy nie ulega jeszcze
zakrzywieniu z powodu obecnoci przelewu (rys. 4.1b,c). Na podstawie pomiaru okrela si obcie-
nie przelewu:
H = R
zp
O
p
(4.2)
gdzie R
zp
jest pomierzon rzdn zwierciada wody, a O
p
rzdn zera przelewu.

cianka
przelewu
Q
Q
a)
H
R
zp
.
c)
R
zp
H
b)
(3 - 4) H
.
.
O
p
O
p
ruchoma szpilka
wodowskazowa


Rys. 4.1. Pomiar natenia przepywu za pomoc przelewu o ostrej krawdzi:
a) schemat skrzyni przelewowej, b) przekrj poduny przez przelew, c) przekrj poprzeczny przez przelew

Dla obliczonej wartoci H z relacji (4.1) okrelane jest natenia przepywu.
Relacja (4.1), zwana charakterystyk przelewu, najczciej przyjmuje posta funkcji pot-
gowej Q = aH
b
. Wspczynniki a i b s parametrami charakterystycznymi dla danego przelewu i mu-
sz by wczeniej wyznaczone na etapie tarowania urzdzenia. Sposb wyznaczania charakterystyki
przelewu opisano w wiczeniach Po (Badanie przelewu o ostrej krawdzi) i Pk (Badanie przelewu
o szerokiej koronie). Po wytarowaniu przelewu, relacja (4.1) jest ju znana bd to w postaci wzoru
funkcji, wykresu lub te w postaci tabelarycznej, i natenie przepywu moe by w prosty sposb
wyznaczone na podstawie okrelonej wczeniej wartoci H.
34
5. SCHEMATY KANAW LABORATORYJNYCH
Na rysunkach rys. 5.1a i rys. 5.1b przedstawiono schematy kanaw laboratoryjnych, w kt-
rych realizowane s wiczenia dotyczce przypyww ze swobodn powierzchni.


b)
a)
Q
Q
Q
przelew
Thomsona
ruchoma
zastawka
szpilka
wodowskazowa
miejsce
na wymienny model
rurocig
doprowadzajcy wod
ruba
regulacyjna



Rys. 5.1. Schematy kanaw laboratoryjnych: a) kana z regulowanym spadkiem dna, b) kana o staym spadku dna

III. OPISY DOWIADCZE LABORATORYJNYCH
1. OPORY RUCHU CIA PORUSZAJCYCH SI W PYNIE
1.1. Podstawy teoretyczne
Znajomo praw rzdzcych ruchem cia w orodku pynnym ma due znaczenie praktyczne.
Pozwala przykadowo na okrelenie oporu, ktry pokona musi poruszajcy si statek, na projektowa-
nie urzdze do transportu hydraulicznego itp. Do bardzo interesujcych poznawczo i wanych prak-
tycznie zagadnie hydrauliki nale: ruch osadw dennych w korytach rzecznych, transport pyw
przez wiatr, czy te sedymentacja zawiesiny w osadnikach, a wic przypadki ruchu drobnych czste-
czek substancji rozproszonej w masie pynu stanowicego nonik.
Generalnie mona wyrni dwa sposoby ujcia przedstawionych powyej zagadnie. Pierw-
szy z nich, zwany fenomenologicznym, polega na zastpieniu rzeczywistej mieszaniny dwu- lub wie-
lofazowej przez umowny pyn jednorodny, ktrego parametry (gwnie lepko i gsto) wyznaczane
s przez urednienie bd skorygowanie parametrw czystych skadnikw. Korekta ta uwzgldnia
rodzaj oraz stenie jednej lub wielu substancji rozproszonych. Metoda fenomenologiczna wykracza
poza ramy podstawowego kursu hydrauliki, tote tylko tytuem przykadu mona przytoczy wzr
Einsteina, pozwalajcy obliczy efektywn lepko zawiesiny
z
:
) , ( + = 5 2 1
z
(1.1.1)
gdzie: dynamiczny wspczynnik lepkoci nonika, objtociowe stenie substancji rozproszonej.
Wzr ten odnosi si do maych ste zawiesiny, skadajcej si ze sztywnych czstek o
ksztacie kulistym.
Drugi sposb, okrelany mianem strukturalnego, polega na badaniu zachowania si poszcze-
glnych czstek zawiesiny. Jednake ze wzgldu na ogromn z reguy ich liczb, praktycznie nie-
moliwa jest analiza ruchu kadej z nich. Naley wic zdecydowa si na wybr czstki miarodajnej
dla danego zagadnienia (lub pewnej liczby takich czstek), okreli jej zachowanie si w przepywie, a
otrzymane rezultaty wykorzysta do celw praktycznych. Moliwe s tu rne rozwizania - przyka-
dowo przy projektowaniu osadnikw, ze wszystkich czstek, ktre musz ulec sedymentacji, wybie-
ramy jako miarodajn t o najmniej korzystnych parametrach osadzania, a wic najmniejsz i najlej-
sz. Jest oczywiste, e w osadniku zaprojektowanym dla takich czstek wytrcone take zostan
wszystkie inne, majce korzystniejsze wasnoci sedymentacyjne.
Zasadnicz cech metody strukturalnej jest wic badanie ruchu pojedynczej czstki zawiesiny.
Niech zatem w rozwaanym zagadnieniu obserwowana bdzie czstka wykonujca tylko ruch postpo-
wy, a zatem taka, ktr mona traktowa jako punkt materialny. Jej prdko spenia musi rwnanie:

36

= F
dt
u d
V
c

(1.1.2)
gdzie
c
jest gstoci czstki, V objtoci czstki, u

wektorem prdkoci, F

sum si dziaa-
jcych na czstk (a zatem si cikoci, wyporu, siy od mas stowarzyszonych, siy Basseta i siy opo-
ru). Rwnanie (1.1.2) stanowi II prawo Newtona dla czstki o staej masie.

W mechanice pynw bardzo due znaczenie ma prawidowe okrelenie siy oporu. Dla szcze-
glnego przypadku sztywnej czstki kulistej poruszajcej si bardzo wolno w cieczy lepkiej, wyraa
si ona znanym wzorem Stokesa:
d u F
o
3 = (1.1.3)
gdzie oznacza dynamiczny wspczynnik lepkoci, u prdko opadajcej czstki, natomiast d jej
rednic. Jednake wzr ten jest wany, gdy liczba Reynoldsa spenia zaleno:
1 = =

d u d u
Re (1.1.4)
gdzie jest gstoci pynu a kinematycznym wspczynnikiem lepkoci, co przykadowo dla ruchu
kropel wody w powietrzu odpowiada wartoci d 0,1 mm (kropla mgy). Niestety, w zdecydowanej
wikszoci przypadkw praktycznych warunek (1.1.4) nie jest speniony, a ponadto ksztat analizowa-
nych czstek rni si z reguy od kulistego. Z tego wzgldu zamiast formuy (1.1.3) czsto stosowana
jest inna zaleno dla siy oporu:

2
2
u
A C F
D o

= (1.1.5)
gdzie C
D
jest empirycznym wspczynnikiem oporu, A okrela pole przekroju czynnego opadajcej
czstki, natomiast jest gstoci nonika. Formua ta ma charakter pempiryczny, a niekiedy bywa
nazywana prawem Newtona.
Aby zatem okreli warto siy oporu wedug (1.1.5), konieczna jest znajomo wspczyn-
nika oporu, ktrego warto dla czstek o znanym ksztacie mona odczyta z tablic, natomiast dla
czstek nietypowych wyznaczy dowiadczalnie. Sposb empirycznego okrelania wspczynnika
oporu przedstawiono w wiczeniach Cd (Wyznaczanie wspczynnika oporu czstki staej porusza-
jcej si w wodzie) oraz Cp (Wyznaczanie wspczynnika oporu pcherzykw powietrza poruszaj-
cych si w wodzie). Osobnym problemem, nie tylko ze wzgldu na zastosowanie powyszych formu
na opory przepywu, jest okrelenie dynamicznego wspczynnika lepkoci cieczy. W przypadku
klasycznych cieczy (np. wody) przy wyznaczeniu jego wartoci mona posuy si dostpnymi w
literaturze wykresami i wzorami (patrz: II. Materiay pomocnicze. 1. Wybrane parametry i cechy
fizyczne pynw). Jednake w przypadku cieczy mniej typowych, oraz w celu dokadniejszego okre-
lenia wartoci tego wspczynnika, take w tym przypadku warto odwoa si do eksperymentu. Jego
opis przedstawiono w wiczeniu Hp (Pomiar lepkoci wiskozymetrem Hplera).
37
1.2. Wyznaczanie wspczynnika oporu czstki staej poruszajcej si w wodzie
(Cd)
Celem wiczenia jest okrelenie wartoci wspczynnikw oporu dla ziaren wiru swobodnie
opadajcych w wodzie.
Wprowadzenie
Konsekwencj istnienia lepkoci pynu jest powstawanie siy oporu dziaajcej na poruszajce
si w nim czstki. Okrelenie wielkoci siy oporu, podczas opadania czstek staych ma wane zna-
czenie w wielu zagadnieniach praktycznych, takich jak przepyw przez osadniki, komory oraz kanay
naturalne i sztuczne. W przypadku sztywnej czstki kulistej poruszajcej si bardzo wolno w cieczy
(Re 1), si oporu opisuje si wzorem Stokesa (patrz: Opory ruchu cia poruszajcych si w pynie.
Podstawy teoretyczne).
Jeli jednak prdko opadania czstki jest wiksza oraz ksztat czstki nie jest kulisty, stosowany jest
pempiryczny wzr:

2
2
u
A C F
D o

= (1.2.1)
w ktrym C
D
jest empirycznym wspczynnikiem oporu, natomiast A polem przekroju czynnego opa-
dajcej czstki, gstoci pynu, w ktrym czstka ta si porusza.
Wspczynnik oporu C
D
we wzorze (1.2.1) mona obliczy analitycznie tylko w szczeglnym
przypadku, tj. dla czstek kulistych, opadajcych ruchem laminarnym, czyli gdy liczba Reynoldsa
(1.1.4) Re< l. Otrzymuje si wwczas:

Re
24
=
D
C (1.2.2)
i wzr (1.2.1) przechodzi w zaleno Stokesa. Jest to jednak przypadek wystpujcy niezmiernie rzadko.
Zazwyczaj przepyw odbywa si przy liczbach Reynoldsa znacznie wikszych od jednoci. Wwczas
analityczne okrelenie wspczynnika oporu przy pomocy formuy (1.2.2) staje si niemoliwe i naley go
wyznaczy eksperymentalnie. Dla niektrych cia, posiadajcych bardziej regularny ksztat, otrzymane t
drog wartoci wspczynnikw oporu znale mona w literaturze. Przykadowo:
dla kuli
Re > 1,5 10
5
C
D
= 0,09 0,18
Re < 1,5 10
5
C
D
= 0,47
dla elipsoidy obrotowej poruszajcej si wzdu krtszej osi, dla stosunku posi a/b = 0,75
Re < 5 10
5
C
D
= 0,60
Re > 5 10
5
C
D
= 0,21
dla kropli (o dugoci l i szerokoci b, przy Re > 10
6
):
l/b = 2 C
D
= 0,20
l/b = 5 C
D
= 0,06
38
l/b = 10 C
D
= 0,083
l/b = 20 C
D
= 0,094
W celu dowiadczalnego wyznaczenia wspczynnika oporu C
D
, ruch postpowy czsteczki o staej
masie moemy opisa stosujc II prawo Newtona:

= F
dt
u d
V
c

(1.2.3)
gdzie
c
jest gstoci czstki, V jej objtoci, u

wektorem prdkoci, natomiast F

sum si
dziaajcych na czstk.

W bardzo wielu przypadkach ruch taki mona z dobrym przyblieniem traktowa jako ustalony w
czasie. Dziki temu rwnanie ruchu czstki (1.2.3) zawiera tylko siy cikoci, wyporu i oporu:

2
2
u
A C g V
D c

= ) ( (1.2.4)
Z rwnania tego mona wyznaczy wspczynnik oporu, ktry wyraa si wzorem:

2
2
u A
g V
C
c
D

) (
= (1.2.5)
Celem okrelenia przekroju czynnego A, czstk o ksztacie nieregularnym, zastpuje si czstk kuli-
st o rednicy zastpczej d
z
takiej, przy ktrej objto czstki kulistej jest rwna objtoci czstki.
Odpowiednie zalenoci maj posta:

3
1
6

V
d
z
(1.2.6)

4
2
z
d
A

= (1.2.7)
Prdko opadania mona okreli, mierzc czas opadania czstki na okrelonej drodze L.
Schemat stanowiska pomiarowego
Schemat stanowiska laboratoryjnego pokazano na rys. 1.2.1 Skada si ono z pionowo usta-
wionej przeroczystej kolumny, wypenionej wod. Na ciance rury umieszczone s dwie cechy, wy-
znaczajce dystans o dugoci L. Kolumna umieszczona jest w piercieniu mocujcym.
Sposb wykonania wiczenia
wiczenie polega na wyznaczeniu wspczynnika oporu C
D
na podstawie 20 pomiarw czasu
opadania czstek grubego wiru. W tym celu naley:
1) przygotowa n = 20 ziaren grubego wiru o rozmiarze ok. 10 mm;
39
kolumna
z wod
oznakowanie
dystansu
oznakowanie
dystansu
L
piercie
mocujcy
kolumn


Rys. 1.2.1. Schemat stanowiska pomiarowego

2) okreli czn objto ziaren (n V) wrzucajc ziarna wiru do wypenionej wod kalibrowanej
menzurki;
3) okreli czn mas m ziaren wiru, wac je na wadze laboratoryjnej;
4) wrzucajc kolejno ziarna wiru do wody w kolumnie, zmierzy za pomoc stopera czasy ich opa-
dania t na drodze L.
Wyniki zestawi w tab. 1.2.1.
Opracowanie wynikw pomiarw
W toku opracowywania wynikw pomiarw naley:
1) okreli rednic zastpcz d
z
(zgodnie z (1.2.6)) przyjmujc V rwne redniej objtoci pojedyn-
czej czstki oraz wyznaczy przekrj czynny A dla czstki o rednicy d
z
;
2) okreli redni gsto badanego materiau wedug nastpujcego wzoru:

nV
m
c
= (1.2.8)
3) obliczy redni arytmetyczn t
r
z dwudziestu zmierzonych czasw opadania t;
4) obliczy redni warto wspczynnika oporu C
D
(1.2.5) dla badanej prbki ziaren przyjmujc, e
prdko opadania jest rwna:

r
t
L
u = (1.2.9)
5) pomierzy temperatur wody w kolumnie T oraz na jej podstawie okreli dynamiczny wspczyn-
nik lepkoci dla wody zgodnie z formu:

2
0
000221 0 0337 0 1 T T + +
=
, ,

(1.2.10)
40
gdzie: T jest temperatur w skali Celsjusza, natomiast
0
dynamicznym wspczynnikiem lepko-
ci dla T = 0 [C] (
0
= 0,00179 [Ns/m
2
]);
6) obliczy odpowiadajc pomierzonej prdkoci warto liczby Reynoldsa wedug wzoru:

z
d u
= Re (1.2.11)
7) wyznaczy pozorne bdy pomiaru (bezwzgldny i wzgldny), posugujc si metod rniczki
zupenej, zgodnie z nastpujc procedur:
obliczy rednie odchylenie standardowe s dla zmierzonych czasw opadania 20 ziaren wiru
wedug nastpujcego wzoru:

( )
1
1
2

=

=
n
t t
s
n
i
r i
, gdzie n = 20 (1.2.12)
przyj, e pozorny bd bezwzgldny pomiaru czasu t
p
jest rwny wartoci s,
wyznaczy warto pochodnej f'(t
r
) funkcji C
D
= f(t
r
). W tym celu naley podstawi (1.2.9) do
(1.2.5), co prowadzi do relacji:

2
2
2
r
c
r D
t
A L
g V
t C

) (
) (

= (1.2.13)
skd po zrniczkowaniu otrzymuje si:

r
c
r
t
A L
g V
t
2
4

) (
) ( f

= (1.2.14)
Po podstawieniu konkretnych wartoci liczbowych uzyskuje si warto funkcji f'(t
r
),
obliczy pozorny bd bezwzgldny pomiaru wspczynnika oporu C
D
wedug formuy
( )
p r p D
t t C = ) ( f (1.2.15)
obliczy pozorny bd wzgldny pomiaru C
D
wedug wzoru:

( )
D
p D
C
C
C
D

= (1.2.16)
Wyniki oblicze zestawi w tab. 1.2.1.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie z wykonanego dowiadczenia musi zawiera:
cel i zakres wiczenia,
krtki opis badanego zjawiska,
szkic stanowiska pomiarowego,
wyniki pomiarw i oblicze,
opis przebiegu wiczenia,
dyskusj rezultatw i ich dokadnoci.
Tabela 1.2.1
41
Wyniki pomiarw i oblicze
Objto czstek:





rednica zastpcza czstki:
Przekrj czynny czstki:

Masa ziaren:
rednia gsto badanego materiau:


Temperatura wody:
Gsto wody:
Dynamiczny wspczynnik lepkoci wody:
objto wody:
objto wody z czstkami:
objto czstek:
liczba czstek:
rednia objto czstki:

V
w
= ......................... [cm
3
]
V
w+cz
= ......................... [cm
3
]
V
cz
= ......................... [cm
3
]
n = .........................
V = ......................... [mm
3
]

d
z
= ......................... [mm]
A = ......................... [mm
2
]

m = ......................... [g]
nV
m
c
= = ....................... [g/cm
3
]

T = ......................... [C]
= ......................... [g/cm
3
]
= ......................... [N s/m
2
]

Czas opadania czstek na drodze L = .............................................. cm
t
i
t
r
(t
i
t
r
)
2

( )
1 n
t t
s
n
1 i
2
r i

=

=
Nr czstki i
[s] [s] [s
2
] [s]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20



= =

rednia prdko opadania:
= =
r
t
L
u .................................... [cm/s]
Liczba Reynoldsa: = =

d u
Re
z
................................ [ - ]
rednia warto wspczynnika oporu:
=

=
2
c
D
u A
g ) ( V 2
C ..................... [- ]
Pochodna
r
2
c
r
'
t
A L
g ) 4V(
) (t f

=
f(t
r
) = .........................................
Pozorny bd bezwzgldny:
( ) ( ) = =
p r
'
p D
t t f C ..................

Pozorny bd wzgldny:
( )
=

=
D
p D
C
C
C
D
...........................
42
1.3. Wyznaczanie wspczynnika oporu pcherzykw powietrza
poruszajcych si w wodzie (Cp)
Celem wiczenia jest wyznaczenie wartoci wspczynnika oporu dla pcherzykw powietrza
poruszajcych si w wodzie.
Wprowadzenie
Ruch pcherzykw powietrza w wodzie moemy traktowa jako ruch substancji rozproszonej,
ktra w czasie ruchu ulega deformacji. Podobnie jak i w przypadku sztywnej czstki materialnej, ruch
bbelka gazu poruszajcego si w pynie powoduje powstanie siy oporu. Jest to konsekwencja istnie-
nia zjawiska lepkoci. Okrelenie wielkoci siy oporu w takim przypadku jest bardzo trudne. Dla
celw praktycznych mona zaniedba zmienno ksztatu w czasie ruchu i operowa pewnym kszta-
tem urednionym. Podobnie jak w przypadku ruchu czstki materialnej, si oporu dla pcherzyka o
regularnym, kulistym ksztacie, opisuje wzr Stokesa (patrz: Opory ruchu cia poruszajcych si w
pynie. Podstawy teoretyczne),
Wzr (1.3.1) obowizuje tylko dla Re 1. W oglnym przypadku, gdy prdko ruchu czstki w wo-
dzie jest wiksza oraz ksztat czstki nie jest kulisty, moemy zastosowa wzr:

2
2
u
A C F
P o

= (1.3.1)
gdzie C
P
jest empirycznym wspczynnikiem oporu dla pcherzykw powietrza, A polem przekroju
czynnego pcherzyka powietrza, natomiast gstoci pynu, w ktrym porusza pcherzyk.

Traktujc ruch jako ustalony w czasie, mona w rwnaniu ruchu czstki (II prawo Newtona)
uwzgldni tylko siy cikoci, wyporu i oporu, w efekcie czego otrzymuje si zaleno:

2
2
u
A C g V
P c

= ) ( (1.3.2)
gdzie
c
jest gstoci pcherzyka, za V jego objtoci.
Wspczynnik oporu moe by obliczony z przeksztaconego wzoru (1.3.2):

2
2
u A
g V
C
c
P

) (
= (1.3.3)
Okrelenie przekroju czynnego A oraz objtoci V poruszajcego si pcherzyka wymaga wyznaczenia
rednicy zastpczej d
z
, tj. rednicy kuli o tej samej objtoci. Do celw praktycznych mona zaniedba
zmienno ksztatu w czasie ruchu i operowa pewnym ksztatem urednionym. W przypadku gdy
rozwaany jest ruch pcherzyka powietrza w wodzie, rednic zastpcz mona wyznaczy z nastpu-
jcego wzoru:

5
1
31 7

=
g
Q
d
z
,
(1.3.4)
43
gdzie Q jest wydatkiem powietrza, a g przyspieszeniem ziemskim.
Pole przekroju czynnego moe by okrelone z zalenoci

4
2
z
d
A

= (1.3.5)
Prdko wypywu pcherzyka mona obliczy posugujc si nastpujcymi wzorami:
dla d
z
= 1 2.5 [mm]

z p
d g u = 28 1, (1.3.6)
dla d
z
12 [mm]

z p
d g u = 69 0, (1.3.7)
Schemat stanowiska pomiarowego
Schemat stanowiska laboratoryjnego pokazano na rys. 1.3.1. Skada si ono z pionowo ustawionej
przeroczystej kolumny, wypenionej wod. Na ciance rury umieszczone s dwie cechy, wyznaczaj-
ce dystans o dugoci L. U dou rury umieszczony jest wylot powietrza, zasilany ze sprarki. Do re-
gulacji i pomiaru wydatku powietrza suy zawr i rotametr.

kolumna
z wod
piercie
mocujcy
kolumn
oznakowanie
dystansu
oznakowanie
dystansu
L
wylot
powietrza
sprarka
zawr
regulacyjny
rotametr


Rys. 1.3.1. Schemat stanowiska pomiarowego
Sposb wykonania wiczenia
wiczenie polega na wyznaczeniu wspczynnika oporu C
P
na podstawie 20 pomiarw czasu
wypywu bbelkw powietrza w kolumnie z wod. Wyniki pomiarw i oblicze naley zestawi w
44
tab. 1.3.1. W toku wykonywania wiczenia naley:
1) przygotowa stanowisko laboratoryjne wczy dopyw powietrza i tak wyregulowa jego wyda-
tek Q, aby pcherzyki powietrza odrywajce si z wylotu przewodu powietrznego wypyway w
wodzie wypeniajcej kolumn w odlegoci okoo 20 cm jeden od drugiego;
2) zmierzy stoperem czas wypywu t dla 20 pcherzykw na dystansie L;
3) dla kadej z otrzymanych wartoci t obliczy prdko wypywu pcherzyka u
p


t
L
u
p
= (1.3.8)
4) okreli rednic zastpcz d
z
kadego bbelka powietrza (1.3.4) oraz warto wspczynnika opo-
ru C
P
(1.3.3) korzystajc ze wzoru (1.3.5) oraz pamitajc, e:

3
6
1
z
d V = (1.3.9)
5) obliczy redni arytmetyczn z dwudziestu otrzymanych wartoci wspczynnikw oporu C
Pr

oraz redni prdko wypywu u
pr
;
6) pomierzy temperatur wody w kolumnie T oraz na jej podstawie okreli dynamiczny wspczyn-
nik lepkoci dla wody zgodnie z formu

2
0
000221 0 0337 0 1 T T + +
=
, ,

(1.3.10)
gdzie T jest temperatur w skali Celsjusza, za
0
dynamicznym wspczynnikiem lepkoci dla
T = 0 [C] (
0
= 0,00179 [N s/m
2
]);
7) obliczy odpowiadajc redniej prdkoci wypywu u
pr
warto liczby Reynoldsa wedug wzoru:

z pr
d u
= Re (1.3.11)
8) wyznaczy pozorne bdy pomiaru (bezwzgldny i wzgldny), posugujc si metod rniczki
zupenej, zgodnie z nastpujc procedur:
obliczy rednie odchylenie standardowe s dla 20 wyznaczonych prdkoci wedug nastpuj-
cego wzoru:

( )
1
1
2

=

=
n
u u
s
n
i
pr p
, gdzie n = 20 (1.3.12)
przyj, e pozorny bd bezwzgldny pomiaru prdkoci redniej u
pr
jest rwny wartoci s,







45
Tabela 1.3.1
Wyniki pomiarw i oblicze
Wydatek powietrza: Q = .............................. [cm
3
/s]
rednica zastpcza pcherzyka: d
z
= ............................... [mm]
Objto pcherzyka: V = .............................. [mm
3
]
Pole przekroju czynnego pcherzyka: A = ................................[mm
2
]
Temperatura wody: T = ................................. [C]
Gsto wody: = ................................. [g/cm
3
]
Dynamiczny wspczynnik lepkoci wody: = ................................. [N s/m
2
]
Czas przepywu pcherzykw powietrza na dystansie L = .............................................. cm
t
i
u
p
= L/t
i

2
p
c
p
u A
g ) ( V 2
C

=
u
p r
C
p r
(u
p
u
p r
)
2

( )
1 n
u u
s
n
1 i
2
r p
i
p

=

=
Nr czstki i
[s] [cm/s] [] [cm/s] [] [m
2
/ s
2
] [m/s]
1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20






Liczba Reynoldsa: = =

d u
Re
z r p
............................... [ ]
Pochodna
3
r p
c
r p
'
u A
g ) 4V(
) (u f

=
f(u
p r
) = ........................................... [s/m]
Pozorny bd bezwzgldny: ( ) ( ) = =
r p p r
'
p
p
u u f C ...................... []
Pozorny bd wzgldny:
( )
= =
r p
p
p
C
C
C

p
................................... []
46
wyznaczy warto pochodnej f(u
pr
) funkcji C
P
= f(u
pr
), gdzie

2
2
psr
c
psr P
u A
g V
u C

) (
) (

= (1.3.13)
skd po zrniczkowaniu otrzymuje si

3
4
pr
c
pr
u A
g V
u

) (
) ( f

= (1.3.14)
a po podstawieniu konkretnych wartoci liczbowych uzyskuje si ostatecznie warto funkcji
f(u
pr
),
obliczy pozorny bd bezwzgldny pomiaru wspczynnika oporu C
P
wedug formuy
( )
r p pr p P
u u C = ) ( f (1.3.15)
obliczy pozorny bd wzgldny pomiaru C
P
wedug wzoru

( )
P
p P
C
C
C
P

= (1.3.16)
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie z wykonanego dowiadczenia musi zawiera:
cel i zakres wiczenia,
krtki opis badanego zjawiska,
schemat stanowiska pomiarowego,
opis o przebiegu wiczenia,
wyniki pomiarw i oblicze,
dyskusj rezultatw i ich dokadnoci.



47
1.4. Pomiar lepkoci wiskozymetrem Hpplera (Hp)
Celem wiczenia jest wyznaczenie dynamicznego wspczynnika lepkoci w funkcji tempera-
tury dla wybranego pynu, za pomoc wiskozymetru Hpplera.
Wprowadzenie
Jednym z przejaww lepkoci pynu jest powstawanie siy oporu, dziaajcej na ciao porusza-
jce si w tym pynie. Okrelenie siy oporu jest bardzo przydatne w wielu zagadnieniach praktycz-
nych, take przy pomiarze lepkoci, jednake jest w oglnym przypadku trudne. Wobec powyszego
szczeglnie poyteczny okazuje si wzr Stokesa opisujcy si oporu F
o
:
d u F
o
3 = (1.4.1)
gdzie jest dynamicznym wspczynnikiem lepkoci, u prdkoci opadajcej czstki, za d jej
rednic.
Wzr (1.4.1) wany jest dla
1 = =

d u d u
Re (1.4.2)
gdzie jest gstoci pynu, a kinematycznym wspczynnikiem lepkoci (patrz: Opory ruchu cia
poruszajcych si w pynie. Podstawy teoretyczne).

W warunkach ustalonego opadania kulki II prawo Newtona przyjmuje posta:
F
o
= F
g
F
w
(1.4.3)
gdzie F
g
jest si cikoci, a F
w
si wyporu.
Dla kulki o rednicy d, wykonanej z materiau o gstoci
k
i opadajcej z prdkoci u w cieczy o
gstoci , sia cikoci wyraa si zalenoci:
g d F
k g

3
6
1
= (1.4.4)
za sia wyporu:
g d F
w

3
6
1
= (1.4.5)
Wstawiajc (1.4.1) i (1.4.5) do (1.4.3) otrzymamy:
( ) =
k
g d u
2
18 (1.4.6)
Jeeli zmierzona zostanie prdko opadania kulki (na przykad przez pomiar stoperem czasu
t, w ktrym kulka przebdzie dystans L; wtedy u = L/t), to znajc d,
k
i mona ze wzoru (1.4.6) wy-
liczy dynamiczny wspczynnik lepkoci badanej cieczy:

( )
u
g d
k
18
2

= (1.4.7)
48
Na przedstawionej powyej zasadzie oparte jest dziaanie urzdzenia do pomiaru lepkoci,
zwanego wiskozymetrem Hpplera (rys. 1.4.1). Zasadnicza rnica polega tylko na tym, e zaleno
(1.4.7) odnosi si do nieograniczonego obszaru cieczy, co wymagaoby obserwacji opadania kulki
przynajmniej w bardzo duym naczyniu. Byoby to bardzo niewygodne, tote w praktyce badan ciecz
umieszcza si w rurce o rednicy niewiele wikszej ni rednica kulki d. Dla tego przypadku zaleno
(1.4.7) zastpowana jest zalenoci pempiryczn postaci:
( )
5
10 102 0

= K t
k
, [Ns/m
2
] (1.4.8)
gdzie: t jest czasem opadania kulki [s],
k
ciarem waciwym kulki [N/m
3
], ciarem waci-
wym cieczy [N/m
3
], K bezwymiarow sta kulki.
Sta K oraz warto
k
naley kadorazowo odczyta dla wybranej kulki z fabrycznej metryczki, za-
czonej do urzdzenia.
Opis stanowiska badawczego
Schemat wiskozymetru przedstawiono na rys. 1.4.1. Zasadnicz jego czci jest szklana rur-
ka, nachylona do pionu pod ktem 10. Rurka umieszczona jest w szklanym naczyniu cylindrycznym,
ktre peni rol pojemnika na pynny nonik ciepa, umoliwiajcy utrzymanie i pomiar staej tempe-
ratury badanej cieczy. Nonik ciepa moe by podgrzewany grzak lub dopywa do wiskozymetru z
termostatu za pomoc krcw. Cao, ujta w ramk, umocowana jest obrotowo na osi w eliwnym
statywie, wyposaonym w libell pudekow. Do kontroli temperatury suy termometr, a dostp do
rurki zewntrznej zapewnia korek. Do urzdzenia zaczony jest zestaw 6 kulek pomiarowych.

w
lo
t n
o
n
ika
c
iep
a
w
y
lo
t n
o
n
ika
c
iep
a
grzaka
elektryczna 220 V
kulka
szklana
rurka
naczynie
cylindryczne
o
mocujca
libela
pudekowa
eliwny
statyw
termometr
korek
zaczep
ruba
regulacyjna
ruba
regulacyjna
ramka


Rys. 1.4.1. Schemat wiskozymetru Hpplera
49
Przebieg wiczenia
wiczenie polega na wyznaczeniu dynamicznego wspczynnika lepkoci na podstawie
pomiarw czasu opadania kulki w wiskozymetrze Hpplera. W tym celu naley kolejno:
1) zdj korek, napeni rurk badan ciecz (wskazan przez prowadzcego zajcia), delikatnie
wprowadzi do rurki kulk i zaoy korek.
Uwaga: kulk z zestawu naley tak dobra, aby czas jej opadania w rurce by nie krtszy ni 25 s.
Niekiedy wymaga to wykonania paru prb;
2) ustawi przyrzd na stole, napeni paszcz wodny i wczy grzak lub podczy paszcz do ter-
mostatu celem ogrzania badanej cieczy do odpowiedniej temperatury. Uwaga: gdy nonikiem cie-
pa jest paszcz z wody destylowanej, moliwe do uzyskania temperatury pomiarowe le w zakre-
sie od +1C do + 95C. Dla innych nonikw ciepa wynosz one odpowiednio: dla metanolu od
60C do 0C, dla gliceryny od +60C do +150C, dla oleju silikonowego od +20C do + 300C.
Przy wyborze nonika ciepa naley kadorazowo uwzgldni instrukcje fabryczne dla uywanego
termostatu;
3) za pomoc rub regulacyjnych sprowadzi bak libelli do punktu gwnego;
4) po uzyskaniu danej temperatury pomiaru zwolni zaczep i obrci ruchom cz przyrzdu o
180 na osi, a kulka opadnie na d. Nastpnie obrci naczynie do pooenia wyjciowego i za-
mkn zatrzask. W czasie nastpujcego po tym opadania kulki naley wykona pomiar czasu;
Pomiary lepkoci badanej cieczy naley wykona dla dziesiciu rnych temperatur T okre-
lonych przez prowadzcego, zaczynajc od wartoci bliskiej temperaturze otoczenia (1520C, za-
lenie od pory roku), stopniowo zwikszajc j co okoo 5C, a do temperatury kocowej rzdu
6570C. Dla kadej temperatury naley trzykrotnie zmierzy czas opadania kulki, do oblicze
przyjmujc warto redni.
Wyniki pomiarw zestawi w tab. 1.4.1.
Tabela 1.4.1
Tabela pomiarw czasu opadania kulki
Czas opadania kulki [s]
Nr Temperatura T [C]
pomiar 1 pomiar 2 pomiar 3 redni
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10


50
Opracowanie wynikw pomiarw
W ramach opracowania wynikw pomiarw naley (tab. 1.4.2):
1) obliczy ze wzoru (1.4.8) wartoci wspczynnika dla poszczeglnych temperatur T;

Tabela 1.4.2
Zestawienie wynikw oblicze
Staa kulki K = .............................
Ciar waciwy kulki
k
= ............................ [N/m
3
]
T
i
T
r
(T
i
T
r
)
2

( )
1 n
T T
s
n
1 i
2
r i

=

=
(T)

p



Nr i
[C] [N/m
3
] [N s /m
2
] [C] [C
2
] [C] [N s/(m
2
C)] [N s/m
2
]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10




Objanienia symboli w tekcie instrukcji.

2) otrzymane 10 punktw pomiarowych nanie na wykres w ukadzie wsprzdnych = f(T);
3) Na podstawie uzyskanej konfiguracji punktw zaoy rodzaj funkcji aproksymujcej zaleno
(T) dla badanej cieczy, wyznaczy wspczynniki zaoonej zalenoci metod najmniejszych
kwadratw (patrz: I. Wprowadzenie do zaj laboratoryjnych. Przedstawienie danych eksperymen-
talnych), narysowa wykres otrzymanej funkcji;
4) wyznaczy pozorny bd bezwzgldny pomiaru metod rniczki zupenej, zgodnie z nastpujc
procedur:
obliczy pozorny bd bezwzgldny pomiaru temperatury, przyjmujc e jest on rwny redniemu
odchyleniu standardowemu T
p
= s wedug nastpujcego wzoru:

( )
1
1
2

=

=
n
T T
s
n
i
r i
dla n = 10 (1.4.9)
obliczy ) (T , rniczkujc otrzyman w punkcie 3) funkcj (T) wzgldem temperatury T;
obliczy pozorny bd bezwzgldny pomiaru wspczynnika wedug formuy

p p
T T = ) ( (1.4.10)
na uprzednio wykonany wykres (T) nanie wok punktw pomiarowych prostokty charaktery-
zujce dokadno pomiarw (wedug schematu przedstawionego na rys. 1.4.2).

51
T
T *
*

2
2 T
1
1
2
2
punkt pomiarowy
prostokt bdu


Rys. 1.4.2. Zaleno (T) z uwzgldnieniem bdw pomiarw
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie z wykonanego dowiadczenia musi zawiera:
cel i zakres wiczenia,
opis metody wyznaczania wspczynnika lepkoci,
schemat wiskozymetru Hpplera,
wyniki pomiarw i oblicze (tabelka),
obliczenia funkcji (T) metod najmniejszych kwadratw,
wykres zawierajcy krzyw (T) oraz punkty pomiarowe,
dyskusj rezultatw.
2. PRZEPYW CIECZY LEPKIEJ W RUROCIGACH
2.1. Podstawy teoretyczne
Przewaajca cz praktycznych zagadnie ruchu cieczy w przewodach pod cinieniem
zwizana jest z problemem ustalonego przepywu cieczy w pojedynczym rurocigu lub w sieci prze-
wodw. W takim przypadku podstaw matematycznego opisu zjawiska jest ukad rwna zoony z
rwna cigoci i iloci ruchu, przy czym te ostatnie reprezentowane s zazwyczaj przez rwnanie
Bernoulliego.
Rwnanie cigoci w przypadku przepywu cieczy przez pojedynczy przewd niewydatkuj-
cy po drodze ma posta:
Q = Fv = const (2.1.1)
52
gdzie Q jest nateniem przepywu (wydatkiem), F polem przekroju poprzecznego a v redni
prdkoci przepywu w przekroju poprzecznym. W przypadku rurocigw przepyw odbywa si w
caym przekroju poprzecznym przewodu, std dla rur o przekroju koowym rwnanie cigoci spro-
wadza si do:
const
D
Q = = v
4
2

(2.1.2)
gdzie D jest rednic przewodu. Z powyszego rwnania wynika, e jeli rednica przewodu nie
zmienia si na pewnej dugoci, to rednia prdko przepywu w tym przewodzie jest na tej dugoci
staa, a co za tym idzie przepyw jest jednostajny. Jest to najczciej obserwowany rodzaj ruchu w
rurocigach. Rzadszym przypadkiem jest wystpowanie ruchu niejednostajnego, co ma miejsce w
przypadku zmiennej rednicy przewodu (przykadowo: przewd rozszerzajcy si, ksztatki zmienia-
jce rednic, np. dyfuzor itp.) lub w rurocigu wydatkujcym po drodze, gdzie zmiana prdkoci
spowodowana jest zmian natenia przepywu wzdu przewodu.
Z kolei rwnanie Bernoulliego jest szczegln postaci oglnego rwnania zachowania pdu,
historycznie wyprowadzan dla przypadku cieczy nielepkiej i otrzymywan poprzez przyrwnanie
dwch trjmianw Bernoulliego, zapisanych dla wybranych przekrojw, dla ktrych taka rwno
jest prawdziwa. Najczciej, ze wzgldw praktycznych, przekroje te obierane s wzdu tej samej
linii prdu, ktra w przypadku rurocigw pokrywa si z ich osi. Trjmian Bernoulliego moe by
zapisany w tzw. wersji wysokociowej o postaci:

g g
p
z B
2
2
v
+ + =

(2.1.3)
gdzie z okrela wysoko pooenia analizowanego punktu linii prdu nad przyjtym poziomem po-
rwnawczym, p okrela cinienie, jest gstoci cieczy, g przyspieszeniem ziemskim oraz v
prdkoci przepywu. Warto trjmianu Bernoulliego B jest miar wysokoci energii mechanicznej
w analizowanym punkcie. Dwa pierwsze czony trjmianu okrelaj energi potencjaln (odpowiednio
energi potencjaln pooenia i cinienia), ostatni energi kinetyczn.
W przypadku cieczy nielepkiej, na skutek braku oporw przepywu, cakowita wysoko
energii mechanicznej B nie ulega zmianie w trakcie przepywu. Moliwa jest jedynie zamiana energii
potencjalnej w kinetyczn lub odwrotnie. Rwnanie Bernoulliego zapisane dla wybranych punktw 1 i
2 ma wwczas posta:

g g
p
z
g g
p
z
2 2
2
2 2
2
2
1 1
1
v v
+ + = + +

(2.1.4)
gdzie g = jest ciarem objtociowym.
Interpretacj graficzn rwnania Bernoulliego dla cieczy nielepkiej przedstawia rys. 2.1.1.

53
linia energii
dla cieczy nielepkiej
linia cinienia v
2g
2
1
poziom porwnawczy
p
g
p
g
1
2
1
2
v
2g
2
2
z
1
z
2


Rys. 2.1.1. Interpretacja graficzna rwnania Bernoulliego dla cieczy nielepkiej.

Zaoenie, e ciecz przepywajca przez rurocig jest nielepka, ma praktyczne znaczenie w
bardzo ograniczonej iloci przypadkw. Najczciej dotyczy to przepywu na krtkich odcinkach i
czsto podejcie takie wykorzystywane jest jako punkt wyjcia do analizy przepywu cieczy lepkiej.
W przypadku przepywu cieczy lepkiej, na skutek tarcia wewntrznego (lepkoci), pojawiaj si
opory ruchu, powodujce spadek wartoci energii mechanicznej w miar przepywu. W praktyce stoso-
wane s dwie podstawowe metody uwzgldniania oporw przepywu. W pierwszej zakada si poczt-
kowo, e ciecz jest nielepka, rozwizuje si ukad rwna (2.1.2) i (2.1.4), a nastpnie kocowy wynik
koryguje si za pomoc odpowiedniego wspczynnika, w celu uwzgldnienia oporw przepywu.
Takie podejcie stosowane jest na przykad w przypadku zwek pomiarowych (patrz wiczenie Vn
Cechowanie zwki Venturiego), gdzie najpierw na drodze oblicze okrelany jest wydatek teoretycz-
ny Q
teor
, a dopiero w drugiej kolejnoci wydatek rzeczywisty Q
rzecz
zgodnie z formu:
Q
rzecz
= m Q
teor
(2.1.5)
przy czym m jest wspczynnikiem korekcyjnym, uwzgldniajcym m.in. opory przepywu.
W przypadku podejcia drugiego, opory przepywu uwzgldniane s ju na etapie rwnania
Bernoulliego, ktre w stosunku do postaci (2.1.4) ulega modyfikacji i przyjmuje form:

2 1
2
2 2 2
2
2
1 1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g g
p
z
g g
p
z
v v

(2.1.6)
gdzie h
str1-2
jest wysokoci strat energii mechanicznej na odcinku 1-2, natomiast
1
i
2
s wsp-
czynnikami de Saint-Venanta (patrz te wiczenie Wyznaczanie rozkadw prdkoci i wsp-
czynnikw de Saint-Venanta w kanale otwartym). Interpretacj graficzn rwnania Bernoulliego dla
cieczy lepkiej (2.1.6) przedstawia rys. 2.1.2.
Istnieje kilka sposobw okrelenia wysokoci strat energii mechanicznej h
str.
Straty te wywoane
s przez opory liniowe (opory/straty na dugoci) oraz opory miejscowe (opory/straty lokalne). Bardziej
szczegowo problem oporw przepywu w rurocigu przedstawiono w wiczeniu R (Wyznaczenie
wspczynnikw oporu przy przepywie cieczy w rurocigu). Informacje oglne wraz z wartociami wy-
branych wspczynnikw oporw podano w rozdziale II. Materiay pomocnicze.
54

linia energii
dla cieczy nielepkiej
linia cinienia
linia energii
v
2g
2
1 1
poziom porwnawczy
p
g
p
g
1
2
1
2
z
1
z
2
v
2g
2
2
h
str
1-2


Rys. 2.1.2. Interpretacja graficzna rwnania Bernoulliego dla cieczy lepkiej

Warto zauway, e w oglnym przypadku opory przepywu zale od rodzaju ruchu panuj-
cego w rurocigu (laminarnego lub turbulentnego), co jest konsekwencj odmiennego zachowania si
czsteczek cieczy w obu rodzajach ruchu, a co za tym idzie midzy innymi rnych rozkadw prd-
koci w przekroju. Charakterystyk obu rodzajw przepywu przedstawiono w wiczeniu Re (Wy-
znaczanie krytycznej liczby Reynoldsa), a wpyw rodzaju ruchu na opory przepywu we wspo-
mnianym wczeniej wiczeniu R (Wyznaczenie wspczynnikw oporu przy przepywie cieczy w
rurocigu).
Jak wynika z postaci rwnania Bernoulliego, w przypadku cieczy nielepkiej linia energii mecha-
nicznej jest pozioma, co oznacza, e energia mechaniczna nie ulega zmianie w trakcie przepywu, nato-
miast w przypadku cieczy lepkiej linia ta opada, co z kolei oznacza zmniejszanie si energii mechanicznej
w miar przepywu, na skutek oporw ruchu. Niekiedy jednak energia pyncej cieczy jest zbyt maa, by
speni okrelone wymagania, wynikajce z konkretnej sytuacji praktycznej (na przykad umoliwi pobr
wody mieszkacw na dziesitym pitrze wieowca). W takim przypadku konieczne jest dostarczenie
dodatkowej iloci energii mechanicznej z zewntrz. Urzdzeniami wykorzystywanymi w takich sytuacjach
s midzy innymi pompy. Cel ich stosowania oraz podstawowe zasady obliczania ukadw rurocigw z
pompami przedstawiono w wiczeniu Pmp (Badanie pomp wirnikowych). Naley wyranie podkreli,
e sytuacja, w ktrej energia mechaniczna dostarczana jest do ukadu z zewntrz (na przykad za pomoc
pomp) jest jedynym przypadkiem, kiedy linia energii lokalnie wznosi si. We wszystkich innych linia ta
jest pozioma (ciecz nielepka) lub opada (ciecz lepka).
Szczeglnym typem zagadnienia zwizanego z przepywem cieczy w rurocigu jest problem wyko-
rzystania energii mechanicznej strumienia wypywajcej z rurocigu cieczy do celw praktycznych. Jeli
na drodze takiego strumienia ustawiona zostanie przeszkoda, strumie ten zacznie dziaa na t prze-
szkod si nazywan naporem hydrodynamicznym. Zjawisko to moe by wykorzystane w rnego
typu napdach, np. turbinach. Dokadniej zagadnienie to przedstawione jest w wiczeniu PH (Wyzna-
czane parcia hydrodynamicznego na powierzchni pask i czasz pkulist).
55
2.2. Wyznaczanie krytycznej liczby Reynoldsa (Re)
Celem wiczenia jest wizualizacja dwch kategorii przepywu cieczy oraz wyznaczenie kry-
tycznej liczby Reynoldsa dla ruchu cieczy w przewodach o przekroju koowym.
Wprowadzenie
W wielu zagadnieniach hydromechaniki i hydrauliki zwizanych z przepywem cieczy lepkiej,
wan rol odgrywa okrelenie rodzaju ruchu, w jakim znajduje si ciecz. Jedn z podstawowych kla-
syfikacji jest podzia na ruch laminarny i turbulentny.
W ruchu laminarnym, zwanym take ruchem uwarstwionym, ciecz porusza si wzdu regu-
larnie, pynnie uoonych warstw (rys. 2.2.1a,b), midzy ktrymi nie nastpuje makroskopowe mie-
szanie elementw pynu (elementy z poszczeglnych warstw nie wykonuj ruchw poprzecznych).
Ruch taki moliwy jest przy spenieniu pewnych warunkw, z ktrych podstawowym jest odpowied-
nio niska prdko przepywu. Jeli jednak prdko jest dostatecznie dua, elementy pynu oprcz
przemieszczenia w gwnym kierunku przepywu zaczynaj wykonywa rwnie ruchy poprzeczne,
wskutek czego dochodzi do wzajemnego mieszania si warstw cieczy. Te poprzeczne ruchy czste-
czek nazywane s fluktuacjami turbulentnymi, a ruch okrelany jest mianem turbulentnego lub burz-
liwego (rys. 2.2.1c). Znajomo rodzaju ruchu cieczy ma istotne znaczenie praktyczne. Umoliwia nie
tylko jakociowy opis zachowania si elementw cieczy, ale take stanowi podstaw przy wyborze
oglnej wersji rwna ruchu. Z zada technicznych naley wymieni okrelanie zalenoci midzy
wysokoci strat energii mechanicznej a prdkoci przepywu (w przypadku ruchu laminarnego wy-
soko strat jest proporcjonalna do prdkoci w potdze pierwszej, za dla ruchu turbulentnego w
potdze drugiej). Ponadto znajomo rodzaju ruchu umoliwia midzy innymi jakociowy opis profilu
prdkoci w przekroju strumienia oraz oszacowanie liczbowej wartoci wspczynnika de Saint-
Venanta.
W przewaajcej czci zagadnie praktycznych, w przypadku przepywu cieczy w ruroci-
gach i kanaach otwartych mamy do czynienia z ruchem turbulentnym. Ruch laminarny moe wyst-
pi tylko przy bardzo maych prdkociach oraz/albo w strumieniach o bardzo maych wymiarach
geometrycznych, rzadko obserwowanych w praktycznych zagadnieniach przepywu pod cinieniem, a
jeszcze trudniejszych do zrealizowania w przypadku kanaw otwartych. Natomiast jest on powszech-
nie obserwowany podczas przepywu cieczy przez orodki porowate.

b) c)
a)


Rys. 2.2.1. Ukad trajektorii ruchu czstek w ruchu: a) laminarnym, b) laminarnym w przewodzie
o ciankach rwnolegych, c) turbulentnym w przewodzie o ciankach rwnolegych



56
Pojcie liczby Reynoldsa. Krytyczna liczba Reynoldsa
Kryterium umoliwiajcym okrelenie rodzaju ruchu cieczy jest liczba Reynoldsa (Re), nale-
ca do grupy tzw. liczb kryterialnych, bdca bezwymiarowym wyraeniem postaci

UL UL
Re = = (2.2.1)
w ktrym U jest prdkoci reprezentatywn (charakterystyczn, typow, przecitn) dla badanego
zjawiska, L jest reprezentatywnym wymiarem liniowym, jest gstoci cieczy, za oraz s od-
powiednio kinematycznym i dynamicznym wspczynnikiem lepkoci, przy czym = . Dla prze-
pywu pod cinieniem w rurocigu o przekroju koowym za L przyjmuje si rednic rurocigu d, za
U jest rwne redniej prdkoci w przekroju poprzecznym rurocigu v:

d d v v
Re = = (2.2.2)
Liczba Reynoldsa okrela stosunek si bezwadnoci do si lepkoci (si tarcia wewntrznego
cieczy). Im wiksza jest jej warto, tym siy lepkoci odgrywaj mniejsz rol w ruchu cieczy, a cz-
steczki mog atwiej przemieszcza si w kierunkach poprzecznych do gwnego kierunku przepywu.
Oglnie, jeli Re jest mniejsza od pewnej wartoci granicznej to ruch jest laminarny, natomiast w
przeciwnym przypadku ruch jest turbulentny. Ta graniczna warto liczby Re, przy ktrej ruch
zmienia charakter z laminarnego w turbulentny i odwrotnie, nosi nazw krytycznej liczby Reynoldsa
(Re
kr
). Naley zwrci uwag, e krytyczna liczba Reynoldsa przyjmuje rne wartoci w zalenoci
od rodzaju badanego zjawiska. Przejcie z ruchu laminarnego w turbulentny realizuje si przy innej
wartoci wyraenia (2.2.1) w przypadku przepyww w rurocigu, przy innej dla przepywu w kana-
ach i jeszcze innej dla przepywu cieczy w orodku porowatym.
Ruch laminarny i turbulentny w przewodzie o przekroju koowym
Badaniem charakteru ruchu cieczy w czasie przepywu pod cinieniem w przewodach o prze-
kroju koowym po raz pierwszy zaj si Osborne Reynolds. Jego dowiadczenia (1883) nie tylko
wykazay istnienie dwch rodzajw ruchu laminarnego i turbulentnego, ale te pozwoliy stwierdzi,
e krytyczna liczba Reynoldsa dla przepywu w przewodach o przekroju koowym nie przyjmuje ci-
le okrelonej wartoci, ale warto z pewnego przedziau, zalenie od warunkw, w jakich odbywa
si przepyw.
Obserwacje zachowania barwnika wprowadzonego do cieczy przepywajcej przez przewd o
przekroju koowym wykazay, e przy niewielkich liczbach Reynoldsa (czyli przy odpowiednio maych
prdkociach przepywu lub niewielkiej jego skali geometrycznej), barwnik tworzy wyran cienk
struk wiadczc o przepywie laminarnym. Przy stopniowym zwikszaniu prdkoci przez pewien
czas obserwuje si jeszcze przepyw laminarny, a po osigniciu pewnej wartoci granicznej nastpuje
przejcie z ruchu laminarnego w turbulentny, objawiajce si rozmyciem strugi barwnika w caej objto-
ci przewodu. Najmniejsz liczb Reynoldsa, okrelon wg (2.2.2), przy ktrej mona zaobserwowa to
przejcie jest warto 2320. Jest to dolna krytyczna liczba Reynoldsa (Re
kr d
). Poniej tej wartoci zaw-
sze obserwuje si ruch laminarny. Jeli jednak dowiadczenie prowadzone jest ostronie, a w czasie
57
jego trwania nie wystpuj nawet drobne zewntrzne zakcenia, przejcie z ruchu laminarnego w turbu-
lentny moe nastpi pniej, przy wikszej wartoci liczby Reynoldsa. Maksymalna warto liczby
Reynoldsa, przy ktrej moe nastpi przejcie z ruchu laminarnego w turbulentny nosi nazw grnej
krytycznej liczby Reynoldsa (Re
kr g
) (rys. 2.2.2a,b). Teoretycznie ruch laminarny mona zaobserwowa
nawet przy wartociach liczby Reynoldsa rzdu kilkudziesiciu tysicy, ale jest to bardzo trudne do zre-
alizowania w praktyce. Zaledwie niewielkie zakcenie zewntrzne powoduje wtedy utrat laminarnego
charakteru przepywu, a raz wytworzony ruch turbulentny przy liczbach Reynoldsa wikszych ni 2320
utrzymuje si ju w sposb trway. Za grn krytyczn liczb Reynoldsa, powyej ktrej zawsze wyst-
puje ruch turbulentny, przyjmuje si zazwyczaj warto 50000, ale dla celw praktycznych mona przy-
j, e powyej wartoci 2320 wystpuje ruch turbulentny.
Z kolei jeli dowiadczenie prowadzone jest w sposb odwrotny, to znaczy nastpuje stop-
niowe zmniejszanie prdkoci przepywu, a co za tym idzie wartoci liczby Re, poczwszy od po-
ziomu przekraczajcego 50000 a do liczb mniejszych ni 2320, obserwacje dowodz, e dla wartoci
liczb Re powyej 2320 nie mona zaobserwowa ruchu laminarnego, nawet jeli wystpowa on przy
tej wartoci Re przy zwikszaniu prdkoci przepywu. Potwierdza to poprzednie stwierdzenie, e
powyej wartoci Re = 2320 raz wywoany ruch turbulentny nie moe ju przej w ruch laminarny.
Dopiero przy Re = 2320 nastpuje przejcie w ruch laminarny, ktry utrzymuje si take poniej tej
wartoci liczby Reynoldsa. Wpyw sposobu prowadzenia dowiadczenia na rodzaj ruchu obserwowa-
nego w strefie przejciowej przedstawia rys. 2.2.2b.

strefa ruchu
laminarnego
strefa przejciowa strefa ruchu
turbulentnego
~50 000 warto Re
Re
kr g
Re
kr d
0 ~2300
a)
Re
kr d
Re
kr d
Re
kr g
Re
kr g
b)
ruch
laminarny
ruch laminarny ruch turbulentny
ruch turbulentny
warto Re
warto Re
kierunek prowadzenia dowiadczenia


Rys. 2.2.2. Interpretacja dolnej i grnej krytycznej liczby Reynoldsa:
a) strefy wystpowania ruchu laminarnego i turbulentnego; b) przejcie z ruchu
laminarnego w turbulentny i odwrotnie

W wiczeniu dy si do powtrzenia obserwacji przeprowadzonych przez Reynoldsa i wyzna-
czenia krytycznej wartoci Re dla przepywu pod cinieniem w przewodach o przekroju koowym.
58
Schemat stanowiska pomiarowego
wiczenie wykonywane jest na stanowisku o konstrukcji przedstawionej na rys. 2.2.3, zblio-
nej do konstrukcji stanowiska badawczego Reynoldsa (w oryginalnym dowiadczeniu Reynolds po-
sugiwa si przewodami usytuowanymi pionowo).
Stanowisko pomiarowe skada si z nastpujcych elementw:
zbiornika zasilajcego, zaopatrzonego w zawr doprowadzajcy wod do zbiornika, krawd
przelewow, ktra umoliwia utrzymanie ustalonych warunkw przepywu oraz zawr spustowy;
dwch przewodw o przekroju koowym, wykonanych ze szka organicznego, umoliwiajcego
prowadzenie obserwacji, wyprowadzonych ze zbiornika zasilajcego i zakoczonych zaworami
umoliwiajcymi regulacj natenia przepywu;
zbiorniczkw z barwnikiem, wraz z przewodami doprowadzajcymi barwnik do przewodw,
wyposaonych w zawory umoliwiajce regulacj natenia dopywu barwnika;
oraz urzdze pomocniczych:
naczynia do pobierania wody wypywajcej z przewodw w celu pomiaru natenia przepywu;
cylindra miarowego do precyzyjnego okrelania iloci pobranej wody;
stopera;
termometru do okrelenia temperatury przepywajcej cieczy;
urzdze odpywowych.

d=10 mm
d=14 mm
Q
barwnik
Z1
Z2
Z3


Rys. 2.2.3. Schemat stanowiska do wyznaczenia dolnej krytycznej liczby Reynoldsa
Przebieg dowiadczenia
W wiczeniu dla kadego z dwch przewodw naley dwukrotnie wywoa przejcie z ruchu
laminarnego w turbulentny oraz dwukrotnie wywoa przejcie z ruchu turbulentnego w laminarny i w
kadym przypadku okreli warto krytycznej liczby Reynoldsa.
Czynnoci przygotowawcze
W pierwszym etapie wykonywania wiczenia naley:
1) otworzy zawr doprowadzajcy wod do zbiornika zasilajcego Z1 tak, aby uruchomi prze-
lew. Uwaga: woda powinna przelewa si przez krawd przelewow w zbiorniku zasilajcym w
59
cigu caego czasu wykonywania wiczenia. Naley zatem odpowiednio czsto kontrolowa kra-
wd przelewow, a w razie potrzeby zwikszy ilo cieczy dopywajcej do zbiornika zaworem
Z1. W przeciwnym razie moe nastpi oprnianie zbiornika, a warunki przepywu nie bd
ustalone;
Obserwacja przejcia z ruchu laminarnego w turbulentny
W tym celu naley:
2) wywoa przepyw w jednym z przewodw, poprzez delikatne otwarcie zaworu regulacyjnego
na jego kocu (Z2). Ustawi mae natenie przepywu w przewodzie;
3) doprowadzi barwnik do przewodu przez otwarcie zaworu znajdujcego si w przewodzie do-
prowadzajcym (Z3); zaobserwowa cienk strug barwnika w przewodzie, wiadczc o prze-
pywie laminarnym. W razie potrzeby skorygowa ilo barwnika doprowadzanego do przewodu;
4) delikatnie zwikszajc stopniowo prdko przepywu w przewodzie (poprzez regulacj przepy-
wu zaworem na kocu przewodu Z2), zaobserwowa moliwie dokadnie moment przejcia ru-
chu laminarnego w turbulentny. W momencie zaobserwowania zmiany charakteru ruchu naley
przerwa manipulowanie przy zaworze regulacyjnym;
5) zakrci dopyw barwnika;
6) trzykrotnie metod objtociow dokona pomiaru natenia przepywu (poprzez pomiar
czasu przepywu okrelonej iloci wody, pobieranej za pomoc podstawionego naczynia; kado-
razowo przela zawarto naczynia do cylindra miarowego i dopiero wwczas odczyta objto);
7) dokona pomiaru temperatury cieczy w zbiorniku zasilajcym;
8) zakrci zawr na kocu przewodu.
Czynnoci opisane w punktach 2) 8) powtrzy. W obu przypadkach zanotowa wyniki pomiarw
(tab. 2.2.1).
Obserwacja przejcia z ruchu turbulentnego w laminarny
W tym celu naley:
9) ustawi due natenie przepywu w przewodzie;
10) doprowadzi barwnik do przewodu;
11) zmniejszajc prdko przepywu w przewodzie zaobserwowa moliwie dokadnie moment
przejcia ruchu turbulentnego w laminarny;
12) zakrci dopyw barwnika;
13) trzykrotnie metod objtociow dokona pomiaru natenia przepywu;
14) dokona pomiaru temperatury cieczy w zbiorniku zasilajcym;
Czynnoci 9) 14) powtrzy, ponownie obserwujc przejcie z ruchu turbulentnego w laminarny.
Obserwacje 2) 14) wykona dla drugiego przewodu.

Uwaga: obserwacji charakteru ruchu cieczy w przewodzie naley dokonywa w obszarze w peni
uksztatowanego profilu prdkoci, tj. w odlegoci L
w
30 d od wlotu przewodu, gdy zaburzenia
powstajce w strefie wlotu ze zbiornika do przewodu mog prowadzi do mylnej oceny charakteru
przepywu.
60
Opracowanie wynikw pomiarw
W opracowaniu wynikw eksperymentu naley:
1) na podstawie pomierzonej temperatury okreli wspczynnik lepkoci cieczy;
2) na podstawie pomierzonych trzykrotnie czasw i objtoci przepywajcej cieczy okreli nate-
nie przepywu. Wynik uredni;
3) na podstawie wyznaczonego natenia przepywu i znanej rednicy przewodu okreli prdko
przepywu cieczy w przewodzie;
4) okreli warto krytycznej liczby Reynoldsa dla kadej zmiany rodzaju ruchu.
Wyniki zebra w dwch tabelach (tab. 2.2.1) dla dwch rednic przewodw.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
cel i zakres wiczenia;
krtki wstp teoretyczny z wyjanieniem celowoci okrelania krytycznej liczby Reynoldsa;
opis dowiadczenia;
schemat stanowiska pomiarowego;
tabelk z wynikami pomiarw i oblicze;
przykad obliczeniowy z przeliczeniem jednostek;
wnioski dotyczce uzyskanych wartoci krytycznych liczb Reynoldsa, ich porwnania z doln kry-
tyczn liczb Reynoldsa, poprawnoci wykonania wiczenia, czynnikw wpywajcych na wynik,
subiektywnych wrae dotyczcych atwoci obserwowania zmian charakteru ruchu itp.

Tabela 2.2.1
Tabela pomiarowo-obliczeniowa do wyznaczenia krytycznej liczby Reynoldsa
d F=d
2
/4 T V t Q=V/t Q
r
v=Q
r
/F Re
[cm] [cm
2
]
O
b
s
e
r
-
w
o
w
a
n
e

z
j
a
w
i
s
k
o

[C] [cm
2
/s] [cm
3
] [s] [cm
3
/s] [cm
3
/s] [cm/s] []








l
a
m
i
n
a
r
n
y

t
u
r
-
b
u
l
e
n
t
n
y
















t
u
r
b
u
l
e
n
t
n
y

l
a
-
m
i
n
a
r
n
y







61
2.3. Cechowanie zwki Venturiego (Vn)
Celem wiczenia jest zapoznanie si z zasad pracy i parametrami zwki pomiarowej typu
Venturiego oraz dokonanie jej tarowania, polegajcego na wyznaczeniu krzywej charakterystycznej
zwki.
Wprowadzenie
Jedn z najczciej stosowanych metod okrelania natenia przepywu cieczy, i jednoczenie
najdokadniejsz, jest metoda objtociowa (wolumetryczna), polegajca na pomiarze czasu przepy-
wu okrelonej objtoci cieczy. Objto ta z kolei jest najczciej okrelana za pomoc cechowanego
zbiornika lub te w przypadku przepywu pod cinieniem wodomierza zamontowanego w przewo-
dzie. Niestety, w wielu przypadkach metody tej nie mona zastosowa. Przyczyn mog by uniemo-
liwiajce wykorzystanie wodomierza zanieczyszczenia lub agresywny charakter pyncego medium,
czy te brak moliwoci zamontowania lub podstawienia cechowanego zbiornika do okrelenia obj-
toci (niekiedy bardzo duej). Z tego powodu konieczne jest stosowane innych metod pomiaru nate-
nia przepywu. W przypadku przepywu cieczy pod cinieniem do najpopularniejszych naley wyko-
rzystanie zwek pomiarowych.
Zwk pomiarow nazywany jest odcinek przewodu, montowany w rozpatrywanym ruro-
cigu, na ktrym to odcinku wystpuje lokalne zmniejszenie powierzchni przekroju poprzecznego
przewodu. W zalenoci od sposobu konstrukcji, wrd zwek pomiarowych rozrnia si kryzy,
dysze oraz najczciej stosowane zwki Venturiego (rys. 2.3.1). W zwce Venturiego w sposb
wyrany mona wyodrbni trzy elementy konstrukcyjne: odcinek stopniowego zmniejszania przekro-
ju poprzecznego przewodu (konfuzor), fragment przewodu o staym, zmniejszonym przekroju, oraz
rozszerzenie przekroju poprzecznego do poprzednich wymiarw (dyfuzor) (rys. 2.3.1c). Taka budowa
zwki powoduje znacznie mniejsze zaburzenia przepywu, a co za tym idzie mniejsze straty energii,
ni to jest obserwowane w przypadku kryz i dysz.

h
kryza
dysze
zwka
a) b) c) d)


Rys. 2.3.1. Przykady zwek pomiarowych

Konstrukcja zwek pomiarowych umoliwia okrelenie wydatku w sposb poredni na
podstawie analizy zmian parametrw przepywu (cinienia i prdkoci) przy przejciu cieczy przez
62
zwenie. Wykorzystano tu zjawisko zmiany energii potencjalnej w kinetyczn i zwizane z tym, a-
twe do zaobserwowania, zmniejszenie cinienia na zwonym odcinku przewodu. Na podstawie po-
miaru rnicy cinie przed zweniem i w zweniu, moliwe jest okrelenie prdkoci przepywu i
w konsekwencji wydatku przewodu.
Zaleno midzy nateniem przepywu Q a wspomnian rnic cinie p moe by okre-
lona na podstawie rwnania Bernoulliego. Jednake problem stanowi wyznaczenie rzeczywistych
strat energii przy przepywie przez zwk. Dlatego te relacja Q(p) okrelana jest zazwyczaj przy
zaoeniu, e przepyw przez zwk odbywa si bez strat energii mechanicznej (czyli na podstawie
rwnania Bernoulliego dla cieczy nielepkiej). W pierwszej kolejnoci wyznaczany jest wydatek teore-
tyczny Q
teor
, ktry nastpnie poprawiany jest przez pewien wspczynnik, korygujcy wynik z uwagi
na wszystkie czynione uproszczenia:

teor rzecz
Q m Q = (2.3.1)
Wspczynnik m nazywany jest wspczynnikiem wydatku. Uwzgldnia on przede wszystkim:
strat cinienia (ktra jest miar straty energii mechanicznej) spowodowan zawirowaniami po-
wstajcymi w obrbie zwki,
nierwnomierny rozkad prdkoci w przekroju strumienia,
niedokadnoci pomiaru rnicy cinie.
Aby zatem zwka moga by zastosowana jako urzdzenie pomiarowe, naley okreli teoretyczny
wydatek Q
teor
oraz wspczynnik przepywu m.
Teoretyczny wydatek zwki
Zgodnie z rwnaniem Bernoulliego dla cieczy nielepkiej, dla przekrojw przed zweniem 1 i
w zweniu 2 (rys. 2.3.2) mona zapisa:

g g
p
z
g g
p
z
2 2
2
2 2
2
2
1 1
1
v v
+ + = + +

(2.3.2)
gdzie z
1
i z
2
s rzdnymi okrelajcymi pooenie rodkw cikoci odpowiednich przekrojw po-
przecznych, natomiast p
1
i p
2
oraz v
1
i v
2
oznaczaj odpowiednio cinienie i rednie prdkoci prze-
pywu w osi analizowanych przekrojw. Korzystajc z rwnania cigoci:
Q = F v = const (2.3.3)
gdzie F jest polem przekroju poprzecznego, mona okreli wzajemn relacj midzy prdkociami v
1

i v
2
, ktra w przypadku przekrojw koowych przyjmuje posta:
n
d
d
1
2
2
1
1 2
v v v =
|
|
.
|

\
|
= (2.3.4)
gdzie d
1
i d
2
s rednicami w odpowiednich przekrojach, natomiast n jest odwrotnoci tzw. moduu
zwki m
z
:

n d
d
F
F
m
z
1
2
1
2
1
2
=
|
|
.
|

\
|
= = (2.3.5)
63
Podstawiajc (2.3.4) do (2.3.2), po przeksztaceniach uzyskuje si ogln relacj okrelajc prdko v
1
:

1
2
2
2
2
1
1
1

|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+
=
n
g
p
z
g
p
z g

v (2.3.6)
Oznaczajc

g
p p
z z
g
p
z
g
p
z H

2 1
2 1
2
2
1
1

+ =
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ = ) ( (2.3.7)
otrzymuje si ostatecznie teoretyczn relacj
H
n
g

=
1
2
2
1
v (2.3.8)
z ktrej zgodnie z formu w prosty sposb mona okreli wydatek teoretyczny:

1
2
4
2
2
1
1 1

= = =
n
g d
C H C F Q
teor

, v (2.3.9a,b)
gdzie C jest staym dla danej zwki wspczynnikiem zwizanym z jej geometri.

poziom porwnawczy
h
z1
z
2
F1
F2
v1
v
2
1
2
h
h
1
2


Rys. 2.3.2. Schemat zwki Venturiego

Rnica midzy cinieniami p
1
i p
2
moe by okrelona za pomoc rnego rodzaju przyrz-
dw pomiarowych. Do najczciej stosowanych w tym przypadku nale piezometry (rys. 2.3.2) lub
manometry rnicowe. W urzdzeniach tych odczytuje si rnic poziomw zwierciade cieczy h
midzy przekrojami 1 i 2, a nastpnie okrela si wystpujc w (2.3.9a) wielko H, zdefiniowan
formu (2.3.7) Na tej podstawie mona okreli ostateczn relacj:
h c Q
teor teor
= (2.3.10)
midzy wydatkiem a odczytem z urzdze do pomiaru cinienia, ktra jest wygodniejsza w praktyce
ni (2.3.9a), poniewa pokazuje bezporedni zaleno midzy odczytem a poszukiwan wielkoci.
Naley przy tym wyranie podkreli, e w zalenoci od rodzaju zastosowanego urzdzenia, a w
przypadku manometrw rnicowych take od rodzaju medium w manometrze, przy tym samym
64
wydatku zaobserwowana zostanie inna rnica poziomw cieczy h midzy przekrojami 1 i 2, inny
zatem bdzie wspczynnik c
teor
wystpujcy w (2.3.10). Przykadowo, jeli pomiaru cinie dokonano
za pomoc dwch piezometrw (rys. 2.3.2), wwczas
( ) ( ) h h z h z
g
p
z
g
p
z H = + + =
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ =
2 2 1 1
2
2
1
1

, (2.3.11)
a zatem
C c
teor
= (2.3.12)
Z kolei, jeli do pomiaru rnicy cinie zastosowany zostanie manometr rnicowy olejowy, analo-
giczna relacja przyjmie posta:
h H
ol

|
|
.
|

\
|
=

1 (2.3.13)
gdzie
ol
jest gstoci oleju, za gstoci cieczy przepywajcej przez rurocig. Std:

ol
teor
C c = 1 (2.3.14)
Wida zatem, e ostateczna posta teoretycznej zalenoci (2.3.10) musi by okrelona dla konkretne-
go ukadu zwki i urzdze do pomiaru cinienia.
Rzeczywisty wydatek zwki. Cechowanie zwki pomiarowej
Wyprowadzona powyej relacja (2.3.10) jest, jak ju wspomniano, prawdziwa w przypadku
cieczy nielepkiej. W praktyce opory przy przepywie s na tyle due, e nie mona ich pomin,
szczeglnie, e urzdzenie ma suy do celw pomiarowych, a zatem powinno umoliwia okrelenie
wydatku z dostateczn dokadnoci. Wycechowanie zwki ma wic na celu znalezienie rzeczywistej
relacji midzy nateniem przepywu a mierzon rnic poziomw zwierciade cieczy w manometrze
lub piezometrach. Zgodnie zatem z (2.3.1), rzeczywiste natenie przepywu jest iloczynem wydatku
teoretycznego i wspczynnika wydatku. Ostatecznie wic, wzr na rzeczywiste natenie przepywu
przez zwk przyjmuje posta
h c h c m Q m Q
rzecz teor teor rzecz
= = = (2.3.15)
Uzyskana relacja ma formalnie prost posta, przy czym jak wykazuj wyniki pomiarw wsp-
czynnik wydatku m jest funkcj dwch parametrw moduu zwki m
z
i liczby Reynoldsa Re:
m = f(m
z
, Re) (2.3.16)
W konsekwencji wic, relacja (2.3.15) staje si bardziej skomplikowan zalenoci midzy Q
rzecz
i
h, jako e warto m zalena jest od prdkoci (bo jest zalena od Re), a co za tym idzie take od
natenia przepywu. Zatem wspczynnik c
rzecz
nie jest rwnie wartoci sta. Mimo to relacja
(2.3.15) jest niekiedy stosowana przy zaoeniu staej wartoci c
rzecz
. Naley jednak pamita, e w
oglnym przypadku jest to uproszczenie. Najczciej wic stosuje si inne podejcie. Zakada si mia-
nowicie, e relacja midzy Q
rzecz
a h ma posta funkcji potgowej
65
Q
rzecz
= a (h)
b
(2.3.17)
i zamiast okrelania urednionej wartoci wspczynnika c
rzecz
wyznaczane s dwa niezalene wsp-
czynniki a i b, co umoliwia lepsze odwzorowanie charakteru zalenoci.
Tarowanie (cechowanie) zwki polega na okreleniu charakterystycznych dla niej wielkoci
i parametrw, z ktrych najistotniejsze znaczenie praktyczne ma posta zalenoci (2.3.17) (lub ewen-
tualnie (2.3.15)), zwanej krzyw charakterystyczn. Sprowadza si to do wykonania szeregu pomia-
rw h przy zmienianym znanym nateniu przepywu (na stanowisku do tarowania musi zatem zna-
le si inne ni badana zwka urzdzenie umoliwiajce pomiar wydatku), naniesienia uzyskanych
punktw (h, Q) na wykres i wyrwnania zalenoci funkcj (2.3.17) lub (2.3.15), najczciej na dro-
dze aproksymacji metod najmniejszych kwadratw. W efekcie uzyskuje si prost relacj midzy
bezporednio odczytywan wartoci h a poszukiwan wartoci natenia przepywu. Dodatkowo
na etapie cechowania okrelany jest modu zwki m
z
i zaleno wspczynnika wydatku od liczby
Reynoldsa m (Re).
Opis stanowiska pomiarowego
W wiczeniu dokonuje si tarowania zwki Venturiego umieszczonej na poziomym odcinku
przewodu o przekroju koowym. Zarwno zwka jak i bezporednio stykajce si z ni odcinki prze-
wodu wykonane s z przezroczystego materiau, umoliwiajcego obserwacj przepywu. Do pomiaru
rnicy cinie suy manometr rnicowy wypeniony powietrzem (rys. 2.3.3). Przewd wyposaony
jest w zawr, za pomoc ktrego regulowane jest natenie przepywu oraz wodomierz, umoliwiaj-
cy pomiar wydatku metod objtociow.

powietrze
woda

h
konfuzor
dyfuzor
d = 70 mm
d = 42 mm
1
2
1
d
2
d
Q


Rys. 2.3.3. Schemat stanowiska pomiarowego
Wykonanie wiczenia
W wiczeniu naley wyznaczy krzyw charakterystyczn, modu zwki oraz zaleno
wspczynnika wydatku od liczby Reynoldsa. W tym celu naley kolejno:
1) odpowietrzy instalacj i za pomoc zaworu regulacyjnego ustali najwikszy przepyw, przy kt-
rym moliwe jest jeszcze odczytanie rnicy poziomw zwierciade cieczy w obu rurkach mano-
metru rnicowego;
66
2) pomierzy wydatek Q
rzecz
metod objtociow za pomoc wodomierza i stopera;
3) odczyta pooenia zwierciade wody w obu rurkach manometru rnicowego;
4) za pomoc zaworu regulacyjnego zmniejszy natenie przepywu i ponownie wykona czynnoci
z punktw 2) i 3). Powtarza pomiary przy kolejno zmienianym wydatku, a do uzyskania cznie
serii dwudziestu pomiarw natenia przepywu i odczytw z manometru. Wyniki pomiarw zapi-
sa w tabeli 2.3.1.
5) po zakoczeniu serii pomiarw pomierzy temperatur wody w instalacji.

Uwaga: w trakcie okrelania wydatku naley kadorazowo zmierzy czas przepywu przyjtej wcze-
niej objtoci wody. Objto t naley tak dobra, by czas pomiaru nie by krtszy ni 30 sekund. W
przypadku badanej zwki naley przyjmowa objto od 20 (dla maych nate przepywu) do 60
(dla duych wydatkw) dm
3
.
Opracowanie wynikw pomiarw
W opracowaniu wynikw pomiarw naley:
1) okreli modu zwki oraz warto wspczynnikw C i c
teor
. Okreli wzr funkcji odwzorowuj-
cej zaleno Q
teor
(h) dla badanej zwki;
2) dla kadego z 20 pomiarw okreli rnic poziomw zwierciade wody w rurkach manometru
rnicowego h i odpowiadajc jej rnic cinie p. Na podstawie uzyskanych wartoci h i
wyznaczonej wczeniej postaci funkcji Q
teor
(h) w kadym przypadku okreli wydatek teoretycz-
ny Q
teor
;
3) dla kadego z 20 pomiarw na podstawie pomierzonego czasu t przepywu objtoci V okreli
wydatek rzeczywisty Q
rzecz
, a nastpnie prdko przepywu w rurocigu v
1
i liczb Reynoldsa Re;
4) na podstawie obliczonych Q
teor
i Q
rzecz
dla kadego pomiaru wyznaczy warto wspczynnika m
(zgodnie z relacj (2.3.1));
5) na wykresie zalenoci Q(h) nanie punkty pomiarowe i wyrwna uzyskan zaleno krzyw
postaci Q
rzecz
= a(h)
b
lub/i Q
rzecz
= c
rzecz
(h) metod najmniejszych kwadratw. Posta zalenoci
naley uzgodni z prowadzcym wiczenie. Na tym samym wykresie nanie krzyw Q
teor
(h);
6) sporzdzi wykres zalenoci m(Re).
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie z wykonania wiczenia powinno zawiera:
opis celu wiczenia;
wstp teoretyczny z dokadnym wyprowadzeniem zalenoci Q
teor
(h) i szkicem linii energii i ci-
nienia dla przypadku przepywu cieczy nielepkiej przez zwk zastosowan na badanym stano-
wisku;
schemat stanowiska pomiarowego;
opis przebiegu dowiadczenia;
tabel z wynikami pomiarw i oblicze,
67
wykres przedstawiajcy funkcj Q
teor
(h) oraz uzyskane punkty pomiarowe i wyrwnan krzyw
Q
rzecz
(h),
wykres przedstawiajcy zaleno m(Re),
omwienie wynikw i wnioski.

Tabela 2.3.1
Zestawienie wynikw pomiarw i oblicze
T= ............. C; = ............... cm
2
/s; C = ............. cm
5/2
/s; c
teor
= ............... cm
5/2
/s
Odczyt
z ramion
manometru
lewe prawe
h p Q
teor
V t Q
rzecz
2
1
rzecz
1
d
Q 4
v =

=
1 1
d v
Re

m
Nr
po-
miaru
[cm] [cm] [cm] [N/m
2
] [cm
3
/s] [cm
3
] [s] [cm
3
/s] [cm/s] [ ] [ ]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

T temperatura,
kinematyczny wspczynnik lepkoci cieczy w temperaturze T

68
2.4. Wyznaczanie wspczynnikw oporu przy przepywie cieczy w rurocigu (R)
Celem wiczenia jest laboratoryjne okrelenie wartoci wspczynnikw oporw liniowych i
miejscowych przy przepywie wody w rurocigu. W dowiadczeniu analizowany jest ukad przewodw
o zrnicowanych rednicach i wykonanych z rnych materiaw (rury stalowe ocynkowane, miedziane
i z tworzywa sztucznego), poczonych szeregiem rnorodnych ksztatek stanowicych lokalne opory w
rurocigu.
Dodatkowym celem wiczenia jest dowiadczalna weryfikacja najczciej stosowanych for-
mu do wyznaczenia teoretycznej wartoci wspczynnikw oporu oraz obserwacja przebiegu linii
cinie na podstawie ukadu zwierciade wody w piezometrach.
Wprowadzenie
Miar energii mechanicznej strumienia przepywajcej cieczy jest warto tzw. trjmianu Ber-
noulliego:

g
p
z B
2
2
v

+ + = (2.4.1)
w ktrym B jest wartoci energii mechanicznej wyraonej w jednostkach wysokoci supa cieczy, z
jest wzniesieniem rodka cikoci przekroju poprzecznego strumienia ponad przyjtym poziomem
porwnawczym, p jest cinieniem, v redni prdkoci strumienia, a jest wspczynnikiem de
Saint Venanta.
Przemiany energetyczne przy przepywie cieczy przez przewd zamknity okrela rwnanie
Bernoulliego, ktre dla wybranego odcinka przewodu, ograniczonego przekrojami 1 i 2 przyjmuje
posta:

2 1
2
2 2 2
2
2
1 1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g
p
z
g
p
z
v v

(2.4.2)
Oznacza to, e w trakcie przepywu cieczy moliwe s wzajemne przemiany form energii mechanicz-
nej potencjalnej w kinetyczn i odwrotnie (np. na skutek zmiany geometrii przewodu), a ponadto
cz energii mechanicznej cieczy jest tracona na pokonanie oporw tarcia przy przepywie, co okre-
lane jest stratami energii mechanicznej lub stratami hydraulicznymi h
str
. Wrd strat energii me-
chanicznej wyrnia si straty na dugoci, zwane te stratami liniowymi (spowodowane tarciem
wewntrznym cieczy wzdu odcinkw o regularnym przebiegu linii prdu, gwnie w pobliu cia-
nek) oraz straty miejscowe lub inaczej lokalne (spowodowane tarciem wewntrznym cieczy wzdu
odcinkw o nieregularnym, skomplikowanym przebiegu linii prdu, co z reguy wywoane jest przez
lokalnie umieszczone przeszkody, np. zawory, kolanka itp.).
Straty na dugoci
Wysoko liniowych strat energii przy przepywie zalena jest od szeregu czynnikw, przede
wszystkim od rodzaju przepywajcej cieczy, prdkoci jej przepywu, rodzaju ruchu panujcego w
przewodzie (ruch laminarny lub turbulentny), geometrii przewodu (dugoci przewodu, ksztatu i wy-
69
miarw przekroju poprzecznego) oraz chropowatoci wewntrznej powierzchni rury. Najczciej sto-
sowanym wzorem umoliwiajcym okrelenie wysokoci strat energii w przewodzie koowym o staej
rednicy d i dugoci L jest formua Darcyego-Weisbacha:

g d
L
h
str
2
2
v
= (2.4.3)
w ktrej v jest redni prdkoci przepywu strumienia, g przyspieszeniem ziemskim, za jest
wspczynnikiem oporw liniowych, uwzgldniajcym wpyw pozostaych czynnikw na wysoko
strat energii. Warto podkreli, e wzr Darcyego-Weisbacha nie jest jedynym wzorem, jaki okrela
opory na dugoci (mona tu wymieni chociaby wzr Chzy), jednake w przypadku przepywu
cieczy pod cinieniem jest niewtpliwie jednym z najczciej stosowanych. W sytuacji, gdy ksztat
przekroju poprzecznego przewodu jest inny ni koowy, jako liniowy wymiar charakteryzujcy prze-
krj stosuje si promie hydrauliczny R
h
, definiowany jako

z
h
O
F
R = (2.4.4)
gdzie F jest polem przekroju poprzecznego przewodu, za O
z
jest dugoci obwodu zwilonego.
Uwzgldniajc, e dla przewodu koowego R
h
jest rwny d/4, uzyskuje si oglniejsz posta wzoru
(2.4.3):

g R
L
h
h
str
2 4
2
v
= (2.4.5)
Podstawowym problemem zwizanym z zastosowaniem formu (2.4.3) lub (2.4.5) do wyzna-
czenia wysokoci strat liniowych jest poprawne okrelenie wartoci wspczynnika oporw linio-
wych , ktry jak ju wspomniano uwzgldnia wpyw rodzaju ruchu i chropowatoci materiau
przewodu na wysoko strat energii.
Z technicznego punktu widzenia kady materia, z ktrego wykonany jest przewd, wykazuje
pewn chropowato. Zaley ona nie tylko od wysokoci nierwnoci na ciance, czyli wzniesie i
wgbie na wewntrznej powierzchni rury, ale take od ksztatu i rozmieszczenia tych nierwnoci.
Jest wic ona zwizana zarwno z rodzajem materiau jak i stopniem jego zuycia (np. korozja prze-
wodw). Za miar chropowatoci przyjmuje si pewn warto k (wyraan w milimetrach), ktra
okrela redni wysoko nierwnoci na powierzchni przewodu, z uwzgldnieniem nierwnomierno-
ci ich rozmieszczenia. Wielko k nazywana jest chropowatoci bezwzgldn. Orientacyjne jej
wartoci mona znale w odpowiednich tabelach. Przykadowo, dla nowych rur stalowych k moe
by mniejsze od 0,1 mm, podczas gdy dla skorodowanych rur eliwnych z inkrustacjami moe osiga
warto nawet do 3 mm. W przypadku rur wykonanych z nowych materiaw (np. kolejnych odmian
tworzyw sztucznych), szacunkowa warto k powinna by podawana przez ich producenta. Przyka-
dowe wartoci wspczynnika k dla przewodw wykonanych z rnych materiaw przedstawiono w
rozdziale II Materiay pomocnicze. Wspczynniki oporw liniowych przy przepywie cieczy w ruro-
cigach i kanaach otwartych.
Jak wykazaa praktyka, w przypadku przepywu cieczy chropowato bezwzgldna nie jest wy-
starczajc miar, umoliwiajc ocen wpywu rodzaju materiau na parametry przepywu. Ta sama wy-
soko nierwnoci na powierzchni przewodu moe mie istotne znaczenie w przypadku przewodw o
70
maych wymiarach przekroju poprzecznego, a z kolei moe by zaniedbywalna przy wielkorednicowych
rurocigach. Za miarodajn uznaje si zatem tzw. chropowato wzgldn, czyli odniesion do liniowego
wymiaru charakteryzujcego przekrj poprzeczny rurocigu. W przypadku rur koowych chropowato
wzgldna najczciej okrelana jest jako

d
k
= (2.4.6)
gdzie d jest rednic rury.
Ostateczne okrelenie wpywu, jaki struktura oyska wywiera na parametry przepywu, mo-
liwe jest dopiero przy uwzgldnieniu wzajemnej relacji midzy chropowatoci bezwzgldn k a
gruboci warstwy przyciennej , wytwarzajcej si w czasie przepywu cieczy. Wpyw chropowa-
toci na parametry przepywu uwidacznia si dopiero wwczas, gdy nierwnoci powierzchni prze-
wodu wystaj poza obrb warstwy przyciennej, czyli gdy k > . Mwi si wwczas o tzw. rurze hy-
draulicznie (hydrometrycznie) szorstkiej (rys. 2.4.1b). W przeciwnym wypadku, gdy k , rur
nazywa si hydraulicznie (hydrometrycznie) gadk (rys. 2.4.1a).

o przewodu
nierwnoci na wewntrznej
powierzchni przewodu
k - rednia wysoko nierwnoci
na wewntrznej powierzchni przewodu
d
2
d
2
d - rednica przewodu
o przewodu
kk

- grubo warstwy przyciennej
a) b)


Rys. 2.4.1. Grubo warstwy przyciennej a chropowato przewodu:
a) rura hydraulicznie gadka, b) rura hydraulicznie szorstka

Grubo warstwy przyciennej zaley od rodzaju ruchu cieczy, a zatem i od liczby Reynoldsa
Re. Podsumowujc wic powysze rozwaania mona stwierdzi, e wspczynnik oporw liniowych
jest funkcj dwch wielkoci liczby Reynoldsa i chropowatoci wzgldnej
= f(Re, ) (2.4.7)
Jak wykazuj dowiadczenia, grubo warstwy przyciennej maleje ze wzrostem liczby Rey-
noldsa, co oznacza, e im przepyw jest bardziej turbulentny, tym istotniejsze znaczenie odgrywa
chropowato materiau przewodu. Z kolei przy niskich liczbach Reynoldsa wspczynnik oporw
zaley wycznie od wartoci tej liczby, a nie zaley od chropowatoci. Dla przypadku ruchu lami-
narnego mona wykaza, e wzajemna relacja midzy a Re ma bardzo prost posta

Re
64
= (2.4.8)
71
przy czym liczba Reynoldsa definiowana jest jako:

d v
Re = (2.4.9)
gdzie jest kinematycznym wspczynnikiem lepkoci cieczy. Warto zauway, e po wstawieniu
(2.4.8) do (2.4.3) mona wykaza, i w ruchu laminarnym wysoko strat energii h
str
jest wprost pro-
porcjonalna do prdkoci przepywu w potdze pierwszej.
Z kolei w przypadku ruchu turbulentnego okrelenie jednej, oglnej postaci relacji (2.4.7)
nie jest moliwe, gdy w rnych zakresach liczb Reynoldsa relacja ta przybiera odmienny charakter.
Szerokie badania, pozwalajce okreli konkretn posta tej zalenoci, przeprowadzi H. Blasius.
Wykorzysta do tego celu gadkie rury mosine, a jego dowiadczenia, ograniczone do liczb Rey-
noldsa do 100 000 pozwoliy na okrelenie formuy (2.4.7) dla rur hydraulicznie gadkich:

25 0
3164 0
,
Re
,
= dla 2300 < Re < 100 000 (2.4.10)
W tym przypadku wysoko strat energii h
str
jest proporcjonalna do prdkoci w potdze 1,75.
Przy dalszym wzrocie wartoci liczby Reynoldsa obserwuje si stref, w ktrej wspczynnik
zaczyna zalee take i od chropowatoci wzgldnej, a posta relacji (2.4.7) ma bardziej zoony
charakter. Badania oporw w tej strefie wartoci Re jako jeden z pierwszych prowadzi Nikuradse.
Sztuczn chropowato przewodu imitowa on ziarnami piasku przyklejanymi na wewntrznej po-
wierzchni rury. W rezultacie jego bada powsta wykres przedstawiajcy relacj (2.4.7) w penym
zakresie liczb Reynoldsa, ktry to ze wzgldu na charakterystyczny ksztat okrelany jest czsto harf
Nikuradsego (rys. 2a). Dalsze badania, ju dla naturalnej chropowatoci przewodw, prowadzili m.in.
Colebrook i White, a pniej take Moody, Walden i inni. W rezultacie powstaa kolejna wersja wy-
kresu, zwana wykresem Colebrooka i Whitea lub wykresem Moodyego (rys. 2.4.2b).
Analizujc powysze wykresy mona zauway, e w rodkowym zakresie liczb Reynoldsa
(dla rur hydraulicznie szorstkich, ale w nie w peni rozwinitym ruchu turbulentnym), wspczynnik
zaley zarwno od liczby Reynoldsa jak i chropowatoci wzgldnej. Dla tego zakresu istnieje cay
szereg wzorw okrelajcych posta relacji (2.4.7), z ktrych najczciej stosowanym jest wzr Cole-
brooka-Whitea:

+ =
d
k
72 3
51 2
2
1
,
Re
,
log

(2.4.11)
W tym zakresie wykadnik potgi prdkoci, do ktrej proporcjonalna jest wysoko strat energii
zmienia si w zakresie (1,75 2,00).
Przy dostatecznie duych wartociach liczby Reynoldsa wyrane jest poziome, rwnolege do
osi Re uoenie linii na wykresie. Oznacza to, e w dobrze rozwinitym ruchu turbulentnym war-
to wspczynnika zaley wycznie od chropowatoci wzgldnej, nie zaley natomiast od Re. W
tej strefie zatem wysoko strat energii jest proporcjonalna do prdkoci w potdze drugiej, przez co
jest ona nazywana czsto stref kwadratowego prawa oporu. W tym przypadku teoretyczna war-
to wspczynnika moe by okrelona ze wzoru (2.4.11) przy zaoeniu, e Re , skd otrzy-
muje si:
72

=
d
k
72 3
2
1
,
log

(2.4.12)
Powysza relacja nosi nazw uproszczonego wzoru Colebrooka-Whitea.

a)
log Re
log (100 )
1,0
0,8
0,5
0,4
0,2
3,0 4,0 5,0 6,0
0,001
0,002
0,003
0,008
0,016
k/d=0,030
1

:

1
1

:
4


b)

10 2 10 10 10 10 10 10
3 3 4 5 6 7 8
.

0,080
0,072
0,064
0,056
0,048
0,040
0,036
0,032
0,028
0,024
0,04
0,03
0,02
0,01
0,006
0,002
0,001
0,0004
0,0001
0,00001
0,020
0,016
0,012
0,010
0,008
=
6
4
R
e
strefa ruchu
laminarnego
strefa
przejciowa
strefa dobrze rozwnitego ruchu
turbulentnego (strefa "kwadratowego
prawa oporu")
k/d=
przewody
gadkie
Re
kr
Re


Rys. 2.4.2. Wykres zalenoci midzy wspczynnikiem oporw liniowych , liczb Reynoldsa Re
i chropowatoci wzgldn : a) harfa Nikuradsego, b) wykres Colebrooka i Whitea
Lokalne straty energii
Miejscowe opory przy przepywie zwizane s z lokalnie wystpujcymi przeszkodami, taki-
mi jak zmiany rednic przewodu (gwatowne lub agodne rys. 2.4.3a,b) zmiany kierunku przepy-
wu (np. kolanka rys. 2.4.3c, zaamania przewodu), trjniki (a take czwrniki, rozdzielacze itp.), ar-
matura zamontowana na przewodzie (regulacyjna np. wszelkiego typu zawory, zasuwy, kurki, po-
miarowa np. wodomierze itp.), wloty ze zbiornika do rurocigu i z rurocigu do zbiornika i inne.
73
a) b) c)


Rys. 2.4.3. Przykady ksztatek powodujcych lokalne straty energii mechanicznej:
a) gwatowne rozszerzenie przewodu, b) agodne zwenie przewodu (konfuzor), c) kolanko 90

Mimo znacznego zrnicowania typu przeszkody, a co za tym idzie lokalnego charakteru
przepywu (tzn. ukadu linii prdu w obrbie przeszkody, ewentualnego powstawania stref zawirowa,
lokalnego wzrostu prdkoci itp.), miejscowe straty energii obliczane s ze stosunkowo prostego wzo-
ru, jednakowego dla wszystkich typw przeszkody:

g
h
str
2
2
v
= (2.4.13)
w ktrym jest wspczynnikiem oporw lokalnych, zalenym od typu przeszkody. Ze wzgldu na
fakt, i w przypadku niektrych ksztatek nastpuje zmiana redniej prdkoci przepywu (np. przy
rozszerzeniu przewodu), najczciej przyjmuje si, e prdko wystpujca w formule (2.4.13) ozna-
cza prdko za przeszkod, i dla takiego zaoenia wyznaczane s wartoci wspczynnikw oporu.
Moliwe jest rwnie odnoszenie wspczynnika strat lokalnych do prdkoci przed przeszkod. Przy
podawaniu wartoci informacja ta musi by wyranie zaznaczona.
W wikszoci przypadkw, w tym w przewaajcej czci zagadnie projektowych, wartoci
wspczynnikw oporw lokalnych okrelane s na podstawie tabel i ewentualnie danych producenta
ksztatek (patrz: Rozdzia II. Materiay pomocnicze Wspczynniki oporw lokalnych przy prze-
pywie cieczy w rurocigach). Zale one od typu przeszkody i od jej cech specyficznych: np. w
przypadku zmiany powierzchni przekroju od rednicy przewodu przed i za ksztatk, dla zaworw
od rodzaju zaworu, niekiedy od jego rednicy i stopnia otwarcia itp. Warto natomiast zwrci uwag,
e wspczynniki przyjmowane na podstawie tabel nie zale od prdkoci przepywu. Oznacza to,
e zgodnie z (2.4.13) wysoko strat energii na oporze lokalnym jest proporcjonalna do kwadratu
prdkoci strumienia cieczy, a co za tym idzie, e przy obliczeniach lokalnych strat energii milczco
zakada si ruch turbulentny. Z praktycznego punktu widzenia jest to zaoenie suszne, gdy w ty-
powych instalacjach i sieciach mamy zawsze do czynienia z ruchem turbulentnym. Ponadto jest to
zaoenie znaczco uatwiajce obliczenia. Nie mniej jednak z formalnego punktu widzenia naley
wzi pod uwag take przypadki mniej typowe, w ktrych wystpi ruch laminarny lub turbulentny w
strefie przejciowej, a wwczas wartoci wspczynnikw podawane w tabelach mog znacznie od-
biega od rzeczywistych.
Przedstawiane w literaturze i podane wyej sposoby okrelania wspczynnikw oporw s w
wikszoci przypadkw wystarczajce do typowych oblicze inynierskich. W niektrych jednak
przypadkach, na przykad dla przepyww strefy przejciowej (turbulentnych przy stosunkowo niskich
liczbach Reynoldsa), obliczenia mog przysparza trudnoci. Ponadto w przypadku oporw liniowych
nie ma praktycznej moliwoci precyzyjnego okrelenia chropowatoci przewodu. Co wicej, dla wie-
74
lu nowych materiaw brak jest podobnych danych. Z tego powodu najlepszym sposobem okrelania
wspczynnikw oporw jest metoda laboratoryjna.
Okrelenie wspczynnika oporu metod dowiadczaln
Wyznaczenie wspczynnika oporw lokalnych lub liniowych metod laboratoryjn przebiega
w stosunkowo prosty sposb. Badan ksztatk lub odcinek rury umieszcza si w przewodzie o znanej
geometrii. W przekrojach i oraz i + 1 na kocach analizowanego wycinka rurocigu (czyli przed i za
ksztatk lub na pocztku i kocu badanego odcinka rury rys. 2.4.4a,b) montuje si piezometry lub
inne urzdzenia do pomiaru cinienia.

i
i
i+1
i+1
h
h
Q
Q
d
i
d
i+1
i
2
v
2g
i+1
2
i+1
v
2g
2
2
i+1
i
v
v
2g
2g
h =
h =
2
i+1
v
2g
2
v
2g
str
str
linia
cinienia
linia
cinienia
linia
energii
linia
energii
linia energii
dla cieczy nielepkiej
linia energii
dla cieczy nielepkiej

h
h
L
d
d
L

a)
b)


Rys. 2.4.4. Schemat obliczeniowy do okrelania wspczynnika oporw:
a) lokalnych, b) na dugoci

Po uruchomieniu zasilania nastpuje przepyw cieczy, ktrego natenie naley pomierzy, tak by na
tej podstawie okreli prdkoci przepywu w przewodzie. Dla przekrojw i oraz i+1 okrela si od-
powiadajce im wysokoci energii mechanicznej, wyraone wartociami trjmianu Bernoulliego B
i
i
B
i+1
zgodnie z (2.4.1). Rnica tych wartoci pozwala oceni wysoko strat energii midzy przekro-
75
jami i oraz i + 1:

+ +

+ + = =
+ +
+ +
g
p
z
g
p
z B B h
i i
i
i i
i i i str
2 2
2
1 1
1
2
1
v v

(2.4.14)
co dla z
i
= z
i+1
oraz przy zastosowaniu piezometrw jako urzdze do pomiaru cinienia, prowadzi do
formuy:

( )
g
h
g
h
g
h h
i i i
i
i
i str
2 2 2
2
1
2 2
1
1
2
+ +
+

+ =

+ =
v v v v
(2.4.15)
gdzie h jest odczytan rnic poziomw zwierciade cieczy w piezometrach. Znajc wysoko strat
na badanym odcinku, moemy z formu (2.4.3) lub (2.4.13) wyznaczy poszukiwan warto wsp-
czynnika oporw.
Schemat stanowiska pomiarowego
Pomiary prowadzone s dla rurocigu przedstawionego na rys. 2.4.5. W skad stanowiska
pomiarowego wchodz:
zbiornik grny wraz z przewodami zasilajcymi rurocig i przelewem umoliwiajcym utrzyma-
nie staego poziomu wody w zbiorniku,
rurocig pomiarowy, zoony z odcinkw przewodw wykonanych z rnych materiaw (stal
ocynkowana, mied, polipropylen), poczonych szeregiem rnorodnych ksztatek (kolanek,
zmian rednic rury, zczek), umieszczony na poziomym stole pomiarowym,
zestaw 36 piezometrw, ponumerowanych od 0 do 35, podczonych w charakterystycznych
punktach przewodu i umieszczonych na zbiorczej tablicy uatwiajcej odczyt (piezometr nr 0
wskazuje pooenie zwierciada wody w zbiorniku grnym i suy jako piezometr porwnawczy),
wodomierz, umoliwiajcy pomiar objtoci przepywajcej cieczy,
zawr regulacyjny, pozwalajcy na regulacj natenia przepywu przez rurocig,
zbiornik dolny, do ktrego odprowadzana jest woda wypywajca z rurocigu,
pompa, wraz z przewodem ssawnym i tocznym, czcymi zbiornik dolny i zbiornik grny, umo-
liwiajca prac systemu w ukadzie zamknitym.
Przebieg wiczenia
W dowiadczeniu wyznaczane s wspczynniki oporw lokalnych dla poszczeglnych kszta-
tek oraz wspczynniki oporw liniowych dla odcinkw prostych rurocigu. W tym celu naley:
1) otworzy zawr regulacyjny na kocu rurocigu i ustali minimalny przepyw, przy ktrym mo-
liwe jest odczytanie rnic poziomw zwierciade wody w piezometrach;
2) trzykrotnie okreli natenie przepywu, mierzc za pomoc stopera czas przepywu ustalonej
objtoci cieczy przez wodomierz. Wyniki zanotowa w tab. 2.4.1. Objto naley tak dobra, by
czas pomiaru nie by krtszy ni 5 minut;
76
zasilanie
1 2 3 4
9
10 11
18
19 20
17 16
24
25 26 27 28
35 34
odpyw
5 6 7
8
12
13 14 15
21
22 23
31 30 29
32 33
OC
OC
OC OC
Cu
Cu Cu
Cu
Cu
PP
PP
PP
PP PP
-0.44- -1.37-
-2.89-
-2.73-
-1.32- -0.59-
-0.39-
-0.62-
-2.81-
-2.76-
-1.40-
-2.48-
-0.59-
-0.63-
1
2
3
4
1
2
1
2
1
2
1
2
3
4
1
2
3
4
22
22/15
20/25 25/50 50/25
32/25
20/15
35/22 22/35
20/32
1 1
26
1
2
3
4
50/25
Oznaczenia:
PP - rura z polipropylenu
Cu - rura miedziana
OC - rura stalowa ocynkowana
- 1.40 - - dugo przewodu w metrach
zawr
wodomierz
zmiana rednicy rury
kolanko
rubunek
piezometr - zmiana rednicy rury
(wymiary w calach)
- zmiana rednicy rury
(wymiary w milimetrach)
Zestawienie rednic nominalnych i wewntrznych rur
rury ocynkowane
1
2
1
2
3
4

15 mm
21 mm
41 mm
rednica
nominalna
rednica
wewntrzna
rury miedziane
20 mm
13 mm
32 mm

rednica
nominalna
rednica
wewntrzna
15
22
35
rury z polipropylenu
21 mm
13 mm
16.5 mm
43 mm

rednica
nominalna
rednica
wewntrzna
25
32
20
50

Rys. 2.4.5. Schemat stanowiska pomiarowego
77
3) dwukrotnie okreli pooenia zwierciade wody w kolejnych piezometrach. Poziomy te okrela si
korzystajc z umieszczonej na tablicy podziaki, pamitajc, e zgodnie z t podziak warto od-
czytu wzrasta w miar przesuwania si w d, a zatem wskazuje ona obnienie zwierciada wody w
stosunku do poziomu zerowego, umieszczonego na grze tablicy. Wyniki zanotowa w tab. 2.4.1;
4) pomierzy temperatur wody w zbiorniku dolnym w celu okrelenia liczb Reynoldsa i charakteru
przepywu.
Pomiary z punktw 2) do 4) powtrzy dla redniego i maksymalnego natenia przepywu wody
przez rurocig. Za przepyw maksymalny naley uzna taki, przy ktrym moliwe jest jeszcze wy-
konanie odczytw z piezometrw. Przepywy kadorazowo zmienia si za pomoc zaworu regula-
cyjnego na kocu rurocigu.
Opracowanie wynikw pomiarw
Dla kadego z trzech nate przepywu naley:
1) na podstawie trzykrotnych pomiarw czasu i objtoci okreli wydatek, a nastpnie wynik ured-
ni (tab. 2.4.1);
2) na podstawie odczytw z piezometrw okreli rnice poziomw zwierciade cieczy h w kolej-
nych piezometrach (tab. 2.4.2);
3) obliczy prdkoci przepywu na kolejnych odcinkach rurocigu (tab. 2.4.2);
4) obliczy wysokoci strat energii na kolejnych odcinkach rurocigu (do oblicze naley przyj
=1,00) (tab. 2.4.2);
5) okreli wspczynniki oporw odpowiadajce kolejnym odcinkom rurocigu (tab. 2.4.2);
6) okreli liczb Reynoldsa dla kolejnych odcinkw rurocigu (tab. 2.4.2);
7) dla wybranych fragmentw rurocigu obliczy teoretyczne wartoci wspczynnikw oporw i
porwna je z wartociami wyznaczonymi dowiadczalnie.
Dodatkowo, na podstawie pomiarw i oblicze odpowiadajcych maksymalnemu wydatkowi
sporzdzi rysunek linii cinienia i linii energii, z zachowaniem skali i zaznaczeniem charakterystycz-
nych odlegoci.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
wprowadzenie teoretyczne z wyprowadzeniem wzoru na wspczynnik oporu okrelonego rodzaju
(ustalonego przez prowadzcego zajcia);
schemat rurocigu i opis dowiadczenia,
zestawienie wynikw pomiarw i oblicze (tab. 2.4.1 oraz trzy tab. 2.4.2 dla odpowiednich wydat-
kw);
wykres linii cinienia i energii na caej dugoci rurocigu, dla maksymalnego wydatku;
omwienie uzyskanych wynikw oblicze na tle wartoci teoretycznych wspczynnikw oporw.
We wnioskach naley oceni zgodno wynikw pomiarw i oblicze z teori, okreli od
czego (zgodnie z wynikami dowiadczenia) zale wartoci wspczynnikw oporu, oceni przyczyny
ewentualnych niezgodnoci.
78
Tabela 2.4.1
Wyniki pomiarw i oblicze wydatku i pooenia zwierciada wody w piezometrach
Pomiar wydatku Obnienie zwierciada wody w piezometrach [cm]
V t Q Q
r

Nr po-
miaru
[dm
3
] [s] [dm
3
/s] [dm
3
/s]
Odczyt 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1

2

1


rednio

1

2

2


rednio

1

2

3


rednio


cd. tab. 2.4.1
Obnienie zwierciada wody w piezometrach [cm]
Nr po-
miaru
15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

1


2


3


79
Tabela 2.4.2
Wyniki oblicze wspczynnikw oporu przy przepywie w rurocigu
Q = ..................... [dm
3
/s], T = ....................... [C], = ......................... [ ]
d
i
v
i
Re
i

2g
v
2
i
h h
str

Nr piezo-
metru
i
[cm] [cm/s] [] [cm] [cm] [cm] [] []

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11


12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22


23

24




80
cd. tab. 2.4.2

24


25

26

27

28

29

30

31

32

33


34


35


T temperatura wody
wspczynnik de Saint Venanta
h rnica poziomw wody w kolejnych piezometrach
h
str
wysoko strat energii midzy kolejnymi piezometrami
81
2.5. Badanie pomp wirnikowych (Pmp)
Celem wiczenia jest sporzdzenie charakterystyk pojedynczej pompy wirnikowej pracujcej
przy trzech rnych prdkociach obrotowych oraz opracowanie charakterystyk zespou dwch pomp
pracujcych w ukadzie szeregowym i rwnolegym.
Wprowadzenie. Pojcie charakterystyki pompy
Pompa jest maszyn przepywow, umoliwiajc dostarczenie przepywajcemu przez ni
strumieniowi cieczy energii mechanicznej. Stosowana jest przede wszystkim w celu przemieszczenia
cieczy wzdu przewodu lub podniesienia jej na pewn wysoko. Schemat typowej instalacji pom-
powej przedstawiono na rys. 2.5.1. W jej skad wchodz: zbiornik dolny, rurocig ssawny, pompa,
rurocig toczny i zbiornik grny. Nie w kadej jednak instalacji musz wystpi wszystkie z wymie-
nionych wyej elementw. Pojcia zbiornika dolnego i zbiornika grnego maj czsto charakter
umowny i odnosz si do obszarw odpowiednio przed i za pomp. Przykadem moe by instalacja
centralnego ogrzewania, w ktrej pracuje pompa w obiegu zamknitym.

pompa
przewd
toczny
przewd
ssawny
zbiornik
grny
zbiornik
dolny


Rys. 2.5.1. Schemat typowej instalacji pompowej

Pompy s urzdzeniami bardzo zoonymi, tote ich konstrukcja i struktura wewntrzna sta-
nowi domen oddzielnej specjalizacji zawodowej. Istniej rozmaite typy pomp. Najczciej stosowane
s pompy wirnikowe, ktre ze wzgldu na kierunek wypywu cieczy mona podzieli na odrodko-
we (o radialnym wypywie rys. 2.5.2a,b), diagonalne i helikoidalne (o wypywie promieniowo-
osiowym) oraz migowe (o wypywie osiowym) (rys. 2.5.2b).
Pompa wirnikowa skada si z nieruchomego korpusu w postaci spiralnej komory o zmiennym
na dugoci przekroju poprzecznym, oraz ruchomego wirnika, ktrego o sprzgnita jest z silnikiem.
Z reguy jedna pompa wirnikowa moe pracowa z rn prdkoci obrotow wirnika. Prd-
ko ta moe by regulowana w sposb cigy (co uzyskuje si dziki zastosowaniu tzw. falownikw)
82
lub skokowo. Moliwoci danej pompy (przy danej prdkoci obrotowej) w zakresie relacji midzy
iloci toczonej cieczy (wydatkiem) a wysokoci jej podnoszenia, a take zalenoci sprawnoci i
mocy uytecznej pompy w funkcji natenia przepywu, okrelane s za pomoc tzw. krzywych cha-
rakterystycznych, zwanych take charakterystykami pompy. Charakterystyki s to wic funkcje
opisujce relacje midzy parametrami pracy pompy.

a)

b)
wirnik powodujcy
radialny kierunek
wypywu cieczy
wirnik powodujcy
osiowy kierunek
wypywu cieczy
forma porednia


Rys. 2.5.2. a) Schemat pompy wirnikowej; b) kierunek przepywu cieczy przez wirnik

H
m
H
m
Q
Q
pompa
odrodkowa
pompa
migowa


Rys. 2.5.3. Przykadowe krzywe charakterystyczne pomp

Podstawowa charakterystyka pompy jest to funkcyjna zaleno H
m
(Q) midzy tzw. manome-
tryczn wysokoci podnoszenia H
m
a nateniem przepywu przez pomp Q, przedstawiana naj-
czciej w postaci wykresu. Manometryczna wysoko podnoszenia uwzgldnia nie tylko geome-
tryczn rnic poziomw, ktr ma pokona pompa H
G
, ale take przewidywane straty cinienia w
rurocigu H
str
, spowodowane oporami przepywu (z reguy z pominiciem oporw miejscowych).
spirala
rurocig sscy
wirnik
pompa wirnikowa
rurocig toczny
geometryczna
wysoko
ssania
H
s
kosz z zaworem
zwrotnym
83
Oglnie, im wiksza ilo cieczy ma by transportowana przez pomp, tym mniejsza jest wysoko,
na ktr dana pompa jest w stanie podnie t ilo wody.
Ksztat charakterystyki zaley od rodzaju pompy. W przypadku pomp wirnikowych funkcja
H
m
(Q) zbliona jest do paraboli (rys. 2.5.3), a jej parametry zale od wielkoci pompy i prdkoci
obrotowej wirnika. Charakterystyki pompy dostarczane s przez producenta.
Hydrauliczne podstawy dziaania pompy
Miar energii mechanicznej cieczy jest trjmian Bernoulliego:

g g
p
z B
2
2
v

+ + = (2.5.1)
gdzie z okrela rzdn rodka cikoci przekroju poprzecznego strumienia cieczy wzgldem przyjte-
go poziomu porwnawczego, p jest cinieniem, gstoci cieczy, g przyspieszeniem ziemskim,
v prdkoci redni w przekroju poprzecznym strumienia, natomiast jest wspczynnikiem de Saint
Venanta (patrz te wiczenie Wyznaczanie rozkadw prdkoci i wspczynnikw de Saint-
Venanta w kanale otwartym).
Warto trjmianu maleje w kierunku przepywu cieczy, gdy cz energii mechanicznej jest
zuywana na wykonanie pracy przeciwko siom tarcia wewntrznego (siom lepkoci) i zamieniana na
energi ciepln. Jeeli jednak rozwaany strumie przepywa przez pomp, to midzy jej wlotem a wylo-
tem warto trjmianu B gwatownie wzrasta, stosownie do iloci energii dostarczanej cieczy przez
pomp. Geometryczna interpretacja opisanej wyej prawidowoci przedstawiona jest na rys. 2.5.4.
Manometryczn wysoko podnoszenia, czyli cakowit wysoko podnoszenia pompy,
mona zdefiniowa nastpujco:

t s
d g d g
G s d t g s t m
h h
g
v v
g
p p
H h B h B B B H + +

+ = + = =
2
2 2
) (
) ( ) (

(2.5.2)
gdzie B
t
, B
s
, B
g
, B
d
s wartociami trjmianu Bernoulliego odpowiednio w przekroju wylotowym
(tocznym) i wlotowym (ssawnym) pompy, oraz w przekroju zbiornika grnego i w zbiornika dolnego
(czerpalnego); h
s
i h
t
oznaczaj wysokoci strat energii mechanicznej w przewodzie ssawnym i
tocznym, p
g
i p
d
oraz v
g
i v
d
s odpowiednio wartociami cinienia i prdkoci w zbiornikach grnym
i dolnym, natomiast H
G
= z
g
z
d
jest geometryczn wysokoci podnoszenia pompy. Wysoko ta
jest sum geometrycznej wysokoci ssania H
Gs
i geometrycznej wysokoci toczenia H
Gt
:
H
G
= H
Gs
+ H
Gt
(2.5.3)
Dobr pompy. Punkt pracy pompy
Dobr odpowiedniej pompy oraz prdkoci obrotowej, przy ktrej powinna pracowa, odbywa si
na podstawie znanych wartoci wymaganego wydatku Q oraz wymaganej manometrycznej wysokoci
podnoszenia H
m
. Ta ostatnia zaley od strat energii mechanicznej, jakie wystpi przy danym wydatku Q
w konkretnym rurocigu, w jakim pracowa bdzie pompa (rys. 2.5.4). Warto H
m
okrelana jest z zale-
noci (2.5.2). Jeli przewody ssawne i toczne maj t sam rednic i ten sam wspczynnik oporw linio-
wych, oraz jeli cinienia p
g
i p
d
i prdkoci v
g
i v
d
s jednakowe, wwczas wzr upraszcza si do:
84


przewd
ssawny
przewd toczny
h
h
s
Hm
H
Gt
Gs
H
G
z
g
g
B
H
t
p
g

p
2
d
2g
v
v
2
g
2g
B
s
t
B
poziom porwnawczy
B
d
linia energii
rzeczywistej
linia energii
rzeczywistej
linia energii dla cieczy nielepkiej
linia energii dla cieczy nielepkiej
z
d



Rys. 2.5.4. Hydrauliczne warunki dziaania pompy

85

2 2
2 2
8
2 ) (
v
d g
Q
d
L
H
g d
L
H
H H h h H H
G G
str G t s G m

+ = + =
= + = + + =
(2.5.4)
gdzie L jest cakowit dugoci przewodw ssawnych i tocznych, d rednic przewodw, a
wspczynnikiem oporw na dugoci. Na podstawie uzyskanych w ten sposb wymaganych wartoci
(Q, H
m
) spord dostpnych pomp wybieramy t, dla ktrej punkt o powyszych wsprzdnych znaj-
duje si na charakterystyce pompy.
Warunki wsppracy pompy z rurocigiem lepiej jednak sprawdzi w inny sposb. Jeli na
wsplnym wykresie narysujemy charakterystyk pompy oraz zaleno H
m
(Q) okrelon relacj
(2.5.2) lub (2.5.4) zwan charakterystyk rurocigu, to punkt przecicia si tych krzywych wyzna-
czy nam wartoci Q oraz H
m
, jakie uzyska si po zamontowaniu danej pompy w danym rurocigu (rys.
2.5.5). Punkt przecicia si charakterystyk pompy i rurocigu nosi nazw punktu pracy pompy. Przy
prawidowo dobranej pompie, wsprzdne punktu pracy pokrywaj si z wymaganymi parametrami
Q i H
m
, ktrych uzyskaniu suy pompa.

charakterystyka
pompy
charakterystyka
rurocigu
punkt pracy
pompy
Q
H
m
H
G
H
str


Rys. 2.5.5. Charakterystyka pompy i charakterystyka rurocigu. Punkt pracy pompy
Poczenia pomp
W niektrych przypadkach wymagane parametry przepywu (Q, H
m
) s na tyle due, e poje-
dyncza pompa nie jest w stanie zapewni danych warunkw. Wwczas czy si kilka pomp w tak
zwane zespoy. Pompy mona czy szeregowo lub rwnolegle, bd te stosowa kombinacje po-
wyszych typw pocze. W kadym przypadku, w celu uzyskania informacji o moliwociach da-
nego zespou pomp, naley sporzdzi jego wypadkow charakterystyk.
W przypadku poczenia szeregowego pomp (rys. 2.5.6a), wydatek z jakim pracuje kada
pompa jest jednakowy i rwny wydatkowi caego ukadu, za wysoko podnoszenia zespou pomp
jest sum wysokoci podnoszenia pojedynczych pomp. W efekcie, przy tym samym wydatku uzysku-
jemy znacznie wiksz wysoko podnoszenia, ni w przypadku pojedynczej pompy (rys. 2.5.6b).
Przykadowo, stosujc szeregowe poczenie dwch identycznych pomp, wysoko podnoszenia dla
kadego z wydatkw ronie dwukrotnie.
Aby zapewni prawidowe warunki pracy pomp poczonych rwnolegle (rys. 2.5.7a), musi
by speniony warunek rwnoci strat hydraulicznych w rurocigach obsugujcych kad z pomp.
Powinno si zatem stosowa pompy o jednakowych charakterystykach. W przypadku poczenia rw-
86
nolegego wydatek ukadu pomp jest sum wydatkw kadej z pomp, za wysoko podnoszenia
ukadu pomp jest rwna wysokoci podnoszenia kadej z pomp. Innymi sowy, w tym przypadku przy
tej samej wysokoci podnoszenia ukad pomp jest w stanie przetransportowa duo wiksz ilo cie-
czy ni pojedyncza pompa (rys. 2.5.7b).

Q
Q
P
2
P
1
Hm
zesp pomp
H
m


=


H
m
1
2
pojedyncza
pompa
1
2
H
m

=

H
m


+

H
m
Q Q
*
*
*
Hm*


Rys. 2.5.6. Szeregowe poczenie dwch pomp. a) Schemat, b) charakterystyki

zesp
pomp
pojedyncza
pompa
Q
H
m
Q
1
1
P
2
Q
2
P
Q = Q + Q
1 2
H
m
*
Q = Q
1 2
Q =Q +Q
Q*


Rys. 2.5.7. Rwnolege poczenie dwch pomp. a) Schemat, b) charakterystyki

Aby znale punkt pracy ukadu pomp z okrelonym rurocigiem naley znale punkt prze-
cicia charakterystyk ukadu pomp i rurocigu. Warto zwrci uwag, e z porwnania punktw pracy
pojedynczej pompy i ukadu pomp poczonych z tym samym rurocigiem wynika, i na skutek zasto-
sowania zespou pomp zmianie ulega zarwno uzyskana warto wydatku, jak i wysoko podnosze-
nia. Jednake w zalenoci od rodzaju zastosowanego poczenia pomp, jeden z tych parametrw
wzrasta znacznie bardziej ni drugi.
Stanowisko pomiarowe
W wiczeniu dy si do sporzdzenia charakterystyk pojedynczej pompy pracujcej z rn
prdkoci obrotow oraz charakterystyk ukadw dwch pomp poczonych szeregowo i rwnolegle.
87
W tym celu przeprowadza si badania na stanowisku pomiarowym, ktrego schemat przedstawiono na
rys. 2.5.8.


Rys. 2.5.8. Schemat instalacji

Stanowisko pomiarowe skada si ze zbiornika oraz ukadu przewodw, w ktrych zamontowano dwie
identyczne pompy wirnikowe ze skokow regulacj prdkoci obrotowej (n = 700 obr/min 1 bieg, n
= 1100 obr/min 2 bieg, n = 1800 obr/min 3 bieg). Ukad przewodw tak zaprojektowano, by przy
odpowiednim manewrowaniu otwarciami zaworw mc wytworzy przepyw tylko przez jedn pom-
p lub przez obie pompy w ukadzie szeregowym bd rwnolegym. Woda przepywa przez rurocig
w ukadzie zamknitym, to znaczy wypywa ze zbiornika do przewodu, przepywa przez ukad, a na-
stpnie wraca do zbiornika. Za pomoc zamontowanej armatury pomiarowej moliwe jest okrelenie
parametrw przepywu. Wydatek w ukadzie okrelany jest metod objtociow (za pomoc wodo-
mierza i stopera), natomiast wysoko podnoszenia okrelana jest w sposb poredni poprzez pomiar
cinienia za pomp (lub ukadem pomp) za pomoc manometrw, ktre to cinienie nastpnie naley
przeliczy na wysoko cinienia wyraon w metrach supa wody. Wysoko podnoszenia pompy
(lub ukadu pomp) jest rwna wysokoci pomierzonego cinienia za pomp (lub ukadem pomp).
Uwaga: zawory Z5 i Z6 s otwierane przez prowadzcego zajcia i nie naley nimi manewrowa.
Wykonanie wiczenia i przedstawienie wynikw
Wyznaczenie charakterystyki pompy (lub ukadu pomp) polega na okreleniu pooenia od-
powiednio duej liczby punktw o wsprzdnych (Q, H
m
), speniajcych rwnanie charakterystyki, a
nastpnie naniesienie ich na wykres i wyrwnanie otrzymanej zalenoci. W tym celu dla zmienianego
stopniowo wydatku cieczy przepywajcej przez pomp (lub ukad pomp) dokonuje si pomiaru ci-
nienia za pomp (lub ukadem pomp), ktre nastpnie przelicza si na odpowiadajc danemu wydat-
kowi wysoko podnoszenia pompy.
W1, W2, W3 - wodomierze
M1, M2, M3 - manometry
Z1 - Z2 - zawory
P1 - P2 - pompy
W1 M1 P1
Z1
Z2
M2 P2
Z3
W3 Z5 Z4
M3
W2
Z6
88
Wyznaczenie charakterystyk pojedynczej pompy wirnikowej
Aby zbada charakterystyki pojedynczej pompy (pompa P1) pracujcej na trzech kolejnych
biegach, naley doprowadzi do przepywu wody zgodnie z kierunkami strzaek na rys. 2.5.9. W tym
celu naley:
1) zamkn zawory Z1, Z2 i Z3, otworzy Z4;
2) wczy pomp P1 na biegu 3 (1800 obr./min);
3) zmierzy cinienie C
1
manometrem M1 przy braku przepywu;
4) otwierajc zawr Z2 spowodowa przepyw przez pomp, zgodnie z kierunkami strzaek na rys. 2.5.9.
Zmierzy cinienie C
1
manometrem M1 oraz wydatek strumienia wypywajcego z rurocigu do zbior-
nika. Do pomiaru wydatku zastosowa metod objtociow, wykorzystujc stoper do pomiaru czasu t i
wodomierz W1 do pomiaru objtoci przepywajcej cieczy V;
5) czynnoci z pkt. 4) powtrzy otwierajc stopniowo zawr, a do penego otwarcia (razem 10 po-
miarw). Wyniki zanotowa w tab. 2.5.1;
6) zmieni prdko obrotw pompy (bieg 2 i bieg 1) i w kadym przypadku powtrzy czynnoci z
punktw 3) do 5);
7) na podstawie pomierzonych wartoci C
1
wyznaczy H
m
[m s. wody], a wyniki zalenoci H
m
i wy-
datku Q dla trzech biegw pompy w postaci trzech krzywych charakterystycznych nanie na jeden
wykres.

W1 M1 P1
Z1
Z2
M2 P2 Z3
W3
Z5 Z4
M3
W2
Z6


W1 M1 P1
Z1
Z2
M2 P2
Z3
W3
Z5 Z4
M3
W2
Z6


Rys. 2.5.9. Kierunki przepywu wody
przy pracy pojedynczej pompy

Rys. 2.5.10. Kierunki przepywu wody
przy poczeniu szeregowym pomp
Wyznaczenie charakterystyki dwch pomp wirnikowych poczonych szeregowo
W celu wyznaczenia charakterystyki zespou pomp poczonych szeregowo naley:
1) zamkn zawory Z2, Z3 i Z4, otworzy Z1;
2) wczy pompy P1 i P2 na biegu 3 (1800 obr./min);
3) zmierzy cinienie C
1
i C
2
odpowiednio manometrami M1 i M2 przy braku przepywu;
4) otwierajc zawr Z4 spowodowa przepyw przez dwie pompy, zgodnie z kierunkami strzaek na rys.
2.5.10. Zmierzy cinienie C
1
i C
2
manometrami M1 i M2 oraz wydatek strumienia wypywajcego z
rurocigu do zbiornika. Do pomiaru wydatku zastosowa metod objtociow, wykorzystujc stoper
do pomiaru czasu t i wodomierz W1 lub W2 do pomiaru objtoci przepywajcej cieczy V;
89
5) czynnoci z pkt. 4) powtrzy otwierajc stopniowo zawr, a do penego otwarcia (razem 10 po-
miarw). Wyniki zanotowa w tab. 2.5.2;
Tabela 2.5.1
Charakterystyka pojedynczej pompy. Wyniki pomiarw i oblicze
Prdko
obrotowa
C
1
H
m
V t
t
V
Q =
[obr/min]
Nr pomiaru
[MPa]
[m s.
wody]
[dm
3
] [s] [dm
3
/s]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1800
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1100
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
700
10

90
6) cinienie C
2
przeliczy na wysoko podnoszenia a wyniki zalenoci H
m
[m s. wody] i wydatku Q
nanie na wykres. Na wykresie zamieci take charakterystyk pojedynczej pompy przy 1800
obr./min.
Wyznaczenie charakterystyki dwch pomp wirnikowych poczonych rwnolegle
Aby okreli charakterystyk ukadu rwnolegego dwch pomp naley:
1) zamkn zawory Z1 i Z4, otworzy Z2 i Z3;
2) wczy pompy P1 i P2 na biegu 3 (1800 ob-
r./min);
3) zmierzy cinienie C
3
manometrem M3 przy braku
przepywu;
4) otwierajc zawr Z4 spowodowa przepyw przez
dwie pompy, zgodnie z kierunkami strzaek na rys.
2.5.11. Zmierzy cinienie C
3
manometrem M3
oraz wydatek strumienia wypywajcego z ruro-
cigu do zbiornika. Do pomiaru wydatku zastoso-
wa metod objtociow, wykorzystujc stoper
do pomiaru czasu t i wodomierz W3 do pomiaru
objtoci przepywajcej cieczy V;
5) czynnoci z pkt. 4) powtrzy otwierajc stopnio-
wo zawr, a do penego otwarcia (razem 10 po-
miarw);
6) cinienie C
3
przeliczy na wysoko podnoszenia a wyniki zalenoci H
m
[m s. wody] i wydatku Q
nanie na wykres. Na wykresie zamieci take charakterystyk pojedynczej pompy przy 1800
obr./min.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie, oprcz celu wiczenia, wstpu teoretycznego, opisu instalacji i sposobu wyko-
nania wiczenia, powinno zawiera zestawienie wynikw w tab. 2.5.1, tab. 2.5.2 i tab. 2.5.3 oraz wy-
kresy charakterystyk dla pojedynczej pompy oraz zespou pomp poczonych szeregowo i rwnolegle.
Naley sporzdzi trzy wykresy: na jednym umieci charakterystyki pojedynczej pompy odpowiada-
jce rnym prdkociom obrotowym, na drugim nanie charakterystyk pojedynczej pompy i cha-
rakterystyk poczenia szeregowego dwch pomp dla najwyszej prdkoci obrotowej, natomiast na
trzecim wykresie charakterystyk pojedynczej pompy i poczenia rwnolegego pomp dla najwy-
szej prdkoci obrotowej.
Na podstawie wynikw pomiarw i uzyskanych wykresw naley wycign wnioski doty-
czce ukadu charakterystyk przy rnych prdkociach obrotowych pompy oraz dla rnych pocze
dwch pomp, szczeglnie w kontekcie zgodnoci uzyskanych wynikw z teori.



W1 M1 P1
Z1
Z2
M2 P2
Z3
W3 Z5 Z4 M3
W2
Z6
Rys. 2.5.11. Kierunki przepywu wody
przy poczeniu rwnolegym pomp
91
Tabela 2.5.2
Charakterystyka poczenia szeregowego dwch pomp.
Wyniki pomiarw i oblicze
Prdko
obrotowa
C
1
C
1
C
2
C
2
V t Q=V/t
[obr/min]
Nr
pomiaru
[MPa]
[m s.
wody]]
[MPa]
[m s.
wody]
[dm
3
] [s] [dm
3
/s]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1800
10




Tabela 2.5.3
Charakterystyka poczenia rwnolegego dwch pomp.
Wyniki pomiarw i oblicze
Prdko
obrotowa
C
3
V t Q=V/t
[obr/min]
Nr pomiaru
[MPa]
[m s.
wody]
[dm
3
] [s] [dm
3
/s]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1800
10

92
2.6. Wyznaczanie siy naporu hydrodynamicznego
na powierzchni pask i czasz pkulist (PH)
Celem wiczenia jest wyznaczenie siy, z jak strumie wody wypywajcy z dyszy pionowo
w gr dziaa na nieruchom powierzchni pask i czasz pkulist ustawione w linii jego dziaania.
Ponadto wiczenie ma na celu analiz czynnikw wpywajcych na warto siy naporu hydrodyna-
micznego oraz praktyczn weryfikacj zalenoci teoretycznych. Dodatkowym elementem wiczenia,
niezwizanym bezporednio z pojciem siy naporu hydrodynamicznego, jest tarowanie rotametrw
znajdujcych si na stanowisku pomiarowym.
Wprowadzenie
Napr hydrodynamiczny (lub parcie hydrodynamiczne) jest to sia, z jak strumie pyncej
cieczy dziaa na przeszkod ustawion na jego drodze. Reakcj na to dziaanie jest sia zewntrzna R, wy-
wierana przez przeszkod na strumie cieczy (sia reakcji), pod wpywem ktrej pd strumienia ulega
zmianie. Analizujc zmian pdu strumienia mona okreli warto siy parcia hydrodynamicznego.
Zwizek midzy si parcia hydrodynamicznego a zmian pdu strumienia cieczy w czasie
zderzenia z przeszkod moe by okrelony na mocy zasady zachowania pdu (iloci ruchu) zgodnie z
formu:

dt
p d
P

= (2.6.1)
gdzie P

jest si parcia, p

pdem strumienia, za t okrela czas.

Si parcia hydrodynamicznego P mona zatem okreli analizujc zmian wektora pdu
przed i po zderzeniu strumienia z przeszkod. Analiz t najwygodniej jest przeprowadzi osobno dla
poszczeglnych skadowych wektora pdu (stycznych i normalnych do powierzchni przeszkody w
punkcie zderzenia. Uzyskuje si wwczas:
dla skadowych normalnych

( )
t
m
t
m
t
p
P
n n n n
n

=
v v v

(2.6.2a)
oraz dla skadowych stycznych

( )
t
m
t
m
t
p
P
st st st st
st

=
v v v

(2.6.2b)
gdzie m jest mas pyncej cieczy,
st n
p p

i skadowymi wektora pdu, odpowiednio normaln i
styczn,
'
v
n

i
'
v
st

skadowymi (odpowiednio normaln i styczn) wektora prdkoci przed zderze-

niem, natomiast
"
v
n

i
"
v
st

analogicznie dla prdkoci po zderzeniu.

W czasie t z dyszy wypywa masa cieczy
t Q V m
ob
= = (2.6.3)
gdzie jest gstoci cieczy, V
ob
objtoci, natomiast Q jest nateniem przepywu (wydatkiem).
Skadowe siy naporu okrelaj wic formuy
93
( )
n n n
Q P v v

= (2.6.4a)
( )
st st st
Q P v v

= (2.6.4b)
Ostatecznie zatem warto wypadkowej siy naporu mona wyznaczy z zalenoci

2 2
st n
P P P + = (2.6.5)
Sia parcia na powierzchni pask i czasz pkulist
W przypadku, gdy strumie cieczy wypywa pionowo w gr i uderza w powierzchni usta-
wion do niego prostopadle, sia naporu ma tylko skadow pionow (normaln do powierzchni) (rys.
2.6.1). Niech v
1
jest prdkoci wypywu z dyszy o przekroju poprzecznym F, ustawionej na poziomie
1 w odlegoci h od przeszkody. Prdko strumienia v
2
w chwili zderzenia (prdko na poziomie 2)
jest mniejsza od v
1
, a zwizek midzy tymi prdkociami (wynikajcy z bilansu energii mechanicznej
z pominiciem oporw powietrza) jest nastpujcy:
gh 2
2
1 2
= v v (2.6.6)
Znajc zatem prdko wypywu cieczy z dyszy, mona okreli prdko strumienia przed zderze-
niem, a nastpnie analizujc zmian pionowych skadowych prdkoci przed i po zderzeniu wy-
znaczy (w obu badanych przypadkach) si parcia.

d d
R
R
poziom 2
V
V
P
V
dysza dysza
poziom 1 poziom 1
1
2
2
p
poziom 2
h
a) b)
h
P
k
V
1


Rys. 2.6.1. Siy dziaajce na strumie cieczy uderzajcej w: a) powierzchni pask, b) czasz pkulist
cianka paska
W przypadku powierzchni paskiej, skadowa pionowa wektora prdkoci po zderzeniu jest
rwna zero (rys. 2.6.1a). Zatem

2
v v

= ,
94
0

= v ,
std warto siy parcia hydrodynamicznego (okrelona na podstawie (2.6.4a)) wynosi

2
v Q P = . (2.6.7)
Po uwzgldnieniu rwnania Q = v
1
F oraz zalenoci (2.6.6) otrzymuje si ostatecznie
gh F P 2
2
1 1
= v v . (2.6.8)
Czasza pkulista
W przypadku czaszy pkulistej, skadowa pionowa wektora prdkoci po zderzeniu jest rw-
na co do wartoci skadowej pionowej przed zderzeniem, lecz jest przeciwnie skierowana (rys. 2.6.1b).
Zatem

2
v v

= ,

2
v v

= ,
( ) ( )
2 2
v v

= Q P , (2.6.9)
a warto siy parcia hydrodynamicznego wynosi ostatecznie
gh v F Q P 2 2 2
2
1 1 2
= = v v . (2.6.10)
Wida wic, e przy tym samym nateniu przepywu sia parcia hydrodynamicznego na czasz p-
kulist jest teoretycznie dwa razy wiksza ni na powierzchni pask.
Opis stanowiska pomiarowego
Stanowisko skada si z dwch modeli, sucych do badania siy parcia hydrodynamicznego,
wywieranego odpowiednio na powierzchni pask lub czasz pkulist. Schemat instalacji do po-
miaru siy parcia na powierzchni pask przedstawia rys. 2.6.2 (dla czaszy schemat analogiczny).
W skad instalacji wchodz:
cylinder, wewntrz ktrego umieszczona jest dysza o rednicy d = 10,2 mm, kierujca strumie
cieczy na przeszkod (powierzchni pask lub czasz pkulist) umieszczon w odlegoci h =
5,0 cm od wylotu dyszy,
instalacji doprowadzajcej wod do modelu, z umieszczonymi w niej zaworami regulacyjnymi oraz
wodomierzem,
elektronicznego moduu pomiaru siy parcia hydrodynamicznego (MPS),
rotametru dodatkowego urzdzenia do pomiaru natenia przepywu, zamontowanego boczniko-
wo, wymagajcego w wiczeniu tarowania,
instalacji odprowadzajcej wod ze stanowiska.

95
Z
3
Z2 Z1 W
rotametr
Q
Q
h
MPS
rednica wylotu dyszy
wzniesienie powierzchni nad wylotem dyszy
d = 10,2 mm
h = 5,0 cm


Rys. 2.6.2. Schemat instalacji pomiarowej
Przebieg wiczenia
Tok wykonywanych czynnoci jest identyczny dla obu modeli:
1) wczy urzdzenie zwane Moduem Pomiarw Siy (MPS) do sieci na 5 min przed rozpoczciem
pomiarw;
2) zanotowa wskazania MPS przed rozpoczciem pomiarw (MPS
o
);
3) dla kadego z piciu kolejno zwikszanych (zaworem Z1) wydatkw trzykrotnie odczyta wska-
zania rotametru WR, wskazania MPS oraz pomierzy natenie przepywu metod objtociow
(wodomierz + stoper).
Pomiary wykona niezalenie dla czaszy pkulistej i powierzchni paskiej, a wyniki przedstawi w
osobnych tabelach (tab. 2.6.1).
Opracowanie wynikw pomiarw
Dla kadego rodzaju przeszkody naley:
1) na podstawie wskaza MPS bez obcienia (MPS
o
) oraz zaczonych w instrukcji charakterystyk
wzorcowych MPS (tab. 2.6.2a,b) sporzdzi skorygowane charakterystyki MPS (zalenoci midzy
wskazaniem urzdzenia a wartoci siy parcia P [N]) dla powierzchni paskiej i czaszy pkulistej.
W tym celu:
nanie na wykres punkty odpowiadajce zalenoci P = f(MPS) przedstawionej w instrukcji
(odpowiednio tab. 2.6.2a lub tab. 2.6.2b); zaleno aproksymowa liniowo;
nanie na wykres punkt odpowiadajcy odczytanej wartoci MPS bez obcienia (P = 0, MPS =
MPS
o
);
przez uzyskany punkt przeprowadzi prost rwnoleg do otrzymanej wczeniej liniowej cha-
rakterystyki P = f(MPS) uzyskujc w ten sposb charakterystyk skorygowan, przedstawiajc
relacj midzy wskazaniem urzdzenia a rzeczywista wartoci siy parcia hydrodynamicznego;
96
korzystajc ze skorygowanych charakterystyk MPS uzupeni tab. 2.6.2a i 2.6.2b o wartoci
skorygowanego odczytu MPS;
Tabela 2.6.1
Zestawienie wynikw pomiarw siy parcia hydrodynamicznego
Typ przeszkody ...................................................
MPS bez obcienia: MPS
o
= ..............................
WR WR
r
V
ob
t Q=V
ob
/t Q
r
MPS MPS
r
Lp.
[dm
3
/min] [dm
3
/min] [dm
3
] [s] [dm
3
/s] [dm
3
/s] [] []
1 2 3 4 5 6 7 8 9

1







2







3







4







5






MPS wskazania Moduu Pomiaru Siy
WR wskazania rotametru

Tabela 2.6.2a
Charakterystyka Moduu Pomiaru Siy parcia MPS na czasz pkulist
Charakterystyka wzorcowa
P [N] Wskazanie MPS
Wskazanie MPS sko-
rygowane
0,00 1643
2,45 1332
4,91 995
7,36 637
9,81 251
12,26 +130
14,72 +534
17,17 +962
19,62 +1387
97
Tabela 2.6.2b
Charakterystyka Moduu Pomiaru Siy parcia MPS na powierzchni pask
Charakterystyka wzorcowa
P [N] Wskazanie MPS
Wskazanie MPS sko-
rygowane
0,00 1743
2,45 1023
4,91 304
7,36 +430
9,81 +1160
12,26 +1870

2) na podstawie skorygowanej charakterystyki MPS przetworzy odczytane w czasie pomiarw war-
toci MPS na odpowiadajce im wartoci pomierzonej siy parcia hydrodynamicznego (P
p
);
3) korzystajc z rwnania zachowania iloci ruchu, dla pomierzonych wydatkw Q obliczy teore-
tyczn si parcia hydrodynamicznego P
t
.
Wyniki z punktw 2) i 3) zestawi w dwch tabelach, osobno dla kadego typu przeszkody (tab.
2.6.3).
Tabela 2.6.3
Zestawienie wynikw oblicze siy parcia hydrodynamicznego
rodzaj przeszkody:.................................................
Q MPS P
p
v
1
v
2
P
t
dP=P
t
-P
p

dP /P
t

Lp.
[m
3
/s] [-] [N] [m/s] [m/s] [N] [N] [%]
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1
2
3
4
5
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
krtki opis zjawiska (ze wzorami);
szkic stanowiska badawczego;
opis wykonania dowiadczenia;
zestawienie wynikw pomiarw (tab. 2.6.1a,b) i wynikw oblicze (tab. 2.6.2a,b i tab. 2.6.3a,b);
przykad obliczeniowy wraz z przeliczeniem jednostek;
wykresy (papier milimetrowy, format A4):
charakterystyki pomocnicze:
charakterystyki MPS (P
p
= f(MPS) krzywe wzorcowe i skorygowane; osobno dla czaszy p-
kulistej i powierzchni paskiej);
98
charakterystyki rotametrw (zaleno Q = f(WR); osobno dla czaszy pkulistej i powierzchni
paskiej);
wyniki pomiarw i oblicze:
P
p
= f(Q) i P
t
= f(Q) na wsplnym wykresie; osobno dla czaszy pkulistej i powierzchni pa-
skiej;
porwnanie na wsplnym wykresie P
p
= f(Q) dla powierzchni paskiej i P
p
= f(Q) dla czaszy
pkulistej;
omwienie wynikw i wnioski.
3. WYPYW CIECZY PRZEZ OTWORY
3.1. Podstawy teoretyczne
W praktyce hydraulicznej czsto spotykanym zagadnieniem jest wypyw cieczy przez otwory.
Zjawisko to moe towarzyszy rnorodnym problemom hydrotechnicznym (np. eksploatacji zbiorni-
kw retencyjnych i zwizanych z nimi upustw, przepywowi cieczy w kanale z umieszczon w nim
zasuw, awarii obwaowa i powstawaniu w nich ubytkw itp.) lub te moe ono stanowi osobne
zagadnienie (np. w przypadku eksploatacji zbiornikw na ciecze). W zalenoci od rodzaju problemu,
otwory mog mie ksztaty regularne (otwory projektowane najczciej koowe lub prostoktne) lub
nieregularne (otwory naturalne, np. wyrwy w ciankach obwaowa). Istot wypywu cieczy przez
otwr jest fakt, e wiato otworu od wewntrznej strony cianki jest cakowicie zakryte ciecz. Przy-
padek czciowego tylko zakrycia ciecz z hydraulicznego punktu widzenia stanowi zagadnienie
przepywu przez przelew (patrz wiczenia Pk Badania przelewu o szerokiej koronie i Po Ba-
danie przelewu o ostrej krawdzi).

strefa bliska strefa daleka


Rys. 3.1.1. Strefa bliska i strefa daleka w przypadku wypywu cieczy przez otwr

99
Wypyw z otworu traktowany jest jako zjawisko o charakterze lokalnym. Oznacza to, e
specyfika analizowanego obiektu ma wpyw na warunki przepywu tylko w tzw. strefie bliskiej (rys.
3.1.1), czyli bezporednio przylegajcej do przegrody, w ktrej znajduje si otwr. W strefie tej ob-
serwuje si wyrane zakrzywienie linii prdu, powstawanie stref martwych oraz obszarw silnych
zawirowa. W efekcie pole prdkoci w bezporednim ssiedztwie otworu ma bardzo zoony i trudny
do opisu charakter. Z tego te wzgldu, w praktyce stosuje si szereg uproszcze, majcych na celu
uatwienie oblicze wielkoci charakteryzujcej przepyw. Powodowane tymi uproszczeniami bdy
kompensuje si wspczynnikami o charakterze empirycznym.
Najczciej wypyw cieczy z otworu odbywa si do przestrzeni wypenionej powietrzem (wy-
pyw swobodny). Niekiedy jednak po zewntrznej stronie zbiornika znajduje si przestrze wypenio-
na ciecz. W zalenoci od pooenia zwierciada cieczy po zewntrznej stronie zbiornika, otwr moe
wic mie charakter niezatopiony, czciowo zatopiony lub zatopiony.
Wypyw z otworu niezatopionego ma charakter swobodny, odbywa si do przestrzeni wype-
nionej powietrzem, a zwierciado cieczy po zewntrznej stronie otworu, jeli jest, to znajduje si poni-
ej dolnej krawdzi otworu (rys. 3.1.2a). Z otworu zatopionego strumie cieczy wpywa do obszaru
wypenionego ciecz (np. do innego zbiornika), a zwierciado cieczy po stronie zewntrznej znajduje
si powyej grnej krawdzi otworu (rys. 3.1.2b). W sytuacji poredniej, gdy zwierciado cieczy po
stronie zewntrznej znajduje si powyej dolnej a poniej grnej krawdzi otworu, otwr nazywa si
czciowo zatopionym.

a) b)


Rys. 3.1.2. Podzia otworw ze wzgldu na hydrauliczne warunki przepywu:
a) otwr niezatopiony, b) otwr zatopiony
Rozkady prdkoci w otworach niezatopionych i zatopionych
Hydrauliczne warunki przepywu przez otwr (zatopienie otworu, czciowe zatopienie lub
jego brak), maj powany wpyw na zrnicowanie pola prdkoci w wietle otworu, a co za tym idzie
na natenie przepywu cieczy przez otwr. W przypadku otworw niezatopionych wartoci prd-
koci w poszczeglnych punktach otworu zale midzy innymi od wysokoci supa cieczy nad anali-
zowanym punktem:
) ( v v z = , (3.1.1)
gdzie v okrela warto prdkoci w rozpatrywanym punkcie wiata otworu, za z jest zagbieniem
punktu w stosunku do zwierciada cieczy w obszarze przed ciank. Posta tej zalenoci mona w
100
prosty sposb wyprowadzi z rwnania Bernoulliego. Dla linii prdu przechodzcej przez punkt, w
ktrym wyznaczana jest warto prdkoci v mona zapisa:

g g g
p
g g
p
z
z
2 2 2
2 2
2
2
1
v v v

+ + = + + , (3.1.2)
gdzie z okrela zagbienie punktu pod zwierciadem cieczy w zbiorniku, p
1
i p
2
s wartociami ci-
nienia odpowiednio nad zwierciadem cieczy przed ciank i na zewntrz zbiornika, v
z
jest wartoci
prdkoci w zbiorniku, gstoci cieczy, g przyspieszeniem ziemskim, natomiast jest wsp-
czynnikiem oporw lokalnych przy przepywie przez otwr (rys. 3.1.3a).
Przeksztacajc powysz zaleno uzyskuje si:

+
+
=
g g
p p
z g z
z
2
2
1
1
2
2 1
v
) v(

, (3.1.3)
gdzie

=
+ 1
1
(3.1.4)
jest tzw. wspczynnikiem prdkoci, uwzgldniajcym opory przepywu.
Warto zauway, e
) ( v ) ( v z z
teor
= , (3.1.5)
gdzie

+ =
g g
p p
z g z
z
teor
2
2
2
2 1
v
) ( v

(3.1.6)
jest prdkoci teoretyczn, ktra wystpiaby, gdyby przepyw odbywa si bez strat energii.
W najczciej wystpujcym przypadku cinienia p
1
i p
2
wystpujce w (3.1.3) s rwne ci-
nieniu atmosferycznemu, natomiast prdko przepywu cieczy przed ciank jest znacznie mniejsza
od prdkoci w otworze, co pozwala na pominicie w (3.1.3) czonu wysokoci tej prdkoci. Osta-
tecznie, najprostsza zaleno na prdko wypywu cieczy z otworu niezatopionego ma posta:
gz z 2 = ) ( v . (3.1.7)

W analogiczny sposb mona wykaza, e prdko wypywu przez otwr zatopiony zalena
jest od rnicy poziomw cieczy przed i za otworem H, nie zaley natomiast od pooenia otworu
wzgldem zwierciada cieczy:
( ) H z = = v ) ( v v . (3.1.8)
Na podstawie rwnania Bernoulliego, po przeksztaceniach uzyskuje si:
const
v v
) ( v =

+ =
g g
p p
H g z
z z
2
2
2 2
2 1 2 1

, (3.1.9)
101
gdzie p
1
i p
2
oznaczaj cinienia nad zwierciadami cieczy, odpowiednio przed i za ciank, natomiast
1
z
v oraz
2
z
v s prdkociami przepywu w zbiornikach przed i za otworem (rys. 3.1.3c).

H
H
z
v(z)
p
2
2
p
1
1
v(z) = const
a)
v
z
c)
z
p
2
p
1
v(z) = const
H
v
z
2
v
z
1
b)
z
za. v(z) = const


Rys. 3.1.3. Rozkady prdkoci w otworach: a) duy otwr niezatopiony,
b) may otwr niezatopiony, c) otwr zatopiony

W konsekwencji zatem, w otworze zatopionym zastosowany tu model daje zawsze rwnomierny,
prostoktny rozkad prdkoci (rys. 3.1.3c), podczas gdy w otworze niezatopionym rozkad ten jest
nierwnomierny (rys. 3.1.3a).
Otwory czciowo zatopione dzieli si na cz grn niezatopion i cz doln zatopio-
n. Obliczeniowo traktuje si je jako dwa ssiadujce ze sob otwory, pracujce w rnych warunkach
hydraulicznych.
Podzia otworw niezatopionych na mae i due
Przy zrnicowanym rozkadzie prdkoci w otworze niezatopionym, najmniejsze jej wartoci
wystpuj przy grnej krawdzi otworu, najwiksze za przy dolnej. W zalenoci od rozmiarw
102
otworu w stosunku do wysokoci supa cieczy nad otworem, zrnicowanie prdkoci w otworze
moe mie istotne znaczenie, bd by zjawiskiem zaniedbywalnym. Z tego powodu otwory niezato-
pione dodatkowo klasyfikuje si jako mae lub due. Jeli otwr jest may, a zatem jego wymiar pio-
nowy jest znacznie mniejszy od wysokoci supa cieczy nad osi otworu, zrnicowanie prdkoci w
otworze jest niewielkie i moe by pominite. W efekcie zakada si, e w maym niezatopionym
otworze wystpuje prostoktny rozkad prdkoci, co oznacza, e w kadym punkcie otworu prd-
ko jest jednakowa i rwna prdkoci w osi otworu (rys. 3.1.3b). Zaoenie to w znaczcy sposb
uatwia obliczenie wydatku otworu, bez wprowadzania duego bdu tego oszacowania.
Jeli jednak pionowy wymiar otworu jest porwnywalny z wysokoci supa cieczy nad osi
otworu, zrnicowany charakter pola prdkoci ma istotne znaczenie i nie moe by pominity. Taki
otwr nazywany jest otworem duym (rys. 3.1.3a).
Naley wyranie podkreli, e z hydraulicznego punktu widzenia podzia otworw na mae i
due nie sprowadza si jedynie do rozmiarw samego otworu, a zwizany jest z pooeniem zwiercia-
da cieczy w strefie przed otworem. Z tego powodu nie mona zakwalifikowa otworu jako maego
bd duego tylko na podstawie jego rozmiarw. Co wicej, ten sam otwr moe raz by otworem
maym, w innym przypadku za otworem duym w zalenoci od hydraulicznych warunkw prze-
pywu. Osobny problem stanowi ocena okrelenia granicy midzy otworem maym i duym. Z reguy
za otwr may uwaa si taki, dla ktrego speniona jest relacja:
m
L
H
(3.1.10)
gdzie H jest wysokoci supa cieczy przed otworem mierzon do osi otworu, L jest rozmiarem otworu
w kierunku pionowym, za m jest pewnym wspczynnikiem. W literaturze mona znale rne jego
wartoci. W niektrych przypadkach przyjmuje si m = 4, w innych nawet m = 10. Naley stwierdzi,
e zasadniczo brak jest obiektywnej miary do optymalnego okrelenia wartoci wspczynnika m.
Zaley to od wymaganego stopnia dokadnoci oblicze, rangi badanego obiektu i szeregu innych
czynnikw. Pomocne moe by obliczenie wartoci prdkoci przy grnej i dolnej krawdzi otworu.
Na podstawie ich porwnania mona oceni stopie zrnicowania profilu prdkoci w otworze i
ewentualne konsekwencje zaniedbania towarzyszcej mu zmiennoci.
Warto zaznaczy, e podzia otworw na mae i due traci sens w przypadku otworw znajdu-
jcych si w poziomym dnie zbiornika. Wysoko supa cieczy nad kadym punktem otworu jest jed-
nakowa, a zatem obliczeniowy rozkad prdkoci w takim otworze, zgodnie z (3.1.3), jest zawsze pro-
stoktny. Innym przypadkiem, w ktrym nie dokonuje si klasyfikacji otworw na due i mae, jest
otwr zatopiony. Take w takiej sytuacji, niezalenie od rozmiarw i pooenia otworu, rozkad prd-
koci w jego wietle, zgodnie z (3.1.8), jest prostoktny.
Opory przy przepywie i kontrakcja strumienia
Wypywowi cieczy przez otwr towarzysz zawsze dwa zjawiska, majce wpyw na parame-
try przepywu. Nale do nich wspomniane ju straty energii przy wypywie oraz tzw. kontrakcja
strumienia w otworze.
Jak wczeniej wspomniano, uwzgldnienie w obliczeniach prdkoci i natenia przepywu
strat energii w czasie wypywu przez otwr odbywa si poprzez tzw. wspczynnik prdkoci. W
103
praktyce zatem, najprostszym sposobem oblicze jest prowadzenie ich jak dla cieczy nielepkiej (czyli
przy braku strat energii), a nastpnie poprawienie kocowego wyniku w celu uwzgldnienia oporw
przepywu. Innymi sowy, wyznaczana jest warto prdkoci teoretycznej, tj. dla cieczy idealnej,
ktra nastpnie, zgodnie z relacj (3.1.5), przemnaana jest przez wspczynnik prdkoci.
Warto wspczynnika prdkoci zalena jest od ksztatu otworu, materiau, z ktrego wyko-
nana jest cianka, sposobu uksztatowania krawdzi otworu (ostre, wygadzone itp.) i innych czynni-
kw. Najczciej, dla typowych otworw, wartoci wspczynnika prdkoci s rzdu 0,7.
Drugim zjawiskiem towarzyszcym wypywowi z otworu jest kontrakcja strumienia. Jest to
charakterystyczne zwenie strumienia w otworze, w wyniku czego pole przekroju poprzecznego
strumienia w otworze jest mniejsze od pola przekroju samego otworu (rys. 3.1.4). Warto zauway, e
pole przekroju otworu mona okreli dokadnie, podczas gdy przekroju strumienia nie znamy. Z tego
wzgldu wygodniej jest posugiwa si pierwszym z tych parametrw. Obliczeniowo zwenie stru-
mienia jest wic uwzgldniane przez tzw. wspczynnik kontrakcji , wicy ze sob pola przekro-
jw poprzecznych strumienia F
str
i otworu F
otw
:

otw str
F F = (3.1.11)

otw
str
F
F


Rys. 3.1.4. Kontrakcja strumienia w otworze
Natenie wypywu z otworu
W kontekcie przedstawionych wczeniej rozwaa, natenie ustalonego przepywu przez otwory
o prostoktnym rozkadzie prdkoci (mae otwory niezatopione oraz otwory zatopione) okrelane jest
zgodnie z rwnaniem cigoci:

otw teor
otw teor str rzecz rzecz
F
F F Q
v
v v

=
= = =
(3.1.12)
gdzie = jest wspczynnikiem wydatku otworu. Wspczynnik ten stanowi poprawk naka-
dan na wydatek teoretyczny otworu w celu uwzgldnienia obu efektw strat energii przy przepy-
wie przez otwr i kontrakcji strumienia w otworze:

teor rzecz
Q Q = (3.1.13)
104
Ostatecznie wic wydatek maego niezatopionego otworu okrelany jest wzorem:

+ = =
g g
p p
H g F Q Q
z
otw rzecz
2
2
2
2 1
v

(3.1.14)
gdzie H jest wysokoci supa cieczy przed otworem, mierzon od zwierciada cieczy do osi otworu.
Wydatek otworu zatopionego okrelany jest zgodnie z formu:

+ = =
g g
p p
H g F Q Q
z z
otw rzecz
2
2
2 2
2 1 2 1
v v

(3.1.15)
W przypadku otworw duych niezatopionych sytuacja nieco si komplikuje. Ze wzgldu na nierw-
nomierny rozkad prdkoci w wietle otworu, konieczne jest potraktowanie otworu duego jako sumy
nieskoczonej iloci otworw maych, stanowicych wskie paski, uoone jeden na drugim. Wyso-
ko kadego z otworw wynosi dz, za szeroko zaley od ksztatu caego otworu i w oglnym
przypadku jest zmienna (rys. 3.1.5).

H
H
z
v(z)
p
2
2
p
1
1
v
z
b(z)
dz
dF(z)


Rys. 3.1.5. Schemat do obliczania wydatku duego niezatopionego otworu

Wydatek pojedynczego paska wynosi zatem:
dz
g g
p p
z g z b
g g
p p
z g z dF dQ
z z

+ =

+ =
2
2
2
2
2
2 1
2
2 1
v
) (
v
) (

(3.1.16)
Cakowite natenie przepywu przez otwr okrela zatem wzr:

+ = =
2
1
2
2
2
2 1
H
H
z
dz
g g
p p
z g z b dQ Q
v
) (

(3.1.17)
W prostym przypadku, gdy otwr ma ksztat prostokta o szerokoci b(z) = B oraz gdy p
1
= p
2
= p
at
i
v
z
= 0 uzyskuje si:
105
( )
2 3
1
2 3
2
2
3
2
H H g B Q = (3.1.18)
Wspczynniki wydatku otworw
Z uwagi na wygod oblicze, z reguy nie okrela si osobno wartoci wspczynnika prdko-
ci i wspczynnika kontrakcji, natomiast czny efekt obu zjawisk okrelany jest poprzez wypadkow
warto wspczynnika wydatku otworu. Warto tego wspczynnika zaley wic od tych samych
czynnikw, ktre wpywaj na warto wspczynnikw i . W oglnym przypadku wspczynnik
wydatku przyjmuje rne wartoci dla otworw zatopionych i niezatopionych. Zaley te od materia-
u, z ktrego wykonana jest cianka, od rodzaju cieczy, ksztatu otworu, jego pooenia (otwr w
ciance bocznej lub w dnie zbiornika, o krawdziach bezporednio graniczcych z krawdzi zbiorni-
ka lub usytuowany w rodkowej czci przegrody itp.), sposobu uksztatowania krawdzi otworu oraz
ewentualnych dodatkowych ksztatek zamontowanych w otworze, noszcych nazw przystawek.
Przystawka montowana jest w celu skierowania strumienia cieczy w danym kierunku oraz zmiany
warunkw przepywu w obrbie otworu. Jest to z reguy krtki odcinek przewodu o staej rednicy
(przystawka cylindryczna), rozszerzajcy si lub zwajcy si, montowany od zewntrznej (przy-
stawka zewntrzna) lub od wewntrznej (przystawka wewntrzna) strony otworu. Ksztat przekroju
poprzecznego strumienia w przystawce ulega zmianie, przez co nastpuje zmiana parametrw prze-
pywu (rozkadu prdkoci, oporw przepywu). Czsto w przystawce tworzy si przestrze, w ktrej
panuje podcinienie, co powoduje dodatkowe zasysanie cieczy ze zbiornika i wzrost wydatku w sto-
sunku do wydatku otworu pozbawionego przystawki. Efekt dziaania przystawek uwzgldniany jest w
wartoci wspczynnika wydatku. Wspczynnik ten dla typowego otworu koowego bez przystawki
wynosi ok. 0,6, podczas gdy w przypadku zastosowania przystawki moe on wzrosn do 0,7 a nawet
powyej 0,8. Orientacyjne wartoci wspczynnikw wydatku otworu mog by przyjmowane na pod-
stawie tablic dostpnych w literaturze, jednak dokadne wyznaczenie ich wartoci powinno si odby-
wa na podstawie odpowiednich pomiarw. Sposb empirycznego okrelenia wspczynnika wydatku
otworu przedstawiono w wiczeniu TO Okrelanie czasu oprniania zbiornika przez otwr w
dnie.
3.2. Okrelanie czasu oprniania zbiornika przez otwr w dnie (TO)
Celem wiczenia jest dowiadczalna weryfikacja teoretycznej zalenoci, okrelajcej czas
wypywu zadanej objtoci cieczy przez otwr w dnie zbiornika. W wiczeniu jest take wyznaczany
wspczynnik wydatku otworu.
Wprowadzenie
Wyprowadzone na podstawie rwnania Bernoulliego wzory, umoliwiajce okrelenie prd-
koci i natenia wypywu cieczy przez otwr znajdujcy si w ciance bocznej lub w dnie zbiornika
(patrz: 3. Wypyw cieczy przez otwory. 3.1. Podstawy teoretyczne), s suszne w przypadku przepy-
wu ustalonego. Niekiedy jednak wypyw z otworu ma charakter nieustalony, co oznacza, e warunki
106
przepywu cieczy ulegaj zmianom w czasie. Najczstsz przyczyn tego zjawiska s zmiany pooe-
nia zwierciada cieczy przed oraz/lub za ciank, w ktrej znajduje si otwr. Przykadem takiej sytu-
acji jest zagadnienie oprniania zbiornika, kiedy to zwierciado znajdujcej si w nim cieczy stop-
niowo obnia si, a wartoci prdkoci i natenia przepywu zmniejszaj si w miar wypywu cieczy
przez otwr. Formuy okrelajce prdko i natenie ustalonego wypywu cieczy, w przypadku
nieustalonym pozwalaj jedynie okreli chwilow prdko i chwilowe natenie przepywu cieczy
przez otwr, zalene od aktualnych warunkw w zbiorniku i poza nim.
Aby wyprowadzi formu okrelajc czas oprniania zbiornika przez otwr, przyjmuje si
zaoenia, i:
przepyw w zbiorniku ma charakter jednowymiarowy
oraz
nieustalony ruch cieczy podczas jej wypywu ze zbiornika mona traktowa jako sum niesko-
czonej liczby chwilowych stanw ustalonych.
Chwilowa prdko wypywu cieczy przez niezatopiony otwr znajdujcy si w dnie zbiorni-
ka v moe by wyznaczona zgodnie z zalenoci:

+ =
g g
p p
z g z
z
2
2
2
2 1
v
) ( v

(3.2.1)
gdzie z jest aktualn wysokoci supa cieczy w zbiorniku nad otworem, jest gstoci cieczy, g
przyspieszeniem ziemskim, p
1
i p
2
s odpowiednio wartociami cinienia panujcego nad zwiercia-
dem cieczy w zbiorniku i na zewntrz zbiornika, v
z
jest prdkoci przepywu cieczy w zbiorniku,
natomiast jest wspczynnikiem prdkoci (rys. 3.2.1).

H
F (z)
dz
v(z)
z
v
H
k
z
F
otw
p
z
p
2
p
1


Rys. 3.2.1. Oprnianie zbiornika przez otwr w dnie schemat

Niech dodatkowo cinienia p
1
i p
2
bd jednakowe i rwne cinieniu atmosferycznemu (p
1
=
p
2
= p
at
), a prdko wody w zbiorniku v
z
ze wzgldu na duo wiksze pole przekroju poprzecznego
zbiornika w stosunku do pola przekroju otworu (F
z
>> F
otw
) niech jest pomijalnie maa (v
z
0). W
efekcie formua (3.2.1) upraszcza si do:
gz z 2 = ) ( v (3.2.2)
Chwilowy wydatek cieczy z otworu wynosi wic:

107
gz F F z z Q
otw str ch
2 = = ) ( v ) ( (3.2.3)
gdzie jest wspczynnikiem wydatku otworu, natomiast F
str
i F
otw
s odpowiednio polami przekro-
jw poprzecznych strumienia i otworu.
W czasie dt (w cigu ktrego przepyw traktujemy jako chwilowo ustalony) zwierciado cieczy w
zbiorniku obnia si o warto dz (rys. 3.2.1), a zatem zmiana objtoci cieczy dV w zbiorniku wynosi:
dz z F dV
z
) ( = (3.2.4)
gdzie F
z
(z) jest polem przekroju poprzecznego zwierciada cieczy w odlegoci z nad dnem zbiornika
(pole przekroju poprzecznego zbiornika), a znak minus oznacza ubytek objtoci cieczy w zbiorni-
ku. Ta sama objto dV wypyna w czasie dt przez otwr z chwilowym wydatkiem Q
ch
(z):
dV = Q
ch
(z) dt (3.2.5)
Podstawiajc (3.2.5) do (3.2.4) oraz wykorzystujc zaleno (3.2.3) okrelajc wydatek chwilowy,
otrzymuje si po przeksztaceniach:
dz
gz F
z F
dt
otw
z
2
) (
= (3.2.6)
Cakowity czas obniania zwierciada cieczy od z = H
p
do z = H
k
(rys. 3.2.1) jest sum odpowiednich
czasw elementarnych dt, a zatem:


= =
k
p
H
H otw
z
T
dz
gz F
z F
dt T
2
0

) (
(3.2.7)
Ostatecznie wic:

=
p
k
H
H
z
otw
dz
z
z F
g F
T
) (
2
1

(3.2.8)
Jest to formua umoliwiajca teoretyczne okrelenia czasu obnienia si zwierciada cieczy od wyso-
koci H
p
do H
k
nad dnem.
W szczeglnym przypadku, gdy zbiornik jest cakowicie oprniany, czas wypywu okrela
zaleno:

=
p
H
z
otw
dz
z
z F
g F
T
0
2
1 ) (

(3.2.9)
Funkcja F
z
(z) okrela zmienno pola przekroju poprzecznego zbiornika w zalenoci od wy-
sokoci nad jego dnem i musi by okrelona indywidualnie dla kadego zbiornika. Dla zbiornikw
cylindrycznych lub prostopadociennych pole przekroju poprzecznego jest stae na wysokoci
zbiornika i wwczas zaleno (3.2.8) upraszcza si do:

= =

k p
otw
z
H
H otw
z
H H
g F
F
z
dz
g F
F
T
p
k
2
2
2
(3.2.10)
Jak wynika z obserwacji, w kocowej fazie oprniania zbiornika do gosu dochodzi charakte-
rystyczne zjawisko powstawania intensywnych wirw w okolicach otworu. Zjawisko to jest tym in-
108
tensywniejsze, im wikszy jest zbiornik. Typow sytuacj z ycia codziennego, w ktrej mona je
zaobserwowa, jest kocowy etap wypywu wody z wanny. Oczywiste jest, e stosujc jednowymia-
rowy model opisu zjawiska, nie jest moliwe odwzorowanie wspomnianego efektu. Z tego wzgldu
zastosowanie wzoru (3.2.9) do penego oprniania zbiornika moe prowadzi do pewnych niezgod-
noci uzyskanych wynikw z obserwacj. Mona wic uzna, e formua okrelajca teoretyczny czas
oprniania zbiornika w dobry sposb odzwierciedla rzeczywisto dla H
k
wikszego od pewnej wy-
sokoci granicznej, poniej ktrej moe nastpi efekt zawirowa.
Dowiadczalne wyznaczenie wspczynnika wydatku otworu
Do obliczenia czasu wypywu cieczy ze zbiornika konieczna jest znajomo wspczynnika
wydatku otworu. Warto tego wspczynnika najlepiej jest okreli dowiadczalnie na podstawie
pomiarw natenia wypywu cieczy przez otwr w warunkach ustalonych. W tym celu korzysta si
z zalenoci na ustalony wydatek otworu niezatopionego w dnie zbiornika:
gH F Q
otw
2 = (3.2.11)
gdzie H jest wysokoci supa cieczy nad otworem, z ktrej to zalenoci wyznaczana jest warto
wspczynnika wydatku :

gH F
Q
otw
2
= (3.2.12)
Wystarczy zatem w warunkach ustalonego wypywu cieczy ze zbiornika pomierzy wydatek otworu Q
oraz wysoko H, aby nastpnie, znajc pole przekroju poprzecznego otworu F
otw
, wyznaczy poszu-
kiwan warto wspczynnika wydatku.
Schemat stanowiska pomiarowego
Dowiadczalnej weryfikacji zalenoci okrelajcej czas wypywu cieczy ze zbiornika doko-
nuje si na stanowisku pomiarowym wyposaonym w naczynie wykonane z pleksiglasu, w ktrego
dnie znajduje si okrgy otwr. Naczynie umocowane jest do stou pomiarowego, pod ktrego blatem
zamontowano ruchomy przewd zakoczony lejkiem, umoliwiajcy skierowanie strumienia cieczy
odpywajcej ze zbiornika bd to do cechowanego naczynia pomiarowego, bd te do przewodw
kanalizacyjnych. W jednej ze cian bocznych zbiornika znajduje si perforacja, stanowica przelew,
dziki ktremu moliwe jest uzyskanie ustalonego przepywu cieczy przez zbiornik. Zbiornik zasilany
jest z sieci wodocigowej. Otwr w dnie zbiornika zamykany jest korkiem, umieszczonym na pro-
wadnicy. Schemat stanowiska przedstawiono na rys. 3.2.2.
Wykonanie wiczenia
Przed przystpieniem do waciwych pomiarw naley okreli charakterystyczne wymiary
zbiornika, tak aby na ich podstawie moliwe byo wyznaczenie funkcji zmiennoci pola przekroju
poprzecznego zbiornika (pola powierzchni zwierciada cieczy) F
z
(z). Ponadto naley okreli rednic
otworu w dnie zbiornika.
109
do cechowanego naczynia
pomiarowego
przelew
H
Z1
z sieci
wodocigowej
Q = const.
odpyw
z przelewu
przelew
odpyw
H
1
H
2
H
3
const.
a) b)
Q = const.


Rys. 3.2.2. Schemat stanowiska do pomiarw oprniania zbiornika:
a) wyznaczanie wspczynnika wydatku otworu, b) okrelenie czasu wypywu ze zbiornika

Waciwe pomiary odbywaj si w dwch etapach. W pierwszym etapie wykonuje si pomia-
ry, umoliwiajce wyznaczenie wartoci wspczynnika wydatku otworu. W tym celu naley:
1) napeni wod naczynie i wytworzy warunki ustalonego wypywu cieczy ze zbiornika. W tym
celu naley ustali dopyw do zbiornika tak, aby przez przelew w ciance bocznej odpywaa pew-
na ilo wody, a zwierciado wody ustalio si na pewnym poziomie;
2) zmierzy wysoko zwierciada wody nad dnem H;
3) trzykrotnie metod objtociow pomierzy wydatek otworu. W tym celu naley skierowa odpyw
ze zbiornika do cechowanego naczynia i za pomoc stopera pomierzy czas t jego napeniania do
okrelonej wysokoci. Okreli objto zgromadzonej w cechowanym naczyniu cieczy V. Wyniki
zanotowa w tab. 3.2.1.
W czci drugiej dokonuje si waciwego pomiaru czasu oprniania zbiornika. W tym celu
naley:
1) przyj pocztkow wysoko supa cieczy H
p
= H
1
i zaznaczy j na ciance zbiornika. Wysoko
H
1
musi by mniejsza od odlegoci dolnej krawdzi przelewu od dna zbiornika, tak aby w trakcie
pomiaru nie nastpoway ubytki cieczy przez przelew. Wybr wartoci H
1
naley skonsultowa z
prowadzcym zajcia;
2) na ciance zbiornika zaznaczy miejsce odpowiadajce pooeniu zwierciada wody na wysokoci
H
2
= 5 cm oraz H
3
= 2 cm nad dnem;
3) za pomoc korka zamkn wypyw ze zbiornika. Napeni zbiornik do wysokoci supa cieczy
nieco wyszej od przyjtej wysokoci H
1
(ok. 1 cm);
4) otworzy odpyw ze zbiornika. Wczy stoper w chwili, gdy zwierciado wody pojawi si na wy-
sokoci H
1
i pomierzy czas obniania si zwierciada wody od wysokoci H
p
= H
1
do H
k
= H
3
(T
p13
).
W trakcie pomiaru okreli take czas poredni, odpowiadajcy pooeniu zwierciada wody na
wysokoci H
2
od dna (T
p12
).
110
Czynnoci z punktw 3) i 4) powtrzy jeszcze dwukrotnie. Wyniki pomiarw zanotowa w tab.
3.2.2.
Opracowanie wynikw pomiarw
W celu opracowania wynikw dowiadczenia naley:
1) na podstawie wynikw pomiarw z czci pierwszej wiczenia okreli w kadym przypadku nat-
enie przepywu Q przez otwr;
2) korzystajc z zalenoci (3.2.12) wyznaczy wartoci wspczynnika wydatku otworu dla kade-
go z trzech pomiarw. Wyznaczy urednion warto wspczynnika wydatku. Wyniki oblicze
umieci w tab. 3.2.1. Porwna uzyskan warto z dostpnymi w literaturze wartociami
wspczynnikw wydatku dla typowych otworw koowych;
3) na podstawie znanych wymiarw naczynia okreli posta funkcji F
z
(z);
4) korzystajc z relacji (3.2.9) i obliczonego wspczynnika wydatku otworu, wyznaczy teoretyczny
czas obniania si zwierciada wody od wysokoci H
1
do H
2
(T
t12
) oraz od H
1
do H
3
(T
t13
). Wyniki
oblicze umieci w tab. 3.2.2. Porwna pomierzone i obliczone czasy oprniania zbiornika.

Tabela 3.2.1
Wyniki pomiarw i oblicze wspczynnika wydatku otworu
rednica otworu d
otw
= ...................... [mm]; F
otw
= ......................... [mm
2
]; H = ......................... [cm]
V t
t
V
Q =
2gH F
Q

otw
=
r

Lp.
[dm
3
] [ s ] [ dm
3
/s] [] []
1
2
3

Tabela 3.2.2
Wyniki pomiarw i oblicze czasu oprniania zbiornika
H
1
H
2
H
3 2 1
p
T


r p
2 1
T


2 1
t
T


3 1
p
T
r p
1
T
3

3 1
t
T
Lp.
[ cm ] [ cm ] [ cm ] [ s ] [ s ] [ s ] [ s ] [ s ] [ s ]
1

2

3

5 2




Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
krtki wstp teoretyczny z wyprowadzeniem wzoru na czas oprniania zbiornika,
schemat stanowiska pomiarowego,
111
opis przeprowadzenia pomiarw,
wyprowadzenie zalenoci F
z
(z),
tabele z wynikami pomiarw i oblicze (tab. 3.2.1 i tab. 3.2.2),
wnioski dotyczce m.in. porwnania wartoci wspczynnika wydatku do typowych jego wartoci
dostpnych w literaturze, porwnania stopnia zgodnoci pomierzonych i obliczonych czasw
oprniania zbiornika, oceny przyczyn moliwych niezgodnoci.
4. PRZEPYW WODY W KANAACH OTWARTYCH
4.1. Podstawy teoretyczne
Podobnie jak w przypadku przepyww pod cinieniem, dua cz praktycznych zagadnie
ruchu cieczy w kanaach otwartych zwizanych jest z przepywem ustalonym. Jednake istnieje wiele
problemw, szczeglnie dotyczcych przepywu w kanaach naturalnych, ktrych opis wymaga anali-
zy zjawisk nieustalonych, czyli zmiennych w czasie. Zmienno ta moe mie charakter powolny,
czego przykadem jest przejcie fali wezbraniowej, lub gwatowny jak na przykad nage przejcie
fali spowodowane katastrof zapory. Opis matematyczny zagadnie nieustalonych jest znacznie trud-
niejszy i wybiega poza zakres materiau zwizanego z programem wicze dowiadczalnych realizo-
wanych w typowym kursie hydrauliki. Przedstawione w dalszej czci wiczenia laboratoryjne zwi-
zane bd z przepywem ustalonym w kanaach otwartych.
W hydraulice termin kana otwarty oznacza taki kana lub przewd, w ktrym przepyw
odbywa si ze swobodn powierzchni. W konsekwencji, w przepywie tym tylko cz caego prze-
kroju poprzecznego kanau wypeniona jest ciecz, podczas gdy przepyw pod cinieniem odbywa si
penym przekrojem poprzecznym przewodu. Do opisu pola przekroju poprzecznego strumienia w
czasie przepywu ze swobodn powierzchni nie wystarczy wic znajomo samej geometrii kanau,
ale potrzebna jest informacja o jego napenieniu. Najczciej wielko taka definiowana jest przez
gboko przepywu lub rzdn zwierciada wody w kanale. Na podstawie napenienia kanau okre-
lane s kolejne parametry zwizane z tzw. przekrojem czynnym (czyli czci caego przekroju, ktra
uczestniczy w przepywie), takie jak szeroko strumienia na poziomie zwierciada wody B, pole
przekroju czynnego F, obwd zwilony O
z
oraz promie hydrauliczny R
h
definiowany jako:

z
h
O
F
R = (4.1.1)
W oglnym przypadku wszystkie powysze wielkoci s funkcjami gbokoci przepywu h (rys.
4.1.1).
Obok wyej wymienionych, parametrami charakteryzujcymi kana otwarty s take spadek
dna kanau s oraz wielkoci okrelajce opory ruchu w kanale, najczciej definiowane tzw. wsp-
czynnikiem szorstkoci wg Manninga n. Warto tego wspczynnika zaley od rodzaju kanau, mate-
riau z jakiego wykonane s ciany boczne i dno, a take ewentualnej obecnoci rolinnoci, form den-
nych, zjawisk lodowych w rzekach itp. Przykadowe typowe wartoci wspczynnika n dla rnego
typu kanaw przedstawiono w rozdziale II Materiay pomocnicze Wspczynniki oporw linio-
wych przy przepywie cieczy w rurocigach i kanaach.
112
B
F
F
B
O
z
O
z O
z
B
F
a) b) c)


Rys. 4.1.1. Przykady przekrojw poprzecznych kanaw otwartych:
a) kana naturalny, b) i c) kanay sztuczne

Jeeli ksztat przekroju poprzecznego, spadek dna kanau oraz jego szorstko nie zmieniaj
si na dugoci kanau, to kana taki nazywany jest pryzmatycznym. Kanaami pryzmatycznymi mog
by jedynie kanay sztuczne, gdy w przypadku kanaw naturalnych praktycznie zawsze obserwuje
si zmiany wyej wspomnianych parametrw wzdu kanau.
Podobnie jak w przypadku przepyww pod cinieniem, przepywy ustalone w kanaach
otwartych opisywane s ukadem rwna zoonym z rwnania cigoci i rwnania dynamicznego
reprezentowanego przez rwnanie Bernoulliego.
Rwnanie cigoci w przypadku braku dopywu bocznego do kanau ma posta:
Q = const, gdzie Q = F v (4.1.2)
gdzie Q jest nateniem przepywu (wydatkiem), F polem przekroju czynnego a v redni prdko-
ci przepywu w przekroju poprzecznym. Jak wida, warunkiem powstania przepywu jednostajnego
(czyli takiego, w ktrym warto v nie ulega zmianie wzdu kanau) jest niezmienno powierzchni
przekroju czynnego F wzdu kanau. Jest to moliwe tylko w sytuacji, gdy kana jest pryzmatyczny i
dostatecznie dugi (tak, aby warunki na pocztku i kocu kanau nie wpyway na zmian pooenia
zwierciada cieczy) oraz brak jest dodatkowych czynnikw wymuszajcych w sposb sztuczny ukad
zwierciada cieczy (np. budowle pitrzce). Przepyw jednostajny w kanale otwartym jest wic zjawi-
skiem rzadko wystpujcym w praktyce. Najczciej przepyw ustalony w kanale otwartym jest prze-
pywem niejednostajnym.
Z kolei rwnanie Bernoulliego dla strumienia cieczy przepywajcej w kanale otwartym mo-
e by zapisane w postaci:

2 1
2
2 2 2
2
2
1 1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g g
p
z
g g
p
z
v v

(4.1.3)
gdzie z
1
i z
2
s odpowiednio wysokociami pooenia dna kanau w przekrojach 1 i 2, p
1
i p
2
s warto-
ciami cinienia w punktach na dnie kanau w tych przekrojach, v
1
i v
2
s rednimi prdkociami prze-
pywu w przekrojach 1 i 2, jest gstoci cieczy, g przyspieszeniem ziemskim, h
str12
jest wysoko-
ci strat energii mechanicznej na odcinku 1-2, natomiast
1
i
2
s wspczynnikami de Saint-
Venanta (patrz wiczenie Wyznaczanie rozkadw prdkoci i wspczynnikw de Saint-
Venanta w kanale otwartym). Podstawiajc wartoci cinienia p
1
i p
2
okrelone zgodnie z hydrosta-
tycznym rozkadem cinie, otrzymuje si:

2 1
2
2 2
2 2
2
1 1
1 1
2 2

+ + + = + +
str
h
g
h z
g
h z
v v
(4.1.4)
113
gdzie h
1
i h
2
s odpowiednio gbokociami przepywu w przekrojach 1 i 2. Uwzgldniajc definicj
spadku dna:

x
z z
s

=
2 1
(4.1.5)
oraz spadku hydraulicznego (patrz rozdzia II. Materiay pomocnicze. Wspczynniki oporw li-
niowych przy przepywie cieczy w rurocigach i kanaach otwartych):

x
h
S
str

=
2 1
(4.1.6)
gdzie x jest dugoci odcinka kanau midzy przekrojami 1 i 2, otrzymuje si ostatecznie:
) (
v v
s S x
g
h
g
h + + = +
2 2
2
2 2
2
2
1 1
1

(4.1.7)
Interpretacj graficzn rwnania Bernoulliego dla przepywu cieczy lepkiej w kanale otwartym przed-
stawia rys. 4.1.2.

linia energii dla cieczy nielepkiej
linia energii
linia cinienia
poziom porwnawczy
x
h
h
z
z
h
str
1-2
2
2
v
2g
2
2
2
v
2g
2
1
1
1
1
1
2


Rys. 4.1.2. Interpretacja graficzna rwnania Bernoulliego dla przepywu cieczy lepkiej w kanale otwartym

Rwnanie Bernoulliego wraz z rwnaniem cigoci umoliwiaj, w zalenoci od rodzaju za-
gadnienia, wyznaczenie natenia przepywu w kanale lub przy znanym nateniu przepywu i g-
bokoci przepywu w okrelonym przekroju ukadu zwierciada cieczy w kanale. To ostatnie zagad-
nienie ma szczeglne znaczenie przy wyznaczaniu ksztatu krzywych spitrzenia lub krzywych depre-
sji, powstajcych na skutek umieszczenia w kanale otwartym budowli hydrotechnicznych lub urz-
dze regulacyjnych, zmieniajcych ukad zwierciada wody.
Ukad zwierciada wody w kanale zaley nie tylko od geometrii kanau oraz od charakteru
obiektw znajdujcych si w kanale (jazy, zasuwy itp.), ale take warunkw przepywu w kanale, a ci-
lej rodzaju ruchu, jaki w nim panuje. W przypadku kanaw otwartych bardzo wane jest okrelenie,
czy ruch w kanale jest spokojny (zwany take nadkrytycznym), czy te rwcy (zwany te podkry-
tycznym). Jednym z kryteriw pozwalajcych okreli rodzaj ruchu jest porwnanie gbokoci w da-
nym przekroju z tzw. gbokoci krytyczn. Do jej zdefiniowania konieczna jest analiza energii me-
chanicznej cieczy pyncej w kanale. Energia ta w danym przekroju, przy zaoonym staym nateniu
przepywu Q, moe si zmienia w zalenoci od gbokoci, z jak w danym przekroju odbywa si
przepyw. Gboko ta moe wyksztaci si w sposb naturalny, tzn. wynika tylko i wycznie z
114
geometrii i szorstkoci kanau oraz natenia przepywu (wwczas nazywana jest ona gbokoci nor-
maln) lub te moe zosta wymuszona w sposb sztuczny np. poprzez umieszczenie w kanale okoli-
cach analizowanego przekroju rnego typu obiektw (rys. 4.1.3).

h
n
h - gboko normalna
n

Rys. 4.1.3. Przykad ukadu zwierciada wody wymuszonego zabudow hydrotechniczn kanau

W zalenoci od zmiany gbokoci przepywu w danym przekroju, ulega zmianie zarwno
energia potencjalna jak i kinetyczna. Ilociowo mona to okreli analizujc cakowit energi me-
chaniczn waciw (tj. liczon wzgldem dna w danym przekroju), ktr mona zapisa jako:

2
2 2
2 2 F g
Q
h
g
h E

+ = + =
v
(4.1.8)
Cakowita energia mechaniczna jest wic sum energii
potencjalnej (wynikajcej wprost z gbokoci przepy-
wu) oraz energii kinetycznej. Biorc pod uwag, e po-
wierzchnia przekroju czynnego jest funkcj gbokoci,
mona stwierdzi, e dla staego natenia przepywu Q
zaleno (4.1.8) okrela posta funkcji E(h) dla danego
przekroju. Na rys. 4.1.4 przedstawiono graficznie charak-
ter tej zalenoci. Jak wida, energia potencjalna ronie
wraz z gbokoci, natomiast kinetyczna maleje (gdy
wraz z gbokoci maleje prdko przepywu). Cieka-
wy jest jednak fakt, e cakowita energia waciwa wraz
ze wzrostem gbokoci pocztkowo maleje a do pewnej
wartoci minimalnej, a nastpnie zaczyna wzrasta. G-
boko przy ktrej energia waciwa (przy zaoeniu
staego wydatku) osiga warto minimaln nosi nazw
gbokoci krytycznej. Warto tej gbokoci mona uzyska wyznaczajc minimum funkcji (4.1.8),
czyli rozwizujc rwnanie:
0 =

h
h E ) (
(4.1.9)
W przypadku kanau prostoktnego o szerokoci B prowadzi to do formuy:
3
2
2
gB
Q
h
kr

= (4.1.10)
E
E
h
h
kr
E
kin E
pot
Ec
E
kin
E
pot
Ec
- energia kinetyczna
- energia potencjalna
- energia cakowita
min
obszar ruchu
spokojnego
obszar ruchu
rwcego
Rys. 4.1.4. Zaleno energii od gbokoci
przy przepywie w kanale otwartym
115
Z energetycznego punktu widzenia przepyw z gbokoci krytyczn jest stanem najbardziej
korzystnym, gdy to samo natenie przepywu (ten sam efekt) osigane jest przy najmniejszej energii
(minimalny koszt). Jeli jednak warunki w kanale sprawiaj, e gboko przepywu jest wiksza ni
krytyczna, wwczas ruch cieczy w kanale okrelany jest jako nadkrytyczny czyli spokojny. W tym
rodzaju ruchu dominujc form energii jest energia potencjalna, prdko przepywu jest stosunkowo
niewielka, przepyw nie ma charakteru niszczcego, z reguy nie stanowi zagroenia dla cian bocz-
nych i dna kanau. Z kolei jeli gbokoci s niewielkie, mniejsze ni gboko krytyczna, prdkoci
przepywu s wwczas due, a co za tym idzie dominujc form energii jest energia kinetyczna.
Ruch taki nosi nazw podkrytycznego lub rwcego. W tym przypadku szybko pynca ciecz ma du
si niszczc, moe wpywa destrukcyjnie na dno kanau i skarpy, tworzy wyboje itp. Czsto wic
w takim przypadku konieczne s umocnienia kanau.
Oprcz gbokoci krytycznej istniej inne kryteria, umoliwiajce dokonania klasyfikacji ro-
dzaju ruchu w kanale. Do najczciej stosowanych naley liczba Frouda, definiowana jako:

h g
v
Fr = (4.1.11)
Jest to bezwymiarowa liczba kryterialna, wyraajca stosunek si bezwadnoci do si cikoci. Jeli
Fr < 1 w kanale panuje ruch spokojny (nadkrytyczny), dla Fr = 1 ruch krytyczny, natomiast dla Fr
> 1 ruch rwcy (podkrytyczny). Jeli w pewnym miejscu kanau panuje ruch podkrytyczny a w in-
nym nadkrytyczny, na odcinku pomidzy tymi przekrojami nastpuje przejcie jednego rodzaju ru-
chu w drugi. Ruch spokojny przechodzi w rwcy w sposb agodny, z zachowaniem cigoci zwier-
ciada wody. Przejcie w kierunku przeciwnym z ruchu podkrytycznego w nadkrytyczny objawia
si charakterystycznymi duymi zaburzeniami, silnymi wirami tworzcymi specyficzny walec wodny.
Zjawisko to nosi nazw odskoku hydraulicznego (odskoku Bidona) i zostao szerzej opisane w wi-
czeniu Obd (Wyznaczanie parametrw ustalonego odskoku Bidona).
Rodzaju ruchu panujcego w kanale nie tylko determinuje charakter przepywu i zachowanie
si cieczy, ale take wpywa na ukad zwierciada cieczy oraz ma due znaczenie przy poprawnym
formuowaniu zagadnie pod wzgldem matematycznym.
W wielu praktycznych zagadnieniach przepywu cieczy w kanale otwartym podstawowe zna-
czenie ma prawidowe okrelenie natenia przepywu. Jest to istotne zarwno w przypadku kanaw
naturalnych (rzek, strumieni itp.), jak i sztucznych kanaw melioracyjnych, kanaw na oczyszczal-
niach ciekw, kolektorw ciekowych, kanaw dowiadczalnych itp. Do podstawowych metod po-
miaru natenia przepywu w kanale otwartym nale: metoda objtociowa (stosowana rzadko ze
wzgldu na ograniczone moliwoci pomiaru objtoci przepywajcej cieczy), zastosowanie przele-
ww, zastosowanie kanaw zwkowych oraz metoda porednia na podstawie pomiaru prdkoci
przepywu. W dalszej czci rozdziau przedstawiono zasady dziaania oraz hydrauliczne podstawy
umoliwiajce okrelenie wydatku w przypadku rnego typu przeleww i kanaw zwkowych
(opisy wicze Po Badanie przelewu o ostrej krawdzi, Pk Badanie przelewu o szerokiej koro-
nie i KVn Cechowanie zwkowego kanau mierniczego typu Venturiego). Przykad zastosowa-
nia metody poredniej (na podstawie pomiaru prdkoci) przedstawiono w wiczeniu Wyznacza-
nie rozkadw prdkoci i wspczynnikw de Saint-Venanta w kanale otwartym.
116
4.2. Wyznaczanie rozkadw prdkoci i wspczynnikw
de Saint Venanta w kanale otwartym ()
Celem wiczenia jest okrelenie profili prdkoci przy przepywie w kanale otwartym dla wy-
branych pionw i poziomw analizowanego przekroju pomiarowego oraz wykrelenie izotach dla tego
przekroju.
Dodatkowym celem wiczenia jest wyznaczenie wartoci wspczynnikw de Saint-Venanta
i , ktre okrelaj stosunek rzeczywistej energii kinetycznej lub rzeczywistego pdu strumienia do
odpowiednio energii kinetycznej lub pdu, obliczanych przy zaoeniu prdkoci redniej w prze-
kroju strumienia.
Wprowadzenie
W obliczeniach projektowych kanaw otwartych czsto rozwaany jest przypadek jednowy-
miarowego przepywu ustalonego. Do odwzorowania takiego przepywu najczciej stosowany jest
jednowymiarowy model przepywu cieczy lepkiej. Jego podstaw stanowi rwnanie cigoci prze-
pywu:
const v v = = =

F dF Q
r
A
(4.2.1)
gdzie A jest polem przekroju poprzecznego strumienia, v prdkoci, natomiast v
r
redni prdko-
ci przepywu w kanale, oraz rwnanie Bernoulliego dla cieczy lepkiej, ktre dla dwch wybranych
punktw 1 i 2 pojedynczej linii prdu mona zapisa w postaci:

2 1
2
2 2
2
2
1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g g
p
z
g g
p
z
v v

(4.2.2)
gdzie z okrela wzniesienie punktu nad przyjtym poziomem porwnawczym, p jest cinieniem, gsto-
ci cieczy, v prdkoci, a h
str12
okrela wysoko strat energii mechanicznej na odcinku midzy punk-
tami 1 i 2. Czon v
2
/2g reprezentuje wysoko energii kinetycznej cieczy w danym przekroju.
Analizowanie poszczeglnych linii prdu jest niewygodne, a czsto wrcz niemoliwe. Naj-
czciej wic stosuje si rwnanie Bernoulliego dla caego strumienia cieczy (rys. 4.2.1).

strumie cieczy
linia prdu
struga elementarna


Rys. 4.2.1. Struga elementarna i strumie cieczy schemat
117
a) b)
c) d)


Rys. 4.2.2. Nierwnomierne rozkady prdkoci: a) ruch laminarny w przewodzie pod cinieniem,
b) ruch turbulentny w przewodzie pod cinieniem; c) ruch turbulentny w kanale otwartym,
d) izotachy w kanale otwartym

Jak wiadomo, w przypadku strumienia wielkoci charakteryzujce przepyw mog przyjmo-
wa zrnicowane wartoci w obrbie jednego przekroju poprzecznego. Przykadowo, w zagadnie-
niach przepywu cieczy w rurocigach lub kanaach otwartych obserwuje si nierwnomierny rozkad
prdkoci w przekroju poprzecznym (rys. 4.2.2). O ile w przypadku strugi elementarnej, ze wzgldu na
dce do zera wymiary przekroju poprzecznego, mona owo zrnicowanie zaniedba (rwnanie Ber-
noulliego pozostaje wwczas w postaci (4.2.2)), o tyle w przypadku strumienia zaoenie takie moe
prowadzi do znaczcych bdw i nierwnomierny rozkad wielkoci charakteryzujcych przepyw
powinien by uwzgldniony (rys. 4.2.3). W zwizku z tym, przy zastosowaniu rwnania Bernoulliego
dla caego strumienia pojawia si problem, w jaki sposb uwzgldni nierwnomierny rozkad prdkoci
i jednoczenie wyznaczy reprezentujce cay przekrj prdkoci wystpujce w czonach zwizanych z
energi kinetyczn. Ta sama kwestia dotyczy sposobu okrelenia reprezentatywnych dla caego przekro-
ju wartoci cinienia oraz wielkoci z wystpujcych w rwnaniu Bernoulliego.


a) b)
v = const v const


Rys. 4.2.3. Rozkad prdkoci: a) w strumieniu, b) w strudze elementarnej

Jeli za reprezentatywne dla danego przekroju zostan uznane wartoci czonw trjmianu
Bernoulliego urednione wzgldem strumienia masy, wwczas kada wielko w w trjmianie Ber-
noulliego musi zosta uredniona zgodnie z formu:
dF w
F
w
A
r r
v
v

=

1
, (4.2.3)
118
gdzie w jest redni w strumieniu masy wartoci wielkoci w, jest redni gstoci, F jest polem
powierzchni przekroju czynnego, natomiast v
r
jest prdkoci redni masow, definiowan jako:

A
Q
A
dA
A
r
= =

v
v . (4.2.4)
Przy zaoeniu staej gstoci cieczy relacja (4.2.3) sprowadza si do:
dF w
F
w
A
r
v
v

=
1
, (4.2.5)
Wobec tego dla czonu opisujcego wysoko energii kinetycznej otrzymuje si

=
A
r
g
dF
F g 2
1
2
3 2
v
v
v
. (4.2.6)
Jeli wprowadzony zostanie wspczynnik , ktrego warto przy zaoeniu staej gstoci cieczy
definiowana jest jako:

3
3
r
F
F
dF
v
v

= (4.2.7)
i ktry okrela stosunek rzeczywistej energii kinetycznej w przekroju poprzecznym strumienia do
energii kinetycznej wyznaczonej przy zaoeniu staej prdkoci w przekroju, rwnej prdkoci red-
niej masowej, wwczas relacja (4.2.6) przyjmie posta:

g g
r
2 2
2 2
v v
= . (4.2.8)
W podobny sposb (czyli zgodnie z (4.2.3)) naley uredni take uredni czony p/g i z, co prowa-
dzi do relacji:

=
F
r
g
dF p
F g
p

v
v
1
(4.2.9)
oraz

=
F
r
dF z
F
z v
v
1
. (4.2.10)
Wyraenia uzyskane po prawej stronie relacji (4.2.9) i (4.2.10) s trudne do zinterpretowania i okre-
lenia w praktyce. Najczciej wic, zamiast powyszych formu, przyjmuje si, e urednione warto-
ci rzdnej z i wysokoci cinienia rwne s odpowiednio rzdnej i wysokoci cinienia w rodku
cikoci przekroju poprzecznego.
Innym sposobem uredniania trjmianu Bernoulliego dla strumienia jest urednianie w sensie
geometrycznym, czyli wzgldem przekroju poprzecznego strumienia. Wwczas okrelenie redniej
wartoci wielkoci w, oznaczonej tu dla odrnienia od wczeniejszego podejcia symbolem w ,
odbywa si zgodnie z relacj:
119

=
F
dF w
F
w
1
. (4.2.11)
Zatem:

=
F
g
dF
F g 2
1
2
2 2
v v
. (4.2.12)
Wprowadzajc z kolei wspczynnik , ktrego warto przy zaoeniu staej gstoci cieczy definio-
wana jest jako:

2
2
r
F
v F
dF

=
v
, (4.2.13)
relacja (4.2.12) przyjmie posta:

g g
r
2 2
2 2
v v
= (4.2.14)
Analogicznie

g
p
g
dF p
F g
p
s
F

= =

1
(4.2.15)
oraz

s
F
z dF z
F
z = =

1
. (4.2.16)
W wyniku takiego uredniania uzyskane wartoci p
s
i z
s
dokadnie odpowiadaj wartociom cinienia i
rzdnej punktu w rodku cikoci przekroju poprzecznego strumienia.
Podsumowujc wic powysze rozwaania mona stwierdzi, e moliwych jest kilka drg
urednienia trjmianu Bernoulliego dla strumienia cieczy. Najprostszym rozwizaniem jest urednienie
geometryczne, gdy prowadzi do prostych i atwych w interpretacji formu kocowych. Sprowadza si
to do zastpienia w rwnaniu Bernoulliego wartoci z i p odpowiednimi wartociami dla rodka ci-
koci przekroju poprzecznego, oraz prdkoci v przez prdko redni masow v
r
, przy czym czon
wysokoci energii kinetycznej korygowany jest wspczynnikiem . Tradycyjnie jednak przyjmuje si
podejcie pierwsze, zwizane z urednianiem w strumieniu masy, wraz z zaoeniem, e take i w tym
podejciu wielkoci z i p reprezentowane s przez wartoci w rodku cikoci przekroju poprzeczne-
go strumienia.
Warto podkreli, e rnica w obu tych podejciach ma due znaczenie formalne i poznaw-
cze. Jednake z inynierskiego punktu widzenia, zwizanego z praktycznym zastosowaniem rwnania
Bernoulliego, jest ona mniej istotna, gdy w przewaajcej wikszoci przypadkw wartoci wsp-
czynnikw i s bardzo zblione, szczeglnie gdy rozkady prdkoci s mniej zrnicowane.
Ostatecznie wic rwnanie Bernoulliego zapisane dla przekrojw 1 i 2 strumienia cieczy
lepkiej przyjmuje posta zblion zapisem do (4.2.2):

2 1
2
2 2 2
2
2
1 1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g g
p
z
g g
p
z
v v

, (4.2.17)
lub formalnie poprawniejsz:
120

2 1
2
2 2 2
2
2
1 1 1
1
2 2

+ + + = + +
str
h
g g
p
z
g g
p
z
v v

, (4.2.18)
gdzie z
1
i z
2
okrelaj pooenie rodkw cikoci przekrojw poprzecznych strumienia, nato-
miast v
1
i v
2
s wartociami prdkoci rednich masowych w tych przekrojach. Interpretacj gra-
ficzn tego rwnania przedstawia rys. 4.2.4.
Wartoci liczbowe wspczynnikw de Saint-Venanta i zale od rodzaju ruchu i ksztatu
przekroju poprzecznego. W przypadku przepywu pod cinieniem w przewodach koowych wsp-
czynniki te przyjmuj wartoci = 2 oraz = 1,33 dla ruchu laminarnego oraz zblione do 1,05 w
ruchu turbulentnym. W przypadku kanaw otwartych warto wspczynnika waha si w przedzia-
le 1,05 1,5 dla ruchu turbulentnego, za w przypadku ruchu laminarnego przyjmuje wartoci nieco
wiksze. Naley jednak podkreli, e ruch laminarny w kanaach otwartych wystpuje bardzo rzadko.
W praktycznych zagadnieniach waciwie nie jest obserwowany, trudno te wytworzy go w warun-
kach laboratoryjnych. Naley wic przyj, e wspczynnik przy przepywie w kanale otwartym
przyjmuje wartoci z podanego wyej zakresu.

poziom
porwnawczy
1 2
z
z
1
2
LET
1
v
2
2g

2
v
2
2
2g
1
p
2
p
h
str1-2
strumie cieczy
LC - linia cinienia
LE - linia energii
LET - linia energii dla cieczy nielepkiej
LE
LC
g
g


Rys. 4.2.4. Interpretacja graficzna rwnania Bernoulliego
Wyznaczenie wspczynnikw de Saint-Venanta
Wspczynniki de Saint-Venanta s cile zwizane z rozkadem prdkoci w przekroju po-
przecznym strumienia, std te znajomo tego rozkadu jest podstawow informacj umoliwiajc
wyznaczenie ich wartoci. Jeli moliwe jest opisanie rozkadu prdkoci zalenoci funkcyjn,
wwczas wspczynniki i mog by wyznaczone bezporednio z relacji (4.2.7) i (4.2.13), gdzie
prdko rednia wyraona jest formu (4.2.4). Przykadowo, przy przepywie laminarnym w szero-
kim korycie prostoktnym pionowa zmienno podunej skadowej prdkoci w przekroju poprzecz-
nym moe by opisana relacj
) ( ) ( v
2 2
2
1
z H
gI
z =

(4.2.19)
121
gdzie jest gstoci cieczy, I okrela spadek linii cinienia (zwierciada wody), jest dynamicznym
wspczynnikiem lepkoci, H jest gbokoci w kanale a z jest zmienn okrelajc zagbienie punktu
pod poziomem zwierciada wody. W tym przypadku wspczynnik 1,54. Jak jednak wspomniano
wczeniej, w wikszoci zagadnie przepywu w kanale otwartym mamy do czynienia z ruchem turbulent-
nym. W takiej sytuacji funkcyjna zaleno okrelajca zmienno prdkoci w przekroju poprzecznym nie
jest znana i profil prdkoci moe by okrelony jedynie na podstawie pomiarw prdkoci lokalnej, naj-
czciej w sposb dyskretny, w wybranych punktach przekroju. Liczne pomiary prdkoci przepywu w
kanale otwartym pozwalaj na sformuowanie pewnych oglnych prawidowoci dotyczcych rozkadu
prdkoci. Mianowicie zauwaono, e maksymalna prdko wystpuje zwykle w osi przekroju, w odle-
goci (0,05 0,25) H pod powierzchni zwierciada wody.
Jeli w analizowanym przekroju wybrane zostan punkty dla niego reprezentatywne, w kt-
rych pomierzona zostanie prdko przepywu, wspczynnik moe by wyznaczony zgodnie z for-
mu

F
F
r
N
i
i i
3
1
3
v
v

=

= (4.2.20)
za :

F
F
r
N
i
i i
2
1
2
v
v

=

= (4.2.21)
gdzie N jest liczb wszystkich punktw, w ktrych dokonano pomiarw prdkoci, F
i
jest wycinkiem
pola przekroju poprzecznego przyporzdkowanego i-temu punktowi (rys. 4.2.5), natomiast v
r
jest
prdkoci redni w przekroju okrelon zgodnie z relacj

F
F
N
i
i i
r

=

=
1
v
v (4.2.22)

I II III
e
e
e
e
H
=
4
e
e
/
2
e
/
2
e
e
e
b b b
B=3b
A
i


Rys. 4.2.5. Podzia powierzchni przekroju czynnego kanau rozmieszczenie punktw pomiarowych

122
Formuy (4.2.20), (4.2.21) i (4.2.22) s dyskretnymi odpowiednikami relacji cakowych (4.2.7),
(4.2.13) i (4.2.4).
Na podstawie pomiarw prdkoci lokalnych mona rwnie okreli ksztat tachoid, czyli
krzywych obrazujcych rozkad prdkoci w danym pionie bd poziomie pomiarowym (rys. 4.2.6),
oraz ukad izotach, czyli linii jednakowych wartoci prdkoci w przekroju poprzecznym. Wreszcie,
na podstawie pomiarw prdkoci mona zgodnie z (4.2.1) lub w inny sposb okreli warto
natenia przepywu. Jest to jedna z najczciej stosowanych metod okrelania wydatku w przypadku
naturalnych kanaw otwartych.

I II III
h
h
v
v
v
v
A
B
C
E
D
A-A
B-B
C-C
D-D
A
B
C
E
D
I


Rys. 4.2.6. Rozkady prdkoci w pionach i poziomach hydrometrycznych
Pomiar prdkoci lokalnej za pomoc rurki Prandla
Jednym z najczciej stosowanych urzdze do pomiaru prdkoci lokalnej w kanale otwar-
tym jest mynek hydrometryczny. Jednake w przypadku maych kanaw laboratoryjnych moliwe
jest take zastosowanie do pomiaru prdkoci mniej skomplikowanego urzdzenia, jakim jest rurka
Prandla.
Rurka Prandla jest przyrzdem nalecych do klasy tzw. rurek pitrzcych, w ktrych do
pomiaru prdkoci lokalnej wykorzystywane jest zjawisko zamiany energii kinetycznej w potencjaln.
Budowa rurki Prandla zostaa schematycznie przedstawiona na rys. 4.2.7a. Rurka ta jest krtkim, za-
krzywionym w ksztacie litery L przewodem, zakoczonym pkolist gwk, ktr naley ustawi w
punkcie pomiaru prdkoci przeciwnie do kierunku przepywu strumienia (rys. 4.2.7b). Wewntrz
rurki znajduj si dwa kanaliki.

123
A
A
A - A B
B
B - B
p
st
p
sp
a)
kierunek
przepywu
A
h
b)
pomiar cinienia
cakowitego
przez otwr osiowy
pomiar cinienia statycznego
przez szczeliny
na pobocznicy rurki
miara cinienia
spitrzonego


Rys. 4.2.7. Rurka Prandla: a) schemat budowy, b) ustawienie w trakcie pomiaru

Do jednego z nich wpywa woda otworem umieszczonym w osi rurki w centralnym punkcie gwki, za
do drugiego szczelin na pobocznicy rurki. Szczelina ta umoliwia pomiar cinienia statycznego (bardzo
czsto hydrostatycznego), panujcego na gbokoci, na jak zanurzona zostaa rurka. Z kolei energia
kinetyczna cieczy wypeniajcej przewd w osi rurki, zostaje zamieniona w energi potencjaln, co uwi-
dacznia si dodatkowym wzrostem cinienia w stosunku do statycznego. To zwikszone cinienie nosi
nazw cinienia spitrzenia. Analizujc przyrost cinienia w centralnym odcinku rurki, mona wnio-
skowa o prdkoci cieczy opywajcej przyrzd pomiarowy. Kanaliki s zatem podczone przewodami
do ramion manometru rnicowego lub dwch piezometrw. Na podstawie mierzonej rnicy midzy
cinieniem spitrzenia a cinieniem statycznym okrelana jest prdko lokalna, zgodnie z formu:

st sp
p p
= 2 v (4.2.23)
gdzie p
sp
i p
st
s odpowiednio cinieniem spitrzenia i cinieniem statycznym w badanym punkcie.
Jeli pomiaru rnicy cinie dokonano za pomoc dwch rurek piezometrycznych lub manometru
rnicowego wypenionego gazem, wzr (4.2.23) przybiera posta
124
h g h h g v
st sp
= = 2 2 ) ( (4.2.24)
gdzie h
sp
i h
st
s wysokociami cinienia spitrzenia i statycznego, a h jest rnic poziomw zwier-
ciade cieczy odczytan z rurek piezometrw lub ramion manometru.
Rurka Prandla umoliwia pomiar miejscowej (lokalnej) prdkoci z dokadnoci 1%, pod
warunkiem, i kt nachylenia rurki wzgldem linii prdu nie przekracza 17.
Przebieg dowiadczenia
W celu okrelenia rozkadw prdkoci i wartoci wspczynnikw de Saint-Venanta naley:
1) dla ustalonego przepywu w kanale pomierzy warto natenia przepywu Q
p
za pomoc przele-
wu kontrolnego;
2) w wybranym przekroju poprzecznym zmierzy gboko przepywu H oraz szeroko kanau B;
3) okreli pooenie punktw, w ktrych dokonany zostanie pomiar prdkoci lokalnych. W tym celu
obra trzy piony pomiarowe (B = 3b) (rys. 4.2.5), i w kadym z nich wybra pi punktw pomia-
rowych rwnomiernie rozoonych wzdu pionu (H = 4e);
4) w wybranych punktach dokona pomiaru prdkoci lokalnej za pomoc rurki Prandla. W tym celu
naley umieci rurk w badanym punkcie, a nastpnie odczyta rnic wskaza piezometrw h
i
(i = 1, 2 ... N).
Wyniki pomiarw zamieci w tab. 4.2.1.

Uwaga: w czasie pomiarw prdkoci naley uwaa, by rurka nie zostaa wynurzona nad po-
wierzchni cieczy, co powodowaoby zapowietrzenie urzdzenia i konieczno jego odpowietrzenia
przed przystpieniem do dalszych pomiarw. Ponadto umieszczajc rurk w kanale naley zwrci
uwag, by erd, do ktrej jest przymocowana, bya ustawiona pionowo, a poziomy odcinek rurki by
rwnolegy do kierunku przepywu.
Opracowanie wynikw pomiarw
W celu opracowania wynikw dowiadczenia naley:
1) na podstawie pomierzonych wartoci h
i
okreli prdkoci lokalne:

i i
h g = 2 v (4.2.25)
2) obliczy warto prdkoci redniej w caym przekroju poprzecznym kanau (zgodnie z relacj
(4.2.22)), oraz wartoci prdkoci rednich w kadym z pionw pomiarowych zgodnie z relacj

k
i
i i
k r
F
F

=

=
5
1
v
v (4.2.26)
gdzie k jest numerem pionu pomiarowego (k = I, ..., III), natomiast F
k
jest polem czci przekroju
poprzecznego kanau przypisanej danemu pionowi (w analizowanym przypadku F
k
= F/3; F = BH);
125
3) wyznaczy warto prdkoci redniej w kanale na podstawie pomierzonego wydatku Q
p
.

Porw-
na uzyskane wartoci prdkoci rednich w przekroju poprzecznym kanau;
4) okreli warto wspczynnikw zgodnie z (4.2.20) oraz wg (4.2.21) i porwna uzyskane
wartoci ze sob i z wartociami podawanymi w literaturze.
Wyniki oblicze z punktw 1) 4) zamieci w tab. 4.2.1.
5) na podstawie pomierzonych wartoci prdkoci naszkicowa rozkady prdkoci w poszczeglnych
pionach i poziomach pomiarowych (jak rys. 4.2.6);
6) na osobnym rysunku przedstawi ponownie tachoidy dla kadego z trzech pionw pomiarowych i
zaznaczy wartoci prdkoci redniej w kadym z pionw;
7) sporzdzi rysunek obrazujcy ukad izotach w przekroju poprzecznym strumienia.

Tabela 4.2.1
Zestawienie wynikw pomiarw i oblicze
RD= ................................ [cm]; RZW = ........................ [cm]; H = ............................ [cm]
z
i
h
i
v
i
F
i
v
i
3
F
i
v
i
F
i

V
r
w
pionie
V
r
w prze-
kroju

Pomiar
wydatku
przelewem
kontrolnym
Pion Punkt
cm cm cm/s cm
2
cm
5
/s
3
cm
3
/s cm/s cm/s
1
2
rodzaj prze-
lewu:
3
.................... 4

I
5

R
zp
=........... 1
O
p
=........... 2
3
h
p
=R
zp
-O
p
= 4
...................
II
5

1
Q
p
=............ 2
3
v
r
=Q/A= 4
....................
III
5


=
R
zp
rzdna zwierciada wody na przelewie kontrolnym
O
p
rzdna krawdzi przelewu kontrolnego (zero przelewu)
h
p
obcienie przelewu kontrolnego
Q
p
natenie przepywu pomierzone przelewem kontrolnym

RD rzdna dna kanau
RZW rzdna zwierciada wody
H gboko wody w kanale
z zagbienie punktu pod powierzchni zwierciada wody
126
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
opis celu wiczenia,
krtkie wprowadzenie teoretyczne na temat przyczyn okrelania wspczynnikw i metod jego
wyznaczania oraz zasady dziaania rurki Prandla (z uwzgldnieniem wyprowadzenia wzoru
(4.2.25) na podstawie rwnania Bernoulliego),
schemat stanowiska pomiarowego wraz ze szkicem umiejscowienia przekroju w kanale pomiaro-
wym (patrz rozdz. II. Materiay pomocnicze. Schematy kanaw laboratoryjnych),
szkic przekroju pomiarowego z okreleniem pooenia punktw pomiarowych i naniesionymi cha-
rakterystycznymi odlegociami i wymiarami kanau,
tabel pomiarw i oblicze,
przykad obliczeniowy (z uwzgldnieniem przeliczenia jednostek),
wykresy rozkadu prdkoci w pionach i poziomach pomiarowych (jak rys. 4.2.6) (na papierze mili-
metrowym formatu A3),
wykres tachoid dla trzech pionw pomiarowych z naniesionymi wartociami prdkoci rednich w
kadym z pionw (na papierze milimetrowym formatu A4),
rysunek przebiegu izotach w analizowanym przekroju pomiarowym (na papierze milimetrowym
formatu A4),
wnioski zawierajce komentarz na temat uzyskanych wartoci prdkoci, rozkadw prdkoci w
przekroju poprzecznym, wartoci wspczynnika i oraz ocen dokadnoci pomiarw na pod-
stawie porwnania uzyskanej prdkoci redniej w przekroju z prdkoci redni wyznaczon na
podstawie pomiaru wydatku.

4.3. Cechowanie zwkowego kanau mierniczego typu Venturiego (KVn)
Celem wiczenia jest zbadanie charakteru przepywu w kanale pomiarowym, dowiadczalne
wyznaczenie krzywej cechowania kanau zwkowego i porwnanie jej z krzyw teoretyczn oraz
wyznaczenie wspczynnika przepywu c kanau pomiarowego. Wspczynnik ten okrela wzajemn
relacj midzy teoretycznym i rzeczywistym wydatkiem kanau.
Wprowadzenie
Zwkowe kanay miernicze powstaj w wyniku odpowiedniego zwenia przewodu otwartego
(kanau), przez ktry przepywa ciecz ze swobodnym zwierciadem. Zmniejszenie swobodnego przekro-
ju uzyskuje si przez:
agodne zwenie cian bocznych, przy zachowaniu paskiego dna (rys. 4.3.1a),
uksztatowanie dna w postaci agodnie wznoszcego si progu bez zwania cian bocznych (rys.
4.3.1b),
jednoczesne zwenie cian bocznych i wzniesienie dna w postaci progu (rys. 4.3.1c).
127
W zalenoci od rodzaju ruchu wystpujcego w zweniu, rozrniamy zwkowe kanay
miernicze o przepywie spokojnym, w ktrych na caej dugoci przepywu wystpuje ruch
nadkrytyczny, oraz kanay o przepywie rwcym, w ktrych w pewnym przekroju zwonego
odcinka pojawia si ruch krytyczny i obserwuje si przejcie z ruchu spokojnego w rwcy.
W zwkowych kanaach mierniczych o przepywie spokojnym (nadkrytycznym) natenie
przepywu jest proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z rnicy poziomw zwierciade wody w
przekroju dopywowym i przekroju w przeweniu:
) f(
2 1
h h Q = (4.3.1)
a w kanaach o przepywie rwcym do pierwiastka kwadratowego z gbokoci cieczy w przekroju
przed zwk:
( )
1
h Q f = (4.3.2)
Szczeglnie szerokie zastosowanie do pomiaru natenia przepywu w kanaach otwartych (na
oczyszczalniach ciekw, w kanaach melioracyjnych itp.) znalazy zwki miernicze o przepywie
rwcym. Zainstalowane w kanaach, powoduj znacznie mniejsze spitrzenia ni przelewy, a ze
wzgldu na opywowy ksztat mona je stosowa w przypadkach wd zawierajcych rozmaitego
rodzaju zawiesiny (np. do pomiaru wydatku ciekw).
W zalenoci od ksztatu przekroju poprzecznego kanau i szczegw konstrukcji stosuje si
rne kanay zwkowe. Najczciej stosowane s zwkowe kanay miernicze Venturiego i Parshalla
(gwnie do kanaw prostoktnych), oraz Palmera-Bowlusa (do kanaw o przekroju koowym).

l
b
2
b
1
I
I
I
II
II
II
III
III
III
h
3
h
2
h
1
v
1
2
2g
a)
I
I
III
I III
III
h
3
h
1
v
1
2
2g
a
b)
I II
l
b
2
b
1
I
I
II
II
III
III
h
2
III
h
3
h
z
h
1
v
1
2
2g
a
c)


Rys. 4.3.1. Zwkowe kanay miernicze: a) o paskim dnie, b) z progiem spitrzajcym,
c) o bocznym zweniu i z progiem spitrzajcym
Kana mierniczy zwkowy Venturiego
Kana pomiarowy Venturiego naley do pierwszej grupy kanaw mierniczych (rys. 4.3.1a), w
ktrej zmniejszenie przekroju uzyskano przez agodne zwenie cian bocznych, przy zachowaniu
paskiego dna. Skada si on z trzech odcinkw (rys. 4.3.2a):
128
konfuzora (zwenia przekroju z szerokoci b
1
do b
2
),
odcinka zwonego o szerokoci b
2,

dyfuzora (rozszerzenia z szerokoci b
2
do normalnej szerokoci kanau b
1
).
Stosunek szerokoci b
2
: b
1
powinien by taki, aby w zweniu zapewni powstanie ruchu krytycznego
(0,33
1 2
b b 0,66).
W zalenoci od warunkw panujcych poniej zwkowego kanau pomiarowego przepyw
przez zwk moe by zatopiony (rys. 4.3.2b) lub niezatopiony (swobodny) (rys. 4.3.2c).

a)
b)
c)
I
I
I
N
K
II
II
III
III
III
II
N
K
h
3
h
V
h
h
2
2
kr
1
1
3
h
II
I
1
V
1
V
1
V
1
V
K
N
N
K
h
2 kr
h =h kr
V V = 2
b1 b1 b
2


Rys. 4.3.2. Kana pomiarowy zwkowy typu Venturiego: a) rzut poziomy,
b) profil poduny przy przepywie zatopionym, c) profil poduny przy przepywie niezatopionym

Przepyw zatopiony wystpuje wtedy, gdy warunki poniej zwki wpywaj na parametry
przepywu przed zwk. Dzieje si to wtedy, gdy gboko h
3
za zwk jest wiksza od gbokoci
normalnej w kanale przed zwk h
3
h
n
(rys. 4.3.2b). W praktyce w takiej sytuacji wyznacza si
tzw. wspczynnik zatopienia = h
3
/h
1
. Przepyw uwaa si za zatopiony, gdy 0,7. Na caej
dugoci kanau pomiarowego wystpuj wwczas gbokoci wiksze od gbokoci krytycznej h
kr
.
Zwierciado wody przed zweniem ukada si powyej linii gbokoci normalnych NN (h
1
> h
n
),
za poniej zwki osiga gboko normaln NN (h
3
= h
n
).
Do obliczenia natenia przepywu w kanale zwkowym stosuje si rwnanie Bernoulliego.
Przyjmujc poziom porwnawczy na dnie kanau oraz pomijajc straty energii, dla odcinka midzy
przekrojami I i II (rys. 4.3.2b) mona napisa:

g
h
g
h E E
2 2
2
2 2
2
2
1 1
1 2 1
v v
+ = + = = (4.3.3)
gdzie E
1
i E
2
s wysokociami energii mechanicznej odpowiednio w przekroju II i IIII, h
1
i h
2
oraz
129
v
1
i v
2
okrelaj gbokoci i rednie prdkoci przepywu w tych przekrojach, za
2 1
3
3
, = =

i
F v
dF v
i i r
F
i i
i
i

jest wspczynnikiem Saint-Venanta (patrz wiczenie Wyznaczanie rozkadw prdkoci i
wspczynnikw de Saint-Venanta w kanale otwartym), przy czym F
i
jest polem i-tego przekroju
czynnego. Najczciej przyjmuje si
1
=
2
1,0.
Ze wzgldu na fakt i b
1
>> b
2
oraz h
1
>> h
2
prdko v
1
jest niewielka, wobec tego
wystpujcy w (4.3.3) czon v
1
2
/2g mona pomin jako may. Otrzymuje si wwczas:
( )
2 1 2
2 h h g = v (4.3.4)
Ostatecznie zatem wzr na teoretyczne natenie przepywu zatopionego ma posta:
( )
2 1 2 2 2 2
2 h h g h b F Q
teor
= = v (4.3.5)
Do wyznaczenia wydatku przy przepywie zatopionym konieczny jest wic pomiar dwch gbokoci:
h
1
i h
2
.
Inaczej przedstawia si sytuacja w przypadku przepywu niezatopionego (swobodnego). Ze
wzgldu na wystpujce przed zwk spitrzenie, zwierciado wody ukada si tam powyej linii
gbokoci normalnych NN (h
1
> h
n
), w zweniu natomiast nastpuje stopniowe jego obnianie. W
pewnym przekroju IIII na zwonym odcinku gboko osiga warto rwn gbokoci krytycznej
(h
2
= h
kr
) i nastpuje dalsze jej zmniejszenie (h < h
kr
). W przekroju IIII nastpuje wic zmiana
charakteru przepywu ze spokojnego w rwcy. Nastpnie, za zwonym odcinkiem, gboko
zaczyna wzrasta a do osignicia gbokoci normalnej h
n
w kanale poniej zwki. Wzrostowi
gbokoci towarzyszy wystpowanie odskoku hydraulicznego (odskoku Bidonea) (patrz te
wiczenie OBd Wyznaczanie parametrw ustalonego odskoku Bidonea).
Podobnie jak w przypadku przepywu zatopionego, w celu wyznaczenia natenia przepywu,
dla przekrojw II i IIII mona napisa (pomijajc straty i zakadajc
1
=
2
1,0):

g
h
g
h E E
2 2
2
2 2
2
2
1 1
1 2 1
v v
+ = + = = (4.3.6)
przy czym mona ponownie zaniedba czon v
2
1
/2g ze wzgldu na jego ma warto. W przypadku
przepywu niezatopionego w przekroju IIII zakada si warunki przepywu krytycznego, a zatem h
2
=
h
kr
, v
2
= v
kr
. Ze wzgldu na fakt, i

kr kr
gh = v (4.3.7)
otrzymuje si:

2
2
2
2
3
2
h
g
h E E
kr
kr kr
= + = =
v
(4.3.8)
Zgodnie z rwnaniem Bernoulliego (4.3.6):
E
1
= E
2
= h
1
(4.3.9)
czyli
130

2 1
2
3
h h = lub
1 2
3
2
h h = (4.3.10a,b)
Std:

= = =
1 1 1 2 2 2 2 2 2
3
2
2
3
2
h h g h b h b F Q
teor
v v (4.3.11)
Ostatecznie wic wydatek teoretyczny przy niezatopionym przepywie w kanale zwkowym
Venturiego o przekroju prostoktnym okrelany jest formu:


2 3
1 2
2 385 0 h g b Q
teor
, = (4.3.12)
Do wyznaczenia natenia przepywu wystarczy w tym przypadku pomiar tylko jednej
gbokoci h
1
przed zweniem. Pomiar ten jest dokadniejszy ni pomiar gbokoci h
2
, gdy
zwierciado wody spitrzonej jest stosunkowo spokojne, a gboko h
1
jest wiksza od gbokoci h
2
.
Z praktycznego (pomiarowego) punktu widzenia przelew niezatopiony ma korzystniejsz
charaktrystyk ni przelew zatopiony.
Tarowanie kanau zwkowego
Wydatek rzeczywisty kanau zwkowego rni si od wydatku teoretycznego. Jest to
spowodowane wystpowaniem w warunkach rzeczywistych strat energii, zakrzywieniem linii prdu,
niezerow wartoci prdkoci dopywu v
1
oraz szeregiem innych czynnikw, nie uwzgldnianych na
etapie wyprowadzenia wzorw teoretycznych. Wzajemn relacj midzy wydatkiem teoretycznym a
rzeczywistym okrela tzw. wspczynnik wydatku c:

teor rzecz
Q c Q = (4.3.13)
W przypadku przepywu niezatopionego relacja ta przybiera posta:

2 3
1 2
2 385 0 h g b c Q
rzecz
, = (4.3.14)
Tarowanie kanau zwkowego sprowadza si zatem do wyznaczenia wartoci wspczynnika c. Przy
znanych wartociach rzeczywistego natenia przepywu (okrelanych najczciej za pomoc innego
urzdzenia pomiarowego, kontrolnie zamontowanego w kanale) dokonuje si pomiaru gbokoci h
1
, a
nastpnie z relacji (4.3.14) wyznaczana jest warto wspczynnika c. Gdy jest ona ostatecznie znana (a co
za tym idzie kana jest wycechowany i moe by zastosowany jako urzdzenie pomiarowe), na podstawie
pomierzonej gbokoci h
1
w prosty sposb otrzymuje si warto rzeczywistego natenia przepywu.
W praktyce jednak okazuje si, e warto wspczynnika c nie jest wielkoci sta dla
danego kanau, a zaley m.in. od gbokoci przepywu. W czasie tarowania mona wic dla
zmienianych nate przepywu okreli zmienno tego parametru oraz wyznaczy jego warto
redni. Inn, znacznie wygodniejsz metod cechowania kanau zwkowego jest przedstawienie
formuy (4.3.14) w postaci bardziej oglnej:

b
rz
h a Q
1
= (4.3.15)
a nastpnie na podstawie serii pomiarw h
1
dla zmienianego kolejno wydatku

Q
rzecz
okrelenie
optymalnych wartoci parametrw a i b, np. na drodze aproksymacji. W efekcie uzyskuje si tzw.
131
krzyw tarowania (krzyw cechowania, krzyw charakterystyczn), ktr mona przedstawi
take w postaci graficznej. Jest to wygodniejsza metoda, uwzgldniajca automatycznie zmienno
wspczynnika wydatku c.
Opis stanowiska badawczego
W wiczeniu przeprowadzane jest cechowanie kanau Venturiego w warunkach przepywu
niezatopionego. Badany zwkowy kana pomiarowy Venturiego umieszczony jest w kanale
dowiadczalnym o przekroju prostoktnym i regulowanym spadku dna (patrz rozdzia II. Materiay
pomocnicze. Schematy kanaw laboratoryjnych). Woda do kanau doprowadzana jest rurocigiem, na
ktrym znajduje si zasuwa Z1, umoliwiajca regulowanie dopywu. Na odpywie z kanau znajduje
si skrzynia przelewowa, wyposaona w przelew pomiarowy typu Thomsona (trjktny o kcie
prostym i ostrej krawdzi), sucy do pomiaru strumienia objtoci (natenia przepywu). Do
pomiaru pooenia zwierciada wody su wodowskazy szpilkowe zainstalowane na przesuwnym
wzku, umieszczonym na krawdzi kanau dowiadczalnego.
Wykonanie wiczenia
W wiczeniu naley kolejno:
1) za pomoc zasuwy Z1 ustali dany przepyw w kanale. Przepyw przez zwkowy kana
pomiarowy powinien mie charakter niezatopiony;
2) po ustaleniu si przepywu (ok. 510 min) zmierzy natenie przepywu Q = Q
rzecz
za pomoc
kontrolnego przelewu Thomsona;
3) za pomoc wodowskazu szpilkowego zmierzy rzdn dna kanau zwkowego (RD) oraz
pomierzy profil zwierciada wody w osi wzdu caego kanau pomiarowego (RW
i
, i = 1, 2, ...,
n). Pomiary naley rozpocz w odlegoci ok. 3 h
max
przed zwk. Midzy kolejnymi punktami
pomiarowymi zachowa odstp od 1 do 5 cm, w zalenoci od krzywizny powierzchni zwierciada
wody. Wyniki pomiarw umieci w tab. 4.3.1;
4) podczas pomiaru profilu zwierciada wody w kadym z przekrojw pomiarowych okreli
wymiary zwki (aktualn szeroko kanau zwkowego) oraz lokalizacj przekroju pomiarowego
wzdu kanau;
5) wartoci natenia przepywu Q
rzecz
oraz gbokoci przed zweniem h
1
zapisa w tab. 4.3.2;
6) regulujc otwarcie zasuwy Z1 zmieni wielko przepywu. Po ustaleniu si przepywu zmierzy:
rzdn zwierciada wody przed zwk RWG, w zweniu RWZ oraz natenie przepywu Q
rzecz
za
pomoc kontrolnego przelewu Thomsona. Wyniki pomiarw zamieci w tab. 4.3.2. Czynnoci z
punktu 6) wykona czterokrotnie.
Opracowanie wynikw pomiarw
W opracowaniu wynikw dowiadczenia naley:
1) uzupeni tab. 4.3.1, obliczajc gbokoci wzdu kanau odpowiadajce punktom pomiaru
rzdnych zwierciada RW
i
oraz gbokoci krytyczne
i
kr
h . Gboko krytyczn obliczy jak dla
kanau o przekroju prostoktnym, wg wzoru:
132
0 1 3
2
2
, =

i
kr
gB
Q
h
i
(4.3.16)
gdzie B
i
jest aktualn szerokoci kanau zwkowego, za Q = Q
rzecz
. Do oblicze przyj = 1,00;
2) na podstawie wynikw z tab. 4.3.1 narysowa profil poduny kanau wraz z lini gbokoci
krytycznych KK. Rysunek wykona na papierze milimetrowym formatu A3. Na rysunku nanie
rwnie rzut z gry kanau pomiarowego, zaznaczajc pooenie odpowiednich przekrojw
zwki: wlotu, czci zwonej i koca kanau pomiarowego;
3) dla piciu pomierzonych wydatkw Q
rzecz
wyznaczy gbokoci h
1
, h
2
, obliczy h
kr
, przepyw
teoretyczny Q
teor
wedug wzoru (4.3.12), a nastpnie wspczynnik przepywu c ze wzoru:

teor
rzecz
Q
Q
c = (4.3.17)
Dodatkowo wyznaczy teoretyczn warto h
2
zgodnie z relacj (10b). Wyniki umieci w tab.
4.3.2;
4) na papierze milimetrowym formatu A4 narysowa teoretyczn krzyw charakterystyczn Q
teor
=
f(h
1
) (zgodnie z zalenoci (4.3.12)) oraz nanie punkty odpowiadajce wynikom pomiarw
Q
rzecz
= f(h
1
). Zaproponowa przebieg rzeczywistej krzywej charakterystycznej Q
rzecz
= f(h
1
).

Tabela 4.3.2
Wyniki cechowania kanau Venturiego

Rzdna zera przelewu Thomsona: 0
T
= .................., rzdna dna kanau: RD = ........................
Pomiar przelewem
Thomsona
Pomiar kanaem Venturiego
Rz
T
h
T
Q
rzecz
RWG h
1
RWZ h
2

h
2
wg
(4.3.10b)
Q
teor

teor
rzecz
Q
Q
c =
Lp.
[cm] [cm] [dm
3
/s] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [dm
3
/s] []
1
2
3
4
5
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
wprowadzenie teoretyczne;
szkic i opis stanowiska dowiadczalnego wraz ze szkicem umiejscowienia badanego modelu w
kanale pomiarowym (patrz rozdz. II. Materiay pomocnicze. Schematy kanaw pomiarowych);
opis przebiegu pomiarw;
tabele pomiarw i oblicze;
wykresy profil poduny zwierciada wody w kanale zwkowym, charakterystyk Q
teor
= f(h
1
) z
naniesionymi punktami z pomiarw i zaproponowan krzyw charakterystyki rzeczywistej Q
rzecz
= f(h
1
);
omwienie uzyskanych wynikw pomiarw i oblicze.
133
Tabela 4.3.1
Pomiar ukadu zwierciada wody na dugoci kanau Venturiego

Okrelenie wydatku przelewem Thomsona:
rzdna zwierciada wody na przelewie Thomsona Rz
T
= .......................... cm
rzdna krawdzi przelewu Thomsona (zero przelewu): 0
T
= .......................... cm
obcienie przelewu Thomsona: h
T
= Rz
T
0
T
= .......................... cm
natenie przepywu: Q=f(h
T
) = .......................... dm
3
/s

rzdna dna kanau pomiarowego: RD = .......................... cm

Przekrj nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Odlego [cm]
Rzdna zwierciada wody RW [cm]
Gboko h [cm]
Szeroko zwierciada wody B [cm]
Gboko krytyczna h
kr
[cm]

cd. tab. 4.3.1
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35






134
4.4. Badanie przelewu o ostrej krawdzi (P
o
)
Gwnym celem wiczenia jest wyznaczenie profilu zwierciada wody w rejonie przelewu o
ostrej krawdzi i wytarowanie przelewu, czyli wyznaczenie rzeczywistej wartoci wspczynnika wy-
datku oraz krzywej zalenoci natenia przepywu od obcienia przelewu (tzw. krzywej charaktery-
stycznej). Wyznaczon dowiadczalnie warto wspczynnika wydatku naley porwna z wartoci
okrelon na podstawie zalenoci empirycznych (formua Bazina). Dodatkowym celem wiczenia
jest zaprojektowanie przelewu o ksztacie praktycznym zgodnym z profilem Creagera, ktry w warun-
kach, w jakich przeprowadzono dowiadczenie, umoliwiaby swobodny spyw strumienia cieczy
wzdu korpusu budowli.
Wprowadzenie
Przelewem nazywana jest cz przegrody umiejscowionej w kanale, ponad ktr moe nast-
pi przepyw. Jeeli przelew ma ksztat wskiej cianki umieszczonej w poprzek koryta, nosi nazw
przelewu o ostrej krawdzi. Grubo cianki d w przypadku tego typu przeleww spenia zaleno
d < 0,67 H, gdzie H jest tzw. obcieniem przelewu, okrelajcym pooenie zwierciada wody przed
przelewem w stosunku do pooenia krawdzi przelewowej.

H
a
WG
WD
WD
Q
Q
WG
H
a)
b)


Rys. 4.4.1. Hydrauliczne warunki pracy przeleww o ostrej krawdzi:
a) przelew niezatopiony, b) przelew zatopiony

W zalenoci od ukadu zwierciada wody za przelewem, urzdzenie moe pracowa jako
niezatopione (przelew zupeny rys. 4.4.1a) lub zatopione (przelew niezupeny rys. 4.4.1b). W
przypadku przeleww niezatopionych, midzy strumieniem przelewajcej si cieczy a ciank powsta-
je wolna przestrze. Jeeli do przestrzeni tej moe swobodnie dopywa powietrze z otoczenia, panu-
jce w niej cinienie jest rwne cinieniu atmosferycznemu, a przelew nosi nazw swobodnego (rys.
4.4.2a). Taki typ przelewu jest czsto stosowanym urzdzeniem do pomiaru natenia przepywu,
135
dajcym wyniki o duej dokadnoci. Jeeli jednak przestrze midzy ciank a strumieniem pozba-
wiona jest swobodnego dostpu powietrza, powstaje tam podcinienie powodujce czciowe lub ca-
kowite wypenienie przestrzeni wessan ze strumienia wod. W takiej sytuacji przelew nazywany jest
nieswobodnym (rys. 4.4.2b).

p < p
at
WD
Q
Q
WG
H
a)
b)
p = p
at
WD
Q
Q
WG
H


Rys. 4.4.2. Przelewy o ostrej krawdzi ukad strumienia przelewajcej si cieczy:
a) przelew swobodny, b) przelew nieswobodny

W skrajnym przypadku, zwykle przy cienkiej warstwie przelewajcej si cieczy, strumie moe ulec
przyklejeniu do cianki, tworzc tzw. przelew podtopiony. Obie z powyszych sytuacji nie s ko-
rzystne, zarwno ze wzgldu na moliwoci pomiaru natenia przepywu, jak i bezpieczestwa (mo-
liwo powstania zjawiska kawitacji).

H
a)
B
p
H
b)
D
H
c)
2
H
d)
2
b


Rys. 4.4.3. Ksztaty przekrojw poprzecznych przeleww o ostrej krawdzi:
a) prostoktny, b) koowy, c) trjktny, d) trapezowy
136
Przelewy o ostrej krawdzi mona dodatkowo klasyfikowa ze wzgldu na ich ksztat w prze-
kroju poprzecznym przez kana (rys. 4.4.3). Do najpopularniejszych nale przede wszystkim przele-
wy prostoktne, koowe oraz trjktne, a wrd tych ostatnich tzw. przelew Thomsona, ktry jest
przelewem o ksztacie trjkta prostoktnego. Rzadziej stosowane s przelewy trapezowe lub o kszta-
tach specjalnych.
Relacja midzy nateniem przepywu a pooeniem zwierciade wody przed i za przelewem
zalena jest od hydraulicznych warunkw pracy tego urzdzenia (przelew niezatopiony lub zatopio-
ny). W przelewie niezatopionym zwierciado wody dolnej znajduje si poniej krawdzi przelewowej i
jego pooenie nie ma wpywu na natenie przepywu (rys. 4.4.4a).

H
Q
NZ
Q
z
a
WG
WD
NZ
Q=Q +Q
Z
WD
Q
Q
WG
H
a)
b)


Rys. 4.4.4. Obliczanie wydatku w zalenoci od hydraulicznych warunkw pracy przelewu:
a) przelew niezatopiony, b) przelew zatopiony

Wydatek prostoktnego przelewu niezatopionego moe by okrelony formu:

2 3
2
3
2
o p
H g B Q = (4.4.1)
gdzie B
p
jest szerokoci przelewu, wspczynnikiem wydatku przelewu, za

g
H H
o
2
2
v
+ = (4.4.2)
przy czym H jest tzw. obcieniem przelewu (rys. 4.4.4), v redni prdkoci przepywu w przekro-
ju przed przelewem za wspczynnikiem de Saint Venanta. Najczciej jednak czon v
2
/2g jest
pomijany ze wzgldu na niewielk warto i ostatecznie:

2 3
2
3
2
H g B Q
p
= (4.4.3)
W przypadku przelewu zatopionego zwierciado wody dolnej znajduje si powyej krawdzi
przelewowej (rys. 4.4.4b) i jego pooenie wpywa na wydatek w kanale. Obliczeniowo strumie
137
przepywajcej cieczy najczciej dzielony jest na dwie czci, a wydatek wyznaczany jest jako suma
nate przepywu przez cz niezatopion i zatopion:
) ( ) ( a H g a B a H g B Q
p Z p NZ
+ = 2 2
3
2
2 3
(4.4.4)
gdzie
NZ
i
Z
s wspczynnikami wydatku odpowiednio dla czci niezatopionej i zatopionej, za a
jest spitrzeniem wody dolnej nad krawdzi przelewow (rys. 4.4.4b).
Na wydatek przelewu istotny wpyw ma zjawisko kontrakcji bocznej. Jeeli szeroko prze-
lewu jest rwna szerokoci kanau (Bp = B), mwimy o przelewie bez kontrakcji bocznej (bez dawie-
nia bocznego). W przeciwnym przypadku mamy do czynienia z przelewem z kontrakcj boczn (rys.
4.4.5). Efekt dawienia uwzgldniany jest w formule na wydatek w rnej wartoci wspczynnika
wydatku.
Jak wida, z praktycznego punktu widzenia korzystniejsze s warunki braku zatopienia prze-
lewu, gdy do okrelenia natenia przepywu wystarczajca jest jedynie znajomo pooenia zwier-
ciada wody przed przelewem, podczas gdy dla przelewu zatopionego naley okreli rzdne zwier-
ciada wody zarwno przed jak i za przelewem.

Bp = B Bp = B
H
Bp
H
krawd
przelewu


Rys. 4.4.5. Dawienie boczne strumienia przy przepywie przez przelew:
a) bez kontrakcji, b) z kontrakcj
Profil Creagera
Na podstawie wynikw pomiarw ukadu zwierciada wody na przelewie o ostrej krawdzi
mona zaprojektowa inny typ przelewu przelew o ksztacie praktycznym (rys. 4.4.6), przy ktrym
strumie przelewajcej si wody spywaby swobodnie po korpusie budowli, bez odrywania si od
jego powierzchni, w efekcie czego wyeliminowany zostaby problem powstawania podcinienia mi-
dzy strumieniem a przegrod, a straty energii na przelewie ulegyby zmniejszeniu. Ksztat takiej bu-
dowli mona zaprojektowa wg tzw. profilu Creagera, ktrego wsprzdne w lokalnym ukadzie od-
niesienia oblicza si na podstawie wielkoci H
o
, obliczanej wedug (4.4.2), gdzie H jest obcieniem
przelewu o ostrej krawdzi. Wsprzdne krzywej okrelajcej ksztat profilu Creagera w przypadku,
gdy H
o
= 1 zestawione s w tab. 4.4.1. Dla innych H
o
wszystkie wartoci podane w tabeli (wsprzd-
ne x i y) naley przemnoy przez H
o.

Ksztat profilu Creagera nie jest idealnie zgodny z ksztatem dolnej powierzchni strumienia
cieczy przepywajcej przez przelew. Uwzgldnia on pewien margines bezpieczestwa ze wzgldu na
moliwo zmiany obcienia przelewu (w zwizku ze zmiennoci Q) w czasie eksploatacji budowli.
138
W przeciwnym razie, w przypadku zwikszenia H, strumie po przekroczeniu najwyszego punktu
profilu oderwaby si od powierzchni przelewu na pewnym odcinku, a pod strumieniem powstaaby
strefa podcinienia. Krzywa Creagera przebiega zatem nieco powyej krzywej dolnej powierzchni
strumienia (rys. 4.4.6c).

x
y
x
y
H
krzywa
Creagera
dolna
powierzchnia
strumienia
b)
c)
WD
WG
a)


Rys. 4.4.6. Przelew o ksztacie praktycznym:
a) ksztat budowli; b) ukad wsprzdnych lokalnych krzywej Creagera;
c) porwnanie ksztatu Creagera z profilem dolnej powierzchni strumienia

Tabela 4.4.1
Wsprzdne krzywizny przelewu o ksztatach praktycznych
x 0,000 0,100 0,200 0,300 0,400 0,600 0,800 1,000
y 0,126 0,036 0,007 0,000 0,007 0,060 0,142 0,257
x 1,200 1,400 1,700 2,000 2,500 3,000 3,500 4,000
y 0,397 0,565 0,870 1,220 1,960 2,820 3,820 4,930
Cechowanie przelewu o ostrej krawdzi
Aby przelew mg suy za urzdzenie do pomiaru wydatku, musi zosta uprzednio wytarowa-
ny. Wytarowanie przelewu polega na okreleniu relacji midzy wydatkiem a obcieniem przelewu Q =
f(H) w przypadku przelewu niezatopionego oraz midzy wydatkiem a spitrzeniem wody przed i za
przelewem Q = f(H, a) w przypadku przelewu zatopionego. Dodatkowo w czasie cechowania przelewu
wyznaczana jest wartoci wspczynnika wydatku. Gdyby wspczynnik wydatku by wartoci sta dla
danego przelewu, niezalen od pooenia zwierciada wody, obie powysze czynnoci byyby jedno-
znaczne. Ze wzgldu jednak na zaleno wspczynnika wydatku od napenienia kanau mona jedynie
139
wyznaczy jego urednion warto, co prowadzioby do mao precyzyjnych wynikw okrelania nat-
enia przepywu. Znacznie lepszym rozwizaniem jest okrelenie wzajemnej zalenoci midzy pooe-
niem zwierciade wody a wydatkiem i przedstawienie jej w postaci tabelarycznej lub w formie wykresu.
Efekt zmiennoci wspczynnika wydatku jest wwczas automatycznie uwzgldniony, a ponadto nie
jest konieczne kadorazowe przeprowadzenie oblicze wg formu (4.4.3) lub (4.4.4), gdy odpowiednie
wielkoci odczytywane s bezporednio z wykresu lub tabeli.
Cechowanie przelewu sprowadza si do wykonania serii pomiarw rzdnej zwierciada wody
grnej (a w przypadku przelewu zatopionego take rzdnej zwierciada wody dolnej) dla rnych
nate przepywu w kanale. W zwizku z tym na stanowisku do tarowania, oprcz badanego przele-
wu, musi znajdowa si inne urzdzenie do pomiaru wydatku, o znanej charakterystyce. Moe to by
inny przelew, lecz korzystniej jest stosowa metod objtociow. Dla zmienianych kolejno nate
przepywu mierzonych urzdzeniem kontrolnym, dokonuje si pomiarw rzdnych zwierciada wody i
na tej podstawie okrelane s w kadym przypadku wartoci wspczynnikw, a nastpnie sporzdza-
ny jest wykres przedstawiajcy relacj Q(H) lub Q(H,a).
Wspczynniki wydatku przelewu o ostrej krawdzi
Jak wiadomo, wspczynnik wydatku przelewu jest parametrem wicym wydatek rzeczywi-
sty na przelewie z wydatkiem teoretycznym, czyli takim, jaki byby obserwowany, gdyby przepyw
odbywa si bez strat energii, przelew pracowa bez kontrakcji oraz spenione byy inne zaoenia,
czynione na etapie wyprowadzenia teoretycznego wydatku z rwnania Bernoulliego dla cieczy nielep-
kiej. Zatem:

teor
Q Q = (4.4.5)
Wspczynnik wydatku mona wic uwaa za pewn poprawk nakadan na wydatek teoretyczny
w celu uzyskania rzeczywistej jego wartoci. Mona wykaza, e wydatek teoretyczny niezatopionego
przelewu, wyprowadzony z rwnania Bernoulliego dla cieczy nielepkiej i rwnania cigoci, przy
zaoeniu pominicia prdkoci dopywowej do przelewu, okrela zaleno:

2 3
2
3
2
H g B Q
p teor
= (4.4.6)
Po podstawieniu do (4.4.5) formuy na Q
teor
(4.4.6) uzyskuje si relacj (4.4.3). Analogicznie mona
postpi w przypadku przelewu zatopionego, przy czym osobno rozpatrywana jest jego cz zatopio-
na i niezatopiona, z ktrych kad moe charakteryzowa inny wspczynnik wydatku. Ostatecznie
uzyskuje si formu (4.4.4). Jednake, jak ju wspomniano, przypadek przelewu zatopionego nie jest
korzystny z punktu widzenia pomiaru natenia przepywu. W dalszej czci zostanie zatem omwio-
ne wyznaczenie wspczynnika wydatku przelewu niezatopionego.
Najlepsz metod okrelenia wspczynnika wydatku przelewu jest metoda dowiadczalna. W
przypadku przelewu niezatopionego sprowadza si ona do zmierzenia natenia przepywu w kanale i
rzdnej zwierciada wody przed przelewem, a nastpnie okrelenia wartoci wspczynnika z prze-
ksztaconej zalenoci (4.4.3):

2 3
2
2
3
H g B
Q
p
= (4.4.7)
140
Ze wzgldu jednak na zmienno tego wspczynnika w zalenoci od obcienia przelewu H, czyn-
no t naley powtrzy dla zmiennych wartoci H i ostatecznie moliwe jest podanie redniej warto-
ci dla danego przelewu.
Oprcz metody dowiadczalnej, wspczynnik wydatku mona w sposb przybliony okreli
na podstawie wzorw empirycznych. Do najpopularniejszych naley wzr Bazina dla przelewu niezato-
pionego bez kontrakcji bocznej:

(
(

|
.
|

\
|
+
+ |
.
|

\
|
+ =
2
55 0 1
0045 0
6075 0
P H
H
H
B
,
,
, (4.4.8)
gdzie H jest obcieniem przelewu za P wysokoci przelewu, przy czym obie te wartoci naley
podstawi w metrach. Wzr ten by sprawdzany dla 0,08 m H 0,7 m, 0,2 m P 2,0 m oraz B
p
>
4H i wany jest dla przelewu swobodnego.
W wiczeniu przeprowadzane jest tarowanie niezatopionego przelewu o ostrej krawdzi oraz
okrelany jest profil poduny zwierciada wody przy przepywie przez ten przelew.
Przebieg wiczenia
W wiczeniu naley:
1) za pomoc zasuwy ustali warto natenia przepywu Q w kanale (przelew o ostrej krawdzi
powinien pracowa jako niezatopiony). Upewni si, czy przelew jest swobodny; jeli nie za po-
moc rurki doprowadzi powietrze do przestrzeni midzy strumieniem a ciank a do zrwnania
cinienia w tej przestrzeni z cinieniem atmosferycznym. Pomierzy warto natenia przelewu za
pomoc przelewu kontrolnego;
2) za pomoc wodowskazu szpilkowego wyznaczy profil zwierciada wody w strumieniu (naley
pomierzy grn i doln powierzchni strumienia przelewajcej si cieczy) oraz pomierzy rzdn
dna RD i rzdn krawdzi przelewowej RK (rys. 4.4.7). Pomiary profilu zwierciada wody naley
rozpocz w odlegoci okoo (3 4) H przed krawdzi przelewu. Pomiaru RD dokona w trzech
punktach i do dalszych oblicze przyj warto redni (zaoenie, e dno kanau jest poziome).
Wyniki zanotowa w tab. 4.4.2.

RWD
Q
Q
RWG
RK
RD
P
H

RWG rzdna wody grnej
RWD rzdna wody dolnej
RD rzdna dna kanau
RK rzdna korony przelewu
H obcienie przelewu ( H = RWG RK)

Rys. 4.4.7. Schemat przelewu o ostrej krawdzi. Przekrj poduny
141



Tabela 4.4.2
Pomiar profilu zwierciada wody na przelewie o ostrej krawdzi
Okrelenie wydatku przelewem kontrolnym:
rzdna zwierciada wody na przelewie: R
zp
= ............................................. [cm]
rzdna krawdzi przelewowej O
p
= ............................................. [cm]
obcienie przelewu: h
p
= R
zp
O
p
= ............................................. [cm]
natenie przepywu Q = ............................................. [dm
3
/s]

rzdna dna kanau pomiarowego RD = ............................................. [cm]

Nr punktu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Odlego [cm]
Rzdna zwierciada wody [cm]
Rzdna dolnej powierzchni stru-
mienia [cm]



cd. tab. 4.4.2

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35






142
3) zmierzy szeroko kanau B;
4) w tab. 4.4.3 wpisa pomierzone w trakcie okrelania profilu zwierciada wody wartoci natenia
przepywu i rzdnej wody grnej RWG;
5) czterokrotnie zmieni natenie przepywu w kanale, a dla kadego z kolejno zmienianych wydatkw
pomierzy warto natenia przepywu (za pomoc przelewu kontrolnego) oraz wyznaczy rzdn
wody grnej RWG. Wyniki zanotowa w tab. 4.4.3.
Opracowanie wynikw pomiaru
1) na podstawie wynikw z tab. 4.4.2 sporzdzi rysunek profilu zwierciada wody na przelewie. Ob-
liczy gboko krytyczn:
3
2
2
gB
Q
h
kr

= (4.4.9)
Do oblicze przyj = 1,00.
Na rysunku zaznaczy lini gbokoci krytycznej. Skomentowa ukad zwierciada wody w kon-
tekcie jego pooenia wzgldem linii gbokoci krytycznej;
2) dla kadego z piciu wydatkw okreli odpowiadajce im obcienie przelewu H (rys. 4.4.6). Na
tej podstawie okreli rzeczywiste wartoci wspczynnika wydatku przelewu zgodnie ze wzorem
(4.4.7) (tab. 4.4.3);
Tabela 4.4.3
Wyniki pomiarw i oblicze dla przelewu o ostrej krawdzi
Pomiar natenia przepywu
przelewem kontrolnym
Pomiary i obliczenia dla przelewu
o ostrej krawdzi
Rodzaj przelewu: .....................

O=O
p
= ........................
RK= .............................. RD =........................
B = ............................... B
p
= ........................
R
zp

h
p
=
R
zp
-O
p

Q RWG H Q
teor
= Q/Q
teor

[cm] [cm] [dm
3
/s] [cm] [cm] [dm
3
/s] []





0 = O
p
rzdna krawdzi przelewu ( zero przelewu)
R
zp
rzdna zwierciada wody na przelewie kontrolnym
h
p
=R
zp
O
p
obcienie przelewu kontrolnego
B szeroko kanau
B
p
szeroko przelewu

143
3) wyznaczy redni warto wspczynnika wydatku i porwna uzyskany wynik z wartoci
tego wspczynnika obliczon wg wzoru Bazina oraz z wartociami dla typowych przeleww o
ostrej krawdzi, dostpnymi w literaturze;
4) na podstawie pomierzonych wartoci nate przepywu Q oraz obcienia przelewu H wyznaczy
krzyw tarowania przelewu (zaleno Q(H)). Na tym samym wykresie nanie krzyw Q
teor
(H).
Skomentowa uzyskan zaleno;
5) okreli krzywizn przelewu o ksztacie praktycznym, zgodn z profilem Creagera. Wyznaczony
ksztat przelewu zaznaczy na rysunku przekroju podunego przelewu o ostrej krawdzi. Porw-
na ksztat krzywej Creagera z ksztatem dolnej powierzchni strumienia. Oceni poprawno za-
projektowania krzywizny przelewu.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
cel wiczenia,
krtki wstp teoretyczny z przedstawieniem wzorw na natenie przepywu przez przelew nieza-
topiony i zatopiony,
szkic stanowiska pomiarowego oraz oglny szkic umiejscowienia badanego modelu w kanale po-
miarowym (patrz rozdz. Materiay pomocnicze. Schematy kanaw laboratoryjnych);
opis przebiegu dowiadczenia;
zestawienie wynikw pomiarw i oblicze w tab. 4.4.2 i tab. 4.4.3;
przykad obliczeniowy z przeliczeniem jednostek;
rysunek profilu zwierciada wody na przelewie, z zaznaczon lini gbokoci krytycznej i wryso-
wanym profilem Creagera;
wykres zalenoci Q(H) i Q
teor
(H);
wnioski zawierajce m.in. komentarz do uzyskanego ksztatu profilu podunego zwierciada wo-
dy, ksztatu zalenoci Q(H) oraz wartoci wspczynnika .
4.5. Badanie przelewu o szerokiej koronie (P
k
)
Celem wiczenia jest wyznaczenie profilu zwierciada wody w rejonie przelewu o szerokiej ko-
ronie oraz wytarowanie przelewu, czyli wyznaczenie rzeczywistej wartoci wspczynnika wydatku oraz
krzywej zalenoci natenia przepywu od obcienia przelewu (tzw. krzywej charakterystycznej).
Wprowadzenie
Przelewem nazywana jest cz przegrody umiejscowionej w kanale, ponad ktr moe nast-
pi przepyw. Podstawowym celem stosowania przeleww jest pomiar natenia przepywu w kana-
ach otwartych.
Jeeli przegroda umiejscowiona w kanale jest dostatecznie duga (L 2,5 H rys. 4.5.1), na
jej koronie wytwarza si ruch o strugach do niej rwnolegych. Ten typ urzdzenia nosi nazw prze-
lewu o szerokiej koronie. Ze wzgldu na jego specyficzn geometri, znacznie odbiegajc od pozo-
144
staych typw przeleww, inaczej w tym przypadku ksztatuj si hydrauliczne warunki przepywu.
Jeli przepyw nad koron odbywa si bez strat energii, na koronie przelewu wyksztaca si ruch kry-
tyczny, a gboko na progu H
p
jest rwna gbokoci krytycznej:

g
H H H H H
o
o o kr p
2 3
2
2
v
gdzie , + = = = (4.5.1a,b)
przy czym v
o
jest redni prdkoci przepywu przed przelewem.
W rzeczywistoci, ze wzgldu na straty energii przy przepywie przez przelew, gboko wody na
progu jest nieco mniejsza i wynosi:

o p
H k H = (4.5.2)
gdzie k jest wspczynnikiem mniejszym od 2/3, zalenym od ksztatu przelewu, gadkoci jego kra-
wdzi i powierzchni korony.
Dopki zwierciado wody dolnej znajduje si poniej zwierciada wody na progu (a < H
p

rys. 4.5.1b), jego pooenie nie ma wpywu na natenie przepywu w kanale. Przelew jest wwczas
niezatopiony (rys. 4.5.1a). Jeli jednak wzniesienie wody dolnej nad koron przelewu a przekroczy
warto H
p
= k H
o
, pooenie zwierciada wody dolnej zaczyna wpywa na wydatek i przelew okre-
lany jest mianem zatopionego.

H
WG WG
WD
WD
Hp
Q
H
Hp
Q
Q
L L
a
N
Z
a) b)


Rys. 4.5.1. Hydrauliczne warunki pracy przelewu o szerokiej koronie:
a) przelew niezatopiony, b) przelew zatopiony

Znajomo warunkw pracy przelewu jest niezbdna do prawidowego okrelenia natenia
przepywu. W przypadku przelewu niezatopionego umieszczonego w kanale o przekroju prostokt-
nym, natenie przepywu okrelane jest ze wzoru:

2 3
2
o
H g B m Q = (4.5.3)
gdzie B jest szerokoci kanau, H
o
okrelone jest relacj (4.5.1b), w ktrej H jest tzw. obcieniem
przelewu (rys. 4.5.1a), natomiast m jest pewnym wspczynnikiem, okrelanym jako m = 2/3 , przy
czym jest wspczynnikiem wydatku przelewu, uwzgldniajcym straty energii mechanicznej przy
przepywie przez przelew oraz ewentualny wpyw zjawiska kontrakcji (dawienia).
Jeli przy obliczaniu natenia przepywu pominity zostanie wpyw prdkoci cieczy dopy-
wajcej do przelewu, wwczas ostateczna formua na wydatek przelewu niezatopionego przyjmuje
posta:

145

2 3
2
3
2
H g B Q = (4.5.4)
Do wyznaczenia wydatku przez przelewy zatopione, przy pominiciu wpywu prdkoci dopywu do
przelewu, stosuje si wzr:
) ( a H g aB Q = 2 (4.5.5)
w ktrym jest tzw. wspczynnikiem prdkoci.
Cechowanie przelewu o szerokiej koronie
Na podstawie przedstawionych wczeniej formu okrelajcych warto natenia przepywu
przez przelew mona stwierdzi, e okrelenie wydatku przelewu sprowadza si do pomiaru rzdnej
zwierciada wody grnej w przypadku przelewu niezatopionego (na tej podstawie okrelana jest warto
H, a nastpnie wydatek zgodnie z (4.5.4)), oraz do pomiaru rzdnych zwierciada wody grnej i wody
dolnej w przypadku przelewu zatopionego, zgodnie z (4.5.5). Aby jednak tak prosta procedura bya moli-
wa, przelew musi by wytarowany (wycechowany), czyli musz by znane charakteryzujce go wsp-
czynniki, umoliwiajce wyznaczenie relacji Q(H) lub Q(H, a). Tarowanie sprowadza si do wyznaczenia
odpowiednich wspczynnikw oraz powyszych relacji na podstawie pomiaru wymaganych rzdnych
zwierciada wody w warunkach znanego natenia przepywu. W tym celu na stanowisku do tarowania,
oprcz badanego przelewu, znajduje si inne urzdzenie do pomiaru wydatku, najczciej inny przelew o
znanej charakterystyce. Dla zmienianych kolejno nate przepywu mierzonych urzdzeniem kontrolnym,
dokonuje si pomiarw rzdnych zwierciada wody, odpowiednio tylko przed przelewem (przelew nieza-
topiony) lub przed i za przelewem o szerokiej koronie (przelew zatopiony), i na tej podstawie okrelane s
w kadym przypadku wartoci wspczynnikw, a nastpnie sporzdzany jest wykres przedstawiajcy
relacj Q(H) lub Q(H, a). Wykresy s bardziej przydatne w praktyce ni jedynie wartoci wspczynnikw.
Po pierwsze okrelenie natenia przepywu jest wwczas szybsze, gdy nie wymaga dodatkowych obli-
cze ze wzorw (4.5.4) lub (4.5.5), a po wtre unika si bdu wynikajcego z ewentualnej zalenoci
wspczynnikw strat (wspczynnika wydatku lub wspczynnika prdkoci) od rzdnych zwierciada
wody, co jest automatycznie uwzgldnione na wykresie.
W wiczeniu przeprowadzane jest tarowanie niezatopionego przelewu o szerokiej koronie
oraz okrelany jest profil poduny zwierciada wody przy przepywie przez ten przelew.
Przebieg wiczenia
W wiczeniu naley:
1) za pomoc zasuwy ustali warto natenia przepywu Q (przelew o szerokiej koronie powinien
pracowa jako niezatopiony). Pomierzy warto natenia przepywu za pomoc przelewu kontrol-
nego;
2) za pomoc wodowskazu szpilkowego wyznaczy profil zwierciada wody oraz profil przelewu
(pomiar rzdnych dna RD i rzdnych korony RK (rys. 4.5.2)). Pomiary profilu zwierciada wody
naley rozpocz w odlegoci okoo (3 do 4) H przed krawdzi przelewu. Pomiaru RD oraz RK
dokona w trzech punktach i do dalszych oblicze przyj rednie wartoci (zaoenie, e dno ka-
nau i korona przelewu s poziome). Wyniki zanotowa w tab. 4.5.1;
146





Tabela 4.5.1
Pomiar profilu zwierciada wody na przelewie o szerokiej koronie

Okrelenie wydatku przelewem kontrolnym:
rzdna zwierciada wody na przelewie: R
zp
= ............................................. [cm]
rzdna krawdzi przelewowej O
p
= ............................................. [cm]
obcienie przelewu: h
p
= R
zp
O
p
= ............................................. [cm]
natenie przepywu Q = ............................................. [dm
3
/s]

Nr punktu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Odlego [cm]
Rzdna zwierciada wody [cm]
Rzdna dna kanau/korony przele-
wu [cm]



cd. tab. 4.5.1

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35









147
3) zmierzy szeroko kanau B;
4) w tabeli 4.5.2 wpisa pomierzone w trakcie okrelania profilu zwierciada wody wartoci natenia
przepywu, rzdnej wody grnej RWG, rzdnej wody na progu RWP (w miejscu, gdzie zwierciado
wody jest w przyblieniu rwnolege do korony przelewu) i rzdnej wody dolnej RWD (rys. 4.5.2);
5) czterokrotnie zmieni natenie przepywu w kanale, a dla kadego z kolejno zmienianych wydat-
kw pomierzy warto natenia przepywu (za pomoc przelewu kontrolnego) oraz wyznaczy
rzdn wody grnej RWG w odlegoci okoo (3 do 4) H, rzdn wody na progu RWP i rzdn
wody dolnej RWD. Wyniki zanotowa w tabeli 4.5.2.

H
RWG
RK
RWP
RWD
RD
Hp
ok. 3 - 4 H .
.

RWG rzdna wody grnej
RWP rzdna wody na progu
RWD rzdna wody dolnej
RD rzdna dna kanau
RK rzdna korony przelewu
H obcienie przelewu ( H = RWG RK )
H
p
gboko wody na progu ( H
p
= RWP RK )

Rys. 4.5.2. Schemat przelewu o szerokiej koronie. Przekrj poduny
Opracowanie wynikw pomiaru
W opracowaniu wynikw wiczenia naley:
1) na podstawie wynikw z tab. 4.5.1 sporzdzi rysunek profilu zwierciada wody na przelewie;
2) obliczy gboko krytyczn:
3
2
2
gB
Q
h
kr

= (4.5.6)
Do oblicze przyj = 1,00. Na rysunku zaznaczy lini gbokoci krytycznej. Skomentowa
ukad zwierciada wody w kontekcie jego pooenia wzgldem linii gbokoci krytycznej.
3) dla kadego z piciu wydatkw okreli gboko wody na progu H
p
oraz gboko krytyczn.
Porwna uzyskane wielkoci;
4) dla kadego z piciu wydatkw okreli odpowiadajce im obcienie przelewu o szerokiej koronie
H (rys. 4.5.2). Na tej podstawie okreli rzeczywist warto wspczynnika wydatku przelewu
zgodnie ze wzorem:

teor
rzecz
Q
Q
=
148
gdzie Q
rzecz
jest rzeczywistym nateniem przepywu przez przelew Q, pomierzonym za pomoc
przelewu kontrolnego, za Q
teor
teoretycznym wydatkiem przelewu o szerokiej koronie (wyzna-
czonym jak dla cieczy doskonaej), okrelonym wzorem:

2 3
2
3
2
H B g Q
teor
=
Ostatecznie wic wspczynnik wydatku przelewu mona okreli ze wzoru:

2 3
2 2
3
H B g
Q
= (4.5.7)
5) wyznaczy redni warto wspczynnika wydatku i porwna uzyskany wynik z wartociami
tego wspczynnika dla typowych przeleww o szerokiej koronie, dostpnymi w literaturze;
6) na podstawie pomierzonych wartoci nate przepywu Q oraz obcienia przelewu H wyznaczy
krzyw tarowania przelewu (zaleno Q(H)). Na tym samym wykresie nanie krzyw Q
teor
(H).
Skomentowa uzyskan zaleno.

Tabela 4.5.2
Wyniki pomiarw i oblicze dla przelewu o szerokiej koronie

Pomiar natenia przepywu
przelewem kontrolnym
Pomiary i obliczenia dla przelewu o szerokiej koronie
Rodzaj przelewu.................
0 = O
p
=..................
RK=.................................. RD=................... B=..................................
R
zp
h
p
=
R
zp
O
p

Q
rzecz
RWG RWP RWD H
p
h
kr
H Q
teor
=
Q
rzecz
/Q
teor
cm cm dm
3
/s cm cm cm cm cm cm dm
3
/s





0 = O
p
rzdna krawdzi przelewu ( zero przelewu)
R
zp
rzdna zwierciada wody na przelewie kontrolnym
h
p
= R
zp
O
p
obcienie przelewu kontrolnego
B szeroko kanau
h
kr
gboko krytyczna
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
cel wiczenia;
krtki wstp teoretyczny z przedstawieniem wzorw na natenie przepywu przez przelew nieza-
topiony i zatopiony;
149
szkic stanowiska pomiarowego oraz oglny szkic umiejscowienia modelu w kanale pomiarowym
(patrz rozdzia II. Materiay pomocnicze. Schematy kanaw laboratoryjnych);
opis przebiegu dowiadczenia;
zestawienie wynikw pomiarw i oblicze w tab. 4.5.1 i tab. 4.5.2;
przykad obliczeniowy z dyskusj jednostek;
rysunek profilu zwierciada wody na przelewie, z zaznaczon lini gbokoci krytycznej;
wykres zalenoci Q(H) i Q
teor
(H);
wnioski zawierajce m.in. komentarz do uzyskanego ksztatu profilu podunego zwierciada wo-
dy, ksztatu zalenoci Q(H) oraz wartoci wspczynnika .
4.6. Wyznaczanie parametrw ustalonego odskoku Bidonea (Obd)
Celem wiczenia jest praktyczne zapoznanie si ze zjawiskiem odskoku hydraulicznego (od-
skoku Bidonea), pomiar jego charakterystycznych parametrw oraz weryfikacja teoretycznych i em-
pirycznych zalenoci, opisujcych przepyw cieczy w formie odskoku.
Wprowadzenie
Odskok hydrauliczny (odskok Bidonea) jest specyficz-
nym zjawiskiem zwizanym z przepywem cieczy w kanale otwar-
tym, powstajcym przy przejciu z ruchu rwcego (podkrytyczne-
go) w spokojny (nadkrytyczny). Charakterystyczn cech odskoku
jest zoone przestrzenne pole prdkoci, powstawanie strumieni
zwrotnych oraz wysoka intensywno turbulencji. Ksztat tej struk-
tury zaley od parametrw przepywu w przekroju przed odsko-
kiem (redniej prdkoci przepywu v i gbokoci h), a dokadniej
od wartoci bezwymiarowej liczby Froudea, definiowanej jako:

1
1
1
gh
v
Fr = (4.6.1)
gdzie indeks 1 okrela przekrj przed odskokiem, i moe
przyjmowa posta od agodnego sfalowania (1 Fr
1
< 1,8) a do
silnego, wirujcego walca wodnego o osi poziomej (Fr
1
> 9) (rys.
4.6.1).
Przyczyn powstania odskoku jest wymuszenie w pew-
nym przekroju kanau gbokoci mniejszej od gbokoci kry-
tycznej (h
1
< h
kr
), a w innym przekroju (pooonym poniej, w
pewnej niewielkiej odlegoci od przekroju pierwszego) gboko-
ci wikszej od krytycznej (h
2
> h
kr
). Taki ukad zwierciada wody jest najczciej efektem istnienia
obiektw zabudowy hydrotechnicznej, np. zasuw, przeleww itp. (rys. 4.6.2a,b), za ktrymi powstaj
niewielkie gbokoci przepywu i ruch rwcy, bd te s one nastpstwem zmiany (pogorszenia)
warunkw przepywu w kanale na skutek zmniejszenia spadku dna i ewentualnego zwikszenia
szorstkoci kanau (rys. 4.6.2c).
Fr > 9,0 odskok rozwinity
Fr < 1 1,8) odskok stalowany
Fr < 1,8 2,5) odskok saby
Fr < 2,5 4,5) odskok oscylujcy
Fr < 4,5 9,0) odskok trway
1
1
1
1
1
Rys. 4.6.1. Typy odskokw
hydraulicznych
150
i>i
kr
i<i
kr


Rys. 4.6.2. Przykady odskokw hydraulicznych: a) odskok za wypywem spod zasuwy,
b) odskok za przelewem, c) odskok przy zmniejszeniu spadku dna kanau
Charakterystyczne parametry odskoku. Gbokoci sprzone
Charakter obiektu lokalnego oraz warunki w grnym przekroju kanau wymuszajce powsta-
nie analizowanego zjawiska, determinuj gboko przed odskokiem h
1
. Ta z kolei zwizana jest z
gbokoci za odskokiem h
2
zalenoci wynikajc z drugiej zasady dynamiki. Niestety, stopie
zoonoci zagadnienia ze wzgldu na przestrzenny i silnie turbulentny charakter przepywu jest
na tyle duy, e jego dokadny opis matematyczny jest w praktyce niemoliwy, a pomiar wielkoci
charakteryzujcych przepyw jest bardzo utrudniony. Biorc pod uwag praktyczny aspekt zagadnie-
nia, ruch cieczy w obrbie odskoku opisywany jest wic w sposb bardzo uproszczony, a mianowicie
modelem jednowymiarowym, a sam odskok traktowany jest jako strefa niecigoci strumienia. W
celu wyprowadzenia formuy okrelajcej wzajemn relacj midzy gbokociami przed i za odsko-
kiem, wprowadza si nastpujce zaoenia upraszczajce:
dno kanau jest poziome (a dokadniej spadek dna kanau jest na tyle may, e mona pomin
skadow siy cikoci wzdu kierunku przepywu),
dugo odskoku jest na tyle maa, e mona pomin naprenia styczne,
przepyw przed i za odskokiem opisywany jest modelem podunym przepywu cieczy,
parametry zjawiska nie zmieniaj si w kierunku poprzecznym do kierunku przepywu (wzdu osi
y na rys. 4.6.3), a w zwizku z tym moliwe jest wprowadzenie wielkoci jednostkowego natenia
przepywu na szerokoci kanau q, definiowanego jako:
151

B
Q
q = (4.6.2)
gdzie Q jest nateniem przepywu w kanale o szerokoci B.
Przyjty do oblicze schemat odskoku przedstawiono na rys. 4.6.3.

Q = q B
P
P
v
v
h
h
1 1
1
2 2
2
x
z
1
2
p
p
at
at
1
p (z)
2
p (z)
L
B


Rys. 4.6.3. Schemat obliczeniowy odskoku hydraulicznego

W wietle przedstawionych wyej zaoe, rwnanie zachowania masy przyjmuje posta:
q h h = =
2 2 1 1
v v (4.6.3)
natomiast rwnanie zachowania pdu (w kierunku poziomym) mona po przeksztaceniach zapisa
jako:

2 1 1 2
2
1
P dz p P Q
h
h
at
+ =

) v v ( (4.6.4)
gdzie lewa strona okrela zmian pdu w czasie, za strona prawa wypadkowe siy dziaajce na
obszar objty odskokiem. W rwnaniu (4.6.4) jest gstoci cieczy, p
at
cinieniem atmosferycznym,
natomiast P
1
i P
2
s siami parcia hydrostatycznego w przekrojach 1 i 2 okrelonymi formuami:
| |

+ = =
1
1
0
1 1 1 1
F
h
at
dz z h g p B dF p P ) ( (4.6.5a)
| |

+ = =
2
2
0
2 2 2 2
F
h
at
dz z h g p B dF p P ) ( (4.6.5b)
gdzie F
1
i F
2
s odpowiednimi polami przekroju czynnego.
Podstawiajc (4.6.5a) i (4.6.5b) do (4.6.4) oraz wykorzystujc (4.6.3) i (4.6.2), po przeksztaceniach
uzyskuje si:

2
2
2
2 2
2
1
2
1 1
2
1
2
1
h g h h g h + = + v v (4.6.6)
Korzystajc z zalenoci
152

1
2
1
2
v v
h
h
= (4.6.7)
oraz z definicji liczby Froudea (4.6.1), otrzymuje si ostatecznie
0 1 2
1
2 2
1
1
2
2
1
2
=
|
|
.
|

\
|

(
(

+
|
|
.
|

\
|
h
h
h
h
h
h
Fr (4.6.8)
Rwnanie (4.6.8) ma trzy pierwiastki, z ktrych tylko jeden ma sens fizyczny w rozpatrywanym za-
gadnieniu. Rozwizanie to ma posta:

2
1 8 1
2
1
1
2
+
=
Fr
h
h
(4.6.9)
Oznacza to, e gbokoci h
1
i h
2
s ze sob cile zwizane relacj (4.6.9), ktr mona inaczej zapi-
sa jako:

|
.
|

\
|
+ = 1 8 1 5 0
2
1 1 2
Fr , h h (4.6.10)
Ze wzgldu na to wzajemne powizanie, gbokoci h
1
i h
2
nosz nazw odpowiednio pierwszej i
drugiej gbokoci sprzonej.
Powysza analiza nie umoliwia uzyskania wzoru na dugo odskoku. Do jej wyznaczenia
najczciej stosuje si wzory empiryczne, z ktrych najpopularniejsze w Polsce to:
wzr Smetany
L
B
= 6 n
B
(h
2
h
1
) (4.6.11)
gdzie n
B
jest pewnym wspczynnikiem z zakresu od 0,8 do 1,2, oraz
wzr Wjcickiego:
( )
1 2
1
2
05 0 8 h h
h
h
L
B

|
|
.
|

\
|
= , (4.6.12)

E
E
E
E
1 2
1
h
2
h
h
h
kr
E
kin E
pot
Ec
1
h
2
h
h
kr
E
kin
E
pot
Ec
- energia kinetyczna
- energia potencjalna
- energia cakowita


Rys. 4.6.4. Interpretacja odskoku hydraulicznego w kontekcie przemian energii mechanicznej
153
Ze wzgldu na duy stopie turbulencji przepywu, w odskoku wystpuj znaczne straty ener-
gii, ktre mona wyznaczy ze wzoru:

( )
2 1
3
1 2
4 h h
h h
E

= (4.6.13)
Graficzn interpretacj przemian energii mechanicznej w odskoku hydraulicznym przedstawiono na
rys. 4.6.4.
Pierwsza gboko sprzona a warunki przepywu przed odskokiem
Korzystajc z formu (4.6.10) (4.6.13) mona okreli podstawowe parametry ustalonego
odskoku Bidonea. Warunkiem jest jednak znajomo pierwszej gbokoci sprzonej h
1
. T z kolei
mona okreli na podstawie warunkw przepywu przed odskokiem, na przykad w przekroju przed
obiektem powodujcym powstanie odskoku. Przykadowo, w przypadku odskoku powstajcego za
przelewem (rys. 4.6.5), zaleno midzy h
1
a parametrami przepywu przed przelewem mona wy-
prowadzi z nastpujcego ukadu rwna:

=
+ = +
1 1
2
1 1
1
2
2 2
v
v
v
h q
g
h
g
h
p p
p

(4.6.14)
gdzie h
p
, v
p
i
p
okrelaj odpowiednio cakowit gboko, redni prdko przepywu i wsp-
czynnik de Saint-Venanta w przekroju przed przelewem, za
1
jest wspczynnikiem de Saint-
Venanta w przekroju bezporednio przed odskokiem. Po przeksztaceniach ukadu (4.6.14) oraz przy
zaoeniu, e v
p
jest zaniedbywalnie maa, a
1
jest rwny jednoci, otrzymuje si ostatecznie:
0
2
2
2
1
3
1
= +
g
q
h h h
p
(4.6.15)
Poszukiwan gbokoci h
1
jest mniejszy z dodatnich pierwiastkw rwnania (4.6.15).

h
h
h
v
v
v
1
1
2
p
p
2
Q=q B


Rys. 4.6.5. Gbokoci sprzone a warunki przepywu przed odskokiem schemat
Opis stanowiska pomiarowego
Badanie parametrw ustalonego odskoku Bidonea przeprowadzane jest w jednym z kanaw
laboratoryjnych, z umieszczonym w nim obiektem, za ktrym powstaje ruch rwcy (np. przelew o
ostrej krawdzi, zasuwa itp.). Kady z kanaw laboratoryjnych wyposaony jest w skrzyni przele-
154
wow, umoliwiajc pomiar rzeczywistej wartoci wydatku oraz wodowskaz szpilkowy do okrela-
nia odpowiednich rzdnych (patrz: rozdzia II. Materiay pomocnicze. Schematy kanaw laborato-
ryjnych). Dodatkowo na stanowisku do badania odskoku znajduje si tama miernicza do pomiaru
jego dugoci oraz prt z nitkami, uatwiajcy obserwacj ruchu cieczy w odskoku.
Wykonanie wiczenia
Przed przystpieniem do waciwych pomiarw, naley zastawk na kocu kanau ustali
gboko, przy ktrej uda si zaobserwowa ustalony odskok hydrauliczny. Nastpnie naley:
1) pomierzy szeroko kanau B;
2) w kilku miejscach (przed obiektem pitrzcym, przed odskokiem i za odskokiem) okreli rzdn
dna kanau RD, a nastpnie j uredni, zakadajc w dalszej czci wiczenia poziomy ukad dna);
3) za pomoc przelewu kontrolnego okreli rzeczywiste natenie przepywu w kanale Q;
4) zmierzy rzdn zwierciada wody przed obiektem pitrzcym RWG;
5) okreli pooenie przekrojw 1 i 2 przed i za odskokiem, a nastpnie zmierzy w nich rzdne
zwierciada wody RZW
1
i RZW
2
oraz dugo odskoku L
B
(rys. 4.6.6).

h
h
h
v
v
v
1
1
2
p
p
2
Q=q B
RWG
RZW
RZW
1
2
L
B
RD


Rys. 4.6.6. Schemat pomiarowy odskoku hydraulicznego

Uwaga: okrelenie przekroju, w ktrym koczy si odskok odbywa si na podstawie obserwacji za-
chowania pcherzykw powietrza w odskoku. Poszukuje si przekroju granicznego midzy stref, w
ktrej obserwowane s zawirowania pcherzykw (ich przepyw w kierunku poprzecznym i przeciw-
nym do gwnego kierunku przepywu), a stref w ktrej pcherzyki poruszaj si w gwnym kierun-
ku przepywu i opuszczaj odskok. W okreleniu pooenia tego przekroju moe pomc prt z przy-
wizanymi nitkami, ktrych zachowanie po umieszczeniu w kanale pozwala w przyblieniu okreli
trajektorie ruchu czstek w odskoku.
Nastpnie naley zmieni natenie przepywu w kanale, za pomoc zastawki na kocu kanau
ponownie doprowadzi do powstania odskoku ustalonego oraz powtrzy czynnoci w punktw od 3)
do 5). Pene pomiary odskoku naley wykona dla trzech rnych nate przepywu w kanale.
Wyniki pomiarw zamieci w tabeli 4.6.1.




155


Tabela 4.6.1
Zestawienie wynikw pomiarw i oblicze odskoku hydraulicznego
Rzdna zera przelewu kontrolnego: R
0p
= ................... [cm]; Rzdna dna: RD = ............................... [cm]
Pomiary Obliczenia
RW
P
h
T
Q RWG RZW
1
RZW
2
h
p
h
1
h
2
L
B
h
1
h
kr
h
2
L
B S
L
B W
E Lp.
[cm] [cm] [dm
3
/s] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm] [cm]
1

2

3


Oznaczenia w tabeli:
RW
P
rzdna zwierciada wody na przelewie kontrolnym;
h
T
= RW
P
R
0p

obcienie przelewu kontrolnego;
RWG rzdna zwierciada wody przed obiektem pitrzcym;
RZW
1
rzdna zwierciada wody w przekroju przed odskokiem;
RZW
2
rzdna zwierciada wody w przekroju za odskokiem;
h
p
gboko wody przed obiektem pitrzcym;
h
1
, h
2
gbokoci sprzone;
L
B
pomierzona dugo odskoku;
L
B S

dugo odskoku obliczona wg wzoru Smetany;
L
B W

dugo odskoku obliczona wg wzoru Wjcickiego;
E straty energii w odskoku.



156
Opracowanie wynikw pomiarw
Przy opracowywaniu wynikw pomiaru naley kolejno:
1) wyznaczy dla kadego z wydatkw:
gboko krytyczn w kanale, zgodnie z zalenoci
3
2
2
gB
Q
h
kr

= (4.6.16)
(przyj = 1,00);
gboko sprzon h
1
(z pomiarw i obliczon na podstawie rozwizania rwnania (4.6.15));
gboko sprzon h
2
(z pomiarw i obliczon na podstawie formuy (4.6.10));
liczby Froudea Fr
1
i Fr
2
odpowiadajce przekrojom 1 i 2;
dugo odskoku wg Smetany (4.6.11) i Wjcickiego (4.6.12);
straty energii mechanicznej w odskoku (zgodnie z (4.6.13)).
Wyniki zamieci w tabeli 4.6.1.
2) dla obliczonych wartoci Fr
1
okreli typ odskoku;
3) porwna pomierzone i obliczone wartoci parametrw charakteryzujcych odskok;
4) na papierze milimetrowym formatu A3 sporzdzi rysunek obiektu pitrzcego i powstaego za nim
odskoku hydraulicznego dla wybranego natenia przepywu, z zaznaczeniem charakterystycznych
przekrojw i odlegoci oraz wielkoci charakteryzujcych odskok.
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
wstp teoretyczny, zawierajcy charakterystyk zjawiska, warunki jego powstania oraz podstawo-
we schematy i zalenoci umoliwiajce okrelenie parametrw odskoku;
schemat i opis stanowiska pomiarowego;
opis przebiegu pomiarw;
zestawienie pomiarw i oblicze (tab. 4.6.1);
rysunek przekroju podunego przez kana z odpowiednim opisem;
wnioski, m.in. dotyczce oceny praktycznych moliwoci pomiarw parametrw odskoku, porw-
nania wynikw oblicze i pomiarw, oceny zgodnoci formu empirycznych z obserwacjami itp.



157
5. RUCH WODY W ORODKU POROWATYM
5.1. Podstawy teoretyczne
Ruch wody w orodku porowatym zwany jest rwnie przepywem filtracyjnym albo krcej
filtracj. Orodek porowaty skada si materiau tworzcego szkielet gruntowy oraz wolnych prze-
strzeni (zwanych przestrzeni porow), tworzcych skomplikowany system kanalikw i pocze,
ktrymi moe pyn woda (rys. 5.1.1).
Orodki porowate moemy podzieli na natu-
ralne i sztuczne. Naturalne struktury wodonone tworzce
orodek porowaty wynikaj ze skomplikowanej budowy
geologicznej, ktra ksztatuje stosunki hydrogeologiczne.
Do systemw sztucznych nale midzy innymi filtry,
zoa jonitw, wgla aktywnego.
Woda pynca w orodku porowatym moe wy-
penia cakowicie przestrze porow tworzc stref satu-
racji (nasycon), tak jak na przykad w utworach wodo-
nonych tworzcych zoa wd podziemnych. W przypad-
ku, kiedy przestrze porowa zawiera wyrwnanie zarwno
czsteczki wody i gazu, mwimy o strefie aeracji (niena-
syconej). Przykadem ruchu wody w strefie nienasyconej
jest wsikanie wody opadowej do gruntu.
Jednym z podstawowych parametrw charakteryzujcych filtracyjne wasnoci orodka jest
porowato. Wspczynnik porowatoci objtociowej (wspczynnik porowatoci) definiowany
jest jako graniczna warto stosunku objtoci porw V
p
w orodku porowatym do objtoci caej
prbki orodka V:

V
V
n
p
V V
g

=

lim (5.1.1)
gdzie V
g
jest tzw. objtoci graniczn. Wynika ona z koniecznoci dobrania odpowiednio duej
objtoci prbki V, tak aby unikn efektw mikroskalowych (zbyt maa objto moe w caoci
obejmowa ziarna szkieletu gruntowego albo przestrze porow i w takim przypadku wspczynnik
porowatoci przyjmowaby warto 0 albo 1). Objto graniczna V
g
okrela wic minimaln obj-
to prbki przy ktrej wspczynnik porowatoci nie zmienia si znaczco w funkcji wielkoci prb-
ki. Analizujc dwuwymiarowy przekrj orodka porowatego prostopady do osi x (rys. 5.1.2) mona
wyznaczy wielko okrelajc stosunek powierzchni przestrzeni porowej S
px
do powierzchni ca-
kowitej przekroju Sx zwany wskanikiem porowatoci powierzchniowej n
x


x
px
S S
x
S
S
n
gx x

=

lim (5.1.2)
S
gx
okrela powierzchni graniczn definiowan w podobny sposb, co objto graniczna.

przestrze
porowa
szkielet
gruntowy
Rys. 5.1.1. Schemat orodka porowatego
158

x
S
x
.
.
. .
. .
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
.
.
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
. . .
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
.
. .
. . .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

x
Sx
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
. .
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.


Rys. 5.1.2. Orodek izotropowy Rys. 5.1.3. Orodek anizotropowy

Jeeli wspczynnik porowatoci powierzchniowej ma tak sam warto bez wzgldu na
wybr osi, badany orodek porowaty ma wasnoci izotropowe (rys. 5.1.2). Izotropia oznacza zatem
tak cech orodka zgodnie z ktr wykazuje on jednakowe wasnoci we wszystkich kierunkach
przestrzeni. Orodek izotropowy najczciej utworzony jest z ziaren o jednakowym, zwartym kszta-
cie. Orodek, w ktrym wskanik porowatoci powierzchniowej jest rny w zalenoci od wybranej
osi (rys. 5.1.3), ma wasnoci anizotropowe. Wykazuje on zatem rne wasnoci w zalenoci od
kierunkw przestrzeni.
Nie wszystkie przestrzenie porowe umoliwiaj przepyw wody. Mog one by na przykad
odizolowane od globalnej struktury kanalikw. Z kolei w innej czci przestrzeni porowej, zdolnej do
prowadzenia wody ze wzgldu na ich drono, przepyw mog uniemoliwia siy adhezji. Dlatego
te w filtracji bierze udzia tylko cz przestrzeni porowej zwana objtoci efektywn V
e
. Wsp-
czynnik porowatoci efektywnej n
e
definiowany jest nastpujco:

V
V
n
e
V V
e
g

=

lim (5.1.3)
Przy szacowaniu zasobw wd podziemnych interesujca jest ilo wody, ktra moe grawitacyj-
nie wysczy si ze skay V
oc
. W ten sposb definiuje si rwnie wspczynnik odsczalnoci
ods

V
V
oc
V V
ods
g

=

lim (5.1.4)
Wartoci wspczynnikw porowatoci efektywnej oraz odsczalnoci s do siebie zblione,
lecz niejednakowe. Wynika to z faktu, i inna cz przestrzeni porowej bierze udzia w ruchu wody, a
z innej ciecz moe wysczy si grawitacyjnie (ciecz zawarta w martwych strefach).
Prdko filtracji
Ukad kanalikw przestrzeni porowej odgrywa decydujc rol w ruchu cieczy. Linie prdu
przepywu rzeczywistego maj bardzo skomplikowany ksztat. Jednake podczas przepywu woda
przemieszcza si w okrelonym kierunku zgodnie z dziaajcymi czynnikami wymuszajcymi prze-
pyw (spadek cinienia, sia cikoci). Rzeczywisty ruch wody w orodku porowatym mona opisa
za pomoc rwna Naviera-Stokesa. Z uwagi na fakt, i prdko przepywu w poszczeglnych kana-
likach jest praktycznie niemoliwa do okrelenia, do oblicze przyjmuje si uproszczenie polegajce
159
na przyjciu urednionej prdkoci przepywu zwanej prdkoci filtracji. Prdko filtracji jest to
zatem pewna fikcyjna prdko, z jak pynaby dana ilo wody, gdyby przepyw odbywa si w
caej objtoci, a nie tylko w przestrzeni porw (czyli tak, jakby z gruntu usunito wszystkie ziarna,
nie zmieniajc wydatku). Z definicji prdko filtracji (prdko Darcyego) jest wynikiem cakowa-
nia pola prdkoci w objtoci V i podzieleniu caki przez V.
( )

=
V
f
V d
V
v v
1
(5.1.5)
Wielko v
f
okrelana jest rwnie jako wydatek jednostkowy (strumie jednostkowy,, stru-
mie Darcyego), poniewa okrela wydatek cieczy z uwzgldnieniem kierunku jej ruchu przez jed-
nostkowe pole powierzchni prostopade do tego kierunku.
W rzeczywistoci jednak ciecz przepywa tylko przez przestrzenie midzy ziarnami szkieletu
gruntowego, a zatem rzeczywista uredniona prdko przepywu przez grunt, tzw. prdko porowa
okrelona jest relacj:
( )

=
V
p
p
V d
V
v v
1
(5.1.6)

prdko rzeczywista v
prdko porowa v
prdko filtracji v
f
p
szkielet gruntowy przestrze porowa
z
p
r

d
k
o

Rys. 5.1.4. Prdkoci przepywu w gruncie

Prdko filtracji i prdko porow czy nastpujca zaleno:

e
f
p
n
v
v = (5.1.7)
Graficzn interpretacj omwionych prdkoci przedstawiono na rys. 5.1.4.
W praktyce inynierskiej rozwaa si jednowymiarowe przepywy filtracyjne. W takim przy-
padku jako objto V wygodnie jest wybra plaster o gruboci dx oraz powierzchni S(x), rwnej
polu powierzchni przekroju poprzecznego strumienia cieczy. Uzyskuje si wwczas:
dz dy dx dx dS V d dx x S V = = = ) ( , ) ( (5.1.8)
Podstawiajc powysze do (5.1.5), otrzymuje si
160



= = =
S S
f
S
Q
dS
S
dx dS
dx S
v
1
v
1
v (5.1.9)
gdy

=
S
Q dS v (5.1.10)
Uzyskuje si w ten sposb czsto stosowan definicj prdkoci filtracji, ktra jednake jest wana
tylko dla strumieni.
5.2. Wyznaczenie wspczynnika filtracji dowiadczenie i prawo Darcyego (F)
Celem wiczenia jest dowiadczalne okrelenie wspczynnika filtracji danej prbki gruntu.
Wprowadzenie. Prawo Darcyego
Podstawowe prawo filtracji sformuowa Henry Darcy w 1856 roku, badajc piaskowe filtry
wodocigowe miasta Dijon (Francja). Stwierdzi on, i strumie jednostkowy wody przepywajcy
przez grunt (prdko filtracji) jest wprost proporcjonalny do spadku hydraulicznego I, czyli rnicy
wysokoci piezometrycznych na dystansie L na ktrym ta rnica wystpuje (rys. 5.2.1):
I K
L
K
f
=

=

v (5.2.1)
gdzie oznacza wysoko linii cinie (wysoko piezome-
tryczn) rwn sumie wysokoci pooenia z i cinienia h (wyso-
koci zwierciada wody w piezometrze):
h z
g
p
z + =

+ =

(5.2.2)
Jest to trjmian Bernoulliego uproszczony przez odrzucenie czonu
v
2
/2g, ze wzgldu na ma warto prdkoci v.
Wielko K jest wspczynnikiem proporcjonalnoci zwa-
nym wspczynnikiem przewodnoci hydraulicznej lub te
wspczynnikiem filtracji. Jednostka wspczynnika filtracji od-
powiada jednostce prdkoci. Jego warto uzaleniona jest od wa-
snoci orodka porowatego (n wspczynnik porowatoci, d
m

rednica miarodajna) oraz od wasnoci fizycznych przesczajcej
si cieczy ( gsto, dynamiczny wspczynnik lepkoci)

g
k
g
d n c K
m

=

=
2
(5.2.3)
gdzie k [m
2
] jest wspczynnikiem przepuszczalnoci (wspczynnik Darcyego) uzalenionym tylko
od wasnoci orodka porowatego.

1
2
poziom porwnawczy
v
z
h
f
1-2
1
1

1-2
L
h
2
2
z
Rys. 5.2.1. Idea dowiadcze-
nia Darcyego
161
Powysza relacja nie pozwala na okrelenie liczbowej wartoci wspczynnika Darcyego i
tym samym wspczynnika filtracji, poniewa zostaa przedstawiona z dokadnoci do staej c. Dlate-
go te wspczynnik filtracji wyznacza si w rzeczywistoci dowiadczalnie (laboratoryjnie albo w
warunkach polowych) lub te przy uyciu uproszczonych wzorw teoretycznych.
Mona pokaza, e prawo Darcyego, przedstawione wyej w historycznej, pempirycznej
wersji, jest rwnoczenie szczegln postaci rwnania Naviera-Stokesa. W oglnym przypadku
mona je zapisa w postaci
grad K
f
= v

(5.2.4)
Minus oznacza, e przepyw wody odbywa si w kierunku malejcych wartoci wysokoci piezome-
trycznych.
Prdko filtracji w naturalnych warunkach przepywu dla dowolnego gruntu jest wielkoci
wektorow, za wspczynnik filtracji tensorem. Dla izotropowego orodka wspczynnik filtracji ze
wzoru (5.2.1) jest tensorem filtracji postaci:

K
K
K
K
0 0
0 0
0 0
= (5.2.5)
Rwnanie (5.2.4) dla izotropowego przypadku bdzie miao posta:
k
z
K j
y
K i
x
K grad K
f

= =

v (5.2.6)
Dla orodka o waciwociach anizotropowych wspczynnik filtracji jest symetrycznym tensorem
postaci:

zz zy zx
yz yy yx
xz xy xx
K K K
K K K
K K K
K = (5.2.7)
Pozwala to na rozwinicie wzoru (5.2.4) do postaci:

k
z
K
y
K
x
K
j
z
K
y
K
x
K i
z
K
y
K
x
K grad K
zz zy zx
yz yy yx xz xy xx f

= =


v
(5.2.8)
Prawo Darcyego w oglnej postaci liniowej (5.2.1) podlega pewnym ograniczeniom. Aby
moliwy by przepyw wody, niezbdne jest przekroczenie minimalnej wartoci gradientu wysokoci
piezometrycznej. To dolne ograniczenie prawa Darcyego zwizane jest z dziaaniem si adhezji.
W praktyce inynierskiej utrudnienie stanowi grne ograniczenie prawa Darcyego, co
zwizane jest z pojawieniem si ruchu turbulentnego przy wikszych prdkociach przepywu. Infor-
macji o tym, czy rozwaany przepyw ma charakter laminarny czy turbulentny, dostarcza liczba Rey-
noldsa, ktra dla przepywu przez orodek porowaty definiowana jest najczciej jako
162

e f
d
=
v
Re (5.2.9)
W powyszym wzorze d
e
oznacza rednic efektywn ziaren, ktra okrela rednic ziaren kulistych
fikcyjnego gruntu idealnie jednorodnego, ktry wykazuje tak sam przepuszczalno i stawia taki
sam opr przepywajcej wodzie jak grunt rzeczywisty. rednica efektywna zwykle wynosi d
10
, co
oznacza rednic ziaren, ktre wraz z mniejszymi stanowi 10% ciaru badanej prbki gruntu. Sym-
bol jest kinematycznym wspczynnikiem lepkoci.
Niekiedy liczb Reynoldsa wyznacza si rwnie z zalenoci:

3 1/
v
Re
n
d
e f

(5.2.10)
Krytyczna liczba Reynoldsa, czyli warto Re, przy ktrej ruch zmienia charakter z laminar-
nego w turbulentny, wynosi w przyblieniu 5, jeli liczba ta jest okrelana zgodnie z (5.2.9), oraz oko-
o 10, jeli Re definiowana jest formu (5.2.10). Wartoci powysze stanowi grne ograniczenie
stosowalnoci liniowego prawa Darcyego. Ze wzgldu na wspomniane wczeniej ograniczenie dol-
ne zwizane z dziaaniem si adhezji, ostatecznie mona uzna, e zakres stosowalnoci prawa Dar-
cyego ogranicza si do przedziau liczb Reynoldsa 1,5, jeli s one wyznaczane wg (5.2.9) oraz
1,10 przy zastosowaniu formuy (5.2.10).
W dowiadczeniu Darcyego prdko filtracji v
f
wyznacza si ze wzoru na wydatek strumie-
nia:

F
Q
f
= v (5.2.11)
gdzie Q jest wydatkiem zoa filtracyjnego (natenie przepywu rzeczywistego przez wszystkie kana-
liki gruntu), za F cakowitym polem przekroju prbki prostopadym do kierunku ruchu wody. Ponie-
wa w kolumnie ruch wody odbywa si w kierunku pionowym, dlatego te F jest rwne powierzchni
pola podstawy kolumny filtracyjnej. Natenie przepywu Q wyznacza si metod objtociow. Na
podstawie ukadu zwierciade wody w piezometrach oblicza si wartoci spadku hydraulicznego I oraz
ostatecznie wyznacza si warto wspczynnika filtracji K zgodnie z (5.2.1).
Ze wzgldu na fakt, e warto wspczynnika filtracji zaley midzy innymi od wasnoci
przepywajcej cieczy, gwnie jej lepkoci, a co za tym idzie temperatury, wyniki eksperymentw
przeprowadzanych w rnych warunkach nie mogyby by porwnywane. Przyjto wic operowanie
wartociami wspczynnika filtracji dla temperatury T
0
= 283 K, gdy odpowiada ona w przyblieniu
redniej temperaturze wd gruntowych. Takie wanie wartoci podawane s take w dostpnych w
literaturze tablicach. Obliczon na podstawie wynikw eksperymentu warto wspczynnika filtracji
naley zatem odnie do temperatury 283K (10C), wykorzystujc ponisz zaleno:

1
283
283
283
283
t
t
t
t
t
K K K
K K
= = = (5.2.12)
gdzie: K
t
wspczynnik filtracji dla pomierzonej temperatury wody,
K
283
wspczynnik filtracji dla temperatury wody 283 [K] (10C),

t
kinematyczny wspczynnik lepkoci w temperaturze pomiarw,
163

283
kinematyczny wspczynnik lepkoci w temperaturze 283 [K] (10C).

Wartoci wspczynnika dla rnych temperatur zestawiono w tabeli 5.2.1.

Tabela 5.2.1
Poprawki do wartoci wspczynnika filtracji K
Temperatura C 0 4 5 6 7 8 9 10 11
0,736 0,840 0,862 0,891 0,916 0,949 0,971 1,000 1,025
Temperatura C 12 13 14 15 16 17 18 19 20
1,056 1,091 1,119 1,149 1,179 1,208 1,238 1,287 1,297
Schemat stanowiska
Badanie prbki gruntu wykonuje si w kolumnie filtracyjnej (rys. 5.2.2). Do kolumny woda
moe dopywa poprzez zawory Z1 i Z2. Zawr Z1 suy do odpowietrzenia prbki gruntu. Zawr Z2
suy do zasilania prbki gruntu podczas przeprowadzania eksperymentu Darcyego.
Przed rozpoczciem pomiarw naley odpowietrzy prbk gruntu. W tym celu naley przy
zamknitych zaworach Z2 i Z3 otworzy zawr Z1, przez ktry pyn bdzie woda z niewielkim
wydatkiem. W momencie, kiedy woda zacznie przelewa si przez przelew naley zamkn zawr Z1.
Przebieg dowiadczenia
W celu wyznaczenia wartoci wspczynnika filtracji naley:
1) otworzy zawr Z2 tak, aby woda przelewaa si przez przelew;
2) otworzy zawr Z3, ustalajc natenie przepywu wody Q przez kolumn filtracyjn. Naley
zwrci uwag, aby przez cay czas wykonywania pomiarw nadmiar wody doprowadzanej na sta-
nowisko przelewa si przez przelew;
3) zmierzy temperatury wody odpywajcej z kolumny i dopywajcej do badanego zoa (tempera-
tur wody dopywajcej naley okreli na podstawie pomiaru temperatury wody odpywajcej
przewodem przelewowym). Jeli temperatury te nie s identyczne, naley odczeka a do ich wy-
rwnania i dopiero wwczas rozpocz waciwe pomiary;
4) dokona trzykrotnie pomiaru natenia przepywu wody metod objtociow, przez pomiar czasu
wypywu pewnej objtoci cieczy pobieranej do podstawianego naczynia (Uwaga: kadorazowo
pobran objto wody przela do cylindra pomiarowego i dopiero wwczas okreli objto);
5) odczyta wskazania piezometrw (pomierzy rnice wysokoci supw cieczy w kolejnych pie-
zometrach
i
).
Czynnoci z punktw 4) 5) powtrzy dwukrotnie dla innych wartoci wydatku Q regulo-
wanego zaworem Z3. Wyniki pomiarw umieci w tabeli 5.2.2.


164
L
L
L
z sieci
wodocigowej
poziom porwnawczy
z sieci
wodocigowej
Z2
1
2
3
z
h
4
4
3

z
h
3
3
2

Z1
przelew
Q
Z3
D
z
1
h
1
h
z
2
2
1

D = 19.5 cm
L = L = L = 25.5 cm
1 2 3
k
k
A
B
C
D


Rys. 5.2.2. Schemat stanowiska pomiarowego
Opracowanie wynikw pomiarw
Na podstawie pomiarw naley wyznaczy wspczynniki filtracji (wzr Darcyego (5.2.1)).
W tym celu naley dla kadego z wydatkw:
1) okreli natenie przepywu Q oraz prdko filtracji v
f
zgodnie z (5.2.11);
2) na podstawie pomierzonych wartoci
i
okreli spadki hydrauliczne I
i
(i = 1, ..., 3) oraz redni
spadek hydrauliczny I midzy punktami A i D;
3) wyznaczy warto wspczynnika filtracji w temperaturze pomiarw oraz przeliczy j na war-
to K
283
;
4) wyznaczy wartoci liczby Reynoldsa wg formu (5.2.9) i (5.2.10).
Wyniki oblicze zestawi w tabeli 5.2.2.

Uwaga: do oblicze naley przyj wspczynnik porowatoci rwny 0,4, natomiast rednic efek-
tywn naley okreli na podstawie dodatkowych rde (np. tablice hydrogeologiczne).
165



Tabela 5.2.2
Zestawienie wynikw pomiarw i oblicze
T V t Q Q
r
v
f

1

2

3


I
1
I
2
I
3
I
Re
wg(5.2.9)
Re
wg(5.2.10)
K
t
K
283
P
o
m
i
a
r

[C] [cm
3
]

[s] [cm
3
/s] [cm
3
/s] [cm/s] [cm] [cm] [cm] [cm] [] [] [] [] [] [] [cm/s] [cm/s]

1




2





3




T temperatura wody (dopyw/odpyw)
V objto wody
t czas
Q objtociowe natenie przepywu
v
f
rednia prdko przepywu (prdko filtracji)
wysoko linii cinie (wysoko zwierciada wody w piezometrze)
I spadek hydrauliczny
K wspczynnik filtracji


166
Zawarto sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera:
cel wiczenia;
krtk charakterystyk ruchu filtracyjnego;
omwienie prawa Darcyego;
szkic stanowiska badawczego;
analiz orodka porowatego (na podstawie obserwacji stanowiska badawczego);
zestawienie wynikw pomiarw i oblicze (tab. 5.2.2);
przykad obliczeniowy z uwzgldnieniem przeliczenia jednostek;
okrelenie rodzaju ruchu panujcego w kolumnie i ocen moliwoci zastosowania liniowego pra-
wa Darcyego w badanych przypadkach;
okrelenie rodzaju gruntu na podstawie otrzymanego wspczynnika filtracji;
wnioski.

167
Bibliografia
Chow V. T.: Open Channel Hydraulics. New York: McGraw-Hill Inc. 1959.
Czetwertyski E., Utrysko B.: Hydraulika i hydromechanika. Warszawa: PWN 1969.
Kubrak J., Nachlik E.: Hydrauliczne podstawy obliczania przepustowoci koryt rzecznych. Warszawa:
Wydawnictwo SGGW 2003.
Kubrak J.: Hydraulika techniczna. Warszawa: Wydawnictwo SGGW 1998.
Mitosek M.: Mechanika pynw w inynierii rodowiska. Warszawa: Oficyna Wydawnicza PW 1999.
Praca zbiorowa Laboratorium z mechaniki pynw i hydrauliki. Gdask: Wydawnictwo Politechniki
Gdaskiej1995.
Puzyrewski R., Sawicki J. M.: Podstawy mechaniki pynw i hydrauliki. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1998.
Radlicz-Ruhlowa H., Szuster A.: Hydrologia i hydraulika z elementami hydrogeologii. Warszawa: Wyd.
Szkolne i Pedagogiczne 1995.
Recknagel i in. Poradnik: Ogrzewanie + Klimatyzacja. Gdask: EWFE 1994.
Sawicki J. M.: Przepywy ze swobodn powierzchni. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1998.
Sawicki J. M.: wiczenia z mechaniki pynw. Gdask: Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej 1980.
Sielski J.: Hydraulika. Gdask: Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej 1979.
Szuster A., Utrysko B.: Hydraulika i podstawy hydromechaniki. Warszawa: Wydawnictwo Politechniki
Warszawskiej 1992.
Szymkiewicz R.: Metody numeryczne w inynierii wodnej. Gdask: Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej
2003.
Troskolaski A. T.: Hydromechanika. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 1962.