Veštačka Inteligencija

Fakultet za Menadment
Novi Sad
VETAKA INTELIGENCIJA
EKSE!TNI SISTEMI" NE#!$NSKE M!E%E" INTELIGENTNI
SISTEMI
NOVI SAD 2005
FAKULTET ZA MENADMENT
NOVI SAD
VASE STAJIA 6

VETAKA INTELIGENCIJA
EKSPERTNI SISTEMI
I
NEURONSKE MREE
Novi Sad" &e'(ua( )**+, -odine
2
SA.!%AJ
/, K!ATAK #V$. # VETAK# INTELIGENCIJ#,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,0
1.1. Inteligencija,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,0
1.2. Istorijski koreni prouavanja inteligencije,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,1
1.3. Uporeenje ovek - raunar,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/*
1.4. Koncepti vetake inteligencije,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)
1.5. Neke o e!inicija vetake inteligencije,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/0
1.". #euristiko pretra$ivanje,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/0
1.%. &restavljanje 'nanja,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/+
1.(. )ogiko 'akljuivanje,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/+
1.*. +e'ici i alati vetake inteligencije,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/2
1.1,. -snovni ele.enti i poruja irenja /I,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/3
), EKSE!TNI SISTEMI,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,40
2.1 0kspertni siste.i i vetaka inteligencija,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,43
2.2 1r2itektura ekspertnog siste.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,0*
2.3. 3nanje u ekspertno. siste.u,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,00
2.4 4e2ani'a. 'akljuivanja,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,01
2.5 &rva generacija ekspertni2 siste.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,+)
2." 5ruga generacija ekspertni2 siste.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,2+
2.% 6a'voj ekspertni2 siste.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,5*
2.( 5e!inisanje ciljeva i i'7or .etoologije reavanja,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,5/
2.* &ri.ena ekspertni2 siste.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,52
2.1,. &ri.er 0kspertnog siste.a 489IN,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,51
2.11. 3akljuak,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,1/
4, NE#!$NSKE M!E%E,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,11
3.1. Uvona ra'.atranja o neuronski. .re$a.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,1)
3.2 :linost i'.eu 7ioloki2 i vetaki2 nerona,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/*/
3.3 Istorijat neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/*0
3.4 -snovi neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/*3
3.5 /etake neuronske .re$e,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,//*
3." &regle osnovni2 koncepata teorije vetaki2 neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,///
3.% 1r2itektura vetaki2 neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)/
3.( Kratak pregle raa neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)0
3.* -snovni principi !unkcionisanja u neuronski. .re$a.a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)0
3.1,. ;ipovi ve'a i'.eu neurona,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)2
3.11. /e'e i'.eu ula'a i i'la'a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)5
3.12. Ula'ne i prenosne !unkcije,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/)5
3.13. Naini o7uavanja neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/4)
3.14. &ri.er procesa o7uavanja neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/0)
3.15. &ravila uenja,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/0+
3.1". &ostupak raa sa neuronsko. .re$o.,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/+0
3
3.1%. Neuronske .re$e i 2arver potre7an 'a !unkcionisanje,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/+3
3.1(. -snovne ra'like i'.eu N4 i klasini2 raunara,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/+5
3.1*. &ri.ena neuronski2 .re$a,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/24
3.2,. U.esto 'akljuka,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/35
0, F#667 L$GIKA,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/31
<u''= u o7ino. $ivotu,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/50
<u''= regulator,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/53
<u''= logiki kontroleri,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/51
+, INTELIGENTNI INF$!MACI$NI SISTEMI,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)*)
5.1. Uvo u inteligentne in!or.acione siste.e,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)*)
5.2. -tkrivanje 'nanja u 7a'a.a poataka,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,))5
2, GENETSKI ALG$!ITMI,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)03
3, 6AKLJ#AK,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)+3
5, LITE!AT#!A ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)2*
1, !IME! !IMENE NE#!$8#IL.E! ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,)2)
4
1. KRATAK UVOD U VETAKU
INTELIGENCIJU
Inteligencija
Kada 9e -ovo(i o :(i(odno; inteli-en<i;i" :od ovim :o;mom 9e na;=e>?e
:od(azumeva@ nada(eno9t" o>t(ouml;e" :(i(odna 9:o9o'no9t :(avilno-
(a9uAivan;a" 9:o9o'no9t 9nalaen;a u novona9talim 9itua<i;ama na o9novu
:(etBodno 9te=eno- i9ku9tva" itd, (ema ovom o';a>n;en;u te>ko ;e od-ovo(iti na
:itan;e@ C.a li ;e inteli-en<i;a :(ed9tavl;a ;ednu za9e'nu 9:o9o'no9t ili ;e ona
9ku: (azli=itiB i ne:ovezaniB mo-u?no9tiD,
o(ed ovo- :itan;a" za o:ona>an;e l;ud9ke inteli-en<i;e u (a=una(ima" od
:o9e'no- zna=a;a ;e :(ona?i od-ovo(e i na 9lede?a :itan;a@ Na ko;i na=in ;e
znan;e 9me>teno u l;ud9kom moz-uE Kako 9e 9ti=e novo znan;eE ta 9e de>ava
tokom :(o<e9a u=en;aE ta ;e k(eativno9tE Kakav ;e uti<a; intui<i;e na dono>en;e
odlukaE $d-ovo(i na ova :itan;a" kao i na mno-o d(u-iB ni9u 9amo u domenu
znan;a i9t(aiva=a" ne-o i domenu znan;a :9iBolo-a" inen;e(a" neu(olo-a"
&ilozo&a" ,,,
I:ak" l;ud9ki mozak ;e veliki nei9ko(i>?en mate(i;al" i za 9ada -a nikakva
ve>ta=ka inteli-en<i;a ne moe :oti9nuti iz u:ot(e'e" ali -a moe zameniti na
me9tima -de ;e o:a9no i -de =ovek ni;e :e(manentno :ot(e'an,
Slika 1. Slino!i o"#ka i $a%na$a
5
In!#li&#n!ni i!#'i
o9to;i veoma veliki '(o; de&ini<i;a inteli-entniB 9i9tema, Ni;edna od n;iB"
meAutim" ne moe 9e :(iBvatiti kao :ot:uno :(e<izna, !azlo- tome ;e =in;eni<a
da :o;am inteligencije ;o> uvek ni;e o';a>n;en u dovol;no; me(i" ni 9a a9:ekta
:9iBolo-i;e" ni iz u-la &ilozo&i;e" ni u 9vetlu neu(o&iziolo>kiB :(o<e9a ne(vno-
9i9tema inteli-entniB 'i?a,
Sto-a 9e u lite(atu(i o'i=no :(i'e-ava de&ini9an;u nekiB konk(etniB
a9:ekata inteli-entniB 9i9tema" kao >to 9u 9:o9o'no9t mi>l;en;a" 9:o9o'no9t
(e>avan;a :(o'lema" mo-u?no9t u=en;a" na=ini :am?en;a =in;eni<a" ili d(u-i
a9:ekti, $9lona< za takav :(i9tu: nalazi 9e u =in;eni<i da ;e :o;am inteli-en<i;e u
<elini velikom '(o;u =itala<a i:ak intuitivno dovol;no ;a9an,
Ne&o(malno" inteligentni siste.i 9e mo-u t(eti(ati kao entiteti ko;i ima;u
neke od 9:o9o'no9ti inteli-entno- mi>l;en;a ili inteli-entno- :ona>an;a ko;e
9(e?emo kod l;udi, Takvim 9i9temima 'avi 9e i deo (a=una(9kiB nauka" ali i
mno-e d(u-e nauke" :o:ut &ilozo&i;e i :9iBolo-i;e, $no >to u :(ou=avan;u
inteli-entniB 9i9tema (azliku;e :(i9tu: (a=una(9kiB nauka od :(i9tu:a d(u-iB
nauka ;e =in;eni<a da 9e u (a=una(9tvu =ini i :oku>a; da 9e inteli-entni 9i9temi
naprave> a ne 9amo da 9e 'ol;e (azume;u i o';a9ne,
V#(!aka in!#li&#n)i*a
$'la9t (a=una(9tva ko;a ;e u na;ve?o; me(i :o9ve?ena inteli-entnim
9i9temima ;e vetaka inteligencija. $na :(ou=ava mo-u?no9ti da 9e :omo?u
(a=una(a o9tva(i o:aan;e" (a9uAivan;e i :ona>an;e" odno9no da 9e automatizu;u
inteli-entne ak<i;e, # <ent(u :an;e ve>ta=ke inteli-en<i;e ;e automatizovan;e
oniB I;ud9kiB aktivno9ti ko;e 9e vezu;u za :(o<e9 mi>l;en;a" :o:ut dono>en;a
odluka" zakl;u=ivan;a i 9ve9no- delovan;a, Cil; te di9<i:line ;e k(ei(an;e ma>ina
ko;e 9u 9:o9o'ne da v(>e &unk<i;e ko;e zaBteva;u inteli-en<i;u onda kada iB v(>e
I;udi,
o(ed to-a" ve>ta=ka inteli-en<i;a 9e 'avi i :(ou=avan;em mentalniB
modela i aktivno9ti k(oz ko(i>?en;e (a=una(a, .(u-im (e=ima" ona :oku>ava da
o';a9ni i emuli(a inteli-entno mi>l;en;e i :ona>an;e :(eko (a=una(9kiB :(o<e9a,
N;eno :(ou=avan;e 9e odno9i na :oku>a;e da 9e (a=una(i o9:o9o'e da (ade 9tva(i
u ko;ima 9u" u ovom t(enutku" l;udi 'ol;i od (a=una(a,
Ve>ta=ka inteli-en<i;a nikako ni;e ;edina (a=una(9ka di9<i:lina u ko;o; 9u
inteli-entni 9i9temi :(edmet inte(e9ovan;a, o(ed n;e" vi>e d(u-iB di9<i:lina 9e
'avi :o;edinim v(9tama inteli-entniB 9i9tema, Neke od n;iB 9u :(oi9tekle iz
ve>ta=ke inteli-en<i;e" iako 9u dana9 dovol;no (azvi;ene da :(ed9tavl;a;u
di9<i:line za 9e'e, Takve 9u" na :(ime(" o'la9ti ek9:e(tniB 9i9tema i neu(on9kiB
m(ea, .(u-e 9u 9e" :ak" (azvile :ot:uno nezavi9no od ve>ta=ke inteli-en<i;e" ali
6
u :o9ledn;e v(eme 9ve vi>e o'(a?a;u :an;u u:(avo na inteli-entne 9i9teme,
MeAu n;ima 9u o'la9ti in&o(ma<ioniB 9i9tema" 'aza :odataka i (a=una(9kiB
m(ea, Ve>ta=ka inteli-en<i;a 9e 9ve vi>e inte-(i>e 9a o9talim 9o&tve(9kim
di9<i:linama,
6eavanje pro7le.a> 'nanje i prestavljanje 'nanja
Inteli-entni 9i9temi 9e :(ave da 'i ko(i9ni<ima :omo-li u (e>avan;u nekiB
:(o'lema za =i;e 9e (e>avan;e zaBteva neki o'lik inteli-en<i;e, o>to ;e 9vaki
inteli-entni 9i9tem ;edna v(9ta 9i9tema u 9mi9lu ve? :omenute o:i9ne o:>te
de&ini<i;e 9i9tema" n;e-a takoAe ka(akte(i>e :(omena 9tan;a :od de;9tvom ulaza,
6eavanje pro7le.a ;e :o9tu:ak 9uk<e9ivno- :(evoAen;a inteli-entno-
9i9tema iz ;edno- 9tan;a u d(u-o" :olaze?i od neko- :o=etno- 9tan;a" dok 9i9tem
ne doAe u neko <il;no 9tan;e, Smat(a 9e da u :o=etnom 9tan;u :o9to;i :(o'lem" u
o'liku kolek<i;e into(ma<i;a ko;e 9i9tem moe da ko(i9ti da 'i :(elazio iz ;edno-
9tan;a u d(u-o" a da ;e u <il;nom 9tan;u :(o'lem (e>en, To 9e moe modeli(ati
:omo?u -(a&a u kome =vo(ovi :(ed9tavl;a;u 9tan;a" a lini;e :uteve :o ko;ima 9e
:(elazi iz ;edno- 9tan;a u d(u-o, !e>en;e :(o'lema :(ed9tavl;a :ut k(oz -(a& od
:o=etno- =vo(a do neko- <il;no- =vo(a,
Jedan od :(edu9lova za u9:e>no (e>avan;e :(o'lema ;e da u inteli-entni
9i9tem ko;i 9e za to ko(i9ti 'ude u-(aAeno od-ova(a;u?e 'nanje. 6nan;e ;e ;edan
od <ent(alniB :o;mova u ve>ta=ko; inteli-en<i;i, $no zna=i (azumevan;e neke
temat9ke o'la9ti" odno9no domena,
Ko-nitivna :9iBolo-i;a ;e utv(dila da :o9to;i vi>e ti:ova znan;a kod l;udi"
a 9vako od n;iB 9e moe u-(aditi i u inteli-entne 9i9teme, 6nan;e :(e 9ve-a
:(ed9tavl;a 9ku: elementa(niB :o;mova i =in;eni<a iz neko- domena" kao i 9ku:
veza izmeAu n;iB FSli=no9t u de&ini9an;u :o;mova Gznan;eG u ovom odel;ku i
G9i9temG u :(etBodnom 9amo ;e delimi=na, Smat(a 9e da ;e 9i9tem neki 9klo:
ko;i" :o(ed to-a >to 9e 9a9to;i od 9ku:a o';ekata i veza izmeAu n;iB" moe da v(>i
i neku aktivnu &unk<i;u FGmoe ne>to da rai?@. 6nan;e 9e 9a9to;i od 9ku:a
=in;eni<a i veza izmeAu n;iB" ali 9amo :o 9e'i ne v(>i nikakvu aktivnu &unk<i;uH,
Te veze omo-u?u;u u:ot:un;avan;e o:i9a elementa(niB =in;eni<a k(oz
n;iBove meAu9o'ne odno9e, Kae 9e da ;e takvo znan;e eklarativno. o(ed to-a"
vaan deo znan;a -ovo(i i o tome kako 9e (e>ava;u :(o'lemi u datom domenu" t;,
kako 9e :oznate =in;eni<e ko(i9te :(ilikom (e>avan;a :(o'lema, To ;e tzv,
proceuralno znan;e, o9e'na v(9ta znan;a odno9i 9e na :(o<e9 o7janjavanja
elementa(niB =in;eni<a" veza izmeAu n;iB" kao i n;iBove i9tinito9ti" odno9no
vano9ti, 4eta'nanje> ili znan;e o znan;u" :okazu;e kako da 9e oda'e(e neki deo
znan;a neke d(u-e v(9te da 'i 9e :(o'lem >to u9:e>ni;e (e>io, :trukturno znan;e
o:i9u;e 9t(uktu(e modela :o kome 9e :(o'lem (e>ava, o(ed znan;a vezano- za
neki konk(etan domen" uvek :o9to;i i o:>te" 9vakodnevno" 'ravora'u.sko
znan;e" =e9to kom:lementa(no u odno9u na 'ilo ko;e 9:e<i&i=no domen9ko
znan;e, $no =ini neo:Bodnu :ozadinu iz ko;e 9e izdva;a;u 9va d(u-a znan;a,
7
(o<e9 (e>avan;a :(o'lema 9e =e9to o:i9u;e kao rasuivanje> odno9no
re'onovanje. $no 9e 9a9to;i iz ko(i>?en;a znan;a" =in;eni<a i 9t(ate-i;a (e>avan;a
:(o'lema u <il;u izvoAen;a zakl;u=aka ko;i vode ka (e>en;u, !a9uAivan;e 9e v(>i
uz :omo? te2nika 'akljuivanja i kontrolni2 strategija. Samo 'akljuivanje
:(ed9tavl;a :(o<e9 dolaen;a do noviB in&o(ma<i;a na o9novu :oznatiB, TeBnike
zakl;u=ivan;a vode 9i9tem u kom'inovan;u znan;a iz 'aze znan;a i =in;eni<a iz
(adne memo(i;e, Kont(olne 9t(ate-i;e :o9tavl;a;u <il;eve 9i9tema u :(o<e9u
(e>avan;a :(o'lema i vode 9i9tem u n;e-ovom (ezonovan;u,
o9e'na :an;a 9e u o'la9ti inteli-entniB 9i9tema :(ida;e :o;mu
2euristike> odno9no 2euristikog 'nanja> ko;e 9e na;'ol;e (azume ako 9e na:(ed
o:i9ane v(9te znan;a 9Bvate kao =in;eni=ne" odno9no &akto-(a&9ke, G(=ki -la-ol
GBeu(i9keinG zna=i Gotk(itiG, Ieu(i9tika" odno9no Beu(i9ti=ko znan;e" ozna=ava
znan;e o otk(ivan;u i :(onalaen;u teBnika za (e>avan;e :(o'lema" 9 tim da za
takav :(o<e9 (e>avan;a :(o'lema o'i=no nema 9t(o-iB -a(an<i;a da ?e 'iti
u9:e>an,
T(e'a" meAutim" uo=iti da ne :o9to;i ni>ta :(oizvol;no ili nedete(J
mini9ti=ko u vezi 9a Beu(i9ti=kim znan;em" odno9no 9a Beu(i9ti=kim teBnikama,
!e>avan;e :(o'lema na 'azi Beu(i9ti=ko- znan;a odvi;a 9e uvek :(ema nekom
od-ova(a;u?em al-o(itmu, At(i'ut GBeu(i9ti=kiG zna=i 9amo da 9e u nekim
9lu=a;evima ne moe -a(antovati" na :(ime(" koliko ?e du-o t(a;ati :(o<e9
(e>avan;a :(o'lema" ili kakvo- ?e kvaliteta 'iti (e>en;e do ko-a 9e doAe,
Ieu(i9ti=ka teBnika ;e ne>to >to 9e ne moe :ot:uno :(e<izno oka(akte(i9ati" ali
9e to (azliku;e od ne=e-a >to ;e neal-o(itam9ke :(i(ode, 6'o- em:i(i;9ke :(i(ode
Beu(i9ti=ko- znan;a kod l;udi" li=no i9ku9tvo" ve>tina i ume>no9t u (e>avan;u
:(o'lema :(ed9tavl;a;u 'itne odlike ove kom:onente znan;a,
I u domen9kom i u 9vakodnevnom" zd(avo(azum9kom znan;u :o9to;i i
&akto-(a&9ka i Beu(i9ti=ka kom:onenta, Na :(ime(" u domenu (adioteBnike i9kaz
Gantena :(i;emnika 9lui za :(i;em (adio tala9aG ;e =in;eni<a" dok i9kaz G'ol;a
antena omo-u?u;e 'ol;i :(i;emG ima Beu(i9ti=ki ka(akte(, 6d(avo(azum9ki i9kaz
G9loeni :(o'lem 9e lak>e (e>ava ako 9e (a>=lani na man;e :(o'lemeG ;e takode
Beu(i9ti=ki" ali ;e =in;eni<a da Gako :(o'lem ne :o9to;i" onda 9e on ne moe ni
(e>avatiG,
6nan;e moe da 'ude zavi9no od kontek9ta (e>avan;a :(o'lema" kao i
kontek9tnoJnezavi9no, 6nan;e ;e takoAe i ne>to >to 9e akumuli(a i uve?ava"
o'i=no tokom v(emena i k(oz aktivno ko(i>?en;e" kao i k(oz :(o<e9 u=en;a,
6nan;e =e9to ima i o9o'inu za9ta(evan;a, Neke =in;eni<e" ili neki odno9i meAu
n;ima" mo-u tokom v(emena da :o9tanu nedovol;no :(e<izni" ne:ot:uni" ili =ak
:ot:uno nevae?i,
&restavljanje 'nanja ;e o'la9t ve>ta=ke inteli-en<i;e ko;a :(ou=ava
metode i teBnike ko;e 9e ko(i9te da 'i 9e znan;e kodi(alo" odno9no :(ed9tavilo u
9im'oli=ko; &o(mi unuta( neko- inteli-entno- 9i9tema, TakviB metoda i teBnika
8
ima do9ta" ali 9u ovde uk(atko o:i9ane 9amo dve ko;e 9u od ne:o9(ednozna=a;a
za neka ka9ni;a :o-lavl;a@ :(avila i okvi(i,
&ravila 9u i9kazi o'lika GakoJondaG ko;ima 9e u9:o9tavl;a odno9 izmeAu
nekiB :oznatiB in&o(ma<i;a i nekiB d(u-iB" ko;e lo-i=ki 9lede iz :(viB,
Na :(ime(@
Ako .omet :(eda;nika izno9i /** km
i (i;emnik 9e nalazi na udal;eno9ti man;o; od /** km
i (i;emnik ima od-ova(a;u?u antenu
$nda (i;emnik :(ima 9i-nal 9a :(eda;nika,
Ako =in;eni<e u :(emi9i :(avila vae" onda 9e 9mat(a da vae i =in;eni<e u
zakl;u=ku :(avila,
o(ed =in;eni<a" u zakl;u=ku moe da 9e nalazi i neka o:e(a<i;a F:oziv
:(o<edu(e" :(i9tu: 'azi :odataka" :(i9tu: ta'eli",,,H, ,
(avila 9u izuzetno :o:ula(na teBnika za :(ed9tavl;an;e znan;a u
inteli-entnim 9i9temima, Na(o=ito 9e mno-o ko(i9te za :(ed9tavl;an;e
Beu(i9ti=ko- znan;a, N;iBov zna=a; za inteli-entne 9i9teme ;e toliko veliki da
:o;edini modeli inteli-entniB 9i9tema uo:>te ne ko(i9te ni;ednu d(u-u teBniku za
:(ed9tavl;an;e znan;a, Takvi inteli-entni 9i9temi 9e =e9to naziva;u siste.i.a
'asnovani. na pravili.a.
-kviri 9u 9t(uktu(e ko;e :(ed9tavl;a;u 9te(eoti:ne :odatke o nekom :o;mu
ili o';ektu, $kvi(i o'i=no 9ad(e i at(i'ute i metodJ:(o<edu(e za :o;move"
odno9no o';ekte ko;e :(ed9tavl;a;u, V(lo 9u 9li=ni kla9ama u o';ektno J
o(i;enti9anim 9i9temima i za:(avo :(ed9tavl;a;u :(ete=u kla9a J o';ekti 9u 9e
ko(i9tili za :(ed9tavl;an;e znan;a znatno :(e ne-o >to 9u 9e :o;avili o';ektnoJ
o(i;enti9ani 9i9temi i o';ektnoJo(i;enti9ani :(o-(am9ki ;ezi<i, Inteli-entni 9i9temi
ko;i ko(i9te 9amo okvi(e za :(ed9tavl;an;e znan;a naziva;u 9e siste.i.a
'asnovani. na okviri.a.
9
1.2. Istorijski koreni prouavanja inteligencije
A$i!o!#l +,-. / ,00 1.n.#.2 ;e u 9vo;o; )ogici i9:itivao da li 9e za neku
:(et:o9tavku moe (e?i da ;e i9tinita zato >to 9e odno9i na d(u-e 9tva(i za ko;e 9e
zna da 9u i9tinite, Ako 9e zna da 9u G9vi l;udi 9m(tniG i da ;e GSok(at =ovekG
moe 9e zakl;u=iti da ;e GSok(at 9m(tanG,
R#n# D#ka$! +1345 6 15372 u 4eitacija.a (azdva;a :(o<e9 mi>l;en;a od
&izi=ko- 9veta, ak ;e i za 9vo;e vla9tito :o9to;an;e t(aio :otv(du :(eko
mi>l;en;a@ G9ogito ergo su.G FGMi9lim dakle :o9to;imGH,
Vil8#l' La*9ni) +15.5 6 1:152 :(eko 9i9tema &o(malne lo-ike i
kon9t(ui>e ma>inu za automat9ko (a=unan;e,
L#ona$; O*l#$ +1:7: 6 1:-,2 uvodi teo(i;u -(a&ova ko;a :(ed9tavl;a ;edno
od o9novniB o(uAa u ve>ta=ko; inteli-en<i;i,
La M#!!$i# +<VIII "#k2 u kn;izi ?)A#o..e 4ac2ine?" :o9mat(a;u?i
meBani=ke na:(ave kao >to 9u meBani=ka :atka i 9vi(a= &laute" izno9i
:(et:o9tavku da 'i 9e ;edno- dana mo-ao na:(aviti meBani=ki =ovek ko;i -ovo(i,
.evetnae9ti vek Cdono9iD :(vu meBani=ku :(o-(ama'ilnu (a=una(9ku
ma>inu a$la =#9i>a +1:4061-:12" :(vo- :(o-(ame(a A;% +=a*$on2 Lo"#li
+1-1361-,:2" kao i <o$>a =%la i n;e-ovu 'ina(nu al-e('u ko;a :(ed9tavl;a
o9novu dana>n;iB di-italniB (a=una(9kiB ma>ina,
# dvade9etom veku ;edan od :(viB (adova vezaniB za ma>in9ku
Fve>ta=kuH inteli-en<i;u" :(e 9ve-a u odno9u na dana>n;e di-italne (a=una(e" ;e
(ad Alana T*%$in&a ?Ra%na$k# 'a(in# i in!#li&#n)i*a?, T;u(in-ov te9t za
?.erenje inteligencije? ma>ina :(ed9tavl;a ;edini do 9ada :(iznati 9tanda(d u
ovom domenu,
(vi (a=una( GEle<t(oni< Nume(i<al Inte-(ato( And Com:ute(G FENIACH
kon9t(ui9an ;e /10+, -odine, Na :o=etku 9u (a=una(i 'ili :(ven9tveno namen;eni
za izv(>avan;e (a=un9kiB o:e(a<i;a ali v(lo '(zo ;e uo=eno da oni ima;u daleko
ve?e 9:o9o'no9ti, one9eni :(vim (ezultatima u :(imeni (a=una(a" mno-i
i9taiva=i 9u +*JtiB i 2*JtiB -odina dvade9eto- veka dali :(eu(an;ene iz;ave da 9e
u'(zo moe o=ekivati kon9t(ui9an;e Gmi9le?iB ma>inaG, (o'lematika ve>ta=ke
inteli-en<i;e 'ila ;e do9ta (a9:linuta izmeAu &anta9tike" ma>te" :oten<i;alniB
mo-u?no9ti i :(akti=niB o9tva(en;a" a zanema(ena ;e (azlika izmeAu
:oten<i;alniB o9tva(l;ivo9ti i o'ima :(akti=niB :(o'lema,
/

1
Iz(az ve>ta=ka inteli-en<i;a ko(i9ti 9e od 9(edine :ede9etiB -odina, Smat(a
9e da ;e za uvoAen;e ovo- iz(aza na;za9luni;i Jo8n Ma)Ca$!@, Iz(az ve>ta=ka
intelli-en<i;a :(vi :ut =uo 9e u leto /1+2, -odine na 9a9tanku tada>n;iB :et
vode?iB nau=nika iz o'la9ti (a=una(9kiB nauka, Sa9tanak ;e od(an na .a(tmoutB
Colle-u" u Ianove(u" Novi Iem>i(, $vom 9a9tanku 9u :(i9u9tovali@ Klod enon"
Ma(vin Min9ki" Kon Meka(ti" Alen Novel i Ie('e(t Sa;mon, Sam iz(az ;e
uveden da 'i 9e >to vi>e na-la9ile i >to lak>e o';a9nile mo-u?no9ti 'udu?iB
(a=una(a i (a=una(9kiB :(o-(ama,
1.3.Uporeenje ovek - raunar
!adi >to 'ol;e- o:(avdavan;a uvedeno- te(mina" =e9to 9u (azmat(ane
:a(alele izmeAu -lavniB delova (a=una(9ko- 9i9tema i analo-niB delova kod
l;ud9ko- moz-a i n;iBovo- (ada, 8(zina ne(vno- im:ul9a izno9i oko ;edne
mili9ekunde F/*
J4
9H dok (a=una(i (ade na '(zinama (eda nano9ekundi F/*
J1
9H,
S:o(o9t u odno9u na 9av(emene (a=una(e =ovekov mozak :(evazilazi :a(alelnom
o'(adom in&o(ma<i;a, Ve?ina (a=una(a o'(aAu;e in&o(ma<i;e 9ekven<i;alno,
Slede?a :(edno9t ko;u =ovekov mozak :o9edu;e ;e -u9tina 9me>tan;a i veli=ina
neu(ona, 6a:(emina l;ud9ko- moz-a izno9i oko / lit(a i 9a9to;i 9e oko )* 'iliona
neu(ona, To zna=i da veli=ina ;edno- neu(ona izno9i oko *,+
/*J3
ku'niB
<entimeta(a F<m
4
H,
Ka(akte(i9tika L;ud9ki mozak !a=una(
'(zina 9:o( '(z
dominantan na=in
(ezonovan;a
induktivno deduktivno
:(e<izno9t ne:(e<izan :(e<izan
:(e:oznavan;e okoline '(zo 9:o(o
:am?en;e za'o(avan memo(i;e 9a du-im :am?en;em
k(eativno9t k(eativan 'ez k(eativno9ti
emo<i;e emotivan 'ez emo<i;a
9aznavan;e u=en;em :(o-(ami(an;em
:(eno>en;e znan;a kom:likovano ;edno9tavno Fko:i(an;emH
na=in &unk<ioni9an;a elekt(oBemi;9ki elekt(i=ni
# :o(eAen;u 9a VLSI Fve(L la(-e 9<ale inte-(ationH teBnolo-i;e za iz(adu
inte-(i9aniB kola" veli=ina inte-(i9ano- t(anzi9to(a Fkao o9novno- elementaH
izno9i oko /*
J0
<m, 6na=i da ;e -u9tina 9me>tan;a o9novniB elemenata za o'(adu
kod =oveka Bil;adu :uta ve?a ne-o kod aktuelne teBnolo-i;e za iz(adu
9av(emeniB (a=una(a,
11
$VEK VETAKA INTELIGENCIJA
-od zadatak -odina :(o-(am
/ o:aan;e okoline /125, :(vi :(o-(am vizuelno- o:aan;a
)
moto(ne i mani:ulativne
9:o9o'no9ti
/125,
/121,
:(o;ekat GokoJ(ukaG
(o'ot Ge;kiG
4 ;ezik i -ovo(
/122,
/125,
/125,
analizato( -ovo(a do )** (e=i
9intetizato( -ovo(a
:(o-(am za u=en;e -ovo(a
+
:o=etak u9va;an;a >kol9ko-
:(o-(ama

/+ -eomet(i;a u (avni /1+1, :(o-(am za dokazivan;e teo(ema
/+ al-e'a(9ki zadaavan;e
al-e'a(9kiB zadataka
/2 -eomet(i;9ki zada?en;u Beu(i9tike
/5 matemati=ka analiza /12/,
:(o-(am za Beu(i9ti=ku
inte-(a<i;u
/5 i9kazni (a=un /1+1, G$:>ti (e>ava= zadatkaG FGSH
)* i-(a dama na /** :ol;a /1+1, :(o-(am za i-(an;e dame
)/ ak9iomat9ka lo-ika /1+2,
:(o-(am ko;i v(>i deduk<i;u u
&o(malnom 9i9temu
Ta9#la 0. ikol>i;eva ta'ela u:o(edno- (azvo;a :(i(odne i ve>ta=ke inteli-en<i;e
i
12
1.4. Koncepti vetake inteligencije
# do9ada>n;em (azvo;u ove o'la9ti" :o;am ve>ta=ka inteli-en<i;a izazivao
;e mno-e (a9:(ave meAu nau=ni<ima" i9t(aiva=ima" (a=una(9kim 9t(u=n;a<ima
ali i meAu &utu(i9tima ko;i 9u 9e 'avili n;enim :(ou=avan;em, Neki :o9mat(a=i
tvdili 9u =ak da ve>ta=ka inteli-en<i;a i ne :o9to;i, Ako ;e ne>to ve>ta=ko"
-ovo(ili 'i" tada ni;e inteli-entno, .(u-i 9u o9:o(avali ovakva 9tanovi>ta i
:oku>avali da da;u 'lia od(eAen;a :o;ma VI,
# 1rti!icial Intelligence an 0Bpert :=ste.s :ource7ook F#unt> 1*("H AI
9e t(eti(a kao Go'la9t ko;a 9e 'avi iznalaen;em (a=una(9kiB :(o-(ama ko;i t(e'a
da u=ine (a=una(e :ametni;imG, Sto-a 9e Gi9t(aivan;e u ve>ta=ko; inteli-en<i;i
&oku9i(a na (azvo; (a=una(9kiB :(i9tu:a inteli-entnom :ona>an;uG" :(i =emu 9u
na-la>ena dva <il;a@ Gda 9e ma>ine u=ine ko(i9ni;im i da 9e 9Bvati inteli-en<i;a,G
$va :olemi=ka (azmi>l;an;a dovela 9u do 9itua<i;e da ;e :(e<izno
(az-(ani=avan;e ovo- :o;ma veoma te>ko, Ni :oznati t(otomni :(i(u=nik iz AI
FCarr> <eigen7au. an 9o2en> 1*(1> 1*(2H ne izdva;a i ne o'(aAu;e :o9e'no
ova; :o;am, CMora.o se 'aovoljiti e.pirijski. e!inisanje.> onosno
pronala$enje. 'ajenikog u siste.i.a Dprogra.i.a@ koji spaaju u o.en
1IE FMidman i Lo:a(o" /151H@
:i.7oliko u.esto nu.erikog i'raunavanja
Glavna ka(akte(i9tika :o ko;o; 9e :(avi (azlika izmeAu metoda AI i
nume(i=kiB metoda ;e9te da ;e 'azi=na ;edini<a iz(a=unavan;a u AI 9im'ol" a ne
'(o;, I:ak" 9ama ova =in;eni<a ni;e dovol;na da 'i 9e (azlikovali :(o-(ami VI,
Kla9e :(o-(ama kao >to 9u :(evodio?e 9mat(a da 9u deo VI" zavi9e od 9t(iktniB
nume(i=kiB iz(a=unavan;a :(i :(iku:l;an;u i ko(i>?en;u znan;a,
Nealgorita.ski pristup reavanju pro7le.a
.(u-a ka(akte(i9tika VI :(o-(ama ;e ta da 9e 9t(uktu(a :(o-(ama ne
iz(aava ek9:li<itno al-o(itmom J 9ekven<om ko(aka ko;e :(o-(am izv(>ava :(i
(e>avan;u od(eAeno- :(o'lema, Kla9i=ni :(o-(ami uo'i=a;eno 9lede do'(o
de&ini9ane al-o(itme ko;i ta=no 9:e<i&i<i(a;u kako 9e na o9novu ulazniB va(i;a'li
mo-u do'iti izlazne veli=ine F:(o<edu(alno :(o-(ami(an;eH,
Kod :(o-(ama VI" niz ko(aka ko;e :(o-(am :(ati i izv(>ava zavi9i od
konk(etno- :(o'lema ko;i 9e (e>avaN :(o-(am od(eAu;e kako oda'(ati 9ekvenen;u :(o'lema Fdekla(ativno :(o-(ami(an;eH, Na
na;niem nivou :o9mat(an;a" na(avno" i VI :(o-(ami 9e mo-u t(eti(ati kao
:(o<edu(alni :o>to 9e 'ezu9lovno :(evode i izv(>ava;u kao 'ina(ni kod,
Iz ove :e(9:ektive" moe 9e :olemi9ati o tome da dekla(ativna :(i(oda
:(o-(ama iz o'la9ti VI lei u nivou ko;i ko(i9nik oda'e(e za :o9mat(an;e
:(ilikom im:lementa<i;e :(o-(ama, MeAutim" ovde ?emo 9mat(ati da 9u VI
:(o-(ami oni ko;i 9e im:lementi(a;u ko(i>?en;em teBnika za (e>avan;e :(o'lema"
za ko;e 9e -ene(alno 9mat(a da 9u dekla(ativne,
3akljuivanje 'asnovano na 'nanju
Slede?a ka(akte(i9tika VI :(o-(ama ;e ta da oni ukl;u=u;u =in;eni<e i
(ela<i;e o delu (ealno- 9veta ili Gdomena znan;aG u kome &unk<ioni>u, 6a (azliku
od kla9i=niB :(o-(ama za :o9e'ne namene" kao >to ;e na :(ime( :(o-(am za
kn;i-ovod9tvo" VI :(o-(ami mo-u da :(ave (azliku izmeAu (ezonovan;a
FmeBanizma zakl;u=ivan;aH i :o9to;e?e- znan;a F'aza znan;aH, Kako ;e 'aza
znan;a ek9:li<itna i izdvo;ena od meBanizma zakl;u=ivan;a" :(o-(am moe da
G(azmi>l;aG o 9vom 9o:9tvenom znan;u kao o ulaznim :oda<ima,
&ri.enljivost ko loe struktuirani2 pro7le.a i poataka
etv(ta ka(akte(i9tika VI :(o-(ama odno9i 9e na n;iBovu e&ika9no9t u (adu
9a lo>e 9t(uktui(anim :(o'lemima, Kod takviB :(o'lema" kla9i=ni :(o-(ami 9u
u-lavnom ne:(imenl;ivi, (o'lem 9e t(eti(a kao lo>e 9t(uktui(an ukoliko 9e
al-o(itam za n;e-ovo (e>avan;e ne moe iz(aziti ek9:li<itno ili ukoliko 9u
neo:Bodni :odata=ke
inteli-en<i;e i konven<ionalno- :(o-(ami(an;a F#unt> 1*("H,
V#(!aka in!#li&#n)i*a Kon"#n)ionalno 1$o&$a'i$an*#
(eteno 9im'oli=ka o'(ada (eteno nume(i=ka o'(ada
Ieu(i9ti=ko :(et(aivan;e Al-o(itmi
#:(avl;a=ke 9t(uktu(e na;=e>?e izdvo;ene
od znan;a
In&o(ma<i;e i u:(avl;an;e
inte-(i9ani za;edno
Jedno9tavno modi&ikovan;e" au(i(an;e i
:(o>i(ivan;e
Te>ko modi&ikovan;e
Tole(i>u 9e :o-(e>ni od-ovo(i Neo:Bodni 9u ta=ni od-ovo(i
;a7ela 3. 6a'like 1I i konvencionalnog progra.iranja
14
1.5. Neke o e!inicija vetake inteligencije
/etaka inteligencija je nauna o7last u kojoj se i'uavaju
i'raunavanja a 7i se i'raunavanje. o.oguFila percepcija> re'onovanje i
injenje.
/etaka inteligecija je nauna o7last u kojoj se i'uavaju i'raunavanja
a 7i se i'raunavanje. o.oguFila percepcija> re'onovanje> i injenje.
/etaka inteligencija je nauna o7last u kojoj se istra$uje kako a se
naprave raunari koji 7i uspeno raili stvari koje u ovo. .o.entu rae 7olje
ljui.
Te(min ve>ta=ka inteli-en<i;a Fen-le9ki arti!icial inteligenceH :oti=e od
JoBnJa M<Ca(tLJ;a, Mno-i auto(i 9e 9lau da te(min ve>ta=ka inteli-en<i;a ne
o:i9u;e na;'ol;e ovu o'la9t nauke, Mno-e od o'la9ti in&o(matike u o9novi ima;u
inteli-entno :ona>an;e ali ne :(i:ada;u ve>ta=ko; inteli-en<i;i u uem 9mi9lu,
1.". #euristiko pretra$ivanje
o9mat(a;u?i deo 9like /, ozna=en kao Beu(i9ti=ko :(et(aivan;e" moe 9e
t(eti(ati (e>avan;e :(o'lema u AI kao iz'o( izmeAu alte(nativniB (e>en;a, (ema
tome" mo-u?e ;e :(ed9taviti :(o9to( (ezultu;u?iB 9tan;a kao Bi;e(a(Bi;9ku
9t(uktu(u ko;u nazivamo :i(amida ili d(vo, !ezultu;u?i :ut vodi od :o=etno-
9tan;a F=vo(Jko(enH" :(eko (azli=itiB -(ana d(veta i zav(>ava 9e u nekom =vo(u
ko;i 9e naziva G<il;ni =vo(G,
Kod 9loeniB i o'imniB :(o'lema" o=i-ledno ;e da 'i <(tan;e ovakvo-
d(veta ko;e 'i o'uBvatilo 9ve mo-u?e :uteve i iznalaen;e na;'ol;e- (e>en;a na
ta; na=in" :(ed9tavl;alo teak ili uzaludan :o9ao, Sto-a" d(vo ;e na;=e>?e
im:li<itno" odno9no (a=una( -ene(i>e -(ane i =vo(ove :(ilikom t(aen;a (e>en;a,
Kod k(a;n;e ;edno9tavniB :(o'lema" i9:(avan ali v(emen9ki du-a=ak
:(i9tu: o'uBvatao 'i :(onalaen;e od-ova(a;u?e >eme :(et(aivan;a ko;a 'i 9e
:otom 9ledila 9ve do kona=no- (e>en;a, Konven<ionalno :(o-(ami(an;e
:(imen;u;e takav :(i9tu: -de 9u :oznati 9vi ko(a?e o'imni i 9loeni;e
:(i(ode" =e9to 9e ko(i9ti Beu(i9tika F9i9tem :(avilaJ:(e=i<aH ko;a omo-u?ava da 9e
:olazni :(o'lem o-(ani=i na G(azumnuG veli=inu, (ema tome" Beu(i9ti=ke
metode ima;u za <il; da o-(ani=e :(o9to( 9tan;a (e>en;a" ko(i9te?i in&o(ma<i;e o
:(i(odi i 9t(uktu(i :o9mat(ano- :(o'lema, Ieu(i9ti=ko :(et(aivan;e ;edan ;e od
o9novniB do:(ino9a ve>ta=ke inteli-en<i;e (e>avan;u :(o'lema, o 9vo;o; :(i(odi"
Beu(i9tika moe da dovede do -(e>aka, $na ne -a(antu;e uvek da ?e od-ovo( 'iti
i9:(avan" ali 9e n;enom :(imenom :ove?ava ve(ovatno?a iznalaen;a
u:ot(e'l;ivo- od-ovo(a,
1.%. &restavljanje 'nanja
o 9vo;o; :(i(odi" znan;e ;e 9loeni;e i v(edni;e od in&o(ma<i;e, Te(min
znan;e na;=e>?e 9e odno9i na 9ku: in&o(ma<i;a o 9:e<i&i=nom :od(u=;u
:o9mat(an;a" ko;e 9u 9t(uktui(ane na na=in da kao takve mo-u da 'udu ko(i9ne,
6a (azliku od :odataka" ko;i 9u :a9ivni" znan;e ;e aktivno, Kada 9e za neko-a
kae da :o9edu;e mno-o znan;a o ne=emu" to ne zna=i 9amo da on G=uvaG
mno>tvo =in;eni<a" ve? i da moe da ko(i9ti te in&o(ma<i;e za analizu :(o'lema i
dono>en;e odluka,
Sv(Ba :(ed9tavl;an;a znan;a ;e da 9e ono o(-anizu;e u takvu &o(mu da AI
:(o-(am moe di(ektno da -a ko(i9ti u :(o<e9u odlu=ivan;a" :lani(an;u"
:(e:oznavan;u o';ekata i 9itua<i;a" izvoAen;u zakl;u=aka i :od(avan;u o9taliB
ko-nitivniB &unk<i;a, Sto-a ;e :(ed9tavl;an;e znan;a kl;u=no :itan;e kod
ek9:e(tniB 9i9tema" :(e:oznavan;a likova i :(e:oznavan;a :(i(odniB ;ezika,
eme za :(ed9tavl;an;e znan;a delimo na dekla(ativne i :(o<edu(alne,
.ekla(ativne 9e odno9e na :(ed9tavl;an;e =in;eni<a i tv(dn;i" dok 9e :(o<edu(alne
odno9e na ak<i;e ko;e t(e'a :(eduzeti, .ekla(ativne >eme o'uBvata;u (ela<ione
F9emanti=ke m(eeH >eme i lo-i=ke >eme, $ :o;edinim na;zna=a;ni;im na=inima
:(ed9tavl;an;a znan;a 'i?e (e=i u delu tek9ta o ek9:e(tnim 9i9temima,
1.(. )ogiko 'akljuivanje
Lo-i=ko zakl;u=ivan;e J dono>en;e zakl;u=aka na o9novu lo-ike"
uo'i=a;eno 9e 9:(ovodi Gdokazivan;em teo(emaG, Na;:o:ula(ni;i metod za
automat9ko dokazivan;e teo(ema ;e :(o<edu(a (ezolu<i;e F(azla-an;aH, To ;e o:>ti
automat9ki metod za od(eAivan;e da li teo(ema FBi:otezaJzakl;u=akH :(oizilazi iz
:o9tavl;eno- 9ku:a :(emi9a Fak9iomaH, (vo 9e" ko(i>?en;em 9tanda(dniB
identiteta o(i-inalne :(emi9e" u &o(mu (e=eni<e 9tavl;a;u zakl;u=?en;em (ezolu<i;e i d(u-iB :(o<edu(a,
#koliko 9e doAe do kont(adik<i;e" teo(ema ;e dokazana, Metoda
(ezolu<i;e ni;e :o-odna kod 9loeniB :(o'lema :o>to :(o9to( :(et(aivan;a
-ene(i9an na ova; na=in (a9te ek9:onen<i;alno 9a '(o;em &o(mula ko;e 9e ko(i9te
za o:i9 :(o'lema,
o9to;e i d(u-i :(i9tu:i dokazivan;u teo(ema i (e>avan;u :(o'lema F#unt>
1*("H ko;i :(evazilaze okvi(e ovo-a izla-an;a te ne?e 'iti (azmat(ani,
1.*. +e'ici i alati vetake inteligencije
Ve>ta=ka inteli-en<i;a ;e na9tala kao ek9:e(imentalna nauka 9a <il;em da
(azvi;e (a=una(9ke :(o-(ame ko;i 'i o:ona>ali inteli-entno Fl;ud9koH :ona>an;e,
$vo 9e :okazalo kao veoma teak :o9ao ko;i ;e zaBtevao na;'ol;e :(o-(am9ke
alate,
Jedan od :(o'lema ko;i ;e uti<ao na ka(akte(i9tike ;ezika VI 'io ;e
neo:Bodno9t dinami=ke aloka<i;e memo(i;e" za (azliku od 9tati=ke aloka<i;e ko;u
9u :(imen;ivali dotada>n;i ;ezi<i za konven<ionalno :(o-(ami(an;e, .(u-i"
moda zna=a;ni;i a9:ekt ko;i ;e uti<ao na :(o&ili9an;e :o9e'niB AI alata i ;ezika"
o-ledao 9e u ne:(edvidivo9ti 9t(uktu(a i &o(mi ko;e 'i do'i;ali :odaen;a neko- :(o-(ama,
Na ka(akte(i9tike VI ;ezika uti<ala ;e i =in;eni<a da 9u i9t(aiva=i u o'la9ti
VI utv(dili da (eku(zivno izv(>avan;e :(o-(ama zna=a;no :o;edno9tavl;u;e
:i9an;e 9amo- :(o-(ama, Sto-a 9u ;eziku
(eku(zivno; o'(adi, Na k(a;u" :(o-(ami VI :(eva9Bodno 9e 'ave mani:ula<i;om
9im'olima" a man;e 9amim nume(i=kim iz(a=unavan;em, $va ;e =in;eni<a takoAe
'itno uti<ala na 9:e<i&i=no9ti ;ezika ko;i 9u (azvi;eni za VI,
Na;:oznati;i :(o-(am9ki ;ezi<i" ko;i 9u :(ila-oAeni a:lika<i;ama ko;e 9e (e>ava;u
teBnikama ve>ta=ke inteli-en<i;e 9u )I:&> &6-)-G i :41);1)K,
18
1.1,. -snovni ele.enti i poruja vetake inteligencije
Sam naziv v;e>ta=ka inteli-en<i;a Fen-le9ki a(ti&i<al intelli-en<eH :oti=e
od JoBnJa M<Ca(tLJa, Te(min v;e>ta=ka inteli-en<i;a ozna=ava :o;avu
inteli-en<i;e ko;a ;e o9tva(ena na v;e>ta=ki na=in to ;e9t :utem :(o-(ami(an;a
(a=una(a, MeAutim mno-i auto(i i 9t(u=n;ata=ka inteli-en<i;a u :ot:uno9ti i na;'ol;e o:i9u;e ovu o'la9t nauke ;e(
mno-e o'la9ti in&o(matike u o9novi ima;u inteli-entno :ona>an;e ali ne 9:ada;u
u o'la9t v;e>ta=ke inteli-en<i;e t;, ne :(i:ada;u to; o'la9ti u uem 9mi9lu,
.va -lavna :(av<a u (azvo;u v;e>ta=ke inteli-en<i;e 9u @
:(ou=avan;e :(i(odne inteli-en<i;e F9:oznavan;e &unk<i;a moz-a"
modeli(an;e (ada moz-a" 9imuli(an;e =ov;ekovo- :ona>an;a"
(ea-ovan;a i (ezonovan;aH
:o9tizan;e inteli-entno- :ona>an;a :(im;enom d(u-a=i;iB :(i9tu:a"
kakvi 9e ne mo-u 9(e9ti u :(i(odnim 9(edinama,
V;e>ta=ku inteli-en<i;u :(ema :(i9tu:u (;e>avan;a :(o'lema moemo
kla9i&ikovati na t(i -lavna :(i9tu:a a to 9u @
neu(on9ke m(ee
modeli(an;e evolu<i;e i
Beu(i9ti=ko :(o-(ami(an;e
Kla9i&ika<i;u v;e>ta=ke inteli-en<i;e :(ema v(9ti (;e>avan;a :(o'lema
v(>imo na 9l;ede?i na=in @
9i9temi za (;e>avan;e =ov;ekoviB uo'i=a;eniB zadataka
9i9temi za (;e>avan;e &o(malniB zadataka
9i9temi za (;e>avan;e ek9:e(tniB zadatak
$9novni elementi VI 9e :(ema (ani;im i9t(aivan;ima iz :e(ioda 1*JtiB -odina
mo-u -(a&i=ki :(ed9taviti kao inte-(i9ani k(u- na 9lita=ke inteli-en<i;e mo-u 9e kla9i&ikovati u t(i
o9novna :od(u=;a F6auc2-#inin> 1*("H@
ek9:e(tni 9i9temi"
:(i(odni ;ezi<i"
(o'otika F:(e:oznavan;e likova" -ovo(a i dodi(a" ,,,H,
19
:lika 2. -snovni ele.enti vetake inteligencije
:lika 3. -snovna poruja pri.ene vetake inteligencije
Ka9ni;e 9u ovim o9novnim elementima i :od(u=;ima :(imene :(idodati
novi elementi ve>ta=ke inteli-en<i;e kao >to 9u neu(on9ke m(ee" &azi ek9:e(tni
9i9temi i &azi neu(on9ke m(ee" inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi i -enet9ki
al-o(imi" kao i '(o;na 9o&tve(9ka (e>en;a za :(e:oznavan;e" -ovo(a" ka(akte(a"
9like" dodi(a" -ovo(a" ok(uen;a itd,
Ek9:e(tni 9i9temi 9u :(o-(ami ko;i ko(i9te :(o<e9 zakl;u=ivan;a
F(ezonovan;aH 9li=an l;ud9kom kod (e>avan;a :(o'lema iz (aznov(9niB domena,
$vo zakl;u=ivan;e za9niva 9e na ek:e(t9kom l;ud9kom znan;u" ko;e ;e kodi(ano u
:(o-(amu u vidu :o9e'ne 9t(uktu(e ko;a 9e naziva 'aza znan;a, o9e'an
meBanizam ko(i9ti (a9:oloivo znan;e u :(o<e9u zakl;u=ivan;a" 9a <il;em da doAe
20
do (e>en;a :(o'lema, Na ta; na=in (e>ava;u 9e :(o'lemi ko;i 9u izvan doma>a;a
konven<ionalniB (a=una(9kiB :(o-(ama,
.(u-o :od(u=;e" nazvano 9i9temi :(i(odniB ;ezika" o'uBvata :(o-(ame
ko;i :(e:ozna;u :(i(odni ;ezik ko(i9nika" na :(ime( en-le9ki, i(en;e :od(u=;a
:(imene (a=una(a :(a?eno ;e =in;eni<om da 9e 9ve ve?i '(o; l;udi ko(i9ti
(a=una(om u 9vakodnevnom :o9lu, To ;e nametnulo :itan;e inte(ak<i;e (a=una(a
i l;udi ko;i ni9u (a=una(9ki o'(azovani" odno9no l;udi ko;ima ne:oznavan;e
:(o-(am9kiB ;ezika" o:e(ativniB 9i9tema i :(in<i:a &unk<ioni9an;a (a=una(a
:(ed9tavl;a o-(ani=en;e u komunika<i;i 9a (a=una(om,
Kako ;e '(o; tiB l;udi 9vakim danom 9ve ve?i" ;avila 9e :ot(e'a za
(azvo;em 9i9tema ko;i 'i dozvol;avali ko(i>?en;e :(i(odniB ;ezika u komunika<i;i
ko(i9nika 9a (a=una(om, # tom 9mi9lu" ;edan '(o; i9t(aiva=a u o'la9ti VI 'avi 9e
:o9lovima :(e:oznavan;a i tuma=en;a l;ud9ko- -ovo(a od 9t(ane (a=una(a,
(o-(ami ko;i 9u 9 tim <il;em (azvi;eni" omo-u?ava;u lak>u komunika<i;u 9a
l;udima" :o>to elimini>u :ot(e'u da 9e u=e 9tilizovani" &o(malni (a=una(9ki ;ezi<i,
T(e?i ti: :(o-(ama VI o'uBvata ;edno9tavne 9i9teme za :e(<e:<i;u vida"
-ovo(a i dodi(a, !a=una(9ki vizuelni 9i9temi" na :(ime(" mo-u da inte(:(eti(a;u
vizuelne 9<ene ili da dono9e zakl;u=ke o kvalitetu ili &izi=ko; o(;enta<i;i
od(eAeniB o';ekata ko;i 9u u &oku9u televizi;9ke kame(e, N;iBove mo-u?no9ti 9u
o-(ani=ene" a u9lovi :od ko;ima 9e :(e:oznavan;e v(>i" 9t(o-o 9u od(eAeni, $vo
9e :od(u=;e VI u >i(em 9mi9lu t(eti(a kao (o'otika
)
,
2
21
Istoriski koreni vetake inteligencije
- avnina ljue privlai inteligencija - kako sa. poja. inteligencije
tako i .ogu/nost konstruisanja 0inteligentni1 .aina2 koje 3i .ogle
sa.ostalno a rae. 4akve pri.ere .o$e.o pratiti kro' istoriju.
# 9ta(o; G(=ko; l;udi 9u 9e 'avili :itan;ima inteli-en<i;e" znan;a i
:(avilno- zakl;u=ivan;a" a meAu n;ima 9e na(o=ito i9ti<ao A(i9totel, Tako ;e
:oznata Aristotelova F450 J 4))H" GLo-ikaG, # ovo; kn;izi on ;e i9:itivao da li 9e
za neku :(et:o9tavku moe (e?i da ;e i9tinita zato >to 9e odno9i na d(u-e 9tva(i
za ko;e 9e zna da 9u i9tinite, Ako 9e zna da 9u G9vi l;udi 9m(tniG i da ;e GSok(at
=ovekG moe zakl;u=iti da ;e GSok(at 9m(tanG,
# KIII veku ;e !amon Lull F/)4+J/4/2H o:i9ao 9i9tem A(9 Ma-na
ko;im ;e :oku>ao da :omo?u meBani=ko- kom'inovan;a" 9im'oli=ke nota<i;e i
kom'inato(niB di;a-(ama o9tva(i Ginteli-entanG 9i9tem,
!ene .eka(t F/+12 J /2+*H" GMedita<i;eG, # ovo; kn;izi (azdva;a 9e
:(o<e9 mi>l;en;a od &izi=ko- 9veta, ak ;e i za n;e-ovo vla9tito :o9to;an;e t(aio
:otv(du :(eko mi>l;en;a@ GCo-ito e(-o 9umG FGMi9lim dakle :o9to;imGH,
Tokom KVII veka" G, V, Lei'nitz F/202J/3/2H i 8laze a9<al F/2)4J
/22)H :oku>avali 9u da kon9t(ui>u meBani=ku (a=un9ku ma>inu za 9a'i(an;e"
uvode 9i9tem &o(malne lo-ike i kon9t(ui>u ma>inu za automat9ko (a=unan;e,
Leona(d $;le( F/3*3 J /354H uvodi teo(i;u -(a&ova ko;a :(ed9tavl;a ;edno
od o9novniB o(uAa u ve>ta=ko; inteli-en<i;i,
La Mett(ie FKVIII vekH u kn;izi GLOIomme Ma<BineG" :o9mat(a;u?i
meBani=ke na:(ave kao >to 9u meBani=ka :atka i 9vi(a= &laute" izno9i
:(et:o9tavku da 'i 9e ;edno- dana mo-ao na:(aviti meBani=ki =ovek ko;i
-ovo(i,
# devetnae9tom veku 9u9(e?emo :(vu meBani=ku :(o-(ama'ilnu
(a=una(9ku ma>inu a(9la 8e'ida F/31)J/53/H, Ci&a(9ka (a=un9ka ma>ina ko;u
;e kon9t(ui9ao CBa(le9 8a''a-e" 'ila ;e u 9tan;u da :o od(eAenom al-o(itmu
izv(>ava o:e(a<i;e 9a dekadnim '(o;evima,
o=etkom devetnae9to- veka 9vet do'i;a :(vo- :(o-(ame(a Adu F8a;(onH
Lovel9i F/5/+J/543H,
S(edinom /1Jto- veka DAo$;A =%l (az(aAu;e al-e'(u lo-ike i n;e-ovu
'ina(nu al-e('u ko;a :(ed9tavl;a o9novu dana>n;iB di-italniB (a=una(9kiB
ma>ina, Naime Geo(-e 8ool (az(aAu;e al-e'(u lo-ike u ko;o; 9e al-e'a(9ka
9im'olika ko(i9ti za o:e(i9an;e :o;movima :(i lo-i=kom izvoAen;u,
22
En-lez Alan Tu(in- i Ame(ikana< o9t" /142Jte -odine" nezavi9no ;edan
od d(u-o-a o';avl;u;u (adove iz o'la9ti matemati=ke lo-ike i izno9e mo-u?no9ti
kon9t(ui9an;a unive(zalno- t(an9&o(mato(a in&o(ma<i;a,
# dvade9etom vi;eku ;edan od :(viB (adova vezaniB za ma>in9ku
Fv;e>ta=kuH inteli-en<i;u" :(i;e 9ve-a u odno9u na dana>n;e di-italne (a=una(e" ;e
(ad Alana T;u(in-a :od nazivom C(a=una(9ke ma>ine i inteli-en<i;aD, T;u(in-ov
te9t @ ma>ina za m;e(en;e inteli-en<i;e :(ed9tavl;a ;edini do 9ada :(iznati
9tanda(d u ovom domenu,
$9tva(ivan;em :(akti=niB (ezultata ko;i 9u na>li :(im;enu u :(iv(edi"
v;e>ta=ka inteli-en<i;a :o9tala ;e inte(e9antna za veliki '(o; nau=nika iz (azli=itiB
o'la9ti, .ana9 :o9to;e (ealizovani 9i9temi ko;i 9u u 9ta;u da autonomno o'avl;a;u
kom:lek9ne :(o'leme" kakve 9u ;edino l;udi 'ili u 9tan;u da o'avl;a;u" a ni;e
(i;edak i 9lu=a; da takvi 9i9temi te zadatke o'avl;a;u i daleko 'ol;e i u9:;e>ni;e od
9amiB l;udi,
MeAutim" tek :o;avom :(vo- (a=una(a GEle<t(oni< Nume(i<al Inte-(ato(
And Com:ute(G FENIACH ko-a 9u /10+Jte -odine izmi9lili Mau<BlL i J, (e9:e(
E<ke(t" moe 9e -ovo(iti o inteli-entnim ma>inama, # :o=etku 9u (a=una(i 'ili
:(ven9tveno namen;eni za izv(>avan;e (a=un9kiB o:e(a<i;a ali v(lo '(zo ;e
uo=eno da oni ima;u daleko ve?e 9:o9o'no9ti,
Ve? :(vi (ezultati u :(imeni (a=una(a u:u?ivali 9u na mo-u?no9t (a=una(a
da :(euzme v(>en;e od(eAeniB intelektualniB 9:o9o'no9ti, ovol;ni (ezultati
i9t(aivan;a naveli 9u neke od nau=nika da da;u :(eu(an;ene iz;ave da 9e u'(zo
moe kon9t(ui9ati Gmi9le?a ma>inaG ili Gelekt(on9ki mozakG, 6'o- oviB
:(eu(an;eniB iz;ava 9u 9e vodile '(o;ne de'ate, K(a;em +*JtiB" 9ve do 9(edine 2*J
tiB -odina" :(o'lematika ve>ta=ke inteli-en<i;e 'ila ;e do9ta (a9:linuta izmeAu
&anta9tike" ma>te" :oten<i;alniB mo-u?no9ti i :(akti=niB o9tva(en;a,
6anema(ivan;e (azlike izmeAu :oten<i;alne o9tva(l;ivo9ti i o'ima
:(akti=niB :(o'lema" ko;i 9e nalaze na :utu do o9tva(ivan;a ide;e" ;e ;edan od
=e9tiB uz(oka ne(azumevan;a mo-u?no9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e, $9tva(ivan;em
:(akti=niB (ezultata ko;i 9u na>li :(imenu u :(iv(edi" ve>ta=ka inteli-en<i;a
:o9ta;e inte(e9antna za veliki '(o; nau=nika (azli=itiB o'la9ti, .ana9 :o9to;e
(ealizovani 9i9temi ko;i 9u u 9tan;u da autonomno o'avl;a;u kom:lek9ne
:(o'leme" kakve 9u ;edino l;udi 'ili u 9tan;u da o'avl;a;u, Ni;e (edak 9lu=a; da
takvi 9i9temi o'avl;a;u te zadatke i daleko u9:e>ni;e od l;udi,
# 9:(ezi 9a (a=una(ima" ma>ine :o9ta;u 9:o9o'ne da (ade 9amo9talno" da
u:(avl;a;u 9ame 9o'om i da :(oizvode d(u-e ma>ine" o9lo'aAa;u?i =oveka
&izi=ko- i monotono- (ada" :(e:u>ta;u?i mu (ad na 9loeni;im i k(eativni;im
:o9lovima,
23
Te(min ve>ta=ka inteli-en<i;a Fen-le9ki a(ti&i<ial inteli-en<eH :oti=e od
JoBnJa M<Ca(tLJ;a, Mno-i auto(i 9e ne 9lau da te(min ve>ta=ka inteli-en<i;a
o:i9u;e na;'ol;e ovu o'la9t nauke, Mno-e od o'la9ti in&o(matike u o9novi ima;u
inteli-entno :ona>an;e ali ne :(i:ada;u ve>ta=ko; inteli-en<i;i u uem 9mi9lu,
.va -lavna :(av<a (azvo;a ve>ta=ke inteli-en<i;e 9u@
o (ou=avan;e :(i(odne inteli-en<i;e F9:oznavan;e &unk<i;a moz-a"
modeli(an;e (ada moz-a" 9imuli(an;e =ovekovo- :ona>an;a"
(ea-ovan;a i (ezonovan;aH,
o o9tizan;e inteli-entno- :ona>an;a :(imenom d(u-a=i;iB :(i9tu:a"
kakvi 9e ne mo-u 9(e9ti u :(i(odnim 9i9temima,
Ve>ta=ku inteli-en<i;u :(ema :(i9tu:u (e>avan;a :(o'lema moemo
kla9i&ikovati na t(i -lavna :(i9tu:a i to 9u@
o neu(on9ke m(ee"
o modeli(an;e evolu<i;e i
o Beu(i9ti=ko :(o-(ami(an;e,
Kla9i&ika<i;a ve>ta=ke inteli-en<i;e :(ema v(9ti (e>avan;a :(o'lema@
9i9temi za (e>avan;e =ovekoviB uo'i=a;eniB zadataka@
J :(e:oznavan;e 9lika i -ovo(a"
J (azumevan;e" -ene(i9an;e i :(evoAen;e :(i(odniB ;ezika"
J 9nalaen;e u 9vakodnevnim 9itua<i;ama"
J :(imena u (o'oti<i,
6atim tu 9u 9i9temi za (e>avan;e &o(malniB zadataka@
J lo-i=ke i-(e"
J matemati=ka lo-ika" -eomet(i;a" inte-(alni (a=un"
J o9o'ine :(o-(ama,
kao i 9i9temi za (e>avan;e ek9:e(tniB zadataka@
J kon9t(ui9an;e" nalaen;e -(e>aka" :lani(an;e :(oizvodn;e"
J nau=ne analize i di;a-no9tika F'iolo-i;a" medi<ina" Bemi;a" :(avoH"
24
J &inan9i;9ka analiza"
J :(o-(ami za (azvo; ovakviB 9i9tema,
TeBnike ko;e :(i:ada;u ve>ta=ko; inteli-en<i;i mo(ale 'i da ko(i9te znan;a
ko;e 9u o(-anizovana tako da omo-u?ava;u@
o -ene(aliza<i;u"
o :(ed9tavl;an;e i :(e9likavan;e u &o(mi (azuml;ivo; l;udima"
o lako modi&ikovan;e"
o da 9e ko(i9te in&o(ma<i;e ko;e ni9u kom:letne"
o da :omau u 9man;en;u '(o;a mo-u?no9ti ko;e 'i ina=e mo(ale 'iti
(azmat(ane FBeu(i9tikeH,
(e:oznavan;e o'lika ;e kl;u=no za 9nalaen;e u 9vakodnevnim
9itua<i;ama" kako za ive tako i ve>ta=ke 9i9teme, (i (e>avan;u :(o'lema
vezaniB za :(e:oznavan;e o'lika na9ta;u velike te>ko?e ;e( analo-ne 9i-nale ko;e
:(ima;u 9enzo(iP(e<e:to(i 9ad(e veliki '(o; in&o(ma<i;a" od ko;iB do'a( deo
9ad(i >um" :a ti 9i-nali =e9to ni9u dovol;no ;a9ni,
$vo oteava :(imenu (a=una(a za 9nalaen;e u 9vakodnevnim 9itua<i;ama"
:a ni;e ni =udo >to 9u i ivotin;e" za ko;e 9e 9mat(a da 9u man;e inteli-entne od
l;udi" 9:o9o'ne za daleko kvalitetni;u vizuelnu i zvu=nu :e(<e:<i;u i o'(adu
takviB 9i-nala ne-o dana>n;i (a=una(i,
Neke od na;vani;iB odlika ve>ta=ke inteli-en<i;e 9u 9lede?e@
nau=na di9<i:lina ko;a izu=ava :(i(odu l;ud9ko- znan;a" (azumevan;a i
ve>tina
:(akti=na" inen;e(9ka di9<i:lina ko;a 9e 'avi :(o;ektovan;em i (azvo;em
:(o-(ama ko;i (ade :o9love za ko;e ;e :ot(e'no 9loeno l;ud9ko znan;e
:(o<e9i(an;e znan;a" a ne :odataka
(azvo; inteli-entniB 9i9tema :ov(atno uti=e na 9aznan;e o l;ud9kom
inteli-entnom :ona>an;u
# na9tavku ;e dat k(atak :(e-led (azvo;a ve>ta=ke inteli-en<i;e@
/104 M<Cullo<B Q itt9@ Model moz-a za9novan na 8ulovim &unk<i;ama
/1+* Tu(in-ov (ad CCom:utin- Ma<Bine(L and Intelli-en<eD
/1+*9 !ani VI :(o-(ami" n:( Samuelov <Be<ke(9 :(o-(am
NeRell Q Simon@ Lo-i< TBeo(i9t" Gele(nte(S9 Geomet(L En-ine
25
/1+2 .a(tmoutB kon&e(en<i;a@ u9vo;en naziv o'la9ti CA(ti&i<ial
Intelli-en<eD F:(edloeni alte(nativni nazivi@ Kom:lek9no :(o<e9i(an;e
in&o(ma<i;a" Ma>in9ka inteli-en<i;a" Ieu(i9ti=ko :(o-(ami(an;e"
Ko-nolo-i;aH
/122T30 I9t(aivan;e Neu(alniB m(ea -otovo :(e9ta;e
/15*T55 (o<vat indu9t(i;e ek9:e(tniB 9i9tema
/155T14 $:adan;e indu9(i;e ek9:e(tniB 9i9tema@ CVI zimaD
/15+T1+ ov(atak na teBnolo-i;u neu(alniB m(ea
/155T ov(atak na ve(ovatno9ne metode i metode :(oi9tekle iz teo(i;e
odlu=ivan;a
Na-li (azvo; teBnolo>ke o9nove kla9i=ne VI"
CNova VID@ Ve>ta=ki ivot FA(ti&i<ial Li&eH" Genet9ki al-o(itmi" Meki
(a=un FSo&t Com:utin-H
Kao o9novne :odo'la9ti :(imene ve>ta=ke inteli-en<i;e moemo nave9ti
9lede?e @
o Ek9:e(tni 9i9temi FEU:e(t 9L9tem9H
o (o<e9i(an;e :(i(odniB ;ezika FNatu(al lan-ua-e :(o<e99in-H
o !a=una(9ka vizi;a FCom:ute( vi9ionH
o !o'otika F!o'oti<9H
o !e>avan;e :(o'lema i :lani(an;e F(o'lem 9olvin- and :lannin-H
o Ma>in9ko #=en;e FMa<Bine lea(nin-H
o Automat9ko dokazivan;e teo(ema
o Automat9ko :(e:oznavan;e -ovo(a
o Neu(on9ke m(ee
o Evolu<ioni al-o(itmi
o FuzzL 9i9temi
o T(a-an;e k(oz :odatke F.ata minin-H
o Inteli-entne :(et(a-e
26
5kspertni siste.i
Ek9:e(tni 9i9temi 9u (a=una(9ki :(o-(ami :omo?u ko;iB 9e emuli(a
(e>avan;e :(o'lema na na=in na ko;i 'i to =inili ek9:e(ti,
$dlike ek9:e(tniB 9i9tema 9u@
9ad(e kodi(ano znan;e ek9:e(ata iz neko- domena
mo-u 9e izv(>avati tamo -de 9u :ot(e'ni
modula(no9t i laka izmena u-(aAeno- znan;a
mo-u?no9t o';a>n;avan;a (ezonovan;a
o';edin;u;u teo(i;u i :(ak9u VI
Ka(akte(i9tike ek9:e(t9ko- znan;a 9u@
zavi9no9t od :(ak9e
vi>e ;e ti:a kako" ne-o ti:a ta
vi>e 9e za9niva na modelu (ealno- 9veta ne-o na 9amom (ealnom
9vetu
ne:(e<izno9t
:(omenl;ivo9t tokom v(emena,
!azvo; i :(imena ek9:e(t9kiB 9i9tema dana9 9u u 9vim 9e-mentima
d(u>tva i to u :ol;o:(iv(edi" medi<ini" Bemi;i" telekomunika<i;ama inen;e(9tvu
nau<i" vo;nim o'la9tima" (uda(9tvu itd, S(edinom /15*JiB u medi<ini ;e 'ila
:(imen;ivo9t ES Fek9e:(t9ki 9i9temiH oko 4*V" dok ;e /11*JiB u &inan9i;ama i
indu9t(i;i ES za9tu:l;en oko 2*V,
!azlozi za (azvo; ES kao zamene za ek9:e(te lei u @
:ot(e'i za ek9:e(tizom van (adno- v(emena i na d(u-om me9tu
:ot(e'a za ek9:e(tizom u ne:(i9tu:a=nom ok(uen;u
automatiza<i;a (utin9kiB :o9lova ko;i zaBteva;u ek9:e(ta
ek9:e(t odlazi u :enzi;u ili na:u>ta kom:ani;u
ek9:e(t ;e 9ku:,
8(o; (azvi;eniB ek9:e(t9kiB 9i9tema u 9vetu u :(imeni 9e :ove?ava iz -odine u
-odinu, Imamo :odatak da ;e '(o; :(imen;eniB ES u 9vetu u /15+, -odini izno9io
9ve-a +*" ali ;e zato u /11), -odini ta; '(o; 'io /)+**,
&rocesiranje prironi1 je'ika 6Natural language processing7
CBom9kL 9mat(a da 9u o9nove ;ezika u-(aAene u l;ud9ki mozak,
Komunika<i;a :(ed9tavl;a 9ve9nu (azmenu in&o(ma<i;a ko(i>?en;em 9i9tema
konvena<ionalniB znakova,
Kom:onente komuni<i(an;a 9u@
/, Govo(nik@
a, name(a
27
', -ene(i9an;e
<, 9inteza
), Slu>ala<
a, o:aan;e
', analiza
<, :o;a>n;avan;e
d, ukl;u=ivan;e
Faze u o'(adi :(i(odno- ;ezika 9u@
:(e:oznavan;e -ovo(a
(azumevan;e :(i(odno- ;ezika
od(eAivan;e zna=a;a zadato- niza (e=i
-ene(i9an;e :(i(odno- ;ezika
(imena :(o<e9i(an;a :(i(odniB ;ezika ;e na>la ko- ma>in9ko- :(evoAen;a
zatim kod o'(ada di;alo-a" inte(&e;9a na :(i(odnom ;eziku i kod u:(avl;an;a
(o'otima,
&repo'navanje govora 6speec1 recognition7
(e:oznavan;e -ovo(a :(ed9tavl;a :(e9likavan;e di-italno kodi(ano-
aku9ti=no- 9i-nala u niz (e=i, Jezi<i 9e 'azi(a;u na (elativno malom '(o;u &onema
Foko +*H" ko;i od-ova(a;u :o;edina=nim 9lovima, 6a 9vaki &onem :oznate 9u
aku9ti=ne ka(akte(i9tike F&(ekven<i;a i am:litudaH,
Faze :(e:oznavan;a -ovo(a 9u 9lede?e@
izdva;an;e &onema
&o(mi(an;e (e=i F&onemi 9e kom'inu;u u (e=iH
(o'lemi ko;i mo-u na9tati u9led Bomo&ona F (e=i ko;e zvu=e i9to@ GtRoG i
GtoGH i :(ilikom 9e-menta<i;e Fod(eAivan;e :o=etka i k(a;a (e=iH,
8aunarska vi'ija 69o.puter vision7
Mo-u?e :(imene (a=una(9ke vizi;e 9u u@
mani:ula<i;i F(o'otikaH
navi-a<i;i
:(e:oznavan;u o';ekata
Kako 9e &o(mi(a 9lika kod :(imene (a=una(9kiB vizi;a" ;edno9tavno
9vetlo9t ko;a 9e od'i;a od o';ekata" 9e 9ku:l;a i &o(mi(a 9e )J. 9lika" ko;a 9e
9a9to;i od :ik9ela, Svaki :ik9el o:i9u;e o9etl;ivo9t od(eAeno- dela o';ekta na
9li<i,
Si9tem o'avl;a 9lede?e &unk<i;e@
izdva;an;e lini;a
28
-(u:i9an;e (e-iona
identi&ikovan;e tela
utv(Aivan;e meAu9o'niB :oloa;a tela
t(aen;e loka<i;e tela
8o3otika 68o3otics7
ta ;e (o'ot E !o'ot ;e :(o-(ama'ilni" vi>enamen9ki mani:ulato("
diza;ni(an da :ome(a mate(i;al" delove" alate ili 9:e<i&i=ne u(eAa;e :omo?u
:(omenl;iviB :(o-(ami(aniB :ok(eta" za izv(>en;e (azli=itiB zadataka,
.i9<i:lina ko;a lei na -(aniin9tva F:(ou=ava :(in<i:e
iz-(adn;e (o'ota 9a9tavl;eniB od meBani=kiB mani:ulato(a i 9enzo(aH i VI
F:(ou=ava metode u:(avl;an;a i :(o-(ami(an;a oviB u(eAa;aH,
!o'oti 'ez 9enzo(a 9e :(o-(ami(a;u@
NavoAen;em koo(dinata ta=aka k(oz ko;e (o'ot t(e'a da :(oAe Fili
navoAen;em u-lova za 9ve z-lo'ove (ukeH
:omo?u 9:e<i;alniB ;ezika za (o'ote
voAen;em (uke k(oz o:e(a<i;u ko;a t(e'a da 9e o'avi Fu=en;e
memo(i9an;emH,
Autonomni :ok(etni (o'oti F:o9edu;u 9enzo(eH mo-u da v(>e@
o:aan;e
modeli(an;e
:lani(an;e
izv(>avan;e
u=en;e
o'(ada :(i(odno- ;ezika
:(e:oznavan;e o'lika
.ana9 9e (o'oti mo-u :(imeniti 9ko(o u 9vim o'la9tima :(oizvodn;e
Fzadata=ke inteli-en<i;e odno9ili 9u 9e na :i9an;e
:(o-(ama za (e>avan;e :a(tikula(niB zadataka ko;i o'uBvata;u neke intelektualne
aktivno9ti, Konk(etno (adilo 9e o :(o-(amima ko;i omo-u?u;u dokazivan;e
teo(ema i i-(an;e nekiB i-a(a :omo?u (a=una(a, Samuel [/124] na:i9ao ;e
:(o-(am za i-(an;e >aBa ko;i ;e omo-u?avao da 9e i-(a >aB :(otiv (a=una(a ali ;e
i9tov(emeno" memo(i9ao i9ku9tva iz odi-(aniB :a(ti;a da 'i :o'ol;>ao 9vo;e
:e(&o(man9e, (o-(am ko;i ;e na:i9ao NeRell [/124] F TBe Lo-i< TBeo(i9t H
:(ed9tavl;a (ani :oku>a; dokazivan;a matemati=kiB teo(ema,
6a;edeni=ka o9o'ina :(o<e9a dokazivan;a teo(ema i i-(an;a i-a(a ;e9te da
9e oni mo(a;u 9ve9ti na &o(mi(an;e veliko- '(o;a mo-u?iB (e>en;a i zatim iz'o(a
mo-u?e- ili na;'ol;e-, (et:o9tavka ;e 'ila da 9e ova; :(o<e9 moe (ealizovati
ko(i9te?i '(zinu (a=una(a, Kako 9e ka9ni;e i9:o9tavilo" :(et:o9tavka ;e 'ila
:o-(e>na ;e( ne :o9to;e (a=una(9ki 9i9temi" =i;e :e&o(man9e 9u u 9tan;u da :od(e
ko.7inatornu eksplo'iju> ko;a 9e :o;avl;u;e kao :o9ledi<a u9vo;eno- :(i9tu:a
u (e>avan;u :(o'lema,
Slede?i novi :oku>a; u o'la9ti V,I, odno9io 9e na (e>avan;e 9vakodnevniB
zadataka o:>teka(akte(a kao >to ;e" na :(ime(" zadatak dono>en;a (azli=itiB
odluka :(i odla9ku na :o9ao, .a 'i i9:itivali ova; ti: (ezonovan;a NeRell" SBaR
i Simon iz-(adili 9u :(o-(am GPS F Gene(al P(o'lem Save( J /124 H i :(imenili
-a na (e>avan;e (azli=itiB ti:ova zadataka ukl;u=u;u?i 9im'oli=ku mani:ula<i;u
lo-i=kim iz(azima, Ni u ovom 9lu=a;u ni;e 9e (adilo o :(o-(amu ko;i o:e(i>e
velikim koli=inama znan;a vezanim za od(eAenu o'la9t" ve? 9amo o
;edno9tavnim :(imenama,
Sa (azvo;em V,I, u :(avavan;e :(o'lema iz o'la9ti :e(<e:<i;e
vizi;e i -ovo(a" (azumevan;a :(i(odno- ;ezika i (e>avan;e :(o'lema u (azli=itim
9:e<i;alizovanim o'la9tima kao >to 9u medi<in9ka di;a-no9tika" Bemi;9ka
analitika od(eAene inen;e(9ke :(imene,
e(<i:i(an;e 9veta ko;i na9 ok(uu;e ;e kl;u=no za :(eivl;avan;e, %ivotin;e
ko;e :o9edu;u znatno nie intelektualne 9:o9o'no9ti od =oveka" ima;u 9av(>eni;e
vizuelne 9:o9o'no9ti od :o9to;e?iB teBni=kiB u(eAa;a ove v(9te, !ana
i9t(aivan;a u o'la9ti ;edno9tavne 9tati=ke vizuelne :e(<e:<i;e i>la 9u u dva
:(av<a@
J 9tati9ti=ko :(e:oznavan;e o'lika
J (azvo; 9i9tema za (azumevan;e o'lika
$va dva :(i9tu:a (azliku;u 9e" :(ven9tveno" u &lek9i'ilno9ti, Kako ;e
&lek9i'ilno9t ;edna od o9novniB o9o'ina vezaniB za inteli-en<i;u 9amo d(u-i
:(i9tu: mo-ao 'i 9e 9mat(ati :(i9tu:om ko;i :(i:ada V,I,
!e>avan;e zadataka :e(<e:<i;e ;e 9loeno i te>ko ;e( oni o'uBvata;u
analo-ne 9i-nale ko;i 9u o'i=no de&o(mi9ani :o;avom >uma i :ot(e'no ;e
29
:(e:oznati mno-o 9tva(i u i9tom t(enutku, (i tome neke od :(e:oznatiB 9tva(i
mo-u da ometa;u analizu d(u-iB,
.(u-i na=in (azumevan;a" ko;i ;e ka(akte(i9ti=an za l;ud9ku v(9tu F ako ne
kao na=in ko;i ko(i9te 9amo l;udi" onda 'a( kao na;(azvi;eni;a &o(ma ovo- na=ina
komuni<i(an;a i 9:ozna;e H ;e9te :(i(odni ;ezik, (o'lem (azumevan;a -ovo(no-
;ezika :(ed9tavl;a :e(<e:tualni :(o'lem F 9lu>an;e H i :(a?en ;e 9vim te>ko?ama
ko;e 9u vezane za :e(<e:<i;u, (et:o9tavimo da ovu 9t(anu ne?emo ni (azmat(ati"
ve? da ?emo 9e zad(ati na :(i(odnom ;eziku, $va; :(o'lem 9e =e9to 9(e?e :od
nazivom (azumevan;e :(i(odno- ;ezika i ;o> uvek ;e izuzetno teak za (e>avan;e,
.a 'i 9e (azumele (e=eni<e ko;e 9e odno9e na od(eAenu o'la9t" ni;e
dovol;no 9amo :oznavan;e ;ezika F (e=i i -(amatike H" ve? ;e neo:Bodno i do'(o
:oznavan;e o'la9ti o ko;o; 9e -ovo(i F :i>e H da 'i 9e (azumele od(eAene
neiz(e=ene 9tva(i,
6adato 9u" (e<imo" (e>avan;e matemati=kiB
zadataka ili :o9tavl;an;e medi<in9ke di;a-noze o'avl;a (elativno mali '(o; l;udi
o9:o9o'l;eniB za takav :o9ao, 6'o- to-a 9e oni =e9to 9mat(a;u 9loeni;im od
:(etBodno :omenutiB, MeAutim" :okazalo 9e da 9e takvi zadae (e>ava;u
:(imenom metoda V,I, ne-o o:>ti zada =in;eni<om da 9u l;ud9ka 9aznan;a vezana za
:a(tikula(ne o'la9ti du'l;a od 9aznan;a o nekim o:>tim :o;movima kao >to ;e
inteli-en<i;a ili :e(<e:<i;a i (azumevan;e 'ilo ko- :(i(odno- ;ezika kao :(ate?i
elementi intelekta,
Na;=e>?e (azmat(ane o'la9ti :(imene V,I, 9u@
J !e>avan;e kom'inato(niB zadataka F i-(e H
J Automat9ko dokazivan;e teo(ema
J !e>avan;e :(o'lema o:>teka(akte(a
J e(<e:<i;a
J Vizuelna
J (e:oznavan;e -ovo(a F (azumevan;e H
J !azumevan;e :(i(odno- ;ezika
J Ek9:e(tni 9i9temi
J Inteli-entne 'aze :odataka
J #:(avl;an;e (o'otima
Si-u(no ;e da (azmat(an;e V,I, 9a a9:ekta mo-u?no9ti :(imene moe da
:omo-ne 'ol;em (azumevan;u 9vako- :o;ma V,I," ali ?emo 9e mi u ovom
mate(i;alu :ot(uditi da izloimo na 9i9temati=an na=in o9novne ide;e :(i9utne u
V,I," ko;e lee u o9novi 9viB :omenutiB o'la9ti :(imene, # okvi(u ovo- ku(9a
?emo :oku>ati da od-ovo(imo na 9lede?a =eti(i o9novna :itan;a vezana za VI@
30
1. Ko;e 9u o9novne :(et:o9tavke o inteli-en<i;i ?
2. Ko;e 9u teBnike ko(i9ne za (e>avan;e :(o'lema iz o'la9ti V,I, ?
3. Na kom nivou detal;a 9e moe modeli(ati l;ud9ka inteli-en<i;a
4. Kako 9e moe znati da li 9mo u9:eli da &o(mi(amo inteli-entan
:(o-(am
$9novne :(et:o9tavke
$9novu i9t(aivan;a u o'la9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e :(ed9tavl;a :o;am
[NeRell" Simon J /132] #I&-;030 <I3IHK-G :I:;041 :I4C-)1, $ni 9u
:o;am <I3IHK-G :I:;041 :I4C-)1 de&ini9ali na 9lede?i na=in@ <i'iki
siste. si.7ola sastoji se o skupa entiteta na'vani2 si.3oli: koji su !i'iki
o7lici koji se .ogu pojaviti kao ko.ponente rugog tipa entiteta 'vani2 i'vori
D ili si.7olska struktura @.
5akle si.3olska struktura prestavlja ko.po'iciju elova D instances>
tokens @ si.7ola ureeni2 na neki !i'iki nain D reci.o a je jean eliF pore
rugog@. U 7ilo ko. vre.ensko. trenutku siste. sar$i skup ovakvi2
si.7olski2 struktura.
&ore ovi2 struktura> siste. sar$i i kolekciju procesa koji se i'vravaju
na i'ra'i.a sa cilje. proi'voenja novi2 i'ra'a. ;o su sleeFi procesiI
1. &roces kreiranja
2. &roces .oi!ikacije
3. &roces reproukcije
4. &roces estrukcije
<i'iki si.7olski siste. je .aina koja u vre.enu proi'voi o7u2vatan skup
si.7olski2 struktura. ;akav siste. postoji u svetu o7jekata> koji je iri o sa.i2
si.7oliki2 i'ra'a.
$9novna Bi:oteza" ko;a &izi=ki 9im'ol9ki 9i9tem :ovezu;e 9a :o;mom
iteli-en<i;e ;e #I&-;031 - <I3IHK-4 :I4C-):K-4 :I:;04U @
<i'iki si.7olski siste. poseuje potre7no i ovoljno 'naenje D s.isao @ 'a
optu inteligentnu akciju.
Na alo9t izloena Bi:oteza ;e 9amo Bi:oteza, .o 9ada ;o> ni;e :(onaAen
na=in da 9e ona dokae ili o:ov(-ne na lo-i=kim o9novama, (ema tome" ona
mo(a 'iti validi(ana em:i(i;9kim 9(ed9tvima, Na ta; na=in mo-li 'i 9e :(uiti
dokazi u ud(eAenim 9itua<i;ama da ;e ona nevae?a ili :ak vae?a, MeAutim
;edini na=in da 9e od(edi n;ena i9tinito9t" za 9ada" ;e9te ek9:e(iment,
!a=una(i :(ed9tavl;a;u :e(&ektne medi;ume za ova; ova; ti: ek9:e(imenta,
!azlo- za ovo lei u =in;eniina uo=ena ;e v(lo
31
(ano, LodL Levela<e ;e :(vi /50), izloio 9lede?e (azmat(an;e u vezi 9a
analiti=kom ma>inom a(l9a 8e'ida@
-perativni .e2ani'a. .o$e se aktivirati ne'avisno o o7jekata na koji.
!unkcionie D iako se> naravno> taa ne .ogu oekivati re'ultati @. -pet> on .o$e
a !unkcionie na o7jekti.a koji nisu 7rojevi ako se rai o o7jekti.a ije se
.euso7ne osnovne relacije .ogu i'ra'iti apstraktni. 'naenje. operacija i
koji su polo$ni aaptaciji na operativnu notaciju i .e2ani'a. .aine.
&retpostavi.o> na pri.er> a su osnovne relacije 'vukova u 2ar.oniji i
.u'iko. ko.ponovanju polo$ne ovakvo. nainu i'ra$avanja i aaptaciji. U
to. sluaju .aina 7i 7ila u stanju a ko.ponuje .u'ika ela proi'voljne
slo$enosti.
Kako ;e (azvo; teBnolo-i;e omo-u?io iz-(adn;u (a=un9kiB ma>ina 9ve
ve?iB :e(&o(man9i" :o9talo ;e mo-u?e 9:(ovoditi em:i(i;9ka i9t(aivan;a &izi=kiB
9im'ol9kiB 9i9tema, Svako takvo i9:itivan;e v(>i 9e nad od(eAenim zadatkom
ko;i 9e :(o-la>ava :ot(e'nim 9te:enom inteli-en<i;e F u 9mi9lu da ;e od(eAena
inteli-en<i;a :ot(e'na za n;e-ovo izv(>avan;eH, .okazi o vaen;u Bi:oteze
dolaze iz (azli=itiB o'la9ti, Na;:(i(odni;e iB ;e o=ekivati u domenu (e>avan;a
kom'inato(niB zadataka Fi-(eH" ali 9e oni :o;avl;u;u i u domenu" (e<imo"
vizuelne :e(<e:<i;e -de 9e moe vi>e 9umn;ati na uti<a; 9im'oli=kiB :(o<e9a,
Moda ?e 9e :okazati F >to ;e za o=ekivati H da 9e neki a9:ekti l;ud9ke
inteli-en<i;e mo(a;u modeli(ati :(imenom &izi=kiB 9im'ol9kiB 9i9tema" a neki ne,
I:ak" zna=a; Bi:oteze o &izi=kim 9im'ol9kim 9i9temima ;e dvozna=an F iako 9e
mo(a kon9tatovati da 9u ova dva a9:ekta meAu9o'no :ovezana H, (vo" ona
:(ed9tavl;a zna=a;nu teo(i;u o :(i(odi l;ud9ke inteli-en<i;e i z'o- to-a ;e
izuzetno inte(e9antna za :9iBolo-i;u, .(u-o" ona :(ed9tavl;a o9novu za
&o(muli9an;e (a=una(9kiB :(o-(ama 9:o9o'niB da o'avl;a;u inteli-entne zadatke"
ko;e 9u do 9ada o'avl;ali i9kl;u=ivo l;udi, # na>im (azmat(an;ima ova; d(u-i
a9:ekt ;e od o9novno- inte(e9a,
;.I. te1nike
(o'lemi iz o'la9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e" =ini 9e" ima;u 9amo ;ednu
za;edni=ku o9o'inu@ te>ki 9u za (e>avan;e,
o9tavl;a 9e :itan;e da li :o9to;e neke teBnike" ko;e 9u :o-odne za
(e>avan;e oviB :(o'lema, $d-ovo( ;e" da kaemo :otv(dan J da :o9to;e i
za9novane 9u u-lavnom" na :(etBodno :omenuto; Bi:otezi o &izi=kim
9im'ol9kim 9i9temima, Naime" :ot(e'no ;e o'ez'editi od-ovo(e" maka(
delimi=no" na 9lede?a :itan;a@
J ta ;e ;o> ka(akte(i9ti=no za te teBnike" o9im da mani:uli>u 9im'olima?
J .a li ;e mo-u?e :(imeniti te teBnike na (e>avan;e zadataka" ko;i 9e
t(adi<ionalno ne 9mat(a;u zada<ima iz domena V,I ?
32
.a 'i 9e uo:>te mo-lo :(e?i na (azmat(an;e :o;ediniB teBnika V,I,"
:ot(e'no ;e :(e 9ve-a de&ini9ati o9o'ine ko;e one :o9edu;u,
(vi (ezultat u o'la9ti V,I, ko;i 9e :o;avio u :(vim -odinama ivota
di9<i:line 9ad(an ;e u tv(Aen;u@ Inteligencija 'a1teva 'nanje, 6nan;e :o9edu;e
neke o9o'ine" ko;e 'a> i ni9u tako :oel;ne 9a 9tanovi>ta :(akti=ne (ealiza<i;e@
J $no ;e voluminozno F o'imno H"
J Te>ko -a ;e :ouzdano oka(akte(i9ati"
J odlono ;e 9talnim :(omenama,
.akle" -de 9e 9ada nalazimo u :oku>a;u da de&ini>emo V,I, teBnike ?
(i9il;eni 9mo da zakl;u=imo da ;e V,I, teBnika metod za ko(i>?en;e znan;a ko;e
;e :(ed9tavl;eno tako da zadovol;i 9lede?e k(ite(i;ume@
J $mo-u?u;e -ene(aliza<i;u, To zna=i da ni;e :ot(e'no :o9e'no
:(ed9tavl;ati 9vaku 9itua<i;u" ve? 9e 9itua<i;e ko;e ima;u vane
za;edni=ke o9o'ine -(u:i>u,
J L;udi ko;i o'ez'eAu;u ovo znan;e mo-u da -a (azume;u, (e<izni;e" ono
mo(a 'iti :(ed9tavl;eno u &o(mi (azuml;ivo; za l;ude ko;i -a
o'ez'eAu;u,
J Moe 9e lako modi&ikovati (adi otklan;an;a -(e>aka i/ili (e-i9t(ovan;a
noviB =in;eni<a,
J Moe 9e ko(i9titi u velikom '(o;u 9itua<i;a" iako ni;e kom:letno i
:ot:uno :ouzdano,
J Moe 9e ko(i9titi na :(evazilaen;e ek9:lozi;e 9o:9tveno- o'ima tako >to
?e :omo?i u 9u=avan;u -(ani<a F o:9e-a H mo-u?no9ti" ko;e 9e o'i=no
(azmat(a;u,
Iako 9e V,I, teBnike :(o;ektu;u tako da zadovol;ava;u navedena
o-(ani=en;a" :o9to;i od(eAeni nivo nezavi9no9ti izmeAu :(o'lema i teBnike
odno9no teBnika ko;e 9e :(imen;u;u za n;e-ovo (e>avan;e, Mo-u?e ;e" naime"
(e>avati neke :(o'leme iz domena V,I, teBnikama iz d(u-iB o'la9ti" kao >to ;e
mo-u?e i neke :(o'leme ko;i ni9u iz o'la9ti V,I, (e>avati :(imenom V,I, teBnika,
33
2. 5K<&584NI <I<45=I
Ek9:e(tni 9i9temi :(ed9tavl;a;u inteli-entne (a=una(9ke :(o-(ame ko;i
9ad(e ek9:e(t9ko znan;e to ;e9t onakvo znan;e kakvo 'i imao i 9t(u=n;ak u neko;
od o'la9ti ko;om 9e 'avi, $vakvi 9i9temi znan;e 9me>ta;u u 'azu znan;a ko;i 9e
ko(i9ti :(eko meBanizma zakl;u=ivan;a, !azlozi za :(im;enu ek9:e(tniB 9i9tema ;e
u tome da 9e znan;e iz (azli=itiB i 9:e<i&i=niB o'la9ti l;ud9ke delatno9ti u=ini
do9tu:ni;im k(oz :(imenu (a=una(9kiB :(o-(ama,
$ni ne mo-u u :ot:uno9ti zameniti l;ude to ;e9t ek9:e(te" na(o=ito u
:o-ledu k(eativno9ti" i ko(i>?en;a o:>te- znan;a" ali i9to tako ima;u i od(eAene
:(edno9ti nad l;udima" l;ud9ko znan;e moe v(emenom da 9e -u'i" a na(o=ito ako
9e =e9to ne ko(i9ti, Ek9:e(tni 9i9tem ;e za 9ada mo-u?e o9mi9liti 9amo u domenima
u ko;ima :o9to;e l;ud9ki ek9:e(ti, Ek9:e(t ;e neko ko :ozna;e od(eAeni domen i
ko;i ;e u 9tan;u da :(ene9e 9vo;e znan;e,
E
kspertni siste.i prestavljaju e!ikasan alat 'a reavanje ko.pleksni1 pro3le.a
koji 'a1tevaju .nogo ljuskog iskustva: a koje poseuju eksperti i' ate o3lasti.
-ni su oka'ali svoju vrenost u veliko. 3roju ra'liiti1 ljuski1 aktivnosti.
Ek9:e(tni 9i9temi 9u u vidu kvaliteta i n;iBove :(imene zna=a;no na:(edovali
u :o9ledn;iB dvade9etak -odina, (ema nekim i9t(aivan;ima" dok ;e :(e de9etak
-odina 9ve-a )+ V &i(mi u S;edin;enim Ame(i=kim .(avama ko(i9tilo ek9:e(tne
9i9teme dana9 9e ve? oni :(imen;u;u u :(eko 5+ V &i(mi :(i =emu u mno-ima i za
vi>e9t(uke namene,
$no >to ;e od :o9e'no- zna=a;a ;e da 9e dana9 ve?ina moe ko(i9titi i na
na;>i(em 9:ekt(u :e(9onalniB (a=una(a i tako 9u :o9tali do9tu:ni i :(imenl;ivi u
9vako; 9(edini -de :o9to;e :e(9onalni (a=una(i, Na;=e>?e 9e :(imen;u;u kod
(e>avan;a :(o'lema ko;i 9e =e9to :onavl;a;u kao i u 9lu=a;evima -de 9u mo-u?e
-(e>ke z'o- zamo(a ek9:e(imentato(a, o(ed to-a znan;e 9ad(ano u ES 9e lako
:(eno9i i dokumentu;e" konzi9tentno ;e" a kada 9e (a9:odeli na ve?i '(o; ko(i9nika
:o9ta;e i (elativno ;e&tino F9l, /,H,
(ilikom (e>avan;a od(eAeniB :(o'lema u :(ak9i 9e =e9to nailazi na
9:e<i&i=ne" a :onekad i ne:oznate :(o'leme ko;e ek9:e(ti za datu o'la9t (e>ava;u
na indi(ektan na=in" t;, :(etBodno 9e mo(a i9:itati mo-u?no9t :(imene od(eAeno-
:o9tu:ka na model 9i9temima uz va(i(an;e (azli=itiB &akto(a (adi o:timiza<i;e
:o9tu:ka :(e ne-o >to 9e :(i9tu:i (e>avan;u konk(etno- :(o'lema, ES u takvim
9lu=a;evima 9lede lo-iku i :(in<i:e odlu=ivan;a ek9:e(ata,
39

Slika1. Struktura ekspertnogsistema

Sistem
zakljuivanja
Agenda
Radna
memorija
(injenice)
Korisniki
interfejs
Opcija
sticanja
znanja
Opcija
objanjenja
aza
znanja
(pravila)
TakoAe" kao i =ovek i ES mo-u da dono9e vi>e9t(uke zakl;u=ke" da im
dodel;u;u zna=a;no9t i :(io(itet, Ima;u 9:o9o'no9t (ezonovan;a i o
ne:oznatom u me(i u ko;o; to ima;u i ek9:e(ti iz te o'la9ti i u tom 9mi9lu ES
9e u veliko; me(i :(i'liava;u l;ud9kom na=inu (ada i (azmi>l;an;a" >to ni;e
9lu=a; kod kla9i=niB o:>tiB :(o-(ama F9l, ),H, 6'o- to-a 9e kla9i=ni o:>ti
:(o-(ami i ne :(imen;u;u za (e>avan;e ovakvo- ti:a :(o'lema,
in;eni<e
Ek9:e(tiza
Slika ), Kon<e:t ek9:e(tno- 9i9tema
40
K$!ISNICI
EKSE!TNI
SISTEM
ES 9u na9tali kao na9tavak (azvo;a kla9i=niB :(o-(ama ko;i 9e
za9niva;u u-lavnom na :(ed9tavl;an;u i u:ot(e'i :odataka" al-o(itama"
<ikli=niB :(o<e9a" nume(i=ki 9u o(;enti9ani" :(o<e9i 9u 9ekven<i;alni i ni;e
mo-u?e do'iti o';a>n;en;e kako 9e do>lo do neko- (ezultata i z'o- =e-a,
Na9u:(ot n;ima" ES 9e za9niva;u na :(ed9tavl;an;u i u:ot(e'i znan;a"
Beu(i9ti<i" :(o<e9ima zakl;u=ivan;a" 9im'oli=ki 9u o(;enti9ani" :(o<e9i 9u
aktivni i mo-u?e ;e do'iti o';a>n;en;e kako 9u do>li do od(eAeno- (ezultata i
z'o- =e-a,
6atim" dok ;e kod kla9i=niB :(o-(am9kiB 9i9tema :oel;no" =e9to i
neo:Bodno" 9ve :ot(e'ne :odatke za :(o(a=un ili analizu o'ez'editi :(e
:o=etka (ada" ES" kao i =ovek" (e>ava :(o'leme :(ema dato; 9itua<i;i" ko;a 9e
men;a od 9lu=a;a do 9lu=a;a, o(ed to-a ;o> ;edan vaan elemenat :o-odno9ti
ko;i nude ES ;e &akto( izve9no9ti, Naime" u 9lu=a;u (ada 9a ne:oznatim
:oda<ima :o9to;i mo-u?no9t na9tavka (e>avan;a :(o'lema uz :(imenu
&akto(a 9i-u(no9ti ko;i 9e moe de&ini9ati u (azli=itim (a9:onima Fzavi9no od
ES i od-ovo(a ko(i9nikaH ES u9me(ava od-(anavan;a u od-ova(a;u?im
:(av<ima i dovodi do :ot(e'niB (e>en;a,
ES :(i tome u:ozo(ava;u ko(i9nike da ;e do'i;eno (e>en;e 9a
od(eAenim 9te:enom 9i-u(no9ti i da 'i -a kao takvo- t(e'alo i uzeti u o'zi( u
dal;em (adu,
-snovni uslovi 'a pri.enu 5< na reavanju nekog pro3le.a su
'asnovanost reavanja pro3le.a na 'ravo. ra'u.u: sta3ilnosti o.ena:
oslanjanje reavanja pro3le.a na 1euristiku: procenjivanje re'ultata:
proverljivost re'ultata i rugo. &ri to.e je neop1ono ista/i neke osnovne
o3lasti ra'voja i pri.ene 5< kao to su interpretacija: previanje:
ijagno'a: projektovanje: planiranje: pra/enje: uenje: ispravke: kontrola i
rugo.
o(ed to-a" t(e'alo 'i i9ta?i da (a=una(om :od(an ES ni;e :(edviAen
da i9kl;u=i ek9:e(ta, Naime k(eativno9t" :(ila-odl;ivo9t" >i(oke mo-u?no9ti
:(iman;a in&o(ma<i;a" >i(ok 9:ekta( znan;a i 9a-ledavan;a :(o'lema 9u 9amo
neki od elemenata u ko;ima 9u ek9:e(ti daleko i9:(ed ek9:e(tniB 9i9tema"
ko;i nema;u k(eativno9t" ima;u o-(ani=ene vidove :(iman;a in&o(ma<i;a" kao
i ui 9:ekta( znan;a i 9a-ledavan;a :(o'lema,
ES 9u :(edviAeni da omo-u?e indi(ektno :(i9u9tvo ek9:e(ata u 9vim
onim 9lu=a;evima u ko;ima ;e to :ot(e'no" a u ko;ima 9am ek9:e(t ne moe
:o :(i(odi 9tva(i da 'ude :(i9utan ili ;e o'ez'eAen;e n;e-ovo- :(i9u9tva
9uvi>e 9ku:o, TakoAe :o9to;e :o9lovi od veliko- zna=a;a i (izika" ko;i 9e
odvi;a;u i :o )0 =a9a u ne:(ekidnim <iklu9ima" 9a mno-o elemenata ko;i
uti=u na n;iBovo odvi;an;e" a u ko;ima ;e neo:Bodno ek9:e(t9ko znan;e za
u9me(avan;e toka :(o<e9a u zavi9no9ti od v(edno9ti :o;ediniB elemenata,
41
Takvo an-aovan;e za =oveka ek9:e(ta moe 'iti i9<(:l;u;u?e ili -otovo
nemo-u?e" ali ne i za (a=una(om :od(an ES,
2.1 5K<&584NI <I<45=I I ;5>4?@K? IN45)IA5N9I+?
Ek9:e(tni 9i9temi :(ed9tavl;a;u ;ednu od na;zna=a;ni;iB o'la9ti
i9t(aivan;a ve>ta=ke inteli-en<i;e, To 9u :(o-(ami ko;i (e>ava;u (ealne
medi<in9ke" indu9t(i;9ke" &inan9i;9ke" vo;ne :(o'leme" :(o'leme u
:lani(an;u" kon&i-u(i9an;u i te9ti(an;u o:(eme itd, ko;i 9tanda(dno zaBteva;u
l;ud9ku ek9:e(tizu, Ek9:e(tni 9i9temi (ade ko(i9te?i :(i tom (ezonovan;e ko;e
:od9e?a na l;ud9ko" a ne na konven<ionalne nume(i=ke :o9tu:ke,
Slika 4, Ek9:e(tni 9i9tem
Ek9:e(tni 9i9temi :(ed9tavl;a;u inteli-entne (a=una(9ke :(o-(ame ko;i
9ad(e Gek9:et9koG znan;e to ;e9t znan;e kakvo 'i imao i 9t(u=n;ak Fek9:e(tH
iz te o'la9ti, Ek9:e(tni 9i9temi znan;e 9me>ta;u u 'azu znan;a ko;i 9e ko(i9ti
:(eko meBanizama zakl;u=ivan;a, Ek9:e(tni 9i9temi 9u na;=e>?e a9i9tenti
l;udima, $d ek9:e(tniB 9i9tema 9e o=eku;e da mo-u :o9tavl;ati :itan;a"
o';a>n;avati 9vo;e (ezonovan;e i o:(avdavati zakl;u=ke" kako 'i ko(i9nika
uve(ili u i9:(avno9t (ezultata,
Ek9:e(tni 9i9temi (ezonu;u na o9novu kodi(ano- znan;a iz
o-(ani=eno- domena i mo-u :(evazi?i l;ud9ke (ezultate, Sna-a ek9:e(tniB
9i9tema kao i d(u-iB :(o-(ama u ve>ta=ko; inteli-en<i;i lei u znan;u, 6nan;e
:oti=e od l;udi T ek9:e(ata" iz kn;i-a" =lanaka i d(u-iB izvo(a, To znan;e ;e
=e9to ne:ot:uno" za9niva 9e na ek9:e(imentu i intui<i;i za;edni=ki nazvanim
Beu(i9tika,
T(e'a na:omenuti da ek9:e(tni 9i9temi ne mo-u o'ez'editi (e>en;a
:(o'lema ko;a ni l;ud9ka 'i?a ni9u u 9tan;u da (e>e, Ek9:e(tni 9i9temi (ade 9a
9im'oli=kim o:i9ima znan;a, e9to ko(i9te veliki '(o; 9u:(ot9tavl;eniB
:(et:o9tavki" da;u 9u-e9ti;e" ili (azli=ite vano9ti :o;edinim mo-u?no9tima,
Ek9:e(tni 9i9temi :(ed9tavl;a;u :(imen;enu ve>ta=ku inteli-en<i;u i ko(i9te
n;ene mno-o'(o;ne (ezultate ali ;e ;ako 'itno da 9vi 9i9temi ve>ta=ke
inteli-en<i;e ko;i 9u za9novani na znan;u" t(e'a da o'ez'ede mo-u?no9t
au(i(an;a znan;a i :o9tu:ke za mani:ula<i;u 9a n;im,
!azlo- za :(imenu ek9:e(tniB 9i9tema ;e da znan;e iz (azniB
9:e<i&i=niB o'la9ti l;ud9ke delatno9ti :o9tane do9tu:ni;e k(oz :(imenu
(a=una(9kiB :(o-(ama, $ni ne mo-u :ot:uno zamenuti l;ude ek9:ete"
42
na(o=ito u :o-ledu k(eativno9ti" i ko(i>ten;a o:>te- znan;a Fiz o'i=no- ivota
i d(u-iB o'la9tiH" ali oni ima;u i neke od :(edno9ti nad l;udima" l;ud9ko
znan;e moe v(emenom da 9e -u'i na(o=ito ako 9e =e9to ne ko(i9ti,
D#Bini)i*#
(imena metoda ve>ta=ke inteli-en<i;e i 9:e<i&i=no ek9:e(tni 9i9temi ?e
ve(ovatno i-(ati zna=a;nu ulo-u u o(-aniza<i;ama 'udu?no9ti i to u 9mi9lu
kako 9e n;ima u:(avl;a i kako 9e :(i:(ema;u odluke, Moe 9e o=ekivati" da ?e
o(-aniza<i;e ko;e ovlada;u ovim metodama" zna=a;no :ove?ati 9vo;u
:(oduktivno9t odno9no o'ez'editi kom:etitivnu :(edno9t na t(i>tima
'udu?no9ti,
Ve>ta=ka inteli-en<i;a ;e nau=no :od(u=;e ko;e za 9vo; :(edmet ima <il;
da ma>ine kao >to ;e (a=una(" ima;u 9:o9o'no9t inteli-entno- :ona>an;a, .va
kamena temel;<a inteli-entno- :ona>an;a 9u 9:o9o'no9t da 9e (azume :(i(odni
;ezik" kao i 9:o9o'no9t (ezonovan;a ili lo-i=ko- (a9uAivan;a, Sa tim u vezi
-lavne o'la9ti i9t(aivan;a u ovom domenu 9u@ o'(ada :(i(odniB ;ezika"
lo-i=ko zakl;u=ivan;e" :(ed9tavl;an;e znan;a" automat9ko u=en;e" automat9ko
:(o-(ami(an;e" :(e:oznavan;e o'lika" (o'otika" i ek9:e(tni 9i9temi,
$'la9t ek9:e(tniB 9i9tema :(ed9tavl;a iz(azito dinami=nu o'la9t
ve>ta=ke inteli-en<i;e ko;a 9e o9lan;a na 9ve o'la9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e,#
lite(atu(i 9e moe na?i ve?i '(o; 9li=niB de&ini<i;a :o;ma ek9:e(tni 9i9tem,
Tako" ;edna de&ini<i;a o:i9u;e ek9:e(tni 9i9tem kao@
G!a=una(9ki :(o-(am9ki :aket ko;i ukl;u=u;e o(-anizovano znan;e ko;e
9e ti=e neko- 9:e<i&i=no- :od(u=;a l;ud9ke ek9:e(tize Fmedi<in9ka
di;a-no9tika" identi&ika<i;a Bemi;9kiB ;edin;en;a" &inan9i;9ko :lani(an;e"
-eolo>ke :(o9:ek<i;e" itd,H u dovol;nom 9te:enu da moe da v(>i ulo-u
i9ku9no- i ekonom9ki (a<ionalno- kon9ultanta u tom :od(u=;uG
ili kao@
G(o-(am o:>te namene" za (e>avan;e :(o'lema ko;i imiti(a l;ud9ku
inteli-en<i;uG ili"
Gintelektualna :od(>ka vi9oko- nivoa ko;a 9lui i9to kao i l;ud9ki
ek9:e(tG,
ini nam 9e da ;e 9lede?a de&ini<i;a :ot:uni;a i da o9im <il;a
o';a>n;ava i 9t(uktu(u ek9:e(tniB 9i9tema, Ek9:e(tni 9i9tem ;e (a=una(9ki
:(o-(am9ki 9i9tem ko;i ko(i9ti &o(malne na=ine :(ed9tavl;an;a znan;a ko;e
=ovek J ek9:e(t :o9edu;e i metode lo-i=ko- zakl;u=ivan;a" da :utem
od-ova(a;u?iB (a=una(9kiB :(o-(ama o'ez'edi ek9:e(tni 9avet ili mi>l;en;e o
:(o'lemu za ko;i ;e ko(i9nik zainte(e9ovan,
43
$vakva de&ini<i;a ek9:e(tno- 9i9tema na-la>ava n;e-ovu teBni=ku
:(i(odu" a ne akadem9ki <il; emula<i;e vi>iB 9vo;9tava ko;e ka(akte(i>u =oveka
J ek9:e(ta, (ema tome" ovakva de&ini<i;a ;e (elevantni;a za :(akti=nu :(imenu
ek9:e(tniB 9i9tema i ek9:e(tne 9i9teme (azmat(a kao ;ednu kate-o(i;u
(a=una(9ko- 9o&tve(a, 6na=i" ek9:e(tni 9i9temi ima;u za <il; da o'ez'ede
od-ovo( na :(o'leme ko;i zaBteva;u (ezonovan;e" :(e:oznavan;e i :o(eAen;e
&o(mi" akvizi<i;u noviB kon<e:ata" (a9uAivan;e" uk(atko" oni da;u od-ovo( na
:itan;a ko;a zaBteva;u inteli-en<i;u, Ek9:e(tni 9i9temi 9e mo-u e&ika9no
:(imen;ivati u :od(u=;ima -de 9e mi>l;en;e o :(o'lemu 9vodi na lo-i=ko
(ezonovan;e" a ne na iz(a=unavan;e i -de 9vaki ko(ak u (e>avan;u :(o'lema
ima ve?i '(o; alte(nativniB mo-u?no9ti,
Ka$ak!#$i!ik# l*%;k# i 'a(ink# in!#li&#n)i*#
Slede?e dve ta'ele da;u neka ilu9t(ativna :o(eAen;a mo-u?no9ti l;ud9ke
i ma>in9ke inteli-en<i;e =uvan;a i :(eno>en;a znan;a,
L*%;i Ma(in#
Ne:o9to;ano e(manentno
Te>ko :(eno9ivo Lako :(eno9ivo
Te>ko za dokumentovan;e Lako za dokumentovan;e
Ne:(edvidivo Konzi9tentno
Sku:o Ekonomi=no
K(eativno Nein9:i(ativno
Ada:tivno Sve im 9e mo(a de&ini9ati
!aznov(9tan ulaz Sim'oli=ki ulaz
6d(av (azum Fo(malizovano znan;e
TakoAe ;e inte(e9antna i ta'ela ko;a :o(edi o9o'ine 9tanda(dniB 9i9tema
o'(ade :odataka 9a o9o'inama ek9:e(tniB 9i9tema,
O9$a;a 1o;a!aka Ek1#$!ni i!#'i
(ed9tavl;an;e i u:ot(e'a :odataka (ed9tavl;an;e i u:ot(e'a znan;a
Al-o(itam9ki Ieu(i9ti=ki
!e:etitivni :o9tu:ak (o<e9 zakl;u=ivan;a
8aze :odataka 8aze znan;a
Ta9#la 9$ 1. U1o$#C#n*# / o9$a;a 1o;a!aka / #k1#$!ni i!#'i
44
0.0 A$8i!#k!%$a #k1#$!no& i!#'a
A(Bitektu(a ek9:e(tno- 9i9tema 9ledi o9novni zaBtev (ealiza<i;e
(a=una(9ko- 9i9tema ko;i ko(i9ti &o(malne na=ine :(ed9tavl;an;a znan;a ko;e
=ovek J ek9:e(t :o9edu;e i metode lo-i=ko- zakl;u=ivan;a" da :utem
od-ova(a;u?iB (a=una(9kiB :(o-(ama o'ez'edi ek9:e(tni 9avet ili mi>l;en;e o
:(o'lemu za ko;i ;e ko(i9nik zainte(e9ovan,
Kom:onenta =aDa Dnan*a uva &o(malizovana ek9:e(tna znan;a o
datom domenu ek9:e(tize" ko(i9te?i neki od na=ina :(ed9tavl;an;a znan;a,
Kom:onenta =aDa 1o;a!aka =uva &akta u o'liku od-ova(a;u?iB 9t(uktu(a
:odataka ko;i o:i9u;u dati :(o'lem, Kom:onenta Si!#' Dakl*%i"an*a 9lui
za im:lementa<i;u metoda zakl;u=ivan;a ko;e ek9:e(t ko(i9ti u (e>avan;u
:(o'lema i 'azi(ana ;e na o:>tim :(in<i:ima (e>avan;a :(o'lema" kao >to ;e"
(e<imo" &o(malno lo-i=ko zakl;u=ivan;e, 6na=i" i9ti a:a(at zakl;u=ivan;a 9e
ko(i9ti za (azli=ite 'aze znan;a, Svakako" inte(na 9t(uktu(a 9i9tema
zakl;u=ivan;a zavi9i od u9vo;eno- na=ina &o(malno- :(ed9tavl;an;a znan;a u
'azi znan;a,
Na 9lita a(Bitektu(a ek9:e(tno- 9i9tema,
KORISNIK
SISTEM EAKLJUIVANJA
=AEA
ENANJA
BAZA
INJENICAA
KORISNIKI INTERFEJS
$TA A!IITEKT#!A EKSE!TN$G SISTEMA
Slika 0,
45
Kom:onenta Ko$iniki in!#$B#* 9lui da Bumanizu;e dvo9me(nu
komunika<i;u izmeAu ko(i9nika i ek9:e(tno- 9i9tema" =e9to" uz ko(i>?en;e
multimedi;alne teBnolo-i;e" odno9no -(a&i=kiB i audio :(ikaza, (akti=na
v(edno9t ek9:e(tno- 9i9tema u mno-ome zavi9i od kvaliteta ko(i9ni=ko-
inte(&e;9a, Na=in :(ezenta<i;e (ezultata i zaBteva za ulazom mo(a 'iti u 9kladu
9a 9tanda(dnim na=inom kako ko(i9nik -leda na (e>avan;e dato- :(o'lema"
odno9no da :o9to;i ko-nitivna 9a-la9no9t ko(i9nika i ek9:e(tno- 9i9tema,
$9im to-a" ko(i9ni=ki inte(&e;9 9ad(i i o9tale mo-u?no9ti" kao >to 9u
meBanizam za o';a>n;avan;e :o9tu:ka i (ezultata :(o<e9a zakl;u=ivan;a"
:omo?u ko-a ko(i9nik 9azna;e za>to ;e ek9:e(tni 9i9tem do>ao do od(eAeno-
zakl;u=ka" odno9no ko;a znan;a i &akte ;e ko(i9tio, Na ta; na=in" ko(i9nik :odie
9te:en 9vo- :ove(en;a u kvalitet zakl;u=aka ko;e -ene(i>e ek9:e(tni 9i9tem,
Kom:onenta =aDa Dnan*a uva &o(malizovana ek9:e(tna znan;a o
datom domenu ek9:e(tize" ko(i9te?i neki od na=ina :(ed9tavl;an;a znan;a,
Kom:onenta =aDa 1o;a!aka =uva &akta u o'liku od-ova(a;u?iB 9t(uktu(a
:odataka ko;i o:i9u;u dati :(o'lem,
Kom:onenta Si!#' Dakl*%i"an*a 9lui za im:lementa<i;u metoda
zakl;u=ivan;a ko;e ek9:e(t ko(i9ti u (e>avan;u :(o'lema i 'azi(ana ;e na o:>tim
:(in<i:ima (e>avan;a :(o'lema" kao >to ;e" (e<imo" &o(malno lo-i=ko
zakl;u=ivan;e, 6na=i" i9ti a:a(at zakl;u=ivan;a 9e ko(i9ti za (azli=ite 'aze
znan;a, Svakako" inte(na 9t(uktu(a 9i9tema zakl;u=ivan;a zavi9i od u9vo;eno-
na=ina &o(malno- :(ed9tavl;an;a znan;a u 'azi znan;a,
Kom:onenta Ko$iniki in!#$B#* 9lui da Bumanizu;e dvo9me(nu
komunika<i;u izmeAu ko(i9nika i ek9:e(tno- 9i9tema" =e9to" uz ko(i>?en;e
multimedi;alne teBnolo-i;e" odno9no -(a&i=kiB i audio :(ikaza, (akti=na
v(edno9t ek9:e(tno- 9i9tema u mno-ome zavi9i od kvaliteta ko(i9ni=ko-
inte(&e;9a,
Na=in :(ezenta<i;e (ezultata i zaBteva za ulazom mo(a 'iti u 9kladu 9a
9tanda(dnim na=inom kako ko(i9nik -leda na (e>avan;e dato- :(o'lema"
odno9no da :o9to;i ko-nitivna 9a-la9no9t ko(i9nika i ek9:e(tno- 9i9tema, $9im
to-a" ko(i9ni=ki inte(&e;9 9ad(i i o9tale mo-u?no9ti" kao >to 9u .e2ani'a. 'a
o7janjavanje postupka i re'ultata procesa 'akljuivanja" :omo?u ko-a
ko(i9nik 9azna;e za>to ;e ek9:e(tni 9i9tem do>ao do od(eAeno- zakl;u=ka"
odno9no ko;a znan;a i &akte ;e ko(i9tio, Na ta; na=in" ko(i9nik :odie 9te:en
9vo- :ove(en;a u kvalitet zakl;u=aka ko;e -ene(i>e ek9:e(tni 9i9tem,
46
Na 9lede?o; 9lita a(Bitektu(a ek9:e(tno-
9i9tema 9a dodatnim kom:onentama,

Slika !" Struktura ekspertnog sistema

Sistem
zakljuivanja
Agenda
Radna
memorija
(injenice)
Korisniki
interfejs
Opcija
sticanja
znanja
Opcija
objanjenja
aza
znanja
(pravila)
Ba'a 'nanja 9ad(i 9ku: :(oduk<ioniB :(avila" :a 9e nekad naziva i
:(oduk<ionom memo(i;om
<iste. 'akljuivanja i9:itu;e zadovol;eno9t 9vako- :(avila" :(avi li9tu
:(io(iteta :(avila i izv>ava :(avila :o li9tiJ:(io(iteta, Gene(alno" :o9to;e dva
ti:a zakl;u=ivan;a@ una:(ed i unazad@ J6akl;u=ivan;e una:(ed ;e (ezonovan;e
od &akta :(ema zakl;u=<ima" a zakl;u=ivan;e unazad ;e od Bi:oteza" dakle
:oten<i;alniB zakl;u=aka ko;e t(e'a dokazati ka &aktima, Neki alati
:od(ava;u zakl;u=ivan;e una:(ed a neki unazad, o9to;e i takvi alati ko;i
:od(ava;u o'a vida zakl;u=ivan;a, Iz'o( na=ina zakl;u=ivan;a zavi9i od
:(o'lema, 6a di;a-no9ti=ke :(o'leme 9u -ene(alno :ode9ni;i 9i9temi 9a
zakl;u=ivan;em unazad" dok 9e za :(o-nozi(an;e" nad-ledan;e D.onitoring@ i
kont(olu ko(i9ti metod zakl;u=ivan;a una:(ed
47
?gena 9ad(i :(io(itetnu li9ta :(avila ko;u k(ei(a 9i9tem
zakl;u=ivan;a, Li9ta 9e od(eAu;e na (azli=ite na=ine, # nekim alatima"
:(io(itet od(eAu;e (edo9led ulaza u 9i9tem F:(vo :(avilo ima na;vi>i :(io(itetH,
# d(u-ima :(avilo 9a 9loeni;im 9ta'lom ima vi>i :(io(itet" i o'(nuto, #
nekima :(avila ima;u :(io(itet od(eAen :o e!ault-u> ukoliko inen;e( znan;a
ne od(edi d(u-a=i;e,
Korisniki inter!ejs ;e meBanizam :omo?u ko-a ek9:e(tni 9i9tem i
ko(i9nik meAu9o'no Gkomuni<i(a;uG" moe 'iti u o'liku ;edno9tavno-
tek9tualno- di9:le;a" a u nekim 9lu=a;evima i u o'liku 9o&i9ti<i(ano- 'itJ
ma:i(ano- di9:le;a vi9oke (ezolu<i;e,
8ana .e.orija 9ad(i -lo'alnu 'azu =in;eni<a J &akata,
-pcija o3janjenja :okazu;e ko(i9niku na=in G(ezonovan;a 9i9temaG,
-pcija sticanja 'nanja :(ed9tavl;a automatizovan na=in 9ti<an;a
znan;a, Automat9ko -ene(i9an;e noviB :(avila :(imenom :o9tu:ka induk<i;e
;e 9vo;9tvo nekiB novi;iB alata za (azvo; ES,
Aeneratori ekspertni1 siste.a
Ek9:e(tni 9i9tem 9e ti=e od(eAeno- domena u ko;em 9e :(imen;u;e,
Gene(ato( ek9:e(tno- 9i9tema ;e alat za (azvi;an;e od(eAeno- ek9:e(tno-
9i9tema, $n 9ad(i meBanizam zakl;u=ivan;a i 9i9tem za :(ed9tavl;an;e
znan;a,
# na9tavku ;e dato nekoliko :(ime(a -ene(ato(a ek9:e(tniB 9i9tema @
V T EU:e(t Fza man;e kom:lek9ne a:lika<i;eH
SNA!K Fzna=a;no ;e kom:letni;i ali ;e malo za9ta(eoH
G#!# FtakoAe ;e malo za9ta(eoH
!$L$G Fovo ;e vi>e :(o-(am9ki ;ezik ne-o -ene(ato(H
SMECI F9av(emeni -ene(ato( ek9:e(tniB 9i9temaH
Ka9ni;e u ma(ednim :o-lavl;ima ?e o ovome 9e-mentu 'iti mno-o vi>e (e=eno,
48
2.3. Cnanje u ekspertno. siste.u
Svakako" kl;u=ni &akto( za do'(e :e(&o(man9e ek9:e(tno- 9i9tema ;e
kvalitet znan;a ko;e ;e u n;e-a u-(aAeno, 6nan;e 9e =uva u 'azi znan;a
ek9:e(tno- 9i9tema i -ene(alno 9e (azliku;u dva ti:a znaRa,
(vi ti: ;e" ono >to 9e naziva &aktima dato- domena" odno9no znan;e
ko;e ;e >i(oko :oznato i nalazi 9e na:i9ano u uA'eni<ima" =a9o:i9ima i 9li=no,
$vo znan;e ;e o'i=no :(iBva?eno kao unive(zalno ta=no, .(u-i ti: znan;a ;e
Beu(i9ti=ko znan;e" to ;e ono znan;e ko;e =ovek J ek9:e(t -(adi na o9novu
i9ku9tva i ko;e kom'inovano 9a :(vim ti:om znan;a =ini =oveka ek9:e(tom,
$9im znan;a" ek9:e(tni 9i9tem zaBteva i 9i9temJ:o9tu:ak
zakl;u=ivan;aJmetod (ezonovan;a ko(i>?en da na:(avi 9:(e-u izmeAu znan;a
ko;e 9e =uva u (a=una(u i :(o'lema ko;i :o9tavl;a ko(i9nik, $n takoAe
zaBteva na=in za :(ed9tavl;an;e znan;a u (a=una(u" znan;a ko;e ek9:e(tni
9i9tem t(e'a da :o9edu;e i to :(e 9ve-a u o'liku lo-i=kiB 9t(uktu(a ko;ima
ma>ina moe lako da mani:uli>e i 9ku:a od-ova(a;u?iB 9t(uktu(a :odataka,
Svakako" :(vi :(o'lem 9a ko;im 9e 9u9(e?emo kod ek9:e(tniB 9i9tema
;e na=in :(ed9tavl;an;a znan;a, Kako :(ed9taviti znan;e iz dato- domena u
o'liku :o-odniB 9t(uktu(a :odataka tako da 9e e&ika9no moe i9ko(i9titi u
(e>avan;u :(o'lemaE .(u-o" kako ko(i9titi znan;e, Kako :(o;ektovati 9i9tem
zakl;u=ivan;a da 'i 9e znan;e e&ika9no ko(i9tilo u (e>avan;u od(eAe'iB
:(o'lemaE T(e?e" akvizi<i;a znan;a, Kako znan;e :(euzeti od ek9:e(ata i 9taviti
-a u (a=una(E .a li ;e mo-u?e automatizovati ova; ko(ak i o'ez'editi di(ektnu
komunika<i;u ek9:e(ta i (a=una(a i ne9metan :(eno9 znan;a od ek9:e(ta ka
(a=una(uE # ovom t(enutku" akvizi<i;a znan;a :(ed9tavl;a u9ko -(lo u (azvo;u
metoda ve>ta=ke inteli-en<i;e,
6a (azliku od kla9i=niB :(o-(ama u ko;ima ko(i9nik zada;e ulazne
:odatke ko;e (a=una( o'(aAu;e a zatim 9ao:>tava od(eAene (ezultate do ko;iB
;e do>ao" ne da;u?i ko(i9niku in&o(ma<i;e na ko;i na=in 9e do>lo do
od-ova(a;u?e- (e>en;a" ek9:e(tni 9i9temi u:(avo o'(azlau na=in i :(o<edu(u
iznalaen;a konk(etno- (e>en;a, Na :ime( ukoliko ;e ek9:e(tni 9i9tem iz
o'la9ti medi<ine" 9tudenti mo-u da vide ko;i :odatini :(ed9tavl;a;u alatke ve>ta=ke inteli-en<i;e"
>to zna=i da 9e ko(i9te 9amo onda kada ni;edna e-zaktna al-o(itmi=ka
metoda ni;e :(imen;l;iva ili :ak ne da;e zadovol;ava;u?e (ezultate, Ek9:e(tni
9i9temi 9e 9a9to;e iz dva nezavi9na dela" a to 9u @
49
Ba'a 'nanja ko;a 9e 9a9to;i iz 3a'e pravila u ko;o; ;e
modelovano znan;e iz dato- domena i 3a'u injenica ko;a
9ad(i in&o(ma<i;e ko;e 9e ti=u 9lu=a;a ili :o;ma ko;i 9e
o'(aAu;e,
=e1ani'a. 'akljuivanja ili In!erence engine ko;i ;e
9:o9o'an da (a9uAu;e na o9novu in&o(ma<i;a ko;e 9u 9me>tene
u 'azi znan;a,
Slede?a 9lika 2, :okazu;e o9novnu 9t(uktu(u ek9:e(tno- 9i9tema @
Slika 5. Ono"na !$%k!%$a #k1#$!no& i!#'a
#lo-a 9t(u=n;aka za ve>ta=ku inteli-en<i;u ;e da :(euzme znan;a od
ek9:e(ta iz dato- domena" da 'i &o(mi(ao 'azu znan;a ek9:e(tno- 9i9tema"
:utem &o(malizovan;a to ;e9t :(ezenta<i;e u ko;ima ?e :(edmet i n;e-ovi
at(i'uti 9a=in;avati 'azu znan;a, $va dva zadatka 9u veoma delikatna ;e( ;e
ek9:e(t veoma =e9to ne9ve9tan ve?e- dela 9vo-a znan;aN =e9to 9e de>ava da
i9kae ;edan deo 9vo-a znan;a i to =e9to u &o(mi ko;u ni;e lako &o(malizovati,
50
Na :(ime(" ako :itamo ;edno- >aBov9ko- ma;9to(a da (azmi9li i
o:i>e 9vo; na=in i-(an;a" moe 9e :(imetiti da ?e u na(ednim danima n;e-ovi
(ezultati 'iti u :adu z'o- na:o(a int(o9:ek<i;e to ;e9t 9amo:o9mat(an;a,
Nezavi9no9t izmeAu 'aze znan;a i meBanizma zakl;u=ivan;a ;e
9u>tin9ki elemenat ek9:e(tno- 9i9tema, $na omo-u?ava :(ed9tavl;an;e
znan;a 'ez dodi(niB ta=aka 9a na=inom na ko;e ?e to znan;e 'iti u:ot(e'l;eno,
(edno9t ovo- ti:a a(Bitektu(e ;e u tome >to omo-u?ava da 9e znan;e u
9i9temu 'aze znan;a men;a i nado:un;u;e" a da :(i tome to ne uti=e na
&unk<ioni9an;e meBanizma zakl;u=ivan;a,
Na takav na=in &unk<ioni>u i l;ud9ka 'i?a" ;e( kad =ov;ek 9ti=e nova
znan;a to ne uti=e na meBanizam n;e-ovo- (azmi>l;an;a,
# 9tva(no9ti 9e 9tva(i odvi;a;u na man;e idealan na=in ne-o >to ;e to
:(ikazano na na:(ed :(ikazano; ovo; >emi" i =e9to ;e neo:Bodno o(-anizovati
'azu znan;a" (azviti 9t(ate-i;e za ko(i>?en;e :(avila itd,
Ek9:e(tni 9i9tem ;e =e9to do:un;en od-ova(a;u?im Inte(&e;9om"
man;e ili vi>e 'o-atim" ko;i omo-u?ava di;alo- 9a ko(i9nikom, Idealna
9itua<i;a ;e kada ;e inte(&e;9 na :(i(odnom ;eziku" a ne na nekom a:9t(aktnom
;eziku,
2.3.1. Ba'a injenica
8aza znan;a 9e 9a9to;i od =in;eni<a i :(avila, 8aza =in;eni<a
:(ed9tavl;a (adnu memo(i;u ek9:e(tno- 9i9tema, 8azu =in;eni<a ;e mo-u?e
m;en;ati ;e( na :o=etku 9ad(i ono >to ;e :oznato o i9:itivanom 9lu=a;u" 'ez
u=e>?a meBanizma zakl;u=ivan;a, 6atim 9e ona kom:leti(a =in;eni<ama
do'i;enim od :ok(eta=a ili ko(i9nika, Na :(im;e( u o'la9ti medi<ine 'aza
=in;eni<a moe 9ad(ati li9tu 9im:toma na :o=etku (ada i di;a-nozu na k(a;u
(ada, in;eni<e mo-u 'iti man;e ili vi>e kom:lek9ne" 'i?e :(ed9tavl;ene
9amo elementa(ne =in;eni<e =i;e 9u mo-u?e v(i;edno9ti @
8oolean Flo-i=ke v(i;edno9tiH J ta=no neta=no
Sim'oli=ke =in;eni<e J :(ed9tavl;a;u 9e 9im'lom
!ealne =in;eni<e T :(ed9tavl;a;u 9e (ealnim :odat<ima
Na :(im;e( @ aktivan ;e lo-i=ka =in;eni<a" zaniman;e ;e 9im'oli=ka
dok ;e :lata (ealna =in;eni<a,
Ek9:e(tni 9i9tem ko;i ko(i9ti 9amo lo-i=ne =in;eni<e naziva 9e 9i9tem
(eda *, Si9tem ko;i ko(i9ti 9amo 9im'oli=ke ili (ealne =in;eni<e naziva 9e
9i9tem (eda *W, .ok 9e 9i9tem ko;i ko(i9ti 9vu 9na-u lo-ike naziva 9i9tem
(eda /,
51
# ek9:e(tnom 9i9temu (eda * &o(mule 9e :i>u u 9l;ede?em o'liku @
1ktivan ili X 1ktivan
# ek9:e(tnom 9i9temu (eda *W &o(mule 9e :i>u u 9l;ede?em o'liku @
1ktivan i F'ani.anje ljekar ili plata )****H
# 9i9temu (eda / moemo :(ona?i 9l;ede?u &o(mulu @
J 7olestFJH i J -(i:a i si.pto.FJH Y visoka te.peratura
$ve &o(mule 9e naziva;u u9lovima kada 9lue da :ok(enu :(avila, Moe 9e
:(imetiti da 9e lo-i=ke =in;eni<e tuma=e kao &o(mule ;e( ima;u v(edno9t i9tine, .a
'i ek9:e(tni 9i9tem mo-ao da &unk<ioni>e kao l;ud9ki mozak neo:Bodno ;e da on
(azmi>l;a o 9o:9tvenom na=inu (azmi>l;an;a" o =in;eni<ama ko;ima (a9:olae" o
&o(mulama ko;e moe da kon9t(ui>e,
.(u-im (e=ima ni;e dovol;no da 9i9tem :o9edu;e znan;e ve? mo(a imati i
'#!aDnan*# t;, 6nan;e ko;e o';a>n;ava n;e-ovo znan;e, Ako ko(i9nik ne moe da
da od-ovo( o v(edno9ti neke =in;eni<e" 9i9tem to t(e'a da zna da ne 'i :o9tavl;ao
9talno i9to :itan;e na ko;e ne do'i;a od-ovo(, Jedini na=in da da v(edno9t ovakvo;
=in;eni<i" ;e da ;e zakl;u=i iz d(u-iB =in;eni<a, V(edno9t ;edne =in;eni<e moe 'iti @
po'nataJ kada ;o; ;e dodel;ena neka v(edno9t
nepo'nata J kada ;o; ni;e dodel;ena v(edno9t i ko(i9niku ni;e :o9tavl;eno
nikakvo :itan;e
neoreena J kada ;o; 9i9tem ni;e od(edio nikakvu v(edno9t" a ko(i9nik ;e
od-ovo(io 9a ne znam na :itan;e ko;e 9e ti=e v(edno9ti,
2.3.2. Ba'a pravila
8aza :(avila 9ad(i znan;a od ek9:e(ta" ona 9e ne men;a u toku (ada,
(avilo ima 9lede?u &o(mu @
Ako Zuz(o=ni veznik [ on;a Zzakl;u=ak[
.ok zakl;u=<i ima;u 9lede?i o'lik @
Zin;eni<a[ Y ZV(edno9t[
(ime( @
52
Ako :o:ula<i;a [ )**,*** i unive(zitet9kiJ-(ad
on;a 'io9ko: #metno9tE9e;iYtano
Ako o:o(ezovani(iBodi Y po'nat
i :o(odi=niJkoe&i<i;ent Y po'nat
on;a iz(a=unatiIzno9o(eza Y tano
o9ledn;i :(ime( :okazu;e kako ek9:e(tni 9i9tem moe 'iti ko(i>?en
za;edno 9a kla9i=nim :(o-(amima, Moemo :(et:o9taviti da ?e :(elazak lo-i=ke
=in;eni<e i'raunatiI'nos&ore'a u v(edno9t tano" :ok(enuti :(o<edu(u ko;a
iz(a=unava izno9 :o(eza i dodel;u;e (ealno; =in;eni<i v(edno9t I'nos&ore'a,
8aza :(avila ;e 9ku: :(avila i n;eno lo-i=ko zna=en;e ;e veznik lo-i=ko-
zna=en;a 9vako- :(avila, Mo-u?e ;e lako kodi(ati :(etBodni &o(malizam :(avila
ko;i ima;u 9l;ede?i o'lik @
ako A ili 8 on;a C
ili
ako A on;a 8 i C
ali ni;e i9to ako 9e na:i>e
ako A on;a 8 ili C
2.3.3. =eta pravila i .eta'nanja
6nan;e ;e i9kazano :(avilima dok ;e metaznan;e i9kazano meta:(avilima t;,
:(avilima ko;a o';a>n;ava;u :(avila, Na :(ime( u ek9:e(tnom 9i9temu :od nazivom
MIC7NJu moemo :(ona?i 9lede?a meta:(avila @
Ako 9e t(ai te(a:i;a on;a imati u vidu :o 9lede?em (edo9ledu :(avila ko;a
omo-u?ava;u da @
9e do'i;u klini=ke in&o(ma<i;e o :a<i;entu
na?i ko;i o(-anizmi" ako uo:>te :o9to;e" 9u uz(o<i in&ek<i;e
identi&ikovati na;ve(ovatni;e o(-anizme ko;i uz(oku;u in&ek<i;u
na?i 9ve :oten<i;alne lekove ko;i mo-u 'iti ko(i9ni
iza'(ati na;adekvatni;e lekove
53
Jedan od na;ve?iB :(o'lema 9a ko;ima 9e 9u9(e?e 9:e<i;ali9ta" FKnoKlege
0ngineerH kada :oku>ava da ada:ti(a znan;a ek9:e(ta" ;e to >to ek9:e(t moe da
(a9uAu;e na o9novu :(et:o9tavki t;, ne9i-u(niBJ ne:ouzdaniB znan;a za ko;e ne
:o9to;e alatke ko;e mo-u da iB adekvatno :(ene9u u &o(mulu, $vakvi 9e :(o'lemi
:(evazilaze u:ot(e'om teo(i;e v;e(ovatno?e da 'i 9e de&ini9ao 9te:en ve(ovatno?e
odno9no mo-u?no9ti neke =in;eni<e, Mno-i -ene(ato(i ek9:e(tniB 9i9tema :(ua;u
mo-u?no9t ko(i9niku da ni;an9i(a ve(ovatno?u =in;eni<e tako >to mu :(idoda;u
9te:en ve(ovatno?e,
0... =e1ani'a. 'akljuivanja +in!erence engine2
MeBanizam zakl;u=ivan;a ;e meBanizam ko;i omo-u?ava da 9e nova znan;a
izvode na o9novu 'aze znan;a 9i9tema, o9to;e t(i o9novna na=ina &unk<ioni9an;a
t;, meBanizma zakl;u=ivan;a @
Fo(Ra(d CBainin- T $lan=avan;e una:(i;ed
8a<kRa(d CBainin- T $lan=avan;e unazad
MiUed CBainin- T $lan=avan;e u o'a 9me(a
Moe 9e :(imetiti da ;e :ok(eta= izvoAen;a nezavi9tan od 'aze znan;a >to ;e
9u>tin9ko za ek9:e(tni 9i9tem,
Fo$Ga$; C8ainin& / $lan=avan;e una:(i;edH n;e-ov meBanizam ;e
veoma ;edno9tavan" da zakl;u=i od(eAenu =in;eni<u on :ok(e?e :(avila =i;e 9u
:(emi9e :oznate 9ve dok =in;eni<a ko;u zakl;u=u;e ne :o9tane :oznata ili ni;edno
d(u-o :(avilo ne 'ude mo-u?e :(omeniti,
Ko(i9nik uno9i =in;eni<e" na o9novu tiB unetiB =in;eni<a 9i9tem ?e :oku>ati
da done9e 9ve mo-u?e zakl;u=ke t;, At(i'ute, Ja9no ;e da kod 9viB tiB zakl;u=aka
ima oniB ko;i 9u inte(e9antni za ko(i9nika" ali i oniB ko;i mu ne?e 'iti :ot(e'ni,
in;eni<e 9e nalaze u &o(mi @
At(i'ut Y v(i;edno9t
omo?u od(eAeno- al-o(itma iz(a=unava 9e da li t(aena =in;eni<a moe
'iti zakl;u=ena iz 'aze znan;a, # nekim 9lu=a;evima u al-o(itmu ne moemo znati
kako da iza'e(emo :(avilo ko;e 9e moe :(imeniti za :(avilan zakl;u=ak, # tom
9lu=a;u :(i'e-ava 9e metaznan;u da 'i 9e de&ini9ala 9t(ate-i;a iz'o(a, $va; na=in
&unk<ioni9an;a ;e na;'(i od t(i :omenuta na=ina i omo-u?ava da 9e zakl;u=e
=in;eni<e ko;e :(oizilaze iz :o=etniB :odataka, Ka(akte(i9tika ovo- meBanizma
zakl;u=ivan;a ;e u tome >to 9u 9ve =in;eni<e do9tu:ne odmaB na :o=etku" >to ;e
veoma :o-odno za 9intezu,
54
=a)kGa$; C8ainin& / $lan=avan;e unazadH n;e-ov meBanizam 9e 9a9to;i
od to-a da @ :o=ev>i od =in;eni<e ko;u elimo da utv(dimo" :(et(aimo 9va :(avila
ko;a 9e zakl;u=u;u na to; =in;eni<i" utv(dimo li9tu =in;eni<a ko;e ;e neo:Bodno
dokazati da 'i 9e :(avila mo-la :ok(enuti" a zatim (eku(zivno :(imeniti i9ti
meBanizam na =in;eni<e 9a li9te, Al-o(itam za 8a<kRa(d CBainin- ;e znatno
kom:likovan;i od :(etBodno- na=ina" a ovd;e ?e 'iti :(ikazan 9amo ;edan :(ime(,
Izv(>en;e ovo- al-o(itma moe 9e :(ikazati :omo?u 9ta'la =i;i 9e =vo(ovi naziva;u
ili :o =in;eni<i ili 9a ;ednom od ove dvi;e (;e=i @ iI ili. $vo 9ta'lo 9e naziva i / ili
9ta'lo @
Slika 3, Sta'lo i 6 ili 8a<kRa(d CBainin-Ja
Ka(akte(i9tika ovo- meBanizma zakl;u=ivan;a ;e u tome =to 9u 9va <il;na 9tan;a
do9tu:na na 9amom :o=etku" >to ;e :o-odno za di;a-no9tiku,
Mi>#; C8ainin& / Olana"an*# % o9a '#$a H Al-o(itam MiUed
CBainin-Ja 9e kom'inu;e od :(edBodna dva al-o(itma, $n &unk<ioni>e 9li=no kao
Fo(Ra(d CBainin- ;e( ima za <il; da zakl;u=i datu =in;eni<u" a :(imen;u;e 8a<kRa(d
CBainin- na 9vaku :(onaAenu =in;enien;a,
# na9tavku ;e dat ;edan :(ime( al-o(itma zakl;u=ivan;a @
/, 4atc2 @ (onaAi 9va :(imen;l;iva :(avila Fi& dio ;e zadovol;enH
), 9on!lict resolution @ iza'e(i :(avilo ko;e ?e 9e izv(>iti
$d'a<i :(avila ko;a 9u ve? (ani;e :(imen;ena
Iza'e(i novo :(avilo F9on!lict-resolutionstrateg=H
4, 1ct @ .oda; novu =in;eni<u u MM
St(ate-i;e za (eze(vi9an;e kon&likata @
No du:li<ation @ iza'e(i :(avilo ko;e da;e nove zakl;u=ke
.o one @ iza'e(i :(vo :(avilo =i;i ;e u9lov i9:un;en
.o all @ :(imeni 9va :(avila
.o tBe mo9t 9:e<i&i< @ (imeni na;9:e<i&i=ni;e :(avilo
.o tBe mo9t (e<ent @ iza'e(i :(avilo =i;i u9lov ko(i9ti ko(i9ti na;novi;e
=in;eni<e
56
0.3. PRVA GENERACIJA EKSPERTSKIJ SISTEMA 6 FGES
),+,/ $SN$VNE KA!AKTE!ISTIKE FGES FFi(9t\Gene(ation\EU:e(t\SL9temH
$'la9t ES 9e (azvi;a ve? nekoliko de<eni;a, ES 9e 9a u9:eBom :(imen;u;u u
(aznim o'la9tima l;ud9ke delatno9ti@ indu9t(i;9ke :(oizvodn;e" Bemi;9ke
teBnolo-i;e" -eolo-i;e" :ol;o:(iv(ede" medi<ine" (aznim -(anama teBnike i td,
Sv(9i9Bodno9t 9a ko;om 9e -(ade ES moe 'iti ;edna od 9lede?iB kate-o(i;a@
inte(:(eta<i;a :odataka" :omo? u odlu=ivan;u" :lani(an;u" di;a-no9ti<i" :(edviAan;a
i td,
Nivo (azvo;a ES :(ve -ene(a<i;e FFGESH ko;i 9u dana9 ;o> uvek na;vi>e
kome(<i;alno za9tu:l;eni ka(akte(i>u uBodane metode i teBnike 9im'oli=no-
:(ed9tavl;an;a znan;a iz od-ova(a;u?e- domena :(imene" (e>avan;a :(o'lema
ko(i>?en;em tako :(ed9tavl;eno- znan;a" kao i u 9a-la9no9ti 9a :(etBodnim"
ko(i>?en;em od-ova(a;u?e 9o&tve(9ke :od(>ke za (azvo; FGES,
Ne moe 9e zao'i?i =in;eni<a da 9u FEGS u-lavnom 'ili ES za :omo? u
ne=emu t;, D<on9altin-D za neki od(eAeni domen,
Kod od(avan;a ES@ =e9to 9u :(i9utne te>ko?e u nad-(adn;i 'aze znan;a"
9tati=no9t Beu(i9ti=ko- znan;a" kao i =e9to :(i9utna k(uto9t &o(malizama u
:(et9tavl;an;u znan;a,
Kod ek9:loata<i;e ES@ u9ki domeni :(imene" neo:Bodna :(e<izna
9:e<i&ika<i;a zaBteva ko(i9nika ES" =e9to nedovol;no i9<(:na o';a>n;en;a kao i
davan;e zakl;u=aka za ko(i9nike na :(i(odnom ;eziku,
No i :o(ed 9viB na'(o;aniB nedo9tataka" FGS :(ed9tavl;a;u :(vi i zna=a;an
ko(ak u :(o;ektovan;u inteli-entniB :(o-(ama :omo?u ko;iB 9u ek9:e(t9ka znan;a
eminentniB ek9:e(ata 9t(uktui(ana" tako da iB u :(ak9i moe ko(i9titi >i(i k(u-
:o9lenika 9a :ozitivnim 9o<i;alnim :o9ledi<ama, Ti:i=na 9t(uktu(a FGES data ;e na
9l,),+J/,
Sl,),+J/,
8A6A
6NANJA
F$!MALI6MI I
MEIANI6AM
6AKLJ#IVANJA
!A.NA
MEM$!IJA
S!EGA SA K$!I SNI K$M
K$!ISNIK
57
6'o- n;iBove (ealne v(edno9ti u v(eme na9ta;an;a i kao o9nove za dal;i
(azvo; ES u dal;em tek9tu nave>?emo kl;u=ne o9o'ine FGES" 9a ko;ima ?e 'iti
:(ezentovan nivo n;iBove (adne 9:o9o'no9ti kao i o-(ani=en;a z'o- ko;iB 9e
mo(alo i?i dal;e 9a u9av(>avan;em teBnolo-i;e ES :(e 9ve-a :(eko <A5< D secon
generation 5<" a ka9ni;e 9a oviB i na 845< D real ti.e 5<.
P$#;!a"l*an*# Dnan*a
Fo(malizmi :(ed9tavl;an;a znan;a FGES dozvol;ava;u da 9e znan;e :(ed9tavi
kao 9tati=no" konzi9tentno i nezavi9no od kontek9ta u kome 9e od(eAen :(o'lem
o'(aAu;e,
Takav na=in :(ed9tavl;an;a im:li<i(a (ezonovan;e ko;e 9e 9vodi na 9ku:
:(edod(eAeniB ko(aka zakl;u=ivan;a a ne na adekvatno zakl;u=ivan;e ek9:e(ta, To
dal;e im:li<i(a mo-u?no9t (e>en;a 9amo &o(malno lo-i=ke 9intak9ne mani:ula<i;e,
.akle u FGESJu ni9u omo-u?ene 9emanti=ke mani:ula<i;e znan;em z'o-
nedo9tatka teBnike za :(ed9tavl;an;e du'l;e- znan;a" ko;e ;e u &unk<i;i kontet9ta,
(etBodno za 9o'om :ovla=i :(o'lem :(i9tu:a :(edmetnom znan;u i
dovol;no ;a9no o';a>n;en;e (ezonovan;a,
Sve na:(ed (e=eno 9u>tin9ki od(eAu;e FEGS u 9mi9lu :(imene u (elativno
ni9kim" :(e<izno de&ini9anim o'la9tima l;ud9ko- znan;a, (edikati i &unk<i;e FGES
9u :(ila-oAene :o;edno9tavl;enom modelu :o;ava iz (ealno- 9veta,
# dal;em tek9tu da;e 9e detal;ni;i :(ikaz :o;ediniB 'lokova 9a 9l,),/J/ i nekiB
(elevantniB momenata ko;i 9u vezani za FGES,
a2 M#8aniD'i Dakl*%i"an*a
MeBanizmi zakl;u=ivan;a u FGES 9e 9vode na lo-i=ke meBanizme, Ti:i=ni
:(ime(i 9u za9novani na olan=avan;u una:(ed i olan=avan;u unazad,
Lo-i=ki meBanizmi zakl;u=ivan;a 9u od-ova(a;u?i za o'(adu (elativno
9tati=ko- znan;a ko;e 9e v(emenom malo ili ni malo ne men;a, # :(i9u9tvu
kon&liktniB in&o(ma<i;a u ES" ko;e 9e v(emen9ki men;a;u kao i u 9lu=a;u 9i9tema 9a
velikim 'azama znan;a ovakvi meBanizmi 9u neadekvatni,
o9e'an nedo9tatak FGES ;e u tome da oni ni9u 'ili u 9tan;u da :(e:ozna;u
da li ;e konk(etan :(o'lem" ko;i ;e u o'(adi" :(i:ada ili ne ek9:e(tizi za ko;u ;e ES
:(edviAen, Na(avno" ukoliko :(o'lem i9ka=e iz domena ES" FGES na-lo
:o-o(>ava;u 9vo;e &unk<ioni9an;e, #z(o<i ovo; 9la'o9ti 9u neadekvatno
:(ed9tavl;an;e znan;a i :o;edno9tavl;ene teBnike (ezonovan;a,
#o'i=a;eni na=in (ezonovan;a kod FGES temel;i 9e na 9im'oli=kom
iz(a=unavan;u,
FGES 'i :o9edovao ve?e mo-u?no9ti da ;e u n;emu 'ila 9:(e-nuta
teBnolo-i;a 9im'oli=no- 9a nume(i=kim iz(a=unavan;em, $vo ;e z'o- to-a >to
na;ve?i '(o; o'la9ti u nau<i" a :o9e'no u teBni=kim naukama ko(i9ti t(adi<ionalno
nume(i=ko iz(a=unavan;e,
Ako 9e u nekim FGES i ko(i9tilo 9:(e-nuto iz(a=unavan;e to ;e o9tva(ivano
na nivou C:litke 9:(e-eD ;e( 9e 9vodilo na eventualnu mo-u?no9t :ozivan;a
nume(i=ke :(o<edu(e tokom :(o<e9a zakl;u=ivan;a i inte(:(eta<i;e (ezultata,
58
o(ed nedo9tatka Cdu'oke 9:(e-eD 9im'oli=ko- i nume(i=ko- iz(a=unavan;a"
teBnike zakl;u=ivan;a FGES -ene(alno 9u takoAe u nedovol;no; me(i :o-odne za
:a(alelno :(o<e9i(an;e,
Na k(a;u t(e'a nave9ti da 9u FGES 'ili k(a;n;e o-(ani=eni u :o-ledu
kodi(an;a i ko(i>?en;a zd(avo(azum9ko- zakl;u=ivan;a F(ezonovan;aH kome 9e
=ovek ok(e?e kada neke &o(malne :(o<edu(e otkau, I9to tako ;e 'ilo o-(ani=eno
ko(i>?en;e analo-i;a kao na=ina zakl;u=ivan;a,
92 Mo;%li Da 1$#&%
Moduli za 9:(e-u ES 9a ko(i9nikom omo-u?ava;u di;alo- ko(i9nika 9a ES u
vezi zakl;u=ivan;a i inte(:(eta<i;e (ezultata,
Mo-u?no9t davan;a o';a>n;en;a 9e ne t(eti(a u dovol;no; me(i kao zadatak za
ko;i ;e :ot(e'na inteli-en<i;a, $';a>n;en;e 9e na;=e>?e 9vodi na navoAen;e niza
:o(uka ukl;u=u;u?i i Beu(i9tike iz 'aze znan;a ko;a 9e :(imen;u;e u :(o<e9u
zakl;u=ivan;a :(i o'(adi ko(i9ni=ko- zaBteva, Takva o';a>n;en;a 9u na;=e>?e 'ila
neadekvatna za ko(i9nike, To ;e :(oi9ti<alo iz =in;eni<e da ;e u 'azama znan;a
FGES znan;e veoma =e9to :(ed9tavl;ano 9tati=no i nezavi9no od kontek9ta,
FGES na;=e>?e ni9u ko(i9tili prironi je'ik u dovol;no; me(i :(i davan;u
o';a>n;en;a o :(o<e9u (ezonovan;a >to ;e ko(i9nike na;=e>?e dovodilo u 9itua<i;u da
im mno-o to-a ni;e 'ilo ;a9no, Mo-u?no9ti :ovezivan;a FGES ili inte-(a<i;i 9a
d(u-im :(o-(amima v(lo 9u o-(ani=ene, To ;e 9to-a >to moduli za takvu 9:(e-u F9a
:(o-(am9kim i (adnim ok(uen;emH ni9u 'ili (azvi;ani u dovol;no; me(i,
a2 Ra; % $#alno' "$#'#n%
Mo-u?no9ti FGES za inte(ak<i;u 9a ok(uen;em 9u k(a;n;e o-(ani=ene" i u
tom 9mi9lu FGES 9u ne:ode9ni za (e>avan;e :(o'lema u dinami=kom ok(uen;u 9a
=e9tim i '(zim :(omenama u (ealnom v(emenu,
To :(oi9ti=e iz to-a >to u FGESJu na;=e>?e ni;e :o9to;ala 9t(uktu(a :odataka
za u9:e>nu 9:(e-u 9a ok(uen;em za o'(ade u (ealnom v(emenu,
omenuta o-(ani=en;a 9u i9to tako :o9ledi<a i9kl;u=ivo 9ekven<i;alno-
&unk<ioni9an;a meBanizama zakl;u=ivan;a kao i 9ekven<i;alne ma>in9ke o'(ade,
92 P$ik%1l*an*# Dnan*a i %#n*#
(iku:l;an;e znan;a kod FGES ni;e u dovol;no; me(i automatizovano, (i
k(ei(an;u 'aze znan;a ekspert i in$enjer 'nanja 9u za;edno na zadatku,
0ksperti najeFe i.aju pro7le.a a svoje e.pirijsko 'nanje i'ra'e u o7liku
apstraktni2 pravila.
Slede?i :(o'lem ko;i ;e 'itan ;e integracija 'nanja i' vie i'vora i o.ena
ako ;e to neo:Bodno za &unk<ioni9an;e ES, Sve :(etBodno :o9tavl;a o'3iljne
'a1teve pre in$enjera 'nanja.
6a FGES 9u (azvi;eni adekvatni inteli-entni edito(i i moduli za 9:(e-u ko;i
t(e'a da olak>a;u uno>en;e i modi&ikovan;e znan;a" meAutim nemo-u?no9t za
59
auto.atsku sinte'u pravila pute. .ainskog uenja ;e ;edan od na;ve?iB
nedo9tataka FGES" :o9e'no u do-(aAivan;u 'aze znan;a,
$va; nedo9tatak zna=a;no 9man;u;e inteli-entnu inte(ak<i;u FGES i
ko(i9nika" ali 9e to odno9i na ek9:e(ta i na inen;e(a znan;a,
)2 Ja$;"#$ki Da8!#"i
Na;ve?i '(o; FGES ;e (azvi;en na konven<ionalnim (a=una(ima III i IV
-ene(a<i;e ili na 9:e<i;alizovanim (a=una(9kim ma>inama,
e(&o(man9e na 9:e<i;alizovanim (a=una(9kim ma>inama FLIS ma>ineH 9u
na;=e>?e 'ol;e od oniB 9a konven<ionalniB ma>ina" ali 9ve to :(ate i od(eAeni
&inan9i;9ki a9:ekti,
Mali ;e '(o; FGES ko;i 9u :(o;ektovani da mo-u da ko(i9te 9na-u
konvencionalni2 i specijali'ovani2 .aina> da 'i ko(i9tili :(edno9t i ;edniB i
d(u-iB, Ia(dve( mo(a da :o9edu;e mo-u?no9t di(ektno- di;alo-a :(eko monito(a
ina=e ;e 'ez to-a e&ika9no9t zna=a;no 9man;ena i u &azi :(o;ektovan;a" a i ka9ni;e
kod ek9:loata<i;e ES,
;2 RaD"o* FGES
K(ei(an;e t;, 9intetizovan;e :(ototi:a FGES ;e (elativno lako, (ototi: ;o>
uvek ne :o9edu;e :e(&o(man9e :(o&e9ionalno- ES" on ;e :ode9an 9amo za
;edno9tavnu :(ezenta<i;u i to ;o> uvek ni;e -a(an<i;a za u9:e>no9t,
(ototi: 9e do-(aAu;e u <il;u e&ektivno- ko(i>?en;a i tada on :o9ta;e znatno
9loeni;i,
6'o- to-a" naiz-led u9:e>an :(ototi: ne dovodi do (ealiza<i;e e&ektno-
:(o&e9ionalno- (e>en;a ES" ;e( 9e ne 9a-leda;u na v(eme i dovol;no i9<(:no
:o9tavl;eni <il;evi ko;e ka9ni;e ni;e uvek lako o9tva(iti,
60
),+,) S$FTVE!SK$ $K!#%ENJE 6A SINTE6# FGES
Gene(alno" :(o-(am9ku :od(>ku u :(o<e9u 9inteze ES =ini 9ku: u ko;i
9:ada;u@ :(o-(am9ki ;ezi<i" ;ezito 9u 9:e<i;alizovani edito(i"
:(o-(ami za kont(olu ulaznoJizlazniB o:e(a<i;a" detekto(i -(e>aka kao i :(o-(ami za
davan;e o';a>n;en;a ko(i9niku,
ot(e'no ;e na-la9iti da ;e u ovom 9lu=a;u :(o'lem :(o-(ama za (azvo; ES
kom:lek9ni;i i :od tim 9e :od(azumeva inte-(alno 9o&tve(9ko ok(uen;e u9me(eno
za (azvo; ES,
Takvo ok(uen;e F5Epert <Fste. Builing 4ools D 5<B4H o'ez'eAu;e
9lede?e@
- teBnike :(ed9tavl;an;a znan;a iz domena ES"
- ;ednu ili vi>e 9tanda(dniB teBnika zakl;u=ivan;a"
- modul za 9:(e-u 9a ko(i9nikom ko;i (azvi;a ES kao i
- modul za 9:(e-u ES 9a k(a;n;im ko(i9nikom,
6a za 9o&tve(9ko ok(uen;e ES8T ;e ko(i>?en naziv LJ#SKA ES" odno9no
K$LJKA ES, L;u9ka F>kol;kaH ES ;e ono >to o9ta;e od ES kada 9e iz i9to- izdvo;i
znan;e, 6a:(avo l;u9ku =ine@
- meBanizam zakl;u=ivan;a"
- u:(avl;a=ka 9t(uktu(a"
- (adna memo(i;a i
- inte(&e;9 :(ema ko(i9niku ES,
t;, 9vi oni elementi ES ko;i omo-u?ava;u ko(i9niku da (azvi;e ES :o9e'ne
namene t;, kod u-(aAivan;a :a(ameta(a" :(avilai &o(mi(an;a 'aze znan;a,
$vakav na=in -ledan;a na (azvo;no SM ok(uen;e ES :(oizilazi iz okolno9ti
da meBanizmi zakl;u=ivan;a F(ezonovan;aH 9u 9ko(o i9tovetni za 'li9ke T 9(odne
domene :(imene ES,
$no >to =ini ES (azli=itim 9u 'aze znan;a t;, znan;e u-(aAeno u i9te >to ;e
C9( 9i9temaD ko;i ok(uu;e :(etBodno o:i9ana Cl;u9kaD,
So&tve(9ka ok(uen;a ES 9u ;o> :oznata i :od nazivom CSKELETNA
LJ#SKAD F9kelet 9Bell9H" >to :oti=e od a9o<i;a<i;e da 9e (adi o 9keletu vi>e ES 9a
(azli=itim 'azama znan;a,
Kada 9e (adi o ES8T za FGES ko(i9ti 9e k(ati<a FGES8T,
Ka(akte(i9tike FGES8T 9u ovde navedene u -lavnim <(tama i to u-lavnom 9a
o9v(tom na@ o'la9t :(imene" 9t(uktu(u" na=in :(ed9tavl;an;a znan;a" (ezonovan;e"
module za 9:(e-u" :(iku:l;an;e znan;a" :(o-(am9ke ;ezike i elementa(ne
Ba(dve(9ke zaBteve,
61
a2 O9la! 1$i'#n#
FGES8T 9o&tve(9ko ok(uen;e ;e :o-odno za (azvo; ES za od(eAene ti:ove
zadataka ti:a@ kla9i&ika<i;a" di;a-no9tika i diza;n,
FGES8T ni9u :o-odni za (azvo; ES za u:(avl;an;e u (ealnom v(emenu" navi-a<i;e
i 9li=no, To ;e z'o- to-a >to FGES8T veoma =e9to ne :o9edu;u :(e 9ve-a
kom:lek9ni;e teBnike :(ed9tavl;an;a znan;a" :(o-(ame za '(zu (azmenu :odataka
:(eko #PI o:e(a<i;a 9a 9:ol;nim ok(uen;em" kao i 9:o9o'no9t inte-(a<i;e
F9:(ezan;aH 9a d(u-im :(o-(amima,
92 S!$%k!%$a FGES=T
Ti:i=na 9t(uktu(a FGES8T data ;e na 9li<i +,)J/,
Sl, ),+J) FGES=T T &i(9t -ene(ation ES 'uildin- tool9
$vu 9t(uktu(u :od(ava od-ova(a;u?i ;ezik za :(ed9tavl;an;e znan;a u 'azi
znan;a" kao i :(o-(ami za :(iku:l;an;e znan;a Fko;i =e9to ni9u inte-(i9ani u
FGES8TH" meBanizam za zakl;u=ivan;e" modul :(o-(ama za vezu 9a ko(i9nikom u
&azi 9inteze ES kao i modul za vezu F9:(e-uH 9a k(a;n;im ko(i9nikom u &azi
ek9:loata<i;e ES,
!IK#LJANJE
6NANJA
M$.#L 6A S!EG# SA K$!ISNIK$M #
!$CES# SINTE6E ES
8A6A
6NANJA
MEIANI6AM
6AKLJ#IVANJA
M$.#L 6A S!EG# SA
K!AJNJIM K$!ISNIK$M
62
)2 P$#;!a"l*an*# Dnan*a
Na 9l, ),+,4 data ;e 'lok >ema na ko;e 9e 9ve na=ine mo-u :(ed9taviti znan;a kod
FGES8T, o :(avilu u FGES8T 9to;i o:(edel;en;e za ui iz'o( teBnike
:(ed9tavl;an;a znan;a,
FGES8T za :(ezenta<i;u i odlu=ivan;e na;=e>?e ko(i9te pravila,
&ravila 9u o'lika@
IF
a(ameta( A" Value
AN. a(ameta( 8" Value
$! a(ameta( C" Value
TIEN
a(ameta( ." Value ili
6akl;u=<i"
-de 9u :(emi9e lo-i=ke klauzule :ovezane o:e(ato(om AN. ili $!" a
zakl;u=ko :(ila-oAava;u
elementima :(o'lema te n;iB mo-u e&ektivno ko(i9titi i9ku9ni inen;e(i znan;a,
:e.antika .re$a 9e ko(i9ti u FGES8T ali z'o- nedo9tataka u vezi 9a te>ko?ama
v(>en;a izmena u 'azi znan;a i9:ol;ava;u 9e nekonzi9tentno9ti ko;e zna=a;no
kom:liku;u ek9:loata<i;u ES,
Sl,),+,4,
!AVILA
!E.STAVLJANJE
6NANJA
$KVI!I
SEMANTIKE
M!E%E
T!$JKE
$ T A J V
!$CE.#!E
IE#!ISTIKA L$GIKA
NEI6VESNI
$.ACI
63
;rojka -1/ F$';e<t" At(i'ut" Value" $';ekat T At(i'ut T V(edno9tH 9u
za:(avo 9:e<i;alan 9lu=a; 9emanti=kiB m(ea F9a t(i v(9te =vo(ova@ o7jekti> atri7uti i
vrenosti i 9a dve v(9te -(ana@ jeste i i.a@.
Ako 9e u nekom ES :o9mat(a 9amo ;edan o';ekat -1/ ko;im 9e (eduku;u
na :a(ove o'lika AJV FAt(i'ut T V(edno9tH" ko;i 9u 9loeni $JAJV 9tim >to kod
:a(ova AJV nema na9leAivan;a" ;e( ne :o9to;i :(ed9tavl;an;e ve?e- '(o;a o';ekata
ko;i 9u u meAu9o'nom odno9u :(i:adan;a,
&roceure L 9u kako ;e (ani;e ve? na-la>eno v(lo =e9t o'lik :(ed9tavl;an;a
znan;a u FGS8T te i u FGES8T ima;u od-ova(a;u?e me9to, Veliki '(o; FGS8T
omo-u?ava :ozivan;e :(o<edu(a u zakl;u=<ima :(avila i iz okvi(a" (adi
iz(a=unavan;a v(edno9ti neko- :a(amet(a ili at(i'uta iz okvi(a,
Nei'vesni poaci> 9e :omo?u FGES8T :(ed9tavl;a;u :(eko !aktora
i'vesnosti u klauzulama :(avila, Fakto(i izve9no9ti 9e :(ed9tavl;a;u kao '(o;ne
v(edno9ti i ozna=ava;u 9te:en 9i-u(no9ti 9a ko;im 9e mo-u neke =in;eni<e uzeti kao
ve(ovatne da (e>e :(et:o9tavke za ko;e 9e ima;u 9amo :ot(e'ni u9lovi, FNa :(ime(
ako ;e mo-u?i (a9:on neizve9no9ti W/" J/ tada :(eko :(avila I& A tBen F*"1H8 zna=i
da :o9to;i (elativno vi9oka izve9no9t od 1*V za :(et:o9tavku 8 ako vai
:(et:o9tavka A,,
FGES8T za9novaniB na !or.alnoj logici" znan;e 9e :(ed9tavl;a :(eko
lo-i=kiB i9kaza :(edikat9ko- (a=una, Takvi i9kazi 9e mo-u :ovezati lo-i=kim
o:e(ato(ima@ AN." $!" N$T" K$!" i td,
$9novni nedo9tatak :(oizilazi iz =in;eni<e da lo-i=ki i9kazi mo-u imati
9amo v(edno9ti TANI i NETANI" >to o-(ani=ava ukl;u=ivan;e neizve9niB
=in;eni<a ko;e ima;u o9o'ine ko;e 9e :ozi<ioni(a;u izmeAu oviB v(edno9ti >to
u9k(a?u;e mno-e &ine9e u iz(aavan;u ko;e e-zi9ti(a;u u (ealno9ti,
Kod ES8T FGES u ko;i ;e u-(aAen od(eAen ;ezik za de&ini9an;e :(avila
:o9to;i mo-u?no9t da na(ed'e neko- ;ezika >i(e Fo:>teH namene Fa9<al" (olo-"
LIS i d(,H 'udu u-(aAene u :(avila,
T(e'a na-la9iti da 9e ;ezite uzev>i :(ed9tavl;an;e znan;a u FGES8T ni;e dovol;no 9t(uktui(ano
>to za :o9lediko?e oko od(avan;a velikiB 'aza znan;a,
TakoAe 9u>tin9ki nedo9tatak FGES8T odno9i 9e na =in;eni<u da ne
:o9edu;e mo-u?no9t :(ed9tavl;an;a du'l;e- modela :(o'lema za ko;i ;e ES
namen;en, Naime u 9kladu 9a na:(ed (e=enim FGES8T ne :od(ava;u
zakl;u=ivan;e F(ezonovan;eH za9novano na modelima,
;2 M#8aniDa' Dakl*%i"an*a
Ko D.e2ani'.a@ 'akljuivanja Dre'onovanja@ FGES8T ko(i9ti kako
olan=avan;e una:(ed FFCJ Fo(Ra(d CBainin-H tako i F8C T 8a<kRa(d CBainin-H,
$'e metode ukl;u=u;u :(e:oznavan;e uzo(aka odno9no od(eAivan;e 9ku:a :(avila
ko;a 9u :(imenl;iva za t(enutno 9tan;e 9i9tema o:i9ano u (adno; memo(i;i,
64
Ko C9 'akljuivanja t(ae 9e :(avila ko;a u 9vo;im TIEN delovima
ima;u tv(Aen;a ko;a od-ova(a;u :(et:o9tavl;enom (e>en;u :(o'lema, Kada 9e naiAe
na neko takvo :(avilo F/H" :(et(aivan;e 'aze znan;a 9e na9tavl;a do TIEN
:(avila =i;i delovi :od(ava;u :(emi9e :(avila /, $va; :(o<e9 9e (eku(zivno
na9tavl;a 9ve dok 9e ne :otv(di :(et:o9tavl;eno (e>en;e ili dok 9e ne :okae da
:(et:o9tavka ni;e ta=na,
Ko <9 'akljuivanja :olazi 9e od neke =in;eni<e iz (adne memo(i;e i
na9to;i da 9e :omo?u :(avila =i;e :(emi9e od-ova(a;u :olaznim =in;eni<ama" u
:(o<e9u :(et(aivan;a -ene(i>e 9ku: kon&liktniB :(avila,
Na ovo se alje pri.enjuju re'olucije kon!likata> (adi od(eAivan;a ;edno-
;edino- ko;e ?e 9e :(imeniti, (imena oda'(ano- :(avila" dovodi do :(omena u
(adno; memo(i;i, (o<e9 9e na9tavl;a 9ve do nalaen;a (e>en;a ili dok 9e ne :okae
da za :o9mat(ani 9lu=a; nema (e>en;a Fni;e o:i9ano od-ova(a;u?im 9tan;em u
(adno; memo(i;iH,
Kom'inovan;e 9im'oli=ko- i nume(i=ko- iz(a=unavan;a kod FGES8T v(>i
9e :(eko proceura .ate.atiki2 i'raunavanja i e.ona F9l, +,)J4H, I9ko(i9timo
:(iliku da o';a9nimo >ta 9e :od(azumeva :od demonima,
5e.oni 9u u:(avl;a=ki meBanizmi u :(o<e9u zakl;u=ivan;a ko;i 9e
i9:ol;ava;u kad 9e za izv(>avan;e nekiB :(o<edu(a 9teknu u9lovi za izv(>avan;e i9tiB
:(eko od(eAeniB v(edno9ti od-ova(a;u?iB :a(ameta(a, 6a 9:ol;n;e- :o9mat(a=a ovo
9e name?e kao iznenadno T neo=ekivano T demon9ki" meAutim u:(avl;a=ki
meBanizmi nonJ9to: :(ate 9tan;e :a(ameta(a i kada 9e 9teknu :ot(e'ni u9lovi
.EM$NI na9tu:a;u 9a9vim dete(mini9ano,
FGES8T ko;i 9u za9novani na :(in<i:ima J okvi(ima demon9ke 9itua<i;e 9e
aktivi(a;u u:o(edno :(e ili :o9le aktivi(an;a o9novniB v(edno9ti :ol;a neko- okvi(a,
4e2ani'a. kolske ta7le ;e takoAe ;edan u:(avl;a=ki meBanizam ko;i 9e
ko(i9ti u nekim FGES8T, $n ;e kom:lek9ni;i od CdemonaD" ;e( koo(dini(a vi>e
meBanizama zakl;u=ivan;a u :(o<e9u :(et(aivan;a nekiB nezavi9niB -(u:a :(avila
kod :(i9tu:an;a za;edni=ko; (adno; memo(i;i,
3akljuivanje sa nei'vesni. poaci.a ni;e za9tu:l;eno u 9vim FGES8" a i
tamo -de 9e =e9to (adi o :o;edno9tavl;enim :o9tu:<ima 'azi(anim na :(et:o9tavto ni;e uvek 9lu=a; u :olaznim :(o'lemima za
ko;e ;e ES namen;enH,
6a :(o<e9e (ezonovan;a 9a neizve9nim :oda<ima ko(i9te 9e &akto(i
izve9no9ti, N;iBovo od(eAivan;e ;e na;o9etl;ivi;i :(o'lem ko;i ;e te>ko
o';ektivizi(ati ve? u veliko; me(i zavi9e od li=no- i9ku9tva ek9:e(ta" a delom i od
inen;e(a znan;a,
# FGES8T 9e veoma (etko :(imen;u;e F#667 !IST#,
# vezi meBanizama zakl;u=ivan;a t(e'a (e?i da FGES8T ko(i9ti ;ednu ili :ak
mali '(o; teBnika zakl;u=ivan;a za ;edan ko(ak <iklu9a zakl;u=ivan;a,
65
Ako FGES8T ko(i9ti vi>e teBnika (ezonovan;a Fzakl;u=ivan;aH tada 9u
neo:Bodne .eta kontrole F9l, +,)J4H ko;e ko(i9niku omo-u?ava;u da 9:e<i&i<i(a
:(imenu teBnike :(ema li=nom uvidu u :(o'lem ko;i (e>ava ES,
Na 9li<i +,)J4 9u inte-(alno :(ed9tavl;ene 9ve na:(ed :omenute teBnike i
metode (ezonovan;a" :a 9e ;edno9t(ano moe zakl;u=iti da one u FGES8T 9ve idu
9imet(i=no, MeAutim to ni;e 9lu=a; ne-o 9u u od(eAenom FGES8T od-ova(a;u?e-
ES za9tu:l;ene 9amo neke od n;iB ko;e 9u u9a-la>eno oda'(ane 9Bodno nameni ES,
Ve? u :o=etnom :e(iodu na9ta;an;a FGES" a :o9e'no u ka9ni;im &azama (azvo;a
'ilo ;e :oku>a;a Cunive(zalniBD (e>en;a FFGHES ali na(avno 'ez neko- vidno-
u9:eBa ;edino >to 9e iz to-a :ozitivno iz(odilo ;e ide;a o ES8T,
Slika ),+,4

#2 Mo;%l Da 1$#&% a ko$iniko' % BaDi in!#D# ES
Modul za 9:(e-u FGES8T 9a ko(i9nikom u &azi o9tva(ivan;a 9inteze 9ad(i 9lede?e
o9nove :od modula F9l, +,)J0H@
- k(ei(an;e 'aze znan;a"
- i9:(avka Fde'u-ovan;e T otklan;an;e -(e>akaH"
- k(ei(an;e inte(&e;9a za k(a;n;e- ko(i9nika :(i ek9:loata<i;i ES" i
- kont(ola zakl;u=ivan;a
Kreiranje 7a'e 'nanja> :od(ano ;e ;ezi<ima za :(ed9tavl;an;e :(avila"
:a(ameta(a i okvi(a" 9:e<i;alizovanim edito(ima Fko;ima 9e olak>ano :(ove(ava
MEIANI6MI
6AKLJ#IVANJA
8C FC
!E$6NAJ
VANJE
#6$!AKA
!E6$L#CIJA
K$NFLIKTA
MEIANI6AM
K$LSKE TA8LE L$GIKA
!$CE.#!E
MATEMATIKA
N#ME!IKA
I6!A#NAVANJA
.EM$NI
!E6$N$VANJE
SA NEI6VESNIM
$.ACIMA
META
K$NT!$LA
66
9intak9a :(avila odno9no :a(ameta(a kao i mo-u?no9t kom:ila<i;e 'aze znan;a u
neku inte(nu &o(mu ko;a ;e :o-odni;a za :(imenu meBanizma zakl;u=ivan;aH,
&rogra.i 'a atkrivanje i otklanjanje greaka Fde'u-ovan;eH :(ua;u
mo-u?no9t :(ove(e konzi9tntno9ti 'aze znan;a :(eko :(a?en;a 9i9tema
zakl;u=ivan;a :o ko(a<ima uz o';a>n;en;a Cza>toD i CkakoD,
4oul 'a spregu sa krajni. korisniko. 9e (ealizu;e :(eko :(o-(ama za
&o(mi(an;e ek(ana kao i :omo?u FBel:aH za k(a;n;e- ko(i9nika,
Kontrola 'akljuivanja 9e =e9to 9vodi na 9:e<i&ika<i;u :(io(iteta u
zakl;u=ivan;u, Metode kont(ole u FGES8T 9u :(ili=no o-(ani=ene,
Sl, ),+,0 Modul za 9:(e-u 9a ko(i9nikom :(i 9intezi ES
B2 Mo;%l Da 1$#&% a k$a*n*i' ko$iniko' ES
Moduli za 9:(e-u FGES8T 9a k(a;n;im ko(i9nikom ES 9u o-(ani=eni
okolno>?u da 9u FGES u-lavnom kon9ultivno- ti:a i da ;e u ek9:loata<i;i
komunika<i;a ES i k(a;n;e- ko(i9nika na;=e>?e ti:a di;alo-a@ 9i9tem :o9tavl;a
M$.#L 6A S!EG# SA
K$!ISNIK$M !I SINTE6I ES
K!EI!ANJE
8A6E 6NANJA
IS!AVKA
G!EAKA
F.e'u-Jovan;eH
K!EI!ANJE M$.#LA 6A
S!EG# SA K!AJNIM
K$!ISNIK$M
K$NT!$LA
6AKLJ#IVANJA
M$.#L 6A S!EG# SA
K!AJNJIM K$!ISNIK$M
.AVANJE $.G$V$!A
NA ITANJE SISTEMA
$8JANJENJA
D6AT$ED i DKAK$ED
67
Sl, ),+,+ Modul za 9:(e-u 9a k(a;n;im ko(i9nikom
:itan;a" k(a;n;i ko(i9nik da;e od-ovo(e,
Komunika<i;a izmeAu k(a;n;e- ko(i9nika i ES na :(i(odnom ;eziku ;e
na;=e>?e :(ili=no o-(ani=ena,
TakoAe davan;e o';a>n;en;a o :(o<e9u zakl;u=ivan;a 9u veoma =e9to
o-(ani=ena na od-ovo(e za :itan;e Cza>toD i CkakoD,
$vo o';a>n;en;e :o;a=ava :ove(en;e k(a;n;e- ko(i9nika u ES" iako 9e (ealno
k(oz ta o';a>n;en;a ko(i9niku ne o9tva(u;e du'l;i uvid u :ona>an;u ES" a :o9e'no
kada ;e u :itan;u du'l;e zna=en;e vezano za 9t(ate-i;e zakl;u=ivan;a,
&2 P$ik%1l*an*# Dnan*a
# :(iku:l;an;u znan;a :olazi 9e od (a9:oloiviB znan;a iz domena :(imene
ES, Mo-u?i izvo(i znan;a 9u@
- ek9:e(ti iz o'la9ti :(imene ES"
- kn;i-e"
- (ezultati me(en;a"
- di;a-(ami"
- em:i(i;9ki :oda?en;a ES8T une9e :odatke i im:lementi(a znan;e
o kome ;e (e= u 8A6# 6NANJA,
6nan;e :(ed9tavl;eno u 'azi znan;a ukl;u=u;e@
- teBnolo-i;e iz domena :(imene"
- (elevantne elemente"
- kla9e"
- (ela<i;e"
- 9vo;9tva"
- v(edno9ti"
- :(avila i
- :odatke neo:Bodne za davan;e o';a>n;en;a,
Faza :(iku:l;an;a znan;a ;e na;dua od 9viB aktivno9ti u (azvo;u ES,
# okvi(u FGES teBnolo-i;e (azvi;eni 9u neki :(o-(ami za &o(maliza<i;u
:(iku:l;an;a znan;a, $ni o'i=no ni9u inte-(i9ani u 9o&tve(9ko ok(uen;e FGES8T
ne ko(i9te teBnike ma>in9ko- u=en;a u o9va;an;u novo- znan;a,
FGES teBnolo-i;a ;e (azvila od(eAene :(akti=ne 9t(ate-i;e :(iku:l;an;a znan;a@
68
- multidimenziono 9kali(an;e
- Bi;e(a(Bi;9ko -(u:i9an;e"
- &(ekventnu u9lovl;eno9t"
- (e:e(toa(9ke (e>etke i d(,
(etBodne 9t(ate-i;e i teBnike 9u (azvi;ane kao :omo? ek9:e(tima :(i 9intezi i
od(avan;u 'ez :omo?i inen;e(a znan;a,
Ek9:e(ti uno9e o9novne kon<e:te" =in;eni<e" zaBteve i o9tale &akto(e ko;i
omo-u?ava;u da 9e -ene(i>e o9novna 9t(uktu(a ES, Iza ove &aze ek9:e(ti k(oz
inte(ak<i;u 9a :(o-(amima o'ez'eAu;u detal;ni;e in&o(ma<i;e o kla9ama
ulaznoPizlazniB :odataka" izuzetaka od :(avila i td, Na o9novu 9viB oviB
in&o(ma<i;a i :(o-(amima u-(aAeniB 9t(ate-i;a :(iku:l;an;a znan;a -ene(i>e 9e
INICIJALNA 8A6A 6NANJA, $na 9e da;e ek9:e(tu na uvid" ko;i uno9i i9:(avke i
izmene, $va inte(ak<i;a izmeAu :(o-(ama i ek9:e(ta na;=e>?e ide k(oz vi>e
ite(a<i;a,
82 P$o&$a'ki *#Di)i
!azvo; :(o-(am9ke :od(>ke za ES 9e o9tva(ivao :(eko :(o-(am9kiB ;ezika
o:>te i 9:e<i;alne namene, (vi FGES 9u o9tva(eni uz ko(i>?en;e :(o-(am9kiB
;ezika o:>te namene FC$8$L" F$!T!AN" ASCAL" CH, Ka9ni;e 9u :(imen;ivani
LIS i (olo- ko;i 9:ada;u u :(o-(am9ke ;ezike ko;i 9u namen9ki 9:e<i;alizovani
k(oz n;iBove mo-u?no9ti :(imene 9im'oli=ko- :(o<e9i(an;a, Na ta; na=in ;e
o'ez'eAeno 9k(a?ivan;e v(emena (ealiza<i;e ES,
(vi FGES8T 9u k(ei(ani u F$!T!ANJu " LISJu i ASCALJu,
Novi;i FGE8T 9u u(aAeni u CJu mada 9u i neki 9ta(i;i ES takoAe (azvi;ani u
CJu, !azlo- za to ;e '(zina odvi;an;a :(o<e9a u ES :(i ek9:loata<i;i a i z'o-
:o(ta'ilno9ti 9a konven<ionalniB (a=una(9kiB u(eAa;a na 9:e<i;alne i o'(nuto,
Inte-(a<i;a FGES8T 9a d(u-im 9o&tve(9kim :aketima ;e mala,
i2 Ja$;"#$ki Da8!#"i
FGES i FGES8T 9u (azvi;ani na 9ko(o 9vim ti:ovima (a=una(9kiB 9i9tema@
konven<ionalnim" LIS ma>inama" a 9a :o(a9tom 9:o9o'no9ti :e(9onalniB (a=una(a
i na n;ima,
LIS ma>ine 9u imale veliku memo(i;u" izuzetno e&ika9no :(o<e9i(an;e"
ek(ane velike (ezolu<i;e" (ad u m(ei i niz d(u-iB mo-u?no9ti i o:<i;a od ko;iB ;e
9im'oli=ko :(o<e9i(an;e :o9e'no zna,
# ta'eli ),+,) date 9u neke ka(akte(i9tike na;:oznati;iB FGES8T, Neki od
navedeniB ES8T 9e :o :o;edinim elementima mo-u 9e 9v(9tati i u SGES8T FA]T
i KEEH,
69
Jedina i na;ve?a mana LIS ma>ina ;e vi9oka <ena u odno9u na
konven<ionalne (a=una(e" a :o9e'no u odno9u na C (a=una(e,
Na;:oznati;i FGES8T na CJu ;e e(9onal Con9ultant W F:(oizvoAa=@ TeUa9
In9t(ument9 In<H,
70
Ta'ela ),+,)
FGES=T P$#;!a"l*an*#
Dnan*a
Eakl*%i"an*# MKS MKK SDJ K=E Ja$;"#$ki
Da8!#"i
A!T " $" N",,, 8C" FC" ,,, WW WW W I VAK"!VK"
LIS" ,,,,
KEE " $" N",,, 8C" ,,, WW WW W I VAK"!VK"
LIS" ,,,,
S,/ " N 8C" FC W WW WW .A VAK"!VK"
!S" ,,,
$S +W " ,,, FC W W W .A !S" C" ,,,
TIMM " N" ! FC" IN. W W WW !VK" C" ,,,
e(9onal Con9ultant W " N" ,,, 8C" FC WW WW WW .A C
Le-enda@
MKS T Modul za 9:(e-u 9a Ko(i9nikom :(i Sintezi ES ! T (ime(i
MKK T Modul za 9:(e-u 9a K(a;n;im Ko(i9nikom ES W .o'(a
S.J T S:(e-a 9a .(u-im Jezi<ima WW Veoma do'(a
K86 T Kom:ila<i;a 8aze 6nan;a I J Ink(ementalno
T (avilaN $ T $kvi(iN N T Neizve9no9t .A T .a
FC T olan=avan;e una:(ed !VK T !a=una(i VelikiB Ka:a<iteta
8C T $lan=avan;e unazad !S T !adne Stani<eN C T e(9onalni !a=una(i
70
2.". G8UA? A5N58?9I+? 5K<&584<KI# <I<45=? - <A5<
),2,/ $SN$VNE KA!AKTE!ISTIKE SGES
FSe<ond\Gene(ation\EU:e(t\SL9temH
# :(ed9tavl;an;u FGES uvek 9mo navodili od(eAena o-(ani=en;a, Ta
o-(ani=en;a 9u k(eato(i noviB ES na9to;ali da :(evaziAu k(oz :odizan;e ek9:e(tize
ES na vi>i nivo" kom:letni;om :(ezenta<i;om znan;a" :ove?an;em :e(&o(man9i
zakl;u=ivan;a F(ezonovan;aH kao i ve?om du'inom u o'(adi :(o'lema dato-
domena,
Na9to;an;a da 9e :(i ek9:loata<i;i k(a;n;em ko(i9niku :(iAe kom:lek9ni;e
u9lovilo ;e detal;ni;e izve>tavan;e o toku :(o<e9a (ezonovan;a kao i detal;ni;a
o';a>n;en;a &unk<ioni9an;a ES i to na :(i(odnom ;eziku" dodu>e :onekada u
izve9no; me(i (edu<i(ano- k(oz u:ut9tva za :o:unu meni;a :itan;ima" a i kod 9amiB
od-ovo(a,
ot(e'a za :odizan;em :e(&o(man9i ES 9e :o;avila -otovo odmaB nakon
:o;ave :(viB kome(<i;alniB ES, (vi ko(a<i k(ei(an;a kom:lek9ni;iB ES 9u u9ledili
ve? k(a;em 5* i 1*JtiB -odina )*Jto- 9tole?a,
K(eato(i ES 9u tada na9to;ali da ES 'udu inteli-entni;i od ES iz :(etBodno-
:e(ioda T :e(ioda :ioni(9kiB :oduBvata ko;i 9u :(oizveli FGES,
Na9to;an;e da 9e o9vo;i novi kvalitet u :(o;ektovan;u ES" veoma '(zo 9u 9e
na-omilala mno-a kome(<i;alna i nekome(<i;alna (e>en;a ko;a 9e u :(in<i:u mo-u
:(ed9taviti 'lok >emom :(ikazanom na 9lieme F9lika ),2,/H" ko;a ina=e -(u'o :(ezenti(a 9t(uktu(u ES ove
-ene(a<i;e J SGES" kon9tatu;e 9e da oni :o9edu;u o9o'inu u=en;a" kao i o9tva(ene
mo-u?no9ti za komunika<i;u 9a ok(uen;em,
Nova 9aznan;a u FGESJu 9u mo(ali da au(i(a;u ek9:e(t ili inen;e( znan;a ili
ud(uenim 9na-ama" :o9e'no kada 9e nametala :ot(e'a za u9lon;avan;em
meBanizama (ezonovan;a kao i ve?om du'inom u :o-ledu i9<(:no9ti (e>en;a, Sve
te aktivno9ti 9e u SGES izv(>ava;u u-lavnom automat9ki, To i ;e9te 9u>tina
ma>in9ko- u=en;a, #PI modul u SGES omo-u?io ;e :ovezivan;e 9a d(u-im 9(odnim
:aketima" >to ;e ina=e 'ila 9la'a 9t(ana FGES,
.akle" SGES ima ;a=u -lo'alnu 9t(uktu(u" ali (azlika u :o;edinim 'lokovima
no9i 9u>tin9ku (azliku ko;a 9e o-leda u :ove?an;u :e(&o(man9i u 9vim :(av<ima
(azvo;a ES,
Sve :(etBodno ;e u9lovilo da 9e domen :(imene :o(ed ve? za9tu:l;eniB u
FGES :(o>i(i na :(o<e9i(an;e :(i(odno- ;ezika" o:e(ativno u:(avl;an;e :(oizvodnim
:(o<e9ima" u:(avl;an;e :(o<e9ima u (ealnom v(emenu kao >to 9u teBnolo>ki
:(o<e9i" navi-a<i;a i d(, $ve :(o<e9e ka(akte(i>e man;a 9t(uktui(ano9t znan;a"
v(emen9ki :(omenl;iva 9tan;a" (ad 9a a9inB(onim :oda<ima i na;=e>?e ne:ouzdani
ulazni :oda<i,
71
Sl, ),2,/, $:>ta 9t(uktu(a ove -ene(a<i;e ES J SGES
(euziman;em i o'(adom :odataka iz ok(uen;a :(eko #PI modula u toku
&unk<ioni9an;a ES mo-u 9e ko(i-ovati v(edno9ti od(eAeniB :a(ameta(a u 'azi
znan;a,
Vi9ok 9te:en modula(no9ti u unut(a>n;o; 9t(uktu(i omo-u?u;e lako kom'inovan;e
:o;ediniB teBnika,
6nan;e u 'azi znan;a moe 9e :(ed9taviti na vi>e na=ina ne-o kod FGES"
znatno ve?i '(o; o:<i;a zakl;u=ivan;a F(ezonovan;aH" inte(ak<i;a 9a k(a;n;im
ko(i9nikom ;e >i(aN tu 9u o'uBva?ena 9i9tem9ka :o'ol;>an;a :e(&o(man9i ES ko;a 9u
u-(aAena u SGES,
# dal;em tek9tu 9e detal;ni;e izlau ka(akte(i9tike :(ed9tavl;an;a znan;a"
meBanizama zakl;u=ivan;a" modula za 9:(e-u i o9tali elementi ko;i (elevantno
o:i9u;u ES d(u-e -ene(a<i;e,
a2 P$#;!a"l*an*# Dnan*a
TeBnike :(ed9tavl;an;a znan;a SGES omo-u?ava;u da 9e znan;e :(ed9tavi
kao 9tati=ka in va(i;anta t;, da ne zavi9i od kontek9ta :(o'lema ko;i 9e (e>ava
:omo?u ES" ali i9to tako i kao dinami=no znan;e ko;e ;e :ovezano 9a kontek9tom
:(o'lema,
(ed9tavl;an;e znan;a u SGES ;e o9tva(eno 9a ve?om du'inom ne-o kod
FGES i na ta; na=in ;e znatno :(o>i(ena o'la9t :(imene u ko(i9t SGES,
(ed9tavl;an;e znan;a u SGES 9e 9tanda(dno o9tva(u;e :(eko :(avila" okvi(a i
9emanti=kiB m(ea" ali 9e ko(i9ti i niz noviB teBnika kao >to 9u mat(i<e znan;a"
9k(i:ta" neu(on9ke m(ee i d(,
8aza znan;a kod SGES ;e :o :(avilu :odel;ena u dva dela, # ;ednom ;e
9me>teno znan;e ko;e ;e vezano za konk(etne metode (e>avan;a :(o'lema iz
domena :(imene" a d(u-om ;e dato meta znan;e u kome 9e o:i9u;u u:ut9tva kada i
kako 9e :(imen;u;u :o;edina :(avila, # k(ei(an;u 'aze znan;a kod SGES 9u =in;eni
veliki na:o(i vezani za 9intezu velikiB 'aza znan;a ko;e inte-(alno mo-u
:(ed9tavl;ati l;ud9ko znan;e i na ta; na=in 9e :(evazilazi u9ka 9:e<i&ika<i;a domena
:(imene ES,
Sa ovakvom 9t(uktu(om 'aze znan;a ES 9i9temi 9e :(i'liava;u :oten<i;alnim
mo-u?no9tima ko;i 9u 9li=ni :oten<i;alima l;ud9ko- moz-a,
92 M#8aniD'i i 1$o)#i Dakl*%i"an*a
TeBnike zakl;u=ivan;a u ES d(u-e -ene(a<i;e 9e na;=e>?e 'azi(a;u na
ada:ta<i;ama teBnika zakl;u=ivan;a T (ezonovan;a ko;e 9u ko(i9tile FGES,
ot(e'no ;e na:omenuti da 9e mno-o to-a inovi(alo" a :o9e'no u :o9ledn;iB
:etnae9tak -odina,
8A6A
6NANJA
F$!MALI6MI I
MEIANI6AM
6AKLJ#IVANJA
!A.NA
MEM$!IJA
S!EGA SA K$!I SNI K$M
K$!ISNIK
#PI
M$.#LI
# E NJ E
$K!#%ENJE
72
Nave>?emo neke od n;iB ko;e ukazu;u na :(edno9ti nove SGES -ene(a<i;e
ES@
- o9tva(ena ;e inte-(a<i;a teBnika zakl;u=ivan;a"
- meBanizmi zakl;u=ivan;a u SGES dinami=ki men;a;u 9t(ate-i;u u 9kladu 9a
v(9tom :(o'lema"
- zakl;u=ivan;e u SGES ni;e &oku9i(ano kao u FGES" u:(avo z'o- :(etBodno
navedene =in;eni<e"
- :(etBodna o9o'ina ;e u9lovila uvoAen;e .eta (ezonovan;a 9a od(eAenom
Bi;e(a(Bi;om u (edo9ledu :(imene :o;ediniB teBnika"
- SGES 9u 9:o9o'ni;i za du'l;e (ezonovan;e i ima;u mo-u?no9t da tu
9:o9o'no9t 9elektivno aktivi(a;u u 9kladu 9a :(o'lematikom ko;u (e>ava ES"
- # okvi(u SGES 9u 9e :o;avili :(vi di9t(i'ui(ani ES 9a ka(akte(i9tikama ko;e
9u omo-u?avale :a(alelno :(o<e9i(an;e"
- Cdu'oko 9:(ezan;eD 9im'oli=ko- i nume(i=ko- iz(a=unavan;a omo-u?ava
izvoAen;e zakl;u=ivan;a ko;e moe imati i kvantitativni i kvalitativni
ka(akte("
- kao i niz d(u-iB :(edno9ti " ko;e ovde ne navodimo ;e( 'i ova li9ta 'ila
:(eo'imna,
# o'la9ti VI :o9to;e teBnike i u:(avl;a=ki meBanizmi za di9t(i'ui(ano
(e>avan;e :(o'lema Fdi9t(i'uted 9olvin- :(o'lemH, Mno-i od n;iB 9e ko(i9te i u
SGES J :omenu?emo 9amo na:(ime( Bi;e(a(Bi;9ko di9t(i'ui(ano :(o<e9i(an;e i
&unk<ionalnu dekom:ozi<i;u, (ime( ovakvo- na=ina (e>avan;a :(o'lema u ES ;e
:(o<e9i(an;e -ovo(a i (azumevan;e :(i(odno- ;ezika u SGES" :o :(vi :ut 9u
k(ei(ani o'lian;a ES ko;i za analo- ima;u vizi;u =i;e ;e -ene(i9an;e do 9ada
'io u mo-u?no9ti da (ealizu;e 9amo l;ud9ki mozak,
TakoAe ;e inte(e9antna :o;ava ES za .oeliranje :o9tu:aka ko(i9nika kada
:o9to;i mo-u?no9t iz'o(a ;edne od(eAene 9itua<i;e iz neko- >i(e- 9ku:a i9tiB,
onekada tokovi ES ni9u vezani ni za ;edan od(eAeni domen (e>avan;a :(o'lema
ve? 9e o9lan;a;u na o:>tu teo(i;u iz'o(a, 6akl;u=ivan;e u ovim ES 9e o9tva(u;e na
o9novu :(et:o9tavki ko;e :od(ava;u u-(aAeno teo(i;9ko znan;e u 'azu znan;a ES"
na o9novu ko-a 9e -ene(i>u modeli" :(ema ko(i9nikovim :(e&e(en<i;ama,
Na:omenu?emo i da 9u u nekim SGES (ealizovane mo-u?no9ti da 9e u
:od9i9tem meBanizama zakl;u=ivan;a u-(adi i mo-u?no9t ko(i>?en;a
zd(avo(azum9ko- (ezonovan;a ko;e ;e vezano za 9vakodnevne intelektualne
aktivno9ti T (ezonovan;a =oveka,
)2 Mo;#li$an*#
TeBnolo-i;a k(ei(an;a SGES na;=e>?e i9:ol;ava tenden<i;u da 9e :(o<e9 (azvo;a
9i9tema t(eti(a kao :(o<e9 modeli(an;a, Sa ovo- a9:ekta k(ei(an;e SGES :(olazi
k(oz 9lede?e &aze@
73
- :(vo 9e 9:(ovode analize ko;e o:(avdava;u kon<e:t"
- zatim ako analize :od(ava;u kon<e:t modeli(an;a" ide 9e :(ven9tveno na
modeli(an;e :(o'lematike ES"
- zatim 9e k(ei(a model 9amo- ES" na(avno u ovom 9lu=a;u SGES"
- kao i kod FGES neo:Bodno ;e izv(>iti :(e9likavan;a ko;a ko(i9te
od-ova(a;u?e :(o-(am9ke ;ezike i 9o&tve(9ke alate da 'i 9e do'ila
automatizovana ve(zi;a ES :(eko elekt(on9kiB (a=una(a,
T(e'a na-la9iti da modeli(an;e SGES zaBteva ve?u 9i9temati=no9t i vi>i nivo
automatizma ne-o FGES,
Kon<e:t modeli(an;a ima vi>e >an9e na u9:eB ako 9u 9vi 9e-menti ES o:timalno
(e>eni, $vde t(e'a na:omenuti da ;e to :o9e'no 'itno za 'azu znan;a,
Kom'ina<i;e teBnika vezaniB za 'aze :odataka F.ata'a9e Mana-ement SL9tem
T .8MSH i teBnika vezaniB za 'aze znan;a FKnoRli-e'a9e Mana-ement SL9temH
9u zna=a;no uve?avale mo-u?no9ti modeli(an;a,
I u ovom :(i9tu:u de&ini9an;e modula za (ezonovan;e" odno9no zakl;u=ivan;e" ;e
'ilo mo-u?e ;e o9tva(iti i kao kvalitativno i kao kvantitativno,
Neu(on9ke m(ee omo-u?ava;u modeli(an;e 9:ozna;niB t;, ko-nitivniB :(o<e9a
>to ;e omo-u?ilo da 9u SGES 9ve vi>e ko(i9tili konek<ioni9ti=ke modele,
;2 Mo;%li Da 1$#&%
Ve? 9mo i (ani;e naveli da modul za 9:(e-u 9a ko(i9nikom 9lui da ko(i9niku
o'ez'edi e&ika9an :(i9tu: znan;u u-(aAenom u ES" (azumevan;u to- znan;a"
davan;a o';a>n;en;a o :(o9leAenom (ezonovan;u" inte(aktivan (ad u toku 9amo-
:(o<e9a (ezonovan;a i :(ikladan i i9<(:an na=in :(ezenti(an;a (ezultata,
Vaan kon<e:<i;9ki momenat vezan za modul za 9:(e-u 9a ko(i9nikom
SGES ;e >to ;e 9u>tin9ki ok(enut :(ema ko(i9niku" za (azliku od i9tiB modula kod
FGES" ko;i 9u :o(ed mno-iB o-(ani=en;a u-lavnom ok(enuti :(ema 9i9temu,
Neke od vani;iB ka(akte(i9tika modula za 9:(e-u kod SGES 9u@
- ko(i9nik ima velike olak>i<e u ko(i>?en;u modula za 9:(e-u 9a ESN 'o-ata
-(a&ika" inte(aktivni (ad id,"
- ko(i9nik moe da :(eu9me(ava :(o<e9 zakl;u=ivan;a u toku 9amo-
&unk<ioni9an;a 9i9tema Fon line (eimH ko(i9te?i :(ezenta<i;u meAu(ezultata"
- mo-u?no9t da ko(i9nik moe u ;ednom ko(aku da u'ae :a(ameta(a u 9i9temu"
- :(ilikom :(i9tu:a 'azi znan;a ko(i9te 9e -(a&i=ke :(ezenta<i;e" zavi9no9ti
:o;ediniB elemenata u 'azi" ta'ela(ni :(e-ledi" (azni medi;i"
- daleko ;e o'imni;i 9ku: :itan;a ne-o kod FGESN Ckako C" Cza>toD" Cko;iD"
CkolikoD" Cza>to neD" Cima liD i td,"
- od-ovo(i na :itan;a 9u 9t(uktui(ani na :(i(odnom ;eziku :(i =emu ;e u-(aAena
mo-u?no9t za (azlikovan;e 9ada>n;e-" 'udu?e- i :(o>lo- v(emena,
74
Sve na:(ed navedeno =ini SGES v(lo :ode9nim za :od(>ku u odlu=ivan;u
Fde<i9ion 9u::o(tH, !ezultati ko;e da;e ES i o';a>n;en;a ko;a iB :(ate" ni9u (ezultat
9amo lo-ike ve? 9u date i :(o<ene ko;e 9u vezane za o=ekivan;a ko(i9nika, $vo ;e
mo-u?e u SGES ;e( 9u ve? u 'azi znan;a u-(aAeni elementi znan;a ko;i 9u :ovezani
9a kontek9tom :(o'lema, Na(avno da to zaBteva da ko(i9nik 'ude u dovol;no; me(i
in&o(mi9an da 'i n;e-ovi zaBtevi 'ili u 9klo:u kontek9ta i konzi9tentni,
SGES ko;i ko(i9te neu(on9ke m(ee uve?ava;u mo-u?no9ti 9:(e-e 9i9tema i
k(a;n;e- ko(i9nika :o9e'no u delu tuma=en;a T o';a>n;avan;a (ezultata u
kom'ina<i;i 9a u=en;em,
Modul za 9:(e-u 9a ok(uen;em takozvani #PI T ulazno izlazni modul ;e novina
ko;a ni;e :o9to;ala u FGES z'o- =e-a FGES ni;e omo-u?avao e&ika9no uvaavan;e
:(omena u (adnom ok(uen;u,
#PI modul ;e neo:Bodan kada 9e eli k(ei(ati ES =i;e &unk<ioni9an;e zavi9i od
ok(uen;a" :(euzima :odatke ne:o9(edno iz ok(uen;a,
Jedna od kl;u=niB &unk<i;a #PI modula ;e :(ila-oAen;e #PI in&o(ma<i;a o9talim
delovima 9i9tema,
#PI modul o'ez'eAu;e inte-(a<i;u ES 9a :(o-(am9kim :(oizvodima Fo:>te
nameneH ko;i 9u od inte(e9a za :(edmetni ES" ES 9a d(u-im ek9:e(tnim 9i9temima"
#PI modulima d(u-iB 9i9tema iz ok(uen;a i d(,
Adekvatno 9t(uktui(an;e #PI modula omo-u?ava :(o<e9i(an;e #PI in&o(ma<i;a u
(ealnom v(emenu" a 9amim tim :odie :e(&o(man9e SGES da;u?i im na ta; na=in
:ot:uno nove mo-u?no9ti :(imene,
#2 Ra; % $#alno' "$#'#n%
SGES 9u 9a 9vim do 9ada na'(o;anim :e(&o(man9ama znatno :o-odni;i za
:(imenu i &unk<ioni9an;e u (ealnom v(emenu ne-o FGES,
$9novne :(edi9:ozi<i;e ko;e ove ES =ine :ode9nim za (ad u (ealnom v(emenu
9u@
- 9loeni;a -lo'alna 9t(uktu(a"
- 9t(uktui(an;e 'aze znan;a ;e :ovol;ni;e" :o9e'no z'o- odvo;eno9ti 9tati=ko-
od dinami=ko- znan;a" i
- o9tva(ena ;e inte(aktivna veza 9a ok(uen;em :(eko #PI modula,
#PI modul 9e moe 9t(uktui(ati tako da automat9ki :(euzima in&o(ma<i;e iz
ok(uen;a i t(an9&o(mi>e iB u :o-odan o'lik,
8(zina (ada #PI modula moe da 9e :(ila-odi :ot(e'ama" odno9no '(zini
:(omena u ok(uen;u" ko;e 9u 'itne za &unk<ioni9an;e SGES u (ealnom v(emenu,
#PI modul moe 'iti :o9e'an :od9i9tem ko;i :(eko m(eno- 9i9tema inte-(i>e vi>e
ES u 9mi9lu kon<e:ta di9t(i'ui(ano- :(o<e9i(an;a,
75
Na(avno" 9ve te :(edi9:ozi<i;e 9u u dal;em (azvo;u ES dovele do nove
-ene(a<i;e ES ko;e 9u za (ad u (ealnom v(emenu daleko e&ika9ni;e !TES T !eal
Time EU:e(t SL9tem,
B2 P$ik%1l*an*# Dnan*a
!ani;e data -lo'alna 9t(uktu(a 'aze znan;a na 9lii(e" kako 'i ES &unk<ionalno 'io
kom:letni;i, (iku:l;an;e znan;a SGES ka(akte(i>e daleko vi>i nivo automatizma
ne-o kod :(etBodne -ene(a<i;e J FGES,
Automat9ka 9inteza :(avila i d(u-iB elemenata 'aze znan;a :(eko :od9i9tema
za ma>in9ko u=en;e ;e ;edna od -lavniB :(edno9ti SGES u odno9u na FGES,
TakoAe" #PI modul za 9:(e-u 9a (adnim ok(uen;em zna=a;no o'o-a?u;e 9t(uktu(u
:odataka ko;i 9e ko(i9te u ES,
&2 Ma(inko %#n*#
S:o9o'no9t u=en;a SGES =ini i9te 9u:e(io(ni;im u odno9u na FGES" ;e( 9e
znatno lak>e (e>ava;u :(o'lemi ko;i 9u vezani za nedovol;no :ouzdane ulazne
:odatke, (imena ma>in9ko- u=en;a olak>ava nad-(adn;u i od(avan;e 'aze znan;a
kod 9loeniB ES, Ma>in9ko u=en;e :ove?ava konzi9tentno9t <eloku:no- 9ad(a;a u
'azi znan;a,
SGES ko;i 9u za9novani na 9:(ezi 9a VNM T ve>ta=ke neu(on9ke m(ee"
o9tva(u;u :o9e'ne e&ekte u ma>in9kom u=en;u, Jedan od :o9e'niB e&ekata ;e da
mo-u da &unk<ioni>u i :(i :(i9u9tvu veliko- intenziteta >uma u ulaznim :oda<ima,
Nave>?emo >ta 9e na:(ime( kod SGES :od(azumeva kao 9e-ment ma>in9ko-
u=en;a@
- -ene(i9an;e noviB 9ad(a;a u 'azi znan;a"
- i9:(avka i :(e<izi(an;e ne:(e<izniB 9ad(a;a u 'azi znan;a"
- -ene(i9an;e o:>tiB :o;mova iz :o;edina=niB"
- u=en;e 9t(ate-i;a zakl;u=ivan;a T (ezonovan;a,
Ina=e :o analo-i;i 9a modelima u=en;a ko;e :(imen;u;e =ovek i ma>in9ko u=en;e
(azliku;e 9lede?e modele u=en;a@
- induktivno u=en;e"
- u=en;e na o9novu :(ime(a"
- u=en;e na o9novu modela -enet9kiB al-o(itama
- u=en;e :(imenom konek<ioni9ti=kiB modela,
E&ika9no9t ma>in9ko- u=en;a u mno-ome zavi9i od iza'(aniB al-o(itama ali i od
do'(o o(-anizovane 9a(adn;e ek9:e(ta i inen;e(a znan;a" :o9e'no u &azi (ealiza<i;e
ES kao i za :o9tavl;an;a :(ototi:a 'aze znan;a i ES u <elini, Ina=e" na;ve?i na:o(i
76
i9t(aiva=a i :(o;ektanta ES dana9 9u :(ven9tveno u9me(eni na (ealiza<i;u
e&ika9no- ma>in9ko- u=en;a" >to za :o9ledino (e>avan;e i o9taliB
9e-menata F:(ed9tavl;an;e znan;a" (ezonovan;a" (ezonovan;a u (ealnom v(emenu i
d(,H,
82 Ja$;"#$ki Da8!#"i SGES
!azvo; SGES na :o=etku i tokom 1*JtiB -odina KK veka 9e odvi;ao
u-lavnom na konven<ionalnim (a=una(9kim 9i9temima,
Iz ovo- :e(ioda 9u 9e i9:ol;ile :ot(e'e za kom'inovan;em konven<ionalniB
9a 9:e<i&i=nim ma>inama za :o9tizan;e :o9e'niB e&ekata ili :ak z'o- 9:e<i&i=no9ti
domena :(imene ES,
o9e'no 9e kom'inovan;e Ba(dve(a i 9o&teve(a :okazalo :lodotvo(no u
9:(ezi konven<ionalniB i neu(on9kiB (a=una(a,
Neu(on9ke m(ee i neu(on9ki (a=una(i 9u nezao'ilazni kada 9e na:(ime( (e>ava;u
:(o'lemi kod ko;iB 9e zaBteva konk(etna inteli-entna inte(:(eta<i;a od(eAeniB &aza
o'(ade :(o'lema kao i -de 9e name?e :ot(e'a za :a(alelnim :(o<e9i(an;em u
9loenim 9i9temima 9a nelinea(nim ka(akte(i9tikama,
i2 RaD"o* SGES
Iako 9e :(ili=no odmaklo u (azvo;u SGES" (azlike SGES u odno9u na FGES
ni9u uvek uni&o(mne u 9vim ka(akte(i9tikama ES,
Ve? ;e :omenuto da 9u :(o;ektanti i i9t(aiva=i :o9e'no zaoku:l;eni
:(o'lemom ma>in9ko- u=en;a" novim modelima :(ed9tavl;an;a znan;a i
(ezonovan;a,
I9to tako" i9t(au;u 9e novi modeli za mani:ula<i;u 9a velikim 'azama znan;a u ES,
77
2.".2 <-H4;58<K- -K8UI5N+5 C? <IN45CU <A5<
#ve?ani zaBtevi za :e(&o(man9ama ES u :e(iodu na9ta;an;a SGES 9u i 'ili
o9nov da 9e :okloni :o9e'na :an;a iz-(adn;i 9o&tve(9ko- ok(uen;a za 9intezu ES,
Sve to ;e u9lovilo :o;avu noviB kom:letniB ES8T :omenutiB :od
9inonimom Cl;u9keD odno9no C9t(uktu(a l;u9keD,
ES8T za SGES odno9no SGES8T 9u :(o>li k(oz 9va ona u9av(>avan;a ko;a
9u nametnuta :(e 9ve-a zaBtevni;om ek9:e(tizom ES" ve?om &lek9i'ilno>?u" ve?om
du'inom o'(ade :(o'lema za ko;i ;e namen;en ES,
Analo-no (ani;im navodima veLanim za o9novne ka(akte(i9tike ES8T i
FGES i ovde ;e i9tim (edo9ledom dat :(e-led o9novniB ka(akte(i9tika SGES8T
ko;i ;e u9lovl;en 9a@
;H o'la9t :(imene SGES8T"
kH 9t(uktu(a SGES8T"
lH :(ed9tavl;an;e znan;a u SGES8T"
mH meBanizmi zakl;u=ivan;a T (ezonovan;a"
nH modul za 9:(e-u 9a ko(i9nikom" ko;i (azvi;a ES
oH modul za 9:(e-u 9a k(a;n;im ko(i9nikom ES
:H #PI modul"
^H :(iku:l;an;e znan;a"
(H :(o-(am9ki ;ezi<i
9H Ba(dve(9ki zaBtevi,
a2 O9la! 1$i'#n# SGES=T
SGES8T 9e ko(i9ti za 9intezu ES u ve? :oznatim J t(adi<ionalnim domenima
za di;a-no9tiku" kla9i&ika<i;u" 9elek<i;u" odlu=ivan;e" iz'o( i kon&i(ma<i;u" a i9to
tako i za 9:e<i;alne Fnet(adi<ionalneH o'la9ti :(imene ES kao >to 9u 9u:e(vizi;a i
:(a?en;e teBnolo>kiB :(o<e9a" elekt(oma-net9kiB :(o<e9a kao i u:(avl;an;e"
nad-ledan;e i kont(olu i9tiB u (ealnom v(emenu,
Vane ka(akte(i9tike SGES8T o'zi(om na o'la9t :(imene ES ko;i 9e
9intetizu;u :omo?u oviB alata odno9e 9e na mo-u?no9t ukl;u=ivan;a u 9loeni;e
9i9teme i ne:o9(edno :ovezivan;e i komunika<i;u 9a :o9to;e?im konven<ionalnim
9o&tve(om za mani:ula<i;u 9a 'azama :odataka" ta'elama odlu=ivan;a i d(,
SGES8T mo-u 'iti k(ei(ani za o:>te i 9:e<i;alne namene,
Ja9no ;e da 9u SGES8T o:>te namene daleko 9loeni;i u 9vim a9:ektima ;e(
t(e'a da o'uBvate >i(i o:9e- teBni=ke 9inteze o'zi(om da domen :(imene ni;e u9ko
9:e<i&i<i(an, $vi ES8T zaBteva;u v(Bun9ko- inen;e(a znan;a, SGES8T 9:e<i;alne
namene t(e'a da omo-u?e 9intezu vi>e ES u9ko 9:e<i;alizovaniB domena :(imene"
te 9u neki moduli takviB ES8T ;edno9tavni;e 9t(uktui(ani, To ne zna=i da 9u oni
v(emen9ki
zavi9ni :odate ES8T" a ;o> man;e da 9u lako o9tva(ivi" ;e(
9:e<i&i=no9t moe da une9e 9ku:e i te>ko o9tva(ive :o;edino9ti,
o9e'an o'lik 9:e<i;alizovaniB ES8T 9u SGES8T za o:i9 i (e>avan;e
-ene(i=kiB zadataka kao >to 9u@ kla9i&ika<i;a" :lani(an;e i diza;n,
92 S!$%k!%$a SGES=T
Na 9lita 9t(uktu(a SGJES8T
Sa 9like ),2,), 9e vidi da ;e u odno9u na FGES8T -lo'alna 9t(uktu(a
uve?ana za 'lokove :(iku:l;an;a znan;a" modeli(an;e i #PI modul, $vo
u9lon;avan;e 9t(uktu(e ima za :o9ledi<u ve?u automatiza<i;u :(o<e9a :(iku:l;an;a
SGES=T
!IK#LJANJE
6NANJA I
M$.ELI!ANJE
M$.#L 6A S!EG# SA
K$!ISNIK$M
!ILIK$M SINTE6E ES
8A6A
6NANJA
MEIANI6AM
6AKLJ#IVANJA
M$.#L 6A S!EG# SA
K!AJNJIM K$!ISNIK$M
ES
#PI
M$.#L
S$LJNE !$CE.#!E I
.!#GI SM SISTEMI
S$LJNI
SIGNALI
v(emen9ki
zavi9ni :odain9ko- u=en;a i 9talne :(ove(e
konzi9tentno9ti 'aze znan;a, 8aza znan;a 9e kon9olidu;e i :(imenom :(o-(ama za
modeli(an;e domena :(imene, I9to tako ona 9e u9av(>ava i 9imula<i;om
zakl;u=ivan;a :o9le 9vako- :(o>i(en;a 'aze znan;a,
#PI modul omo-u?ava 9:(ezan;e SGES8T 9a d(u-im 9o&tve(9kim
:(oizvodima ko;i mo-u 'iti od inte(e9a za &unk<ioni9an;e ES8T kao i 9amo- ES,
#PI modul omo-u?ava :ovezivan;e 9a 9loeni;im 9i9temima,
o;edini 'lokovi -lo'alne 9t(uktu(e 9u 9a=in;eni od ve?e- '(o;a
:odmodula" a ovi :ak 9ad(e u-(aAene metode" al-o(itme i (azne :omo?ne
:(o-(ame, Svi oni =ine 9ku: teBnika" ko;e 9u Bi;e(a(Bi;9ki u(eAene" tako da iB
inen;e(i znan;a lako ko(i9te za 9intezu ES,
)2 P$#;!a"l*an*# Dnan*a % SGES=T
Na 9liema :(ed9tavl;an;a znan;a" na na=in ko;i ;e
Bi;e(a(Bi;9ki u(eAen, Sa 9like 9e vidi da ;e ;edan '(o; 'lokova :(i9utan i u FGES8T"
ali da ima i :ot:uno noviB kao >to 9u@ o';ekti modeli" v(emen9ki zavi9ni :oda<i"
u:(avl;an;e i neu(on9ke m(ee, I9to tako ve? :o9to;e?i 'lokovi kod FGES8T 9u
znatno kom:lek9ni;i zaBval;u;u?i od-ova(a;u?o; :(o-(am9ko; :od(><i" >to ?e 9e
videti i iz k(atko- :(e-leda ko;i ;e dat u na9tavku,
Slika ),2,4 8lok >ema :(ed9tavl;an;a znan;a
Vana ka(akte(i9tika SGES8T ;e inovi(ana o(-aniza<i;a :(ed9tavl;an;a
znan;a, # na;ve?em '(o;u SGE8T v(>i 9e dekom:ozi<i;a :(o'lema na niz man;iB"
lak>e (e>iviB" :(o'lema ko;i u 'azi znan;a :(ed9tavl;a;u module znan;a,
Ii;e(a(Bi;9ka o(-aniza<i;a teBnike SGES8T Fkako 9e vidi na 9li<i ),2,4H u9lovl;ava
9intezu o9novniB ;edini<a F:(avila" okvi(a" :a(ameta(a itd,H na na;niem
o(-aniza<ionom nivou, (imitive 9e ko(i9te kao o9novne kom:onente i teBnike za
9intezu na 9(edn;em nivou FBi:oteze" o';ekti" meta :(avila i td,H, Ii;e(a(Bi;9ka
o(-aniza<i;a omo-u?ava kom'inovan;e :(imitiva i na niim nivoima,
# SGES8T ;e zna=a;na mo-u?no9t ek9:li<itno- :(ed9tavl;an;a znan;a o
na=inu &unk<ioni9an;a ES, (i tome 9e ko(i9te meta :(avila u kom'ina<i;i 9a
od(eAenim :(imitivama (ezonovan;a i :o9e'nim -ene(i=kim zada<ima,
Na k(a;u :(iku:l;an;a 9amo- znan;a Fo:>te- znan;a iz domena :(imeneH
daleko e&ika9ni;e 9e automat9ki o'(aAu;u 9a na:(ed :omenutom o(-aniza<i;om"
:o-otovo ako :o9to;i mo-u?no9t iz'o(a na;:ovol;ni;e- nivoa 9a ko;im 9e na;'(e i
na;(a<ionalni;e :(iku:l;a znan;e u 'azu znan;a,
#ku:ni e&ekti 9u :o;a=ani ko(i>?en;em o';ektno o(i;enti9ano- :(o-(aJ
mi(an;a" >to ;e =e9to :(ak9a u (ealiza<i;i ES8T,
!AVILA
!E.STAVLJANJE
6NANJA
$KVI!I
SEMANTIKE
M!E%E
T!$JKE
o';ekatJat(i'utJ
v(edno9t
!$CE.#!E
L$GIKA
NEI6VESNI
$.ACI
A!$VI
J at(i'ut
J v(edno9t
o';ekti
v(emen9ki
zavi9ni :odato ;e o:(avdano o'zi(om" :(e 9ve-a" na 9ku: teBnika i 9t(ate-i;a ko;e
9e u-(aAu;u u ova; ES8T, ES8T d(u-e -ene(a<i;e :od(ava;u kon<e:t otvo(ene
a(Bitektu(e 9i9tema, Naime" ko(i9niku 9i9tema 9e =e9to o9tavl;a da 9am 9intetizu;e
meBanizam (ezonovan;a u 9kladu 9a :ot(e'ama n;e-ove a:lika<i;e, 6a ovo ;e o:et
za9luan kon<e:t Bi;e(a(Bi;9ke u(eAeno9ti i modula(no9ti ko;i omo-u?ava;u
ko(i9niku da 9am v(>i oda'i( :(imitivniB &unk<i;a (ezonovan;a kao i &akto(e
izve9no9ti za od-ova(a;u?e :(o-(am9ko ok(uen;e,
Na;vani;e o9o'ine vezane za teBnike i 9t(ate-i;e (ezonovan;a une9ene u ES8T
d(u-e -ene(a<i;e 9u@
- nemonotono (ezonovan;e"
- (ezonovan;e za9novano na modelima"
- o';ektno o(i;enti9ano (ezonovan;e"
- ko(i>?en;e &uzzL kon<e:ta" i
- kom'inovan;e :(imene ES i ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea,
Ne.onotono re'onovanje :od(azumeva uvoAen;e vi>e od ;edne Bi:oteze u
:(o<e9 zakl;u=ivan;a, Ako 9e u :(o<e9u 9:(ovoAen;a zakl;u=ivan;a :okae da ;e
neka Bi:oteza neta=na onda 9e od'a<u;u kako zakl;u=to :o=in;e od me9ta od'a=ene Bi:oteze" ali d(u-im
:utem t;, ;ednom od konku(entniB Bi:oteza, (o<e9 zakl;u=ivan;a 9e moe
(ealizovati 9imultanim au(i(an;em vi>e 9ku:ova =in;eni<a Fvi>e kontek9taH ko;e
:od(ava;u :oten<i;alno (e>en;e ili (e>en;a u toku 9:(ovoAen;a :(o<e9a
zakl;u=ivan;a" kontek9ti ko;i 9e ne mo-u od(ati 9e od'a<u;u i tako 9e dolazi do
kona=no- zakl;u=ka Fu kome :o9to;i ili ne :o9to;i (e>en;eH,
6e'onovanje 'asnovano na .oeli.a omo-u?ava SGES8T du'l;e
(ezonovan;e" a i9to tako o'ez'eAu;e i ve?u :ouzdano9t, $va v(9ta zakl;u=ivan;a
moe 'iti &unk<ionalna" 9im'oli=na i kvalitativna iz domena :(imene, Modeli
ukl;u=u;u kako lo-i=ka tako i nuime(i=ka iz(a=unavan;a, !ealiza<i;a ;ake 9:(e-e
o'a ti:a iz(a=unavan;a ;e neo:Bodno za du'l;e (ezonovan;e iz domena :(imene,
81
Slika ),2,0, MeBanizmi zakl;u=ivan;a
-7jektno orijentisano re'onovanje 9e za9niva na ko(i>?en;u ;edin9tvene
9t(uktu(e u ko;o; 9u 9me>tene kako =in;eni<e tako i :(o<edu(alni :oda<i o o';ektu
ko;i ;e u=e9nik u :(o<e9u (ezonovan;a,
!elevantne :(o<edu(e 9e aktivi(a;u 9lan;em od-ova(a;u?iB :o(uka o';ektu,
# o';ektno o(i;enti9anom (ezonovan;u :(e-ledno 9e o9tva(u;e inuktivno
(ezonovan;e :(eko 9ta'la odlu=ivan;a na o9novu 9ku:a oda'(aniB :(ime(a,
# :o9ledn;e v(eme 9e o';ektno o(i;enti9ano (ezonovan;e ko(i9ti i za (ad
9i9tema u (ealnom v(emenu" a ono tada mo(a da uvaava v(emen9ki k(iti=ne
t(enutke u a9inB(ono; komunika<i;i 9a 9:ol;nim autonomnim :(o<e9om i uo:>te
uzev>i <elim 9i9temom, $';ektno o(i;enti9ano (ezonovan;e u (ealnom v(emenu 9e
ko(i9ti i za 9intezu di9t(i'ui(aniB ES,
(i tome ne t(e'a 9Bvatiti da 9ve >to ;e vezano za FGES8T od'a=eno, Ve?ina
teBnika (ezonovan;a 9e i dal;e ko(i9ti ali 9a ve?im ili man;im inovi(an;em u 9kladu
9a kon<e:tima ko;e ko(i9ti SGES8T,
Tako" (ezonovan;e 9a ne:ot:unim i neizve9nim in&o(ma<i;ama SGES8T ko(i9ti
&akto(e izve9no9ti i (a=un ve(ovatno?e kao i FGES8T" ali i teo(i;u zama-l;eniB t;,
ne;a9niB 9ku:ova t;, &uzzL :(ilaz,
MEIANI6MI
6AKLJ#IVANJA
8C C
!E$6NAJ
VANJE
#6$!AKA
!E6$L#CIJA
K$NFLIKTA
MEIANI6AM
K$LSKE
TA8LE
L$GIKA
K$NJ
TEKST
MATEMAT,
N#ME!IKA
I6!A#NAJ
VANJA
.EM$NI
!E6$N$J
VANJE SA
NEI6VESNIM
$.ACIMA
META
K$NT!$J
LA
:(o<e.#J(e
!E6$N$VANJE
6ASN$VAN$ NA
M$.ELIMA
NEM$N$J
T$N$
!E6$N$J
VANJE
IN.#KCIJA
$STALE
MET$.E
A!ALN$
6AKLJ#IVANJE
!E6$N$VANJE
# !EALN$M
V!EMEN#
!E6$N$VANJE
$!IJENTISAN$ KA
$8JEKTIMA
82
#2 Mo;%l Da 1$#&% a ko$iniko' 1$i in!#Di ES
ES8T d(u-e -ene(a<i;e :(ua;u mno-o ve?e i :ovol;ni;e mo-u?no9ti u
9intezi ES no >to ;e to 'io 9lu=a; 9a ES8T :(ve -ene(a<i;e,
K(ei(an;e 'aze znan;a ;e olak>ala u:ot(e'a -(a&i=kiB modula za 9:(e-u,
!azni :omo?ni moduli o'ez'eAu;u automatizovanu kom:ila<i;u 'aza znan;a,
.e'u-Jovan;e ;e :od(ano -(a&i=kim :(ikazivan;em elemenata 'aze znan;a i
automat9kom :(ove(om 9intak9e i9tiB,
o(ed to-a ko(i9ti 9e o'imni;i 9ku: :itan;a od 9t(ane ko(i9nika na ko;i
SGES8T da;e adekvatne od-ovo(e,
Na:(ed navedene :o-odno9ti za ko(i9nike SGES8T 9e :(eno9e i na 9:(e-u
ES 9a k(a;n;im ko(i9nikom,

Sl, ),2,+ Modul za 9:(e-u 9a k(a;n;im ko(i9nikom
M$.#L 6A S!EG#
SA K$!ISNIK$M !I
SINTE6I ES
K!EI!ANJE
8A6E 6NANJA
IS!AVKE
G!EAKA
.e'u-in-
K!EI!ANJE M$.#LA
6A S!EG# SA
K!AJNIM
K$!ISNIK$M
K$NT!$LA
6AKLJ#IVAJ
NJA
SIM#LAJ
CIJA
M$.ELIJ
!ANJE
!IK#LJANJE
6NANJA
!IK#LJANJE
6NANJA
NA 8A6I
M$.ELA
VE6E SA
8A6AMA
$.ATAKA
VE6E SA
.!#GIM #PI
M$.#LIMA
83
#-(aAene (azne teBnike modeli(an;a u SGES8T olak>ava;u u:(avl;an;e
:(o<e9om zakl;u=ivan;a >to za :o9ledi<u ima mo-u?no9t da ko(i9nik tokom (azvo;a
ES 9am 'i(a :(o<e9 zakl;u=ivan;a :(ema :ot(e'ama a:lika<i;e,
#koliko ;e ES :(edviAen za (ad u (ealnom v(emenu tada u SGES8T mo(a da
e-zi9ti(a modul 9imula<i;e kako 'i ES 'io :(ove(en :(e in9tala<i;e za ek9:loata<i;u,
#9a-la>eno 9a 9vim do9ada (e=enim inte-(a<i;a SGES8T 9a :(o-(amima za
:(iku:l;an;e znan;a znatno olak>ava :o9ao ek9:e(ta i inen;e(a znan;a,
6a 9ve na:(ed na'(o;ano :o9to;e (ealizovani ES8T ko;i 9u u kome(<i;alno;
u:ot(e'i FEU:e(t SL9tem8uilde(" i<on" NeU:o(t $';e<tH,
!IK#LJANJE
6NANJA
NA 8A6I
M$.ELA
VE6E SA
8A6AMA
$.ATAKA
VE6E SA
.!#GIM #PI
M$.#LIMA
AM_ENJE I
$VE6IVANJE
!IME!A
84
B2 P$ik%1l*an*# Dnan*a
I9ku9tvo ;e :okazalo da ;e :(iku:l;an;e znan;a na;dua &aza u k(ei(an;u
od-ova(a;u?e- ES F9lika ),2,2,H,
# SGES 9i9temu F9l, ),2,/H -lavna ka(akte(i9tika :(iku:l;an;a znan;a ;e
:a(alelno odvi;an;e i kon9titui9an;e :od9i9tema ma>in9ko- u=en;a,
# SGES8T u=en;e 9e odvi;a o&&Jline :(i :(iku:l;an;u znan;a i onJline u
:(o<e9u zakl;u=ivan;a i :(o>i(ivan;a 'aze znan;a,
Ko(i>?en;e ma>in9ko- u=en;a i (a<ionalizovano- :(iku:l;an;a znan;a
zna=a;no moe da u'(za 9intezu :(ototi:a ES,
Sl, ),2,2 (iku:l;an;e znan;a
Ve?a automatiza<i;a 9e :o9tie ukl;u=ivan;em (azniB teBnika u=en;a :(i
:(iku:l;an;u znan;a, Ek9:e(ti i inen;e(i znan;a mo-u daleko '(e da (evidi(a;u
im:lementi(ano znan;e u 'azu znan;a a na ta; na=in i od(e konzi9tentno9t 'aze
znan;a,
o9e'an kon&o( za ek9:e(te u k(ei(an;u 'aze ;e >to mo-u da 9e o'(a?a;u
SGES8T na :(i(odnom ;eziku,
6aBval;u;u?i navedeno; okolno9ti ek9:e(ti mo-u na;:(e da modeli(a;u
kon<e:tualni model 'azi(an na kvalitativno; analizi domena i ta; i9ti model ko(i9te
za :(iku:l;an;e znan;a,
SGES8T ;e na9ledio od(eAen '(o; teBnika od FGES8T ali ;e i9te
automatizovao" una:(edio i :(o>i(io uz 9ve mo?ni;u :(o-(am9ku :od(>ku ko;a 9e
nezavi9no (azvi;ala u i9to v(eme kada 9u na9ta;ale SGES i SGES8T,
&2 UKI 'o;%l
#kl;u=ivan;e SGES8T u 9loeni;e a:lika<i;e name?e :ot(e'u za #PI
modulom, #PI modul :(eko ko-a 9e o9tva(u;e veza 9a d(u-im 9i9temima iz
ok(uen;a" a :o9e'no ;e vaan kada 9e ES8T ko(i9ti za 9intezu u:(avl;an;a nekim
autonomnim :(o<e9om iz ok(uen;a, Na 9l, ),2,3 data ;e 'lok 9t(uktu(a ti:i=no- #PI
modula SGES8T,
Slika ),2,3 8lok 9t(uktu(a ti:i=no- #PI modula SGES8T
Sa 9like ),2,3 ;e ;a9no >ta 9ve #PI modul omo-u?ava, Sve te mo-u?no9ti
:ove?ava;u kako :(iku:l;an;e znan;a tako i ko(i>?en;e :o9to;e?iB 'aza :odataka i
'aza znan;a, To 9u :ovezivan;a 9a a:lika<i;ama :(o;ektovaniB na d(u-im
:(o-(am9kim ;ezi<ima" 9a d(u-im o:e(ativnim 9i9temima itd,
#PI ;e neiz'ean u SGES8T kada ;e :(o'lem vezan za 9intezu ES ko;i t(e'a
da &unk<ioni>e u (eimu (ealno- v(emena,
82 Mo;%l Da 1$#&% a k$a*n*i' ko$iniko'
!IK#LJANJE 6NANJA
A#T$MATI6$J
VANJE
TEINIKE FGES8T
#ENJE
INTELIGENTNI
E.IT$!
G!AFIK$
#N$ENJE
$.ATAKA
!I!$.NI
JE6IK
!IK#LJANJE
6NANJA
NA 8A6I
M$.ELA
#PI M$.#L
M$.#L 6A VE6# SA
.!#GIM JE6ICIMA
VE6E SA
.!#GIM
8A6AMA 6NANJA
VE6E SA
8A6AMA
$.ATAKA
VE6E SA
.!#GIM #PI
M$.#LIMA
AM_ENJE I
$VE6IVANJE
!IME!A
84
$9novna novina 9a ;akim e&ektom u SGES8T ;e inte(aktivna -(a&ika,
$d(eAen man;i '(o; FGES8T ;e :(atila -(a&ika" ali ;e i9ta 'ila daleko man;e
kon&o(na za (ad od -(a&ike ko;u ko(i9te SGES8T,
#o9talom SGES8T 9u na9tali u v(emenu kada ;e 9o&tve( o:>te namene" :a i
-(a&ika" u inte(aktivnom modu" -de 9u :(o-(am9ki zaBvati u o';ekt modu 9a =ime
;e :(o;ektovan;e in&o(mati=kiB i uo:>te kom:;ute(9kiB a:lika<i;a do9e-lo
na;(a<ionalni;u 9intezu u 9mi9lu inte-(i9ano9ti &aze 9i9tem analize i kodi(an;a,
6Bval;u;u?i :(etBodnom elementi znan;a i -(a&i=ki 9im'oli ko;i 9e ko(i9te u
9intezi 'aze znan;a mo-u 9e :(id(uiti elementima 'aze znan;a, I9to tako" kada 9e
mani:uli>e nekim -(a&i=kim 9im'olom 9a ek(ana Fi<on9 T ikoneH od-ova(a;u?i
element znan;a u 'azi 9e automat9ki au(i(a,
Na 9liema modula za 9:(e-u 9a k(a;n;im ko(i9nikom,
Ve? 9ama 'lok >ema ukazu;e na to da u SGES modul za 9:(e-u 9a k(a;n;im
ko(i9nikom zna=a;no :(o>i(en u odno9u na i9ti u FGES8T odno9no FGES,
Komunika<i;a k(a;n;e- ko(i9nika i FGES8T 9e odvi;a kon&o(no na
:(i(odnom ;eziku" a o';a>n;en;a 9u mno-o konk(etni;a ;e( :(i n;iBovom -ene(i9an;u
u SGES8T u=e9tvu;e 9loeni;i model zakl;u=ivan;a i (e>avan;a :(o'lema,
Ko(i9nik moe ne:o9(edno i da >i(i" odno9no 9uava" 9ku: :itan;a a na ta;
na=in i o=ekivane od-ovo(e i tako zao'ilazi i(elevantne 9itua<i;e u di;alo-u 9a
9i9temom,
Sl, ),2,5 8lok >ema modula za 9:(e-u 9a k(a;n;im ko(i9nikom
i2 P$o&$a'ki *#Di)i
.ominantni izvo(ni ;ezi<i ko;i 9e ko(i9te za :(o;ektovan;e SGES8T 9u LIS"
(olo- i C T ;ezik, MeAutim na;ve?i '(o; SGES8T ima 9o:9tvene ;ezike ko;i 9e
ko(i9te za 9intezu 'aze znan;a, Sa i9tiB 9e =e9to :(ave :(evodi na LIS" (olo- i C
(adi '(ziB :(o<e9a o'(ade, okazalo 9e da ;e kom:ila<i;a na C na;konku(entni;a u
:o-ledu '(zine :(o<e9i(an;a,
*2 Ja$;"#$ki Da8!#"i
SGES8T 9u 9e (azvi;ali na mini i mik(o (a=una(ima" (a=una(ima ve?e-
ka:a<iteta o:>te namene" LIS ma>inama i mik(o:(o<e9o(9kim (adnim 9tani<ama,
# ta'eli ),2,), 9u date ka(akte(i9tike nekiB SGES8T i ma>ine na ko;ima 9u
(azvi;ane kao i na ko;ima 9e i9:o(u=u;u,
S:e<i;alne ma>ine za :(o<e9i(an;e ES8T Fn:(, LIS ma>ineH 9u oz'il;na
inve9ti<i;a" te ;e na;ve?i '(o; SGES8T (azvi;en za (a=una(e o:>te namene u
:o9ledn;e v(eme (azvi;ani 9u i na od-ova(a;u?im kon&i-u(a<i;ama CJa, 6'o-
&inan9i;9kiB (azlo-a 9e =e9to ide na kom'inovano (e>en;e kako 'i 9e o'ez'edile
el;ene :e(&o(man9e,
NEI6VESNI I
VIE6NANI
$.G$V$!I
$8JANJENJA I $STAL$
NA !I!$.N$M JE6IK#
M$.#L 6A S!EG# SA
K!AJNJIM K$!ISNIK$M ES
I68$! I6
MENIJA
#N$S SA
TASTAT#!E
C6AT$DE CKAK$DE CTA AK$DE
G!AFIK$
#N$ENJE
$LJA 6A
.IJAL$G
$STALA
ITANJA
$8JANJENJE
ST!ATEGIJE
!E6$N$VANJA
G!AFIKA SIM#LACIJA
AM_ENJE I
$VE6IVANJE
!IME!A
#N$ENJE
$.ATAKA
$G!ANIAJ
VANJE
.IJAL$GA
$8JANJAJ
VANJE
85
Ve? 9mo (ani;e :omenuli FTa'ela ),+,/H da 9u neki FGES8T za:(avo imali
ka(akte(i9tike ko;e 'i iB mo-le uv(9titi meAu SGES8T, Ti 9i9temi FA!T i KEKH
navedeni 9u i u Ta'eli ),2,/,
Ta'ela ),2,/ Ka(akte(i9tike nekiB ES8T d(u-e -ene(a<i;e SGES8T,
SGES=T P$#;!a"l*an*#
Dnan*a
Eakl*%i"an*
#
MKS MKK SDJ K=E RV DIS Ja$;"#$ki
Da8!#"i
A!T " $" N",,, 8C" FC" ,,, WW WW W I VAK"!VK"
LIS" ,,,,
KEE " $" N",,, 8C" ,,, WW WW W I VAK"!VK"
LIS" ,,,,
i<on " $"` 8C" FC" ` WW WW WW . W LIS" `
Gen9Lm
G)
" $"` 8C" FC" ` WW WW WW .A W W VAK"!S"
LIS ,,,
NeU:e(t
$';ekt
" $" N",,, 8C" FC" ` WW WW WW I !S" C" ,,,
6 .EST J
)
" $" N",,, 8C" FC" ` WW WW W .A VAK" ,,,
Le-enda@
MKS T Modul za 9:(e-u 9a Ko(i9nikom :(i Sintezi ES 8C T $lan=avan;e unazad
MKK T Modul za 9:(e-u 9a K(a;n;im Ko(i9nikom ES ! T (ime(i
S.J T S:(e-a 9a .(u-im Jezi<ima W .o'(aN WW Veoma do'(a
K86 T Kom:ila<i;a 8aze 6nan;a I J Ink(ementalno
!V T Mo-u?no9t (ada u (ealnom v(emenu .A T .a
.IS T Mo-u?no9t 9inteze .ISt(i'ui(aniB ES !VK T !a=una(i VelikiB Ka:a<iteta
T (avilaN $ T $kvi(iN N T Neizve9no9t !S T !adna Stani<a
FC T $lan=avan;e una:(ed C T e(9onalni !a=una(i
86
2.%. 8a'voj 5<
Iz(ada 'ilo ko;e- ES ;e o'iman :o9ao ;e( zaBteva analizu >i(oko- o:9e-a
lite(atu(e" 9a v(lo velikim '(o;em mo-u?iB u9lova ek9:e(imenta i (e>en;a, $'i=no
9e na9to;i da 9e ES (azvi;en za (e>avan;e :(o'lema iz ;edne o'la9ti tako :o9tavi da
:o9to;i mo-u?no9t :(imene (azvi;ene o9nove ES i na d(u-e o'la9ti nauke i teBnike,
# (azvo;u ES 9e na;=e>?e ko(i9ti dete(mini9ti=ki :(i9tu:" ko;i :olazi od
:(et:o9tavke da ek9:e(ti iz date o'la9ti ima;u vi9oki nivo znan;a" ko;a 9e odno9e na
:(o'leme" ko;e 'i t(e'alo (e>avati, Takvi ES 9e naziva;u ek9:e(tnim 9i9temima
za9novanim na znan;u, (ed9tavl;a;u 9e u-lavnom Beu(i9tikom ko(i9te?i :(i tome
znan;a i i9ku9tva ek9:e(ata 9te=ena k(oz '(o;ne ek9:e(imente i vi>e-odi>n;a
izu=avan;a date o'la9ti, ES :(i tome ko(i9ti :(in<i:e (azmi>l;an;a i odlu=ivan;a
kakve ko(i9te i 9ami ek9:e(ti iz date o'la9ti :a otuda i naziv ek9:e(tni 9i9tem, 8aza
znan;a ES 9ad(i (e>en;a" ko;a 9u do 9ada o';avl;ena u lite(atu(i,
Na o9novu tiB in&o(ma<i;a o :o;edinim :o9tu:<ima i na o9novu znan;a
ek9:e(ata" a u 9kladu 9a tokom kon9ulta<i;e i :oda<ima ko;e k(a;n;i ko(i9nik uno9i"
ES :(edlae :o9tu:ak za (e>avan;e dato- :(o'lema :o=ev>i od davan;a :ot(e'niB
in&o(ma<i;a o na=inu :(i:(eme 9ve-a >to ;e :ot(e'no za dati :o9ao" :(ikaza
:ot(e'ne a:a(atu(e" :o9tu:ka izvoAen;a dato- :o9la" na=ina od(eAivan;a i na=ina
iz(a=unavan;a (ezultata 9a :ot(e'nim &o(mulama i na k(a;u da;e :(e-led lite(atu(e
ko;a 9e odno9i na ta; 9:e<i&i=an :(o'lem,
#koliko za dati :(o'lem :o9to;i vi>e :(i'lino ;ednako :o-odniB :o9tu:aka
ES :(edlae ko(i9niku" o:timalan :o9tu:ak na o9novu od-ovo(a ko;e ;e dao tokom
kon9ulta<i;e Fvezano za (a9:oloive elemente i a:a(atu(uH i na o9novu zakl;u=aka
ek9:e(ata ko;i 9u :o(eAen;em :o;ediniB (e>en;a 9a a9:ekta ta=no9ti" :(e<izno9ti"
izvodl;ivo9ti" 9elektivno9ti" :ot(e'ne a:a(atu(e" <ene ko>tan;a :o9tu:ka itd, oda'(ali
ona (e>en;a" ko;a 9u :o n;iBovom mi>l;enu na;:ovol;ni;a u kontek9tu na:(ed
navedeno-" da;u?i :(i tome na uvid ko(i9niku i :(e-led lite(atu(e ko;a :ok(iva i
d(u-e :o9tu:ke ko;i 9e mo-u :(imeniti za (e>avan;e dato- :(o'lema,
6a one :(o'leme ko;i do 9ada ni9u (e>avani :(imenom neke od :o9to;e?iB
metoda ES da;e neo:Bodne in&o(ma<i;e o na=inu i9:itivan;a J da li ;e uo:>te
mo-u?e dati :(o'lem (e>avati :(imenom neke od :o9to;e?iB metoda ili ne" a zatim"
ako :(ove(a :otv(di mo-u?no9t :(imene" ES da;e 9u-e9ti;e o na=inu n;e-ovo-
(e>avan;a, .a 'i 9e to :o9ti-lo i uo'li=ilo na na=in ko;i ?e 'iti ;a9an" :(e-ledan i
:(i9tu:a=an >i(okom 9:ekt(u k(a;n;iB ko(i9nika iz date o'la9ti =e9to ;e :ot(e'no
:(imeniti i :o nekoliko (azli=itiB :(o-(am9kiB alata uz od-ova(a;u?e do(ade i
:(ila-oAavan;a" ko;a 9u u tom 9mi9lu neo:Bodna,
88
2.%.1 Ge!inisanje ciljeva i i'3or .etoologije reavanja
!adi uvida u 9loeno9t i o'im :o9lova i u9love ko;i mo(a;u 'iti
zadovol;eni :(ilikom iz(ade ovakvo- ti:a ES t(e'alo 'i i9ta?i da ;e =e9to
neo:Bodno :(et(aiti 9vu (elevantnu lite(atu(u" ko;a :ok(iva <elu datu o'la9t
k(oz du-i niz -odina,
#koliko za dati :(o'lem :o9to;i vi>e :(i'lino ;ednako :o-odniB
:o9tu:aka ES :(edlae ko(i9niku o:timalan :o9tu:ak na o9novu n;e-oviB
od-ovo(a ko;e ;e dao :(ilikom kon9ulta<i;e,
ES mo(a 'iti :(ila-oAen (azmi>l;an;ima ek9:e(ata u toku (e>avan;a
:o;ediniB :(o'lema iz date o'la9ti i u tom 9mi9lu :(atiti n;iBovu lo-iku
(azmi>l;an;a i odlu=ivan;a u :o;edinim ko(a<ima,
TakoAe ;e neo:Bodno (azviti ES na takav na=in da 'ude :(imenl;iv i
lako :(iBvatl;iv" ne za u9ko 9:e<i;alizovanu -(u:u ko(i9nika" ko;i (ade na
(e>avan;u 9amo od(eAeniB :(o'lema ili na od(eAenim u(eAa;ima" ve?
:(ila-oditi na;>i(em '(o;u ko(i9nika :o=ev>i od oniB ko;i zna;u v(lo malo i o
dato; o'la9ti i o (a=una(ima do oniB ko;i u 9vo;im la'o(ato(i;ama
9vakodnevno ili v(lo =e9to ko(i9te od(eAene metode u (e>avan;u teku?iB
:(o'lema,
.a 'i 9e to :o9ti-lo i uo'li=ilo na na=in ko;i ;e ;a9an" :(e-ledan i
:(i9tu:a=an o'i=no 9e" kako ;e ve? :omenuto" :(imen;u;e i :o nekoliko
:(o-(am9kiB alata uz od-ova(a;u?e do(ade i :(ila-oAen;a, Neo:Bodno ;e
o'ez'editi ;edno9tavan :(in<i: di;alo-a" :ot(e'nu :omo? u &o(mi tek9ta"
di;a-(ama" :(e-leda" ta'ela i >ema i :ot:unu in&o(ma<i;u o :o9tu:ku ko;i 9e
do'i;e kao (ezultat kon9ulta<i;e,
6a iz(adu takvo- ES 9e" kako ;e ve? :omenuto" o'i=no ko(i9ti
dete(mini9ti=ki :(i9tu:" ko;i :olazi od :(et:o9tavke do'(o- :oznavan;a
navedene :(o'lematike od 9t(ane ek9:e(ata iz date o'la9ti, Ek9:e(tnim
9i9temom 9u o'i=no o'uBva?ena na;'ol;a (e>en;a ko;a 9u do 9ada o';avl;ena
u lite(atu(i za navedenu o'la9t,
Na o9novu tiB in&o(ma<i;a ES da;e :(edlo- :o9tu:ka za (e>avan;e
od(eAeno- :(o'lema :o=ev>i od uziman;a uzo(ka za datu analizu"
:(i:(eman;a 9viB :ot(e'niB (a9tvo(a" :ot(e'ne a:a(atu(e" 9amo- toka analize
i <elo- :o9tu:ka i9:itivan;a do iz(a=unavan;a (ezultata kao i :(e-leda
(elevantne lite(atu(e, 6a one :(o'leme ko;i do 9ada" :(ema in&o(ma<i;ama u
lite(atu(i" ni9u (e>avani ES da;e 9u-e9ti;e na ko;i na=in 'i :(ema mi>l;enu
ek9:e(ata t(e'alo :(i9tu:iti n;iBovom (e>avan;u,
89
(ilikom iz(ade 'ilo ko- ES :ot(e'no ;e (ukovoditi 9e ide;om da (azvi;eni ES
mo(a da zadovol;i nekoliko <il;eva i to@
/H da ima vi9ok nivo ek9:e(t9ko- (ezonovan;aN
)H da o'(aAu;e 9loene :(o'leme iz date o'la9tiN
4H da 'ude modula(an i lako :(o>i(ivN
0H da 9e nove in&o(ma<i;e i znan;a mo-u >to lak>e u-(aditi u ES" a da 9e :(i
tome 9i9tem odlu=ivan;a minimalno ili uo:>te ne men;aN
+H da 9e :(i:(ema :odataka i :o9tu:aka moe ne9metano i 9amo9talno
izvoditi od 9t(ane ek9:e(ata do kona=ne im:lementa<i;e u ES" a da 9e
:(ilikom n;e olak>a komunika<i;a izmeAu ek9:e(ta i 9i9tema inen;e(a"
kao i da 9e omo-u?i '(za im:lementa<i;aN
2H da ko(i9nik ne moe o>tetiti ES u toku kon9ulta<i;eN
3H da 9e ;ednom (azvi;en ES v(lo lako moe :(eve9ti na d(u-e ;ezike"
ukoliko za to :o9to;i inte(e9ovan;e" >to o'i=no kod ES ko;i nude
vi>e-odi>n;a ek9:e(t9ka znan;a ;e9te 9lu=a;" kao i da i n;iBovo inovi(an;e
'ude >to ;edno9tavni;eN
5H :odelu na :od9i9teme >to ;e :o9e'no vano :(ilikom iz(ade 9loeni;iB ES"
a o'zi(om na :(o'leme ko;i 'i mo-li na9tati :(imenom u (azvo;u ili
od(avan;u 9loeni;iB ES :ot(e'no ;e (azviti od-ova(a;u?i 9i9tem ko;i ?e
omo-u?iti da 9e moe o'ez'editi (elativno ;edno9tavna :odela ES na
:od9i9teme elimini>u?i :(i tome 'ilo kakve mo-u?no9ti Fnazovimo iB
alutan;abH ES ko;a 9e ina=e mo-u ;aviti kao :(o'lem :(i kla9i=nom (adu
9a C l;u9kom za (azvo; ESN :ot(e'no ;e o'ez'editi mo-u?no9t :(ove(e i
te9ti(an;a oniB :od9i9tema ES ko;i 9u ve? (azvi;eni" iako ni9u (azvi;eni 9vi
n;e-ovi delovi, o(ed to-a :ot(e'no ;e o'ez'editi za 9ve :od9i9teme
;edin9tvenu 9t(uktu(u :odatakaN
1H izv(>iti :odelu u o9novno; :o9tave- 9nalaen;a ko(i9nika" a
i z'o- 9:e<i&i=no9ti (e>en;a u :o;edinim :od9i9temima" o'zi(om na
od(eAene (azlike ko;e mo-u :o9to;ati u elementima odlu=ivan;aN :o(ed
to-a neke 9t(uktu(e o'uBva?ene :o;edinim :od9i9temima 9e 9li=ni;e
:ona>a;u" te 9e od(eAena :(avila i :(in<i:i mo-u ko(i9titi za <eo ta;
:od9i9tem dok za d(u-e ne mo-uN
/*H u okvi(u :od9i9tema o'ez'editi mo-u?no9t :(o>i(en;a i au(i(an;a kao
i mo-u?no9t do-(adn;e novim :od9i9temima ukoliko 9e za to v(emenom
ukae :ot(e'a,
.a 'i 9e zadovol;ili na:(ed navedeni <il;evi" a o'zi(om na mo-u?no9ti
(a9:oloiviB C l;u9ki za (azvo; ES" ko;e =e9to ima;u od(eAena o-(ani=en;a"
90
=e9to ;e :ot(e'no uve9ti od(eAena dodatna (e>en;a ko;a ?e :omo?i da 9e
zadovol;e na:(ed de&ini9ani zaBtevi,
Standa(dno (e>en;e ES 9e za9niva na :(imeni C l;u9ke za (azvo; ES
ko;i ?e 9e 9a9to;ati iz 'aze znan;a" in&e(en<e en-ine T inte(ni 9i9tem
zakl;u=ivan;a F&o(Ra(d J una:(ed i 'a<kRa(d J unazadH i ko(i9ni=ko-
inte(&e;9a, 8aza znan;a o'uBvata :(avila J (ule9" 9i9tem odlu=ivan;a i
:a(amet(e, 9a 9vim in&o(ma<i;ama o datom domenu u &o(mi tek9ta" &o(mula"
ta'ela" -(a&ikona i >ema,
(avila (ade 9a :a(amet(ima tako da ;e omo-u?ena ;edno9tavni;a
kont(ola" te9ti(an;e i au(i(an;e,
8aza znan;a =ini 9a9tavni deo ES i (ad 9a n;om ;e :od :unom
kont(olom meBanizma zakl;u=ivan;a, $na" kako ;e :omenuto" 9ad(i
elemente (ezultata kon9ulta<i;e za 9ve 9lu=a;eve ko;e :ok(iva dati ES,
# iz'o(u 9ad(a;a :a(ameta(a i elemenata :o9tu:aka :o9to;i :una
9lo'oda iz'o(a tek9ta" &o(mula" ta'ela" <(tea i -(a&ikona" ko;i 9e v(lo lako
:o;edina=no mo-u men;ati nezavi9no od o9talo- dela 'aze znan;a, $vo
(e>en;e ima unive(zalni ka(akte( i moe 9e :(imeniti za (azne ES u 9vim
o'la9tima -de -od 9e ukae :ot(e'a za takvom :(ezenta<i;om znan;a,
Na o9novu i9t(aivan;a zaBteva ko(i9nika" u9tanovl;eno ;e da 'i 'ilo
veoma ko(i9no omo-u?iti :(ed9tavl;an;e :a(ameta(a u -(a&i=ko; &o(mi, Na ta;
na=in 9e omo-u?ava -(a&i=ko :(ed9tavl;an;e >ema" ;edna=ina ili
kom:lek9ni;iB tek9tualniB &o(mi u o'liku :a(ameta(a" ko;i 9e unuta( 9i9tema
odlu=ivan;a :(ed9tavl;a;u u 9im'oli=ko; :a(ameta(9ko; &o(mi, Naime" takvi
:a(amet(i 9e zovu -(a&i=ki :a(amet(i,
G(a&i=ko de&ini9an;e i :(ikazivan;e :a(ameta(a omo-u?ava da 9e <eo
ek(an moe de&ini9ati kao ;edan :a(ameta(" :(i =emu ;e ta; :a(ameta(
mo-u?e lako do:un;avati dodatnim in&o(ma<i;ama ili men;ati neke delove
o:i9a ili :(ikaza" a da to uo:>te ne uti=e na 9i9tem i &o(mi(ano 9ta'lo
odlu=ivan;a" ;e( 9u unuta( n;iB ti i9ti :a(amet(i de&ini9ani u 9im'oli=koJ
:a(ameta(9ko; &o(mi,
Na ta; na=in ;e omo-u?eno da 'aza znan;a" ko;a :(ema o9novnim
(e>en;ima ve?ine l;u9ki moe za;edno 9a 9vim :(avilima i :a(amet(ima da
zauzima 9ve-a nekoliko M8" 9ada moe na ova; na=in da zauzima i daleko
vi>e M8 u &o(mi 9lika i 9:ol;niB tek9tova" a da to uo:>te ne (emeti (ad
meBanizma zakl;u=ivan;a niti (ad 9i9tema odlu=ivan;a,
TeBnika :(o-(ami(an;a mo(a u :ot:uno9ti 'iti :(ila-oAena zaBtevima
'aze znan;a i na=inu (ada 9i9tema odlu=ivan;a kao i :(ezenti(an;u znan;a 9a
-(a&i=kim :a(amet(ima, Nadal;e" =e9to ;e :ot(e'no u (ealiza<i;i ES :(imeniti
olan=avan;e unazad i olan=avan;e una:(ed, $'e v(9te olan=avan;a 9u
neo:Bodne da 'i 9e o'ez'edila :una kont(ola nad ES" kao i da 'i 9e
91
elimini9ale mo-u?e neel;ene :o;ave ko;e 9e =e9to ;avl;a;u :(i (azvo;u ES
Fneaktivi(an;e ili neadekvatno aktivi(an;e :o;ediniB :(avilaH,
$vakav na=in (ada takoAe omo-u?ava i :(ed9tavl;an;e znan;a na na=in
ko;i na;vi>e od-ova(a ek9:e(tima" ali i ko(i9ni<ima, Na ova; na=in ;e
o'ez'eAena i &o(ma :(ikazivan;a (ezultata kon9ulta<i;e ko;a ni;e limiti(ana i
ko;a 9e moe lako :(ila-oditi el;ama ek9:e(ata,
o(ed to-a" :(imena -(a&i=kiB :a(ameta(a o'ez'eAu;e mo-u?no9t da
9e 9vi :a(amet(i i elementi :o9tu:aka mo-u :(ikazati ko(i9ni<ima ES na
na=in ko;i ;e za n;iB na;:(iBvatl;ivi;i" u &o(mi di;alo-a 9a mno>tvom
do:un9kiB in&o(ma<i;a" na:omena" di;a-(ama" &o(mula i <(tea ko;i 'i t(e'alo
da im olak>a;u kako kon9ulta<i;u ES" tako i iz'e-avan;e dvo9mi9leno9ti i
ne9i-u(no9ti u odlu=ivan;u,
TakoAe" :(i do'i;an;u :(edloeno- :o9tu:ka ko(i9nik do'i;a :ot:unu
in&o(ma<i;u >ta i kako 9:(ove9ti" u &o(mi ko;a ;e u :ot:uno9ti :(ila-oAena
zaBtevima ko(i9nika" a u <il;u do'i;an;a :ot(e'no- (e>en;a,
Celoku:an ES t(e'alo 'i da (adi u ek(an9ko; &o(mi" t;, da ko(i9nik k(oz
kon9ulta<i;u" a i ka9ni;e :(i do'i;an;u (ezultata kon9ulta<i;e do'i;e 9ve
:ot(e'ne in&o(ma<i;e na ek(anu :(e-ledno i 9a ;a9no uo=l;ivim elementima,
K(a;n;im ko(i9ni<ima" ukoliko ele da dodatno >tam:a;u (ezultate" ES
t(e'alo 'i da o'ez'edi i tu mo-u?no9t,
o(ed to-a ve?ina dana>n;iB C l;u9ki za (azvo; ES :(ua;u
mo-u?no9t :ovezivan;a 9a (aznim :(o-(amima kao i (aznim 'azama
:odataka >to da;e :(o>i(ene mo-u?no9ti kon9ultovan;a kao i o'ima
a(Bivi(ano- znan;a" ali i do:un;avan;a tiB 'aza :odataka novim (e>en;ima,
Na ta; na=in 9u otvo(ene mo-u?no9ti za (azvo; ES ko;i mo-u da u=e tzv,
u=e?iB ES >to :(ed9tavl;a i ;edan od vode?iB <il;eva (azvo;a ve>ta=ke
inteli-en<i;e dana9 u 9vetu,
92
),5, &8I=5N? 5K<&584NI# <I<45=?
ES 9e 9u na>li 9vo;e" mo-lo 'i 9e (e?i zna=a;no" me9to u 9vim
o'la9tima nauke" teBnike" teBnolo-i;e" medi<ine" za :ot(e'e Inte(neta kao i u
9vim o'la9tima ivota, # ve?o; me(i 9u :o=eli da 9e (azvi;a;u :o=etkom
devede9etiB -odina da 'i dana9 n;iBov '(o; 'io na zavidnom nivou, ES 9u
za;edno 9a (o'otikom i neu(on9kim m(eama -lavna o'la9t :(imene ve>ta=ke
inteli-en<i;e u 9vetu,
8(o; (adova iz ove o'la9ti :o9ledn;iB -odina kontinui(ano (a9te i
:o9to;i tenden<i;a da :o9tane o'la9t ve>ta=ke inteli-en<i;e 9a na;inJ
tenzivni;im (azvo;em,
Na;=e>?a :(imena ek9:e(tniB 9i9tema 9e moe na?i u 9lede?im o'la9tima @
#:(avl;an;e indu9t(i;9kim :(o<e9ima
(a?en;e (ada medi<in9kiB u(ed;a;a
Autonomno k(etan;e vozila
Automat9ki :iloti
#:(avl;an;e 9atelitima
$:e(ativno i takti=ko u:(avl;an;e vo;nim o:e(a<i;ama na
'o;nom :ol;u
Analize 9loeniB &inan9i;9kiB t(an9ak<i;a
Na&tnim :lat&o(mama
6a detek<i;u 'u>otina na&te
MeAutim u 9av(emenim u9lovima ivota i :o9lovan;a -otovo da
nema o'la9ti u ko;ima 9e ne mo-u ko(i9titi ek9:e(tni 9i9temi,
Na;novi;a i9t(aivan;a u domenu v;e>ta=ke inteli-en<i;e na9to;e da
9i9temi ma>in9ko- u=en;a :ot(e'no znan;e 9ti=u u=en;em iz :(im;e(a"
automat9ki" iz (a9:oloziviB izvo(a znan;a, # i9t(aivan;ima i (azvo;u 9i9tema
za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a dana9 9u :(i9utne mno-e teBnike :o'ol;>avan;a
t(adi<ionalno- :(i9tu:a,
# :o9l;edn;e v(i;eme" (azvo;em in&o(ma<ionB teBnolo-i;a" mo-u?e ;e
9ve lak>e &o(mi(ati in&o(ma<ione kolek<i;e i o(-anizovati n;iBovo
9kladi>ten;e i =uvan;e i od(eAeno; &o(mi, Iz to- (azlo-a =ov;eku ;e :ot(e'an
9ve ve?i na:o( da 'i do>ao do (elevantne in&o(ma<i;e" na(o=ito u tek9tualnim
'azama :odataka, Jedan od :okazatel;a ;e i =in;eni<a >to ;e za :o9tizan;e
'ol;iB (ezultata :(et(aivan;a neo:Bodno da ko(i9nik :o9;edu;e (azna dodatna
znan;a >to izi9ku;e veliki intelektualni na:o(,
# :(o<e9u :(et(aivan;a in&o(ma<i;a i 'aze :odataka" ko(i9nik 9vo;u
:ot(e'u za in&o(ma<i;om i9kazu;e u:itom t;, Sku:om te(mina ko;i :(e9tavl;a
93
9emantiku te :ot(e'e, Ko(i9nik &o(muli>e 9vo; zaBt;ev :omo?u te(mina na
na=in ko;i od(eAu;e 9i9tem za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a" :utem ko;e-
ko(i9nik t(ai in&o(ma<i;e ko;e i9:un;ava;u od(eAene u9love t;, kl;u=ne
:o;move ko;e de&ini>u n;e-ov :(o'lem,
Nadal;e u :(o<e9u :(et(aivan;a u 9i9temu za :(et(aivan;e
in&o(ma<i;a" in&o(ma<i;e 9e :(onalaze u 'azi :odataka na o9novu o:i9a
dokumenta ko;i ;e &o(mi(an :(i au(i(an;u 'aze :odataka te 9amo
:(et(aivan;e u mno-ome zavi9i od kavliteta to- o:i9a, $:i9 dokumenta
odno9no n;e-ova ka(akte(i9tika do'i;ena ;e dod;el;ivan;em te(mina iz tek9ta
dokumenta" dod;el;ivan;em te(mina iz 9amo- tek9ta dokumenta ili
dod;el;ivan;em te(mina iz kont(oli9ano- (i;e=nika od(edni<a u :(o<e9u
:(edmetno- ozna=avan;a t;, indek9i(an;a,
Na;=e>?i :(o'lem ko(i9nika ko;i 9e ;avl;a;u :(i &o(muli9an;u u:ita u
9i9temu za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a :(oizilaze iz nedo9ta;u?iB znan;a
:o:ut @
:oznavan;a i ta=ne :(im;ene komandi ;ezika u:ita
od-ova(a;u?e- iz'o(a 8uloviB i d(u-iB o:e(ato(a
te(minolo>ke kom:ati'ilno9ti ko(i9nikovo- u:ita i o:i9a dokumenta
(va dva :(o'lema ;e mo-u?e otkloniti ;e( 9e (adi o 9intak9nim
te>ko?ama i :(o<edu(alnom znan;u vezanom za konk(etni 9i9tem za
:(et(aivan;e, .ok ;e -lavni uz(ok ni9kim :e(&o(man9ama 9i9tema za
:(et(aivan;e in&o(ma<i;a" :(o'lem o:i9ivan;a" kako :(edmeta neko-
dokumenta tako i u:ita" ;e( 9u ovi :(o'lemi 9emanti=ke :(i(ode, $ve
:(o'leme takoAe :ove?ava i nekonzi9tentno9t indek9e(a u iz'o(u te(mina
ko;i 9e dod;el;u;u dokumentima,
6'o- :ot(e'e :oznavan;a ;ezika indek9i(an;a i :o9tu:aka za
&o(muli9an;e u:ita u (adu 9a 9i9temom za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a"
ko(i9niku ;e neo:Bodna :omo? i9ku9ni;e- 9t(u=n;aka za :(et(aivan;e
in&o(ma<i;a, ot(e'a za ovakvim 9t(u=n;a<ima na(o=ito ;e vidl;iva kod
ko(i>ten;a onlin# Si9tema za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a i :(i i9tiv(emenom
:(et(aivan;u vi>e 'aza :odataka,
$vakvi 9:e<i;ali9ti za :o;edine -(u:e 'aza :odataka i :(edmetne
o'la9ti 9u nezao'ilazni :o9(ednie :(evoAen;e ko(i9ni=kiB zaBt;eva odno9no &o(muli9an;e
u:ita :(ema 'azi :odataka 9a <il;em do'i;an;a na;'ol;e- od-ovo(a za
ko(i9nika,
Ve?ina ek9:e(tniB 9i9tema za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a o'uBvata
uo'i=a;ene kom:onente 9a (a9:o(edom od(eAeniB kla9a znan;a :o9(ednika u
9i9temu za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a ko;i 9u u-(aAeni u vi>e modula @
94
9aD# Dnan*a ko;e o'uBvata;u na;man;e dvi;e v(9te znan;a i to @ znan;e
ek9:e(ta za od(eAeni domen i znan;e o 9t(ate-i;ama i :(avilima za
iz'o( temina i &o(muli9an;e u:ita N
'#8aniDa' Dakl*%i"an*a ili (ezonovan;a ko;i omo-u?ava 9i9temu
da iz 'aze znan;a :(onaAe (elevantno znan;e i :(im;eni -a u (;e>avan;e
:(o'lema N
9aDa in*#ni)a ko;a o:i9u;e teku?i 9tatu9 :(o'lema ko;i 9e (;e>ava a
ko;e u-lavnom da;e ko(i9nik u inte(ak<i;i 9a 9i9temom N
ko$iniki in!#$B#* ko;i omo-u?ava komunika<i;u t;, inte(ak<i;u
9i9tema 9a ko(i9nikom ko;im ;e =e9to o'uBva?en i modul za
o'(azla-an;e :(e:o(uka ili zakl;u=aka 9i9tema,
# (0aznim o'la9tima nauke" teBnike i teBnolo-i;e ES 9e e&ika9no
mo-u :(imeniti za :lani(an;e ek9:e(imenata" (azvo; analiti=kiB metoda"
odlu=ivan;e" :(edviAan;e 9t(uktu(a mate(i;ala ili ;edin;en;a" 9intezu i9tiB"
medi<in9ki" 'iolo>ki" 'ioBemi;9ki i Bemi;9ki inin;e(in-, ES 9e :o9e'no u
veliko; me(i (azvi;a;u i :(imen;u;u u o'la9ti analitike, 6'o- >i(oko- o:9e-a
mo-u?no9ti i kom:lek9no9ti :ol;a ko;a 9e odno9e na iz'o( o:timalniB
ek9:e(imentalniB u9lova (ada uvoAen;e :o-odno- ES moe zna=a;no da
:omo-ne ko(i9niku,
Cil; ;e o'ez'editi takav ES ko;i 9e moe ne9metano ko(i9titi u
medi<in9ko;" 'iolo>ko;" teBnolo>ko; ili Bemi;9ko; la'o(ato(i;i i ko;i u tom
ok(uen;u moe da :omo-ne u iz'o(u o:(eme" o:timiza<i;i &izi=kiB
:a(ameta(a" iz'o(u 9a9tava (eak<ioniB 9me>a" o:timiza<i;i metoda"
odlu=ivan;u" analizi (e:(oduktivno9ti" te9ti(an;u itd,
#9:eB i o-(ani=en;a 9vako- :o;edino- ES u 'ilo ko;o; o'la9ti :(imene
9u u9ko :ovezani 9a mo-u?no>?u :(ove(e i9:(avno9ti (ada ES Fkoliko 9e
odluke i :(edlozi ES 9lau 9a mi>l;en;em ek9:e(ataH" 9a mo-u?no>?u
:o:(avke i do:une ES u toku (azvo;a i te9ti(an;a" kao i u toku ka9ni;e
:(imene, Neo:Bodno ;e da ES zadovol;e :ot(e'ne evalua<ione k(ite(i;ume"
kao i da 9e uo=eni :(o'lemi i man;kavo9ti mo-u otkloniti 'ez ve?iB
9i9tem9kiB zaBvata ili izmene 9t(uktu(e :odataka,
ES u :(ak9i u-lavnom :omau u (e>avan;u u9ko 9:e<i;alizovaniB
:(o'lema" evalua<i;i i o:timiza<i;i ek9:e(imenata ili u (e>avan;u -(u:e
:(o'lema ko;i 9e mo-u (e>avati :(imenom od(eAeniB teBnika, omenu?emo
9amo neke od vani;iB ES (azvi;eniB u (aznim o'la9tima,
6a tuma=en;e 9t(uktu(e ne:oznatiB ;edin;en;a na o9novu do'i;eniB
9:ekta(a (azvi;eni .end(al" Con-en" C/4" Metadend(al i d(u-i,
95
6a kvalitativnu analizu o(-an9kiB 9u:9tanavan;e i o:timiza<i;u :a(ameta(a (azvi;en ;e T]MS T#NE
6a (azvo; :o9tu:aka za u:o(eAen;e meAula'o(ato(i;9kiB nalaza
(azvi;en ;e EKIC,
# :o9ledn;e v(eme 9e ES 9ve vi>e :(imen;u;u i u o'la9ti lo-i9tike"
ma(ketin-a i menadmenta uo:>te, # tom 9mi9lu 9e 9ve vi>e :(imen;u;u u
&o(mi takozvane Bi:e(medi;e -de 9e kom'inu;u 9a tek9tom" zvukom"
-(a&ikom" (aznim video za:i9ima itd, Jedan od na;vani;iB lo-i9ti=kiB
9i9tema za :od(>ku NAT$ 9an-ama tzv, CALC ;e za9novan na :(imeni
Bi:e(medi;e,

Slika ),5,/, Mo-u?a 9t(uktu(a Bi:e(medi;e
2.(.1. &ri.er 5kspertnog siste.a =J9IN
M7CIN ;e ek9:e(tni 9i9tem 9tvo(en izmeAu /13), i /130, -odine da
'i :omo-ao l;eka(ima u od(eAivan;u di;a-noza 'ole9nika 9a in&ek<i;om k(vi,
$va o9novna ve(zi;a ;e 9ad(ala oko )** :(avila" do:un;ena ;e izmeAu /13+,
i /135, -odine 9a ;o> 4** dodatniB :(avila ko;i 9u 9e ti<ali u-lavnom
Menin-iti9a, $va; ek9:e(tni 9i9tem ;e 'io detal;no :(ou=avan i komenta(i9an
z'o- vano9ti domena ko;im 9e 'avio a i z'o- do'(iB (ezultata ko;e ;e dao
:(ilikom utv(Aivan;a di;a-noza i :(o:i9ivan;a te(a:i;e,
(va ve(zi;a ovo- 9i9tema dala ;e do'(e (ezultate u o'la9ti medi<ine,
/130, -odine /+ 9lu=a;eva 'akte(i;9ke in&ek<i;e ;e 'ilo :odv(-nuto 9a ;edne
9t(ane i9:itivan;i:a :(eko M7CINJa" a 9a d(u-e 9t(ane i9:itivan;ima :et
Video
zapis
Zvuk
Tekst
Grafika
Grafika
Tekst
Ekspertni
sistem
Tekst
96
9tu=n;aka iz te i9te o'la9ti, # // 9lu=a;eva" od mo-u?iB /+" ek9:e(tni 9i9tem
M7CIN ;e dao i9tu te(a:i;u kao i 9t(u=n;a<i iz ove o'la9ti, # d(u-iB =eti(i
9lu=a;a ni ek9:e(ti 9e ni9u mo-li 9loiti oko :(o:i9ivan;a ta=ne te(a:i;e,
o:ula(no9ti ovo- :(o-(ama ;e do:(ini;o i inte(&e;9 ko;i ;e omo-u?avao
;edno9tavnu komunika<i;u 9a ko(i9nikom,
Si9tem M7CIN ;e u 9tan;u da o';a9ni na=in 9vo- (azmi>l;an;a ali i
takoAe da o';a9ni za>to :o9tavl;a neko :itan;e t;, na ko;i na=in od-ovo(
ko(i9nika u9m;e(ava;u n;e-ovo (azmi>l;an;e" ovo ;e u;edno i 9u>tina
ek9:e(tniB 9i9tema,
L;udi u 9u>tini te>ko :(iBvata;u 9av;ete d(u-iB o9o'a" :a ;e takav
9lu=a; i 9a 9av;etima ko;e da;u ma>ine, .okto( ?e :(iBvatiti di;a-nozu
ek9:e(tno- 9i9tema 9amo ako -a on u';edi u i9:(avno9t 9vo;iB zakl;u=aka t;,
u &unk<ioni9an;e 9vo- (a9uAivan;a, To zna=i da 9e ek9:e(tni 9i9temi u9:;e>no
mo-u inte-(i9ati u l;d9ko d(u>tvo ;edino ako 'udu u 9tan;u da u9:o9tave
:(avi dialo- 9a 9vo;im ko(i9nikom,
2.*. C?K)+U@?K
Ek9:e(tni 9i9temi 9u :(im;en;ena v;e>ta=ka inteli-en<i;a ko;i 9u
na:u9tili i9t(aiva=ke la'a(ato(i;e da 'i u>li u :o9lovni 9vi;et i na>li
konk(etnu :(im;enu, Mno-o'(o;ni ek9:e(tni 9i9temi 9u 9a u9:;eBom 'ili
:o9tavl;eni u (azna :(eduze?a i (;e>ili 9u konk(etne :(o'leme, Ali velike
:ote>ko?e 9u 9e :o;avile kada 9e :oku>alo izvu?i iz 9t(u=n;aka n;iBovo
znan;e a zatim -a &o(malizovati, Te :ote>ko?e 9u znakovi unut(a>n;e 9la'o9ti
ek9:e(tniB 9i9tema,
Sedamde9etiB -odina" kod :9iBolo-a i i9t(aiva=a u domenu
v;e>ta=ke inteli-en<u;e :(o'lem ko;i 9e ;avl;ao :(ilikom o9mi>l;avan;a
ek9:e(tniB 9i9tema ;e 'io u tome kako 9t(uktui(ati l;ud9ka znan;a u
9im'oli=ka :(avila ko;a 9e te>ko tuma=e i indenti&iku;u, V(emenom 9e ova;
:(o'lem :(evazi>ao :a 9e 9ada k(ei(a;u modeli znan;a ko;i 9u do9ta
9av(>eni;i" ;e( ne ko(i9te 9im'oli=ke Bi:oteze,
Ni;e i9kl;u=eno da ?e teBnike ko;e dolaze u 'udu?no9ti ko(i9titi u i9to
v(i;eme ek9:e(tne 9i9teme i d(u-e teBnike kao neu(on9ke m(ee 'azi(ane
:(i;e na ada:tativnim Bi:otezama a ne na 9im'oli=kim FBi'(idni 9i9temiH,
MeAutim ni;e :a(adok9alno (e?i da " ako 9u 9e ek9:e(tni 9i9temi
(azvili u :(eduze?ima oni i:ak ni9u na>li :(akti=nu :(im;enu u tim i9tim
:(eduze?ima iz (azlo-a >to 9u ek9:e(tni 9i9temi ;o> uv;ek :(edmet l;ud9ke
(adoznalo9ti ili iz(az intelektualno- :(e9tia nekoliko individua u9aml;eniB u
9vom (adu (ade?i =e9to u (a9ko(aku 9a 9vo;im nad(eAenim,
97
#o:>te -ledano :(eduze?a o9<ili(a;u izmeAu ;edno9tavno-
od'a<ivan;a ek9:e(tniB 9i9tema :(o:(a?eniB :(im;ed'ama da t('a u:(avl;ati
inve9ti<i;ama" ili :(euziman;em (izika od(eAu;u?i ek9:e(tni 9i9tem kao
o9novno 9(ed9tvo n;iBove 'udu?e kom:etentno9ti, Na :(im;e( u F(an<u9ko;
kome9ie(i;at za atom9ku ene(-i;u" d(avni in9titut za a-(onom9ka
i9t(aivan;a" 'anka(9ka kom:ani;a itd, u9tva(i 9u :ioni(i u :(im;eni
ek9:e(tniB 9i9tema u 9vom :o9lovan;u ko;i 9u :(iBvatili ek9:e(tne 9i9teme
kao o9novno 9(ed9tvo 9vo-a :o9lovan;a,
Jedan od (azlo-a od'a<ivan;a in:lanta<i;e ek9:e(tniB 9i9tema :o=iva
u veliko; m;e(i u nedovol;no; o'av;e>teno9ti o :oten<i;alima ove nove
teBnolo-i;e, Nemo-u?no9t :(onalaen;a adekvatniB od-ovo(a na :itan;a @
!a %$a!i!iL Ea(!o %$a!i!iL Kako %$a;i!iL .o:(ino9i da 9e ve?ina
:(eduze?a od(i=e u:ot(e'e ek9:e(tniB 9i9tema,
MeAutim :(eduze?a t(e'a da 'udu 9vi;e9na ko;i ;e inte(e9 i zna=a;
u:ot(e'e ek9:e(tniB 9i9tema kao :(oizvoda ili 9(ed9tva u indu9t(i9ko;
:(oizvodn;i, $n im moe :omo?i da od(ede 9vo;e :ot(e'e" :(e<izi(a;u
:(o'leme" de&ini>u (;e>en;a" iza'e(u do'avl;a=e" u=e9tvu;u i :omo-nu u
oda'i(u kad(ova" analizi(an;u :o9ti-nutiB (ezultata itd,
98
,. NEURONSKE MREE
3.1 Uvona ra'.atranja
o9to;e dve kate-o(i;e neu(on9kiB m(ea@ ve>ta=ke i 'iolo>ke neu(on9ke
m(ee, (ed9tavnik 'iolo>kiB neu(on9kiB m(ea ;e ne(vni 9i9tem iviB 'i?a,
Ve>ta=ke neu(on9ke m(ee FA(ti&i<al Neu(al NetRo(k J ANNH 9u :o 9t(uktu(i"
&unk<i;i i o'(adi in&o(ma<i;a 9li=ne 'iolo>kim neu(on9kim m(eama" ali 9e (adi o
ve>ta=kim tvo(evinama,
Kl;u=ni elemenat ove v(9te ve>ta=ke inteli-en<i;e ;e 9:e<i&i=na 9t(uktu(a
o'(ade in&o(ma<i;a 9a9tavl;ena od veliko- '(o;a meAu9o'no :ovezaniB elemenata
o'(ade Fneu(onaH ko;i za;edni=ki (ade na (;e>avan;u :(o'lema, Te ;edini<e 9u
:ovezane komunika<ionim kanalima FvezamaH, Neu(on9ka m(ea u (a=una(9kim
naukama :(ed9tavl;a veoma :ovezanu m(eu elemenata ko;i o'(aAu;u :odatke,
oda<i ko;i 9e ovim kanalima (azmen;u;u 9u o'i=no nume(i=ki, Neu(oni o'(aAu;u
9amo 9vo;e lokalne :odatke i ulaze ko;e :(ima;u :(eko konek<i;e ,
Vana o9o'ina neu(on9kiB m(ea ;e n;iBova 9:o9o'no9t da u=e na
o-(ani=enom 9ku:u :(im;e(a te 9u z'o- to-a 9:o9o'ne da izaAu na k(a; 9a
:(o'lemima ko;i 9e t(adi<ionalnim :(i9tu:om te>ko (;e>ava;u, $ne 9u 9:o9o'ne da
izaAu na k(a; 9a :(o'lemima ko;i 9e t(adi<ionalnim :(i9tu:om te>ko (e>ava;u" kao
>to 9u -ovo( i :(e:oznavan;e o'lika, Jedna od vani;iB o9o'ina neu(on9kiB m(ea
;e n;iBova 9:o9o'no9t da u=e na o-(ani=enom 9ku:u :(ime(a,
# ovom tek9tu" kada 9e -ovo(i o neu(on9kim m(eama" mi9li 9e :(ven9tveno
na Cve>ta=ke neu(on9ke m(eeD Fen-le9ki te(min A(ti&i<ial Neu(al NetRo(k9"
9k(a?eno ANNH" z'o- to-a >to 9e u-lavnom -ovo(i o modelima neu(on9kiB m(ea
F9k(a?eno NMH" (ealizovanim na (a=una(ima, # 9t(u=no; lite(atu(i" ni;e (edak 9lu=a;
da 9e izo9tavl;a (e= Cve>ta=keD iako 9e mi9li na n;iB, 8iolo>ke neu(on9ke m(ee 9u
daleko kom:likovani;e od 9vo;iB matemati=kiB modela ko;i 9e ko(i9te za ve>ta=ke
neu(on9ke m(ee,
NM :(ed9tavl;a;u 9i9tem 9a9tavl;en od veoma veliko- '(o;a ;edno9tavniB
elemenata za o'(adu :odataka, $vakvi 9i9temi 9u 9:o9o'ni za :(iku:l;an;e"
memo(i9an;e i ko(i>?en;e ek9:e(imentalno- znan;a, Ne :o9to;i ;edin9tvena
de&ini<i;a neu(on9kiB m(ea, MeAutim" ve?ina l;udi 'i neu(on9ke m(ee de&ini9ala
na 9lede?i na=in@
Neu(on9ka m(ea ;e 9i9tem 9a9tavl;en od vi>e ;edno9tavniB :(o<e9o(a
F;edini<a" neu(onaH" 9vaki od n;iB ima lokalnu memo(i;u u ko;o; :amti :odatke ko;e
o'(aAu;e, Te ;edini<e 9u :ovezane komunika<ionim kanalima FvezamaH, oda<i
99
ko;i 9e ovim kanalima (azmen;u;u 9u o'i=no nume(i=ki, Jedini<e o'(aAu;u 9amo
9vo;e lokalne :odatke i ulaze ko;e :(ima;u :(eko konek<i;e, $-(ani=en;a lokalniB
o:e(ato(a 9e mo-u otkloniti tokom t(enin-a,
Veliki '(o; NM 9u na9tale kao modeli 'iolo>kiB neu(on9kiB m(ea, I9to(i;9ki
-ledano" in9:i(a<i;a za (azvo; NM ;e :(oiza>la iz el;e da 9e kon9t(ui>e ve>ta=ki
9i9tem 9:o9o'an za :(e&in;eno" Cinteli-entnoD" o'(aAu;e in&o(ma<i;e ili v(>i
od(eAena iz(a=unavan;a na 9li=an na=in kao >to to l;ud9ki mozak (utin9ki izvodi,
Na od(eAen na=in" NM nam :(ua;u mo-u?no9t i za 'ol;e (azumevan;e (ada
l;ud9ko- moz-a,
Ve>ta=ke neu(on9ke m(ee 9u 9ku:ovi od-ova(a;u?iB modela Fmatemati=kiB
ili nematemati=kiBH ko;i 9imuli(a;u neke od :o9mat(aniB o9o'ina 'iolo>kiB ne(vniB
9i9tema i :ovla=e 9li=no9ti 9a :(ila-odl;ivim 'iolo>kim u=en;em, Sa=in;ene 9u od
veliko- '(o;a meAu9o'no :ovezaniB neu(ona Fo'(aAu;u?iB elemenataH ko;i 9u"
9li=no 'iolo>kim neu(onima" :ovezani 9vo;im vezama ko;e ka(akte(i>u
od-ova(a;u?i :(o:u9ni Ftein9kiH koe&i<i;enti" ko;i 9u :o ulozi 9li=ni 9ina:9ama,
#=en;e 9e kod 'iolo>kiB 9i9tema o'avl;a :utem (e-uli9an;a 9ina:ti=kiB veza
ko;e :ovezu;u ak9one i dend(ite neu(ona, #=en;e ti:i=niB do-aAa;a :utem :(ime(a
9e o9tva(u;e :(eko t(enin-a ili otk(i?a do ta=niB 9etova :odataka ulazaJizlaza" ko;i
t(eni(a;u al-o(itam vi>e9t(ukim :onavl;an;em :ode>ava;u?i :(itom :(o:u9ne
Ftein9keH koe&i<i;ente veza F9ina:9eH, $ve veze memo(i>u znan;e neo:Bodno za
ka9ni;e (e>avan;e 9:e<i&i=niB :(o'lema,
Ve?ina NM ima od-ova(a;u?u v(9tu :(avila za Co'u=avan;eD" ko;a
omo-u?ava;u da 9e koe&i<i;enti veza izmeAu neu(ona :ode>ava;u na o9novu
ulazniB :odataka, .(u-im (e=ima" NM Cu=eD :(eko :(ime(a Fkao >to de<a u=e da
:(e:ozna;u konk(etan :(edmet" o';ekat" :(o<e9 ili :o;avu :(eko od-ova(a;u?iB
:(ime(aH i :o9le :(iku:l;an;a t(enin- :odataka :o9edu;u 9:o9o'no9t za
-ene(aliza<i;u,
Veliki :oten<i;al NM 9e nalazi u mo-u?no9ti :a(alelne o'(ade :odataka"
tokom iz(a=unavan;a kom:onenti ko;e 9u nezavi9ne ;edne od d(u-iB, Neu(on9ke
m(ee 9u 9i9temi 9a9tavl;eni od vi>e ;edno9tavniB elemenata Fneu(onaH ko;i
o'(aAu;u :odatke :a(alelno, V(9te &unk<i;a ko;e 9u NM u 9tan;u da o'(aAu;u
od(eAene 9u 9t(uktu(om m(ee" kao i ;a=inom konek<i;e" a o'(ada :odataka 9e
izvodi u neu(onima, Svaki elemenat o:e(i>e 9amo 9a lokalnim in&o(ma<i;ama,
o(ed to-a 9vaki elemenat (adi a9inB(onizovano" t;, kao da nema 9i9tem9ko- 9ata,
Iako NM :o9to;e od /10*JtiB -odina" one ni9u imale zna=a;ni;u :(akti=nu
:(imenu 9ve do /15*JtiB" kada 9u al-o(itmi :o9tali dovol;no :(e&in;eni za o:>ti;u
u:ot(e'u Fa:lika<i;eH, .ana9 9e NM :(imen;u;u za (e>avan;e 9ve ve?e- '(o;a
9vakodnevniB :(o'lema 9a veoma velikom kom:lek9no>?u, # :(o-(ami(an;u 9e
mo-u ko(i9titi kao C-ene(ato(D Fen-ineH" t;, od-ova(a;u?i :(o-(am9ki 9i9temi" ko;i
100
;e u 9tan;u da v(>e (azli=ita :(e:oznavan;a i kla9i&ika<i;e i ko;i ima;u 9:o9o'no9t da
izv(>e -ene(aliza<i;u :(ilikom odlu=ivan;a :(i ne:(e<iznim ulaznim :oda<ima,
NM nude idealna (e>en;a za (aznov(9no kla9i&ikovan;e :(o'lema" kao >to ;e
na:(ime( :(evoAen;e tek9ta u -ovo(" :(e:oznavan;e 9lova" itd,, NM =e9to u9:e>no
(e>ava;u :(o'leme ko;i 9u :(evi>e kom:lek9ni za konven<ionalne teBnolo-i;e Fna
:(ime(" :(o'lem ko;i nema al-o(itam9ko (e>en;e ili za ko;i ;e al-o(itam :(evi>e
kom:likovan da 'i 'io :(onaAenH, $ne takoAe :okazu;u do'(e (ezultate :(ilikom
:(edviAan;a i modeli(an;a 9i9tema -de &izi=ki :(o<e9i ni9u ;a9ni ili 9u veoma
kom:lek9ni, (edno9t NM lei u vi9oko; ela9ti=no9ti :(ema :o(eme?a;ima u
ulaznim :oda<ima i u 9:o9o'no9ti da u=e,6'o- to-a 9u one =e9to velika :omo?
l;udima ko;i (e>ava;u 9loene :(o'leme,
:linost i'.eu 7ioloki2 i vetaki2 neurona
A9o<i;ativno mi>l;en;e i :(e:oznavan;e kod =oveka 9e za9niva na :o(eAen;u (ani;e
doivl;eniB i u:am?eniB 9itua<i;a 9a onim 9itua<i;ama ko;e 9u t(enutno aktuelne 9a
<il;em da 9e novo;" na onovu 9li=no9ti :(id(ui F9o<i(aH neka od (ani;e :oznatiB
9itua<i;a i da 9e time done9e zakl;u=ak ko;i ;e (ani;e u takvo; 9itua<i;i u9:e>no
:(ove(en,
Ve>ta=ke neu(on9ke m(ee 9u u 9tan;u da na od(eAen na=in &unk<ioni>u
:(ema navedenim :(in<i:ima a9o<i;ativno- (azmi>l;an;a i :(e:oznavan;a,
$'lik FpatternH ;e kao kate-o(i;a od o9novno- zna=a;a u izu=avan;u
a9o<i;ativno- (azmi>l;an;a, $n :(ed9tavl;a 9ku: :odataka ko;i o:i9u;u neku
9itua<i;u" do-aAa; ili :o;avu, Metode :(e:oznavan;a o'lika 9u 9e (azvile kao
:oku>a; da 9e matemati=ki &o(muli>u i (a=un9ki (ealizu;u :(in<i:i a9o<i;ativno-
zakl;u=ivan;a ko;i 9u 9vo;9tveni =ovekovom mi>l;en;u,
M(ea FnetKorkH :(ed9tavl;a 9ku: entiteta ko;i meAu9o'no komuni<i(a;u,
#koliko dva entiteta mo-u meAu9o'no da komuni<i(a;u kae 9e da izmeAu n;iB
:o9to;i veza, Neu(on9ka m(ea :(ed9tavl;a m(eu =i;i 9u entiteti :(o<e9o(9ke
;edini<e ko;e :od9e?a;u na ne(vni 9i9tem =oveka,
Neu(on9ke m(ee :(ed9tavl;a;u 9ku: metoda za9novaniB na 9amoJ
o(-anizovanim 9i9temima ko;i ima;u mo-u?no9t :am?en;a i namen9ko-
:(ila-oAavan;a :(omenama okoline, (i tome 9e :(imen;u;u metode ko;ima 9e
o:ona>a vladan;e iviB 'i?a" a o9nova ;e matemati=ki o:i9 9amoJo(-anizi(a;u?iB
:(o<e9a neu(ona u moz-u iviB 'i?a, To 9u '(o;ni :(ime(i ve>ta=kiB neu(on9kiB
m(ea,
.(u-a -(u:a AI T A(ti&i<ial Inteli-en<L J al-o(itama 9e za9niva na :(eno9u
l;ud9ko- znan;a u (a=una(9ki :(o-(am, (i tome 9e 9i9tem o:i9u;e 9im'olima
Fmodeli(a 9e H" a znan;e o :ona>an;u 9e &o(malizi(a (azli=itim matemati=kim
:(avilima, $ve metode ima;u zadatak da 9e :o9to;e?e l;ud9ko znan;e :(etvo(i u
inteli-entni (a=una(9ki :(o-(am :omo?u ko-a 9e o:ona>a l;ud9ko :ona>an;e i
101
zakl;u=ivan;e" ali veoma =e9to" a :o9e'no u (ani;im va(i;antama" 'ez 9:o9o'no9ti
9amo9talno- u=en;a novo- znan;a,
ot(e'no ;e i9ta?i da 9u :o9e'no i9taknutu :(imenu za voAen;e :(o<e9a
do'ile metode ko;e 9e za9niva;u na teo(i;i &uzzL lo-ike, $9nova oviB metoda ;e
matemati=ki model 9i9tema o:i9ano- ;ezi=nim va(i;a'lama Fo:i9 l;ud9ko- -ovo(aH i
&uzzL :(avila zakl;u=ivan;a,
.al;im (azvo;em :od(u=;a AI dolazi do :ovezivan;a (azli=itiB modela
inteli-entniB 9i9tema i n;iBove 9:e<i;aliza<i;e za :o;edina :od(u=;a, Ve>ta=ke
neu(on9ke m(ee 9u (azvi;ane 9a name(om da 9e od-ova(a;u?im ve>ta=kim
modelom zameni 'iolo>ki iv=ani 9i9tem, Matemati=ki model vladan;a neu(ona ;e
o:i9an /104 u (adu M<Culloto 9e moe 9mat(ati :o=etkom novo-
teBni=ko- i nau=no- :od(u=;a :od nazivom ve>ta=ka inteli-en<i;a,
Sa n;im ;e za:o=et (azvo; (azli=itiB &izi=kiB i Bemi;9kiB modela ve>ta=kiB
neu(ona i n;iBovo- :ovezivan;a u neu(on9ke m(ee, # :(ak9i 9e :(imen;u;u neu(oni
izvedeni iz elekt(oni=kiB 9klo:ova" elekt(oni=koo:ti=ki neu(oni" mik(oBemi;9ki
(eakto(i" i enzim9ki neu(oni na =v(9to; :odlozi, 6a mno-e namene 9u :o9e'no
:(ikladni modelineu(on9kiB m(ea u o'liku (a=una(9kiB :(o-(ama,
8iolo>ke neu(on9ke m(ee 9ad(e izuzetno veliki '(o; iv=aniB 9tani<a" tako
9e :(o<en;u;e da ;e '(o; neu(ona u moz-u =oveka (eda veli=ine '(o;a zvezda u
na>o; -alak9i;i" oko /*
/)
, oznate ve>ta=ke neu(on9ke m(ee nema;u niti :(i'lino
tako veliki '(o; neu(ona, Na 9lede?o; 9liko- neu(ona Fne(vne J iv=ane 9tani<eH, #lazni 9i-nali Felekt(i=ni :od(aa;iH
9e :(eno9e iz okoline u 9tani<u :omo?u dend(ita, .end(iti 9u :(oto:lazmat9ki
na9tav<i iv=ane 9tani<e Fneu(onaH :(eko ko;iB 9tani<a :(ima nad(aa;e F9i-naleH iz
okoline" odno9no okolniB iv=aniB 9tani<a, # telu iv=ane 9tani<e F9omiH dolazi do
akumula<i;e uku:no- nad(aa;a, Jez-(o iv=ane 9tani<e 9ad(i -enet9ki mate(i;al
:ot(e'an za 9intezu :(oteina i (azmnoavan;e 9tani<e,
6avi9no od uku:no- intenziteta nad(aa;a i :(a-a o9etl;ivo9ti" iv=ana
9tani<a o'navl;a ili zad(ava elekt(i=ni na'o;, (an;en;e elekt(i=no- na'o;a u
okolinu 9e 9:(ovodi k(oz ak9on, Ak9on ;e izdanak tela iv=ane 9tani<e ko;im 9e
nad(aa;i F9i-naliH :(eno9e do okolniB 9tani<a, Na k(a;evima 9e ak9on -(ana u
izdanke" ko;i 9e :ovezu;u 9a Fne(vnim T iv=animH 9tani<ama u okolini ili mi>i?nim
9tani<ama za :ok(etan;e moto(ne aktivno9ti Fizv(>ni 9i9tem u:(avl;an;aH, # <elom
ovom :(o<e9u ;e na;vani;i meBanizam :ovezivan;a Fum(eavan;aH :utem mo9tova
F9ina:9aH izmeAu izdanaka ak9ona i dend(ita, (o<en;u;e 9e da ;e '(o; mo-u?iB
veza izmeAu 9tani<a za oko 4 (eda veli=ine ve?i od 9amo- '(o;a neu(ona,
Ta=an na=in na ko;i &unk<ioni>e l;ud9ki mozak ;o> uvek ;e delom mi9te(i;a, I
:o(ed to-a neki a9:ekti ovo- =udnovato- :(o<e9o(a 9u :oznati, $9novni elemenat
l;ud9ko- moz-a ;e 9:e<i&i=an ti: ?eli;a za ko;e 9e zna da 9u nam o'ez'edile da(
:am?en;a" (azmi>l;an;a i :(imenu :(etBodniB i9ku9tava na 9vaku na>u ak<i;u, $ve
?eli;e ko;iB kako ;e ve? (e=eno u na>em moz-u ima oko /** mili;a(di :oznate 9u
102
kao neu(oni, Svaki neu(on ;e 9:e<i;alizovana ?eli;a 9:o9o'na da :(eno9i
elekt(oBemi;9ki 9i-nal,
_eli;a 9e 9a9to;i od tela F<ell 'odLH ko;e u 9vom <ent(u :o9edu;e ;ez-(o
Fnu<leu9H" (az-(anate ulazne 9t(uktu(e Fdend(ite9H i izlaznu o9u FaUonH, Ak9on ;edne
?eli;e ;e :ovezan 9a dend(onom d(u-e, Sina:9a ;e &unk<ionalni meAumem'(an9ki
kontakt ak9ona ;edno- neu(ona i dend(ona d(u-o-, Kada ;e neu(on aktivi(an" on
>al;e elekt(oBemi;9ki 9i-nal :(eko ak9ona ka d(u-o; ?eli;i, Si-nal moe 'iti
:(omen;en od 9t(ane 9ina:9e ko;a ;e 9:o9o'na da :ove?a ili 9man;i 9na-u veze i na
ta; na=in uz(oku;e aktivi(an;e d(u-e ?eli;e ili n;enu uko=eno9t, Na 9likiB neu(ona ;e u veliko; me(i izuzeta kod modeli(an;a
ve>ta=ko- neu(ona, $n 9e 9a9to;i od ulaza FSina:9e kod 'iolo>9kiB neu(onaH ko;i 9e
multi:ili<i(a;u :omo?u teina F:o;a=avan;e 9i-nalaH" a zatim iz(a=unava;u :omo?u
matemati=ke &unk<i;e" ko;a od(eAu;e aktiva<i;u neu(ona" te 9e na k(a;u iz(a=unava
izlaz ve>ta=ko- neu(ona, Ve>ta=ka neu(on9ka m(ea ko(i9ti ve>ta=ke neu(one kako
'i o'(aAivala in&o(ma<i;e,
# ta'eli 4,/, ;e dat :(e-led veza izmeAu 'iolo>kiB i ve>ta=kiB neu(on9kiB
m(ea @
8iolo>ka m(ea Ve>ta=ka m(ea
Telo vo(
.end(oni #laz
Ak9on Izlaz
Sina:9a Teina
Ta'ela 4,/, Veze izmeAu ve>ta=kiB i 'iolo>kiB neu(on9kiB m(ea
103
3.3. I9to(i;at neu(on9kiB m(ea
Ten;a za 9tva(an;em inteli-entniB ma>ina ni;e ten;a =oveka da 9tvo(i imita<i;u
9amo- 9e'e, $vo :(ema dana>n;im :(o-nozama ;o> neko due v(eme ne?e 'iti mo-u?e,
in;eni<a ;e da 9av(emene ma>ine :o9edu;u 9:o9o'no9t 9me>tan;a o-(omniB koli=ina
:odataka i iz(a=unavan;a kom:lek9niB matemati=kiB o:e(a<i;a 'ez ikakve -(e>ke" dok
9u 9a d(u-e 9t(ane" =ak i 9u:e(J(a=una(i in&e(io(ni u odno9u na l;ude u (e>avan;u ne;a9niB
i 9la'o de&ini9aniB :(o'lema,
Ne(vni 9i9tem =oveka (adi na &(ekven<i;i od :(i'lino /** Iz, 6na;u?i takt
&(ekven<i;e dana>n;iB C (a=una(a lako ;e a:(ok9imi(ati da ;e ka>n;en;e 9i-nala k(oz
kom:onente kod 9av(emeno- C (a=una(a (eda veli=ine n9,
Kod ne(vno- 9i9tema =oveka u :itan;u 9u m9, o9tavl;a 9e :itan;e za>to ;e onda
ne(vni 9i9tem =oveka e&ika9ni;i od ma>ine kada 9u u :itan;u :(o<e9i kao >to ;e
inte(:(eta<i;a vizuelniB 9<ena, $d-ovo( lei u =in;enie me9ta"
tako da otkaz ;edno- neu(ona ne zna=i i -u'itak in&o(ma<i;e, Navedene (azlike ne 9amo
>to ukazu;u na (azlo-e z'o- ko;iB Cko:i;a =ovekaD ne?e u9ko(o 'iti 9tvo(ena" ve? i na
(azlo-e z'o- ko;iB 9u l;udi ;ako zainte(e9ovani za (azvo; noviB 'iolo>ki in9:i(i9aniB
inteli-entniB 9i9tema,
lanak Ma((ena 4c9ulloc2a i Maltera &ittsa CLo-i=ki (a=un ide;a 9vo;9tveniB
ne(vno; aktivno9tiD iz /104, -odine u kome 9u :(ed9tavl;eni modeli neu(on9kiB m(ea
za9novani na &o(malno; lo-i<i i mode(nim 9Bvatan;ima neu(olo-i;e ozna=io ;e :o=etak
e(e neu(oJ(a=una(9tva, $vi modeli m(ea 'ili 9u za9novani na ;edno9tavnim neu(onima"
'ina(nim u(eAa;ima 9a &ik9nim :(a-om,
Kn;i-a .onalda Ie''Ja iz /101, -odine CTBe $(-anization o& 'eBaviou(D
F$(-aniza<i;a :ona>an;aH izno9i ide;u da ;e kla9i=no :9iBolo>ko" u 9tva(i u9lovl;eno
:ona>an;e" ko;e ;e :(i9utno kod 9viB ivotin;a" ;e( ;e ono 'azi(ano na 9vo;9tvima
neu(ona,
o=etkom :ede9etiB -odina" na;vi>e uti<a;a na dal;i (azvo; neu(on9kiB m(ea ;e
imao (ad Ma(vin Min9kLJa ko;i ;e u tom :e(iodu kon9t(ui9ao neu(o(a=una( :od imenom
Sna(k F/1+/H,
F(ank !o9en'latt ;e za9luan za otk(i?e ;edno9lo;ne neu(on9ke m(ee" nazvane
:e(<e:t(on, e(<e:t(on ;e imao t(i 9lo;a, #nut(a>n;i 9lo; ;e :oznat kao Cvezivni 9lo;D,
$va; 9i9tem ;e 'io u 9tan;u da :ovee ili :(id(ui 9lu=a;nu ;edinino :ode>ava;u tein9ki koe&i<i;enti" meAutim
ova; (a=una( ni;e :o9ti-ao zna=a;ni;e :(akti=ne (ezultate,
107
Tek k(a;em :ede9etiB -odina F/1+3J/1+5H" F(ank !o9en'latt i CBa(le9 Mi-Btman
9a 9vo;im 9a(adni<ima 9u u9:eli da (azvi;u (a=una( :od nazivom Ma(k I za ko;i 9e moe
(e?i da ;e :(ed9tavl;ao :(vi oz'il;ni;i neu(o(a=una(,
Ne>to :o9le !o9en'latta" 8, Mid(oR ;e 9a 9vo;im 9tudentima Fna;:oznati;i ;e Ted
Io&&" ka9ni;e tvo(a< mik(o:(o<e9o(aH (az(adio novi ti: Cneu(onaD J A.ALINE
FA.A:tivini LINea(ni Element" :(eno9na &unk<i;a &FUHYUH i od-ova(a;u?i zakon u=en;a,
# :e(iodu od /1+*JtiB do (aniB /12*JtiB -odina ;e na:i9ano nekoliko kn;i-a i
o9novano nekoliko kom:ani;a ko;e 9u 9e 'avile neu(o(a=una(ima, MeAutim" 9(edinom
/12*JtiB -odina ;e do>lo do za9to;a z'o- dva oz'il;na :(o'lema, Kao :(vo" ve?ina
i9t(aiva=a ;e :(i>la :(o'lemu 9a kvalitativne i ek9:e(imentalne 9t(ane" zanema(u;u?i :(i
tome analiti=ki :(i9tu:,
Sa d(u-e 9t(ane" :o=etni entuzi;azam ;e 'io toliko ;ak da 9u uveliko :u'likovana
:(edviAan;a da =ove=an9tvo od ve>ta=ko- moz-a deli 9amo nekoliko -odina
i9t(aivan;a, $vakav zano9 ;e ka9ni;e u veliko; me(i di9k(editovao ovu o'la9t i od'io
veliki '(o; :oten<i;alniB i9t(aiva=a, Mno-i od oviB l;udi 9u na:u9tili neu(o(a=una(9tvo i
:(e>li u 9(odna o'la9ti i9t(aivan;a,
S(edinom /12*JiB -odina ;e :(i9tu: (e>avan;u :(o'lema neu(on9kiB m(ea
oka(akte(i9an kao :o-(e>an" nakon >to 9u Ma(vin Min9kL i SeLou( a:e(t u kn;izi
Ce(<e:t(on9D o';avili matemati=ki dokaz da ;edno9lo;na neu(on9ka m(ea Ce(<e:t(onD
ne moe da nau=i &unk<i;u K$!" uz izno>en;e :(et:o9tavke da ta; :(o'lem ne?e 'iti
:(evaziAen =ak ni dodavan;em vi>e 9lo;eva neu(ona,
Ta=no ;e da neu(on ni;e u 9tan;u da izvede :omenutu &unk<i;u" ali za ve? 9amo
malo 9loeni;u m(eu od nekoliko neu(ona" ta; :(o'lem :(ed9tavl;a veoma ;edno9tavan
zadatak, N;iBov dokaz ;e zna=a;no di9k(editovao i9t(aivan;a neu(on9kiB m(ea" a
&inan9i(an;a :lani(ana za i9t(ivan;a u to; o'la9ti 9u :(eu9me(ena na d(u-e o'la9ti
ve>ta=ke inteli-en<i;e,
# :e(iodu izmeAu /123, do /15), -odine 9u 9e :o;avili i9t(aiva=i Teuvo
KoBonen" KuniBiko Fuku9Bima i Ste:Bnen G(o99'e(- ko;i 9u dali zna=a;an do:(ino9
(azvo;u ove o'la9ti, Na(o=ito 9e i9takao Teuvo KoBonen" ko;i ;e otk(io nekoliko ti:ova
neu(on9kiB m(ea" ko;e 9u :o n;emu i do'ile naziv, # ovom :e(iodu 9e :o;avio i
al-o(itam za 'a<k:(o:a-ation,
# (adu na ovom al-o(itmu 9u 9e :o9e'no i9takli 9lede?i na=uni<i@ Ama(i F/123,H
ko;i ;e dodao unut(a>n;e 9lo;eve :e(<e:t(on9ko; m(ei" 8(L9on i Io F/121,H ko;i 9u
(azvili al-o(itam 9li=an 'a<k:(o:a-ation al-o(itmu" Me('o9 F/130H ko;i ;e nezavi9no od
:(etBodnika (azvio 'a<k:(o:a-ation al-o(itam" kao i a(ke( F/15)H ko;i ;e una:(edio
'a<k:(o:a-ation al-o(itam,
o=etkom 5*JiB" ame(i=ka vo;na a-en<i;a .A!A FA-en<i;a za od'(am'ene
i9t(aiva=ke :(o;ekteH ;e :o9tala zainte(e9ovana za NM i &inan9i(an;a 9u :onovo
za:o=ela,
108
S(edinom 5*JtiB" :oznati &izi=a( JoBn Io:&ield ;e dao veliki do:(ino9
:o:ula(iza<i;i neu(on9kiB m(ea" o';avl;u;u?i (ad u kome ;e na:(avio :a(alelu izmeAu
neu(on9kiB m(ea i od(eAeniB &izi=kiB 9i9tema, o=etkom devede9etiB" 8a(t Ko9ko ;e u
kn;izi CNeu(al NetRo(k9 and FuzzL SL9tem9D dokazao da neu(on9ke m(ee i &uzzL
lo-ika mo-u da o:i9u;u i9ti 9ku: :(o'lema i na ta; na=in otva(io novu o'la9t ko;a 9e
naziva 9o&t <om:utin- ili &uzzL neu(al netRo(k9,
Godine /152 !umenel" Iinton i Milliam9 9u dokazali veliku :(omenl;ivo9t i
:oten<i;al 'a<k:(o:a-ation al-o(itma, Ve? :o=etkom 1*JtiB" neu(on9ke m(ee i neu(o
(a=una(9tvo 9u uvedene kao :(edmet na nekoliko elitniB unive(ziteta u SA." dok 9e
dana9 neu(on9ke m(ee -otovo mo-u 9(e9ti na 9vim unive(zitetima" kao i u veliko;
:(imeni u :(ak9i,
Iako 9u Neu(on9ke m(ee imale neo'i=nu i9to(i;u" one 9u ;o> uvek u (ano; &azi
(azvo;a, Moda 9e tek 9ada moe (e?i da 9mo na k(a;u :o=etka, .ana9 neu(on9ke m(ee
nalaze veoma >i(ok 9:ekta( :(imena u (azli=itim :(akti=nim o'la9tima u :(eko 5*V
&i(mi u SA.,
4,0, $9novi neu(on9kiB m(ea
/, Neuron J :(ima ulaze" :(o<e9i(a iB i :(oizvodi ;edan izlaz, #laz moe 'iti 9i(ovi
:odatak ili izlaz iz neko- d(u-o- neu(ona, Na 9lede?o; 9lita=kom neu(onu,
Slika 4,) $:>ti :(ikaz ve>ta=ko- neu(ona
109
), 4re$a, Svaka m(ea 9a9to;i 9e od neu(ona -(u:i9aniB u 9lo;eve, o(ed ulazno- i
izlazno- 9lo;a" m(ea moe imati ;edan ili vi>e 9k(iveniB 9lo;eva, Na 9liti :(ikaz ve>ta=ke neu(on9ke m(ee
4, :truktura .re$e, To:olo-i;e m(ee mo-u 'iti (azli<ite zavi9no od :(o'lema ko;i
9e (e>ava" v(9te ulazniB :odataka" v(9te izlazniB :odataka i d(u-iB &akto(a, To ;e
(azuml;ivo o'zi(om da 9e neu(on9ke m(ee :(imen;u;u u na;(azli=iti;im o'la9tima
l;ud9ke delatno9ti,
0, &rocesiranje in!or.acije u .re$i, $9novni kon<e:ti ko;i 9e odno9e na
:(o<e9i(an;e 9u@
Ula'i J mo(a;u 'iti u nume(i=kom o'liku, Ako to ni;e 9lu=a;" mo(a;u 9e :(eve9ti u
nume(i=ke ekvivalen<i;e, $'lik i v(9ta ulazniB :odataka mo-u 'iti (azli=iti i oni
umno-ome od(eAu;u ka(akte(i9tike m(ee, Svaki ulaz ko(e9:ondi(a ;ednom at(i'utu, Na
:(ime(" kod m(ee ko;a 9lui za iznalaen;e mo-u?no9ti 9u';ekta da v(ati k(edit" ulazni
at(i'ut moe 'iti veli=ina me9e=no- :(iBoda,
I'la'i - :(ed9tavl;a;u (e>en;e :(o'lema, M(ea moe imati ;edan ili vi>e izlaza"
zavi9no od konk(etno- :(o'lema, Izlaz moe 'iti kontinualna v(edno9t ili kvaziJlo-i=ka
v(edno9t" n:(, W/ za GdaG a * za GneG,
4e$ine - 9u kl;u=ni elementi neu(on9ke m(ee, M(ea u=i :ode>ava;uta;u, Teina iz(aava (elativnu
zna=a;no9t 9vako- ulaza u neu(on" odno9no ona :(ed9tavl;a 9:o9o'no9t ulaza da :o'udi
neu(on,
Hunkcija su.iranja J mnoi 9vaki ulaz od-ova(a;u?om teinom a zatim 9umi(a
do'i;ene umno>ke,
110
Jedna=ina za n ulaza u ;edan neu(on ima 9lede?i o'lik@
Hunkcija trans!or.acije J od(eAu;e da li (ezultat &unk<i;e 9umi(an;a Finte(na
aktiviza<i;a neu(onaH moe da :(oizvede izlaz, Veza izmedu aktiviza<i;e i izlaza moe
'iti i linea(na i nelinea(na, o9to;i vi>e ti:ova te &unk<i;e" a 9ama =in;eni<a da &unk<i;a
t(an9&o(ma<i;e neu(ona 9k(iveniB 9lo;eva moe 'iti nelinea(na ;e od izuzetne vano9ti, #
9u:(otnom" da ;e mo-u?a 9amo linea(na t(an9&o(ma<i;a" m(ea 'i 'ila u 9tan;u da
modelu;e 9amo linea(ne &unk<i;e" ;e( ;e :oznato da kom'ina<i;a linea(niB &unk<i;a da;e
linea(nu &unk<i;u, 6'o- to-a ;e &unk<i;a t(an9&o(ma<i;e na;=e>?e nelinea(na" a ;edna od
na;:oznati;iB ;e 9i-moidna &unk<i;a@
-de ;e 7
t
no(malizovana v(edno9t (ezultata &unk<i;e 9umi(an;a 7, No(maliza<i;a zna=i
da 9e ovom t(an9&o(ma<i;om izlazni nivo dovodi u G(azumneG -(ani<e" u ovom 9lu=a;u"
izmeAu * i /, Kada ne 'i 'ilo ove t(an9&o(ma<i;e izlazna v(edno9t 'i mo-la da 'ude
i9uvi>e velika" na(o=ito u kom:lek9ni;im m(eama 9a vi>e 9k(iveniB 9lo;eva, e9t ;e
9lu=a; da 9e ko(i9ti i &unk<i;a :(a-a FtB(e9BoldH Fna:(ime( 9ve iznad nivoa *,+ :o9ta;e /"
a 9ve i9:od nivoa *,+ :o9ta;e *H,
Uenje - Neu(on9ka m(ea u=i iz i9ku9tva, (o<e9 u=en;a 9a9to;i 9e iz t(i o9novna
9e-menta@
o (a=unan;e izlaza"
o u:o(eAivan;e do'i;ene v(edno9ti 9a el;enom"
o :ode>avan;e teina i v(a?an;e na :(vi ko(ak,
(e :o=etka :(o<e9a u=en;a :o9tavl;a;u 9e ini<i;alne v(edno9ti teina 9lu=a;no ili
:o od(eAenom :(avilu, Sa 9vakim novim 9etom :odataka" teine 9e :ode>ava;u tako da
9e 9man;u;e (azlika izmedu 9tva(no- i el;eno- ulaza, $va (azlika 9e naziva elta, #
na;'ol;em 9lu=a;u delta t(e'a da 9e 9vede na nulu" meAutim u :(ak9i ;e o'i=no 9lu=a; da
9e zada;e nivo -(e>ke Fna:(ime( +VH ko;i t(e'a :o9ti?i da 'i 9e okon=ao :(o<e9 u=en;a ili
9e una:(ed zada;e '(o; ite(a<i;a :(ilikom u=en;a, $9novni zadatak ;e da :(omene teina
idu u :(avom 9me(u Ft;, da konve(-i(a;uH" ;e( 9e 9amo tako delta 9man;u;e,
111
3.5 /etake neuronske .re$e
Ve>ta=ka neu(on9ka m(ea :od(azumeva na=in o'(ade in&o(ma<i;a
in9:i(i9an :(o<e9i(an;em kakvo v(>i 'iolo>ki mozak, (i tome" ve>ta=ka
neu(on9ka m(ea ko(i9ti o-(ani=en '(o; kon<e:ata iz 'iolo>kiB neu(on9kiB
9i9tema, Kl;u=ni element ovo- na=ina o'(ade :odataka ;e neuo'i=a;ena 9t(uktu(a
:(o<e9a o'(ade in&o(ma<i;a" 9a9tavl;ena od veliko- '(o;a meAu9o'no :ovezaniB
elemenata :(o<e9i(an;a" ko;i za;edni=ki (ade na (e>en;u :(o'lema,
$ve m(ee" kao i l;udi" u=e na o9novu :(ime(a t;, i9to(i;9ko- i9ku9tva"
naime one ni9u :(o-(ami(ane ek9:li<itnim in9t(uk<i;ama" ne-o u=e da izv(>e
zadatak" ko(i9te?i :(ime(e iz 9tva(no- ivota, Ve>ta=ke neu(on9ke m(ee 9u u
9tan;u da :(e:ozna;u 9mi9ao u kom:likovanim ili ne:ot:unim :oda<ima" da
:(e:ozna;u o'(a9<e ko;i 9u ne:(e:oznatl;ivi l;udima" z'o- 9vo;e 9loeno9ti i ko;i
9e ne mo-u do'iti ko(i>?en;em d(u-iB (a=una(9kiB teBnika, Ve>ta=ke neu(on9ke
m(ee 9u 9o&i9ti<i(ane teBnike modeli(an;a" 9:o9o'ne da modeli(a;u veoma
kom:lek9ne &unk<i;e,
Ako ;e :o9mat(amo u analo-i;i 9a 'iolo>kim neu(on9kim m(eama"
dovol;no ;e (e?i da 9e l;ud9ki mozak 9a9to;i od veliko- '(o;a ?eli;a ko;e 9e zovu
neu(oni, # moz-u :o9to;i oko /** mili;a(di neu(ona ko;i 9u meAu9o'no
:ovezani J :(o9e=an '(o; veza 9vako- neu(ona 9a o9talima izno9i nekoliko
Bil;ada" mada ova; '(o; va(i(a u veoma >i(okim -(ani<ama, Neu(oni 9u
o(-anizovani u -(u:e" ko;e 9e zovu m(ee -de 9vaka m(ea 9ad(i vi>e Bil;ada
vi>e9t(uko meAu9o'no :ovezaniB neu(ona,
Slika 4,0 8iolo>ki neu(on
112
Slika 4,0a 8iolo>ki neu(on T 9lika 9a elekt(on9ko- mik(o9ko:a
Svaki neu(on ;e 9:e<i;alizovana ?eli;a 9:o9o'na da :(eno9i
elekt(oBemi;9ki 9i-nal, _eli;a 9e 9a9to;i od tela F9omaH ko;e u 9vom <ent(u
:o9edu;e ;ez-(o Fnukleu9H" (az-(anate ulazne 9t(uktu(e Fdend(oniH i izlaznu o9u
Fak9onH, Ak9on ;edne ?eli;e ;e :ovezan 9a dend(onom d(u-e, Sina:9a ;e
&unk<ionalni meAumem'(an9ki kontakt ak9ona ;edno- neu(ona i dend(ona
d(u-o-,
Kada ;e neu(on aktivi(an" on >al;e elekt(oBemi;9ki 9i-nal :(eko ak9ona
:(ema d(u-o; ?eli;i, Si-nal moe 'iti :(omen;en od 9t(ane 9ina:9e" ko;a ;e
9:o9o'na da :ove?a ili 9man;i 9na-u veze i na ta; na=in :(ouz(oku;e aktivi(an;e
d(u-e ?eli;e ili n;enu uko=eno9t, Jedan od na;uti<a;ni;iB i9t(aiva=a neu(on9kiB
9i9tema" .onald Ie'' ;e izneo tezu da 9e u=en;e u 9u>tini 9a9to;i u men;an;u Ft;,
:ode>avan;uH G;a=inaG 9ina:ti=kiB veza,
:lika 3.5 Gru7i prika' 7ioloke neuronske .re$e
113
Neu(on9ke m(ee 9u do'ile ovo ime 'o- to-a >to n;iBova kon&i-u(a<i;a
:od9e?a na m(eu ne(vniB ?eli;a" ko;e &o(mi(a;u l;ud9ki mozak, (in<i:
:(o9leAivan;a im:ul9a od ;edne do d(u-e ne(vne ?eli;e u l;ud9kom ne(vnom
9i9temu ;e i9ko(i>?en kao model :(o9leAivan;a in&o(ma<i;a k(oz ve>ta=ku
neu(on9ku m(eu" t;, neu(on9ka m(ea ;e kon<i:i(ana na modelu l;ud9ko- moz-a
i ne(vno- 9i9tema,
Ve>ta=ka neu(on9ka m(ea emuli(a 'iolo>ke :(o<e9e, Sa9to;i 9e od
elemenata :(o<e9i(an;a :ovezaniB u a(Bitektu(u m(ee, Ve>ta=ki neu(on :(ima
ulazne 9i-nale analo-ne elekt(oBemi;9kim im:ul9ima i od-ova(a adekvatnim
izlazom" ko;i ko(e9:ondi(a izlazu 'iolo>ko- neu(ona, # 9amom ve>ta=kom
elementu :(o<e9i(an;a" 9i-nali 9e mo-u men;ati 9li=no kao >to 9e men;a;u
9ina:9ama kod 'iolo>kiB 9i9tema,
Veze izmedu 'iolo>kiB i ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea date 9u u 9lede?o;
ta'eli 4,),@
Ta'ela a
=iolo(ka '$#Aa V#(!aka '$#Aa
Soma FteloH vo(
.end(oni Fd(voH #laz
$9a Izlaz
Sina:9a Teina
Ta'ela '
=iolo(ka '$#Aa V#(!aka '$#Aa
Neu(oni@ !a=una(9ki :(o<e9o(@
'(zina J mala Fc/*
)
IzH '(zina J velika Fc/*
1
IzH
'(o; J veliki Fc/*
1
H '(o; J mali F9totineH
;edno9tavan :(o<e9o( kom:lek9an :(o<e9o(
:a(alelna o'(ada 9ekven<i;alna o'(ada
Ta'ela 4,) $9novne (azlike izmeAu 'ilo>kiB m(ea i konven<ionalniB
(a=una(a@
Sa inen;e(9ko- 9tanovi>ta 'iolo>ki neu(oni 9u 9la'i :(o<e9o(i i :(ili=no 9u
ne:ouzdani, # moz-u ;e ovo :(evaziAeno velikim '(o;em neu(ona i meAu9o'niB
veza kao i :a(alelnom o'(adom, Kla9i=ni 9o&tve( 9e moe ko(i9titi 9amo za
una:(ed de&ini9an 9ku: :(o'lema" dok neu(on9ka m(ea ima 9vo;9tvo
ada:ti'ilno9ti :a 9e :(ema tome moe ko(i9titi i za na;(azli=iti;e :(o'leme,
114
G(u'o (e=eno" konven<ionalni (a=una(i 9u :o-odni za (e>avan;e do'(o
de&ini9aniB zadataka o'(ade in&o(ma<i;a u 9ta'ilnom i 9av(>eno :oznatom
ok(uen;u, Neu(on9ke m(ee 9u do'(e u o'avl;an;u zadataka =ak i kada 9u
:odaena (e>en;a za :(akti=ne :(o'leme,
o>to ?e u na9tavku (ada 'iti (e=i 9amo o ve>ta=kim neu(on9kim
m(eama" ne?e 9e na-la>avati da ;e m(ea ve>ta=ka niti da ;e neu(on ve>ta=ki,
115
3." &regle osnovni2 koncepata teorije vetaki2 neuronski2 .re$a
Kako 9u u=en;e i ada:ta<i;a neke od o9novniB ka(akte(i9tika inteli-en<i;e"
:(i(odno 9u inte(e9ovan;e i :oku>a;i nau=nika i i9t(aiva=a da ma>ine u=ine
:(ila-odl;ivi;im :(omenl;ivo; okolini, Mozak ivotin;a i l;udi 9u 9e u tom 9mi9lu
:okazali veoma do'(o i mo-u :o9luiti k(eato(ima 9i9tema AI kao do'(a analo-i;a,
#:(avo kao :(oizvod ove analo-i;e ;e i na9tao model ve>ta=ko- neu(ona, $va;
model ;e 9li=an nekim v(9tama neu(ona ko;i 9e mo-u na?i u moz-u =oveka,
MeAutim" :o 9te:enu 9loeno9ti :o;edina=niB neu(ona" a na(o=ito :o '(o;u i
o(-aniza<i;i ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea" modeli ve>ta=kiB neu(ona i neu(on9kiB
m(ea 9u daleko" daleko iza neu(ona i neu(on9kiB m(ea ko;e :o9to;e u moz-u,
3.".1 4oel vetakog neurona
/etaki neuron :(ed9tavl;a ;edno9tavni :(o<e9ni elemenat ko;i o'avl;a
(elativno ;edno9tavnu matemati=ku &unk<i;u, Sa-la9no tome" m(ee ko;e 9e 9a9to;e
iz od(eAeno- '(o;a meAu9o'no :ovezaniB neu(ona naziva;u 9e vetake neuronske
.re$, Na 9lede?o; 9lita=ko- neu(ona,
Slika 4,2 @ $:>ti model ve>ta=ko- neu(ona
#lazne v(edno9ti u neu(on 9u ozna=ene 9a B
/
> B
)
> ...> B
n
" -de ;e n uku:an '(o;
ulaza u neu(on, Izlazna v(edno9t =
i
Fi ;e (edni '(o; neu(ona u m(eiH 9e do'i;a tako"
>to 9e :(vo 9vaka ulazna v(edno9t :omnoi 9a od-ova(a;u?im tein9kim
koe&i<i;entom K
ij
FjY/",,,"nH, $vako do'i;eni :(oizvodi FB
j
K
ij
" jY/",,,"nH 9e :otom
9a'i(a;u" :a 9e do'i;a@ p
i
NB
/
K
i/
OB
)
K
i)
O...OB
n
K
in
, 6atim 9e v(edno9t p
i
ko(i9ti kao
ulaz u aktiva<ionu &unk<i;u a ko;a zavi9i od :a(amet(a d i &o(mi(a kona=nu
v(edno9t izlaza neu(ona, Na;=e>?e 9e :a(ameta( d oduzima od p
i
" :a 9e n;iBova
(azlika ko(i9ti kao ulaz u aktiva<ionu &unk<i;u" kao >to ;e :(ikazano na 9li<i,
= N a
i
F B K -
j i j i
H
n
j N/
K
i /
K
i )
K
i n
B
n
B
)
B
/
i
116
" efe
a(ameta( d 9e naziva prag aktivacije" dok 9e (azlika v
i
N p
i
T d naziva aktivacioni
signal neu(ona,
Aktiva<iona &unk<i;a a moe da ima (azli=ite o'like, Na;=e>?e 9e ko(i9te@
a@ )inearna
a(x) = kx
b) Odskona
<H Linearna odseena (korak po korak)
d) Sigmoidalna (logistika)
e) Tangens hiperboliki
Ve>ta=ki neu(oni" kao i 'iolo>ki" ima;u ;edno9tavnu 9t(uktu(u i ima;u 9li=ne
&unk<i;e kao i 'iolo>ki neu(oni, Telo neu(ona 9e naziva =vo( ili ;edini<a, Ti:i=an
model neu(on9kiB m(ea 9ad(i t(i ti:a 9lo;eva@ ulazne" izlazne i 9k(ivene, Funk<i;e
:o;ediniB 9lo;eva od-ova(a;u n;iBovom nazivu, Tako ulazni 9lo;evi 9lue da :(ime
9i-nale iz okoline i di9t(i'ui(a;u iB u unut(a>n;o9t m(ee, Sk(iveni 9lo;evi te 9i-nale
:(euzima;u" :(o<e9i(a;u iB i :(eno9e do izlazniB 9lo;eva ko;i iB kona=no :(eda;u
okolini FizlazH,
# neu(on9ko; m(ei nema 9u:e(vizo(a ko;i nad-leda i kont(oli>e (ad <eline"
:o9to;e 9amo (elativno ;edno9tavni :(o<e9ni elementi Fneu(oniH ko;i o'avl;a;u
;edno9tavne zadatke i :(ed9tavl;a;u o9novne elemente neu(on9kiB m(ea,
Celoku:an zadatak neu(ona ;e da :(imi 9i-nale 9a ulaza Ftein9ki izlazi 9u9edniB
neu(onaH i da na o9novu n;iB -ene(i>u izlazni 9i-nal,
<
=
* " *
* " /
H F
B
B
B a
<
=
* " /
* " /
H F
B
B
B a
< <

=
Pk B
Pk B Pk - kB
Pk B
B a
/ " /
/ / "
/ " /
H F
H eU:F /
/
H F
kB
B a
+
=
H eU:F H eU:F
H eU:F H eU:F
H tanBF H F
kB kB
kB kB
kB B a
+

= =
117
Slika 4,3, Neu(on9ka m(ea 9a t(i :ovezana 9lo;a
(o<e9i(a;u?i elementi Fneu(oniH :(ima;u ulazne 9i-nale
FU/" U)" U4" `"UnH
od d(u-iB neu(ona :(eko veza ko;e mo-u 'iti :o'uAiva=ke ili inBi'ito(ne,
Svaki od oviB ulazniB 9i-nala mnoi 9e od(eAenim '(o;em T teinom FR/" R)" R4"
`" RnH ko;i :(ed9tavl;a ;a=inu uti<a;a doti=no- ulaza na :o9mat(ani neu(on, Na
ova; na=in CoteaneD ulazne veli=ine 9e 9umi(a;u i &o(mi(a;u uku:nu aktiva<i;u a,
#koliko ;e v(edno9t aktiva<i;e ve?a od de&ini9ano- :(a-a" :(o<e9i(a;u?a ;edini<a
:(oizvodi od-ova(a;u?i odziv, $vo ;e >emat9ki :(ikazano na 9li<i 4,5, odno9no 9li<i
4,1,
Slika 4,5, $9novni model neu(ona

u
1..n
T ulazni :oda<i
K
1..n
T tein9ki koe&i<i;enti
!D @ T aktiva<iona &unk<i;a
i T izlazni :odatak
118
Slika 4,1, Model neu(ona
(ema tome v(edno9t aktiva<i;e a moe 9e iz(a=unati uz :omo? 9lede?e
(ela<i;e@
Kada ;e u datom t(enutku aktiva<i;a neu(ona :oznata" neu(on :(oizvodi
izlazni 9i-nal = @
= N !Da@
Aktiva<ione &unk<i;e i-(a;u veoma vanu ulo-u :(ilikom modeli(an;a
neu(on9kiB m(ea, Aktiva<iona &unk<i;a od(eAu;e da li (ezultat &unk<i;e 9umi(an;a
moe da :(oizvede izlaz, Veza izmeAu aktiva<i;e i izlaza moe 'iti i linea(na i
nelinea(na,
o9to;i vi>e ti:ova te &unk<i;e" a ve? 9ama =in;eni<a da &unk<i;a
t(an9&o(ma<i;e neu(ona 9k(iveniB 9lo;eva moe 'iti nelinea(na ;e od izuzetne
vano9ti, # 9u:(otnom" da ;e mo-u?a 9amo linea(na t(an9&o(ma<i;a" m(ea 'i 'ila u
9tan;u da modelu;e 9amo linea(ne &unk<i;e" ;e( ;e :oznato da kom'ina<i;a linea(niB
&unk<i;a kao (ezultat da;e linea(nu &unk<i;u,
Veoma =e9to ;e &unk<i;a t(an9&o(ma<i;e nelinea(na" a ;edna od na;:oznati;iB
takviB &unk<i;a ;e 9i-moidna &unk<i;a@
-de ;e 8
t
no(malizovana v(edno9t (ezultata &unk<i;e 9umi(an;a 8,
No(maliza<i;a zna=i da 9e ovom t(an9&o(ma<i;om izlazni nivo dovodi u (azumne
119
-(ani<e" izmeAu * i /, Kada ne 'i 'ilo ove t(an9&o(ma<i;e izlazna v(edno9t 'i mo-la
da 'ude i9uvi>e velika" na(o=ito u kom:lek9ni;im m(eama 9a vi>e 9k(iveniB
9lo;eva, Veoma =e9to 9e ko(i9ti i &unk<i;a :(a-a FtB(e9BoldH F-de na:(ime( 9ve
iznad nivoa v(edno9ti *,+ :o9ta;e /" a 9ve i9:od *,+ :o9ta;e *H,
Na 9li<i 4,/*, ;e :(ikazan iz-led 9i-moidne &unk<i;e @
Slika 4,/*, Si-moidna aktiva<iona &unk<i;a
Kako 9mo ve? :omenuli neu(on9ke m(ee u=e na :(ime(ima, To
:od(azumeva da :(ime(a mo(a 'iti mno-o" =e9to i :o nekoliko de9etina Bil;ada,
Su>tina :(o<e9a u=en;a ;e da on dovodi do ko(i-ovan;a 9ina:ti=kiB teina, Kada
ulazni :oda<i" ko;i 9e dovode na ulaz m(ee" vi>e ne dovode do :(omene oviB
koe&i<i;enata" 9mat(a 9e da ;e m(ea o'u=ena za (e>avan;e neko- :(o'lema,
4,2,), Model ve>ta=ke neu(on9ke m(ee
Neu(on9ku m(eu u o9novi de&ini>u 9lede?e ka(akte(i9tike@
/, a(Bitektu(a Fto:olo-i;aH m(ee" odno9no >ema vezivan;a neu(ona
), :(eno9na &unk<i;a neu(ona
4, zakoni u=en;a
A(Bitektu(u ve>ta=ke neu(on9ke m(ee :(ed9tavl;a 9:e<i&i=no u(eAen;e i
:ovezivan;e neu(ona u o'liku m(ee, o a(Bitektu(i" neu(on9ke m(ee 9e (azliku;u
:(ema '(o;u neu(on9kiB 9lo;eva, $'i=no 9vaki 9lo; :(ima ulaze iz :(etBodno- 9lo;a"
a 9vo;e izlaze >al;e na(ednom 9lo;u,
(vi 9lo; 9e naziva ulazni" :o9ledn;i 9lo; ;e izlazni" a o9tali 9lo;evi 9e o'i=no
naziva;u 9k(ivenim 9lo;evima, Jedna od na;=e>?iB a(Bitektu(a neu(on9kiB m(ea ;e
120
m(ea 9a t(i 9lo;a, (vi 9lo; FulazniH ;e ;edini 9lo; ko;i :(ima 9i-nale iz ok(uen;a,
(vi 9lo; :(eno9i 9i-nale 9lede?em 9lo;u F9k(iveni 9lo;H" ko;i o'(aAu;e ove :odatke i
izdva;a o9o'ine i >eme iz :(iml;eniB 9i-nala,
odae 9k(iveniB 9lo;eva" :ov(atne :etl;e i
elemente za odla-an;e v(emena" ko;i 9u diza;ni(ani da omo-u?e >to e&ika9ni;e
odva;an;e vaniB o9o'ina ili >ema 9a ulazno- nivoa,
Slika 4,//, Model neu(on9ke m(ee
$'u=avan;e NM 9e 9vodi na u=en;e iz :(ime(a" ko;iB 'i t(e'alo da 'ude >to
vi>e" kako 'i m(ea mo-la da 9e :ona>a >to :(e<izni;e u ka9ni;o; ek9:loata<i;i,
(o<e9 u=en;a dovodi do ko(i-ovan;a 9ina:ti=kiB teina, Kada uzo(e do :(omene oviB koe&i<i;enata" 9mat(a 9e da ;e
m(ea o'u=ena, # o9novi :o9to;e t(i ti:a o'u=avan;a@
/, nad-ledano o'u=avan;e J m(ei 9e :(ed9tavl;a;u ulazni :oda<i i o=ekivani
izlazni :odata:, Kad -od >ta:
:adne" m(ei 9e :(o9leAu;e o<ena :(etBodno- (ada" na :(ime(" u o'liku
u-aono- od9tu:an;a >ta:a od (avnotee,
4, 9amoo(-aniza<i;a J m(ei 9e :(ed9tavl;a;u i9kl;u=ivo ulaz ,
#lazni 9lo;
Sk(iveni 9lo;
Izlazni 9lo;
121
4,2,4 Aktiva<ione &unk<i;e
$9novni :(in<i:i (ada ko;e 9mo naveli kod aktiva<ioniB &unk<i;a
:o;edina=no- neu(ona vae i kod ;edno9tavni;iB ili 9loeni;iB neu(on9kiB m(ea,
Naime" aktiva<ione &unk<i;e neu(ona na 9k(ivenim 9lo;evima 9u :ot(e'ne da 'i
m(ea 'ila u 9tan;u da nau=i nelinea(ne &unk<i;e, 8ez nelinea(no9ti" kako ;e ve?
:omenuto" neu(oni 9k(iveniB 9lo;eva ne 'i imali ve?e mo-u?no9ti od o'i=ne
:e(<e:t(on9ke m(ee Fko;a 9e 9a9to;i 9amo od ulaza i izlazaH" ;e( 9e kom'inovan;em
linea(niB &unk<i;a :onovo do'i;a linea(na &unk<i;a,
6'o- to-a 9e na izlazu neu(ona nalazi aktiva<iona &unk<i;a ko;a ;e na;=e>?e
nelinea(na, $va nelinea(no9t =ini m(ee 9a vi>e 9lo;eva na(o=ito mo?nima, Gotovo
9vaka nelinea(na &unk<i;a moe da 9e ko(i9ti" mada 9e za 'a<k:(o:a-ation
al-o(itam na;=e>?e ko(i9te 9i-moidne &unk<i;e kao >to 9u lo-i9ti=ka" a(<u9tan-en9
ili -au9ova &unk<i;a,
:lika 3. 12. Nelinearna aktivaciona !unkcija
6a neu(one na izlaznom 9lo;u 9e mo-u 'i(ati aktiva<ione &unk<i;e ko;e
od-ova(a;u (a9:odeli <il;niB v(edno9ti, G(ani=ne aktiva<ione &unk<i;e" kakva ;e
lo-i9ti=ka" 9u na(o=ito ko(i9ne kada 9u <il;ne v(edno9ti o-(ani=ene, MeAutim" ako
<il;ne v(edno9ti nema;u o-(ani=ene v(edno9ti" 'ol;e ;e da 9e ko(i9ti aktiva<iona
&unk<i;a ko;a ni;e o-(ani=ena,
Ako 9u <il;ne v(edno9ti :ozitivne" ali :(i tome nema;u -o(n;u -(ani<u"
na;'ol;e ;e ko(i9titi ek9:onen<i;alnu aktiva<ionu &unk<i;u, o9to;i izve9na :(i(odna
:ovezano9t izmeAu izlazniB aktiva<ioniB &unk<i;a i (azli=ite (a9:odele >uma ko;i 9e
izu=ava 9tati9ti=ki u kontek9tu -ene(aliza<i;e izlazno- modela,
122
4,2,0, Tein9ki koe&i<i;enti
Kako 9mo ve? :omenuli" 9ina:9e" ko;ima 'iolo>ki neu(oni (e-uli>u
:(oBodno9t od(eAene :utan;e izmeAu ak9ona i dend(ita" kod ve>ta=kiB neu(ona" 9e
o9tva(u;u :(eko :(ila-odl;iviB tein9kiB koe&i<i;enata FRei-BtH ili teina veza, Kada
9e na ulaz neu(ona dovedu neke v(edno9ti i :omnoe 9a tein9kim koe&i<i;entima"
do'i;a;u 9e ulazni :oda<i,
6'i( ulazniB v(edno9ti neu(ona :omnoeniB 9a od-ova(a;u?im tein9kim
koe&i<i;entima 9e :(o:u>ta k(oz aktiva<ionu &unk<i;u i ta v(edno9t :(ed9tavl;a izlaz
iz neu(ona, Iako neu(oni ima;u :(ili=no ;edno9tavne Flinea(neH &unk<i;e" kada 9e
:oveu u vi>e9lo;nu m(eu" u 9tan;u 9u da o'(ade veoma 9loene Fnelinea(neH
&unk<i;e,
Neu(oni na 9k(ivenim i izlaznim 9lo;evima :o(ed tein9kiB koe&i<i;enata
ko(i9te i koe&i<i;ent ko;i 9e ko(i9ti u (a=unan;u m(eniB ulazniB v(edno9ti i naziva
CtB(e9BoldD FC'ia9DH, Koe&i<i;ent tB(e9Bold 9e moe t(eti(ati kao dodatni tein9ki
koe&i<i;ent na ulazu ko;i ima kon9tantnu teinu ;edan, !ukovan;e ovim
koe&i<i;entom ;e 9li=no kao i za 9vaki d(u-i tein9ki koe&i<i;ent,
(i(odni neu(oni 9u znatno kom:likovani;i od ve>ta=kiB, Iako 9u ve>ta=ki
neu(oni" izvedeni u VLSI teBnolo-i;i" znatno '(i od :(i(odniB" vi9ok 9te:en
meAu9o'ne :ovezano9ti" n;iBov o-(oman '(o; i ;o> ve?i '(o; veza izmeAu n;iB" =ine
'iolo>ke ne(vne 9i9teme nedo9tinim za dana>n;u teBnolo-i;u i ne:ot:uno
(azuml;ivim za dana>n;u nauku,
o(ed to-a" veoma ;e mala ve(ovatno?a da ?e :(in<i:i;elna >ema 9totine
mili;a(di veza u moz-u 'iti za do-ledno v(eme analizi(ana, ta vi>e" mi ;o> uvek ne
znamo kako da :(otuma=imo tein9ke koe&i<i;ente =ak i u m(eama od 9amo
nekoliko neu(ona,
Na k(a;u ovo- uvodno- dela moemo (e?i da ;e o'la9t ko;u dana9 :ozna;emo
kao neu(on9ke m(ee na9tala kao (ezultat 9:o;a nekoliko veoma (azli=itiB :(ava<a
i9t(aivan;a@ o'(ade 9i-nala" neu(o'iolo-i;e i &izike, Neu(on9ke m(ee :(ed9tavl;a;u
ti:i=an :(ime( inte(di9<i:lina(ne o'la9ti, Sa ;edne 9t(ane" one 9u :oku>a; da 9e
(azume (ad l;ud9ko- moz-a" a 9a d(u-e da 9e to 9te=eno znan;e :(imeni u o'(adi
9loeniB in&o(ma<i;a,
o9to;e i mno-i d(u-i na:(edni" neal-o(itam9ki 9i9temi" kao >to 9u al-o(itmi
ko;i u=e" -enet9ki al-o(itmi Fo ko;ima ?e 'iti ne>to vi>e (e=i ka9ni;eH" ada:tivne
memo(i;e" a9o<i;ativne memo(i;e" &azi lo-ika, MeAutim" o:>ti ;e uti9ak da 9u
neu(on9ke m(ee za 9ada na;z(eli;a i na;:(imenl;ivi;a teBnolo-i;a iz ovo- 9e-menta
o'la9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e,
Nave>?emo na k(a;u ;o> neke o9novne (azlike izmeAu izmeAu kla9i=niB
(a=una(a i neu(on9kiB m(ea, Konven<ionalni (a=una(i (ade na lo-i=ko; o9novi"
dete(mini9ti=ki" 9ekven<i;alno ili 9a v(lo ni9kim 9te:enom :a(alelizma, So&ve(
123
na:i9an za takve (a=una(e mo(a 'iti -otovo 9av(>en da 'i i9:(avno (adio, 6a tako
ne>to ;e :ot(e'an du-ot(a;an i 9ku: :(o<e9 :(o;ektovan;a i te9ti(an;a,
Sa d(u-e 9t(ane" neu(on9ke m(ee 9:ada;u u kate-o(i;u :a(alelno-
a9inB(ono- di9t(i'ui(ano- :(o<e9i(an;a, M(ea ;e tole(antna na o>te?en;e ili
i9:adan;e iz (ada (elativno malo- '(o;a neu(ona, TakoAe" m(ea ;e tole(antna i na
:(i9u9tvo >uma u ulaznom 9i-nalu, Svaki memo(i;9ki element ;e delokalizovan T
9me>ten ;e u <elo; m(ei i ne moemo identi&ikovati deo u kome 9e on =uva,
Kla9i=no ad(e9i(an;e ne :o9to;i" ;e( 9e memo(i;i :(i9tu:a :(eko 9ad(a;a" a ne :(eko
ad(e9e,
3.".5. -snovne ko.ponente neuronski2 .re$a
# na9tavku ?emo 9e ;o> ;ednom detal;ni;e o9v(nuti na &unk<ioni9an;e
o9novniB kom:onenata neu(on9kiB m(ea, $9novna kom:onenta neu(on9ke m(ee
;e neu(on" ko;i uo:>teno iz-leda kao na 9li<i 4,/4@
f
x
x
x
1
1
2
2
n
n
d
e
n
d
r
i
t
i
a k s o n
w
w
w
s i n a p t i ~ k e t e ` i n e
a k s o n s k i
o g r a n c i
Slika 4,/4, Model neu(ona
.end(iti 9u ulazi u neu(on, (i(odni neu(oni ima;u i :o nekoliko 9totina
ulaza, S:o; dend(ita i neu(ona 9e naziva 9ina:9a, Sina:9a 9e ka(akte(i>e
e&ika9no>?u" ko;a 9e naziva 9ina:ti=ka teina, Izlaz neu(ona 9e &o(mi(a na 9lede?i
na=in@ 9i-nali na dend(itima 9e :omnoe od-ova(a;u?im 9ina:ti=kim teinama"
:(oizvodi 9e 9a'e(u i ako :(elaze veli=inu :(a-a" na do'i;enu v(edno9t 9e :(imeni
:(eno9na &unk<i;a neu(ona" ko;a ;e na 9li<i ozna=ena 9a &, Jedino o-(ani=en;e ko;e
9e name?e na :(eno9nu &unk<i;u ;e da 'ude o-(ani=ena i neo:ada;u?a,
Izlaz iz neu(ona 9e vodi na ak9on" ko;i :(eko 9vo;iB ak9on9kiB o-(anaka
:(eno9i (ezultat na dend(ite, Na ta; na=in 9e izlaz ;edno- 9lo;a m(ee :(eno9i u
9lede?i,
124
.ana9 9e u neu(on9kim m(eama ko(i9te t(i ti:a :(eno9niB &unk<i;a@
od9ko=na FIevi9a;dovaH
lo-i=ka 9a :(a-om
9i-moidalna
Sva t(i ti:a 9u :(ikazana na 9liu 9lede?e
ka(akte(i9tike@
:(eno9na &unk<i;a neu(ona
to:olo-i;a m(ee" t;, na=in na ko;i 9e neu(oni meAu9o'no :ovezu;u
zakoni u=en;a
(ema to:olo-i;i" m(ee 9e (azliku;u :o '(o;u 9lo;eva neu(ona, $'i=no
9vaki 9lo; :(ima ulaze iz :(etBodno- 9lo;a" a 9vo;e izlaze >al;e 9lede?em 9lo;u,
(vi 9lo; neu(ona 9e naziva ulazni" :o9ledn;i ;e izlazni" dok 9e o9tali 9lo;evi
naziva;u 9k(iveni 9lo;evi, (ema na=inu vezivan;a neu(ona" m(ee 9e mo-u
:odeliti na (eku(zivne i ne(eku(zivne, Kod (eku(zivniB neu(on9kiB m(ea vi>i
9lo;evi v(a?a;u in&o(ma<i;e niim 9lo;evima" dok kod ne(eku(zivniB :o9to;i tok
9i-nala 9amo od niiB ka vi>im nivoima,
TakoAe 9mo ve? :omenuli da neu(on9ke m(ee u=e na :(ime(ima,
Na(avno" :(ime(a mo(a 'iti mno-o" =e9to i :o nekoliko de9etina Bil;ada, Su>tina
:(o<e9a u=en;a ;e da on dovodi do ko(i-ovan;a 9ina:ti=kiB teina, Kada ulazni
:odae ne dovode do :(omene oviB koe&i<i;enata"
9mat(a 9e da ;e m(ea o'u=ena za (e>avan;e neko- :(o'lema,
$'u=avan;e 9e moe v(>iti na nekoliko na=ina@
/, nad-ledano o'u=avan;e"
), o'u=avan;e o<en;ivan;em i
4, 9amoJo(-aniza<i;a,
MeAutim neovi9no od to-a ko;i al-o(itam u=en;a ;e ko(i>?en" :(o<e9i 9u u
9u>tini v(lo 9li=ni i 9a9to;e 9e od 9lede?iB ko(aka@
/H M(ei 9e :(ezenti(a ;edan 9ku: ulazniB :odataka,
)H M(ea v(>i o'(adu i (ezultat 9e :amti Fovo ;e :(olaz una:(edH,
125
4H Iz(a=unava 9e v(edno9t -(e>ke" tako >to 9e do'i;eni (ezultat oduzima od
o=ekivano-,
0H 6a 9vaki =vo( 9e (a=una nova 9ina:ti=ka teina Fovo ;e :(olaz unazadH,
+H Men;a;u 9e 9ina:ti=ke teine" ili 9e o9tavl;a;u 9ta(e v(edno9ti" a nove 9e
:amte,
2H Na ulaze m(ee 9e dovodi novi 9ku: ulazniB :odataka i :onavl;a;u 9e
ko(ae 9vi :(ime(i" au(i(a;u 9e v(edno9ti
9ina:ti=kiB teina" i ako ;e -(e>ka i9:od neke zaBtevane v(edno9ti"
9mat(a 9e da ;e m(ea o'u=ena,
3."." &oela neuronski2 .re$a
o9to;i veliki '(o; (azli=itiB (ealiza<i;a neu(on9kiB m(ea" a 9amim tim
:o9to;i i mno-o :odela, Neu(on9ke m(ee 9e mo-u kla9i&i<i(ati :(ema@
'(o;u 9lo;eva"
v(9ti veza izmeAu neu(ona"
v(9ti o'u=avan;a neu(on9kiB m(ea i
:(ema 9me(u :(o9ti(an;a in&o(ma<i;a,
Jedna od na;o:>ti;iB :odela neu(on9kiB m(ea ;e :(ema '(o;u 9lo;eva,
M(ee 9e mo-u :odeliti na@
;edno9lo;ne i
vi>e9lo;ne,
.ana9 9e u-lavnom izu=ava;u i :(imen;u;u vi>e9lo;ne Neu(on9ke m(ee
ko;e :o(ed ulazniB i izlazniB 9lo;eva 9ad(e neu(one na 9(edn;im F9k(ivenimH
9lo;evima,
Neu(on9ke m(ee 9e takoAe mo-u :odeliti :(ema v(9tama veza" t;, :(ema
a(Bitektu(i na@
9lo;evite"
:ot:uno :ovezane i
<elula(ne,
Kod slojeviti2 .re$a neu(oni 9u (a9:o(eAeni tako da &o(mi(a;u 9lo;eve, Na
ulaz ;edno- neu(ona 9e dovode izlazi 9viB neu(ona 9a :(etBodno- 9lo;a" a n;e-ov
izlaz 9e vodi na ulaze 9viB neu(ona na na(ednom 9lo;u, Neu(oni 9a :(vo-
Fulazno-H 9lo;a ima;u 9amo :o ;edan ulaz, Izlazi neu(ona 9a :o9ledn;e-
Fizlazno-H 9lo;a :(ed9tavl;a;u izlaze m(ee,
Kod potpuno pove'ani2 neu(on9kiB m(ea izlaz ;edno- neu(ona 9e vodi
:(ema ulazu 9viB neu(ona u m(ei,
126
Kod celularni2 neu(on9kiB m(ea 9amo 9u9edni neu(oni 9u meAu9o'no
:ovezani, 8ez o'zi(a na lokalnu :ovezano9t" 9i-nali 9e :(o9ti(u i na neu(one i
van 9u9ed9tva z'o- indi(ektno- :(o9ti(an;a in&o(ma<i;a,
(ema nainu o7uavanja neu(on9kiB m(ea one 9e dele na neu(on9ke
m(ee 9a @
Nad-ledanim o'u=avan;em i
Nenad-ledanim o'u=avan;em,
Kod nagleanog o7uavanja neu(on9kiB m(ea" al-o(itam" ko;i nadzi(e
o'u=avan;e F9u:e(vi9o(H u:o(eAu;e :odatke do'i;ene na izlazu 9a o=ekivanim
:oda<ima, !azlika izmeAu do'i;eniB i o=ekivaniB :odataka 9e >al;e :(o<edu(i za
u=en;e" ko;a ko(i-u;e tein9ke koe&i<i;ente m(ee,
Kod nenagleanog o7uavanja neu(on9ke m(ee 9u nezavi9ne, (ilikom
o'u=avan;a 9e :(ed9tavl;a;u 9amo ulazni :oda<i" ko;e Neu(on9ka m(ea
:oku>ava da -ene(alizu;e i Cuo=iD za;edni=ke o9o'ine,
(ema 9me(u :(o9ti(an;a in&o(ma<i;a k(oz m(eu neu(on9ke m(ee 9e
mo-u :odeliti na @
Feed&o(Ra(d Fne(eku(zivne ili ne:ov(atneH
Feed'a<k F(eku(zivne ili :ov(atneH
Kod <ee!orKar neuronski2 .re$a vi>i 9lo;evi ne v(a?a;u in&o(ma<i;u u
nie 9lo;eve, (o9ti(an;e 9i-nala 9e v(>i 9amo u ;ednom 9m;e(u Fod ulaza :(ema
izlazuH odno9no o9tva(u;e 9e :(o:a-a<i;a 9i-nala,
<ee7ack neuronske .re$e v(a?a;u in&o(ma<i;e iz vi>iB 9lo;eva" nazad u
nie 9lo;eve, Izlaz iz neu(ona 9e v(a?a u nie 9lo;eve ili u i9ti 9lo;, Feed'a<k
m(ee ima;u mno-o ve?e :(o<e9ne 9:o9o'no9ti od Feed&o(Ra(d m(ea,
Neu(on9ke m(ee 9e takoAe mo-u :odeliti :(ema v(9ti u=en;a i :(ema
:(av<u :(o9ti(an;a 9i-nala na@
I, Neu(on9ke m(ee 9a nenad-ledanim u=en;em
/, Feed'a<k m(ee
Aditivna G(o99'e(-ova J Additive G(o99'e(- FAGH
G(o99'e(-ova 9a odla-an;em J SBuntin- G(o99'e(- FSGH
Teo(i;a 'ina(ne ada:tivne (ezonan<i;e J 8ina(L Ada:tive !e9onan<e
TBeo(L FA!T/H
Teo(i;a analo-ne ada:tivne (ezonan<i;e J Analo- Ada:tive !e9onan<e
TBeo(L FA!T)" A!T)aH
.i9k(etna Io:&ildova J .i9<(ete Io:&ield F.IH
127
Kontinualna Io:&ildova J Continuou9 Io:&ield FCIH
.i9k(etna 'idi(ek<iona a9o<i;ativna memo(i;a J .i9<(ete 8idi(e<tional
A99o<iative Memo(L F8AMH
(iv(emena a9o<i;ativna memo(i;a J Tem:o(al A99o<iative Memo(L
FTAMH
Ada:tivna 'idi(ek<iona a9o<i;ativna memo(i;a J Ada:tive
8idi(e<tional A99o<iative Memo(L FA8AMH
KoBenove 9amoo(-anizu;u?e ma:e J KoBonen Sel&Jo(-anizin-
Ma:PTo:olo-LJ:(e9e(vin- ma: FS$MPTMH
Kom:etitivno u=en;e J Com:etitive lea(nin-
), 6atim na Feed&o(Ra(d m(ee@
Mat(i<e 9a mo-u?no>?u u=en;aJ Lea(nin- Mat(iU FLMH
o'uAenoJ:(imo(ano u=en;e J .(ive(J!ein&o(<ement Lea(nin- F.!H
Linea(na a9o<i;ativna memo(i;a J Linea( A99o<iative Memo(L FLAMH
$:timizovana linea(na a9o<i;ativna memo(i;a J $:timal Linea(
A99o<iative Memo(L F$LAMH
Sla'o (a9:o(eAena di9t(i'ui(ana a9o<i;ativna memo(i;a J S:a(9e
.i9t(i'uted A99o<iative Memo(L FS.MH
FuzzL a9<o<i;ativna memo(i;a J FuzzL A99o<iative Memo(L FFAMH
Counte(:(o:a-ation FCNH
II, Iz -(u:e Neu(on9kiB m(ea 9a nad-ledanim u=en;em moemo nave9ti@
/, Feed'a<k m(ee
8(ainJStateJinJaJ8oU F8S8H
FuzzL ko-nitivne ma:e J FuzzL Co-nitive Ma: FFCMH
8ol<manova ma>ina J 8oltzmann Ma<Bine F8MH
Mean Field Annealin- FMFTH
!eku(entno ka9kadno :ovezivan;e J !e<u((ent Ca9<ade Co((elation
F!CCH
ov(atna :(o:a-a<i;a k(oz v(eme J 8a<k:(o:a-ation tB(ou-B time
F8TTH
ov(atno u=en;e u (ealnom v(emenu J !ealJtime (e<u((ent lea(nin-
F!T!LH
!e<u((ent EUtended Kalman Filte( F!EKFH
), Feed&o(Ra(d m(ee@
e(<e:t(on
128
Adaline" Madaline
8a<k:(o:a-ation F8H
Ko>i;eva ma>ina J Cau<BL Ma<Bine FCMH
Ada:tivni Beu(i9ti=ki k(ite(i;um J Ada:tive Ieu(i9ti< C(ite(ium FAICH
NM 9a v(emen9kim zad(avan;em J Time .elaL Neu(al NetRo(k
FT.NNH
A9o<i;ativno na-(aAivan;e J A99o<iative !eRa(d enaltL FA!H
Avalan<Be Mat<Bed Filte( FAMFH
8a<k:e(<olation Fe(<H
A(tma:
Ada:tivne lo-i=ke m(ee J Ada:tive Lo-i< NetRo(k FALNH
Ka9kadne vezeJ Ca9<ade Co((elation FCa9Co(H
(o>i(eni KalmanJov &ilte( J EUtended Kalman Filte(FEKFH
Kvantiza<i;a vekto(a u=en;a J Lea(nin- Ve<to( ]uantization FLV]H
NM za9novane na ve(ovatno?iJ (o'a'ili9ti< Neu(al NetRo(k FNNH
$:>te (e-(e9ione NM J Gene(al !e-(e99ion Neu(al NetRo(k FG!NNH
129
3.%. 1r2itekture vetaki2 neuronski2 .re$a
Ve>ta=ka neu(on9ka m(ea 9e &o(mi(a od ve?e- '(o;a neu(ona :ovezu;u?i
izlaze ;edniB 9a ulazima d(u-iB, Svi neu(oni neke m(ee 9e mo-u (azv(9tati u t(i
o9novne kate-o(i;e" :a tako imamo@
/, ula'ne neurone F:(iBvata;u in&o(ma<i;e iz 9(edineH"
), i'la'ne neurone F-ene(i>u 9i-nale za od(eAene ak<i;eH i
4, skrivene neurone F9lue za inte(nu (e:(ezenta<i;u in&o(ma<i;a o
(adnom ok(uen;uH,
# :(ak9i 9e na;=e>?e ko(i9te 9lede?e dve kla9e neu(on9kiB m(ea@
/, m(ee 9a :ov(atnim vezama FrekurentneH i
), m(ee 'ez :ov(atniB veza Fnerekurentne" en-, !ee-!orKarH,
Na;:oznati;i :(ed9tavnik (eku(entniB m(ea 9u potpuno pove'ane
neuronske .re$e, Kod n;iB 9e izlazi 9vako- neu(ona vode na ulaze 9viB neu(ona
u m(ei" (a=una;u?i tu i 9am ta; neu(on, Kla9i (eku(entniB m(ea takoAe
:(i:ada;u i Felijske neuronske .re$e, $vde 9u veze" t;, inte(ak<i;e izmeAu
neu(ona" lokalno- ka(akte(a,
Na;zna=a;ni;i :(ed9tavnik ne(eku(entniB m(ea 9u 9vakako slojevite
neuronske .re$e ko;a ?e z'o- 9vo;e :(imene u &azi neu(o 9i9temima" u na9tavku
'iti detal;ni;e o'(aAene,
feedforward feedback
Slika 4,/+, @ Feed&o(Ra(d i &eed'a<k neu(on9ka m(ea
130
Kod slojeviti2 neuronski2 .re$a neu(oni 9u o(-anizovani tako da
&o(mi(a;u 9lo;eve, Na ulaz ;edno- neu(ona dovode 9e izlazi 9viB neu(ona iz
:(etBodno- 9lo;a" a n;e-ov izlaz 9e vodi na ulaze 9viB neu(ona u na(ednom 9lo;u,
IzmeAu neu(ona u i9tom 9lo;u ne :o9to;i nikakva inte(ak<i;a F:ovezano9tH,
Neu(oni u :(vom" ula'no.> 9lo;u ima;u 9amo :o ;edan ulazni :(ikl;u=ak, #lazi
oviB neu(ona =ine ulaz <eloku:ne m(ee,
o9ledn;i 9lo; u ovom (edo9ledu ;e9te i'la'ni 9lo;" :a tako izlazi neu(ona u
ovom 9lo;u =ine izlaz <eloku:ne m(ee, $9tali neu(oni" ko;i nema;u veze 9a
ulaznoJizlaznim :(ikl;u=<ima" 9u 9k(iveni neu(oni" :a 9e 9lo;evi u ko;ima 9e oni
nalaze naziva;u skriveni slojevi, Si-nali 9e k(oz ovakvu m(eu :(o9ti(u 9amo u
;ednom 9me(u" od ulaza ka izlazu, Na 9li<i 4,/2 ;e :(ikazana to:olo-i;a ovakve
m(ee,
Slika 4,/2, @ Slo;evita neu(on9ka m(ea
3.%.1. -snovne karakteristike !ee-!orKar i !ee7ack neuronske
.re$e
Na 9lii uti<a; 9amo na neu(on ko;i 9e
nalazi u na(ednom 9lo;u F9lo;u ko;i ;e 'lii izlazuH, $ve m(ee 9u :o-odne za
:(e:oznavan;e o'lika, FeedJ&o(Ra(d m(ee o'i=no '(zo da;u izlaz za dat ulaz,
Na 9lito 9u u m(eu u'a=ene neke v(9te :etl;i, #lazni
at(i'uti mo(a;u :(o?i m(eu vi>e od ;edno- :uta :(e ne-o >to 9e :(oizvede
131
od-ovo(, $vakve 9t(uktu(e ko(i9te 9e za (e>avan;e dinami=kiB :(o'lema" veoma
9u mo?ne ali mo-u da :o9tanu v(lo kom:likovane i mo-u izi9kivati mno-o
v(emena za :ode>avan;e, Stan;e oviB m(ea men;a 9e dok ne do9ti-nu ta=ku
(avnotee, $9ta;u u (avnotenom 9tan;u 9ve dok 9e ne :o;avi novi ulaz i tada ;e
:ot(e'no na?i novo (avnoteno 9tan;e, ot(e'no im ;e o'i<no due v(eme da
da;u izlaz Fu odno9u na &eedJ&o(Ra(d m(eeH, !eku(entne m(ee o'i<no ima;u
veliku 9:o9o'no9t ada:ti'ilno9ti,
132
4,5, K(atak :(e-led na=ina (ada neu(on9kiB m(ea
Neu(on9ke m(ee 9u o'la9t ve>ta=ke inteli-en<i;e FAIH 9t(uktu(i(ane da
(adi na na=in kao >to (adi l;ud9ki mozak, $d :o=etka 9vo;e :(i9utno9ti u nau<i"
neu(on9ke m(ee i9t(aivane 9u 9 dva (azli=ita :(i9tu:a,
(vi" takozvani 'iolo>ki :(i9tu:" i9t(au;e neu(on9ke m(ee kao
:o;edno9tavl;ene 9imula<i;e l;ud9ko- moz-a i u:ot(e'l;ava iB za te9ti(an;e
Bi:oteza o &unk<ioni9an;u l;ud9ko- moz-a,
.(u-i :(i9tu: t(eti(a neu(on9ke m(ee kao teBnolo>ke 9klo:ove za 9loenu
o'(adu in&o(ma<i;a F6aBedi" /114H, !azlozi >to neu(on9ke m(ee =e9to (e>ava;u
:(o'leme 'ol;e ne-o 9tati9ti=ke metode lee u n;iBovo; mo-u?no9ti da
analizi(a;u ne:ot:une :odatke" :odatke 9a 9metn;ama" zatim da 9e no9e 9
:(o'lemima ko;i nema;u ;a9no ;edno9t(ano (e>en;e" kao i da u=e na :(o>lim
:oda<ima,
6'o- takviB :(edno9ti neu(on9ke m(ee 9u :okazale u9:eB u
:(edviAan;ima &inan9i;9kiB :(o<e9a ko;e ima;u vi9ok 9te:en va(i(an;a i
&luktua<i;e, $d nedo9tataka neu(on9kiB m(ea :ot(e'no ;e 9:omenuti nedo9tatak
te9tova 9tati9ti=ke zna=a;no9ti modela neu(on9kiB m(ea i :(o<en;eniB
:a(ameta(a F!e&ene9 et,al," /113H, TakoAe" ne :o9to;e utv(Aene :a(adi-me za
odlu=ivan;e o tome ko;a a(Bitektu(a ;e na;'ol;a za od(eAene :(o'leme i ti:ove
:odataka,
#:(ko9 navedenim nedo9ta<ima" (ezultati mno-iB i9t(aivan;a :okazu;u
da neu(on9ke m(ee mo-u (e>iti mno-e :(o'leme lak>e i 'ol;e ne-o
t(adi<ionalne metode modeli(an;a i 9tati9ti=ke metode, Matemati=ki ;e dokazano
Fuz :(imenu StonJMeie(9t(a99" IaBnJ8anai(oko o9etl;ivu :(eno9nu &unk<i;u u
mo-u?no9ti da a:(ok9imi(a;u 'ilo ko;u nelinea(nu &unk<i;u FIo(nik" et,al," /151N
Ito" /11/" Ma9te(9" /114H,
4,1, $9novni :(in<i:i &unk<ioni9an;a u neu(on9kim m(eama
Neu(on9ke m(ee 9e 9a9to;e od dva ili vi>e 9lo;eva ili -(u:a elemenata o'(ade
nazvaniB neu(onima, Iz(az neu(on ozna=ava o9novnu ;edinie
d(u-iB neu(ona, (ema 9me(u" veza izmeAu neu(ona moe 'iti ;edno9me(na ili
dvo9me(na" a :(ema intenzitetu mo-u?a ;e :o'uAu;u?a Fe-zitato(naH ili
9mi(u;u?a FinBi'ito(naH veza,
Neu(oni 9u -(u:i9ani u 9lo;eve, o9to;e t(i o9novna ti:a 9lo;eva@ ulazni"
9k(iveni i izlazni, #lazni 9lo; :(ima ulazne :odatke iz 9:ol;ne 9(edine i >al;e iB u
133
;edan ili vi>e 9k(iveniB 9lo;eva, # 9k(ivenom 9lo;u 9e in&o(ma<i;e neu(ona
o'(aAu;u i >al;u u neu(one izlazno- 9lo;a, In&o(ma<i;e zatim :utu;u unazad k(oz
m(eu" a v(edno9ti teina veza izmeAu neu(ona 9e :(ila-oAava;u :(ema el;enom
izlazu,
(o<e9 9e ite(ativno :onavl;a u m(ei u onoliko mno-o ite(a<i;a koliko ;e
:ot(e'no za do9tizan;e izlaza ko;i ;e na;'lie el;enom F9tva(nomH izlazu, Na
k(a;u 9e m(eni izlaz :(ed9tavl;a ko(i9niku, #=en;e neu(on9kiB m(ea ;e u o9novi
:(o<e9 :omo?u ko-a 9i9tem dolazi do v(edno9ti teina veza izmeAu neu(ona,
Teina veze ;e 9na-a veze izmeAu dva neu(ona, Ako ;e" na :(ime(" neu(on j
:ovezan 9 neu(onom i" K
ji
ozna=ava teinu veze od neu(ona j :(ema neu(onu i
FK
ij
;e teina o'(nute veze od neu(ona i :(ema neu(onu jH, Ako ;e neu(on i 9:o;en
9a neu(onima 1>2>...>n" n;iBove teine 9u 9me>tene u va(i;a'lama K
1i>
K
2i
> ...> K
ni
,
Neu(on :(ima onoliko ulaza koliko ima ulazniB veza :(ema tom neu(onu" :a
:(oizvodi ;edan izlaz :(ema :(eno9no; &unk<i;i, (o<e99 diza;ni(an;a neu(on9ke
m(ee 9e 9a9to;i od =eti(i &aze F6aBedi" /114H@
(a9:o(eAivan;e neu(ona u (azli=ite 9lo;eve"
od(eAivan;e ti:a veze izmeAu neu(ona Finte(J9lo;ne i int(aJ9lo;ne vezeH"
od(eAivan;e na=ina na ko;i neu(oni :(ima;u ulaze i :(oizvode izlaze"
od(eAivan;e :(avila u=en;a za :(ila-oAavan;e teina veza,
!ezultat diza;ni(an;a neu(on9ke m(ee ;e a(Bitektu(a m(ee, (ema -o(n;em
:(o<e9u diza;ni(an;a" k(ite(i;umi za (azlikovan;e a(Bitektu(a neu(on9kiB m(ea
9u@
'(o; 9lo;eva"
ti: veze izmeAu neu(ona"
veze izmeAu ulazniB i izlazniB :odataka"
ulazne i :(eno9ne &unk<i;e"
ti: u=en;a"
9i-u(no9t aktivi(an;a J i9:al;ivan;a"
v(emen9ke ka(akte(i9tike"
v(eme u=en;a,
134
4,/*, Ti:ovi veza izmeAu neu(ona
Veze u m(ei 9e mo-u o9tva(iti izmeAu dva 9lo;a Finte(J9lo;ne vezeH i
izmeAu neu(ona u ;ednom 9lo;u Fint(aJ9lo;ne vezeH, o9to;e (azli=iti ti:ovi inte(J
9lo;niB veza F6aBedi" /114H@
1o!1%no 1o"#Dan# T 9vaki neu(on u :(vom 9lo;u ;e :ovezan 9a 9vakim
neu(onom u d(u-om 9lo;u"
;#li'ino 1o"#Dan# T 9vaki neu(on u :(vom 9lo;u ne mo(a o'avezno 'iti
:ovezan 9a 9vakim neu(onom u d(u-om 9lo;u"
%na1$#; T veze izmeAu neu(ona 9u ;edno9me(ne" neu(oni :(vo- 9lo;a
>al;u 9vo;e izlaze neu(onima u d(u-om 9lo;u" ali nema :ov(atne veze"
;"o'#$n# T :o9to;i i :ov(atna veza kada neu(oni d(u-o- 9lo;a :o(ed
to-a >to :(ima;u ulaze iz :(vo- 9lo;a >al;u i 9vo; izlaz nazad neu(onima u
:(vom 9lo;u"
8i*#$a$8i*k# T neu(oni ;edno- 9lo;a 9u :ovezani 9amo 9a neu(onima
9u9edno- 9lo;a"
$#Donan!na T dvo9me(na veza -de neu(oni na9tavl;a;u da >al;u
in&o(ma<i;e izmeAu 9lo;eva 9ve dok od(eAeni u9lov ni;e zadovol;en,
(ime(i nekiB :oznatiB a(Bitektu(a neu(on9kiB m(ea 9 inte(J9lo;nom vezom 9u@
P#$)#1!$on Fk(eato( ;e F(ank !o9en'lat" /1+3H T :(va neu(on9ka m(ea" ona ;e
dvo9lo;na i :ot:uno :ovezana"
ADALINE Fk(eato(i 9u 8e(na(d Mid(oR" Ma(<ian E, Io&&" /12)H T ova m(ea
;e dvo9lo;na i :ot:uno :ovezana"
M$#Aa M(i$#n*# %naDa;N Fk(eato( ;e aul Me('o9" /130" :(o>i(ena ;e od 9t(ane
!umelBa(tJa" IintonJa i Milliam9Ja" /152H T to ;e :(va neu(on9ka m(ea 9a
;ednim ili vi>e 9k(iveniB 9lo;eva" a veza izmeAu 9k(iveniB 9lo;eva ;e
Bi;e(a(Bi;9ka"
ART FAda:tive !e9onan9e TBeo(LH Fdiza;ni(ana ;e od 9t(ane StevenJa G(o9'e(-J
a" /132H T :(ed9tavl;a t(o9lo;nu m(eua 9a (ezonantnom vezom"
Co%n!#$1$o1a&a!ion m(ea una:(ed Fdiza;ni(ana od 9t(ane !o'e(tJa Ie<BtJ
Niel9en" /153H T 9t(uktu(a m(ee ;e 9li=na M(ei C9a >i(en;em unazadD" to ;e
t(o9lo;na" ali neJBi;e(a(Bi;9ka m(ea" kod ko;e moe da :o9to;i takoAe i veza
izmeAu neu(ona unuta( ;edno- 9lo;a,
135
Veze izmeAu neu(ona u ;ednom 9lo;u Fint(aJ9lo;neH mo-u 'iti@
Pona"l*a*%O# T neu(oni u ;ednom 9lo;u 9u :ot:uno ili delimi=no
:ovezani, Veza ;e (ealizovana na takav na=in da neu(oni meAu9o'no
komuni<i(a;u 9vo;e izlaze" nakon >to :(ime ulaze iz :(etBodno- 9lo;a,
Komunika<i;a 9e na9tavl;a 9ve dok neu(oni ne :o9ti-nu 9ta'ilan u9lov,
Kad 9e :o9ti-ne 9ta'ilan u9lov" neu(onima ;e dozvol;eno da :o>al;u izlaze
u na(edni 9lo;,
On6)#n!#$KoBB6%$$o%n; T u ovo; vezi" ;edan neu(on u 9lo;u ima
:o'uAu;u?u vezu :(ema 9u9ednim neu(onima" ali 9mi(u;u?u vezu :(ema
d(u-im neu(onima u 9lo;u,
Neke od int(aJ9lo;niB m(ea 9a :onavl;a;u?om vezom 9u@
Jo1Bi#l;6o"a '$#Aa Fdiza;ni(ana od 9t(ane JoBnJa Io:&ield" /15)H T to ;e
dvo9lo;na" :ot:uno :ovezana m(ea" neu(oni izlazno- 9lo;a 9u meAu9o'no
:ovezani :onavl;a;u?om int(aJ9lo;nom vezom"
Pona"l*a*%Oa M$#Aa M(i$#n*# %naDa;N Fdiza;ni(ali 9u ;e .avid
!umelBa(t" Geo&&(eL Iinton" !onald Milliam9" /152H T to ;e :onavl;a;u?a
int(aJ9lo;na veza" ali 9 ;ednim 9lo;em" -de deo neu(ona :(ima ulaze" dok ;e
d(u-i deo :ot:uno :ovezan :onavl;a;u?om int(aJ9lo;nom vezom"
o(ed oviB (azvi;ene 9u neke od m(ea 9a onJ<ente(Po&&J9u((ound vezom@
ART1I ART0I ART, Fdiza;ne( ;e Steven G(o9'e(-" /12*H T to ;e
(ezonantna on<ente(P o&&J9u((ound veza"
Ko8on#no"a a'o6o$&aniDi$a*%Oa '$#Aa Fk(eato( ;e Teuvo KoBonen"
/15)H"
Co%n!#$1$o1a&a!ion '$#AaI
M$#Aa konk%$#n!ni' %#n*#'.
136
4,//, Veze izmeAu ulaza i izlaza
Neu(on9ke m(ee mo-u 9e takoAe (azlikovati :(ema vezama izmeAu ulaza
i izlaza i mo-u 'iti@
/H a%!oao)i*a!i"n# T ulazni vekto( ;e i9to- 9a9tava kao i izlazni Fveoma
=e9to 9e ko(i9te u :(o'lemima vezanim za :(e:oznavan;a uzo(akaH"
)H 8#!#$oao)i*a!i"n# T izlazni vekto( 9e (azliku;e od ulazno- vekto(a,
Autoa9o<i;ativne m(ee 9e ko(i9te za (e>avan;e :(o'lema vezaniB za
:(e:oznavan;e uzo(aka" o'(adu 9i-nala" &ilt(i(an;e 9metn;i i kod 9li=niB
:(o'lema ko;i na9to;e da :(e:ozna;u uzo(ak ulazniB :odataka,
4,/), #lazne i :(eno9ne &unk<i;e
# <il;u (azumevan;a -lavniB ti:ova a(Bitektu(a neu(on9kiB m(ea ko;e 9e
u:ot(e'l;ava;u u :(ak9i" o9novni :(in<i:i &unk<ioni9an;a neu(on9kiB m(ea ?e
'iti o:i9ani k(oz ulazne i izlazne ;edna=ine" :(eno9ne &unk<i;e i :(avila u=en;a,
Ula'ne 6<u.arne7 !unkcije
Kada neki neu(on :(ima ulaz iz :(etBodno- 9lo;a" v(edno9t n;e-ovo- ulaza
9e (a=una :(ema ulazno; &unk<i;i" ko;a 9e na;=e>?e naziva C9uma(anaD &unk<i;a,
Na;;edno9tavni;a 9uma(na &unk<i;a za neu(on i 9e od(eAu;e mnoen;em izlaza
:o9lato- od 9t(ane neu(ona j :(ema neu(onu i Fozna=enom kao i'la' j@ 9a
teinom veze izmeAu neu(ona i i neu(ona j" zatim 9umom oviB :(oizvoda za 9ve
neu(one j :ovezane 9 neu(onom i" ili@
-de ;e n '(o; neu(ona u 9lo;u ko;i >al;e 9vo; izlaz :(iml;en od 9t(ane
neu(ona i, .(u-im (e=ima" input
i
neko- neu(ona i ;e 9uma 9viB izlaza ko;i
:(i9tiu u ta; neu(on :omnoeniB 9a od-ova(a;u?om teinom,
$9im ovo- 9tanda(dno- m(eno- ulaza" :o9to;e dva dodatna ti:a ulaza u
neku m(eu@
eBtinput
i
J ulaz ko;i neu(on i :(ima iz 9:ol;n;e okoline"
7ias
i
T v(edno9t :o;a=an;a ko;a 9e u:ot(e'l;ava za kont(olu aktiva<i;e
137
neu(ona u nekim m(eama,
#lazne v(edno9ti 9e mo-u no(malizovati u odno9u na neki inte(val F to ;e
o'i=no g*"/h ili gJ/"/h H kako 'i 9e iz'e-ao uti<a; ulaza 9a vi9okim v(edno9tima,
No(maliza<i;a 9e :(e:o(u=u;e u ve?ini neu(on9kiB m(ea Fo'avezna ;e u
KoBonenJovo; m(eiH, .etal;ni;e in&o(ma<i;e o no(maliza<i;i :odataka ?e 'iti
navedene ka9ni;e u tek9tu,
!azli=ite a(Bitektu(e neu(on9kiB m(ea u:ot(e'l;ava;u (azli=ite o'like
9uma(niB &unk<i;a, Na;vani;i o'lial;e 9vo; izlaz :(ema d(u-im neu(onima 9a ko;ima ;e :ovezan Fo'i=no
neu(onima u na(ednom 9lo;uH,
Izlaz iz neu(ona 9e (a=una :(imenom takozvane :(eno9ne &unk<i;e, Nekoliko
na;=e>?e ko(i>teniB :(eno9niB &unk<i;a 9u@
&unk<i;a ko(a=na F9te: &unk<i;aH"
9i-num &unk<i;a"
9i-moidna &unk<i;a"
Bi:e('oli=koJtan-entna &unk<i;a"
linea(na &unk<i;a"
linea(na &unk<i;a 9a :(a-om,
Kada ;e u :itan;u ko(a=na :(eno9na &unk<i;a izlaz 9e de&ini>e na 9lede?i
na=in@
138
:ignu. !unkcija 9e u:ot(e'l;avala u :(vo; neu(on9ko; m(ei T
P#$)#1!$onJu, Ste: i 9i-num &unk<i;e 9e (etko ko(i9te u 9av(emenim neu(on9kim
m(eama o'zi(om da ni9u u mo-u?no9ti da a:(ok9imi(a;u ve?inu kontinui(aniB
&unk<i;a iz (ealno- 9veta,
:ig.oina Dili logistika@ &unk<i;a ;e ;edna od na;=e>?e u:ot(e'l;avaniB
:(eno9niB &unk<i;a u neu(on9kim m(eama, $na 9e de&ini>e 9lede?om &o(mulom@
-de ;e g do:(ino9 &unk<i;e ko;i 9e iz(a=unava kao g N 1P;" a :(i tome ;e ;
:(a-, .o:(ino9 od(eAu;e zao'l;eno9t &unk<i;e oko nule, $vakva &unk<i;a
(ezulti(a kontinui(anim v(edno9tima u inte(valu g*"/h, $na 9e u:ot(e'l;ava
na:(ime( u m(eama kod ko;iB :o9to;i C>i(en;e unazadD kao i Io:&ieldJovo;
m(ei, $va &unk<i;a za;edno 9a Bi:e('oli=koJtan-entnom &unk<i;om ;e ;edna od
na;=e>?e ko(i>?eniB &unk<i;a u neu(on9kim m(eama,
Na 9lede?o; 9li<i ;e :(ikazan G(a& ti:i=ne 9i-moidne &unk<i;e@
Slika,4,/3, G(a& 9i-moidne &unk<i;e
139
o9e'an o'lik 9i-moidne &unk<i;e ;e Bi:e('oli=koJtan-entna &unk<i;a@
G(a& Bi:e('oli=koJtan-entne &unk<i;e ;e 9li=an -(a&u 9i-moidne &unk<i;e"
o9im >to ;e ovde inte(val v(edno9ti gJ/"/h, 6'o- 9vo;e mo-u?no9ti ma:i(an;a
v(edno9ti u :ozitivna kao i u ne-ativna :od(u=;a" ova &unk<i;a 9e u:ot(e'l;ava u
mno-im ek9:e(imentima,
Slika 4,/5, G(a& Bi:e('oli=koJtan-entne &unk<i;e
Linea(na &unk<i;a ima o'lik@
Linea(na &unk<i;a 9a :(a-om T t(e9Bold ;e :o9e'an o'lik linea(ne &unk<i;e@
Kod ove &unk<i;e" neu(on ima v(edno9t (azli=itu od nule 9amo ako n;e-ov
ulaz do9ti-ne nivo v(edno9ti :(a-a ;,
140
Iz'o( od-ova(a;u?e :(eno9ne &unk<i;e 9e (adi u &azi diza;ni(an;a m(ee"
omo-u?ava;u?i :(itom naknadnu izmenu v(edno9ti :(a-a F;H kao i do:(ino9a FgH,
Na;'ol;a :(eno9na &unk<i;a 9e o'i=no do'i;a ek9:e(imenti9an;em na nekom
od(eAenom :(o'lemu,
141
3.13. Naini o7uavanja neuronski2 .re$a
# na9tavku ?emo (azmot(iti dva na=ina o'u=avan;a@ nad-ledano
o'u=avan;e i o'u=avan;e 9amoJo(-aniza<i;om,
Ti:ovi u=en;a J Al-o(itmi u=en;a J $'u=avan;e ve>ta=kiB neu(on9kiB
m(ea
Kada 9u u :itan;u neu(on9ke m(ee" :o9to;i ;edna 'itna (azlika u odno9u
na kla9i=ne (a=una(e" a to ;e da 9e neu(on9ke m(ee ne :(o-(ami(a;u, .ok kod
kla9i=niB (a=una(a :(o-(ame( uno9i :(o-(am u (a=una( i ta; :(o-(am de&ini>e
odno9no 9:e<i&i<i(a (ad (a=una(a u 9vakom t(enutku" neu(on9ke m(ee 9e
o'u=ava;u, (e ne-o >to :o=nu da 9e :(imen;u;u mno-o v(emena 9e :(ovodi na
n;iBovo u=en;e" o'u=avan;e ili t(eni(an;e, (o<e9 o'u=avan;e 9e za9niva na
au(i(an;u tein9kiB koe&i<i;enata, 8(zina n;iBovo- au(i(an;a moe 'iti me(ilo
mo?i :(o<e9i(an;a neu(on9ke m(ee,
#=en;e ;e modi&ika<i;a :ona>an;a na o9novu i9ku9tva" ali u inte(ak<i;i 9a
okolinom" ko;a dovodi do d(u-a=i;iB (ea-ovan;a na 9:ol;a>n;e :o;ave, Iako ;e
ova de&ini<i;a na:i9ana davno :(e :o;ave ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea" moe 9e u
:ot:uno9ti :(imeniti i na :(o<e9 n;iBovo- o'u=avan;a,
ona>an;e neu(on9ke m(ee zavi9i od a(Bitektu(e m(ee Fuku:no- '(o;a
neu(ona" ko;i ;e =ine i n;iBove meAu9o'ne :ovezano9tiH" od teina veza izmeAu
neu(ona i od modela u:ot(e'l;eniB neu(ona, T(e'a imati u vidu da 9u izmene u
a(Bitektu(i i modelima neu(ona nakon :(o;ektovan;a i (ealiza<i;e m(ee te>ko
izvodl;ivi" tako da 9e o'u=avan;e m(ee u-lavnom 9vodi na :ode>avan;e teina
n;eniB veza,
o(ed 9t(uktu(e" al-o(itam u=en;a ;e na;vani;i &akto( (azlikovan;a medu
neu(on9kim m(eama,.ana9 :o9to;i veliki '(o; al-o(itama =i;a ;e tak9ionomi;a
:(ed9tavl;ena na 9li<i 4,/1,
odela na di9k(etne i kontinualne u=in;ena ;e na o9novu v(9te ulaza,
Kada -ovo(imo o kla9i&ika<i;i na=ina za o'u=avan;e neu(on9kiB m(ea"
mo-u 9e uo=iti dve o9novne kate-o(i;e@
/, nagleano FsuperviseH i
), nenagleano FunsuperviseH o'u=avan;e,
Ilu9t(a<i;e oviB :(i9tu:a 9u date na 9lede?im 9likama 4,)* i 4,)),
142

Slika 4,/1 Al-o(itmi u=en;a
Uenje koje se naglea J ko(i9te 9e ulazni :odake J
minimizi(an;e (azlike izmedu do'i;eno- i el;eno-, Cil; ;e da 9e teine :o9tave
na v(edno9ti za ko;e ?e -(e>ka 'iti minimalna,
# :o9tu:ku nagleanog o'u=avan;a m(ei 9e :(ezentu;u :o'uda i
ko(ektan" t;, el;eni odziv" ko;i 9e od n;e o=eku;e, 6a od(eAivan;e el;eno-
odziva zaduen ;e uitelj ili supervi'or, Stva(ni odziv 9e :o(edi 9a el;enim" a
me(a od9tu:an;a 9e :(o9leAu;e :(o<edu(i za o'u=avan;e, Na o9novu ove -(e>ke
:(o<edu(a u=en;a v(>i :(omenu :a(ameta(a m(ee" tee?i da minimizu;e (azliku
izmeAu ova dva odziva,
Slika 4,)* #=en;e ko;e 9e nad-leda
+
-
+
143
Na;:o:ula(ni;i al-o(itam za nad-ledano o'u=avan;e ;e 'a<kJ:(o:a-ation
al-o(itam, $9novna ide;a al-o(itma ;e 9lede?a@ 'i(a 9e 9lu=a;an :a( ulazniB i
izlazniB (ezultata, M(ei 9e :(o9leAu;e ulazni 9ku: 9i-nala" tako >to 9e na 9vaki
ulazni neu(on dovodi :o ;edan 9i-nal, 6atim ovi 9i-nali :(o:a-i(a;u dal;e k(oz
m(eu" u 9k(ivene 9lo;eve" da 'i 9e :o9le izve9no- v(emena na izlazu :o;avio
(ezultat,
6a 9vaki neu(on 9e (a=una ulazna v(edno9t" na ve? o';a>n;en na=in@ 9i-nali
9e mnoe 9ina:ti=kim teinama :(id(uenim dend(itima" 9a'i(a;u 9e" i zatim 9e
na do'i;enu v(edno9t :(imen;u;e :(eno9na &unk<i;a neu(ona, Si-nal na i9ti na=in
:(o:a-i(a dal;e k(oz m(eu" 9ve dok ne doAe do izlazniB dend(ita, Tada 9e ;o>
;ednom v(>i t(an9&o(ma<i;a i do'i;a;u 9e izlazne v(edno9ti,
Slede?i ko(ak ;e :o(eAen;e do'i;eniB 9i-nala na izlaznim ak9on9kim
o-(an<ima 9a o=ekivanim v(edno9tima za zadati te9t :(ime(, 6a 9vaki izlazni
o-(anak 9e (a=una v(edno9t -(e>ke, Ako 9u 9ve -(e>ke ;ednake nuli" dal;a o'uka
ni;e :ot(e'na T m(ea ;e u 9tan;u da o'avl;a t(aeni zadatak, MeAutim" u
na;ve?em '(o;u 9lu=a;eva ?e -(e>ka 'iti (azli=ita od nule, Tada 9e mo(a o'aviti
modi&ika<i;a 9ina:ti=kiB teina :o;ediniB =vo(ova,
Ste:en u=en;a 9e 'i(a tako da 'ude izmeAu * i *,1, $n od(eAu;e veli=inu
ko(aka ko;om 9e neu(on9ka m(ea :(i'liava o:timalnom 9tan;u, Ide;a <elo-
'a<kJ:(o:a-ation al-o(itma ;e da 9e m(ea k(e?e niz k(ivu -(e>ke u :ot(azi za
-lo'alnim minimumom &unk<i;e, Iz'o( v(edno9ti za 9te:en u=en;a ;e veoma
k(iti=an, Ako 9e uzme :(evelika v(edno9t" v(lo lako 9e iz'e-ava;u lokalni
minimumi" ali 9i9tem tada moe u:a9ti u (eim o9<ila<i;a tako >to ?e 9kakati
:(eko -lo'alno- minimuma" ali -a nikad ne?e otk(iti, Sa d(u-e 9t(ane" ako
iza'e(emo 9uvi>e malu v(edno9t za 9te:en u=en;a" m(ea moe :o-(e>no
identi&ikovati lokalni minimum i o9tati u 9tan;u ko;e ni;e o:timalno, Situa<i;a ;e
:(ikazana na 9li<i@
Slika 4,)/, Lokalni i -lo'alni minimum
144
Uenje koje se ne naglea J ;e u=en;e 9amoo(-anizu;u<e- ti:a, M(ei 9e
:(ikazu;u 9amo 9timulativni ulazi" a ona 9ama 9e'e inte(no o(-anizu;e iako nema
9aznan;e ko;i 9u izlazi ko(ektni i da li uo:>te ima;u 9mi9la za o9o'u ko;a t(eni(a
m(eu" tako da =ovek mo(a i9:itati zav(>ne kate-o(i;e FizlazeH da 'i od(edio
ko(i9no9t (ezultata,
Kod nenagleanog o'u=avan;a ne :o9to;i in&o(ma<i;a o el;enom odzivu"
:a 9Bodno tome ne :o9to;i ni 9u:e(vizo(, $d m(ee i :(o<edu(e u=en;a 9e
o=eku;e da 9ame uo=e :(avilno9ti u ulaznim :oda<ima i da de&ini>u ko(ektan
odziv, .akle" :(o<edu(a u=en;a v(>i :(omenu teina 9amo na o9novu :oznavan;a
t(enutno- ulaza i izlaza m(ee,
SamoJo(-anizovano o'u=avan;e ;e :(o<e9 u kome m(ea otk(iva
9tati9ti=ke :(avilno9ti u 9ku:u ulazniB :odataka i automat9ki (azvi;a (azli=ite
(eime :ona>an;a u zavi9no9ti od ulaza, 6a ova; ti: u=en;a 9e na;=e>?e ko(i9ti
KoBonenov al-o(itam,
Slika 4,)) #=en;e ko;e 9e ne nad-leda
M(ea ima 9amo dva 9lo;a neu(ona@ ulazni i izlazni, Izlazni 9lo; 9e ;o>
zove i kom:etitivni 9lo; F(azlo- ?e :o9tati ;a9an ne>to ka9ni;eH, Svaki ulazni
neu(on ;e :ovezan 9a 9vakim neu(onom u izlaznom 9lo;u, Neu(oni u izlaznom
9lo;u 9u o(-anizovani u dvodimenzionalnu mat(i<u, Na :(ime(" na 9lede?o; 9li<i
moemo videti m(eu 9a ) ulazna i )+ izlazniB neu(ona,
#lazni 9lo; u ovakvo; m(ei ima i9tu &unk<i;u kao i u do 9ada o:i9anim
m(eama, MeAutim" neu(oni u izlaznom 9lo;u ima;u :ot:uno d(u-a=i;u ulo-u,
$ni 9u u 9tan;u da kla9i&iku;u ulazne :odatke" t;, da iB izdvo;e u kla9e u
zavi9no9ti od to-a ko;i od neu(ona 9u aktivni,
145
Slika 4,)4 #lazni i izzlazni 9lo; m(ee
Takve m(ee 9e naziva;u 9amoJo(-anizu;u?e, $ne :olaze od 9lu=a;no
iza'(ane to:olo>ke ma:e i na k(a;u da;u ma:u ko;a od(aava :(i(odne veze
izmeAu ulazniB :odataka, To:olo>ko ma:i(an;e 9enzo(niB i moto(niB &enomena
:o9to;i i u ko(i l;ud9ko- moz-a,
MeAutim" ne t(e'a za'o(aviti da 9e meBanizam &unk<ioni9an;a moz-a
(azliku;e od 9amoJo(-anizu;u?iB neu(on9kiB m(ea, St(uktu(a moz-a ;e
d(u-a=i;a" kao i ulazni :odaki ne(vni 9i9tem ;e mno-o kom:lek9ni;i u odno9u na neu(on9ke
m(ee >to 9e ti=e to:olo-i;e i '(o;a neu(ona, Kaemo da neu(on9ka m(ea u=i
o&&Jline ako 9e &aza u=en;a i &aza ko(i>?en;a v(emen9ki (azliku;u F;edna &aza 9ledi
d(u-u" (e9:ektivnoH,
Neu(on9ka m(ea u=i onJline ako 9e &aza u=en;a i &aza ko(i>?en;a
v(emen9ki :okla:a;u, $'i=no 9e u=en;e ko;e 9e nad-leda v(>i o&&Jline" a u=en;e
ko;e 9e ne nad-leda v(>i 9e onJline,
o(ed ove :odele" :(o<edu(e za o'u=avan;e neu(on9kiB m(ea moemo
(azv(9tati i na statike i ina.ike, Kod 9tati=kiB :(o<edu(a t(adi<ionalno 9e
u=en;e o'avl;a izmenama teina u m(ei ve? 9:e<i&i<i(ane a(Bitektu(e, 6a (azliku
od n;iB" dinami=ke :(o<edu(e u=en;a o9im teina u :(o<e9u o'u=avan;a men;a;u i
a(Bitektu(u m(ee, (edno9t ovakvo- :(i9tu:a 9e 9a9to;i u tome >to 9e veli=ina
neu(on9ke m(ee automat9ki :(ila-oAava :(o'lemu ko;i 9e (e>ava,
# :(e:tBodnom izla-an;u o a(Bitektu(ama ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea
i9taknuto ;e da 9u 9a 9tanovi>ta :(imene u &azi neu(on9kim 9i9temima
na;zna=a;ni;e 9lo;evite neu(on9ke m(ee, $vde ?e 'iti :(ikazane ide;e al-o(itma
za nad-ledano o'u=avan;e m(ea ovakve a(Bitektu(e, # :itan;u ;e al-o(itam za
o'u=avan;e neu(on9kiB m(ea 9a :(o9ti(an;em unazad F7ackpropagationH,
146
&ropagacija Dprostiranje@ una'a D7ackpropagation@
# <il;u :o;a>n;en;a ovo- veoma 9loeno- :(o<e9a (azmot(i?emo :onovo
;o> nekoliko detal;a" ali iz d(u-o- u-la :o9mat(an;a, a(<i;alni izvodi &unk<i;e
-(e>ke 9e (a=una;u (eku(zivno, 6'o- to-a ;e 7ackpropagation al-o(itam
o(-anizovan u dve &aze, # :(vo; &azi 9e na ulaz m(ee dovodi 9i-nal neko- od
t(enin- uzo(aka, Ta; 9i-nal 9e :(o9ti(e do izlaza" t;, 9ekven<i;alno 9e (a=una;u
izlazi neu(ona :o=ev>i od oniB u nultom 9lo;u, $va &aza ;e :oznata kao !a'a
prostiranja unapre D!orKar p2ase@.
Slika 4,)0,@ (o<e9o(9ka ;edini<a m(ee 9a :(o:a-a<i;om unazad
Slika 4,)+@ Ko(ek<i;a -(e>ke
147
Nakon ove &aze :oznati 9u odzivi 9viB neu(ona u m(ei, # 9lede?o; &azi 9e
v(>i modi&ika<i;a teina, (vo 9e iz(a=unava;u :a(<i;alni izvodi -(e>ke u
izlaznom 9lo;u" :a 9e 9i-nal -(e>ke :(o9ti(e od izlaza ka ulazu, $va; :(o<e9 9e
naziva !a'o. prostiranja una'a F7ackKar p2aseH,
(i tome 9e &aze :(o9ti(an;a una:(ed i unazad o'avl;a;u 9ekven<i;alno za
9ve uzo(ke t(enin- 9ku:a T 9ku:a za o'u=avan;e, Ciklu9 o'(ade 9viB uzo(aka iz
t(enin- 9ku:a naziva 9e epo2a, (i tome t(e'a na:omenuti da 7ackpropagation
zaBteva :o9to;an;e di&e(en<i;a'ilno9ti aktiva<ioniB &unk<i;a neu(ona,
C#=en;eG ;e :(o<e9 iz(a=unavan;a teina izmeAu neu(ona u m(ei F6aBedi"
/114H, Teine 9u veoma vaan &akto( ko;i od(eAu;e v(edno9t ulaza neko-
neu(ona" a indi(ektno uti=e i na n;e-ov izlaz, # :(ak9i :o9to;e dva o9novna ti:a
u=en;a m(ee@
nad-ledano"
nenad-ledano,
!azlika izmeAu dva (azli=ita ti:a u=en;a ;e u (a9:oloivo9ti :oznatiB izlaza u
uzo(ku za t(eni(an;e, Kod nad-ledano- u=en;a" 9ku: :odataka za t(eni(an;e 9e
9a9to;i od :(etBodniB 9lu=a;eva 9a :oznatim ulaznim i izlaznim v(edno9tima,
Si9tem neu(on9ke m(ee :(ima 9tva(ni izlaz" (a=una -(e>ku i :(ila-oAava teine
u odno9u na datu -(e>ku,
Su:(otno tome" kod nenad-ledano- u=en;a ni9u :oznati 9tva(ni izlazi, #lazi
9u (a9:oloivi m(ei" a teine 9e ne :(ila-oAava;u na o9novi 9tva(niB v(edno9ti
izlaza, Takav ti: u=en;a 9e o'i=no u:ot(e'l;ava za :(e:oznavan;e uzo(aka i
kla9i(an;e, KoBonenJova 9amoo(-anizi(a;u?a m(ea temel;i 9e na nenad-leJ
danom u=en;u, Svaka neu(on9ka m(ea u o9novi :(olazi k(oz t(i o:e(ativne &aze@
/, BaDa %#n*a +!$#ni$an*a2 T m(ea u=i na uzo(ku za t(eni(an;e" :(i =emu 9e teine
:(ila-oAava;u u <il;u minimizi(an;a <il;ne &unk<i;e" na:(ime( ko(ena 9(edn;e-
kvad(ata -(e>ke J !MS -(e>kaH"
), BaDa !#!i$an*a T m(ea 9e te9ti(a na uzo(ku za te9ti(an;e" dok 9u :(i tome teine
&ik9i(ane"
4, o1#$a!i"na BaDa T neu(on9ka m(ea 9e u:ot(e'l;ava u novim 9lu=a;eJvima 9a
ne:oznatim (ezultatima Fteine 9u takoAe &ik9i(aneH,
148
Nagleano o7uavanje
Na;:o:ula(ni;i al-o(itam za nad-ledano o'u=avan;e ;e 'a<kJ:(o:a-ation
al-o(itam, $9novna ide;a al-o(itma ;e 9lede?a@ 'i(a 9e 9lu=a;an :a( ulazniB i
izlazniB (ezultata, M(ei 9e :(o9leAu;e ulazni 9ku: 9i-nala" tako >to 9e na 9vaki
ulazni neu(on dovodi :o ;edan 9i-nal, 6atim 9e ovi 9i-nali :(o:a-i(a;u dal;e k(oz
m(eu" u 9k(ivene 9lo;eve" da 'i 9e :o9le izve9no- v(emena na izlazu :o;avio
(ezultat,
$vo 9e (ealizu;e na 9lede?i na=in, 6a 9vaki neu(on 9e (a=una ulazna
v(edno9t" na ve? o';a>n;en na=in@ 9i-nali 9e mnoe 9ina:ti=kim teinama ko;e 9u
:(id(uene dend(itima" :o9le to-a 9e 9a'i(a;u" a zatim 9e na do'i;enu v(edno9t
:(imen;u;e :(eno9na &unk<i;a neu(ona, Si-nal 9e na i9ti na=in :(o:a-i(a dal;e
k(oz m(eu" 9ve dok ne doAe do izlazniB dend(ita, Tada 9e ;o> ;ednom v(>i
t(an9&o(ma<i;a i do'i;a;u 9e izlazne v(edno9ti, Slede?i ko(ak ;e :o(eAen;e
do'i;eniB 9i-nala na izlaznim ak9on9kim o-(an<ima 9a o=ekivanim v(edno9tima
za zadati te9t :(ime(, 6a 9vaki :o;edina=ni izlazni o-(anak 9e (a=una v(edno9t
-(e>ke,
Ako 9u 9ve -(e>ke ;ednake nuli" dal;a o'uka ni;e :ot(e'na T t;, m(ea ;e u
9tan;u da o'avl;a t(aeni zadatak, MeAutim" u na;ve?em '(o;u 9lu=a;eva ?e
-(e>ka 'iti (azli=ita od nule, Tada 9e mo(a o'aviti modi&ika<i;a 9ina:ti=kiB teina
:o;ediniB =vo(ova, Ta o:e(a<i;a 9e v(>i :(imenom delta :(avila" na 9lede?i na=in@
.
:
M
i;
Y Bd
L:i
$
L:i
-de 9u@
.
:
M
i;
J v(edno9ti za ko;e t(e'a :(omeniti 9ina:ti=ku teinu M
i;
u odno9u na
zadati ulaznoJizlazni :a( :
B J 9te:en u=en;a
d
L:i
T -(e>ka na iJtom neu(onu u 9lo;u L za ulaznoJizlazni :a( :
$
L:i
T v(edno9t do'i;ena :(imenom :(eno9ne &unk<i;e u LJtom 9lo;u neu(ona@
$L
:i
Y / P F/ W e
J#laz
L
:i
H
Ste:en u=en;a 9e 'i(a tako da 'ude izmeAu * i *,1, $n od(eAu;e veli=inu
ko(aka ko;om 9e neu(on9ka m(ea :(i'liava o:timalnom 9tan;u, Ide;a <elo-
'a<kJ:(o:a-ation al-o(itma ;e da 9e m(ea k(e?e niz k(ivu -(e>ke u :ot(azi za
-lo'alnim minimumom &unk<i;e, Iz'o( v(edno9ti za 9te:en u=en;a ;e veoma
k(iti=an, Ako 9e uzme :(evelika v(edno9t" v(lo lako 9e iz'e-ava;u lokalni
minimumi" ali ;e :(o'lem >to 9i9tem tada moe u:a9ti u (eim o9<ila<i;a tako >to
?e 9kakati :(eko -lo'alno- minimuma" ali -a nikad ne?e otk(iti,
Sa d(u-e 9t(ane" ako 9e iza'e(e 9uvi>e mala v(edno9t za 9te:en u=en;a"
m(ea moe :o-(e>no identi&ikovati lokalni minimum i o9tati u 9tan;u ko;e ni;e
o:timalno, Takva 9itua<i;a ;e :(ikazana na 9lede?o; 9lian iz'o( minimuma
Kada 9e izv(>i :(ove(a <elo- 9ku:a 9viB te9t :(ime(a" od(eAu;e 9e da li ;e
m(ea o'u=ena, To 9e (adi :(o<enom da li ;e v(edno9t -(e>ke i9:od neko-
dozvol;eno- :(a-a, Ako ;e9te" :ot(e'no ;e izv(>iti i valida<i;u, M(ei 9e
do9tavl;a;u d(u-a=i;i ulazni :odaava 9e za o'u=enu
i dal;e 9e u 9i9temima moe ko(i9titi kao <(na kuti;a T za od(eAene ulaze 9e
-a(antu;e da ?e m(ea dati ko(ektne izlaze, Na :itan;e >ta 9e konk(etno de>ava u
9k(ivenim 9lo;evima m(ee ;e veoma te>ko od-ovo(iti,
Samo-organizovano obuavanje
SamoJo(-anizovano o'u=avan;e ;e :(o<e9 u kome m(ea otk(iva
9tati9ti=ke :(avilno9ti u 9ku:u ulazniB :odataka i automat9ki (azvi;a (azli=ite
(eime :ona>an;a u zavi9no9ti od ulaza, 6a ova; ti: u=en;a 9e na;=e>?e ko(i9ti
KoBonenov al-o(itam,
M(ea ima 9amo dva 9lo;a neu(ona@ ulazni i izlazni, Izlazni 9lo; 9e ;o>
zove i kom:etitivni 9lo; F(azlo- ?e :o9tati ;a9an ne>to ka9ni;eH, Svaki ulazni
neu(on ;e :ovezan 9a 9vakim neu(onom u izlaznom 9lo;u, Neu(oni u izlaznom
9lo;u 9u o(-anizovani u dvodimenzionalnu mat(i<u, Na :(ime(" na 9lede?o; 9li<i
4,)*, moemo videti m(eu 9a ) ulazna i )+ izlazniB neu(ona@
150
Slika 4,)3, (ime( m(ee 9a dva ulazna i )+ izlazniB neu(ona
#lazni 9lo; u ovakvo; m(ei ima i9tu &unk<i;u kao i u do 9ada o:i9anim
m(eama, MeAutim" neu(oni u izlaznom 9lo;u ima;u :ot:uno d(u-a=i;u ulo-u,
$ni 9u u 9tan;u da kla9i&iku;u ulazne :odatke" t;, da iB izdvo;e u kla9e u
zavi9no9ti od to-a ko;i od neu(ona 9u aktivni, Takve m(ee 9e naziva;u 9amoJ
o(-anizu;u?e, $ne :olaze od 9lu=a;no iza'(ane to:olo>ke ma:e i na k(a;u da;u
ma:u ko;a od(aava :(i(odne veze izmeAu ulazniB :odataka,
To:olo>ko ma:i(an;e 9enzo(niB i moto(niB &enomena :o9to;i naime i u
ko(i l;ud9ko- moz-a, MeAutim" ne t(e'a za'o(aviti da 9e meBanizam
&unk<ioni9an;a moz-a (azliku;e od 9amoJo(-anizu;u?iB neu(on9kiB m(ea,
St(uktu(a moz-a ;e d(u-a=i;a" kao i ulazni :odaki
ne(vni 9i9tem ;e mno-o kom:lek9ni;i u odno9u na neu(on9ke m(ee i >to 9e ti=e
to:olo-i;e i '(o;a neu(ona,
# na9tavku ?e 'iti o';a>n;eno kako (adi KoBonenov al-o(itam, Na
:o=etku 9e m(ei do9tavl;a 9ku: ulazniB :odataka za te9ti(an;e" 'ez zadavan;a
o=ekivano- (ezultata, Iz 9ku:a 9e 'i(a ;edan 9lu=a;ni ulazni :odatak, 6atim 9e za
9vaki neu(on u izlaznom 9lo;u (a=una Euklid9ko (a9to;an;e, Neu(on 9a
na;man;im (a9to;an;em 9e :(o-la>ava za :o'edni=ki =vo(, Ceo :(o<e9 9e odvi;a
na 9lede?i na=in@ :(et:o9tavimo da ;e ulazni :odatak I Y FI
/
" I
)
" I
4
" ,,," I
n
H" t;, neka
u ulaznom 9lo;u :o9to;i n neu(ona ko;ima 9e :(o9leAu;u 9i-nali I
i
, (et:o9tavimo
dal;e da u izlaznom 9lo;u ima m neu(ona" :a ;e 9ku: izlazniB neu(ona@ # Y F#
/
"
#
)
" #
4
" ,,," #
m
H, Svaki izlazni neu(on #
i
;e :ovezan 9a n ulazniB neu(ona :(eko
i9to toliko -(ana" t;, dend(ita, Svaki dend(it ima 9vo;u 9ina:ti=ku teinu M,
.akle" 9vaki izlazni neu(on #
i
ka(akte(i>e 9ku: teina dend(ita ko;i ulaze u
n;e-a@ M
i
Y FM
i/
" M
i)
" M
i4
" ,,," M
in
H, Euklid9ko (a9to;an;e .
i
za izlazni neu(on #
i
9e (a=una kao@
.
i
/
n
;
I
;
M
i;
)
Y
151
vo(" t;, neu(on 9a na;man;im (a9to;an;em ;e u tom t(enutku na;'lii
ulaznom :odatku i z'o- to-a -a nazivamo (e:(ezentativnim, $'eleimo -a 9a
#
<
, o>to 9mo identi&ikovali :o'edni=ki =vo(" :ot(e'no ;e identi&ikovati i
n;e-ovu okolinu, To 9u ;edno9tavno =vo(ovi" t;, neu(oni ko;i 9e nalaze oko n;e-a"
kao na 9li<i@
Slika 4,)5, (ime( :o'edni=ko- =vo(a i n;e-ove okoline
$zna=imo veli=inu okoline (e:(ezentativno- neu(ona 9a I, Na :o=etku
zada;emo :(oizvol;nu v(edno9t" ko;a 9e zatim men;a 9a v(emenom :(ema
9lede?o; &o(muli@
I
t
Y I
*
F/ J tPTH
# toku u=en;a au(i(a;u 9e v(edno9ti 9ina:ti=kiB teina =vo(ova u o'la9ti
I i to tako" da 9e na;vi>e uve?ava teina =vo(a #
<
" a na;man;e teina na;dal;iB
=vo(ova, $ni ?e na ta; na=in i9:a9ti iz k(iti=ne o'la9ti u 9lede?im ite(a<i;ama,
K(iti=na o'la9t 9e 9man;u;e i kada 9e vi>e ne 'ude men;ala moe 9e 9mat(ati da
;e m(ea o'u=ena,
152
3.14. &ri.er procesa o7uavanja neuronski2 .re$a
(o<e9 o'u=avan;a neu(on9kiB m(ea za:o=in;e zadavan;em 9lu=a;niB
v(edno9ti tein9kiB koe&i<i;enata veza i dovoAen;em od-ova(a;u?iB ulazniB
9i9-nala na ulazni 9lo;, 6atim 9e m(ea aktivi(a i u:o(eAu;u 9e 9tva(ni izlazni i
zadati izlazni o'lik 9i-nala" v(edno9ti ili k(ivi,
$'u=avan;e 9e v(>i tako da 9e au(i(a;u tein9ki koe&i<i;enti 9a <il;em da
9e u 9lede?o; ite(a<i;i do'i;a izlaz ko;i ;e 'lii zadato; v(edno9ti, # t(enutku kad
9e :o9ti-ne zadovol;ava;u?i (ezultat 9a ;ednim ulaznim o'likom" na ulaz 9e
dovodi d(u-i" itd, Kad 9e zav(>i 9a 9vim o'li<ima 9i-nala ili k(ivi iz
o'u=ava;u?e- 9ku:a" na ulaz m(ee 9e dovodi :onovo :(vi ulazni o'lik,
$va :(o<edu(a 9e na9tavl;a 9ve dotle dok 9e ne doAe do zadovol;ava;u?iB
(ezultata za 9ve o'like iz o'u=ava;u?e- 9ku:a, Jednom" kada ;e o'u=avan;e
m(ee zav(>eno" tein9ki koe&i<i;enti veza o9ta;u ne:(omen;eni, Tek tada" :o9le
zav(>eno- o'u=avan;a" m(ea 9e moe :(imeniti za :(edviAeni zadatak,
Na 9lede?em :(ime(u ?e 'iti :(ikazano kako ;edan neu(on moe da nau=i
da (e>i :(o'lem inkluzi;e Fi9kl;u=ivo ILIH" ko;i ina=e :(ed9tavl;a oz'il;an
:(o'lem u 9im'oli=ko; lo-i<i, (ikaz inkluzi;e dat ;e u ta'eli 4,0,
Slu=a; #laz K
/
#laz K
)
%el;eni (ezultat
/ * * *
) * / /
4 / * /
0 / / /
Ta'ela 4,0, (e-led inkluzi;e Fi9kl;u=ivo ILIH
(o<e9 u=en;a 9e 9a9to;i u :(ezentovan;u (azli=itiB ulaza neu(onu" :(i =emu
9e teine :ode>ava;u :(ilikom 9vake ite(a<i;e, $va; :(o<e9 9e :onavl;a 9ve dok
9e ne 9man;i -(e>ka izmeAu el;eniB i 9tva(niB v(i;edno9ti na dovol;no
:(iBvatl;ivu me(u, V(edno9t -(e>ke FdeltaH 9e ko(i9ti za :ode>avan;e teina da 'i
9e (ezultat :(i'liio el;enom, G(e>ka 9e u 9vakom ko(aku (a=una :omo?u
&o(mule @
.elta Y 6
J
J 7
J
-de 6 i 7 :(ed9tval;a;u el;eni i 9tva(ni izlaz, # na9tavku ;e data &o(mula
:o ko;o; 9e v(>i :ode>avan;e teina @
M
i
Fkona=noH Y M
i
F:o=etnoH W Fal&aH i FdeltaH i FK
i
H
153
-de ;e al&a :a(ameta( ko;i kont(oli>e '(zinu u=en;a Fu datom :(ime(u *,)H"
ko;i 9e v(lo =e9to u lite(atu(i naziva koe&i<i;ent u'(zan;a, # datom :(ime(u
v(edno9t :(a-a ;e ;ednaka *,+,
orak
!o"etno ona"no
#
$
#
2
Z %
$
%
2
& De'ta %
$
%
$
$
0 0 0 0($ 0() 0 0(0 0($ 0()
0 $ $ 0($ 0() 0 $(0 0($ 0(5
$ 0 $ 0($ 0(5 0 $(0 0() 0(5
$ $ $ 0() 0(5 $ 0(0 0() 0(5
2
0 0 0 0() 0(5 0 0(0 0() 0(5
0 $ $ 0() 0(5 0 $(0 0() 0(*
$ 0 $ 0() 0(* 0 $(0 0(5 0(*
$ $ $ 0(5 0(* $ 0(0 0(5 0(*
)
0 0 0 0(5 0(* 0 0(0 0(5 0(*
0 $ $ 0(5 0(* $ 0(0 0(5 0(*
$ 0 $ 0(5 0(* 0 $(0 0(* 0(*
$ $ $ 0(* 0(* $ 0(0 0(* 0(*
+
0 0 0 0(* 0(* 0 0(0 0(* 0(*
0 $ $ 0(* 0(* $ 0(0 0(* 0(*
$ 0 $ 0(* 0(* $ 0(0 0(* 0(*
$ $ $ 0(* 0(* $ 0(0 0(* 0(*
Ta'ela 4,+,, (e-led u=en;a m(ee u 9vim ko(a<ima
Teinama 9e na :o=etku dodel;u;u 9lu=a;ne v(edno9ti" a odno9 u=en;a al&a
ima (elativno malu v(edno9t, # ta'eli 4,+, ;e dat :(e-led 9viB ko(aka" odno9no
:ode>avan;e teina k(oz ko(ake 9ve do k(a;a t(enin-a ko;i 9e zav(>ava kada
:o=ne da 9e do'i;a el;eni (ezulatat, Kada ;e t(enin- zav(>en neu(on ;e 9:(eman
da o'avl;a zaBtevanu o:e(a<i;u,
154
4,/+, (avila u=en;a
(avilo u=en;a 9e de&ini>e od-ova(a;u?om &o(mulom ko;a 9e u:ot(e'l;ava za
:(ila-oAavan;e teina veza izmeAu neu(ona, $d veliko- '(o;a do 9ada (azvi;eniB
(azli=itiB :(avila u=en;a" na;=e>?e 9e ko(i9te 9lede?a =eti(i@
.elta :(avilo"
#o:>teno .elta :(avilo"
.eltaJ8a(J.elta" odno9no" (o>i(eno .eltaJ8a(J.elta :(avilo"
KoBonenJovo :(avilo,
12 D#l!a 1$a"ilo
.elta :(avilo ;e :oznato i kao Pi;$oGKJoBB6o"o :(avilo" ili :(avilo
na;man;iB kvad(ata" ;e( ima za <il; da minimizi(a <il;nu &unk<i;u od(eAivan;em
v(edno9ti teina, Cil; ;e minimizi(ati 9umu kvad(ata -(e>aka" -de ;e -(e>ka
de&ini9ana kao (azlika izmeAu iz(a=unato- i 9tva(no- Fel;eno-H izlaza neko-
neu(ona za date ulazne :odatke,
Jedna=ina ko;a 9e ko(i9ti kod :(imene .elta :(avila -la9i@
-de ;e j ;e koe&i<i;ent u=en;a" a kK
ji
v(edno9t :(ila-oAavan;a teine veze
od neu(ona j :(ema neu(onu i iz(a=unatom :(ema 9lede?o; &o(muli@
8
cj
;e v(edno9t izlaza iz(a=unato- kod neu(ona j" dok ;e Q
i
;e 9i(ova -(e>ka
ko;a 9e iz(a=unava :(ema 9lede?o; ;edna=ini@
-de ;e =
i
;e el;eni F9tva(niH izlaz ko;i 9e u:ot(e'l;ava za iz(a=unavan;e
-(e>ke" a 8
cj
;e v(edno9t izlaza iz(a=unato- kod neu(ona j, Si(ova -(e>ka 9e v(lo
(etko >i(i unazad k(oz m(eu,
155
02 Uo1(!#no D#l!a 1$a"ilo
#o:>teno .elta :(avilo ;e do'i;eno uvoAen;em de(iva<i;e ulazne &unk<i;e
u .elta :(avilo tako da 9e :(ila-oAavan;e teina 9ada iz(a=unava :(ema 9lede?o;
;edna=ini@
-de ;e I
i
ulaz u neu(on i, okazalo 9e da ;e ovo :(avilo do'(o ko(i9titi kod
nelinea(niB :(eno9niB &unk<i;a,
,2 D#l!a6=a$6D#l!a i P$o(i$#no D#l!a6=a$6D#l!a 1$a"ilo
Kao >to 9e mo-lo videti iz :(etBodno- odel;ka" koe&i<i;ent u=en;a R ;e
veoma vaan :a(ameta( kada 9u u :itan;u '(zina i e&ika9no9t u=en;a neu(on9ke
m(ee" a ti:i=no 9e od(eAu;e kao ;edan ko(ak u=en;a za 9ve veze u m(ei, .eltaJ
8a(J.elta :(avilo u=en;a ;e (azvio Ja<o'9 /155, FNeu(alMa(e" /115H u <il;u
:o'ol;>an;a '(zine konve(-en<i;e kod kla9i=no- .elta :(avila, To ;e :(i9tu:
lokaliza<i;e koe&i<i;enata u=en;a j na na=in da 9vaka veza u m(ei ima 9vo;
ko(ak u=en;a i men;a te ko(ake kontinui(ano kako u=en;e na:(edu;e,
.inami=ko :ode>avan;e teina u .8. :(avilu 9e izvodi :(ema Sa(idi9J
ovom :(i9tu:u, Sto:a u=en;a neke veze u m(ei 9e :ove?ava ako ;e :(edznak
teine za tu vezu i9ti u nekoliko v(emen9kiB ko(aka Fili u nekom :od(u=;u na
-(a&u 9a (elativno malom zak(ivl;eno>?uH, Sa d(u-e 9t(ane" kada 9e :(edznak
teina men;a za od(eAeni '(o; v(emen9kiB ko(aka" 9to:a za takvu vezu 9e
9man;u;e, Na ta; na=in 9e ;edna=ina .elta :(avila modi&iku;e tako da ;e 9to:a
u=en;a (azli=ita za 9vaku vezu@
ove?avan;e teina 9e izvodi linea(no" dok 9e 9man;ivan;e teina izvodi
-eomet(i;9ki, #:(ko9 9vo;im :(edno9tima u odno9u na kla9i=no .elta :(avilo"
.eltaJ8a(J.elta ima i od(eAeniB nedo9tataka" kao >to 9u@
u ;edna=inu u=en;a ne ukl;u=u;e .o.entu."
z'o- linea(no- :ove?avan;a 9to:e u=en;a" mo-u 9e :o;aviti veliki 9kokovi
ko;i =e9to mo-u uz(okovati da 9e :(e9ko=e vana :od(u=;a u :ov(>ini
-(e>ke" >to 9e ne moe 9:(e=iti 9:o(im -eomet(i;9kim 9man;ivan;em 9to:e,
156
.2 P$o(i$#no6D#l!a6=a$6D#l!a 1$a"ilo
# <il;u :(evazilaen;a oviB nedo9tataka" (o>i(enoJ.eltaJ8a(J.elta
:(avilo FE.8.H" :(edloeno od 9t(ane Minai an; Pillia' Fu Neu(alMa(e"
/115H uvodi momentum l
k
ko;i takoAe( va(i(a 9 v(emenom, Momentum 9e
u:ot(e'l;ava za 9:(e=avan;e 9atu(a<i;e teina u m(ei" a E.8. :(avilo
omo-u?u;e lokalno dinami=ko :ode>avan;e ovo- :a(amet(a" tako da :(avilo
u=en;a :o9ta;e@
-de ;e l
k
momentum veze k u m(ei" a t ;e v(emen9ka ta=ka u ko;o; 9e
teine veze k :(ila-oAava;u, I 9to:e u=en;a i momentum 9e :ode>ava;u
ek9:onen<i;alno" a ne linea(no ili -eomet(i;9ki kao kod .8. :(avila, Na:(ed
navedena :(avila u=en;a ko(i9te el;eni F9tva(niH izlaz za iz(a=unavan;e -(e>ke" te
9e :(ema tome moe (e?i da u=e nad-ledano, Ako el;eni izlaz ni;e :oznat"
:ot(e'no ;e u:ot(e'iti neko od nenad-ledaniB u=en;a" kao >to ;e Ko2onen-ovo
pravilo,
32 Ko8on#n 6 o"o 1$a"ilo
$'zi(om da KoBonenJova m(ea ne u=i na :oznatim izlazima" kod ovo-
:(avila 9e teine :(ila-oAava;u ko(i9te?i ulaz u neu(on i@
-de ;e eBtinput
i
ulaz ko;i neu(on i :(ima iz 9:ol;a>n;e okoline, KoBonenJ
ovo :(avilo 9e u:ot(e'l;ava u KoBonenJovo; 9amoJo(-anizi(a;u?o; m(ei,
157
(o:a-a<i;a unazad J 8a<k:(o:a-ation
8a<k:(o:a-ation ;e 9k(a?eni<a od 'a<k e((o( :(o:a-ation >to 'i mo-lo da 9e
:(evede kao G>i(en;e -(e>ke unazadG, $vo ;e na;vi>e ko(i>?en al-o(itam u=en;a i :(ili=no
;e lak za im:lementa<i;u, .a 'i 9e m(ea ko;a u=i na o9novu ovo- al-o(itma ko(i9tila"
:ot(e'an ;e :(etBodni t(enin- m(ee, 8a<k:(o:a-ation m(ea ;e ti:a &eedJ&o(Ra(d i ima
;edan ili vi>e 9k(iveniB 9lo;eva,
o?in;e 9e od izlazno- 9lo;a" a (azlika Fodno9no -(e>kaH izmedu el;eniB i 9tva(niB
izlaza 9e (a=una da 'i 9e na o9novu n;e :o:(avile v(edno9ti teina u :(etBodnom 9lo;u,
(in<i: 9e moe ;a9no 9a-ledati 9a 9lede?e 9like@
Slika 4,)1, A(Bitektu(a 8a<k:(o:a-ation m(ee
6a 9vaki neu(on izlazno- 9lo;a" -(e>ka FdeltaH 9e iz(a=unava kao@
-de 9u 6 i 7" el;eni i 9tva(ni izlaz" (e9:ektivno, Si-moidna &unk<i;a
& Y g/WeU:FJUHh
J/
;e e&ika9an na=in da 9e iz(a=una izlaz neu(ona F-de ;e U :(o:o(<ionalno 9umi
umnoaka ulaza i teinaH,
158
Izvod 9i-moidne &unk<i;e
Fd&PdU HY& F/J&H
i -(e>ka 9u ;edno9tavna &unk<i;a el;eniB i 9tva(niB izlaza,
Fakto( & F/J& H ;e logistika !unkcija ko;a d(i ko(ek<i;u -(e>ke u od(edenim
-(ani<ama, Teina 9vako- ulaza u jJti neu(on 9e :o:(avl;a :(o:o(<ionalno ovo;
iz(a=unato; -(e><i,
(o<edu(a ovo- al-o(itma 9a9to;i 9e iz 9lede?iB ko(aka@
/, Ini<i;aliza<i;a teina F9lu=a;naH,
), #=itavan;e ulazno- vekto(a i el;eno- izlaza,
4, (o:u>tan;e ulazno- vekto(a k(oz m(eu i do'i;an;e iz(a=unato- izlaza,
0, Iz(a=unavan;e -(e>ke,
+, ode>avan;e teina idu?i unazad od izlazno- 9lo;a ka 9k(ivenim 9lo;evima,
(o<edu(a 9e :onavl;a za <eo 9et ulazniB vekto(a 9ve dok 9e el;eni i 9tva(ni ulazi
ne :oklo:e" uzima;u?i u o'zi( neku tole(an<i;u -(e>ke, Veliko; m(ei moe 'iti :ot(e'no
mno-o v(emena za :ode>avan;e" tako da 9e :onekad una:(ed zada;e od(eAeni '(o;
ite(a<i;a u=en;a ume9to tole(an<i;e, Sa 9vakim novim 9k(ivenim 9lo;em" v(eme u=en;a 9e
znatno :ove?ava,
$va; al-o(itam u=en;a ;e :(ili=no ;edno9tavan i veoma =e9to 9e ko(i9ti, Jedna od
zame(ki ;e da ;e :(ili=no 9:o(" :a 9u (azvi;eni od(eAeni modaliteti 9a Beu(i9ti=kim
:o'ol;>an;ima" kakvi 9u Suickpropagation" 5elta-Car-5elta" Gra.-:c2.it signal
ecorrelation i d(u-i,
Kako 9mo ve? :omenuli izmeAu (azli=itiB do 9ada (azvi;eniB al-o(itama u=en;a"
na;=e>?e 9e ko(i9ti 8a<k:(o:a-ation al-o(itam tako da ?emo -a u na9tavku ;o> ;ednom
detal;ni;e o';a9niti, Al-o(itam u=en;a :(ed9tavl;a &o(mulu ko;a 9e u:ot(e'l;ava za
:(ila-oAavan;e teina veza izmeAu neu(ona, Al-o(itam u=en;a m(ee 'azi(an na
:(in<i:u 'a<k:(o:a-tion ;e 'io ta; ko;i ;e neu(on9ke m(ee u=inio >i(oko
u:ot(e'l;avanom i :o:ula(nom metodom u (azli=itim :od(u=;ima :(imene, $va m(ea
9e 9a9to;i od ulazno- 9lo;a" izlazno- 9lo;a i na;man;e ;edno- takozvano- 9k(iveno- 9lo;a"
9a vezom una:(ed,
Na 9lito d(u-a=i;i na=in ti:i=na a(Bitektu(a
8a<k:(o:a-ation m(ee Fz'o- 'ol;e- :(e-leda :(ikazan ;e 9amo ;edan 9k(iveni 9lo;H@
159
Slika 4,4* A(Bitektu(a 8a<k:(o:a-ation m(ee
Tok :odataka k(oz m(eu 9e uk(atko moe o:i9ati u 9lede?iB nekoliko ko(aka@
/H od ulazno- 9lo;a :(ema 9k(ivenom 9lo;u@ ulazni 9lo; u=itava :odatke iz
ulazno- vekto(a K" i >al;e iB u :(vi 9k(iveni 9lo;N
)H u 9k(ivenom 9lo;u@ ;edini<e u 9k(ivenom 9lo;u :(ima;u ulaz i :(eno9e -a
u na(edni 9k(iveni ili u izlazni 9lo; ko(i9te?i :(eno9nu &unk<i;uN
4H kako in&o(ma<i;e :utu;u k(oz m(eu" (a=una;u 9e 9umi(ani ulazi i izlazi
za 9vaku ;edinika ko;a 9e u:ot(e'l;ava u od(eAivan;u :ove?an;a ili 9man;en;a teinaN
+H :(o:a-i(an;e unazad od izlazno- 9lo;a do 9k(iveniB 9lo;eva@ 9kali(ana
lokalna -(e>ka" te :ove?an;e ili 9man;en;e teina 9e (a=una za 9vaki 9lo;
unazad" :o=ev>i od 9lo;a ne:o9(edno i9:(ed izlazno-9lo;a 9ve do :(vo-
9k(iveno- 9lo;a" i teine 9e :ode>ava;u,
Kada ulazni 9lo; >al;e :odatke u :(vi 9k(iveni 9lo;" 9vaka ;edini<a
9k(iveno- 9lo;a :(ima ulaz iz ulazno- 9lo;a F:o=etne teine 9u :o9tavl;ene
9lu=a;no" Fna;=e>?e u inte(valu od T*,/ do *,/H :(ema 9lede?o; &o(muli F4,3,4H @
160
F4,3,4H
-de ;e I
;
g9h
ulaz u neu(on j u 9lo;u s " M
;i
g9h
;e teina veze od neu(ona j
:(ema neu(onu i Fu 9lo;u 9J/H, Jedini<e u 9k(ivenom 9lo;u :(eno9e 9vo;e ulaze
:(ema &o(muli F4,3,0H @
F4,3,0H
-d;e ;e K
;
g9h
izlaz neu(ona j u 9lo; s " a ! ;e :(eno9na &unk<i;a F9i-moidna ili neka
d(u-aH,
Ako :o9to;i vi>e od ;edno- 9k(iveno- 9lo;a" -o(e navedena :(eno9na
&unk<i;a 9e u:ot(e'l;ava k(oz 9ve 9k(ivene 9lo;eve 9ve dok 9e ne do9ti-ne izlazni
9lo;, # izlaznom 9lo;u izlaz m(ee 9e u9:o(eAu;e 9a el;enim F9tva(nimH izlazom"
i od(eAu;e 9e -lo'alna -(e>ka E :omo?u &o(mule F4,3,+H @
F4,3,+H
-d;e ;e d
k
el;eni F9tva(niH izlaz" dok ;e U
k
izlaz m(ee" a k ;e indek9 izlazne
kom:onente" t;, '(o; izlazniB ;edini<a, Svaka izlazna ;edini<a ima vla9titu
lokalnu -(e>ku E =i;i ;e 9i(ovi o'lik Fd
k
JU
k
H" ali ono >to 9e :(o:a-i(a k(oz m(eu
;e 9kali(ana -(e>ka u o'liku -(adi;ent kom:onente F4,3,2H @
F4,3,2H
Cil; :(o<e9a u=en;a u 8a<k:(o:a-ation m(ei ;e da 9e minimizi(a -o(n;a
-lo'alna -(e>ka >i(e?i ;e unazad u veze k(oz m(eu 9ve do ulazno- 9lo;a, #
:(o<e9u men;an;a teina" 9vaka veza u m(ei 9e ko(i-u;e kako 'i 9e :o9ti-la
man;a -lo'alna -(e>ka, (o<e9 :ove?an;a ili 9man;en;a teina Fu=en;eH 9e zvodi
ko(i>?en;em :(avila -(adi;entno- o:adan;a F+,5H@
F4,3,3H
161
-d;e ;e j koe&i<i;ent u=en;a, .a 'i 9e iz(a=unali :a(<i;alni :oti<a;i u -o(n;o;
;edna=ini" moe 9e ko(i9titi F4,3,2H" >to da;e@
F4,3,5H
Kada 9e -o(n;i (ezultat uv(9ti u &o(mulu F4,3,3H" :ode>avan;e teina ;e@
F4,3,1H
>to vodi do -lavno- :(o'lema :o9tavl;an;a od-ova(a;u?e 9to:e u=en;a, o9to;e
dve meAu9o'no kon&liktne 9me(ni<e za od(eAivan;e j, (va 9me(ni<a ;e
od(avati j na ni9ko; v(edno9ti ;e( ona od(eAu;e :od(u=;e u kome ;e :ov(>ina
-(e>ke lokalno linea(na, Ako m(ea :(etendu;e da moe :(edvideti ;aku
zak(ivl;eno9t" takvo :od(u=;e 'i t(e'alo 'iti v(lo malo, MeAutim" v(lo mali
koe&i<i;ent u=en;a zna=i v(lo 9:o(o u=en;e, # <il;u (e>avan;a ovo- :(o'lema"
:(etBodne (azlike teina u v(emenu FtJ/H 9u dodate 9u u ;edna=inu F4,3,1H" tako
da ;e t(enutno :ode>avan;e teina@
F4,3,/*H
-de ;e al&a momentum" ko;i u'(zava u=en;e kada ;e koe&i<i;ent u=en;a
nizak, #=en;e 9e moe takoAe u'(zati na ta; na=in da 9e teine ne :ode>ava;u za
9vaki vekto( t(eni(an;a" ne-o kumulativno" :(i =emu 9e '(o; vekto(a t(eni(an;a
nakon ko;e- 9e teine :ode>ava;u zove e:oBa, E:oBa ko;a ni;e ;ako velika moe
una:(editi '(zinu konve(-en<i;e" ali v(lo velika e:oBa moe (a=unan;e -(e>ke
u=initi mno-o 9loeni;im i na ta; na=in uman;iti :(edno9ti,
o9to;i ;o> ;edan :(o'lem ko;i 9e moe :o;aviti u 8a<k:(o:a-ation m(ei"
a to ;e da ?e neke ;edini<e o'(ade :(e9tati da u=e ako n;iBove ulazne teine
:o9tanu velike, # tom 9lu=a;u 9umi(ane v(edno9ti ulaza :o9ta;u velike i teine
dolaze u za9i?en;e J 9atu(i(a;u Fdo'i;a;u v(i;edno9ti * ili /H dovode?i :oti<a; u
v(edno9t * i 9kali(anu -(e>ku u v(edno9t *,
Takvo za9i?en;e J 9atu(i(an;e 9e moe 9:(e=iti dodavan;em male v(edno9ti
FSo&&9et :a(amet(a u :oti<a; 9i-moidne :(eno9ne &unk<i;e, Ek9:e(imentalno ;e
dokazano da ;e v(edno9t *,/ adekvatna za 9i-moidnu" a v(edno9t *,4 za
Bi:e('oli=koJtan-entnu :(eno9nu &unk<i;u FFaBlmann" /155 kao i u Neu(alMa(e"
/115H,
162
8a<k:e(<olation
8a<k:e(<olation Fili 9k(a?eno e(<H ;e takoAe al-o(itam za &eedJ&o(Ra(d
m(ee" ali 9e kod ovo- al-o(itma teine ne men;a;u 9Bodno -(e>ka iz(a=unava za 9vaki neu(on
:o9e'no" :a 9e na o9novu te -(e>ke :ode>ava;u i teine, $vo ;e e&ika9an na=in da
9e 9man;i '(o; <iklu9a t(eni(an;a,
Al-o(itam 9e 9a9to;i iz 9lede?iB ko(aka@
Ini<i;aliza<i;a teina F9lu=a;naH,
(o:u>tan;e ulazno- vekto(a k(oz m(eu i do'i;an;e izlaza :(i =emu 9e
(a=una -lo'alna -(e>ka,
G(e>ka 9e v(a?a unazad u 9k(iveni 9lo; kao u 'a<k:(o:a-ation,
!a=una 9e lokalna -(e>ka za 9vaki neu(on, $va -(e>ka :(ed9tavl;a
v(edno9t za ko;u t(e'a da 9e :(omeni izlaz ovo- neu(ona da 'i 9e -lo'alna
-(e>ka 9man;ila,
Sve teine 9e :ode>ava;u :(ema lokalno; -(e><i,
Ako ;e :ot(e'no" :a(ameta( uve?an;a -(e>ke 9e ada:ti(a u 9vako; e:oBi
u=en;a,
Glavne ka(akte(i9tike ovo- al-o(itma 9u@
Sta'ilno9t t(enin-a ne de-(adi(a kad ima vi>e 9k(iveniB 9lo;eva,
T(enin- zaBteva 9amo lokalna iz(a=unavan;a Fvezana za ;edan neu(on u
;ednom t(enutkuH,
T(enin- ne dovodi do automat9ko- :ove?an;a '(o;a elemenata u
a(Bitektu(i,
Teine konve(-i(a;u (elativno '(zo ka do'i;an;u a('it(a(no ta<no- izlaza,
$'zi(om da 9u u :itan;u 9amo lokalna iz(a=unavan;a" nema inve(zi;e
mat(i<a" u-n;edeniB ite(ativniB :(et(aivan;a ili 9amoJ(ekon&i-u(a<i;e kao ni
o9taliB teBnika za ko;e ;e :ot(e'no due v(eme da 'i 9e mo-le o'aviti,
FaBlman i Le'ie(e naziva;u &akto( ko;i do:(ino9i 9la'o; konve(-en<i;i
'a<k:(o:a-ation al-o(itma G:(o'lem :ok(etne meteG, $ni dal;e navode@ Gz'o-
men;an;a 9viB teina u m(ei i9tov(emeno" 9vaki neu(on 9k(iveno- 9lo;a vidi
9(edinu ko;a 9e 9talno men;a, 6'o- to-a" ume9to da 9e k(e?e '(zo i zauzme
163
ko(i9tan :oloa; u (e>en;u <eloku:no- :(o'lema" neu(on 9e ukl;u=u;e u 9loen
O:le9O 9a mno-o ne:ot(e'no- k(etan;a,G
4,/2o9tu:ak (ada 9a neu(on9kom m(eom
&rikupljanje i pripre.a poataka
Kada ;e :(o'lem ;a9no de&ini9an" :ot(e'no ;e :(iku:iti :odatke, Set
:odataka 9e 9a9to;i iz od(eAeno- '(o;a 9lu=a;eva Fvekto(aH" od ko;iB 9vaki 9ad(i
od(eAeni '(o; v(edno9ti za ulazne i izlazne va(i;a'le, Tada ;e :ot(e'no doneti
odluku ko;e ?e 9e :(omenl;ive ko(i9titi,
Iz'o( va(i;a'li mo(a 'iti intutitivan" a ek9:e(tiza u od(eAeno; o'la9ti ?e
ne;=e>?e dati ide;u ko;e :(omenl;ive mo-u imati kakav uti<a;, Na :o=etku" do'(o
;e ukl;u=iti 9ve :(omenl;ive za ko;e 9e 9mat(a da mo-u imati uti<a; :a 9e tokom
t(enin-a od(eAene :(omenl;ive mo-u od'a<iti ako 9e utv(di da ;e n;iBov uti<a;
ma(-inalan ili da -a nema, Veliki '(o; 9av(emeniB a:lika<i;a ima 9:o9o'no9t
9amo9talno- od(eAivan;a neuti<a;niB :(omenl;iviB,
odai 9e u=en;e m(ee t;, :ode>avan;e teina dok 9e :oda<i za
te9ti(an;e ko(i9te za valida<i;u m(ee,
V(9ta ulazniB :odataka umno-ome od(eAu;e to:olo-i;u i al-o(itam u=en;a,
Sa d(u-e 9t(ane" anti<i:i(ana to:olo-i;a m(ee i al-o(itam u=en;a uti=u na iz'o(
:odataka,
oda<i mo(a;u 'iti u nume(i=kom o'liku" a ako :o9to;e kvalitativne
kate-o(i;e i nominalne :(omenl;ive" mo(a 9e na?i na=in da 9e iz(aze u
nume(i=kom o'liku, Na :(ime(" neu(on9ka m(ea ko;a t(e'a da :(o<en;u;e
v(edno9t nek(etnina kao ulaznu :(omenl;ivu mo(a da ima -(ad9ku o:>tinu ko;a
uti=e na <enu nek(etnine, Iako 'i na;lak>e 'ilo da 9e ova :(omenl;iva o9tavi kao
nominalna" t(enin- 'i 'io otean" :a t(e'a uve9ti (e;tin-,
odato man;e -(e>aka, Iako -otovo 9ve 9av(emene
a:lika<i;e omo-u?ava;u :(e:oznavan;e G:(o'lemati=niBG 9etova :odataka i
n;iBovu izola<i;u" :odaumom"
ali ova tole(an<i;a ima 9vo;u -(ani<u,
&ripre.a 'a trening
164
Neo:Bodno ;e :(e 9ve-a iza'(ati al-o(itam u=en;a, (e ne-o >to 9e :o=ne
9a t(enin-om" mo(a 9e od(editi nekoliko :a(ameta(a" kao >to ;e v(edno9t
:a(amet(a ko;i dete(mini>e '(zinu u=en;a Fal&aH" zatim veli=ina :(a-a FtB(e9BoldH
i na k(a;u" :o=etna v(edno9t teina, 6atim ;e :ot(e'no izv(>iti iz'o( 9t(uktu(e
m(ee,
8(o; ulazniB i izlazniB =vo(ova ;e od(eAen 9amim :oda<ima za t(enin-" ali
9e :o9tavl;a :itan;e koliko 9k(iveniB 9lo;eva t(e'a uve9ti i koliko 9vaki 9lo; t(e'a
da ima neu(ona, Neki alati ima;u mo-u?no9t da 9ami od(ede na;'ol;u 9t(uktu(u,
Na k(a;u" :ot(e'no ;e :odatke &o(mati(ati u 9kladu 9a zaBtevima konk(etne
m(ee i n;eno- al-o(itma,
-3uavanje - ve$3anje - trening .re$e
M(ei 9e :(ezenti(a;u :odato ;e ve?
(e=eno" o'zi(om da ova &aza moe da t(a;e veoma du-o" nekada 9e una:(ed
zada;e mak9imalan '(o; ite(a<i;a,
Ve?i '(o; :odataka o'ez'eAu;e 'ol;u o'u=eno9t m(ee" ali zaBteva vi>e
v(emena za u=en;e, (o'lem kod t(enin-a ;e" >to 9e ne minimizi(a -(e>ka za ko;u
9mo zainte(e9ovani J -(e>ka ko;a ?e 9e ;aviti kad 9e i9t(eni(ano; m(ei :(edo=i
novi ulazni 9lu=a; J ve? 9e minimizi(a -(e>ka na 9etu :odataka za t(enin-, Jedna
od na;:(o'lemati=ni;iB mani&e9ta<i;a ovo- :(o'lema ;e 9itua<i;a kada 9e m(ea
G:(eu=iG Fove(Jlea(nin- :(o'lemH,
Kom:lek9ni;e m(ee F9a vi>e 9k(iveniB 9lo;eva i vi>e neu(onaH 9u
:odloni;e ovo; :o;avi, $vo 9e na;lak>e moe o';a9niti" ako zami9limo da na>a
m(ea :oku>ava da modeli(a k(ivu" ko;a :(olazi k(oz ta=ke" ko;e od(eAu;u
v(edno9ti u :oda<ima za t(enin-, Kako 9e u=en;e odvi;a" k(iva 9ve 'ol;e
od-ova(a :oda<ima, Medutim" u od(eAenom t(enutku" k(iva :o=in;e da uzima u
o'zi( i 9vaki G:odatak 9a velikim >umomG ko;i ;e (a9ut daleko i9:od ili iznad
k(ive i neiz'eno 9e z'o- to-a de&o(mi>e,
$vo 9e zove Gmemo(iza<i;aG :a k(iva ni;e vi>e u 9tan;u da :(edviAa do'(o
na novim :oda<ima, Analo-no navedenom :(ime(u" k(iva ne od-ova(a novim
:oda<ima" ;e( ;e Gza'o(avilaG o9novno k(etan;e iz :odataka za t(enin-,
Si-nal za o:a9no9t od memo(iza<i;e ;e onda kada :(edviAan;e na o9novu
noviB :odataka :o9ta;e 9ve lo>i;e iako 9e -(e>ka na :oda<ima za t(enin-
9man;u;e,
Neke a:lika<i;e :(ua;u mo-u?no9t da :(ilikom t(enin-a kla9i&iku;u
(elevantne i ne'itne ulazne :(omenl;ive" tako da 9e ovi d(u-i mo-u izo9taviti >to
ne?e uti<ati na 9:o9o'no9t -ene(i9an;a izlaza,
165
4estiranje .re$e
;estiranje .re$e se vri sa poaci.a 'a testiranje. ;estiranje o.oguFava
korisniku a proveri valjanost !unkcionisanja .re$e tako to Fe i'la'e koje
.re$a generie> poreiti sa 'nani. i'la'i.a i utvriti a li 'aovoljavaju
preeter.inisanu toleranciju Do .re$e se akle> ne oekuje savreno
!unkcionisanje L onosno !unkcionisanje 7e' greke@. -vakvo testiranje se
o7ino na'iva testiranje tipa ?crna kutija?.
!ezultat 9e moe :o(editi 9a d(u-im na=inima kla9i&ikovan;a" kao
na:(ime( 9a vi>e9t(ukom (e-(e9i;om, oznato ;e da vi>e9t(uka (e-(e9i;a u9:e>no
kla9i&iku;e ulaze u +*V 9lu=a;eva" a :o9to;i mno-o :(ime(a da neu(on9ke m(ee
9a 9amo ;ednim 9k(ivenim 9lo;em zna=a;no nadma>u;u ova; :(o<enat,
Kao i t(enin-" te9ti(an;e mo(a da ukl;u=i i (utin9ke i ne(utin9ke 9lu=a;eve
kao i o9tale :(o'lemati=ne 9itua<i;e, Ako :o9to;e velike devi;a<i;e" :ot(e'no ;e
izv(>iti novo o'u=avan;e m(ee i ako ;e neo:Bodno" :ot(e'no ;e i9kl;u=iti
:(o'lemati=ne :odatke,
ak i ako neu(on9ka m(ea :okae 9te:en ta=no9ti ko;i ;e na nivou kao
kod neke d(u-e t(adi<ionalne metode" i:ak ima vi>e (azlo-a da 9e :(edno9t da
ko(i>?en;u m(ee, Naime" m(ea 9e moe lako modi&ikovati i :(ila-oditi
d(u-a=i;em :(o'lemu" dok ;e kod t(adi<ionalniB metoda to na;=e>?e veoma
veliki :o9ao ili ;e :ot:uno nemo-u?e,
o9tavl;a 9e :itan;e koliko :odataka t(e'a ko(i9titi za o'u=avan;e" a koliko
za te9ti(an;e, # lite(atu(i 9e moe na?i odno9 :(ema kome 9e 3*V :odataka
moe i9ko(i9titi za o'u=avan;e" a :(eo9taliB 4*V za te9ti(an;e, Svakako" ovu
:odelu t(e'a uzeti vi>e kao o(i;enta<ionu 9me(ni?e u
9itua<i;i da mo(a doneti '(o;ne odluke kao >to 9u na:(ime(@
Koliki o'im :odataka za t(enin- i te9ti(an;e t(e'a iza'(ati
6atim ko;e al-o(itme u=en;a t(e'a iza'(ati
Ko;u to:olo-i;u t(e'a iza'(ati T odno9no '(o; neu(ona i n;iBovu kon&iJ
-u(a<i;u Fulazi" 9lo;evi" izlaziH,
ot(e'no ;e od(editi i &unk<i;u t(an9&o(ma<i;e
TakoAe ;e neo:Bodno de&ini9ati ko;a '(zina u=en;a t(e'a da 9e iza'e(e
Na k(a;u ;e :ot(e'no de&ini9ati ko;i alati ?e 9e ko(i9titi za di;a-nozu i
v(ednovan;e,
166
4,/3, Neu(on9ke m(ee i Ba(dve( neo:Bodan za n;iBovo &unk<ioni9an;e
Ve?ina a:lika<i;a neu(on9kiB m(ea 9imuli(a;u :a(alelno :(o<e9i(an;e na
9ekven<i;alnim (a=una(ima tako >to 9e ume9to :o9e'no- :(o<e9o(a za 9vaki
neu(on" ko(i9ti ;edan :(o<e9o( ko;i v(>i 9ekven<i;alnu o'(adu, Neu(oni 9e
de&ini>u matemati=ki i dodel;u;u im 9e od-ova(a;u?e teine, Neu(on9ka m(ea 9e
za:(avo 9imuli(a na 9ekven<i;alnom (a=una(u, $vakvo :(o<e9i(an;e z'o- to-a
na;=e>?e izi9ku;e mno-o v(emena,
Sa veoma '(zim (azvo;em u o'la9ti Ba(dve(a do>lo 9e do (a=una(9kiB
a(Bitektu(a ko;e 9u mno-o :o-odni;e za (a=unan;e ko;e 9e ko(i9ti u neu(on9kim
m(eama, a(alelno :(o<e9i(an;e vezano za neu(on9ke m(ee" :od(azumeva da
9vaki neu(on u m(ei ima 9vo; :(o<e9o( >to d(a9ti=no :o'ol;>ava :e(&o(man9e"
neu(on9ke m(ee" a :(e 9ve-a zna=a;no 9k(a?u;e v(eme u=en;a, Naime =e9to
ne>to oz'il;ni;i t(enin- izi9ku;e i milione ite(a<i;a :a 9u z'o- to-a (azvi;eni
9lede?i Ba(dve(9ki :(i9tu:i@
Ko(i9titi '(ze kla9i=ne (a=una(e 9a '(zim :(o<e9o(om ili !ISC (adnu
9tani<u, entium :(o<e9o(i '(zine od 0 GIz, 9e u ovom t(enutku ve?
uveliko ko(i9te za ove namene,
a(alelni :(o<e9o(i ko;i 9e ko(i9te za o:>tu u:ot(e'u" mo-u 9e veoma
do'(o :(imeniti i za neu(on9ke m(ee" ko;ima ;e :a(alelna o'(ada o9novna
:(emi9a,
S:e<i;alno (azvi;eni GNeu(on9ki =i:oviG T 9e u o9novi (azliku;u od
konven<ionalniB" ;e( 9ad(e veliki '(o; neu(on9kiB =vo(ova, MeAutim
ovakva inte-(alna kola 9e (etko ko(i9te" ko(i9ti iB izuzetno vo;9ka za
9:e<i;alne 9v(Be" kao >to ;e dono>en;e odluka u 9itua<i;ama odno9no
namenama -de ;e v(eme za odluku k(iti=no,
lo=e za u'(zavan;e T to 9u 9:e<i;alni :(o<e9o(i za :a(alelnu o'(adu" ko;i
9e mo-u dodati konven<ionalnim (a=una(ima F9li=no kao matemati=ki koJ
:(o<e9o(iH, $ni mo-u 'iti 9:e<i;alno diza;ni(ani za neu(on9ke m(ee ili
9luiti za :a(alelno :(o<e9i(an;e velike '(zine,
167
4,/5, $9novne (azlike izmeAu neu(on9kiB m(ea i kla9i=niB (a=una(a
Neu(on9ke m(ee 9e (azliku;u u odno9u na t(adi<ionalne (a=una(e FC (a=una(e"
(adne 9tani<e" i main&(ame (a=una(eH kako :o &o(mi tako i :(ema 9vom &unk<ioni9an;u,
.ok neu(on9ka m(ea ko(i9ti veliki '(o; ;edno9tavniB :(o<e9o(a da 'i o'avila :ot(e'ne
kalkula<i;e" t(adi<ionalni (a=una(i ko(i9te ;edan ili" u (eAim 9lu=a;evima" 9ve-a nekoliko
veoma kom:lek9niB :(o<e9o(9kiB ;edini<a, Neu(on9ka m(ea ne :o9edu;e <ent(alno
lokalizovanu memo(i;u" niti 9e :(o-(ami(a nizovima T odno9no 9ekven<ama in9t(uk<i;a"
kao >to 9e to (adi kod 9viB t(adi<ionalniB (a=una(a,
Kla9i=ni (a=una(i u-lavnom (ade na 'ina(no; lo-i=ko; o9novi i tada ko(i9te
al-o(itam9ki na=in o'(ade :odataka Fna;=e>?e 9ekven<i;alniH 9a veoma ni9kim 9te:enom
:a(aleliza<i;e, # al-o(itam9kom na=inu o'(ade :odataka (a=una( u i9to v(eme o'(aAu;e
in&o(ma<i;e 9amo ;ednu :o ;ednu ili u 'ol;em 9lu=a;u i9tov(emeno o'(aAu;e man;i '(o;
in&o(ma<i;a, 6a (azliku od ovakvo- :(i9tu:a o'(ade :odataka" NM :(o<e9ui(a
i9tov(emeno vi>e in&o(ma<i;a" t;, moe 9e (e?i da 'i na;'ol;a va(i;anta za NM 'ila da ;e
9vaki neu(on u 9u>tini :o ;edan :(o<e9o(,
!azvo; NM ;e doveo do noviB a(Bitektu(a (a=una(a ko;i 9e u mno-ome (azliku;u
od (a=una(a kakvi 9u dana9 (a9:(o9t(an;eni,
1ko 7is.o pos.atrali pri.er prepo'navanja slova> algorita.sko reenje 7i
'a2tevalo a se 'aato slovo uporei sa svi. slovi.a u 7a'i> slovo po slovo> ok N4
.o$e a uporei 'aato slovo istovre.eno sa svi. slovi.a> a reenje je slovo sa
najveFo. verovatnoFo.. -vo je .oguFe jer se .e.oriji pristupa u' po.oF sar$aja> a
ne arese.
Ko klasini2 raunara su ele.enti o7rae in!or.acija i ele.enti .e.orisanja
in!or.acija potpuno ovojene ko.ponente. Ko neuronske .re$e .e.orisanje i
o7raa prestavljaju jenu ko.paktnu celinu. &oaci koji su ve'ani 'a ra neuronske
.re$e ne.aju nikakav s.isao 7e' jeinica o7rae.
Neu(on9ka m(ea 9e (azliku;e od t(adi<ionalniB (a=una(a :o na=inu na ko;i 9e
C:(o-(ami(aD,
U.esto progra.a napisani2 u o7liku serije instrukcija> kao to to rae klasini
raunari> 'a reavanje isti2 pro7le.a se .o$e upotre7iti o7uena N4> ko koje
ar2itektura i te$inski koe!icijenti oreuju njenu !unkciju. Koe!icijenti se poeavaju
toko. o7uavanja na ogranieno. skupu karakteristini2 pri.era. Kaa se .re$a
o7ui o 'aovoljavajuFe granice> vrenosti ve'a se .ogu .e.orisati i koristiti u
kasnije. rau.
Ko klasini2 raunara so!tver .ora 7iti gotovo savren a 7i raio. 6a'voj
so!tvera pri to.e 'a2teva iscrpan i'ajn> testiranje i postepeno usavravanje> to ga
ini ugi. i skupi. proceso.. :a ruge strane N4 o.oguFavaju evolutivni ra'voj
so!tvera> tj. N4 .re$e se .ogu naknano aaptirati pre.a realni. uslovi.a ili pak u
168
sklau sa novo nastali. uslovi.a. Neuronske .re$e i.aju sposo7nost a .enjaju svoju
strukturu i !unkciju> 'a ra'liku o klasini2 algorita.a koji ne.aju toliku !leksi7ilnost.
5ecentrali'ovana o7raa i .e.orisanje o.oguFavaju neuronski. .re$a.a a
nastave a !unkcioniu i u uslovi.a kaa se eo .re$e oteti Dtj. kaa jean eo
neurona prestane a !unkcionie ili se neke ve'e prekinu@. -teFena .re$a Fe i alje 7iti
u stanju a !unkcionie> ali sa eli.ino s.anjeno. tanoFu.
4re$a je takoe tolerantna i na prisustvo u.a u ula'no. signalu. Nai.e svaki
.e.orisani u'orak je elokali'ovan> tj. s.eten je u celu .re$u. -va oso7ina je jo
jena veo.a va$na oso7ina N4.
# na9tavku ?emo nave9ti ;o> neke ka(akte(i9tike :o ko;ima 9e NM (azliku;u od
kla9i=niB (a=una(a,
Neu(on9ke m(ee ima;u d(u-a=i;i :(i9tu: (e>avan;u :(o'lema od konven<ionalniB
(a=una(a, Konven<ionalni (a=una(i ko(i9te al-o(itam9ki :(i9tu: to ;e9t (a=una(i 9lede
(edo9led 9eta in9t(uk<i;a da 'i (e>ili :(o'lem, .okle -od ni9u :oznati 9vi 9:e<i&i=ni
ko(aava on ni;e u mo-u?no9ti da (e>i :(o'lem, Te
o-(ani=ava;u?e mo-u?no9ti konven<ionalniB (a=una(a odno9e 9e na (e>avan;e :(o'lema
ko;e mi ve? (azumemo i znamo kako da iB (e>imo, MeAutim (a=una(i ?e 9vakako 'iti
mno-o ko(i9ni;i kada 'udu mo-li da u(ade neke 9tva(i ko;e ni mi ne znamo ta=no kako
da u(adimo,
Neu(on9ke m(ee o'(aAu;u in&o(ma<i;e na 9li=an na=in kao i l;ud9ki mozak,
M(ea ;e 9a9tavl;ena od veliko- '(o;a meAu9o'no =v(9to :ovezaniB elemenata o'(ade
FNeu(onaH ko;i (ade u:o(edno na (e>avan;u 9:e<i&i=niB :(o'lema, $ne ne mo-u 'iti
:(o-(ami(ane da izv(>ava;u 9:e<i&i=ne zadatke, Neu(on9ke m(ee u=e :omo?u :(ime(a,
(ime(i mo(a;u 'iti oda'(ani :al;ivo ina=e ?e u:ot(e'l;eno v(eme u (adu 9a n;ima 'iti
:(ot(a?eno, Nedo9tatak ;e to >to m(ea mo(a 9ama da 9azna kako da (e>i :(o'lem" te
n;en :o9tu:ak u (adu kao i (ezultati (ada :(ilikom o'u=avan;a :onekada mo-u 'iti
ne:(edvidivi,
Sa d(u-e 9t(ane" konven<ionalni (a=una(i ko(i9te ko-nitivni :(i9tu: (e>avan;a
:(o'lema, Kod n;iB mo(a 'iti :oznat na=in (e>avan;a :(o'lema i naveden 9a malim
(elativno ;edno9tavni;im nedvo9mi9lenim komandnim in9t(uk<i;ama, $ve in9t(uk<i;e 9e
zatim konve(tu;u u vi>i :(o-(am9ki ;ezik" a :o9le to-a u ma>in9ki kod" ko;i (a=una(
moe da (azume,
Neu(on9ke m(ee i konven<ionalni (a=una(9ki al-o(itmi ni9u u konku(en<i;i" ali
mo-u zna=a;no da u:ot:un;u;u ;edan d(u-o-, o9to;e zadato 9u a(itmeti=ke o:e(a<i;e" ali i zadae
:(ime(eni neu(on9kim m(eama, ta vi>e" veliki '(o; zadataka zaBteva 9i9teme ko;i ?e
ko(i9titi kom'ina<i;u ova dva :(i9tu:a Fkonven<ionalni (a=una(i mo-u da 9e ko(i9te za
nad-ledan;e neu(on9kiB m(eaH kako 'i 9e :o9ti-la mak9imalna e&ika9no9t,
169
(edno9ti neu(on9kiB m(ea
(edno9t neu(on9kiB m(ea ;e n;iBova 9:o9o'no9t da u=e" >to im da;e
:(i(odni;i inte(&e;9 za modeli(an;e (ealno- 9veta" u odno9u na kla9i=ne 9i9teme"
ko;i mo(a;u 'iti u :ot:uno9ti :(o-(ami(ani, Neu(on9ke m(ee 9u u 9tan;u da
:(onaAu veze izmeAu :o;ava ko;e izmi=u l;ud9kom intelektualnom a:a(atu" =ak i
kada ;e :ot:omo-nut kla9i=nim 9o&tve(9kim alatima,
Neu(on9ke m(ee ima;u i mo-u?no9t tole(an<i;e nedo9tataka T naime
m(ea 9e 9a9to;i od vi>e elemanata :(o<e9i(an;a" :a tako moe da &unk<ioni>e i
ako dode do o>te?en;a dela m(ee, Neu(on9ke m(ee 9u 9:o9o'ne da
-ene(alizu;u T uo:>tava;u" :a ako im 9e :(ezentu;e =ak i nekom:letan 9ku:
ulazniB :odataka" m(ea ?e i:ak 'iti u 9tan;u da o'ez'edi od-ova(a;u?i izlaz,
Nedo9tato ni l;udi ne (ade do'(o,
T(e'a imati na umu da one ni9u do'(e za a(itmeti=ke :(o(a=une i kla9i=ne
zadatke o'(ade :odataka, o(ed to-a" iako im;u odli=nu mo? :(edviAan;a"
naalo9t one ima;u 9la'u 9:o9o'no9t o';a>n;avan;a,
Na 9lede?o; 9lin;avan;a,
Slika 4,4/, .i;a-(am zavi9no9ti 9:o9o'no9ti T mo?i :(edviAan;a i o';a>n;avan;a
kod neu(on9kiB m(ea i 9ta'ala odlu=ivan;a
170
Sa di;a-(ama 9e ;a9no vidi da neu(on9ke m(ee odli=no :(edviAa;u" a
9la'o o';a>n;ava;u kako 9u do>le do od(eAeniB (ezultata ili zakl;u=aka" >to ;e
:ot:uno 9u:(otno od na:(ime( ES ili 9ta'ala odlu=ivan;a, Neu(on9ka m(ea ne
moe da o';a9ni ko(i9niku kako ;e do>la do od(eAeno- (e>en;a,
o(ed to-a du-o v(eme o'u=avan;a J t(enin-a takoAe moe da :(ed9tavl;a
:(o'lem" a ako ;e za od(eAene m(ee :ot(e'an =e9t t(enin-" to moe u=initi te
a:lika<i;e neu:ot(e'l;ivim,
(i(odni neu(oni 9u znatno kom:likovani;i od ve>ta=kiB, MeBanizmi
>i(en;a i (a9ta ak9on9kiB o-(anaka" &o(mi(an;e noviB veza" (azvo; ?eli;a" :(omene
lokalno- ?eli;9ko- meta'olizma 9u :itan;a ko;ima 9e i dana9 :o9ve?u;e velika
:an;a,V(lo ;e inte(e9antan :(o'lem (azvo;a moz-a &etu9a" ;e( 9e :okazu;e da
-enet9ki kod ne 9ad(i dovol;no in&o(ma<i;a za &o(mi(an;e tako 9loeno-
9i9tema,
o9to;e :(et:o9tavke da 9e u :(enatalnom :e(iodu de>ava ne>to 9li=no
:(o<e9u :(i(odne 9elek<i;e" ali na nivou neu(ona, Iako 9u ve>ta=ki neu(oni"
:(oizvedeni u VLSI teBnolo-i;i znatno '(i od ve>ta=kiB" vi9ok 9te:en
:ovezano9ti :(i(odniB" n;iBov o-(oman '(o; i ;o> ve?i '(o; 9ina:9i" =ine :(i(odne
ne(vne 9i9teme nedo9tinim za dana>n;u nauku, o(ed to-a" mala ;e ve(ovatno?a
da ?e u 9ko(i;e v(eme 'iti ma:i(ano 9viB /+* mili;a(di 9ina:9i u l;ud9kom
moz-u, Jo> ;e tee :o;miti analizu tako 9loene m(ee" ;e( mi dana9 ;o> uvek
znamo malo i o m(eama od tek nekoliko ve>ta=kiB neu(ona,
171
3. 1*. &ri.ena neuronski2 .re$a
(i(odni neu(oni 9u znatno kom:likovani;i od ve>ta=kiB, MeBanizmi
>i(en;a i (a9ta ak9on9kiB o-(anaka" &o(mi(an;e noviB veza" (azvo; ?eli;a" kao i
:(omene lokalno- ?eli;9ko- meta'olizma 9u 9amo neka od :itan;a ko;ima 9e i
dana9 :o9ve?u;e velika :an;a, ;rlo je interesantan pro3le. ra'voja .o'ga
!etusa: jer se poka'alo a genetski ko ne sar$i ovoljno in!or.acija 'a
!or.iranje tako slo$enog siste.a. &ostoje pretpostavke a se u prenatalno.
periou eava neto slino procesu prirone selekcije: ali na nivou neurona.
Iako 9u ve>ta=ki neu(oni" :(oizvedeni u VLSI teBnolo-i;i FVe(L La(-e
S<ale o& Inte-(ationH znatno '(i od :(i(odniB neu(ona" vi9ok 9te:en :ovezano9ti
:(i(odniB neu(ona" zatim n;iBov o-(oman '(o; i ;o> ve?i '(o; 9ina:9i" =ine
:(i(odne ne(vne 9i9teme nedo9tinim za 9av(emenu nauku, o(ed to-a" mala ;e
ve(ovatno?a da ?e u 9ko(i;e v(eme 'iti ma:i(ano 9viB /+* mili;a(di 9ina:9i u
l;ud9kom moz-u, Jo> ;e tee :o;miti analizu tako 9loene m(ee" ;e( mi dana9 ;o>
uvek znamo malo i o m(eama od tek nekoliko ve>ta=kiB neu(ona,
I :o(ed to-a" neu(on9ke m(ee" iako 9u neke n;iBove mo-u?no9ti daleko
9la'i;e u odno9u na l;ud9ki mozak u :(akti=nom ivotu" nalaze 9ve ve?i '(o;
:(imena, Na :(ime(" u:ot(e'l;ava;u 9e u o'(adi 9i-nala" analizi :odataka"
:(e:oznavan;u ka(akte(a i (aznim kont(olama" kom:(e9i;i 9like" konve(zi;i
;ezika" :o9tavl;an;u di;a-noza" :(e:oznavan;u -ovo(a" :9iBi;at(i;9kim :(o<eJ
nama" analizi elekt(i=niB kola" kom:(e9i;i zvuka" :(edviAan;u k(etan;a na t(i>tu"
iz'o(u o9umn;i=eniB u k(iminolo>kim i9t(aivan;ima :(ema oti9<ima :(9ti;u,
iz-ledu itd," analizi medi<in9kiB te9tova" 9:ekt(alno; analizi itd,
6'o- 9ve-a navedeno-" mno-i i9t(aiva=i naziva;u neu(on9ke m(ee
:o9ledn;om l;ud9kom teBnolo-i;om,
I :o(ed to-a >to mno-i ko(i9ni uvek ne 9Bvata;u u :ot:uno9ti
n;iBov (ad" neu(on9ke m(ee" nalaze 9ve ve?i '(o; :(imena, Tako 9e na :(ime(
u:ot(e'l;ava;u u o'(adi 9i-nala" analizi :odataka" (aznim kont(olama" kom:(e9i;i
9like" kom:(e9i;i zvuka" konve(zi;i ;ezika" :o9tavl;an;u di;a-noza" :(e:oznaJ
van;u -ovo(a" :9iBi;at(i;9kim :(o<enama" analizi elekt(i=niB kola" :(edviAan;u
kon;uktu(niB k(etan;a na t(i>tu" iz'o(u o9umn;i=eniB u k(iminolo>kim
i9t(aivan;ima" analizi medi<in9kiB te9tova" 9:ekt(alno; analizi itd,
6'o- 9ve-a navedeno-" mno-i i9t(aiva=i naziva;u neu(on9ke m(ee
na;9av(emeni;om J :o9ledn;om l;ud9kom teBnolo-i;om,
172
$9novni (azlozi :(imene neu(on9kiB m(ea
Neu(on9ke m(ee 9u 9a n;iBovim izuzetnim mo-u?no9tima u 9tan;u da
izvuku 9mi9ao ili o'ez'ede (e>en;a iz kom:lek9niB ili ne:(e<izniB :odataka
o'zi(om da mo-u da :(e:ozna;u zakonito9ti ili detektu;u t(endove" >to 9e
na;=e>?e ne moe :o9ti?i konven<ionalnim l;ud9kim i (a=una(9kim teBnikama,
#ve'ane neu(on9ke m(ee mo-u da (azmi>l;a;u kao Cv(Bun9ki ek9:e(tiD
u domenu in&o(ma<i;a ko;e 9u im date na analizu,
(edno9ti neu(on9kiB m(ea 9u takoAe@
(ila-odl;ivo u=en;e, Naime neu(on9ke m(ee ima;u 9:o9o'no9t da nau=e
kako da izv(>e zadatak na o9novu datiB :odataka za o'u=avan;e m(ee ili
ini<i;alno- i9ku9tva,
SamoJo(-aniza<i;a, Neu(on9ke m(ee mo-u da k(ei(a;u vla9titu o(-aJ
niza<i;u i na=in :(ed9tavl;an;a in&o(ma<i;a ko;e 9u :(imile za v(eme
u=en;a odno9no o'uke m(ee,
Stva(no v(eme delovan;a, (o(a=uni neu(on9kiB m(ea mo-u 'iti
9:(ovedeni u:o(edno odno9no :a(alelno" :a 9u tako diza;ni(ani i
:(oizvedeni :o9e'ni Ba(dve(9ki u(eAa;i ko;i ima;u zadatak 9u da i9ko(i9te
:(edno9ti ko;e im o'ez'eAu;u ove o9o'ine neu(on9kiB m(ea,
$t:o(no9t na -(e>ke, a(<i;alno kva( neu(on9ke m(ee dovodi do
od-ova(a;u?e- :ada :e(&o(man9i, I:ak neke m(ene mo-u?no9ti mo-u 'iti
9a=uvane =ak i kada na m(ei :o9to;e zna=a;ni;i kva(ovi ili o>te?en;a,
# :o=etku 9u NM u-lavnom ko(i9tili nau=niavali da modeli(a;u =ulni 9i9tem iviB
o(-anizama, .ana9 neu(on9ke m(ee :(ed9tavl;a;u veoma at(aktivnu
o'la9t i9t(aivan;a i :o9to;e '(o;ne o'la9ti u ko;ima 9e ko(i9te, (ema
na;novi;im in&o(ma<i;ama ko(i9te 9e u 5+ V &i(mi u SA.,
Ka$ak!#$i!in# o9la!i 1$i'#n# n#%$onki8 '$#Aa
(imena neu(on9kiB m(ea 9e moe u o9novi :odeliti na 9lede?e t(i
ka(akte(i9ti=ne o'la9ti@
:(o<e9i(an;e 9enzo(9kiB in&o(ma<i;a
analiza :odataka
kont(ola u:(avl;an;a
173
Neu(on9ke m(ee 9e kako ;e ve? :omenuto ko(i9te u '(o;nim i na;(aJ
zli=iti;im o'la9tima, # na9tavku ?emo nave9ti 9amo neke@
NM 9e :(imen;u;u u (aznim o'la9tima ekonomi;e, Ima;u u9:eBa na &inanJ
9i;9kim t(i>tima -de nelinea(na :(i(oda &inan9i;9kiB :odataka =ini
:(imenu kla9i=niB metoda veoma te>komN
okazale 9u 9e 9u:e(io(ne u :(edviAan;u v(edno9ti ak<i;a u odno9u
na:(ime( na 9tati9ti=ke metodeN
Mo-u 9e u9:e>no ko(i9titi 9vuda -de ;e :ot(e'no dono>en;e odluka na
o9novu veliko- '(o;a :(omenl;iviBN
Veoma 9u :o-odne za o<enu k(editne 9:o9o'no9ti :(eduze?a Fda li mu
odo'(iti za;am ili neH" =ak mno-o 'ol;e u odno9u na '(o;ne 9t(u=n;ake iz te
o'la9tiN
NM 9u takoAe veoma :o-odne za :(edviAan;e v(emen9kiB 9e(i;a vezaniB
za t(an;u T kod ma(ketin>kiB i9t(aivan;a i analize t(i>ta odno9no kod
:(edviAan;a '(o;a i ka(akte(a 'udu?iB ku:a<a" :ona>an;a ku:a<a u
na(ednom :e(iodu" :(ilikom :(e:oznavan;a od-ova(a;u?iB <il;niB -(u:a T
kada ;e u :itan;u 9e-menti(an;e t(i>ta i de&ini9an;e ma(ketin>kiB ni>aN
Veoma 9u :o-odne za :(imenu u :(e:oznavan;u o'lika" kao >to ;e
:(e:oznavan;e ka(akte(a" a na(o=ito kod :(e:oznavan;a (uko:i9aN
NM 9e mo-u veoma u9:e>no ko(i9titi za (azne v(9te di;a-no9ti<i(an;a" :(e
9ve-a medi<in9ko-" kao i za modeli(an;e" na:(ime(" ka(diova9kula(no-
9i9tema" ili na:(ime( za :9iBi;at(i;9ke :(o<eneN
Mo-u?no9ti ko;e :(ua;u NM u :(ou=avan;u (ada moz-a 9u ;o> uvek
nedovol;no i9t(aene i u to; o'la9ti 9e tek mo-u o=ekivati veliki (ezultatiN
$'zi(om na o-(oman '(o; :odataka i velike mo-u?no9ti u=en;a NM 9e
mo-u veoma u9:e>no :(imen;ivati u o'la9ti v(emen9kiB :(o-nozaN
NM 9u :okazale ne:(o<en;ive v(edno9ti u k(iminolo>kim it(aivan;imaN
6a vo;ne :(imene" kao na:(ime( za automat9ko :(e:oznavan;e mete i
mno-e d(u-e te>ko da 'i 9e mo-lo na?i neko 'ol;e (e>en;e od :(imene
NM" ko;e 9u i u ovo; o'la9ti dale (ezultate od ne:(o<en;ive v(edno9ti,
:(e:oznavan;e -ovo(a"
&inan9i;9ke i ekonom9ke modele"
:(edviAan;e k(etan;a <ena na t(i>tu"
u:(avl;an;e 9i9temima"
u:(avl;an;e :(oizvodnim :(o<e9ima"
kom:(e9ovan;e :odataka"
na&tna i9t(aivan;a"
analizu medi<in9kiB te9tova"
i9:itivan;e EEG i EKG 9i-nala"
:(onalaen;e o:timalno- (e>en;a"
174
u:(avl;an;e (o'otima"
analizi(an;e :odataka :(i :i(olizi i 9:ekt(o9ko:i;i"
(edviAan;e :(oda;e
Kont(ola indu9t(i;9ko- :(o<e9a
I9t(aivan;e ku:a<a
Valida<i;a :odataka
#:(avl;an;e (izikom
kao i u mno-im d(u-ima o'la9tima,
o(ed oviB na'(o;aniB :(imena" neu(on9ke m(ee 9e takoAe mo-u ko(i9titi
u 9lede?im 9:e<i&i=nim o'la9tima @ :(e:oznavan;e (azniB -ovo(nika u
komunika<i;ama" :onovno o9:o9o'l;avan;e komunika<i;a :(ilikom :ada
m(eno- 9o&tve(a" inte(:(eta<i;a na:(ime( kine9kiB (e=i" detek<i;a :odvodniB
mina" :(e:oznavan;e li<a itd,
Neu(on9ke m(ee u 'izni9u
8izni9 ;e u mno-im 9vo;im 9e-mentima ;o> uvek nei9t(aena o'la9t 9a
nekoliko 9:e<i;alizovaniB :od(u=;a kao >to 9u (a=uvod9tvo ili &inan9i;9ka analiza,
o9to;e veliki :oten<i;ali za ko(i>?en;e neu(on9kiB m(ea u :o9lovne 9v(Be"
ukl;u=u;u?i i (a9:odelu (e9u(9a i :lani(an;e, TakoAe :o9to;i veliki :oten<i;al za
ko(i>?en;e neu(on9kiB m(ea za takozvano C'una(en;e :odatakaD" to ;e :o9tu:ak
ko;i u 9tva(i :(ed9tavl;a t(aen;e im:li<itno- uzo(ka u okvi(u ek9:li<itniB
in&o(ma<i;a 9me>teniB u 'azu :odataka, Ve?ina val;aniB (adova u ovo; o'la9ti ;e
:atenti(ana" :a :(ema tome naalo9t ni;e mo-u?e do?i do 9veo'uBvatniB
:odataka i >ema" ko;e 'i o';a9nile n;iBov (ad, Neu(on9ke m(ee 9e ko(i9te i u
neke d(u-e :o9lovne 9v(Be" a neke od vani;iB 9u na:(ime(@ :od(>ka :(oda;i i
analiza k(edita,
Neu(on9ke m(ee u medi<ini
Neu(on9ke m(ee 9u idealne za di;a-no9tiku odno9no :(e:oznavan;e
'ole9ti, (i tome 9e ko(i9te :(etBodni :(e-ledi" ali 'ez :ot(e'e o'ez'eAivan;a
9:e<i&i=ano- al-o(itma za identi&ika<i;u 'ole9ti, Naime" o'zi(om da neu(on9ke
m(ee u=e na :(ime(ima veoma =e9to neki detal;i" na:(ime( kako da 9e
identi&iku;e 'ole9t ni9u ni :ot(e'ni, Sve >to ;e :ot(e'no 9u :al;ivo oda'(ani
uzo(<i va(i;a<i;a 9viB 'ole9ti, Neu(on9ke m(ee 9e na:(ime( ek9:e(imentalno
ko(i9te za model l;ud9ko- ka(diova9kula(no- 9i9tema,
.i;a-noza moe 'iti u9:o9tavl;ena iz-(adn;om modela za9e'no-
ka(diova9kula(no- 9i9tema i :o(eAen;a 9a 9tva(nim :9ilo-i=kim me(ama uzetim
175
od :a<i;enta, Neu(on9ke m(ee 9u takoAe 9:o9o'ne da detektu;u 9loene
medi<in9ke u9love :omo?u :ovezivan;a :odataka do'i;eniB iz (azli=itiB
'iomedi<in9kiB 9enzo(a,
Neu(on9ke m(ee 9e takoAe ko(i9te za im:lementa<i;uu elekt(on9ko-
n;uBa, Elekt(on9ki n;uB ima nekoliko :oten<i;alniB :(imena u telemedi<ini,
Telemedi<ina omo-u?ava v(>en;e medi<in9kiB u9lu-a na dal;inu :utem
komunika<iono- linka i uzima 9ve vi>e maBa u 9av(emeno; medi<ini,
176
3.2,. U.esto 'akljuka
Neu(on9ke m(ee 9u u mno-ome una:(edile 9vet (a=una(a, N;iBova
mo-u?no9t da u=e na :(ime(ima iB =ini veoma &lek9i'ilnim i mo?nim, $9im to-a
ni;e :ot(e'no izmi>l;ati al-o(itme da 'i 9e izv(>ili 9:e<i&i=ni zada<i" to ;e9t ni;e
uvek :ot(e'no (azumeti :(o<e9 odvi;an;a neko- :o9la ili meBanizam to-
zadatka, $ne 9u takoAe veoma do'(o o9:o9o'l;ene za :(imenu kod 9i9tema ko;i
(ade u (ealnom v(emenu z'o- n;iBovo- '(zo- odziva i v(emena iz(a=unavan;a
ko;e ;e znatno 9k(a?eno zaBval;u;u?i :a(alelno; a(Bitektu(i,
Slika 4,4), Sli=no9ti =oveka i (a=una(a
Neu(on9ke m(ee takoAe :omau i mo-u 9e ko(i9titi i d(u-im :od(u=;ima
i9t(aivan;a kao >to 9u menadment" medi<ina" a :o9e'no neu(olo-i;a i
:9iBolo-i;a" Bemi;a" 'iolo-i;a" nanoteBnolo-i;e" 'ioteBnolo-i;e itd,
Veoma =e9to 9e neu(on9ke m(ee ko(i9te kao model dela iviB
o(-anizama i u i9t(aivan;u unut(a>n;e- meBanizma moz-a, Moda ;e
na;uz'udl;ivi;i a9:ekt :(imene neu(on9kiB m(ea :(et:o9tavka da ?e ;edno-a
dana C9ve9neD neu(on9ke m(ee u-ledati 9vetlo9t dana, Neki nau=ni<i 9u naime
dokazali da ;e 9ve9t meBani=ka o9o'ina i da 9u C9ve9neD neu(on9ke m(ee i
9tva(no mo-u?e,
177
Na k(a;u t(e'a na:omenuti da neu(on9ke m(ee ima;u o-(oman
:oten<i;al i da 9e mo-u na;'ol;e i9ko(i9titi i do'iti na;vi>e od n;iB" ako 9e
inte-(i>u 9a (a=una(ima" o9talim 9e-mentima ve>ta=ke ineli-en<i;e" :(imenom
FuzzL lo-ike i o9taliB :ovezaniB elemenata, Neu(on9ka m(ea ;e u 9tan;u
da u=i" kao i da C(e-i9t(u;e J evidenti(aD :(ime(e" i i9ku9tveno C:amtiD ali ne i da
9e 9e?a" da ne -ovo(imo o (ekon9t(uk<i;i i :(i9e?an;u :o;edina=niB :(ime(a,
ovekovo 9e?an;e ;e &azi lo-i=no, Se?amo 9e l;udi" :(edmeta" do-aAa;a
delimi=no" ali i:ak dovol;no, ak i kada ;e 9e?an;e e-zaktno ono ;e 9amo
9:e<i;alni 9lu=a; &azi 9e?an;a,
$vo ni;e 9lu=a;no" ;e( 9u i :(i(odni zakoni &azi :(i(ode, To ;e u9tanovio
ve? :omenuti Mak9 lank :o9tavl;a;u?i temel;e kvantne teo(i;e, !azliku" inte(val
izmeAu dve (azli=ite v(edno9ti na izlazu neu(ona mo-u?e ;e 9mat(ati <elo'(o;nim
umno>kom neko- Cneu(on9ko- kvantaD, o>to izlaz ;edno- 9lo;a :(ed9tavl;a ulaz
u na(edni 9lo; moe 9e (e?i da 9u i ulazi u neu(on kvantovani,
TakoAe" lako ;e :o analo-i;i identi&ikovati i za'(an;ene nivoe i zone
odno9no izlaze neu(ona, $vako :o9mat(ano neu(oni 9e mo-u u:o(editi 9a
:olu:(ovodni=kim elementima :ovezanim u na;(azli=iti;im va(i;antama,
178
4. <U338 )-GIK1
En-le9ka (e= <u''= 9e moe :(eve9ti kao ne;a9an" ma-lovit ili zam(l;an,
FuzzL teo(i;a ;e 9:e<i&i=no :(o;ektovana za :(ed9tavl;an;e l;ud9ko- znan;a i
zakl;u=ivan;a na takav na=in da 9e moe ;edno9tavno :(ed9taviti na (a=una(u,
$na omo-u?ava uvoAen;e matemati=ko- &o(malizma za o:i9ivan;e ne;a9no9ti"
neod(eAeno9ti ili dvo9mi9leno9ti (e=i ili &(aza" ko;e 9e mo-i ko(i9titi u 9vakom
:(i(odnom ;eziku Fvi9ok" 9ta(" veoma 9li=no" 9ko(o 9i-u(no" ,,,H, FuzzL teo(i;a ;e
u9tanovl;ena /12+, -odine od 9t(ane :(o&e9o(a LoB!i A. Ea;#8Ja uvoAen;em
&uzzL 9ku:ova,

K"an!iBika)i*a n#o;$#C#no!i
Sko(o 9vi :(i(odni ;ezie9t(uko zna=en;e,
(idevi" :o9e'no" ni9u uvek ;a9ni i ;ednozna=niN dvo9mi9leni 9u u >i(ini 9vo-
zna=en;a, Na :(ime(" ako kaemo Gvi9oka o9o'aG ne moemo ;a9no od(editi ko
;e vi9ok ili ko ni;e vi9ok, Neod(eAeno9t iz(aza G9ta(a o9o'aG dolazi od :(ideva
G9ta(G, # inen;e(9tvu" :o9e'no" :(idevi ko;i ima;u u 9e'i koli=inu 9u =e9ti
Fo:i9u;u 9tan;a i u9love (azli=itiB 9tva(iH,
#zmimo za :(ime( neod(eAeno9t zna=en;a Gvi9okG i G9ta(G u 9mi9lu ko;e
iz(aava koli=inu, Sa (a9:onom vi9ine od /0* <m do )** <m" 9te:en vi9ine U
g<mh ko;a 9e moe nazvati vi9okim ;e m F* m m m /H, Ako ;e Bo(izontalna o9a U"
a ve(tikalna o9a m" -(a&ik ?e iz-ledati kao na 9li<i 1, $va; -(a&ik :okazu;e
dvo9mi9leno9t Gvi9okG u zna=en;u koli=ine FkvantitetaH" i iz(aen ;e :(eko
:a(amet(a m, Na i9ti na=in neod(eAeno9t zna=en;a G9ta(G ;e :(ikazana na 9li<i
/*,
179
Slika 4. Skala Gvi9okiBG l;udi Slika 17, Skala G9ta(iBG l;udi
180
$vakav na=in :(ikazivan;a (e=i 9e zove Gkvanti&ika<i;a zna=en;aG, G(a&ik
9e :onekad zove Gkvanti&ikovano zna=en;eG, 6na=en;e (e=i ;e kvanti&ikovano u
:o9e'nom o:9e-uN za vi9inu ;e ta; o:9e- od /0* <m do )** <m" a za 9ta(o9t od
)* do 5* -odina,
Ve?ina :(ideva ;e kvanti&ikovana u 9mi9lu dimenzi;e zna=en;a" kao vi9ina"
-odine ili >i(ina" ali a:9ta(aktni '(o;evi kao Gmali '(o;G ili Gveliki '(o;G takoAe
mo-u 'iti kvanti&ikovani dimenzionalno, Kao dodatak" zna=en;e Gintimni
:(i;atel;G u okvi(u -(u:e od /* l;udi moe 'iti kvanti&ikovano, # ovom 9lu=a;u
imena /* l;udi 9u (a9:o(eAena :o Bo(izontalno; o9i :(i =emu ovde ne :o9to;i
veza 9a koli=inom,
# okvi(u &uzzL teo(i;e 9ku:ova (adi 9e 9a kvanti&ika<i;om zna=en;a (e=i u
okvi(u teo(i;e 9ku:ova, To ;e :oku>a; da 9e iz(azi :o:ut Gvi9okG ili G9ta(G
:(ed9tave :(eko kon<e:ta 9ku:ova, # o9novi" :o;am 9ku:ova ni;e neo:Bodan za
kvanti&ika<i;u neod(eAeno9ti" ali ;e mo-u?e :ove?ati o:9e- ko(i9no9ti (ade?i u
okvi(ima teo(i;e 9ku:ova, (e 9ve-a zato >to ;e teo(i;a 9ku:ova o9novni :o;am i
:ovezan ;e 9a 9vim :ol;ima 9av(emene matematike,
4
FuzzL teo(i;a ;e 9:e<i&i=no :(o;ektovana za :(ed9tavl;an;e l;ud9ko- znan;a
i zakl;u=ivan;a na takav na=in da 9e moe ;edno9tavno :(ed9taviti na (a=una(u,
$na omo-u?ava uvoAen;e matemati=ko- &o(malizma za o:i9ivan;e ne;a9no9ti"
neod(eAeno9ti ili dvo9mi9leno9ti (e=i ili &(aza" ko;i 9e ;avl;a;u u :(i(odnom
;eziku,
Sko(o 9vi :(i(odni ;ezie9t(uko zna=en;e,
(idevi" :o9e'no" ni9u uvek ;a9ni i ;ednozna=niN dvo9mi9leni 9u u >i(ini 9vo-
zna=en;a, Na :(ime(" ako kaemo Gvi9oka o9o'aG ne moemo ;a9no od(editi ko
;e vi9ok ili ko ni;e vi9ok, Neod(eAeno9t iz(aza G9ta(a o9o'aG dolazi od :(ideva
G9ta(G, # inen;e(9tvu" :o9e'no" :(idevi ko;i ima;u u 9e'i koli=inu 9u =e9ti
Fo:i9u;u 9tan;a i u9love (azli=itiB 9tva(iH,
6a (azliku od &o(malne lo-ike u ko;o; 9e (ezonovan;e v(>i 9a dve v(edno9ti
Fta=noJneta=no" *J/H" &uzzL lo-ika ko(i9ti '(o;eve iz inte(vala g*"/h" >to ;e mno-o
'lie (ealno9ti" l;ud9kom (azmi>l;an;u i iz(aavan;u, Mno-e :o;ave u :(i(odi ;e
te>ko o:i9ati 9a 9amo dva 9tan;a ko;a 9e meAu9o'no i9kl;u=u;u, FuzzL lo-ika
omo-u?ava o:i9ivan;e takviB Cne:(e<izniBD 9i9tema,
Teo(i;a !u''= lo-ike ;e du-o :(i9utna u lite(atu(i, Jo> >ezde9etiB -odina L,
6adeB ;e uda(io temel;e kon<e:tu ko;i ;e tek k(a;em o9amde9etiB doiveo
:(o<vat" i to u-lavnom zaBval;u;u?i :(imeni u o'la9ti automat9ke kont(ole Fn:(,
3
180
u ;a:an9kim :odzemnim elezni<amaH, Kla9i=ni metodi za kont(olu :oznati kao
I. FP(o:o(tional Inte-(ative De(ivativeH ima;u kao manu to >to zaBteva;u
:oznate i do'(o de&ini9ane analiti=ke modele :(o<e9a ko;i 9e kont(oli>u" >to u
mno-im 9lu=a;evima :(ed9tavl;a te>ko?u,
8udu?i da 9e 9i9temi ko;i (ade na :(in<i:ima !u''= lo-ike ne o9lan;a;u na
matemati=ke modele ve? na o-(ani=en 9ku: :(avila izvedeniB na 'azi l;ud9ko-
i9ku9tva" :o9ta;e ;a9ni;e za>to 9u :o-odni;i za kont(olu 9loeniB" 9la'o :(ou=eniB
9i9tema i :(o<e9a,
Iako to-a ni;e ni 9ve9na ve?ina l;udi ;e u od(eAenim 9itua<i;ama u 9vom
ivotu imala kontakta 9a konven<ionalnom ali i9to tako i 9a &azzi lo-ikom, #
konven<ionalno; lo-ita izmeAu
to-a, $va; :(in<i: tano-netano ;e ;o> :(e )*** -odina &o(muli9ao A(i9totel kao
zakon ko;i i9kl;u=u;e 9(edinu" i domini(ao ;e u za:adn;a=ko; lo-i<i 9ve do
nedavno, MeAutim ide;a da 9u 9tva(i :ot:uno ta=ne ili neta=ne ;e u veliko; me(i
'e9mi9lena,
FuzzL lo-ika nudi mno-o 'ol;i na=in :(ed9tavl;an;a (ealno9ti" naime" u
&uzzL lo-ie nivoa i to @ od :ot:uno ta=no- :(eko :oluJ
ta=no- do :ot:uno :o-(e>no-,
$9novna ide;a ove multiJv(i;edno9ne lo-ike i9t(aivali 9u mno-i
matemati=a(i u :(o>lom v;eku, FuzzL teo(i;a da;e 9a9vim novi :(i9tu:
(azmi>l;an;u kod matemati=a(a" :(omenila ;e :a(adi-mu za:adno- 9veta
nau=nika i matemati=a(a" ali kao i 9vaka d(u-a :(omena u :o=etku ;e nailazila na
od'i;an;a izuzev u zeml;ama daleko- i9toka -de dvoJv(edno9na A(i9totelova
lo-ika ni;e 'ila du'oko uko(en;ena,
!a=una(9ke alatke ko;e ?e 9:e<i;ali9ta FknoKlege engineerH ko(i9titi za
(azvi;an;e ek9:e(tno- 9i9tema naziva 9e FL$S FFuzzL L$-i< (odu<tion
SL9temH, $va; alat 9e (azvi;ao ve? (aniB 5*JtiB -odina i 'azi(ao 9e na FuzzL
9i9tem teo(i;i" FuzzL lo-i<i" FuzzL :o9tavkama i FuzzL '(o;evima, #:ot(e'a
FuzzL matematike ;e dala FL$SJu neke zna=a;ne :(edno9ti, Mo-u?e ;e naime"
ko(i9titi (e=i kao >to 9u mali" 9(edn;i" '(zo" :olako" itd," ko;e 9u mno-o :o-odni;e
ne-o '(o;evi, .vo9mi9leno9ti i kont(adik<i;e lako mo-u 'iti u-(aAene i (e>ene" a
i 9ame :(et:o9tavke ne :(ed9tavl;a;u :(o'lem,
omo?u &uzzL lo-ike 9e moe utv(diti i9tina za kom'ina<i;u dve iz;ave A
i 8, $'e iz;ave" i A i 8 9u tv(dn;e" na :(im;e( @
P#!a$ *# o"*#k. ili Ja n#'a' ;o"ol*no lo9o;no& "$#'#na o"# n#;#l*#.
# konven<i;onalno; lo-iava ova; :(o'lem, .a 'i de&ini9ali &uzzL i9tinitu v(edno9t iz;ave FA i 8H ako
;e &uzzL i9tinita v(edno9t od A i od 8 :oznata" ko(i9ti 9e ;edno9tavno (e>en;e
181
ovo- :(o'lema @ i9tinito9t Fod A i 8H za;edno ;e minimum od i9tinite v(edno9ti A
i minimum od i9tinite v(edno9ti 8,
Hu''F sets 6postavke7
# matematita,
Stva(i ili :(i:ada;u ili ne :(i:ada;u nekom 9etu 9li=no kao i ide;a u lo-i<i da 9u
i9kazi ili ta=ni ili neta=ni, /12+, -odine Lot&i 6adeB ;e kon<i:i(ao ide;u F%DD@
#!. FuzzL 9et ;e ona; kome :(edmeti mo-u :(i:adati u (azli=itom 9te:enu i oni
9e naziva;u 9te:en =lan9tva u FL$SJu, lan :(i:ada ;ednom &uzzL 9etu kao
'(o; ko;i 9e :(otee od * F>to ;e a:9olutno :o-(e>noH do /*** Fa:9olutno ta=noH,
Hu''F nu.3ers 63rojevi7
Jedan od na;vani;iB =lanova &uzzL 9i9tema 9u &uzzL '(o;evi, FuzzL '(o;
;e o'i=an '(o; ko;i :(e<izi(a v(edno9t ne=e-a >to ;e ne9i-u(no i neod(eAeno,
Veoma :o-odan na=in da 9e o:i9u;u &uzzL '(o;evi ;e ko(i>ten;e (e=i za
modi&ikovan;e" kao >to 9u na :(ime( @ oko" 'lizu" -(u'o (e=eno i 9l, $ve (e=i 9u
nazvane Bed-e9 u &uzzL matemati=kim k(u-ovima,
Sa &uzzL '(o;evima moemo :(aviti a:(ok9imativna :o(eAen;a, $vo ;e
veoma ko(i9no kada 9e iz 'aze t(ae :odat<i ko;i ne zaBteva;u 9t(iktnu ta=no9t ili
-(ani<u u davan;u neko- (ezultata,
Koncept !u''= logike
Kon<e:t !u''= lo-ike :o=iva na t(i :(in<i:a =i;e me9to u al-o(itmu
od-ova(a (edo9ledu navod;en;a@
BaDiBika)i*a J :(e<izne J ;ednozna=ne v(edno9ti ko;ima 9e iz(aava 9tan;e
9i9tema i okoline :(etva(a;u 9e u iz(aze iz 9vakodnevno- ivota FBladno" to:lo"
9:o(o" (etko itd,H" uz 9te:ene :(i:adno9ti :omenutim o<enama,
$#(a"an*# 1$o9l#'a J 9ku: &azi&ikovaniB v(edno9ti u:o(eAu;e 9e 9a
:oB(an;enim znan;em u o'liku IF J ELSE kon9t(uk<i;a" :(i =emu :o9to;i i
TJEN -(ana ko;a de&ini>e el;enu ak<i;u kao od-ovo( na ulazni 9ku:,
;#BaDiBika)i*a J do'i;eno (e>en;e 9e v(a?a u no(malan J ;ednozna=an o'lik
ko;i 9e onda moe :(imeniti na o';ekat kont(ole,
#zmimo za :(ime( navedeni :(ime( na :o=etku izla-an;a o &azi lo-i<i
vezano za neod(eAeno9t zna=en;a Gvi9okG i G9ta(G u 9mi9lu ko;e iz(aava
182
koli=inu, Sa (a9:onom vi9ine od /0* <m do )** <m" 9te:en vi9ine U g<mh ko;a 9e
moe nazvati vi9okim ;e m F* m m m /H, Ako ;e Bo(izontalna o9a U" a ve(tikalna
o9a m" -(a&ik ?e iz-ledati kao na 9li<i /, $va; -(a&ik :okazu;e dvo9mi9leno9t
Gvi9okG u zna=en;u koli=ine FkvantitetaH" i iz(aen ;e :(eko :a(amet(a m, Na i9ti
na=in neod(eAeno9t zna=en;a G9ta(G ;e :(ikazana na 9li<i ),
Slika 1. Skala Gvi9okiBG l;udi Slika 0, Skala G9ta(iBG l;udi
$vakav na=in :(ikazivan;a (e=i 9e zove Gkvanti&ika<i;a zna=en;aG, G(a&ik
9e :onekad zove Gkvanti&i<i(ano zna=en;eG, 6na=en;e (e=i ;e kvanit&i<i(ano u
:o9e'nom o:9e-uN za vi9inu ;e ta; o:9e- od /0* <m do )** <m" a za 9ta(o9t od
)* do 5* -odina,
Ve?ina :(ideva ;e kvanti&ikovana u 9mi9lu dimenzi;e zna=en;a" kao vi9ina"
-odine ili >i(ina" ali a:9ta(aktni '(o;evi kao Gmali '(o;G ili Gvelik '(o;G takoAe
mo-u 'iti kvanti&ikovani dimenzionalno, Kao dodatak" zna=en;e Gintimni
:(i;atel;G u okvi(u -(u:e od /* l;udi moe 'iti kvanti&ikovano, # ovom 9lu=a;u
imena /* l;udi 9u (a9:o(eAena :o Bo(izontalno; o9i :(i =emu ovde ne :o9to;i
veza 9a koli=inom,
# okvi(u &uzzL teo(i;e 9ku:ova (adi 9e 9a kvanti&ika<i;om zna=en;a (e=i u
okvi(u teo(i;e 9ku:ova, To ;e :oku>a; da 9e iz(azi :o:ut Gvi9okG ili G9ta(G
:(ed9tave :(eko kon<e:ta 9ku:ova, # o9novi" :o;am 9ku:ova ni;e neo:Bodan za
kvanti&ika<i;u neod(eAeno9ti" ali ;e mo-u?e :ove?ati o:9e- ko(i9no9ti (ade?i u
okvi(ima teo(i;e 9ku:ova, (e 9ve-a zato >to ;e teo(i;a 9ku:ova o9novni :o;am i
:ovezan ;e 9a 9vim :ol;ima 9av(emene matematike,
183
FaDi % o9ino' Ai"o!%
o;am &azi Fen-l, FUEEQ J ma-lovit" ne;a9anH 9e na;'ol;e moe (azumeti
na o9novu ;edno- :(ime(a iz 9vakodnevno- ivota, #;ut(o" kada k(e?ete na
:o9ao" >kolu ili ne-de d(u-de" o'i=no :itate neko-a od 9vo;iB ko ;e malo :(e 'io
van ku?e@ DKakvo ;e v(eme na:ol;uED, itan;e ;e :o9tavl;eno 9a name(om da
oda'e(ete ode?u tako da 9e :(ila-odite v(emenu,
o9mat(a;u?i :(o'lem iz'o(a ode?e malo a:9t(aktni;e" moe 9e :(imeniti
9lede?i na=in zakl;u=ivan;a@ ako ;e Bladno t(e'a uzeti to:lu zim9ku ;aknu" a ako
;e to:lo uzeti ma;ita ako ;e na:ol;u :(i;atno v(eme ko;e zaBteva ume(enu ode?u" (e<imo
lak>u :(ole?nu ;aknuE $=i-ledno da o:i9 v(emen9kiB :(ilika oznakama to:lo i
Bladno ni;e dovol;an, ot(e'na ;e nekakva &ini;a lo-ika da 'i 9avet 9tva(no 'io
ko(i9tan, #voAen;e oznaka ;ako Bladno" 9(edn;e Bladno" malo Bladni;e" ume(eno
Bladno" malo to:li;e" 9(edn;e to:lo" v(u?e i ;ako v(u?e moe da :omo-ne u
ovakvo; 9itua<i;i ;e( 9e na o9novu :(e<izni;e- o:i9a moe lak>e oda'(ati ode?a,
$vakav :(i9tu: :o9te:eno9ti i la-aniB :(elaza F:(e:oznavan;a 9itua<i;eH
od-ova(a na=inu kako &azi lo-ika :(i9tu:a :(o'lemima i kako iB (e>ava,
# o'la9ti automatike 9e moe :(imeniti 9li=an Cal-o(itamD, Neka ;e
zadatak (e-ula<i;a tem:e(atu(e, Na Sli<i /, ;e :(ikaz 9i9tema u:(avl;an;a F-(e;a="
te(mometa(" :o9uda 9a vodom" mik(okont(ole( J ko;i 9u :ovezani u ;ednu
<elinuH, Malim 9lovima 9u ozna=ene 9lede?e veli=ine@ ( ;e (e&e(entna v(edno9t
tem:e(atu(e F:(oizvol;no ;e oda'(ano 0*nCH, < ;e 9tva(na tem:e(atu(a vode u
:o9udi" e ;e (azlika (e&e(entne i 9tva(ne v(edno9ti i naziva 9e -(e>ka u:(avl;an;a
FeY(J<H" u ;e u:(avl;a=ka :(omenl;iva i :(ed9tavl;a 9na-u -(e;a=a,
Si9tem (e-ula<i;e &unk<ioni>e tako >to 9e na o9novu (e&e(entne v(edno9ti
F(H i izme(ene tem:e(atu(e F<H od(edi kolikom 9na-om -(e;a=a FuH t(e'a -(e;ati da
'i 9e :o9ti-la i od(avala zadata tem:e(atu(a,
Slika /, (ime( (e-ula<i;e tem:e(atu(e vode u :o9udi
184
(avou-aoni 'lok :(ed9tavl;a (e-ulato(Jmik(okont(ole( ko;i u:(avl;a
:(o<e9om, # 9intezi (e-ulato(a :olazi 9e :(vo od :(o<e9a ko;i 9e moe k(atko
o:i9ati@ :o9udu 9a vodom -(e;e -(e;a= :(omenl;ive 9na-e Fu:(avl;a=ka
:(omenl;iva u ;e iz inte(vala *JmaUH, .akle" 9na-a -(e;a=a 9e moe men;ati >to
uti=e na '(zinu za-(evan;a vode,
!e-ulato( kao <elinu =ini mik(okont(ole( 9a :(o-(amom u kome ;e
9ad(an al-o(itam u:(avl;an;a ko;i ;e o:i9an &unk<i;om FFeH ko;a iz(a=unava
u:(avl;an;e F9na-u -(e;a=a odno9no :oloa; komutato(aH, Funk<i;a FFeH
:(ed9tavl;a 9u>tinu u:(avl;an;a" ili u :(ene9enom zna=en;u Cinteli-en<i;uD,
Ne ulaze?i u detal;e Ba(dve(a i 9o&tve(a" ovde 9e eli :okazati v(lo
;edno9tavno &azi zakl;u=ivan;e ko;e 9e moe i9ko(i9titi kod (e-ula<i;e
tem:e(atu(e, oenta ;e u tome kako dozi(ati Fal-o(itamH dovoAen;e i odvoAen;e
to:lotne ene(-i;e dok ;e teBni=ka (ealiza<i;a 9ekunda(ni :(o'lem" odno9no
me(en;e i &izi=ki 9mi9ao u:(avl;an;a u :(ak9i 9u :od:o9lovi ko;i zaBteva;u >i(e
o';a>n;en;e,
Naime" te(mometa( za me(en;e i ot:o(ni<i ko;i uti=u na 9t(u;u k(oz -(e;a=
F9lika /,H 9e t(e'a;u 9Bvatiti 9likovito, (omena tem:e(atu(e u v(emenu ;e
:(ikazana na 9li<i ),
Slika ), .i;a-(am tem:e(atu(a J v(eme
Na :o=etku" tem:e(atu(a ;e na;udal;eni;a od zadane" ali 9e v(emenom ta
(azlika t(e'a 9man;iti na nulu,
.vo:oloa;ni al-o(itam u:(avl;ana 9e (e=ima moe o:i9ati@ ako ;e 9tva(na
tem:e(atu(a Fn:(, 5nC H man;a od zadane F0*nCH neka ;e 9na-a -(e;a=a
mak9imalna, .akle" -(e;a= -(e;e C9vom 9na-omD 9ve dok 9e ne :o9ti-ne zadata
tem:e(atu(a,
8ilo 'i le:o kada okolina ne'i uti<ala na tem:e(atu(u vode u :o9udi ;e(
tada vi>e ne'i 'ilo :ot(e'no nikakvo -(e;an;e, MeAutim ako ;e tem:e(atu(a
okoline na :(ime( /+nC tada ?e ona tako delovati na :o9udu 9a vodom da 9e
185
voda :o=in;e Bladiti, 6'o- to-a ;e :ot(e'no dal;e od(avati tem:e(atu(u vode na
9lede?i na=in@

ako *# !#'1#$a!%$a 'an*a o; ,4RC na&a &$#*aa 'a>.
ako *# !#'1#$a!%$a "#Oa o; .1RC na&a &$#*aa *# 7.
Na:(ed o:i9ani na=in (e-ula<i;e ;e :oznat kao vopolo$ajni regulator 9a
2istere'iso. i u:ot(e'l;ava 9e kada 9e ne zaBteva vi9ok kvalitet (e-ula<i;e :(i
=emu t(e'a teiti da 9e do'i;e >to ;e&tini;i (e-ulato(,
Slika 4, .vo:oloa;ni (e-ulato( 9a Bi9te(ezi9om
o9tavl;a 9e :itan;e da li takav na=in (e-ula<i;e ima 9mi9la
:(imen;ivati ako 9e za (e-ula<i;u ko(i9te mik(okont(ole(iE 6a n;e-ovu (eliza<i;u
9u dovol;ne analo-ne elekt(on9ke kom:onente Fkom:a(ato(i" :o;a=ava=i itd,H
=ime 9e :o9tie nia <ena F'imetal ;e ti:i=an :(ime(H ne-o ako 9e ko(i9ti
mik(okont(ole( =i;e 9u memo(i;e za 9kladi>ten;e :(o-(ama (eda de9etina
kilo'a;ta i namen;ene za 9loeni;e al-o(itme u:(a
186
P#%;o6BaDi $#&%la!o$
Fazi :(i9tu: <elom :(o'lemu ;e malo &ini;i, I9k(eno (e=eno ono >to 9ledi
ni;e :(avo &aziJlo-i=ko zakl;u=ivan;e ali 9e (adi 'ol;e- (azumevan;a moe
9mat(ati kao da ;e9te, Slede?e :itan;e" ko;e ;e :o9ledi<a kon9t(uk<i;e 9amo-
9i9tema u:(avl;an;a" ;e9te@ kako i9ko(i9titi :(omenl;ivu 9na-u -(e;a=aE Nekako
lo-i=no iz-leda 9lede?e intuitivno zakl;u=ivan;e@
ako ;e tem:e(atu(a mno-o man;a od zadane onda ;e 9na-a -(e;a=a
mak9imalna
ako ;e tem:e(atu(a man;a od zadane onda ;e 9na-a -(e;a=a malo man;a od
mak9imalne
ako ;e tem:e(atu(a malo man;a od zadane onda ;e 9na-a -(e;a=a :uno
man;a od maU,
ako ;e tem:e(atu(a :(i'lina zadano; onda ;e 9na-a -(e;a=a *,
# -o(n;em :(ime(u :o9to;e 0 &azi :(avila, Fazi :(avilo na (azuml;iv na=in
o:i9u;e ak<i;u Fkolika t(e'a da 'ude 9na-a -(e;a=aH na o9novu :oznato- :odatka
Ft(enutna v(edno9t tem:e(atu(eH,
Slika 0, 9eudo J &azi ili =etvo(o:oloa;ni (e-ulato(
8(o; &azi :(avila 9e moe men;ati kao i u:(avl;a=ka ak<i;a Ckolikom
9na-om t(e'a -(e;atiD na o9novu :oznavan;a (ealno- 9i9tema, Sna-a -(e;a=a 9e
iz(a=unava :o &o(muli YF#PF!GW!HH) i! F! ;e ili !/ ili !)H" -de ;e # m(eni
187
na:on od ))*V" !G ;e ot:o(no9t -(e;a=a" a ! ;e ot:o(no9t ot:o(nika vezano- na
(ed =i;i ;e zadatak da kont(oli>e 9t(u;u k(oz kolo, $t:o(nieni da
9e do'i;e od-ova(a;u?a 9na-a na -(e;a=u, Mak9imalna 9na-a ;e maUY#)P!G
F:oloa; /H" a minimalna ;e * F:oloa; )H,
o9to;e ;o> dve v(edno9ti 9na-e F#PF!GW!/HH) i!/Y*,2maU i F#P
F!GW!)HH) i!)Y*,4maU F:oloa;i ) i 4 (e9:ektivnoH" -de ;e !/Y*,)5!G i
!)Y*,5+!G, (etBodni (a=un ;e naveden (adi ilu9t(a<i;e" naime" di9i:a<i;a
ene(-i;e na ot:o(ni<ima d(a9ti=no (u>i i9ko(i>ten;e elekt(i=ne ene(-i;e :a 9e
ovakav na=in (e-ula<i;e o'i=no ne :(imen;u;e,
6'o- to-a 9e u :(ak9i :(imen;u;e i.pulsno irinska .oulacija FPPM J
Pul9e PidtB ModulationH" a ne ot:o(niava :(omenl;iva 9na-a -(e;a=a, MM ;e :o9e'na tema
ko;a zaBteva malo detal;ni;a o';a>n;en;a i ovde 9e ne analizi(a, 6'o- =e-a ;e
uvedena o:i9na :odela 9tva(ne tem:e(atu(e" :a u:(avo z'o- to-a >to 9e na ta;
na=in (e=ima o'i=no- ;ezika &ini;e o:i9u;u u:(avl;a=ke ak<i;e,
Ako 9e :(iku:l;an;e in&o(ma<i;a o v(edno9ti tem:e(atu(e o-(ani=i 9amo na
to da li ;e 9tva(na tem:e(atu(a ve?a od zadane ili ne" tada 9e ne moe :o(e?i
9i(oma>tvo takve in&o(ma<i;e, Koli=ina i ;o> vi>e kvalitet in&o(ma<i;a ko;e
:o9to;e u &azi lo-ie odlu=iti ako zna :(ave in&o(ma<i;e i ako iB zna :(otuma=iti,
Na(avno" :ot(e'no ;e :(ona?i takav kom:(omi9 ;e( =oveku :(evi>e in&o(ma<i;a
moe 'iti i 9metn;a, Tako i u 9lu=a;u &azi :(avila t(e'a oda'(ati o:timalan '(o;
ko;i ;o> uvek ;a9no 9ad(i lo-iku ko;a 9e moe (azumeti,
Al&o$i!a'
Kako na k(a;u iz-leda ta; veoma" veoma :o;edno9tavl;eni &azi (e-ulato(
tem:e(atu(e, (evode?i :(avila ko;a 9u iz(aena (e=ima na inen;e(9ki ;ezik"
:o9tu:ak (e-ula<i;e tem:e(atu(e iz-leda kako ;e to :(ikazano na 9lede?o; li9ti,
Al-o(itam moda iz-leda :(evi>e o'i=an i nematemati=ki, MeAutim"
:o9to;e 9itua<i;e kada ;e :(imena kla9i=niB al-o(itama u:(avl;an;a :ovezana 9a
velikim te>ko?ama, Takve 9itua<i;a ;e na :(ime( (e-ula<i;a o';ekta u:(avl;an;a
ko;i ;e iz(azito nelinea(an,
# takvim neod(eAenim :(o'lemima :(imena &azi lo-ike moe 'iti ko(i9na,
I9k(eno (e=eno" -o(n;i al-o(itam :(ed9tavl;a =etvo(o:oloa;ni (e-ulato( 9a
:(o-(ami(anim :(a-ovima :(elaza, # 9tva(i" to ;e la-ani ko(ak :(ema &azi
(e-ulato(ima ;e( 9e v(edno9t neke &izi=ke veli=ine iz(azi o'i=nim (e=ima,
Ide;a :(avo- &azi u:(avl;an;a i ;e9te da =ovek C(e=imaD o:i>e 9vo;e
:oznavan;e neko- 9i9tema kako 'i 9e to znan;e C:(eto=iloD u u:(avl;a=ke
al-o(itme, $vakav :(i9tu: 9e moe o:i9ati kao C(a=un :omo?u (e=iD Fen-l, CP J
Com:utin- RitB Po(d9H,
188
Al&o$i!a'H BaDi $#&%la!o$ !#'1#$a!%$#
izme(i 9e 9tva(na v(edno9t tem:e(atu(e <F*H
iz(a=una 9e -(e>ka eF*HY(J<F*H
to ;e mak9imalna -(e>ka emaUYeF*H
kY/
la'ela/
me(i 9e 9tva(na tem:e(atu(a <FkH
iz(a=una 9e eFkHY(J<FkH
iz(a=una 9e (elativna -(e>ka e(elYeFkHPemaU
ako ;e@
e(el [ *,5 onda ;e uYmaU
e(el [ *,2 I e(el ZY *,5 onda ;e uY*,2maU
e(el [ *,/ I e(el ZY *,2 onda ;e uY*,4maU
e(el ZY *,/ onda ;e uY*
9kok na la'elu/ :o9le i9teka v(emena T FkYkW/H"
-de *"/"`"kJ/"k"kW/"` :(ed9tavl;avu t(enutke oda'i(an;a *"T"`"FkJ/HT"kT"
FkW/HT"` itd," a T ;e :e(ioda oda'i(an;a Fkon9tantni v(emen9ki inte(val izmeAu
dva me(en;aH
Jednako9t u :(ene9enom 9mi9lu" &azi lo-ika Y CM" =i;i ;e auto( Lo&ti A,
6adeB ;edan od na;eminentni;B 9t(u=n;aka u o'la9ti inteli-entno- u:(avl;an;a
9i9temima" na;'ol;e od(aava 9u>tinu &azi lo-ike,
FaDi lo&iki kon!$ol#$i
Sa (azvo;em mik(o(a=una(9ke teBnike otvo(ene 9u velike mo-u?no9ti na
:ol;u di-italno- u:(avl;an;a 9i9temima, In&o(ma<i;e do'i;ene me(en;ima 9e '(zo
o'(aAu;u i mo-u?e ;e o9tva(iti u:(avl;an;e 9loenim 9i9temima ko;e ;e v(lo te>ko
matemati=ki o:i9ati J modelovati, So&tve( za u:(avl;an;e :o9ta;e (aznov(9tan" a
l;ud9ka k(eativno9t dolazi do iz(aa;a, Jedan (elativno nov :(i9tu: u:(avl;an;u ;e
:(imena &azi (e-ulato(a, Su>tina ;e u &o(mi(an;u :(o-(am9ko- koda ko;i
im:lementi(a znan;e =oveka ek9:e(ta o nekim :(o<e9om,
Automat9ko u:(avl;an;e :(o<e9ima i ma>inama ;e do :o;ave
mik(o(a=una(a 'ilo za9novano na analo-nim (e-ulato(ima, Iako 9u di-italni
u:(avl;a=ki al-o(itmi u odno9u na analo-ne 9:o(i;i" :(edno9ti ko;e 9u omo-u?ene
u:(avl;an;em na 'azi 9o&tve(a 9u vi>e9t(uke,
189
.etal;i a:a(atu(e
Jedna od zna=a;niB :(edno9t ;e i &lek9i'ilno9t u :o-ledu (ealiza<i;e
u:(avl;an;a :omo?u 9o&tve(a" ko;i 9e :o :ot(e'i moe men;ati kako 'i 9e
:(ila-odio eventualnim :(omenama u 9i9temu u:(avl;an;a, .ana9 9e u lite(atu(i i
=a9o:i9ima :(ezentu;u 9av(emene metode u:(avl;an;a ko;e u mno-im u9lovima
:okazu;u do'(e (ezultate, Konk(etno 9e to odno9i na :(imenu neu(on9kiB m(ea i
&azi lo-ike na u:(avl;an;e 9i9temima,
Di&i!alno %1$a"l*an*#
.i-italno u:(avl;an;e otva(a mo-u?no9t :(imene nekiB noviB :o9tu:aka
ko;e analo-ni (e-ulato( ne moe Fili v(lo te>koH da od(adi@ akvizi<i;u :odataka"
identi&ika<i;u 9i9tema" ada:tivno u:(avl;an;e itd, F:o;movi :oznati iz teo(i;e
di-italno- u:(avl;an;aH, 6a di-italne 9i9teme 9e vezu;u dva vana :o;ma@
di9k(etiza<i;a :o v(emenu F:o;am :e(iode oda'i(an;aH i kvantiza<i;a :o nivou,
e(iodom oda'i(an;a 9e de&ini>u 9uk<e9ivni t(enui
oda'i( kontinualniB veli=ina, Kvantiza<i;a kontinualne veli=ine na9ta;e u9led A.
konve(zi;e, (imena inteli-entno- u:(avl;an;a 9e moe (azumeti na o9novu
:ot(e'e da 9e izv(>i (e-ula<i;a neke &izi=ke veli=ine u 9lede?im u9lovima@
/, Na (ealne 9i9teme ne:(ekidno delu;u (azli=iti :o(eme?a;i
), !ealni :(o<e9i 9u ve?inom nelinea(ni
4, Sami :(o<e9i 9u :(omenl;ivi,
190
Navedeni u9lovi 9e =e9to 9(e?u u :(ak9i i z'o- to-a ;e neo:Bodno
inteli-entno u:(avl;an;e,
FaD# 1$o*#k!o"an*a FLC
Fazi lo-i=ki kont(ole( FFLCH ;e ;edan na=in takvo- u:(avl;an;a ko;i ;e
na(o=ito :o-odan za 9i9teme ko;i 9e v(lo te>ko mo-u modelovati, Kod
:(o;ektovan;a Fazi (e-ulato(a (edo9led o:e(a<i;a ;e 9lede?i@
/, Analiza :(o<e9a,
), .o'i;an;e :(avila od 9t(ane ek9:e(ta,
4, Simula<i;a &azi (e-ulato(a" ako 9e ne do'i;u el;eni (ezultati :onoviti <eo
:o9tu:ak,
!ealiza<i;a FLC u di-italnom 9i9temu u:(avl;an;a 9e 9vodi na :i9an;e
:(o-(am9ko- koda Fovde ;e ko(i>ten :(o-(am9ki ;ezik CH ko;i na o9novu zadate
v(edno9ti tem:e(atu(e do9tie tu v(edno9t i od(ava ;e 9ve dok 9e u 9i9temu ne
do-odi zaBtev za nekom d(u-om v(edno>?u ko;u :o9tavl;a ko(i9nik, (e :i9an;a
:(o-(ama neo:Bodna ;e analiza Fi :o9mat(an;eH konk(etno- 9i9tema u:(avl;an;a i
:oel;no ;e matemati=ki o:i9ati 9i9tem kako 'i 9e :(e :(akti=ne im:lementa<i;e
:(o-(ama u mik(okont(ole(u izv(>ila 9imula<i;a,
Sv(Ba 9imula<i;e ;e da 9e matemati=kim al-o(itmima :oku>a;u o:i9ati
:o;ave u (ealnom 9i9temu kako 'i :(akti=na (ealiza<i;a al-o(itma u:(avl;an;a u
(ealnom 9i9temu i9:unila zaBteve, $'i=no 9e zaBtevi zada;u u v(emen9kom
domenu" a na;=e>?i 9u da 9e o'ez'edi 9ta'ilno9t" ta=no9t i '(zina,
191
#ojmovi $
%&'$ Algoritam upravljanja baziran na fazi logici koji je implementiran u
mikrokontroleru.
%()K'*+, #R*#A-)OS.*$ Funkcije koje definiu !tepen pripadno!ti elemenata
nekom fazi !kupu.
%A/* SK(#$ "ored kla!i#ni$ elemenata !kupa neop$odno !adr%i i informaciju o
!tepenu pripadno!ti ti$ elemenata.
%A/*%*KA'*+A$ Skaliranje realni$ vredno!ti u fazi vredno!ti.
-,%A/*%*KA'*+A$ Skaliranje fazi vredno!ti u realne vredno!ti.
0,.O-A .,1*2.A$ &edan od algoritama za izra#unava'nje fazi upravljanja.
&OOK3(# .A,&A$ (abela #iji !u ulazi fazi greka i fazi promena gree) a izlaz fazi
upravljanje.
%A/* #RA4*&A$ *a#in na koji !e opi!uje znanje ek!perta u obliku +F (,-* pravila.
# kla9i=no; teo(i;i 9ku:ova" kada 9e :o9mat(a odno9 :(i:adno9ti nekiB
elemenata :(ema 9ku:u kae 9e da neki element ili :(i:ada nekom 9ku:u ili ne
:(i:ada,
.a 'i 9e na:i9ao :(o-(am za FLC :ot(e'no ;e na neki na=in uve9ti 9ku:
&azi :(avila ko;a o:i9u;u ak<i;u ek9:e(ta, Situa<i;a u 9i9temu u:(avl;an;a 9e moe
o:i9ati na 9lede?i na=in@ ek9:e(t :o9mat(a 9i9tem Fn:(, koliko t(enutna v(edno9t
tem:e(atu(e od9tu:a od zadaneH i na o9novu to-a dono9i od-ova(a;u?u odluku
koliko du-o -(e;ati,
ot(e'ni elementi za ek9:e(iment
192
<a'i pravila
# ek9:e(tnim 9i9temima" znan;e ek9:e(ta o:i9ano ;e na 9lede?i na=in@
AKO ;e -(e>ka tolika TADA -(e;ati toliko, # ve?ini :(o-(am9kiB ;ezika ovo 9e
im:lementi(a :(imenom IF TIEN :(avila, Neka 9lede?a 9itua<i;a :o9lui kao
:(ime( u:(avl;an;a@ -(e;e 9e voda ko;a 9e t(enutno nalazi na 9o'no; tem:e(atu(i
Foko ))
o
CH i t(e'a ;e za-(e;ati na 0*
o
C, C(o9e=anD ek9:e(t ?e ve(ovatno
(ea-ovati ovako@ neka 9e voda -(e;e 9ve dok 9e ne :o9ti-ne 0*
o
C" a zatim
od(avati zaBtevanu tem:e(atu(u na 0*
o
C :o :(in<i:u (ada $NP$FF (e-ulato(a,
#me9to o'i=no- $NP$FF =e9to 9e ko(i9ti $NP$FF (e-ulato( 9a
Bi9te(ezi9om" >to zna=i da 9e tem:e(atu(a od(ava u od(eAenim -(ani<ama" na
:(ime( izmeAu 41
o
C i 0/
o
C, .a li ;e ovakvo u:(avl;an;e 9i9temom do'(o zavi9i
od zaBteva ku:<a ko;i na(u=u;e :(oizvod F(e-ulato( tem:e(atu(eH,
(vo" moda 'i 'ilo ko(i9no :(imetiti da na ovakav na=in v(edno9t
tem:e(atu(e o9<ilu;e izmeAu 41 i 0/
o
C, .(u-o" ako u 9i9temu :o9to;i :(imetno
ka>n;en;e F:o;ava da 9e ene(-i;a -(e;a=a ne :(eno9i t(enutnoH tada ;e za o=ekivati
da 9e :(i do9tizan;u tem:e(atu(e :(e'ae >to ;e ka>n;en;e
ve?eH i da 9e inte(val F41"0/H :ove?ava,
Slika ), St(uktu(a 9i9tema u:(avl;an;a
Kada 'i 9e (e-ula<i;a tem:e(atu(e :o :(in<i:u $NP$FF (e-ulato(a
im:lementi(ala u &azi lo-i<i tada 'i :o9tu:ak u:(avl;an;a 'io@
IF tem:e(atu(a Z 41
o
C TJEN -(e;a= ON
IF tem:e(atu(a [ 0/
o
C TJEN -(e;a= OFF
$vakav (e-ulato( 9e moe 9o&tve(9ki ili Ba(dve(9ki Fdi-italno i analo-no
u:(avl;an;e (e9:ektivnoH (elativno lako (ealizovati i :(ili=no ;e ;a9an, o9to;i
9ku: :(avila ko;ima 9e moe o:i9ati malo &ini;e u:(avl;an;e tem:e(atu(om u
i9tom 9i9temu,
193
Slika 4, G(e>ka i :(omena -(e>ke
Teo(et9ki ;e :okazano F8a(t Ko9koH da ;e 8ulova al-e'(a Fili ;e9te / ili
ni;e *H 9amo 9:e<i;alan 9lu=a; &azi lo-ike" odno9no da ;e n;en :od9ku:, .akle"
$NP$FF (e-ulato( ;e 9amo 9:e<i;alan 9lu=a; FLC, FLC t(e'a :o9mat(ati kao
:o9tu:ak Fal-o(itamH ko;i na o9novu dve veli=ine F-(e>ka i :(omena -(e>keH
iz(a=unava u:(avl;an;e odno9no koliko Fu okvi(u :e(iode TY0 9ekundeH -(e;ati
da 'i :o9ti-li zadatu v(edno9t tem:a(atu(e FSlika 4H,
Slika 0, St(uktu(a Fazi lo-i=ko- kont(ole(a
G(e>ka Fzadata v(edno9t J t(enutna v(edno9tH da;e in&o(ma<i;u koliko ;e
t(enutna tem:e(atu(a daleko od zadate " dok :(omena -(e>ke Ft(enutna -(e>ka J
:(etBodna -(e>kaH da;e in&o(ma<i;u o '(zini ko;om 9e do9tie zadata v(edno9t
FSlika 4H, $ve dve veli=ine 9u ulaz u FLC i one ima;u konk(etne v(edno9ti Fu
oCH,
.o'i;an;e 9tva(ne v(edno9ti u:(avl;an;a
$'(ada do'i;eniB Fizme(eniBH in&o(ma<i;a 9e odvi;a u t(i &aze@
/, FaDiBika)i*a F9kali(an;eH"
), Look6%1 !a9#la Fiz(a=unavan;e &azi u:(avl;an;aH i
4, D#BaDiBika)i*a Finve(zno 9kali(an;eH,
194
Slika +, MM 9i-nal
FAEIFIKACIAH G(e>ka i :(omena -(e>ke 9e &azi&iku;u, N:(," ako ;e zadata
v(edno9t 0*
o
C" a t(enutna v(edno9t ;e 4*
o
C tada ;e -(e>ka eY/*
o
C, Ako ;e
:(etBodna v(edno9t -(e>ke 'ila )5
o
C" tada ;e deY)
o
C, $ve v(edno9ti 9e do'i;a;u
u t(enu<ima kiT -de ;e <eo '(o;, G(e>ka i :(omena -(e>ke 9e zatim :(e(a=una;u
u &azi :(omenl;ive e& i de&, #9vo;eno ;e da 9e &azi v(edno9ti nalaze u inte(valu J0
do 0" kome ;e :(id(uen od-ova(a;u?i inte(val (ealniB v(edo9ti Fe i deH,
Na o9novu zadane v(edno9ti i :o=etne v(edno9ti tem:e(atu(e" od(eAu;e 9e
emin i emaU, N:(, ako ;e zadata v(edno9t tem:e(atu(e 0*
o
C i :o=etna v(edo9t /*
o
C" iz(a=una 9e eminYJ4*
o
C i emaUY4*
o
C, od :(et:o9tavkom da 9e za 0
9ekunde tem:e(atu(a mak9imalno moe :ove?ati za /
o
C 9ledi da ;e deminYJ/
o
C
i demaUY/
o
C,
LOOK UP TA=ELAH Fiz(a<unavan;e &azi u:(avl;an;aH, Kada 9e od(ede e& i de&"
tada 9e na o9novu Look\u: ta'ele od(edi u& F&azi u:(avl;an;eH,
Slika 2, Look u: ta'ela u 4. koo(dinatnom 9i9temu
DEFAEIFIKACIJAH !ealno u:(avl;an;e zaBteva :(evoAen;e &azi u:(avl;an;a u
(ealnu v(edno9t, Kako ;e :e(ioda TY0 9ekunde" tada u:(avl;an;e od(eAu;e u kom
;e delu inte(vala -(e;a= ukl;u=en FSlika +H, #:(avl;an;e ima o'lik MM 9i-nala
ko;i 9lui da ukl;u=u;e i i9kl;u=u;e -(e;a=, (etBodnom izla-an;u :o9tu:<i
195
&azi&ika<i;e i de&azi&ika<i;e 9u (elativno ;edno9tavni, $9talo ;e nedo(e=eno kako
9e do'i;e L$$K\# ta'ela ko;a ;e u 9tva(i o9nova 9amo- al-o(itma u:(avl;an;a,
Fo$'i$an*# Look6%1 !a9#l#
(e izla-an;a 9amo- :o9tu:ka do'i;an;a LookJu: ta'ele :(et:o9tavimo za
t(enutak da :o9to;i -otova ta'ela, Analizom LookJu: ta'ele moe 9e :(imetiti da
u:(avl;an;e moe 'iti 9amo :ozitivno odno9no da 9e 9i9tem moe i9kl;u=ivo
za-(evati FBladi 9e tako >to 9e -(e;an;e i9kl;u=iH, Kako 9u v(edno9ti u& /")"4 ili 0
to ;e u :e(iodi od 0 9ekunde -(e;a= ukl;u=en /")"4 ili 0 9ekunde,
Moe 9e :(imetiti da ;e &azi u:(avl;an;e mno-o &ini;e od $NP$FF
u:(avl;an;a, Koliko ;e C&ini;eD zavi9i od 9ame 9t(uktu(e FLC odno9no 9o&tve(a,
o9tu:ak do'i;an;a v(edno9ti F*"/")"4 i 0H ko;e 9e u:i9u;u u LookJu: ta'ela 9e
moe (azumeti na o9novu :omo?ne ta'ele ko;a 9e naziva Fazi A9o<i;ativna
Memo(i;a FTa'ela )H i Slike3,
TA=ELA 0 JN MN PN MP JP
JN J J J J J
MN N N N N N
PN N N N N N
MP M M J J J
JP J J J J J

Di*a&$a' !oka 1$o&$a'a
o9tu:ak u:(avl;an;a ;e 9lede?i@ zadana ;e (e&e(entna v(edno9t" a u
:e(iodi=nim v(emen9kim inte(valima F:e(ioda oda'i(an;a ;e ovde 0 9ekundeH 9e
:(ima di-italizovana in&o(ma<i;a o t(enutno; v(edno9ti tem:e(atu(e,
Nakon to-a iz(a=unava 9e -(e>ka i :(omena -(e>ke na o9novu ko;iB
F:(etBodno &azi&i<i(aneH 9e iz LookJu: ta'ele" o=ita &azi&ikovana v(edno9t
u:(avl;an;a Fod * do 0H ko;a 9e zatim de&azi&iku;e i kao takva :(ed9tavl;a
v(emen9ki inte(val u kome ;e -(e;a= ukl;u=en, 6adatak mik(okont(ole(a ;e da
o'ez'edi da -(e;a= 'ude ukl;u=en onoliko du-o koliko ;e iz(a=unato, Na Sli<i
:(ikazan ;e 'lok di;a-(am za o:i9ani 9i9tem u:(avl;an;a,
Al-o(itam u:(avl;an;a 9e nalazi u inte(a:t (utini ko;a 9e aktivi(a 9vakiB /2,450
m9, .a 'i 9e :ode9ila :e(ioda oda'i(an;a od 0 9 :ot(e'no ;e :(i'lino )00 !TI
:(ekida, Kada 9e iz(a=una v(eme (ada -(e;a=a F*ZTIME\$NZ0H :ot(e'no ;e
196
o'ez'editi i9kl;u=en;e -(e;a=a nakon i9teka to- v(emen9ko- inte(vala =ime 9e
-ene(i>e MM 9i-nal 9a :e(iodom 0 9 ko;i :(ed9tavl;a u:(avl;an;e,
.i;a-(am toka :odataka
Ko'#n!a$ $#D%l!a!a
(e im:lementa<i;e al-o(itma u:(avl;an;a na (ealnom 9i9temu izv(>ena ;e
9imula<i;a na o9novu &izi=ko- zakona o t(an9&o(ma<i;i ene(-i;e, (etva(an;e
elekt(i=ne ene(-i;e u to:lotu 9e moe o:i9ati ;edna=inom @
&KtL.KcK4
-de ;e Y/+*M" 9na-a -(e;a=a" dt ;e v(eme (ada -(e;a=a" mY*,0 k- ma9a vode"
<Y0/52JPK-iK" 9:e<i&i=ni to:lotni ka:a<itet vode a dT :(omena tem:e(atu(e
vode u9led -(e;an;a, Nakon 9imula<i;e al-o(itam u:(avl;an;a ;e te9ti(an na
(ealnom 9i9temu,
197
.i;a-(am toka :(o-(ama
Simuli(ani odziv 9i9tema 9a LookJu: ta'elom
Svake 0 9ekunde v(edno9t 9a A. konve(to(a 9e 9me>ta u deo ek9te(no-
!AMJa" a zatim 9e te v(edno9ti 9e(i;9kom komunika<i;om :(e'a<u;u na (a=una(
-de 9u (ezultati o'(aAeni,
$dziv (ealno- 9i9tema
o(eAen;em 9imuli(ano- i (ealno- odziva 9i9tema" moe 9e :(imetiti velik
9te:en 9a-la9no9ti, !azlika izmeAu 9imuli(ano- i (ealno- odziva na9ta;e u9led
198
:o9to;an;a >uma u 9i9temu kao i nemo-u?no9ti da 9e u :ot:uno9ti 9imuli(a (ealan
9i9tem, #me9to zakl;u=ka" :onuAen ;e od-ovo( na :itan;e za>to ;e &azi kont(ole(
:o-odan za inen;e(e automatikeE
$:i9u;e (e>en;e 'ez kom:lek9no- matemati=ko- modela 9i9tema,
$:timizu;e ve? :oznata (e>en;a 9a name(om do'i;an;e ;edno9tavni;e- i
e&ika9ni;e- k(a;n;e- :(oizvoda
Sman;u;e <enu k(a;n;e- :(oizvoda na o9novu :o;edno9tavl;en;a :o9tu:ka
:(o;ektovan;a i9to-
o;a>n;ava 9i9tem, Si9tem ;e (azuml;ivi;i" :o-odni;i za od(avan;e i
una:(ed;ivan;e
Ve?a ot:o(no9t na -(e>ke i :(omene u okolini 9i9tema,
ove?ana (o'u9no9t 9i9tema 'ez 9man;en;a n;e-ove o9etl;ivo9ti,
Na o9novu do'i;eniB ek9:e(imentalniB (ezultata moe 9e zakl;u=iti da ;e
&azi lo-i=ki kont(ole( :(imenl;iv u :(o'lemima (e-ula<i;e tem:e(atu(e" ali 9e ne
moe dati zav(>na o<ena o mo-u?no9tima i kvalitetu" ;e( 9i9tem ni;e te9ti(an u
u9lovima :o(eme?a;a" niti ;e :o(eAen 9a d(u-im al-o(itmima u:(avl;an;a Fod ko;i
;e I. (e-ulato( ti:i=an :(ed9tavnikH,
199
3. INTELIGENTNI INFORMACIONI SISTEMI
3.1. U"o; % in!#li&#n!n# inBo$'a)ion# i!#'#
3.1.1.Ono"ni 1o*'o"i i !#$'inolo&i*a
In&o(ma<ioni 9i9temi
Inteli-entni 9i9temi
Inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
3.1.0. Fok% iDla&an*a
3.1.,. R#Di'#
3.1... =i9lio&$aBk# na1o'#n#
3.1.3. Ko$in# a;$## na In!#$n#!%
3.0. O!k$i"an*# Dnan*a % 9aDa'a 1o;a!aka
3.0.1. Po*a' o!k$i"an*a Dnan*a % 9aDa'a 1o;a!aka J ,KDD
ta 9ve 9:ada u o'la9t K..E
oznati :(ime(i K.. i .M 9i9tema
K(atak i9to(i;at o'la9ti K.. i .M
K..P.M i o9tale di9<i:line
3.0.0. D#Bini)i*#
3.0.,. O!k$i"an*# Dnan*a % 9aDa'a 1o;a!aka kao 1$o)#
$dlike :odataka u 'azi
K(ei(an;e <il;niB :odataka
(e=i>?avan;e i :(ed:(o<e9i(an;e :odataka
T(an9&o(ma<i;a :odataka
.M J otk(ivan;e :atte(na u :oda<ima
Inte(:(eta<i;a i evalua<i;a :atte(na
(ed9tavl;an;e otk(iveno- znan;a
200
3.1. U"o;
$9novna ide;a #voda ovo- 9e-menta kn;i-e ;e e!inisanje ireg konteksta u kome
9e (azmat(a;u inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi u o9talim :o-lavl;ima, # tom <il;u" u
ovom :o-lavl;u 9u inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi :(ed9tavl;eni iz u-la in&o(ma<ioniB
9i9tema uo:>te" kao i iz u-la 9av(emeniB inteli-entniB 9o&tve(9kiB 9i9tema,
Sv(Ba ovo- :o-lavl;a ;e i de&ini9an;e 9viB na;vani;iB :o;mova na ko;e 9e o9lan;a;u
o9tala :o-lavl;a, .e&ini<i;e na ovom me9tu ni9u 9t(iktne" ve? 9amo o:i9ne, o(ed to-a"
data ;e i ;edna mo-u?a kla9i&ika<i;a inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema" kao i k(atka
di9ku9i;a n;iBoviB :(imena i :e(&o(man9i, TakoAe ;e :(e<izno navedeno ko;i 9e o:>ti
a9:ekti inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema nalaze u &oku9u izla-an;a u ovo; kn;izi"
'udu?i da :o9to;i vi>e (azli=itiB :(i9tu:a u o:i9ivan;u tiB 9i9tema, Na 9amom k(a;u ;e dat i
k(atak :(e-led oniB inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema ko;ima 9u :o9ve?ena o9tala
:o-lavl;a,
3.1.1. Ono"ni 1o*'o"i i !#$'inolo&i*a
$:i9nim de&ini9an;em vaAniB :o;mova u ovom odel;ku uvodi 9e na 9amom
:o=etku i od-ova(a;u?a te(minolo-i;a, Kako ni kod na9 ni u 9vetu ;o> uvek ne :o9to;i
:ot:uno 9tanda(dizovana te(minolo-i;a u o'la9ti inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema"
te(mini uvedeni u ovom :o-lavl;u i ko(i>?eni nadal;e 9u u 9kladu 9a na;=e>?e ko(i>?enim
:o;movima ko;i 9e ko(i9te za i9te,
InBo$'a)ioni i!#'i
# na;>i(em 9mi9lu (e=i" 9vaki siste. ;e 9klo: 9a9tavl;en od nekiB meAu9o'no
:ovezaniB delova" ko;i &unk<ioni>u kao ;edin9tvena <elina, .elovi 9i9tema 9u o';ekti ko;i
9e o:i9u;u :(eko 9vo;iB atri7uta. Sku: t(enutniB v(edno9ti at(i'uta neko- 9i9tema
:(ed9tavl;a t(enutno stanje to- 9i9tema, Svaki 9i9tem :o9to;i u nekom okru$enju> ko;e
delu;e na 9i9tem i na ko;e 9i9tem v(>i 9vo;e de;9tvo,
$k(uen;e 9i9tema 9e moe t(eti(ati kao 9ku: nekiB d(u-iB o';ekata i 9i9tema ko;i
9u u inte(ak<i;i 9a :a9mat(anim 9i9temom, $k(uen;e kao <elina takoAe ima 9vo;e
at(i'ute, .e;9tvo ok(uen;a na 9i9tem 9e naziva ula' 9i9tema, od de;9tvom ulaza" u
o:>tem 9lu=a;u men;a 9e 9tan;e 9i9tema, .e;9tvo 9i9tema na ok(uen;e naziva 9e i'la'
9i9tema, od de;9tvam izlaza" u o:>tem 9lu=a;u men;a 9e 9tan;e ok(uen;a,
$';ekti ko;i =ine 9i9tem mo-u da 'udu veoma (aznov(9ni, I9to to vai i za veze
izmeAu o';ekata u 9i9temu, Jedan od na=ina da 9e kla9i&iku;u veze izmeAu o';ekata ;e da
9e 9mat(a da 9e one o9tva(u;u (azmenom mate(i;e" ene(-i;e ili in&o(ma<i;a, 6'o- temat9ke
o(i;enta<i;e ove kn;i-e" u dal;em tek9tu 9e (azmat(a;u 9amo veze ko;e 9e o9tva(u;u
201
(azmenom in&o(ma<i;a,
InBo$'a)i*#I 1o;a)iI 9aD# 1o;a!aka i inBo$'a)ioni i!#'i
In!or.acioni siste. ;e 9i9tem u kome 9e veze izmeAu o';ekata u n;emu" kao i veze
izmeAu 9i9tema i ok(uen;a Fulaz i izlaz 9i9temaH" o9tva(u;u (azmenom in&o(ma<i;a,
$9novna &unk<i;a 9vako- in&o(ma<iono- 9i9tema ;e =uvan;e i :(eno9 :odataka o
=in;eni<ama vezanim za 9tan;e 9i9tema i ok(uen;a" kao i n;iBova o'(ada u 9kladu 9a
zaBtevima ko(i9nika, &oatak ;e kodi(ana :(ed9tava u (a=una(u o neko; =in;eni?e v(>i ko(i9nik,
# 9vetlu na:(ed navedeniB de&ini<i;a" moe 9e :(e<izni;e de&ini9ati i 9tan;e 9i9tema,
$no na izve9tan na=in o:i9u;e &undamentalne ka(akte(i9tike 9i9tema u :o9mat(anom
t(enutku@ 9ku: o';ekata 9i9tema" 9ku: n;iBoviB meAu9o'niB veza i 9ku: v(edno9ti at(i'uta
o';ekata u tom t(enutku, Stan;e 9i9tema (e&lektu;e i i9to(i;u :(omena u n;emu, Stan;e
:(ed9tavl;a 9ku: in&o(ma<i;a o :(o>lo9ti i 9ada>n;o9ti 9i9tema na o9novu ko-a 9e moe u
'udu?no9ti od(editi izlaz 9i9tema ako ;e :oznat ulaz,
$:>ta 9t(uktu(a 9vako- in&o(ma<iono- 9i9tema :(ikazana ;e na 9liteniB 9a minimumom (edundan9e" ko;i
9e ko(i9te tokom :(o<e9a o'(ade u 9i9temu, Ti :oda<i modeli(a;u" odno9no :(ed9tavl;a;u
o';ekte" at(i'ute o';ekata i veze o';ekata neko- (ealno- 9i9tema, (e<izni;e" ako <eo ;edan
in&o(ma<ioni 9i9tem :o9mat(amo kao model neko- (ealno- 9i9tema" onda 'aza :odataka
od-ova(a 9tan;u 9i9tema, #lazni :odatavan;e t(an9&o(mi>u :odatke iz 'aze :odataka
in&o(ma<iono- 9i9tema -ene(i>u?i :(i tome zaBtevane izlaze, To od-ova(a de;9tvu (ealno-
9i9tema na n;e-ovo ok(uen;e" :(i =emu 9e t(enutno 9tan;e 9i9tema t(an9&o(mi>e
ko(i>?en;em od-ova(a;u?e izlazne t(an9&o(ma<i;e,
Slika / J $:>ta 9t(uktu(a in&o(ma<ioniB 9i9tema
202
Vaan :o;am" ko;i 9e vezu;e za 'aze :odataka in&o(ma<ioniB 9i9tema ;e siste. za
upravljanje 7a'o. poataka. To ;e 9o&tve(9ki 9i9tem" ko;i omo-u?u;e (ad 9a 'azom
:odataka i n;eno ko(i>?en;e od 9t(ane vi>e ko(i9nika" a da :(i tome 9vaki ko(i9nik do'i;a
onakvu lo-i=ku 9liku :odataka kakva n;emu od-ova(a, .a 'i 9e to :o9ti-lo" 9i9tem za
u:(avl;an;e 'azom :odataka mo(a da o'ez'edi 9kladi>ten;e :odataka u 'azi 9a
minimumom (edundan9e" kao i lo-i=ko i &izi=ko (azdva;an;e 'aze :odataka od :(o-(ama
ko;i ;e ko(i9te, Fizi=ki" 'aza :odataka ;e o'i=no o(-anizovana kao 9ku: datoteka na di9ku,
odatavan;a" ne =ini to di(ektno" ve? :o9(ed9tvom 9i9tema za u:(avl;an;e
'azom :odataka, Tako 9e :o9tie da 9e :oda<ima u:(avl;a na ;edin9tven na=in, # tom
9mi9lu" 9i9tem za u:(avl;an;e 'azom :odataka :(ed9tavl;a neku v(9tu Gza>titno- omota=aG
oko 'aze :odataka,
6enik poataka ;e G'aza :odataka o 'azi :odatakaG" odno9no meta 'aza :odataka,
Lo-i=ki" on 9e o'i=no :(ed9tavl;a na i9ti na=in kao i 9ama 'aza :odataka" a 9ad(i o:i9e
9viB o';ekata 9i9tema" n;iBoviB at(i'uta i :oten<i;alniB v(edno9ti" &izi=ke i lo-i=ke
o(-aniza<i;e" :(ava ko(i>?en;a i 9li=no, Fizi=ki" (e=nik :odataka o'i=no :(ed9tavl;a
:o9e'nu datoteku Fili eventualno 9ku: datotekaH, !e=nik :odataka 9e &o(mi(a i au(i(a
:(ilikom de&ini9an;a o';ekata u 9i9temu,
Mo;#li 1o;a!aka i %1i!ni *#Di)i
Stati=ki a9:ekt neko- in&o(ma<iono- 9i9tema" odno9no n;e-ove 'aze :odataka i
9i9tema za u:(avl;an;e 'azom :odataka" =ini model :odataka, $n o:i9u;e o';ekte" at(i'ute
i veze u 9i9temu :(eko lo-i=ke 9t(uktu(e 'aze :odataka, .inamika in&o(ma<iono- 9i9tema"
de;9tva ulaza na 9tan;e 9i9tema i izlazne t(an9&o(ma<i;e 9e :(ikazu;u :(eko modela
:(o<e9a,
.ana9 9e u in&o(ma<ionim 9i9temima ko(i9ti vi>e modela :odataka, $ni ko;i 9u od
zna=a;a za o9tala :o-lavl;a 9u (ela<ioni i o';ektni Fo';ektno o(i;enti9aniH, (ema
relaciono. .oelu> 'aza :odataka :(ed9tavl;a 9e kao 9ku: ta'ela, #lazi Fv(9teH ta'ele 9u
9lo-ovi &ik9ne duine, Jedan 9lo- 9ad(i v(edno9ti :odataka za 9vako :ol;e" odno9no
u(eAenu li9tu v(edno9ti, Kolone ta'ele de&ini>u :ol;a,
Na :(ime(" ;edan 9lo- (ela<ione 'aze o 9tudentima neko- &akulteta moe da 9ad(i
:ol;a :o:ut imena" :(ezimena" datuma (oAen;a" '(o;a indek9a" 9me(a na ko;i ;e 9tudent
u:i9an" itd, $:e(a<i;ama nad :oda<ima u ta'eli -ene(i>e 9e izlaz takoAe u vidu ta'ela,
Fo(malna matemati=ka :odlo-a za mani:ula<i;u ta'elama :o9to;i" veoma ;e 'o-ata" a
;edno9tavna ;e i za im:lementa<i;u u okvi(u 9i9tema za u:(avl;an;e 'azama :odataka,
-7jektni> odno9no o7jektno-orijentisani .oel :odataka do9ta 9e (azliku;e od
(ela<iono-, odau u o';ektno o(i;enti9anim :(o-(am9kim ;ezi<ima"
kakvi 9u na :(ime( Java i CWW, To 9u ;edin9tveni entiteti" ko;i :o9edu;u 9vo;e 9tan;e"
i9kazano :(eko t(enutne v(edno9ti at(i'uta" kao i 9vo;e metode" :omo?u ko;iB 9e de&ini>e i
im:lementi(a :ona>an;e o';ekata,
Neki od at(i'uta ozna=ava;u veze o';ekta 9a d(u-im o';ektima, Svaki o';ekat ;e
in9tan<a neke kla9e, Kla9a de&ini>e at(i'ute i metode 9vo;iB o';ekata" te 9to-a :(ed9tavl;a
a:9t(aktni ti: :odataka" odno9no o';ekata, $';ektu 9e na;=e>?e :(i9tu:a 9lan;em :o(uka"
odno9no ko(i>?en;em n;e-oviB metoda,
Na :(ime(" o';ekat ko;i :(ed9tavl;a ;edno- 9tudenta u 'azi :odataka o 9tudentima
neko- &akulteta imao 'i de&ini9ane at(i'ute :o:ut oniB :omenutiB u -o(n;em :(ime(u,
TakoAe" i9ti o';ekat 'i imao i metode za au(i(an;e tiB at(i'uta" izve>tavan;e o n;iBovim
v(edno9tima" od-ova(a;u?a iz(a=unavan;a Fn:(, 9(edn;e o<ene :oloeniB i9:itaH" itd,
$';ektni Fo';ektnoJo(i;enti9aniH 9i9temi za u:(avl;an;e 'azama :odataka inte-(i>u
ka(akte(i9tike 'aza :odataka i o';ektnoJo(i;enti9aniB :(o-(am9kiB ;ezika, Neki takav ;ezik
9e :(o>i(u;e kon9t(uk<i;ama za zadavan;e u:ita" konku(entni :(i9tu: :oda<ima" itd,
$';ekti u 'azi :odataka onda iz-leda;u kao i 9vi d(u-i o';ekti u tom :(o-(am9kom ;eziku,
$9novna ide;a ;e da 9e na ta; na=in ukine :ot(e'a za :(evoAen;em :odataka iz za:i9a u
'azi :odataka u o';ekte :(o-(am9ko- ;ezika i o'(nuto" ko(i>?en;em neke inte(ne &o(me,
(o-(ame( t(e'a da na:i>e :(o-(am a:lika<i;e ko(i>?en;em to- :(o-(am9ko- ;ezika"
kao i da de&ini>e (e=nik :odataka, Kom:ila<i;om izvo(no- :(o-(ama i (e=nika 9e do'i;a
'ina(ni kod" ko;i 9e onda linku;e 9a izv(>nim kodom 9i9tema za u:(avl;an;e 'azom
:odataka, Tako do'i;ena a:lika<i;a ne9metano :(i9tu:a 'azi :odataka" uz o=i-ledan u9lov
da ti:ovi Fkla9eH :odataka u 'azi od-ova(a;u (e=niku :odataka, Na ta; na=in 9e v(>i
t(an9:a(entna inte-(a<i;a 'aze :odataka i :(o-(am9ko- ;ezika, Takve 'aze :odataka mo-u
:(eko m(ee da ko(i9te (azne a:lika<i;e,
Si9tem za u:(avl;an;e 'azom :odataka omo-u?u;e i komunika<i;u izmeAu
ko(i9nika i 'aze :odataka ko(i>?en;em ;ezika 'li9kiB ko(i9niku" odno9no n;e-ovom
:(i(odnom ;eziku, $ni :(ua;u ko(i9niku mo-u?no9t da :(i9tu:a 'azi :odataka
ko(i>?en;em od-ova(a;u?iB u:ita" u 9kladu 9a una:(ed :(o:i9anom 9intak9om ;ezika" te da
na o9novu n;iB do'i;a od-ova(a;u?e izve>ta;e, Na;:oznati;i u:itni ;ezik za (ela<ione 'aze
:odataka ;e :S) D:tructure Suer= )anguage@> ko;i 9e za9niva na kom'ina<i;i (ela<ione
al-e'(e i (ela<iono- (a=una, S]L moe da 9e ko(i9ti za komunika<i;u 9a 'azom :odataka i
inte(aktivno Fza zadavan;e u:ita 9a te(minalaH i iz komandi 9tanda(dniB :(o-(am9kiB
;ezika, $9im to-a" S$L moe da 9e ko(i9ti i kao ;ezik za o:i9 :odataka" ;e( 9ad(i i
kon9t(uk<i;e za o:i9ivan;e 'aze :odataka, $n takoAe :o9edu;e i kont(olne kon9t(uk<i;e za
de&ini9an;e za>tite :odataka i inte-(iteta 'aze :odataka" za o:o(avak 'aze :odataka" kao i
za omo-u?avan;e konku(entno- :(o<e9i(an;a :odataka,
Na;:oznati;i o';ektni :andan S$LJu ;e -S) D-7ject Suer= )anguage@>
dekla(ativni ;ezik za au(i(an;e o';ektniB 'aza :odataka i zadavan;e u:ita, Kao o9nova za
204
de&ini9an;e $]LJa ko(i>?en ;e S]L, #:iti na:i9ani u ta dva ;ezika v(lo 9u 9li=ni" kako :o
kl;u=nim (e=ima tako i vizuelno, I:ak" kom:ati'ilno9t $]LJa 9a S]LJom ;e 9amo
delimi=na, !azlo- tome 9u na:(ed :omenuti zaBtevi ko;i 9e :o9tavl;a;u :(ed o';ektni
9i9tem za u:(avl;an;e 'azom :odataka" a ko;i 9u d(u-a=i;i u :o(eAen;u 9a (ela<ionim,
EBikano 1$#!$aAi"an*# i 1$onalaA#n*# inBo$'a)i*a
#o:>teno :o9mat(ano" ko(i9nik u na;ve?em '(o;u 9lu=a;eva :(i9tu:a 'azi :odataka
ko(i>?en;em od-ova(a;u?iB u:ita u <il;u do'i;an;a nekiB el;eniB in&o(ma<i;a, In&o(ma<i;e
ko;e 9i9tem :(ua ko(i9niku kao (ezultat :(o<e9i(an;a n;e-oviB u:ita u:akovane 9u u
od-ova(a;u?e izve>ta;e, Takva :ot(a-a za in&o(ma<i;ama moe da 9e odi-(ava u vi>e
(azli=itiB vidova" u >i(okom di;a:azonu od pretra$ivanja 'aze :odataka da 'i 9e :(ona>la
in&o(ma<i;a za ko;u 9e una:(ed zna da 9e u n;o; nalazi" do tzv, eksplorativnog istra$ivanja
u novom domenu,
od :(et(aivan;em 'aze :odataka :od(azumeva 9e :(o<e9 9i9temat9ko- i9:itivan;a
:odataka Fo';ekataH u n;o; na o9novu una:(ed zadato- kl;u=a" 9a <il;em da 9e lo<i(a
:odatak ko;i od-ova(a kl;u=u, Ek9:lo(ativno i9t(aivan;e odno9i 9e na :(o<e9 otk(ivan;a
9u>tine neko- domena ko;i ;e :(etBodno 'io ne:oznat ko(i9niku" ko(i9te?i neku v(9tu
navi-a<i;e k(oz :odatke u 'azi :odataka Fili 'azama :odatakaH iJili kolek<i;e dokumenata
ko;i 9e odno9e na ta; domen,
Kada ;e kolek<i;a :odataka Fo';ekataH ko;a 9e :(et(au;e :o 9vo;o; :(i(odi
tek9tualna" t;, ako 9e (adi o dokumentima" onda 9e :(o'lem :(et(aivan;a :o9mat(a kao
:(o'lem pronala$enja in!or.acija Dola$enja o in!or.acija" ili i'vlaenja in!or.acija iz
te kolek<i;eH, Tada ko(i9nik o'i=no eli da u veliko; kolek<i;i dokumenata :(onaAe
:od9ku: oniB dokumenata ko;i od-ova(a;u n;e-ovim :ot(e'ama, Ta; :o9tu:ak 9e do9ta
(azliku;e od kla9i=no- :(et(aivan;a 'aza :odataka" -de 9u i :oda<i" i kl;u=evi" i izve>ta;i
:(e<izno 9t(uktu(i(ani,
# :(o'lemima :(onalaen;a in&o(ma<i;a :o :(avilu 9e ko(i9ti neki :o9tu:ak
ineksiranja dokumenata, Indek9i(an;e :(ed9tavl;a :(id(uivan;e od-ova(a;u?iB
de9k(i:to(a 9ad(a;a" odno9no kl;u=niB (e=i :o;edinim dokumentima, .e9k(i:to(i 9ad(a;a
i kl;u=ne (e=i onda :(ed9tavl;a;u od-ova(a;u?i dokument i 9lue za od(eAivan;e
(elevantno9ti to- dokumenta u :o-ledu ko(i9nikovo- u:ita, .e9k(i:to(i 9ad(a;a 9e
(azliku;u od kl;u=eva u kla9i=nom :(et(aivan;u :o tome >to na neki na=in (e:(ezentu;u
9emanti=ki 9ad(a; dokumenata i mo-u da ima;u od-ova(a;u?e tein9ke &akto(e" dok 9u
kl;u=evi :o :(avilu :ot:uno :(e<izni i Gek9te(niG u odno9u na 9ad(a; :odataka ko;i 9e
:(et(au;u,
E&ika9no9t :(onalaen;a in&o(ma<i;a me(i 9e na;=e>?e jaino. o'iva i preci'noFu.
Ja=ina odziva ;e odno9 '(o;a :(onaAeniB (elevantniB dokumenata i uku:no- '(o;a
(elevantniB dokumenata u kolek<i;i ko;a 9e :(et(au;e, (e<izno9t :(ed9tavl;a odno9 '(o;a
205
:(onaAeniB (elevantniB dokumenata i uku:no- '(o;a :(onaAeniB dokumenata, # idealnom
9lu=a;u i ;a=ina odziva i :(e<izno9t ima;u vi9oke v(edno9ti, # :(ak9i ;e" meAutim" o'i=no
:ot(e'no i?i na neki kom:(omi9, Indek9i(an;em 9:e<i&i=niB kl;u=niB (e=i i iz(aza u nekom
dokumentu do'i;a 9e vi9oka :(e<izno9t" ali 9la' odziv, Indek9i(an;em o:>ti;iB iz(aza i
:o;mova do'i;a 9e ;ak odziv ali 9ta'i;a :(e<izno9t, Sto-a 9e u :(ak9i e&ika9no9t 9i9tema za
:(onalaen;e in&o(ma<i;a me(i :(e<izno>?u za (azli=ite nivoe ;a=ine odziva,
Indek9i(an;e 9e u 9i9temima za :(onalaen;e in&o(ma<i;a moe v(>iti manuelno i
automat9ki, Manuelno indek9i(an;e ;e =e9to ne:(akti=no ako ;e '(o; dokumenata u
kolek<i;i veliki" iako 9u kod n;e-a :(ove(a (e=nika (elevantniB :o;mova i kont(ola
tein9kiB &akto(a 9t(oi;i i :od di(ektnim nadzo(om ko(i9nika, Automat9ko indek9i(an;e ne
zaBteva 9t(o-e :(ove(e" a omo-u?u;e i :(ed9tavl;an;e ve?e- '(o;a (elevantniB a9:ekata
dokumenata ne-o manuelno indek9i(an;e, I:ak" i automat9ko indek9i(an;e :o;edina=niB
(e=i i 9loeni;iB &(aza ;o> uvek 9e izvodi do9ta :(imitivno" ;edno9tavnim ko(i>?en;em
9tati9ti=kiB" :(o'a'ili9ti=kiB" lin-vi9ti=kiB i d(u-iB metoda, Kao (ezultat te ne9av(>eno9ti
automat9ko- indek9i(an;a" 'ez di(ektne kont(ole ko(i9nika" dokumenti 9u =e9to
nedovol;no adekvatno indek9i(ani,
(o<e9 :(onalaen;a in&o(ma<i;a uvek 9e u in&o(ma<ionim 9i9temima odvi;a :o
nekom modelu, Sa9tavni delovi ;edno- takvo- modela 9u@
J na=ini za :(ed9tavl;an;e dokumenata i u:ita
J 9t(ate-i;e za od(eAivan;e (elevantno9ti :o;edina=niB dokumenata u odno9u na
:o9tavl;eni u:it
J metode za (an-i(an;e :(onaAeniB dokumenata u izlaznom izve>ta;u
J meBanizmi :omo?u ko;iB ko(i9nik uno9i :ov(atne in&o(ma<i;e o (elevantno9ti
:(onaAeniB dokumenata
Modeli :(onalaen;a in&o(ma<i;a kla9i&iku;u 9e na 'azi teo(i;9kiB meBanizama ko;i
lee u n;iBovo; o9novi" :a tako :o9to;e modeli za9novani na teo(i;i 9ku:ova" al-e'a(9ki
modeli" :(o'a'ili9ti=ki modeli i Bi'(idni modeli,
# novi;e v(eme :(o'lem :(onalaen;a in&o(ma<i;a do'io ;e i ;ednu novu dimenzi;u
zaBval;u;u?i :o:ula(no9ti Inte(neta i Mo(ld Mide Me'Ja, RRR ;e :(akti=no ne9a-ledivo
veliki i 9talno (a9tu?i di-italni in&o(ma<ioni :(o9to(" u kome :o9to;i izuzetna (aznov(9no9t
in&o(ma<ioniB (e9u(9a F:e(9onalne 9t(ani<e" onJline di-italne 'i'lioteke" katalozi i
:(ezenta<i;e (azniB :(oizvoda" u9lu-a" kom:ani;a" o(-aniza<i;a i in9titu<i;a" d(avne i
d(u>tvene in&o(ma<i;e za ;avnu di9t(i'u<i;u" i9t(aiva=ke :u'lika<i;e" FT" #9enet neR9"
mail 9e(ve(i" itd,H, # takvom :(o9to(u" e&ika9no9t :(et(aivan;a i :(onalaen;a dokumenata
ni;e 9amo 9tva( '(zine i :ouzdano9ti (ada :o;ediniB 9e(ve(a" ve? i adekvatniB teBnika za
:(onalaen;e in&o(ma<i;a,
Svakom ko(i9niku MMM-a 9i-u(no 9e 'a( ;ednom de9ilo da na :o9tavl;eni u:it
do'i;e na Bil;ade od-ovo(a" u okvi(u izve>ta;a ko;i 9ad(i na de9etine 9t(ani<a konk(etniB
linkova" a da :(i tome oni na;vani;i uo:>te ni9u na v(Bu,
!azlo- takvo; nee&ika9no9ti na;=e>?e lei u ko(i>?en;u k(a;n;e ;edno9tavniB ali
206
nedovol;no mo?niB" GmeBani=kiBG teBnika automat9ko- indek9i(an;a dokumenata,
Kla9i=ni :(et(aiva=i F:o:ut Alta Vi9teH 9a9to;e 9e od t(i kom:onente@ indek9a" :(o-(ama
za :(et(aivan;e i :(o-(ama za k(ei(an;e indek9a, :(o-(ami za k(ei(an;e indek9a" tzv,
G(o'otiG ili G:au<iG F9:ide(9" <(aRle(9H" automat9ki 9keni(a;u (azne Me' 9e(ve(e i 9t(ani<e i
&o(mi(a;u indek9e #!LJad(e9a" kl;u=niB (e=i" linkova i tek9tova, $ni takoAe :(ate i
linkove na :o;edinim 9t(ani<ama da 'i :(ona>li d(u-e (elevantne 9t(ani<e" a takoAe 9e
:ov(emeno i v(a?a;u na 9e(ve(e i 9t(ani<e da 'i :(ove(ili da Ii 9e na n;ima ne>to
:(omenilo, Kada ko(i9nik zada u:it" :(o-(am za :(et(aivan;e :(et(au;e indek9 ko;i 9u
G(o'otiG na:(avili i ko;i 9e 9talno o9veava, # (ezultu;u?em izve>ta;u :(ikazu;u 9e 9t(ani<e
iz indek9a ko;e 9ad(e kl;u=ne (e=i iz ko(i9nikovo- u:ita, (ikazane 9t(ani<e 9u =e9to
(an-i(ane na na=in ko;i za ko(i9nlka moe da 'ude neadekvatan, !an-i(an;e 9e o'i=no
o'avl;a na o9novu &(ekven<i;a :o;avl;ivan;a kl;u=niB (e=i iz ko(i9nikovo- u:ita u
:o;edinim dokumentima" ili na o9novu :(et(aivan;a de9k(i:to(a dokumenta i utv(Aivan;a
da li 9e zadate kl;u=ne (e=i nalaze u tim de9k(i:to(ima,
Alte(nativa :(et(aiva=ima 9a automat9kim indek9i(an;em 9u di(ekto(i;umi F:o:ut
7aBooJaH ko;i (ade 9a de9k(i:to(ima Me' 9t(ani<a ko;e k(ei(a;u i editu;u Gvla9ni<iG
9t(ani<a, Tu nema automat9ko- indek9i(an;a i G:aukaG" ve? 9e na ko(i9nikov u:it
od-ova(a :(et(aivan;em de9k(i:to(a ko;e 9u k(ei(ali l;udi, Au(no9t de9k(i:to(a zavi9i od
Gvla9nikaG 9t(ani<e" ali :onekad ;e (elevantno9t 9t(ani<a ko;e 9e :(ikazu;u u izve>ta;u ve?a
ne-o u od-ova(a;u?im izve>ta;ima :(et(aiva=a 9a automat9kim indek9i(an;em,
0kstrakcija in!or.acija ;e :o;am 9(odan :(onalaen;u in&o(ma<i;a" ali mu ;e na
neki na=in kom:lementa(an, Ek9t(ak<i;a in&o(ma<i;a 9e odno9i na :(o<e9 identi&ika<i;e
9:e<i&i=niB &(a-menata ;edno- dokumenta" oniB &(a-menata ko;i =ine 9u>tinu to-
dokumenta, Na :(ime(" ek9t(ak<i;om in&o(ma<i;a iz tek9ta v(emen9ke :(o-noze u
izve>ta;u 'i 9e do'ile 9amo loka<i;e" vi9oke i ni9ke tem:e(atu(e" datumi i :oda<i o
:adavinama i vet(u" dok 'i 9av okolni" Glite(a(niG tek9t :(o-noze 'io uklon;en, #
:o9tu:ku ek9t(ak<i;e in&o(ma<i;a =e9to :omau neke :(avilno9ti u datom tek9tu" :o-otovu
ako 9e (adi o ek9t(ak<i;i in&o(ma<i;a iz dokumenata na Me'Ju Fn:(, i9ti<an;e na;vani;iB
delova tek9ta d(u-om 'o;om" d(u-im &ontom" ;a=im intenzitetom" ili 9l,H, MeAutim"
:o9to;i mno-o :(o'lema ko;i kom:liku;u :(o<e9 ek9t(ak<i;e, Jedan od o=i-ledniB ;e
nekont(oli9ano :ove?an;e '(o;a dokumenata i 9tilova :i9an;a i :(ikazivan;a (elevantniB
delova tek9ta u n;ima, G
Skla;i(!a 1o;a!aka
Jedna od odlika 9av(emeno- :o9lovan;a uz ko(i>?en;e in&o(ma<ioniB 9i9tema ;e
9talno i 9ve '(e uve?avan;e koli=ine :odataka i in&o(ma<i;a ko;e 9e 9me>ta;u" =uva;u i
:(o<e9i(a;u, Au(i(an;e" ko(i>?en;e i od(avan;e :odataka :o9ta;e 9ve kom:likovani;e 9a
:ove?an;em n;iBove koli=ine, I9tov(emeno 9ve vi>e 9e :ove?ava i '(o; ko(i9nika
in&o(ma<ioniB 9i9tema" zaBval;u;u?i 9ve intenzivni;em ko(i>?en;u (a=una(9kiB m(ea i
9man;en;u <ene :(o<e9i(an;a in&o(ma<i;a,
Mno-i ko(i9nie 'aza :odataka"
207
>to :o9ta;e 9ve tee i zaBteva zna=a;an nivo 9t(u=no9ti i i9ku9tva, To in&o(ma<iono
:(eo:te(e?en;e ;e na(o=ito iz(aeno u kli;ent 9e(ve( ok(uen;ima u ve?im kom:ani;ama,
Kod n;iB 9e neo:Bodni :oda<i nalaze na (azli=itim loka<i;ama u m(ei" :od (azli=itim
Ba(dve(9kim i 9o&tve(9kim kon&i-u(a<i;ama" :a ;e 9ve tee :(i9tu:iti im kad :o9to;i
:ot(e'a za n;ima, #9:o(avan;e t(an9ak<i;a 9a (aznov(9nim 'azama :odataka ;o> ;e
iz(aeni;e ukoliko 9u modeli :odataka i &o(mati za:i9ivan;a :odataka u n;ima (aznov(9ni,
Takva 9itua<i;a ;e dovela do (azvo;a vi9oko o(-anizovaniB" <ent(alizovaniB 'aza
:odataka :oznatiB :od imenom sklaita poataka D $(i-inalni naziv na en-le9kam
;eziku" ata Kare2ouses> kao i 9k(a?eni<a 5M> =e9to 9e u:at(e'l;ava;u i kod na9H.
Skladi>ta :odataka omo-u?ava;u tzv, -)1& procesiranje :odataka F$LA ;e 9k(a?eni<a
od $n Line AnalLti<al (o<e99in-H, Slika ) ilu9t(u;e ova dva :o;ma,
Slika ) J Skladi>ta :odataka i $LA :(o<e9i(an;e
al;ivi;im :o(eAen;em 9lika / i ) moe 9e uo=iti da <ent(alizovano 9kladi>te
:odataka za:(avo v(>i 9vo;ev(9nu (eo(-aniza<i;u" t(an9&o(ma<i;u i o';edin;avan;e
o(i-inalniB :odataka, $(i-inalni :oda<i :oti=u iz 'aze :odataka in&o(ma<iono- 9i9tema i
iz d(u-iB izvo(a" ek9te(niB u odno9u na :o9mat(ani in&o(ma<ioni 9i9tem, Gledano iz u-la
$LA :(o<e9i(an;a" 9vi :odata :odataka ;e"
za:(avo" da o&o(mi (e:ozito(i;um :odataka u kome 9u o:e(ativni :odate :odataka :(eno9e 9e 9amo oni izvo(ni :odate" oni 9u t(an9&o(mi9ani i inte-(i9ani u
konzi9tentnom &o(matu, o9e'na :o-odno9t ;e i u tome >to :(ed:(o<e9i(an;em o(i-inalniB
:odataka :(e n;iBovo- uno>en;a u 9kladi>te mo-u da 9e o'uBvate i :odatima :odataka mo-u da 9e nalaze i
meta:oda<i" ko;i k(oz 9umi(ani na=in o:i9ivan;a 9kladi>ta omo-u?u;u n;e-ovo lak>e i
e&ika9ni;e :(et(aivan;e od 9t(ane $LA 9i9tema, TakoAe" 9av(emene a(Bitektu(e 9kladi>ta
:odataka ukl;u=u;u i 9:e<i;alne delove u ko;ima 9u :odaedimenzionalnu analizu i :(ezenta<i;u,
#nut(a>n;a o(-aniza<i;a 9kladi>ta :odataka moe da 'ude v(lo (aznov(9na,
in;eni<a da 9a 9t(ane $LA 9i9tema 9kladi>te :odataka iz-leda kao ;edin9tvena i =e9to
velika 'aza :odataka ne mo(a ni>ta da -ovo(i o &izi=ko; o(-aniza<i;i 9kladi>ta, # :(ak9i 9e
9(e?u izved'e u ko;ima ;e 9kladi>te di9t(i'ui(ano na vi>e 9e(ve(a u o'liku 'aza :odataka
(azli=itiB ka:a<iteta Fn:(," :o9e'an 9e(ve( za vi>edimenzionalnu analizuH,
o(ed ve? navedeniB ka(akte(i9tika 9kladi>ta :odataka" vezaniB za konzi9tentan
&o(mat :odataka u n;ima" t(e'a imati u vidu i 9lede?e vane =in;eni<e, Kada 9e :odate" oni 9e tamo vi>e ne men;a;u i ne au(i(a;u, Ako ;e
:ot(e'no :(atiti v(emen9ku :(omenu :odataka u <il;u analize t(endova" :o(eAen;a i
:(edviAan;a uz :omo? $LA :(o<e9i(an;a" u 9kladi>te 9e iz o(i-inalniB izvo(a uno9e
:odatu ;e takav da :(ua mno>tvo detal;a, Na
:(ime(" 9kladi>te :odataka o9i-u(ava;u?e- d(u>tva :(ua uvid u o9i-u(anike :o imenu"
vi9ini :(emi;a" :ot(aivan;ima i d(u-im dimenzi;ama, (i tome" ono 9ad(i 9amo :odatke
ko;i 9u (elevantni za dono>en;e odluka,
In!#li&#n!ni i!#'i
o9to;i veoma veliki '(o; de&ini<i;a inteli-entniB 9i9tema, Ni;edna od n;iB"
meAutim" ne moe 9e :(iBvatiti kao :ot:uno :(e<izna, !azlo- tome ;e =in;eni<a da :o;am
inteligencije ;o> uvek ni;e o';a>n;en u dovol;no; me(i" ni 9a a9:ekta :9iBolo-i;e" ni iz u-la
&ilozo&i;e" ni u 9vetlu neu(o&iziolo>kiB :(o<e9a ne(vno- 9i9tema inteli-entniB 'i?a, Sto-a
9e u lite(atu(i o'i=no :(i'e-ava de&ini9an;u nekiB konk(etniB a9:ekata inteli-entniB
9i9tema" kao >to 9u 9:o9o'no9t mi>l;en;a" 9:o9o'no9t (e>avan;a :(o'lema" mo-u?no9t
u=en;a" na=ini :am?en;a =in;eni<a" ili d(u-i a9:ekti, $9lona< za takav :(i9tu: nalazi 9e u
=in;eni<i da ;e :o;am inteli-en<i;e u <elini velikom '(o;u =itala<a i:ak intuitivno dovol;no
;a9an,
Ne&o(malno" inteligentni siste.i 9e mo-u t(eti(ati kao entiteti ko;i ima;u neke od
9:o9o'no9ti inteli-entno- mi>l;en;a ili inteli-entno- :ona>an;a ko;e 9(e?emo kod l;udi,
Takvim 9i9temima 'avi 9e i deo (a=una(9kiB nauka" ali i mno-e d(u-e nauke" :o:ut
&ilozo&i;e i :9iBolo-i;e, $no >to u :(ou=avan;u inteli-entniB 9i9tema (azliku;e :(i9tu:
(a=una(9kiB nauka od :(i9tu:a d(u-iB nauka ;e =in;eni<a da 9e u (a=una(9tvu =ini i :oku>a;
209
da 9e inteli-entni 9i9temi naprave> a ne 9amo da 9e 'ol;e (azume;u i o';a9ne,
V#(!aka in!#li&#n)i*a
$'la9t (a=una(9tva ko;a ;e u na;ve?o; me(i :o9ve?ena inteli-entnim 9i9temima ;e
vetaka inteligencija. $na :(ou=ava mo-u?no9ti da 9e :omo?u (a=una(a o9tva(i
o:aan;e" (a9uAivan;e i :ona>an;e" odno9no da 9e automatizu;u inteli-entne ak<i;e, #
<ent(u :an;e ve>ta=ke inteli-en<i;e ;e automatizovan;e oniB I;ud9kiB aktivno9ti ko;e 9e
vezu;u za :(o<e9 mi>l;en;a" :o:ut dono>en;a odluka" zakl;u=ivan;a i 9ve9no- delovan;a,
Cil; te di9<i:line ;e k(ei(an;e ma>ina ko;e 9u 9:o9o'ne da v(>e &unk<i;e ko;e zaBteva;u
inteli-en<i;u onda kada iB v(>e I;udi, o(ed to-a" ve>ta=ka inteli-en<i;a 9e 'avi i
:(ou=avan;em mentalniB modela i aktivno9ti k(oz ko(i>?en;e (a=una(a, .(u-im (e=ima"
ona :oku>ava da o';a9ni i emuli(a inteli-entno mi>l;en;e i :ona>an;e :(eko (a=una(9kiB
:(o<e9a, N;eno :(ou=avan;e 9e odno9i na :oku>a;e da 9e (a=una(i o9:o9o'e da (ade 9tva(i
u ko;ima 9u" u ovom t(enutku" l;udi 'ol;i od (a=una(a,
Ve>ta=ka inteli-en<i;a nikako ni;e ;edina (a=una(9ka di9<i:lina u ko;o; 9u
inteli-entni 9i9temi :(edmet inte(e9ovan;a, o(ed n;e" vi>e d(u-iB di9<i:lina 9e 'avi
:o;edinim v(9tama inteli-entniB 9i9tema, Neke od n;iB 9u :(oi9tekle iz ve>ta=ke
inteli-en<i;e" iako 9u dana9 dovol;no (azvi;ene da :(ed9tavl;a;u di9<i:line za 9e'e, Takve
9u" na :(ime(" o'la9ti ek9:e(tniB 9i9tema i neu(on9kiB m(ea, .(u-e 9u 9e" :ak" (azvile
:ot:uno nezavi9no od ve>ta=ke inteli-en<i;e" ali u :o9ledn;e v(eme 9ve vi>e o'(a?a;u
:an;u u:(avo na inteli-entne 9i9teme, MeAu n;ima 9u o'la9ti in&o(ma<ioniB 9i9tema" 'aza
:odataka i (a=una(9kiB m(ea, Ve>ta=ka inteli-en<i;a 9e 9ve vi>e inte-(i>e 9a o9talim
9o&tve(9kim di9<i:linama,
6eavanje pro7le.a> 'nanje i prestavljanje 'nanja
Inteli-entni 9i9temi 9e :(ave da 'i ko(i9ni<ima :omo-li u (e>avan;u nekiB :(o'lema
za =i;e 9e (e>avan;e zaBteva neki o'lik inteli-en<i;e, o>to ;e 9vaki inteli-entni 9i9tem
;edna v(9ta 9i9tema u 9mi9lu ve? :omenute o:i9ne o:>te de&ini<i;e 9i9tema" n;e-a takoAe
ka(akte(i>e :(omena 9tan;a :od de;9tvom ulaza,
6eavanje pro7le.a ;e :o9tu:ak 9uk<e9ivno- :(evoAen;a inteli-entno- 9i9tema iz
;edno- 9tan;a u d(u-o" :olaze?i od neko- :o=etno- 9tan;a" dok 9i9tem ne doAe u neko
<il;no 9tan;e, Smat(a 9e da u :o=etnom 9tan;u :o9to;i :(o'lem" u o'liku kolek<i;e
into(ma<i;a ko;e 9i9tem moe da ko(i9ti da 'i :(elazio iz ;edno- 9tan;a u d(u-o" a da ;e u
<il;nom 9tan;u :(o'lem (e>en, To 9e moe modeli(ati :omo?u -(a&a u kome =vo(ovi
:(ed9tavl;a;u 9tan;a" a lini;e :uteve :o ko;ima 9e :(elazi iz ;edno- 9tan;a u d(u-o, !e>en;e
:(o'lema :(ed9tavl;a :ut k(oz -(a& od :o=etno- =vo(a do neko- <il;no- =vo(a,
Jedan od :(edu9lova za u9:e>no (e>avan;e :(o'lema ;e da u inteli-entni 9i9tem ko;i
9e za to ko(i9ti 'ude u-(aAeno od-ova(a;u?e 'nanje. 6nan;e ;e ;edan od <ent(alniB
:o;mova u ve>ta=ko; inteli-en<i;i, $no zna=i (azumevan;e neke temat9ke o'la9ti" odno9no
domena,
210
Ko-nitivna :9iBolo-i;a ;e utv(dila da :o9to;i vi>e ti:ova znan;a kod l;udi" a 9vako
od n;iB 9e moe u-(aditi i u inteli-entne 9i9teme, 6nan;e :(e 9ve-a :(ed9tavl;a 9ku:
elementa(niB :o;mova i =in;eni<a iz neko- domena" kao i 9ku: veza izmeAu n;iB FSli=no9t
u de&ini9an;u :o;mova Gznan;eG u ovom odel;ku i G9i9temG u :(etBodnom 9amo ;e
delimi=na, Smat(a 9e da ;e 9i9tem neki 9klo: ko;i" :o(ed to-a >to 9e 9a9to;i od 9ku:a
o';ekata i veza izmeAu n;iB" moe da v(>i i neku aktivnu &unk<i;u FGmoe ne>to da rai?@.
6nan;e 9e 9a9to;i od 9ku:a =in;eni<a i veza izmeAu n;iB" ali 9amo :o 9e'i ne v(>i nikakvu
aktivnu &unk<i;uH,
Te veze omo-u?u;u u:ot:un;avan;e o:i9a elementa(niB =in;eni<a k(oz n;iBove
meAu9o'ne odno9e, Kae 9e da ;e takvo znan;e eklarativno. o(ed to-a" vaan deo
znan;a -ovo(i i o tome kako 9e (e>ava;u :(o'lemi u datom domenu" t;, kako 9e :oznate
=in;eni<e ko(i9te :(ilikom (e>avan;a :(o'lema, To ;e tzv, proceuralno znan;e, o9e'na
v(9ta znan;a odno9i 9e na :(o<e9 o7janjavanja elementa(niB =in;eni<a" veza izmeAu n;iB"
kao i n;iBove i9tinito9ti" odno9no vano9ti, 4eta'nanje> ili znan;e o znan;u" :okazu;e kako
da 9e oda'e(e neki deo znan;a neke d(u-e v(9te da 'i 9e :(o'lem >to u9:e>ni;e (e>io,
:trukturno znan;e o:i9u;e 9t(uktu(e modela :o kome 9e :(o'lem (e>ava, o(ed znan;a
vezano- za neki konk(etan domen" uvek :o9to;i i o:>te" 9vakodnevno" 'ravora'u.sko
znan;e" =e9to kom:lementa(no u odno9u na 'ilo ko;e 9:e<i&i=no domen9ko znan;e, $no
=ini neo:Bodnu :ozadinu iz ko;e 9e izdva;a;u 9va d(u-a znan;a,
(o<e9 (e>avan;a :(o'lema 9e =e9to o:i9u;e kao rasuivanje> odno9no re'onovanje.
$no 9e 9a9to;i iz ko(i>?en;a znan;a" =in;eni<a i 9t(ate-i;a (e>avan;a :(o'lema u <il;u
izvoAen;a zakl;u=aka ko;i vode ka (e>en;u, !a9uAivan;e 9e v(>i uz :omo? te2nika
'akljuivanja i kontrolni2 strategija. Samo 'akljuivanje :(ed9tavl;a :(o<e9 dolaen;a do
noviB in&o(ma<i;a na o9novu :oznatiB, TeBnike zakl;u=ivan;a vode 9i9tem u
kom'inovan;u znan;a iz 'aze znan;a i =in;eni<a iz (adne memo(i;e, Kont(olne 9t(ate-i;e
:o9tavl;a;u <il;eve 9i9tema u :(o<e9u (e>avan;a :(o'lema i vode 9i9tem u n;e-ovom
(ezonovan;u,
o9e'na :an;a 9e u o'la9ti inteli-entniB 9i9tema :(ida;e :o;mu 2euristike> odno9no
2euristikog 'nanja> ko;e 9e na;'ol;e (azume ako 9e na:(ed o:i9ane v(9te znan;a 9Bvate
kao =in;eni=ne" odno9no &akto-(a&9ke, G(=ki -la-ol GBeu(i9keinG zna=i Gotk(itiG,
Ieu(i9tika" odno9no Beu(i9ti=ko znan;e" ozna=ava znan;e o otk(ivan;u i :(onalaen;u
teBnika za (e>avan;e :(o'lema" 9 tim da za takav :(o<e9 (e>avan;a :(o'lema o'i=no nema
9t(o-iB -a(an<i;a da ?e 'iti u9:e>an,
T(e'a" meAutim" uo=iti da ne :o9to;i ni>ta :(oizvol;no ili nedete(mini9ti=ko u vezi
9a Beu(i9ti=kim znan;em" odno9no 9a Beu(i9ti=kim teBnikama, !e>avan;e :(o'lema na
'azi Beu(i9ti=ko- znan;a odvi;a 9e uvek :(ema nekom od-ova(a;u?em al-o(itmu, At(i'ut
GBeu(i9ti=kiG zna=i 9amo da 9e u nekim 9lu=a;evima ne moe -a(antovati" na :(ime("
koliko ?e du-o t(a;ati :(o<e9 (e>avan;a :(o'lema" ili kakvo- ?e kvaliteta 'iti (e>en;e do
ko-a 9e doAe, Ieu(i9ti=ka teBnika ;e ne>to >to 9e ne moe :ot:uno :(e<izno
oka(akte(i9ati" ali 9e to (azliku;e od ne=e-a >to ;e neal-o(itam9ke :(i(ode, 6'o- em:i(i;9ke
211
:(i(ode Beu(i9ti=ko- znan;a kod l;udi" li=no i9ku9tvo" ve>tina i ume>no9t u (e>avan;u
:(o'lema :(ed9tavl;a;u 'itne odlike ove kom:onente znan;a,
I u domen9kom i u 9vakodnevnom" zd(avo(azum9kom znan;u :o9to;i i &akto-(a&9ka
i Beu(i9ti=ka kom:onenta, Na :(ime(" u domenu (adioteBnike i9kaz Gantena :(i;emnika
9lui za :(i;em (adio tala9aG ;e =in;eni<a" dok i9kaz G'ol;a antena omo-u?u;e 'ol;i :(i;emG
ima Beu(i9ti=ki ka(akte(, 6d(avo(azum9ki i9kaz G9loeni :(o'lem 9e lak>e (e>ava ako 9e
(a>=lani na man;e :(o'lemeG ;e takode Beu(i9ti=ki" ali ;e =in;eni<a da Gako :(o'lem ne
:o9to;i" onda 9e on ne moe ni (e>avatiG,
6nan;e moe da 'ude zavi9no od kontek9ta (e>avan;a :(o'lema" kao i kontek9tnoJ
nezavi9no, 6nan;e ;e takoAe i ne>to >to 9e akumuli(a i uve?ava" o'i=no tokom v(emena i
k(oz aktivno ko(i>?en;e" kao i k(oz :(o<e9 u=en;a, 6nan;e =e9to ima i o9o'inu
za9ta(evan;a, Neke =in;eni<e" ili neki odno9i meAu n;ima" mo-u tokom v(emena da
:o9tanu nedovol;no :(e<izni" ne:ot:uni" ili =ak :ot:uno nevae?i,
&restavljanje 'nanja ;e o'la9t ve>ta=ke inteli-en<i;e ko;a :(ou=ava metode i
teBnike ko;e 9e ko(i9te da 'i 9e znan;e kodi(alo" odno9no :(ed9tavilo u 9im'oli=ko; &o(mi
unuta( neko- inteli-entno- 9i9tema, TakviB metoda i teBnika ima do9ta" ali 9u ovde
uk(atko o:i9ane 9amo dve ko;e 9u od ne:o9(ednozna=a;a za neka ka9ni;a :o-lavl;a@
:(avila i okvi(i,
&ravila 9u i9kazi o'lika GakoJondaG ko;ima 9e u9:o9tavl;a odno9 izmeAu nekiB
:oznatiB in&o(ma<i;a i nekiB d(u-iB" ko;e lo-i=ki 9lede iz :(viB,
Na :(ime(@
Ako .omet :(eda;nika izno9i /** km
i (i;emnik 9e nalazi na udal;eno9ti man;o; od /** km
i (i;emnik ima od-ova(a;u?u antenu
$nda (i;emnik :(ima 9i-nal 9a :(eda;nika,
Ako =in;eni<e u :(emi9i :(avila vae" onda 9e 9mat(a da vae i =in;eni<e u
zakl;u=ku :(avila,
o(ed =in;eni<a" u zakl;u=ku moe da 9e nalazi i neka o:e(a<i;a F:oziv :(o<edu(e"
:(i9tu: 'azi :odataka" :(i9tu: ta'eli",,,H, ,
(avila 9u izuzetno :o:ula(na teBnika za :(ed9tavl;an;e znan;a u inteli-entnim
9i9temima, Na(o=ito 9e mno-o ko(i9te za :(ed9tavl;an;e Beu(i9ti=ko- znan;a, N;iBov
zna=a; za inteli-entne 9i9teme ;e toliko veliki da :o;edini modeli inteli-entniB 9i9tema
uo:>te ne ko(i9te ni;ednu d(u-u teBniku za :(ed9tavl;an;e znan;a, Takvi inteli-entni
9i9temi 9e =e9to naziva;u siste.i.a 'asnovani. na pravili.a.
-kviri 9u 9t(uktu(e ko;e :(ed9tavl;a;u 9te(eoti:ne :odatke o nekom :o;mu ili
o';ektu, $kvi(i o'i=no 9ad(e i at(i'ute i metodJ:(o<edu(e za :o;move" odno9no o';ekte
ko;e :(ed9tavl;a;u, V(lo 9u 9li=ni kla9ama u o';ektno o(i;enti9anim 9i9temima i za:(avo
:(ed9tavl;a;u :(ete=u kla9a J o';ekti 9u 9e ko(i9tili za :(ed9tavl;an;e znan;a znatno :(e
212
ne-o >to 9u 9e :o;avili o';ektnoJo(i;enti9ani 9i9temi i o';ektnoJo(i;enti9ani :(o-(am9ki
;ezi<i, Inteli-entni 9i9temi ko;i ko(i9te 9amo okvi(e za :(ed9tavl;an;e znan;a naziva;u 9e
siste.i.a 'asnovani. na okviri.a.
S!$%k!%$a in!#li&#n!ni8 i!#'a
$:>ta unut(a>n;a 9t(uktu(a inteli-entniB 9i9tema iz-leda kao na 9lie teBnika za
:(ed9tavl;an;e znan;a, # n;o; 9e nalazi lo-i=ki inte-(i9ana kolek<i;a meAu9o'no :ovezaniB
elemenata znan;a ko;i 9e ko(i9te tokom :(o<e9a (e>avan;a :(o'lema, 6ana .e.orija u
9vakom t(enutku 9ad(i :odatke i =in;eni<e ko;e 9u do tada unete 9:ol;a u 9i9tem" kao i
one do ko;iB ;e 9i9tem 9am do>ao tokom (e>avan;a :(o'lema, #laz i izlaz 9i9tema 9lue za
uno>en;e neo:BodniB :odataka u (adnu memo(i;u" izve>tavan;e o :a(<i;alnim i kona=nim
(e>en;ima :(o'lema" :ok(etan;e i zau9tavl;an;e :(o<e9a (e>avan;a :(o'lema" i 9li=no,
Slika 4 J St(uktu(a inteli-entniB 9i9tema
(o<e9 (e>avan;a :(o'lema za:o=in;e uno>en;em u (adnu memo(i;u oniB :odataka
ko;i de&ini>u :o=etno 9tan;e 9i9tema" a zav(>ava 9e kada 9i9tem doAe u neko <il;no 9tan;e,
Inteli-entni 9i9tem moe :(eko 9vo- ulaza i izlaza da komuni<i(a 9a ko(i9nikom" kao >to
;e to :(ikazano na 9lito 9u 9i9temi za
u:(avl;an;e 'azama :odataka" 9enzo(i" ta'ele" (azni 9e(ve(i u m(ei" itd,
(o<e9 (e>avan;a :(o'lema 9e =e9to o:i9u;e kao rasuivanje> odno9no re'onovanje.
$no 9e 9a9to;i iz ko(i>?en;a znan;a" =in;eni<a i 9t(ate-i;a (e>avan;a :(o'lema u <il;u
izvoAen;a zakl;u=aka ko;i vode ka (e>en;u, !a9uAivan;e 9e v(>i uz :omo? te2nika
'akljuivanja i kontrolni2 strategija. Samo 'akljuivanje :(ed9tavl;a :(o<e9 dolaen;a do
noviB in&o(ma<i;a na o9novu :oznatiB, TeBnike zakl;u=ivan;a vode 9i9tem u
kom'inovan;u znan;a iz 'aze znan;a i =in;eni<a iz (adne memo(i;e, Kont(olne 9t(ate-i;e
:o9tavl;a;u <il;eve 9i9tema u :(o<e9u (e>avan;a :(o'lema i vode 9i9tem u n;e-ovom
(ezonovan;u,
213
&ri.ene inteligentni2 siste.a
(imene inteli-entniB 9i9tema 9u v(lo (aznov(9ne" od o:>tiB o'la9ti :e(<e:<i;e i
lo-i=ko- (a9uAivan;a" do k(a;n;e 9:e<i&i=niB zadataka" kao >to 9u u:(avl;an;e :(oizvodnim
:(o<e9ima" navi-a<i;a letili<a" di;a-noza 'ole9ti" i-(an;e >aBa" nov=ane t(an9ak<i;e"
kon&i-u(i9an;e (a=una(9kiB (e9u(9a" i mno-i d(u-i, Neke ka(akte(i9ti=ne v(9te inteli-entniB
9i9tema i n;iBove ti:i=ne :(imene :(edmet 9u oviB izu=avan;a,
Inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi ,
Jedna od mo-u?iB de&ini<i;a inteligentni2 in!or.acioni2 siste.a ;e da 9u to
in&o(ma<ioni 9i9temi ko;i i9:ol;ava;u inteli-entno :ona>an;e i ukl;u=u;u inteli-en<i;u u
:(o<e9e u:(avl;an;a o'(adom :odataka, Kao takvi" inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi 9e
nalaze u :(e9eku o'la9ti in&o(ma<ioniB 9i9tema i o'la9ti inteli-entniB 9i9tema, Te dve
o'la9ti 9e :(ekla:a;u 9amo delimi=no" a 9lika 0 ilu9t(u;e takvo viAen;e, o9to;e '(o;ni
inteli-entni 9i9temi ko;i ni9u i9tov(emeno i in&o(ma<ioni 9i9temi J na :(ime(" neu(on9ke
m(ee" ili 9i9temi za automat9ko dokazivan;e teo(ema, Takvi 9i9temi nema;u 'azu
:odataka kao o'avezan 9a9tavni deo 9vako- in&o(ma<iono- 9i9tema, I9to tako"
in&o(ma<ioni 9i9temi uo:>te ne mo(a;u da ima;u neku od o9o'ina inteli-entniB 9i9tema J
mno-i in&o(ma<ioni 9i9temi ko;i ko(i9te 9kladi>ta :odataka i $LA :(o<e9i(an;e nema;u
nikakvu 'azu znan;a" niti ko(i9te teBnike zakl;u=ivan;a,
Slika 0 J o;am inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema
Inte(e9antno ;e" meAutim" da :o9to;i vi9> analo-i;a izmeAu in&o(ma<ioniB 9i9tema i
inteli-entniB 9i9tema@ :odatavan;e J (e>avan;e :(o'lema" itd, $9im to-a"
:o9mat(ano 9a a9:ekta im:lementa<i;e te dve v(9te 9i9tema" mo-u?e ;e" na :(ime(" za:i9e
:(avila u 'azi znan;a t(eti(ati kao 9lo-ove, 6atoa ;e :ot(e'no imati neki ;a9an k(ite(i;um za
(azlikovan;e inteli-entniB into(ma<ioniB 9i9tema od kla9i=<niB in&o(ma<ioniB 9i9tema,
$'i=no 9e uzima da ;e ta; k(ite(i;um Beu(i9tika, Inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
uvek ko(i9te Beu(i9ti=ko (e>avan;e :(o'lema za9novano na nekom u-(aAenom
Beu(i9ti=kom znan;u" odno9no na neko; Beu(i9ti=ko; teBnitava;u voza=e o tome u ko;im ;avnim -a(aama ima me9ta za :a(ki(an;e a u ko;im
ne, Ti :anoi 9e ko(i9te kao izlazni u(eAa;i inteli-entno- in&o(ma<iono- 9i9tema ko;i
:(iku:l;a :odatke u (ealnom v(emenu od in&o(ma<ioniB 9i9tema 9viB ;avniB gara$a u
-(adu,G Izlazna in&o(ma<i;a (an-i(a ;avne -a(ae :(ema n;iBovo; udal;eno9ti u odno9u na
:anel ko;i iB :(ikazu;e" ali i :(ema v(edno9ti ;edne Beu(i9ti=ke &unk<i;e, Naime"
in&o(ma<i;a ti:a Gu -a(ai K nema me9taG ne zna=i da u to. trenutku nema me9ta" ve? da
o trenutka kaa vo'a ove'e auto o nje ne?e 'iti me9ta,
Ta :(o<ena 9e da;e na o9novu :odataka iz -a(ae" &(ekven<i;e 9ao'(a?a;a u uli<ama
ko;e vode do te -a(ae" do'a dana" 9tan;a na :utevima" meteo(olo>kiB :(ilika itd, Kada 'i
in&o(ma<i;a na :anou :(ed9tavl;ala 9ame t(enutno 9tan;e u 9vako; od -a(aa u :itan;u 'i
'io kla9i=an in&o(ma<ioni 9i9tem,
Inteli-en<i;a 9e moe ukl;u=iti u in&o(ma<ioni 9i9tem na (azne na=ine, Na :(ime("
inteli-en<i;a moe da 9e od9likava u a(Bitektu(i ko;a omo-u?u;e inte-(a<i;u
in&o(ma<iono- 9i9tema 9a inteli-entnim 9i9temima, $na moe da 'ude 9a9tavni deo
al-o(itama za o:timiza<i;u u:ita ko;i 9e zada;u in&o(ma<ionom 9i9temu, Takvi al-o(itmi
o'i<no 9ad(e neka o-(ani=en;a u <il;u o=uvan;a 9emanti=ko- inte-(iteta :odataka" neku
Beu(i9tiku" ili 9e o9lan;a;u na neke 9tati9ti=ke :okazatel;e vezane za 'azu :odataka,
Inteli-en<i;a moe da 'ude utkana i u ko(i9ni=ki inte(&e;9 in&o(ma<iono- 9i9tema" u vidu
znan;a o :(o&ilima i :(e&e(en<i;ama ko(i9nika, To znan;e moe da omo-u?i e&ika9ni;u
inte(ak<i;u izmeAu 9i9tema i ko(i9nika,
Kao i kod 9viB d(u-iB v(9ta 9o&tve(9kiB 9i9tema" i ked inteli-entniB in&o(ma<ioniB
9i9tema :o9to;e od-ova(a;u?i 9:e<i&i=ni modeli" a(Bitektu(e" teBnike i alati ko;i 9e ko(i9te
u (azvo;u i im:lementa<i;i tiB 9i9tema,
Na*"aAni*i 1$o9l#'i % o9la!i in!#li&#n!ni8 inBo$'a)ioni8 i!#'a
$'la9t inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema ni;e temat9ki omeAena nekim izuzetno
:(e<iznim" 9t(o-im" ne:(omenl;ivim -(ani<ama, Na ovom me9tu navedeni 9u oni :(o'lemi
iz ove o'la9ti ko;i :(ivla=e na;ve?u :an;u 9o&tve(9ke indu9t(i;e i :(o&e9ionala<a ko;i 9e
'ave inteli-entnim in&o(ma<ionim 9i9temima" kao i neki vani teo(i;9ki :(o'lemi,
<or.alno-.etooloski aspekti. # ovu -(u:u :(o'lema 9:ada :(ou=avan;e :(imena et(i
m(ea" Bi:e(-(a&ova" modela :(o<e9a i o';ektnoJo(i;enti9ano- modeli(an;a u inteli-entnim
in&o(ma<ionim 9i9temima, Metode analize 9:e<i&ika<i;e" diza;na i im:lementa<i;e
inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema takoAe 9u u ovo; -(u:i :(o'lema,
;e2noloka porka. (o'lemi iz ove -(u:e odno9e 9e na ko(i>?en;e aktuelniB teBnolo>kiB
do9ti-nu?a u inteli-entnim in&o(ma<ionim 9i9temima Fmultimedi;a" Bi:e(tek9t"
inte(o:e(a'ilne 9o&tve(9ke kom:onenteH,
215
4oeliranje korisnika i korisniki inter!ejsi. $'la9t inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema
o'uBvata i analizu ko(i9ni=kiB zaBteva" zadatka ko;i 9i9tem t(e'a da o'avl;a" :(o&ila
ko(i9nika" v(ednovan;e i ko(i>?en;e 9i9tema u :(ak9i" di(ektnu mani:ula<i;u :oda<ima i
-(a&i=ke ko(i9ni=ke inte(&e;9e" diza;n ek(ana i vizueliza<i;u znan;a i :odataka,
&restavljanje i integracija 'nanja i poataka. $d 9talno- (azvo;a i u9av(>avan;a modela
znan;a" 9emanti=kiB modela" teBnika zakl;u=ivan;a" kont(olniB 9t(ate-i;a" teBnika
:(o<e9i(an;a u:ita" mo-u?no9ti (azmene znan;a i :odataka izmeAu dva ili vi>e 9i9tema"
kao i inte(o:e(a'ilno9ti 9i9tema" u mno-ome zavi9i e&ika9no9t" i9:lativo9t" &lek9i'ilno9t i
(o'u9tno9t inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema, ,
4oeliranje o.ena pri.ene i in!or.acija. Analiza i modeli(an;e domena :(imene"
mo-u?no9t vi>e9t(ukiB :(ikaza :odataka" odno9no vi>e9t(ukiB lo-i=kiB :o-leda na
:odatke" kao i znan;a iz teo(i;e in&o(ma<i;a" od veliko- 9u zna=a;a za diza;n i (azvo;
inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema,
Integracija ekspertni2 siste.a i siste.a za upravljanje 7a'a.a poataka.
Ek9:e(tni 9i9temi 9u v(9ta inteli-entniB 9i9tema ko;a 9e ko(i9ti za (e9avan;e oniB
:(o'lema ko;i zaBteva;u znan;e" i9ku9tvo i ve>tinu ek9:e(ta ako iB (e>ava =ovek,
Ek9:e(tni 9i9temi 9e dana9 v(lo =e9to kom'inu;u 9a 'azama :odataka" a teBnolo-i;a
ek9:e(tniB 9i9tema ko(i9ti 9e i u 9av(emenim 9i9temima za u:(avl;an;e 'azama :odataka u
<il;u e&ika9ni;e- :(o<e9i(an;a u:ita uz :omo? :(avila" :(ove(avan;a o-(ani=en;a i
inte-(iteta :odataka" o'ez'eAivan;a 'ez'edno9ti :odataka" itd,
Integracija siste.a za upraljanje 7a'a.a poataka i !or.alne logike. Fo(malna lo-ika
ko(i9ti 9e u veliko; me(i u inteli-entnim 9i9temima, N;enim ukl;u=ivan;em u 9i9teme za
u:(avl;an;e 'azama :odataka do'i;a;u 9e tzv, deduktivne 'aze :odataka" 9a
mo-u?no9tima 9im'oli=ko- (a9uAivan;a" nemonotono- (a9uAivan;a" :(imene zatvo(eniB
modela i d(u-iB teBnika,
Huvanje> pretra$ivanje> pronala$enje i ekstrakcija in!or.acija. $d :o9e'no- inte(e9a za
:(imenu inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema ;e e&ika9no :(et(aivan;e i :(onalaen;e
in&o(ma<i;a, Kla9i=ne teBnike automat9ko- indek9i(an;a i :(onalaen;a in&o(ma<i;a ne
-a(antu;u da ?e :(onaAeni dokument :o 9vom 9emanti=kom 9ad(a;u od-ova(ati onome
>to ;e ko(i9nik Bteo, # kla9i=nom 9i9temu za :(onalaen;e in&o(ma<i;a ko(i9nikov u:it
9a9to;i 9e od niza kl;u=niB (e=i" eventualno :ovezaniB nekim lo-i=kim o:e(ato(ima,
MeAutim" o'i=no :(et(aivan;e kom:letno- tek9ta dokumenta i detek<i;a neke
kl;u=ne (e=i u n;emu Fili neke konk(etne lo-i=ke kom'ina<i;e nekiB kl;u=niB (e=iH ne mo(a
nuno da (e&lektu;e :(avi 9ad(a; dokumenta" $9im to-a" 9mi9ao neke (e=i u ;ednom
kontek9tu moe da 'ude 9a9vim (azli=it od 9mi9la te i9te (e=i u nekom d(u-om kontek9tu,
Ako ko(i9nik od 9i9tema t(ai o';a>n;en;e neko- :o;ma" :oel;no ;e da 9i9tem
:(e:ozna ko;i ;e kontek9t od inte(e9a za ko(i9nika i da mu :(ui o';a>n;en;e u to.
216
kontek9tu" a ne 9:i9ak mo-u?iB kontek9ta iz ko-a ko(i9nik mo(a 9am da 'i(a ono >to eli,
Ko(i>?en;e de9k(i:to(a 9ad(a;a dokumenta i di(ekto(i;uma ume9to o'i=no- 9:i9ka
kl;u=niB (e=i takoAe ;e =e9to neadekvatno" ;e( 9e zaBteva da ko(i9nik do'(o :ozna;e kakvu
;e kla9i&ika<i;u domena :(imenio ona; ko ;e k(ei(ao de9k(i:to(e i di(ekto(i;ume" kao i
au(no9t u od(avan;u de9k(i:to(a,
(imena inteli-entniB teBnika za :(et(aivan;e du-a=kiB tek9tova" automat9ko
indek9i(an;e" :(e:oznavan;e kontek9ta" lek9ikolo-i;a" inteli-entni (e=ni?en;a 9loeni;iB u:itniB ;ezika, Takvi ;ezi<i znatno :ove?ava;u
ek9:(e9ivno9t u:ita" ;a=inu odziva i :(e<izno9t :(onaAeniB dokumenata" ali mo-u da 'udu
'e9ko(i9ni ukoliko 9u ti:i=ni u:iti u datom 9i9temu ;edno9tavni,
-tkrivanje 'nanja i .ainsko uenje. Velike 'aze :odataka k(i;u u 9e'i im:li<itno
:(i9utno znan;e, $tk(ivan;e" :(ikazivan;e i kodi(an;e to- znan;a u ek9:li<itno; &o(mi"
:(imenom neke v(9te ek9:lo(ativno- i9t(aivan;a, (azniB teBnika ma>in9ko- u=en;a"
neu(on9kiB m(ea" -eneti=kiB al-o(itama i 9l," :(ua mo-u?no9t za u9:e>ni;u ada:ta<i;u i
evolu<i;u in&o(ma<ioniB 9i9tema" a :onekad i za otk(ivan;e noviB :o;mova,
6asuivanje u' prisustvo nei'vesnosti. odaumom" :a =ak i kont(adikto(ni,
Inteli-entne teBnike o'(ade takviB :odataka u veliko; me(i :o'ol;>ava;u :e(&o(man9e
in&o(ma<ioniB 9i9tema,
5istri7uirano reavanje pro7le.a. 6nan;e i :oda<i dana9 9u (a9uti :o '(o;nim 'azama
:odataka u Bete(o-enim" di9t(i'ui(anim (a=una(9kim ok(uen;ima, %el;a ko(i9nika za
:(i9tu:om tim :oda<imai znan;u moe 9e o9tva(iti 9ame ukoliko 9e o'ez'edi
inte(o:e(a'ilno9t i koo:e(a<i;a in&o(ma<ioniB 9i9tema u takvim ok(uen;ima, (imena
inteli-entniB 9o&tve(9kiB a-enata" komunika<i;a i (azmena znan;a i :odataka izmeAu n;iB"
kao i o:>ta 9tanda(diza<i;a modela i &o(mata za:i9ivan;a znan;a i :odataka" 9av(emena 9u
o'ele;a te v(9te inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema,
Kooperativna i kola7orativna okru$enja. Sav(emeno :(o;ektovan;e 9o&tve(9kiB 9i9tema"
elekt(on9ko :o9lovan;e" kao i &inan9i;9ke" medi<in9ke" vo;ne i d(u-e :(imene
in&o(ma<ioniB 9i9tema =e9to zaBteva;u koo:e(a<i;u i 9a(adn;u ve?e- '(o;a ko(i9nika, $ni
9u =e9ta &izi=ki di9lo<i(ani" a (azmena in&o(ma<i;a o'avl;a 9e :utem Inte(neta ili Int(aneta,
!azvo; i :(imena 9:e<i&i=niB 9o&tve(9kiB alata i ok(uen;a za koo:e(ativan i kola'o(ativan
(ad :ove?ava e&ika9no9t u o'avl;an;u takviB :o9lova" :(i9tu:an;u za;edni=kim 'azama
:odataka" dono>en;u :o9lovniB odluka i do'i;an;u od-ova(a;u?iB izve>ta;a i analiza,
Integracija sklaita poataka i inteligentni2 te2nika. Skladi>ta :odataka i $LA
:(o<e9i(an;e ;o> vi>e do'i;a;u na zna=a;u ako 9e teBnike inteli-entniB 9i9tema kom'inu;u
217
9a n;ima, $(-aniza<i;a 9kladi>ta :odataka :o'ol;>ava 9e :(imenom od-ova(a;u?iB teBnika
indek9i(an;a, Inteli-entne teBnike :(et(aivan;a" o:timiza<i;e u:ita i &ilt(i(an;e (ezultata u
znatno; me(i olak>ava;u dono>en;e odluka, $nJline analiza :odataka i -ene(i9an;e
izve>ta;a za9novano na znan;u da;u dodatni kvalitet $LA :(o<e9i(an;u,
Na*"aAni*# kla# in!#li&#n!ni8 inBo$'a)ioni8 i!#'a
Teme i :(o'lemi o:i9ani u :(etBodnom odel;ku =ine o9novu za (azvo; :(akti=niB
inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema, Neki meAu n;ima 9u 9:e<i&i=ne namene" (azvi;a;u 9e
za ko(i9nike 9amo :o na(ud'ini i ni9u kome(<i;alno do9tu:ni, Sa d(u-e 9t(ane" :o9to;i i
veliki '(o; inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema i od-ova(a;u?iB 9o&tve(9kiB ok(uen;a i
alata za n;iBov (azvo; ko;i 9u o:>te namene, Mno-i od n;iB mo-u 9e :ode>avan;em
od(eAeniB :a(ameta(a :(ila-oditi el;i ko(i9nika i 9:e<i&i=nim :(imenama, Neki takvi
9i9temi" ok(uen;a i alati 9u kome(<i;alizovani" ali ;e veliki '(o; ;avno do9tu:an i
'e9:latno" :(eko Inte(neta, Slede?iB nekoliko kla9a tiB 9i9tema 9u one ko;e za :(akti=ne
:(imene ima;u na;ve?i zna=a; i ko;e 9u" 9Bodno tome" na;(a9:(o9t(an;eni;e,
:iste.i za otkrivanje 'nanja u 7a'a.a poataka. $vi 9i9temi omo-u?u;u automat9ko
otk(ivan;e im:li<itno :(i9utniB zakonito9ti" :(avilno9ti i indi(ektniB 9ad(a;a u velikim
'azama :odataka 9av(emeniB in&o(ma<ioniB 9i9tema, o9to;i veliki '(o; inte-(i9aniB
9o&tve(9kiB ok(uen;a za (azvo; takviB 9i9tema,
Inteligentni agenti. Inteli-entni a-enti 9u :(o-(ami ko;i 9amo9talno" =e9to i na 9o:9tvenu
ini<i;ativu" o'avl;a;u mno-e ko(i9ne :o9love u ime 9vo;iB ko(i9nika, (i tome" a-enti
ima;u 9:o9o'no9ti :o:ut autonomno- meAu9o'no- komuni<i(an;a" automat9ko- u=en;a"
mo'ilno9ti F:(e'a<ivan;a 9a 9e(ve(a na 9e(ve( kada -od 9e ukae :ot(e'a" i to
9amoini<i;ativnoH i mno-e d(u-e, I za (azvo; inteli-entniB a-enata :o9to;i veliki '(o;
9o&tve(9kiB ok(uen;a,
Inteligentne 7a'e poataka. Jedan od na=ina da 9e :(i9tu: i mani:ula<i;a 9loenim
'azama :odataka :o;edno9tave i u=ine e&ika9ni;im ;e da 9e u 9i9teme za u:(avl;an;e
'azama :odataka u-(ade mo-u?no9ti inteli-entno- zakl;u=ivan;a, Tako 9e do'i;a;u
inteli-entne 'aze :odataka" ko;e ima;u 9:o9o'no9ti o:timiza<i;e u:ita" odno9no
automat9ke 9elek<i;e na;e&ika9ni;e- na=ina :(et(aivan;a 'aze :odataka" navi-a<i;e k(oz
:odatke na 'azi u-(aAeno- znan;a" automat9ko- :(evoAen;a u:ita vi>e- nivoa F:(i(odno-
;ezikaH u 9ekven<e S]LJkomandi" i 9li=no,
:prega ekspertni2 siste.a i siste.a za upravljanje 7a'a.a poataka. Takvom 9:(e-om
do'i;a;u 9e 9i9temi ko;i 9u 9(odni 9a inteli-entnim 'azama :odataka" ali za (azliku od n;iB
ima;u kom:letne ek9:e(tne 9i9teme u 9vom 9a9tavu" a ne 9ame :o;edine n;iBove &unk<i;e,
218
Na :(ime(" ek9:e(tni 9i9tem moe da 9e ko(i9ti kao :(ed:(o<e9o( Finte(:(ete(H :odataka
ko;i 9e iz 'aze :odataka :(eno9e u neki a:likativni :(o-(am, Sli=no tome" ek9:e(tni 9i9tem
moe da 'ude kom:onenta 9i9tema za u:(avl;an;e 'azama :odataka" ali i o'(nuto,
Mo-u?e ;e inte-(i9ati ek9:e(tne 9i9teme i 9i9teme za u:(avl;an;e 'azama :odataka i :od
kont(olom neko- t(e?e- 9i9tema" kao i :(eko m(ee,
:iste.i za ra'.enu 'nanja. !azvo; inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema =e9to :ati od
nedo9tatka mo-u?no9ti za vi>e9t(uko ko(i>?en;e znan;a, To zna=i da 9e 'aze znan;a i
moduli za (e>avan;e :(o'lema za 9vaki 9i9tem (azvi;a;u od :o=etka" 'ez ko(i>?en;a ve?
(azvi;eniB 9(odniB 'aza znan;a i d(u-iB izvo(a in&o(ma<i;a,
5istri7uirani inteligentni in!or.acioni siste.i.
$9novna namena di9t(i'ui(aniB inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema ;e k(ei(an;e
-(u:e 9i9tema ko;a koo(dini(ano (adi na (e>avan;u neko- 9loeno- :(o'lema" kao >to ;e
nadzi(an;e :(omena u neko; veliko; :o9lovno; 'azi :odataka, Glavna :(edno9t
di9t(i'ui(aniB 9i9tema u odno9u na <ent(alizovane ;e 9man;en;e kom:lek9no9ti o'(ade
:odataka i :(i(odna :odela ulo-a na vi>e ;edno9tavni;iB 9i9tema, o :(avilu" :o;edina=ni
9i9temi u 9klo:u di9t(i'ui(ano- nalaze 9e na (azli=itim 9e(ve(ima,
$=i-ledno ;e da 9e na ta; na=in moe :o9ti?i el;eni 9te:en autonomno9ti
:o;edina=niB 9i9tema" kao i :o'ol;>an;e e&ika9no9ti o'(ade :odataka k(oz :a(alelizam,
Takvi 9i9temi 9u i znatno ot:o(ni;i na -(e>ke u odno9u na <ent(alizovane 9i9teme" kod
ko;iB 9u 9ve ulo-e 9kon<ent(i9ane u ;ednom 9i9temu, #koliko 9e do-odi da neki od
:o;edina=niB 9i9tema u 9klo:u di9t(i'ui(ano- inteli-entno- in&o(ma<iono- 9i9tema otkae"
o9tali na;=e>?e mo-u do'(im delom da :(euzmu n;e-ove &unk<i;e, o9to;e '(o;ne i v(lo
(aznov(9ne a(Bitektu(e oviB 9i9tema,
/irtuelne organi'acije.
Vi(tuelna o(-aniza<i;a ;e :o9lovna o(-aniza<i;a kod ko;e 9e :utem m(eno-
komuni<i(an;a inte-(i>u kom:lementa(ni in&o(ma<ioni i d(u-i (e9u(9i :o;edina=niB
koo:e(anata u <il;u :od(>ke (azvo;u od(eAeno- :(oizvoda, Vana :(et:o9tavka vi(tuelniB
o(-aniza<i;a ;e da :omenuti (e9u(9i o9ta;u na me9tu na kome 9e nalaze" odno9no na
mati=nom 9e(ve(u od-ova(a;u?e- koo:e(anta, $ni 9e 9amo 9elektivno dodel;u;u na
ko(i>?en;e nekom d(u-om koo:e(antu iz vi(tuelne o(-aniza<i;e aka 9e :(o<eni da ni9u
dovol;no i9ko(i>?eni od 9t(ane mati=ne kom:ani;e" odno9no da ;e :(o&ita'ilni;e dodeliti iB
na ko(i>?en;e nekom d(u-om, Ide;a vi(tuelniB o(-aniza<i;a ni;e nova i ne vezu;e 9e
i9kl;u=ivo za inteli-entne in&o(ma<ione 9i9teme" ali ;e tek 9a n;iBovim (azvo;em i
(azvo;em (a=una(9kiB m(ea i Inte(neta n;eno o9tva(en;e :o9talo (ealno9t,
5igitalne 7i7lioteke.
219
Svaka di-italna 'i'lioteka ;e ;edan veliki" na;=e>?e di9t(i'ui(ani inteli-entni
in&o(ma<ioni 9i9tem =i;i o9novni 9ad(a; :(ed9tavl;a;u multimedi;alni dokumenti kao
elekt(on9ki ekvivalent kla9i=niB :u'lika<i;a, .okumenti 9u meAu9o'no :ovezani
teBnikom Bi:e(linkova, 6a ko(i9nike ;e o'ez'eAen =itav niz in&o(ma<ioniB 9e(vi9a" :o:ut
e&ika9no- :(et(aivan;a o'imniB tek9tova" lako- i '(zo- :(onalaen;a 9(odniB 9ad(a;a"
vi>e9t(uko- kla9i&ikovan;a dokumenata" itd,
.i-italne 'i'lioteke :(e 9ve-a :(ed9tavl;a;u mo-u?no9t kom:;ute(iza<i;e i nov
na=in za o(-anizovan;e" =uvan;e" kla9i&ika<i;u i katalo-iza<i;u 9ad(a;a kla9i=niB
'i'lioteka, o(ed to-a" mno-e d(avne" ;avne" kultu(ne" nau=ne" izdava=ke i d(u-e
o(-aniza<i;e za9niva;u 9vo;u elekt(on9ku, dokumenta<i;u na :(in<i:ima di-italniB
'i'lioteka, Elekt(on9ko izdava>tvo" o'(azovan;e i 9tati9tika 9u neke od delatno9ti za ko;e
9u di-italne 'i'lioteke od izuzetno- zna=a;a,
:iste.i za e!ikasno pronala$enje i procesiranje .ulti.eijalni2 oku.enata
# :o9ledn;e v(eme 9ve :o:ula(ni;i" ovi 9i9temi ima;u dva o9novna <il;a, (vo" da
omo-u?e ko(i9niku inteli-entno automat9ko :(onalaen;e multimedi;alniB in&o(ma<i;a u
d(amati=no (a9tu?em kontin-entu onJline dokumenata" i d(u-o" da o'ez'ede :(o<e9i(an;e
i automat9ko (azumevan;e i inte-(a<i;u 9ad(a;a takviB dokumenata, Smi>l;en ;e i novi
ak(onim za takve 9i9teme J ;I/1 FTeUt" Ima-e9" Video and AudioH, 6a (azliku od
:(onalaen;a =i9to tek9tualniB dokumenata" kod oviB 9i9tema ;e na;vani;e omo-u?iti
automat9ko :(et(aivan;e" :(onalaen;e" :(e:oznavan;e i (azumevan;e neke ko.7inacije
dva ili vi>e TIVA izvo(a :odataka u veliko; kolek<i;i (aznov(9niB dokumenata kao >to ;e
MMM, Na ta; na=in 9e znatno :ove?ava ko(i9no9t takviB dokumenata,
P$i'#n# in!#li&#n!ni8 inBo$'a)ioni8 i!#'a
# <il;u ilu9t(ovan;a izuzetno >i(oko- 9:ekt(a aktuelniB :(imena inteli-entniB
in&o(ma<ioniB 9i9tema" u ovom odel;ku 9u navedeni neki ti:i=ni :(ime(i, Name(no 9u
oda'(ane a:lika<i;e iz :ot:uno (azli=itiB o'la9ti I;ud9kiB aktivno9ti, ,
Si9temi za otk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka ko(i9te 9e u mno-im domenima"
od (azniB inen;e(9kiB di9<i:lina" :(eko medi<ine i a9t(onomi;e" 9ve do d(u>tveniB nauka"
&inan9i;a i ma(ketin-a" :a =ak i 9:o(ta, Na :(ime(" 9i9tem Su'due" (azvi;en u 9a(adn;i
:oznato- ame(i=koJkanad9ko- kon<e(na 8N! i #nive(ziteta u A(lin-tonu u Tek9a9u"
u9:e>no 9e ko(i9ti u otk(ivan;u i9tovetniB :od>ema u 9loenim >emama inte-(i9aniB kola
:(i :(o;ektovan;u VLSI teBnolo-i;e, Takva otk(i?a zna=a;no :o;edno9tavl;u;u ina=e
9ku:o<eni :o9tu:ak iz(ade ma9ki za :(oizvodn;u VLSI kola,
Inteli-entni a-enti takoAe nalaze :(imenu u na;(azli=iti;im mo-u?im o'la9tima" od
:(et(aivan;a in&o(ma<i;a na Inte(netu i &ilt(i(an;a elekt(on9ke :o>te" do teBnike"
indu9t(i;e" telekomunika<i;a" elekt(on9ke t(-ovine i kont(ole 9ao'(a?a;a, Jedna od v(lo
at(aktivniB o'la9ti :(imene inteli-entniB a-enata ;e o'(azovan;e, Takozvani :eda-o>ki
220
a-enti kont(oli>u :(o<e9 :(eno>en;a :o;ediniB edukativniB 9ad(a;a ko(i9ni<ima :(eko
(a=una(a" 9:o9o'ni 9u da u tome :(imene (azli=ite :eda-o>ke 9t(ate-i;e" da :(ove(e
9te=eno znan;e ko(i9nika" 9u-e(i>u mu ko(ektivne ak<i;e aka ni;e do'(o 9avladao mate(i;u"
itd,
Jedan od na;:oznati;iB du-o(o=niB :(o;ekata ko;e &inan9i(a ame(i=ka vlada :(eko
a-en<i;e .A!A F.e&en<e Advan<ed !e9ea(<B (o;e<t9 A-en<LH" :oznat ;e :od nazivom
/4 FIntelli-ent Inte-(ation o& In&o(mationH, Glavni <il;evi :(o;ekta 9u :o;edno9tavl;ivan;e i
9tanda(diza<i;a :(i9tu:a Bete(o-enim in&o(ma<i;ama u di9t(i'ui(anim in&o(ma<ionim
9i9temima" uz zaBtev da 9e in&o(ma<i;e uvek do'i;a;u na el;enom nivou a:9t(ak<i;e, #
okvi(u to- :(o;ekta de&ini9ana ;e (e&e(entna a(Bitektu(a 9i9tema za (azmenu znan;a" u
9kladu 9a C$!8A 9tanda(dom" ko;a ko(i9ti inteli-entne 'aze znan;a" 9:(e-u ek9:e(tniB
9i9tema i 9i9tema za u:(avl;an;e 'azama :odataka i inteli-entne a-ente,
Na 'azi te a(Bitektu(e (azvi;en ;e veliki '(o; :(akti=niB inteli-entniB in&o(ma<ioniB
9i9tema" ka(akte(i9ti=niB :o velikim kolek<i;ama Fna 9totineH dinami=ki :(omenl;iviB"
:oten<i;alno nekonzi9tentniB" Bete(o-eniB izvo(a :odataka, Ti izvo(i ukl;u=u;u (aznov(9ne
'aze znan;a" 'aze :odataka Fi (ela<ione i o';ektnoJo(i;enti9aneH" 9emiJ9t(uktu(i(ane
dokumente" kao i ne9t(uktu(i(ane datoteke 9a tek9tom i -(a&ikom,
Na;:oznati;i meAu 9i9temima (azvi;enim u okvi(u :(o;ekta /4 ;e vi(tuelna
o(-aniza<i;a :od nazivom S8. FSimulation 8a9ed .e9i-nH, $na ;e k(ei(ana i ko(i9ti 9e u
:oznato; kom:ani;i Lo<kBed Ma(tin :(i diza;ni(an;u letili<a Faviona i 9atelitaH, S8. 9lui
za inen;e(9ki (azvo; :(oizvoda tokom <elo- n;e-ovo- ivotno- <iklu9a" od :o=etno-
diza;na do evalua<i;e :(ototi:ova u 9inteti=kom ok(uen;u, # S8. 9u u-(aAeni o:>ti
modeli &undamentalniB inen;e(9kiB :(o<e9a" >to ;e o9nova za lake :(ila-oAavan;e
(azli=itim domenima :(oizvodn;e,
Svi ti :(o<e9i di9t(i'ui(ani 9u na (azli=itim 9e(ve(imaJkoo:e(antima" a o'avl;a;u iB
inteli-entni a-enti, Ko(i9ni?en;e
9:ol;niB (e9u(9a Fn:(, 9i9tema za anima<i;u i vizueliza<i;u :odatakaH" :(o9to(nu
mani:ula<i;u :(oizvodima i :(o<e9ima u tim9kom (adu" kao i 9imula<i;u ulo-e o:e(ate(a,
Si9tem S8. ko(i9ti 9e i kao o:>ti model za (azvo; d(u-iB diza;ne(9kiB alata,
V(lo ko(i9tan inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9tem u kome ;e 9:(e-nut ;edan ek9:e(tni
9i9tem 9a 9i9temom za u:(avl;an;e 'azom :odataka u u:ot(e'i ;e od /114, u 8elo; Ku?i u
Ma9Bin-tonu, .oti=na 'aza :odataka deo ;e in&o(ma<iono- 9i9tema Comlink" ko;i 9luzi
kao onJline :od(>ka 8ele Ku?e za odno9e 9a ;avno>?u Fdavan;e 9ao:>ten;a za medi;e"
tek9tova -ovo(a i d(u-iB vaniB in&o(ma<i;a iz $valno- ka'inetaH, Comlink komuni<i(a 9a
Bil;adama ko(i9nika" na 9totinama loka<i;a" iz vi>e de9etina zemal;a >i(om 9veta,
Ko(i9ni?en;e Comlinka" da 9e
od;ave" kao i da au(i(a;u 9vo;e :odatke u 'azi :(et:latnika ko(i>?en;em :(i-odno-
elekt(on9ko- &o(mula(a, Komunika<i;a zvani=nika 8ele Ku?e 9a ko(i9ni<ima Comlinka
na;=e>?e 9e o'avl;a ko(i>?en;em elekt(on9ke :o9te, # :o=etku 9e Comlinku v(a?alo oko
/** :o(uka dnevno z'o- to-a >to ko(i9nito 9u im kvote na di9kovima 'ile :onekad :o:un;ene" >to 9u
:o9to;ali :(o'lemi u kon&i-u(a<i;i n;iBoviB (a=una(a" itd,
Admini9t(ato(i Comlinka ni9u mo-li da ;edno9tavno i-no(i>u v(a?ene :o(uke J to 'i
'ile v(lo lo>e za odno9e 8ele Ku?e 9a ;avno>?u, Sto-a 9u 9ve v(a?ene :o(uke analizi(ane
manuelno" da 'i 9e 'aza ko(i9nika Comlinka 9talno od( vala" >to ;e oduzimalo o-(omno
v(eme, Na k(a;u 9u 9t(u=n;ae :(o'lem, $ni 9u
na:(avili ek9:e(tni 9i9tem 8MES" ko;i Beu(i9ti=ki analizi(a uz(oke v(a?an;a :o(uka na
'azi :odataka iz za-lavl;a v(a?eniB :o(uka i au(i(a 'azu :(et:latnika Comlinka,
!ezultat@ v(eme :ot(e'no admini9t(ato(ima za analizu v(a?eniB :o(uka 9man;eno ;e >e9t
:uta, 8MES ne moe da (e>i 'a> 9ve 9lu=a;eve" ali (e>ava oko 5+V,
Kom:letno elekt(on9ko izdava>tvo dva;u na;zna=a;ni;iB meAuna(odniB
:(o&e9ionalniB ud(uen;a iz o'la9ti elekt(oteBnike i (a=una(9tva" IEEE i ACM"
o(-anizovano ;e u o'liku di-italniB 'i'lioteka, $'e di-italne 'i'lioteke 9u za:o=ele 9a
(adom 9(edinom devede9etiB -odina dvade9eto- veka, N;iBovi ko(i9nita;e 9a kon&e(en<i;a" kao i
:o;edine kn;i-e,
o(ed izuzetno e&ika9niB 9e(vi9a za :(et(aivan;e :u'lika<i;a" tek9tova i katalo-a"
ove 'i'lioteke ima;u ;o> ;edan ;ako vaan kvalitet J (e&e(en<e na 9t(u=nu lite(atu(u u
tek9tovima te9ta 9u date u o'liku Bi:e(linkova ko;i ko(i9nika di(ektno :(e'a<u;u na
elekt(on9ku ve(zi;u od-ova(a;u?e- dokumenta Fako ;e ona do9tu:naH,
P#$Bo$'an# in!#li&#n!ni8 inBo$'a)ioni8 i!#'a
$va; odel;ak ne :(ed9tavl;a nikakvu 9t(o-u analizu :e(&o(man9i inteli-entniB
in&o(ma<ioniB 9i9tema" ve? 9amo :oku>a; da 9e :o9(edno od-ovo(i na :itan;a :o:ut@
Koliko 9u 9tva(no do'(i inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
ta 9tva(no mo-u inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
Kakva (ealna" me(l;iva :o'ol;>an;a oni nude u odno9u na t(adi<ionalne
9i9teme
# :(ime(ima ko;i 9lede izdvo;eni 9u 9amo neki od :okazatel;a 9tva(niB :e(&o(man9i
inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema,
# :(etBodnom odel;ku :omenuta ;e (e&e(entna a(Bitektu(a 9i9tema za (azmenu
znan;a" na9tala kao ;edan od (ezultata :(o;ekta /4, E&ika9no9t :(et(aivan;a i au(i(an;a
znan;a i :odataka u tim 9i9temima ;e za dva (eda veli=ine ve?a ne-o kod 9li=niB 9i9tema
ko;i ne ko(i9te :omenutu a(Bitektu(u,
G%elim da :utu;em iz 8o9tona u San F(an<i9<oG" kae :utnik u mik(o&on, GKo-
datumaEG" za=u;e 9e kao od-ovo(, utnik dal;e o';a>n;ava da eli da to 'ude )*, okto'(a"
'ez :(ekida :utovan;a" :o na;nio; ta(i&i" a da :ov(atak mo(a da 'ude za nedel;u dana,
(o-(am za (azumevan;e -ovo(a" kao deo inteli-entno- in&o(ma<iono- 9i9tema za
222
(eze(va<i;u ka(ata" :otv(Au;e :utniku (eze(va<i;u i da;e mu :odatke o letu i <eni iako
tokom G(az-ovo(aG ta; :(o-(am ne :(e:ozna oko /*V (e=i ko;e ko(i9nik iz-ova(a" u n;e-a
9u u-(aAene mo-u?no9ti za o:o(avak od -(e>aka, ,
Ek9:e(tni 9i9tem Ma(vel" in9tali(an u Jet (o:ul9ion La'o(ato(L u Ame(i<i" (adi u
(ealnom v(emenu 9a 'azom :odataka" ko;e :(iku:l;a;u 9vemi(9ke 9tani<e :o9late :(ema
:lanetama Sun=evo- 9i9tema, # 'azi" ko;a ;e ina=e o-(omna" :oda<i 9e 9talno men;a;u
zaBval;u;u?i ulazu ko;i ne:(ekidno 9tie 9a 9vemi(9kiB 9tani<a, Ma(vel automat9ki
inte(:(eti(a :odatke i tako nadzi(e 9tan;e na 9vako; od 9tani<a u 9vim (utin9kim
9itua<i;ama" odno9no u :(eko 1*V 9lu=a;eva, # izuzetnim i :oten<i;alno o:a9nim
9itua<i;ama" Ma(vel u:ozo(ava o:e(ate(e" ko;i 'i z'o- :(eo:te(e?eno9ti ina=e mo-li i da
:(evide tako vane t(enutke,
Si9tem za otk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka o :utni=kim avionima" :od nazivom KA
TE" :o9luio ;e kao o9nova za (azvo; di;a-no9ti=ko- 9i9tema CASSI$EE, Ta; 9i9tem ve?
-odinama ko(i9te t(i velike ev(o:9ke aviokom:ani;e za di;a-no9tiku i :(edik<i;u otkaza na
avionima ti:a 8oin- 343, Svi avioni to- ti:a ko;i t(e'a da lete na (edovnim lini;ama
:(ove(ava;u 9e :(ed 9vaki let, # 9vim 9lu=a;evima kada CASSI$EE otk(i;e i na;man;u
mo-u?no9t otkaza ili 'ilo kakve o:a9no9ti :o 'ez'edno9t :utnika" let 9e otkazu;e ili 9e
avion zamen;u;e d(u-im dok 9e ne :o:(avi,
3.1.0. Fok% iDla&an*a
Ni;e mo-u?e u ;edno; ovakvo; kn;izi detal;no :ok(iti 9ve teme i v(9te inteli-entniB
in&o(ma<ioniB 9i9tema o ko;ima ;e 'ilo (e=i u :(etBodnim odel;<ima, Sto-a 9e 9amo
9lede?e v(9te inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema o'(aAu;u u na(ednim :o-lavl;ima@
9i9temi za otk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka
inteli-entni a-enti
.eo o 9i9temima za otk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka 9e &oku9i(a na t(i <il;a,
(vi 9e 9a9to;i u tome da 9e ;a9no :(ikae proces otk(ivan;a znan;a u 'azama :odataka,
$n te=e u vi>e &aza i ima 9vo;e :(edu9love, Svaku od &aza :(o<e9a ka(akte(i>e i
od-ova(a;u?a :ov(atna 9:(e-a J (ezultati ;edne &aze mo-u 9e :ov(atno i9ko(i9titi :(i
:onovnom izvoAen;u neke od (ani;iB &aza, .(u-i <il; ;e o9vetl;avan;e <ent(alne &aze
:(o<e9a otk(ivan;a znan;a" &aze traganja kro' paatke> odno9no pretra$ivanja poataka> i
to :(e 9ve-a iz u-la al-o(itama ko;i 9e ko(i9te u tom :o9tu:ku,
Getaljno je prika'ano vie takvi1 algorita.a: uka'uju/i pri to.e i na praktine
siste.e 'a otkrivanje 'nanja koji i1 koriste. Naj'a: !okus i'laganja o ovoj vrsti
inteligentni1 in!or.acioni1 siste.a je i na nji1ovo. i'ajnu. &ore neki1 opti1
in$enjerski1 ra'.atranja: opisana je i unutranja struktura i organi'acija nekoliko
konkretni1 siste.a: kao i so!tverski1 okru$enja 'a nji1ov ra'voj.
I u elu o inteligentni. agenti.a najve/a pa$nja posve/ena je aspektu i'ajna.
8a'.atraju se ra'ne vrste agenata i nji1ov i'ajn u 'avisnosti kako o tipova 'aataka
223
koje tre3a a o3avljaju: tako i o karakteristika okru$enja u koji.a rae. Ca sve vrste
agenata koji su opisani u to. elu prika'an je nji1ov generiki i'ajn: kori/enje.
pseuokoa. 4akav pristup o.ogu/uje e!ikasno kori/enje i prilagoavanje opisani1
vrsta agenata praktini. aplikacija.a.
Iako je svako o nareni1 poglavlja posve/eno jenoj konkretnoj vrsti
inteligentni1 in!or.acioni1 siste.a: u pogleu naina i'laganja .aterije tre3a
naglasiti jenoo3ra'nu strukturu poglavlja. <vako poglavlje poinje jeni. .anje
o3i.ni. oeljko.: koji na postupan nain stvara itaocu osnovni ose/aj o to.e ta
prestavlja: 'a ta se koristi i '3og ega je 'naajna ta vrsta inteligentni1
in!or.acioni1 siste.a.
Cati. slei nekaliko oeljaka koji etaljno opisuju koji su to osnovni poj.ovi i
tipini pro3le.i ve'ani 'a takve inteligentne in!or.acione siste.e. &oto. se u jeno.
o3i.nije. oeljku opisuju oa3rani konkretni siste.i i aplikacije te vrste. Naj'a: u
jeno. oeljku .anjeg o3i.a iskutuje se o ko.ercijalni. aspekti.a te vrste siste.a:
aktuelni. istra$ivaki. te.a.a u toj o3lasti: ra'lo'i.a 'a i protiv ra'voja i kori/enja
takvi1 siste.a: kao i naj'naajniji. autori.a i centri.a u koji.a se ta vrsta
inteligentni1 siste.a istra$uje i ra'vija.
3.1.,. R#Di'#
$no >to =itao<u :(ua ovo uvodno :o-lavl;e moe 9e 9umi(ati kao@
de&ini9an;e 9i(e- kontek9ta u kome 9e (azmat(a;u inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
u o9talim :o-lavl;ima
de&ini9an;e 9viB na;vani;iB :o;mova na ko;e 9e o9lan;a;u o9tala :o-lavl;a
k(atak :(e-led dve >i(e kla9e (a=una(9kiB 9i9tema" in&o(ma<ioniB 9i9tema i
inteli-entniB 9i9tema" iz ko;iB 9u :(oi9tekli inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi
k(atak :(e-led na;vani;iB v(9ta :(o'lema i <ent(alniB tema u vezi 9a diza;nom"
(azvo;em i im:lementa<i;om inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema
kon<izan o:i9 nekiB na;vani;iB kla9a inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema
neki ti:i=ni :(ime(i :(imene inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema
indi(ektna di9ku9i;a :e(&o(man9i inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema" data k(oz
:(ikaz oda'(aniB :(ime(a ,
Na k(a;u" ;a9no ;e ukazano na >ta ;e o'(a?eno na;vi>e :an;e :(i o:i9ivan;u
:o;ediniB konk(etniB v(9ta inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema u o9talim :o-lavl;ima,
1... =i9lio&$aBk# na1o'#n#
In!or.acioni siste.i: kao jena o najva$niji1 o3lasti raunarstva uopte: te.a
su velikog 3roja struni1 knjiga i rugi1 pu3likacija. -ve su kori/eni poj.ovi i
e!inicije u sklau sa M9a.pione an Nalrat1: 1**(O: M9attell: 1**4O: MGate: 1*("O:
224
MKi.: 1**5O: M)a'arevi/: 1**3O i M)a'arevi/ i r.: 1**3O. 4i i'vori o3rauju sve poj.ove
ve'ane 'a in!or.acione siste.e 'natno etaljnije nego to je to sluaj na ovo. .estu.
&retra$ivanje i pronala$enje in!or.acija opisano je u sklau sa aktuelni. vienji.a te
pro3le.atike i'neti. u MBae'aJates an 8i3eiro-Neto: 1***O: MHrakes an Bae'a-
Jates: 1**2O: MAuarino et al.: 1***O: MAuivaa et al.: 1**%O: M)ePis an <parck +ones:
1**"O i M=iller: 1**5O. Geo o sklaiti.a poataka oslanja se pre svega na M9?9=:
1**(O: M=cHaen an Natson: 1**"O i M4ur3an an ?ronson: 1**(O.
-pta ra'.atranja ve'ana 'a inteligentne siste.e pre.et su gotovo svi1
uvoni1 poglavlja knjiga i' ra'ni1 o3lasti vetake inteligencije. Neka o ti1
ra'.atranja koja su kori/ena u ovo. poglavlju .ogu se prona/i u i'vori.a MBo3roP:
1**1O: MGe3en1a.: 1**(O: MGurkin: 1**4O: M#o!stater: 1**4O: MKosko: 1**3O. M=inskF:
1*(5O: MNePel an <i.on: 1*%2O: M8ussell an Norvig: 1**5O i MNinston: 1*(4O.
225
!azmi>l;an;a o odno9u ve>ta=ke inteli-en<i;e i d(u-iB (a=una(9kiB di9<i:lina
:(euzeta 9u iz do 9ada neo';avl;eno- uvodno- :(edavan;a ;edno- od vode?iB auto(iteta u
o'la9ti inteli-entniB 9i9tema" :(o&e9o(a 8alak(i9Bnana CBand(a9eka(ana 9a ame(i=ko-
unive(ziteta $Bio State #nive(9itL, (edavan;e ;e od(ano u 9klo:u kon&e(en<i;e TBe
Fou(tB Mo(ld Con&e(en<e on EU:e(t SL9tem9" ma(ta /115 u MeUi<o CitLJu" a auto( ove
kn;i-e ;e imao 9(e?u da :(i9u9tvu;e tom :(edavan;u,
Na i9to; kon&e(en<i;i Lot&i 6adeB" :o=a9ni :(o&e9o( unive(ziteta u 8e(keleLJu"
od(ao ;e :(edavan;e o inteli-entnim in&o(ma<ionim 9i9temima, Slika 0" kao i :(ime( iz
odel;ka o inteli-entnim in&o(ma<ionim 9i9temima u ovom :o-lavl;u :oti=u iz mate(i;ala
9a to- :(edavan;a, Navedena de&ini<i;a inteli-entniB in&o(ma<ioniB 9i9tema :(euzeta ;e iz
na;:oznati;e- 9vet9ko- =a9o:i9a iz te o'la9ti" ;2e +ournal o& Intelligent In!or.ation
:=ste.s. Sli=na de&ini<i;a data ;e i u ga(9aLe and CBi-nell" /114h,
(ikazani iz'o( ti:i=niB tema i :(o'lema iz o'la9ti inteli-entniB in&o(ma<ioniB
9i9tema" kao i kla9a :(akti=niB 9i9tema te v(9te" na9tali 9u na o9novu vi>e-odi9n;e- uvida u
9ad(a; =lanaka ko;i 9e o';avl;u;u u :omenutom =a9o:i9u" kao i na o9novu (edovno-
:e(iodi=no- :(et(aivan;a od-ova(a;u?iB loka<i;a na Inte(netu,
U ve'i sa istri3uirani. inteligentnin in!or.acioni. siste.i.a: tre3a naglasiti
i'u'etno veliki uticaj ieja i' rani1 raova 91anrasekarana M91anrasekaran: 1*(1O i
Geckera MGecker: 1*(%O na ananje siste.e. -pisi inteligentni1 3a'a poataka i
spre'anja ekspertni1 siste.a i siste.a 'a upravljanje 3a'a.a poataka nastali su na
osnovu M&arsaFe an 91ignell: 1**3O i M4ur3an an ?ronson: 1**(O.
Go3ar opis i pregle virtuelni1 organi'acija koje se anas koriste u praksi ali
su -Q)earF: Kuokka i &lant M-Q)earF et al.: 1**%O. U ve'i sa igitalni. 3i3lioteka.a:
vieti M9?9=: 1**5O. Interesantan osvrt na ananje 4I;? siste.e .o$e se prona/i u
M#aupt.ann: 1***O. +ean o iscrpni1 pregleni1 lanaka o peagoki. agenti.a
napisao je )ePis +o1nson M+o1nson: 1**(O. ?utori siste.a <u3ue su 9ook: #oler i
Gjoko M9ook et al.: 1**"O. <iste. B=5< opisan je u M#e3erg: 1**%O: a o siste.u <BG
.o$e se na/i osta .aterijala na Internetu: pola'e/i o arese projekta 13 6v. ole7. <vi
pri.eri ve'ani 'a per!or.anse inteligentni1 in!or.acioni1 siste.a o3javljeni su u
M8ussell an Norvig: 1**5O.
3.1.3....S, Ko$in# a;$## na In!#$n#!%
Neke od mno-iB ko(i9niB :olazniB ad(e9a za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a o inteli-entnim
in&o(ma<ionim 9i9temima na Inte(netu 9u@
ACM di-italna 'i'lioteka@ 2ttpIPPKKK.ac..orgPlP
C$!8A 9tanda(d I konzo(<i;um $MG@ Btt:@PPRRR,om-,o(-
.A!A a-en<i;a @ Btt:@PPRe'JeUt),da(:a,milP
226
Ek9:e(tni 9i9temi@ Btt:@PPai,minin-<o,<omPm9u'eU:e(t,Btm
/4 :(o;ekat@ Btt:@PPRe'JeUt),da(:a,milli9oP/4P
IEEE di-italna 'i'lioteka@ Btt:@PPRRR, ieee,o(-PielP
Btt:@PP<om:ute(,o(-Pe:u'P
Inteli-entni a-enti@ Btt:@PPRRR,a-ent9,<om
$tk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka@ Btt:@PPRRR, kdnu--et9, <omP
(ed9tavl;an;e znan;a@ Btt:@PPmnemo9Lne,it<,it,/*)0Pk(Jlink9,Btml
Si9temi za (azmenu znan;a@ Btt:@ PPRRRJk9l,Stan&o(d,eduPknoRled-eJ9Ba(in-P
227
5.2. -tkrivanje 'nanja u 3a'a.a poataka
(o'lematika otkrivanja znan;a u 7a'a.a poataka DKnoKlege 5iscover= in
5ata7ases> K55@ odno9i 9e na automat9ko otk(ivan;e im:li<itno :(i9utniB zakonito9ti"
:(avilno9ti i indi(ektniB 9ad(a;a u velikim 'azama :odataka 9av(emeniB in&o(ma<ioniB
9i9tema, V(lo =e9to 9e :o;am K.. :oi9tove?u;e 9a :o;mom traganja kro' poatke D5ata
Minin-" .MH, St(o-o uzev>i" meAutim" .M ;e 9amo ;edan deo <elovito- :(o<e9a K..,
$va :o-lavl;e ima za <il; da =itao<a :o9tu:no uvede u 9u>tinu :(o<e9a K.., o;am
K.. ovde ;e na;:(e ne&o(malno :(ikazan iz u-la :(akti=niB :ot(e'a ko(i9nika
in&o(ma<ioniB 9i9tema i velikiB 'aza :odataka" kao i i' u-la vi>e d(u-iB di9<i:lina =i;im 9e
do9ti-nu?ima i teBnikama ko(i9ti o'la9t K.., 6atim 9e uvode &o(malne de&ini<i;e 9viB
na;vani;iB :o;mova vezaniB za :(o<e9 K.., .etal;no 9e o:i9u;u ka(akte(i9ti=ni .M
zada<i i al-o(itmi ko;i 9e ko(i9te za n;iBovo o'avl;an;e" kao i d(u-i vani a9:ekti :(o<e9a
K.., Kona=no" o:i9an ;e i =itav niz :(akti=niB K.. 9i9tema u (aznim o'la9tima
:(imene" a takoAe i ve?i '(o; aktuelniB :(o'lema ko;i 9e odno9e na K.. i ko;i dana9
zaoku:l;a;u 9o&tve(9ku indu9t(i;u,
5.2.1. &oja. otkrivanja 'nanja u 3a'a.a poataka - KGG
Ko(i9ni?e :o9tavl;a;u 9lede?e :itan;e@ GSada kad 9mo 9aku:ili toliko
:odataka" >ta ?emo 9a n;imaEG Jedan &(u9t(i(ani menade( iz SA. iz(azio ;e to na 9lede?i
na=in@ G!a=una(i 9u nam o'e?ali &ontanu mud(o9ti" a ovo >to 9mo do'ili ;e :o:lava
:odatakaoG
!azlozi za ovakva :itan;a i kon9tata<i;e 9u vi>e9t(uki, (e 9ve-a" =in;eni<a ;e da 9e 'aze
:odataka 9av(emeniB in&o(ma<ioniB 9i9tema 9talno uve?ava;u z'o- (ealniB :ot(e'a
:o9lovniB :(o<e9a, .(u-o" =ak i kad :ot(e'a ni;e tako ;aka" ko(i9nita;u
:odatke u 'aze ;e( ;e 9me>tan;e i =uvan;e :odataka 9ve ;e&tini;e" tako (e?i iz dana u dan,
Kona=no" I;udi ve(u;u da =uvan;em :odataka mo-u da 9a=uva;u neke potencijalno v(edne
in&o(ma<i;e, Kao (ezultat 9ve-a to-a" ;edan :odatak iz /151, -odine -ovo(i da ;e tada
dolazilo do du:li(an;a koli=ine in&o(ma<i;a ko;a 9e =uvala u 'azama :odataka
in&o(ma<ioniB 9i9tema na 9vakiB )* me9e<i, .ana9" kada 9u in&o(ma<ioni 9i9temi ;o>
kom:lek9ni;i" =e9to di9t(i'ui(ani" a Inte(net :(ed9tavl;a o9novnu in&(a9t(uktu(u
9av(emeno- :o9lovan;a" 9i-u(no ;e da ;e ta; :e(iod znatno k(a?i od )* me9e<i,
# ovo; kn;izi 9e :o;movi K.. i .M ko(i9te :(e<izno J kad -od ;e (azlika izmeAu
n;iB 'itna" ko(i9ti 9e 9amo ;edan od n;iB, # 9vim o9talim 9lu=a;evima ko(i9ti 9e oznaka
K..P.M,
228
MeAutim" 9i(ovi :odata;ima ko;e ko(i9nita;a ;e =e9to 9amo
manuelna, L;udi ko;i v(>e analizu :odataka nalaze 9e u ulozi 9o&i9ti<i(aniB G:(o<e9o(a
u:itaG, # 9lu=a;u kada 9e (adi o ;edno9tavnim in&o(ma<ionim 9i9temima" 9a (elativno
malim 'azama :odataka" to moe da 'ude 9a9vim zadovol;ava;u?e, MeAutim" z'o-
9talno- :ove?avan;a koli=ine :odataka u 'azama" 9ve =e>?e dolazi do te>ko?a u
manuelno; analizi :odataka,
$no >to ;e u tom 9lu=a;u veoma :oel;no ;e automatiza<i;a analize :odataka,
#:(avo to ;e ono >to omo-u?u;e K.." odno9no .M,
Tta sve spaa u o7last K55
Slede?a li9ta od-ovo(a na -o(n;e :itan;e ni;e kona=na" ali moe =itaoin9ko- u=en;a i otk(ivan;a znan;a
, inte-(a<i;a 9i9tema za9novaniB na znan;u i o';ektnoJo(i;enti9aniB 9i9tema
, inte-(a<i;a 9i9tema za9novaniB na znan;u i 9tati9ti=kiB metoda @O"
, otk(ivan;e kauzalno9ti meAu :oda<ima O O
, ko(i>?en;e domen9ko- znan;a Fznan;a o domenu :(o'lemaH u :(o<e9u K..,
, 9umi(an;e i inte(:(eta<i;a otk(iveno- znan;a
, ukl;u=ivan;e otk(iveno- znan;a u :(o<e9 K..
, od-ova(an;e na u:ite vi9oko- nivoa Fo:timiza<i;a u:ita" otk(ivan;e :(avila za
t(an9&o(ma<i;u u:itaH
, otk(ivan;e evolu<i;e :odataka
, u=en;e noviB kon<e:ata
, evalua<i;a otk(iveno- znan;a
, otk(ivan;e nee-zaktniB :o;mova u 9t(uktu(i(anim :oda<ima t(etman otk(iveno-
neizve9no- znan;a
, induk<i;a metaznan;a o K..
, iz'e-avan;e -(e>aka u 'azama :odataka
, 9o&tve(9ka ok(uen;a za K..
, vizueliza<i;a K..
, eti=ka i :(avna :itan;a u vezi 9a K..
o(ed 9ve-a >to ;e navedeno" t(e'a (e?i i to da 9e =e9to 9(e?u i d(u-i nazivi za K..,
o(ed ve? :omenuto- :ov(emeno- :oi9tove?ivan;a K.. i .M" 9(e?u 9e i 9lede?i nazivi@
229
, a(Beolo-i;a :odataka Fdata a(<Beolo-LH
, ek9t(ak<i;a znan;a FknoRled-e eUt(a<tionH
, otk(ivan;e in&o(ma<i;a Fin&o(mation di9<ove(LH
, etva in&o(ma<i;a Fin&o(mation Ba(ve9tin-H
, :(o<e9i(an;e :atte(na J uzo(aka F:atte(n :(o<e99in-H
I:ak" :o9ledn;iB -odina 9ve vi>e 9e -ovo(i 9amo o K.. i .M" a :(avi 9e i :(e<izna
(azlika izmeAu ta dva :o;ma,
&o'nati pri.eri K55 i 54 siste.a
K.. i .M 9i9temi ne 9:ada;u u 9o&tve(9ke 9i9teme o:>te namene" za >i(oko t(i>te,
$'i=no 9e :(ave za konk(etno- na(u=io<a i za v(lo :(e<izno de&ini9ane domene :(imene,
Neke od ti:i=niB :(imena K.. i .M teBnika :(ikazane 9u k(oz 9lede?e :(ime(e, ,
1.erican 1irlines ;e ;edna od mno-iB 9vet9kiB avio kom:ani;a ko;e 9vo;im
:utni<ima nude tzv, GF(e^uent FlLe(G :(o-(am J :utnita; u nekom Botelu" kao i niz d(u-iB :o-odno9ti,
.a 'i :(ivukla >to vi>e :utnika da u=e9tvu;e u n;enom GF(e^uent FlLe(G :(o-(amu"
kom:ani;a 1.erican? 1irlines ko(i9ti K.. i .M teBnolo-i;u za :(et(aivan;e 9vo;e 'aze
:odataka o ko(i9ni<ima to- :(o-(ama, I9taknuti ko(i9nie ka(akte(i9ti=ne o:i9e tiB i9taknutiB ko(i9nika FIeteoJ
letela n :uta" na (ela<i;i 1-C> u :e(iodu od 1-..1-gg1 do 2-..2-gg2> :ov(atni let
:o9le m dana" itd,H, Takvi o:i9i 9e onda ko(i9te za :o9tavl;an;e u:ita ko;i kao (ezultat da;u
imena konk(etniB i9taknutiB ko(i9nika, ,
General 4otors ko(i9ti 'azu :odataka o automo'il9kim ne9(e?ama za K.. J
i9:itivan;e uz(oka otkaza na vozilima n;iBove :(oizvodn;e ko;a 9u 9t(adala u ne9(e?ama,
(imenom K..P.M teBnika automat9ki 9e do'i;a;u I&JTBen :(avila ko;a o:i9u;u
di;a-no9tiku kva(ova i otkaza na vozilima te kom:ani;e, Tako do'i;ena :(avila ko(i9te 9e
onda u 'azi znan;a di;a-no9ti=ko- ek9:e(tno- 9i9tema za (azne modele vozila General
4otors.
Ta; ek9:e(tni 9i9tem ko(i9te 9e(vi9ne 9lu'e General 4otorsa ko;ima 9e ku:<i
vozila o'(a?a;u u 9lu=a;u kva(ova i otkaza na n;iBovim vozilima, Ek9:e(tni 9i9tem v(lo
'(zo i automat9ki da;e di;a-nozu kva(a na vozilu ko;e ;e dovezeno u 9e(vi9,
Mno-e 'anke u 9vetu ko(i9te K..P.M 9i9teme za i9:itivan;e :odataka o k(editima
i za;movima u 'azama :odataka 9vo;iB kli;enata, 6nan;e ko;e -ene(i>u takvi 9i9temi
o:i9u;e ti:i=ne 9lu=a;eve kli;enata ko;ima 9e i9:lati" odno9no ne i9:lati odo'(iti za;am ili
k(edit Fti:i=an kli;ent ima -odi>n;u za(adu od UU p do LL p" u(edno9t u ot:la?ivan;u
na(u>ena ;e zz :uta" zatezna kamata do9ti-la ;e izno9 od tt p tokom :e(ioda ot:late" itd,H,
Takvi automat9ki -ene(i9ani o:i9i 9lue za :o'ol;>an;e metoda :(edik<i;e :o9lovan;a"
230
odno9no 'ol;e :(o<en;ivan;e konk(etniB 9lu=a;eva odo'(avan;a za;mova i k(edita,
K$a!ak i!o$i*a! o9la!i KDD i DM
$'la9ti K.. i .M 9az(evale 9u :o9te:eno, o;am $M :oznat ;e od (ani;e u o'la9ti
9tati9tike" a o'la9t K.. 9e do9ta o9lan;a na 9tati9tiku, 6animl;ivo ;e" meAutim" da ;e u
o'la9ti in&o(ma<ioniB 9i9tema i 'aza :odataka (ani;e :o9to;alo 9amo 9:o(adi=no
inte(e9ovan;e za ono >to dana9 nazivamo K..P.M, (vi nau=noJ9t(u=ni 9ku: FRo(k9Bo:H
na tu temu od(an ;e tek /151 -odine i oku:io ;e 9amo mali '(o; u=e9nika, a i:ak" ve?
9lede?e -odine :o9talo ;e ;a9no da 9e tu (adi o temama ko;e ?e ;ako mno-o zaoku:iti
9o&tve(9ku indu9t(i;u,
Jedan od na;ve?iB 9vet9kiB 9t(u=n;aka u o'la9ti ma>in9ko- u=en;a i ve>ta=ke
inteli-en<i;e uo:>te" .onald Mi<Bie" :(edvideo ;e /11* da ?e tokom devede9etiB -odina
dvade9eto- veka ko(i>?en;e teBnika ma>in9ko- u=en;a u analizi :odataka doiveti :(avi
'oom, okazalo 9e da ;e 'io i te kako u :(avu, (va meAuna(odna kon&e(en<i;a ve?iB
(azme(a na temu K..P.M od(ana ;e /11+, -odine" a u'(zo :otom u9ledilo ;e veliko
inte(e9ovan;e 9o&tve(9ke indu9t(i;e za ove o'la9ti, Nimalo 9lu=a;noN vode?e 9vet9ke
kom:ani;e u :(oizvodn;i 9o&tve(a za na;>i(e (a9:(o9t(an;ene, a:lika<i;e FMi<(o9o&t" $(a<le"
I8M" itd,H 'ile 9u meAu :(vima ko;e 9u :o=ele da (azvi;a;u ovu teBnolo-i;u za
kome(<i;alne :(imene,
KDDKDM i o!al# ;i)i1lin#
$'la9ti K.. i .M ko(i9te (ezultate i deo metodolo-i;e iz mno-iB" d(u-iB
di9<i:lina" od ko;iB neke i ni9u :ot:uno vezane za (a=una(9ku teBniku, (i(odno" za
automat9ku analizu :odataka u 'azama neo:Bodna ;e 9ama teBnolo-i;a 7a'a poataka>
ko;a omo-u?u;e 9me>tan;e i =uvan;e :odataka" n;iBove modi&ika<i;e" zadavan;e u:ita"
:(i:(eman;e i do'i;an;e izve>ta;a" i 9l, o>to 9e :(imenom K55P54 u 'azama :odataka
otk(iva im:li<itno :(i9utno znan;e" prestavljanje 'nanja i teBnolo-i;a ekspertni2 siste.a
od velike 9u ko(i9ti za K..P.M, Jedna vana kla9a ek9:e(tniB 9i9tema za9niva 9e na
induk<i;i o:>tiB :(avila zakl;u=ivan;a na o9novu konk(etniB :(ime(a (a9uAivan;a u
domenu :(imene,
(ime(e da;e ek9:e(t, V(lo 9li=ne teBnike ko(i9te 9e i u K..P.M, MeAutim"
:o9to;e i vane (azlike u induk<i;i :(avila zakl;u=ivan;a kod ek9:e(tniB 9i9tema i
K55P54 9i9tema@
, :(ime(i ek9:e(ta znatno 9u kvalitetni;i ne-o G:(o9e=niG :odau :(avila
, :(ime(i ek9:e(ta o'i=no :ok(iva;u tipine 9lu=a;eve iz domena :(imene
ek9:e(tno- 9i9tema" a znatno (eAe izuzetne 9lu=a;eveN u velikim 'azama :odataka"
medutim" ima i ti:i=niB v(edno9ti :odataka i izuzetaka" i =e9to ni;e lake utv(diti o kakvo;
9e v(edno9ti (adi,
231
$dno9 izmeAu K..P.M 9i9tema i inteligentni2 7a'a poataka :(ikazan ;e na 9li<i
+, Vidi 9e da ;e o'la9t K..P.M 9ame ;edna od teBnolo-i;a ko;e ko(i9te inteli-entne 'aze
:odataka, (e<izni;e" 9vaka inteli-entna 'aza :odataka za9niva 9e na inteli-entnom
9i9temu za u:(avl;an;e 'azom :odataka" 9lika 2, $n ima u-(aAene neke teBnike
inteli-entno- (a9uAivan;a" ko;e omo-u?u;u '(e i e&ika9ni;e :(et(aivan;e 'aze" izvoAen;e
nekiB zakl;u=aka o v(edno9tima :o;ediniB :odataka" o:timiza<i;u u:ita ni9ko- nivoa" itd,
9amo 'aza moe da 'ude za9novano na t(adi<ionalnom (ela<ionom modelu" ali moe da
9ad(i i o';ektnoJo(i;enti9ane multimedi;alne :odatke, # o'la9ti inteli-entniB 'aza
:odataka" takve 'aze za;edno 9a :(id(uenim inteli-entnim 9i9temom za u:(avl;an;e
naziva;u 9e :onekad euktivni. 7a'a.a poataka.
Slika + J K..P.M i inteli-entne 'aze :odataka
Kod inteli-entniB 'aza :odataka uvek :o9to;i i ko(i9ni=ki inte(&e;9 vi9oko- nivoa"
ko;i o'ez'eAu;e inteli-entnu inte(ak<i;u 9a ko(i9ni<ima u :o-ledu zadavan;a u:ita
vi9oko- nivoa i adekvatno- &o(mati(an;a izve>ta;a, Takav inte(&e;9 ;e :(ila-oAen ko(i9niku
i uvek ima u-(aAen neki model zadatka ko;i 9i9tem o'avl;a Fa:lika<i;eH i ok(uen;a u
kome (adi,
232
Slika 2 J Slo;evi inteli-entne 'aze :odataka
233
Na;vi>i 9lo; inteli-entne 'aze :odataka =ine alati vi9oko- nivoa" -de 9:ada;u
K..P.M alati" inteli-entni a-enti za :(et(aivan;e 'aza i u9a-la>avan;e (aznov(9niB
&o(mata :odataka" alati za kont(olu kvaliteta :odataka" inte-(iteta :odataka" i 9I,
!azne teBnike i' statistike veoma 9e mno-o :(imen;u;u u K..P.M 9i9temima,
Stati9tika" meAutim" ni;e dovol;na za K.., Stati9ti=ke teBnike 9vakako omo-u?u;u
od(eAenu analizu :odataka" ali zaBteva;u u=e>?e ko(i9nika u to; analizi, Kod K55P54 ide
9e na automat9ku analizu :odataka, 5tati9tika da;e (ezultate ko;e ;e =e9to te>ko
inte(:(eti(ati i ni;e :o-odna za analizu kom:lek9ni;iB 9t(uktu(a :odataka nenume(i=ke
:(i(ode, Jo> ;edna vana (azlika K..P.M i 9tati9tike ;e u tome >to 9tati9tika ne
omo-u?u;e ko(i>?en;e domen9ko- znan;a u analizi :odataka,
4ainsko uenje> kao kla9i=na di9<i:lina ve>ta=ke inteli-en<i;e, dala ;e mno-e
teBnike automat9ko- otk(ivan;a ili -ene(i9an;a noviB :o;mova na o9novu :o9to;e?iB,
K.$P.M 9i9temi =e9to ko(i9te :oznate al-o(itme ma>in9ko- u=en;a u otk(ivan;u znan;a u
'azama :odataka, Al-o(itmi ma>in9ko- u=en;a o'i=no :olaze od neke kolek<i;e
:(ime(aka Fin9tan<iH u neko; datoteu neki i9kaz Fn:(, o:i9
neko- :o;maH kao (ezultat,
# ti:i=nom 9lu=a;u u 'azi ima nekoliko 9totina :(ime(aka" a 9vaki od n;iB ;e vekto(
F9lo-H &ik9ne duine, Ve?ina kla9i=niB al-o(itama ma>in9ko- u=en;a" meAutim" za9niva 9e
na :(et:o9tavaka,
K..P.M 9i9temi (ade 9a (ealnim 'azama :odataka" ko;e 9u neu:o(edivo ve?iB
dimenzi;a, 9talno :(omenl;ive" 9a :oda<ima ko;i 9u =e9to nekom:letni i :onekad neta=ni,
$:(avdano ;e :o9taviti i 9lede?e :itan;e@ ako 9e kod K..P.M ve? (adi o
automat9kom otkrivanju znan;a" ni;e li veliki '(o; :o9tu:aka ko;ima 9e dolazi do noviB
otk(i?a u (aznim -(anama nauke :(imenl;iv i u ovom 9lu=a;uE $d-ovo( ;e u na;ve?o; me(i
ne-ativan, Glavni (azlo- ;e u tome >to ;e kod takviB nauni2 otkriFa <il; otk(i?a o'i=no
;a9ni;i ne-o kod K.., :a ;e 9amim tim i :(o<e9 dola9ka do otk(i?a kont(oli9ani;i ne-o
ked K.., Nau=na otk(i?a 9u u ve?o; me(i za9novana na ek9:e(imentima, Ek9:e(imenti 9u
o'i=no :(e<izno &oku9i(ani na neku :o;avu" a ako 9e :(imeti da ne da;u do'(e (ezultate
na;=e>?e :o9to;i mo-u?no9t (ediza;ni(an;a ek9:e(imenata, Kod K..P.M 9ve to
u-lavnom ni;e tako,
Ve(ovatno ;e :(e9ek teBnolo-i;e sklaita poataka Data Kare2ouses@ 9a
teBnolo-i;om K..P.M ve?i ne-o :(e9ek 'ilo ko;e d(u-e teBnolo-i;e i K..P.M, $d
na;ve?e- zna=a;a za :(o<e9 K.. ;e =in;eni<a da 9kladi>ta :odataka o'ez'eAu;u
:(iku:l;an;e i :(e=i>?avan;e :odataka iz (azniB izvo(a" u <il;u onJline analize i :od(>ke
odlu=ivan;u, To :od(azumeva i inte-(a<i;u na9leAeniB 'aza :odataka" (azvi;eniB nekom
teBnolo-i;om ko;a 9e vi>e ne ko(i9ti :(i (azvo;u noviB 9i9tema" iako 9u 9ame na9leAene
'aze ;o> uvek o:e(ativne,
K..P.M 9i9teme ;e (elativno lako na:(aviti kad 9e :(iku:l;an;e" :(e=i>?avan;e i
inte-(a<i;a :odataka o'ez'edi na d(u-i na=in J na :(ime(" :(eko 9kladi>ta :odataka, I
$LA :(o<e9i(an;e" ko;e 9e ko(i9ti u 9kladi>tima :odataka Fmultidimenzionalna
234
inte(aktivna analiza :odataka" 9u:e(io(na u odno9u na S]LJu:ite i manuelnu analizu
izve>ta;a" kao i :(ila-oAavan;e :odataka ko(i9niku k(oz -ene(aliza<i;u i ek9:li<itno
:(ikazivan;e kontek9taH takoAe ;e od zna=a;a za K..P.M,
8udu?i da u 'azama :odataka dana>n;iB in&o(ma<ioniB 9i9tema ima do9ta u.a. t;,
nekom:letniB i neizve9niB :odataka" :o-(e>niB v(edno9ti" itd," K..P.M 9i9temi o'i=no
ima;u u-(aAene neke teBnike rasuivanja u' prisustvo nei'vesnosti> :oznate iz ve>ta=ke
inteli-en<i;e, 6a .M 9e =e9to ko(i9te i kla9i=ni al-o(itmi iz o'la9ti :oznate :od nazivom
prepo'navanje o7lika Dpattern recognition@> kao i teBnolo-i;a neuronski2 .re$a za
identi&ika<i;u :oten<i;alno inte(e9antniB 9ad(a;a u velikim 'azama :odataka,
6nan;e ko;e 9e otk(i;e u :(o<e9u K.. u velikom '(o;u 9lu=a;eva na;:o-odni;e ;e
iz(aziti -(a&i=ki" te 9e 9to-a :(imen;u;u i (azne teBnike vi'ueli'acije poataka. Kona=no"
9vako otk(ivan;e znan;a i9tov(emeno ;e i nekakvo prikupljanje 'nanja. 3a :(iku:l;an;e
znan;a od ek9:e(ata (azvi;ene 9u u o'la9ti ek9:e(tniB 9i9tema mno-e metode" ko;e 9u u
ne>to izmen;enom o'liku :(imenl;ive i u K..P.M,
3.0.0. D#Bini)i*#
Nakon :(etBodno-" uvodno- odel;ka" u ovom 9e uvode &o(malne de&ini<i;e
na;vani;iB :o;mova vezaniB za :(o<e9 K.., Sve :(ikazane de&ini<i;e :(iBva?ene 9u u
takvom ili v(lo 9li=nom o'liku od 9t(ane ve?ine 9t(u=n;aka iz eve o'la9ti,
(o<e9 otkrivanja 'nanja :(ed9tavl;a net(ivi;alnu ek9t(ak<i;u in&o(ma<i;a iz
:odataka" i to in&o(ma<i;a ko;e 9u im:li<itne" :(etBodno ne:oznate i :oten<i;alno ko(i9ne,
(i tome" in&o(ma<i;a mo(a da 'ude u o'liku :atte(na
+
ko;i 9u (azuml;ivi za ko(i9nika,
$vakva de&ini<i;a ;a9no ukazu;e da 9e :od otk(ivan;em znan;a ne :od(azumeva
o'i=no zadavan;e u:ita i tuma=en;e izve>ta;a" ma kako 9loeni oni 'ili, 6nan;e ko;e 9e
otk(iva t(e'a nekako Gizvu?iG iz :odataka J ono tamo ni;e ek9:li<itno o:i9ano" ina=e -a ne
'i t(e'alo otk(ivati, TakoAe ;e zna=a;no da ono >to otk(i;e ;edan K..P.M 9i9tem mo(a da
'ude i :oten<i;alno ko(i9no J ko(ektno otk(iveni :atte(ni ni9u uvek zaniml;ivi za
ko(i9nika, Sli=no tome" otk(iveno znan;e mo(a da 'ude :(ikazano u nekom o'liku ko;i ;e
(azuml;iv za ko(i9nika K..P.M 9i9tema,
Fo(malno" ako ;e < neki 9ku: :odataka" ) neki ;ezik ko;im 9e o:i9u;u :oda a c oznaka za me(u izve9no9ti" onda pattern :(ed9tavl;a
neki i9kaz S u ;eziku ) 9a izve9no>?u < o odno9ima izmeAu :odataka :od9ku:a <s 9ku:a
<. .a 'i tako o:i9ani i9kaz S 'io :atte(n" neo:Bodno ;e da on 'ude u izve9nom 9mi9lu
;edno9tavni;i od na'(a;an;a 9viB :odataka u 9ku:u <.
Go(n;a de&ini<i;a ;e do9ta a:9t(aktna" a I;udi mo(a;u da (azume;u :atte(ne i mo(a;u
da mo-u da iB ko(i9te, .a 'i :atte(n 'io (azuml;iv za ko(i9nika" mo(a da 'ude i9kazan
nekim ;ezikom vi9oko- nivoa ili :(ikazan -(a&i=ki, Na :(ime(" :atte(n moe da 'ude
:(ikazan u vidu :(avila" :o:ut@
235
IF Sta(o9t Z )+
AN. oloenJvoza=kiJi9:it Y Fal9e
TIEN K(iva<JuJne9(e?i Y 7e9 FCF Y *,)H
# -o(n;em :(avilu 9< od-ova(a me(i izve9no9ti c iz -o(n;e de&ini<i;e i :(ed9tavl;a
!aktor i'vesnosti ko;i -ovo(i u ko;o; ;e me(i izve9tan Fta=anH i9kaz u TIEN J delu :(avila
:od u9lovom da vaze i9kazi u IFJdelu, o;am patterna ;e &o(malno de&ini9an u dal;em
tek9tu, # kn;izi 9e ova; iz(az name(no ne :(evodi" ;e( ni;edan od kod na9 ko(i>?eniB
:(evoda to- te(mina ne od-ova(a u :ot:uno9ti onome >to ta; iz(az 9tva(no ozna<ava u
o'la9ti K..P.M,
atte(ni otk(iveni u :(o<e9u K.. mo-u da 9e ko(i9te na (azne na=ine, Na :(ime("
:atte(ni u o'liku :(avila mo-u da 9e i9ko(i9te kao ulaz u d(u-e :(o-(ame Fn:(, neki
ek9:e(tni 9i9tem ili o:timizato( u:itaH,
# o'la9ti K..P.M 'nanje 9e &o(malno de&ini>e kao :atte(n ko;i ;e zna=a;an i
dovol;no izve9tan, Me(u zna=a;a i k(ite(i;um izve9no9ti 9:e<i&i<i(a ko(i9nik, -tkriveno
'nanje :(ed9tavl;a izlaz iz :(o-(ama ko;i i9:itu;e neki 9ku: :odataka u 'azi :odataka i
-ene(i>e :atte(ne, .(u-im (e=ima" znan;e ko;e 9e do'i;a kao (ezultat :(o<e9a K..P$M
uvek ;e u o'liku :atte(na" ali ni;e 9vaki :atte(n znan;e, 8ez dovol;ne izve9no9ti i 'ez
dovol;no- zna=a;a za ko(i9nika otk(iveni :atte(n ;e 'e9ko(i9tan, ,
I'vesnost :atte(na ;e 9te:en :ove(en;a u otk(iveno znan;e, $tk(iveno znan;e (etko
kad vai za 9ve :odatke, Izve9no9t 9e u inteli-entnim 9i9temima :(ed9tavl;a na (azli=ite
na=ine J ko(i>?en;em &akto(a izve9no9ti" &uzzL lo-ike" teo(i;e ve(ovatno?e" itd, # o'la9ti
K..P.M na;=e>?e 9e ko(i9te &akto(i izve9no9ti,
Na izve9no9t :atte(na uti=e vi>e =inila<a, (vi meAu n;ima ;e" :(i(odno" inte-(itet
:odataka, # velikim 'azama :odataka 9e =e9to nalaze :odauma u 'azi
:odataka" to ;e izve9no9t otk(iveniB :atte(na ve?a, .(u-i vaan =inila< izve9no9ti
otk(iveno- znan;a ;e veli=ina uzo(ka :odataka nad ko;im ;e v(>eno otk(ivan;e, Nikada 9e
otk(ivan;e znan;a ne v(>i nad <elom 'azom :odataka" ;e( 'i to u :(akti=nim :(imenama,
'ilo nee&ika9no i neekonomi=no,
#me9to to-a" :(o<e9 otk(ivan;a znan;a izvodi 9e nad nekim oda'(anim uzo(kom
:odataka i onda 9e :(et:o9tavl;a, Fa =e9to i naknadno :(ove(avaH da otk(iveni :atte(ni
vae i za o9tale :oda&ke u 'azi, Kona=no" vaan =inila< izve9no9ti neko- otk(iveno-
:atte(na ;e i 9te:en :od(>ke od (a9:oloivo- domen9ko- znan;a,
To zna=i da otk(iveno znan;e t(e'a da 'ude u dovol;no; me(i u9klaAeno 9a vae?im
i :(iBva?enim =in;eni<ama i :o9tulatima domena :(imene dato- in&o(ma<iono- 9i9tema,
Ne moe 9e" na :(ime(" :(iBvatiti kao izve9tan :atte(n ko;i ;e otk(iven i9:itivan;em 'aze
:odataka o -(aAanima neke zeml;e i ko;i kae da u to; zeml;i ima de9et :uta vi>e ena
236
ne-o mu>ka(a<a,
4era 'naaja otk(iveno- znan;a ;e kvantitativna me(a za evalua<i;u :atte(na,
6nan;e :(ed9tavl;a;u 9amo interesantni :atte(ni, atte(n ;e zna=a;an Finte(e9antanH ako ;e
nov" ko(i9tan i net(ivi;alan, atte(n ;e nov ako ;e nov za ko(i9nika" a ne za 9i9tem, atte(n
;e ko(i9tan ako :omae da 9e ati zadatak 'ol;e (e>i" a ne ako 9e 9mat(a da ?e moda 'iti
:(imenl;iv u (e>avan;u nekiB d(u-iB zadataka, Na;zad :atte(n ;e net(ivi;alan ako ;e
dovol;no 9loen, To u :(ak9i zna=i da 9e ne moe do n;e-a do?i 9amo :(o9tom u:ot(e'om
9tati9ti=kiB teBnika,
;raganje kro' poatke D5ata 4ining> 54@ ;e :o9tu:ak otk(ivan;a :atte(na u
:(etBodno :(i:(eml;enom uzo(ku :odataka
2
, Ta; :o9tu:ak 9e uvek izvodi :(imenom
neko- al-o(itma, $'i=no 9e (adi o al-o(itmima :olinomi;alne 9loeno9ti ni9ko- (eda,
E&ika9no9t .M al-o(itama ;e" ina=e" otvo(eno :itan;e,
# :(ak9i 9e ko(i9te i al-o(itmi ko;i i9<(:no :(et(au;u <eo uzo(ak :odataka" kao i
Beu(i9ti=ki al-o(itmi, Ja9no ;e da 9u i9<(:ni al-o(itmi 9:o(i;i od Beu(i9ti=kiB" ali zato
-a(antu;u da ?e :atte(n 'iti otk(iven ako :o9to;i, I9<(:ne al-o(itme ne t(e'a :o9mat(ati
9amo za na;-o(i 9lu=a;" ve? i za (ealni, # (ealnim 9lu=a;evima i9<(:ni al-o(itmi mo-u da
'udu :o 9vo;o; e&ika9no9ti 'li9ki Beu(i9ti=kim,
Ve?ina K.. 9i9tema (adi 9a (ela<ionim 'azama :odataka" a tek u novi;e v(eme
o'la9t K..P.M :(o>i(u;e 9e i na o';ektnoJo(i;enti9ane i multimedi;alne 'aze :odataka, #
ovo; kn;izi o'(aAeni 9u 9amo K.. 9i9temi ko;i otk(iva;u znan;e u (ela<ionim 'azama
:odataka, 6a takve K.. 9i9teme" 'aza :odataka ;e lo-i=ki inte-(i9ana kolek<i;a
:odataka" :(ed9tavl;eniB :(eko 9lo-ova &ik9ne duine u ta'elama, Fizi=ki Fmada ;e to 9a
a9:ekta :(imene i(eleventnoH" ta'ele 9u o(-anizovane u vidu ;edne ili vi>e datoteka na
di9ku,
Svaki 9lo- 9e t(eti(a kao 9t(uktu(i(ani 9ku: :odataka u kome u od9u9tvu >uma
9vako :ol;e ima 9vo;u v(edno9t, Si9tem za u:(avl;an;e takvom 'azom :odataka
:(ed9tavl;a 9ku: :(o<edu(a za zadavan;e u:ita ni9ko- nivoa FS]LH" 9me>tan;e i
mani:ula<i;u :oda<ima, 6a K.. 9i9teme (e=nik :odataka ;e :o9e'na datoteka 9a o:i9ima
:o;ediniB :ol;a 9lo-ova i n;iBoviB :oten<i;alniB v(edno9ti,
3.0.,. O!k$i"an*# Dnan*a % 9aDa'a 1o;a!aka kao 1$o)#
$tk(ivan;e znan;a u 'azama :odataka ;e proces> a ne ;ednok(atan i '(z od-ovo(
K.. 9i9tema na neku ko(i9nikovu ak<i;u, Kao i d(u-i :(o<e9i" i :(o<e9 K.. ima 9vo;
tok" 9vo;e &aze i odvi;a 9e uz od-ova(a;u?e :(et:o9tavke,
237
Slika 3, ilu9t(u;e Gok(uen;eG :(o<e9a K.., # o:>tem 9lu=a;u" :(et:o9tavl;a 9e da
:o9to;i neka 'aza :odataka 9a od-ova(a;u?im (e=nikom" u ko;o; ko(i9nik eli da otk(i;e
neke :atte(ne, $tk(iveno znan;e ko(i9nik moe da :(imeni ne:o9(edno" za zadavan;e u:ita
u 'azu iz neko- a:likativno- :(o-(ama" zatim :o9(edno" t;, u 9klo:u neko- d(u-o-
:(o-(ama" ili moe da -a 9amo 9a=uva u el;enom o'liku,
Slika 3 J $k(uen;e :(o<e9a K..
K..P.M 9i9tem Fa:lika<i;aH 9lui ko(i9niku za oda'i(an;e i :(i:(eman;e uzo(aka
:odataka nad ko;ima ?e 9e v(>iti K.." :ok(etan;e :(o<e9a K.." :ode>avan;e od(eAeniB
:a(ameta(a $M u tom :(o<e9u" kao i za :(e-ledan;e i mani:ula<i;u do'i;enim :atte(nima,
K..P.M 9i9tem uvek :(ua ko(i9niku mo-u?no9t ko(i>?en;a ;edno- ili vi>e K55
.etoa. Svaki K.. meted ukl;u=u;e :(i:(eman;e uzo(ka :odataka i n;e-ovo
:(et(aivan;e u <il;u -ene(i9an;a :atte(na" kao i evalua<i;u -ene(i9aniB :atte(na u :o-ledu
n;iBove izve9no9ti i zna=a;a,
K.. metod =e9to omo-u?ava i ko(i>?en;e o.enskog 'nanja u :(o<e9u K.., .a
'i domen9ko znan;e mo-lo da 9e ko(i9ti u :(o<e9u K.., :ot(e'no ;e da 'ude
:(ed9tavl;eno u (a=una(u na neki na=in Fn:(, :(eko :(avila" okvi(a" 9ta'ala odlu=ivan;a" i
9l,H, .omen9ko znan;e moe da u=ini :(o<e9 otk(ivan;a :atte(na e&ika9ni;im i da :o9lui
kao (e&e(en<a u :o-ledu izve9no9ti i zna=a;a :atte(na tokom evalua<i;e, Slika 3 ;a9no
na-la>ava otk(iveno znan;e moe da 9e kom'inu;e 9a ve? :o9to;e?im domen9kim znan;em
u neko; na(edno; ite(a<i;i :(o<e9a K..,
$tk(iveni :atte(ni u-lavnom i :(ed9tavl;a;u neke do tada ne:oznate =in;eni<e iz
domen9ko- znan;a" :a -a 9amim tim i o'o-a?u;u, Na ta; na=in 9e otva(a mo-u?no9t da
na(edne ite(a<i;e :(o<e9a K.. 'udu 'ol;e :od(ane domen9kim znan;em,
Na 9liiti o9tale &aze :(o<e9a K.., odai preprocesiranje u <il;u otklan;an;a >uma,
Kao (ezultat do'i;a;u 9e :(e=i>?eni" odno9no preprocesirani poaci.
Slika 5 J P$o)# KDD
Na(edna &aza :(ed9tavl;a trans!or.aciju :(e=i>?eniB <il;niB :odataka u neki o'lik
ko;i ;e :o-odan za v(>en;e $M one v(9te ko;u ko(i9nik eli" tzv, $M 'aatka. $M
zadatak ;e v(9ta $M aktivno9ti de&ini9ana <il;em ko;i t(e'a :o9ti?i k(oz $M" odno9no
v(9tom znan;a do ko;e t(e'a do?i, !ezultat o'avl;an;a $M zadatka nad trans!or.isani.
poaci.a 9u :atte(ni, # o:>tem 9lu=a;u do'i;a 9e vi>e :atte(na" ali ni9u 9vi ko(i9ni,
ot(e'no ;e izdvo;iti one ko;i 9u za ko(i9nika dovol;no inte(e9antni i ko(i9ni" :a 9e
zato u :o9ledn;o; &azi v(>i interpretacija i evaluacija do'i;eniB :atte(na" 9a ili 'ez u=e>?a
ko(i9nika, Tako izdvo;eni :atte(ni :(ed9tavl;a;u znan;e ko;e ;e otk(iveno u :(o<e9u K..,
Na(avno" ne t(e'a mi9liti da ta; :(o<e9 te=e linea(no i 'ez za9to;a i :(o'lema,
Na:(otiv" u 9vim (ealnim 9lu=a;evima neo:Bodno ;e :onavl;ati :o;edine &aze" =e9to i vi>e
:uta, To moe da 'ude do9ta mukot(:no i da oduzme do9ta v(emena, Tako>e 9e i =itav
:(o<e9 :onavl;a u vi>e ite(a<i;a" za (azli=ite 9ku:ove <il;niB :odataka,
.(u-im (e=ima" na 9lie9t(uke :ov(atne 9:(e-e" >to ;e nazna=eno
9t(eli<ama u don;em delu 9like, Tako" na :(ime(" moe da 9e do-odi da do'i;eni
t(an9&o(mi9ani :oda :o-odni za o'avl;an;e el;eno- $M zadatka,
# tom 9lu=a;u v(>i 9e neka d(u-a t(an9&o(ma<i;a" ili 9e =ak :onovo v(>i i
:(e=i>?avan;e <il;niB :odataka" :(imenom nekiB d(u-iB metoda, # :(ak9i ;e 9ve to =e9to
neo:Bodno iz :(o9to- (azlo-a >to ;e <il; <elo- :(o<e9a do9ta oz'il;an i am'i<iozan J
otk(ivan;e novo- 'nanja.
239
O;lik# 1o;a!aka % 9aDi
Svaka 'aza :odataka ;e dinami=ki 9i9tem J '(o; i 9ad(a; :odataka u n;o; 9e 9talno
men;a tokom v(emena, 6a :(o<e9 K.. ;ako ;e zna=a;no 'la-ov(emeno uo=avan;e
:(omena :odataka u 'azi, # tom 9mi9lu" :(o9e=na &(ekven<i;a :(omena moe da i-(a
veliku ulo-u, K.. 9a za9ta(elim :oda<ima o'i=no ni;e ono >to ;e ko(i9niku inte(e9antno"
o9im u 9lu=a;evima kada 9e name(no :(ati :(omena u nekom 9ku:u :odataka tokom
od(eAeno- v(emen9ko- :e(ioda,
Slo-ovi u 'azi :odataka 9ad(e neka :ol;a ko;a 9u vana za onu v(9tu znan;a ko;a ;e
u &oku9u :(o<e9a K.. nad tom 'azom" ali i9to tako i neka :ol;a ko;a 9u :ot:uno
i(elevantna za &oku9 K.., TakoAe" 9lo-ovi 9ad(e i neka :ol;a ko;a 9u :(imenl;iva 9amo
na :o;edine -(u:e :odataka, Na :(ime(" u 'azi :odataka neko- in&o(ma<iono- 9i9tema
9lo-ovi mo-u da 9ad(e :ol;e 'aposlen-u> ko;e ;e o=i-ledno :(imenl;ivo 9amo na
za:o9lene o9o'e,
odatke u 'azama (ealniB velikiB in&o(ma<ioniB 9i9tema ka(akte(i>e 'a(em
:ov(emena nekom:letno9t i neizve9no9t, V(edno9ti nekiB :ol;a nedo9ta;u" a ne mo-u da
9e ko(i9te :od(azumevane v(edno9ti, V(edno9ti nekiB :ol;a :onekad 9u i :o-(e>ne, Sve to
moe da 'ude :o9ledi<a -(e>aka :(ilikom uno>en;a :odataka" otkaza 9i9tema" 9lu=a;ne
Fneel;eneH ili zloname(ne :(omene v(edno9ti" itd, $9im to-a" v(edno9ti nekiB :ol;a u
9lo-ovima 9u :o 9vo;o; :(i(odi :onekad ne:(e<izne" na(o=ito za nume(i=ke :odatke Fn:(,
:odatak o 9ta(o9ti neke o9o'e J >ta :(e<izno zna=i da ;e o9o'a 9ta(a /1 -odinaEH,
Kona=no" :onekad 9e u9tanovi da =itava :o;edina :ol;a ko;a 'i olak9ala zadavan;e
u:ita i izve>tavan;e ;edno9tavno nedo9ta;u u 9lo-ovima, # takvim 9lu=a;evima =e9to ;e
9ku:o ili iz d(u-iB (azlo-a ne:(iBvatl;ivo (e:(o;ektovati <elu 'azu,
K$#i$an*# )il*ni8 1o;a!aka
6'o- '(o;no9ti 9lo-ova u 'azama :odataka dana>n;iB in&o(ma<ioniB 9i9tema i
kon9tantno- uve?avan;a tiB 'aza ni;e e&ika9no Fa =e9to ni;e ni mo-u?eH v(>iti K..P.M
nad 9vim :oda<ima u neko; 'azi, Sto-a 9e :(akti=ni K..P.M 9i9temi uvek &oku9i(a;u na
neki :od9ku: :odataka iz 'aze" ko;i onda :(ed9tavl;a :olaznu o9novu za ;ednu ite(a<i;u
:(o<e9a otk(ivan;a znan;a, To ;e 9ku: <il;niB :odataka na 9lie
ite(a<i;a K.. :(o<e9a nad (azli=itim <il;nim :oda<ima evalua<i;om otk(iveniB :atte(na
u9tanovi da 9u neki od n;iB zna=a;ni i ko(i9ni" 9mat(a 9e da oni vae 9a od(eAenom
izve9no>?u i za o9tale :odatke u to; 'azi,
!azume 9e da 9ku: <il;niB :odataka mo(a da 'ude na izve9tan na=in
(e:(ezentativan i u 9kladu 9a <il;em K.. :(o<e9a, .a 'i 9e to :o9ti-loN :(i &o(mi(an;u
9ku:a <il;niB :odataka zaBteva 9e :oznavan;e domena a:lika<i;e i <il;eva ko(i9nika, 6'o-
velike dinamike :odataka i :(i9u9tva >uma u (ealnim 'azama :odataka o'i=no ;e
9t(ate-i;a 9elek<i;e k(iti=na i :(ed9tavl;a kom:lek9an :(o;ektant9ki :(o'lem, Na
240
de&ini9an;e 9t(ate-i;e 9elek<i;e uti=u &akto(i kao >to 9u :(o9e=na &(ekven<i;a :(omene
:odataka u 'azi" vano9t i :(io(itet :o;ediniB :odataka" v(9ta $M zadatka ko;i t(e'a
izv(>iti" (a9:oloivo9t :odataka tokom v(emena" itd,
Veli=ina 9ku:a <il;niB :odataka ;e &akto( ko;i do9ta zavi9i od konk(etne K..P.M
a:lika<i;e, Kod dana>n;iB K.. 9i9tema on 9e k(e?e u do9ta >i(okim -(ani<ama" (eda
veli=ine /*
4
J/*
+
" 9a tenden<i;om 9talno- :o(a9ta, to ;e ve?i '(o; :odataka u 9ku:u <il;niB
:odataka znan;e do'i;eno kao (ezultat K.. :(o<e9a ;e :(e<izni;e" all ;e 9am :(o<e9
kom:likovani;i i 9ku:l;i, # :(ak9i ;e neo:Bodno i?ti na kom:(omi9 izmeAu :(e<izno9ti
znan;a ko;e 9e otk(iva" ;edno9tavno9ti :(o<e9a K.$." ali i kon<izno9ti :atte(na, to ;e
ve?i 9ku: <il;niB :odataka otk(iveni :atte(ni 9u :oten<i;alno 9loeni;i i tee iB ;e
inte(:(eti(ati,
P$#i(Oa"an*# i 1$#;1$o)#i$an*# 1o;a!aka
$9novna 9v(Ba &aze :(ed:(o<e9i(an;a :odataka u :(o<e9u K.. ;e uklan;an;e >uma
iz 9ku:a <il;niB :odataka, To :od(azumeva mno-o (azli=itiB aktivno9ti,
ot(e'no ;e :(e 9ve-a :(ove(iti da Ii u 9ku:u <il;niB :odataka neki :oda<i nedo9ta;u
i utv(diti na ko;i na=in ?e 9e takvi 9lu=a;evi t(eti(ati, onekad ;e mo-u?e :oda<ima ko;i
nedo9ta;u dodeliti :od(azumevane v(edno9ti, #koliko to iz 'ile ko- (azlo-a ni;e mo-u?e
ili ni;e :(iBvatl;ivo" moe 9e i?i i na zamenu 9lo-ova u ko;ima nedo9ta;u neki :oda<i
nekim d(u-im" kom:letno :o:un;enim 9lo-ovima iz o(i-inalne 'aze :odataka,
To :(akti=no :(ed9tavl;a modi&ika<i;u ill =ak :onovno -ene(i9an;e 9ku:a <il;niB
:odataka Fvideti :ov(atne 9:(e-e na 9li<i 5H, # nekim 9lu=a;evima to ;e mo-u?e i
:(iBvatl;ivo" a u nekim 9lu=a;evima ni;e, Na :(ime(" ukoliko 9e (adi o v(emen9ki k(iti=nim
a:lika<i;ama u medi<in9kom ili vo;nom domenu" moe da 'ude neizvodl;ivo da 9e 9ku:
<il;niB :odataka :onovo -ene(i>e i da :(i tome ;o> uvek :(ed9tavl;a ve(an 9nimak 9itua<i;e
u 'azi u el;enom t(enutku, # 9itua<i;ama ko;e ni9u v(emen9ki k(iti=ne mo-u?e ;e i
manuelno :o:uniti v(edno9ti ko;e nedo9ta;u,
e9t 9lu<a; :o;ave >uma u 9ku:u <il;niB :odataka 9vodi 9e na :o9to;an;e nekiB
:odataka u tom 9ku:u ko;i 9e :o 9vo;im v(edno9tima nalaze izvan -(ani<a ko;e
od-ova(a;u &oku9u K.. :(o<e9a" iako te v(edno9ti ni9u ni neta=ne ni ne:(e<izne, I u
takvim 9lu=a;evima :o9to;i vi>e :(i9tu:a, Takvi izuzeati i 9a -ene(i9an;em novo- 9ku:a <il;niB :odataka,
# :o;edinim 9itua<i;ama v(>i 9e i modeli(an;e >uma ako ;e :ot(e'no, To omo-u?u;e
da 9e :o:un;avan;e v(edno9ti ko;e nedo9ta;u" uklan;an;e izuzetaka" kao i zamena
ne:(e<izniB" neizve9niB i neta=niB v(edno9ti v(>i automat9ki" u 9kladu 9a nekim una:(ed
:(i:(eml;enim modelom, Takvi modeli o'i=no ima;u 9vo;e ko(ene u :oznatim 9tati9ti=kim
teBnikama,
Ako ;e .M zadatak ko;i t(e'a o'aviti u okvi(u K.. :(o<e9a analiza v(emen9kiB
9ekven<i" u toku &aze :(ed:(o<e9i(an;a v(>i 9e i :(i:(eman;e tiB 9ekvene- o'avl;an;a o9taliB &aza K.. :(o<e9a,
T$anBo$'a)i*a 1o;a!aka
# &azi t(an9&o(ma<i;e :odataka na;:(e 9e u 9lo-ovima :(e=i>?eniB :odataka
:(onalaze oni at(i'uti ko;i 9u ko(i9ni za .M zadatak ko;i :(ed9to;i, Slo-ovi u o:>tem
9lu=a;u 9ad(e veliki '(o; at(i'uta" a ;edan .M zadatak 9e &oku9i(a 9amo na neki :od9ku:
tiB at(i'uta, To zna=i da ;e u :(o<e9u t(an9&o(ma<i;e :odataka :ot(e'no izv(>iti 9vo;ev(9nu
(eduk<i;u dimenzionalno9ti :odataka" u <il;u elimini9an;a oniB at(i'uta ko;i ni9u zna=a;ni
za dati .M zadatak,
o(ed to-a" t(an9&o(ma<i;a :odataka :od(azumeva i neku mo-u?u :(o;ek<i;u
:odataka u :(o9to(e u ko;ima 9e (e>en;a o=eku;u ili 9e lako nalaze, atte(ni ko;i 9e
otk(iva;u k(oz :o9tu:ak .M mo-u da 'udu (azuml;ivi;i i ko(i9ni;i ukoliko 9e .M ne
o'avl;a nad o(i-inalnim at(i'utima 9lo-ova" ve? nad nekim modi&ikovanim at(i'utima,
Svakako da to zaBteva konzi9tentno au(i(an;e v(edno9ti 9viB tiB modi&ikovaniB at(i'uta u
9ku:u t(an9&o(mi9aniB :odataka,
Kao (ezultat" u 9ku:u t(an9&o(mi9aniB :odataka =e9to 9e nalaze 9lo-ovi ko;i ima;u
man;e at(i'uta ne-o o(i-inalni 9lo-ovi" a ti at(i'uti 9u neki :(e<izno de&ini9ani de(ivati
o(i-inalniB at(i'uta,
OM 6 o!k$i"an*# 1a!!#$na % 1o;a)i'a
Cent(alna &aza :(o<e9a K.. ;e .M, # to; &azi 9e u 9ku:u :(e=i>?eniB i
t(an9&o(mi9aniB :odataka otk(iva;u :atte(ni ko;i ukazu;u na neke :oten<i;alne :(avilno9ti i
veze meAu :oda<ima ilili n;iBovim at(i'utima, # o:9tem 9lu<a;u" u &azi $M otk(i;e 9e
vi9e :atte(na,
Neo:Bodni :(edu9lovi za 9vako otk(ivan;e :atte(na 9u@
J iz'o( .M zadatka
J iz'o( .M al-o(itma
Iz'o( $M zadatka ;e odlu=ivan;e o tome >ta 9e eli od .M J ko;i ;e k(a;n;i <il; to-
:o9tu:ka" ko;u v(9tu znan;a ko(i9nik o=eku;e kao (ezultat" kao i ko;e v(9te aktivno9ti t(e'a
9:(ove9ti da 'i 9e to :o9ti-lo, Na :(ime(" <il;evi .M mo-u da 'udu kla9i&ika<i;a :odataka,
od(eAivan;e kla9te(a u ko;ima 9e :odau" uo:>tavan;e ili 9umi(an;e v(edno9ti
:odataka u <il;u uo=avan;a neko- t(enda" detek<i;a i modeli(an;e neke zavi9no9ti meAu
:oda<ima" detek<i;a :(omene ili od9tu:an;a v(edno9ti nekiB :odataka" i tome 9li=no,
Svaki takav <il; i9tov(emeno &o(muli>e i ;edan za9e'an .M zadatak, Aktivno9ti u
:o9tu:ku .M 9u (azli=ite za (azli=ite <il;eve" odno9no za (azli=ite .M zadatke,
Iz'o( .M al-o(itma :(ed9tavl;a odlu=ivan;e o metodama otk(ivan;a :atte(na ili o
metodama :ode>avan;a modela :(ema :oda<ima F&ittin- model9 to dataH, $va d(u-a
242
va(i;anta odno9i 9e na .M zadatke u ko;ima ;e :ot(e'no iz konk(etniB v(edno9ti :odataka
izvu?i neki im:li<itno :(i9utni o:>ti model :o kome 9e ti :odaa;u,
Na :(ime(" ako ;e :ot(e'no utv(diti analiti=ku zavi9no9t v(edno9ti neko- at(i'uta u
9lo-ovima od v(emen9ko- t(enutka u kome ;e v(edno9t u:i9ana" u o:>tem 9lu=a;u ?e 9e
do'iti &o(mula ko;a ima neke :a(amet(e" odno9no neke koe&i<i;ente uz :o;edine =lanove
analiti=ko- iz(aza, .M :o9tu:ak u tom 9lu=a;u moe da 9e izvodi tako >to 9e una:(ed
:(et:o9tavi neka analiti=ka zavi9no9t" :a 9e onda :(ove(ava da li 9e :oda?eniB i t(an9&o(mi9aniB :odataka 9tva(no :ona>a;u u 9kladu 9a :(et:o9tavl;enom
&o(mulom,
.e>ava 9e da ;e :(et:o9tavl;eni analiti=ki o'lik na=elno do'a( Fn:(, kvad(atna
zavi9no9tH" ali da t(e'a :(e<iznoG utv(diti v(edno9ti koe&i<i;enata da 'i 9e v(edno9ti
:odataka 9tva(no ukla:ale u tu &o(mulu
FGKo;e 9u v(edno9ti a i 7 u &o(muli = Y aU
)
W 7 EGH,
# 'ilo ko;o; va(i;anti" iz'o( modela i :a(ameta(a ;e k(*ti=an, $da'(aniG .M
al-o(itam mo(a da 'ude u 9kladu 9a :(i(odom :(o'lema" ali i 9a <il;evima ko(i9nika, #
nekim 9lu=a;evima <il; .M ;e utv(Aivan;e zakonito9ti meAu :oda<ima" kako 'i 9e :(i
ka9ni;o; analizi :odataka u9:e>no v(>ila :(edik<i;a v(edno9ti ko;e nedo9ta;u ili 9e name(no
izo9tavl;a;u iz (azlo-a e&ika9no9ti, MeAutim" u neko; d(u-o; 9itua<i;i ko(i9nik moe da
'ude vi>e zainte(e9ovan za (azumevan;e modela ne-o za :(edik<i;u, Tada ;e :(i9tu:
:o9tu:ku .M :ot:uno d(u-a=i;i,
.M al-o(itmi mo-u da 'udu v(emen9ki zaBtevni, I9to take" neka o-(ani=en;a u
:o-ledu v(emena izv(>avan;a od(eAeniB .M zadataka i e&ika9no9ti mo-u da :oti=u i od
:(etBodniB &aza K.. :(o<e9a, Ko(i9nik moe 'itno da do:(ine9e :ove?an;u uku:ne
e&ika9no9ti &aze .M ako ko(ektno o'avi zadatke u :(etBodnim ko(a<ima,
In!#$1$#!a)i*a i #"al%a)i*a 1a!!#$na
#koliko ;e uzo(ak :odataka dovol;no veliki i dovol;no (e:(ezentativan" o'i=no 9e u
:o9tu:ku .M otk(i;e ve?i '(o; :atte(na ko;i 9u :oten<i;alno inte(e9antni i ko(i9ni, K..
9i9tem =e9to mo(a 9am da odlu=i >ta da u(adi 9a tim :atte(nima i da li oni :(ed9tavl;a;u
znan;e ili ne, Neki K.. 9i9temi omo-u?u;u i aktivni;u ulo-u ko(i9nika u :(o<en;ivan;u
da li neki otk(iveni :atte(n :(ed9tavl;a znan;e ili ne, # 9vakom 9lu=a;u" tuma=en;e
otk(iveniB :atte(na :od(azumeva -ene(i9an;e neke izlazne &o(me otk(iveno- znan;a u
9kladu 9a namenom 9i9tema,
Nezavi9no od &o(me u ko;o; 9e :atte(ni :(ed9tavl;a;u" :o9to;e (azli=ite v(9te
:atte(na, Jedna od :(i(odniB :odela :atte(na ;e na one ko;i o:i9u;u (ela<i;e izmeAu vi>e
:ol;a u 9lo-u i one ko;i o:i9u;u (ela<i;e izmeAu 9lo-ova, atte(ni ko;i o:i9u;u (ela<i;e
izmeAu :ol;a odno9e 9e na i9ti 9lo-, Na :(ime(" :atte(n otk(iven u 'azi :odataka Gneko-
medi<in9ko- in&o(ma<iono- 9i9tema moe da 'ude@
243
t(etman Y o:e(a<i;a Y[ daniJuJ'olni<i [ +
# tom 9lu=a;u at(i'uti tret.an i ani-u-7olnici mo-u da :(i:ada;u 9lo-u ko;i
o:i9u;e :a<i;ente, Sa d(u-e 9t(ane" :atte(ni ko;i o:i9u;u (ela<i;e izmeAu 9lo-ova odno9e 9e
na -(u:e 9lo-ova, Takvi :atte(ni na neki na=in identi&iku;u kla9te(e 9lo-ova" ili
eventualno ukazu;u na t(endove :(omena tokom v(emena, Na :(ime(@
:(oda;a ;e od :(o>le -odine :o(a9la za )*V
$va; :atte(n o=i-ledno u9:o9tavl;a odno9 izmeAu nekiB 9lo-ova kod ko;iB at(i'ut
goina ima v(edno9t tekuFa goina> 9a nekim d(u-im 9lo-ovima koed ko;iB at(i'ut
goina ima v(edno9t tekuFa goina J /,
o(ed ove :odele :atte(na" ko(i9ti 9e i :odela na kvantitativne i kvalitativne
:atte(ne, Kvantitativni patterni na;=e>?e :(ed9tavl;a;u matemati=ke ;edna=ine izmeAu
nume(i=kiB :ol;a i o'i=no 9e :(ikazu;u u o'liku :(avila" u analiti=kom" ili u -(a&i=kom
o'liku, Kvalitativni patterni 9u lo-i=ke (ela<i;e izmeAu :ol;a u 9lo-ovima ili izmeAu
(azli=itiB 9lo-ova" a na;=e>?e 9e :(ed9tavl;a;u kao im:lika<i;e F:(avila zakl;u=ivan;aH"
9ta'la odlu=ivan;a" ta'ele" i 9I,
Kod K.. 9i9tema ko;i omo-u?u;u aktivni;u ulo-u ko(i9nika u :o9tu:ku
inte(:(eta<i;e i evalua<i;e :atte(na" vizueliza<i;a :atte(na =e9to i-(a vanu ulo-u, TeBnike
vizueliza<i;e :atte(na 9u :o9e'na o'la9t u okvi(u di9<i:line K.. i odno9e 9e na u:ot(e'u
(azniB vizuelno iz(aa;niB 9(ed9tava Fdi;a-(ami" 9like" 9en=en;a" ko(i>?en;e (azli=itiB 'o;aH
u <il;u :(e<izni;e" :(avilni;e i 'o-ati;e ilu9t(a<i;e otk(iveno- znan;a, K(oz inte(aktivan (ad
9a K.. 9i9temom" ko(i9nik na o9novu -(a&i=ke :(ed9tave :atte(na moe 9am da odlu=i o
tome ko;i 9u :atte(ni za n;e-a inte(e9antni,
o>to &aza .M moe da -ene(i>e ;ako veliki '(o; :atte(na" i to (azli=ite 9loeno9ti"
:ot(e'no ;e u &azi inte(:(eta<i;e i evalua<i;e :atte(na o'ez'editi i automat9ko elimini9an;e
:(ete(ano 9loeniB" (edundantniB i i(elevantniB :atte(na, To vai =ak i u 9lu=a;evima kada
:o9to;i mo-u?no9t da ko(i9nik 9am :(e-leda 9ve :atte(ne i li=no odlu=i ko;i ?e u9vo;iti" a
ko;i od'a<iti, .(u-im (e=<ima" 9i9tem 9am v(>9i neku v(9tu &ilt(i(an;a otk(iveniB :atte(na
:(e ne-o >to eventualno :onudi ko(i9niku da manuelno izv(>i evalua<i;u,
Automat9ko &ilt(i(an;e :atte(na v(>i 9e na o9novu neke od me(a zna=a;a :atte(na
ko;e 9i9tem :ozna;e" kao i na o9novu u-(aAeno- domen9ko- znan;a, Me(e zna=a;a
:atte(na ko;e 9e dana9 ko(i9te na;=e>?e 9e iz(a=unava;u kom'inovan;em nekiB teBnika iz
9tati9tike" teo(i;e in&o(ma<i;a i teo(i;e ve(ovatno?e
1
,
8ilo da 9e evalua<i;a :atte(na v(>i automat9ki" 'ilo inte(aktivno" uvek ;e mo-u?e da
otk(iveni :atte(ni ne 'udu u 9kladu 9a o=ekivan;ima" ili da ;e 9amo mali '(o; tiB :atte(na
u:ot(e'l;iv, Jako =e9to 9e de>ava i da ko(i9nik intuitivno na9luti da neki od otk(iveniB
:atte(na t(e'a dal;e (az(aditi ili :(e&o(muli9ati i :(ikazati u d(u-a=i;em o'liku, Sve to
:(ed9tavl;a :(ili=no du-ot(a;an i mukot(:an :o9ao i name?e :ot(e'u za 9talnim v(a?an;em
na :(etBodne ko(ake u :(o<e9u K..,
244
P$#;!a"l*an*# o!k$i"#no& Dnan*a
.a 'i otk(iveni :atte(ni 'ili u:ot(e'l;ivi i ko(i9ni" :ot(e'no ;e :(ed9taviti iB na neki
na=in ko;i ;e za ko(i9nika (azuml;iv, # tom 9mi9lu" :o9to;e (azli=ite &o(me :(ed9tavl;an;a
otk(iveniB :atte(na" :oznate i iz d(u-iB di9<i:lina@ analiti=ka &o(ma" di;a-(ami" 9like"
:(avila zakl;u=ivan;a" 9ta'la odlu=ivan;a" ta'ela(ni, :(ikazi" itd,
.ana9 9u :(avila na;=e>?e ko(i>?ena ;edno9tavna &o(ma za :(ed9tavl;an;e :atte(na,
Ko(i9te 9e i za kvantitativne i za kvalitativne :atte(ne, Alte(nativa :(avilima 9u 9ta'la
odlu=ivan;a" ko;a u o'liku -(a&a :ovezu;u :o;edine :o;move, Veze u -(a&u tuma=e 9e kao
lo-i=ke kon;unk<i;e ili di9;unk<i;e" :a ;e uvek lako :(eve9ti 9ta'lo odlu=ivan;a u
od-ova(a;u?e :(avilo,
Ne9to 9loeni;e &o(me :(avila 9u tzv, kau'alni lanci i .re$e. Kod kauzalno- lan<a
:(avila" vi>e ;edno9tavniB :(avila Fim:lika<i;aH u nizu =ini ;ednu <elinu kod ko;e
zakl;u=ak ;edno- :(avila dovodi do to-a da i na(edn' :(avilo automat9ki 'ude
zadovol;eno, Na :(ime(@
t(etman Y o:e(a<i;a Y[ daniJuJ'olni<i [ +
daniJuJ'olni<i [ + Y[ te(a:i;a Y 9t(o-oJkont(oli9ana
Kod m(ea :(avila (adi 9e o 9li=nim -(u:ama meAu9o'no zavi9niB :(avila" ali veza
meAu n;ima tada ni;e linea(na kao u 9lu=a;u kauzalniB lana<a, # :o;edinim .M zada<ima
;edan od o9novniB <il;eva ;e uo=avan;e zavi9no9ti izmeAu :o;edina=niB :(avila,
Na;9loeni;i o'lik :(ed9tavl;an;a otk(iveno- znan;a =ine tzv, se.antiki .oeli ili
teorije o.ena. Kod n;iB 9e ek9:li<itno :(ikazu;u i veze izmeAu ;edno9tavni;iB :(avila i
-(u:a :(avila" kao i Gotk(i?a nad otk(i?imaG kom:lek9ne (ela<i;e do'i;ene :(imenom
K.. :(o<e9a na znan;e otk(iveno u neko; (ani;o; ite(a<i;i i9to- :(o<e9a,
Ko;i ?e 9e konk(etno o'lik :(ed9tavl;an;a znan;a ko(i9titi zavi9i :(e 9ve-a od
namene otk(iveno- znan;a, Ako otk(iveno znan;e t(e'a da 9lui 9amo I;udima" onda 9u
:o-odni o'li<i za :(ed9tavl;an;e znan;a :(i(odni ;ezik Fn:(, :(avilaH" neka -(a&i=ka &o(ma"
iIi neka &o(ma za9novana na &o(malno; lo-i<i Fn:(, 9ta'la odlu=ivan;aH, .(u-a mo-u?no9t
;e da 9e otk(iveno znan;e ko(i9ti za d(u-e :(o-(ame" n:(, za ok(uen;a za (azvo;
ek9:e(tniB 9i9tema,
Tada 9u :o-odni o'li?en;em :(o-(am9kiB ;ezika i dekla(ativnim &o(malizmima :o:ut
:(avila, Kona=no" mo-u?e ;e da otk(iveno znan;e ko(i9ti u'udu?e 9am K.. 9i9tem" kao
dodatno domen9ko znan;e, $=i-ledno ;e da tada otk(iveno znan;e t(e'a :(ed9taviti na i9ti
na=in kao i domen9ko znan;e ko;e ;e do tada 'ile u-(aAeno u 9i9tem, # :o-ledu
e&ika9no9ti" t(e'a imati u vidu da K.. 9i9temi na;lak>e (ade 9a lo-i=kim i9kazima" a :o
:ot(e'i 9e oni :(evode u :(i(odni ;ezik" -(a&i=ku (e:(ezenta<i;u" i 9li=no,
o9e'an :(o'lem vezan za :(ed9tavl;an;e otk(iveno- znan;a ;e :(ed9tavl;an;e
neizve9no9ti" ;e( 9u otk(iveni :atte(ni (etko kada /**V izve9ni, Kao >to ;e ve? (e=eno"
dana>n;i K.. 9i9temi :(ed9tavl;a;u neizve9no9t u :atte(nima na (azli=ite na=ine" na;=e>?e
245
ko(i>?en;em &akto(a izve9no9ti ili nekiB d(u-iB :(o'a'ili9ti=kiB metoda, Glavni (azlo- za
to ;e =in;eni<a da 9u :atte(ni =e9to :o 9vo;o; :(i(odi :(o'a'ili9ti=ki FGve(ovatno?a da ?e
:adati ki>a ;e +*VGH, S(e?om" 'aze :odataka 9u o'i=no dovol;no velike :a 9e ve(ovatno?e
mo-u od(editi Fili eventualno naknadno :(ove(iti" nakon otk(ivan;a neko- :atte(naH
9tati9ti=kom analizom,
o(ed &akto(a izve9no9ti" ;edna od =e9to ko(i>?eniB :(o'a'ili9ti=kiB teBnika za
modeli(an;e neizve9no9ti ;e i (a9:odela ve(ovatno?e, !a9:odela ve(ovatno?e ;e na(o=ito
:o-odna za :(ed9tavl;an;e >uma u :oda<ima, Neizve9no znan;e modeli(a 9e kao@
neizve9no znan;e Y i9tinito znan;e W 9lu=a;an >um
-de 9e >um :(ed9tavl;a :omo?u &unk<i;e (a9:odele ve(ovatno?e, $d(eAivan;e (a9:odele
ve(ovatno?e v(>i 9e u dva ko(aka, Na;:(e 9e otk(iveno znan;e :(imen;u;e na G9veG :odatke
iz 'aze Fza:(avo na neki ;ako veliki uzo(akH i '(o;e 9e u9:e9i i neu9:e9i" odno9no
9lu=a;evi za ko;e otk(iveno znan;e vai i oni za ko;e 9e :okae da ne vai, # d(u-om
ko(aku 9e od(eAu;e (a9:odela ve(ovatno?e na o9novu '(o;a u9:eBa i neu9:eBa,
# novi;e v(eme neizve9no9t u otk(ivenom znan;u :(ed9tavl;a 9e i ko(i>?en;em
lin-vi9ti=kiB me(a" odno9no &uzzL 9ku:ova FG(e-i9t(ovan ;e veliki :o(a9t :(oda;e a(tikla J
na za:adnom t(i>tuGH" a takoAe i (azniB vizuelniB :okazatel;a F9en=en;e" -u9tina i 9I,H u
9i9temima ko;i omo-u?u;u vizueliza<i;u :atte(na,
# :o-ledu modeli(an;a i :(ed9tavl;an;a neizve9no9ti u :(o<e9u K.. t(e'a
:omenuti i mo-u?no9t od'a<ivan;a izvo(a neizve9no9ti na ko;e 9e nailazi u (anim &azama
:(o<e9a, .(u-im (e=ima" moe 9e tokom :(o<e9a K.. od'a<iti 9vaki :o-(e>an ili
ne:ouzdan :odatak iz 'aze,
$va; naiz-led nedovol;no (eali9ti=an :(i9tu: ima za o:(avdan;e =in;eni?eni i 9amim tim donekle
neizve9ni ne mo-u 9mat(ati :ot:uno :ouzdanim, Ako 9e izvo(i neizve9no9ti 9ve9no
od'a<e 9va otk(i?a ?e 'iti :ouzdana" ali 9e onda ne mo-u 9e otk(iti znan;a ko;a 9u 9amo
ve(ovatna" a ko;a 9u :onekad takoAe ko(i9na,
246
2, GENETSKI ALG$!ITMI T N$VA VETAKA
INTELIGENCIJA
(i(oda ;e" k(oz :(o<e9 evolu<i;e" do>la do (e>en;a veliko- '(o;a v(lo 9loeniB
:(o'lema" ko;e =ovek dana9 :oku>ava da 9imuli(a i i9ko(i9ti za 9vo;e :ot(e'e, Na :(ime("
:o9mat(a;mo oko ko;e ima 9:o9o'no9t da 9e u deli?u 9ekunde :(ila-odi u9lovima
o9vetl;en;a i na ta; na=in automat9ki kom:enzu;e eventualnu :(omenu u onome >to
vidimo,
Na;9av(>eni;e kame(e ne mo-u da :o9ti-nu ni :(i'lino takve :e(&o(man9e, Ili
moemo za :(ime( uzeti (uku@ n;eni delikatni i :(e<izni :ok(eti =ine da 9o&i9ti<i(ane
(o'ot9ke (uke iz-leda;u kao o'i=ne i-(a=ke, Na;mo?ni;i (a=una(i 9u 9(amotno 'e9:omo?ni
u odno9u na kom:lek9no9t l;ud9ko- moz-a, $k(ueni 9mo 9:o9o'no>?u :(i(ode da
im:(ovizu;e i una:(eAu;e T :(ema tome nema (azlo-a z'o- =e-a ne 'i9mo :oku>ali da
:(euzmemo n;ene metode,
Neuronske .re$e i opti.i'acija pute. genetski2 algorita.a
$:timiza<i;a
.e&ini<i;u o:timiza<i;e moemo na?i u 9vakom (e=niku@ to ;e :(o<e9 =inen;a
ne=e-a >to 'ol;im" e&ika9ni;im ili &unk<ionalni;im, A to ;e u:(avo ono >to :(i(oda veoma
do'(o (adi, TeBnike o:timiza<i;e tee da identi&iku;u one o';ekte" ko;i :o nekom
k(ite(i;umu :(ed9tavl;a;u 'ol;e alte(native od o9taliB, Sve teBnike zaBteva;u da 9e
kvantitativno od(edi i9ko(i>?en;e neko- o';ekta,
To 9e -ene(alno (adi u:ot(e'om matemati=kiB modela" ko;i :a(ameta(9ki o:i9u;e
model i da;e me(u i9ko(i>?eno9ti, Na :(ime(" (azmot(imo e&ika9no9t moto(a neko-
automo'ila, to '(e vozimo" -o(ivo 9e e&ika9ni;e t(o>i" ali 9amo do neke -(ani=ne '(zine
:o9le ko;e e&ika9no9t o:ada,
Matemati=ki model e&ika9no9ti :ot(o>n;e -o(iva takvo- vozila 'i kao :a(ameta(
ko(i9tio '(zinu" a kao (ezultat davao e&ika9no9t, Modelovan;em na ta; na=in 'i9mo 'ili u
9tan;u da iz(a=unamo o:timalnu '(zinu :(i ko;o; 9e t(o>i na;man;e -o(iva, Kada 'i
:(o'lem 'io tako ;edno9tavan" model nam ne 'i 'io ni :ot(e'an" ;e( 'i9mo :(o'an;em :(e
ili ka9ni;e do>li do (e>en;a,
MeAutim" :o9to;i ;o> mno-o &akto(a ko;i uti=u na e&ika9no9t (ada moto(a Fveli=ina
moto(a" ot:o( vazduBa" teina vozila`H" od ko;iB mno-i zavi9e ;edni od d(u-iB, Ako 'i
9ve ove :a(amet(e ukl;u=ili u model" '(o; te9tova ko;e 'i9mo mo(ali da izv(>imo 'i 'io
v(lo velik, $vde na 9<enu 9tu:a o:timiza<i;a,
247
Konven<ionalni metod o:timiza<i;e
T(adi<ionalni metodi o:timiza<i;e ko(i9te lokalne in&o(ma<i;e kako 'i identi&ikovali
u kom :(avan;a, $vo ;e 9li=no :ona>an;u =oveka ko;i 9e 9a :ovezom na o=ima :en;e na
'(do, o o9e?a;u -de 9e nalazi F:a(amet(i J vi9ina i >i(inaH on :oku>ava da :o-odi u kom
:(avto ve?i u9:on, $n to (adi tako >to na=ini ko(ak u
:(av<u za ko;i mi9li da ;e i9:(avan" 9tane" (azmi9li" :onovo na=ini ko(ak u i9tom ili novom
:(av<u" 9ve dok 9vaki :ut ne vodi nadole, Tada zna da ;e 9ti-ao na v(B,
Kao (ezultat ove analo-i;e" t(adi<ionalne metode o:timiza<i;e 9e =e9to naziva;u i
:e>a=ke, Na alo9t" na> :lanina( iz :(etBodno- :(ime(a ni;e u 9tan;u da kae da li 9e
u:(avo :o:eo na Mont Eve(e9t ili Avalu" a da ne 9kine :ovez 9a o=i;u, Analo-no"
o:timiza<ione metode ne mo-u da tv(de da 9u :(ona>le na;'ol;e mo-u?e (e>en;e" ili 9amo
neko ko;e ;e 'ol;e od neko- dela o9taliB, Takva (e>en;a 9e naziva;u lokalna" ;e( 9u 'ol;a
od 9li=niB" lokalniB (e>en;a" ali ne :o9to;i -a(an<i;a da ne :o9to;i -lo'alno 'ol;e (e>en;e,
6ato 9e konven<ionalne teBnike o:timiza<i;e naziva;u i lokalna o:timiza<i;a,
$:timiza<i;a :utem -enet9kiB al-o(itama
Genet9ki al-o(itmi ko(i9te d(u-a=i;i :(i9tu: :(o'lemu o:timiza<i;e, $ni ne ko(i9te
ite(ativne metode lokalne o:timiza<i;e ve? :oku>ava;u da identi&iku;u (e>en;a te>kiB i
kom:lek9niB :(o'lema :oziva;u?i 9e na :o9tulate teo(i;e evolu<i;e,
V(atimo 9e na :(o'lem o:timiza<i;e :ot(o>n;e -o(iva, Kada 'i automo'il 'io ivo
'i?e" 9:o9o'no za (e:(oduk<i;u" 'io 'i :odloan zakonima :(i(odne 9elek<i;e,
(et:o9tavimo da ;e :ot(o>n;a -o(iva na;vani;i &akto( ko;i od(eAu;e o:9tanak automo'ila,
Ja9no ;e da 'i automo'ili 9a ve?om :ot(o>n;om imali man;e >an9e da :(eive od
automo'ila 9a man;om :ot(o>n;om, od :(et:o9tavkom da :(o<e9 (e:(oduk<i;e dovodi do
:otomaka ko;i 9u 9li=ni (oditel;ima" e&ika9na v(9ta automo'ila 'i :olako i9ti9nula
nee&ika9ne v(9te,
$'zi(om da 9mo :(et:o9tavili da (e:(oduk<i;a ne 9tva(a :otomke identi=ne
(oditel;ima" neki od :otomaka 'i 'ili e&ika9ni;i od (oditel;a" a neki ne, otomn;om 'i imali ve?u >an9u da o:9tanu od 9vo;e nee&ika9ni;e '(a?e i 9e9ta(a, Kao
(ezultat 9e ne do'i;a 9amo zamena 9la'i;iB automo'ila 9u:e(io(ni;im" ve? i 9tva(an;e do
tada neviAeniB" 9u:e(Je&ika9niB :otomaka ko;i nadma>u;u (oditel;e, $va; :(ime( iz-leda
:(euveli=an" ali ;e to ta=no ono >to 9e de>ava u :(o<e9u uz-o;a (a9niB kon;a" -de 9e
ume9to :ot(o>n;e -o(iva &avo(izu;e '(zina, Selektivnim uz-o;em 9u dana>n;i t(ka=ki kon;i
:(e>li du- :ut od 9vo;iB :(imitivniB :(edaka,
248
# :(ak9i ;e na(avno nemo-u?e :(imeniti :(o-(ame 9elektivno- uz-a;an;a na
o';ekte ko;e elimo da o:timizu;emo T ;edno9tavno iB ne moemo nate(ati da 9e
(azmnoava;u, Tu 9tu:a;u na 9<enu -enet9ki al-o(itmi, #me9to da (ade 9a o';ektima"
-enet9ki al-o(itmi (ade 9a n;iBovim :a(ameta(9kim o:i9ima, Matemati=ki model
:(ed9tavl;a o9novu za (e:(oduk<i;u" dok al-o(itam kont(oli>e :(o<e9 (e:(oduk<i;e i
o:9tanak o';ekata ko;i 9e nadme?u u :ot(azi za (e>en;em,
Al-o(itam (adi 9a 9ku:om :(o'niB o';ekata, Na n;iB 9e :(imen;u;u -enet9ki
o:e(ato(i Fko;i ?e 'iti ka9ni;e o';a>n;eniH a zatim 9e v(>i n;iBova :(o<ena, $:9tanak
o';ekta zavi9i od v(edno9ti ko;u ?e ova &unk<i;a v(atiti@ uk(atko" &avo(izu;e 9e o:9tanak
na;;a=iB, Genet9ki o:e(ato(i o'ez'eAu;u da :otomen;a ko;a ni9u 'ila
:(i9utna u :o=etnom 9ku:u o';ekata,
$vakav di9t(i'ui(ani" evolu<ioni :(i9tu: omo-u?ava -enet9kim al-o(itmima da ne
u:adnu u zamku lokalniB minimuma T ovi al-o(itmi :(ed9tavl;a;u i9tin9ku -lo'alnu
o:timiza<ionu teBniku, $na ;e u 9tan;u da identi&iku;e (e>en;a 'li9ka ili identi=na 9a
-lo'alnim o:timumima, o>to ne zavi9e od lokalniB in&o(ma<i;a" -enet9ki al-o(itmi 9e
mo-u :(imen;ivati u t(adi<ionalno :(o'lemati=nim o'la9tima T zada<ima 9a velikim
'(o;em lokalniB o:timuma" >umom ili di9kontinuitetima,
&rincip raa genetski1 algorita.a
Kao >to 9mo ve? (ekli" -enet9ki al-o(itmi 9u za9novani na :(in<i:ima evolu<i;e,
Te(minolo-i;a i o:e(ato(i 9u :(euzeti iz o'la9ti :o:ula<ione -enetike, $9novni o';ekat
-enet9kiB al-o(itama ;e B(omozom" a n;e-ova i9ko(i>?eno9t 9e naziva &itne9 Fen-, &itne99H,
$9novni o:e(ato(i ko;i 9e :(imen;u;u na B(omozome 9u k(o9ove( Fen-, <(o99ove(H"
muta<i;a i 9elek<i;a, K(o9ove(" muta<i;a i 9elek<i;a =ine ;ednu -ene(a<i;u" ko;a ;e
ekvivalentna ;edno; ite(a<i;i u t(adi<ionalnim o:timiza<ionim teBnikama,
#ro.o'o.i
6a (azliku od mno-iB o:timiza<ioniB teBnika" -enet9ki al-o(itmi ne (ade di(ektno
9a 9ku:om :a(ameta(a, #me9to to-a" al-o(itam (adi 9a :a(amet(ima ko;i 9u 'ina(no
kodi(ani u B(omozome, Na :(ime(" :o9mat(a;mo /)J'itni B(omozom@
110010101001
Neka je svaki paramear ko!iran sa eiri bia" i neka
vre!nosi parameara mogu bii u inerva#u $0"1%& 'rvo (emo
po!e#ii )romozom na s#e!e(i nain*
1100 1010 1001
249
Svaki o! ova eiri !e#a pre!sav#ja je!an +eo broj"
j& je!an paramear*
$12" 10" 9%
,naju(i inerva# u kome se mogu na#azii vre!nosi
parameara" #ako (emo ska#irai ove vre!nosi i !obii*
110010101001 -- $0&7500" 0&6250" 0&5625%
.i!imo !a )rozomom mo/e !a pre!savi skup parameara
proizvo#jne !u/ine 0 !ovo#jno je !a )romozom sa!r/i !ovo#jan
broj bia& 1eneski a#gorimi ra!e sa popu#a+ijom
sasav#jenom o! 2iksnog broja )romozoma&
Fitnes funkcija
3ao i svaka !ruga opimiza+iona e)nika" i geneski
a#gorimi za)evaju neku kvaniaivnu meru korisnosi" j&
ispravnosi pre!#o/enog re4enja $u ovom s#uaju )romozoma%&
5vu meru !aje 2ines 2unk+ija& 6ines 2unk+iji se pros#e7uje
skup parameara ko!iran u o!re7enom )romozomu" a ona vra(a
meru njegove korisnosi 0 4o mo/e bii e2ikasnos" +ena
i!&
Na primer" posmarajmo ponovo )romozom*
110010101001 -- $0&7500" 0&6250" 0&5625%
'reposavimo !a 2ines 2unk+ija o!re7uje !u/inu
vekora za!aog paramerima ko!iranim u )romozomu na s#e!e(i
nain*
&itne9 a ' ,< , F H a
)
'
)
<
)
6a B(omozom ko;i :o9mat(amo 'i 'ilo@
&itne9F*,3+" *,2)+*" *,+2)+H Y /,)3
Sa!a se na )romozome" u zavisnosi o! !obijene
vre!nosi 2ines 2unk+ije" primenjuju raz#iii operaori u
+i#ju 2avorizovanja )romozoma koji su b#i/i re4enju
prob#ema&
250
Krosover
K$oo"#$ *# na*"aAni*i o1#$a!o$ &#n#!ki8 al&o$i!a'a. P$#;!a"l*a $aD'#n%
&#n#!ko& 'a!#$i*ala iD'#C% ;"a 8$o'oDo'a 1o analo&i*i a 1$o)#o' ko*i # 1o;
i!i' i'#no' ;#(a"a % !"a$ni' 8$o'oDo'i'a ko; "i(i8 o9lika Ai"o!a.
Na :(ime(" :o9mat(a;mo 9lede?i :a( B(omozoma@
110010101001 -- $0&7500" 0&6250" 0&5625%
101000110101 -- $0&6250" 0&1875" 0&3125%
'rvi korak je !eoba )romozoma na !va !e#a& 5ba )romozoma se !e#e na isom"
s#uajno izabranom mesu& Neka je !o !eobe !o4#o pos#e se!mog bia*
1100101 01001
1010001 10101
Slede?i ko(ak ;e izmena 'ita F-eneti=ko- mate(i;alaH ko;i 9u 9e :odelili@
1100101 10101
1010001 01001
6atim 9e delovi :onovo 9:a;a;u" =ime 9e do'i;a;u dva nova B(omozoma" 9a novim
9ku:ovima :a(ameta(a@
110010110101 -- $0&7500" 0&6875" 0&3125%
101000101001 -- $0&6250" 0&1250" 0&5625%
(imetimo da d(u-i :a(ameta( o'a B(omozoma 9ad(i v(edno9ti ko;e ni9u 'ile
:(i9utne u (oditel;9kim B(omozomima, $va mala (azlika izmeAu (oditel;a i :otomka ;e
vitalna za (ad -enet9kiB al-o(itama" ;e( 9e n;om omo-u?ava da 9elek<i;a vodi :o:ula<i;u u
el;enom :(av<u, # :(o9eku 9e 2*V :o:ula<i;e :odv(-ava k(o9ove(u u 9vako; -ene(a<i;i,
4utacija
$:e(ato( muta<i;e ;e una(ni o:e(ato(" t;, (adi 9a :o;edina=nim B(omozomima i na
9lu=a;an na=in men;a v(edno9ti n;iBoviB 'ita, $va :(omena moe 'iti veoma de9t(uktivna
za do'(e B(omozome" ali ;e neo:Bodna kako :o:ula<i;a ne 'i evolui(ala 9uvi>e '(zo T na
ova; na=in 9e iz'e-ava konve(-en<i;a ka lokalnom o:timumu Fe&ekat :oznat kao :(e(ano
9az(evan;e ili konve(-en<i;a :o:ula<i;eH, Na :(ime(" :o9mat(a;mo :onovo na>e-
:oznanika@
110010101001 -- $0&7500" 0&6250" 0&5625%
'rvi korak je izbor s#uajne #oka+ije koja (e muirai& 8zaberimo pei bi*
1100 1 0101001
251
V(edno9t 'ita 9e men;a" t;, 'it 9e inve(tu;e Fu ovom 9lu=a;u 9a / na *H i B(omozom
9e v(a?a u :o:ula<i;u kao@
110000101001 -- $0&7500" 0&0625" 0&5625%
5ig#e!no je !a mua+ija mo/e !a ima !rasine e2eke na promenu skupa
parameara povezani) sa !aim )romozomom" 4o mo/e !ovesi !o pa!a vre!nosi 2ines
2unk+ije& 9roj )romozoma koji u je!noj genera+iji muira je obrnuo propor+iona#an
broju )romozoma u popu#a+iji&
Selekcija
5peraor se#ek+ije s#u/i kako bi se obezbe!i#o !a broj poomaka u nare!noj
genera+iji bu!e srazmeran sa rezu#aom koji za svaki )romozom vra(a 2ines
2unk+ija& Najpopu#arnija meo!a se#ek+ije je meo!a ru#ea& Svakom )romozomu se
!o!e#juje povr4ina u krugu za ru#e koja je srazmerna njegovoj 2ines 2unk+iji& ,a
svako s#obo!no meso u novoj genera+iji se zavri krug i izv#ai po je!an )romozom
koji zaim zauzima o meso& Na aj nain se 2avorizuju bo#ji )romozomi" koji (e u
svakoj nare!noj genera+iji zauzimai sve vi4e mesa u popu#a+iji&

252
Gene(a<i;e u -enet9kim al-o(itmima 9e 9a9to;e od :onavl;an;a ite(a<i;a
k(o9ove(a" muta<i;e i 9elek<i;e, (in<i: (ada 9e moe :(ikazati u :9eudokodu na
9lede?i na=in@
1$o)#;%$# -enet9ki\al-o(itamN
9#&in
t@Y *N
ini<i;alizu;
t
N
:(o<eni
t
N
G8il# Fno! u9lov\za\zav(>etakH ;o
9#&in
iza'e(i
tW/
iz
t
N
t@Y tW/N
k(o9ove(
t
muta<i;a
t

:(o<ena
t

#n;
#n;
(ilikom ini<i;aliza<i;e 9e v(>i k(ei(an;e 9lu=a;niB B(omozoma, # &azi
:(o<ene 9e (a=una &itne9 &unk<i;a za 9vaki B(omozom" a zatim 9e v(>i 9elek<i;a,
#9lov za zav(>etak (ada ;e na;=e>?e neki &itne9 k(ite(i;um Fkada o9tanu 9amo
B(omozomi 9a v(edno9tima &itne9 &unk<i;a iznad neko- una:(ed zadato- :(a-aH ili
:o>to k(oz al-o(itam :(oAe od(eAeni zadati '(o; -ene(a<i;a,
253
-peratori genetske alge7re
Na ovom me9tu :(vi :ut uvodimo :o;am -enet9ke al-e'(e, o9mat(a;mo
kona=an 9ku: B(omozoma ;ednake duine" ko;i ?emo dal;e zvati :o:ula<i;a, Cil;
;e da :(imenom -enet9kiB o:e(ato(a :o:ula<i;a >to :(e evolui(a u :(aven;a" t;, -lo'alno- o:timuma, 6adatak -enet9kiB o:e(ato(a ;e dvo;ak@
oni 9u meBanizam ko;im 9e v(>i evolu<i;a" ali 9u i9tov(emeno i 9i-u(no9ni
meBanizam ko;i t(e'a da 9:(e=i :(e(ano 9az(evan;e :o:ula<i;e" t;, evolu<i;u do
lokalno- minimuma,
#vodimo >e9t o:e(ato(a -enet9ke al-e'(e" od ko;iB 9u dva 'ina(na" a =eti(i
una(na,
Unarni operatori
!$anloka)i*a +2@ .eo B(omozoma 9e i9e<a i :(e'a<u;e na d(u-o me9to u
okvi(u i9to- B(omozoma,
in"#$Di*a + 2@ .eo B(omozoma 9e i9e<a i :(e'a<u;e na i9to me9to" ali u
o'(nutom (edo9ledu 'ita,
!$anloka)i*a a in"#$Di*o' +2@ .eo B(omozoma 9e i9e<a i :(e'a<u;e na
d(u-o me9to u okvi(u i9to- B(omozoma" ali u o'(nutom (edo9ledu,
'%!a)i*a +2H Slu=a;no iza'(ani 'it" ili -(u:a 'ita 9e inve(tu;e,
#l#k)i*a +2H na o9novu &itne9 &unk<i;e 9e od(eAu;e ko;i B(omozomi
:(eivl;ava;u i na:(edu;u u 9lede?u -ene(a<i;u" a ko;i umi(u,
Cinarni operatori
k$oin& / o"#$ +2H .va B(omozoma zamen;u;u 9lu=a;no iza'(ane 9ekven<e,
ko'9ina)i*a +2H $d dva (oditel;9ka B(omozoma 9e do'i;a ;edan B(omozom
:otomak ko;i na9leAu;e 'ol;i iz 9vako- :a(a (oditel;9kiB :a(ameta(a,
Na(o=ita :an;a 9e mo(a o'(atiti na u:ot(e'u o:e(ato(a kom'ina<i;e" ;e( 9e
n;e-ovom :(imenom do'i;a tzv, 9u:e(Jdete" t;, :otomak ko;i ?e 9i-u(no imati
'ol;e o9o'ine od (oditel;a, (o'lem ;e >to 9u:e(Jde<a mo-u da :o'i;u (oditel;e
9uvi>e '(zo i da al-o(itam u:adne u zamku lokalno- o:timuma, To ;e -ene(alno
:(o'lem 9a 9vim navedenim o:e(ato(ima, 6ato ;e v(lo 'itan (edo9led n;iBove
:(imene, T(e'alo 'i :(vo :(imeniti 'ina(ne o:e(ato(e" kako 'i9mo do'ili >to
ve?u -eneti=ku (aznoliko9t" a zatim ;e name(no :okva(iti u:ot(e'om una(niB
o:e(ato(a ko;i" mo-u 'iti v(lo de9t(uktivni,
Sada ?emo :(ikazati kom:letan al-o(itam, (e to-a uvodimo nekoliko :(et:oJ
9tavki@
254
/H na (a9:ola-an;u 9u ko(ektno de&ini9ani B(omozomi
)H &itne9 &unk<i;a :o9to;i i v(a?a ta=ne v(edno9ti za 'ilo ko;i 9ku: :a(ameta(a
4H na (a9:ola-an;u ;e -ene(ato( 9lu=a;niB '(o;eva 9a uni&o(mnom (a9:odelom
1$o&$a' &#n#!kiTal&o$i!a'
9#&in
%noT8$o'oDo'a+1o1%la)i*a2U
G8il# no! %lo"TDa"$#!ka ;o
9#&in
iDa9#$iT8$o'oDo'#+9aB#$Il%)T9$I1o1%la)i*a2U
+9aB#$2U
"$a!iT8$o'oDo'#+9aB#$I1o1%la)i*a2U
+9aB#$2U
+9aB#$2U
+9aB#$2U
+9aB#$2U
+9aB#$2U
+9aB#$2U
#l#k)i*a+1o1%la)i*a2U
#n;TG8il#
;#ko;o"an*#+1o1%la)i*a2U
#n;T1$o&$a'.
255
Na(avno" o:e(ato(i -enet9ke al-e'(e ni9u uvedeni 9amo (adi 9k(a?ene
nota<i;e" ve? i z'o- &o(mi(an;a 9loeni;iB o:e(ato(a, Naime" 'ina(nim
o:e(ato(ima Fk(o9in-Jove( i kom'ina<i;aH 9e mo-u dovoditi o:e(andi na ko;e 9u
:(imen;eni una(ni o:e(ato(i, Na ta; na=in 'i 9e &o(mi(ali 9loeni iz(azi :o:ut
ovo-@
!#'1T8$o'oDo'HV + +o1#$an;12I +o1#$an;02 2
Cil; ovakvo- kom'inovan;a ;e 9tva(an;e >to ve?e -eneti=ke (aznoliko9ti
kako 'i 9e iz'e-la 9itua<i;a kada al-o(itam :(e9ta;e da (adi z'o- :(onala9ka
lokalno- o:timuma, MeAutim" 9loene o:e(a<i;e 'i znatno :(oduile v(eme
izv(>avan;a al-o(itma" a ono i ;e9te na;vani;i (azlo- za>to 9mo 9e odlu=ili za
-enet9ke al-o(itmeT oni 'i t(e'ali da ima;u nekoliko :uta man;e v(eme
izv(>avan;a od konven<ionalniB al-o(itama o:timiza<i;e,
256
%. C?K)+U@?K
Ve>ta=ka inteli-en<i;a" kao ;edna od -(ana nauke o mo-u?no9tima
:(imene (a=una(9ke teBnike ;e u :o9ledn;e v(eme veoma za9tu:l;ena u <elom
9vetu, $va nau=na di9<i:lina 9ad(i mno-e o'la9ti kao na :(ime(@ ek9:e(tni
9i9temi" (o'otika" (e>avan;e :(o'lema" :omo? u odlu=ivan;u i :lani(an;u"
automat9ko :(e:oznavan;e 9like i -ovo(a" neu(on9ke m(ee" -enet9ki al-o(itmi"
&uzzL 9i9temi i inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi itd, Sve ove o'la9ti 9u na>le
>i(oku :(imenu kako u mno-im -(anama indu9t(i;e tako i u 9vakodnevnom
l;ud9kom ivotu,
Moda 'udu?no9t ni9u inteli-entne ma>ine i (o'oti iz nau=no &anta9ti=niB
&ilmova" ko;i :o o'i=a;u ni9u do'(odu>ni" ve? 9u ok(enuti ka uni>ten;u l;ud9ke
(a9e i domina<i;u ve>ta=ke inteli-en<i;e na :laneti 6eml;i ili ve? neko; na ko;u
?e k(o=iti l;ud9ka no-a, I:ak" mo(a 9e :(iznati" da ;e od :(viB teo(et9kiB :o=etaka
do dana9 ova o'la9t neve(ovatno na:(edovala i da 9u nezami9live 9ve
mo-u?no9ti n;ene :(imene u medi<ini" nau<i" 9ao'(a?a;u i o'i=nom
9vakodnevnom l;ud9kom ivotu,
Kada 9e -ovo(i o :(imeni ve>ta=ke inteli-en<i;e" ne mi9li 9e 9amo o
(o'otima ve? i o 9vim u(eAa;ima ko;i 9u dana9 u :(imeni" a za9novani 9u na
:(in<i:ima (azniB o'la9ti iz di9<i:line ve>ta=ka inteli-en<i;a, Tako ;e na :(ime("
&uzzL lo-ika na>la 9vo;u :(imenu i u >i(oko; :ot(o>n;i, .ana>n;i &oto a:a(ati i
kame(e ima;u auto &oku9" ma>ine za :(an;e ve>a" (a9Bladni u(eAa;i i u9i9iva=i 9u
neki od :(oizvoda >i(oke :ot(o>n;e u ko;ima ;e :(imen;ena &azzL lo-ika, TakoAe
9e :(ime(i :(imene oviB i 9li=niB 9i9tema iz o'la9ti ve>ta=ke inteli-en<i;e mo-u
na?i u u:(avl;an;u lokomotivama" moto(a" u indu9t(i;9kim :(o<e9ima i :omo?i
kod odlu=ivan;a,
Ve>ta=ka inteli-en<i;a ;e ;o> uvek mlada nauka" ali iz dana u dan 9u 9ve
:(imetni;i (ezultati i9t(aivan;a" te9ti(an;a i im:lementa<i;e u (aznim 9e-mentima
l;ud9ko- ivota i (ada,
Svedou delove indu9t(i;9kiB
:(o<e9a" u:(avl;a;u elezni<om i avionima Fauto:ilotH" ima;u :(o<e9 u=en;a"
ma>ine" donedavno :(odueta<ke inteli-en<i;e i neu(on9kiB m(ea :od(aava;u iB 9ve ve(ni;e" a u
o:e(a<i;ama ko;e 9imuli(a;u mozak :o9ta;u 9ve :ametni;e,
I:ak" zna=a; l;ud9ko- moz-a ;o> ni;e za :ot<en;ivan;e" >to :otv(Au;e i
:odatak da ;e :o9ledn;a de<eni;a :(o>lo- veka ozna=ena od 9t(ane #;edin;eniB
na<i;a kao de<eni;a i9t(aivan;a moz-a, !azlo-@ izu=avan;e kom:lek9niB
modaniB &unk<i;a" zna=a; u:o(eAivan;a =ove=;e- moz-a 9a (a=una(ima"
ukl;u=u;u?i im:lika<i;e na d(u-e o'la9ti nauke" medi<ine i teBnike,
Mozak" kao kom:lek9an 'iolo>ki (a=una(" :(ua 9av(>enu analo-i;u 9a
(a=una(om na nivou neu(ona J ne(vniB ?eli;a u:leteniB u neu(on9ka kola J 9li=na
257
>tam:anim kolima (a=una(a, IzmeAu (a=una(a i moz-a ;e 9li<no9t i :o tome da ;e
mozak na nivou Bi'(idno- (a=una(a" analo-no- i di-italno-,
Imita<i;om :(o<e9a otk(iveniB u moz-u 9tvo(ene 9u ve>ta=ke neu(on9ke
m(ee J (a=una(i i (a=una(9ki :(o-(ami =i;a ;e a(Bitektu(a :ode>ena :(ema (adu
moz-a" modeli za :(o(a=unavan;e i :am?en;e ko;i :(imen;u;u u:(o>?ene modele
'iolo>kiB neu(on9kiB m(ea, Kao i mozak" i ve>ta=ka neu(on9ka m(ea 9ad(i
idealizovane neu(one J =vo(ove ko;i 9u :ovezani u neku m(eu,
Ko(i>?en;e ve>ta=kiB neu(on9kiB m(ea u <il;u 9tva(an;a modela
:(e:oznavan;a i modela :(o<e9a :od9e?an;a u moz-u omo-u?u;e zakl;u=ivan;e
iz kom:likovaniB ili ne:(e<izniB :odataka" kao i izvla=en;e zakonito9ti i
otk(ivan;e t(endova ko;i 9u 9uvi>e kom:lek9ni za uo=avan;e na d(u-i na=in,
6na=a; i :od(>ka ko;a 9e dana9 :(ida;e i9t(aivan;ima moz-a i neu(on9kiB m(ea"
nezao'ilazna ;e i na na>im :(o9to(ima,
o9tavl;a 9e :itan;e da li ima (azlo-a za 'o;azan od inteli-entniB ma>ina
'azi(aniB na ve>ta=ko; inteli-en<i;i" ili (a=una(a modeli(aniB na :(in<i:u
imita<i;e (ada l;ud9ko- moz-a J neu(on9kiB m(ea" kada 9u u 9vom (adu
:(i;atel;9ki na9t(o;ene@ od :(e:oznavan;a na>e- -ovo(a" (azumevan;a i od-ovo(a
na :o9tavl;ena :itan;a J dvo9me(na komunika<i;a 9a ma>inom" do :(iman;a
-la9ovniB :o(uka na tele&onima ko;i ni9u na :(in<i:u ton9ko- 'i(an;a,
8ez u:ot(e'e ta9tatu(e i :oznavan;a o:e(ativno- (ada na (a=una(u" =oveku
;e omo-u?eno da dikti(a :i9ma i izve>ta;e (a=una(u J automat9ko; :o9lovno;
9ek(eta(i<i" ;e( inteli-entna ma>ina (azume -ovo( i komande vla9nika u(eAa;a,
Ako eli da komuni<i(a 9a ma>inom" vla9nik ;o; moe :o9tavl;ati uo'i=a;ena
:itan;a ti:a@ GKakva ;e za dana9 v(emen9ka :(o-nozaG" GKo ;e ;u=e :o'edio na
utakmi<iG" ili@ Gta mi9li> da dana9 t(e'a da o'u=emGE, Ma>ina od-ova(a
lo-i=no" ;e( 9u u n;u :(etBodno :(o-(am9ki u-(aAena 9ko(o 9va 9aznan;a o
vla9niku" n;e-ovim inte(e9ovan;ima i :(e&e(en<i;ama,
# o'la9ti medi<ine ;e ve>ta=ka inteli-en<i;a unela =itav a(9enal :oma-ala"
meBani=kiB" elekt(on9kiB i ene(-eti=kiB :(oduetaka i za>tita ko;e zamen;u;u
'iolo>ke i :(i(odne od'(am'ene meBanizme =ove=;e- tela, !azvi;eni 9u i
kom:lek9ni (a=una(9ki 9i9temi" za9novani na teBnolo-i;ama ve>ta=ke
inteli-en<i;e" u <il;u :lani(an;a te(a:i;a za 'ole9ne" :ot(a-e za :oda<ima i
9tva(an;u ala(mantniB u:ozo(en;a za znatna od9tu:an;a (ezultata nalaza" i 9li=no,
Na nivou 9o&i9ti<i(aniB 9o&tve(a ve? ;e u u:ot(e'i kolek<i;a inteli-entniB
9i9tema za :od(>ku klini=kom odlu=ivan;u u 9lu=a;evima@ kla9i&ika<i;e i analize
kan<e(o-eniB ?eli;a" di;a-noze 9(=ano- uda(a J mimo :o9to;e?iB 9tanda(dniB
teBnika i :o9tu:aka" nuno9ti od(eAivan;a BitniB la'o(ato(i;9kiB te9tova u vezi 9a
9im:tomima o'oleliB" kla9i&ika<i;i mentalno o'oleleliB u 9mi9lu :ot(e'e za
Bo9:italiza<i;om" itd,
Mno-i od oviB ek9:e(t9kiB 9i9tema namen;eni 9u i menade(ima klinika"
:a 9u na t(i>tu inteli-entni 9i9temi za 9man;en;e 'olni=kiB t(o>kova" :(edviAan;e
i duinu o:o(avka :a<i;enata" a 9ve u &unk<i;i ekonomi9an;a (e9u(9ima,
258
$9tva(eni na:(edak u :(imeni ve>ta=ke inteli-en<i;e u medi<ini ;e na(o=ito
zna=a;an u o'la9ti detek<i;e kan<e(a" i u:(avo 9u o'elodan;ene dve nove
teBnolo-i;e, $9im za detek<i;u kan<e(a i te(a:i;u" ove teBnolo-i;e :od(ava;u i
t(odimenzionalni multimodalni :(ikaz tumo(a" kao i (a=una(9ki :od(anu
di;a-nozu, Novina teBnike :(ikaza ;e u tome >to 9u :(imen;eni nau=ni metodi
vizueliza<i;e" 9li=ni onima ko;i 9e ko(i9te u -eolo>kim naukama ili a9t(onomi;i"
:omo?u ko;iB 9e 9;edin;u;u in&o(ma<i;e 9a nekoliko 9i9tema za 9niman;e u ;ednu
koBe(entnu 9liku" =i;a 9e :ouzdano9t vi9oko koti(a,
Glavni <il; ve>ta=ke inteli-en<i;e :(oizilazi iz 9tava da 'i (a=una(i ko;i
:o9edu;u inteli-en<i;u 'ili na;ko(i9ni;i (a=una(i i o';a>n;ava za>to 9e u 9vetu
ve>ta=ko; inteli-en<i;i :(ida;e veliki zna=a;,
Gotovo da nema o'la9ti nauke" teBnike" teBnolo-i;e" :ol;o:(iv(ede i
9to=a(9tva" medi<ine" o'(azovan;a :a do 9vkodnevniB aktivno9ti ukl;u=u;u?i i
na;elementa(ni;e :(et(aivan;e i 9u(&ovan;e :o Inte(netu -de 9e u ve?o; ili man;o;
me(i ne :(imen;u;e ve>ta=ka inteli-en<i;a,
Iz u'(zano- (azvo;a 9vet9ke za;edni<e :(oizilazi da 9e ene(-i;a" B(ana i
l;ud9ki (e9u(9i mo(a;u mud(o ko(i9titi >to 9e :o9tie i uz :omo? vi9oko
kvalitetniB (a=una(a i od-ova(a;u?iB 9o&tve(a, Jedna od :o9ledi<a (ezultata na
:ol;u ve>ta=ke inteli-en<i;e mo-u 'iti nove ide;e o tome kako :omo?i l;udima da
:o9tanu inteli-entni;i t;, metodolo-i;a ukl;u=ena u inteli-entne :(o-(ame moe
9e :(eneti na &o(mi(an;e inteli-entniB l;udi,
259
5, LITE!AT#!A
/, Ve>ta=ka Inteli-en<i;a" /eli7or IliF" novem'a( /111"
Btt:@PPili<v,on,neo'ee,netPneu(o,Btml
), TBe Iand'ook o& A(ti&i<ial Intelli-en<e" Carr> 0. 1. <igen7au. F/15/"
/15)H" Vol IJIII" Vitman" London" eJ'ook,
4, GVe>ta=ka inteli-en<i;aG" Jo<kovi?"$-n;anovi?"Stankov9ki" 8eo-(ad" /113
0, GInteli-entni 9u9taviG" 8udin" .al'elo" ave>i?" !i'a(i?" $:ati;a" )**/
+, Ve>ta=ka inteli-en<i;a i ek9:e(tni 9i9temiI S, Stankov9ki" :(edavan;a " FTN"
Novi Sad,
2, GEk9:e(t9ki 9i9temiG" (o& Milan Milo9avl;evi?
3, G#m;etne neu(on9ke m(eeG" K(e>imi( Lukini?
5, GNeu(on9ke m(eeG" :(o&, d( Vlatko e(i?
1, MBat i9 Neu(al NetRo(k" 92ris :tergiou> MIT Lin<oln La', Neu(al
NetRo(k9" Re' doRnloada'le do<ument
/*, An Int(odu<tion to Neu(al NetRo(k9" &ro!. )eslie :.it2" #nive(9itL o&
Sti(lin-" $<to'e( /112,
Btt:@PPRRR,<9,9ti(,a<,ukPcl99PNNInt(oPInvSlide9,Btml
//, Ve>ta=ke neu(on9ke m(ee" r :ran 4ilenkoviF" 6adu'ina And(e;evi?"
8eo-(ad" /113,
/), 8(ie& Ii9to(L o& Neu(al NetRo(k9" Ingri 6ussell " #nive(9itL o& Ia(t&o(d"
Btt:@PPuBaRe',Ba(t&o(d,eduP<om:9<iPneu(alJnetRo(k9JLea(nin-,Btml
/4, Ii9to(L o& neu(al netRo(k
Btt:@PPRRR,demo,<9,'(andei9,eduP:a:e(9Plon-,BtmlqnnBi9to(L
/0, 7ale #nive(9itL Neu(oen-inee(in- and Neu(o9<ien<e Cente(
Btt:@PPRRR,neu(on,Lale,eduP
/+, Neu(on9ke m(ee u :(edviAan;u :(o&ita'ilno9ti ula-an;a" dokto(9ka
di9e(ta<i;a" M,6eki?" Sveu=ili>te u 6a-(e'u"/111,
/2, 8o9ton #nive(9itL Neu(o'oti<9 La' .e:a(tment o& Co-nitive and Neu(al
SL9tem9 Btt:@PPRRR,el9evie(,nlPlo<ateP(o'ot
/3, Jou(nal o& Neu(o<ien<e $nline@ Btt:@PPRRR,;neu(o9<i,o(-P
/5,CFazi lo-ika i neu(on9ke m(eeD" e(o Su'a>i?" TeBni=ka Kn;i-a" 8eo-(ad"
/115
/1,GFazzL lo-ika u :(ometu i t(an9:o(tu G" I(vo;e Gold" 6a-(e'
)*,lanak iz =a9o:i9a GMik(oelekt(onika,<o,LuG J Fazi lo-i=ki kont(ole(
)/, !a=una(9ka 9imula<i;a> 8, !adenkovi? M, Stano;evi? A, Ma(kovi? F$N i
Sao'(a?;ni &akultet" /111,
)),GNeiz(aziti 9ku:ovi i lo-ikaG" %el;ko V('a
)4,GSuv(emene metode u:(avl;an;aG" %, Ku(tan;ek
)0, Mi<(o9o&t Vi9ual 8a9i< (o-(amme(O9 Cook'ook" 4att2eK 4ac5onal"
Mi<(o9o&t (e99" )**4,
260
)+, Mi<(o9o&t Vi9ual 8a9i< ,NET Ste: 'L Ste:" 4ic2ael #alvorson " Mi<(o9o&t
(e99" )**4,
)2, AtomnaLa &izika FI i IIH" 0./.Tpoljskij" Nauka" Mo9kva F/150H,
)3, Vi9ual 'a9i< 2" &eter Norton> 4ic2ael Gro2" Kom:;ute( 'i'lioteka" a=ak"
)***, III izdan;e,
)5, Inteli-entni in&o(ma<ioni 9i9temi" Vladan .evedi?" .i-it i F$N" 8eo-(ad"
)***,
)1, A(ti&i<ial Intelli-en<e J A Mode(n A::(oa<B" Stua(t J, !u99ell and ete(
No(vi- )**4,
4*, I9t(aivan;e inteli-entniB 9i9tema za :(et(aivan;e in&o(ma<i;a" M(, Milena
Mati?" )**4," 8eo-(ad" #nive(zitet9ka 'i'lioteka CSvetoza( Ma(kovi?D
4/, e(9onal Con9ultant Ea9L Gettin- Sta(ted" TeUa9 In9t(ument9 In<,"
Stan&o(d" Se(vi<e Manual
4), e(9onal Con9ultant Ea9L !e&e(en<e Guide" TeUa9 In9t(ument9 In<,"
44, e(9onal Con9ultant lu9 #9e(O9 Guide" TeUa9 In9t(ument9 In<," Stan&o(d"
Se(vi<e Manual
40, e(9onal Con9ultant lu9 !e&e(en<e Manual" TeUa9 In9t(ument9 In<,"

4+, Inte(e9antne Me' ad(e9e F)**0P)**+H @
aH RRR,<9,9ti(,a<,ukPcl99PNNInt(oPInvSlide9,Btml "
'H RRR,d9e,do<,i<,a<,ukPcndP9u(:(i9e\12P;ou(nalPvol0P<9//P(e:o(t,Btml "
<H RRR,Btla',i<e,ue<,a<,;:PJ:nP;\Btml9PNNInt(o,Btml "
dH RRR,loLa,+u,<om "
eH :i:in,tmd,n9,a<,LuPna9tavaP(a<\intPV)*)**0P&ile9P9k(i:ta\nova,:d& "
&H RRR,9olai(,eunet,LuPcili<vP "
-H RRR,e&o9,B(Pna9tavni<iPmzeki<Pdokto(\Re'\:o-l),:d& "
BH Btt:@PP9olai(,eunet,LuPcili<vPAI\indeU,Btm
iH Btt:@PPRRR,-(a::a,univJlille4,&(P:olL9P9e
;H Btt:@PPRRRJi-m,univJmlv,&(Pcd(PK$SE)**0
kH Btt:@PP-i9la',el&ak,ni,a<,LuPviP(etBGenP)**)Pmate(i;alP(ed9tavl;an;e6nan
;a,:d&
lH Btt:@PPRRR,u(<,'l,a<,LuPmanual9PadvP&uzzLP<Ba:*/,Btm
itd,
*. Neuro 7uiler i praktini pri.eri pri.ene N4
261
PRIMER
NEURO =UILDER / RAEVOJNI ALAT EA PROJEKTOVANJE
NEURONSKIJ MREA
Uvo
(ou=avan;e &un<ioni9an;a ;edno- 9tati=ko- neu(ona Fkod ko-a ;e 9i-nal
nezavi9an od v(emenaH 'ez o'zi(a na ko(i>?ene aktiva<ione &unk<i;e 9e lako
moe zami9liti ako 9e :o9mat(a -(a&ik date aktiva<ione zavi9no9ti, Neovi9no od
to-a da li ;e u :itan;u linea(na" od9ko=na" lo-a(itam9ka" linea(noJod9ko=na"
tan-en9 Bi:e('oli=ka ili neka d(u-a zavi9no9t J :(in<i: ;e i9ti, Moemo (e?i da ;e
de&ini9ani 1$a& i9kl;u=ivo ;e od-ovo(an za zakl;u=ak ko;i ?e neu(on :(oizve9ti
kao (ezultat odno9no izve9ti FizlazH,
Al-o(itam u=en;a Fo'uBvata :(e 9ve-a :ode>avan;e teinaH ;edno-
neu(ona 9a &eed &o(Ra(d :(o:a-a<i;om :(imenom .elta metode, TakoAe ni;e
te>ko 9Bvatiti ;e( ;e u :itan;u u:o(eAivan;e do'i;ene i o=ekivane v(edno9ti i
nalaen;a noviB v(edno9ti teina :(eko metode na;man;iB kvad(ata, .$S
:(o-(am G(a:Be(" ali i MindoR9 a:lika<i;a $(i-in o'avl;a;u veoma 9(odne
:(o(a=une,
$vi :(o-(ami na o9novu :oznato- ti:a zavi9no9ti neko- :(i(odno-
:(o<e9a ko;i ;e ek9:e(imentalno :o9mat(an C<(ta;uD na;:(i'lini;u J naj7olju
k(ivu ko(i9te?i identi=an al-o(itam .elta :(avilu i omo-u?ava;u o=itavan;e
:odataka 9a -(a&ika, $vu metoda ;e ko(i>?ena za od(eAivan;e -(e>ke
ek9:e(imenta ko;i ;e :otv(dio :o9to;an;e lankove kon9tante =i;im ;e :o9to;an;e
:o(edvideo 4aB &lanck F/5+5J/103H i time 9(u>ilo :o9tulate kla9i=ne &izike,
.inami=ki ali-o(itmi u=en;a neu(on9kiB m(ea 9u matemati=ki ne>to
kom:likovani;i i 9vode 9e na 9i9teme di&e(en<i;alniB ;edna=ina u ko;ima
&i-u(i(a;u v(eme" i :a(<i;alni izvodi v(emen9ki zavi9niB veli=ina :o v(emenu,
Funk<i;u izlaza u zavi9no9ti od v(emena za ;edan neu(on ni;e te>ko iz(a=unati,
$vo na9 dovodi do d(u-o- :itan;a@ UTta je inteligentno u poeavanju
oreeni2 koe!icijenata Dte$ina@ pute. .ate.atiki2 i'ra'aE> i t(e?e- :itan;a@
UKoliko je iteracija potre7no a neuron nauiVE> i =etv(to- :itan;a@ U5a li
neuron kaa neto naui .o$e to i a 'a7oraviVE" i tako (edom. $d-ovo( na
9vako od oviB :itan;a" -ovo(e?i te(minolo-i;om neu(on9kiB m(ea :(ed9tavl;ao
;e C%laDD u neko 9lede?e :itan;e,
# :ot(azi za od-ovo(ima u9led nedo9tu:no9ti 9o&tve(9ko- alata ko;i 'i
mo-ao da demon9t(i(a :ona>an;e neu(on9ke m(ee :o=eo ;e (ad na :(o-(am9kom
262
kodu Neu(o 8uilde(a" 'ez :(etenzi;a da ?e ta; kod :o9tati a:lika<i;a" deo
9emina(9ko- (ada" di:lom9ki (ad i na k(a;u (azvo;ni alat za :(o;ektovan;e
neu(on9kiB m(ea 9a (ealnom :e(9:ektivom dal;e- (azvo;a,
Karakteristike osnovne neuronske .re$e Neuro Builer-a
/, Ti: m(ee T &azi m(ea
), Sme( :(o9ti(an;a in&o(ma<i;a T ;edno9me(no FFeed &o(Ra(dH
4, Funk<i;a inte(ak<i;e ulaza T Linea(na F&FuHYr M
i
#
i
H
0, Aktiva<iona &unk<i;a Tnelinea(na
+, Model neu(onaJ 9tati=ki model
2, 8(o; 9lo;eva m(ee T 0 Fulazni" dva unut(a>n;a i izlazni 9lo;H
3, Ti: u=en;a m(ee T nad-ledano u=en;e F:oluautomat9koJo:timizovan kodH
5, (avilo u=en;a J Pi;$oG6JoBB6o"o :(avilo
1, Al-o(itam u=en;a T P
n#G
VP
ol;
6WXU
/*,Ti: al-o(itma T EC! FE((o( <o((e<tion (uleH
=oel pri.enjenog vetakog neurona
Neu(oni Neu(o 8uilde(Ja 9u 9tati=ki neu(oni 9a &i9knim :(a-ovima, (imen;ena
;e &azi lo-ika,
u
1..n
T ulazni :odaki neu(oni (e-uli>u :(oBodno9t od(eAene :utan;e izmeAu
ak9ona i dend(ita" kod ve>ta=kiB neu(ona 9e o9tva(u;u :(eko :(ila-odl;iviB
tein9kiB koe&i<i;enata FKeig2tH ili teina veza, Kada 9e na ulaz neu(ona dovedu
neke v(edno9ti i :omnoe tein9kim koe&i<i;entima" do'i;a;u 9e ulazni :oda<i,
Tein9ki koe&i<i;enti T teine neu(on9ke m(ee :o :(avilu :(o;ektovan;a m(ea
od(eAu;u 9e kao 9lu=a;ni '(o;evi u 'lizini nule, Aktiva<iona &unk<i;a Neu(o
8uilde(a :ode>avan;e teina o'avl;a ko(i9te?i nelinea(nu &unk<i;u P
n#G
VP
ol;
6
WXU,
Gde ;e@
W / :a(ameta( ko;i kon(oli>e '(zinu konve(-en<i;e" koe&i<i;ent '(zine
u=en;a
X T (azlika do'i;ene i el;ene v(edno9ti
U T v(edno9t ulaza za ko;i 9e od(Au;e teina
Lako ;e :(imetiti da 9e ko(ak :(ilaen;a idealno; teini 9man;u;e 9a
9man;ivan;em (azlike do'i;ene i el;ene v(edno9ti,
=etoa nor.iranja ula'a
#lazi u neu(one u ulaznom 9lo;u 9u od(eAeni i &ik9i(ani u inte(valu g*"/h
na v(edno9ti /" *,2 i *,4, .elta &unk<i;e za 9ve ulaze 9u i9te i teine konve(-i(a;u
ka *,+, Time ;e v(edno9t :(oizvoda inte(vala g*" *,4h i '(o;a + nalazi u inte(valu
g*" *,/+h, o>to 9e teine nalaze u inte(valu g*" *,+h" :(oizvod teina i od(eAeno-
ulaza kao i &unk<i;a ulaz/iteina/W ulaz)iteina) dati 9u u ta'eli /, u zavi9no9ti
od v(edno9ti ;edno- ili d(u-o- ulaza, Ni;e 9e i>lo u detal;ni;e no(mi(an;e ulazniB
v(edno9ti, #9itn;avan;e 'i 9i-u(no dalo :(e<izni;e (ezultate" ali 'i 9e time 9mi9ao
&azi lo-ike delimi=no na(u>io" i :(i'liio lo-ito
teine konve(-i(a;u v(edno9ti *,+ v(edno9ti uku:no- ulaza tee vi>im
v(edno9tima oviB inte(vala, Samim tim mo-u?e ;e iz(a=unati o=ekivane
v(edno9ti kao vi>e v(edno9ti iz inte(vala u :o9ledn;o; koloni ta'ele /, na o9novu
to-a mo-u?e ;e na:i9ati kod za Cautomat9ko nad-ledano o'u=avan;e m(eeD,
8
#laz
/
#laz
)
#laz
/
UTeina
/
#laz
)
Uteina
)
#ku:ni ulaz
/ / *J*,+ *J*,+ *J/
/ *,2 *J*,+ *J*,4 *J*,5
/ *,4 *J*,+ *J*,/+ *J*,2+
*,2 / *J*,4 *J*,+ *J*,5
*,2 *,2 *J*,4 *J*,4 *J*,2
*,2 *,4 *J*,4 *J*,/+ *J*,0+
*,4 / *J*,/+ *J*,+ *J*,2+
*,4 *,2 *J*,/+ *J*,4 *J*,0+
*,4 *,4 *J*,/+ *J*,/+ *J*,4
Ta'ela /, Individualni ulazi i -(u:ni ulaz u &azi neu(on
4opologija osnovnog .oela
$9novni model neu(on9ke m(ee 9e 9a9to;i od 5 neu(ona u ulaznom 9lo;u"
>e9t neu(ona u :(vom unut(a>n;em" :et u d(u-om unut(an;em i ;edno- neu(ona
u izlaznom 9lo;u F9lika )H, MeAutim" ka9ni;e ?e 'iti o';a>n;eno na ko;i na=in ;e
ko(i9nik u 9tan;u da 9man;u;e ili :ove?ava (an- m(ee,
Slika ), To:olo-i;a o9novno- modela m(ee
9
10
MOGUYNOSTI NEURO =UILDERA
&rojektovanje .oela .re$e
Neu(o 8uilde( omo-u?ava :(o;ektovan;e custo. modela m(ee, Svaki neu(on ;e
ozna=en latini=nim 9lovom, Ko(i9nik u:i9ivan;em 9lova u ku?i<e preve'uje
m(eu, .(u-im (e=ima" ko(i9nik ;e ovim :o9tu:kom u 9tan;u da :(o;ektu;e i
men;a to:olo-i;u m(ee, Koe&i<i;ent '(zine u=en;a m(ee takoAe ;e mo-u?e
:(omeniti na ovo; &o(mi a:lika<i;e,
Slika 4, (o;ektovan;e m(ee
11
Gavanje s.isla iska'i.a
K(ei(an;e :(oizvol;ne neu(on9ke m(ee zaBteva i mo-u?no9t davan;a
9mi9la 9vakom neu(onu" kao i davan;e 9mi9la (ezultatima :(evedenim na &uzzL
te(mine, $vo 9e o'avl;a u:i9ivan;em i9kaza u za to :(edviAena :ol;a, TakoAe
ko(i9nik ;e u 9tan;u da :(omeni teine 9vako- :o9e'no- ulaza, $va mo-u?no9t ;e
'itna ;e( ;e time omo-u?eno ;e :(ou=avan;e :ona>an;a m(ee u kont(oli9anim
u9lovima,
12
Slika 0, (omena i9kaza
13
-3uavanje .re$e: neogranien 3roj neurona u .re$i
#=en;e m(ee k(ei(ane Neu(o 8uilde(Ju o'avl;a 9e :omo?u &o(me za
u=en;e m(ee, Ko(i9nik ;e u 9tan;u da 9nimi teine 9vako- :o;edina=no- neu(ona
:o9e'no, 6aBval;u;u?i ovo; o9o'ini veoma ;e lako 9:a;an;e veliko- '(o;a
o9novniB m(ea u ;ednu veliku m(eu ;edno9tavnim u=itavan;em 9niml;eniB
v(edno9ti, $vim :o9tu:kom o9novna m(ea" ili m(ea 9a9tavl;ena od ve?e- '(o;a
o9novniB m(ea :o9ta;e ulaz u neko; novo; m(ei ve?e- (an-a FSlika +,4,H,
Ek9tenzi;a datoteke u ko;u 9e 9kladi>te :oda<i o teini ;e n$n, Fo(ma za
u=en;e :o9edu;e mo-u?no9t iz'o(a automat9ko- ili manualno- u=en;a, G(a&i=ki
:(ikaz 9viB o9o'ina neu(on9ke m(ee o'o-a?en ;e i -(&i=kim :(ikazom 9te:ena
ou=eno9ti m(ee" kao i (elativne o<ene ko;u ;e oneo 9vaki neu(on,
Slika +, $'u=avan;e m(ee
14
Slika 2, Izlazi :(vo- (eda :o9ta;u ulazi m(ee vi>e- (eda
Slika 3, Izlazi :(vo- (eda :o9ta;u ulazi m(ee vi>e- (eda
15
<ni.anje svi1 para.etara projektovane .re$e
Neu(o 8uilde( ;e 9:o9o'an da 9nimi 9vo znan;e m(ee" ukl;u=u;u?i
tv(dn;e" i9kaze" :o9ti-nute teine 9vako- :o;edino- neu(ona" kao i :(o;ektovanu
to:olo-i;u m(ee, $vi :oda<i 9e 9nima;u u tek9tualnu datoteku ek9tenzi;e )1,
Slika 5, Sniman;e :a(ameta(a m(ee
16
Uitavanje sni.ljeni1 poataka
#=itavan;e 9niml;eniB :odataka 9e odvi;a na kla9i=an MindoR9 na=in, Kada 9e
Slika 1, #=itavan;e 9niml;eniB :a(ameta(a
17
i

Veštačka Inteligencija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Veštačka Inteligencija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fakultet za Menadment

You might also like