Mity i utopie architektury XX wieku

Jakub Wujek



Spis treci
Od autora ................................................................................................................................................ 3
Koleiny ..................................................................................................................................................... 3
I. Mit twrcy ............................................................................................................................................ 5
Wiara i intuicja ..................................................................................................................................... 5
Inne jest lepsze ............................................................................................................................... 13
Pokolenie Herostratesw? ................................................................................................................ 19
Chcie to mc .................................................................................................................................... 24
II. Utopie szczliwoci czowieczej ....................................................................................................... 29
Archipelagi Utopii .............................................................................................................................. 29
Due musiao by pikne ................................................................................................................... 36
Domy, paace, mieszkania ................................................................................................................. 49
III. Mity i utopie nowej estetyki ............................................................................................................. 57
Idea i forma ....................................................................................................................................... 57
Konstruktywizm, konstruktywici - konstrukcja? .............................................................................. 70
Forma typowa ................................................................................................................................... 78
Reguy popularne .............................................................................................................................. 85
Rzeczywistoci wymylone ................................................................................................................ 92
IV. Mit techniki ...................................................................................................................................... 94
Ideologia techniki .............................................................................................................................. 94
Fetysze i symbole ............................................................................................................................ 100
Szklane domy ................................................................................................................................... 109
Puapki z betonu .............................................................................................................................. 113
Tama architektoniczna ................................................................................................................... 122
V. Mit nowoczesnoci .......................................................................................................................... 125
Modernizm - Modernizm! ............................................................................................................... 125
Pami i druk ................................................................................................................................... 132
Przedwczoraj, wczoraj, dzisiaj ......................................................................................................... 136
Panta Rhei........................................................................................................................................ 156



Od autora

Pierwsza wersja Mitw i utopii... ukazaa si w piciu kolejnych numerach miesicznika
Architektura w roku 1983. Obecna rni si znacznie od pierwowzoru. W cigu trzech lat, pomidzy
drukiem w czasopimie a wydaniem ksikowym, miaem szans na ponowne przepracowanie tekstu.
Zweryfikowane zostay rwnie ilustracje; niektre, moim zdaniem zbdne, zostay usunite; kilka
bardzo potrzebnych dodaem. Zachowaem cytaty z autentycznych wypowiedzi twrcw, teoretykw
i krytykw sztuki. Byy one zreszt dobierane celowo. Ich zadaniem miaa by charakterystyka jzyka,
jakim posugiwali si animatorzy twrczoci z tamtych lat, ich sposb argumentacji, rny od
naszego, daje tak potrzebne w podobnych pracach poczucie dystansu do czasw minionych i chwili
obecnej.
Na zakoczenie chciabym podzikowa wszystkim za bezinteresown yczliwo, ktrej
dowiadczyem w trakcie pracy nad Mitami...: Dyrekcji Muzeum Sztuki Wspczesnej w odzi za
pomoc przy kompletowaniu materiaw ilustracyjnych; Wszystkim, ktrzy poprzez swoje uwagi
i krytyk w trakcie pisania i w czasie na poprawianie przyczynili si do zlikwidowania niejasnoci lub
te wyeliminowania oczywistych bdw w tekcie.
Jakub Wujek
d - czerwiec 1985 r.

Koleiny

Dzisiaj - w latach osiemdziesitych dwudziestego wieku - krytyka architektury modernistycznej nie
moe ju by traktowana jako akt intelektualnej odwagi; dyskutujcy moe by pewny, i jego gos
bdzie tylko jednym z wielu podobnie brzmicych, poniewa pozbylimy si zudze zapisanych w
Karcie Ateskiej.
Rozgldamy si wok siebie z uczuciem zakopotania i (chyba) winy. Patrzymy na nasze otoczenie:
jest zdewastowane zrealizowanymi zaoeniami urbanistycznymi, poranione niezrozumiaymi
i obcymi formami architektonicznymi, przypomina swym wygldem przygnbiajce cmentarzysko idei
zobrazowanych w betonie i szkle. Coraz czciej obwiniamy architektur modernistyczn o cale zo,
jakie przyniosa ze sob cywilizacja przemysowa. W podtekcie utosamiamy j z naszymi
niespenionymi (w rzeczywistoci - utopijnymi) marzeniami, zrzucamy na ni odpowiedzialno za
fizyczny ksztat marzenia, w ktre uwierzyy spoeczestwa dziewitnastego i dwudziestego wieku
i dla ktrych - lepiej lub gorzej - realizowalimy scenografi.
Pod sztandarami antymodernistycznej krucjaty moemy dzisiaj spotka w jednym szeregu
przedstawicieli wielu pokole: prorokw, ktrzy kilkadziesit lat temu obiecywali lepsze, jutro;
bezkompromisowych wyznawcw religii nowoczesnoci, ktrzy po drugiej wojnie wiatowej
zabudowywali kontynenty nowymi otarzami; ich uczniw i naladowcw, dla ktrych nowoczesno
bya czym tak naturalnym, i wiat mg si zaczyna na pierwszej, a koczy na ostatniej stronie
Biblii, jak byo popularne pismo architektoniczne; generacje, wyrastajce w czasie weryfikacji
wiecznych i bezdyskusyjnych prawd i ktre dopiero zaczynaj swoj dziaalno zawodow. Nie
mam zamiaru ani broni moderny, ani te jej szczeglnie atakowa. Konieczno staej weryfikacji
uznanych i przyjtych prawd jest oczywista. Niepokoi jedynie sposb, w jaki przebiega ten proces.
Zbyt atwo przyjto now religi w latach midzywojennych, dzisiaj za szybko odbywa si chrzest
neofitw post-nowej. Prbujc dogoni wci zmieniajce si mody, moemy nie zauway, i
znajdujemy si stale w tym samym kociele i kontynuujemy cigle te same obrzdki. Zmieniamy
jedynie nieco sownictwo w powtarzanych automatycznie modlitwach, a niekiedy organist, chr lub
te dekoracj. Poruszamy si po koleinach wyobionych przez naszych poprzednikw. S one duo
trudniejsze do opuszczenia, ni si to nam wydaje, poniewa ich ciany s ulepione z naszej edukacji,
przyzwyczaje i automatycznych odruchw. Rodzce si w szybkim tempie ksiki, artykuy,
manifesty stworzyy niewidzialne bariery ograniczajce nasz wiadomo zawodow. Papierowy
pejza narysowanych projektw sta si czci naszej wasnej rzeczywistoci. Rozszyfrowanie tej
sterty sw i symboli, ktre dzisiaj znacz co innego, ni znaczyy dawniej, kiedy byy goszone po raz
pierwszy, jest zadaniem trudnym i wymagajcym czasu.
W Polsce proces ten zachodzi ponadto w dodatkowo utrudnionych warunkach. Musimy pamita, e
okres monumentalizmu klasycznego z lat 1949-1955 sztucznie przedua atrakcyjnoci zakazanego
owocu najbardziej radykalne tendencje okresu wojujcego modernizmu midzywojennego.
wczesne zachynicie si - pod koniec lat pidziesitych - nowoczesnoci byo fundamentem
uproszczonej wizji wiata zabudowanego samotnie stojcymi dzieami myli architektonicznej; wizji,
ktra zostaa zakodowana w wiadomoci kilku nastpnych pokole.
Znalazo to wyraz w referacie rozrachunkowym SARP-u z okresu socrealizmu wygoszonym na
Krajowej Naradzie Architektw w roku 1956: W susznej tendencji do odtworzenia i adaptowania do
nowych potrzeb budynkw i zespow zabytkowych nie poczyniono wysikw, by wprowadzi
przenikanie si wspczesnej architektury z zabytkow, powtarzajc np. niewolniczo obrzen zwart
zabudow Nowego wiatu.
1
W kocowych wnioskach dotyczcych projektowania i realizacji na tej
samej naradzie uczestnicy domagali si (...) jak najszybciej ustawi waciwie zagadnienie projektw
typowych dc do uzyskania najlepszych projektw i to zarwno budynkw, jak i segmentw oraz
elementw, na jakie sta polskich architektw.
2
Wszystko to miay zaatwi fabryki domw,
poniewa: wanym problemem dotyczcym najbliszej przyszoci jest opracowanie projektw
typowych, wytwrni prefabrykatw rnych typw i mocy produkcyjnych.
3

Sowa te byy pisane:
w roku, w ktrym na kongresie CIAM w Dubrowniku Le Corbusier ogasza oficjalnie koniec
okresu heroicznego w modernizmie, a architekci-dysydenci, zgrupowani wok Jakoba
Bakemy, rozpoczynali organizacj Kongresu Team X, jaki odby si trzy lata pniej (1959) w
Otterlo pod zastanawiajcym tytuem - Grupa dla bada zwizkw socjalnych i wizualnych;
jeden rok przed rozstrzygniciem przez Eero Saarinena midzynarodowego konkursu na
gmach opery w Sydney na korzy Jrna Utzona (1957), bdcej symbolem rewolty caego
pokolenia architektw amerykaskich przeciwko Gropiusowi i jego grupie ze starego
i nowego Bauhausu;

1
Fragmenty materiaw Oglnopolskiej Narady Architektw. Komisja Wydawniczo-Prasowa Zarzdu Gwnego
SARP. Warszawa 1956
2
Tame
3
Tame
sze lat przed wielkim oskareniem ideologii modernistycznej, dokonanym przez Jane Jacobs
w The Death an Life of Great American Cities (1962);
pitnacie lat po napisaniu przez zagorzaego apostoa modernizmu i dugoletniego
Sekretarza CIAM-u, Siegfrieda Giediona, jego klasycznej, wspominkowej ksiki Przestrze,
czas, architektura - Narodziny nowej tradycji (1941), a dwanacie lat przed jej pierwszym
polskim wydaniem;
pi lat po zaprojektowaniu przez Minoru Yamasaki zespou mieszkaniowego w St. Louis
w stanie Missouri wedug wszystkich kryteriw czystego modernizmu z lat trzydziestych
i nagrodzonego przez Amerykaski Instytut Architektury (1951), a szesnacie lat przed
wysadzeniem w powietrze wszystkich tych budynkw (15 lipca 1972 r., godzina 3
32
po
poudniu) jako siedliska przestpczoci i przyczyny rozpadu wizi socjalnych w dzielnicy. Ich
zniszczenie traktuje si jako symboliczn dat, w ktrej z dokadnoci roku, dnia, godziny
i nawet minuty eksplozja ogosia koniec i ostateczny upadek utopii modernizmu;
dwanacie lat przed ogoszeniem w Polsce bezdyskusyjnego panowania mieszkaniowych
systemw budowlanych, sekcji, segmentw, przed biurokratyczn realizacj idei Karty
Ateskiej owocujc uroczystymi otwarciami wci nowych i nowych fabryk domw.
Negatywne skutki, jakie spowodowa nie rozliczany intelektualnie socrealizm i opnienia lub braki
informacyjne, pogbione s w warunkach polskich przez czstkowe, nigdzie nie doprowadzone do
koca realizacje. Niemoliwo wyprbowania zamierze projektowych w rzeczywistoci sztucznie
przeduaa i przedua do chwili obecnej ywot idei, ktre w innych warunkach - po zweryfikowaniu
praktycznym - byyby albo zarzucane, albo te modyfikowane.
Od sposobu, w jaki przeprowadzimy rozpoznanie kolein, ktre determinuj nasze postpowanie,
zaley, czy potrafimy je przeskoczy, czy te bdziemy si wzdu nich porusza, dokonujc wycznie
pozornych i maoznaczcych ruchw. Najtrudniej jest walczy z wasnymi wyobraeniami. Wikszo
ogranicze, ktre sobie nakadamy, ma pocztek w mitach i utopiach; realizujemy je czsto
bezwiednie, przekonani, i tak by musi i jest to naturalny porzdek tego wiata. Czy zawsze? Jeeli
chcielibymy podj cho czciow prb zdefiniowania tych niewidzialnych barier, mitw i utopii,
musimy przede wszystkim zastanowi si nad rol i zadaniami, ktre przypisujemy twrczoci
i twrcom.

I. Mit twrcy

Wiara i intuicja
W recenzji z Salonu Sztuki w 1863 roku Charles Baudelaire napisa, e publiczno w stosunku do
geniusza to zegar, ktry si spnia. W tym krtkim, jake obrazowym zdaniu wyrazi przekonanie
generacji wyrosej z romantyzmu (ktre - co tu ukrywa - obowizuje take dzisiaj), i wiat dzieli si
na twrcw i reszt, a twrcy nie tylko wiedz lepiej od innych, ale maj nawet moralne prawo
narzuci innym swoj wol.
Czy byo tak zawsze?
Czy dziea twrcw w cigu caej, dugiej historii sztuki zawsze stawiay odbiorc w tumie nic nie
rozumiejcych i zagubionych konsumentw? Moim zdaniem: nie. Porwnanie stworzone przez
autora Kwiatw za byoby dawniej niezrozumiae. Nikt nie zaprzeczy, i Leonardo da Vinci i Micha
Anio zasuguj na miano geniuszy. Dlaczego wic kade ich dzieo byo komentowane, podziwiane
i przyjmowane z aprobat? Dlaczego kartony obu mistrzw, przygotowywane dla freskw w Sali
Wielkiej Rady Palazzo Vecchio, byy przyczyn wdrwek tysicy mieszkacw Florencji
emocjonujcych si niezwykym pojedynkiem wielkich rodakw? Dlatego, e mistrzowie i publiczno
znali niepisane reguy gry: twrcy podejmujcy si zadania wiedzieli, i bd oceniani przez
odbiorcw, a publiczno bya wiadoma kryteriw, na ktrych artyci opiera bd swoj prac.
Wrd ogldajcych dziea Leonarda da Vinci i Michaa Anioa by Rafael Santi. Podpatrywa ich prac,
podobnie jak oni w modoci swoich mistrzw. Santi czyni to rwnie w pniejszym okresie swego
ycia, studiujc dzieo swojego starszego kolegi wykonane na sklepieniu Kaplicy Sykstyskiej, by
nastpnie przetworzy je w swoje niezapomniane stanze.


Rysunek 1 Andrea Mantegna malujc Zdjcie z krzya mia okrelone wszystkie warunki, jakim powinna odpowiada
sztuka. Jego mistrzostwo polegao na rozszerzeniu granic konwencji (pokazanie ciaa w perspektywie), a nie na zanegowaniu
wszystkich zasad.

Micha Anio powinien by ju dla niego histori, a jednak Rafael nie postpowa tak, jak robili to
artyci dziewitnastego i dwudziestego wieku, dla ktrych liczya si tylko chwila bieca i przyszo.
Georges Braque traktuje Matisse'a jak starca piszc: Czy nie by starszy od nas o 15 lat? Swoj
prawd ju osign i nie mg poj zawzitoci, z jak szukalimy innej.
4

Futuryci ogaszali w Manifecie Technicznym Malarstwa Futurystycznego: W sztuce wszystko jest
konwencj, a prawdy wczorajsze s dla nas kamstwem.
5


4
Artyci o sztuce: od Van Gogha do Picassa. Wybr i opracowanie Elbieta Grabska i Hanna Morawska, PWN,
Warszawa 1969, s. 180
5
Christa Baumgarth, Futuryzm, WAiF, Warszawa 1978, s. 275
Aleksander Rodczenko wzywa w 1921 roku: Precz ze sztuk jako napuszonym trwonieniem talentu
w bezsensownym yciu.
6

Te trzy cytaty pokazuj drog, etapy ewolucji mylowej twrcw, jaka dokonaa si na pocztku
dwudziestego wieku: poszukiwanie indywidualizmu, negacj przeszoci, zakwestionowanie samej
sztuki w imi organizowania nowego ycia dla bezimiennych tumw.


Rysunek 2 Wystpy futurystw, okrelone jako przedstawienia urzdzone w celu szokowania publicznoci, odbyway si
rwnie w teatrach. Za cen 1 lira mona byo zobaczy w 1913 roku na wasne oczy synne ju na cae Wiochy postacie,
posucha wierszy Marinettiego, obejrze obrazy Boccioniego.

Tak zasadnicza zmiana w rozumieniu roli twrcy nie dokonaa si oczywicie w mgnieniu oka.
Postawy, ktre reprezentowali w swoich wypowiedziach Braque, futuryci oraz Rodczenko
(przytoczone w tym miejscu tytuem przykadw), byy wynikiem ewolucji, jaka si dokonaa
w rozumieniu roli i zada stojcych przed istot zwan homo sapiens.
Te wanie rejony najpeniej penetruje filozofia. Jej idee nie nadaj si do bezporedniego przeoenia
na jzyk sztuki. Kodowane s terminami abstrakcyjnymi; pojcia: byt, materia, rzeczywisto, dusza,
opornie tylko daj si wyrazi za pomoc kamienia, cegy, pdzla.
Wielu twrcw, zapytanych o filozofi, z jak si identyfikuj, nie potrafi udzieli precyzyjnej
odpowiedzi, posugujc si jzykiem charakterystycznym dla ich rodowiska. Nie zdaj sobie sprawy,

6
German Karginow, Rodczenko, WAiF, Warszawa 1981, s. 88
ze goszone przez nich pogldy s wynikiem doktryn znajdujcych si w krwiobiegu kultury: doktryny
te tworz gleb, na ktrej rozwijaj si ich wasne myli i stanowiska.
W celu podjcia prby zrozumienia motywacji twrcw dziaajcych na pocztku dwudziestego
wieku, naley cofn si o cae dwiecie lat - do okresu owiecenia.


Rysunek 3 Film niemy stworzy z postaci Rudolfa Valentino symbol bohatera. Przywdca, idol, wybraniec - cechy, ktre
gloryfikowa romantyzm, znalazy chyba najpeniejsz personifikacj w tych jednoznacznych i umoralniajcych historiach
wielkiego mitu.

Nie wdajc si tutaj w przypominanie oczywistych faktw, takich jak rozwj przemysu i powstanie
nowych klas spoecznych, mona stwierdzi, e empiryzm, goszcy pierwszestwo dowiadczenia
nad doktryn, by pierwszym w filozofii nowoytnej racjonalistycznym ruchem umysowym. Wyzwala
czowieka z roli aktora recytujcego z gry zadan mu rol w teatrze wiata, a w zamian proponowa
objcie stanowiska dramaturga, scenografa i reysera.
By autorem scenariusza, wedug ktrego potocz si ziemskie losy, by scenografem organizujcym
przestrze dla ycia milionw, by reyserem nakazujcym tumom y w taki, a nie inny sposb - to
cel, ktry zamierzaa zrealizowa awangarda artystyczna czasw nowoytnych.
Racjonalizm Woltera, dAlamberta, Diderota sta si celem gwatownych atakw i na pocztku
dziewitnastego wieku zosta zastpiony przez szereg nastpujcych po sobie doktryn
idealistycznych. Myl owiecenia, z jej chci zmieniania le urzdzonego wiata, otrzymaa
sojusznika w pogldach opierajcych si na wierze i intuicji, w ktrych - jeli teoria nie zgadzaa si
z faktami - zmieniano fakty, nie teori. Pierwszym z dugiej listy romantycznych idealistw by Fichte.
w ojciec duchowy Hegla, dziaajcy na przeomie osiemnastego i dziewitnastego wieku, prbowa
oswobodzi czowieka z hierarchicznego ukadu zalenoci, w jakim umieciy go filozofie: staroytna,
redniowieczna i nowoytna. Wedug Fichtego byo to moliwe do osignicia przez dziaanie.
Najwaniejszy by czyn, bowiem nie substancja, dusza, idea, a czyn by pocztkiem wiata;
czynem mona wszystko zmieni, czynem mona wiat naprawi lub zepsu go.
Jest to koncepcja zamykajca filozoficznym kluczem wszelkie czsto spotykane poprzednie rozterki
i wahania. - Trzeba dziaa (!) - Czyn stworzy wiat (!) - My mamy t sam szans (!!!) - Dziaajmy...
Zaprojektowanie budynku to nic nie znaczcy epizod, dopiero narysowanie pasma mieszkaniowego
od Parya po Ural to jest czyn, rwnoznaczny niemale ze stworzeniem wiata na nowo.


Rysunek 4 John Heartfield na okadce tomiku poezji antyfaszystowskiej z 1938 roku rodkami fotomontau przedstawi efekt,
ktry rozpoczynali malowa Fichte, Hegel, Nietzsche...

Fichte podsun Heglowi argumenty do dialektycznej interpretacji wiata, stworzy podstawy do
Filozofii dziejw i Filozofii religii, w ktrych mechanizm, okrelony zasad: teza, antyteza, synteza,
znakomicie interpretowa przeszo, ale (tak jak w wikszoci pniejszych doktryn) nie obowizywa
w przyszoci; ten to sposb widzenia wiata kopiowa sto lat pniej Le Corbusier goszc: rewolucja
w architekturze si ju dokonaa, czas na wielkie dziea.
7

Wraz z odejciem Hegla w roku 1831 skoczyy si wielkie systemy filozoficzne; data ta oznacza take
koniec romantyzmu, romantycznego gestu, zaadoptowanego od Fichtego czynu Konrada i
Kordiana, to pocztek czstkowych doktryn nastpujcych po sobie kolejno naprawiaczy wiata.
Okoo 1830 roku w filozofii pojawiy si idee Comte'a, Millsa i Marksa, ktre zwrciy rozwj myli
wspczesnej w kierunku poszukiwania - wzorem Saint Simona - drg do powszechnego
uszczliwiania ludzkoci w imi hase: Ludzko, Postp, ad.

7
Le Corbusier, Oeuvre complte 1910-1960, Zurich 1960, s. 12
Idee propagowane w Kursie Filozofii Pozytywnej Comte'a - reprezentatywnym dziele tego okresu -
przenikay do sownictwa dziennikarzy, uczonych, politykw. S to rwnie hasa, ktre umiecia
szedziesit lat pniej na swych sztandarach awangarda architektoniczna. Aeby te szczytne
zamiary zrealizowa, naleao da szanse ludziom - tytanom.


Rysunek 5 Dla Le Corbusiera w roku 1930 wyburzenie poowy Parya winno by tak samo atwe jak narysowanie dekretu
Prezydenta Republiki Francuskiej nakazujcego przymusow realizacj tej idei

W Anglii Carlyle gosi kult bohatera, a histori okrela jako sum kolejnych biografii. Jak si sta
tytanem? Tego naucza Nietsche, o ktrym Tatarkiewicz pisa, i by: Wielbicielem siy i apostoem
bezwzgldnoci. Nietzsche, ktry sam chcia przewartociowa wszystkie wartoci, dostarcza
argumentw moralnych ludziom, ktrzy za lat kilkadziesit bd chcieli wymaza stary Pary z mapy
Francji i zastpi go nowym.
W tej to Francji dziaa wwczas Bergson, ktry intuicj postawi w rzdzie najwyszych praw.
Najwaniejsze jego prace powstay w latach 1890-1898, ale rozkwit stworzonej przez niego idei
przypada na czasy przed pierwsz wojn wiatow. Postawienie intuicji na wyszym szczeblu
hierarchii wartoci ni rozumu, dowiadczenia i poznania byo nowoci, ktra zaowocowaa
najbardziej w historii sztuki. Artysta uzyska argumenty dla swojej postawy kontestatora i tropiciela
nowoci. Bergsonizm by modny w szerokich koach inteligencji. Filozofia bardzo szybko otrzsna si
spod jego wpywu, estetyka duo duej musiaa si z nim boryka. To wanie Bergson podpowiada,
a Piccaso gosi: ja nie szukam, ja znajduj. Pokolenie ludzi, ktrych historia pchna w okopy
pierwszej wojny wiatowej, przyjo jako wasne pogldy czowieka gloryfikujcego intuicj,
goszcego kult ycia z ca jego witalnoci i zmiennoci, uzasadniajcego konieczno
podporzdkowania intelektu odczuciom. Zamykam oczy, aby widzie, nie rozumiejc,
8
pisa w 1899
roku w jednym ze swych listw Gauguin z Tahiti.
Cytowane wielokrotnie przez zwolennikw abstrakcjonizmu zdanie Morrisa Denisa z roku 1890:
Pamita naley, e obraz, zanim stanie si koniem bitewnym, nag kobiet tub jakkolwiek inn
anegdot, jest przede wszystkim powierzchni pask pokryt farbami w okrelonym porzdku, nie

8
Artyci o sztuce, op. cit., s. 36
jest w moim przekonaniu najwaniejszym fragmentem tekstu Definicji neotradycjonalizmu; duo
wicej znacze ma stwierdzenie: Bd szczery: wystarczy by szczerym, aby dobrze malowa. Bd
naiwny. Robi bezmylnie to, co si widzi.
9
Jest to pochwaa instynktu i uczucia, pochwaa ducha,
ktry starcza za wszystko.
W dziewitnacie lat pniej, w roku 1909 ten sam autor formuowa w szkicu pod wiele mwicym
tytuem Od Gauguina i van Gogha do klasycyzmu myli zaprzeczajce jego poprzednim
deklaracjom. Sam tekst jest take pisany inaczej. Nie jest to objawienie, lecz esej, w ktrym autor
zastrzega si, i moe si myli, moe napotka nawet (?) inne sdy.
Musiao min duo czasu, eby napisa (...) dzieo sztuki powinno dotyka i porusza wszystkich ludzi,
arcydziea klasyczne, czy dlatego, e wyraaj i streszczaj cao okrelonej cywilizacji, czy dlatego,
e stwarzaj now kultur, posiadaj walor powszechnoci, absolutu.
10

W wikszoci postaw artystycznych proces przebiega podobnie: najpierw buczuczne sowa, potem
prby realizacji, wreszcie czas refleksji.
Na pocztku jednak - jak w refrenie - wiara w czyn - wybrana oczywicie intuicyjnie - dawaa pewno
przy dokonywaniu zmian, ktre nawet rozum chciaby zakwestionowa. Wiara w dziaanie, wiara
w przyszo, wiara we wasne pogldy, posannictwo, konieczno.
Nadawanie intuicji znaczenia, ktre jeszcze tak niedawno encyklopedyci przypisywali rozumowi,
prowadzio w pierwszej kolejnoci do uwolnienia si od przeszoci. Trzeba j byo odrzuci tak, jak
odrzuca si stare i zbdne przedmioty; intuicja w adnym przypadku nie moga mie kontaktu
z przeszoci.
Przeszoci mona si byo jedynie nauczy. Nie byo w niej miejsca dla ycia, dla twrczego
wdrowania umysu. Nawet teraniejszo nie moga tego ofiarowa. Prawdziwe ycie moga
obiecywa tylko przyszo. Wszystko to, co miao by nowe, inne, nadchodzce - winna wywoa sia
wyobrani twrcy.
To wanie bergsonizm podpowiada nazwy, ktre weszy do sownictwa sztuki wspczesnej.
Wszystkie nawizyway do teraniejszoci lub przyszoci: Art Nouveau, futuryzm, konstruktywizm,
L'Esprit Nouveau, architektura wspczesna, Praesens... to tylko niektre z caej litanii im podobnych,
wszystkie obejmujce sw semantyk okrelenie czasu. Jedn z najciekawszych odmian
dziewitnastowiecznego idealizmu bya niemiecka fenomenologia, ktrej wpyw na postawy twrcze
trwa po dzie dzisiejszy. Przy pozorach racjonalizmu, fenomenologia tworzya konstrukcje umysowe
moliwe do zrealizowania jedynie w wiecie utopii. Jej twrcy - Husserl i Scheler - pragnli oprze
myl swoich wspczesnych na niewzruszonych podstawach, ktre dadz nowy pocztek wszystkim
nastpnym dziaaniom umysowym. Poniewa nauki takiej nie byo, trzeba j byo wymyli i powoa
do ycia. Miaa to by, jak pisze Tatarkiewicz, pierwsza nauka, za ktr dopiero mog pj nastpne.
Dostarczajca innym naukom zaoe musi sama wanie nie robi zaoe, bo gdyby je robia, to
potrzebowaaby sama fundamentu i nie mogaby by fundamentem dla innych. Nauka bez zaoe:
to bya pierwsza jej waciwo. Musiaa wyrzec si wszelkich hipotez, konstrukcji i ograniczy si do
stwierdzenia tego, co niewtpliwe. Miaa by nauk bez konstrukcji, tylko stwierdzajc to, co
oczywiste.
Drug, rwnie wan waciwoci fenomenologii jest jej zainteresowanie istot zjawiska, co jest
moliwe przy przyjtym z gry odrzucaniu czynnikw wpywajcych i warunkujcych dane zjawisko.

9
Tame, s. 71
10
Tame, s. 85
Fenomenologia bada problemy same w sobie, odcite od podoa i tysicy - czasami drobnych,
czasami wielkich - czynnikw determinujcych.
W ten sposb poznawanie wiata miao sta si moliwe przy odrzuceniu kultury, poziomu rozwoju
spoecznego, przyzwyczaje - wszystkiego - co nazywao si otoczeniem. Takie stanowisko musiao
doprowadzi twrcw fenomenologii (i take ich kontynuatorw) do przedziwnego poczenia wiary
w swoje posannictwo z przekonaniem co do nieomylnoci wasnej intuicji. Tylko one utwierdzay
w prawdziwoci przyjtych zaoe - daway ufno, ze tworzona konstrukcja mylowa jest t
waciw, jedn, jedyn, na ktr czeka cay wiat. W odrnieniu od Bergsona (u ktrego intuicja
warunkowaa wybr sposobu dochodzenia do prawdy), Husserl i Scheler intuicyjnie wybierali
wszystko - nawet prawd. Gwnym zarzutem kierowanym przeciw nim przez wspczesnych byo
posdzenie ich o dogmatyzm, co niestety okazao si prawd. Fenomenologia ofiarowaa nie tylko
niezwykle efektowne narzdzie analizy skomplikowanych zjawisk wiata przeomu dziewitnastego
i dwudziestego wieku, lecz (co jest chyba nawet waniejsze) utwierdzaa ca generacj twrcw
w przekonaniu, i mog wiat budowa od pocztku, od zera, a ich prawdy bd podstaw dla
wszystkich nastpujcych potem pogldw. Postpowanie awangardy architektonicznej, zakadajce
rozwizywanie problemw wspczesnego wiata przez znajdowanie kolejnych rozwiza
czstkowych, nie mogo przynie spodziewanego efektu. Traktowanie problematyki - szczeglnie
urbanistycznej - jako zbioru rwna z jedn niewiadom, mci si do tej pory, a efekty moemy
oglda przez okno:
Ulice dziewitnastowiecznych miast s nie przystosowane do ruchu samochodowego - naley
zlikwidowa ulice.
Kapitalistyczna zabudowa podwrek-studni utrudnia higieniczne ycie ich mieszkacw -
naley skoczy z czeniem budynkw, maj one sta swobodnie w przestrzeni.
Mieszkania potrzebuj wiata - naley projektowa tylko budynki usytuowane na osi pnoc-
poudnie, w ktrych pokoje zwrcone s na wschd i zachd, itd. itd.
Zachowujc pozory racjonalizmu przy lekcewaeniu przyzwyczaje i caej tradycji, tworzono
archetypy rozwiza projektowych - nowe koleiny, po ktrych rozpocza sw wdrwk
wspczesna myl architektoniczna. Wydaje si, ze podkrelana przez wiele autorw kartezjaska
logika Le Corbusiera zawdzicza duo wicej ideom Husserla i Schelera ni autorowi Traktatu
o metodzie.
W skrconym przegldzie gwnych nurtw filozoficznych przeomu stuleci trzeba wspomnie o
Ameryce.
Ameryka otrzsna si z szoku wojny secesyjnej. Hasem chwili bya indywidualno. Powstaway
fortuny, miasta pojawiay si i znikay na mapie kraju; wynalazcy zmieniali ycie z dnia na dzie. Na
tym gruncie wyrs pragmatyzm Jamesa. Skupia jak w soczewce wszystkie kompleksy i tsknot
modego narodu: lekcewaenie przeszoci, poszanowanie natury, moralne usprawiedliwienie
wszystkich uczynkw, ktre przynosz okrelony efekt.
Heglizm, pozytywizm, marksizm, intuicjonalizm, fenomenologia, pragmatyzm, a take szkoa
angielska z pracami Bertranda Rusella (ktry w swym najwaniejszym dziele Principia Mathematica
z lat 1910-1933 prbuje zamkn wiat w liczby i wszystko nimi udowodni), tworzyy podstawy dla
zupenie nowego pojmowania roli i zada twrcw. Postawieni obok albo ponad
spoeczestwem mierzyli siy na zamiary. Najpierw chcieli niszczy, aeby potem realizowa swoje
wizje wiata. Kady mia do tego prawo. To wanie dziewitnasty wiek zbudowa zaplecze moralne
dla wszystkich izmw, ktre przeszy, id i bd szy przez wspczesn histori sztuki.

Inne jest lepsze
Dzisiaj, w czasach wybujaego indywidualizmu, a jednoczenie powrotw do przeszoci, trudno jest
nam zrozumie twrcw czasw minionych, ktrzy nie tylko nie zwalczali swych poprzednikw, lecz
wrcz powoywali si na ich pogldy oraz stawiali si w roli wiernych kontynuatorw i uczniw.
Vignola pisa: Uprawiajc przez lat tyle w rozmaitych krajach sztuk Architektury, uwaaem za
konieczne, gdy szo o praktyczne stosowanie ukadw architektonicznych, poznawa pogldy
wszystkich pisarzy, jacy tylko byli mi dostpni, a porwnujc je midzy sob i z dzieami staroytnymi,
ktre si dochoway, prbowaem wydoby z nich zasad, na ktrej mgbym si oprze bdc
pewnym, e kadego znawc tej sztuki powinna ona w caoci lub wikszej czci zadowoli.
11



Rysunek 6 Porwanie Sabinek Davida. Na temat tego obrazu artowa zjadliwie Stendhal zastanawiajc si, czy onierzom
jest naprawd wygodnie maszerowa w dzie i w nocy ubranym wycznie w tarcze, miecze i hemy.

Podobne myli przywiecay Witruwiuszowi, Palladio, Albertiemu. Autorzy wielkich dzie o sztuce
budowania przekazywali swoim nastpcom ca sw wiedz wierzc, e pozwoli im ona przybliy si
do mistrzostwa, do ideau pikna. Jedna jest tylko droga, ktra wzniesie nas na wyyny wielkoci,
gdzie nikt nas naladowa nie zdoa - ta droga to naladowanie staroytnych,
12
napisa Johan Joachim
Winckelmann. Jego, wydana w 1764 roku, Historia sztuki staroytnej podsumowywaa czterysta lat
zafascynowania kultur antyku, podejmowaa prb dzielenia lat minionych na okresy w sztuce,
gloryfikowaa Grecj i Rzym, gotyk okrelaa apodyktycznie jako barbarzystwo. Teorie
Winckelmanna odegray olbrzymi rol w rozwoju wiadomoci artystycznej koca osiemnastego

11
Jacomo Barozzi da Vignola, O piciu porzdkach w architekturze. PWN, Warszawa 1955, s. 11
12
Teoretycy, artyci i krytycy o sztuce 1700-1870, Wybr i opracowanie Elbieta Grabska i Maria Poprzcka,
PWN, Warszawa 1974, s. 182
i pocztku dziewitnastego wieku. Byy dziesiciorgiem przykaza dla caej generacji twrcw tych
czasw, okrelay role i obowizki artysty.
Sztuka miaa w sposb jak najbardziej mistrzowski posugiwa si reguami stworzonymi przez
poprzednikw i powszechnie zaakceptowanymi przez publiczno. Oparcie si na przeszoci dawao
pewno, i tworzone dziea przetrwaj rwnie dugo jak prace Fidiasza lub Praksytelesa. Budynki,
rozwizywane na ukadach osiowych i centralnych, na elewacjach dekorowane byy caym zestawem
elementw i detali pochodzcych w prostej linii z Grecji, Rzymu, woskiego renesansu, kontynuoway
architektur wyros z zainteresowania wykopaliskami w Herkulanum i Pompei. Rzeba przedstawiaa
wyidealizowane posgi czerpice bezporednio z tematyki staroytnej lub te sztucznie do tamtych
czasw nawizujce (na przykad Dedal i Ikar, Trzy Gracje lub te Napoleon I jako Apollo Canovy).
Malarstwo to olbrzymie ptna pene teatralnego patosu i statycznoci, to take bezdyskusyjne
panowanie Davida z jego Rzymianami porywajcymi Sabinki czy przysigajcymi Horacjuszami.
Bezkrytyczne uwielbienie staroytnoci musiao doprowadzi do reakcji przeciwnych. Twrcy
dziewitnastego wieku, pouczeni przez hasa pomieszczone w Encyklopedii, i tylko oni odpowiadaj
za swoje dziea, rozpoczli rewolucj, ktrej dalekosinych skutkw nie mogli przewidzie
w najmielszych oczekiwaniach.
Romantyzm! Wyrosy na ideach owiecenia sta si jego zaprzeczeniem. Sygnalizowa zaamanie si
wiary w rozumowe poznanie i przeksztacanie wiata. Odrzuca szkieko i oko mdrca, gosi
indywidualizm i kult wasnego uczucia. Twrcy rozpoczli dugi proces zrywania wizw tradycji;
osobistymi przykadami narzucili wzorce postaw obowizujce do chwili obecnej, czego symptomem
jest wyrniajce si z otoczenia ubranie studenta z pierwszego roku szkoy artystycznej.


Rysunek 7 Karl Friedrich Schinkel zbudowa Nowy Odwach w Berlinie. To w jego architekturze szukano w latach
osiemdziesitych inspiracji dla architektury postmodernistycznej.

Rozkwit romantyzmu przypada na lata 1820-1830. Dokonano wwczas osigni niezwykych we
wszystkich dziedzinach sztuki, ale symbolami tych czasw stay si przede wszystkim obrazy.
W roku 1819 Gericault pokazuje publicznie Tratw Meduzy. Obraz ten sta si wyzwaniem
rzuconym przeszoci, zimnemu i pozbawionemu ycia antykowi, protestem przeciwko sztuce Davida.
Dzieli ogldajcych na dwa zwalczajce si zaciekle obozy: zwolennikw widzcych w nim peni ycia
z jego nadziejami, cierpieniami, nawet klsk oraz przeciwnikw (skupionych wok oficjalnych
akademii - kontynuatorw doskonaoci Davida) obrzucajcych to ptno inwektywami za zamanie
regu klasycznego pikna. Uznanie przez oficjaln opini prac Gericaulta i jego bardzo szybki
pomiertny triumf jest precedensem i zacht dla caej rzeszy nastpcw: naley si sprzeciwia,
tworzy to, co si czuje: inne jest lepsze. Konserwatyci (czyli ci, ktrzy s przed kad wstpujc
generacj) musz skapitulowa. Jeeli nawet na pocztku bd si sprzeciwia - przegraj... W roku
1822 Delacroix wystawia Bark Dantego, w roku 1824 powstaje Masakra na Chios. Jego gwne
dzieo Wolno wiodca lud na barykady z roku 1830 moemy potraktowa jako podsumowanie
caego ruchu romantycznego. Barykady zostay zdobyte.


Rysunek 8 Obraz-symbol z 1819 roku Tratwa Meduzy Theodore'a Gericault sta si wielkim wydarzeniem artystycznym i w
moim przekonaniu rozpocz cig widowiskowych przemian w sztuce wspczesnej.

Rok 1830 to umowna data znaczca koniec caego okresu. Prawo do patosu, dynamiki, dramatu,
a przede wszystkim do wyobrani zostao nagrodzone take w inny, ziemski i doczesny sposb.
Delacroix zdobywa uznanie. Buntownik ukorzy swoj sztuk Akademie i Salony.
Legenda twrcy ronie.
W roku 1822 Mickiewicz pisze Ballady i Romanse, dwa lata pniej umiera Byron, w roku 1824
Beethoven tworzy IX Symfoni, w 1827 Victor Hugo, pniejszy deputowany, senator, czonek
Akademii, ogasza w przedmowie do dramatu Cromwell manifest romantykw francuskich. Kady
z nich natrafia w swojej sztuce na opr, kady z nich zwyciy, kade zwycistwo stao si wzorem
dla nastpcw. Pojcie nowy zaczyna by utosamiane z pojciem dobry
W tym czasie powiedzie jestem romantykiem lub tez jestem klasykiem byo wyznaniem wiary,
okreleniem swojego wiatopogldu, deklaracj postawy wobec ycia i twrczoci. Baudelaire pisa, i
kto powiada romantyzm, powiada sztuka nowoczesna, role romantyzmu za, ktry zwyciy i zosta
zaakceptowany przez opini publiczn najlepiej scharakteryzowa w swojej ocenie Wystawy
Powszechnej w roku 1855 Theophil Thore, ogaszajc, i wielk zdobycz byo uzyskiwanie swobody
w zakresie pomysu artystycznego i stylu.


Rysunek 9 Eugne Delacroix namalowa ten obraz w roku 1830. Jak Tratwa Meduzy jest pocztkiem, tak Wolno
wiodca lud na barykady to koniec okresu wielkich uniesie. Na ulicach Parya sycha ju idee Comte'a i Marksa

Romantyzm sprowadzony na poddasza bohemy artystycznej pooy olbrzymi cie na postawach
nastpnych pokole. Zwycistwo nad krytyk (ktra okopana w szacach regu klasycznych bronia
prawd zrozumiaych przez wszystkich) dawao prawo podwaania stworzonych przez tradycj
przyzwyczaje kademu nowo wstpujcemu na pole walki pokoleniu, upewniao, zwaywszy na ilo
zaistniaych precedensw, w wytrwaniu na drodze zaprzeczania staremu. Kilkadziesit lat pniej
futuryci definiowali (jzykiem nalecym ju do wieku dwudziestego) tezy, pod ktrymi mogli
podpisa si romantycy:
Zniszczy kult przeszoci, obsesj antyku, pedantyzm i formalizm akademicki.
Otoczy powszechn pogard naladownictwo we wszystkich jego postaciach.
Podnie z uznaniem kad form oryginalnoci, rwnie zuchwa, rwnie najbardziej
gwatown.
13

Wyom zosta dokonany.
Dla nastpnej generacji twrcw uniesienie romantyczne byo przeszoci. Wolno na
barykadach rewolucji lipcowej staa si ju tylko korpulentn i teatralnie upozowan panienk, a
Tratwa Meduzy wymyln scen rodzajow, kiedy pojawi si ze swym realizmem malarskim
Gustave Courbet. W jego sztuce s ludzie egnajcy swych bliskich na cmentarzu w Ornans, s ciko
pracujcy kamieniarze, jest przyroda otaczajca skromne domostwo. Triumf Courbeta to nastpny

13
Christa Baumgarth, op. cit., s. 76
szczebel drabiny wynoszcej twrc ponad przecitno, to argument w przymusie poszukiwania
nowoci. Rwnolege szczeble wyznaczyli Balzak, Dickens, teatr Gogola.
W roku 1863 najzdolniejszy ucze Courbeta, Eduard Manet wystawia niadanie na trawie
wzorowane na koncercie Giorgione: ponowny skandal. Nastpny obraz, Olimpia to temat picej
Wenus Tycjana - tez skandal. Publiczno utwierdzona opini krytykw atakuje obraz;
zaprzyjaniony z Manetem Baudelaire broni prawa autora do wasnej interpretacji tematu. Tworzy
precedensy krytyki, ktra zaczyna funkcjonowa w hermetycznym krgu twrcw i ich satelitw. Sam
Baudelaire jest zreszt take na indeksie. Jego Kwiaty za z roku 1857 stawiaj go poza nawiasem
oficjalnej (jake ju jednak zmienionej) sztuki, s natchnieniem dla Pijanego statku Artura
Rimbauda z roku 1871.
W architekturze romantyzm to odkrycie i nobilitacja gotyku. W roku 1753 Marc-Antoine Laugeir
odrnia w Eseju o architekturze dwa rodzaje architektury: staroytn i nowoytn. Architektura
nowoytna to ta, ktra bya stosowana w czasach barbarzyskich i ktr nazywa si powszechnie
gotykiem.
Tak byo od czasu Quattrocenta. Dla uwanego obserwatora czwartej dekady dziewitnastego wieku,
ktry chciaby bawi si w przepowiadanie przyszoci, zwycistwo Charlesa Barry w konkursie na
gmach Parlamentu w Londynie w roku 1836 oraz realizacja tego projektu musiay sta si sygnaem
zapowiadajcym nadejcie innych czasw. Gotyk sta si prawdziw religi sztuki. Byo to gotyckie
odrodzenie, zerwanie z cigncym si od czternastego wieku bezdyskusyjnym krlowaniem antyku.
Zakwestionowanie porzdkw stwarzao moliwoci podwaania prawd, ktre te porzdki
dekoroway. Na solidnym gmachu architektury klasycznej pojawiy si rysy i pknicia nie do
naprawienia.
Te, ktre nastpiy po okresie negotyku - pogbiay niekoczcy si cig md na style neo-neo.
W coraz szybszym tempie nastpuj przeksztacenia.
W roku 1863 ju nie jeden twrca, lecz grupa artystw sprzeciwia si oficjalnemu werdyktowi
Akademii. Salon Odrzuconych to pocztek kariery impresjonistw. Pierwotnie omieszani i wykpiwani
przez publiczno (ktra jeszcze tym razem zaufaa krytyce) bardzo szybko staj si twrcami
uznanymi i rozumianymi. Podobnie dzieje si z ekspresjonizmem. Van Gogh - czowiek, ktry w cigu
caego swojego artystycznego ycia by na utrzymaniu brata, po mierci staje si symbolem
mczestwa twrcy w imi Sztuki, a jego biografia suy jako temat do popularnych ksiek i filmw
tworzcych nastpny etap legendy.
Kada nastpna, wstpujca na scen grupa stara si przelicytowa poprzednikw w niszczeniu
starego. Dziea impresjonistw, a nawet ekspresjonistw miay charakter nieomal klasyczny
w porwnaniu z pracami Cezanne'a, Picassa, Kandinsky'ego...
Wiek dziewitnasty wyksztaci w wiadomoci twrcw przekonanie, e kada forma oryginalnoci
w sztuce musi zosta uznana; naley zatem czeka - uznanie jest jedynie kwesti czasu.
W publicznoci wytworzy si rodzaj pokory. Wielokrotnie omieszane przez ycie pojcie dobrego
smaku, gustu, wiedzy doprowadziy obserwatorw do przybrania postawy biernej, wyczekujcej lub
te do snobistycznego przyklaskiwania nowinkom. Krytyka - popeniajca w przeszoci wiele pomyek
- przyja rol interpretatora, unikajc (na ile byo to tylko moliwe) zajmowania jednoznacznego
stanowiska.
Akademie, szkoy, autorytety stay si w oczach awangardy wszelkiego autoramentu symbolem
skostnienia. Degas - nawizujc do bajki La Fontaine'a - okrela Akademi (stojc na stray coraz to
bardziej popkanych zasad) obro zaoon na kark utuczonego, lecz nieszczliwego psa; w jego
mniemaniu chudy wilk, godny, ale wolny, nieskrpowany adn zasad i adn przeszoci, by
szczliwszy. Nienawi i pogarda okazywana oficjalnej opinii publicznej pod koniec wieku XIX zostaa
chyba najdotkliwiej wyraona przez Czanne'a w jednym z jego listw do Paula Bernarda: (...)
instytuty, pensje, zaszczyty s ustanawiane tylko dla kretynw, dowcipnisiw i ajdakw.
14

Ch bycia oryginalnym, innym, lepszym, przybieraa czasami formy groteskowe. Umberto Boccioni -
twrca manifestu malarstwa futurystycznego - skary si w jednym ze swych listw, e nie wie, w jaki
sposb malowa. Czuje jedynie, e musi to robi inaczej. Zwrot chcie to mc brzmi piknie, dopki
nie stanie si przed pustym blejtramem, stoem z rozpit kalk techniczn, czyst kartk papieru...
Prezentowanie w tym miejscu wikszoci przykadw z krgu malarstwa nie jest dzieem przypadku.
Wanie w malarstwie dziewitnastego i pocztku dwudziestego wieku moglimy obserwowa
najbardziej widowiskowe zmiany dokonywane w opinii publicznej i w krytyce profesjonalnej, to na
tym gruncie stworzono rok po roku, skandal po skandalu, przekonanie o koniecznoci walki, ktra
na pewno zakoczy si uznaniem, o przymusie innego: budowano mit. Podobne postawy twrcw
mona przeledzi w literaturze, muzyce, teatrze.
Rozpoczta w wieku dziewitnastym gonitwa za nowoci trwa.
Jeeli jednak realizacja innego - nowego w odniesieniu do obrazu, rzeby, poematu czy te
utworu muzycznego jest decyzj samego twrcy (mona na obraz nie patrze, muzyki nie sucha,
poematu nie czyta), to w przypadku bezporedniego przeniesienia tych tendencji na grunt
architektury nasuwa si wiele wtpliwoci, poniewa tutaj nowe musi (czy si to architektom
podoba czy nie) liczy si z opini przyszych uytkownikw.
Automatyczne przeniesienie dowiadcze z twrczoci w innych ni malarstwo dziedzinach
powodowao uksztatowanie postaw dajcych (w imi dowiadcze z historii) penego zaufania
i penomocnictw w uszczliwianiu innych. Wszystkie wielkie grupy pionierw wspczesnoci
architektonicznej dziaay w bardzo bliskich zwizkach z pionierami nowego malarstwa i rzeby.
Le Corbusier - rozpoczynajc swoj midzynarodow karier jako malarz i architekt - napisa wraz z
Amadeo Ozenfantem ksik Apres le cubisme, gdzie zdefiniowa podstawy kubistycznej wizji
architektury, ktra tak silnie zaciya na caym ruchu CIAM-u.
Gropius i Mies Van der Rohe zgrupowali wok siebie w Bauhausie midzynarodowe gremium
malarzy i rzebiarzy (Kandinsky, Klee, Marcks i inni).
Wdz i leader de Stijlu, Holender Van Doesburg czu si jednoczenie architektem, malarzem
i rzebiarzem, a jego wsppraca z Mondrianem doprowadzia do prb przeniesienia teorii
neoplastycznych do budownictwa.
Polska grupa Praesens to przecie wsplnota programowa malarzy (Strzemiski, Staewski),
rzebiarzy (Kobro) i architektw (Syrkusowie, Brukalscy, Lachert i Szanajca). Odejcie z grupy
Praesens malarzy i zaoenie przez nich grupy a r. (artyci rewolucyjni) cznie z awangard poetyck
(Przybo, Brzkowski) byo reakcj na zbytnie (wedug Strzemiskiego) ustpstwa i komercjalizacj
grupy architektonicznej, i ktra po prostu chciaa tylko budowa... - moe inaczej - ale bez
spektakularnego lekcewaenia opinii przyszych uytkownikw.


14
Artyci o sztuce, op. cit., s. 47
Pokolenie Herostratesw?
Zainicjowane przez romantyzm zerwanie z wszelkimi reguami zaowocowao w architekturze
kalejdoskopem nowoci czerpanych ze rde historii.
Pierwsz prb ujednolicenia zjawisk w sztukach wizualnych bya secesja; a jej inne nazwy: Art
Nouveau, Jugendstil, Modern Style czy Liberty s wyrazem tsknot za zupenie now, woln od
konwencji sztuk, mod i wspczesn, ogarniajc wszystkie dziedziny ludzkiej dziaalnoci. Secesja
(poza bezspornymi osigniciami formalnymi) stanowi precedens: skoro wczoraj mona byo ju raz
wymyle now sztuk odpowiadajc czasom wspczesnym, to czemu i dzisiaj nie mona tego
uczyni drugi raz - oczywicie lepiej, jutro trzeci, pojutrze czwarty...?


Rysunek 10 Salon Sergiusza Szczukina, jednego z najwikszych rosyjskich kolekcjonerw i mionikw malarstwa pocztku
dwudziestego wieku. (Fotografia z 1912 r.) Przepa, jaka dzieli wntrze od powieszonych w nim obrazw Matissa,
prbowali zniwelowa modernici w latach dwudziestych, likwidujc takie salony.

Idealistyczne marzenie o spjnym, nowym stylu zaamao si bardzo szybko. Rewolucyjna dla
wspczesnych, z perspektywy dzisiejszych dowiadcze traci swoje bulwersujce znaczenie, jest po
prostu kontynuacj zasad i praw obowizujcych w przeszoci.
Secesja jako styl nie zdya nawet obj czci zjawisk, ktre dokonyway si w sztukach
plastycznych, a jej krtki ywot spowodowa radykalizacj nadchodzcych - totalnych inicjatyw
artystycznych.
Nastpne nowe, chcc trwa wiecznie, musiao postawi sobie za cel nie tylko zerwanie z tradycj,
z wszystkim, co byo dotychczas, musiao roztoczy przed zdumionym wiatem caociow wizj
przyszoci.
Co robi ze starym?
Naley wszystko spali, zniszczy, zatopi, skruszy!!! Na aren sztuki wkraczaj futuryci.
Historia Herostratesa - Greka, ktry podpali synn na cay wiat z piknoci wityni w Efezie - jest
przekazywana z wieku na wiek jako przykad dziaania absurdalnego. Zniszczenie znanej budowli tylko
po to, aeby czynem tym zapisa si w historii, wydawao si ludziom wczesnym czym tak
niepojtym i niezrozumiaym, e przekazali nam jego postpek ku przestrodze; sdzili (chyba
susznie), e jeden taki przypadek wystarczy, aby nikt nigdy nie pokusi si o jego naladownictwo.


Rysunek 11 Szkic Umberta Boccioniego przedstawia - chyba zgodnie z prawd - atmosfer seansu futurystycznego w
Mediolanie w roku 1911. Na scenie znajduj si Boccioni, Pratella, Marinetti, Carra i Russolo.

Biedny, may, marzcy o niemiertelnej sawie Grek. Naiwni, wierzcy w harmonijny i racjonalny
rozwj wiata Grecy. Dzisiaj Herostrates wydaje si nam prowincjonalnym podpalaczem
w porwnaniu z twrcami pocztku dwudziestego wieku: ich programy artystyczne zakaday nie
tylko zniszczenie wszystkich budynkw wzniesionych w przeszoci, lecz rwnie (co jest na pewno
jeszcze gorsze) zabicie myli, ktre czerpay swe inspiracje z przeszoci, pogrzebanie i skazanie na
zapomnienie dorobku wiekw minionych, stworzenie wasnych prawd i wasnej tradycji.
Chrustem na podpak byy hasa egalitaryzmu spoecznego, higieny i zdrowia, obietnice powszechnej
szczliwoci. Marinetti w roku 1908 skrzykiwa wok siebie braci w Futuryzmie, wielkich poetw,
podpalaczy, dajc w zakoczeniu manifestu futurystycznego wskazwki: Kadcie ogie pod szafy
biblioteczne. Zmiecie bieg kanaw, aby zatopi muzea. Co za rado widzie pywajce po wodzie,
zdane na ask fal, podarte i wypowiae dawne wspaniae ptna. Chwytajcie za kilofy, za siekiery, za
moty i burzcie, burzcie bez litoci nasze miasta.
15

Podpali, zniszczy, skaza na zapomnienie!
Mona to potraktowa jako oratorski ornament zafascynowanych przyszoci techniczn artystw.
Nic bdniejszego.
Oni zapisywali reguy gry, ktrym podday si kolejne generacje awangardy artystycznej
dwudziestego wieku. Ich ekstremalne postawy wyznaczay granice. Kade uchylenie si od

15
Christa Baumgarth. op. cit., s. 37
wyznawania goszonych zasad skazywao twrcw i odbiorcw automatycznie na otrzymanie
etykietki konserwatysty. Radykalne postawy futurystw wywoyway odruchy sprzeciwu w pokornej
ju przecie i przyzwyczajonej do policzkw publicznoci.
Alfred Dblin w zamieszczonej w Sturmie w roku 1912 odpowiedzi Marinettiemu napisa sowa,
ktre mona bez obawy popenienia bdu zastosowa do caej awangardy. Po wstpnych
komplementach i pochwaach stwierdza: Nie mona wtpi w uczciwo Paskich wysikw, ale
uwaam za godne ubolewania, e Pan cigle musi widzie przed sob mury, e musi Pan cige
uderza ()
16

Mury stawiali sobie sami twrcy. Realizowali ogoszone w 1910 roku haso, i futuryzm oznacza
nienawi do przeszoci. W kraju, gdzie na kadym kroku mona natrafi na lady kultury epok
minionych, nie trzeba byo wyszukiwa obiektw nienawici.


Rysunek 12 Futuryci na wojnie. Marinetti, Boccioni, Sant Elia, Sironi pozuj w 1915 roku. Mundury przestay by ubraniami
na bal maskowy. Dwch z nich wkrtce zginie, a jeden bdzie ciko ranny.

Los da okrutn lekcj podpalaczom. Zafascynowani zniszczeniem projektowali dla siebie
trzykolorowe (w barwach Woch) mundury antyneutralne, namawiali do uczestnictwa w wojnie,
a zmilitaryzowani przystpili do niej naprawd ochoczo: w batalionie (jakeby inaczej) cyklistw.
Wojna miaa znie nie tylko granice pastw, lecz - co waniejsze - wprowadzi przy uyciu ognia i
elaza now, futurystyczn kultur europejsk. yczc mierci innym nie spodziewali si, e moe ona
dotkn ktrego z ich grona. Tymczasem w roku 1916 umiera w szpitalu polowym autor manifestu
malarzy futurystw Umberto Boccioni. W tym samym roku ginie autor manifestu architektonicznego
futuryzmu SantElia, w roku 1917 le w szpitalu, leczc rany, autor Manifestu Futurystycznego
Marinetti i jego wierny futurystyczny przyjaciel Russolo. Obaj uratowali swoje ycie: po wojnie
zainteresowania Marinettiego kieruj si z coraz wiksz intensywnoci ku faszyzmowi; Russolo,

16
Tame, s. 142
zaamany uczestnictwem w wizji, ktra staa si rzeczywistoci, spdza reszt ycia na studiowaniu
okultyzmu.
Ideologia futurystyczna zostaa najszybciej zaakceptowana w przedrewolucyjnej Rosji - tam tez
znalaza bezkompromisowych wyznawcw i kontynuatorw. Filarami ruchu staj si poeci i malarze.
wiadomo zacofania kraju oraz lawinowo narastajcego kryzysu spoeczno-politycznego tworzyy
podatny klimat do wyksztacenia si skrajnych pogldw. Bezporednie lata tu przed wybuchem
wojny wypeniaj demonstracje artystyczne kubo-futurystw. Przedziwne poczenie kubizmu
(zjawiska wystpujcego jedynie w malarstwie) z ruchem futurystycznym przygotowao grunt dla
fermentu artystycznego, ktry wkrtce zainspiruje rewolucja.


Rysunek 13 Czonkowie konstruktywistycznej grupy Unovis robili sobie pamitkowe zdjcie na tle specjalnie udekorowanego
pocigu, przed wyruszeniem z Witebska do Moskwy na wystaw swych prac. W rodku - Kazimierz Malewicz.

Od Wochw przyjto ca frazeologi i styl postpowania. Ju nie wystarczao zamalowanie pcien,
ukadanie tekstw literackich - tytuy winny prowokowa mieszczucha: wystawa obrazw moe
mie nazw oli ogon, almanach poetycki moe by zatytuowany Policzek smakowi publicznemu.
Caa ta, naadowana chci czynu awangarda z pasj i powiceniem wczya si w nurt przemian
rozpocztych przez Rewolucj Padziernikow. Powstanie nowego organizmu spoecznego stwarzao
szanse niezwyke: zacieray si granice midzy tym, co mona a tym, co nadal jest niemoliwe. Moshe
Ginsburg - jeden z najbardziej radykalnych lewackich architektw Zwizku Radzieckiego - w licie
do Le Corbusiera pisa, ju po rewolucji: Nie wie nas przeszo. Wiemy, e nowoczesne miasto jest
miertelnie chore, lecz nie pragniemy go leczy. Przeciwnie, wolimy je zniszczy i zastpi nowymi
socjalistycznymi formami osiedlenia ludnoci pozbawionymi wewntrznych sprzecznoci jako
dziedzictwa kapitalizmu.
17


17
Architektura i Budownictwo, 8-9/1931, s. 321
Nowy ustrj stwarza nowe warunki ycia! Artyci swoj sztuk powinni wspuczestniczy w tym
procesie, musz pomc w zniszczeniu starego, by potem tworzy, budowa, konstruowa nowe.
S predysponowani jako twrcy do objcia przewodnictwa. Tyle razy udowodnili (mimo wstpnych
oporw i waha ze strony mniej wtajemniczonych), e naley ich sucha. Oni wiedz lepiej! Oto
gwne przesanki ruchu artystycznego okrelonego mianem konstruktywizmu, jednego
z najciekawszych i najbardziej znaczcych zjawisk w sztuce dwudziestego wieku.
By konstruktywist znaczyo by aktywnym w tworzeniu przyszego szczcia. Sztuka
konstruktywistyczna miaa suy jako narzdzie do niszczenia tradycji, miaa by drogowskazem
wyznaczajcym kierunek dalszych losw wiata. Bliskie kontakty z czoowymi orodkami awangardy
europejskiej sprawiy, i idee konstruktywizmu bardzo szybko zostay rozprzestrzenione w Europie,
a echa hase sformuowanych po raz pierwszy w Moskwie lub Petersburgu mona znale (w postaci
przetworzonej i zaadaptowanej do innych sytuacji spoecznych i politycznych) w programach
szkolnych Bauhausu, wypowiedziach teoretycznych de Stijlu, w propozycjach L'Esprit Nouveau, a w
Polsce w deklaracjach programowych Bloku, Praesensu i Grupy a.r.. W swych zaoeniach
teoretycznych konstruktywizm by ruchem gboko idealistycznym. Realizowa (waciwie prbowa
realizowa) tez, e wiat mona poprawi wasn wol, e jutro, moe pojutrze wszystko uoy si
lepiej.
W skrtowym przegldzie pogldw burzycieli nie moe tutaj zabrakn miejsca dla ruchu, ktry
rwnie niszczy, ale w swoim programie artystycznym gosi zafascynowanie chwil biec i rezerw
wobec wszystkich totalitarnych dogmatw i idei By to dadaizm.
W grupie niemieckiej znaleli si rozgoryczeni uczestnicy rewolucji berliskiej z roku 1918; ludzie, dla
ktrych istniejcy wiat zawali si w kataklizmie pierwszej wojny wiatowej. W Szwajcarii i Francji
dadaici grupuj anarchistw niezadowolonych z wci trwajcego ancien rgime'u. Cynizmem,
szyderstwem, kpin dadaici gosili zdegradowanie i omieszenie zasad istniejcej kultury. Na jej
ruinach miaa powsta (jak zawsze) inna, nowa, lepsza. Bojowe haso Dada -nic nie znaczce w
adnym jzyku, a tym samym atwe do akceptacji przez wszystkie narody, miao by zawoaniem
jednoczcym twrcw w wielkim buncie ruchw artystycznych.
Dada jest stanem umysu,
18
umysu niezalenego od tradycji, konwencji, ogranicze; umysu
wolnego od wyborw narzuconych przez innych, umysu, ktrego jedynym przykazaniem ma by:
wasne i oryginalne. Zakoczenie manifestu berliskiego z 1918 roku jest najlepszym przykadem tej
postawy. Niech yje dadaizm w sowie i obrazie, niech yj wszystkie rzeczy dada, ktre trwaj
w wiecie! By przeciwko temu manifestowi - to wanie by dadaist
19
Dadaici potrjnym nie! nie!
nie! odcinali si od otaczajcej ich rzeczywistoci, wyraali gbokie przekonanie, i kontynuacja
dotychczasowego modelu kultury nie ma sensu. Mona w tym miejscu sformuowa zastrzeenie, i
zwizek futuryzmu, konstruktywizmu, dadaizmu jako ruchw artystycznych z budowaniem domu czy
te projektowaniem miasta jest bardzo luny.
Nie jestem jednak o tym przekonany. Przecie wanie te najbardziej ekstremalne manifestacje
artystyczne okrelay granice poczyna reformatorw architektury (mniejszych i wikszych)
uwikanych w swj czas i bombardowanych informacjami, starajcych si - take i w Polsce - znale
swoje miejsce w tym wycigu idei.


18
Artyci o sztuce, op. cit., s. 292
19
Tame, s. 296
Chcie to mc
Pisanie manifestw oraz uprawianie architektury papierowej, mona powiedzie architektury
pobonych ycze, przy wykorzystaniu po raz pierwszy w historii techniki reklamy dla zbudowania
swojego obrazu w sztucznym wiecie sztuki (architekt futurystyczny Sant'Elia nie zrealizowa adnego
budynku), zainicjowao skal dotd nie spotykan w twrczoci - wycig zapisanego lub
zarysowanego, a potem powielonego maszynami drukarskimi papieru. Pojawi si zupenie nowy,
bardzo daleki od rzeczywistoci, rynek projektowy. Aeby si na nim utrzyma, naleao rysowa;
kady nowy rysunek powodowa tak bardzo potrzebny i oczekiwany rozgos. W wielu przypadkach
propozycje projektowe nie byy tworzone z myl, i bd musiay szybko trafi na plac budowy.
Miay one, jak ziarno, czeka...


Rysunek 14 Do Le Corbusiera nad makiet nowego Parya. Zdjcie to umieci w swej ksice Le ville radieuse w roku
1935. Kojarzy si z pewnym znanym fragmentem fresku w Kaplicy Sykstyskiej.

Gwne orodki awangardy (konstruktywizm w porewolucyjnej Rosji, Bauhaus, de Stijl, L'Esprit
Nouveau) ekspedioway w wiat papiery zarysowane swoimi marzeniami. Opublikowane
w czasopismach i katalogach rozpoczynay wycig o czas narysowania, o dat, ktra dawaa ich
autorom prawo wstpu na karty tak przecie oficjalnie pogardzanej historii. Prezentowane w pismach
projekty architektoniczne (waciwie pogldowe aksonometrie, perspektywy, fotomontae) s
rwnie rozpowszechniane przez ksiki oraz eksponowane na rwnych prawach z obrazami
i rzebami w galeriach i salonach wystawowych, a w katalogach z lat dwudziestych - szczeglnie w
Niemczech - moemy spotka projekty podpisane przez Gropiusa, Breuera czy Mendelsohna.
Szkicowanie bez szczegowych opracowa technicznych, a tym bardziej bez realizacji, omielao
w tym wycigu pomysw do podejmowania tematw coraz wikszych i coraz bardziej totalnych -
szczeglnie w urbanistyce. Cierpliwy papier znosi wyburzenia caych dzielnic; projektowanie nowego
Parya, Berlina, Moskwy; nie protestowa przeciw nowym osiedlom zapenionym setkami i tysicami
identycznych budynkw; zgadza si na przecinanie istniejcych miast olbrzymimi autostradami.
Stae przebywanie w rysunkowym wiecie urbanistyki ycze i marze, tworzonej w imi przyszoci,
musiao wpyn na postawy ich autorw. Przewidywanie ram ycia dla milionw anonimowych
uytkownikw stworzyo w twrcach poczucie wyjtkowoci w stosunku do ludzi istniejcych jako
mae plamki na perspektywach i aksonometriach, ludzi sucych jedynie do zobrazowania skali
przedstawionych rozwiza. Nowe miasta, dzielnice, osiedla byy jedynie propozycjami - byy ofert
na lepsze czasy, kiedy bdzie mona zrealizowa marzenia.
Podwiadome oczekiwanie na szybkie urzeczywistnienie si najbardziej fantastycznych zamiarw
zmuszao do poszukiwa rodkw nadzwyczajnych, ktre mogyby wstrzsn gnunymi
spoeczestwami oraz zmusio je (wbrew ich woli) do podporzdkowania si yczeniom prorokw.


Rysunek 15 Mies van der Rohe. Projekt wieowca na Friedrichstrae w Berlinie (1921) jest jedn z kilku teoretycznych
propozycji, ktre otworzyy ich autorowi drog do midzynarodowej kariery.

Giedion z penym szacunkiem opisuje dziaalno Sykstusa V na terenie Rzymu, okrelajc go jako
pierwszego nowoczesnego urbanist. Takich samych ciepych sw doczekaa si dziaalno Ludwika
XIV oraz Haussmana.
Wyraa w ten sposb tsknot za mecenasem, ktry ma wadz i ktry moe rozkazywa. Moe (?)
to wanie te przyczyny skoniy Le Corbusiera do flirtu z Vichy; Gropiusa do korespondencji z
Goebelsem w roku 1934, gdzie prbowa nawrci szefa nazistowskiej propagandy na nowoczesno
z Bauhausu, argumentujc, e jest to synteza tradycji gotyckiej i klasycznej; Miesa van der Rohe do
podpisania w 1933 roku apelu Schultze-Namburga (ideologa sztuki faszystowskiej) uprawniajcego
do podjcia (w tym samym roku) prac projektowych nad Reichsbankiem w Berlinie; Philipa Johnsona
do przyjazdu do Gdaska, aby mg spotka si z Hitlerem w roku 1939.
Wizjonerstwo urbanistyczne, wybiegajce z racji istoty warsztatu na kilkanacie lub nawet
kilkadziesit lat naprzd, tworzyo klimat do powtrzenia podobnych zachowa przy projektowaniu
budynkw. Istnieje tu jednake charakterystyczna rnica midzy poszczeglnymi orodkami
awangardy w interpretacji tego zagadnienia.


Rysunek 16 Kazimierz Malewicz. Propozycja uycia architektonu (1923-1927) to przykad dosownego przetransponowania
formy plastycznej stworzonej w atelier malarskim w wiat architektury.


Rysunek 17 Miasto powietrzne Grigorija Krutikowa z 1928 roku jest przykadem niemoliwej do realizacji wizji plastycznej.
Ten typ projektw powrci w latach szedziesitych oraz mia swoj kontynuacj w dziaalnoci Archigramu

W grupie tak zwanej zachodniej (Niemcy, Francja, Holandia) archetypy rozwiza s z dzisiejszego
punktu widzenia bardziej realistyczne i przy szczliwym zbiegu okolicznoci cz ich mogaby by
nawet w caoci realizowana. W krgu awangardy konstruktywistycznej tworzenie papierowego
pejzau architektury niemoliwej stao si celem samym w sobie nawet wrd profesjonalistw,
a przyczenie si do ruchu malarzy i rzebiarzy zafascynowanych form doprowadzio do zerwania
ju i tak nikych relacji czcych te propozycje ze statyk, funkcj i ekonomi...


Rysunek 18 Defilada pierwszomajowa w Leningradzie w roku 1926. Pord wozw zaprzonych w konie wida dzieo
Wodzimierza Tatlina - makiet budynku-pomnika III Midzynarodwki.

Z naiwnoci dyletantw podejmowali si prac wymagajcych innego rodzaju wiedzy; w wikszoci
koczyy si one na transpozycji wasnych dowiadcze warsztatowych, na propozycjach, w ktrych
uytkownik by tak samo anonimowy jak przy projektowaniu wielkich aglomeracji.
Malewicz (twrca suprematyzmu) uywa swoich kompozycji jako gotowych wzorcw dla rnego
typu obiektw, tworzy fotomontae miast, w ktrych jego formy egzystuj w przestrzeni.
Abstrakcyjne ukady - rysowane lub rzebione - nazywa architektonami, chcc w ten sposb
podkreli ich zwizek z architektur. Suprematystyczny sposb wyraania relacji midzy
paszczyznami lub bryami zosta przyswojony przez architektw w okresie midzywojennym i sta si
wzorcem dla kilku nastpnych generacji.
Tatlin - leader produktywistycznego odamu konstruktywizmu i gwny adwersarz Malewicza w sferze
teoretycznej (atakowa go za jego mistycyzm) - w dziaalnoci praktycznej, zwizanej z architektur,
postpuje podobnie. Jego synny projekt budynku - pomnika III Midzynarodwki, to skomplikowana
technicznie machina ze stali, aluminium i szka, obracajca si w przestrzeni wielka rzeba.
Dzisiaj, p wieku pniej, propozycja ta jest take niemoliwa do realizacji i sdz, e nie bdzie
moliwa nawet w dalekiej przyszoci. Przepa midzy tym projektem penym marzycielskich
rozwiza a makiet, wykonan z listew drewnianych i sklejki poczonych gwodziami, nie stanowia
przeszkd dla autora. Fotografowana i przedrukowywana makieta tworzya uzasadnienie moralne dla
nastpcw, ktrzy podali i wci podaj w nierealny wiat ycze, lekcewacych nauki
ekonomiczne i poziom techniki. Przedstawione tu przykady, zaczerpnite z konstruktywizmu, nie
wyczerpuj oczywicie listy zjawisk godnych przytoczenia. Maj na celu jedynie przypomnienie
problemu, ktry jest przecie aktualny do dzi.


Rysunek 19 Propozycja architektury Paacu Pracy Aleksandra Rodczenki z 1919 roku jest jeszcze jednym dowiadczeniem
malarskim i moe by przez nas oceniana jedynie jako obraz konstruktywistyczny.



Rysunek 20 Projekt Domu Ludowego z 1919 roku autorstwa Mikoaja adowskiego to konstruktywistyczne wiczenie nie
majce nic wsplnego z architektur ani te z jakimkolwiek rzeczywistym budownictwem.

Tendencje ujmujce projektowanie jako rysowanie dla rysowania bez budowania s czci historii
ruchu nowoczesnego. Podpowiadaj one potrzeb wycieczek w niemoliwy do spenienia wiat
olbrzymich przedsiwzi urbanistycznych wedug jednego, z gry zaoonego, charakteru
formalnego lub te sugeruj uycie nie spotykanej dotychczas i cudownej techniki (fabryki domw,
prefabrykacja itp.).
W warunkach polskich chci brane za rzeczywisto uzyskay w latach szedziesitych dodatkowo
swoje ukoronowanie biurokratyczne w postaci normatyww i zarzdze, ktre w praktyce (ze
wzgldw ekonomicznych) nie mogy i nie byy w caoci ani przestrzegane, ani egzekwowane.

II. Utopie szczliwoci czowieczej

Archipelagi Utopii
Thomas More napisa Prawdziwie zot ksieczk o najlepszym urzdzeniu rzeczypospolitej i o nowej
wyspie Utopii, w roku 1516. Nie przypuszcza prawdopodobnie w najmielszych marzeniach, i
wymylone przez niego pastwo stanie si symbolem dla pogldw i dziaa nie liczcych si
z rzeczywistoci i nie majcych szans realizacji, a nazwa wyspy bdzie suy kilka wiekw pniej do
okrelania marze o egalitarnym spoeczestwie, zadowolonym, rzdzonym przez ludzi mdrych
i wiatych.
Pogodna i szczliwa wyspa Utopia!
Im trudniejsze staway si warunki ycia, im wicej zmian wprowadzaa rewolucja przemysowa, tym
czciej pojawiay si jednostki, ktre usypyway nowe i nowe wyspy w tym archipelagu ycze;
zachcay do rozmyla o szczliwym czowieku, wolnym od chciwoci, zazdroci, za... na tym - jak
mawia Voltaire - najlepszym ze wiatw.
Dzisiaj okres uniesie neofitw przemysowych mamy ju poza sob: nie wierzymy, e mona za
pomoc tam Taylora i Forda zmieni na lepsze ludzkie charaktery; wiemy z autopsji, e
podrowanie pocigiem nie powoduje wewntrznego przymusu czynienia dobrych uczynkw.
Wczoraj i przedwczoraj wiara w inny, lepszy wiat nadchodzcej cywilizacji technicznej bya
powszechna, a utopie spoeczne powoli staway si religiami czasw nowoytnych. Wymagay
powicenia i cakowitego przekonania, e kiedy, w przyszoci bdzie lepiej. Nie obiecyway
jednake szczcia wiecznego w pozaziemskich krainach (do ktrych bilety sprzedaway kasy
chrzecijaskie, buddyjskie, muzumaskie); ukazyway perspektyw raju na ziemi. Pomagay w tym
wielkie akty prawne osiemnastego wieku. W roku 1776 zostaje uchwalona Deklaracja Niepodlegoci
Stanw Zjednoczonych, goszca, ze wszyscy ludzie maj rwne prawo do ycia, wolnoci, szczcia.
Trzynacie lat pniej konstytuanta Wielkiej Rewolucji Francuskiej tekstem Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela wprowadza te idee do Europy. Sen wydawa si coraz bardziej realny.
Pierwszymi, ktrzy wszystkie te tsknoty przedstawiali w formie penej doktryny, byli twrcy
socjalizmu utopijnego. Leader futurystw - Marinetti - dla zobrazowania dziaalnoci swojej grupy
uy na pocztku dwudziestego wieku okrelenia: wielcy kucharze ludzkich szczliwoci. Awangarda
woska tamtych lat przyprawiaa jedynie ugotowane potrawy maszyn, hasem, produkcj; ksik
kucharsk, przepisy stworzenia raju na ziemi podali sto lat wczeniej Saint-Simon, Charles Fourier i
Robert Owen.
Saint-Simon sta si moralnym symbolem epoki wczesnego uprzemysowienia. Olbrzymia wraliwo
na losy innych dopomoga mu zobaczy w przemyle i nauce szanse zbudowania nowego porzdku
socjalnego. Encyklopedyci zaszczepili mu wiar w rozum; by przekonany, e przez racjonalne
przeobraenie spoeczestwo stanie si egalitarne, a po kolejnym przeksztaceniu osignie stopie
industrialnego raju. Stworzony przez niego kult uprzemysowienia odradza si w rnych postaciach
jak feniks, a jedn z ostatnich jego wersji bya ksika Alvina Tofflera Szok przyszoci z roku 1970.
We wszystkich kolejnych wcieleniach obserwujemy bezgraniczn ufno w cudotwrcz rol coraz
sprawniejszej maszyny, w czasach nam najbliszych sterowanej i kontrolowanej komputerami.
W organizacji nowego adu u Saint-Simona wana rola przypadaa nauce. Poniewa wymylia
maszyn, miaa wskazywa kierunki wykorzystania moliwoci produkcyjnych, doradza sposoby
uszczliwiania ludzkoci przez specjalnie stworzon fizyk spoeczn; nauk o ksztatowaniu
nowego czowieka. Ustanowienie nowej hierarchii socjalnej, w ktrej kady bdzie chcia posiada
tyle, ile mu rzeczywicie potrzeba, wydawao si spraw prost. Trzeba byo po prostu umwi si
i od godziny zero rozpocz nowe ycie, rezygnujc z chciwoci, wadzy, lenistwa.
Jednoczenie z Saint-Simonem dziaa Fourier. Krytyk wczesnego kapitalizmu nawoywa do jego
likwidacji; jako recept proponowa utopijny ustrj pozbawiony przymusu; dobrymi chciami
powodowane byy czyny ludzi i grup spoecznych. Panowaaby harmonia: wszyscy robiliby tylko to, na
co mieliby aktualnie dobre chci.
Trzeci wielki socjalista utopijny - Owen - zajmowa si propagowaniem swoich idei przez dawanie
osobistego przykadu. W zaoeniach jego doktryny klasy owiecone miay odda do wsplnego
uytkowania swoje rodki produkcji. Sam take mia dobre chci. Zbudowa eksperymentalny
orodek grupujcy fabryki wkiennicze i przylegajce do nich zespoy zabudowy mieszkaniowej dla
robotnikw. Idea ta rozprzestrzenia si w wielu krajach: w Polsce moemy j obserwowa na
przykadzie Ksiego Myna w odzi - kompleksu urbanistycznego zbudowanego przez Hilarego
Majewskiego.
Socjalici utopijni wywarli olbrzymi wpyw na ksztatowanie si popularnego wizerunku
spoeczestwa przyszoci epoki uprzemysowienia. Zaszczepili przekonanie, i nawet najbardziej
fantastyczne projekty mog zosta zrealizowane natychmiast. Technologia i nauka stay si ideologi,
z ktr chtnie si utosamiano, niezalenie od reprezentowanych pogldw politycznych.
Comte, przyjaciel Saint-Simona, propagujc pozytywistyczn religi ludzkoci, gosi, e potrzebuje
dwunastu lat na zupen zmian wiata. Jego zasug byo postawienie dania: trzeba zaprzesta
pyta dlaczego?, naley zadawa pytanie jak?. Na jak prbowaa odpowiedzie take
awangarda architektoniczna pocztku dwudziestego wieku. Podja si roli niecierpliwych
ilustratorw przyszego szczcia; totalnych scenografw epoki maszyn. Comte stawia pytanie
jak?, gdy pogld Hegla, e pastwo jest bosk ide istniejc na ziemi, byt obowizujcy dla
wszystkich. Pytanie jakie pastwo? postawi Karol Marks. Pierwsze sowa Manifestu
komunistycznego z roku 1848 Widmo kry nad Europ - widmo komunizmu ogaszay kolejn
prb podjcia w inny sposb problemw, z ktrymi mocowali si socjalici utopijni, a Kapita
wydany w roku 1867 tworzy podstawy dla caej generacji ruchw spoecznych XIX i XX wieku.
W manifecie futurystw Marinetti pisa: (...) trzeba wstrzsn bramami ycia, wyprbowa ich
zamki i zawiasy.
20
Cytat ten znakomicie charakteryzuje dziaania, w ktrych przenikanie si idei
socjalistw utopijnych z pogldami Marksa i Engelsa z jednej strony, a ruchem pozytywistycznym
z drugiej, tworzyy podstawy do wiary, e tu za progiem, w zasigu rki znajduje si cudowne
i szczliwe spoeczestwo przyszoci.
Thore konstatowa w roku 1855: Ludzko jest w trakcie ksztatowania si i wkrtce osignie
wiadomo samej siebie - a po same koce swoich czonkw.
21
Marzy - tak jak jego poprzednicy
i jego nastpcy - o czasach, kiedy uniwersalizm stanie si charakterem wspczesnego i przyszego

20
Christa Baumgarth, op. cit., s. 32
21
Teoretycy, artyci i krytycy o sztuce 1700-1870. Wybr i opracowanie Elbieta Grabska i Maria Poprzcka,
PWN, Warszawa 1974, s. 424
spoeczestwa.
22
Trzeba o tym pisa, poniewa bardzo trudno jest rozdzieli postawy artystyczne od
warunkw socjalnych i politycznych. Dla przykadu - walka z secesj staa si dla modej inteligencji
woskiej nakazem patriotyzmu, a w pismach i wystpieniach Cesarstwo Austro-Wgierskie byo
wymieniane jednym tchem z akademizmem i zepsuciem moralnym spoeczestwa.
Pord zdarze, ktre zadecydoway o pogldach architektonicznych okresu midzywojennego, dwa
zasuguj na szczegln uwag. Oba wstrzsny wiatem.
Pierwsze, to wojna wiatowa. Usankcjonowana rze milionw ludzi popchna awangard
artystyczn do okrelenia wizji idealnego spoeczestwa, ktre nigdy, przenigdy, nie dopuci do
powtrzenia kataklizmu. Druga wojna wiatowa i jeszcze wiksze zniszczenia to chyba bezporednia
przyczyna zaamania si utopijnej doktryny CIAM-u, to szok, z ktrego nie sposb si byo otrzsn.
Bezporednim wynikiem pierwszej wojny by midzy innymi rozpad Austro-Wgier, okrojenie
Niemiec i powstanie Republiki Weimarskiej, a take zdarzenie drugie i najwaniejsze: Wielka
Rewolucja Padziernikowa. Ten nie majcy precedensu w historii eksperyment z budowaniem
nowego adu spoecznego zaowocowa powstaniem konstruktywizmu, a take mia olbrzymi wpyw
na radykalizacj sztuki europejskiej po roku 1917.
W roku 1919 - pod niewtpliwym wpywem idei lewicy artystycznej pierwszych lat po rewolucji w
Rosji - Marinetti zmienia ton swoich wypowiedzi. Wzywa artystw do przejcia wadzy! Rzdzi ma
wielki proletariat geniuszy.
23
Ju nie jeden, nawet najbardziej ekscentryczny futurysta, a armia
artystw bdzie musiaa zmieni wiat. W deklaracji programowej polskiej grupy awangardowej
Blok z 1924 roku Co to jest konstruktywizm czytamy w punkcie 14 - Nierozerwalno zagadnie
sztuki i zagadnie spoecznych. Rok pniej Georg Grosz pisa: Czowiek nie jest dobry - jest
bydlciem. Stworzy zy wiat. Naley go zmieni. Dopiero po zwycistwie klasy robotniczej wypynie
sztuka z wskiego oyska. (...) w subie dla caej pracujcej ludzkoci...
24
W roku 1930 El Lissitzki
stwierdza: Zasadnicze elementy naszej architektury uwarunkowane s rewolucj spoeczn, nie za
techniczn.
25
Mies van der Rohe, pniejszy dyrektor Bauhausu, projektuje pomnik dla Ry
Luksemburg i Karola Liebknechta, Hannes Meyer swoimi radykalnymi lewicowymi pogldami
prowokuje konserwatywne wadze Berlina i Dessau. Szymon Syrkus z grup Praesens w zmianie
stosunkw spoecznych widzi szans polskiej architektury. Radykalizacja lewicy powodowaa
jednoczesn konsolidacj si prawicowych, ktre pod sztandarem nacjonalizmu obiecyway budow
nowego porzdku opartego bd na wzorach Imperium Rzymskiego, bd te na idei Wielkiej Rzeszy.
W roku 1925 Mussolini marszem czarnych koszul wskazuje drog Hitlerowi, w roku 1933 faszyci
uzyskuj wadz w Niemczech. Zmiana stanowisk, poegnanie si z ideaami modoci, przyczenie
si do silniejszych w poszukiwaniu rzdu bdcego w stanie zrealizowa utopie, to take
rzeczywisto tamtych lat. Futuryci byli pierwszymi: Sowo Wochy musi sta ponad sowem
wolno
26
brzmiao jak zapowied najgorszych lat faszyzmu. Rzeczywisto jedynie potwierdzia
przewidywania. Marinetti wraz ze swoimi wsppracownikami wystpi na wsplnej z faszystami licie
wyborczej: przemawia wraz z Mussolinim na kongresach we Florencji i Mediolanie. Czowiek, dla
ktrego argumentem bya demagogia i sia, przegra z przeciwnikiem uywajcym tej samej broni
zrczniej i skuteczniej. Dalsze jego losy to wsppraca na cile okrelonej grzdce sztuki.

22
Tame, s. 424
23
Christa Baumgarth, op. cit., s. 206
24
Artyci o sztuce, op. cit., s. 302
25
Tame, s. 344
26
Christa fiaumgarth, op. cit., s. 118


Rysunek 21 Ten sam Mikoaj adowski w wykonanym w roku 1930 projekcie osiedla Kostino jest ju zupenie innym twrc.
Tam artystyczne wizje, tu produktywistyczna rzeczywisto osiedlowa; powielana w caej Europie staa si problemem
architektonicznym czasw wspczesnych.

Zmiany stanowisk, lepsze lub gorsze prby karier politycznych byy po drugiej wojnie wiatowej
retuszowane bd przez samych twrcw, bd w publikacjach budujcych mit tamtych czasw.
W podobny sposb nastpowao poprawienie uprzednio goszonych pogldw. Postacie wielkich
pionierw - nieskazitelne posgi pene wszelkich cnt - to obraz herosw sztuki, ktry
odziedziczylimy po latach dwudziestych. Wwczas - jednoczenie - rodzi si obraz odbiorcy
w postaci zuniformizowanego, bezosobowego tumu; pokornego konsumenta wyczekujcego na
przygotowan przez twrcw miseczk architektonicznego ryu. Kada nowa wyspa w tym stale
powikszajcym si archipelagu Utopii uzyskiwaa dokadny (psychologiczny i fizyczny) portret
krajowca, ktry mia j zamieszkiwa. Wzorem redniowiecznych alchemikw prbujcych
w retortach za pomoc magii stworzy now istot, tutaj, za pomoc sowa i kreski ponawiano prby
przedstawiania obrazu nowego homunkulusa epoki przemysowej, tubylca z Utopii jedcego
pocigiem, samolotem czy samochodem.


Rysunek 22 Le Corbusier i Amade Ozenfant: Pawilon Lesprit Nouveeau na wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryu 1925.
Girlandy z lici kryy za sob gron prawd: miasto dla trzech milionw zbudowane z identycznych komrek w identycznych
blokach.
W roku 1818 Mary Shelley, wyraajc marzenia swojego czasu, w ksice Frankenstein tworzy
sztucznego homo sapiens. Tylko przez pomyk staje si on potworem. Nie rni si od ideau, ktry
sportretowali sto lat pniej malarze awangardy artystycznej.


Rysunek 23 Domy - uproszczone bryty bez dekoracji i ornamentw; ludzie - manekiny bez charakteru: to dadaistyczna wizja
przyszoci zaprezentowana przez Maxa Ernsta w roku 1919. Autor zatytuowa swj obraz: pywalnia; cho
z powodzeniem mgby nosi nazw: osiedle albo miasto.

Fernard Lger, kontynuujc dowiadczenia kubistw, zastpi indywidualno czowieka prostym
symbolem. Cyklici, woltyerki, robotnicy zaludniaj jego ptna. Zawd potrafimy rozpozna po
kostiumie lub rekwizycie. Oblicza nie maj osobowoci. S manekinami. yj w uproszczonym wiecie
kolorowych form jako czsteczki anonimowego tumu zaludniajcego ptna Giorgio de Chirico,
Oskara Schlemmera lub s fragmentami anatomii w fotomontaach Maxa Ernesta lub Aleksandra
Rodczenki.
Le Corbusier obieca otworzy im na wspczesno przemysow Les yeux qui ne voient pas (oczy,
ktre nie widz). Sztuczny jzyk - esperanto - stworzy Ludwik Zamenhof w roku 1887. Dzisiaj, kiedy
jestemy przekonani, e pozbylimy si obciajcego nas balastu uniwersalistycznych zachcianek,
naley sobie przypomnie, ze tysice esperantystw na caym wiecie wci si go uczy, wydaje
pisma i organizuje kongresy, krajowe i midzynarodowe. Ubir - kombinezon dla wszystkich i na
wszystkie okazje proponowa Tatlin. Twrcy pawilonu L'Esprit Nouveau musieli wiedzie, e w roku
jego budowy, w 1925, jedna czwarta kobiet angielskich obcia wosy, e siedem milionw pa
pobytem u fryzjera zademonstrowao swoj aprobat dla mody na nowoczesno, czyli anonimowo
zuniformizowania.
Pojedyncze zdarzenia, fakty, demonstracje, ktre by moe dostarczay atrakcyjnych tytuw
wczesnej prasie, dla nas - wspczesnych s cigiem zdarze kodujcych obraz epoki, ktrej celem
byo jak najszybsze zasiedlenie cudownych archipelagw Utopii.


Rysunek 24 Oskar Schlemmer by zwizany z Bauhausem w latach 1920-1929. Prowadzi tam warsztaty malarstwa i rzeby;
od roku 1923 kierowa eksperymentalnym teatrem tej uczelni. Czowiek, ktrego rysowa w latach 1919-1920, to poruszana
sznurkami odpustowa figura: wykonuje gesty, ale nitki trzyma w swych rkach artysta.

Marzenia o szczliwoci czowieczej, opierajcej si na zaoeniu, e idealne pastwa bd
grupoway wszystkich obywateli wolnych od wad i kierujcych si w swoim postpowaniu jedynie
nakazami uczu wyszego rzdu, rni si od religii obiecujcych jedynie pomoc, czasem nagrod
lub kar, w rzeczywistoci godzcych si z istnieniem dobra i za. W wielkich utopiach epoki
przemysowej spoeczestwa to dobrowolne zrzeszenia witych.
A sami twrcy? Czy odpowiadaj wzorcowi naszkicowanemu dla innych? Jean Jacques Rousseau
jeszcze w osiemnastym wieku na pytanie Akademii Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczynia si do
oczyszczenia obyczajw odpowiedzia proroczo: Nie!. Jego przepowiednia sprawdzia si
w zupenoci.
Powszechnie znane s walki frakcyjne poszczeglnych odamw awangardy; trzeba si byo
rozpycha okciami, aeby znale swoje miejsce w historii. Zrywane przyjanie, oszczerstwa,
publiczne ktnie to nieodczne elementy pejzau tamtych lat. Do uzyskania byo tak wiele: rzd
dusz wierzcych w zarysowany na papierze wiat przyszej sztuki. Zaamanie si ideologii nauk
i ideologii techniki nastpio w poowie lat szedziesitych. Kryzys energetyczny by sygnaem, i
utopia produkowania ludzkiego szczcia przez wytwarzanie rzeczy nie sprawdzia si. Jako dat
graniczn mona przyj tu rok 1968. Ogosiy go barykady na ulicach Parya tworzone
z samochodw, symboli cywilizacji technicznej, zrywane festiwale, ruch hippisowski i uwiadomienie
sobie zagroe ekologicznych. W sztuce rozpoczyna si okres tolerancji i pluralizmu, w architekturze
Charles Jencks chrzci go mianem postmodernizmu.


Rysunek 25 Ren Magritte w swych surrealistycznych obrazach przepowiada uniformizm dwudziestego wieku. Wydaje si
interesujce przeprowadzenie weryfikacji obrazw przyszoci, ktre tworzyli artyci, z rzeczywistoci naszych czasw.

Ernest Schumacher tytuem swojej ksiki z roku 1973 Mae jest pikne - spojrzenie na gospodark
wiata z zaoeniem, e czowiek co znaczy ogasza koniec jednej epoki i pocztek nastpnej.


Rysunek 26 Konstruktywizm czeka na swj epicki opis architektoniczny. To wanie ci ludzie, malujcy wagony (rok 1920)
tworzyli ideologi przemienienia wiata przez sztuk - tak ochoczo podchwycon przez architektw.


Rysunek 27 Malarz i rzebiarz - Wodzimierz Tatlin zaprojektowa te ubrania w latach 1923-1924. Twrca postaw
produktywistycznych nawoywa do udziau artystw w bezporednim wytwarzaniu rzeczy potrzebnych spoeczestwu. Nie
poparty wiedz autora o kroju i szyciu, przedstawiony przykad staje si jedynie ilustracj chci i demonstracj postawy.


Rysunek 28 Saint-Simon nie przewidywa katastrofy, w ktrej bdzie braa udzia kolej - symbol przyszoci. Zdarzenie na
dworcu paryskim, majce miejsce dnia 23 padziernika 1895 roku, mona traktowa jednoczenie jako ostrzeenie i jako
symbol.

Due musiao by pikne
Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku pojawiaj si pierwsze idealne miasta epoki
przemysowej. Najwaniejszymi z punktu widzenia wpywu na dalsze losy myli urbanistycznej byy
propozycje miasta-ogrodu Ebenezera Howarda z roku 1902 i Cit Industrielle Toniego Garniera
z roku 1904. Howard, operujc zbitk pojciow dwch sw - miasto i ogrd, zaszczepi nastpcom
i kontynuatorom wizj szczliwego ycia wrd drzew owocowych, kwiatw, krtych cieek
i altanek. To on i Paul Czanne ze swoim okreleniem natury jako zbioru szecianw,
prostopadocianw, walcw i kul, stworzyli podstawy dla corbusierowskiej definicji architektury jako
wspaniaej gry bry skpanych w socu.
Postkubistyczn wizj obiektu stojcego wrd zieleni przeja w latach midzywojennych awangarda
architektoniczna i zapisaa w Karcie Ateskiej jako podstawowe przykazanie do bezwzgldnego
stosowania. Aby byo to moliwe, naleao wprzd rozbi istniejce prawa i reguy projektowania
urbanistycznego.


Rysunek 29 Obraz Wielkie Miasto Hansa Baluscha by wystawiony na Wielkiej Wystawie Sztuki w Berlinie w roku 1924
wrd prac architektw Waltera Gropiusa, Adolfa Meyera, Petera Behrensa, Bruna Tauta. Wyraa) popularne wwczas
przekonanie o koniecznoci zniszczenia istniejcego miasta jako przyczyny wszystkich nieszcz.

Narzdzia ofiarowa Garnier. Jego projekt budynku banku uzyska najwysz nagrod L'Ecole de
Beaux Arts, umoliwiajc mu wyjazd do Rzymu - tak zwan Prix de Rome - i szans opracowania
w cigu roku wybranego przez siebie tematu. Absolwent szkoy, uwaanej za ostoj tradycjonalizmu,
projektuje miasto przemysowe.
Znaczenie tej pracy naley rozpatrywa w dwch paszczyznach.
Pierwszej - warsztatowej: projekt miasta dwudziestego wieku zosta przedstawiony z niespotykanym
rozmachem i precyzj, poczwszy od koncepcji urbanistycznej, przez rozwizanie dzielnic, budynkw
uytecznoci publicznej, a na szczegowym rozpracowaniu pokoi, kuchni i korytarzy koczc. Drugiej
- merytorycznej: dokonany podzia na strefy mieszkaniow, usugow, przemysow i rekreacyjn
ogasza aktualn po dzie dzisiejszy doktryn nakazujc rozdzielenie organizmu miejskiego na
niezalene obszary funkcjonalne; rozpoczyna szereg kolejno nastpujcych wersji centrw
zabudowanych drapaczami chmur i dzielnic mieszkaniowych, wypenionych coraz bardziej
schematycznymi obiektami - blokami.


Rysunek 30 Miasto przemysowe Toniego Garniera - schemat ukadu (na podstawie opracowania Krzysztofa
Pawowskiego): 1 -stare miasto, 2 - dworzec gwny, 3 - dzielnice mieszkaniowe, 4 - centrum miasta, 5 - szkoy podstawowe,
6 - szkoy zawodowe, 7 - kompleks szpitalno-sanatoryjny, 8 - stacja kolejowa, 9 - kombinat przemysowy, 10 - stacja
towarowa, 11 -cmentarz, 12 - ruiny zamku i park publiczny, 13 - rzenie.

W projekcie miasta przemysowego dworzec kolejowy (zgodnie z marzeniami Saint-Simona, wedug
ktrych kolej miaa zlikwidowa narodowoci, tworzc jedn wielk rodzin czowiecz) by punktem
przecicia dwch osi. Wzdu jednej rozwija si przemys, kopalnie, huty, stocznie i porty; przy
drugiej - zabudowa mieszkaniowa, szkoy, centrum administracyjne, tereny wypoczynkowe. Cao
poczona lub, jak to wykazaa pniejsza praktyka, podzielona komunikacj bya pierwszym (w tej
skali) rysunkowym spenieniem teorii socjalistw utopijnych: rozdzielenie miejsca pracy
i zamieszkania. Zastosowany schemat kompozycyjny wielokrotnie powtarzano; najbardziej znany
przykad to stolica Brasilii autorstwa Lucio Costy i Oskara Niemeyera.
Praca Garniera uzyskaa szybko du popularno. Nawet nie uznajcy autorytetw Le Corbusier
przyzna po latach, e w roku 1907 pojecha do Lyonu, by osobicie spotka si z jej autorem. Twrca
miasta przemysowego wykaza zdumiewajco trzewy realizm, kiedy potraktowa swoje studium
jako model teoretyczny, natomiast w praktyce realizacyjnej budowa zgodnie z moliwociami Lyonu
i raczej odpowiednio do tradycyjnych oczekiwa odbiorcw. Kontynuatorzy z szeregw awangardy -
niestety - postawili znak rwnoci midzy utopi a rzeczywistoci, midzy rysunkiem i yciem;
produktywici rosyjscy - midzy ksztatem nowego miasta a zmian stosunkw spoecznych;
funkcjonalici zachodnioeuropejscy - midzy przyszoci i now sztuk. Kada z tych idei potykaa si
o przeszkod w postaci urbanistycznej, koordynujcej dziki swoim prawom charakter budynku,
procent zabudowy dziaki, a take, co jest moe najistotniejsze, tworzcej tradycyjne place, bulwary,
ulice... C pozostao innego?
Naleao j zniszczy!
W sprawozdaniu z IV Kongresu CIAM-u Syrkus pisa: Na przeszkodzie stoj przewanie sztywne plany
regulacyjne miast nie nadajce si do stosowania w nich nowych systemw zabudowy.
27
Nikt nie
przewidzia, e fascynujca idea miasta-ogrodu, w ktrym pord zieleni stoj z rzadka rozstawione
budynki, przyniesie tak brzemienny w skutki, dugotrway proces destrukcji miasta. Proces, ktrego
wiadkami i bezbronnymi ofiarami jest po dzie dzisiejszy uytkownik nowoczesnego osiedla
mieszkaniowego.
Jak do tego doszo?
Najbardziej ekstremalne koncepcje dezurbanizacyjne powstay w porewolucyjnej Rosji. Krytyka
uciliwoci miasta kapitalistycznego doprowadzia radykaw do zanegowania idei miasta
i obcienia go wszystkimi grzechami starego ustroju. W wypowiedziach i publikacjach proponowali
wic opuszczenie dotychczasowych siedzib i rozmieszczenie ludnoci rwnomiernie na caym
obszarze kraju. Aeby to zrealizowa, naleao stworzy system, w ktrym i wie, i miasto uzyskayby
te same prawa, a mieszkacom sprawiaoby trudno okrelenie przynalenoci do strefy rolniczej
czy te przemysowej.


Rysunek 31 Projekt Le Corbusiera z roku 1922, obwieszczajcy now epok, wymaga zimnej, pozbawionej emocji analizy; tak
zreszt jak wszystkie jego prace. Moe - ale to tylko nadzieja - wwczas przestanie na polskiej architekturze ciy mit
wielkiego Szwajcara o znakomitym pirze i totalitarnych skonnociach.

Kada prba projektowa zgodnie z istniejcymi strukturami przestrzennymi bya w ich pojciu
bdem urbanistycznym; kontynuowaa koncentryczny ksztat miasta, wyklty jako przeytek

27
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 247
i obciony caym bagaem grzechw historii. Naleao lokalizowa zakady przemysowe zwane
kombinatami na terenach czysto rolniczych.
Prawdziwie totaln wizj doktryny miasta liniowego przedstawi Nikoaj A. Milutin: przemys mia
rozwija si wzdu torw kolejowych, rwnolegle do nich; po drugiej stronie strefy
zindustrializowanej biega autostrada, obsugujca oddalone okoo 500 m tereny zabudowy
mieszkaniowej; obywatele mieli 15-20 minut, aby dotrze do swojego stanowiska pracy: robotnicy
przemysowi do fabryk, robotnicy rolni na pole rozcigajce si po obu stronach pasma. Instytuty
naukowe, szkoy, obiekty administracji rozmieszczone byy - oczywicie - rwnolegle wzdu caego
ukadu. Wtrowa Milutinowi Ginsburg, ktry proponowa skasowanie dziedzictwa przeszoci,
rnicy midzy miastem a wsi. Jego projekt liniowego przeksztacenia Moskwy przewidywa dwa
szeregi cigncych si kilometrami jednopitrowych drewnianych domkw na supach. W przypadku
Magnitogorska autor przewidywa domki ustawione w szachownic. Na kadym kilometrze mia by
przystanek autobusowy i dom mieszczcy klub, fryzjera i stowk.


Rysunek 32 N. A. Milutin. Schemat linearnego planu miasta z roku 1930 dla fabryki traktorw w Wogogradzie: 1 - strefa
mieszkaniowa, 2 - ziele, 3 - strefa przemysowa, 4 - droga, 5 - kolej, 6 - administracja, 7 - park.

Le Corbusier, ktrego radykalizm zosta przelicytowany, pisa: Jeden z projektw dezurbanizacji
Maskowy przewiduje szaasy w lesie ze somy. To jest wspaniae ...lecz tylko dlatego, aby tam spdzi
jeden dzie wypoczynku w kocu tygodnia.
28
Polemika z Ginsburgiem i przeczucie, e zajmuje tak
czsto wymiewane - konserwatywne stanowisko, zmusia go do opracowania wasnej wersji
dezurbanizacyjnej. Wszystko cokolwiek robi, musiao by wysze, szersze, wiksze. Zaproponowa
wiec supertotalny ukad miasta liniowego Pary-Moskwa.

28
Tame, 8-9/1931, s. 321
Utopijne i nieliczce si z realiami spoecznymi i kulturowymi projekty musiay sprowokowa reakcje
wadz radzieckich. W roku 1930 przychodzi pierwsze ostrzeenie.


Rysunek 33 Le Corbusier - fragment miasta liniowego: 1 - kana, 2 - kolej, 3 - droga, 4 - zakady przemysowe, 5 - osiedle
mieszkaniowe, 6 - zespoy opieki spoecznej, 7 - tereny rolne, 8 - sport, kluby, biblioteki, szkoy itd.


Rysunek 34 Miasto liniowe od Atlantyku po Ural, od Morza Pnocnego do Aten, byo corbusierowsk odpowiedz na
propozycje Ginsburga i Milutina i miao zniszczy ujemne wpywy wielkiego (?) miasta.

W Uchwale Centralnego Komitetu Partii czytamy: Do rodzaju nieziszczalnych obecnie utopii zaliczy
naley projekty przewidujce natychmiastowe tworzenie na koszt pastwa osiedli komunistycznych
o kompletnym skolektywizowaniu wszystkich stron ycia, jak to: odywianie, wychowanie dzieci
w oderwaniu od rodzicw, administracyjny zakaz prowadzenia w rodzinach kuchni indywidualnych
itp. Wykonanie tych utopii nie liczcych si z materialnymi zasobami kraju i stopniu przygotowania
oraz upodobaniami i przyzwyczajeniami ludnoci moe spowodowa olbrzymie straty
i dyskredytowanie naszej socjalistycznej idei przebudowy spoeczestwa. Architekci winni unika
obracania si w dziedzinie fantazji, gdy prawidowe rozwizanie zagadnie moe da tylko architekt
istotnie znajcy tryb ycia przyzwyczajenia szerokich mas spoeczestwa.
29

Ostrzeenie zostao zlekcewaone.
Nie pomogo zaproszenie do pomocy czoowych przedstawicieli dwch najbardziej prnych
orodkw europejskich: Bauhausu i CIAM-u. Pord grupy architektw majcych pomc
w rozwizaniu problemw mieszkaniowych modej republiki znaleli si: Hannes Mayer i Ernst May.
Mayer reprezentuje ekstremalne tendencje Bauhausu, May - jeden ze wsporganizatorw II
kongresu CIAM-u we Frankfurcie nad Menem - potraktowa pobyt w Zwizku Radzieckim jako szans
dla realizacji idei, ktre zdefiniowa w projektowaniu prefabrykowanego miasta-ogrodu pod
Frankfurtem nad Menem. W cigu roku 1931 caa grupa projektuje osiedla dla 700 000 ludzi
w nowo powstajcych orodkach przemysowych Szczegowska, Kuniecka, Magnitogorska, Tirgany.
Jak w teoretycznym miecie dla dwch milionw Ludwiga Hilbersheimera z roku 1928, wszystkie
budynki postawione s na osi pnoc-poudnie, a kilometry drg s obudowane szczytami
prostopadle ustawionych jednostek mieszkaniowych.


Rysunek 35 J. J. Leonidow i Grupa OSA przedstawili projekt Magnitogorska w roku 1929. Dzisiaj, bogatsi o dowiadczenia
tamtych lat, moemy jedynie aowa, ze nie mamy takiej wiary w narysowany na papierze projekt. Moe (ale to spojrzenie
z innej strony) dobrze si stao, e nie wierzymy, i architekci mog kierowa, jak dyrygenci orkiestry, postpowaniem setek
tysicy ludzi.

Dwa lata po pierwszym ostrzeeniu, w roku 1933, wadze radzieckie, wykorzystujc prestiowe
znaczenie Midzynarodowego Konkursu na Paac Rad, wystpiy zdecydowanie przeciw utopijnemu
traktowaniu spoeczestwa. Decyzje te przeciy eksperymenty socjalne lub te przenoszenie
pomysw formalnych (urodzonych w innym klimacie i przy innej technice) w surowe warunki

29
Tame, s. 325
rosyjskiej zimy; przykad - przeszklony budynek Centrosojuzu w Moskwie autorstwa Le Corbusiera,
ktry nie przynis chway teoretykowi funkcjonalizmu. Wyguszona przez kilkanacie lat ariergarda
architektoniczna zaproponowaa formu monumentalizmu klasycznego. Ofiarowywaa ona
spoeczestwu i modej wadzy wszystko to, co mogo zaspokoi rozbudzone ambicje i marzenia
o paacach dla ludu. Le Corbusier pisa: W Moskwie, musz stwierdzi, decyzja jury bya podyktowana
czynnikami psychologicznymi. Ja rozumiem przyczyny, ale z odcieniem alu...
30



Rysunek 36 Projekt miasta-ogrodu (nazwanego tutaj zielonym miastem) Mikoaja adowskiego z roku 1930. Koncepcje
dezurbanizacyjne stay si inspiracj dla wielu projektw teoretycznych, w ktrych rola komunikacji zostaa w oczywisty
sposb przeskalowana. Nawrt tych tendencji obserwujemy w rozwizaniach urbanistycznych lat szedziesitych.

Utopijne projekty miast liniowych nigdy i nigdzie nie zostay zrealizowane, lecz mit yje i w jego
odbitym blasku pojawiaj si coraz to nowsze warianty.
W Polsce lat pidziesitych tendencje dezurbanizacyjne odczytujemy w wielu decyzjach
gospodarczych, lokalizujcych na terenach czysto rolniczych nowe zakady przemysowe czy nawet
miasta, a take w nazwaniu duych jednostek produkcyjnych - kombinatami. W latach
szedziesitych nawizaniem do tradycji utopii dezurbanizacyjnych byy projekty tak zwanych pasm
mieszkaniowych.
Kontynuuj one idee sformuowane w latach dwudziestych. Kilkadziesit lat pniej, bez caego
niezwykle istotnego bagau uwarunkowa socjalnych lecych u podstaw tamtych propozycji, stay
si utopiami, mona powiedzie, drugiej generacji. Niezalenie od tendencji, jakie reprezentuj,
czerpay swoje inspiracje z prac Ginsburga i Milutina, koncentroway si na rozwizywaniu
problemw formalnych i technologicznych w przekonaniu, e due musi by lepsze. Ekstremalna
wizja wiata (w ktrym decyzjami architektw skazuje si na likwidacj istniejce struktury miejskie)
zostaa zakorzeniona w umysach kilku nastpnych generacji. Zanegowanie idei miasta - siedliska
wszystkich niedogodnoci epoki przemysowej - stao si, jake czsto, podwiadomym celem

30
Le Corbusier, Oeuvre complte de 1929-34. Zurich 1956, s. 17
dziaalnoci urbanistycznej w wielu orodkach po drugiej wojnie wiatowej. Echami tych de byy
satelitarne osiedla-sypialnie, konkursy na centra miast koczce si propozycj wyburzenia starych
rdmie, stale powtarzajce si, wzorowane na pracach Le Corbusiera, zastpowanie istniejcych
struktur jednym lub kilkoma wysokimi budynkami. Przy osiedlu na Pradze narysowalimy ca
Warszaw,
31
stwierdza Syrkus w dyskusji pokonkursowej w roku 1949. Poczenie idei
dezurbanizacyjnych z wizj miasta-ogrodu Howarda ley u podstaw wszystkich propozycji
urbanistycznych Le Corbusiera. Autor kolejnych wersji przebudowy Parya w licie do Ginsburga pisa:
...Byem pierwszy, gdy przepowiadaem, ze miasto winno zmieni si w olbrzymi park.
32
Aeby to
uzyska, proponowa wysokie budynki mieszkalne. Miay one zaj jedynie 12% terenu. Reszt - 88%
- miay stanowi tereny parkowe, poniewa autostrady miay przebiega w powietrzu na
podniesionych o 5 m ponad terenem estakadach. Pozostay teren nie stanowi problemu, poniewa
domy zbudowane s w powietrzu na supach, a 12% gruntu, ktre pokrywaj, bdzie wolne: utworz
si kryte podwrza, wygodne pasae...


Rysunek 37 Osiedle Goldstein pod Frankfurtem nad Menem zostao zaprojektowane w 1928 roku przez grup Ernsta Maya
jako przykadowa realizacja nowego sposobu budowania przestrzeni miejskiej. Bloki mieszkalne, ustawione schematycznie,
wskazyway drog europejskim rozwizaniom urbanistycznym w latach 1956-1968.

Uchwalenie Karty Ateskiej zamykao heroiczny okres awangardy. W tym samym roku w Zwizku
Radzieckim zostaje dokonany zwrot w kierunku wartoci tradycyjnych, opartych na wzorcach
klasycystycznych; w Niemczech nowa wadza walk z modernizmem (symbolizowanym przez
Bauhaus) traktuje jako element programu politycznego. W pozostaych krajach europejskich widmo
zbliajcej si wojny hamuje wiksze przedsiwzicia urbanizacyjne.
Potem nastpuje druga wojna wiatowa.
W roku 1948 w Bridgewater w stanie Connecticut, niedaleko amerykaskiego domu Gropiusa
i siedziby nastpnej Ligi Narodw - ONZ, zebra si na swoje pierwsze po wojnie posiedzenie CIAM.
Jest to ju jednak pocztek jego koca. Spotkanie wykazao brak realnego programu dziaania. Szok
wojenny, wpyw zimnej wojny, a - co najwaniejsze - uwiadomienie sobie rnic powstaych
midzy rozwojem technologicznym Europy i Stanw Zjednoczonych, rozpoczy powolny proces
demistyfikacji idealistycznego marzenia.

31
Architektura. 7-8/1949, s. 208
32
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 247


Rysunek 38 Romuald Gutt i Jzef Jankowski. Pierwsza nagroda w konkursie architektonicznym na projekt dzielnicy
mieszkaniowej - Nowe Rokicie w odzi w roku 1928. Jest to przykad zafascynowania teoriami modernistycznymi na naszym,
rodzimym podwrzu.

Mona stwierdzi, e utopijny charakter Karty Ateskiej - bez adnych uwarunkowa politycznych
i ekonomicznych - by przyczyn upadku CIAM -u po drugiej wojnie wiatowej. Oceniajc w sposb
cyniczny sytuacj po roku 1945 naleaoby postawi tez, e awangarda mogaby marzy o wojnie
jako o rodku realizacji swoich celw. Zniszczona Europa potrzebowaa mieszka. Linie regulacyjne
pokryy ruiny. Przemys zbrojeniowy - przestawiony na cele pokojowe - rozpocz produkcj domw.
Powstaj nowe osiedla satelitarne. Sformuowana w Karcie Ateskiej idea miasta funkcjonalnego
z kubistycznie wyobraon zabudow rozpoczyna swj triumfalny marsz przez Europ. Kontrast
midzy starymi, zachowanymi lub odbudowanymi strukturami miejskimi a now zabudow
przepowiada kryzys idei modernistycznych. Coraz czciej w wiadomoci mieszkacw miasto
i osiedle znaczy co innego.


Rysunek 39 Osiedle Aleksander Polder (fragment) z roku 1955 Jacoba Bahemy i Johannesa van der Brocka byo
prezentowane na konkursie CIAM-u w Dubrowniku w roku 1956, jako wzr prawidowego wspycia zabudowy
wielorodzinnej i jednorodzinnej, jako reakcja (?) na corbusierowsk doktryn Karty Ateskiej.

Rozwizanie CIAM-u w Dubrowniku w roku 1956 to publiczne przyznanie si do klski. Wyoniona
w czasie kongresu-pogrzebu grupa dysydentw prbuje sztucznymi zabiegami reanimowa utopie
dezurbanizacyjne. Projekt zespou mieszkaniowego Aleksander Polder autorstwa Bakemy z roku 1956
(przedstawiony na ostatnim kongresie) jest prb reaktywowania zwizkw spoecznych
i przestrzennych. Nie mogo si to zakoczy sukcesem. Jako tworzywa uyto anonimowych bry bez
adnych symboli i informacji, zgodnie z kubistyczn koncepcj architektury z lat dwudziestych.
Nastpnym etapem - w roku 1961 - by projekt miasta niedaleko Tuluzy dla 100 000 mieszkacw.
Georges Candilis, Alexis Josic, Shadrach Wools podjli dyskusj z corbusierowsk doktryn segregacji
ruchu. Zaproponowali - co byo prawdziw rewolucj - powrt do tak zwanej uliczki pieszej i rn
intensyfikacj zabudowy, a narysowany plan naladowa ywe drzewo z pniem, konarami, gaziami
i limi grajcymi rol domkw. Czciowa realizacja projektu grupy Candilisa potwierdzia, ze by on
kontynuacj zasad definiowanych w latach dwudziestych: funkcjonalny podzia na strefy,
zaprojektowane za jednym zamachem miasta dla stu tysicy ludzi we wszystkich szczegach bez
moliwoci korekt i zmian, przyjcie zasady plastycznej moliwej do odczytania w makiecie,
a nieczytelnej w rzeczywistoci. Byo to przeduenie w zmodyfikowanej formie koncepcji miasta-
ogrodu. Projekt ten, szeroko publikowany, wywar duy wpyw na rozwj myli urbanistycznej lat
szedziesitych. Kolejno pojawiajce si realizacje udowadniay, e miasto-ogrd rozumiane jako
zbir samotnie stojcych w przestrzeni budynkw mieszkalnych nie tworzy rodowiska
urbanistycznego. Udane realizacje zabudowy mieszkaniowej w Finlandii nie zahamoway agonii.
Analizujc je bliej naley stwierdzi, e dopki starczao terenw lenych do wkomponowywania
w nie pocztwkowych domkw (na przykad Tapiola) tworzc miasto-las, a nie miasto-ogrd,
wyniki mona byo uzna za wspaniae. Te same budynki w bezdrzewnej przestrzeni obnayy
wszystkie braki corbusierowskiej koncepcji ville contemporaine.


Rysunek 40 Projekt Touluse Le Miraife z roku 1961. Georges Candilis, Alesis Josic i Shadrach Woods zaproponowali proces
planowania, ktry mia przypomina sposb ronicia roliny, a kady uyty element uzyskiwa mia podobn relacj
z przestrzeni otaczajc. Realizacja udowodnia, i zaoenie wszechogarniajcego schematu struktury urbanistycznej
czytelnej w makiecie nie musi da prawidowego efektu przestrzennego i spoecznego.


Rysunek 41 Motopia - nawizujca w nazwie do wyspy Thomasa More'a - zostaa opublikowana w 1961 roku. Jej autor,
Geoffrey Alan Jellicoe traktowa swoj propozycj rozwoju urbanistycznego Londynu jako prototyp dla innych miast.

Krach idei osiedla i miasta funkcjonalnego oraz zaamanie si mitu czystych stref przeznaczonych
dla jednego typu uytkowania z jednej strony, a z drugiej - praktyczne potwierdzenie klski
olbrzymich zespow mieszkaniowych, projektowanych jako scenografia przyszego szczcia dla
milionw, spowodoway charakterystyczn dla lat szedziesitych reakcj. W ekonomice nazywa si
to ucieczk do przodu: jeeli przedsibiorstwo jest zaduone, wwczas, w celu poprawienia jego
wynikw ekonomicznych, naley wicej poycza.


Rysunek 42 Projekt zabudowy zatoki Tokijskiej z 1960 roku. Kenzo Tange kontynuuje w innych warunkach ekonomicznych
i technologicznych idee dezurbanizacyjne z lat dwudziestych. Wysokie domy-komuny zostay tu zastpione wielkimi
rzebami, nawizujcymi w swojej formie do elementw tradycyjnej architektury japoskiej.


Rysunek 43 Jeden z wielu przykadw miast projektowanych na dnie mrz i oceanw. Jacques i Edith Pougerie narysowali
swoj ilustracj Utopii w roku 1974. Podobne projekty, rnice si jedynie form proponowanej zabudowy, pojawiy si
w latach szedziesitych.

Ten typ rozumowania lea u podstaw projektw futurologicznych tamtych lat.
Wie si to rwnie z tak zwanym drugim skokiem technologicznym. Pierwszy, okrelany przez
Raynera Banhama jako first machine age (pierwszy wiek maszyny), zainicjowa na pocztku lat
dwudziestych rewolucj architektoniczn, a take zaowocowa projektami, ktre sami autorzy
okrelali jako utopie. Przykadem moe by opis Utopii urzeczowionej Borisa Arwatowa z 1923 roku
opublikowany w Lefie: Miasto w powietrzu, miasto, ze szka, z azbestu. Miasto na resorach.
Wtpicym wyjania: W powietrzu - aby uwolni ziemi. Ze szka - aby uatwi budow. Na resorach -
aby uzyska rwnowag. W uzasadnieniu dodaje: Moj rzecz jest zaproponowa.
33
Potem kto
powinien to zbudowa. Jak? Z czego? Za co? Na te pytanie nie odpowiedzia ani Kenzo Tange,
projektujc w roku 1960 zabudow zatoki tokijskiej, ani Yona Friedman, rysujc w roku 1961
olbrzymi struktur przestrzenn, w ktrej mia si zmieci Pary; ani Paul Maymont marzcy
o wprowadzeniu ludzi na wody mrz i oceanw, zaludniajcy swoje Aqua City z roku 1966, ani Arata
Isozaki fotografujcy propozycje miasta-drzewa. Magazyny architektoniczne lat szedziesitych,
odpowiadajc na proroctwa demografw, przecigay si w publikowaniu propozycji. Tworzc
fizyczny ksztat, wizjonerzy zakadali jego akceptacj przez spoeczestwo. Marzono o moliwoci
idealnego modelowania i wiata, i ludzi; goszono tez, ze miasto jest systemem zwizkw
ekonomicznych: transportu midzy jednostkami i strefami; traktowano je jako rzecz fizyczn,
zapominajc lub co gorsza uwaajc za nieistotne, e miasto to take wartoci kulturowe i spoeczne.
Linie komunikacyjne przerzucajce setki pocigw, ciarwek, skrzyowania ze wiatami, samoloty,
promy, nie mogy - bo nie byy w stanie - zastpi innej - psychicznej i socjologicznej komunikacji

33
Artyci o sztuce, op. cit., s. 326
midzy mieszkacami a ich ulic. Wszystkie te dziaania przygotowyway grunt do prby nawrotu do
zasad projektowania regulacyjnego i do poszukiwania mechanizmw sterujcych procesami
urbanizacyjnymi. Nie wiemy, co myla Syrkus piszc w roku 1933: dziki waciwemu przygotowaniu
utopie architektoniczne stan si rzeczywistoci.
34
Moemy si jedynie domyla. Znamy za to
dokadn cen, jak pac i ludzie, i przestrze, gdy te utopie fragmentarycznie realizowano.


Rysunek 44 Arata Isozaki. W latach szedziesitych proponowa metobolistyczn wizj wiata; obecnie jest w awangardzie
Freestyle classicism.

Domy, paace, mieszkania
Mieszka brakowao zawsze, ale to, co przynis ze sob wiek pary i elektrycznoci przekraczao
swoimi rozmiarami powszechnie znane z przeszoci kopoty. Uprzemysowienie to take
przeksztacenie demograficzne. Trzeba powtarza znane fakty: ze wsi do fabryk pyn nieprzerwany
strumie taniej siy roboczej, tworzc nisko patny i bezdomny proletariat miejski wczesnego
kapitalizmu. Recepta Witruwiusza: budowa wyej, znajduje zastosowanie w fourierowskim paacu
dla ludu - kilkupitrowej kamienicy czynszowej. Od frontu fasady tworzyy i dekoroway ulic; od
zaplecza renta gruntowa podpowiadaa coraz cianiejsze zabudowanie oficyn. Powstaj podwrza-
studnie otoczone domami, w ktrych niekiedy nie wynajmowao si mieszkania ani nawet pokoju,
a jedynie zko i to na kilka godzin snu. Zapewnienie dachu nad gow dla wszystkich jest jednym
z celw doktryny socjalistw utopijnych, a take - co jest bardziej istotnym - staje si elementem
programu lewicy politycznej. Pojawiaj si ksiki opisujce egzystowanie biedoty. Gazety codzienne
prowadz na ten temat kampani, publikuj wypowiedzi znanych osobistoci, szukaj drg do
zaagodzenia kryzysu.
Opinia publiczna, zaalarmowana antyhumanitarnymi i urgajcymi elementarnym wymogom higieny
warunkom ycia, zmusza wadze wielu miast do tworzenia lokalnych programw budownictwa
mieszkaniowego. Zbiega si to w czasie z pocztkami wielkich przedsiwzi inynierii sanitarnej.
Otwieray one nowe moliwoci inwestowania kapitau prywatnego, powodoway spekulacj
gruntami, lecz take nie spotykan dotychczas szans na finansowe wykorzystanie przez wadze
miejskie terenw uzbrojonych dla wasnej polityki mieszkaniowej.

34
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 247


Rysunek 45 Na salonie jesiennym w 1922 roku Le Corbusier przedstawi swoje dwie najwaniejsze prace okresu
midzywojennego: miasto dla trzech milionw i projekt bloku mieszkalnego. I jedna i druga propozycja do chwili obecnej
zaowocoway tysicami powtrze. Powtrzenia znamy, dyskusja musi si skoncentrowa na prototypach.

Zwiksza si skala przedsiwzi budowlanych. Dom - nawet kilkupitrowy - zostaje w wielu
przypadkach pozbawiony swojego wyjtkowego znaczenia, przekazywanego przez histori i tradycj.
Architekci i wykonawcy uzyskuj zlecenia na projektowanie i realizowanie caych zespow. Proces
ten, animowany przez wacicieli zakadw przemysowych, kontynuujc owenowsk ide wsplnoty
produkcyjnej, krok po kroku stawa si celem polityki komunalnej miast. W samej nazwie
budownictwo komunalne zostaa zawarta idea tanich i standardowych mieszka dla biednych
anonimowych uytkownikw.
Okoo roku 1880 powstay waciwie wszystkie archetypy budownictwa mieszkaniowego znane nam
w wieku dwudziestym: galeriowce - traktowane jako rozwizanie interwencyjne dla najuboszych,
budynki sekcyjne - zoone z identycznych jednostek funkcjonalnych opartych na zgrupowanych
wok klatki schodowej mieszkaniach, korytarzowce - mieszczce po kilkanacie lokali dostpnych ze
wsplnej przestrzeni komunikacyjnej; podstawowe elementy funkcjonalne skadajce si na obraz
dziewitnastowiecznej oficyny i podwrza-studni.
Coraz czciej stwierdzamy konieczno przypomnienia sobie tamtych lat i tamtych prb.
Jest rzecz bezsprzeczn, i historia budownictwa mieszkaniowego od roku 1880 do 1939 wymaga
waciwego nawietlenia, poniewa publicystyka (szczeglnie w latach szedziesitych) uzurpowaa
sobie prawo wycznoci do okrelania, co byo dobre, a co ze w budownictwie masowym. Nawet
oczywiste fakty zostay zasypane papierem i skazane na zapomnienie. Bardzo dugo przekonywano
nas, i awangarda architektoniczna okresu midzywojennego nie tytko jako pierwsza postawia
pytanie jak? - ale i znalaza na nie odpowied. Opracowania historyczne do koca lat
pidziesitych pozostawiay w cieniu oczywiste prawdy: nowoczesnych obiektw w latach
trzydziestych byo bardzo mao. Codzienno to tradycyjnie rozumiane budynki tworzce pierzeje
zabudowy ulicznej, ktrych projektowanie podlegao wszystkim dawnym prawom i reguom.
Konieczno poszanowania praw regulacyjnych, bronicych interesw ssiadw z prawej i lewej
strony, zmuszaa architekta do kontynuacji zabudowy obrzenej, a wykonanie planu stawao si
spraw wyboru jednego z kilku wariantw lokalizujcych klatk schodow.
Demonta regulacji urbanistycznej sprawi, e kamienica czynszowa ze lepymi bocznymi cianami
zacza wyglda miesznie i aonie. Naleao stworzy i stworzono nowy archetyp budynku
mieszkalnego, bez kontekstu, traktowanego jako przedmiot do postawienia gdziekolwiek.
Pojmowanie urbanistyki jako zbioru niezalenych elementw narzucio w rozwizaniach
architektonicznych tendencj do postpowania po rzebiarsku ze wszystkimi elewacjami budynku.
Zerwanie z dawnymi reguami zmusio do szybkiego poszukiwania innych. Teorie funkcjonalistyczne,
szczeroci konstrukcyjnej - rozwinitej pniej w strukturalizm, to nic innego jak prby znajdowania
uzasadnie oparcia si na staym gruncie jakiej doktryny.
Theo van Doesburg, Gerrit Rietveld i Mies van der Rohe badaj jzyk neoplastyczny De Stijlu: Adolf
Loos realizuje wille Steinera, chcc przekona siebie i innych, e mona budowa bez ornamentu; Le
Corbusier kadym swoim nowym projektem demonstruje przywizanie do purystycznej wizji wiata
wypenionego obiektami typowymi, a jego domy zaczynaj peni funkcj rekwizytw: butelek, fajek,
skrzypiec lub szklanek na podobnie z Ozenfantem tworzonych kompozycjach malarskich. Kady
budynek, niezalenie od jego znaczenia i skali, by wyjtkiem zapowiadajcym nowe i mia za
zadanie zdominowa i zawadn otaczajc go przestrzeni.


Rysunek 46 Maison Citrohan nad brzegiem morza.

Przykadem (jednym z wielu) z czasw nam ju bliskich, bo z roku 1949, moe by postpowanie
Syrkusa. Projektujc teatr w odzi niszczy wszystko dookoa, poniewa: Dochodzi do niego musimy
przez obrzydliwe korytarze ulic dzkich. Ojcowie miasta odzi nie rozumiej zapewne, e w
Warszawie burzy si szereg budynkw, chocia Warszawa ma ich tak mao. Zarzutem stawianym
naszej pracowni byo to, e nie liczylimy si z istniejc zabudow i wyburzylimy otoczenie. Teatr
jest punktem spoecznym i miejscem propagandy sztuki, ktra rozwija ludzi. Podobnie, jak organizuje
ludzi, ktrzy tam przychodz, musi organizowa rwnie wszystko, co koo niego si znajduje. Dlatego
wszystko wyburzylimy. Dominuje teatr.
35

Pogldy na rol budynku w przestrzeni, ekstremalnie wyraone na przekadzie teatru, obowizyway
przy innych obiektach, take w mieszkaniwce.
W latach dwudziestych program budowy dachu nad gow uzyska rol narzdzia do rozbijania
starych przyzwyczaje. Mam coraz wiksze przekonanie, ze w rzeczywistoci mniej chodzio

35
Architektura, 7-8/1949, s. 226
o mieszkania jako takie, a bardziej o znaczenie, jakie bdzie peni budynek w nowym porzdku
przestrzennym wiata epoki przemysowej oraz jacy ludzie bd tam y i odpoczywa.
Podstawowe pytanie tamtego czasu: dom czy mieszkanie? - nie stanowio problemu dla awangardy.
Odpowiedziano: - mieszkanie!


Rysunek 47 Maison Citrohan w osiedlu Werkbundu - Weisenhoff w Stuttgarcie. W 1928 roku Le Corbusier wybudowa
pomnik projektu typowego.

Koleiny dla przyszego projektowania wyobi Le Corbusier. Rzadko ktra jego praca miaa tak wielki
wpyw na pogldy architektoniczne jak opublikowany w roku 1922 projekt immeuble villas (mona
to przetumaczy jako apartamenty wasnociowe lub prociej: blok mieszkalny) Wedug Le
Corbusiera Blok mieszkalny proponuje formu nowego sposobu mieszkania w wielkim miecie. Kade
mieszkanie jest, w rzeczywistoci, maym domem z ogrodem, usytuowane bez znaczenia czy wyej,
czy niej.
36
W uzupenieniu programu mieszkaniowego, w parterze sytuowa usugi handlowe, sale
gimnastyczne i ywienie. Nastpio tutaj charakterystyczne przeksztacenie idei Howarda. Kade
mieszkanie miao zapewnion du loggi zwan ogrodem. Ju nie miasto-ogrd, a mieszkanie-
ogrd miao zapewni szczcie przyszym uytkownikom. Trzy lata pniej, w nastpnej wersji
immeuble villas Le Corbusier prezentuje swoj doktryn w sposb ostateczny. Pawilon L'Esprit
Nouveau na wystawie sztuki dekoracyjnej to zrealizowany w naturalnej skali przykad podstawowej
komrki; wiele takich komrek skada si na blok mieszkalny. Miasto na trzy miliony demonstrowane
na cianach przykadu to zbir blokw; miasto-ogrd i mieszkanie-ogrd uzyskao tutaj swj
najbardziej totalitarny i przeraajcy portret. Nasuwa si tu wiele pyta: dlaczego nie mona byo
projektowa domw niskich, dlaczego nie wykorzystano dowiadcze Stanw Zjednoczonych, gdzie
problemy budownictwa mieszkaniowego rozwizano za pomoc zabudowy jednorodzinnej?
Poniewa nie pozwalaa na to tylko i wycznie postkubistyczna wizja wiata zabudowanego wielkimi
bryami. To wanie w roku 1925 Le Corbusier pisa: (...) skala urbanistyczna budynkw musi
w przyszoci wzrosn. Jest oczywistym, i budynki musz cofa si dalej i dalej od ulicy, tworzona

36
Le Corbusier, Oeuvre complte de 1910-1929. Zurich 1956, s. 41
w ten sposb przestrze bdzie wiksza i wiksza, bdziemy mogli budowa wyej, dwukrotnie,
trzykrotnie wyej od istniejcego obecnie limitu wysokoci.
37
Koncepcja bloku mieszkalnego
z przywizanymi do niego podstawowymi usugami zainspirowaa najbardziej radykalne skrzydo
awangardy w porewolucyjnej Rosji do stworzenia domw-komun. Zachynicie si zmianami
spoecznymi doprowadzio do wykrystalizowania pogldw skrajnych. Boris Arwatow pisze w Lefie
w roku 1923 o romantyzmie komuny, a nie idylli zacisznego gniazda
38
, a El Lissitzky w 1930 roku
gosi: Punkt cikoci przesun si z intymnoci i indywidualnoci na momenty oglne i na wielo.
39

Wszystkie domy-komuny powielay corbusierowski schemat immeuble villas. Kondygnacje miay
powtarzajce si minimalne pomieszczenia do mieszkania, dostpne z wewntrznego korytarza, oraz
stref obsugujc. W zalenoci od rozwizania, bya to tylko kuchnia przeznaczona do
przygotowania najprostszych posikw lub te kuchnia i sanitariaty. Inne usugi: stowka,
pomieszczenia socjalne, miejsca opieki nad dziemi, kioski znajdoway si w niezalenych obiektach
niskich doczonych do zasadniczej, wielopitrowej bryy. Waciwie chciaoby si rzec, e to ju tylko
historia, Le Corbusier nie zrealizowa swych projektw, wadze radzieckie w roku 1933 zdecydowanie
sprzeciwiy si traktowaniu mieszkaca jako krlika, mieszkania jako klatki, a domu jako ich zbioru.


Rysunek 48 Le Corbusier - willa Savoye w Poissy. Lata 1929-1930. Podpis w Oeuvre complte pod tymi zdjciami
informowa krtko: Dom jest obiektem postawionym na ziemi w rodku pejzau.

Czy naprawd?
Nie rozliczony teoretycznie okres 1917-1933 pozwoli w roku 1963 zaprojektowa i zrealizowa w
Gdasku na Szuwarach dwa budynki - skarykaturyzowane repliki tamtych czasw. Minimalne
mieszkania dostpne byy ze wsplnego korytarza, sanitariaty zostay zlokalizowane przy klatkach
schodowych. Konieczno przeprojektowania tych budynkw-widm z przeszoci, to memento

37
Tame, s. 98
38
Artyci o sztuce, op. cit., s. 324
39
Tame, s. 344
pouczajce, i w ideach artystycznych trudno jest powiedzie, co jest przeszoci, a co
teraniejszoci i przyszoci.


Rysunek 49 Szkic Le Corbusiera proponujcy zaadaptowanie willi Savoye jako typowego projektu powtrzonego
siedemnacie razy w osiedlu domkw jednorodzinnych w okolicy Buenos Aires.

Podany przykad jest bezspornie jednym z najbardziej skrajnych. W chwili obecnej nikt ju nie
naladuje domw-komun, ani te nie stara si gosi utopijnych hase uniformizmu i bezosobowoci.
Dyskusyjna pozostaa sama koncepcja domu, wynikajca z gboko zakorzenionej Ideologii
modernizmu. Na kolejno nastpujcych kongresach CIAM-u stawiano znaki drogowe, kierujce
jeszcze dzi wieloma naszymi krokami. Pierwszy kongres w La Sarraz w roku 1928 by protestem
przeciwko staremu i stworzeniem zasad organizacyjnych caego ruchu nowoczesnego.


Rysunek 50 W Bloku Marsylskim dom zosta utosamiony z mieszkaniem, Sta si jedn z wielu komrek do wynajcia. Le
Corbusier porwna, mieszkania do butelek ukadanych na stojakach do leakowania wina...

Drugi kongres we Frankfurcie nad Menem w roku 1929 zdefiniowa koncepcje mieszkania jako die
Wohnung fr das Existenzminimum. Uczestnicy podpisali si pod pogldem, e zadaniem architekta
jest zaspokajanie najbardziej podstawowych potrzeb czowieka.
Trzeci kongres w roku 1930 w Brukseli za swj temat obra take mieszkanie. Okrelono jednak
funkcj, jak ma ono peni: zerwanie istniejcych struktur urbanistycznych i zastpienie ich nowymi,
wywodzcymi si z odmiennego pogldu na rol miasta.


Rysunek 51 Blok Marsylski. Realizacja w latach 1949-1952. Samotnie stojcy w przestrzeni obiekt typowy (dugo 156 m,
gboko 24 m, wysoko 56 m) jest efektem poczenia doi dezurbanizacyjnych z postkubistycznym widzeniem wiata.

Anonimowy sprawozdawca, ktrym by prawdopodobnie Syrkus, pisa w Architekturze i
Budownictwie w roku 1931: Temat by traktowany w cisym zespoleniu z kwesti budowy miast.
Mieszkanie najmniejsze ma bowiem racj bytu tylko wtedy, o ile stanowi komrk racjonalnie
pomylanego racjonalnego osiedla czy miasta (...) Pod tym ktem widzenia rozpatrywano moliwo
zabudowy niskiej, redniej, wysokiej, ktra miaaby si sta skupieniem standardowych mieszka
najmniejszych.
40

Czwarty kongres wieczcy ca akcj Kart Atesk w roku 1933 zamyka heroiczny okres CIAM-u:
potem nastpuje ju tylko powolna demistyfikacja Utopii.
Cztery pierwsze kongresy CIAM-u to prolog dramatu pod nazw Dom. Poszczeglne akty sztuki to
wielkie osiedla-sypialnie, epilog to wysadzenie blokw mieszkalnych w St. Louis w 1972 roku.
Dzisiaj jestemy przekonani, i zostalimy uodpornieni na naladowanie tendencji
wykrystalizowanych w najbardziej ofensywnym okresie historii CIAM-u. Moe tak i jest. Czas w takim
razie zaj si metodami, ktre proponowano dla zrealizowania powzitych zamiarw.
Wiele mitw i nieporozumie naroso wok rnic, jakie istniay midzy propozycjami wywodzcymi
si z krgu Bauhausu i L'Esprit Nouveau. Wydaje si, e obie grupy dyy do tego samego celu:
jednostki mieszkaniowej. Rnice zaczynay si dopiero przy wyborze drg prowadzcych do jej
realizacji. L'Esprit Nouveau, a waciwie Le Corbusier i zgrupowani wok niego modzi architekci,
widzieli szans zmienienia istniejcego wiata przez wielokrotne powtarzanie projektu
elementarnego, a waciwie adaptowanie projektu typowego. Ten sam Maison Citrohan z roku
1920, ktrego nazwa nawizuje do popularnej marki samochodu, jest rysowany nad brzegiem morza,
w lesie, w zabudowie rdmiejskiej.

40
Architektura i Budownictwo, 2/1931, s. 62


Rysunek 52 Projekt konkursowy na budynek Teatru Wielkiego w odzi w roku 1949 posuy Helenie i Szymonowi Syrkusom
jako pretekst do przeprojektowania caego obszaru. Ulice dziewitnastowiecznej odzi zburzono; w projekcie zastpiono je
pejzaem architektonicznym osiedla mieszkaniowego.

Kiedy nadarza si okazja. Le Corbusier realizuje go w roku 1928 na wystawie Verkbundu w osiedlu
Weisenhoff na przedmieciu Stuttgartu. Dwie rwnolegle ciany none mogy by, wedug sugestii
autora (majcego opini fanatyka walczcego o zgodno funkcji i konstrukcji), wykonane z rnych
materiaw, z cegy, betonu, nawet ze stali: wany by jedynie nie zmieniony w stosunku do
pierwowzoru wygld zewntrzny.
Ville Savoye z lat 1929-1931 Le Corbusier proponuje powtrzy siedemnacie razy w maym zespole
urbanistycznym Rio de Janeiro. Nie przeszkadza mu w tym ant inny klimat, ani inny kontynent, ani te
gbokie rnice midzy przyzwyczajeniami Brazylijczykw i Francuzw.
Unit d'Habitation (pierwsza realizacja w Marsylii w latach 1947-1952) to rwnie projekt typowy.
Autor przewidywa jego powtrzenia w Marsylii; dokona adaptacji w Firmini i w Nantes, osiem razy
przewidzia w projekcie urbanistycznym Saint Die z roku 1945, dziewi razy w La Rochelle w roku
1946, dwa razy w projekcie konkursowym dla Strasburga w roku 1951.
Projekt typowy wprowadzony przez la Corbusiera do wiadomoci caej generacji architektw sta
si w Polsce uzasadnieniem moralnym dla akcji utypowiania przedszkoli, szk, obkw, domw
mieszkalnych itd. Jest charakterystyczne, e okres socrealizmu - walczc z formalnym jzykiem
architektury midzywojennej - przej od niej ideologi typowoci, inicjujc proces opracowywania
wzorcowych budynkw do powtarzania. W polskiej historii po roku 1956 zafascynowanie okresem
midzywojennym przejawiao si w rozpowszechnianiu idei typowoci. By to okres panowania
powtarzanej architektury Jerzego Czya, Stanisawa Furmana i Andrzeja Skopiskiego oraz realizacji
pogldu Syrkusa, e tylko wieowiec organizuje przestrze.
41
Wtrny, znajdujcy si pod wpywem
ideologii konstruktywistycznej Bauhaus za narzdzia uzna poszukiwanie sposobw budowania.
Dyrektorzy szkoy: Walter Gropius, Hannes Mayer i Mies van der Rohe kontynuowali pragmatyczny
kurs rozpoczty wspprac z Werkbundem; w przemyle widzieli si i przyszo. Dzisiaj, inaczej
patrzymy na czas miniony. Alternatywa: blok mieszkalny czy dom jednorodzinny nie musi by
wyborem midzy starym i nowym. Projekt typowy, a indywidualny to dyskusja z corbusierowskim
widzeniem wiata, analiza przydatnoci systemw budowlanych, to rozliczenie si z mitem
Werkbundu i Bauhausu. wiadomo roli, jak odegray tendencje dezurbanizacyjne, zada, jakie
miay speni w zilustrowaniu Utopii projekty typowe i wielki przemys budowalny, pozwala nam
w sposb bardziej wiadomy okrela nasz stosunek do wielkich przemian, jakie si dokonuj
w architekturze wiatowej. Inaczej patrzymy na dziedzictwo socrealizmu i na informacje o
dokonaniach awangardy architektonicznej lat ostatnich. Potwierdzaj atrakcyjno mylenia
klasycznego w kadym czasie i przy uyciu kadej technologii, zapraszaj do stale toczcej si dyskusji
o socrealizmie. Moemy zobaczy, e wikszo postmodernistycznych domw mieszkalnych to
samotnie stojce obiekty, z rnym wzornictwem, ale kontynuujce narzucony rytua budynku bez
kontekstu, e ich indywidualizm jest tak samo zabjczy dla miasta jak uniformizm blokw.
W przeszoci Syrkus pisa: Brak zdrowej podstawy spoecznej, brak czynnika masowoci odbiera racj
bytu zawodowi architekta.
42
Dzisiaj mamy prawo zadawa pytanie: jakiej masowoci? jakiemu
architektowi? jakiej estetyce?

III. Mity i utopie nowej estetyki

Idea i forma
Dzisiaj nowe nie znaczy automatycznie lepsze. Coraz czciej ogldamy si do tyu, na czasy
minione, poszukujemy w historii inspiracji i pewnoci, czasem po prostu wzorcw lub gotowych
rozwiza. Bywa, e powrt do tradycji wymaga wysiku porwnywalnego jedynie do zmaga, jakie
si toczyy przy odrzucaniu caego teoretycznego dorobku dawnej estetyki. Nie mona - ot tak sobie -
cofn wskazwek zegara. atwiej zastosowa dosownie przeniesiony z przeszoci detal lub szczeg
starego budynku; trudniej posugiwa si zasadami bdcymi dla wczesnych twrcw abecadem,
reguami, wytycznymi...
Jakie to byy zasady? Co pozwolio - pomimo rnic wynikajcych z odmiennoci ludzkich osobowoci,
krajw i epok - utrzyma jednolit lini rozwojow sztuki a do koca dziewitnastego wieku? Na te
pytania analiza stylistyczna poszczeglnych okresw historycznych nie daje odpowiedzi, poniewa
kady styl ma tendencj do wyradzania si i przeksztacania. W polu naszego zainteresowania musz
si znale zasady generalne, w ramach ktrych mog pojawi si rne style, a nie formuy kierujce
si prawami popularnoci i mody.
Henri Sauvage, zaniepokojony zelizgiwaniem si estetyki modernistycznej na drog stereotypowych
rozwiza, pisa w roku 1933: (...) Formua jest bowiem tylko wzorem do rozwizania jednego lub

41
Architektura, 5-6/1949, s. 208
42
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 246
kilku zada... Zasada za pozwala rozwizywa zadania rozmaite. Zasada tem jest podniejsza (...), im
oglniejsze s jej zastosowania.
43



Rysunek 53 Kompleks religijny w Angkor (XII w. n.e ). Wszystkie zasady tworzce architektur okrelon-porwnywaln, to
znaczy elementy informacji i symbolu, oraz sposoby projektowania planu moemy spotka take na innych kontynentach.


Rysunek 54 Rysunek rekonstrukcyjny wityni krlowej Hatszepsut - rok 1480 p.n.e. Przykady z Egiptu, Meksyku, Azji
poudniowo-wschodniej wskazuj na podobiestwa strukturalne dawnej architektury: osiowo, proste formy geometryczne,
dekoracja.

Zasady tak uniwersalne musiay si opiera (i opieray si) na ideach bdcych w krwiobiegu naszej
cywilizacji. Aeby je przypomnie, naley na pocztku powoa si na zdanie przypisywane
Sokratesowi: wiedza jest cnot. To ono wpyno na zbir zasad okrelanych czsto jako Wielka

43
Architektura i Budownictwo, 7/1932, s. 211
Teoria Estetyczna Przeszoci. J sam zawdziczamy Platonowi i jego uczniom. Przez wieki platonizm
by ojcem duchowym powszechnych pogldw na istot pikna. Kady okres bra z niego, co uwaa
za celowe; zasadniczy zrb teorii pozostawa nienaruszony.
Dla Platona idea bya najwaniejsza. wiat rzeczywisty - odczytywany przez czowieka za pomoc
zmysw - by jedynie niedoskonaym i wci zmieniajcym si jej obrazem. Idea moga, przez
koneksje z absolutem, zaj myli i czas mdrca. Kada prba jej przedstawienia za pomoc kamienia
(kruszejcego od wiatru i deszczu), koloru (powiejcego od wiata), kreski (ulegajcej atwo zatarciu
i zniszczeniu) bya skazana na niepowodzenia. Dlatego - jeeli jakiemu artycie udao si zbliy do
idei przez swoje dzieo - inny, naladujcy go, zblia si do doskonaoci w tym samym stopniu,
w jakim to zrobi prekursor. Tak rozumiana dziaalno artystyczna waciwie wymuszaa
naladownictwo, sankcjonowaa je, popieraa i oczywicie - teoretycznie uzasadniaa. Giorgiasz -
sofista i pionier estetyki - okrela rzeb, malarstwo i architektur jako sztuki odtwrcze, poniewa -
w swojej istocie - maj zapisan konieczno kontynuacji dziaa swych poprzednikw. Idea
wizerunku czowieka, domu, wityni, miasta... wszystkie idee wiata rzeczywistego czekay na
twrcw, uczcych si rzemiosa przez kopiowanie sposobw, w jaki zostay rozwizane poprzednie
podobne zadania artystyczne.


Rysunek 55 Tablica informacyjna obrazujca zasady budowy greckich placw i sposoby projektowania budynkw. Andrea
Palladio utrwala na gruncie europejskim tendencje powszechnie spotykane.

Na wielko Praksytelesa lub Lizypa skadaj si tysice anonimowych poprzednikw,
dopracowujcych posg po posgu, wzorzec obowizujcy w sztuce europejskiej waciwie po dzie
dzisiejszy. Idea wityni znosia wszystkie transformacje powodowane przez zmieniajce si porzdki
architektoniczne, a w swojej podry w czasie moga by Partenonem, romask bazylik, gotyck
katedr i klasycystycznym kocioem: zawsze z wejciem od czoa i otarzem koczcym wntrze.
Pogldy Platona, rozdzielajce wiat na doskonae idee i nie doskonae ich zobrazowanie, mona
obserwowa nawet u jego opozycjonistw. Arystoteles - mimo, e spiera si z Platonem - by jego
uczniem i kontynuatorem. Wprowadzi do naszego sownika estetycznego pojcie formy. Znaczya
ona dla niego tyle, co dla Platona idea. Traktowa j jako realny odpowiednik kadego pojcia. To
z otoczenia artysta mia czerpa wzorce i szuka rde wszelkiej inspiracji. Dla Arystotelesa sztuka
bya naladownictwem natury, rozumianej jako jedno wiata zaistniaego i przeksztaconego przez
ludzi. Twrca wybiera z niego formy, dziki swym umiejtnociom przedua ich panowanie, by
odpowiedzialny za ich obecno w przyszoci. Platon i Arystoteles zbudowali ideologiczne
podstawy estetyki Wielkiej Teorii opartej na kontynuacji. Ofiarowali pokoleniom szanse tworzenia
wasnych dzie w cisym powizaniu z ich wasnym rodowodem cywilizacyjnym. Ambasadorami myli
wielkich ojcw byy najpierw legiony rzymskie, a potem caa doskonaa organizacja
chrzecijastwa, poniewa Koci, zajty sprawami wiary, przej zasady Wielkiej Teorii bez
zasadniczych zmian i przeksztace. Nie podwayy ich nawet odkrycia naukowe ani rozwj techniki.
Zostay dopiero demonstracyjnie zanegowane przez generacj stawiajc sobie za cel zbudowanie
zupenie innego, nowego wiata. Przypisanie kademu pojciu jego idei i jego Formy leao u podstaw
zasad obowizujcych w sztuce.
Pierwsz z nich (w moim przekonaniu) bya zasada: cao i szczeg.
Idealistyczna wizja wiata zakadaa jego hierarchiczny porzdek: piramid wartoci, okrelajc
dokadnie poszczeglne poziomy znacze, wzajemne wpywy i relacje... budowaa drabin
o szczeblach zrozumiaych dla wszystkich: spoeczestwa i twrcw.


Rysunek 56 Rzut katedry w Salisbury -Anglia, 1220-1270. Przykad dobudowywania samodzielnych czci do zasadniczej
bryy, przy stosowaniu regu osiowego rozwijania ukadw dodatkowych.

Andrea Palladio w Czterech ksigach o architekturze pisa: Pikno wyniknie z piknych form
i waciwego stosunku caoci do czci, czci pomidzy sob oraz czci do caoci, albowiem
budowla powinna si przedstawi jako cakowity i skoczony organizm, w ktrym jeden czonek
odpowiada drugiemu, a wszystkie s potrzebne w zamierzonej caoci.
44

Podobne wskazwki znajdujemy u Witruwiusza, Albertiego, a take u wszystkich kontynuatorw do
koca dziewitnastego wieku. Zawsze cz skadowa budynku bya odrbnym bytem, niezalenym
od drugiego. Wszystkie w sumie tworzyy cao, ktrej wykadnikami byy: spokj, harmonia,
kontynuacja. Dzieo przekazywao widzowi przekonanie o przekroczeniu ludzkiej miary, umys musia
jednak mie pewno, gdzie si j przekracza i z czym artysta walczy, co uzyskuje; w efekcie byo to
stae odwoywanie si do wzorcw znanych i zaakceptowanych powszechnie. Podany przykad
dotyczy budynku; identyczne zasady obowizyway przy tworzeniu miasta, poniewa: (...) dom jest
maym miastem. Budujc go trzeba wic wzi pod uwag wszystko to, co si odnosi do budowy
miasta (...)
45

Zasada cao - szczeg miaa swoje konsekwencje praktyczne we wszystkich skalach
projektowania. Miasto jako cao skadao si ze szczegw - budynkw. Regulacja
urbanistyczna kodowaa ten podzia jak prawo. Zapisywaa relacje midzy wikszym i mniejszym,
pozostawiajc - co jest istotnym - zupen swobod rozwizywania w ramach szczegu. Tak
powstay wszystkie historyczne centra miast, gdzie dom gotycki, renesansowy, barokowy i klasyczny
istniej obok siebie, a ich suma tworzy niezapomniany nastrj tak chtnie wspominany przez
turystw zafascynowanych rnorodnoci w jednoci. Zakwestionowanie zasady cao - szczeg
otworzyo drog dla niszczycielskich przykaza Karty Ateskiej. Musiao min wiele czasu, aeby w
Karcie Machu Picchu (1978) znalazy si sowa nawoujce do powrotu: Nadszed czas zwrcenia si
do architektw z apelem, aby uwiadomili sobie w peni historyczny rozwj ruchu wspczesnego i by
przestali powiela przestarzae krajobrazy miejskie, uoone z monumentalnych pude, pionowych
i poziomych, matowych, lnicych lub przezroczystych. Nowa urbanistyka domaga si cigoci
zabudowy, ta za zakada, e kady budynek nie jest obiektem skoczonym, a jedynie elementem
owego continuum i e musi nawiza do innych elementw, aby uczyni wasny swj obraz penym.
46

Projektowanie i budowanie byo wypenieniem swoj sztuk p pozostawionych przez innych
w ramach wikszej caoci. Sie ulic dzielia miasto na kwartay zabudowy, dziaki okrelay wielko
budynkw, fasady krojone w pionie pilastrami, kolumnami i przyporami, a w poziomie - gzymsami
wytwarzay samodzielne rejony w ramach caej paszczyzny, wypeniane nastpnie niezalen
stylistyczn treci podporzdkowan znaczeniom symbolicznym.
Podobnie rozwizywano szczegy.
Wszystkie te znakomicie funkcjonujce w przeszoci zasady projektowania wielostopniowego zostay
zastpione w latach dwudziestych projektowaniem jednostopniowym, gdzie miasto i obiekt stay si
kompozycjami zaprojektowanymi od pocztku do koca wedug zasady cao - ale moja. Kiedy
w kociele gotyckim mona byo pomieci renesansowy obraz, wybudowa barokowy otarz lub
kaplic, klasycystyczny nagrobek. Wyobramy sobie, e dzisiaj na jednej ze cian corbusierowskiej
kaplicy Ronchamp proboszcz chciaby wybudowa otarz lub te powiesi obraz. Jest to po prostu
niemoliwe.


44
Andrea Palladio, Cztery ksigi o architekturze. PWN, Warszawa 1955, s. 10
45
Leone Baptists Alberti, Ksig dziesi o sztuce budowania, PWN, Warszawa 1960, s. 189
46
Architektura, 9-10/1978, s. 16

Rysunek 57 Opera paryska Charles'a Garniera wybudowana w latach 1861-1874. Analiza planu wykazuje podobiestwa
z antykiem (co jest zrozumiae), lecz take i z gotykiem.

Podobne emocje wzbudzay uprzednio prby amania zasady cao-szczeg.
Podawany wielokrotnie jako przykad oportunizmu i zacofania list artystw protestujcych przeciw
wiey Eiffela jest przykadem niezrozumienia ich intencji lub te celowym przeinaczeniem faktu. Nikt
nie kwestionowa konstrukcji stalowej wiey - symbolu, ani te nie wypowiada si przeciwko nowym
materiaom (jak nam to prbuje wmwi Giedion), protestowano przeciw skali nowego elementu,
amicego przez swoj arbitralno - sylwet caego Parya. Zachwyt awangardy nad dzieem Eiffela
wynika - jak mona przypuszcza - z przesanek ideowych. Preferowano wszystko, co rozbijao
tradycyjne poczucie adu i pikna.
Jednoczenie z zasad cao-szczeg obowizywaa druga - rwnie istotna: porwnywalno.
Aeby zbliy si do absolutu formy, dzieo musi by porwnywalne, a ch kontynuowania
dotychczasowych prb stanowia ramy dla wszystkich nastpnych dziaa: ja osobicie coraz bardziej
przychylam si do stwierdzenia, e porwnywalne znaczyo rwnoczenie okrelone. Zasada
porwnywalne-okrelone doprowadzia do stworzenia formalnego jzyka, przeksztacajcego si
w czasie wielokrotnego stosowania w kod symboliczny elementw skadowych budynku i miasta,
informujc o wszystkich charakterystycznych punktach okrelajcych poszczeglne caoci.
Przykadowo: obiekty wyjtkowe mwiy o roli i znaczeniu miasta; rozbudowane naroniki domw
zlokalizowanych na skrzyowaniu ulic wskazyway na ich znaczenie przestrzenne. Kady, niezalenie
od wyksztacenia, architekt, majster lub rzemielnik wiedzia, e budujc dom musi podkreli
wszystkie krawdzie koczce bry i oznaczy gwne wejcia oraz otwory okienne wedug
gradacji ich wanoci: front, oficyna, klatka schodowa, suterena: niezalenie czy byo to w gotyku,
romaszczynie czy w rokoku. D - styk z ziemi - uzyskiwa (w zalenoci od decyzji) mniej lub
bardziej rozbudowan stref cokoow.
Gra - kontakt z niebem - to dekorowana w rnorodny sposb attyka.
Naronik - przecicie si dwch pionowych paszczyzn - zmusza do opracowa projektowych nie
pozostawiajcych wtpliwoci, e forma ta jest okrelona i porwnywalna z innymi.
Najczystsze formuy porwnywalnoci dziea oferowaa matematyka. Pocztki dali pitagorejczycy.
W wieku VI przed nasz er rozpoczli dziaalno ludzie, ktrych dwa pogldy wyrniaj si
zdecydowanie z caego szeregu wczesnohelleskich szk i grup filozoficznych: pierwszy - e wiat
mona zamkn w liczby, drugi - e harmonia wiata wynika z odpowiedniego stosunku liczbowego.
Wszystko mona zapisa liczb! Harmonia wiata to tylko odpowiednie proporcje. Naley je wyuska
z tysica innych, poda do stosowania, uywa: wszystko co wyrzebimy i zbudujemy, stosujc
odpowiedni zestaw wielkoci, musi by pikne. Jakie to byo atwe i obiecujce!


Rysunek 58 Katedra w Mediolanie rozpoczta w 1386 roku. Przekrj wykazujcy proporcje wywodzce si z trjkta
rwnobocznego. Podobne dziaania miay upewni twrcw w poczuciu zbliania si do doskonaoci.

Iluzja i wraenia wymykaj si wadzy rozumu. Zbyt duo zaley w nich od nastroju twrcy, moe jego
indywidualnoci. Nic wic dziwnego, e dla Platona matematyka - przez swoj abstrakcyjno -
najpeniej zbliaa si do duszy pikna; w gaju Akademosa, gdzie miecia si szkoa, napis
informowa przybyszw, e wstp maj jedynie przyjaciele matematyki (co bya nawizaniem do
teorii pitagorejczykw). Poetw - jako element niepewny - proponowano przepdzi.
Teoria liczb zaowocowaa w praktyce najdoskonalszymi kanonami pikna. Przypominaj si tablice
i rysunki, na ktrych przedstawiono kolumny doryckie, joskie, korynckie ... potem toskaskie
(porzdek rzymski).


Rysunek 59 Rysunek instruktaowy Vignoli, ukazujcy plan i profil kapitela kompozytowego z wszystkimi wymiarami
i sposobami konstruowania.

Porzdek! - sowo, ktre w jzyku polskim niesie jednoznaczne skojarzenia, zostao uyte do
zobrazowania regu liczbowych w sztuce. Zasug - waciwie zalet - porzdkw architektonicznych
bya atwo ich stosowania przez przecitnego budowniczego.
Z biegiem lat pojawio si wiele opracowa (w chwili obecnej nazwalibymy je instruktaowymi)
informujcych szczegowo o zasadach ich stosowania. Wszystkie powoyway si na Witruwiusza.
Jego wpyw na architektur europejsk jest bezsporny. Alberti, Palladio, Vignola - nawizywali do
jego myli i tablic. Kady z nich przekazywa wspczesnym recept budowania. Opis jednej, dla
przykadu wybranej tablicy Vignoli brzmi: Majc zbudowa portyk lub loggie w porzdku Joskim,
wykorzystuje si filary gruboci 3 moduw, przewit szerokoci 1|1 moduu, a wysoko 17 moduw,
czyli dwukrotnej szerokoci, ktra to regua powinna by cile przestrzegana we wszystkich arkadach
podobnego ukadu, o ile do odstpstwa nie zmusza konieczno.
47

Na poszczeglnych etapach historii pojawiay si wci nowe mutacje najlepszego - najbliszego idei -
zestawu liczb gwarantujcych pikno. Instruktaowa rola Wielkiej Teorii okazaa si atrakcyjna po
latach zapomnienia. Czowiek, ktry z pasj myliwego tropi wszelkie objawy akademizmu, sam
w roku 1947 zaprojektowa (oczywicie wasny) system liczbowy. Le Corbusier (bo o nim tutaj mowa)
tworzy - oparty na zotym podziale Le Modulor, serie liczb majcych w swym zaoeniu ogarn
wszystko, co nas otacza. Fascynacja matematyk, wiara w pikno twrcze, znaczenie liczby, a take
kult geometrii, to denie do prostych i jednoznacznych form architektonicznych; to doskonao
Koloseum, ukw Triumfalnych, Partenonu... to podziw dla dzie o prostych i czytelnych osiach. Na
przykad paac Dioklecjana stanowi piciohektarowe osiowe zaoenie, gdzie w imponujcym
porzdku uoono poszczeglne funkcje zgodnie z ich rol i znaczeniem.

47
Jacomo Barozzi da Vignola, op. cit., s. 10
Osiowo stwarzaa praktyczne wskazwki dla rozwizania terenu, rzutu budynku, elewacji i nawet
detalu, zastrzegajc, i nie mona myli osiowoci z symetri, ktra jest jedn z wielu moliwoci
rozwizywania ukadu osiowego.
Regua osiowoci, pozwalajc na autonomiczno wykonywania poszczeglnych zada
projektowych i realizacyjnych, stwarzaa praktyczne narzdzia dla projektowania wielostopniowego
i jako taka bya celem zdecydowanego ataku awangardy.
W rysowanych grub kresk zasadach estetycznych Wielkiej Teorii poczesne miejsce zajmuje
dekoracja i ornament. Byy one wynikiem naturalnej potrzeby przekazu informacji i symbolu do
czasu, kiedy modernistyczny budynek sta si dla twrcy symbolem samym w sobie.


Rysunek 60 Brama Lww w Mykenach z lat 1350-1300 p.n.e. Rzeba peni tu rol dekoracji i symbolu. Zaprzeczenie
podobnym potrzebom byo odciciem si od tradycji caej naszej cywilizacji.


Rysunek 61 Rekonstrukcja sceny w teatrze greckim. W tej najprostszej budowli moemy obserwowa wszystkie elementy
symboliczne architektury antyku, obowizujce w kulturze europejskiej do lat dwudziestych naszego wieku.

Atak Loosa na pocztku wieku to przykad najskrajniejszej demagogii i wprowadzenia teorii Freuda do
architektury. (...) Papuas pokrywa ornamentami wszystko, co mu wpadnie w rce: swoj twarz, swe
ciao, swj tuk i wiosa. U nas jednak tatuowanie jest objawem degeneracji i spotyka si tylko
u kryminalistw i wynaturzonych arystokratw (...)
48
Argumentacja Loosa zostaa podchwycona przez
awangard: odpowiadaa konstruktywistom totalnie negujcym tradycj, Le Corbusierowi dawaa
or w poszukiwaniu post-kubistycznej czystej formy z bia, gadk cian, grupie de Stijl
ofiarowywaa pomoc z dziedziny socjologii i psychologii dla ich wasnej, idealistycznej utopii
estetycznej. Musiao upyn duo czasu, aeby architekci otrzsnli si z mitu Papuasa.


Rysunek 62 Louis Sullivan projektowa ten biurowiec w latach 1890-1891. Nowatorstwo konstrukcyjne i funkcjonalne nie
przeszkodzio mu w stosowaniu zasad porwnywalne-okrelone; z caym kodem informacyjnym okrelajcym obrzea
budynku: gzyms, naronik, parter...

Byskotliwe bon mot Miesa van der Rohe - mniej jest wicej - zrobio kolosaln karier, stajc si
przykazaniem dla kilku pokole. Obowizywao dugo, zbyt dugo - do czasw, a Robert Venturi
wyrazi rwnie zrcznie odczucie wspczesnych, nawizujc do Less is more napisa Less is not
more, is bore. Rymowane w angielskim, po polsku moemy przetumaczy mniej nie jest wicej, jest
nudniej! Autor tego powiedzenia definiuje architektur jako dekorowan bud. Prbuje, przez analizy
historycznych form, na nowo zinterpretowa symboliczne znaczenie dekoracji, ornamentu, a nawet
poszczeglnych fragmentw i czci skadowych budynku, Dla niego drzwi, okno, gzyms, nadproe to
nie tylko forma architektoniczna, ale sposb przekazu o kulturowych i socjologicznych znaczeniach.
Wszystkie przedstawione powyej zasady wywodz si z tradycji kultury rdziemnomorskiej.


48
Architektura i Budownictwo, 3/1931, s. 91

Rysunek 63 Dom Steinera zaprojektowany przez Adolfa Loosa w Wiedniu. W roku 1910 autor Ornamentu i zbrodni
demonstracyjnie odrzuci wszelk symbolik upodabniajc swj budynek do prostego zestawu kubistycznych form.

eby jednak nie popa w eurocentryzm, naley w tym miejscu przypomnie, i na innych
kontynentach rozwinite cywilizacje tworzyy proste geometryczne budowle, respektoway reguy
osiowoci, architektonicznie oznaczay krawdzie bry, symbolicznie akcentoway miejsca prestiu,
i specjalnej funkcji. Pozwala to snu przypuszczenia o strukturalnych podobiestwach rozwoju naszej
cywilizacji z innymi, oddzielonymi morzami i stuleciami.
W czasie kilkudziesiciu wiekw istnienia cywilizacji rdziemnomorskiej upaday imperia, zmieniay
si granice pastw, najazdy barbarzycw niszczyy dojrzae kultury. Ani zmiany religii, ani zmiany
polityki nie miay wpywu na ponadczasowe dziaanie zasad Wielkiej Teorii. Jej prawa, jasne
i oczywiste dla twrcw i odbiorcw, byy abecadem pokole. Od talentu architektw zaleao, czy
z liter danych im do dyspozycji stworz dziea bdce przekazem i symbolem czasu, czy te
zwyczajn, powszechn pisanin.


Rysunek 64 Robert Venturi wykona analiz wartoci symbolicznych pewnej liczby budynkw amerykaskich. Dom Jamesa
Stewarta w Beverly Hills-Hollywood z roku 1940 jest dla niego zbiorem sygnaw z bliszej i dalszej przeszoci.

Dopiero kataklizm modernizmu - czasy nieokieznanych moliwoci marzenia, krzyku, wycigu
nowych form i teorii - stworzyy odpowiedni dystans. Stwierdzamy, e gotyk, renesans, barok, tak
rne dla wczesnych budowniczych, jawi si nam jako przykady rozwoju tego samego sposobu
mylenia, a ich formalne rnice potrafimy klasyfikowa wedug tych samych zasad.
Dziea mnichw z Cluny wyklinane przez Winckelmana (okrelajcego gotyk jako barbarzystwo)
staj si elementem tego samego wiata estetycznego, co Akropol lub Wersal. Palladio definiowa -
jako jeden z wielu - e sztuka to kult spokoju i jasnoci wyrazu. Autor Gmachu Opery i Galerii
Malarstwa w Drenie - Gottfried Semper - okrela trzy warunki pikna formalnego: symetri,
proporcjonalno, kierunek. Czowiek, ktry by w oku cyklonu, ktry przeywa ca rewolucj
romantyzmu, Delacroix w swoim dzienniku z dnia 11.1.1857 roku zapytuje samego siebie: co to
znaczy klasyczny? I odpowiada: Klasycznymi nazwabym chtnie wszystkie dziea regularne, ktre nie
tylko zadowalaj umys dokadnym, wspaniaym czy przejmujcym przedstawieniem uczu i rzeczy,
ale ponadto jednoci, porzdkiem logicznym, sowem, tymi wszystkimi zaletami, ktre podnosz
wraenie dziki prostocie.
49



Rysunek 65 Przykadowa analiza elementw symbolicznych budynku (istniejcego i przeznaczonego do adaptacji w zespole
mieszkaniowym w odzi), wykonana w 1980 roku przez Zdzisawa Lipskiego, Andrzeja Owczarka i Jakuba Wujka.

Po przytoczeniu tych opinii, w innym wietle przedstawiaj si nam zatche reakcje jury Salonu
Paryskiego, odrzucajce obrazy Maneta, Renoira. Ich forma i (co moe waniejsze) temat - nie

49
Teoretycy, artyci i krytycy o sztuce 1700-1870, op. cit., s. 412
mieciy si w reguach. Obraz - jeeli ma przedstawia posta ludzk - musi mwi o tej postaci
maksymalnie wiele, Degas krojc swoj tancerk ram obrazu i malujc tylko cz jej tuowia ama
zasady, Manet sposobem malowania wyzywa dobry smak (czytaj - zwyczaje), Renoir rozjaniajc
palet atakowa uwicone pojcia mistrzostwa i pikna.


Rysunek 66 Druga nagroda w konkursie architektonicznym na gmach oddziau PKO w Poznaniu z 1934 oku. Autorzy:
Zbigniew Puget, Juliusz rawski (pniejszy autor ksiki O budowie formy architektonicznej).

Przedstawione tutaj zasady (cao-szczeg oraz porwnywalne-okrelone) mieszcz w sobie
(mam nadziej) rne interpretacje, ktre pojawiy si w trakcie dugiej drogi historii sztuki. Ogarniaj
pojcia z aparatu krytycznego uywanego w dziewitnastym wieku, takie jak tektonika kompozycji,
rzebiarsko, umiejtno wyboru dekoracji. Zawieraj pi par pojciowych Henryka Wlflina -
z roku 1915, ktrymi tumaczy poszczeglne transformacje stylistyczne: linearyzm - malarsko,
kompozycja paszczyznowa i kompozycja gbi, forma zamknita i otwarta, wielo i jedno
absolutna i wzgldna jasno przedmiotu. Nie zaprzeczaj czsto uywanym tumaczeniom, e
transformacja w sztuce jest oparta na dwch przeciwnych sobie koncepcjach emocjonalnych:
dionizyjskiej i apolliskiej; pierwsza ma charakteryzowa sztuk uczucia, druga rozumu. S zgodne
z tez, i przeksztacenia stylistyczne, ktre trway, trwaj i trwa bd - s podporzdkowane
dialektycznej idei walki dwch przeciwiestw; z prawidowoci, w ktrej okres panowania
jednomylnoci nie przekracza od kilku do kilkudziesiciu lat i kade nastpne pokolenie zaprzecza
poprzednikom, nawizujc do dalszej lub bliszej przeszoci.
Czsto zmiany wynikaj z mody. Waciwie z nudy. Co musi zosta okrelone, aeby zaistniaa ch
zmienienia tak, jak zmienia si fason sukienki lub krj konierzyka. S to jednake rnice w sferze
wraeniowej, nie dotykajce istoty rozwoju i transformacji.
Zasady cao - szczeg oraz porwnywalne - okrelone nie podwaaj teorii zaczerpnitych
z biologii: narodziny, rozkwit, mier stylu; czerpi one argumenty z powierzchniowego traktowania
formy, z jej przeksztace, nie prbujc uzasadnia, dlaczego linia rozwojowa sztuki europejskiej
moga istnie bez zasadniczych zmian tak dugo.
W klasycznej analizie dzieo sztuki rozpatrywano w trzech paszczyznach: obrazu osobowoci
i temperamentu twrcy, przynalenoci do regionu lub kraju, przekazania charakteru epoki.
Inaczej mwic, formalny jzyk dawnej sztuki wyraa si w stylu indywidualnym, stylu narodowym
i stylu epoki. Ideologowie modernizmu demonstracyjnie powicili osobowo twrcy na otarzu
wsplnej krucjaty, rnorodnoci wynikajce z przynalenoci do odmiennych rodowisk
geograficznych zastpili pojciem stylu midzynarodowego i skoncentrowali si na trzecim - na
nadchodzcej epoce...
Trzy gwne orodki miay decydujcy wpyw na pogldy architektoniczne po drugiej wojnie
wiatowej. Konstruktywizm rozszerzy granice sztuki; Le Corbusier i kontrolowana przez niego grupa
w CIAM-ie uksztatowali mit formy typowej; de Stijl ofiarowa nowe, zastpcze, reguy popularne.

Konstruktywizm, konstruktywici - konstrukcja?
Atak na Wielk Teori rozpoczli romantycy, jej mier wykrzyczeli futuryci, konstruktywici
roztoczyli przed wiatem horyzonty nowej sztuki.
Wiele nieporozumie niesie sama nazwa: konstruktywizm. Dziki najprostszemu skojarzeniu sw:
konstruktywizm - konstrukcja - traktuje si go czasem jako odmian stylistyczn architektury
modernistycznej. Nic bdniejszego! Geneza pomyki siga lat trzydziestych, gdy architektura
modernistyczna zdobywaa coraz wiksze tereny. Pojawi si problem klasyfikacji i oceny zjawisk
zachodzcych w nowym wwczas ruchu. Jak zawsze w takich przypadkach, zastosowano stary aparat
pojciowy krytyki bdcy w obiegu od czasw antyku z przykrojonym do aktualnej sytuacji
sownictwem.
Andrea Palladio, powoujc si na dziea Witruwiusza, pisa: przy kadej budowie naley bra pod
uwag trzy rzeczy, bez ktrych aden budynek nie zasuy na uznanie, a to: uyteczno czy wygod,
trwao i pikno (...)
50
Uyteczno to przecie funkcja, trwao to konstrukcja, pikno to forma.
W wyniku rutynowego przeniesienia znacze z klasycznej definicji architektury krytyka zacza
uywa poj: funkcjonalizm, konstruktywizm i formalizm. Miay one pomc w segregowaniu zjawisk
zachodzcych w nowym ruchu. Eksponowanie ktregokolwiek z tych trzech elementw powodowao
zakwalifikowanie obiektu na przykad jako funkcjonalistycznego lub formalistycznego, a twrca
otrzymywa naszywki formalisty albo funkcjonalisty.
Podobny mechanizm dotyczy konstrukcji i konstruktywizmu. Ekspresja si statycznych,
przejaskrawienie zasad pracy uytego materiau budowlanego, dominowanie elementw nonych

50
Andrea Palladio, op. cit., s. 10
upowaniao do okrelenia obiektu jako konstruktywistycznego, a twrca zostawa zaliczony do
konstruktywistw. Przykady mona mnoy.
Kolegium Opiniodawcze dla Budynkw Uytecznoci Publicznej stwierdzao w Polsce w roku 1951:
Projekty wywodzce si z zaoe konstruktywistycznych ubrane w detal konstruktywistyczny (...)
charakteryzuje schematyzm.
51
Jencks analizujc prace Le Corbusiera pisa o projekcie Paacu Rad w
Moskwie w roku 1931: (...) w ktrym przecign nawet samych konstruktywistw w ich
strukturalnych igraszkach.
52



Rysunek 67 Projekt dekoracji okolicznociowej Piotrogrodu Natana Altmana w pierwsz rocznic Rewolucji. Przeniesienie
z dowiadcze malarskich duych paszczyzn czystego koloru do przestrzeni urbanistycznej zapocztkowao eksperymenty
konstruktywistw w architekturze.

Jest to chyba uproszczenie. Dla ruchu konstruktywistycznego budynek to tylko jedno z wielu narzdzi
zmieniajcych wiat, bowiem nazwa ta obejmuje olbrzymi skal aktywnoci o jednym wsplnym
mianowniku. NOWE. Jest to okrelenie dziaa ludzkich, a nie szufladkowanie ich produkcji
artystycznej. Sowo dziaanie te uyte zostaje na wyrost, bardziej adekwatne bdzie denie.
Aby operowa tym pojciem bez obawy podkadania innych, obiegowych i mylcych znacze, naley
podj prb dotarcia do korzeni zjawiska zwanego konstruktywizmem.
By logiczn konsekwencj futuryzmu. W roku 1908 Marinetti gosi: Chcemy zburzy muzea,
biblioteki, akademie wszystkich rodzajw. Chcemy zwalcza moralizm, feminizm i wszelk
oportunistyczn lub utylitarn podo.
53
Tymi sowami stawia znak rwnoci midzy akademiami
a niedogodnociami spoecznymi tamtych lat. Krzycza oskarajc wszystko, co byo ju histori,
o podo i wyrachowanie, poniewa znajdowali si na wysunitym cyplu stuleci.
54
Nigdy dotd
w historii cywilizacji nie zakwestionowano tak dramatycznie caego dorobku kulturalnego ludzkoci,
nigdy dotd nie postawiono tak silnie znaku rwnoci midzy tym, co jest dobre, i tym, co jest nowe.
Brakowao czasu na argumentacj. Futuryci, znudzeni artykuami, rozwaaniami estetycznymi,
grzecznymi polemikami, proponowali wprowadzi cios pici do walki artystycznej.

51
Bohdan Garliski, Architektura polska 1950-1951. PWT, Warszawa 1953, s. 208
52
Charles Jencks, Le Corbusier - tragizm wspczesnej architektury. WAiF, Warszawa 1982, s. 129
53
Christa Baumgarth, op. cit., s. 35
54
Tame
Reguy walki bokserskiej daway szanse znalezienia oddwiku ulicy. Zamiast dyskusji stosowano
krzyk, ulotk, manifest, dosowne uderzenie w twarz czowieka reprezentujcego inne pogldy.
Opinia spoeczna, utosamiona z postaci dziewitnastowiecznego filistra wychowanego na wzorach
akademii, miechem i arcikami pokrywaa zdenerwowanie i konsternacj. Porwnanie Nike z
Samotraki do samochodu wycigowego mogo szokowa, lecz moe bya to jedynie ekscentryczna
przenonia poetycka?
Jednak propozycje skasowania koniugacji, deklinacji, zmiany skadni, wyrzucenia interpunkcji, jakiej
artyci domagali si w Manifecie technicznym literatury futuryzmu, przekracza granice akceptacji
i kompromisu. W ferworze wzajemnych oskare, pomwie, nienawici umkno uwadze, i
program likwidacji gramatyki woskiej by pisany przy uyciu teje, malarstwo Boccioniego, Balli,
Severinniego kontynuowao (oglnie mwic) nurt realistyczny tak, jak robi to impresjonizm,
ekspresjonizm, fowizm czy kubizm. Futuryci dokadnie wiedzieli, jak sztuk grzebi na wieki. Nie
byli jednak w stanie zerwa do koca ogniw acucha skuwajcego ich ze wspaniaym dziedzictwem
kultury rdziemnomorskiej.
Prawdziwe NOWE pojawio si na pnocy - w przedrewolucyjnej Rosji.
Wojna wiatowa przerwaa przepyw informacji. Zasyszane i wyrywkowe reminiscencje wydarze
artystycznych na Zachodzie doprowadziy do szczeglnej recepcji utopii futurystycznej i kubizmu.
Pojawia si charakterystyczny konglomerat idei - tak zwany kubo-futuryzm, przeksztacony nastpnie
w wyniku wewntrznych procesw w konstruktywizm - jedno z najciekawszych i brzemiennych
w skutki zjawisk artystycznych dwudziestego wieku. Wydaje si, e jego wpyw intelektualny na
modernizm jest wci niedoceniany, przynajmniej w sferze architektury.


Rysunek 68 Dekoracja okolicznociowa z roku 1929. Podobne projekty utrwaliy opinie o eksponowaniu elementw
konstrukcyjnych w architekturze konstruktywistycznej.

Narodziny konstruktywizmu w Europie Wschodniej odbyy si w niepowtarzalnych warunkach
spoeczno-politycznych tamtych lat, w szczeglnym pejzau pragnie: Rosja konstruowaa gmach
pierwszego pastwa proletariackiego; Polska, Czechosowacja, Wgry rekonstruoway zniszczone
zaborami struktury swoich pastwowoci. Awangarda artystyczna, utosamiajc si z lewic
polityczn, postawia znak rwnoci midzy marzeniami o totalnej przebudowie kraju a now,
odpowiadajc zmienionym warunkom, sztuk.
Jest to podstawowa rnica pomidzy futuryzmem a konstruktywizmem. Jeeli dziaanie Wochw
mona okreli jako obdzieranie muz z ich olimpijskiego prestiu, to konstruktywici (wykorzystujc
niezwyk szans ofiarowan im przez Rewolucj) zburzywszy co si dao rozpoczli murowanie
cokow dla nowego, w cisym poczeniu z organizacjami pastwowymi modej Republiki.
Laboratorium nowych idei tworzyli w pierwszym okresie poeci i malarze. Podsumowujc ten czas
Lissitzki pisa: Malarstwo stao si stacj przesiadkow architektury, stworzono now asymetryczn
rwnowag woluminu, doprowadzono do nowego wyrazu napicia dynamicznego w ciaach
i uksztatowano now rytmik (...) Dalsze konsekwencje musielimy rozwiza my - architekci
55

Co zaproponowali malarze?
Oczywicie - mier sztuce!
Bya to deklaracja na wyrost. Ogoszona w pierwszym etapie rozwoju konstruktywizmu, znaczya
zerwanie z realistycznym prezentowaniem natury. Nawoywaa do powrotu do rde. Linia, kolor,
paszczyzna, materia - same w sobie miay nie emocje. Proces ich uywania to wyzwalanie z tyranii
zobaczonych ksztatw i literackiej anegdoty, to nowe i jake wielkie powoanie artysty.
Mistyka malowania prowadzia do mistyki rzeczywistej. W swoich zaoeniach teoretycznych
konstruktywizm chcia by sztuk populistyczn, akceptowa ycie we wszystkich przejawach.
Zrywajc pta tradycji, propagowa przyblienie sztuki do codziennoci. Poniewa ycie jest
dziaaniem, sztuka winna by ekstraktem dziaania. Wynik jest wypadkow, nieznan w chwili
rozpoczynania aktu twrczego. W obrazach Wadimira Tatlina pojawiaj si okruchy rzeczywistoci,
kawaki tkaniny, gazety, drewno. Nie przedstawiaj - jak u kubistw - interpretacji natury, s jej
afirmacj bez podtekstu sytuacyjnego. Eksploatacja moliwoci plastycznych linii, plamy, koloru
stworzya szanse nieznanej dotychczas ekspresji, wytyczya wiele istniejcych do chwili obecnej
cieek sztuki wspczesnej, po ktrych do tej pory gsiego poruszaj si abstrakcjonici wszelkich
autoramentw.


Rysunek 69 Wz agitacyjny we wczesnym okresie rewolucji. Obserwujemy tu wszystkie elementy, ktre stay si cechami
symbolicznymi budynkw konstruktywistycznych.


55
Andrzej Turowski, W krgu konstruktywizmu, WAiF, Warszawa 1979, s. 196
Rosyjski kubo-futuryzm trwa waciwie przez okres wojny, to znaczy od roku 1913 do roku 1917.
Zwycistwo Rewolucji doprowadzio do radykalizacji pogldw i jednoczenie okrelenia postaw
ekstremalnych.
Coraz czciej wsplne wystawy s ju tylko fikcj, prb zaatania gbokiego podziau, jaki
zarysowa si midzy grup Malewicza - reprezentujc postaw mistyczn i Tatlina - goszc skrajny
produktywizm i utylitaryzm sztuki.
Dla Malewicza termin suprematyzm znaczy supremacj czystego odczucia w sztukach
plastycznych. Istot byo metafizyczne interpretowanie wiata przez ksztaty plastyczne. Dla Tatlina
wiat by miejscem, w ktrym czowiek produkuje coraz to nowe wytwory. Pojawienie si maszyny
przyspieszyo jedynie proces, nie zmieniajc nic w jego istocie: najwaniejsze jest dziaanie, jak
widzimy, rnice s zasadnicze!
W programowym starciu tytanw o przyszo sztuki zwycia produktywizm Tatlina. Malewicz musi
opuci Moskw. Marc Chagal, komisarz Sztuk Piknych w Witebsku, zaprasza go do wsppracy
dydaktycznej. Obaj s mistykami, cho reprezentuj odrbne postawy artystyczne. Jeden musi
ustpi.
W roku 1919 Chagal opuszcza miasto, przenosi si do Parya, Malewicz obejmuje kierownictwo
uczelni i zakada grup Unowis (Utwierdzenie Nowego w Sztuce). Nie moemy si dziwi, e po kilku
latach on sam zostaje wyeliminowany z wpywu na ycie artystyczne przez produktywistw. Wzorem
Chagala udaje si za granic. Nie powinnimy wyraa zdumienia, i po dziesiciu latach
produktywici w trakcie nastpnego zwrotu, z dnia na dzie zostali odsunici ze swoich katedr
i stanowisk i zastpieni wczoraj niszczonymi kolegami.
Wszystko to dziao si przy akompaniamencie deklaracji, demonstracji artystycznych, manifestw.
Jednym z ciekawszych by Manifest Realistyczny z roku 1920 Antoine'a Pevsnera i Nauma Gabo.
Jest ju po rewolucji i czas, eby ostatecznie odci si od wpyww futuryzmu. Po dziesiciu latach
Marinetti i jego grupa doczekali si oceny miadcej, takiej, jak oni zwykli niszczy innych. W
Manifecie Realistycznym bracia Pevsner s bezlitoni: wystarczyo nam ujrze pod byszczc
powierzchownoci futuryzmu jego istot, by znale si twarz w twarz z najzwyklejszym
blagierstwem, nader zrcznym i bardzo zakamanym, z typkiem odzianym w achmany
wywiechtanego patriotyzmu, militaryzmu, pogardy dla kobiet i innych prowincjonalnych frazesw.
56

Historia dopisaa dalsze rozdziay ksiki ycia Marinettiego. Ten wrg kobiet sta si przykadnym
mem, burzyciel przeszoci interesowa si ju potem jedynie datowaniem i antydatowaniem
swoich wystpie z czasw modoci.
Dla konstruktywistw - braci Pevsner - czyn by najwysz i najistotniejsz prawd.
Sowo znaczyo czyn: Dzi ogaszamy Wam na placach i ulicach nasze Sowo.
57
Wynosili
oczywicie take Dzieo, ale byy to po prostu mae rzeby eksploatujce moliwoci plastyczne linii
w przestrzeni.
W tym samym roku 1920, Aleksander Rodczenko i Olga Stiepanowa pod wpywem Tatlina publikuj
Program Grupy Produktywistycznej. Koczy si okres analityczny. Mikoaj Tarabukin z Inhuku

56
Artyci o sztuce, op. cit., s. 336
57
Tame
(Instytut Kultury Artystycznej) w wykadach teoretycznych Od sztalugi do maszyny ogasza
ostateczne zwycistwo produktywizmu.
Podanie skierowane do Centralnego Biura Wystaw napisane przez Stowarzyszenie Skrajnych
Nowatorw Malarstwa (Asskranow) jest jednoznaczne: Domagamy si, aby bya sala wystawowa
Chludowa zostaa odebrana ugrupowaniu Suprbez (suprematystom) i przekazana Asskranowi, gdy
Suprbez nagle umar, za jego siy witalne popyny do Asocjacji Skrajnych Nowatorw.
58

Wrd podpisw moemy znale nazwiska Rodczenki i Wienina. W pierwszym, programowym
numerze Lefu (Lewy front sztuki - 1923 r.) Osip Brik tak charakteryzuje dziaalno Rodczenki
i produktywistw, ktrzy likwidujc sztuk, miejsce artysty widzieli przy maszynie w fabryce
wkienniczej lub w zakadach mechanicznych: Rodczenko ma racj! Dla kadego, kto umie patrze,
jest rzecz jasn, e malarze maj przed sob tylko jedn drog, t, ktra wiedzie ku przemysowi,
59

poniewa tam wytwarza si rzeczy dla konsumentw, ktrym nie potrzeba ani obrazkw, ani
ornamentw.
Architekci przyczyli si do nurtu ju uksztatowanego.
W roku 1925 powstaje OSA (Stowarzyszenie Architektw Wspczesnych), O ich programie najlepiej
powie tekst z roku 1928: Celem naszym - nie jest wykonywanie takich to a takich zamwie, lecz
wsplna praca z proletariatem, uczestnictwo w ksztatowaniu budowli ycia, sposobu nowego ycia.
60

Realizowane przez konstruktywistw budynki s doskonaymi przykadami dla zobrazowania
przepaci, jaka dzieli utopijne marzenia o sztuce od realnej rzeczywistoci. Niewtpliwie wyrniaj
si skal, a take innym programem spoecznym, zapoyczajc eksploatowane ju w zachodniej
Europie due przeszklenie cian, ekspresyjno bryy, lecz jedynym novum, rnicym te projekty od
powstajcych pod wpywem innych nurtw, jest kult (waciwie mit) wartoci estetycznych rodkw
przekazu. Projekty braci Wiesninw, Konstantego Mielnikowa obwieszone s gonikami, drutami,
przewodami telefonicznymi, czasem dekorowane olbrzymim ekranem dla projekcji filmw.
Opis projektu gmachu Leningradzkiej Prawdy braci A. i W. Wiesninw, dokonany przez Lissitzkiego
w roku 1923, moemy traktowa jako najbardziej autentyczn deklaracj: Budynek jest
charakterystyczny dla wieku spragnionego szka, stali i betonu. Wszystkie akcesoria, jakie przydaje
budynkowi ulica metropolii - szyldy, reklamy, zegary, goniki, a nawet wntrze windy - s
wprowadzone do projektu jako rwnie istotne czci i poczone w jedno. To jest wanie estetyka
konstruktywizmu.
61

Archigram w latach szedziesitych przej t estetyk w czasie tak zwanego drugiego skoku
technologicznego, a najbardziej widowiskowy obiekt wywodzcy si z tego ruchu wybudowali
Richard Rogers i Renzo Piano (Centrum Sztuki Wspczesnej im. Georgesa Pompidou).
Na europejsk myl architektoniczn wpywy konstruktywizmu rosyjskiego byy rzeczywicie bardzo
silne. Lecz w ustabilizowanych strukturach pastwowych jego szerokie perspektywy skarlay. Ju nie
wiat, spoeczestwo, czowiek - a obraz, rzeba, budynek stay si celem dziaalnoci artystycznej.

58
German Karginow, op. cit., s 59
59
Artyci o sztuce, op. cit., s 321
60
Andrzej Turowski, op. cit., s. 16
61
Tame, s. 229
To, co miao suy artycie do wyzwolenia si z wizw tradycji - nowe podejcie do tworzenia
wiata - stao si celem samym w sobie. Rozbicie struktur estetycznych - w imi nowoci - nie grozio
ju rewolucj ani zmian stylu ycia: zostao zaakceptowane jako historyczna nowinka


Rysunek 70 Budynek Prawdy w Leningradzie z roku 1924 braci Wiesninw jest uwaany za najbardziej charakterystyczny
projekt konstruktywistyczny eksponujcy teksty, windy, goniki, zegary, ruch...


Rysunek 71 W wygranym konkursie na Centrum Sztuki Wspczesnej w Paryu (1971) Renzo Piano i Richard Rogers
zastosowali identyczne sownictwo konstruktywistyczne. Novum byo jedynie uycie hologramw, telewizji i komputerw.


Rysunek 72 Projekt konkursowy na Paac Rad z roku 1931 jest wyjtkowym w caej twrczoci Le Corbusiera . Wydaje si
prawdopodobn teza, ze niezrozumienie konstruktywizmu przez autora podpowiedziao mu eksponowanie elementw
strukturalnych konstrukcji.


Rysunek 73 Budynek Bauhausu, zaprojektowany przez Waltera Gropiusa w latach 1925-1926. Szkoa w swym ksztacie
ideowym jest najwikszym sukcesem konstruktywizmu w latach 1922-1928.

Najdoskonalszym podem mylenia konstruktywistycznego by Bauhaus. Zaoony w roku 1919 przez
Gropiusa, w pierwszym etapie rozwoju reprezentowa do mglist ideologi szkoy rzemielniczej
z naleciaociami modnych wwczas w Niemczech tendencji ekspresjonistycznych. Okadka
pierwszego wydawnictwa Bauhausu to drzeworyt Lyonela Feiningera przedstawiajcy ekspresyjny
obraz miasta. Szkoa bya wwczas pod wpywem mistycyzmu Johannesa Ittena. Zakoczeniem
pierwszego okresu by zorganizowany w Weimarze Midzynarodowy Zjazd Awangardy. Kontakt
z konstruktywistami radzieckimi i Theo van Doesburgiem reprezentujcym de Stijl ukaza konieczno
zmiany profilu uczelni. Koczy si okres modzieczy Bauhausu. Odchodzi Itten. Szkoa przeksztaca
si; zrywa z ekspresjonizmem; staje si midzynarodow placwk propagujc zblienie idei
konstruktywistycznych do popularnego odbiorcy. Byo to jej olbrzymi zasug, lecz jednoczenie
klsk. Preferowanie jednoznacznego stylu geometrycznego zawzio horyzonty otwarte przez
konstruktywizm, utosamiao Bauhaus z jednym typem wzornictwa. Wpyw idei
konstruktywistycznych na Bauhaus trwa mniej wicej do roku 1928, do czasu rezygnacji Gropiusa
z funkcji dyrektora. Potem nastpuje okres dominacji doktryn Le Corbusiera przemieszanych
z radykalizmem spoecznym grupy architektw cignitych tam przez Hannesa Mayera, a od roku
1930 - powolna agonia i przegrana w nierwnej walce z faszyzmem.
Mitologia techniczna z elaza, szka i rewolucji leaa u podstaw idei konstruktywistycznych. Utopia
artystyczno-spoeczna oparta na wierze, e wspczesna cywilizacja z jej uprzemysowieniem, jej
technik rozwie wszystkie problemy - zaamaa si w latach wiatowego kryzysu 1929-1939.
Pierwsze okrelenia konstruktywizm pojawiy si w Rosji w tekstach i wypowiedziach dotyczcych
malarstwa i rzeby. Sowo konstrukcja uywane byo do zobrazowania procesu twrczego. Artysta
wykorzystywa oczyszczone z naleciaoci przeszoci elementy warsztatu malarskiego; konstruowa,
by konstruktywist... Aeby znale najlepsz odpowied na pytanie o istot konstruktywizmu,
naley przeczyta deklaracj ideow napisan przez Stanisawa Szczuk dla polskiej grupy
awangardowej Blok pod tytuem Co to jest konstruktywizm?. W tym znajdujemy credo polskich
konstruktywistw: Nie poszczeglny odam sztuki, na przykad obraz albo wiersz, lecz sztuka jako
cao,
62
a dalej pojawiaj si wybite duymi literami hasa: praktyka, budowanie, system,
mechanizacja, ekonomika, budowa... Nasi konstruktywici odegnywali si od posdze, e interesuje
ich forma. W punkcie 10 tego manifestu ogaszaj jako istotne zagadnienie budowy a nie zagadnienie
formy. W rzeczywistoci budowanie jest (w efekcie) artykuowaniem formy! Zerwanie z tradycj
pozwalao na wszystko: formy szokujce odmiennoci czekay na miaego projektanta. Brak zasad
architektonicznych w ruchu konstruktywistycznym pozostawi architektw bez adnego oparcia
Polski architekt Edgar Norwerth w roku 1933 pisa, i bya to: (...) lawina pomysw, trickw, czsto
rodzcych si z gorczki anarchizmu mylowego, ktry w deniu do zerwania pt przestarzaych
zakazw i regu, trafia w jeszcze cianiejsze objcia nowych kanonw i dogmatw...
63

Poszukiwanie nowych, nowszych, najnowszych i ju starych w chwili tworzenia form Witkacy nazwa
nienasyceniem form, przyrwnujc je do narkotyku..., ktry przez przyzwyczajenie si zaczyna
sabiej dziaa i zmusza do potgowania dawek.

Forma typowa
W roku 1907, kiedy mody Szwajcar Charles Edouard Jeanneret wyrusza z maego miasteczka w sw
pierwsz podr do Woch i Austrii, zakoczon wizyt w Lyonie u Garniera, Hiszpan Pablo Picasso
(kontynuujc dowiadczenie Cezanne'a) obrazem Panny z Avignon ogasza nowy etap sztuki
wiatowej - kubizm. Stary mistrz z Aix-en-Provence podpowiedzia caej generacji artystw
dwudziestego wieku, e jabko to tylko kula, st to kilka poczonych prostopadocianw, pejza to
zbir najprostszych form geometrycznych widzianych tak, jak chce artysta.
Odkrywa te prawdy zachowujc tradycyjne relacje malarz - temat: twrca i ogldany okruch
rzeczywistoci nie zmieniali swojego pooenia wzgldem siebie.
Zasug kubistw byo zerwanie z trwajcym przez wieki sposobem obserwacji.
Artysta zmienia miejsca, z ktrych obserwuje temat. Bada go z rnych stron, prbuje uchwyci
wszystko, co jest naprawd istotnym niezalenie od punktu widzenia, przedstawia syntez w jej
wartociach staych i niezmiennych. Podchodzi do swej pracy jak naukowiec odrzucajcy emocje.
Wynik ma by bowiem efektem procesu badawczego, a nie ulotnej, krtkotrwaej impresji, nie moe

62
Artyci o sztuce, op. cit., s. 46
63
Architektura i Budownictwo, 2/1933, s. 46
by take ekspresyjnym wyraeniem osobowoci powodowanej nic nie znaczcymi szczegami
i maskujcymi istot rzeczy dekoracjami.


Rysunek 74 Gra Saint Victoire matowana przez Cezanne'a w latach 1898-1900. Zadaniem artysty byo odtworzenie
rzeczywistego sensu budowy geometrycznej otaczajcego wiata.


Rysunek 75 Akt schodzcy po schodach Marcela Duchampa z roku 1912. Malarz notuje spostrzeenia poruszajc si
rwnolegle do analizowanej postaci. Nastpny krok zrobili konstruktywici. Odwrcili si od natury: rozpoczli eksploatacj
wartoci plastycznych rodkw przekazywania.

W napisanej pi lat pniej (w roku 1912) ksice O kubizmie malarze Albert Glezies i Jean
Metzinger zoyli hod poprzednikowi piszc: ten kto rozumie Cezanne a przeczuwa kubizm. W roku
1913 Apolinaire podsumowa analityczny okres poszukiwa. Kubizm - twierdzi - polega na
poszukiwaniu nowych zasad dziea sztuki z elementw formalnych, zaczerpnitych nie z realnoci
wizji, ale z realnoci koncepcji. Prowadzio to do malarstwa, ktre musi si znale poza zwykymi
racjami. Kiedy to pisa - najwiksza przygoda malarstwa francuskiego dwudziestego wieku
przekroczya ju swj punkt szczytowy. Kubizm wchodzi w swj okres dekoracji i ornamentu, kierunek
stacza si w faz estetyzujc.


Rysunek 76 Martwa natura Georgesa Braque a z roku 1912 jest przykadem kubistycznej syntezy, w ktrej artysta
przedstawia swoj interpretacj przedmiotw ogldanych z rnych stron i pod rnymi ktami.

Zafascynowany wspczesnoci, gorcy zwolennik nowego kierunku Ozenfant, prbuje uratowa
z niego moliwie najwicej. W roku 1916 obrazami i artykuami teoretycznymi w zaoonym przez
siebie pimie Elan wprowadza na scen puryzm. Szybki upadek kubizmu upatrywa w faszywych
podstawach wyjciowych, w jego postawie odtwrczej. Artysta nie powinien zajmowa si
wyuskiwaniem z otaczajcego wiata staych form geometrycznych, winien jedynie bada relacje
plastyczne, ktre zachodz midzy czystymi - purystycznymi - formami. W roku 1926 definiowa
Obraz (purystyczny) jako samodzielny przedmiot, jako obraz-przedmiot, sucy do wywoania
wzrusze odbiorcy. Innymi sowy, widzowi naley ofiarowa do skonsumowania formy o
wspczesnej piknoci, odpowiadajcej czasom maszyny i logiki.
Malowa (ograniczajc do minimum kolor) proste bryy geometryczne; formy typy, butelki, ksiki,
talerze... przedmioty codziennego uytku pozbawione indywidualnoci i ornamentu, wytwory
produkcji seryjnej.
Podczas swojego drugiego pobytu w Paryu, w roku 1917, Jeanneret spotyka Ozenfanta, ktry
otwiera mu oczy na kubizm i moliwoci formalne puryzmu. Nastpuje okres ich wsplnej pracy
zakoczony zerwaniem przez Jeannerta (ju wtedy wystpujcego jako Le Corbusier) w roku 1925. Le
Corbusier przyjedajc do Parya przywiz ze sob z pracowni Perreta (gdzie pracowa poprzednio)
zafascynowanie moliwociami konstrukcyjnymi elbetu, przekonanie o roli wzornictwa
przemysowego (nabyte podczas pracy u Petera Behrensa i stycznoci z problematyk Werkbundu),
uwielbienie dla Loosa i wiar, e ornament to zbrodnia.
W roku 1918, w dzie mierci Guillaume'a Apollinaire'a ukazuje si ksika Apres le cubisme (Po
kubizmie) podpisana wsplnie przez Ozenfanta i jeszcze Jeannereta. Byli pod wpywem kubizmu.
Nawizywali do niego podkrelajc, i wszystko, co si w malarstwie dzieje, dzieje si przeciw
kubizmowi lub w imi kubizmu. Musimy o tym pamita, jeeli podejmujemy prb mwienia
o zjawisku artystycznym zwanym Le Corbusier. Dla Ozenfanta i Le Corbusiera zawenie szerokiego
programu teoretycznego kubizmu wynikao z braku staych i racjonalnych przesanek
podtrzymujcych cay ruch. Analiza kubistyczna bya jedynie rodkiem przekazujcym zasady budowy
rzeczywistoci. Zatrzymanie si na tym puapie nie gwarantowao uchwycenia staych, wiecznych
prawd. Te trzeba byo dopiero stworzy.


Rysunek 77 Ch. E. Jeanneret (Le Corbusier). Martwa natura z ksik, rysunek z roku 1918. Przedmioty codziennego uytku
s przedstawione jako samodzielne zdarzenia geometryczne. Uzyskuj znaczenie dopiero w relacjach z innymi.

Byli przekonani, e epoka maszyny koczy poszukiwania estetyczne w ramach istniejcych,
tradycyjnych form. Nauka i technika winny by narzdziami w tworzeniu nowego logicznego wiata
geometrii odpowiadajcego wspczesnej cywilizacji. Zadaniem artysty jest powoywanie do ycia
nowego elementarza plastycznego wspczesnoci. Twierdzili, i wyobrani naley przedoy fakty
plastyczne, a do tego potrzebna jest gramatyka rodkw wyrazu, ktra pozwoliaby w sposb
efektywny nimi operowa. W drukowanych midzy rokiem 1920 i rokiem 1925 w L' Esprit Nouveau
artykuach wydanych pniej w roku 1923 jako fundamentalna biblia nowoczesnoci Vers une
Architecture Le Corbusier uywa pojcia objet-type albo objet-standard. Jest to synonim
arystotelesowskiego odpowiednika idea-forma. W pimiennictwie zachodnim objet-type rozumie si
jako przedmioty-typy albo formy-typy. W tumaczonej na jzyk polski ksice Reynera Banhama
Rewolucja w architekturze uyte zostaje oryginalne sownictwo objet-type albo objet-types,
a w szczegach np. table-type. Wydaje si, i zgodnie z zaistnia przez wicej ni pidziesit lat
tradycj winno si (chyba?) uywa okrelenia przedmiot typowy, forma typowa lub - co gorsza -
projekt typowy. Niezalenie od lku, e moe to mie znaczenie pejoratywne. Wydaje si, i
najpeniej charakteryzuj corbusierowsk ideologi sowa forma typowa, poniewa celem jego
dziaania bya forma. On sam, nawet rodzajnikiem le przydawa swojemu pseudonimowi pewn
typowo. Le Corbusier rozumia swoj misj jako tworzenie wzorw formalnych, poniewa - jak
mwi - w prawdziwym, trwaym dziele plastycznym najwaniejsza jest forma, wszystko inne powinno
by jej podporzdkowane...


Rysunek 78 Wszystko jest kul i walcem. Tak brzmi tytu jednej ze stron ksiki Le Corbusiera Vers une Architecture
z roku 1923. Nawizanie do sposobu widzenia natury przez Czanne'a jest oczywiste.


Rysunek 79 Wntrze Pawilonu L'Esprit Nouveau w Paryu z roku 1925 zostao wypenione przez Le Corbusiera typowymi
meblami i przedmiotami produkowanymi przez przemys, aeby udowodni moliwoci aranacji przestrzeni mieszkalnej
standardowymi wytworami epoki.

W odrnieniu od futurystw i konstruktywistw dla Le Corbusiera tradycja stanowia punkt oparcia i
rdo inspiracji. Jako mody czowiek podrowa ze szkicownikiem w rku po krajach
rdziemnomorskich, zafascynowany rysowa Akropol i rzymskie akwedukty. W swoich
wystpieniach powouje si co chwila na fakty z przeszoci, szukajc tam argumentw i pomocy. Nie
wypierajc si dziedzictwa kulturowego, skazywa na zniszczenie cae miasta w imi nowej,
odpowiadajcej jego rozumieniu wizji wspczesnoci zapenionej formami adekwatnymi do czasw
produkcji tamowej. Pocig za form dla kadego zjawiska tumaczy niezrozumiae z pozoru zwroty,
zaprzeczenia i meandry jego drogi twrczej. Krytycy lubuj si w wyszukiwaniu niekonsekwencji
midzy sowem pisanym a rysowanymi projektami. Wydaje mi si, e by konsekwentnym.
Zafascynowany form zawiera przymierza taktyczne. Czerpa z dowiadcze konstruktywizmu
i neoplastycyzmu. Przykadem moe by jego Pi zasad architektury wspczesnej: dom na
supach, ogrd na dachu, wolny plan, podune okno, konstrukcja szkieletowa - to zapoyczona
z elementaryzmu de Stijlu dyskusja z Wielk Teori i zapisywanie trwaej recepty. Dom postawiony na
ziemi jest schronieniem, ten sam budynek wyniesiony na supach ponad teren jest przedmiotem.
Supy stwarzay poczucie mobilnoci bryy, uzasadniay przypadkowo jej usytuowania w wybranym
miejscu, potwierdzay ca ideologi projektw typowych. Podune okno to atak na symbolik
elewacji, na jej warstw informacyjn, na elementy, ktre zafaszoway rozwj kubizmu. Paski dach
rozpta fal emocji i dyskusji. W midzynarodowej ankiecie brali udzia praktycy i teoretycy rnych
orientacji. Hermann Muthesius, wspzaoyciel Werkbundu pisa w roku 1927: (...) donios rol
odgrywa ksztat w propagowanej dzi architekturze szecianw, sprowadzajcych budynki do
najprostszych form geometrycznych. (...) Lecz po co uzasadnienie konstruktywnoci, celowoci,
ekonomicznoci? Po co obrona paskiego dachu potrzebnego dzi ze wzgldw formalnych
wzgldami tanioci? Istota budownictwa opartego na szecianach nie ma nic wsplnego
z praktycznoci.
64

Jacobus Johannes Pieter Oud w odpowiedzi na ankiet o dachach paskich pisa: (...) Mamy dzi duo
idealnego chcenia (...), wicej waciwie, ni technicznej moliwoci, temu chceniu odpowiadajcej.
65

Schultze-Naumburg w roku 1926 argumentowa przeciwko paskiemu dachowi z pozycji czysto
rasowej. Dla niego by on reprezentantem kultur prymitywnych, azjatyckich i afrykaskich. Wielka
polemika, ktra przetoczya si okoo roku 1926 przez zawodow pras architektoniczn,
potwierdzia obawy sceptykw: dachy paskie byy drosze i czciej wymagay naprawy.
Le Corbusier po swojemu podsumowuje wynik midzynarodowej ankiety: dach plaski jest znacznie
taszy i nie wymaga kosztw utrzymania,
66
poniewa paski dach jest niczym innym jak
realizowaniem purystycznej wizji formy typowej ogarniajcej wszelkie regiony niezalenie od
warunkw klimatycznych i ekonomicznych. Forma budynku bya duo waniejsza od funkcji i caej
bazy socjalnej. Szymon Syrkus, pod wpywem Le Corbusiera, opowiada si za jednym typem
budownictwa - za blokami, ironizujc na temat anglosaskiej tradycji posiadania domu rodzinnego,
w ktrej kady robotnik musi mie swj domek.
67

Le Corbusier - urbanista ponis zdecydowan klsk. Budynki-bloki s i bd przez wiele lat tego
dowodem i jednoczenie przestrog. Totalitarne wtaczanie spoeczestw w postkubistyczn wizj
plastyczn formy typowej przynioso demonta psychiki ludzkiej i pejzau. Le Corbusier - architekt
broni si jako projektant w skali indywidualnego budynku. Zaprojektowa wiele, zrealizowa mao.
Wywar decydujcy wpyw na swoj epok. By pierwszym architektem uywajcym na tak skal
papieru i maszyny drukarskiej. Od roku 1918 do pnych lat pidziesitych nie byo zdarzenia
artystycznego, eby nie sycha byo gosu wielkiego Corbu. W jego dziaalnoci publicystycznej
rozrniamy dwa okresy. Pierwszy - wsppraca z Ozenfantem - trwa od 1917 do 1925 roku: powstaj
wwczas najwaniejsze opracowania teoretyczne. Drugi - zapocztkowany przegranym konkursem na
Lig Narodw w roku 1927 i zaoeniem CIAM -u - splata si nierozerwalnie z osobistymi losami Le

64
Architektura i Budownictwo, 1/1928, s. 16
65
Architektura i Budownictwo, 4/1927, s. 115
66
Tame, s. 115
67
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 251
Corbusiera i koczy w roku 1956. Czytamy jego teksty dzisiaj: ra nas sformuowania, demagogia,
arbitralno sdw. Niekiedy nie mona si oprze wraeniu, e s one nawet suszne, e autor ma
racj i e mwi rzeczy interesujce. Dopiero refleksja nasuwa nam tak zwane kopotliwe pytania:
dlaczego na podstawie jednego, czasem nawet nie trzeciorzdnego, czwartorzdnego, ale ktrego
z kolei elementu prbuje si nam narzuci stanowisko autora dotyczce caoci problemw
architektury.


Rysunek 80 Projekt urbanistyczny dla Algieru z roku 1930. Le Corbusier, wierny swojej dewizie, i wszystko jest form,
transponuje dowiadczenia malarskie do skali miasta. Argumenty z innych dziedzin byy temu podporzdkowane.


Rysunek 81 Le Corbusier zwierza si, e p dnia powica malarstwu, p - architekturze. Obraz, eksponowany w jego domu
(1933), przepowiada zwrot dokonany w latach pidziesitych podczas projektowania kaplicy w Ronchamp.

By to styl ycia i bycia Le Corbusiera. Pisa listy, kci si z ministrami, rozsya protesty. Mia
wewntrzn potrzeb ludzi tamtych czasw - wedug okrelenia Pawa Wdziagolskiego - architekta
polskiego dziaajcego w okresie midzywojennym - pisania manifestw do poddanych nie bdc
monarchami. Zdominowa swoj energi i pasj wielk midzynarodow organizacj, wpyn na
pogldy architektw przez swoich uczniw i wsppracownikw.
Sposb opisywania rysunkw, rysowania perspektyw, rozwizywania problemw architektonicznych
roznosili po wiecie jego ambasadorzy. Naley jedynie aowa, i recepcja ta bya tak powierzchowna
i pytka. W okresie midzywojennym - w czasie najwikszej ekspresji - nie zostay wydane w Polsce
adne ksiki Le Corbusiera.
aowa naley, e nie przetumaczono u nas rwnie po wojnie Vers une architecture,
Urbanisme, L'art dcoratif d'aujourdhui. Po wojnie, w roku 1956 warszawska ASP wydrukowaa
jedynie broszur propagujc Modulor. Jego projekty, bez znajomoci argumentacji stanowicej
nieodczn ich cao, mog by (i byy) niezrozumiae, a na pewno idealizowane. Stwarzay
uzasadnienie dla wprowadzenia typowej formy i typowego projektu - rzekomych symboli
wspczesnoci.

Reguy popularne
Trudno jest wymieni jeden fakt historyczny, okreli go jako przeomowy i bezporednio wpywajcy
na skrystalizowanie si regu estetycznych, najoglniej kojarzonych z kultem linii prostej, ktem
dziewidziesiciu stopni, czystymi podstawowymi kolorami (biay, czarny, czasem szary, czerwony,
niebieski, ty) utosamionymi z programem grupy de Stijl. W rnych opracowaniach, w zalenoci
od sposobu ujmowania tematu, autorzy monografii kierunku przypisuj wiksze znaczenie tradycji
architektonicznej, koncepcji malarstwa wywodzcego si z kubizmu lub te akceptuj wpywy
produkcji maszynowej.


Rysunek 82 Wntrze domu japoskiego z XVI wieku. Zasug de Stijlu byo podbudowane teori tendencji plastycznych
pojawiajcych si w rnych czciach wiata i w rnym czasie.


Rysunek 83 Dom mieszkalny zbudowany w latach 1905-1911 przez Josepha Hoffmana w Brukseli moe by przykadem
etapu poredniego midzy wiekami XIX i XX w architekturze. Nastpny, to likwidacja kodu symbolicznego i traktowanie
obiektu jako wikszej rzeby neoplastycznej.

Wszystkie byy jednakowo wane.
Moda na japoszczyzn pod koniec dziewitnastego wieku przybliya europejskiej kulturze wiat
grafiki uywajcej czystych kolorw obwiedzionych po konturze czarn lini, a take - jednoczenie -
zapoznaa architektw z zasadami budowy historycznego domu krainy kwitncej wini: ze
zmodularyzowanymi, przez wielko mat, powierzchniami podg i cian, z wntrzem przenikajcym
si ze stref zewntrzn, ze zmiennym podziaem przestrzeni uytkowej. Secesja czerpaa penymi
garciami ze sztuki japoskiej. Bdc w gruncie rzeczy reakcj na przerost historycznej dekoracji,
proponowaa dekoracj, ale inn... caych paszczyzn, bez akcentowania elementw struktury
budowlanej.


Rysunek 84 Dom mieszkalny F. L. Wrighta w Oak Park, Illinois, z roku 1909. Sposb rysowania zdradza wpyw secesji, projekt
reprezentuje idee kontynuowane pniej w realizacjach czonkw grupy de Stijl.

Idee secesji (cznie z dokonaniami szkoy chicagowskiej) ksztatoway osobowo Franka Lloyda
Wrighta: spaci on dug zacignity na starym kontynencie dziki wpywowi, jaki wywar na
architektw, szczeglnie holenderskich, na pocztku dwudziestego wieku. Przyzna to J, P. Oud
zamieszczajc w jednym z pierwszych numerw de Stijlu obszerny artyku gloryfikujcy twrczo
wielkiego Amerykanina.
Jednoczenie z dowiadczeniami architektonicznymi rozwijaa si doktryna malarska.
Niekoronowanym krlem i leaderem by Piet Mondrian. Sam przyznawa, e wiele zawdzicza
kubizmowi. Wraz ze swoimi towarzyszami od sztalug rozwija uniwersalny jzyk formalny, zwany
neoplastycyzmem. Relacje midzy paszczyznami koloru i linii miay przedstawia prawdziwe,
niezafaszowane naleciaociami emocji i tradycji, wartoci otaczajcego wiata. rodki plastyczne
uzyskay tu znaczenie metafizyczne. Mondrian i jego wsptowarzysze byli pod wpywem
holenderskiego mistyka Shoenmaekersa i jego dwch ksiek z roku 1915: Nowy wizerunek wiata i
Zasady matematyki plastycznej. Celem ich pracy byo odnowienie duchowych wartoci, poniewa
Nowa sztuka realizuje to, co zawiera nowe poczucie czasu: rwnowag midzy uniwersalnym
a indywidualnym.
68



Rysunek 85 Obraz Pieta Mondriana z roku 1921. Uniwersalny jzyk plastyczny, ktry mia suy do wyraania wszystkich
emocji, stal si szybko jeszcze jedn utopi. W architekturze pocz peni rol sposobu na dekoracje paszczyzny.

68
Paul Overy, De Stijl, WAiF, Warszawa 1979, s. 81

Trzeci nurt - rozwj przemysowej produkcji seryjnej oraz wpyw fabrycznego montau przedmiotw
uytkowych na wzornictwo i projektowanie w pocztkach wieku - jest powszechnie znany.
Wszystkie te tendencje oraz silne osobowoci artystyczne potrafia zjednoczy wok swej osoby
i wydawanego przez siebie od roku 1916 pisma De Stijl niezwyka posta holenderskiego malarza,
architekta, rzebiarza, typografa, poety i teoretyka - Theo van Doesburga. Czonkowie grupy dziaali
samodzielnie, niektrzy nie spotkali si ze sob nigdy. Wszystkich czya znajomo z Doesburgiem,
tudzie wiara w tezy utopii plastycznej elementaryzmu rozprzestrzenianej przez amy de Stijlu.


Rysunek 86 Dom teoretyczny Theo van Doesburga i Comeliusa van Eesterena z lat 1922-1923 jest przykadem
elementarystycznego (rozdzielnego) projektowania. Kady ze skadnikw (kolor, konstrukcja, faktura itd.) jest traktowany
jako samodzielny problem. Przyznanie jednemu z nich wikszego znaczenia otwierao drog do kolejnego izmu z lat
pidziesitych.

Sztuki czyste neoplastycyzmu (malarstwo, rzeba) miay ywot stosunkowo krtki. Skoczyy si
waciwie ze mierci ich twrcw. Natomiast we wzornictwie, a przede wszystkim w architekturze,
miay wyjtkowo silny wpyw na ksztatowanie estetyki modernistycznego budynku. Dzi - w epoce
rozlicze z tamtymi czasami moemy spotka przykady przetransponowania tendencji
elementarystycznych, nawet nie odlegych od tego, jake upraszczajcego zoon rzeczywisto,
kierunku.
W latach dwudziestych Theo van Doesburg definiowa przysz architektur. Miaa by:
wyrzekajc si pozorw koncepcji formy,
sum samodzielnych elementw budowy,
oszczdn przez sprowadzenie rodkw jzyka projektowego do spraw najprostszych
i najpotrzebniejszych,
bezksztatna, nie znajca typw zasadniczych,
monumentalna, niezalenie od miejsca i skali,
przekrelajca dwoisto midzy pojciami wewntrz i zewntrz,
rozczonkowana, antykubiczna, estetyczna i asymetryczna i na zakoczenie - oczywicie -
nowa architektura miaa sta si syntez konstrukcji plastycznej.
Zasug grupy byo wprowadzenie do potocznego jzyka awangardy pojcia czasoprzestrzeni.
Rozbicie tradycyjnej bryy i programowe przekrelenie granic midzy wewntrzn i zewntrzn stref
budynku ukierunkowao argumentacj na czas stajcy si dopenieniem architektury.
Dziaalno grupy skoczya si wraz ze mierci Doesburga i zamkniciem pisma w roku 1931.
Pozostay idee: wprowadzone w okresie konsolidacji ruchu nowoczesnego po roku 1922 stay si
przez jasno i prostot swych regu podstawowymi przykazaniami jzyka architektonicznego
modernizmu.
Podstawa estetyki de Stijlu - elementaryzm uzasadnia teoriami metafizycznymi podzielenie budynku
na elementy skadowe, jednakowo wane i znaczce w projektowaniu i odbiorze. Budynek przesta
by caoci, w ktrej mona byo wyodrbni szczegy. Sta si sum specjalnie izolowanych czci.
Przestay obowizywa hierarchie znacze, poszczeglne fragmenty uzyskay pen niezaleno,
kierujc si w swym rozwoju jedynie wzgldami czysto plastycznymi. Przykadami mog tu by willa
Gerrita Rietvelda w Utrechcie z roku 1924 lub te teoretyczny dom Doesburga, wykonany przy
wsppracy z Corneliusem van Eesterenem. Rozbicie bryy, rozdzielenie spjnego obrazu obiektu na
elementy i atwe, a za atwe, sposoby dzielenia paszczyzny lini prost na kwadraty i prostokty, to
najbardziej popularne recepty-reguy.


Rysunek 87 Theo van Douesburg i Cornelius van Eesteren w Galerii LEffort Modern w Paryu (1923). Trzymaj makiet
synnego domu teoretycznego. Na cianach, w tle, wida projekt wntrz kabaretu Aubett w Strasburgu.


Rysunek 88 Dom Schroedera w Utrechcie (1924) w trakcie remontu w roku 1979. Stuczone tynki obnayy prawd: dla
Gerrita Rietvelda nie istnia problem tak zwanej jednorodnoci konstrukcji. To zostao dopowiedziane (waciwie przypisane)
duo pniej - w latach pidziesitych.

Najwikszym standardowym architektem de Stijlu by Mies van der Rohe. Nigdy nie nalea do grupy,
ale jego projekty i realizacje s najpeniejsz propagand elementaryzmu. Przej z estetyki idee
porzdkujce na tyle proste, ze mogy konkurowa z formuami akademickimi. Daway poczucie
bezpieczestwa architektom, ktrzy nie chcieli nic wymyli, ofiarowyway jasne reguy dla olbrzymiej
rzeszy projektantw wzornictwa przemysowego, ofiarowyway samouspokojenie. W roku 1919
rysowa jeszcze wzorowan na architekturze Karola Friedricha Schinkla will, kilka miesicy pniej
rozpoczyna projektowanie piciu teoretycznych budowli, stajcych si aktualnymi po dzie dzisiejszy
archetypami. Pierwszy, to wieowiec ze stali i szka o rzucie trjktnym na Friedrichstrae. Elewacja
i konstrukcja traktowane jako niezalene stworzyy wizerunek drapacza chmur utosamianego przez
miliony ludzi ze wspczesnoci.


Rysunek 89 Pawilon niemiecki na midzynarodowej wystawie w Barcelonie (1929). Warto tego pomnika architektury
modernistycznej ley w konsekwentnym zastosowaniu przez Miesa van der Rohe reguy de Stijlu, a nie w samoistnych
walorach plastycznych.

W roku 1921 powstaje inny, demonstracyjnie obrazujcy przenikanie si przestrzeni wewntrznej
i zewntrznej. W roku 1922 biurowiec o konstrukcji szkieletowej z betonu i naoonych na
konstrukcje poziomych oknach obiegajcych ca bry; w roku 1932 wiejski dom z cegy
o rozczonkowanej bryle i rzucie przypominajcym kompozycje malarzy de Stijlu; ostatni, w roku
1924, jest take wiejskim domem o konstrukcji z betonu - powtarzajcy zasady przestrzenne badane
w roku poprzednim.


Rysunek 90 Projekt z roku 1975 domu mieszkalnego Petera Eisenmana w Washington, Connecticut, nawizuje wiadomie do
idei elementaryzmu de Stijlu nawet sposobem prezentacji. Jest przykadem zafascynowania jednego z nurtw
postmodernizmu przenikaniem si przestrzeni zewntrznej i wewntrznej.

Jego najsynniejsza realizacja - Niemiecki Pawilon na wystawie w Barcelonie z roku 1929 (zburzony po
zakoczeniu ekspozycji) - przetrwa do naszych czasw na zdjciach. Jakich? - W wikszoci
podrcznikw i encyklopedii sztuki wspczesnej istniej trzy fotografie. Na pierwszej krluje rzeba
Georga Kolbe ze cianami w tle; na drugiej due lustro sfalowanej wody, w ktrej rozmywa si
odbicie budynku; na trzeciej dominuje gboki, gubicy wszystkie detale cie od paskiego dachu,
ponad ktrym widzimy wiee istniejcego kocioa. Na pewno s jeszcze inne, te wybrane do
publikacji pozwalaj przypuszcza, i warto plastyczna nurtu de Stijlu w ruchu midzynarodowym
istnieje wwczas, gdy zapoycza pikny akt modej dziewczyny albo te koronkow architektur
tradycyjnego budynku. Brak rzeby i kocioa w tle potwierdzi moe jedynie powiedzenie Venturiego
- e nudniej.
Mies van der Rohe, upraszczajc tezy de Stijlu, sta si po II wojnie wiatowej dostarczycielem
argumentw dla duych firm budowlanych, ktre poczuy si upowanione do zastpowania
twrczoci architektonicznej sensu stricto produkcj, a elewacja w rwnej mierze zaleaa od
architekta jak i od klienta, a waciwie jego pienidzy i od wytwrcw cian osonowych.
Jedn z najbardziej zjadliwych uwag musia cierpie Mies od Luisa Kahna, ktry na kongresie w
Otterlo, komentujc Seagram Building, zauway, i warto wieowca mierzy si w realnej cenie
w dolarach za metr kwadratowy powierzchni. Polemizujc z elementarystyczn koncepcj
architektury Doesburga, w ktrej budynek to elementy: funkcja, masa, wiato, materia, plan, czas,
brya, barwa itd...... Lech Niemojewski (przed swoim nawrceniem na nowoczesno) ironizowa
w roku 1927..., i befsztyk to jest: smaenie, ogie, miso, ksztat, czas itd. ...
Sam Mies, mimo e sta si najlepszym rzecznikiem elementarystycznych pogldw Doesburga,
w podobny sposb skomentowa wypowied Hannesa Meyera: ycie to tlen plus cukier, plus skrobia,
plus proteiny, mwic: sprbujcie to zmiesza wszystko razem, bdzie cuchn..
69


Rzeczywistoci wymylone
Przedstawienie w panoramie zjawisk artystycznych pocztku dwudziestego wieku konstruktywizmu,
puryzmu i neoplastycyzmu nie oznacza bynajmniej, e rwnolegle nie istniay inne. W tyglu zdarze,
manifestw, dokona te trzy, moim zdaniem, wpyny w sposb najbardziej znaczcy na utopie
estetyczne architektury modernistycznej.
Wszystkie wywodziy si z kubizmu. Przeksztacone wol malarza postacie kobiet z ulicy Avignon stay
si symbolami nadchodzcej epoki. Ich grymasy okrelay jako przeszo panowanie interpretacji,
kontynuacji, cigoci. Oczy skierowane zostay na czasy rzeczywistoci kreowanej, zalenej tylko
i wycznie od woli i talentu twrcy.
Futuryzm wprowadzi nowe obyczaje do artystycznego savoir-vivre'u. Poszukiwanie oryginalnoci
i demagogia stay si czci pejzau estetycznego, a w tak okrelonych reguach mogy zosta
i zostay zauwaone jedynie postawy skrajne. Krzyk futurystw sycha byo (przetworzony
osobistymi przekazami) po caej Europie uwikanej w pierwsz wojn wiatow. Poszczeglne orodki
wyizolowane barierami nacjonalizmu i podzielone liniami okopw samookrelay si bez widocznych
wpyww i zapoycze. Koniec wojny i zwycistwo rewolucji to wielkie nadzieje, a take gbokie
przekonanie caej generacji o potrzebie zmiany istniejcego porzdku, to poczucie misji dziejowej
podpowiadajce piszcym ksiki, artykuy i manifesty sowa, ktre dzi ra nas swoj sztucznoci
i emfaz.
Proponowane utopie estetyczne byy w istocie monistycznymi. Przyjmoway jednorodno wiata
zewntrznego bez rnic narodowociowych, uwika spoecznych i politycznych; pomijay stopnie
rozwoju ekonomicznego. Napotykajc inne, proponujce odmienn recept, tworzyy ogniska
konfliktowe, walki na zapisany papier i oskarajce sowo. Samodzielny rozwj konstruktywizmu,
puryzmu i de Stijlu trwa waciwie do roku 1922. Przerwanie izolacji spowodowanej wojn
i rewolucj dokonuje si przez kilka midzynarodowych spotka. W Weimarze odbywaj si kongresy
Nowoczesnych, w Paryu w roku 1921, w Dsseldorfie w roku 1922 spotkaa si awangarda
architektoniczna wczesnej Europy na Kongresie Postpowych Artystw. Wymiana dowiadcze,
przepyw informacji, nowe przyjanie i przemieszczenia personalne pozwalaj stwierdzi, i wszystko,
co dziao si potem, podlegao wzajemnym wpywom, nie reprezentowao ju czystego kierunku, byo
wynikiem artystycznych kompromisw, zapoycze, czasem po prostu fascynacji.
W Polsce w roku 1924 Leon Chwistek publikuje Wielo rzeczywistoci w sztuce. Bya to - na owe
czasy - jedna z nielicznych prb oznakowania bezdroy sztuki wspczesnej, uzasadniaa teoretycznie

69
Charles Jencks, Modern Movements in Architecture. Penquin Books 1973, s. 88
pluralizm i tolerancj. Zakadaa moliwo dziaa twrczych w ramach wykreowanej przez pewn
grup wizji wiata, rzeczywistoci dostrzeonej i kontynuowanej prac artystyczn.
Rne grupy mogy tworzy rne rzeczywistoci w tym samym czasie. Bdem jest jedynie
narzucanie swojej rzeczywistoci innym twrcom, jeszcze wikszym - innym ludziom.
Niestety, lata dwudzieste nie zachcay do pluralizmu. Poza polemikami czysto artystycznymi
podejmowane byy prby stworzenia midzynarodwki ruchu nowoczesnego. Nie powiody si,
budoway jednak przekonanie o koniecznoci wsplnej organizacji. Zaoony w roku 1927 CIAM by
ukoronowaniem procesu ujednolicania pogldw. Wszystko, co byo dalej, to ju mao znaczce
niuanse i szczegy.
Proces konsolidacji ruchu nowoczesnego to jednoczenie mier ideowa gwnych nurtw
estetycznych. Pojcie wsplnego stylu staje si faktem. W lutym 1932 roku otwarto w Nowym Jorku
wystaw pod tytuem Styl midzynarodowy. W zamiarach organizatorw miaa ona objecha cae
Stany Zjednoczone, propagujc europejskie dowiadczenia architektury modernistycznej, gwnie
Bauhausu. Nowoczeni z Ameryki pod kierownictwem Philipa Johnsona zaprosili do udziau take F.
L. Wrighta.
Okrelenie styl midzynarodowy miao podkrela oglnowiatow formu nowego ruchu. Na
planszach wystawowych Europa i Ameryka miay poda sobie rce, ogosi pen jedno pogldw
i zwycistwo moderny. Nie przewidziano, e F. L. Wright, po zapoznaniu si z europejsk czci
ekspozycji oraz doczonymi manifestami i deklaracjami wycofa swoje prace i w dodatku uzasadni
dlaczego!
Na wstpie napisa: Znalazem si w walce przeciwko nowemu Geist der Kleinlichkeit, domagajc
si architektury dla indywidualnego czowieka, zamiast spokojnie uzna uwid starczy pod postaci
nowego wynalazku - tak zwanego stylu midzynarodowego (...).
70
Pisa tak czowiek, ktrego Johnson
- dotknity niesubordynacj - pragn cofn o cae sto lat - zrobi starcem bez perspektyw -
okrelajc jako najwikszego architekta dziewitnastego wieku.
Johnson - nowoczesny z roku 1932 nie mg zgodzi si z Wrightem, ktry pisa: Architektura
powstaa dla czowieka, a nie czowiek dla architektury. Od kiedy wic upad czowiek tak nisko,
nawet przez maszyn, aeby samozwacza garstka formalistw miaa decydowa, jak ma by (...)
architektura.
71
Niestety, zadecydowaa!
Zastanawiajc si nad mitami i utopiami nowej estetyki moe naleaoby pody za myl Delacroix,
ktry zapytujc siebie: C jednak znajduje si w wikszoci dzie nowoczesnych? odpowiada:
Odnosz wraenie, e jestem na placu budowy, gdzie kady z obrabianych kamieni osobno ukazuje si
moim oczom, bez zwizku z miejscem, jakie znajduje w caoci budynku. Przygldam si im, kademu
z osobna, zamiast widzie sklepienie, galeri, cay nawet paac, gdzie gzymsy, kolumny, kapitele,
a nawet posgi tworz cao.
72
Autor Dziennikw, prbujcy pdzlem i pirem znale most
pomidzy ideami romantyzmu a klasycznym piknem, nie przeczuwa, i nastpne generacje bd
musiay zmierzy si z mitem najbardziej fascynujcym - mitem techniki, a wyklinana przez Wrighta
w latach trzydziestych maszyna bdzie dugo symbolem nowoczesnoci w architekturze.


70
Architektura i Budownictwo, 7/1932, s. 209
71
Tame, s. 209
72
Teoretycy, artyci, krytycy o sztuce 1700-1870, op. cit., s. 417
IV. Mit techniki

Ideologia techniki
Rewolucja przemysowa! W tych dwch sowach mieszcz si statystyczne wskaniki wzrostu
produkcji, encyklopedyczne informacje o nowych wynalazkach, portrety pionierw, zmiany
polityczne, spoeczne, demograficzne, a nade wszystko nadzieje milionw ludzi, przeksztacone
w mity i legendy tamtych lat; wci aktualne i wci kuszce swymi prostymi receptami na szczcie.
Dzisiaj, po latach, w czasach weryfikacji prawd, w ktre uwierzyli nasi poprzednicy, z odcieniem
zdziwienia zadajemy sobie pytanie: dlaczego technika uzyskaa tak wyjtkow rol i dlaczego jej hasa
z tak ochot zostay wpisane na sztandary awangardy?
Dla rybakw penetrujcych przybrzene wody archipelagu Utopii kady wynalazek, nowa maszyna,
usprawnienie produkcyjne stawao si zot rybk, obiecujc speni wypowiedziane proby. Mieli
poczucie, e w swe sieci zagarnli zotych rybek tysice; o pogodnej przyszoci przekonyway awice
nowych - granice skadanych im prb okrelay jedynie moliwoci wyobrani.
W poowach uczestniczyli take architekci!


Rysunek 91 Akwedukty w Segovii byy na swoje czasy osigniciem technicznym. Po wiekach stay si inspiracj dla
neosocrealistycznych projektw we Francji i Hiszpanii.

Produkcja tamowa w sposb naturalny zachcaa jednych do przeprowadzenia analogii midzy
procesem produkcyjnym, w ktrym masowo wytwarza si zestandaryzowane kapsle do butelek,
ubrania lub samochody, a procesem budowania, koczcym si w efekcie mieszkaniem, domem i
miastem; porwnanie to - zbyt proste - stao si w praktyce realizacyjnej rdem dugotrwaego
kryzysu. Drugich - nowe, dotychczas nieznane materiay i moliwoci konstrukcyjne postawiy przed
pozornymi dylematami i potrzeb wyboru. Obie grupy stworzyy wasn, skompilowan na potrzeby
chwili histori, ktrej mity namawiaj, take dzisiaj, do zatrzymania si i zakotwiczenia na stale na
mieliznach archipelagu. S tam otoczeni legend mczennikw pionierzy, s wyprzedzajcy wasn
epok nowatorzy, s dziea - kamienie milowe wspczesnej architektury. Wszystkie te dziaania -
dokonywane przez samych twrcw i satelitarn krytyk - miay moralnie uzasadnia
architektoniczne trzsienie ziemi i spektakularne zmiany, jakie dokonyway si w sztuce pierwszej
poowy dwudziestego wieku. To wwczas sztucznie podzielono wspczesnych na tych za i
przeciw. Jakiekolwiek wahanie skazywao automatycznie do grupy twardogowych: afirmacja nowej
techniki stawaa si legitymacj postpu. Przykadem jest Giedion. W ksice Przestrze, Czas,
Architektura - Narodziny nowej tradycji pisa: Rewolucja przemysowa - gwatowny wzrost produkcji,
ktry nastpi w osiemnastym wieku przez wprowadzenie systemu fabrycznego i maszyny - zmienia
wygld wiata daleko bardziej ni rewolucja spoeczna we Francji. (...) Waciwie wzia w swe
posiadanie caego czowieka i cay jego wiat.
73

Czy naprawd caego czowieka?
Antyprzemysowa krucjata Ruskina, sprowokowana bezdusznym powtarzaniem wyrobu przez
maszyn, to jeden z wielu przykadw walki o indywidualizm. Zasug tego purytanina byo zwrcenie
uwagi na tandet tworzon przez przemys XIX wieku i poszukiwanie teoretycznej bazy dla
nadchodzcej ery produkcji fabrycznej. Porwnanie dzie kamieniarzy gotyckich, przekazujcych
w swojej pracy indywidualno rki rzemielnika, z produkowanymi seryjnie odlewami rzeczy
estetycznych doprowadzio go do odrzucenia maszyny jako mechanicznego molocha powielajcego
szpetot. Musiao min wiele lat, aebymy seryjn produkcj zobaczyli w jej prawdziwym
wymiarze. Nie jest ani bogiem, ani szatanem: nie moe take pretendowa do roli celu samego
w sobie. To wiemy dzisiaj.


Rysunek 92 Historyczny rejs parowca Fultona Claremont na rzece Hudson, w sierpniu 1807 roku. Armatorzy niedowierzali
maszynie. Statek by) zabezpieczony dwoma masztami z przygotowanymi na wszelki wypadek aglami.

Po epoce dziewitnastowiecznego wyklinania, w latach dwudziestych awangarda zobaczya
w taylorowskiej tamie narzdzie realizacji wasnej koncepcji estetycznej. Fernand Lger stwierdzi
w eseju Estetyka Maszyny z roku 1923, e na sto przedmiotw produkowanych seryjnie piknych
jest trzydzieci, na tysice obrazw za - moe jeden - moe dwa? Nie wiemy, w jaki sposb dokona
oceny i ustali odpowiednie liczby rzeczy piknych i brzydkich. Pewne wiato na dobr kryteriw
rzuca nam analiza jego obrazw. Jest to wiat uproszczonych form geometrycznych, podstawowych
kolorw i manekinw nowego malarstwa.

73
Siegfried Giedion, Przestrze, czas, architektura-Narodziny nowej tradycji. PWN, Warszawa 1968, s. 139


Rysunek 93 Zdjcie z filmu Nasze czasy.


Rysunek 94 Fernand Lger, Mechanik, 1918 rok. Rnice midzy czowiekiem i maszyn zacieraj si: czowiek jest
maszyn; maszyna staje si istot rozumna.

Przemys sta si tutaj dostarczycielem cile okrelonego wzorca estetycznego, a w produkcji seryjnej
miaa zosta zakodowana (jako wymg) anonimowo. Le Corbusier pisa: Przedmioty codziennego
uytku zastpiy niewolnikw dawnych czasw i same stay si naszymi niewolnikami, sugami. Po c
wic narzucamy tym rzeczom rol naszych zaufanych przyjaci? dajmy od nich jedynie
dokadnoci, obowizkowoci i dyskretnej obecnoci.
74

Seryjne wytwarzanie codziennych drobiazgw, sprztw gospodarstwa domowego, ubra, nawet
samochodw, powodowao ch zastosowania podobnych sposobw w budownictwie.
Wielokrotnie cytowane wystpienie Gropiusa z roku 1909, z memoriaem do przemysowca
niemieckiego Emila Rathenaua (prezesa koncernu AEG) jest niczym innym jak prb zainteresowania
wielkiego kapitau nowymi moliwociami produkcji i sprzeday. Pomys uprzemysowienia
budownictwa moe by zrealizowany przez powtrzenie w kadym budynku tych samych
standardowych czci skadowych. To oznaczaoby, e mona obniy koszty stosujc produkcj

74
Architektura i Budownictwo, 11/1932, s. 352
masow, a co za tym idzie - obniy take komorne. (...) Moliwe jest uzyskanie nieskoczonej liczby
wariantw kadego typu planu przez rne kombinacje tych samych standardowych elementw ()
75

Gropius pisa o standardowych czciach skadowych.
Pytanie jak duych? - stanie si jednym z podstawowych dylematw wspczesnej architektury.
On sam nie mia wwczas wtpliwoci. Po rewolucji konstruktywistycznej w Bauhausie przedstawia
propozycje wielkowymiarowych elementw budowalnych: caych cian, stropw, dachw? Bdem
byoby mniema, i jest to tylko propozycja czowieka zafascynowanego moliwociami
produkcyjnymi przemysu. To take, ale jest to przede wszystkim postawa estetyczna. W opisie
swego systemu dla budowy domw jednorodzinnych gosi hasa stylu architektonicznego
wynikajcego w prostej linii z procesw produkcyjnych, poniewa wedug Gropiusa standaryzacja
elementw budowlanych bdzie miaa zbawienny wpyw na ujednolicenie nowych domw i dzielnic.
Na gruncie polskim pisa podobnie Syrkus: Dzi, kiedy wedug linii kierunkowej wytyczonej przez
midzynarodowy wysiek architektoniczny, MASZYNY wytwarzaj coraz to inne, coraz to lepsze
elementy budynkw, pikno sztuki budowlanej nie moe ju polega na namacalnie zachwycajcym
ksztacie pojedynczego fragmentu czy na wyszukanej harmonii poszczeglnych piknych jednostek -
ale staje si czym znacznie szerszym. Skal swej organizacji wkracza w dziedzin abstrakcji.
76
Na
czym ta abstrakcja polega, moemy zobaczy we wasnych pracach kierownika Dziau Architektury
publikowanych w Praesensie. Jest to hod zoony standaryzacji, ktra przestaa by rodkiem, staa
si ide dla idei, poniewa: Dziki standaryzacji i centralizacji wielkiego przemysu moemy mie:
mebel - maszyn, mieszkanie - maszyn, miasto-maszyn.
77
Wielkie sowa kocz si na
zaprojektowaniu okien.
Podczas opracowywania budynku Kasy Chorych w Kutnie, Syrkus dy (i w peni osign) do
ujednolicenia wszystkich otworw okiennych. Praca ta bya icie syzyfowa. Okna wykonywa may
zakad stolarski. Wielo typw nie wpywaa ani na czas produkcji, ani na cen. Cay wysiek
ujednolicenia, waciwie ujednostajnienia, by pozbawiony innych kryteriw poza estetycznymi. By
powiceniem zoonym idei bezpodnej, niemoliwej do odczytania bez dokadnej informacji o caym
procesie projektowania, by i jest symbolem lepych drg mitu techniki, gdzie argumentacja
techniczna zostaje uyta jako narzdzie w dyskusji czysto formalnej.
Nie budz wic zdziwienia sowa rozpoczynajce sprawozdanie Syrkusa z IV kongresu CIAM-u:
Nowoczesna technika i jej konsekwencje w budownictwie, standaryzacja, zagadnienia socjalno-
ekonomiczne, zagadnienia budowy miast, wychowanie modego pokolenia architektw - oto pi
zasadniczych punktw dyskusji przedstawionych jesieni 1928 roku zbuntowanemu przeciw rutynie
gronu pionierw nowego budownictwa, ktre na zaproszenie p. Hlne de Mandrot zebrao si
w zamku La Sarraz.
78

Nowoczesna technika i standaryzacja zostay umieszczone na pocztku; dopiero potem miay odby
si rozmowy o problemach socjalnych, ekonomicznych i innych!
Przytaczane sowa byy pisane w roku 1933. Proces konsolidacji wyobrae awangardy
architektonicznej na temat budynku mieszkalnego zosta waciwie zakoczony. Realizacja osiedla
Weissenhof w Stuttgarcie w 1928 roku udowodnia, e nowa architektura jest do siebie podobna -

75
Gillian Naylor, Bauhaus, WAiF, Warszawa 1977, s. 25
76
Praesens, 2/1930, s, 30
77
op. cit., s. 8
78
Architektura i Budownictwo, 8/1933, s. 246
waciwie identyczna, niezalenie, czy autorzy tworzyli j w pracowniach Amsterdamu, Berlina czy
Parya.
Na planie urbanistycznym Miesa van der Rohe zaprojektowali swoje budynki Le Corbusier, Gropius,
Mies, Poelzig, Taut, Scharoun... Cae przedsiwzicie byo wystaw nadchodzcej techniki
budowania: w efekcie rnorodne materiay konstrukcyjne zostay przesonite bia, otynkowan
cian poprzecinan podobnymi, podunymi oknami, a paskie dachy i brak detalu doprowadziy do
wzajemnego upodobnienia si poszczeglnych obiektw. Mia to by rwnie praktyczny pokaz
szybkiego budowania i tanich czynszw.
Termin otwarcia wystawy (zakoczenie prac) zosta przesunity o cay miesic, a w dniu inauguracji
kilka obiektw byo niedostpnych dla zwiedzajcych. Najtasze mieszkanie Ouda kosztowao 1800
marek, przy wahajcej si wwczas w Niemczech redniej czynszu w granicach 2500-3000 marek. By
to sukces, ale... Wynajto wszystkie domy poza dwoma. Ich autor, Le Corbusier, kaza paci
lokatorom po 5000 marek. Nie mona si dziwi, i mimo godu mieszkaniowego stay one przez
okrgy rok puste.


Rysunek 95 Obraz Budujcie wielki przemys Jurija Pimenowa z roku 1927 jest charakterystycznym dla owych lat
przykadem zafascynowania produkcj fabryczn.

W euforii odkrywania paralel i podobiestw midzy wytworami projektowymi rnych orodkw
umkno chyba najwaniejsze. Szybko procesu upodabniania si architektury modernistycznej nie
polegaa na jej uniwersalistycznych, ponadczasowych wartociach, a na ograniczonej gamie rodkw
w proponowanych reguach; mogy si nimi posugiwa kolejno przystpujce do ruchu grupy
nowatorw. T wiedz daje nam dzisiaj praktyczna realizacja idei.
Wwczas, w wiadomoci zawodowej architektw obraz przyszoci zosta skojarzony z blokami
i osiedlami, a Wielki Przemys sta si uosobieniem siy majcej szanse realizacji utopii socjalnej
i estetycznej. Jego jednostronne rozumienie jako producenta sztuki, zapocztkowane w latach
midzywojennych, przetrwao w rnych odcieniach, wariantach i ksztatach po dzie dzisiejszy,
mimo sygnaw ostrzegawczych, pojawiajcych si jednoczenie z budowanym mitem.
Najpeniej wyrazi swoje obawy Marcel Duchamp.
Wytwarzanie piknoci technicznych przez technik okrelan przez Le Corbusiera jako podstaw
nowego liryzmu sprowokowao go do sformuowania pytania: jakie s kryteria sztuki - efektu pracy
maszyny? Odpowiedzia: nie ma adnych. Jedynym argumentem jest wola twrcy zaliczajcego
produkt seryjny w poczet dzie muzealnych. Jako obiekty sztuki wystawia przedmioty codziennego
uytku. Normalne, zapeniajce pki sklepowe domw towarowych sprzty gospodarstwa
domowego zostaj przez gest artysty konsekrowane na dzieo. Moe (?) wystawione przez niego
w galerii sztuki w roku 1920 powszechnie znane, standardowe okno - ale (co jest istotne) zmniejszone
do wymiarw 77,5x45 cm - byo niedocenianym wwczas symbolicznym obrazem zawenia
perspektyw, jakie niesie z sob zbyt wielka ufno w samorealizujce si przez produkcj pikno.
Robi repliki swojego Czystego okna take po wojnie. Ostatni wykona w roku 1961, kilka lat przed
otwarciem w Polsce pierwszej fabryki domw. Szkoda, e w podobny sposb nie skomentowa
Duchamp zmian, jakie przyniosy w architekturze nowe materiay i moliwoci konstruowania.
Jednym z najsilniej zakorzenionych mitw wspczesnej architektury jest przekonanie, i rozwj
nowoczesnego ruchu stanowi nieuchronn konsekwencj ekspresji, wywoanej nowymi technikami
budowania. Trzy nowoci - stal, beton i szko - zostay na pocztku wieku przeksztacone w materiay
wybuchowe rewolucji estetycznej. Historia proszku twardniejcego podczas czenia z wod,
uszlachetnionego elaza i przezroczystych, atwo tukcych si tafli zostaa wiadomie przykrojona do
potrzeb agitacyjnych; obrosa anegdotami i opowiadaniami. Uwierzylimy, e zastosowanie betonu,
stali lub szka zmusio twrcw do koniecznoci rewizji klasycznego rozumienia formy, zmienio
podejcie architektw do procesu projektowania i budowania, a w efekcie pooyo podwaliny pod
now wspczesn architektur. Musiao upyn wiele lat, aeby Charles Moore zrealizowa Piazza
d'ltalia: kolumny utrzymujce arkady s wykonane z betonu, gowice z nierdzewnej stali, a szklane
rurki neonowe podkrelaj poszczeglne elementy kompozycyjne. Okazao si, e materia jest tylko
materiaem, nie posiada adnych metafizycznych waciwoci, a od sposobu uycia zaley, czy
przemieni si w silosy zboowe, will Savoye czy w przeksztacon kolumn josk.
Francesco di Giorgio w Traktacie o architekturze, inynierii i sztukach wojennych napisa w XVI
wieku: (...) znajomo dwch rzeczy jest niezbdna: konstrukcji i zasad, konstrukcja zajta jest
praktyk. Zasady przedstawiaj w odpowiednich reguach, jak si maj rzeczy przed rozpoczciem
konstruowania.
79

Tak byo dawniej.
Obarczenie materiau rol, ktrej nigdy nie dwiga samotnie - jedynego nonika wartoci
estetycznych - pocigno za sob szereg istotnych zmian w samym procesie projektowania. Jzyk
architektury, utosamiony z jzykiem konstrukcyjnym, kontynuowa drogi wyznaczone przez statyk
(hale sportowe, sale konferencyjne, kocioy) lub prbowa znale wasny sposb wyrazu w detalu
budowlanym, akcentujcym metody konstruowania.
Powodowao to konieczno stworzenia nowego, nieznanego dotychczas sposobu oceniania.

79
Casabeila, 3/1982, s. 15
Nie nadaway si jako narzdzia zbiory zasad klasycznej oceny dziea architektonicznego. Zastpuj je
okrelenia szczero i czysto. Nie prawidowo i racjonalno, a metafizyczne - wywodzce si
z popularnych skojarze estetycznych - sowa staj si emocjonalnymi miernikami wartoci. Byo to
naturaln konsekwencj przyjtego wiatopogldu, poniewa eksponowanie znaczenia produkcji,
materiaw, a take sposobu konstruowania byo broni w walce o nowe rozumienie sowa
architektura.
Definicja Witruwiusza: architektura, to technika, funkcja i pikno, bya za duga. Sedno problemu
leao w by lub nie by tych trzech sw. Chci zastpienia Wielkiej Teorii Estetycznej Przeszoci
- Wielk Utopi Estetyczn Przyszoci podpowiaday skrelenie jednego - pikna. Gropius gosi:
architektura, to technika i funkcja. Hannes Mayer poszed jeszcze dalej. W pierwszym ze swoich
trzynastu przykaza architektonicznych gosi, i Architektura nie jest ju duej sztuk budowania,
budowanie stao si nauk; architektura jest nauk budowania. W przytoczonych tu dwch
definicjach nastpujcych po sobie kolejno dyrektorw Bauhausu obserwujemy tendencje do
eliminowania sw. pikno i sztuka na rzecz techniki i nauki. Dawniej Ruskin mwi:
architektur jest to, co jest nieuyteczne. Dzisiaj, po dowiadczeniach lat minionych, gdy fetysze
i symbole uprzemysowienia straciy na znaczeniu, coraz czciej towarzyszy nam myl, ze technika
jest wana jedynie w tym zakresie, w jakim ma styczno nie z milionami ludzi, lecz z jednym
czowiekiem.

Fetysze i symbole
Zauroczenie technik zapocztkowao trwajce od przeomu wieku po dzie dzisiejszy zjawisko
zapoyczania nazw i okrele ze wiata fabryki i laboratorium dla przedstawienia problematyki
estetycznej. Do jzyka pracowni architektonicznych wkroczya terminologia uywana dotychczas
przez inynierw z innych dziedzin: aparat, agregat, instrument, narzdzie i, oczywicie, maszyna.
Maszyna!
Bardzo mao sw zrobio podobnie oszaamiajc karier w sownictwie architektonicznym.
Wypolerowany, precyzyjnie poruszajcy si zgodnie z wol czowieka mechanizm narzuca
skojarzenie z czym nowym, lepszym, mdrzejszym, a take z trwaym, funkcjonalnym,
ekonomicznym. Malarze upodobniali do niej postacie ludzkie, poeci sawili rymami, Le Corbusier
przyrwnywa j do boga: Maszyna, ten fenomen nowoczesnoci, stwarza przewrt w yciu
duchowym ludzkoci... Maszyna budowana jest nie na podstawie fantazji, lecz szczeglnego systemu
duchowego, ktremu czowiek powici siebie samego, systemu, ktry stworzy nowy wszechwiat.
Maszyna - to geometria. Geometria - to nasze wasne dzieo, wzbudzajce zachwyt w nas samych.
Geometria i bogi krluj na wsplnym tronie.
80

C za wiara. Znajdowa w maszynie szczeglny system duchowy i by przekonanym, e czowiek
moe dla niej powici siebie samego, a jednak: powici!
Jeeli nie powici si, to na pewno zacz budowa otarze.


80
Architektura i Budownictwo, 11/1932, s. 353

Rysunek 96 Pierwszy przelot braci Wright mia miejsce 17 grudnia 1903 roku. Po dwudziestu latach aeroplany pojawiy si
na perspektywach architektonicznych jako symbole nowej epoki.


Rysunek 97 Mikoaj Maoremow i Wiktor Andrejew, projekt Nowego Zaporoa, 1930, Ponad blokami mieszkalnymi unosi si
samolot. Podobny rysowa Le Corbusier w planach przebudowy Parya.

Staa si jednym z najtrwalszych symboli dwudziestego wieku. Suya za przedmiot manipulacji
estetycznych, zawaszczajc ca spoeczn sympati ukierunkowan na technikw potraficych
przelecie Atlantyk lub zanurzy si a do dna oceanu. Przetworzona w znaki plastyczne wpyna na
kultur wizualn naszych czasw. Bya usprawiedliwieniem artystycznym, a take celem prac wielkiej
rzeszy twrcw. Prezentowane przez Le Corbusiera w L'Art Dcoratif d'Aujourd'hui zdjcia rub
okrtowych, wywietrznikw wentylacyjnych i kominw statkw pasaerskich s skomponowane na
wzr i podobiestwo obrazw purystycznych: biae, jednoznaczne w ksztacie, kojarz si z martwymi
naturami zapenionymi butelkami, skrzypcami, dzbankami i ksikami, a zapach, jaki si moe
ewentualnie nasun przy ich ogldaniu, to terpentyna i olej potrzebny do rozrobienia farb na palecie
malarza.


Rysunek 98 Leon Krier, projekt dzielnicy La Vallette, 1979 rok. Nad domami unosi si take samolot, motyw, ktrego
pidziesit lat wczeniej uywa w swych perspektywach Le Corbusier.


Rysunek 99 Reklamowy rejs sterowca z 19 padziernika 1901 roku. Wiea Eiffla i czowiek w powietrznej machinie, to pokaz
nieograniczonych moliwoci techniki.

Les yeux qui ne voient pas nie widziay tego, czego widzie nie chciay: zbdne z punktu widzenia
czystego utylitaryzmu kominy, przeskalowane ze wzgldw reklamowych nadbudwki sterownicze;
nie reagoway na ich dekoracj, tak gorliwie zwalczan w budynkach nie technicznych. Czerpanie
wzorw i inspiracji ze wiata piknoci technicznej (okrelenie Le Corbusiera), zrozumiae i cakowicie
naturalne, przerodzio si bardzo szybko w wykorzystanie maszyny dla usprawiedliwienia
i nobilitacji wasnej sztuki. Dla Henryka Berlewi - polskiego konstruktywisty salon samochodowy
Daimlera-Benza w Warszawie sta si wejciem na scen. W roku 1924, pord wypielgnowanych
limuzyn wystawia cykl obrazw zatytuowanych (oczywicie) mechanofaktury. Dzisiaj prace te maj
jedynie warto historyczn. Zjadliwie oceniane wczenie przez Antoniego Sonimskiego jako
mechanobzdury powoduj odbity szerokim echem skandalu pojedynek.


Rysunek 100 Sterowiec nad Centrum Kultury w Moskwie. Projekt Iwana Leonidowa z roku 1930.

Moe wpyno to na porwnanie futurystw (?): Samochd wycigowy ze swoim pudem zdobnym
w wielkie rury podobne do ww, ognistym oddechem... ryczcy samochd, ktry zdaje si pdzi po
tamie karabinu maszynowego, jest pikniejszy od Nike z Samotraki.
81
Moe zdecydowaa o tym
trwajca po dzie dzisiejszy mitologia szybkoci, moe przeniesienie (zbyt proste) znacze ze wiata
mechaniki w wiat estetyki i odwrotnie, jak na przykad skojarzenie przez Le Corbusiera na jednej
stronie Vers une architecture (1923) wizerunkw Partenonu i samochodu wycigowego. Uznanie
synnej rzeby antycznej lub wityni za szczytowe osignicie sztuki helleskiej kusio do stworzenia
ich wersji wspczesnych. Pocztek zrobi Ozenfant. Ju w roku 1910 przedstawia propozycje karoserii
dla Hispano-Suizy, Gropius realizuje limuzyn Adler 1931 w roku 1931, R. Buckmister Fuller rysuje
w roku 1934 auto. Le Corbusier publikuje swojego Citroena w roku 1936.
Zaprojektowane obudowy dla jednej, drugiej, trzeciej maszyny omiela do podobnych prb w skali
totalnej. Ju nie samochd, statek pasaerski kursujcy na Sekwanie, a super maszyna do ycia,
zoona z podzespow - maszyny do mieszkania, odpoczywania, pracy, maszyny do religii i kultury -
staje si celem awangardy architektonicznej. Najwiksze znaczenie miao zaprojektowanie
praktycznej maszyny do mieszkania. Okrelenie to zostao uyte przez Le Corbusiera w roku 1925,
w opisie pawilonu L'Esprit Nouveau. Oznaczao jednostk mieszkaln dla jednej rodziny. Zbiory tych
jednostek miay tworzy dugie, wskie bloki. W popularnej recepcji hase corbusierowskich
maszyn do mieszkania zaczto identyfikowa z caym budynkiem. Jest to niezgodne z jego
intencjami. Maszyn (praktyczn - czyli funkcjonaln) miaa by kuchnia, pokoje, przedpokj, moe
taras? Budynek to zbir. Dlatego Le Corbusier w Unit d'Habitation dodawa nowe funkcje;
przedszkole, uliczk handlow, pomieszczenia socjalne, tworzc jako cao - maszyn wyszej
generacji dla produkcji ludzkiej szczliwoci.


81
Christa Baumgarth, op. cit., s 35

Rysunek 101 12 lutego 1908 roku wystartowa w Nowym Jorku na Times Square szsty ju wycig samochodowy dookoa
wiata. Rok pniej futuryci ogosz w swym manifecie pikno szybkoci


Rysunek 102 Limuzyna Adler wykonana w 1931 roku wedug projektu Waltera Gropiusa jest jednym z wielu przykadw
rysowania przez nowatorw lat dwudziestych karoserii samochodowych.

Wszystko miao by maszyn. Budynki mieszkalne, zakady przemysowe, miasta ... caa architektura
miaa sta si wielk maszyn do ycia. Maszynistyczna wizja wiata przyszoci bya jednym
z waniejszych czynnikw ksztatujcych technologiczne widzenie problemw urbanistycznych.
Maszyna to przedmiot. Mona j jak przedmiot postawi wszdzie. Do jej dziaania potrzeba
energii, sieci instalacyjnych i czowieka uzasadniajcego jej egzystencj. Maszyna nie wyrasta
(uywajc okrelenia Franka Lloyda Wrighta) organicznie z natury, nie podlega rygorom otoczenia.
Ona determinuje sposb zagospodarowania otaczajcej przestrzeni. W zrozumieniu prostego
technologizmu byoby najlepiej zapewni swobodny do niej dostp ze wszystkich stron. Kilka lub kilka
tysicy maszyn wymusza racjonalne ustawienie obiektu wedug najbardziej prostego porzdku
geometrycznego, zapewniajcego moliwoci dojazdu, dowozu materiaw, odbioru produkcji.
Prowadzio to w prostej linii do uproszczonego widzenia problematyki urbanistycznej. Bardzo szybko
postawa taka owocuje zabjcz monotoni osiedli; w architekturze staje si broni w walce
z symbolicznymi wartociami budynku. We wntrzach - programowa szczero techniczna
prowadzia autorw wzorcowych budynkw do bezwstydnego wyeksponowania rur centralnego
ogrzewania, kanalizacji, wody i gazu. Nagie, krzyujce si pod rnymi ktami instalacje miay
symbolizowa nowy etap podejcia do budynku-maszyny, now estetyk. Pomalowane na kolorowo,
tworzyy ekscentryczny pejza upodobniajcy otoczenie do scenografii teatralnej.
Powodowao to zrozumia reakcj.
Ciekawym dokumentem z tamtych lat jest raport N. P. Zapletina, Sekretarza Organizacyjnego
konkursu na Paac Rad w roku 1932: Paac Rad nie jest maszyn
82
- stwierdzenie to ukierunkowao
dyskusj przeciwko projektom, w ktrych naga konstrukcja budowy nie otrzymuje dalszego
opracowania architektonicznego,
83
a propozycja Le Corbusiera zostaje okrelona maszyn do
Zjazdw, gdzie kultywuje si estetyzm skomplikowanej maszyny, majcej obraca masami ludzkimi.
84

Pierwsze dziesiciolecie po drugiej wojnie wiatowej, to praktyczna realizacja projektw wiadomie
nawizujcych do rodowodu z lat dwudziestych; to rwnie pocztek dugiego poegnania ze
wiatem utopii okresu midzywojennego, to inne spojrzenie na wdziki mechanicznej narzeczonej,
opisane przez Marshalla Mac-Luhana w roku 1951, w ksice pod tym tytuem.
Musiao upyn wiele lat, aby maszyna staa si po prostu przedmiotem prostym lub
skomplikowanym, bardziej wymylnymi widami i kosami zwanymi kombajnem, non szlifierk czy
numerycznie sterowan obrabiark. Dzisiaj wiemy, e pojcie maszyna nie jest synonimem pojcia
doskonao. e ten wytwr ludzkich umysw i rk bywa w zalenoci od sposobu zaprojektowania
i wykonania dobry lub zy, wydajny lub nieekonomiczny; le uywany - grony lub bezsensowny.
Dzisiaj rozumiemy take, e byy to inteligenckie marzenia ludzi, ktrzy nigdy nie pracowali
w przemyle, a maszynami, jakie znali, mogy by: autobus, winda lub wieczne piro, e by to
zachwyt bez huku, brudu i zapachu przepracowanych smarw maszyny z tamtych lat. Mona go
porwna do teatralnych pz Marii Antoniny karmicej w Wersalu wymyte i wyczesane krweczki,
kzki i wineczki, przetworzone wysikiem wielkiej rzeszy suby z krw, kz, wi. Spreparowana
ywioa jada z plecionych srebrem koszyczkw, a etykieta dworska nakazywaa zamkn oczy na
rzeczy, ktre normalnie przytrafiay si na pastwisku.
W latach szedziesitych, podczas tak zwanego drugiego skoku technologicznego, nastpuj
niezwykle wane przesunicia w rozumieniu roli i znaczenia maszyny. Kult idei maszyny zostaje
zastpiony kultem formy maszyny.
W galeriach wystawowych pojawiaj si rzeby-maszyny. Skomplikowane konstrukcje ze szka,
aluminium, zbudowane z okruchw dawnej rzeczywistoci technicznej nawizuj wiadomie do
przemijajcej mitologii, cytuj j, a jednoczenie nabieraj dystansu do czasw minionych.
S to ju czasy pop-artu. Zwraca on uwag na realny wiat ulicy wielkich metropolii, przywraca sztuce
art i codzienno. W architekturze ruch ten reprezentuje Archigram. Grupa angielskich architektw
prezentuje na kolejnych wystawach wiat rewolucji technologicznej. Dennis Crompton, Peter Cook,
Ron Herron i inni rysuj olbrzymie maszynerie o skomplikowanej estetyce czerpicej penymi
garciami ze wiata komiksu. Poruszaj si one w powietrzu, krocz na wielkich teleskopowych
przyssawkach, nurkuj w gbinach mrz. Miasta: komputerowe, kroczce, rozprzestrzeniajce
si, to przykady z roku 1963, a ich nazwy sygnalizuj wiadome nawizywanie (jake inaczej) do lat
dwudziestych. Wywoao to gwatown replik Giediona: Najgorszym przykadem z wszystkich, jaki

82
Architektura i Budownictwo, 7/132, s. 212
83
Tame
84
Tame
kiedykolwiek pojawi si na londyskiej wystawie w 1963 roku, byo kroczce miasto, z wszystkimi
budynkami pomylanymi jako stalowe czogi poruszajce si mechanicznie i oczywicie kruszce, jak
to czogi robi, pejza i wszystkich pozostajcych na zewntrz udzi. Przykad wymaga komentarza nie
tylko dlatego, e reprezentuje antyhumanitarn koncepcj miasta przyszoci stworzon przez ma
grup ludzi, lecz take, poniewa uzyska szeroki rozgos, lecz, jak mi wiadomo, adnego protestu.
85

Nad tym cytatem moemy jedynie w zadumie pokiwa gow, konstatujc krtk pami
dugoletniego sekretarza CIAM-u i jednego z najbardziej zaangaowanych modernistw. Musia chyba
pamita, i grupa, z ktr si zidentyfikowa w latach dwudziestych na cae ycie, take nie bya
liczna. Poszukiwanie rozgosu, tak bardzo denerwujce Giediona, byo przecie jednym
z najskuteczniejszych ory Le Corbusiera, Miesa, a krytyk sam si do niego przyczynia przez
dziaalno literack i pedagogiczn, by rzecznikiem maego zespou gwiazd swojej modoci. Wpyw
Archigramu przejawi si najpeniej w grafice architektonicznej; wzbogaci j, omielajc twrcw do
poszukiwa, ktre zaowocuj po dziesiciu latach na ciekach postmodernizmu.


Rysunek 103 Pojazd Hansa Holleina z roku 1972 byt zbudowany z porcelanowego stou do sekcji zwok. Lata
siedemdziesite, to ju ostateczne poegnanie z mitem maszyny.

Wyizolowanie z kontekstu cywilizacyjnego maszyny architektonicznej (majcej sta si pniej,
w rzeczywistoci, wyrwanym z kontekstu urbanistycznego budynkiem, centrum usugowym,
orodkiem administracyjnym) zaczynao si na deskach projektowych, koczyo odrealnionym
rysunkiem i makiet.
Pocztek zosta zrobiony w latach dwudziestych, ale apogeum tej tendencji, to lata szedziesite.
Silny cie zastosowany jedynie przy projektowanym obiekcie niszczy otoczenie. Kolor sygnalizowa
(strzakami, liniami, kropkami), jak na obudowie lub schemacie maszyny, miejsca szczeglnie wane.
Budynek powizany z otoczeniem kablami drg dojazdowych i sieciami instalacji wymyka si innym

85
Charles Jencks, Modern Movements in Architecture, op. cit., s. 291
kryteriom ni czysto rysunkowym; tworzy uud samodzielnego, rzdzcego si skomplikowanymi
reguami mechanizmu.
Podobne zabiegi formalne moemy obserwowa przy robieniu modeli: otoczenie wykonane z innego
materiau, kontrastowego do przedstawianego projektu, uniemoliwia dyskusj o wartociach
urbanistycznych. Ta makietowa reminiscencja architektonw Kazimierza Malewicza, podkrelona
pltanin drg dojazdowych, zakamujcych przysz rzeczywisto walorem i kolorem, jest wci
modn manier prezentowania aktualnych wersji maszyn do ycia.


Rysunek 104 Ron Herron pokaza na wystawie Archigramu w roku 1963 projekt Wdrujcego Miasta. Byy to czasy pop-
artu i jednoczenie drugiego skoku technologicznego.

W dziaach, okrelanych jako rewizjonistyczne w stosunku do doktryn modernizmu, obserwujemy ten
sam zestaw chwytw formalnych: w uywanych do dekoracji symbolach technicznych zmieniaj si
jedynie karoserie i marki samochodw. Przenoszenie sympatii wzbudzanej przez nowy model Forda
lub Volkswagena na propozycje architektoniczne jest chwytem zaczerpnitym bezporednio ze
wiata reklamy: blondynka zachwalajca proszek do zbw zostaje posadzona za kierownic
ostatniego modelu Yamahy.
Na perspektywach i aksonometriach dawno pojawiy si sterowce, samoloty, samochody. Ich
doskonao techniczna miaa nobilitowa prost, pozbawion indywidualnoci i kontekstu
urbanistycznego architektur oraz - co jest take istotne - zapeni puste miejsce wok budynku.
Powszechnie uywany chwyt kompozycyjny (samochd w przodzie - w tle przedstawiony budynek)
zachci w czasach nam wspczesnych producentw kalkomanii do wytwarzania gotowych,
czekajcych na przyklejenie, wycigowych cudw techniki, a w ostatnim czasie rwnie
sentymentalnych staruszkw ze wiata retro.
Leon Krier - mimo i generalnie dyskutuje z Le Corbusierem - uywa w swoich perspektywach
podobnego symbolu: latajcego nad miastem dwupatowca. Nawet jeeli jest to wiadoma kpina
z utopijnych koncepcji poprzednika, wiadczy o sile symbolu, do ktrego po pidziesiciu latach
odwouje si kolejna generacja.
Ikonograficzne znaczenie tych przedmiotw powszechnego kultu artyci prbowali zniszczy rnymi
sposobami. Z kocem lat pidziesitych zgniecione i sprasowane w kostki, wiecce fragmentami
rnokolorowych lakierw karoserie samochodowe staj si przez destrukcj wynikiem aktu
twrczego Johna Chamberlaine'a i Cezara. Symbol sta si aktorem w pokazie wasnego zniszczenia.
Maszyna, wyrniona przez sztuk, niszczy samochd - idola pionierskich lat awangardy - na rzecz
sztuki.


Rysunek 105 Makieta projektu z roku 1966. Autorami opracowania s architekci woscy, ale podobny sposb prezentowania
projektw obowizywa waciwie na caym wiecie.


Rysunek 106 Makieta orodka handlowego w Filadelfii, zaprojektowanego przez Biuro Skidmore, Owings i Merrill w 1967
roku, jest przykadem maszyny funkcjonalnej, tak popularnej w latach szedziesitych.

Potrzeba byo niewiele czasu, aeby doczeka si artystycznego samobjstwa maszyny.
W roku 1960 Tinguely urzdzi pokaz w nowojorskim Museum of Modern Art. Byo to symboliczne
rozliczenie si z mitem maszyny w sztuce. Wielki mechanizm, skonstruowany przez artyst, na
pocztku rysowa i wytwarza dwiki, potem rozpocz niszczenie swoich i wspczesnych mu
malarzy obrazw oraz gruchotanie fortepianu, aeby wreszcie zniszczy wszystko wok siebie
i dokona samounicestwienia. Maszyna traktowana jako symbol uzyskaa w sztuce swj
spektakularny pogrzeb; jest to pogrzeb wyprawiony jedynie przez wizjonerw wspczesnej
cywilizacji.
W krajach rozwijajcych si wci oddaje si jej hody. Im wiksza przepa i zacofanie, tym silniejsza
tsknota za wszystko i szybko produkujcym molochem. Na nic si zday ostrzeenia Franka Lloyda
Wrighta z roku 1932: Masowej produkcji maszynowej potrzeba sumienia, ale nie potrzeba jej formuki
estetycznej, majcej prowadzi skrcon drog do jakiego stylu. Jest ona sama zabjcz formu.
Maszynie potrzeba jej siy twrczej, ktra by j uja, jak jest, z wartociami, jakie posiada i za jej
pomoc pocza spenia prac wiata, przetwarzajc t prac stopniowo, aeby staa si wyrazem
wolnego ducha ludzkiego nie mniej ni kiedykolwiek przedtem. Musimy stworzy wyraz ycia tym
bogatszy, im powszechniejszym ma by jego wytwarzanie. Albo te bdziemy musieli wpa w obd
maszyny jako skutek jej uwielbienia.
86

Kraje rozwinite przeszy t chorob. Inne, nie uczc si niczego, podaj za poprzednikami budujc
szklane domy i puapki z betonu.

Szklane domy
Proces wdraania w budownictwie szka, a take wykorzystania waciwoci konstrukcyjnych eliwa
i stali przebiega w sposb naturalny; trudno jest wybra jedno, wyjtkowe zdarzenie, poda dat
i ogosi j jako pocztek nowej epoki. rda historyczne przypominaj bardziej zapisy rekordw
sportowych, notujcych ostatnie wyniki; s bezsilne wobec kadej prby zapytania, kto pierwszy
zacz biega, skaka lub pywa: paac Krysztaowy Josepha Paxtona przerasta na owe czasy
wszystko, co zostao zbudowane, w swojej skali i szybkoci montau, wiea Eiffla bya wwczas
najwyszym monumentem. Galerie de Machines moga si poszczyci konstrukcj pokonujc
rozpitoci dotychczas niemoliwe, stalowe konstrukcje Louisa Sullivana pozwalay budowa coraz to
wysze i wysze budynki biurowe. Wyczynw byo tak duo i waciwie pojawiay si we wszystkich
dziedzinach budownictwa, e trudno tworzy nawet wsplne listy klasyfikacyjne; trzeba dzieli
uzyskiwane wyniki na cile okrelone konkurencje.


Rysunek 107 Paac krysztaowy, Hyde Park, 1851. Dzieo Josepha Paxtona zostao rozebrane po zakoczeniu wystawy i
zoone ponownie w Sydenham.

86
Architektura i Budownictwo, 7/1932, s. 209

Cay ten wycig odbywa si przy yczliwym poparciu opinii publicznej, a kopoty i nieporozumienia
pojawiay si dopiero przy przekraczaniu uwiconych tradycj norm Wielkiej Teorii, czego
najlepszym przykadem moe by tak zwany skandal zwizany z budow wiey Eiffla.
Tak byo w roku 1917.
Pniejsze dzieje stali i szka s zwizane z rewolucj w pogldach estetycznych, a przede wszystkim
z czasoprzestrzeni.
Jako warto estetyczna znalaza ona swoj najpeniejsz podbudow teoretyczn w pracach grupy
de Stijl; nieprecyzyjno sformuowa pozwalaa na usprawiedliwienie kadego pomysu, w efekcie
podjto prby zlikwidowania pojcia wewntrznej i zewntrznej strefy obiektu.


Rysunek 108 Norman Foster, Sainsbury, Centrum Sztuki, 1978. Angielska wersja Centrum Sztuki Wspczesnej w Paryu.
Foster i Rogers byli czonkami grupy Archigram i tam prawdopodobnie wyksztacili w sobie kult wyrafinowanej techniki
budowlanej.

Oferowa to cienki sup stalowy i dua tafla szka.
W rnych kracach Europy powstaje wiele opracowa teoretycznych, ale centrum-grupujcym ludzi
zafascynowanych wizj wiata o budynkach lekkich jak powietrze, chronicych przed zimnem
i deszczem duymi szybami - staje si Berlin. Egzystuj tu, wci w pierwszych latach po wojnie
wiatowej, tendencje ekspresjonistyczne: powstaj fundamenty estetyczne dla pojawiajcej si caej
masy ksiek, projektw, wystpie. Na przykad Bruno Taut publikuje (pod wpywem
ekspresjonistycznej ksiki Paula Scheerbarta Glasarchitektur z roku 1914) w roku 1919 swoj
wasn, architektoniczn wersj Die Stadtkrone. Zawiera w niej wykadni ekspresjonistycznego
widzenia architektury, przyjt i zaakceptowan w wielu opracowaniach praktycznych:
podporzdkowanie dzielnic mieszkaniowych wielkim, centralnym gmachom uytecznoci publicznej,
grujcym nad miastem, byszczcym w socu szkem cian, rozwietlajcym noc tysicami
zapalonych lamp elektrycznych.


Rysunek 109 Otto Kohtz, Parlament, Berlin, 1920. Jeden z wielu teoretycznych projektw berliskiego czasu stali i szka.

S to czasy konkursu na wieowiec Chicago Herald Tribune. Rozstrzygnity w roku 1922, przybliy
awangardzie europejskiej dowiadczenia amerykaskie, zachci do naladownictwa. Najbardziej
znane projekty, to szklane domy Miesa van der Rohe. Staj si w krtkim czasie archetypami.
Opanowuj wyobrani caego pokolenia, w latach trzydziestych staj si czci skadow
wiadomoci spoecznej; pisze o nich Stefan eromski w Przedwioniu.


Rysunek 110 Otwarty naronik Miesa van der Rohe w Alumni Memorial Hall, Illinois, 1945-1946. Jest wielokrotnie
opisywanym w swej tendencji oczywistym negatywem zasady Wielkiej Teorii, nakazujcej koczy - zamyka - krawdzie
bryt poprzez specjalne opracowania dekoracyjne.


Rysunek 111 Wieowiec ze stali i szkl zosta skojarzony w powszechnej wiadomoci z pojciem wspczesnej architektury,
a mniej lub bardziej udane repliki amerykaskich gigantw moemy obejrze w wielu krajach wiata.

Zrealizowane zostay po drugiej wojnie wiatowej. Ich istnienie wie si nierozerwalnie ze cian
osonow. Przemys podejmuje ofert z lat dwudziestych. Pisma architektoniczne s pene reklam
informujcych o coraz doskonalszych efektach prac wielkich laboratoriw i rnych firm
budowlanych.
Kurtyny uniformizujce i ujednolicajce wynik pracy architektonicznej staj si, dziki szerokiemu
stosowaniu, wzorcem estetycznym - symbolizuj nowoczesno. Nastpuje czsto tu spotykane
sprzenie zwrotne.
Wynik tamy fabrycznej poczyna gra rol celu.
Obserwujemy, w wielu krajach, swoiste majsterkowanie techniczne. Zespoy badawcze prbuje si
zastpi powiceniem i zapaem samotnikw: motkiem i obckami tworzy si skarykaturyzowane
repliki obrazw zapamitanych z kolorowych czasopism. Wykonywane w prymitywnych warunkach
i niedoskonaymi narzdziami ciany osonowe daj poczucie przekroczenia wszelkich trudnoci,
oferuj satysfakcj moraln, zblienie do wielkiej sztuki...


Rysunek 112 Frei Otto, stadion olimpijski w Monachium, 1972. Powoka ochraniajca trybuny jest pierwsz w takiej skali
realizacj marzenia o wiszcych dachach lekkich jak powietrze.


Rysunek 113 W latach szedziesitych pojawiaj si projekty, w ktrych zaprogramowana moliwo zmiennoci funkcji
przejmowaa role kryteriw estetycznych. Przykadem: Candilis, Josic, Woods - uniwersytet w Bochum.

Dzieje si to zreszt w czasach narastajcej reakcji na obojtn, pozbawion symbolicznych znacze
cian osonow; kiedy coraz czciej przywraca si oknu jego prawdziw rol, a cianie jej wartoci
termiczne i dekoracyjne. Podobne procesy obserwujemy rwnie w innych, zmitologizowanych przez
perfekcjonizm produkcyjny, rejonach budynku. Po eksplozji olbrzymiej iloci rnego rodzaju
patentw w atach szedziesitych nastpio zafascynowanie nowymi moliwociami technicznymi.
Usprawnienia budowlane, szybko montowane struktury przestrzenne, detale, osprzt instalacyjny -
zminiaturyzowany i stanowicy prawdziwe cuda techniki - stworzyy podstawy do dziaalnoci
Archigramu, a w konsekwencji do utosamienia wartoci estetycznej budynku z jego sprawnoci
techniczn. Mona prorokowa, e pocig za coraz lepsz technik bdzie trwa nadal. W krajach
bardziej zacofanych technologicznie wasne kompleksy bd podpowiada projektantom coraz to
nowe argumenty przemawiajce za mitologi byszczcego szczegu budowlanego, w bogatych
spoeczestwach cz architektw bdzie zamyka si w wymylnych, stalowo-szklanych klatkach.

Puapki z betonu
Beton - a waciwie elbet - zosta wprowadzony do budownictwa rwnie szybko jak stal i szko.
W roku 1867 ogrodnik Monnier wzmacnia drucianymi siatkami donice kwiatowe wykonane z betonu,
a ju pod koniec wieku, w roku 1894 Anatole de Baudot buduje pierwszy koci z elbetu we Francji.
Dwadziecia siedem lat to duo czy mao? Chyba niewiele, jeeli uwiadomimy sobie brak
dowiadczenia w uywaniu nowego materiau, potrzeb stworzenia caej teorii oblicze
konstrukcyjnych i, co jest moe najwaniejsze, pokonania naturalnych barier nieufnoci przed
niesprawdzonymi w praktyce nowinkami. W pocztkach dwudziestego wieku elbet jest ju
materiaem stosowanym nieomal wszdzie, take w sanatorium na Czarodziejskiej grze, w ktrym
Hans Castorp nasuchuje huku dzia obwieszczajcych wybuch I wojny wiatowej.
Robert Maillard konstruuje mosty, magazyny o stropach grzybkowych, rozpoczyna dowiadczenia
z cienkociennymi powokami. August Perret dokonuje prawdziwej nobilitacji elbetu, wznoszc w
krtkim czasie dom mieszkalny przy rue Franklin w roku 1903, gara przy rue Ponthien w roku 1905,
Teatr na Champs Ellyses w roku 1919, i koci Notre Dame du Raincy w roku 1922.
Dom mieszkalny w dobrej dzielnicy, gara, teatr, a nade wszystko koci, to zestaw rzeczywicie
imponujcy. Podane przykady wiadcz dobitnie, e uywanie elbetu moe nie byo tak powszechne
jak dzisiaj, ale nie wzbudzao dyskusji ani obaw tak zwanej szerokiej opinii publicznej.


Rysunek 114 Budowane na pocztku wieku w Ameryce spichrze zboowe stay si dla czci awangardy europejskiej wzorem
i przykadem uycia nowego materiau - elbetu.

Podane powyej informacje historyczne maj na celu przedstawienie ta, na jakim w kilkanacie lat
pniej odbya si jedna z najwikszych wspczesnych manipulacji estetycznych: utosamienie
materiau z form architektury wspczesnej. Giedion pisa: Zaledwie udoskonalono go (beton)
w takim stopniu, e mg by uywany do budowy mynw, silosw i zbiornikw, a ju zaczto go
stosowa do celw cilej zwizanych z architektur. W latach 1910-1920 sta si niemal znakiem
firmowym nowoczesnej architektury.
87
Jeeli tak rzeczywicie byo, dlaczego z betonem zostao
zwizanych tyle mitw i tyle opowieci?


Rysunek 115 Oparty na elbecie system DOM-INO z roku 1915. Ch. E. Jeanneret (Le Corbusier) przed swoim najwikszym
yciowym spotkaniem z kubizmem - projektuje budynki z gzymsami i paskorzebami

Wszystko zaczynao si i koczyo na problemach formy. Beton, ukazany nawet w swej naturalnej
fakturze i rysunku konstrukcji, by w fazie pocztkowej podporzdkowany rygorom zasad klasycznych,
wsptworzy obiekt nie pretendujc do roli jedynego wyznacznika wartoci estetycznych w budynku.
Perret przy wielu okazjach powoywa si na nowe szanse ofiarowane architekturze przez szkielet,
dawa do zrozumienia, i beton (uyty powszechnie) wpynie na sposb projektowania. Ostrone,
pene dystansu okrelenia Perreta zostay szybko zdystansowane przez jego uczniw
i kontynuatorw. Beton staje si symbolem nowej architektury. Nie jak?, a z czego? stawao si

87
Siegfrid Giedion, op. cit., s. 352
podstawowym pytaniem estetycznym. Pniej, gdy tak zwane nowoczesne materiay zostay
powszechnie zaakceptowane, pytanie: z czego? przestao obowizywa, pytanie jak? uzyskao
inny wymiar - poczo oznacza inaczej.


Rysunek 116 Osiedle mieszkaniowe w Lipsku. Zdjcie z roku 1930. Doktryna estetyczna narzucaa tendencje prefabrykowania
wszystkich elementw i wytwarzania ich w fabrykach domw.


Rysunek 117 Podczas swego pobytu w Bauhausie, Ludwig Hilberseimer wykona projekty szeregu miast teoretycznych. Ten
rysunek, datowany w roku 1927, przepowiada tendencje znajdujce swoje ukoronowanie w synnym miecie dla dwch
milionw ludzi.

Le Corbusierowi zawdziczamy powstanie mitu elbetu. Terminujc w atelier Augusta Perreta zdoby
wiadomoci o nowym materiale; w czasach pniejszych utwierdzi si w przekonaniu, i jest to
narzdzie umoliwiajce szybk realizacj postkubistycznej wizji architektury nowych czasw.
Wszdzie, gdzie mona byo drukowa, opisywa tragiczne (?) losy pionierw: z marginesowych
zdarze tworzy now, skrojon na uytek potomnych histori. W przedmowie do pierwszego tomu
swoich Oeuvre complt przytacza incydent, jaki mia miejsce podczas wykadu w L'Ecole des
Beaux Arts. W zastpstwie chorego profesora - specjalisty od konstrukcji drewnianych - na sal
przyszed inynier. Zacz opowiada suchaczom o nowym materiale konstrukcyjnym - elbecie.
Sprzeciw zaskoczonych suchaczy zmusi go do zaniechania pierwotnego zamiaru, zmiany tematu,
mwienia o wzach i sposobach czenia drewna. Fakt ten upowani Le Corbusiera do wycignicia
daleko idcych wnioskw: szkoa jest zbiorem ludzi ograniczonych, naley zreformowa nauczanie,
beton jest przyszoci architektury. W tym i w wielu innych, podobnych przypadkach koci niezgody
by nie materia, a sposb jego uycia; dokadniej - rola, jak mu przypisywano w paszczynie
estetycznej. Lech Niemojewski po swoim nawrceniu na modernizm wprowadza do polskiej prasy
fachowej styl pisania Le Corbusiera. W artykule z roku 1931 pod tytuem smy cud wiata nie
dyskutuje - on mwi o betonie jzykiem okrzykw: Garnier wypoci Oper parysk i styl Monte Carlo,
et... c'est tout!
Bysno, zagrzmiao i ... zgaso.
A potem?
I tak przez kilkanacie stron. Kuksace, pomwienia, bezgraniczny zachwyt, patetyczne okrelenia.
Jak inaczej mona nazwa t dalej pisan bajk dla dorosych: Przemys! Oto nowoczesny krlewicz
z bajki, ktry podnis z ziemi zagubiony pantofelek... Poprzez chaszcze erudycji, przez gszcz praw
estetycznych, szed za ladem bosej, nieskazitelnie piknej, drobnej stopy... pogardzanego Kopciuszka,
a wreszcie hen, na drugiej pkuli w portach kanadyjskich odnalaz t, ktrej szuka... Byy to spichrze
zboowe. Beton - Kopciuszek nowej architektury... rzuciwszy achman szalowania stan w penej
krasie: pure cration d'esprit!
88



Rysunek 118 F. L. Wright zrealizowa w latach 1946-1959 dla Salomona R. Guggenheima muzeum w Nowym Jorku
udowadniajc, i z betonu mona uksztatowa zy funkcjonalnie i agresywny urbanistycznie budynek.

Nie mg zna (cho gdyby si pokusi - moe by j przewidzia) dalszej czci bajki; dopisa j Mac-
Luhan opowiadajc o rozpaczy krlewicza obserwujcego ukochan, ktra siorbie przy stole,
wykuwa sobie oczy yeczk i wyciera nos w wyszywany perami rkaw. Takiego samego

88
Architektura i Budownictwo, 12/1931, s. 414
prymitywnego Kopciuszka zobaczyy kraje wierzce gboko i bez adnych wtpliwoci w mira
modernistycznej bajki: budynki z elbetu przypominaj o niespenionym marzeniu; o piknej idei
przeksztaconej w straszcego swoim prymitywizmem ju nie Kopciuszka, a Kopciucha wspczesnej
architektury, szczeglnie mieszkaniowej.
Zacytowany tu, przykadowo, sposb pisania pozwala wyrobi sobie opini o namitnociach, jakie
nawarstwiy si wok tego materiau budowlanego.
To tu rozegraa si gwna bitwa o ksztat nowej architektury. Uywam celowo sowa: ksztat.
Beton, przez swoj plastyczno i pocztkow bezksztatno, nadawa si, jak aden inny materia,
do prb wypracowania nowego jzyka formalnego. Oparcie na konstruktywistycznych tendencjach
eksploatowania moliwoci estetycznych stao si punktem startu dla wielu drg. Na pocztku kadej
znajdoway si odrzucone zasady Wielkiej Teorii Estetycznej, na horyzoncie, hen za grami przeszkd
i rzekami trudnoci, jawia si nowa, inna estetyka przyszoci, a we wszystkich sposb konstruowania
struktury nonej budynku stawa si kart akredytujc obiekt do grona nowoczesnych.


Rysunek 119 Jrn Utzon wygra w roku 1957 midzynarodowy konkurs na gmach Opery w Sydney, a upiny-agle ogaszay
nowy etap w architektonicznych poszukiwaniach ekspresji konstrukcji betonowych.

Najprostszym, bezkonfliktowo kontynuujcym dawne zasady konstrukcji drewnianej by szkielet.
Mona byo (jak u Perreta) ukaza jego nagie supy i rygle, mona, jak w przykadach amerykaskich,
okrywa go niezalenym decorum, czerpicym wzory z tradycji i stanowicym zrozumiay dla
powszechnej opinii nowy etap taszego, bardziej sprawnego budowania. By najczciej stosowanym
rozwizaniem w wielkich, imperialnych budynkach rzdowych Trzeciej Rzeszy; jego moliwoci
pozwalay marzy Mussoliniemu o nowym, wspczesnym Rzymie; by podstawowym materiaem
konstrukcyjnym konserwatywnej (w okresie midzywojennym) Anglii. Uywano go w Zwizku
Radzieckim. Szkielet elbetowy by stosowany take przez architektw polskich ju w 1914 r. Swj
najpeniejszy wyraz uzyska na dalekim Wschodzie. Uczniowie Le Corbusiera - Kenzo Tange i Kunio
Mayakawa - wykorzystali plastyczno elbetu upodabniajc go do tradycyjnej japoskiej konstrukcji
drewnianej. elbet, udajcy drewniane podcigi i wsporniki, by importowany pniej do Europy i
Ameryki z caym bagaem wzorw formalnych obowizujcych w wielu pracowniach po dzie
dzisiejszy. Le Corbusier prbowa stworzy na bazie szkieletu elbetowego doktryn
wszechogarniajc: pi zasad architektury wspczesnej - apoteoza szkieletu - jest przykadem
trudnoci, jakie wywoay prby zamknicia elbetu w jedn, cile okrelon formuk estetyczn. Le
Corbusier sam wycofa si ze swoich zasad w projektowaniu kaplicy w Ronchamp i w Chandigarh,
tworzc wielkie, betonowe rzeby.


Rysunek 120 Wielkie betonowe formy kapitolu w Chandigharh wykonywali w najbardziej prymitywnych warunkach
niewykwalifikowani robotnicy, nie wiedzc, e dwigaj na swych barkach jeden z symboli rewolucji technicznej
w budownictwie.

atwo formowania ksztatw, nieokrytych, jak pisa Niemojewski, achmanami dekoracji,
ukierunkowaa poszukiwanie drg ekspresyjnych sposobw konstruowania. Prace Piera Luigiego
Nerviego i Felixa Candeli to tylko niektre z wielu przykadw. Moliwo wyszalowania wszystkich
ksztatw popchna Jrna Utzona do rysowania upin opery w Sydney, Eero Saarinena - do tworzenia
portu lotniczego TWA w Nowym Jorku, projektantw kociow - do szkicowania coraz bardziej
ekspresyjnych form.
Forma obiektu zostaa utosamiona z pomysem konstrukcyjnym; tendencja ta, ktra osigna
apogeum w latach szedziesitych, przesza zwycisko przez wiele sdw konkursowych i pracowni
realizacyjnych. Zrzucenie caej odpowiedzialnoci za wartoci estetyczne na sposb konstrukcji
tworzy nowe archetypy i nowy jzyk. W okresie schykowym obserwujemy poszukiwanie
oryginalnoci za wszelk cen, a gdy to jest ju niemoliwe, nastpuje samorealizacja
w dekoracyjnym, prefabrykowanym ornamencie.
Wydaje si, i jest ju czas na analiz rde caej serii budynkw z betonu, powstaych w latach
siedemdziesitych i stanowicych przykady bezporednich przeniesie wzorcw z lat pidziesitych
w czasy okrelane umownie jako postmodernistyczne, mimo e rnorodno betonowych drg
stwarza due trudnoci klasyfikacyjne.
Najatwiej jest okreli nasz stosunek do produktywistycznego widzenia problematyki mieszkaniowej.
Kierunek zrodzony w latach 1920-1930 proponuje reguy tak proste, a realizacja wzbudza odczucia
tak jednoznaczne, i zostan tutaj pominite nawet szkicowane grub kresk analizy formalne. Bloki
skadaj si z mniejszej lub wikszej prefabrykowanej pyty elbetowej. Pocztki zostay zainicjowane
przez grup Ernesta Maya i zwizanych z ni architektw z Bauhausu. Kryzys lat trzydziestych (w jego
wielopaszczyznowych znaczeniach) przerwa, a waciwie zamrozi dalsze eksperymenty. Powrcono
do nich po drugiej wojnie wiatowej w trakcie dziesicioletniego realizowania recept zapisanych
w latach dwudziestych. W krajach zachodnich dominacja wszelkich firm budowlanych, wykonujcych
olbrzymie osiedla mieszkaniowe oparte na wielkiej pycie, trwa krtko. W latach szedziesitych
obserwujemy reakcj uytkow i estetyczn; zaczyna si odwrt i poszukiwanie alternatywnych
moliwoci.

Rysunek 121 Instytut Technologii w Massachusetts; zrealizowany w roku 1970, by projektowany przez Paula Rudolpha
w poowie lat szedziesitych, a wikszo elementw jest prefabrykowana.

W Polsce mitologia produkowanego w fabryce domu ma swoj szczegln genez, zwizan ze
specyfik tamtych lat. Zniszczenia wojenne, a potem okres monumentalizmu klasycznego lat 1949-
1956 stworzyy faszyw aureol wok pogldw wywodzcych si z konstruktywizmu i CIAM-u.
Wszystko, co wizao si z modernizmem, musiao by dobre. Nie trzeba byo zastanawia si nad
nowymi programami, szkoda byo czasu na jaowe spory i obiektywizowanie problemw - naleao
realizowa zapisane w okresie utopijnych wierze wzorce!
Musimy pamita, i zapnienie techniczne tworzyo fundamenty naszego wasnego, narodowego
mitu techniki. Pierwszy plan szecioletni, to wielka narodowa realizacja przemysowa, to stwierdzenie
(gazeta po gazecie, artyku po artykule) stereotypowej prawdy: fabryki s dobre na wszystko.
W cigu dziesiciu lat - do roku 1966 powstaj regionalne fabryki domw; w roku 1967 zostaje
ogoszony konkurs na Optymalizacj budownictwa wielkopytowego, z ktrego rodzi si dwoje
nieudanych dzieci: system Szczecin i system W-70.
Pomijajc tutaj oczywistoci politycznego i gospodarczego i pejzau tamtych lat, naley stwierdzi:
pierwsza fabryka domw - to pocztek realizacji marzenia, kilkadziesit - to totalne wdraanie utopii
produktywistycznej. Budowanie i eksploatacja - najlepszy weryfikator marze - obnayy wszystkie
braki i mankamenty fabryk.
Jak zawsze - w przypadkach mylenia biurokratycznego - klsk potraktowano jako pretekst do
rozszerzenia idei.
Rozpoczto likwidacj innych form budowania, a krytyka efektw ekonomicznych, przestrzennych
i spoecznych, powodowanych przez wielk pyt, wywoaa reakcj odwrotn od zamierzonej.
Rne systemy wielkopytowe s ze (?), naley stworzy jeden supersystem, ktry musi (?) by
dobry. Tak powstay , houbione w kocu lat siedemdziesitych koncepcje midzysystemowej
integracji - tworu utopijnego, abdziego piewu neoproduktywizmu. Nie jestem przekonany, czy by
to ostatni wystp aktorw nauczonych latami wystpowa na scenie z jednym tylko refrenem,
wicej; jestem pewny, e w niedugim czasie odezwie si znw kuszcy gos, zachwalajcy
supersystem uszczliwiajcy ludzko - oczywicie po jego totalnym i cakowitym wprowadzeniu.
Roman Piotrowski pisa: Uzalenienie sil projektowych od wykonawcw (przedsibiorstw)
przesunoby sil rzeczy punkt cikoci zagadnienia na stron handlowych kombinacji
poszczeglnych firm, w pierwszym rzdzie na zysk. Prcz tego kontrola wykonania byaby wobec
braku policji budowlanej fikcj.
89

Jake dziwnie brzmi dzisiaj te sowa. Czowiek, ktry jest ich autorem, konsekwentnie
przeprowadza w dwadziecia lat pniej proces centralizacji biur projektowych; podporzdkowane
resortowemu superkoncernowi wykonawczemu w latach siedemdziesitych przyguszyy w swojej
apokalipsie wizje, jakimi malowano demonizm kapitalistycznych firm, dyktujcych siom
projektowym swoje warunki.
Snujc rozwaania nad drogami wspczesnej architektury, Leon Krier pisa w roku 1982, i wielkim
nieszczciem naszego wiata jest akceptacja warunkw, jakie narzucaj metody produkcji
przemysowej.
Nie by w tych sdach osamotniony.
Jansen Anker - architekt duski - okreli w 1981 r. metody budowlane jako puapk, poniewa od
podejcia do procesw technologicznych zalez moliwoci rozwizania (lub tez ich braki) zagadnie
architektonicznych w rozumieniu socjalnym i kulturowym. Spoeczestwo z racji swoich ywotnych
interesw, tak jak winno broni powietrza, ktrym oddycha, wody, ktr pije, jedzenia, ktre
spoywa, musi - we wasnym zakresie - broni si przed miraami, ktre roztacza przed nami
technika. Nie istnieje, mimo olbrzymiego bagau mitw, jeden system budowlany, jedna technologia
rozwizujca wszystkie skomplikowane problemy budownictwa mieszkaniowego. Fundamentaln
zasad winno by uywanie rozwiza alternatywnych, ich brak - czy chcemy tego, czy te nie - musi
doprowadzi do oceny technologii jako informacji o tendencjach polityki spoecznej. Jest to zjawisko
bardzo niebezpieczne. Wady technologii mog by bardzo szybko utosamione z porak zaoe
spoecznych.
Wiatach trzydziestych Roman Piotrowski pisa w Przyczynku do sprawy mieszkaniowej w Polsce,
opublikowanym w drugim numerze Praesensu: Bd popeniony w danym programie,
przeprowadzony konsekwentnie, bdzie zawsze mniejszym ziem od chaosu, jaki by wniosy czste
zmiany, ktre w pierwszym rzdzie odbiyby si w sposb bardzo ujemny na rynku materiaw
i pracy.
90

Wszystko zaley od skali zamierzenia.
Kady bd w wielkiej skali prowadzi do zamroenia olbrzymich rodkw ekonomicznych
i technicznych, a zmiana raz rozpocztego programu jest trudna i kosztowna. Obecne egnanie si
z mitem wielkich prefabrykatw zestawianych w domy, to pozostawienie poza sob caego bagau
estetycznego, nakazujcego w latach szedziesitych wykuwa w kamieniu formy imitujce produkty

89
Praesens, 2/1930, s. 78
90
Tame
tamy fabrycznej, to uwiadomienie sobie (przy rozstaniu), jak wiele zawdziczamy
produktywizmowi.
Moz, na pocieszenie, naley przypomnie sobie prace Ricarda Bofilla. Realizujc swoje
neosocrealistyczne zespoy mieszkaniowe we Francji i Hiszpanii, udowadnia on, i mona budowa
z prefabrykatw, ale inaczej. Zaprzgnity do pracy wiat komputerw pomaga w wyprodukowaniu
kadej formy: odpowiednio zaprogramowane tamy mog oferowa komponenty dla kadego
budynku i o kadym ksztacie.
W zakoczeniu swojego gwatownego ataku na architektur Bauhausu Frank Lloyd Wright napisa
w roku 1932: Litera znaczy wicej od ducha jedynie dla artystw niszego rzdu - Rzecz
wypowiedziana znaczy obecnie wicej ni sposb jej wypowiedzenia - Nie skoczyy si nasze
pionierskie dni.
91

I chyba mia racj!


Rysunek 122 Budynek mieszkalny w Marne La Valle zosta zrealizowany przez Ricardo Bofilla w 1978 roku. Zbudowany
z prefabrykatw...


Rysunek 123 Shinichi Okada, Muzeum, 1979 rok. Beton straci sw metafizyczn aureol. Sta si materiaem budowlanym,
z ktrego mona wyksztaci kad form.

91
Architektura i Budownictwo, 7/1932, s. 211


Rysunek 124 Charles Moore, Piazza dItalia w Nowym Orleanie Zakoczona w roku 1978 budowa jest jedn z najbardziej
znanych demonstracji estetycznych w architekturze amerykaskiej. Kolumna jest wykonana z betonu, gowica -
z nierdzewnej stali.

Tama architektoniczna
Ideologia konstruktywizmu, a waciwie jego najbardziej skrajnego odamu - produktywizmu,
wpyna bezporednio na proces projektowania architektonicznego w wielu krajach europejskich.
Nowa sztuka, wyrosa na teoriach nie-sztuki, poszukiwaa innych rde inspiracji i innych celw.
Znalaza je w przemyle, a cilej - w wytwarzanym wok niego micie produkowania.
Produkcja, jeszcze raz produkcja!
Sama w sobie zacza by traktowana jako warto ostateczna. Nie wytwr kocowy, efekt czy
rezultat procesu, a sam proces uzyskuje rang dziea nowej sztuki.
Narodziny maszyny - pisa El Lissitzky - s pocztkiem rewolucji technicznej, ktra niszczy rzemioso
i staje si spraw decydujc dla wspczesnego wielkiego przemysu. W czasie jednego stulecia na
skutek nowych systemw technicznych ulegy przeksztaceniu wszystkie zjawiska yciowe. Dzisiejsza
technika zrewolucjonizowaa nie tylko rozwj spoeczny i gospodarczy, ale rwnie i estetyczny.
92

Wtedy, gdy - jak gosi Mikoaj Tarabukin w roku 1921 - ostatni obraz zosta namalowany, naleao
skierowa swoje kroki do prawdziwego, realnego wytwarzania przedmiotw i rzeczy potrzebnych
spoecznie, a nie zajmowa si jaowymi dywagacjami o piknie i harmonii. Nie byy to puste sowa.
Sami artyci proponuj przeniesienie instytucji i organizacji zajmujcych si sztuk z Komisariatu
Kultury do Wydziau Ekonomicznego, poniewa --jak powie Tarabukin: ... nowe formy przybieraj
nazw ministerstwa produktywistycznego. W tym ministerstwie produktywistycznym tre jest
ukazana przez finalizm i utylitaryzm przedmiotu, jego tektonizm, ktry warunkowa form
i konstrukcj i usprawiedliwia jego funkcj i przeznaczenie spoeczne.
93
Wewntrzne przeksztacenia
konstruktywizmu kieroway coraz wiksz uwag na sposb wytwarzania. Przedmiot wchodzi
w obrb zainteresowania produktywistw tylko dlatego, e mia on w nim swoje miejsce jako wynik
i cel spoecznego procesu produkcji i konsumpcji. Nie przedmiot, a sposb wytwarzania stawa si
spraw najistotniejsz.

92
Andrzej Turowski, op. cit., s. 39
93
op. cit., s. 189
Ekstremistyczne pogldy konstruktywistw szokoway otoczenie. Nie znajdoway zrozumienia
u twrcw reprezentujcych inne postawy, a take, co jest znamienne, napotykay opr odbiorcw
produkcji przyzwyczajonych do tradycyjnych efektw dziaalnoci artystycznej. Szans realizacji
swego programu artystycznego widzieli wic w utosamieniu zasad estetycznych z oficjaln lini
polityki wewntrznej pastwa. Naturalny odruch szukania protektora przeksztaci si w marzenie
o przymusie organizacyjnym, wprowadzajcym raz i na zawsze jeden rodzaj sztuki. Pocztki zostay
zrobione. Suprematyci trac moliwoci wystawiania. Szkolnictwo zostaje opanowane przez
produktywistw; gosi si idee wsplnot projektowych, powicajcych indywidualne ambicje
wspuczestnikw w imi anonimowego procesu wytwarzania. Opierajc si na utopijnej wizji
czowieka zmienionego, pozbawionego egoizmu i wasnego ja, teorie produktywistyczne znalazy
yczliwych suchaczy i bardzo szybko - gorliwych kontynuatorw. Przykadem moe by Bauhaus.
Szkoa w szybkim czasie zostaje przeksztacona w rodzaj wsplnoty artystycznej, zakonu
powicajcego wasne osobowoci dla nadrzdnej idei przeksztacania wiata.
Importowane wraz z produktywizmem pogldy artystyczne byy utosamiane z postpowymi ideami
spoecznymi; stay si usprawiedliwieniem dla wszystkich podejmowanych dziaa, a dyskusja
merytoryczna o roli i zadaniach budynku czy miasta zostaa zastpiona spoecznym programem
zaspokajania najniezbdniejszych potrzeb yciowych mieszkacw. Postawienie znaku rwnoci
midzy pogldami spoecznymi i artystycznymi przynioso w konsekwencji olbrzymie szkody w teorii
i praktyce. Ich skutki moemy odczuwa po dzie dzisiejszy. Radykalizm hase goszonych przez
zwolennikw produktywizmu take w architekturze zbiegi si z oglnowiatowym kryzysem
gospodarczym w roku 1929. Ograniczenie inwestycji, brak pracy, ograniczenie perspektyw
rozwojowych, wszystko to doprowadzio do pojawienia si na terenie Polski swoistej recepcji idei
goszonych w innym miejscu innym czasie. S to gosy dajce upastwowienia biur projektowych
i stworzenia jednego, naczelnego organu, dajcego wskazwki, jak praktycznie rozwiza problem
godu mieszkaniowego.
W drugim biuletynie SAP-u (Stowarzyszenia Architektw Polskich) zostay opublikowane propozycje
trzech wnioskw generalnych, ktre po zatwierdzeniu przez Zjazd Delegatw w roku 1932 miay sta
si podstaw wystpie do wadz pastwowych. Jeden z nich da: Tworzenia na terenie caego
pastwa Rzdowych Biur Architektonicznych jako racjonalnego sposobu rozwizania zada
budowlanych i moliwoci zatrudnienia najwikszej iloci architektw.
94
W uzasadnieniu (podpisanym
midzy innymi przez Romana Piotrowskiego i Mariana Spychalskiego) czytamy: Praca do prywatnych
pracowni trafi nie moe. Jej wynik nie moe zalee od przypadkowego nastawienia lub usposobienia
jednostek... Skoczy trzeba z legend o zabjczym dziaaniu pracy usystematyzowanej... - pracy
biurowej - na zdolno twrcz, wytwrcz architekta ... Co w pracy biurowej jest zego, naley
poprawi, a nie cofa si od wyszych form pracy uspoecznionej do niszych, chaupniczo-
rzemielniczych... A moe mylimy si, moe zawd architekta jest zawodem schykowym, moe musi
on wymrze tak jak wymar zawd woziwody, a ginie dorokarz i telefonistka. Moe nie mamy ju
prawa upomina si o organizacj budownictwa, bo jak ono znw powstanie, to ju moe bez nas,
architektw.
95

Wzbudzio to gwatown polemik w ramach Stowarzyszenia, a jej echa moemy znale w
Architekturze i Budownictwie. Edgar Norwerth polemizujc ze stanowiskiem autorw okreli ten
dokument jako dziecinnie naiwny, przestrzega przed produktywistyczn ideologi uzasadniajc

94
Architektura i Budownictwo, 11/1932, s. 232
95
Tame
wniosek, pisa. Trudno bowiem wyobrazi sobie dokument bardziej pusty mylowo i faszywy w tonie
ni referat majcy poprze uchwalone wnioski.
96

Bya to (cae szczcie) dyskusja czysto teoretyczna. O praktycznej realizacji informowa czytelnikw
moskiewski korespondent Architektury i Budownictwa w roku 1933: Wiksze biura maj racje bytu
tylko przy maksymalnej standaryzacji i typizacji projektw, co jest moliwe tylko przy wysokiej
specjalizacji pracy. ... Biura za, w ktrych si projektuje wszystko - niechybnie plajtuj. Wydatki
dochodz do 60% kosztu projektu, poniewa zawsze wychodzi tak, e na jednego pracujcego jest
siedmiu oczekujcych podziau... Przedstawia strukturalne bdy scentralizowanych organizacji
projektowych, w ktrych: strona gatunkowa pracy nie jest lepsza od strony finansowej, poniewa
wszystkie prby, niejednokrotnie przez takie biura czynione, wzicia kursu na jako projektw
(podkrelenie AiB) i terminowe ich wykoczenie - nie day rezultatw...
97
Produktywistyczny
wizerunek wiata zabudowanego wytworami superorganizacji projektowych zici si w Polsce - o
ironio losu - w czasach najbardziej zdecydowanego ataku na ideologi konstruktywistyczn.
Centralizacja biur projektowych zostaa przygotowana kilkoma zarzdzeniami. Pod koniec roku 1948
powoano organizacje Pastwowych Biur Projektowych. Oznaczao to likwidacj prywatnej praktyki
architektonicznej i skoncentrowanie procesu projektowego w rku jednego orodka decyzyjnego.
Stworzenie sieci Biur Projektowych wywoao potrzeb powoania mzgu decydujcego i nadajcego
kierunek - nowej wersji modernistycznej akademii. W roku 1950 powstaje Komitet Koordynacyjny
Biur Projektowych Warszawy. Organizuje on w maju tego roku Pierwszy Pokaz Prac Biur
Projektowych Stolicy. Sto pidziesit sze projektw przeznaczonych do realizacji w latach 1950-
1951 - wyselekcjonowanych i poprawionych - miao stanowi wzorce do masowego stosowania.
W cigu czternastu miesicy pluralizm poszukiwa i odmiennoci postaw przestay istnie.
Architektura jednego orodka dyspozycyjnego staa si faktem historycznym.
W roku 1951 Piotrowski, wczesny szef Ministerstwa Budownictwa Miast i Osiedli, aktywny
wspuczestnik awangardy architektonicznej okresu midzywojennego, podsumowa dyskusje na
Pierwszym Oglnopolskim Pokazie Projektw Architektury sugerujc, i zastosowanie dobrego wzoru
jest lepsze i skuteczniejsze ni bezcelowe deformowanie sprawdzonych przykadw jedynie dla
uniknicia zarzutu naladownictwa. Zapowiada tym zbliajc si epok projektw typowych, tych
sprawdzonych przykadw, pomagajcych (?) w twrczoci architektonicznej. Na uwag zasuguje
rozgraniczenie w nazwie resortu pojcia miasta i osiedla. Miasto byo kontynuowaniem tradycji
(Gdask, Warszawa, Wrocaw), osiedla obiecyway Now Architektur.
W roku 1952 powstaje Centralny Zarzd Biur Projektowych Budownictwa Miejskiego. Kontynuuje on
prac wystawiennicz, formuujc zalecenia, naucza...
Tylko trzy lata - tysic dni trzeba byo czeka do Krajowej Narady Architektw, ktra w opinii jej
uczestnikw rozprawia si z socrealizmem.
Czy naprawd?
Czy dyskutowano wtedy o przyczynach, ktre doprowadziy do jego rozkwitu?
Czy dyskutowano o okresie poprzedzajcym socrealizm?
To wanie w kocu lat dwudziestych powstaway stereotypy produktywistycznego traktowania
architektury. Bezporednie nawizanie do tamtych czasw bez analizy mitu tamy architektonicznej

96
Tame
97
Architektura i Budownictwo, 2/1933, s. 53
zaowocowao caym szeregiem zarzdze, posuni organizacyjnych, ustale, ktre upowaniaj do
okrelenia czasw po roku 1956 jako odmiany myli ju istniejcych, jako neoproduktywizmu.
Na tym bliskim przykadzie przeledzi mona, po raz ktry z rzdu, niemiertelno idei tak
w sferze tematycznej, jak i organizacyjnej. Zarzucone, pojawiaj si jak hydry w najmniej
oczekiwanych okolicznociach. Dowiadczenie uczy, e likwidacja struktury nie niszczy jej, czeka ona
w ukryciu na swj czas. Kiedy okolicznoci s ku temu sposobne, moemy j spotka - ubran
w barwne i obiecujce pira nowoci. Trzeba oczywicie podkreli znaczenie czynnikw politycznych
i ekonomicznych tamtych lat. Wpyny w sposb istotny na podejmowane decyzje i postawy
osobiste. Prawd jest take, i wytworzone wwczas wzorce okrzepy. Ich zmiana wymaga
olbrzymiego wysiku i wytrwaoci, poniewa jednoczenie z organizatorami tamowego systemu
produkcji architektonicznej wychowywaa si biurokratyczna kadra inwestycyjna - wspczesny
mecenat - traktujca wasne schematy mylowe jako reprezentatywne dla anonimowego
uytkownika.
Miny lata. Neoproduktywistyczna - spaszczona, bez szerokoci spoecznych horyzontw
pierwowzoru - wizja zaspokajania potrzeb czowieka moga obj jedynie i obja budow nowych,
wielkich, kilkutysicznych sypialni, wyrzuconych na puste tereny poza obszary starej i istniejcej
zabudowy.
Proces realizacji trwa.
Trudnoci z przeksztaceniem istniejcego status quo s i bd naszymi niezamierzonymi
rekolekcjami za stworzony i popularyzowany przez awangard architektoniczn okresu
midzywojennego mit techniki, s take nasz pokut za wiar w mit nowoczesnoci.

V. Mit nowoczesnoci

Modernizm - Modernizm!
Pisanie o modernizmie - szczeglnie w Polsce - wymaga co najmniej kilku zda komentarza
zwizanego z samym sowem moderne, poniewa bardzo czsto w rnych publikacjach
i wypowiedziach identyfikuje si z nim zupenie rne okresy historyczne i stanowiska artystyczne.
Moderne - sowo, ktre wzbudzao i wzbudza do tej pory tyle emocji, pojawio si w jzyku krytyki
francuskiej w drugiej poowie dziewitnastego wieku. Nazwa tego dziecka romantyzmu i wszystkich
kolejnych izmw sztuki drugiej poowy dziewitnastego wieku zawieraa w swoim brzmieniu dwa
noniki traktowane dotychczas jako rozdzielne i istniejce samodzielnie: wspczesne i nowe.
Okrelaa zdarzenia biece, lecz jednoczenie gosia, e nie jest to tylko wspczesno, lecz take
(co jest istotne) jest to nowo. Miecia w sobie romantyczne gesty burzycieli wiata poddanego
surowym prawom mylenia empirycznego, pozytywistyczn, otwart na wszelkie zmiany postaw
wobec ycia, bezgraniczn wiar w utopi szczliwoci czowieczej, fascynacj technik i wielkie
nadzieje zwizane z nadchodzcym wiekiem maszyny, a nade wszystko nowe, dotychczas nie
eksploatowane rodki wyrazu w sztuce. Trudno jest powiedzie dokadnie, kto pierwszy i w jakich
okolicznociach uy w tym znaczeniu poczenia wspczesne i nowe w jednym sowie
moderne. Powszechnie przyjmuje si gone wystpienia Jorisa-Karla Huysmansa pod hasami Art
Moderne, na stronach pisma La Revue Moderniste w latach 1877-1881 w obronie malarstwa
impresjonistw, za oficjalne wprowadzenie moderne do terminologii sztuki. Pocztkowo okrelao
ono jedynie postaw wobec tradycji, informowao o nowatorstwie dziea, a okrelenia
dekadenckie, estetyzujce, modernistyczne byy synonimami. Znaczyy: niekonwencjonalne,
nowe, wspczesne.
Sowo moderne bardzo szybko zaczo charakteryzowa samego twrc. Od roku 1881 do 1887
wystpuj ju rwnolegle okrelenia moderne i moderniste. Take w Polsce przyjmuje si sowo
modernizm i modernista. To drugie okrelao czowieka zafascynowanego chwil biec,
zapatrzonego we wci nowe i wci przemijajce przejawy ycia; prbujcego na swj sposb
zapanowa nad swoj wspczesnoci. W owych czasach modernista mg by take po czci
liberaem, goszcym pogldy powszechnie uznawane za lewicowe, czasem anarchist, skconym
z otoczeniem, po czci - czowiekiem ocierajcym si o bohem artystyczn, ktr mona byo
podejrzewa o wszystko - nawet o satanizm i praktyki magiczne.
Edmund Piccard we wstpie do pierwszego numeru pisma Art Moderne - ktre sam zaoy w
Brukseli, w roku 1881 - pisa: Nasze pomniki, nasze domy, meble, ubrania, bez przerwy urabiane s na
nowo, przeistaczane przez Sztuk, ktra w ten sposb wkracza do kadej rzeczy i przetwarza cigle
nasze ycie, by uczyni je wykwintniejszym, godniejszym, weselszym, bardziej uspoecznionym.
98

Powstanie pism majcych w tytuach sowo moderne spowodowao skojarzenie wielotorowych
zjawisk artystycznych, ograniczonych ramowo datami 1880-1905, z modernizmem. Owo
dwudziestopiciolecie zostao te (w niektrych opracowaniach) ochrzczone t nazw. Daty s
oczywicie przyjte umownie z zaoeniem niezbdnych uproszcze.


Rysunek 125 Hendrick P. Berlage, Gieda w Amsterdamie. 1898 rok. Realizowana w pierwszym etapie ruchu
modernistycznego bya dla wspczesnych budynkiem zrozumiaym i przez nich akceptowanym. Problemy zaczy si dopiero
pniej

W sztuce przeomu wieku dziao si tyle nowego, tyle zdarze przebijao si w wiadomoci
spoecznej, e ustanowienie nie tylko cisych dat, lecz take terminologii przyjtej przez wszystkie
orodki naukowe byo po prostu niemoliwe. Wielu krytykw tamtego czasu prbowao przej do
historii tworzc nazwy kierunkw, naladujc ojcw chrzestnych naturalizmu, realizmu,

98
Artyci o sztuce, op. cit., s. 464
impresjonizmu. Kt z nas pamita, e Polak, Cezary Jellenta, lansowa w roku 1897 intensywizm?
Kt pamita wiele innych, podobnych prb?
Pozostay te nazwy, ktre rzeczywicie charakteryzoway nowe ruchy, style, kierunki.
Pozostay jako nazwy-klucze: modernizm, secesja, a take ekspresjonizm, symbolizm,
dywizjonizm, impresjonizm...
Ju wwczas, w tamtych latach, termin modernizm okrela postaw reformatorsk wobec
istniejcego porzdku wiata. By hasem dla przewonikw na wyspy Utopii.
By nazw ruchu.
W jego ramach mieciy si rnorodne kierunki, szkoy i grupy artystyczne, a take poszukiwania
stylistyczne.
W niezwykych latach koca dziewitnastego wieku Gauguin przeprowadza na zagubionych wyspach
Tahiti swoje dowiadczenia z symbolizmem, Seurat za pomoc pointylizmu prbowa stworzy
powszechnie zrozumiae zasady dobrego malowania, van Gogh przygotowywa wybuch
ekspresjonizmu niemieckiego, Czanne prostowa drogi dla malarstwa Picassa i Braqua'a; odradzaa
si muzyka, poszukiway nowych form wypowiedzi teatr i balet, rozszerzaa granice swojej sztuki
literatura.


Rysunek 126 Fiodor Osipowicz Schechtel, dworzec Jarosawski w Moskwie. Lata 1903-1904. Secesja rosyjska wykorzystujca
tradycyjne formy architektoniczne bya celem pierwszego ataku konstruktywistw.

S to jednoczenie czasy narodzin secesji.
Poszukiwania stylistyczne Art Nouveau wybuchaj niezalenie, w orodkach czsto oddzielonych od
siebie tysicami kilometrw lub te (jak w przypadku Ameryki) odgrodzonych oceanem. Powszechnie
podejmowane prby znalezienia stylu w architekturze i wzornictwie przemysowym,
odpowiadajcego wiekowi pary i elektrycznoci, zaczynay by identyfikowane z wielkim ruchem
reformatorskim okrelanym jako modern movement - ruch nowoczesny. Secesja - wykorzystujca
dla swoich celw tamy fabryczne - stworzya styl oparty na produkcji przemysowej. Zagubienie si
w dekoracji byo jej klsk i przyczyn mierci.
Nad grobem sycha ju byo krzyk futurystw.


Rysunek 127 Peter Behrens, czajnik elektryczny, 1908 rok. Wsppraca projektantw z przemysowcami w Werkbundzie za
owocowaa nie tylko budynkami, lecz take pionierskimi przykadami wzornictwa przemysowego.

Manifesty, oglny, malarstwa, rzeby, architektury, poezji, muzyki, stworzyy nowy etap
reformowania wiata przez sztuk i dla sztuki; stanowic now jako modernizmu byy zaczynem dla
nastpnego etapu, najbardziej widowiskowego, z lat 1917-1933.
Wtedy take, jak dawniej, dziaaa awangarda modernistyczna, mienica si prawdziwymi
wizjonerami i reformatorami, a jej szeregi zasilali przedstawiciele konstruktywizmu i neoplastycyzmu,
szk (jak Bauhaus) czy grup (jak L'Esprit Nouveau); jednoczenie istniaa caa mozaika kierunkw, na
przykad: dadaizm, surrealizm, neoimpresjoriizm.
Modernizm w tym wcieleniu nie by ju ani dekadencj, ani symbolizmem, nie by take
futurystycznym gestem, ale wyznaniem wiary w przyszy wiat szczcia, do ktrego drogi wiody
przez totaln zmian istniejcego porzdku. Czynione czasami prby zastpienia sowa modernizm
sowem wspczesno lub nowoczesno s -- moim zdaniem - podejmowane wbrew intencjom
samych twrcw z tamtych lat. Moz lepiej zacytowa dokadnie to, co oni sami mwili i pisali
niezalenie od naszych oporw i obaw, e mieszamy epoki, nazwy i kierunki. Anons zamieszczony
w roku 1924 w jednym z numerw czasopisma Blok gosi: Popierajcie Blok -jedyne awangardowe
pismo w Polsce obejmujce caoksztat sztuki. Artyci, ktrzy byli autorami tych sw, w cztery lata
pniej bior udzia w Salonie Modernistw. Otwarty 10 marca 1928 roku w sali Zwizku Plastykw
w Warszawie by ekspozycj zorganizowan dla uczczenia dziesiciolecia polskiego modernizmu,
bdcego pod silnym wpywem konstruktywizmu.


Rysunek 128 Ludwig Hilberseimer. Miasto dla 2 milionw mieszkacw, 1929 rok Wielokrotnie publikowane, stanowi tu
konieczne to dla toczcej si dyskusji o modernizmie.

Blok przeksztaca si w grup Praesens. Jej bezsporny leader - Syrkus gromadzi wok siebie
malarzy, rzebiarzy, architektw (Jzefa Szanajca, Bohdan Lachert, Barbara i Stanisaw Brukalscy,
Jerzy Malicki i inni). Zaczynaj wydawa pismo Kwartalnik Modernistw Praesens. Na wewntrznej
stronie okadki moemy znale zestawienie trzynastu awangardowych czasopism wsppracujcych
stale z redakcj; wrd nich takie tytuy, jak De Stijl i L'Effort Moderne.


Rysunek 129 Aleksander Rodczenko Klub Robotniczy pokazany na wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryu, 1925 rok, byt
zaprojektowany we wszystkich szczegach i peni rol demonstracji mylenia konstruktywistycznego.

W artykuach uywa si sw nowoczesny i modernistyczny: Im cilej praca bdzie dopasowana
do czasu, w ktrym yjemy - pisa Syrkus w Preliminarzu Architektury w roku 1926 - im wieczniejsz
miark potrzeb dzisiejszych bd twrcze umysy, tym bardziej bd nowoczesne, tym wicej w nich
bdzie modernizmu (podkrelenie S.S.). Albowiem modernizm to chwila bieca.
99

Jak widzimy, sam Syrkus odrnia pojcia modernizm i nowoczesno. Podobnie dzieje si
w innych orodkach awangardy.
Kiedy na wezwanie Le Corbusiera zjedaj si do zamku w La Sarraz przedstawiciele rozproszonych
orodkw - tworz CIAM (Congrs International L'Architecture Moderne). Zebrani wyznaczaj
delegatw do CIRPAC (Comit International pour la Ralisation des Problmes d'Architecture
Contemporaine). Tutaj take, jak w deklaracji Syrkusa, nastpuje rozrnienie midzy sowami
moderne i contemporain.
Rozwizanie organizacji w roku 1956 jest dowodem, i dla grupy likwidatorw, obejmujcej nowe -
powojenne pokolenie architektw, utrzymanie nawet dotychczasowej nazwy byo po prostu
niemoliwe.


Rysunek 130 Sonja Delaunay. Moda na zim 1924-1925. Czowiek, ubranie, wntrze miay sta si jedn wielk kompozycj
plastyczn.

Rozam musia by zaiste fundamentalny. Nikt nie popenia zbiorowego samozniszczenia. Zwykle
nastpuj prby przeksztace wewntrznych przy zachowaniu, jako symbolu, nazwy odwoujcej si
do czasw ju minionych, do nowej - bo nowej, ale tradycji, do czasw zwyciskiego marszu przed
siebie.
W warunkach polskich, w latach trzydziestych funkcjonowao rwnolegle kilka nazw w odniesieniu do
nowych zjawisk. Ich uycie zaleao od piszcego i reprezentowanych przeze pogldw. Na amach
Architektury i Budownictwa spotykamy architektur modernistyczn, czasem architektur
nowoczesn, a take architektur awangardow. Zawsze jednak modernizm by okreleniem
ogarniajcym najpeniej caoksztat awangardowych zjawisk zachodzcych w sztuce. Moz wpyno
na to dziaanie Syrkusa i jego grupy, moe po prostu sowo to najlepiej charakteryzowao intencje
twrcw, moe najbardziej plastycznie definiowao mit?

99
Praesens, 1/1926, s. 6
Nie wiadomo, jakby potoczyy si losy nazwy caego ruchu, gdyby nie byo socrealizmu. Znikaj
wwczas uywane przed wojn przymiotniki; pojawiaj si nowe, czerpice swoje rdo ze sfery
spoecznej lub nawet politycznej. W czasie gdy Le Corbusier ogasza koniec CIAM-u, w Polsce
nastpuje rozliczenie nie z ca ideologi modernizmu, a tylko z kilkoma latami midzy rokiem 1949-
1955. W polskim sownictwie krytycznym bdzie krlowao sowo nowoczesno.
Charakterystyczne jest, e po roku 1955 jedynie do jzyka biurokratycznego przenikna nazwa
najpeniej oddajca istot zamierze wielkich reformatorw: modernizacja. Modernizuje si
stare, zabytkowe wntrza, zastpujc istniejce wyposaenie i meble nowymi, skuwa gzymsy
i dekoracje elewacji dziewitnastowiecznych budynkw, przeznacza do wyburzenia (w ramach
modernizacji) cale kwartay, aeby zrobi miejsce dla nowych, nowoczesnych budynkw.
Modernizacja - kojarzca si z totaln zmian, z zastpieniem starego - nowym, chyba w sposb
najpeniejszy wyjania rnice midzy modernistyczny a nowoczesny. W modernistycznym
wiecie nowoczesne przedmioty (autostrady, budynki, meble) miay tworzy i nadal tworz sztuczny
wiat szczcia dla wielu milionw anonimowych uytkownikw.


Rysunek 131 Paolo Portoghesi, dom mieszkalny w Rzymie. Zrealizowany w 1970 roku jest przykadem architektury czerpicej
swj rodowd z konstruktywizmu. Elementy skadowe budowli s wynikiem eksploatowania jednego rodka formalnego.

Polskie rozliczenie z ideologi modernizmu, opnione przez panowanie socrealizmu, przebiega
w sposb szczeglny. Przypomina ekran kinowy, na ktrym rwnolegle wywietla si dwa filmy.
Pierwszy opowiada o naszych wasnych dowiadczeniach i wnioskach, o tym, co sami chcielibymy
zachowa z lat minionych jako warto bezsporn, a take z jakimi mitami i utopiami chcielibymy si
poegna. Drugi informuje o procesach rozpocztych w innych krajach i przez innych ludzi duo
wczeniej, o ich drodze i wnioskach, do ktrych doszli przez lata wytonej pracy. Czasami, przez
przypadek, obrazy z obu kamer zaczynaj upodobnia si, tworzy si zudne wraenie
wspuczestnictwa; czasem akcje filmw przebiegaj w rejonach tak odlegych, i staramy si jedynie
porwnywa nasze refleksje z rwnolegle dziaajcymi klasykami. Czasami nakadajce si obrazy
powoduj zamazanie caej projekcji.
Od roku 1967 pojcie modernizmu zaczyna by wizane z ruchem i jego ideologi, a nie ze cile
okrelonym datami okresem historycznym.
Najwiksze znaczenie dla utrwalenia jednoznacznej nazwy modernizm daje w chwili obecnej sowo
postmodernizm. Uyte w tytuach ksiek zrobio karier midzynarodow. Do chwili obecnej
obroso ju w histori zaartych polemik, znalazo swoich zagorzaych obrocw i wrogw. Zostao
zakodowane w wiadomoci architektonicznej przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych;
jest symbolem pewnych trendw w architekturze wiatowej. Take w Polsce. Wydaje si, i
podejmowane od czasu do czasu prby zastpienia sw modernizm i postmodernizm przez
nowoczesny i postnowoczesny, oprcz zawartego w tak rozumianym tumaczeniu bdu
merytorycznego, jest nie tylko niezgodne z intencjami awangardy okresu midzywojennego (oni
chyba wiedzieli lepiej), lecz take jest wydaniem walki z nazw zakorzenion ju od dawna nie tylko
w rodowisku architektonicznym.
Powinnimy pozosta przy sowach modernizm i nowoczesno. Uatwi nam one maksymalnie
precyzyjne rozrnianie i wartociowanie czasw minionych. Bd bardziej pomocne
w uwiadamianiu, co jest naszym dziedzictwem, do ktrego winnimy nawizywa, a co
kbowiskiem mitw i utopii wci podpowiadajcym nam wzorce postaw i gotowe zdania
argumentacji.

Pami i druk
W mitologii greckiej matk wszystkich muz zostaa Mnemosyne - Pami. Dla ludzi antyku bya
pocztkiem kadej sztuki, bez pamici nie do pomylenia byoby dugotrwae krlowanie Wielkiej
Teorii Estetycznej. W pamici nastpowao segregowanie zjawisk: ulotne i krtkotrwae pogray si
w zapomnieniu, wielkie i znaczce staway si ogniwami dugiego acucha zdarze tworzcych lini
rozwojow naszej cywilizacji.
W mitologii wspczesnej pami zostaa zwielokrotniona przez ca armi niezwykle efektywnych
mechanicznych pomocnikw. Druk, fotografia, radio, w czasach nam bliszych - telewizja, a w
najnowszych wideokasety to prawdziwi bohaterowie wszystkich, wybuchajcych z pozoru
niespodziewanie nowych md i nowych mitw. Futuryci bez gazety i reklamy byliby ma garstk
niezadowolonych z istniejcej sztuki Wochw. Prasa rozprzestrzenia ich idee, wietrzc w nich
sensacj pomocn w zabawieniu zgnuniaego umysu swojego czytelnika. Na pierwszej stronie
paryskiego Figaro z dnia 20 lutego 1909 roku ukaza si Manifest Futurystyczny, a wedug sw
innej gazety naroniki ulic w Mediolanie s pooblepiane metrowej wysokoci i trzymetrowej dugoci
plakatami, na ktrych czerwon farb wydrukowano hasa futuryzmu. Jeeli wielko afiszy nie
zwrcia dostatecznej uwagi obojtnego tumu - wynajmowano samochd i pdzc z olbrzymi
szybkoci wrd haasu klaksonu rozrzucano po ulicach ulotki z deklaracjami artystycznymi.
Ciekawe wiato na zupenie nowe zrozumienie roli rodkw przekazu rzuca wypowied jednego
z futurystw.
Umberto Boccioni rozalony informowa swoich mediolaskich przyjaci o maym zainteresowaniu
wystaw w galerii Der Sturm w Berlinie w roku 1912: obawiam si, ze organizatorem jest
dziennikarz, a wic kolega i wrg wszystkich dziennikarzy, a wic jedynych rodkw reklamy
przydatnych w takich wypadkach, jak nasz...
100
Krzywdzc dla Herwartha Waldena (kierownika
galerii) opini malarz zmieni po przybyciu Marinettiego. Wsplnie z Waldenem objedali ulice
Berlina wznoszc okrzyki Niech yje futuryzm i rozrzucajc zadrukowane wasnymi tekstami
papiery. Futuryci byli pierwszymi, ktrzy rozumieli, i nowa sztuka, opierajc swoje istnienie na wizji
wielkich utopii, musiaa przynajmniej poczyni prby zbudowania zaplecza spoecznego i rozszerzenia
krgu swoich zwolennikw.
Druk sta si najbardziej sprawnym narzdziem propagandy idei modernistycznych. Cit industrielle
Garniera byoby jedynie zakurzon pozycj w wielkiej bibliotece, futurystyczne rysunki Antonia
Sant'Elia miayby warto pamitki po zmarym przedwczenie architekcie, a szkice Maria Chiattone
nie byyby porwnywane obecnie z dowiadczeniami formalnymi z lat szedziesitych, gdyby nie
wspczesna technika poligraficzna. Bloki mieszkalne Le Corbusiera nie przemieniyby si w domy-
komuny, a w poszczeglnych krajach Europy nie pojawiyby si repliki sztandarowych realizacji
modernizmu i willi Shroedera z Utrechtu Retvielda nie spotkalibymy tak szybko w Warszawie.
Wszystko to zawdziczamy prasie.
W okresie raczkowania modernizmu niezwykle wan rol odegray pisma; mona je z powodzeniem
nazwa midzynarodowymi. Nie prbujc nawet podejmowa stara o wyliczenie ich w kolejnoci
powstawania lub te zakresu oddziaywania (we wszystkich powaniejszych monografiach znajduje
si ich mniej lub bardziej kompletny zestaw), ogranicz si do tych najbardziej charakterystycznych.
W roku 1910 Walden zakada w Berlinie galeri i pismo nazwane Der Sturm. Jest zafascynowanym
nowoczesnoci dziennikarzem. Z talentem i instynktem prawdziwego marchanda otwiera w swojej
galerii wystaw, a potem rozsya informacj o naprawd najwaniejszych zdarzeniach artystycznych
jego czasw. To on wanie organizuje pierwsz europejsk wystaw Wrighta, przybliajc
awangardzie prace wielkiego Amerykanina. Przedrukowuje manifesty, zaprasza do siebie artystw,
organizuje ekspedycje. To on, publikujc synny paszkwil Loosa na dekoracje i ornament, Ornament
und Verbrechen, nada mu znaczenie midzynarodowe. Der Sturm (zlikwidowany w roku 1924)
mona jedynie porwna z podobn instytucj - galeri Leonce Rosenberga w Paryu. Zaoona
w roku 1919, staje si orodkiem informacji o najwaniejszych dokonaniach awangardy. Wystawiaj
w niej lub wsppracuj z ni wszyscy liczcy si na modernistycznym rynku reformatorzy.
Inny rodzaj dziaalnoci prowadzi Ernest Wasmuth. Waciciel wydawnictwa, pod swoim nazwiskiem
dostarcza najwieszych informacji o zdarzeniach majcych wpyw na rozwj myli architektonicznej.
To on publikuje w roku 1910 dwie ksiki o pracach F. L. Wrighta, inspirujc nimi cae pokolenie
awangardy.
Roli pism nie mona przeceni.
Udostpniay swoje amy kademu zdarzeniu, ktre wydawao si istotne w prowadzonej przez
modernistw wojnie ze starym. Przedrukowyway nawzajem swoje artykuy, informoway
o zamierzeniach, przekazyway dane o autorach, tworzyy wraenie wspzawodnictwa w ruchu
obejmujcym cay wiat. Nie jest wic niczym dziwnym, e kada wstpujca na aren sztuki grupa
artystyczna rozpoczynaa od zaoenia pisma, wyjanienia swojego credo i nawizywania wsppracy
z ju istniejcymi czasopismami. Dla Le Corbusiera byo rzecz oczywist posiadanie
midzynarodowego gonika w rodzaju L'Esprit Nouveau. De Stijl to przecie nie tylko nazwa grupy,
lecz take pisma, a historia grupy zamyka si midzy dwiema datami: wydaniem pierwszego (1917)
i ostatniego (1933) numeru.

100
Christa Baumgarth, op. cit., s. 127
Dziaalno polskiej awangardy to przecie historia grup i wydawnictw. Blok wydawany przez
Stanisawa Szczuk i jego wsptowarzyszy przemienia si w ramach wewntrznych transformacji w
Praesens. Trudnoci finansowe umoliwiy publikacj jedynie dwch numerw: w latach 1926 i
1931. Po rozpadzie Praesensu powstaje grupa a.r. (artyci rewolucyjni). Powstaj te druki -
nazywane komunikatami. Niekiedy ywot grupy trwa krcej ni czas wydania pierwszego,
ogaszajcego program, nowego pisma; niekiedy pisma zaczynay grupowa wok siebie ludzi o
podobnych lub identycznych pogldach, staway si zaczynem do tworzenia duo silniejszych struktur
organizacyjnych, przerastajcych swoim znaczeniem lkliwe zamierzenia zaoycieli; jako zasada
pojawia si przegld informacji i realizacji zagranicznych, przedruki waniejszych artykuw. W
Praesensie moemy spotka teksty Malewicza, Theo van Doesburga, Le Corbusiera. Ludzie, na co
dzie zwalczajcy si lub te nie majcy ze sob nic wsplnego (np. Le Corbusier i Malewicz) staj si
ssiadami, wprowadzajc w bd niezorientowanego czytelnika: ukad pism pozornie zaciera
gbokie, nie do pogodzenia rnice w ich postawach artystycznych.
O dokonaniach awangardy informoway jednoczenie pisma niezaangaowane bezporednio
w propagand ruchu modernistycznego. O tolerancji i pluralizmie pogldw redakcji Architektury i
Budownictwa wiadczy dobitnie zamieszczanie (w najbardziej wakim dla losw modernizmu roku
1932) - co najmniej jednego duego artykuu o dziaalnoci awangardy architektonicznej na tych
samych prawach, co publikacji o dokonaniach klasykw naszej architektury, polemik merytorycznych
na temat konkursw, a take prezentowanie osigni architektw, ktrzy modernizmu nie
traktowali jako posannictwa, ale jako praktyczn lekcj poprawy funkcji i konstrukcji wznoszonych
budynkw.
Caa akcja o zasigu midzynarodowym miaa za zadanie przygotowanie spoeczestwa do zbiorowej
podry na wyspy Utopii. W Wychowaniu przez architektur Jacobs Johannes Pieter Oud
powoywa si na Dantona piszc, i oprcz chleba wiedza czyni czowieka. Rozumieli to dobrze
organizatorzy kongresw CIAM-u. Syrkus, informujc o przebiegu obrad na statku Patria II w roku
1933, pisa, i z grupy polskiej Brukalski wszed do Komisji Organizacji Przyjaci Kongresu. Pod t
skomplikowan nazw krya si (jak czytamy dalej) organizacja informacji dla wsppodrujcych
statkiem dziennikarzy. Mieli oni otrzyma zestaw informacyjny do rozgoszenia wszerz i wzdu
caemu wiatu w pismach zawodowych i codziennych, a take za pomoc nowego wynalazku - radia.
Dzisiaj, w okresie rozlicze z tamtymi teoriami i postawami, rola informacji pozostaa taka sama.
Musimy jednak pamita, ze kada grupa zawodowa tworzy swj wasny, czsto hermetyczny, kod
porozumienia. U architektw s to gotowe okrelenia doskonale przez nich rozumiane, pod ktre
podkada si obrazy dobrze znanych projektw i realizacji; s to idee upersonifikowane postaci
wielkiego artysty, uwicone legend jego ycia i pracy; s to na koniec wzorce chtnie powtarzane
i kopiowane.
Kiedy, w latach dwudziestych. Le Corbusier prezentujc w L'Esprit Nouveau swj plan przebudowy
Parya, zatytuowa artyku: Uczc si na przykadzie Parya. Ten sam tytu - wymieniajc Pary na
Rzym - da swojej rozrachunkowej w stosunku do doktryn CIAM-u pracy Venturi, publikujc w roku
1968 Learning from Rome, a w kilka lat pniej - w roku 1972 Learning from Las Vegas.
Powstawanie odrbnych kodw porozumienia jest rzecz cakowicie naturaln i czy bymy z nimi
walczyli, czy te traktowali je obojtnie - bd one egzystowa w naszej wiadomoci, budujc
niezaleny od rzeczywistoci - drugi wiat.
W wiadomoci profesjonalnej kry cile okrelona, w rzeczywistoci niewielka, ilo obrazw-
kodw, ktre wpywaj na nasze postawy i opinie.
W ich tworzeniu najwiksze znaczenie ma fotografia.
Jest najblisza rzeczywistoci, a jednoczenie, jak rzadko ktry rodek przekazu, podatna na
manipulacje. Odpowiednie wiato, filtr wydobywajcy niuanse kolorystyczne niewidoczne goym
okiem, wybr miejsca, a przede wszystkim kadrowanie - to przecie abc kadego rednio
zaawansowanego amatora. Atakujce nasz wyobrani zdjcia budynkw to wynik pracy
najlepszych profesjonalistw odrzucajcych czasami setki nieudanych prbnych fotek, aeby po
wyborze tej waciwej obrobi j i przekaza do druku. Kady z nas ma w pamici rozczarowania
zwizane z konfrontacj rzeczywistoci z wyidealizowan przez manipulacje fotografa iluzj, z inaczej
przedstawionym obiektem: Muzeum Salomona R. Guggenheima w Nowym Jorku autorstwa Wrighta,
Domem Modziey Alvara Aalto w Helsinkach, will Shroedera Gerrita Rietvelda itd., itd.
Ogldajc zdjcia architektoniczne naley mie wiadomo, i prbuje si za ich pomoc nie tylko
przekaza informacje, lecz rwnie wywoa cile okrelone reakcje, a uczciwo nakazuje
stwierdzi, e uwagi te dotycz rwnie zdj publikowanych jako ilustracje wyraonych tu myli.
Dzisiaj, w okresie weryfikacji dawniej goszonych prawd, wszystkie (stare i nowe) pisma i ksiki s dla
nas rdami waciwie bezcennymi. Czytajc je potrafimy moe lepiej zrozumie motywacje ludzi
wwczas dziaajcych, wyciga wnioski dla samych siebie w chwili obecnej. Jest oczywiste, e
z tekstw tych mona wybra cytaty, ktre odpowiednio skompilowane i skomentowane bd
mwiy o rzeczach zupenie rnych. Mam take pewno, i z tych tutaj zda mona wykroi
dobre; przy odpowiednich zabiegach edytorskich bd mogy suy tezom przeciwnym -
wybranym przez innego autora. Jeeli jednak decydowaem si na cytaty, to dlatego, e maj one
w moim przekonaniu ilustrowa jedynie sposb argumentacji, charakter przekazywanych pogldw.
Kady okres historii architektury wytwarza swj wasny, specyficzny sposb formuowania myli. Le
Corbusier narzuci form wypowiedzi awangardzie okresu midzywojennego w Polsce. Dzi nikt nie
napisze zda: Mieszkanie najmniejsze - Teatr najwikszy - oto nasze haso, cega wypowiedziaa
dawno swoje ostatnie sowo lub Biologia miast globu ziemskiego. Dla Syrkusa sposb pisania
(atakujcymi podwiadomo pozorami naukowoci) by oczywisty. Jeeli wic cytuje si tych ludzi, to
nie dlatego, i chce si ich omieszy lub pomniejszy.
Tego - po prostu - robi nie mona.
S oni tytanami pewnego okresu historii naszej kultury i nawet najbardziej zajadle odbrzowianie nie
zmieni ani skali ich pomnikw, ani gestw, w ktrych zastygli na cokoach. Moe jedynie pomc nam
samym - w momencie refleksji - gdy zastanawiamy si, czy droga, ktr nam proponowali, jest
suszna; moe take by przydatne podczas porwna, jakie musimy codziennie czyni, gdy w czasach
nam wspczesnych czyj subiektywizm na naszych oczach buduje nowe fundamenty lub stawia nowe
postacie wspczesnej architektury na cokoach wybudowanych przez sowo pisane i fotografie.
Inaczej brzmi charakterystyczna dla lat 1949-1955 wypowied Piotrowskiego z roku 1950: Nawizanie
do kultury narodowej i midzynarodowej oznacza utrzymanie cigoci nie tylko chronologicznej, lecz
i ideologicznej. Chodzi wic nie tylko o cigo tonu, ale i o cigo treci walki o wyzwolenie
czowieka, o postp kultury...
101


101
Bohdan Garliski, op. cit., s. 4
Odrbnie odbieramy pene zaangaowania rozliczanie z socrealizmem, inaczej sowa Petera i Alice
Smithsonw wypowiedziane w 1956 roku: Jestemy przekonani, e potrafimy zbudowa hierarchi
zwizkw midzyludzkich, ktra zastpi funkcjonaln hierarchi Karty Ateskiej.
102

Przebrzmiay poetyckie, pene mistycyzmu metafory Louisa Kahna. Do historii przeszy opisy
projektowe Archigramu i tezy uzasadniajce systemy wielkopytowe. Do historii przejdzie rwnie
czas nam wspczesny, czas budowania swojej tosamoci przez architektur wiatow i polsk. Od
naszej wiadomoci bdzie zalee, czy z caej historii wieku dwudziestego potrafimy wycign
wnioski czy te, nie uczc si niczego, pod hasami postmodernizmu bdziemy przyjmowa gotowe
wzorce, podpisywa si pod nimi, kontynuowa w zmienionej formie architektur pierwszej poowy
naszego wieku. Musimy uwaa, aeby kto nie napisa o projektach wykonywanych w Polsce lat
osiemdziesitych tak, jak to zrobi El Lissitzky, piszc w roku 1930 o Tatlinie i jego niemoliwym do
zrealizowania projekcie Trzeciej Midzynarodwki, i prac sw wykona nie majc specjalnych
wiadomoci z dziedziny techniczno-konstrukcyjnej oraz ze statyki i w ten sposb dowid susznoci
swego pogldu.

Przedwczoraj, wczoraj, dzisiaj
Jestemy w samym rodku dyskusji o ideologii modernistycznej. W niektrych krajach proces ten,
rozpoczty na pocztku lat pidziesitych - rozcignity w czasie - przebiega agodniej, w innych
(take w Polsce) opniony, ma charakter bardzo emocjonalny i niekontrolowany. W euforii
odkrywania nowych starych prawd chce si wyrzuci na zom nie tylko idealistyczne pryncypia
stanowice istot utopii CIAM-u, lecz wszystko, co stanowi niezaprzeczalny dorobek caego stulecia,
bez ktrego nie byoby ani naszej urbanistyki, ani te architektury.


Rysunek 132 Przekrj przez Partenon uczy, i funkcje, konstrukcje i symbol byy dawniej nierozerwalnie zwizane
z myleniem klasycznym i ze aden z tych czynnikw nie uzyska roli szczeglnej.

Aeby poczyni prby segregowania zamierze i osigni lat minionych, jednych broni, inne
traktowa jako nauk i przestrog we wci zaskakujcym nas kalejdoskopie wydarze, naley
dokona rozrnienia midzy ideami, formuami, wzorcami i powszechn praktyk.

102
L'Architecture d'Aujourd'hui, 177/1975, s. 2
Idea modernistyczna bya pomieniem majcym spali istniejcy porzdek wiata. Uwiadomienie
sobie, kto i kiedy podsyca ogie, na ktrym jeszcze dzisiaj podgrzewamy nasze pogldy, kto i kiedy
prbowa wykorzysta jego energi do budowania formu i wzorcw dla codziennej pracy
projektowej, pomoe nam w trwajcej obecnie dyskusji o tak niejednoznacznych wydarzeniach
architektonicznych lat dwudziestego wieku.
Wyrosa na gruncie fascynacji wielkimi utopiami naszych czasw, sama staa si take utopi.
Tworzya wzorce postpowania, narzucaa sposoby mylenia. W jej ramach dopiero odnajdujemy
nowoczesno jako postp cywilizacyjny i jako poszukiwanie nowej formy.
W moim przekonaniu pierwszym wielkim ideologiem modernizmu by William Morris.
Jego nauczyciel, John Ruskin, ukaza mu wiat zapeniony tandet wyrobw przemysowych,
zaszczepi poczucie posannictwa. Ucze - osobistym przykadem, olbrzymi prac chcia zmieni
gusty swoich wspczesnych. By malarzem, architektem, grafikiem, wydawc, poet, pisarzem.
W roku 1861 zakada w Londynie firm wyrabiajc witrae, obicia, tkaniny, kobierce, ceramik
i przedmioty codziennego uytku. Jako twrca musia odczuwa swoj samotno. Warsztaty Arts
and Crafts wytwarzay bardzo drogie rkodzieo, nie mogy konkurowa z przemysem. Przepa
midzy wasnymi dokonaniami twrczymi a ogromem potrzeb uwiadomia mu konieczno
poszukiwania drg innych, pozaartystycznych. W zmianie stosunkw spoecznych zobaczy szans
realizacji wyspekulowanej utopii estetycznej - wiata zapenionego jedynie rzeczami piknymi,
wykonanymi rcznie przez rzemioso. arliwy wyznawca idei socjalistycznych, artykuami
i wypowiedziami gosi konieczno zmiany wszystkiego: miasta, domu, mebli, sprztw... a nade
wszystko poruszajcego si wrd nich czowieka. Prbowa uporzdkowa wszystko: wszystko te
miao by przemienione przez inny typ produkcji. Od swoich nastpcw rni si jedynie stosunkiem
do tamy fabrycznej. Morris prowadzi z ni walk; w rkodziele widzia zagubiony sens wiata
piknego i szczliwego, jego nastpcy produkcj przemysow uczynili swoim najcenniejszym
sprzymierzecem. Jego znaczenie w ksztatowaniu postawy modernistycznej rozumia Nicolaus
Pevsner, goszc w roku 1936 apoteoz ruchu w ksice Pionierzy modernizmu, od Williama Morrisa
do Waltera Gropiusa.
Rwnolegle z dziaalnoci teoretyczn wielkiego Anglika, architekci w rnych krajach
w poczynaniach praktycznych dopracowywali si jzyka formalnego wykorzystujcego moliwoci
konstrukcyjne stali, betonu, oszczdniejszego dekorowania budynkw. Pniej, kiedy modernizm
szuka rodowodu i antenatw, prace z przeomu wieku zaczto wwczas analizowa pod ktem ich
przydatnoci do tworzonego mitu.
Nie wiadomo, jak potoczyyby si losy caego ruchu, gdyby nie futuryzm. By on bowiem
reprezentantem idei modernistycznej w jej czystym, klinicznym wydaniu. Do penego obrazu
brakowao jedynie szerokiego programu spoecznego. Totalno propozycji, bezkompromisowo,
pogarda dla przeszoci to magnes cigajcy do futuryzmu wszystkich niezadowolonych z rnych
kierunkw, grup i szk. Impuls futurystyczny by ponc agwi rozpalajc serca i umysy twrcw,
a ogie ten pon dugo i niespokojnie W jego migotliwym blasku rozpoczyna si praktyczna
wsppraca grupy projektantw z bossami niemieckiego przemysu. Werkbund - organizacja zaoona
przez Hermana Muthesiusa - grupuje ludzi, ktrych historia ochrzci mianem plejady gwiazd. Behrens
projektuje dla koncernu AEG hale fabryczne, oprawy owietleniowe, sprzty domowego uytku. Uczy
si u niego mody Le Corbusier, Gropius, Mies van der Rohe.
Stopienie si idei futurystycznych z pragmatyk programu Werkbundu przeduyo idee
modernistyczne poza rok 1905. Rok 1905 jest tutaj przyjty z pewnym wahaniem. W wielu
opracowaniach koczy on sztuk przeomu dziewitnastego i dwudziestego wieku, poniewa odbywa
si wwczas synna wystawa w Paryskim Salonie Jesiennym, wywoujca tak wielkie oburzenie
krytyki. Nazwa cage des fauves - klatka dzikich bestii - staa si nazw kierunku malarskiego
(fowizmu), zrywajcego z impresjonizmem i symbolizmem, przekrelajcego cae dokonania
stylistyczne secesji.
Moe trzeba by przyj rok 1907 - rok zaoenia Werkbundu. Moe rok 1908 - ogoszenie manifestu
futurystycznego. Rnica dwch, trzech lat nie jest tu istotna. Wane byo zerwanie z kierunkami
sztuki towarzyszcymi pierwszemu etapowi modernizmu. Rodzi si kubizm, a futuryci i Werkbund
ukazali perspektywy, ktre sched secesji uczyniy bezwartociowymi starociami.
Oczywicie, jest to rwnie czas budowania nowego jzyka architektonicznego. Prby te trac na
znaczeniu w porwnaniu z nastpnym, najbardziej znamiennym w tworzeniu idei i postaw okresem:
latami 1917-1922.
Zawdziczamy to konstruktywizmowi.
Futuryci ogosili nadejcie wiata epoki przemysowej. Werkbund wskaza na wizy czce artyst
z przemysem, konstruktywizm - przez swoj szerok spoeczn baz - rozszerzy granice dziaa na
tereny dotychczas niemiao infiltrowane.
Konstruktywici jednoznacznie okrelili rnice midzy modernistycznym i nowoczesnym,
omielajc rwnoczenie do poszukiwa warsztatowych, eksploatujcych (zgodnie z zaoeniami
kierunku) dotychczas nie wykorzystane rejony wypowiedzi artystycznych. Gdyby nie byo
rwnolegych poszukiwa neoplastycyzmu, dziaalnoci Le Corbusiera, zaryzykowabym twierdzenie,
e konstruktywizm by jedynym w prostej linii kontynuatorem idei reformatorskich Morrisa
i futuryzmu. Poniewa nie mona tego stwierdzi jednoznacznie, wypada jedynie poprzesta na
specjalnym podkreleniu jego znaczenia teoretycznego. W moim przekonaniu dopiero zrozumienie
podstaw ruchu konstruktywistycznego umoliwia segregowanie zjawisk i dokona w architekturze
nastpnych szedziesiciu lat.
Ramowe daty tego okresu, 1917-1922, nie s wyznaczone dokonaniami artystycznymi. Koniec wojny i
Rewolucja Padziernikowa to pocztek, kongresy midzynarodowej awangardy w roku 1922 - to
zakoczenie.
Zostay ostatecznie zdefiniowane zaoenia teoretyczne modernizmu. Przyszed czas na wykuwanie
wzorcw. Awangarda - aeby prowadzi za sob tum naladowcw - musiaa wysoko, bardzo wysoko
wznie swoje sztandary. Widoczne z daleka, mogy grupowa zdezorientowanych, a posuwajc si
w czasie - nadawa kierunek, oznacza przebyt drog.
Sztandarami tymi byy projekty teoretyczne i wyjtkowe realizacje.
Poniewa wizja spoeczestwa egzystujcego harmonijnie midzy piknymi przedmiotami
wykonanymi przemysowo miaa obowizywa w tym samym stopniu kraje rozwinite, te na dorobku
i zupenie zacofane - przewodnicy nie mogli zajmowa si rnicami cywilizacyjnymi dzielcymi
oczekujcych na zaprojektowanie im miejsca na ziemi. wiat przyszoci mia sta si raz na zawsze
(ale dobrze) zaplanowan przestrzeni. Projekty, aeby jak najszybciej przybliy si do nadchodzcej
doskonaoci, musiay rzdzi si zupenie nowymi, wasnymi systemami wartoci. Ich wewntrzna |
spjno stawaa si argumentem przemawiajcym na korzy projektu. Obiektywne propozycje
staway si znakami rozpoznawczymi tendencji, oddalajc si coraz bardziej od rzeczywistych
oczekiwa przyszych odbiorcw. Musiay take, w ramach przyjtego sposobu rozumowania,
przedstawia propozycje zaprojektowane we wszystkich skalach i to w najdrobniejszych szczegach,
a przyszli uytkownicy byli zobowizani do penienia roli manekinw w obszarach oznaczonych na
rysunkach perspektywicznych. Poszczeglne wizje przebudowy Parya, miasta teoretycznie na jeden,
dwa, trzy miliony mieszkacw, rysowane w rodowisku pedagogw Bauhausu, a take liniowe
ukady zaprojektowane w Zwizku Radzieckim, s w swej istocie bardzo podobne do propozycji miast
utopijnych z przeomu lat szedziesitych. Wszystkie cechuje logiczny ukad powiza
funkcjonalnych, wszystkie s organizmami zupenie wyabstrahowanymi z istniejcych uwarunkowa
cywilizacyjnych, wszystkie oddaj cze najprociej pojtej geometrii. W adnym, dotychczas znanym,
okresie historii w cigu tak krtkiego czasu nie powstao tyle projektw teoretycznych, majcych
odcisn pitno na nadchodzcym jutrze. Oczywicie w cigu wiekw wielcy mistrzowie rysowali
take miasta teoretyczne i idealne domy. Byy to jednake dziaania sporadyczne, a same propozycje
spotykay si zazwyczaj z yczliw uwag i pochlebnymi komentarzami, poniewa w swoich wizjach
autorzy nie przekraczali barier stawianych przez swoje i swoich wspczesnych przyzwyczajenia.


Rysunek 133 Kazimierz Malewicz. Architekton z roku 1923.


Rysunek 134 August i Gustaw Perret. Ich propozycja przebudowy Parya z roku 1922 zainspirowaa Le Corbusiera do
czynienia podobnych prb w wielu miastach na caym wiecie.


Rysunek 135 Dekoracja elektrowni w Moskwie, w czasie wielkich dni obrony rewolucji. Podobne dziaania po czterdziestu
latach wprowadzi do architektury popart


Rysunek 136 Georg Grosz, rok 1920. Modernistyczna wizja wiata zostaa skatalogowana w twrczoci artysty jako obraz
bez tytuu.

Inaczej byo w czasach wielkiego fermentu.
Aeby utrzyma si w czowce awangardy, nie da si wchon przez toczcych si za plecami
naladowcw, naleao proponowa coraz konsekwentniejsze i coraz bardziej hermetyczne
rozwizania, ktre przez swoj wewntrzn logik mogy by promocj do historii.
Mae domy mieszkalne peni (szczeglnie w ostatnim stuleciu) role laboratoryjnych prototypw.
Pozwalaj na szybk realizacj, przez zaangaowanie wasnych rodkw finansowych, czasem bliskich
wsppracownikw i przyjaci, niekiedy zapalonych poszukiwaczy nowoci.
Pomie rozprzestrzenia si po caej Europie. Propagowane przez poszczeglne ugrupowania formuy
i gotowe wzorce przykadowych realizacji gubi na swej zwyciskiej drodze szerokie uwarunkowania
intelektualne inspiratorw; wielkie projekty teoretyczne rozmieniaj si na drobne maych
realizacji. Poniewa nie udao si najpierw wszystkiego zniszczy, aby potem budowa nowe,
nastpuje charakterystyczny zwrot w dziaalnoci praktycznej modernistw. Istniejce miasta traktuje
si jako przeznaczone do likwidacji: projektowane budynki staj si zacztkiem nowego i jako takie
nie maj ani obowizku, ani potrzeby wtopienia si i uszanowania otoczenia. Maj tworzy przez
wyizolowanie, wasne mikrokosmosy, wypreparowane, awizujce nadchodzce czasy Futurii.
Mylenie to zaowocowao trwajc do chwili obecnej postaw traktujc budynek jako jej
demonstracj, a nie jako fragment kontynuacji dorobku cywilizacyjnego.
Od roku 1922 do 1933 nastpuje konsolidacja organizacyjna grupy modernistycznej. Zostaje
wypracowany wsplny program dziaania. Pod niewtpliwym wpywem indywidualnoci Le
Corbusiera powstaje CIAM - midzynarodowa organizacja firmujca dotychczas rozproszone
i indywidualne poczynania poszczeglnych orodkw. Trzeba pamita, e na kolejne kongresy
midzynarodwki modernistycznej organizatorzy zapraszali wycznie apologetw ruchu. Nie byy to
wic grupy reprezentujce organizacje architektoniczne poszczeglnych krajw. Spektakularne
mityngi usuny w cie rwnolegle dziaajce, odmiennie mylce struktury zawodowe. W tym
samym roku 1928, kiedy po konkursie na projekt Paacu Ligi Narodw rodzi si CIAM -w Paryu na
Midzynarodowym Kongresie Mieszkaniowym i Budowy Miast dyskutowano o prawnych
i praktycznych trudnociach przy realizowaniu planw zabudowy i planw regionalnych oraz o masie
i gstoci zabudowy w stosunku do wolnej powierzchni, tudzie o drogach i rodkach komunikacji.
Podobne zgromadzenia, na ktrych prbowano upowszechni osignicia legislacyjne i wskaza na
trudnoci dnia codziennego, byy bardzo czste. Dzi zapomniane, poniewa zakaday zmiany
w ramach istniejcych warunkw wykonywania zawodu i ycia spoecznego.
Dziao si to wszystko w czasie budowania ortodoksyjnych formu estetycznych i tworzenia
wyjtkowych wzorcw. Uzyskuje tosamo Bauhaus. Wpyw idei konstruktywistycznych pomaga
w zerwaniu cigncej si od Morrisa idei rzemielnika-artysty. Tworzy si tam zrby prostoktnego
wzornictwa, utosamionego z nowoczesn architektur.
Wypracowuje swj hermetyczny i doktrynerski wiat de Stijl. Kade odstpstwo od raz przyjtych
zasad powodowao kryzysy w ramach grupy. Przekrcanie o czterdzieci pi stopni prostoktnego
wiata znakw neoplastycznych przez Theo van Doesburga powoduje gwatown reakcj Mondriana.
wiadomo nietolerancji dla innych postaw artystycznych zmusza van Doesburga do krycia si pod
pseudonimami w czasie jego wsppracy z dadaistami. Ujawnienie faktw staje si przyczyn
gbokiego kryzysu i prawdziwym trzsieniem ziemi w ugrupowaniu.
Praca konkursowa Le Corbusiera na Paac Ligi Narodw uzyskaa jedn z dziesiciu rwnorzdnych
nagrd. Potraktowano to jako klsk. Miaa by jedna, pierwsza nagroda i oczywicie realizacja
budynku-symbolu. Werdykt midzynarodowego jury, w ktrym kady sdzia mia prawo wybra
jeden projekt - sta si impulsem do zaoenia organizacji reprezentujcej jeden rodzaj architektury,
jedn postaw, jeden sposb mylenia.
Podpisanie Karty Ateskiej w roku 1933 jest szczytowym osigniciem ruchu. W Europie - w wyniku
kryzysu - nastpuje renesans tendencji konserwatywnych. W Niemczech i Zwizku Radzieckim
obserwujemy odwrt od midzynarodowego programu konstruktywistycznego.
W wielkim ruchu antykonstruktywistycznym nie brakuje normalnych pomwie i doszukiwania si
inspiracji politycznych. Atak na modernizm, ukierunkowany na jego totalne horyzonty, pozostawi
jakby w strefie ochronnej wszystkie formuy, wzorce i codzienn praktyk.
W latach 1933-1945 formuy modernistyczne zostaj przetransportowane na drug pkul. Do
Stanw Zjednoczonych emigruj waciwie wszystkie wielkie nazwiska z krgu Bauhausu. Samotny,
bez kontekstu, obiekt modernistyczny znalaz w tamtejszych moliwociach technicznych nieznane na
rynku europejskim szanse. Poddane surowym prawom geometrii realizacje Mies van der Rohe tworz
wzorzec architektury dla establishmentu importowany pniej na stary kontynent. Podobnie w
Ameryce Poudniowej - przeywajcej boom gospodarczy podkrcany dostawami dla walczcych
stron - pojawia si swoista recepcja europejskich formu estetycznych, a temperament tamtejszych
twrcw stawia ich w roli niezwykych kontynuatorw. Powstaj budynki-rzeby o ekspresyjnym
charakterze i wielkich skalach.
Przeniesienie formu za Atlantyk i stworzenie wzorcw czysto estetycznych pozwala nam zrozumie
bardzo szybk i zdecydowan reakcj modego amerykaskiego pokolenia na recepty
modernistyczne, traktowane tam jako niewygodna i przemijajca moda, ograniczona do
projektowania obiektu z pozostawieniem na uboczu problematyki urbanistycznej. Po roku 1945
informacje o dokonaniach amerykaskich pojawiaj si na stronach midzynarodowych czasopism.
Idee modernistyczne zostaj utosamione w Europie z wzorcami, ktre same wytworzyy.
Przebudowa estetyczna otoczenia w realizacji praktycznej okazaa si wizj integracji wszystkich sztuk
w jednym obiekcie. Le Corbusier w Domu Studentw Szwajcarskich na murze tworzy sw koncepcj
malarsk... potem - waciwie w kade swoje dzieo wmontowuje obiekt artystyczny.
Charakterystyczny jest zachwyt Giediona nad Domem Studenta Alvara Aalto w Massachusetts, z roku
1947, gdzie zostay umieszczone rzeby Hansa Arpa. Oba, falujca - oczywicie ogldana jedynie
w makiecie lub z pokadu samolotu - forma budynku miaa w swoim hallu take falujce i zaokrglone
paskorzeby. S to jedynie przykady pierwsze z brzegu. Ilustruj - pochodzc w prostej linii
z modernistycznej maniery czystej formy - star utopi dekorowania czystej formy - czyst
sztuk, poniewa teoria integralnoci wszystkich elementw budynku wywodzi si z modernizmu.
Szukajc wiecznych uwarunkowa, fundamentalici odwoywali si do prawd wyczuwanych; opierali
si na idealistycznie traktowanej intuicji. To ona podpowiadaa, ktry budynek jest dobrze
zaprojektowany i czy moe reprezentowa nadchodzce czasy.
Zbiega si to z odbudow Europy.
Przemys (przestawiajc si z produkcji zbrojeniowej) wysucha wezwa awangardy, rozpoczyna
realizacj zaoe Karty Ateskiej. Kontynuujc wystawy Werkbundu - w Berlinie w roku 1954
zorganizowano midzynarodow wystaw budowlan. Bior w niej udzia zarwno przedstawiciele
starszego pokolenia, na przykad Walter Gropius czy Alvar Aalto, jak i modsza generacja
reprezentowana przez Oskara Niemeyera i Jacoba Bakem. Ta praktyczna demonstracja idei z lat
dwudziestych ma olbrzymi wpyw na projektowanie nowo powstajcych zespow mieszkaniowych.
Tworzy wzorzec na nastpne kilkanacie lat. Powstaj oczekiwane przez teoretykw fabryki domw;
Le Corbusier realizuje Blok Marsylski.
Jest to zwycistwo i jednoczenie klska idei.
Po roku 1945 zrealizowano wiele znakomitych zespow miejskich, ale dwa, traktowane przez
twrcw jako demonstracja postawy, jako szansa realizacji utopii, stay si przestrog i pomnikami
mylenia ostrzegajcego przed wizj wiata sfunkcjonalizowanego, gdzie czowiek jest jedynie
dodatkiem do kompozycji.
Chandigarh Le Corbusiera (1951-1953), Brasilia Lucio Costy i Oskara Niemeyra (1956-1961) - to
najbardziej znane przykady. Tereny mieszkaniowe, zaprojektowane z wszystkimi niezbdnymi
usugami, stay si jeszcze w czasie budowy miejscem szczeglnych transformacji i przemieszcze
funkcji wbrew (oczywicie) woli urbanistw. Kapitole - siedziby urzdw pastwowych w Chandigarh
i Brasilii - grujc nad caym kompleksem wyjtkowoci swej architektury - take w ostatecznym
rachunku zostay odrzucone przez mieszkacw.
Kultura masowa, wielo rodkw informacji, ukazaa twrcw awangardy z lat dwudziestych jako
grup hermetyczn, a marzenie o czowieku skatalogowanym, identycznym, dcym do
zuniformizowania wiata jutra jako podstawowy bd socjologiczny. Prowokuje to reakcje przeciwko
dogmatom konstruktywizmu.
Neodadaizm naszych czasw - pop-art - zwraca bardziej uwag na wszystko, co jest w zasigu wzroku
ni na idee artystyczne, karmice si wasnymi prawdami, zamknite i zimne, odwoujce si do praw
wymylonych za biurkiem lub stoem krelarskim.
W sferze intelektualnej nastpuje desakralizacja przyszoci. Richard Hamilton, ideolog angielskiego
pop-artu, we wstpie do katalogu This is Tomorrow w roku 1956 w Londynie pisa: Odrzucamy
przekonanie, e dzie jutrzejszy moe by wyraony przez prezentacje cile okrelonych koncepcji
formalnych. Jutro moe tylko rozszerzy i pogbi oddziaywanie obecnego nawau dowiadcze
wizualnych.
103
Jest to rewolucja rwnej wagi co ta, ktr zaczyna William Morris, gosili futuryci,
rozpropagowali konstruktywici. Lata powojenne, 1945-1956, moemy traktowa jako praktyczn
realizacj (wyczajc oczywicie z rozwaa obszar panowania socrealizmu) modernistycznych
dogmatw: forma wynika z funkcji i forma wynika z konstrukcji.
Midzy latami 1956-1967 nastpuje rewizja wiodcej roli funkcji, w okresie 1967-1980 - konstrukcji.


Rysunek 137 Stanisaw Jankowski, Jan Knothe, Jzef Sigalin, Zygmunt Stpiski. Marszakowska Dzielnica Mieszkaniowa,
1950-1952.

Zanegowanie tych dwch podpr ruchu modernistycznego doprowadzio do przewartociowania
olbrzymiej iloci pogldw - a w konsekwencji do widowiskowych zmian w caej architekturze
wiatowej.
Rok 1956 (przyjty umownie) okrela rozwizanie CIAM-u i zakwestionowanie uproszczonego
funkcjonalizmu opartego na intuicji. Richard G. Stein, wspominajc w roku 1938 sw prac, przytacza
rozmow z mistrzem z Bauhausu: Napytanie dlaczego(?) Marcel Breuer odpowiedzia: nie przejmuj
si, rysuj, uzasadnienie si znajdzie.
104
Forma przed funkcj staje si hasem wywoawczym
poszukiwa tamtych lat. W projektowaniu urbanistycznym efektem s struktury umoliwiajce
wymienno i rnorodno funkcji w ramach zaoonego generalnie ukadu. Powstaje seria

103
Urszula Czartoryska, Od pop-artu do sztuki konceptualnej, WAiF, Warszawa 1973, s. 126
104
Architectural Design, 7-8/1982, s. 60
projektw grupy Candilisa: uniwersytety, orodki handlowe, zespoy mieszkaniowe, miasto na sto
tysicy mieszkacw. Te same zasady przywiecaj planom rozbudowy Parya Yony Friedmana,
pracom Petera i Alice Smithsonw. Pytanie Bakemy. W jaki sposb moemy w architekturze totalnej
(jak jest urbanistyka) wyrazi, i ludzie wol by jednoczenie i izolowani, i mie poczucie
wsplnoty,
105
dla Kenzo Tange nie stanowio problemu. W roku 1966 w deklaracji Funkcja, struktura,
symbol gosi zakoczenie ery funkcjonalizmu i rozpoczcie ery strukturalizmu, w ktrej efekt
architektoniczny jest wynikiem dowolnego wypeniania pl struktury. Prby rozszerzenia moliwoci
estetycznych zbiegy si z podobnymi tendencjami w sztukach plastycznych. W roku 1961, w Museum
of Modern Art, wyczulonym na wszystkie przejawy nowych tendencji, otwarto wystaw pod nazw
The Art of Assemblage, a pokaz gromadzi dziea bdce zlepkiem okruchw rzeczywistoci, z ktrych
dopiero rodzia si cao promowana przez artyst do rangi dziea sztuki. Wszystko to zaprzecza
wychowawczej roli sztuki (bdcej podstaw modernizmu) na korzy jej roli informacyjnej
i symbolicznej.


Rysunek 138 Szkoda, e Le Corbusier nie zaprzeczy swoim teoriom urbanistycznym z tak si, jak tego dokona w dziedzinie
architektury, realizujc w latach 1950-1955 kaplic w Ronchamp.

W poowie lat szedziesitych, midzy rokiem 1963 i 1965 powstaje forma realizacji artystycznej
zwana environment.
Widz staje si gociem i dopenieniem sztucznego pejzau stworzonego przez czowieka.
W architekturze w sposb najpeniejszy wyrazi to reprezentant pokolenia - Louis Kahn.
W roku 1967 konkretyzujc swj pogld forma przed funkcj mwi: Wyobraam sobie form,
zoon z nierozerwalnych elementw, jak rezultat rzeczywistego dziaania przyrody. Ona istnieje we
mnie, w moim umyle; przenika i ogarnia mnie ca istot. Jeeli cho jeden z elementw j
tworzcych zostanie od niej odjty - forma zmieni si w zupenie inn form, o innych treciach
i wartoci. Przeycie formy jest zjawiskiem absolutnie indywidualnym, jednostkowym i jej najwiksza

105
L'Architecture d'Aujourd'hui, 177/1975, s. 56
warto tkwi wanie w tym.
106
Opierajc si na modernistycznych wzorach budynku bez kontekstu,
realizacje Kahna znajduj szeroki rezonans na caym wiecie, w ktrym - rwnolegle - trwa budowa
zespow mieszkaniowych opartych w wikszej lub mniejszej mierze na wyznaczonych w latach
dwudziestych stereotypach.


Rysunek 139 Kenzo Tange, obiekty olimpijskie, 1964 rok. W projektach tych istnieje jeszcze prymat konstrukcji. Zaprzeczenie
tym dogmatom doprowadzi do poszukiwania symboli i ornamentu.

Rozdwik midzy projektowaniem urbanistycznym a architektonicznym prbuje si wic
zlikwidowa przez zatarcie rnic midzy tymi dziedzinami. W pocztkach lat szedziesitych
pojawiaj si propozycje nowych nazw: urbano-architektura, urbanotektura itp., itp... Coraz
czciej ju nie wytarcie gumk caego miasta, a jego fragmentw ma zmieni istniejcy wiat. Na
planach urbanistycznych pojawiaj si budynki, znaki; przekraczajce swoj skal wszystkie
dotychczasowe przyzwyczajenia s swoist odpowiedzi na drugi skok technologiczny
i podtrzymywan widowiskowymi wynalazkami wiar w przemys.
Lata 1956-1967 w Polsce miay swj wasny, swojski koloryt. Rok 1956 to koniec monumentalizmu
klasycznego i wybuch przytumionej w poprzednich latach nowoczesnoci.
Nasze zerwanie z socrealizmem naley rozpatrywa w kontekcie rwnolegych zjawisk kulturowych.
Wojna, potem trzy lata pene wyrzecze, wreszcie monumentalizm MDM-u to szesnacie lat
przerwy w realizacji idei modernistycznych goszonych przed rokiem 1939 i jeszcze wczeniej. Jest to
zachynicie si nowoczesnoci. Zostaj otworzone drzwi na wszystkie nowoci literatury, muzyki,
malarstwa, rzeby, architektury.
Rok 1967 w Polsce oznacza ogoszenie konkursu na fabryki domw, a na wiecie wydanie przez
Roberta Venturiego ksiki Complexity and Contradiction in Architecture.
Od roku 1967 do 1980 trwa burzenie drugiego mitu: forma wynika z konstrukcji.
Ostatnia teoretyczna ostoja awangardy zostaje skruszona. Jeeli nie jest jedynie wana funkcja, jeeli
konstrukcja nie stanowi ostatecznego, obiektywnego miernika wartoci - gdzie mona szuka
kryteriw pomagajcych przy projektowaniu i realizowaniu? Dotychczas konstrukcja narzucaa
przekonanie o racjonalizmie i logice budynkw, stawaa si legitymacj promujc do roli dziea
sztuki.

106
Stanisaw Latour, Adam Szymski, Powstanie i rozwj architektury wspczesnej, cz. III, t 2, Politechnika
Szczeciska, s. 220


Rysunek 140 Moshe Safide, Habitat Montreal, 1967 rok. Bez elementw symbolicznych jest to moe tylko troch inna wersja
bloku mieszkalnego rozpropagowanego przez modernistw.

Kade stwierdzenie podwaajce to przekonanie otwiera zamknit przez p wieku puszk Pandory,
w ktrej uwiziono dekoracje, ornament i symbol. Dlatego (przy normalnych w takich wypadkach
zastrzeeniach) jako koniec poprzedniego i pocztek nowego etapu przyjem dat wydania ksiki
Venturiego. Wyciga on z zapomnienia, waciwie przywraca, bogactwo i znaczenie symbolu;
znaczenie rwnorzdnie niezbdne jak funkcja i konstrukcja; potrzebne bardziej, bo przekazywane
jako warto spoeczna z pokolenia na pokolenie, wtedy gdy nikt nie pamita ju o pierwszej funkcji
inicjujcej wszystkie zamierzenia budowlane, o materiaach konstrukcyjnych i sposobach ich uycia.
Nastpne publikacje Venturiego, pisane wsplnie ze Stevem Izenourem i Denise Scott-Brown,
rozszerzaj jedynie dyskusj o realnoci poprzednich tez w zmieniajcym si szybko wiecie.


Rysunek 141 Pensjonat dla ludzi starszych zrealizowa Robert Venturi w Filadelfii w latach 1960-1963. Formalnie przynaley
on jeszcze do wiata blokowisk Przyczyn powodujc zaliczenie go w poczet znaczcych obiektw byo uycie jako symbolu
(w tym wypadku kontaktu pensjonariuszy ze wiatem) - przeskalowanej, pozacanej anteny TV.

Prawdopodobnie wiadomo zaprzeczenia przez architektw niepowtarzalnej i jedynej pozycji
funkcji i konstrukcji, jak odziedziczylimy z ideologii modernistycznej, stworzya termin
postmodernizm.
Nawrt do symbolu zwrci uwag na obszary dawno ju nie penetrowane, szczeglnie na
zagadnienia przestrzeni. Uproszczony podzia na przestrze wewntrzn i zewntrzn zostaje
rozszerzony o ca grup okrele czerpicych swoje rda z socjologii miasta. Przestrze spoeczna,
przestrze publiczna, przestrze prywatna... to tylko kilka z caej gamy rozszerzajcej jzyk
urbanistyczny i architektoniczny. Podane na sesji krytyki Warszawskiego Kongresu Midzynarodowej
Unii Architektonicznej w roku 1981 przez Josepha Rykwerta dziesi przykadw najbardziej
charakterystycznych budynkw dziesiciolecia 1970-1980 byo obiektami koncentrujcymi si na
symbolicznym oznaczeniu przestrzeni. Upowania to Jencksa do stwierdzenia, i pny modernizm
zajmowa si materiaami, a postmodernizm przestrzeni.
Wydaje si, i byoby to zawenie horyzontw toczcej si obecnie dyskusji. Nie mona jej
sprowadza jedynie do reakcji estetycznej.
W kadym radykalnym przesileniu bior gr tendencje ekstremalne.


Rysunek 142 Kazumasa Yamashita, dom mieszkalny, Tokio, 1974 rok. Poszukiwanie symbolu moe, jak wida na tym
przykadzie, prowadzi do umiechw lub grymasw architektury.

Ocenianie transformacji w myleniu architektonicznym tylko na podstawie wzorw, bez dyskusji
o ideach, mogo doprowadzi przeciwnikw do stwierdzenia, i postmodernizm jest pastiszem lub te
odmian kiczowatego historyzmu, poniewa szczeglne emocje wzbudza ta warstwa praktyczna,
ktra w jzyku architektury przedmodernistycznej prbuje szuka gotowych symbolw, dosownie
cytuje rozwizania. Poczynania te, w jakim stopniu bulwersujce, s w moim przekonaniu mod;
jak kade tego typu zjawisko karmi si coraz bardziej szokujcymi przykadami, po zaspokojeniu
zainteresowania - przeminie.
Przeminie wiele pogldw i postaw. Czas doprowadzi do zotego rodka wszystkie demonstracje
okresu rozlicze.
O jednej tendencji trzeba tu jednak wspomnie.
Zaamanie si mitu sztuki wszechogarniajcej, nioscej w swoich rygorach proste recepty szczcia
uytkownikw i konsumentw, staej i niezmiennej, nie powodujcej naturalnego znuenia raz
zaprojektowanym otoczeniem, doprowadzio do neo-anty-sztuki.
Architekt, bojc si posdzenia o totalitarno, przyjmuje jedynie rol doradcy i cichego pomocnika.
Budynek staje si wynikiem rnorodnych gustw i przyzwyczaje. Realizacje wskazuj, i warto
tych postaw ley bardziej w sferze socjologicznej ni przestrzennej i jest to sukces pozorny.
Wspuczestnictwo - zagubione w latach dwudziestych - odrodzi si. Nie bdzie to jednak happening,
w ktrym przyszli uytkownicy mog dokonywa mao znaczcych ruchw w ramach zakrelonych im
przez artyst, ale nawrt do projektowania wielostopniowego, w ktrym bdzie mogo bra udzia
szerokie grono profesjonalistw, traktujcych przekazy regulacyjne swoich poprzednikw jako
wartoci godne kontynuacji.
Idee modernistyczne powoli wypalaj si.
Ogie podsycony dyskusj o funkcji, konstrukcji i symbolu - ganie.
Wielkie emocje zasaniaj nam w chwili obecnej perspektywy nadchodzcego jutra. Mona jednak
przypuszcza, i architektura, jak dawniej, bdzie wynikiem wielu rnorodnych czynnikw
i wpyww, e poegnawszy si z dniem przedwczorajszym i wczorajszym zachowa z nich wszystko,
co jest warte kontynuacji dzisiaj.


Rysunek 143 Thomas Gordon Smith, domy mieszkalne w Livermore, Kalifornia. 1979 rok. Przykad bezporedniego
cytowania detalu architektonicznego Francesca Borrominiego i Pietra da Cortona.


Rysunek 144 Robert Venturi, dom mieszkalny w Delaware, lata 1978-1981. Samotny, bez kontekstu, obiekt architektoniczny
z nowymi elementami jzyka symbolicznego.


Rysunek 145 Roderigo Perez de Arce. Propozycja poprawienia Chandigarh, 1978 rok. Rysowana corbusierowsk manier,
ilustruje przepa pomidzy doktrynami CIAM-u i pogldami pokolenia z lat siedemdziesitych.


Rysunek 146 Leon Krier, szkoa w St. Quentin-en-Yvelines, Francja, 1978 rok. W projekcie tym rozwija swoj definicj
architektury jako intelektualnej kultury budowania. Pomoc s archetypy formalne poszczeglnych funkcji, suce do
komponowania szkoy jako maego miasta, a nie jako struktury.


Rysunek 147 Ralph Erskine, Byker Wall, 1976 rok. To tutaj eksperymentowano ze wspuczestnictwem przyszych
uytkownikw w projektowaniu wasnego domu i mieszkania.


Rysunek 148 Czesaw Przybylski. Rysunek perspektywiczny z okresu midzywojennego byby dzisiaj znakomit konkurencj
w reguach swobodnego klasycyzmu.


Rysunek 149 Toyokazu Watanabe, budynek biurowy, 1980 rok. Japoski przykad swobodnego klasycyzmu, akceptujcy
bez popadania w pastiche elementy symboliczne bryy.


Rysunek 150 Hubert Ritter, ratusz w Rstingen, Niemcy. Zdjcie z roku 1930 moe suy obecnie jako przykad mylenia
klasycznego w normalnej praktyce architektonicznej w latach midzywojennych.


Rysunek 151 John Casarian, Danny Samuels i Robert H. Timme, budynek biurowy, Missouri City, Texas, lata 1978-1980.
Operowanie elementami klasycznymi przy komponowaniu fasady pozwala zaliczy ten obiekt do swobodnego
klasycyzmu.


Rysunek 152 Massimiliano Fuksas i Anna-Maria Sacconi, gimnazjum w Paliano, 1979 rok. Jest to jak dotychczas jedno
z najbardziej spektakularnych udokumentowali, e elewacja nie musi mie zbyt wiele wsplnego z funkcj budynku.



Rysunek 153 John T. Reddick pracowa z Robertem Venturim do roku 1981. Rok pniej przedstawi) na Biennale Modych w
Paryu fotomonta, wykorzystujcy znany projekt Philipa Johnsona, a zatytuowany Cmentarz A. T. T..

Jutro rwnie pojawi si nowe sztandary z nowymi propozycjami. Moe warto, nim pobiegniemy za
nimi, przypomnie sobie, i w latach midzywojennych, mimo i nie zrealizowano adnego
sztandarowego projektu urbanistycznego, nastpi niezwyky postp w dziedzinie budowy miast, e
realizacje praktyczne budynkw z tego czasu zadziwiaj nas umiejtnoci wyporodkowania drogi
midzy demonstracj artystyczn a realizacj zgodn z oczekiwaniami przyszych uytkownikw
Ta olbrzymia masa budynkw to s take sztandary modernizmu. Moe mniejsze, moe mniej
kolorowe w porwnaniach bezporednich, ale z perspektywy historii wanie widzi si ich liczb;
kolory maych dokona tworz podstaw nowej kultury, s rwnoczenie i tem, i gwnym
bohaterem zachodzcych przemian.


Rysunek 154 Angielski rysownik z The Architect and Building News ju w 1930 roku wiedzia, e modernizm wtopi si
w histori architektury i bdzie w niej jedynie burzliwym etapem, a nie zwieczeniem i koron.


Rysunek 155 Wntrze autorstwa Ricarda Bofiila. Na cianie wida jego projekty. Krzesa projektu Charles'a Rennie'ego
Mackintosha, st autorstwa Le Corbusiera. Razem grand chic 1983 z ekskluzywnego magazynu mody!!!


Rysunek 156 Dyskusja o postmodernizmie koncentrujc si wok pojedynczego budynku pozostawia na uboczu planowanie
urbanistyczne. Wydaje si, ze to w tej sferze le gwne problemy wspczesnoci.

Postmodernizm, jako okres rozrachunkowy, tez przeminie. Powrci zmieniony klasycyzm; stanie si
(moe) kierunkiem obowizujcym duej. Proponuje on bowiem uchwycenie wszystkich elementw
jzyka architektonicznego czasw dawnych, tych, ktre Winckelmann nazywa i barbarzystwem,
i prawdziw sztuk architektury dziewitnastego wieku, ktr modernici utosamiali z histori,
dowiadcze konstruktywizmu, neoplastycyzmu, puryzmu, a take czasw nam ju bliszych
w szeroki, pluralistyczny cig mylenia klasycznego.
Zawsze wydawao mi si, i czteroczciowy Panoramiczny happening morski Tadeusza Kantora
z roku 1967 jest symbolicznym rozliczeniem si w sztuce z postawami modernistycznymi.
W pierwszej - Artysta sta na trybunie zanurzonej w wodzie i gestami dyrygenta nakazywa falom
morskim jednostajnie przybija do brzegu. Pokazowi przygldaa si z yczliwym zainteresowaniem
grupa zaprzyjanionych artystw i krytykw. Siedzieli wygodnie na leakach i komentowali widok
niezwyky!? Fale, posuszne nakazowi twrcy, monotonnie rozmyway piasek play...
W drugiej zebrani wykopali olbrzymi d. Na jego dnie znaleli si ludzie i farby. W trzeciej nastpio
wsplne odtwarzanie Tratwy Meduzy Gericault. Krytycy, trzymajc w doniach zdjcia autentycznego
obrazu, dokonywali korekt, nauczali. Czwarta - to sadzenie gazet w piasek play. Kultura agrarna
przeksztacaa zapisany papier w roliny przekazujce informacje o caym zdarzeniu, poniewa
kocowym akordem byo zatopienie caej dokumentacji...

Panta Rhei
Jest truizmem twierdzenie, i kada prba pisania o mitach i utopiach architektury dwudziestego
wieku, kiedy upyno dopiero cztery pite czasu naszego stulecia, bdzie zawieraa jedynie czstk
prawdy o ludziach, ich ideach i osigniciach.
Brak nam naleytej perspektywy, z ktrej moglibymy ocenia zdarzenia naszej wspczesnoci tak,
jak to robimy przeprowadzajc studia i oceniajc dokonania architektury antyku, redniowiecza czy
renesansu. Wszystkie zjawiska artystyczne tamtych czasw zostay dokadnie opisane
i posegregowane. Piszcy moe si jedynie potyka o wasn niewiedz lub te otrze o banay
obiegowych pogldw. Analiza czasw nam wspczesnych, poza zastrzeeniami wymienionymi
powyej, jest obarczona wasnymi dowiadczeniami, mniej lub bardziej udanymi projektami,
realizacjami, dostpnymi i nie zweryfikowanymi przez czas rdami informacji.
Historia sztuki podpowiada nam szereg przykadw, w ktrych uznane wartoci zostay usunite
z kart ksiek i ze cian muzew, inne, pomijane przez wspczesnych, z dnia na dzie zajmoway
miejsce opuszczone przez poprzednikw. Ogldajc w Luwrze Koronczark nie pamitamy, i
Vermeer Van Delft zosta waciwie odkryty w dziewitnastym wieku, w tym samym czasie, gdy
zaczto kolekcjonowa obrazy Rembrandta i tworzy dokadn inwentaryzacj jego twrczoci.
Nicolaus Pevsner dopiero w roku 1954 wczy do swojej ksiki Zarys architektury europejskiej
(pisanej w roku 1942) prace Antonia Gaudiego, zdopingowany wielk wystaw twrczoci
niezwykego Kataloczyka, organizowan przez Museum of Modern Art w Nowym Jorku.
Im bliej naszych czasw, tym wiksze moliwoci pomyki, tym bardziej kady piszcy naraa si na
ostr weryfikacj przeprowadzon przez Czas.
Perspektywa historyczna pozwala oglda zjawiska artystyczne i ludzi wwczas dziaajcych jako
czstk wielkiego dziedzictwa przeszoci. Nikomu nie przeszkadzaj ju informacje o wybuchowym
charakterze Michaa Anioa, malwersacjach finansowych Bramantego, o serwilizmie Davida. S one
barwnym dodatkiem, zbliajcym tych wielkich herosw kultury do normalnych, ludzkich rozmiarw.
Tak mona mwi o ludziach, ktrych pomniki zostay zbudowane przez wieki podziwu i utrwalone
w caym systemie edukacyjnym.
Inaczej wygldaj postacie dopiero stawiane na cokoach przez ich wspczesnych. Trudniej jest
wwczas wytyczy granice midzy postaw artystyczn a prywatnym yciem wymagajcym ochrony
i szczeglnej uwagi, poniewa pisane nawet w najlepszej wierze sowo moe wzbudzi emocje
u uczniw i kontynuatorw.
Czy warto, wobec tylu zastrzee i wasnych niepewnoci, podejmowa si podobnych prac?
Czy nie bezpieczniej zamiast pira trzyma w rku tylko owek: projektowa, realizowa... czekajc,
a kto inny zrobi to duo lepiej?
Wydaje si, i czasem trzeba wykonywa obie prace rwnoczenie. Zmusza do tego obawa, aeby
w okresie wielkich zmian w spojrzeniu na role i zadania architektury czasw wspczesnych nie
odklepywa jedynie gotowych formuek sporzdzonych bd kilkadziesit lat temu, bd
wspczenie w redakcjach czasopism innych krajw i kontynentw. Mity i utopie architektury
dwudziestego wieku, pomimo ich uniwersalistycznych zaoe, day plony rnorodne; zaleay one
od gleby, na ktr pada zasiew. Inaczej przebiegaa recepcja utopii szczliwoci czowieczej w
Stanach Zjednoczonych, oferujcych swym obywatelom olbrzymie, niezagospodarowane tereny;
inaczej w przeludnionych krajach starego kontynentu, podzielonych wewntrznie poziomem ycia
spoecznego i rozwoju technicznego. Lata dwudzieste tworz w Skandynawii, Anglii, Ameryce
Pnocnej panoram zjawisk artystycznych nieporwnywaln do wytworzonej przez procesy
historyczne w porewolucyjnej Rosji, pokaleczonej wojn republice Weimarskiej, zwyciskiej Francji
lub zafascynowanej wasn niepodlegoci - po latach oczekiwa - Polsce.
Rnic tych nie chcieli zauway twrcy utopii modernistycznej. Zakadali oni nie tylko wiat
jednorodny, ale take, po realizacji wasnych doktryn estetycznych, zastygy w miejscu, nieruchomy,
trwajcy w czasie, w raz na zawsze zaprojektowanym ksztacie.
yczenie to musiao by tylko marzeniem
Ruch modernistyczny zgrupowa w swoich szeregach jednostki najbardziej dynamiczne i twrcze.
Kada z nich chciaa odcisn pitno na wasnej epoce. W dziaaniu praktycznym wyraao si to
lawin propozycji szczegowych, a okresy jednomylnoci w poszczeglnych grupach, kierunkach i
szkoach byy coraz krtsze. Pojawiay si i znikay coraz to nowe postacie przywdcw i coraz
czciej recepta ograniczaa si do spraw formalnych, powielanych nastpnie przez rzesze
naladowcw. Czasem wewntrzne transformacje s na tyle silne i wzbudzajce emocje, i zasaniaj
wspczesnym szerszy horyzont zmian, jak byo to w Polsce w czasie rozliczenia socrealizmu i (mam
obaw) dzieje si obecnie z postmodernizmem. Pogrzebana z honorami dekoracja wici swj
triumfalny powrt. Kolumna, skazana na ycie w pracowniach konserwatorskich, pojawia si na
deskach projektantw rysujcych wspczesne budynki mieszkalne, stromy dach jest synonimem
nowoczesnoci.
Za kilka lat nowe generacje wprowadz do arsenau rodkw architektonicznych nowe symbole
przyszej nowoczesnoci i jak zawsze olbrzymia liczba naladowcw potraktuje to jako now mod.
W sumie i jedni, i drudzy bd tworzy wsplne wiadectwo swoich czasw, bd przygotowywa
grunt dla nastpnych, nadchodzcych kolejno zmian.
Kiedy po burzach i zawieruchach modernizmu zostan odrzucone z jego doktryn tendencje
reprezentujce postawy totalitarne, osignicia jego twrcw stan si czci skadow naszej
kultury, jeeli jednak nadal nie potrafimy poradzi sobie z wci nierozwizalnymi problemami
urbanizacyjnymi, doczekamy si (moe) modernistycznego retro. Panta rhei - powiedzenie
przypisywane Heraklitowi uczy nas, i nigdy nie wchodzi si dwukrotnie do tej samej rzeki, e
wszystko jest zmienne i przeksztaca si w czasie. Dla nas niesie ono take pytanie, czy mamy po
rzece Czasu eglowa bezwolnie, na statkach zbudowanych z naszych wyobrae, unoszeni jej
wartkimi prdami przeciskajcymi si midzy wskimi szczelinami wytworzonymi przez mity i utopie
naszych poprzednikw, czy te podejmowa mozolne prby ukierunkowania nurtw w inne - szersze
- koryto. Moe ...(?) - wwczas - burzliwe wody niszczce wszystko, co napotykaj na swej drodze,
uspokoj si. My - pync wolniej - moe potrafimy sterowa tak, aeby nie uszkodzi i zniszczy
innych eglarzy, posuwajcych si rwnolegle; moe wwczas potrafimy zobaczy wicej i bdziemy
w stanie uchroni przed zapomnieniem najdrobniejsze zdarzenie artystyczne.
A moe s to take tylko inne mity i inna utopia?

Wydawnictwo Arkady
RADA REDAKCYJNA SERII ARKADA
arch. Andrzej Gliski, dr arch. Wojciech Kosiski, arch. Stefan Muszyski, mgr in. Eugeniusz Piliszek (przewodniczcy), prof. arch. T.
Przemysaw Szafer
Redaktor Boena Wierzbicka
Projekt graficzny serii Zenon Januszewski
Redaktor techniczny Bogumia Sajek
Korekta Ewa Bakow Krystyna Pawowska
Zdjcie na okadce Georg Grosz, Gracz w diabolo. 1920
Copyright by Arkady, Warsaw 1986
Arkady. Warszawa 1986. Wydanie 1.
Nakad 20.200 egz. Oddano do skadania w lipcu 1985 r. Podpisano do drukowania w listopadzie 1986 r.
Druk ukoczono w grudniu 1986 r.
Symbol 21937/RA/Be.
Poznaskie Zakady Graficzne im. M. Kasprzaka 71088/86 I-7/948
ISBN 83-213-3259-5
Wszystkie fotografie pochodz ze zbiorw autora
MITY I UTOPIE ARCHITEKTURY XX WIEKU Jakuba Wujka w swej pierwotnej wersji ukazay si na lamach miesicznika ARCHITEKTURA w
1983 roku.

Ilustracje zostay wymienione na lepszej jakoci z sieci, tam gdzie to byo moliwe - zorg