Materiaoznawstwo Elektrotechniczne

Notki:
Te czci wzorw, ktre warto znad pogrubiem/pogrubi. Nie ma sensu chyba uczyd si wszystkiego
z przeksztaceniami, poza tym nie wszystko jest konieczne do pamitania.
Sowa ciemnoczerwone znajdziesz w sowniczku.
Symbole i skrty, ktre znajdujesz w zdaniach, objanione zostay poniej w Oznaczeniach.
Wychodz z zaoenia, e im czciej spotykasz si z konkretnym skrtem, tym atwiej bdzie Ci si go
nauczyd, pniej wikszod z nich bdzie uywana wrcz automatycznie
Czd tabel zostaa wrzucona tylko w celu pokazania jaki zjawisk, nie po to, eby si ich uczyd na
pamid!
Obrazki s mojego autorstwa, wykonywane w MS Paint, tote (szczeglnie wykresy) traktujcie jako
pogldowe. Tylko czd z nich rysowaem z du dokadnoci!

Strona

AC prd zmienny;
B indukcja;
Bn indukcja nasycenia;
Br indukcja remanencji;
d grubod lub szerokod;
DC prd zmienny;
E pole elektryczne;
Ekr krytyczne pole powyej, ktrego dielektryk doznaje przebicia;
EP (?napicie) przebicia;
f czstotliwod zmian;
HC natenie powcigajce (natenie koercji) (A/m);
I natenie prdu, prociej prd (A);
IZ prd zwarcia, czyli max. prd jaki jest w stanie dad rdo;
l odlegod;
k stae odczytywane z tablic;
K Kelvin;
n.n. niskie napicie (1kV);
P moc czynna (W);
Pmax maksymalna moc jak moe dad rdo;
Q ciepo
Q moc bierna (VA);
R rezystancja ();
RK rezystancja zestyku;
RN rezystancja warstw nalotowych;
RP rezystancja przeweniowa;
S Simens (jednostka przewodnoci waciwej - konduktywnoci);
STE sia elektromotoryczna (napicie);
T temperatura
TK temperatura krytyczna;
TO temperatura otoczenia;
TP temperatura pracy (cigej);
Tt temperatura topnienia;
tg wspczynnik stratnoci dielektrycznej;

Oznaczenia:

 Tr Tor = 1mm Hg = 1/760 atmosfery;

U napicie (V)
U0 napicie biegu jaowego, czyli bez obcienia;
Ukr krytyczne napicie powyej, ktrego dielektryk doznaje przebicia;
UP napicie przebicia;
w.cz. wysoka czstotliwoci;
w.n. wysokie napicie (>1kV);
, 20 (alfa) temperaturowy wspczynnik rezystywnoci;
(beta) wspczynnik nieliniowoci;
(gamma) gstod (kg/m3);
(delta) kt stratnoci elektrycznej;
(epsilon) przenikalnod elektryczna
0 przenikalnod elektryczna prni = 8,8510-12 F/m.
r W przenikalnod elektryczna wzgldna (relative);
W r przenikalnod elektryczna wzgldna (relative);
(eta) sprawnod przetwarzania energii;
(mikro) - przedrostek mikro, 10-6 jednostki podstawowej;
(ro) rezystywnod
r rezystywnod skrona - m;
s rezystywnod powierzchniowa - m;
(sigma) konduktywnod

Strona

Dipol 2 adunki o tej samej wartoci;

Domieszka akceptorowa domieszkowanie pprzewodnika atomami 3-wartociowymi. Powstaj
w sieci krystalicznej wolne wizania (dziury). Krzem bowiem jest 4-wartociowy.
Domieszka donorowa domieszkowanie pprzewodnika atomami 5-wartociowymi. Powstaj w
sieci krystalicznej wolne wizania (wolne elektrony). Krzem bowiem jest 4-wartociowy.
Element pasywny, a aktywny el. pasywne odbieraj, przeksztacaj zewntrzn energi
elektryczn na inny rodzaj energii (ciepo, wiato). Elementy aktywne wytwarzaj
energi elektryczn, nie potrzebuj zewntrznego rda zasilania.
Energia Fermiego w metalu
Grafityzacja przy 3000C grafit krystalizuje si.
Hydrofobowod waciwod czsteczek chemicznych odpychania od siebie czsteczek wody.
Indukcja remanencji indukcja szcztkowa pozostaa po usuniciu zewntrznego pola
magnesujcego dany materia.
Komutator
Kondensator element na ktrym prd opnia si wzgldem przyoonego napicia oraz zbiera si
adunek elektryczny.
Nasycanie gorcym olejem kablowym olej kablowy jest bardzo gsty, aby nie doprowadzid do jego
spywania w pionowo ukadanych kablach (co jest bardzo czsto spotykane na
dugociach rwnym wysokociom caych budynkw, wyobracie sobie wieowce :P).
Podczas nasycania papieru olej naley mocno podgrzad, aby w tym procesie nie tworzyy
si bbelki powietrza, ktre uniemoliwiyby wypenienie porw papieru, co
zmniejszyoby opr dielektryka.
Natenie powcigajce (koercji) wartod zewntrznego pola magnetycznego, jak naley
przyoyd do materiau, aby zmniejszyd do zera indukcj remanencji.
Przenikalnod wzgldna, a bezwzgldna przenikalnod elektryczna wzgldna okrelona jest dla
konkretnego przypadku i jest rwna = 0 r (odpowiednio dla magnetycznych). o jest
sta przenikalnoci dla prni, za przenikalnod bezwzgldna charakteryzuje dany

Sowniczek:

materia dla kadego przypadku z jego uyciem (nie zaley od dugoci, gruboci, adnych
zmiennych tego typu).
Rezystywnod odwrotnod konduktywnoci, opr waciwy, definiuje opr danego materiau na
dugoci metra i przekroju 1m2. Jednostka mm2/m dawniej, obecnie m.
Rezystywnod skrona Rezystywnod materiau zmierzona dla prdu pyncego na skro
przewodnika (czyli nie uwzgldniajc prdu pyncego po powierzchni materiau).
Sieciowanie polimerw polimer jest to dugi aocuch chemiczny. Sieciowanie polega na tworzeniu
poprzecznych wizao linii kilku polimerw. Odbywa si to np. za pomoc atomw siarki
wstawianych w zamian za Inaczej: wulkanizacja.
STE sia elektromotoryczna (napicie), jakie potrafi generowad rezystor w razie styku z innym
metalem (chodby wasne elektrody). Powstae w wyniku rnej liczby elektronw w
rnych materiaach w V/1. Rezystor wytwarza tzw. szum cieplny.
Termoplastycznod wasnod materiau polegajca na tym, e mona go wielokrotnie podgrzewad
uzyskujc przy tym moliwod atwej plastycznej obrbki.
Trafo z definicji duy transformator, jednak b. czsto te dwa pojcia s stosowane wzajemnie,
niezalenie od wielkoci transformatora (chodby trafo w zasilaczu do komrki), wic
nie jestem w stanie powiedzied co prof. Celioski mia na myli ;
Wulkanizacja patrz sieciowanie polimerw.

Wiedza konieczna:
B9 Druty nawojowe (materiay, budowa, zastosowania) (?? spr)
Materiay:
DN (druty nawojowe) su do wykonywania uzwojeo. Wykonywane zazwyczaj z miedzi twardej (w
trafach mniejszej mocy) lub z miedzi mikkiej (w trafach wikszych mocy ze wzgldu na trudnoci z
ksztatowaniem grubych przewodw).
Budowa:
S to przewody o znormalizowanej rednicy (NIE POLU PRZEKROJU!) zawierajcej si w granicach od
setnych milimetra do kilku mm i o przekrojach okrgych lub rzadziej kwadratowych bd
prostoktnych. Izolowane jak najcieoszymi warstwami:
DNE (zazwyczaj) izolacja emaliowa ywica syntetyczna, utwardzalna farba olejna w
miernikach, licznikach, przekanikach, cewkach;
Wysz TP zapewnia:
DNBB izolacja baweniana, oprzd podwjny;
DNJn izolacja z jedwabiu naturalnego uzwojenia aparatw i maszyn elektrycznych.
DNJ izolacja z jedwabiu sztucznego podobne zastosowanie jw.;
DNP izolacja papierowa nasycona syciwem cewki transformatorw olejowych;
DNS izolacja z wkna szklanego lepiona lakierem silikonowym (umoliwia prac w najwyszych
TP);

Strona

srebrzystobiay, maa gstod (2,7 g/cm3);

nieza konduktywnod (czystego Al) 38 MS/m; domieszki j obniaj, ale nie tak bardzo jak w
miedzi;
dobra przewodnod cieplna;
jest tani, wic stosowany wszdzie tam gdzie nie jest konieczne stosowanie miedzi; w sieciach
napowietrznych jest nawet bardziej wskazany czemu? podane niej;
na przewody stosuje si aluminium o czystoci 99,5% (techniczne);
na przewody sieciowe stosuje si aluminium twarde, na yy kabli i przewodw ptwarde;
produkcja drutu przez przeciganie na zimno (to utwardza) i nastpnie wyarzanie w T=350C
(utwardzenie ustpuje), przeciganie stosowane wielokrotnie;
odporny na kwasy org., suche gazy na Al te nie dziaaj. Wraz ze wzrostem zanieczyszczeo
zaczyna korodowad;

B12 Aluminium (glin) Al

 pokrywa si tlenkiem aluminium, ktre zabezpiecza je przed wpywem czynnikw zewntrznych.

Jednak tlenek ten jest dobrym izolatorem, a wic do czenia naley tlenek zeskrobywad;
Pynie, czyli rozpywa si po pewnym czasie pod naciskiem (np. silnie skrcanymi stykami,
zczami), wydua si jeli jest obcione, zawieszone;
Porwnanie dwch rwnowanych przewodw Al i Cu
(ta sama dugod i opornod)

ze wzoru na rezystancj ---> = =

po podstawieniu wartoci --->
jednak

= 50%

= 60%, wic aluminiowy musi byd grubszy

wic mimo powyszego jako linia jest lejszy

Zastosowanie:
Przewody napowietrzne
Aluminium twarde o przekroju S=16mm2 i wicej;
linka stopowa aldrejowa;
w kadym przewodzie KONIECZNA linka nona (bo Aluminium si rozciga);
Przewody ziemne
Szyny
Inne:
uzwojenia klatkowe wirnikw silnikw asynchronicznych (nie dodasz klatkowe -> bdzie
bd);
folia aluminiowa w kondensatorach (elektrolitycznych) czystod 99,9%;
elementy konstrukcyjne duraluminium AlCu3Mg;
odlewy silumin AlSi9;

B13

uziomy (bednarki) w postaci linki, paskownika 2 x 0,5cm lub rur ocynkowanych wbijanych w
ziemi, czonych z metalowymi konstrukcjami.

B14

Materiay oporowe

Strona

Stal
niewielka gstod (7,8 g/cm3), lejszy od miedzi Cu;
maa konduktywnod (10MS/m), ktra przy stopach dodatkowo spada nawet 5-krotnie;
tania, oglnie dostpna, ma DU wytrzymaod;
odporna na korozj po pokryciu warstewk cynku;
Zastosowanie:
przewody linii napowietrznych
nie uywa si ze wzgldu na du rezystywnod, a wic due spadki napid;
stosowana raczej jako linka nona z przewodami o mniejszej wytrzymaoci;
dawniej stosowana podczas wielkiej elektryfikacji wsi (dzi wymienia si je na Al lub Cu);
Bya to stal ocynkowana o S = 10 45mm2 tylko dla odbiornikw niewielkiej mocy;
linki AFL linie wysokich napid (1095mm2) wewntrz przewodu Al;
przewody odgromowe
na supach wysokich napid 3-fazowych s to 2 z 5 linii, umieszczone najwyej; odprowadzaj
napicia gromw do Ziemi poprzez supy. Dzi lokuje si wewntrz nich wiatoczue
przewody telekomunikacyjne (ich sygna optyczny nie jest aden sposb wraliwy na
napicia); Przekroje: S = 50, 70, 95mm2;
trakcja
tramwaje, pocigi;
szyna przewd powrotny;
przewody jezdne (stopy)
Aluminium
Stal

5
Strona

Materiay, od ktrych wymaga si maksymalnie duej opornoci, zazwyczaj s to stopy oporowe.

Opory (rezystory) takie dzielimy na:
pomiarowe
zastosowanie:
wzorce, oporniki, mostki rozruchowe (do silnikw 3-faz), opory laboratoryjne;
wymagania:
dua rezystywnod;
mae 20 wzorzec nie moe byd czuy na T;
staod w czasie rezystor nie moe zmieniad oporu w wyniku starzenia;

maa STE sia elektromotoryczna kontaktowa w 1 ;

wykonanie:
wykonywane s z tam lub drutw izolowanych emali, jedwabiem lub goych.
stopy mied mangan (+nikiel lub aluminium);
manganin;
izabelin;
inmet;
stopy mied nikiel (taosze, ale gorsze, nie nadaj si na opory wzorcowe);
konstantan;
stopy mied mangan maj lepsze waciwoci od stopw mied nikiel (patrz tabela),
ale s drosze.
Tabela przykadowych stopw oporowych (zwrd uwag na zmiany jednostek)
Stop
(m)
2010-3
STE (V/1)
Max. TP (1)
Manganin
0,46
3
-1
200
Izabelin
0,5
2
-0,2
200
Inmet
0,5
2
-0,3
300
Konstantan
0,48
2
-42,6
400
regulacyjne
zastosowanie:
silniki, owietlenie, oporniki suwakowe, laboratoryjne;
wymagania:
dua rezystywnod (w celu zmniejszenia wymiarw i ciaru);
cena s tanie, bo uywane wszdzie;
odpornod na wstrzsy;
wykonanie:
Do wyrobu rezystorw przemysowych stosuje si konstantan w postaci drutu lub tamy.
Pokrywa si on warstw tlenku, ktra izoluje go elektrycznie od otoczenia.
Do wyrobu rezystorw przemysowych uywa si taoszych materiaw: nikielina;
Na rezystory rozruchowe silnikw wielkich mocy: eliwo stopowe.
Stop
(m)
2010-3
STE (V/1)
Max. TP (1)
Konstantan
0,48
2
400
Nikielina
0,48
23
300
eliwo stopowe
0,45
100
400
grzejne (rezystory elektrotermiczne)
zastosowanie:
piece, suszarki, kuchenki domowe, elazka, grzaki ;
wymagania:
odpornod na wysok T;
odpornod na utlenianie (wzmoone przy duych T), a wic stopy powinny wytwarzad
tlenki ochronne, ktre nie bd odpryskiwad;
wykonanie:
(m)
2010-3
STE (V/1)
Max. TP (1)

Stopy
Nichrom Ni+Cr

1,1

15

1150

1,03

20

850

(chromonikielina bezelazowa)

Ferronichrom
Fe+Ni+Cr
(chromonikielina elazowa taosza)

Ferrochromale
0,86
Kanthal (szwedzki)
Baildonal (krajowy)
Czyste metale (z atmosfer ochronn)
Wolfram
Molibden
Niemetaliczne wglowe, grafitowe (z atmosfer ochronn)
Wglik krzemu SiC
Karborund
Krzemomolibden
MoSi2

1000

3000
3000
1650
1900

(wytwarzany technik
metalurgii proszkw)

B15

Materiay stykowe
Dzielimy na 2 rodzaje zestykw:
rozczne (przerywowe) elementy wszelkich cznikw. S to 2 styki normalnie poczone lub
normalnie rozczone;
dostosowywane na prdy o konkretnych wartociach;
musz wytrzymywad stany przejciowe wywoane zjawiskami pojawiajcymi si podczas
czenia i rozczania (wyadowania);
powinny mied jak najmniejsz rezystancj na styku;
powinny byd odporne na ciepo wydzielane przy styku;
skd to ciepo?
Zmniejszona powierzchnia styku:
= +
R warstw nalotowych

R przeweniowa

Strona

Przyczyny wzrostu R zestyku w czasie:

erozja mechaniczna na skutek uderzeo stykw o siebie;
opalanie stykw (podczas czenia i rozczania na skutek ukw, ktre mog lokalnie
powodowad topienie bd parowanie zestyku);
wdrwka materiau przy urzdzeniach prdu staego nastpuje przenoszenie materiau z
anody na katod w obecnoci uku elektrycznego;
tworzenie warstw nalotowych tworz si w czasie rozczenia styku (zapobieganie przez
pokrywanie powokami ochronnymi metalicznymi lub smarami);
Materiay na zestyki rozczne (kady materia ma inne zalety):
srebro, elazo, platyna, pallad (czyste);
wolfram, molibden, mied (zwyke);

Wpyw warstwy nalotowej RN:

- duy przy zestykach na mae moce;
- prawie aden przy zestykach duych
mocy
(samooczyszczanie);

 stopy i spieki z powyszych;

Strona

B18 Termobimetale
W najprostszych sowach s to produkty poczenia dwch blach o rnych wspczynnikach
rozszerzalnoci cieplnej (poprzez walcowanie na gorco). Co to oznacza? Po podgrzaniu takiego
elementu zaczyna si on wyginad w kierunku blachy o niszym wspczynniku. Najczciej stosowane
materiay to stopy elaza z niklem.
Gdzie stosujemy?
Wszdzie tam, gdzie chcemy zabezpieczyd obwd przed
przegrzaniem (przy pewnej T blaszka odchyla si od
stycznika i przerywa drog przepywu prdu) grzejniki,
zasilacze silnoprdowe. Tam gdzie ogrzewamy jaki
czynnik (wod gotowan, olej, powietrze) do konkretnej
T czajniki. Rwnie w niektrych silnikach, gdzie
pozwalamy na krtkie przecienia uzwojeo silnika,
jednak tak, aby nie doprowadzid do uszkodzenia izolacji

O zastosowaniu konkretnych materiaw decyduj warunki pracy:

- czstod czeo, typ napicia AC/DC, f, I, U.
w najatwiejszych warunkach (przekaniki) warstwa srebra na stykach,
przy nieco czstszych przeczeniach warstwa platyny;
do kilkunastu Amperw styki z mosidzu;
do kilkudziesiciu A mied;
w najciszych warunkach: mied + nakadki ze spiekanego wolframu nasyconego
srebrem lub miedzi;
lizgowe (wystpujce w trakcji elektrycznej, silnikach - komutatory) zbieraj prd z
przewodw, szyn, komutatorw;
Wykonywane z:
metalografit (SMG);
spieczony proszek grafitowy z proszkami metali (Cu lub ?wzr?srebro?) (1000C);
wglografit;
prasowany, spieczony proszek grafitowy + dodatek koksu + lepiszcza (1000C);
grafit;
proszki si prasuje i wypala w T=2001000C i wicej;
elektrografit;
jak wglografit + proces grafityzacji do 3000C;
Szczotki wykonywane jako:
metalografitowe;
brzowo-grafitowe silniki, prdnice;
srebrowo-grafitowe w urzdzeniach specjalnych;
z zmienn zawartoci miedzi w maszynach niskonapiciowych;
wglografitowe;
twarde praca w trudnych warunkach (np. wstrzsy);
redniej twardoci prdnice i silniki;
grafitowe SGN;
grafitowe;
naturalno-grafitowe;
elektrografitowe SEG;
mikkie gdy wane jest niewielkie zuycie komutatora;
redniej twardoci;
twarde silniki trakcyjne, prdnice DC;
o duej rezystancji.

uzwojeo. Jest to lepsze od bezpiecznikw, ktre si spalaj i unieruchamiaj silnik.

W skrcie w regulatorach temperatury. Po przekroczeniu pewnej T styki zamykaj obwd (zaczyna
pynd prd), po ostudzeniu otwieraj (nie ma drogi dla przepywu prdu).
Wspczynnik ugicia odchylenie wolnego kooca jednostronnie zamocowanej blaszki gruboci 1mm
i dugoci 10cm po ogrzaniu o 1C;
Budowa:
inwar elazo i nikiel, FeNi36, o mniejszej rozszerzalnoci, ugicie 0,145 mm/1;
(?nazwa?) FeNi25Mn6, o wikszej rozszerzalnoci; TP do 250C;

Strona

Nadprzewodnictwo
Zjawisko polegajce na cakowitym zanikaniu oporu elektrycznego pewnych materiaw (jest ich
ponad 30) podczas ochadzania ich do temperatur bliskich zera bezwzgldnego. Co ciekawe najlepsze
przewodniki w T pokojowej s kiepskimi nadprzewodnikami (mied), a kiepskie przewodniki w
naszych temperaturach mog byd wietnymi nadprzewodnikami.
Zgodnie z teori BCS (kwantowa teoria nadprzewodnictwa) zjawisko polega na czeniu si
elektronw w pary. Takie pary miayby poruszad si w nadprzewodniku bez zderzeo, rozpraszania. W
efekcie nawet na duych odlegociach nie byoby rezystancji, ktra ograniczaaby maksymalny prd
jaki moe popynd na danym odcinku; nie ma spadku napicia na linii, a wic nie wytwarza si ciepo
na linii. Dziki temu mona stosowad duo cieosze przewody z nadprzewodnikw (rnica przekrojw
chyba nawet kilkunastokrotna).
Po zaindukowaniu prdu w piercieniu z nadprzewodnika powinien on pynd nieskooczenie dugo. W
ten wanie sposb zjawisko to zostao odkryte (prd po jednorazowym zaindukowaniu w piercieniu
pyn przez kolejne miesice).
Wanym parametrem nadprzewodnika jest TK (temperatura krytyczna), po ktrej przekroczeniu
nadprzewodnik traci swoje waciwoci.
Al traci opr (jest elektrycznie idealne) przy 1,2K;
Rtd 4K;
Pb 7,3K;
Tc 7,7K;
Nb (niob) 9,2K;
Przejcia midzy stanem nadprzewodzenia, a normalnym jest (niestety) odwracalne,
porwnywalne do przechodzenia ze stanu ciekego w stan stay cia. Gdyby mona byo wprowadzid
przewodnik w taki stan na stae wiat byby doskonalszy :D.
Na nadprzewodnik ma rwnie wpyw pole magnetyczne (im mniejsze tym lepiej) i przepywajcy
prd.
Wymagania:
wysoka TK;
due pole krytyczne;
wysoka krytyczna gstod prdu;
atwa i tania technologia wytwarzania.
Nadprzewodniki dzielimy na:
I rodzaju: metale czyste o sabych wasnociach nadprzewodzcych;
II rodzaju: maj wysokie TK, ale bardzo trudn technologi wytwarzania
stopy (Pb+Bi);
zwizki midzymetaliczne;
niektre metale czyste (Nb, Y, Te);
Wysokotemperaturowe nadprzewodniki o TK77K s to ceramiki: twarde, kruche, trudne w
obrbce i maj bardzo niskie pole krytyczne, a wic wystarczy bardzo niewielkie pole w otoczeniu
ceramik i mimo niskiej T utrac one swoje wasnoci.
Zastosowanie:
dzi:
badania fizyczne;

B21

 reakcje termojdrowe;
komory pcherzykowe; (?do wyjanienia)
koleje magnetyczne;
w przyszoci?
w kablach przesyowych energii elektrycznej;
transformatory wielkich mocy;

Strona

Korozja metali
Korozja niszczenie tworzyw wskutek dziaania rodowiska.
chemiczna;
nastpuje, gdy na metal w rodowisku suchym dziaaj agresywne gazy (w powietrzu azot,
tlen i siarka);
nie towarzysz jej procesy przenoszenia adunku elektrycznego;
odpornod metali jest zalena od:
wysokoci temperatury otoczenia: T prdkod postpowania korozji ;
rodzaju tworzonego nalotu (tlenek):
lotny (tworzy si i ulatuje a do cakowitego zniszczenia przewodnika);
stay:
chronicy metal kiedy objtod waciwa tlenku jest podobna do objtoci
waciwej metalu;
odpryskujcy kiedy objtod waciwa tlenku jest duo mniejsza od objtoci
metalu;
wraliwod tlenku na zmiany temperatury:
tlenek chroni dobrze gdy wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej tlenku i metalu s
takie same;
odpryskuje kiedy wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej tlenku i metalu s rne;
elektrochemiczna (elektrolityczna);
nastpuje w obecnoci elektrolitw, wywoana jest zewntrznym rdem elektrycznym;
towarzyszy jej zjawisko przenoszenia adunku elektrycznego;
wytwarza zwarte ogniwo elektrochemiczne na styku metalu z elektrolitem;
Mechanizm powstawania potencjau (ogniwo)
RYSUNEK
Kady metal posiada jaki potencja mierzony wzgldem elektrody wodorowej. Im metal
posiada wyszy potencja (zwany normalnym) tym bardziej skonny jest do wysyania jonw,
a wic szybciej postpuje jego korozja.
OGNIWO ZWARTE RYSUNEK
MIKROOGNIWO na zadrapanym metalu RYSUNEK
makrobiotyczna;
Postaci korozji:
powierzchniowa (rwnomierna) atakuje ca powierzchni metalu z jednakow prdkoci;
zachodzi w rodowiskach kwanych, gdzie nie tworz si warstwy tlenkw;
lokalna:
werowa miejscowe naruszenie materiau przechodzce w gbokie dziury;
szczelinowa na zczach w wskich przestrzeniach w obecnoci elektrolitu (ruby, nakrtki);
midzykrystaliczna na granicach rnych chemicznie ziaren; niewidoczna, gdy rozwija si w
wewntrz;
napreniowa;
zmczeniowa korozja rdkrystalicznych pknid, spowodowanych zmiennymi
napreniami materiau;
kontaktowa przy zetkniciu metali o rnych potencjaach elektrycznych, metal o niszym
potencjale zachowuje si jak anoda i(podlega rozpuszczaniu?);
wybircza podlegaj jej niektre skadniki w stopach;

B22

 erozyjna w silnych strumieniach cieczy;

cierna w wyniku tarcia twardego metalu na korodujc powierzchni;

B23 Ochrona przed korozj

ochronne powlekanie;
pasywacja metali wytwarzanie chemiczne powok hamujcych procesy anodowe przez
przesunicie potencjau elektrochemicznego ku wartociom dodatnim;
powoki nakadane (metaliczne lub nie);
zanurzenie w ciekym metalu;
platerowanie zwalcowanie na gorco;
natryskiwanie (oowiem, cynkiem, kadmem, aluminium);
dyfuzj (w wysokich T);
napawanie;
powlekanie galwaniczne;
zalewanie ywic dla cewek, przekadnikw, transformatorw;
uszczelnianie kondensatorw, cewek;
sklejanie ywicami;
Ograniczenie agresywnoci rodowiska;
usuwanie stymulatorw zmniejszenie iloci substancji powodujcych korozj (chodby
zanieczyszczenia powietrza; O2, CO2, H+, H2O);
wprowadzanie inhibitorw (opniaczy) - objanid;
Ochrona katodowa;
protektor przyczony do paszcza kabla, rurocigu (obj.) w postaci metalu stanowicego
anod na takim styku (Mg, Zn, Al);
drena elektryczny (ochrona przed prdami bdzcymi);
zewntrzne rdo prdu (metalowe elementy zakopane w ziemi czy si z ujemnym
biegunem ogniwa DC 1-2V);
C7 Ogniwa termoelektryczne
Dziaanie polega na przemianie ciepa Q na energi elektryczn na podstawie zjawiska Seebecka.
Stwierdzi on, e po poczeniu dwch metali potencjay kontaktowe skompensuj si i prd nie
popynie. Jednak po podgrzaniu jednego z metali pojawi si prd, a po rozczeniu pojawi si SEM o
wielkoci:
= 2 1
wspczynniki Seebecka dla metali

temperatury metali

Z punktu widzenia fizyki: zalenod energii Fermiego w metalu od temperatury.

Ograniczona sprawnoci Carnaugh:
1 2
=
1
~2

~
a wic dla metali sprawnod kiepska
~1/
dla pprzewodnikw bardzo dobra
=10% (dy si do 20%)

[K-1]

Budowa:
Materiay:

wt wysokotemperaturowe
SiGe
T > 800C

nt niskotemperaturowe
Bi, Te, Se, Sb T < 400C

10

Strona

rda ciepa:
paliwa;
reaktory termojdrowe;
radioizotopy;
np.: Pluton 138 ma 86 lat okresu prozpadu;
promieniowanie soneczne;
Gdzie stosujemy?

SNAP satelity soneczne z ogniwami termoelektrycznymi zasilane radioizotopami;

pojazdy ksiycowe;
latarnie morskie z utrudnionym dostpem do zasilania;
boje nawigacyjne;
stacje meteorologiczne;
urzdzenia podwodne;
stymulatory serca (dawniej);
kocioek partyzancki (cynk + cyna i konstantan) na dnie garnka;

C8 Termistory
Jest to element pprzewodnikowy (niekoniecznie), ktrego R silnie zaley od temperatury (w sumie
kady rezystor ma tak zalenod, ale dy si do tego, aby bya ona znikoma, za dla termistorw
dobiera si materia tak, aby R zmieniao si szybko dla maych zmian T).
Rozrniamy:
NTC (Negative Temperature Coefficient) o ujemnej wartoci temperaturowego wspczynnika
rezystancji;
0,0020,008 deg-1
Materiay polikrystaliczne:
MgOTiO2
MgOAl2O3
Fe2O3TiO3
PTC (Positive TC) o dodatniej wartoci temperaturowego wspczynnika rezystancji
NIE NA MATERIALE PPRZEWODNIKOWYM
= 0,050,70
Polikrystaliczny:
BaTi3

Strona

Wykonanie: ??
[NTC] polikrystaliczne materiay pprzewodnikowe duej zalenoci R od T;
[PTC] spieki polikrystalicznego tytanianu baru BaTiO3 i jego roztworw SrTiO3 i BaSNO3
domieszkowanych lantanowcami (La, Ce);
[CTR] spieki polikrystalicznego tlenku wanadu lub tytanu.
Gdzie stosujemy?
[NTC] do kompensacji temperaturowych zmian w obwodach drukowanych (np. tranzystor ma
du zalenod wzmocnienia od temperatury, wic stosuje si kompensacj);
*NTC+ stabilizacja napicia;

11

CTR (Critical Temperature Resistor) Przy pewnym progu temperatury rezystywnod

pprzewodnika zaczyna silnie spadad z powodu zmiany struktury
krystalicznej.
spieki tlenkw Va i Ti z domieszkami Ge, Sn, Fe;
regulowany prg w zakresie -20+90C przez domieszki Sn, Fe;
przykad: tlenek Va ok. 68C na progu spadek o 4 rzdy
wielkoci;

*NTC+ zabezpieczenia przepiciowe, nadprdowe;

[NTC] pomiar temperatury;
*NTC+ przekaniki rozruchowe i czasowe;
[PTC] kontrola cieplna;
*PTC+ ograniczanie prdu;
[PTC] termometry;

C9 Warystory
Elementy pprzewodnikowe, ktrych R zaley od przyoonego do nich U. Jak widad na
charakterystyce wykazuj siln nieliniowod, zwikszanie napicia w pewnym momencie prowadzi do
gwatownego wzrostu prdu.
wspczynnik nieliniowoci 0 < < 1
Przy = 1 charakterystyka byaby liniowa (jak dla rezystora).

=
= 0,1 0,2 dla SiCSiO2

opornod statyczna

opornod dynamiczna

Wytwarzanie:
spieki drobnoziarnistej mieszaniny wgliku krzemu, piasku kwarcowego, gliny i domieszek.
Ziarenka pprzewodnika (karborund SiC) s oddzielone bardzo cienkimi warstwami pozostaych
dielektrycznych skadnikw, tworzcych mae odstpy izolacyjne;
ceramiki; ZnO + domieszki;
Gdzie stosujemy?
w ukadach zarwno n.n., jak i w.n.;
stabilizacja napicia;
gaszenie przepid komutacyjnych (chyba jeszcze opisz);
gaszenie przepid, iskrzeo na stykach;
zawory odgromnikw iskiernikowych;
telefonia, telewizja, technika obliczeniowa, przesy danych, gdzie sygna jest may i w razie
przepicia na linii napicie jest ogromne;
ODGROMNIKI
Odgromnik przy bardzo duych napiciach (piorun) ma bardzo ma rezystancj, a co za tym idzie
pynie bardzo duy prd. Dziki temu prd omija stosunkowo wysokie rezystancje cian,
kominw, itd. Skada si z iskiernika odcinajcego, iskiernika gaszcego, stosu pytek zmiennooporowych.

D13 Stratnod magnetyczna

Polega na stratach mocy w elazie w ferromagnetyku, jako rdzeniu umieszczonym w cewce.. Skada
si na ni:

= + [
]
na histerez

na prdy wirowe

straty na histerez (objanid wzr):

=

2
1

jednostkowa strata na histerez odczytywana z tablic

Strona

12

straty a prdy wirowe ( ciepo Joulea) spr. wzr i objanij:

 PW jest zalene od 2, B2, f2, ;

blachy Fe maj mniejsze prdy wirowe ni pene bryy, dlatego transformatory buduj si na
blachach;

D14 Materiay magnetyczne mikkie

Takie, ktre charakteryzuj si wsk ptl histerezy magnetycznej, maymi stratami mocy.
Parametry:
przenikalnod wzgldna WP i W?;
B?1;
PFe;
komut? krzywa magnet.
Wymagania:
dua B1? i rm;
mae PFe:
stabilne waciwoci (bez starzenia);
atwa technologia i niska cena;
Zastosowanie:
elektromagnesy prdu DC i AC;
Materiay mikkie metaliczne:
czyste odmiany elaza
karbonylkowe;
wytwarzanie: 5-karbonylek elaza Fe(CO)5 poddaje si dziaaniom w duej T, rozkada si.
postad: czyste Fe to proszek;
jako: ferryty, magneto-elektryki;
armco;
wytwarzanie: w specjalnych wytopach stali; technicznie czyste;
stopy krzemowe (omwione niej);
zimnowalcowane;
gorcowalcowane;
stopy elazo-kobaltowe;
stopy elazo-niklowe;
szka metaliczne;
% Ni
HC
Bn
20
Hyperm
36
8
1,3
0,7
Hyperm
50
4,8
1,5
0,4
Permenorm
50
9,6
1,6
0,45
Permaloj
78
2,4
0,8
0,55

Strona

Wytwarzane w postaci blach elektrotechnicznych, magnetycznych;

Dodaje si do nich 4-5% krzemu. Wasnoci takiej domieszki:
Pozytywne
Negatywne
P i rm
Bn nawet do 10%
HC
twardod

kruchod
stabilnod charakterystyki
Dzielimy na:
gorcowalcowane (tzn. poniej T rekrystalizacji);
Waciwoci:
wiksza stratnod;
gorsza magnesowalnod;
mniejszy wspczynnik wypenienia;

13

D15 Stale krzemowe

 wiksze tolerancje gruboci;

zimnowalcowane (tzn. powyej T rekrystalizacji);
Podzia:
blachy orientowane (na transformatory):
wasnoci anizotropowe ( zgodnie z kierunkiem walcowania);
blachy nieorientowane (na generatory):
wasnoci izotropowe;
Waciwoci:
szerzej wykorzystywane;
s drosze, ale maj lepsze wasnoci magnetyczne;

D16 Materiay magnetyczne twarde

Takie, ktre charakteryzuj si szerok ptl histerezy magnetycznej (rnica minimum 1000 razy).
WYKRES PTLI HISTEREZY - RYSUNEK
Parametry:
Br indukcja remanencji;
HC natenie powcigajce (koercji);
krzywa odmagnesowania;
maksymalna gstod energii magnetycznej -> wartod (BH)max [J/m3];
Zastosowanie:
magnesy trwae (wystarczy raz namagnesowad);
Materiay:
stale (kiedy):
wglowa;
wolframowa;
kobaltowa;
stopy (obecnie):
alni;
alnico;
inne (Fe+ Al, Ni, Co, Cu, Ti, Nb);
Jak technologia wytwarzania wpywa na wasnoci:
WYKRES
stara technologia BHmax = 14
nowa technologia BHmax = 70 (rnica 5-krotna)
rozgrzanie powyej temperatury rekrystalizacji i powolne opadanie temperatury w
zewntrznym polu, gdzie atomy bardzo dobrze si ukadaj.

Strona

Materiay o wasnociach ferrimagnetycznych.

Przykad:
Fe3O4 FeO Fe2O3
tlenek elazowo-elazawy;
Rodzaje (materiay magnetycznie twarde):
Oxifery materiay tlenkowe, oparte o tlenek elaza (a wic s to ceramiki twarde i kruche
dielektryki)
spr. nazw (oxifeny?);
Ferro-spinele MOFe2O3
spinele tlenki magnezu lub aluminium;
Ferryty metali ziem rzadkich (lantanowce)
3M2O35Fe2O3 = 2M3Fe5O12;
M (rzadkie metale), Y, Sm;
Ferryty barowe
l(BaO)m(MO)n(Fe2O3)
gdzie: l, m, n - proporcje
Wasnoci:
dua rezystywnod (gdy T ) 102 106 m;

14

D18 Ferryty

 mae straty na prdy wirowe;

bardzo due HC;

E5 Rezystywnod skrona i powierzchniowa

Dielektryk nie ma elektronw swobodnych, a jednak przewodzi jaki ladowy prd. Ma on 2 drogi.
silnie zaley od T!
rezystywnod skrona r (dla lotnych, dla ciekych)
cz. symetryczne (wtedy r jest maksymalne)
powietrze 1018m;
olej mineralny 1012 m;
dla T=20C
parafina 1014 m;
cz. niesymetryczne
sabo podatne
- olej syntetyczny 1011 m;
- bakelit 1012 m;

silnie podatne na jonizacj

- aceton 104 m;
- woda destylowana 103 m;

r gdy T (wzmoona jonizacja)

r gdy zanieczyszczenie
r gdy zawilgocenie
np. szko sodowe:
-- przy 20C 1010 m;
-- przy 200C 105 m;
czyli 2xT ~ 100 000x
rezystywnod powierzchniowa s (dla staych) *m/m= +
prd pynie po powierzchni dielektryka

b droga prdu;
a szerokod drogi prdu;

Jest silnie zalena od zanieczyszczeo i zawilgocenia (zwilalnod powierzchni).

parafina - 1016 m/m;
szko sodowe 108 m/m;

E6 stratnod dielektryczna
Wykres naszkicowany dla momentu tu po zamkniciu zestyku (czas rzdu mikrosekund), jest to tzw. stan
nieustalony.

Stratnod elektryczna w dielektrykach (dla

przykadu w izolacjach kabli) powodowana
jest dwoma czynnikami: prdem polaryzacji i
prdem upywu.
Cakowity prd obwodu:

Strona

Prd w obwodzie:
prd adowania IC (polaryzacja elektryczna i jonowa) prd ten obecny zawsze (kondensator w
obwodzie reprezentuje pojemnoci midzyprzewodowe, midzyelektrodowe, itp.), jednak nie
powoduje on strat energii. Kondensator magazynuje energi prdu elektrycznego w polu
elektrycznym (std jego pojemnod), oddaje j po zaniku (lub spadku) napicia.
prd absorpcji Ia (polaryzacja dipolowa) dipole obracaj si w takt zmian doprowadzonego
napicia, prdu elektrycznego. Straty energii na ten obrt.
prd upywu Iu prd powierzchniowy powodowany istnieniem rezystywnoci skronej.

15

I=IC+Ia+Iu

?? spr i uzup.

= []

p= =

[ 3 ]

Niestety skomplikowane wykresy, ale znad trzeba, bo to jest podstawa rozumienia tego tematu, na kartce nie
wytumacz, jak co to na ywo zgaszad si do mnie

IC nie powoduje strat;

IU powoduje straty mocy czynnej;
Ia czciowo daje straty mocy, czciowo nie (jest zoony z dwch
skadowych);
kt stratnoci elektrycznej;
tg wspczynnik stratnoci dielektrycznej;
kt opnienia prdu;

Ib czd bierna prdu;

IC czd czynna prdu;
=

= = 2

= =
=

przy czym: =

i =

wic:

1
2

Kwesti czstek symetrycznych i niesymetrycznych pomijam. Zagadnienia nie znam, wic nie
wyjani zbyt dobrze, tymczasowo zreszt nie uwaam za istotne :P

E13 Mika i azbest (dielektryki naturalne)

MIKA kopalny minera o charakterystycznej strukturze; upie si na patki;
flogopit
b. due: , w, Ep;
muskowit
tlenki metali z dodatkiem H2 i SiO2;
Wasnoci:
izolacja cieplna i elektryczna;
odpornod na gwatowne T;
odpornod na wyadowania niezupene;
odpornod na starzenie.
Z uszczonej miki
mikanity

folie
pyty sklejane

tama, mik(r)ofolia
izolacja obkowa

Z miau -> mikaleks -> pyty i prty

AZBEST kopalny, wknisty materia.
Wkna s sortowane do zastosowao:
dugie (niewielka wytrzymaod) przdze azbestowe > sznury i tamy;
krtkie papiery i kartony utwardzane ywicami > izolacje cieplne i elektryczne;
mia pyty i rury azbestocementowe tanie, higroskopijne, mao wytrzymae mechanicznie.

16

podkadki
przekadki

mikkie

Strona

twarde

AZBEST MA DZIAANIE RAKOTWRCZE, zastpuje si go wknem szklanym (tak od siebie dodam, e i

ono jest szkodliwe na drogi oddechowe).

E14 Szka i ceramiki elektrotechniczne (dielektryki sztuczne)

SZKO ciao stae o strukturze bezpostaciowej (brak okrelonej temperatury topnienia);
SiO2 + tlenki Na, K, Ca, Mg, Al., Fe, B;
Podzia:
szko mikkie (atwo-topliwe):
Na2O, K2O
s = 106108 m/m
T = 150200 C;
10
12
szko twarde (trudno-topliwe):
B2O3
s= 10 10 m/m
T = 350400 C;
rezystywnod powierzchniowa
Szko w temperaturze pokojowej:
s = 1081015m;
Temperatura pracy okrelana jest dla: s = 106m;
Szko stopione:
s = 0,110 m;
Zastosowanie:
- izolatory linii w.n., baoki lamp prniowych, arwek, wkna szklane (wkno 0,005mm), nici
oprzd drutw, tamy, tkaniny;
szko o wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej
zbliony do analogicznego wspczynnika metali

Strona

CERAMIKA
Surowce: mineralne, nieorganiczne, gwnie SiO2 i Al2O3;
Waciwoci:
nie utleniaj si (same s tlenkami);
odporne na temperatur;
odporne na warunki atmosferyczne i chemi;
maj nieograniczon trwaod;
maj bardzo dobre wasnoci elektryczne i mechaniczne;
nie starzej si;
s tanie;
Zastosowanie:
aparatura elektryczna i elektroniczna;
izolacje linii zarwno w.n. i n.n.;
izolacje/elementy izolujce w narzdziach elektrotechnicznych;
izolacje/elementy izolujce w urzdzeniach w.cz.;
kondensatory;
Gatunki ceramiki:
porcelana elektrotechniczna
dobre wasnoci mechaniczne przy TP=400C;
dobre wasnoci izolacyjne przy TP=100C;
miknie przy TP=600;
gdzie? izolatory w.n, n.n., stacyjne, wsporcze, przepustowe, osprzt instalacyjny (np. tulejki
bezpiecznikowe);
kamionka
taosza, elektrycznie sabsza, mechanicznie lepsza;
gdzie? na masywne elementy;
steatyt (krzemian magnezu i talku)
may skurcz; dobry mechanicznie;
bardzo dobry elektrycznie;

17

Szko kwarcowe: najcenniejsze, ale i najdrosze. Przepuszcza promieniowanie nadfioletowe, ma may

wsp. rozszerzalnoci cieplnej, jest niehigroskopijne;

 gdzie? ksztatki w grzejnictwie, izolatory w.n. w urzdzeniach radiowych;

ceramika radiotechniczna (BaCO3)
maa stratnod;
ceramika kondensatorowa
bardzo dobry W;
ferroelektryki (?)
ceramika elektrotermiczna (odporne na wysok T i na szybkie zmiany T)
szamota SiO2 + 40% Al2O3
<1350C;
silimanit SiO2 + 70% Al2O3
<1700C;
ceramiki cyrkonowe SiO2 + ZrO2
>1700C
<- droga
tlenek magnezu (w postaci proszku);

E16 Woski
Polikrystaliczne, w budowie podobne do wosku pszczelego, termoplastyczne, maj sab
wytrzymaod mechaniczn, higroskopijnod, s kurczliwe. Nie maj okrelonej Tt (powoli mikn).
Rozpuszczaj si w benzynie.
Tt=50-100C =23 (czyli s niepolarne)
r=1012-1018m
EP=1050kV
naturalne mineralne, rolinne, zwierzce
parafina 30 ogniw w aocuchu chemicznym, 0-50C;
makroparafina;
wosk ziemny (ozokeryt1) materia kopalny, surowiec do cerezyny (parafinowany wosk
ziemny).
wosk pszczeli w elektrotechnice nie ma zastosowania;
syntetyczne
woskol chlorowany naftalen;
W porwnaniu do naturalnych: , stabilnod chemiczna , odporny na palenie, Tt=130C;

Pytania uzupeniajce:
C2 Fotoprzewodniki
Jeli energia padajcych na pprzewodnik fotonw jest wysza od pasma zabronionego tego
pprzewodnika, wtedy jego przewodnod zaczyna rosnd.
Jednak kady pprzewodnik charakteryzuje si swoj progow dugoci fali. Poniej tej dugoci
wyej opisana wasnod nie dziaa.
Przykadowe progowe dugoci fali:
Selen Se 0,5m (a wic czuy na Promieniowanie wietlne);
Krzem Si 1m;
German Ge 1, 75m;
C3 Luminofory;

Ozokeryt nazwa obecnie nieaktualna. Zdyskredytowana przez Midzynarodow Asocjacj Mineralogiczn.

Strona

Fluorescencja pochanianie energii i oddawanie energii oddzielone s czasem rzdu ms.

Fosforescencja pochanianie energii i oddawanie energii oddzielone s czasem rzdu kilku s.
Skad: zazwyczaj tlenki, siarczki cynku, wapnia, wolframu, kadmu, krzemu + domieszki metaliczne
poniej 1 % - tzw. aktywatory. Uzyskujemy dziki nim dobr wydajnod, rne barwy,
regulujemy czas powiaty (mangan, srebro).

18

uzup.
Substancje absorbujce energi promieniowania wietlnego, bd emitujce je.
W zalenoci od energii absorbowanej wyrniamy luminofory:
fotoluminescencyjne pochanianie
elektronoluminescencyjne pochanianie energii kinetycznej elektronw (lampa kineskopowa);
chemiluminescencyjne
elektroluminescencyjne

C4 diody pprzewodnikowe
Ich dziaanie oparte jest na wasnociach zcz PN. Wyrniamy 2 typy diod: zczowe (2 materiay) i
objtociowe (1 materia).

Po zetkniciu dwch pprzewodnikw (typu P i typu N) na warstwie przejciowej (rzdu tysicznych

mm) pojawia si warstwa zaporowa utworzona na podstawie zjawiska zwanego zczem PN. Takie
zcze przepuszcza prd w jednym kierunku.
A zcze PN. Zbieranie si przeciwnych nonikw prdu. Aby zcze zaczo przewodzid naley
doprowadzid odpowiednio spolaryzowane (+ do P, - do N) napicie o wartoci, ktra pokona barier
potencjau (czyli te zebrane noniki);
B 2 pprzewodniki: pp typu P (z nonikami - dziurami) oraz pp typu N (z nonikami - elektronami);
C Mieszanie si nonikw prdu po poczeniu pprzewodnikw. Tworzy si warstwa zaporowa
(bariera potencjau). Dla krzemu rwna 0,67V. Aby wic prd popyn trzeba przyoyd wicej ni
0,7V;
D rozkad nonikw prdu w caym pprzewodniku;
E odpowiednia polaryzacja napicia dla przepywu prdu. Pokonanie bariery potencjau;
F polaryzacja zaporowa. Warstwa zaporowa ronie od pierwotnej wartoci charakterystycznej dla
pprzewodnika o wartod napicia jakie zostao przyoone.
PROSTOWANIA NAPICIA i charakterystyk prdowo-napiciowych prostownikw nie tumacz, bo to
kady na bank mia na fizyce. Opisz jeli pojawi si taka proba, bo mimo wszystko jest to wana
rzecz w tym temacie.

Strona

Fotodioda pracuje w obszarze zaporowym (wczona jest do obwodu zawsze tak, aby nie
przewodzia). Kiedy na pprzewodnik padaj fotony powstaje w diodzie bardzo niewielki prd, ktry
jednak mona zarejestrowad. Mona wic uyd tego elementu do rejestracji natenia wiata.
Gwnie germanowe (dua trwaod, brak opnienia);
Fotorezystor jest to rezystor (opornik) o budowie podobnej do fotodiody, ale bez zcza.
Pprzewodnik fotorezystora pod wpywem promieniowania zmienia swoj konduktywnod
(przewodnod).
Ze zota Au wykonane s elektrody (w postaci grzebienia, aby pprzewodnik
zaznaczony na niebiesko mia wiksz powierzchni. Caod jest napylona
na szklany pprzewodnik.
Na tego typu oporniki stosuje si krzem, german, tellur.\
Gdzie? W pirometrach radiacyjnych (pomiar na odlegod) w hutnictwie.

19

C5 Fotodiody i fotorezystory

C6 Ogniwa fotoelektryczne i soneczne

Ogniwo fotoelektryczne jest podobne do fotodiody. Jest jednak aktywne: wytwarza energi
elektryczn, nie potrzebuje zewntrznego napicia polaryzujcego. Zcze PN ma waciwod
rozdzielania adunkw (rne adunki na rnych koocach), wic na elektrodach ogniwa pojawi si
rnica potencjaw (napicie).
Ogniwo soneczne rdem wiata jest promieniowanie soneczne.
Si
monokryszta krzemy Si+As
Pierwsze ogniwa monokrystaliczne
Parametry:
U0 = 0,5 1V;
IZ = 15 40mA/cm3;
Pmax = 100W/m2;
= 10% praktycznie; 18% laboratoryjnie;
Dzi buduje si ogniwa z krzemu amorficznego (taniej). =6%;
Pracuje si obecnie nad ogniwami III generacji z polikrystalicznego krzemu amorficznego.

C10 Hallotrony
Element pprzewodnikowy do pomiaru strumienia indukcji elektromagnetycznej.
Zasada dziaania oparta na zjawisku Halla:
Zjawiska nigdy nie naucz si chyba na dobre, ciko ze
zrozumieniem. Opisz, jednak tym razem musz si uciec do
literatury i posiedzied nad tym chwilk.
Taka pytka gruba na dziesite milimetra, dugi na kilka mm, wic
atwo zmierzyd pole w miejscach trudno dostpnych, bd ciasnych.

1

dla pprzewodnikw dua, dla metali maa staa HallaRH
= =

Materiay:
arsenek indu (mao zaleny od T);
antymonek indu (silnie zaleny od T);

pprzewodniki donorowe (czyli typu N);

D17 Magnetodielektryki
E3 Mechanizmy polaryzacji
Elektronowa

Jonowa

Dipolowa

Makroskopowa

Strona

20

E=0

E0

Zasada
dziaania

Przesunicie adunkw w
siatce (przewaga adunkw
na powierzchniach)

Porzdkowanie si dipoli
zgodnie z kierunkiem pola
(patrz i +)
Moment dipola p=ql
Moment skrcajcy =pEsin
Prociej =pxE

~10-13

~10-10 (dla cia lotnych; czas

Charakteryst
yczne
wielkoci

t (s)

~10-15

minuty

duszy dla ciekych)

E4 Przenikalnod elektryczna
(czyli wtedy, gdy dielektryk ulega polaryzacji w polu elektrycznym)
0 =

Jak zwiksza si adunek? = =

Jak widad na rysunku wstawienie dielektryka

powoduje zwikszenie adunku zgromadzonego na
kondensatorze, a zatem zwiksza si jego
pojemnod. Dzieje si tak dlatego, e przenikalnod
elektryczna kadego dielektryka jest wysza od
jednoci (a tyle wynosi przenikalnod el. prni), co
widad w tabeli poniej.
= ; ZAWSZE: W i Q/Q0 > 1.

Strona

E7 wytrzymaod elektryczna
Istnieje zjawisko przebicia elektrycznego wywoanie iskry lub uku w dielektryku. Kiedy U ronie do
bardzo duych wartoci pojawia si jonizacja zderzeniowa elektronw (przybywa nonikw prdu w
dielektryku, w ktrym nonikw byd nie powinno). Wskutek wzajemnego zderzania rosncej liczby
elektronw ma miejsce lawina elektronowa.
Zwizane z tym wielkoci:

21

Przykadowe wartoci przenikalnoci elektrycznej dla dielektrykw:

GAZY ~1
CIECZE 580
CIAA STAE 210
Powietrze
1,00059
Woda destylowana
81
Szelak
3,5
O2
1,00055
Olej mineralny
2,4
Mika
7
Olej syntetyczny
5
Masy ceramiczne
40100
Ziemia
26
Ziemia wilgotna
615
Skd taka maa przenikalnod u gazw? Maj one maa gstod, wic ma liczb adunkw;
jest najwikszy kiedy w polaryzacji dielektryka bior udzia wszystkie 3 mechanizmy polaryzacji;
Przenikalnod wzgldna jest funkcj:
W = f(rodzaju polaryzacji, stanu skupienia, f, T)
Wykresy dla oleju syntetycznego:
A niski; zbyt dua gstod oleju
powoduje opr podczas ustawiania dipoli;
B wzrasta lepkod, spada ;
C wzmoone ruchy cieplne
przeciwstawiaj si siom porzdkujcym
dipole;
D w porzdkowaniu bior udzia
wszystkie 3 mechanizmy polaryzacji;
E, F czstotliwod zmian pola zaczyna sprawiad, e czstki nie nadaj si ustawiad zgodnie z
kierunkiem pola;

 wytrzymaod krytyczna:

wytrzymaod krytyczna (pole krytyczne)

napicie krytyczne
odlegod midzy elektrodami

napicie krytyczne (patrz Dodatek > Troch o napiciu)

Ukr
dla przebiegu okresowego jest to wartod skuteczna;
dla przebiegu nieokresowego jest to wartod szczytowa;
Zalena od:
T
T Ekr;
zawilgocenie: zawilg. Ekr;
grubod warstwy izolacji chod teoretycznie Ekr niezalena to dla cienkich warstw izolacji jest
wysza (powd nie by wyjaniony, ja nie znam);
ksztatu elektrod (kwestia niezrwnowaenia pola):
paskie (dua wytrzymaod)
lub [ ] (te drugie rzadziej, poniewa na ich brzegach pojawia si nierwnomierne pole);
ostrzowe (maa wytrzymaod)
rodzaju napid
stae (najmniejsza wytrzymaod);
sinusoidalne zmienne okresowe;
nieokresowe (najwiksza wytrzymaod) dlatego, e czas procesu prowadzcego do
przebicia nie jest rwny zeru (jest rzdu s), a co za tym idzie, zanim powstanie przebicie,
impuls napicia moe mind;

E8 trwaod materiaw izolacyjnych klasy izolacji

Z czasem w dielektrykach zachodz nieodwracalne zmiany chemiczne (rozkad, utlenianie, itp.) co
skutkuje spadkiem waciwoci izolacyjnych tych dielektrykw.
Im wysza TP tym szybsze starzenie starzenie cieplne.
Poniej wykres trwaoci izolacji dla materiaw wknistych w zalenoci od T.

bT

= ae

Klasy ciepoodpornoci (TP, czyli T dla pracy cigej):

Y
A
E
B
F
H
90 105 120 130 155
180
>200
SILIKONY
ORGANICZNE NIEORGANICZNE
NA LEPISZCZACH
E9 dielektryki lotne

ORGANICZNYCH

NIEORGANICZNE

Strona

22

NATURALNE

POWIETRZE
78N221O21 inne
=1,29 3
Czyste: suche, ma du rezystywnod, tg0;
Normalne (para wodna + pyy + dymy): ?zjawisko adowania swobodnego <promieniowanie jonowe

Wykres U od I dla kondensatora powietrznego paskiego:

Na pocztku prd ronie w przyblieniu liniowo wraz ze wzrostem napicia (do punktu a).
Od pewnej wartoci progowej b pojawia si Inas. prd nasycenia (wszystkie adunki,
ktre powstay w dielektryku ju dopywaj do elektrod, wicej ich byd nie moe). Kiedy
napicie jest ju na tyle due, e nadaje elektronom si, ktrej potrzebuj do jonizacji,
zaczynaj tworzyd si nowe adunki. Kolejne elektrony rozpdzaj si i nastpuje lawina
elektronw.
zmiana cinienia p przy l=const.: , Ekr , tj. Ekr~p, UP~p
patrz charakterystyki poniej
zmiana odlegoci przy p=const.: UP~l, Ekr=const.
Wzrost odlegoci > wzrost napicia przebicia

Zalenod energii krytycznej od odlegoci elektrod i ich ksztatu

T=20C

T=20C

1 atm.
50Hz

1Tor = 1/760 atmosfery

jednostka obecnie nie uywana

Typy ?wyadowao (podane wraz ze wzrostem napicia):

pole elektryczne w okolicach ostro zakooczonych elektrod

Strona

AZOT
podobny do powietrza;
niepalny, nietoksyczny, chemicznie obojtny, tani;
pod podwyszonym napiciem UP jest znaczne do kilkunastu atmosfer UP > UP oleju
mineralnego;
Gdzie? arwki argonowe, poduszki powietrzne w trafach;
WODR
najlejszy gaz;

23

wietlenie
iskrzenie
wyadowanie (iskra, uk)

ma du przewodnod ciepln podczas przedmuchiwania bardzo szybko odbiera ciepo,

std wykorzystanie w turbogeneratorach jako czynnik chodzcy;
WADA: w pewnych proporcjach wymieszany z powietrzem silnie wybuchowy.
SZTUCZNE
ELEGAZ SF6 (szeciofluorek siarki)
ciki gaz > 5 powietrza;
Ekr = 2,5 Ekr powietrza;
T krzepnicia = -63,7C;
nietoksyczny, bezbarwny, bezwonny, niepalny, trway do T=500C, nie wywouje korozji;
izoluje lepiej ni olej mineralny;
jest elektroujemny (uatwia gaszenie uku, w czasie ktrego gaz wytwarza czstki
obojtne);
drogi;
Gdzie? szeroko stosowany w hermetycznych rozdzielnicach w.n.
FREON (syntetyczny)
T skraplania = -28C, wic stosowany tylko w urzdzeniach wntrzowych;
Ekr = 2,5 Ekr powietrza;
bezbarwny, bezwonny, niepalny, nietoksyczny,
elektroujemny,
stabilny chemicznie to T=700C;
Gdzie? jako sprony gaz w aparaturze radiowej, rentgenowskiej, lodwkach,
sprarkach, aerozolach2;
PRNIA
2 rodzaje:
wysoka 10-3 10-6Tr
b. wysoka 10-6 10-9Tr
trudnoci techniczne z osigniciem tak wysokich prni
Gdzie? Lampy prostownicze, oscyloskopowe i elektroniczne;

E10 Dielektryki cieke naturalne

E12 Dielektryki cieke syntetyczne
E15 Asfalty naturalne i sztuczne
Naturalne
produkty kopalne, mieszaniny wglowodorw z domieszkami S, O, N2;
bezpostaciowe, barwy czarnej;
dobry elektroizolator, nierozpuszczalne w wodzie;
regulowana temperatura topnienia;
Sztuczne
ponaftowe
pozostaod po destylacji ropy naftowej;
dobre izolacje;
wglowe
sabe izolacje;
syciwa i lakiery;

Na mocy porozumienia midzynarodowego wycofano z powszechnego uycia, poniewa niszczy on ochronn powok
ozonow atmosfery.

Strona

Mog pochaniad wilgod, wic aby temu zapobiec nasyca si je lakierem, olejem, syciwem.
Zwiksza si w ten sposb dodatkowo wytrzymaod mechaniczn tych materiaw.

24

E17 Materiay wkniste organiczne i nieorganiczne;

NIEORGANICZNE
To azbesty i szka, ktre zostay omwione wyej.
ORGANICZNE
rolinne
bawena tania, wytrzymaa, nasyca si wilgoci;
len, konopie drosze, ograniczone zastosowanie;
juta saby elektroizolator, taosza od konopi. Stosowana w izolacji kabli ziemnych;
zwierzce
jedwab wytrzymay, dobry elektroizolator;
sztuczne
kotopa acetylowana (chlorkiem kwasu octowego) bawena mao higroskopijna, ale saba
wytrzymaod;
jedwab wiskozowy higroskopijna, maa opornod termiczna;
jedwab octowy maa higroskopijnod, dobrze izoluje, mao wytrzymay na
syntetyczne
nylon
stylon

Zastosowanie: przdza do izolowania drutu nawojowego, tamy, tkaniny, ceratki izolacyjne, koszulki
iz., sznury.

E18 papiery i kartony elektroizolacyjne;

PAPIERY z celulozy siarczanowej (bo wytrzymaa), higroskopijny. Nasycany olejami, woskami,
ywicami.
kondensatorowy (tzw. bibuka kondensatorowa) b. wytrzymaa, nasycana olejem.
EP=15kV/mm, d=0,009mm;
kablowy wytrzymay, nasycany gorcym olejem kablowym, d=0,12mm;
nawojowy (w transformatorach) d=0,05mm;
KARTONY
preszpan siarczanowa masa celulozowa
zwyky: korpusy cewek;
mikki: w trafach topiony w oleju;
fibra masa celulozowa ze szmat bawenianych, higroskopijna. W postaci arkuszy, prtw, rurek.
Gdzie? Np. w odgromnikach wydmuchowych (?w przypadku pojawienia si uku elektrycznego w
takiej rurce wytwarza ona gazy, ronie cinienie, nastpuje zdmuchnicie uku).

DODATEK 1
Tworzywa sztuczne
ELASTOMERY

PLASTOMERY

O duej rozcigalnoci

O maej rozcigalnoci

termoplasty

duroplasty
materiay termoutwardzalne

Strona

Usieciowywane (wulkanizowane) polimery o wizaniach nienasyconych.

Kauczuk naturalny (lateks) elastoplastyczny (pki nieusieciowany);
Guma
mikka elastyczna, szybko si starzeje;
twarda nieelastyczna, np. ebonit;
Kauczuki syntetyczne zastpuj gumy i kauczuk naturalny, jako lepsze elektroizolatory;

25

E19 Elastomery

 Kauczuk silikonowy (polisiloksan) wglowy szkielet polimeru zastpiony tlenowo-krzemowym.

Jest elastyczny, hydrofobowy, nie utlenia si, ma du TP i wytrzymaod mechaniczn. Jest drogi
wic stosowany tam gdzie jest to konieczne: w kopalniach, samolotach, na statkach.
Zastosowanie:
Mikkie:
izolacje kabli i przewodw;
sprzt i narzdzia przeciwporaeniowe;
uszczelki;
Twarde (nieelastyczne, moliwa obrbka skrawaniem, nieodporne na oleje (mineralne?)):
pyty;
rury;
prty;
ksztatki i elementy izolujce;

E20 ywice naturalne i syntetyczne

Naturalne pochodzenia rolinnego i zwierzcego.
Syntetyczne
Kalafonia
Kopale
trudno topliwe, stabilne chemicznie;
skadniki lakierw;
Szelak
z wydzieliny owadw;
w postaci cienkich usek rozpuszczajcych si w spirytusie;
stosowany: mikanit = patki miki + klej szelakowy;
>120C zapieka si i ju nie miknie;
E21 Tworzywa termoplastyczne i termoutwardzalne
termoplastyczne (termoplasty) po podgrzaniu mona z atwoci wytarzad elementy zgodnie z
ksztatkami. Proces formowania mona przeprowadzad wielokrotnie.
termoutwardzalne (duroplasty) przy pierwszym podgrzaniu mona formowad dowolne ksztaty.
Po ostygniciu nieodwracalnie zmienia si ich struktura chemiczna, co uniemoliwia ponowne
ksztatowanie w wyniku podgrzewania.
Odpowiadajc na pytanie naleaoby uwzgldnid zawartod dwch poniszych dziaw: E22, E23.

E23 duroplasty (in. toczywa termoutwardzalne) tworzywo sztuczne

Strona

Cechy:
bdb dielektryki, dua , maa higroskopijnod, may ciar, wydajna i tania technologia, niestety niska
T P;
polietylen niehigroskopijny, odporny na sole, oleje (jakie?), miknie przy T=90C na izolacj
przewodw i kabli.
niskocinieniowy sztywny, odporny;
wysokocinieniowy mae n (?);
polichlorek winylu PCV (PVC) otrz. poprzez chlorowanie acetylenu, niepalny, odporny na
cieranie, kwasy, oleje mineralne.
twardy (winidur) pyty, rury, pojemniki akumulatorowe. Moliwa obrbka skrawaniem.
zmikczony (poliwinid) izolacje kabli i przewodw.
plexiglass nietukce szko organiczne (polimetakrylan metylu). Odgromniki wydmuchowe.
Odporny na sabe kwasy, ma du stratnod. Miknie przy T=80C.
teflon (policzterofluoroetylen) niepalny, dobry elektroizolator, odporny na chemi, szeroka TP=
200-250C; izolacje w urzdzeniach w.cz., w urzdzeniach o podwyszonej TP, naraonych na
dziaanie warunkw atmosferycznych;

26

E22 termoplasty tworzywo sztuczne

Powstaj w wyniku polikondensacji. Przy podgrzaniu nabieraj wasnoci plastycznych, mona je

ksztatowad. Jednak zachodz w tym czasie przemiany chemiczne, powodujc NIEODWRACALNE
utwardzenie materiau. Ponowne podgrzewanie nie da pierwotnego skutku.
fenolowo-formaldehydowe;
mocznikowo-formaldehydowe;
melaminowo-formaldehydowe;
anilinowo-formaldehydowe;
epoksydowe [epidian].

E24 toczywa termoutwardzalne

Czym jest? Pprodukt przemysowy zoony z:
napeniacz (w mice, wknach szklanych, mczce drzewnej; zwiksza wytrzymaod mechaniczn,
obnia cen);
ywica (nasyca i wie czstki napeniacza);
plastyfikator (zwiksza pynnod w formie i zapobiega przyleganiu do jej cian);
barwnik.
Jak na jego podstawie produkowad? Przez wyprasowywanie (wypraski) na gorco w stalowej formie
pod pras hydrauliczn.
Zastosowanie:
Osprzt instalacyjny, aparatura elektroniczna, obudowy (telefonw, telewizorw, itp.)

E25 lakiery elektroizolacyjne

Czym s? Roztwory ywic, asfaltw, olejw rolinnych.
Gdzie stosujemy? Izolacje przewodw nawojowych, lepiszcza dla tworzyw warstwowych (patrz punkt
nastpny).
Podzia:
schnce na zimno
z rozpuszczalnikiem parujcym w TO

piecowe.

chude (schnicie = proces fizyczny:

parowanie);

tuste (schnicie = proces chemiczny:

polimeryzacja bd utlenianie).

Dodatek (aby atwiej zrozumied):

Strona

E26 Materiay warstwowe i folie elektroizolacyjne

FOLIE (nonik + jakie lepiszcze)
ywice lane;
materiay warstwowe;
tekstolit;
tekstolit szklany;
ywice termoplastyczne, tamy, arkusze, izolacje uzwojeo, dielektryk kondensatorw
lignofol.
Folie elektroizolacyjne:
- polistyrenowe;
- teflonowe;
- polietylenowe.
ywice lane: (syntetyczne lub termoutwardzalne)
epoksydowe;
odlewy korpusw, obudw, elementy konstrukcyjne i elektroizolacyjne;
poliestrowe.

27

Funkcje:
pokrywajce (pokrycie bon plastyfikator + sykatyw + pigmenty - izolujc od otoczenia);
nasycajce (wypenianie porowatych dielektrykw);
klejce (lepiszcza przy produkcji materiaw warstwowych; mika, azbest).

1. Troch o napiciu
Istnieje kilka rodzajw napicia: napicia stae i przebiegi (napicia zmienne oraz ich
konkretniejsza forma przemienne).
stae:

zmienne okresowe:

Wartod skuteczna napicia sinusoidalnego (ta,

ktra ma faktyczny wpyw na
przewodnik/dielektryk, czyli ta, ktr odczytujemy
z miernikw) rwna jest:

amplituda

W sieci teoretycznie mamy napicie sinusoidalne, w praktyce jednak nakadaj si na to

sinusoid wysze harmoniczne, w efekcie czego przebieg ma ksztat w przyblieniu
przedstawiony na powyszej charakterystyce.

zmienne nieokresowe:
Przebiegu nie charakteryzuje adna okresowod, nie
jestemy w stanie obliczyd jego wartoci skutecznej (jako
staej), zmienia si ona w takt amplitudy Umax.

2. Promieniowanie wietlne
Zawiera si w granicach dugoci fali: 0, 38m 0, 78m (odpowiednio fiolet nioscy wiksz
energi i czerwieo niosca mniejsz energi).

Autor:

Strona

Prac udostpniam za free, jednak wolabym, eby nikt nie podpisywa si pod moim
wysikiem Nie odpowiadam za bdy! Owocnej nauki
Podzikowania dla:
Naszej Szefowej za materiay
Pawa oraz Artura za wskazywanie kolejnych bdw

28

Michaowski Pawe

LOG (czyli co dla szukajcych zmian):

wstpne opracowanie dziaw E15 E26;

ujednolicenie;

29

-----------do uwzgldnienia:
typy polaryzacji? dla E4
uzup. E10-E12,
zjawisko Halla

Strona

v0.73

B12, B13, B15, B18, B22, B23, C7, C8 -> rozszerzenie;

C9 -> uzupenienie;

B14 -> drobne zmiany;

v0.72

Oznaczenia -> TP, Tr, ;

C8, C9, E7, E9, E17 -> poprawki;

B9, E25 -> rozszerzenie;

B21, B22,C2, C9, E18 -> weryfikacja informacji;

kolorowanie tekstu;

drobne poprawki stylistyczne;

v0.71

Oznaczenia -> k, RK, RN, RP, S;

Oznaczenia -> fonetyczny zapis liter greckich;

Sowniczek -> indukcja remanencji, natenie

powcigajce; uporzdkowanie alfabetyczne;

B12 -> wprowadzenie kilku poprawek;

B15, B18, B21 -> drobne zmiany;

Notki -> poprawki stylistyczne;

przerzucenie (samej definicji) STE z Oznaczeo do

Sowniczka;

rozbicie jednego oznaczenia Q na 2 oddzielne pojcia;

v0.7

oznaczenia -> Bn, Br, HC;

kompletny dzia wiedzy koniecznej;

wstpne opracowanie B23, D13, D14, D15, D16;

rozszerzenie C9, D18;

zmiana nazwy pliku;

v0.63

oznaczenia -> TK, K;

sowniczek -> rezystywnod;

wstpne opracowanie B18, B21;

v0.62

Oznaczenia -> AC, DC;

Sowniczek -> grafityzacja;

opracowanie B15;
v0.61

uzupenienie Oznaczeo;

uzupenienie Sowniczka;

podzia: Wiedza konieczna Pytania uzupeniajce;

opracowanie B9, B12, B13, D18;

v.0.6

kompletny dzia C;
v.0.51

wstpne opracowanie dziaw C2-C6;

v0.5

wstpnie ukooczony dzia E;

v0.42

kosmetyczna zmiana w E5 (objanienie oznaczeo wzoru);

v0.41

porzdki z obrazami;

samorzutne przemieszczanie obrazw fixed;

v0.4
wstpne opracowanie dziaw E5 E7;
v0.3
wstpne opracowanie dziaw E8 E9;
kilka poprawek w dziale E9;
wprowadzam dodatek dla tych, ktrzy jednak nie wiedzieli
o co chodzi, gdy prof. Celioski stwierdza ale to ju na
pewno wiecie :D;
E7 w opracowaniu;
numeracja stron;
v0.2
w opracowaniu E9;
wstpne opracowanie dziaw E13 E15;
v0.1