Univerzitet u Sarajevu

Graevinski fakultet
2012 godina

Profesor:
Doc.dr Suvada Jusi dipl.ing.gra.

PREDMET

VODOSNABDJEVANJE I ODVOENJE OTPADNIH VODA

VODITELJ
PREDMETA
IFRA

Doc. dr. Suvada Jusi

STATUS

SEMESTAR

SATI NASTAVE:

P+V

3+2

ECTS

CILJEVI PREDMETA
Sticanje osnovnih znanja o snabdijevanju vodom i odvoenju otpadnih voda, uz naznake potrebe za
preradom vode (namijenjene za pie; otpadne ).

SADRAJ PREDMETA
Istorijski razvoj. Komponente i klasifikacija vodovodnih sistema. Osnove planiranja: period
planiranja, potronja i potreban kvalitet vode. Izvori snabdijevanja: pojave vode u prirodi,
karakteristike izvorita i slivnih podruja. Zahvatne graevine. Pumpna postrojenja: funkcija,
vrste, pumpne stanice. Rezervoari: funkcija, zapremina, oblici. Dovodni cjevovodi i distribuciona
mrea: osnove dimenzioniranja, cjevni materijali. Kune instalacije. Uloga stanica za obradu
vode, kao sastavnih dijelova vodovodnih sistema. Vrste otpadnih voda: upotrijebljene vode- osobine,
proraunske koliine; oborinske vode- osobine, mjerodavne oborine za dimenzioniranje kanalizacije, koeficijenti
oticaja; ostale vode. Sistemi i elementi kanalizacije: kanalizacija zgrada i dvorita; odvoenje vode sa ulica;
kanalska mrea naselja (trasiranje,osnove dimenzioniranja, materijal cijevi). Isputanje otpadnih voda u
vodoprijemnike: uslovi isputanja; uloga stanica za preiavanje, kao osnovnih dijelova kanalizacionih
sistema.

PREPORUENA LITERATURA
1.

orovi (A.).: Snabdijevanje vodom, Graevinski fakultet u Sarajevu,1989.

2.

Kurpjel (B.), orovi (A.) i Bajraktarevi- Dobran (H.): Kanalizacija (skripta za internu upotrebu, 1991- 1999.

3.
Margeta (J.): Kanalizacija naselja, Gra. fak. Sveuil. u Splitu, 1998.
Nain polaganja ispita: pismeno (usmeno), uz voenje rauna o ocjeni vjebi (programa) i o prisustvu
predavanjima.

1.

UVOD

2.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE SISTEMA SNABDIJEVANJA VODOM

3.

OSNOVE PLANIRANJA

4.

IZVORI SNABDIJEVANJA

5.

ZAHVATNE GRAEVINE

6.

PUMPNA POSTROJENJA

7.

REZERVOARI

8.

DOVOD I DISTRIBUCIJA VODE

9.

KUNE INSTALACIJE

10.

MJERENJE I UPRAVLJANJE VODOVODNIM SISTEMIMA

3

10.

TEHNIKO EKONOMSKE ANALIZE

11.

POGON I ODRAVANJE VODOVODA

12.

ZATITA OD PRIRODNIH I VJETAKI IZAZVANIH KATASTROFA

13.

PRILOZI

Skripta (stranice koje treba nauiti, od-do):

1-30; 45-70; 83-86; 103-119; 124-132; 139-148; 153-155; 161-167
+ dodatak (prezentacija)
PREIAVANJE (OBRADA) VODE NAMJENJENE ZA PIE I POTREBE INDUSTRIJE

KOMUNALNA I PROCESNA HIDROTEHNIKA

Predmet izuavanja
KOMUNALNA I PROCESNA HIDROTEHNIKA disciplina
koja obuhvata sljedee oblasti izuavanja:
Pripreme vode za pie za potrebe snabdijevanja naselja i industrije,
Snabdijevanje vodom (vodovodi),
Odvoenje otpadnih i oborinskih voda (kanalizacija),
Preradu otpadnih voda (preiavanje),
Ureenje vodnih tokova i povrina u naseljima (rijeka, potoka, jezera),

Ureenje hidrotehnikih graevina (bazeni, kupalita, veslake staze...)

KOMUNALNA I PROCESNA HIDROTEHNIKA

VODNI RESURSI U RAZLIITIM OBLICIMA

Raspoloivost vodnih resursa u razliitim oblicima

PRIRODNI (HIDROLOKI) CIKLUS

Ciklus kruenja vode

KORISNIKI (HIDROLOKI) CIKLUS

Ciklus koritenja vode

10

Promjena kvaliteta vode kao posljedica koritenja vode

11

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

p.n.e.

12

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

p.n.e.

Prvi znani zapisi o graevinama koje su koritene za dobivanje vode odnose

se na znakove bunara u hijeroglifskom pismu Mesopotamije iz 4-tog milenija
stare ere.

U EGIPTU, kod Kaira, oko 1900.godine pr.n.e. iskopan je bunar dubine 100 m,
a tri vijeka kasije na KRETI izveden je bunar iz kojeg je koritena voda za
monumentalnu palatu Knosos.

Brojne cisterne za prikupljanje kinice i vode sa izvora, izgraene su u

EGIPTU, PALESTINI, JEMENU i GRKOJ, datiraju iz 2-gog milenija stare ere.

Oko 1200.g. st.e.i kasnije u JERMENIJI graeni su zahvati zvani kanati u vidu
tunela sa blagim podunim nagibom u koji se infiltrirala podzemna voda i
zatim odvodila na povrinu terena. Iran je domovina kanata; smatra se kako
su Perzijanci gradili prve kanate 2000 godina prije negoli Rimljani akvadukte.

U doba STARE GRKE, a kasnije RIMSKE IMPERIJE ve postoje cjeloviti

sistemi za snabdijevanje vodom. Iz tog perioda sauvani su ostaci nekih
vodovoda. Na podruju naih krajeva ouvani su ostaci vie rimskih
vodovoda. Najobimniji radovi izvoeni su za vodosnabdijevanje grada RIMA.

13

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

p.n.e.

14

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

U starom EGIPTU i BABILONONIJI za transport vode koritene glinene, drvene,

a takoe olovne i mesingane cijevi, kao i naprave za dizanje vode iz bunara
(poluge sa posudom i protutegom, sline naem djermu). Sline naprave
koritene su i u drevnoj KINI.

15

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

STARI RIM je na vrhuncu moi, 300. g.p.n.e. dobivao vodu preko 11

akvedukata ukupne duine 502 km i kapaciteta 13,5 m3/s.

Na kraju dovoda, obino pred gradom, izvoeni su natkriveni bazeni iz kojih

se dalje odvodila voda pomou olovnih cijevi do potroaa.
Unutar grada stanovnici su koristili 11 javnihkupalita, 856 manjih kupalita i
1352 fontane i cisterne.
16

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

17

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

U srednjem vijeku optu dekadenciju prati propadanje ranije izgraenih

vodovoda.

Naselja se grade na uzvienjima na nepristupanim mjestima, to oteava

njihovo vodosnabdijevanje. Snabdijevanje vodom obavlja se u ogranienim
koliinama putem bunara i cisterni. Odvoenje otpadnih voda je u
potpunosti zanemareno. Posljedice takvog stanja jesu este epidemije i
zagaenje okolia.

Jedini PERZIJANCI i ARAPI izvode vee hidrotehnike graevine. Vjetine

graenje vodovoda od ARAPA preuzeli su TURCI i u vrijeme svog velikog
napredovanja te vjetine su prenijeli su i u nae krajeve.

U krajevima koji su bili pod TURSKOM vladavinom, u prvim stoljeima novog

vijeka, izvedeno je vie vodovoda za to vrijeme na zavidnom tehnikom
nivou.

18

ISTORIJSKI RAZVOJ VODOSNABDIJEVANJA

U evropskim gradovima koncentracija stanovnitva uslovila je izgradnju

centralizovanih vodovoda.
krajem XII vijeka izgraen je prvi gravitacioni vodovod u Parizu;
u XIII vijeku gradi se vodovod u Londonu;
poetkom XV vijeka i u nekim njemakim gradovima.

Do naglog uspona u komunalnoj hidrotehnici dolazi sa industrijskom

revolucijom krajem XVIII i u XIX vijeku. Ovladano je tehnikom proizvodnje
lijevano eljeznih cijevi, pumpi na parni pogon to omoguava i transport
vode pod pritiskom. Ovladano je i tehnikom buenja bunara...

Izvode se i prva postrojenja za preradu vode. Prvo filtersko postrojenje

izgraeno je 1804. u kotskoj; 1829. prvo vee postrojenje u Parizu.

U novije vrijeme vee zaenje voda zahtijeva stalno usavravanje tehnologija

prerade vode, kao i primjenu raunarske tehnike u svima fazama od
planiranja, projektovanja, te eksploatacije. Funkcionisanje sloenikih
vodovodnih sistema zahtijeva i primjenu elektronike i automatike.
19

Prvi vodovod u Sarajevu sagradio je Isa-beg Ishakovi, davne 1461. godine.

Brojne bogate Sarajlije, dobrotvori, gradili su vodovode, te je Sarajevo bilo
poznato kao grad esama, hamama, sebilja i adrvana . Ti vodovodi su bili
gravitacioni, graeni od glinenih i drvenih cijevi.

20

Austrougarske vlasti su po dolasku u Bosnu i Hercegovinu 1889.godine

izgradile vodovod "Moanica", pa moemo rei, da je tada i udaren temelj

modernom vodovodu u Sarajevu.
U ovom periodu je dovedena voda i sa Vrela Prae i Bistrice, 30-tak
kilometara udaljenih od grada. Na kraju Austro - Ugarske vladavine,
vodovodna mrea grada je iznosila oko 97 km.

21

22

ZAHVAT

PUMPNA
STANICA
(PS)

DOVODNI
CJEVOVOD
(D)
ZAHVATNI OBJEKTI
(Z)

POSTROJENJE
ZA PRIPREMU
VODE ZA PIE
(PK)

DOVODNI
CJEVOVOD
(D)

DISTRIBUCIONI
REZERVOAR
(R)

VODOVODNO
PREDUZEE
DISTRIBUCIONA
MREA
(M)

Karakteristina dispozicije sistema za snabdijevanje

23

KOMPONENTE VODOVODNOG SISTEMA

Savremeni vodovodi predstavljaju kompleksne objekte sastavljene od vie
funkcionalnih komponenata:
Zahvatni objekti (Z),
Dovodni cjevovodi (D),
Postrojenja za pripremu vode za pie (PK),

Pumpne stanice (PS),

Rezervoari (R),

Distribuciona mrea (M),

Kune instalacije.

24

Karakteristine dispozicije sistema za snabdijevanje

25

Karakteristina dispozicije sistema za snabdijevanje

26

KLASIFIKACIJE VODOVODA

Prema vrsti potroaa koji se snabdijevaju:

gradski, seoski, industrijski, vojni, gradilini.....

Prema nainu transporta vode:

gravitacioni i
pumpni sistemi,
kombinacija.

Zavisno od podruja potronje i rasporeda u prostoru:

za snabdijevanje jednog koncentrisanog potroaa,
grupni vodovodi,
regionalni.

Prema stepenu koritenja vode:

sa direktnim koritenjem i
povratnim koritenjem,

27

Industrijski vodovodi sa (a) jednostrukim i (b) povratnim

koritenjem vode (recirkulacijom) za snabdijevanje
28

KLASIFIKACIJE VODOVODA

Zavisno o kvaliteta vode, vodovodi koji zahtijevaju vodu:

kvaliteta vode za pie,
sa ogranienim zahtjevima u pogledu kvaliteta,
bez posebnih zahtjeva u pogledu kvaliteta (gaenje poara, pranje ulica).

Prema nainu snabdijevanja vodom (npr.industrije) vodovodi mogu biti:

iz gradskog sistema,

putem samostalnih (industrijskih) vodovoda,

kombinacija: iz gradskog sistema (voda za pie i sanitarne potrebe) iz

vlastitog vodovoda za tehnoloke potrebe ili za gaenje poara.

29

30

Projektiranje vodovodnih sistema se provodi za neko

PROJEKTNO RAZDOBLJE / PERIOD PLANIRANJA.

...odreuje se prema postavkama planova razvoja naselja (prostornih ili

urbanistikih) ili, u sluaju da oni ne postoje, uzimaju se u obzir faktori koji
mogu uticati na razvoj naselja (porast stanovnitva, razvoj privrede,
izgradnja saobraajnica, prirodni uslovi...).

31

...obino iznosi 20 do 25 (50) godina zavisi od intenziteta razvoja, veliine i

karaktera naselja. (za vee gradove period planiranja je vei ili manji?)
pojedini vodovodni objekti se mogu planirati na krai period (10-15 god)

bunari, rezervoari, postrojenja (izgradnja u etapama)

u duem vremenskom periodu projektuju se i grade dovodni cjevovodi, rijene

pregrade sa akumulacionim jezerima, tuneli I otvoreni kanali...(tamo gdje je

skupo i teko poveanje kapaciteta)

32

potrebe domainstava (za pie, kuhanje, higijenske i sanitarne potrebe....,

javne potrebe (potronja vode u javnim ustanovama nekomercijalnog karaktera: u

kolama, obdanitima, bolnicama...),

komunalne potrebe za pranje i polijevanje ulica, za rad fontana, zalijevanje zelenih

povrina, za gaenje poara (stavka komunalne potrebe),

komercijalnu (zanatstvo, trgovina, za vlastite potrebe vodovoda) i

industrijsku potronju tehnoloke i sanitarne porebe,

gubitke vode u sistemu.

Od ukupne koliine vode u naseljima otpada na:

potronju vode u domainstvima.........................................................30 do 50%

potronju vode za javne, komunalne i komercijalne potrebe i slino.....25 do 45%

gubitke u sistemu.................................................................................10 do 40 %
33

Tabela 1: Jedinina potronja vode u domainstvima za razne potrebe

VRSTA POTRONJE

Jedinica

Potrebna koliina
vode (l)

pie, kuhanje, umivanje, runo pranje posue

stan/dan

20 - 50

Kupanje u kadi

1 upotreba

200 - 300

Kupanje pod tuem

1 upotreba

50 - 80

Pranje rublja mainski

1 pranje

250 - 300

Pranje posua mainski

1 pranje

50

Zalivanje vrta, zelenila

po m2 za jedno
zalivanje

1,5-3,0

- krupna stoka

grlo/dan

60 - 80

- sitna stoka

grlo/dan

15 - 20

Napajanje i ienje stoke

34

35

Kao osnovni podaci kod odreivanja potronje vode za potrebe domainstava koriste se:
norma potronje vode izraena specifinom potronjom vode,
broj stanovnika .
POTRONJA VODE
je koliina (utroak) vode po pojedinim kategorijama potroaa, ili ukupno, izraena
u vremenskoj jedinici........................................................................... q(l/st,dan)
SPECIFINA POTRONJA VODE
kao norma potronja, predstavlja srednju dnevnu potronju vode po stanovniku na
dan, ostvarenu ili predvienu tokom godine........................................qsp(l/st,dan)

Na veliinu srednje potronje utie:

cijena vode
ivotne navike (standard i kultura)
kvalitet vode
privredna struktura
kontrola potronje
gubici

36

Specifina potronja vode je osnovna veliina za funkcionalno dimenzioniranje

SISTEMA VODOSNABDJEVANJA.

Specifina potronja vode ukljuuje sve vidove potronje vode u naseljima: potronju u
domainstvima, javne i komunalne potrebe, utroenu vodu od strane komercijalnih i
manjih industrijskih potroaa, kao i gubitke vode u sistemu.

Bitno je napomenuti da se kod odreivanja specifine potronje vode jasno istakne da li

je u njoj sadrana samo potronja vode za stanovnitvo ili su obuhvaeni utroci vode i za
ostale kategorije potroaa, ponajprije industrije (poljoprivrede).

O pravilnosti odreivanja specifine potronje vode ovisi i to da li e projektovani

vodovod tokom svog projektnog razdoblje zadovoljiti traene potrebe.

37

POTRONJA VODE- specifina potronja vode

Odreuje se prvenstveno na osnovu iskustva u eksploataciji postojeih vodovoda.
Orijentaciono iznosi od 150 do 500 l/s,dan (u evropkim gradovima), u nekim
gradovima SAD-a i do 1000 l/s,dan.
U veini zemalja se regulira zakonskim propisima u skladu s veliinom naselja .
vea naselja.................................500 700 l/s,dan
naselja srednje veliine................400 550 l/s,dan
seoska naselja..............................200 300 l/s,dan.

Ima trend rasta, iako, naroito u razvijenim zemljama dolazi do stagnacije, a

negdje kao posljedica tednje i drugih ekonomskih uslova, i do njenog smanjenja.

38

POTRONJA VODE- specifina potronja vode

Ovisi o stupnju sanitarno tehnike opremljenosti stanova, kvaliteti i

cijeni (naplati) utroene vode, tipu, veliini i nainu izgradnje naselja,
postojanju kanalizacije, klimatskim prilikama i sl.

39

POTRONJA VODE- broj snabdijevenih stanovnika

Planirani broj stanovnika utvruje se posebnim planovima razvoja naselja ili irih
podruja. Ovisi o lokalnim opim socijalno-ekonomskim faktorima, te vremenski nije
stabilan.
Ako takvih planova nema ili je period planiranja u tim planovima nepodudaran (krai) od
perioda planiranja vodovoda, za proraun budueg broja stanovnika koristi se
geometrijska progresija.
Sn = S0 ( 1 + p )n
gdje je:
Sn - broj (snabdijevenih) stanovnika nakon n godina [stan],
S0 - broj (snabdijevenih) stanovnika nakon n godina [stan],
p - prosjena godinja stpa porasta stanovnitva odreuje se analizom
demografskih promjena u prethodnom periodu i procjenom daljeg razvoja [%]

n - projektno razdoblje [god]

40

POTRONJA VODE- industrije

Zavisi od tehnolokog postupka proizvodnje. Voda moe da se koristi:

kao sirovina sa nepovratnim ugraivanjem u proizvode (npr. u prehramb.ind),
u procesu pripreme i obrade proizvoda (pranje, hlaenje, flotacija...).

Koliina upotrijebljene vode moe se znaajno smanjiti

primjenom recirkulacionog sistema umjesto protonog.

Vei industrijski potroai vode troe vie od 10.000m3 vode na dan. Njene potrebe vode ne
obraunavaju se preko specifine potronje za naselja sa vie od 50.000 stanovnika. Kod manjih
naselja uee industrije u ukupnoj potronji je izraenije, pa potronju industrije u cjelini treba
posmatrati izdvojeno.

Za odreene tehnoloke procese utvreni su orijentacioni normativi potronje vode po jedinici

proizvoda (TABELA 2 15.str skripte/udbenika).
Ovi podaci mogu da poslue za preliminarno sagledavanje potreba za vodom pojedinih

industrijskih i zanatskih pogona,

Pouzdaniji podaci o potrebama za vodom dobivaju se na osnovu analize potreba utvrenih

tehnolokim postupkom proizvodnje.

41

POTRONJA VODE- industrije

Tabela 2: Orijentacioni normativi potronje vode po jedinici proizvoda
PROIZVOD ili PROCES
mlijeko

Jedinica

Potrebna koliina
vode (m3)

1000 l

pivo

hl

eer: ..................bez recirkulacije

...................sa recirkulacijom

t
t

10 15
0,03

papir: ..................bez recirkulacije

...................sa recirkulacijom

t
t

50 100
25

Konzervisana hrana

10 - 30

m2

1000

tavljenje koe
Prerada vune u tkaninu

42

POTRONJA VODE varijacije potronje

Varijacije potronje vode u funkciji veliine i tipa naselja utoku dana

43

POTRONJA VODE varijacije potronje

U potronji vode javljaju se godinje, mjesene i dnevne oscilacije. Potronja vode
obino je vea u ljetnim mjesecima (Qdn,max i u jutarnjim satima Qh,max).

Varijacije potronje vode naselja u toku godine i utoku dana

Gubici vode smanjuju ekstremne vrijednosti potronje.

Industrije koje se snabdijevaju preko gradskog sistema mogu uticati na poveanje ali i smanjenje
neravnomjernosti potronje.
44

Neravnomjernost potronje predstavlja odstupanje od srednje

vrijednosti. Omjer najvee (najmanje) i srednje vrijednosti predstavlja
koeficijent neravnomjernosti.

Odnos maksimalne dnevne potronje i srednje dnevne potronje je

kd - koeficijent dnevne neravnomjernosti potronje
kd = Qdn,max / Qdn,sr

(1,1 kd 2,0)

Odnos maksimalne satne potronje i srednje satne potronje u danu

maksimalne dnevne potronje:
kh = Qh,max / Qh,sr

(1,5 kh 2,4)

45

KOEFICIJENTI NERAVNOMJERNOSTI POTRONJE

46

POTRONJA VODE varijacije potronje

U potronji vode javljaju se godinje, mjesene i dnevne oscilacije.

Srednja dnevna potronja tokom godine Qdn,sr

Maksimalna satna potronja Qh,max

najvea potronja u jednom satu u danu s najveom potronjom

Minimalna dnevna potronja Qdn,min

potronja vode u danu s najmanjom potronjom

Maksimalna dnevna potronja Qdn,max

potronja vode u danu s najveom potronjom

47

POTRONJA VODE proraun parametara potronje

Qdn,sr = S q
Qdn,max= S qmax = kd Qdn,sr

( qmax = kd q )
gdje je:
Qdn,sr
Qdn,max
S
q
qmax
kd

- srednja dnevna potronja u toku godine (m3/dan),

- maksimalna dnevna potronja u toku godine (m3/dan),
- broj snabdijevenih stanovnika,
- specifina potronja vode: potronja vode po jednom stanovniku u
jednim danu [l/stan,dan]
- maksimalna specifina potronja: potronja vode po jednom
stanovniku u danu maksimalne dnevne potronje [l/stan,dan]
- koeficijent dnevne neravnomjernosti potronje
48

POTRONJA VODE proraun parametara potronje

Qh,max = kh Qh,sr
Qh,sr = Qh,max / 24

gdje je:
Qh,sr
Qh,max
kh

- srednja asovna potronja u toku dana (m3/h ili l/s),

- maksimalna dnevna potronja u toku godine (m3/dan),
- koeficijent satne neravnomjernosti potronje

49

VODA ZA GAENJE POARA

50

VODA ZA GAENJE POARA

51

VODA ZA GAENJE POARA

52

VODA ZA GAENJE POARA

Voda koju je potrebno obezbijediti za gaenje poara koliinski je znaajna

kod malih naselja i industrijskih vodovoda. Kod veih naselja, udio te
koliine u ukupnoj potronji je neznatan (1-2% od dnevne potronje).

Zatita od poara regulirana je zakonom i Pravilnikom o tehnikim

normativima za hidrantsku mreu za gaenje poara. Propisani su zahtjevi
na izvore vode, kapacitet, protok i tlak vode u hidrantskoj mrei.

Koliina vode za gaenje poara odreuje se prema broju stanovnika i

broju vjerojatnih istovremenih poara, a iznosi od qpo = 10 do 90 l/s (Tab.3)

Pod proraunatim brojem istovremenih poara podrazumijeva se broj

poara koji mogu nastati u naseljenom mjestu u tri uzastopna sata.
Predvia se trajanje poara najmanje dva sata.

53

VODA ZA GAENJE POARA

Tabela 3: Koliine vode za gaenje poara u naseljima
Broj stanovnika u hiljadama
Jedinica

Potrebna koliina
vode (m3)

do

10

do

10

15

0d 11

do

25

15

0d 26

do

50

25

0d 51

do

100

35

od 101

do

200

50

Od 1001

do 2000

90

0d

54

VODA ZA GAENJE POARA

Hidranti su najmanjeg promjera 80 (100) mm, ugrauju se na udaljenosti

80-150 m, a dinamiki pritisak na hidrantu mora biti najmanje 2,5 bara.

Za industrijske objekte koliina vode za gaenje poara zavisi o:

stepenu otpornosti zgrade prema poaru,
kategoriji tehnolokog procesa utvrenog prema ugroenosti poarom i
zapremini objekta koji se iri.

Koliina vode po jednom poaru, prema navedenom Pravilniku, iznosi

izmeu 10 i 35 l/s.

55

56