Chemicalien Op School 2009 PDF

Chemicalin op school
Veiligheid en milieuzorg in het schoollaboratorium
23 juni 2009
Inhoudsopgave
Inleiding ................................................................................................................................................................1
Algemene informatie ............................................................................................................................................2
1
2
3
4
5
6
Herkomst en draagwijdte .........................................................................................................................2

Motivatie van de adviezen .......................................................................................................................2
Afdwingbaarheid van de adviezen ...........................................................................................................2
Fysico-chemische toestand van de chemicalin ......................................................................................3
De aanduidingen van de gevarensymbolen, de risico- en veiligheidszinnen (R- en S-zinnen).................3
Verantwoordelijkheden............................................................................................................................4
Vergunningen bij aankoop van chemicalin ........................................................................................................5

Opslag van chemicalin ........................................................................................................................................6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Compartimentering ..................................................................................................................................6
Opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen ....................................................................................8
Opslag van T en T+ stoffen .......................................................................................................................9
Opslag in het practicumlokaal of in een afzonderlijke opslagruimte? ...................................................10
Opslag van gassen ..................................................................................................................................10
Ventilatie ................................................................................................................................................11
Signalisatie ..............................................................................................................................................12
Aanvullende aandachtspunten en tips ...................................................................................................12
FAQ .........................................................................................................................................................12
Afvalbeheer ........................................................................................................................................................14
1
2
Algemeen ................................................................................................................................................14
Indeling van de laboratoriumafvalstoffen ..............................................................................................15
2.1
Afvalstoffen van huishoudelijke aard .............................................................................................15
2.2
Afvalstoffen van chemische aard ...................................................................................................15
3 Inzameling van de vaste chemische afvalstoffen ...................................................................................16
4 Inzameling van vloeibaar en opgelost afval ...........................................................................................17
4.1
Indeling van het vloeibare en opgeloste afval................................................................................17
4.2
Inzamelrecipinten .........................................................................................................................18
4.3
Inzameling van oplossingen............................................................................................................18
4.4
Organisatie......................................................................................................................................22
Aanbevelingen bij gebruik van chemicalin .......................................................................................................23
1
2
Algemene preventiemaatregelen...........................................................................................................23
Aanbevelingen bij gebruik van enkelvoudige stoffen ............................................................................24
2.1
Aluminiumpoeder ...........................................................................................................................24
2.2
Calcium ...........................................................................................................................................24
2.3
Kalium .............................................................................................................................................25
2.4
Kwik ................................................................................................................................................25
2.5
Lithium ............................................................................................................................................26
2.6
Loodpoeder ....................................................................................................................................26
2.7
Magnesiumpoeder .........................................................................................................................27
2.8
Mangaan (poeder) ..........................................................................................................................27
2.9
Natrium ...........................................................................................................................................28
2.10 Zinkpoeder ......................................................................................................................................28
2.11 Dibroom ..........................................................................................................................................29
2.12 Dichloor ..........................................................................................................................................29
2.13 Dijood .............................................................................................................................................30
2.14 Lugol-oplossing (2% KI + 1% I2) .......................................................................................................30
2.15 Fosfor (wit) .....................................................................................................................................31
2.16 Fosfor (rood) ...................................................................................................................................31
2.17 Waterstof ........................................................................................................................................31

3 Aanbevelingen per gevarenklasse (indeling volgens bijlage VI van het K.B. van 24 mei 1982) .............33
3.1
Bijtende stoffen (C in combinatie met R34 of R35) ........................................................................33
3.2
Irriterende stoffen (Xi in combinatie met R36, R37, R38, R41) ......................................................33
3.3
Sensibiliserende stoffen bij inademing (Xn in combinatie met R42)..............................................33
3.4
Sensibiliserende stoffen bij huidcontact (Xi in combinatie met R43) ............................................34
3.5
Ontplofbare stoffen (E in combinatie met R1, R2, R3) ...................................................................34
3.6
Oxiderende stoffen (O in combinatie met R7, R8, R9) ...................................................................34
3.7
Zeer licht ontvlambare stoffen (F+ in combinatie met R12) ..........................................................34
3.8
Licht ontvlambare stoffen (F in combinatie met R11, R15, R17) ...................................................35
3.9
Zeer giftige stoffen (T+ in combinatie met R26, R27, R28, R39/26/27/28)....................................35
3.10 Giftige stoffen (T in combinatie met R23, R24, R25, R39/23/24/25, R48/23/24/25) ....................36
3.11 Schadelijke stoffen (Xn in combinatie met R20, R21, R22, R65, R48/20/21/22, R68/20/21/22)...36
3.12 Carcinogene stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met R45, R49) ()() ....................................37
3.13 Carcinogene stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R40)........................................................38
3.14 Mutagene stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met R46) () ..................................................38
3.15 Mutagene stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R68) ...........................................................39
3.16 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met R60, R61) () ............39
3.17 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R62, R63) .....................40
3.18 Milieugevaarlijke stoffen (aquatisch milieu) (N in combinatie met R50, R51, R52, R53 of enkel
R52, R53) ........................................................................................................................................40
3.19 Milieugevaarlijke stoffen (niet-aquatisch milieu) (N in combinatie met R54, R55, R56, R57, R58,
R59) ................................................................................................................................................40
Gevarensymbolen, risicozinnen, veiligheidsaanbevelingen ...............................................................................41
1
2
3
Gevarensymbolen...................................................................................................................................41
R(isico)zinnen..........................................................................................................................................42
S(afety)zinnen .........................................................................................................................................46
Synoniemenlijst ..................................................................................................................................................48
Lijst met stoffen en bijbehorende codes ............................................................................................................69
1
4
5
Enkelvoudige stoffen ..............................................................................................................................69

1.1
Metalen ..........................................................................................................................................69
1.2
Niet-metalen...................................................................................................................................70
Anorganische samengestelde stoffen ....................................................................................................71
2.1
Oxiden.............................................................................................................................................71
2.2
Basen ..............................................................................................................................................72
2.3
Zuren...............................................................................................................................................73
2.4
Zouten.............................................................................................................................................73
Organische stoffen .................................................................................................................................80
3.1
Koolwaterstoffen ............................................................................................................................80
3.2
Halogeenkoolwaterstoffen .............................................................................................................82
3.3
Alcoholen en fenolen......................................................................................................................85
3.4
Ethers, aldehyden en ketonen........................................................................................................89
3.5
Carbonzuren en derivaten ..............................................................................................................91
3.6
N-verbindingen ...............................................................................................................................99
3.7
Suikers en derivaten .....................................................................................................................102
3.8
Diversen ........................................................................................................................................104
Indicatoren en testreagentia ................................................................................................................107
Opmerkingen ........................................................................................................................................112
Nuttige informatiebronnen ..............................................................................................................................114

1
2
Websites ...............................................................................................................................................114
Overige informatiebronnen..................................................................................................................115
Inleiding
Deze brochure Chemicalin op school (COS) kwam tot stand binnen de sectie Onderwijs & Opleidingen van
K.V.C.V. Als uitgangspunt mochten we gebruik maken van de gelijknamige brochure, afgewerkt door een
werkgroep van het V.V.K.S.O. in maart 1999. Deze brochure, een aanvulling bij Didactische infrastructuur
voor het onderwijs in de Natuurwetenschappen, werd nadien een eerste maal geactualiseerd in januari
2003.
Een werkgroep met vertegenwoordigers uit verschillende netten en uit zowel het secundair als het hoger
onderwijs heeft in de vernieuwde en uitgebreidere versie rekening gehouden met de recente
ontwikkelingen.
Deze werkgroep heeft rekening gehouden met de pedagogisch-didactische aspecten van de
natuurwetenschappelijke vakken in het secundair onderwijs en met de wettelijke regelgeving terzake. De
wettelijke regelgevingen hieromtrent (VLAREM, ARAB, Codex voor welzijn op het werk en diverse Koninklijke
besluiten) zijn algemeen geldend, maar toch hoofdzakelijk genspireerd op arbeidssituaties in kleine en
middelgrote ondernemingen, in onderzoekslaboratoria en in de grootindustrie. Het is dikwijls moeilijk om
deze reglementering strikt toe te passen op de specifieke situatie in de vaklokalen voor
natuurwetenschappen in het secundair onderwijs, waar een relatief klein gebruik en verbruik is van
chemicalin. Daartegenover staat echter dat het secundair onderwijs een zeer belangrijke opvoedkundige
taak heeft, nl. de eerste gestructureerde, inzichtelijke kennismaking met chemicalin, in relatie tot het
omgaan met stoffen in het dagelijkse leven. De voorbeeldfunctie van dit opvoedkundig werk in de vaklokalen
voor natuurwetenschappen werd lang onderschat en wordt nog dikwijls ondergewaardeerd. Dit blijkt o.a. uit
de beperkte financile en materile hulpmiddelen, die doorgaans beschikbaar worden gesteld voor de
verbetering van de infrastructuur, met het oog op een veiliger en milieubewuster omgaan met chemicalin
op school.
De vakoverschrijdende eindtermen milieueducatie geven aan dat het verstandig omgaan met chemicalin en
grondstoffen een belangrijk leerproces is, waarbij kennis, inzicht en vaardigheden stapsgewijs de plaats
moeten innemen van chemofobie, faalangst en onkritische en gevaarlijke omgang met stoffen. Het is in de
vaklokalen voor natuurwetenschappen dat dit leerproces ten volle tot ontplooiing kan en moet komen.
In wezen zijn alle stoffen in onze leefwereld potentieel gevaarlijk wanneer ze gebruikt worden in een
gevaarlijke dosis en/of met ongeschikt werkmateriaal. Het is daarom dat deze werkgroep haar adviezen
betreffende de aanwezigheid en het gebruik van chemicalin gekoppeld heeft aan het onderwijsniveau, de
studierichtingen, de leerdoelen en de vaardigheidsverschillen tussen leerkrachten en leerlingen. Daarom was
een belangrijke opdracht van deze werkgroep om een lijst op te maken van de chemicalin, die in de lessen
natuurwetenschappen van het secundair onderwijs, gebruikt kunnen worden. De werkgroep heeft er
adviezen aan toegevoegd over het toegelaten gebruik, de opslag en de verwerking van schoolchemicalin en
de milieuvriendelijke verwijdering van het afval.
In de revisie van 23 juni 2009 werd de paragraaf over opslag van stoffen grondig herzien en dieper
uitgewerkt.
Samenstelling van de werkgroep Chemicalin Op School:
Leo Bergmans
Anthony De Proft
Marie-Jose Janssens
Arnold Nevens
Jean Van de Weerdt
Chemicalin op school (23 juni 2009)
Ludo Brandt
Josse Derom
Marc Meeus
Heidi Schreuders
Julien Van paemel
Emile Claeys
Christiaan Goossens
Tom Mortier
Rina Thys
Marc Verhaeghe
pagina 1
Algemene informatie
1
Herkomst en draagwijdte
De aanbevelingslijst in deze brochure bevat stoffen en preparaten (mengsels, oplossingen) die nuttig geacht
worden in het kader van het onderwijs in de natuurwetenschappen (biologie, chemie, fysica,
natuurwetenschappen, wetenschappelijk werk en aanverwante vakken) in het secundair onderwijs.
Deze lijst is noch volledig, noch beperkend. Dus kunnen leerkrachten in functie van hun onderwijsdoelen
ook andere, niet vermelde chemicalin gebruiken zowel in het kader van het voorbereidend onderzoek naar
betere visualisering en experimentele ondersteuning van deze vakken, als bij didactisch verantwoorde en
goed uitgeteste en veilige demonstratieproeven en laboratoriumoefeningen.
De lijst steunt op een inventarisatie van de chemicalinvoorraden van een aantal scholen van diverse
omvang en onderwijstypes. Uit deze informatie heeft de werkgroep een selectie gemaakt van chemicalin,
die in scholen met natuurwetenschappelijk georinteerde studierichtingen aanwezig kunnen zijn ter
ondersteuning van goed en creatief experimenteel georinteerd onderwijs.
Motivatie van de adviezen
De werkgroep heeft zich bij het formuleren van de adviezen gebaseerd op

1. De kenmerken van de stoffen inzake veiligheid, gezondheid en invloed op het milieu.
2. De belangrijkheid van de stof vanuit vakdidactisch en vaktechnisch oogpunt.
3. Het al dan niet beschikbaar zijn van minder gevaarlijke of milieuschadelijke alternatieven.
Hierbij werd een gevarenschaal gehanteerd gebaseerd op de R-zinnen van de stoffen. De gevarenschaal
wordt bekomen door aan elke R-zin een waarde toe te kennen die de veiligheids- en gezondheidsgevaren
poogt te kwantificeren. De som van deze waarden voor een bepaalde stof geven dan een idee van het totale
gevaar van de stof. Daarnaast werd ook nog rekening gehouden met andere kenmerken die een invloed
kunnen hebben op het gevaar (bv. vluchtigheid van de stof) en met de milieugevaren. Stoffen die bovenaan
staan in de gevarenschaal krijgen het strengste advies.
Pas daarna werden de factoren 2 en 3 (belangrijkheid en beschikbaarheid van alternatieven ) in
beschouwing genomen. In sommige gevallen werd het advies dan ook versoepeld. Een voorbeeld is
kaliumdichromaat. Als carcinogeen van categorie 2 krijgt deze stof normaal gezien een volledig negatief
advies. Omdat het echter voor enkele experimenten in het onderwijs belangrijk is en er bovendien niet altijd
een alternatief voorhanden is, werd het advies versoepeld.
Bij het formuleren van de adviezen werd verondersteld dat de context waarin de stoffen gebruikt worden zo
gunstig mogelijk is. Onder context moet hier verstaan worden: de inrichting van de lokalen, het ter
beschikking staan van voldoende beschermings- en reddingsmiddelen en de gezondheidstoestand van de
gebruiker.
Afdwingbaarheid van de adviezen
De adviezen die hier geformuleerd worden, moeten als dusdanig genterpreteerd worden. Leerkrachten,
directies en schoolbesturen die ze negeren begaan daarom niet noodzakelijk een wettelijke overtreding. De
Wet Welzijn stelt echter wel in algemene bewoordingen dat een werkgever de risicos waaraan zijn
werknemers blootgesteld worden, moet evalueren en zoveel mogelijk beperken (ook leerlingen worden
gelijkgesteld met werknemers als ze in een praktijkles experimenten uitvoeren). Bovendien bevatten enkele
uitvoeringsbesluiten van deze wet concrete en soms strenge verplichtingen voor wie zijn werknemers laat
werken met chemicalin. Noteer in dit opzicht vooral:
pagina 2
KB van 11 maart 2002 betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van de werknemers
tegen de risicos van chemische agentia op het werk (opgenomen in de Codex over het welzijn op het
werk, Titel V)
KB van 2 december 1993 betreffende de bescherming van de werknemers tegen de risico's van
blootstelling aan kankerverwekkende en mutagene agentia op het werk (opgenomen in de Codex over het
welzijn op het werk, Titel V)
KB van 2 mei 1995 inzake moederschapsbescherming (opgenomen in de Codex over het welzijn op het
werk, Titel VIII)
KB van 3 mei 1999 betreffende de bescherming van de jongeren op het werk (opgenomen in de Codex
over het welzijn op het werk, Titel VIII)
De teksten van deze Koninklijke Besluiten, de Codex over het welzijn op het werk en de Wet Welzijn kunnen
geraadpleegd worden op de website van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal
Overleg (http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=556). In deze brochure wordt niet dieper ingegaan
op deze wetgeving.
De adviezen in deze brochure kunnen als instrument gebruikt worden om aan deze wettelijke verplichtingen
te voldoen. Ze hebben in elk geval tot doel de (praktijk)lessen wetenschappen op een zo veilig mogelijk
manier te laten verlopen zonder noemenswaardig afbreuk te doen aan het didactische aspect ervan.
In sommige gevallen kan het afwijken van de adviezen perfect verantwoord worden. We denken hierbij
bijvoorbeeld aan experimenten in het kader van een gentegreerde proef waarbij het gebruik van een stof
die hier negatief geadviseerd wordt, onontbeerlijk is. In zon gevallen is het echter noodzakelijk aan de hand
van een risicoanalyse de risicos voor de leerkrachten en leerlingen zoveel mogelijk te beperken.
Fysico-chemische toestand van de chemicalin
Tenzij anders vermeld, slaan de adviezen voor de chemicalin uitsluitend op de zuivere stoffen, dus niet op
preparaten (oplossingen, mengsels). Bevoegde leerkrachten moeten kunnen oordelen over de mogelijke
risicos verbonden aan het gebruik van min of meer geconcentreerde oplossingen.
Gassen zijn slechts exemplarisch in de tabellen opgenomen. Voor schoolgebruik wordt doorgaans
uitgegaan van gasbereidingen ter plaatse, met ofwel direct verbruik ervan in een experiment ofwel met
kortstondige opslag in een veilige gashouder. Ook kan gebruik gemaakt worden van commercieel
verkrijgbare gasflessen van kleine omvang, voorzien van de wettelijk voorgeschreven debietregelaars.
De aanduidingen van de gevarensymbolen, de risico- en

veiligheidszinnen (R- en S-zinnen)
Voor de gevarensymbolen en R- en S-codes van de stoffen en preparaten die in deze brochure vermeld
worden, hebben wij ons in eerste instantie gebaseerd op de Europese richtlijnen 67-548-EEG bijlage 1
(laatste opgenomen aanpassing: richtlijn 2004/73/EG van 29/04/2004 ATP 29) en 1999-45-EG (laatste
aanpassing: richtlijn 2006/8/EG van 23/01/2006).
Voor stoffen die niet opgenomen zijn in bijlage 1 van richtlijn 67-548-EEG hebben wij ons gebaseerd op
etiketteringsgegevens van fabrikanten van labochemicalin.
De etiketgegevens zijn gebaseerd op kenmerken van de stoffen en moeten, ongeacht de grootte van de
verpakking, altijd vermeld worden. Hierbij moet duidelijk vermeld worden dat deze gegevens geen
risicoanalyse van de stof vormen. Ze kunnen er echter wel de basis van zijn. Hierbij werd rekening gehouden
met het feit dat het omgaan met chemicalin in secundaire scholen wezenlijk verschilt met industrile
werksituaties.
pagina 3
De contacttijd met chemicalin door leerlingen en leerkrachten en de hoeveelheden waarmee gewerkt

wordt zijn doorgaans minimaal. Weliswaar zal de contacttijd bij leerkrachten natuurwetenschappen hoger
liggen dan bij leerlingen.
De leerkrachten in de natuurwetenschappen hebben daarenboven de zorg voor de eigen veiligheid en die
van hun leerlingen en een grote opvoedkundige verantwoordelijkheid betreffende het veilig en
milieubewust leren omgaan met chemicalin. Zij moeten op dit vlak een voorbeeldfunctie en een
voortrekkersrol vervullen. Dit veronderstelt dat ze zowel hun leerlingen wapenen tegen chemofobie als hen
elementaire vaardigheden aanleren in het kritisch, veilig en milieubewust omgaan met chemicalin.
Verantwoordelijkheden
De verantwoordelijkheid voor het veilig en milieubewust omgaan met chemicalin op school ligt op de
eerste plaats bij het schoolbestuur als eindverantwoordelijke voor de veiligheid en gezondheid op school. Dit
neemt niet weg dat alle leerkrachten die gebruik maken van chemicalin tijdens hun onderwijsopdracht op
school, evenals de preventieadviseur, de milieucordinatoren en de directie, strafrechtelijk verantwoordelijk
kunnen zijn, indien zij onvoorzichtig zijn en/of onvoldoende voorzorgen nemen.
Het schoolbestuur heeft de plicht de toepassing van de regelgeving inzake veiligheid en gezondheid en
milieu, en van de regels van goed vakmanschap, materieel mogelijk te maken.
Het schoolbestuur maakt daartoe gebruik van de diensten van de preventieadviseur en pleegt overleg met
het personeel (comit preventie en bescherming op het werk, vakbondsafvaardiging, lokaal
onderhandelingscomit, schoolraad).
Veiligheid en gezondheid zijn dus een zaak van velen onder cordinatie en verantwoordelijkheid van het
schoolbestuur via de directie.
Het volgen van de aanbevelingen in deze brochure ontslaat de school niet van het opvolgen van de
regelgeving in verband met het omgaan met chemicalin zoals weergegeven in de wetgeving.
pagina 4
Vergunningen bij aankoop van chemicalin

Voor sommige stoffen is het noodzakelijk dat de school een vergunning bezit om ze te kunnen aankopen of
in bezit te mogen hebben. Het KB van 12/04/1974 betreffende sommige verrichtingen i.v.m. stoffen met
hormonale, antihormonale, anabole, beta-adrenergische, anti-infectieuze, antiparasitaire en antiinflammatoire werking stelt dat iedereen die stoffen behorende tot een van deze groepen produceert,
aankoopt, in de handel brengt of bezit over een vergunning moet beschikken. De vergunningsaanvraag moet
gericht worden aan het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) ,
Eurostation II, 8ste verdieping, Victor Hortaplein 40 bus 40 te 1060 Brussel. Een aanvraagformulier kan
gedownload worden van
https://portal.health.fgov.be/portal/page?_pageid=56,512994&_dad=portal&_schema=PORTAL.
De vergunning is 5 jaar geldig en gratis.
Over welke stoffen gaat het?

De lijst van stoffen wordt door het agentschap regelmatig bijgewerkt. De producenten en leveranciers
worden van de wijzigingen op de hoogte gehouden. Bij bestelling van een product krijgt de school de vraag
een kopie van de vergunning voor te leggen. Stoffen die door scholen courant aangekocht worden en die op
de lijst voorkomen zijn kaliumjodide en salicylzuur.
Tip
Als het gaat om stoffen met een anti-infectieuze, antiparasitaire of anti-inflammatoire werking, moet bij de
vergunningsaanvraag de naam van de stof en de bestemming niet opgegeven worden. De vergunning is dan
geldig voor alle stoffen die binnen deze groepen vallen. Zo kan vermeden worden dat een nieuwe aanvraag
moet ingediend worden telkens er een stof aan deze lijst toegevoegd wordt. Kaliumjodide en salicylzuur
behoren tot een van deze groepen.
pagina 5
Opslag van chemicalin

Ook als chemicalin niet gebruikt worden, kunnen ze gevaarlijk worden. Ondoordachte opslag kan branden
explosierisicos, gezondheidsrisicos en risicos voor het milieu opleveren.
De belangrijkste preventiemaatregel inzake opslag is het beperken van de voorraad tot het strikt
noodzakelijke minimum. Chemicalin die niet gebruikt worden, moeten met het chemisch afval meegegeven
worden, zeker als er gezondheids- of veiligheidsrisicos aan verbonden zijn.
Bij de opslag van chemicalin moet er aandacht besteed worden aan volgende punten die hierna verder
behandeld worden:
compartimentering
opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen
opslag van T en T+ stoffen
opslag van gassen
ventilatie
signalisatie
speciale maatregelen bij opslag van chemicalin in het labo
Compartimentering
Wettelijke basis: Vlarem II Art. 5.17.1

Vlarem II Art. 5.17.1.6 legt minimale scheidingsafstanden op tussen stoffen van verschillende
gevaarcategorien. Hoewel deze afstandsregels niet van toepassing zijn op opslagplaatsen voor laboratoria
en op opslagplaatsen voor beperkte hoeveelheden gevaarlijke stoffen1, leren ze ons wel welke stoffen we
best uit elkaar houden. Daarom geven we de afstandsregels hierna ter illustratie weer.
T/T+
Xn/N
Xi
P1/P2
P3/P4
F-spont
F-water
Voor vloeistoffen (afstanden in meter):
T/T+
Xn/N
Xi
10
10
10
10
10
P1/P2
10
P3/P4
F-spont
F-water
10
10
Legende:
T/T+, :
hoofdeigenschap van de stof, zoals

aangeduid met het gevarensymbool
op het etiket; bij meerdere
eigenschappen is dit doorgaans het
eerste gevarensymbool
P1/P2:
licht ontvlambare en ontvlambare

vloeistoffen (vlampunt 55 C)
(etiket: R12 (F+), R11 (F) of R10)
P2/P3:
brandbare vloeistoffen (vlampunt

tussen 56 en 250 C)
F-spont:
F-water:
spontaan ontvlambare stoffen (bv:

witte fosfor)
stoffen die in contact met water
ontvlambare gassen vormen (bv:
natrium)
Maximaal 25 liter (kg) per verpakking en maximaal 5000 liter (kg) per opslagplaats (Vlarem 1, rubriek 17.4)
pagina 6
Voor vaste stoffen zijn de afstanden kleiner maar bij gezamenlijke opslag van vloeistoffen en vaste stoffen
moet de tabel voor vloeistoffen gebruikt worden.
Maar deze afstandsregels zijn dus niet van toepassing op opslagplaatsen voor laboratoria en op
opslagplaatsen voor beperkte hoeveelheden gevaarlijke stoffen maar Vlarem 2 stelt in artikel 5.17.1.5 wel:
Onverminderd verdere bepalingen dienen de nodige voorzorgsmaatregelen getroffen te worden om te
vermijden dat producten met elkaar in contact komen waarbij:
1 gevaarlijke chemische reacties kunnen plaatsvinden;
2 producten met elkaar kunnen reageren onder vorming van schadelijke of gevaarlijke gassen en dampen;
3 producten samen ontploffingen en/of branden kunnen veroorzaken.
Ook bij de opslag van labochemicalin moeten wij dus aandacht hebben voor een minimale scheiding tussen
de verschillende gevaarcategorien.
F-spont
F-water
P3/P4
P1/P2
Xi
Xn/N
T/T+
Uit de Vlarem-tabellen kunnen we voor laboratoria volgend vereenvoudigd schema afleiden:
of R10
T/T+
Xn/N
Xi
P1/P2
of R10
P3/P4
F-spont
F-water
pagina 7
maximaal gescheiden opslag

E-stoffen: in afzonderlijke metalen kast of container;
F-spont/F-water: idem (tip: plaats de recipinten in een bak of recipint met fijn droog zand);
O-stoffen: zo ver mogelijk van voorgaande categorien en van brandbare en (licht) ontvlambare
stoffen;
speciale aandacht voor perchloraten in het bijzonder: in een bak of recipint met fijn droog
zand.
(Licht) ontvlambare stoffen voldoende verwijderd van voorgaande categorien en van T/T+-stoffen.
Voor al deze categorien afzonderlijke lekbakken2 voorzien.
minimale scheiding
Afzonderlijke lekbakken2 voorzien voor C en T/T+-vloeistoffen. Zuren en basen beschikken over
afzonderlijke lekbakken.
Wij adviseren om zuren en basen afzonderlijk en goed geventileerd op te slaan. In elk geval moeten
gescheiden lekbakken2 voorzien worden.
geen scheiding nodig
Een voorbeeld van gescheiden opslag wordt hieronder afgebeeld:
overige stoffen
P1/P2/P3/P4
overige stoffen
overige stoffen
P1/P2/P3/P4
overige stoffen
F-spont / F-water
T/T+
zuren
basen
overige stoffen
perchloraten
Opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen
Wettelijke basis: ARAB Art. 52

KB 13/3/1998 (opslag van (zeer) licht ontvlambare en brandbare
vloeistoffen)
Vlarem II Art. 5.17.3.9
Als het totale volume aan (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen (F/F+) kleiner is dan 50
liter zijn er geen specifieke vereisten voorzien aan het opslaglokaal. Eenmaal deze
grens bereikt, moeten deze vloeistoffen opgeslagen worden in een lokaal van groep 1.
Dit is een lokaal dat aan strenge veiligheidseisen inzake brandweerstand en
evacuatiemogelijkheden voldoet. We gaan hier niet in op de details van deze eisen
2
Lekbakken moeten minimaal de inhoud van het grootste recipint kunnen opvangen en minimaal 10% van de inhoud van alle
recipinten samen (voor zover de recipinten minder dan 220 liter inhoudsvermogen hebben (Vlarem 2 art. 4.1.7.2). Als flessen in
de lekbak geplaatst worden, moet rekening gehouden worden met een verlies aan nuttige inhoud. De lekbakken moeten bestand
zijn tegen de vloeistoffen die erin terecht kunnen komen.
pagina 8
omdat ze uitgebreid en zeer technisch zijn en bovendien afhangen van de ouderdom van het gebouw. We
verwijzen naar artikel 52 van het ARAB voor meer details. Ook de plaatselijke brandweer kan hierbij het
nodige advies geven (de school is trouwens verplicht om het advies van de brandweer in te winnen en te
volgen).
Hierbij kan nog vermeld worden dat een brandwerende veiligheidskast gezien kan worden als een lokaal van
groep 1.
Artikel 52.8.4 van het ARAB stelt dat de hoeveelheden ontvlambare vloeistoffen en gassen die zich in de
werkplaatsen bevinden, moeten beperkt worden tot het strikte minimum. Onder strikt minimum moet hier
verstaan worden de hoeveelheid die gelijk die het dagverbruik niet noemenswaardig overschrijdt. Dit
betekent dus m.a.w. dat de opslagruimte voor (zeer licht) ontvlambare stoffen zich buiten het lokaal moet
bevinden. Alternatief is een brandveiligheidskast in het practicumlokaal vermits die als een afzonderlijk
lokaal beschouwd mag worden3.
Let er ook op (licht) ontvlambare vloeistoffen nooit op te slaan in de buurt van een uitgang of vluchtweg.
Ook bij het bewaren van (licht) ontvlambare vloeistoffen in een
koelkast moeten de nodige voorzorgsmaatregelen genomen worden.
Het is immers altijd mogelijk dat zich in de koelkast een explosieve
atmosfeer ontwikkelt (als bv. een fles breekt of onvoldoende
afgesloten wordt). Gewone koelkasten hebben intern een
thermostaat en een lampje dat vonken kan veroorzaken en dus een
explosie veroorzaken. Sla dus (licht) ontvlambare vloeistoffen enkel
op in een vonkvrije koelkast!
Art 52.8 van het ARAB stelt dat in laboratoria glazen recipinten voor (licht) ontvlambare vloeistoffen
toegelaten zijn tot een maximum inhoud van 3 liter. Daarboven moeten onbreekbare recipinten gebruikt
worden.
(Licht) ontvlambare vloeistoffen moeten opgeslagen worden in gesloten recipinten en beschermd tegen
warmtestraling (bv. zonnestraling). De ruimte waarin deze stoffen opgeslagen worden, moet voldoende
geventileerd zijn om een explosieve atmosfeer te vermijden.
Samengevat:
50 liter of mr (licht) ontvlambare vloeistoffen in voorraad: opslag in een lokaal van groep I of een
brandwerende veiligheidskast.
Niet mr dan de dagelijks gebruikte hoeveelheid (licht) ontvlambare vloeistoffen in het practicumlokaal.
(Licht) ontvlambare vloeistoffen enkel in een vonkvrije koelkast.
(Licht) ontvlambare vloeistoffen nooit opslaan bij een uitgang of in een vluchtweg.
Maximum inhoud van glazen recipinten voor (licht) ontvlambare vloeistoffen: 3 liter.
Opslag in gesloten recipinten, beschermd tegen warmtestraling.
Opslagruimte voldoende geventileerd.
Lekbakken voorzien voor alle vloeistoffen.
Opslag van T en T+ stoffen
Wettelijke basis: ARAB Art. 723bis19

ARAB Art. 52
ARAB Art. 723bis19 somt een aantal zeer giftige stoffen op die verplicht achter slot moeten bewaard
worden. Het gaat hierbij bijna uitsluitend om stoffen die normalerwijze niet in een schoollabo van een
secundaire school voorkomen. Wij bevelen echter aan om lle T en T+ stoffen4 achter slot te bewaren.
3
4
Brandveiligheidskasten die dateren van na 1 januari 2006 moeten voldoen aan de norm EN14470-1
T/T+ stoffen zijn niet enkel stoffen die accuut giftig zijn. Hiertoe behoren ook de chronisch giftige stoffen waaronder de CMRstoffen (carcinogenen, mutagenen en stoffen die giftig zijn voor de reproductie categorien 1 en 2)
pagina 9
Achter slot betekent dat de ruimte waar deze stoffen opgeslagen worden enkel toegankelijk is voor
bevoegde personen. Dit kan een afgesloten lokaal zijn of afgesloten kasten. Dit laatste is noodzakelijk als het
lokaal zelf ook toegankelijk is voor niet-bevoegde personen. Bevoegde personen zijn personen die voldoende
opleiding gekregen hebben om het gebruik en de gevaren van deze stoffen te kennen.
Artikel 52.8.4 van het ARAB verbiedt het opslaan van giftige vloeistoffen en gassen in het labo. Enkel de
dagelijks gebruikte hoeveelheid mag er aanwezig zijn.
Samengevat:
Alle T en T+ stoffen achter slot. Enkel bevoegde personen beschikken over een sleutel.
Opslag van T en T+ vloeistoffen en -gassen in een afzonderlijk gesloten opslaglokaal.
Opslag in het practicumlokaal of in een afzonderlijke opslagruimte?
Zoals hierboven al gemeld is het verboden volgende stoffen in het labo of het leslokaal op te slaan:
(zeer licht) ontvlambare vloeistoffen en gassen
giftige vloeistoffen en gassen.
Enkel de hoeveelheden die dagelijks gebruikt worden mogen in het labo of het leslokaal aanwezig zijn.
Het is echter wel mogelijk deze stoffen op te bergen in een brandveiligheidskast met zelfsluitende deuren
vermits die als een afzonderlijk lokaal mogen beschouwd wordt. Giftige en ontvlambare stoffen in eenzelfde
kast onderbrengen is niet verboden maar ook niet ideaal (zie Compartimentering). Plaats ze in elk geval op
verschillende schappen en voorzie afzonderlijke lekbakken voor de giftige en ontvlambare vloeistoffen. In
dat geval moet de kast ook op slot.
Bedenk ook dat er reglementering bestaat over de plaatsing van veiligheidskasten, hun maximale capaciteit,
het maximum aantal per oppervlakte-eenheid en voldoende mechanische ventilatie. Dit hangt af van het
type kast.
Voor alle andere stoffen bestaat er geen verbod tot opslag in het practicumlokaal. Houd echter wel rekening
met het volgende:
Voldoende ventilatie, vooral ook omdat het hier om ruimtes gaat waar permanent personeel en
leerlingen aanwezig is (zie ook de paragraaf over ventilatie);
Voorkomen dat leerlingen tijdelijk niet onder toezicht in het lokaal verblijven (bv. tijdens leswisselingen)
of als het lokaal occasioneel ook andere lessen dan lessen wetenschappen doorgaan (dus met personeel
dat niet bevoegd is om met chemicalin te werken) moet overwogen worden om alle producten in
kasten onder te brengen die op slot gedaan worden. Een risicoanalyse moet uitwijzen of dit
noodzakelijk is.
Opslag van gassen
Wettelijke basis: Vlarem II

ARAB Art. 52
Artikel 5.16.5 van Vlarem II somt de eisen op die gesteld worden aan de
opslagplaatsen van gasrecipinten. Er worden minimale afstanden tussen
recipinten van de verschillende gevarengroepen voorgeschreven.
Aan de gesloten opslagplaatsen worden volgende eisen opgelegd:
De vloer moet uit een weerstand biedend en ondoordringbaar materiaal zijn en
mag geen openingen of geulen bevatten.
Bovendien geldt bij gassen van de 1e groep, dat het dak gebouwd moet zijn uit
een onbrandbaar materiaal en slechts 20% mag bestaan uit een doorschijnend
pagina 10
en zelfdovend materiaal.
Niet toegelaten in kelders, noch onder of boven bewoonde lokalen
Volledig uit onbrandbaar materiaal.
Bij gassen van de 1e groep geldt bovendien dat de wanden vervaardigd moeten zijn uit een brandwerend
materiaal (bijv. 10 cm beton of 15 cm metselwerk of een alternatief met een equivalente vuurweerstand).
Deuren gaan naar buiten open.
Vensters hebben vaste ramen uit gewapend glas.
Veiligheidsschermen reiken tot aan de zoldering of hebben een minimum hoogte van 3 meter en steken
ten minste 1 meter boven de recipinten uit.
Doelmatig geventileerd (elk afzonderlijk compartiment); openingen voorzien van traliewerk of roosters.
Verwarming alleen door middel van vloeistof, stoom of hermetische elektrische apparaten.
Verlichting conform AREI voor zone 2.
Rook- en vuurverbod aan de ingang zichtbaar maken.
De gasflessen worden aan de wand vastgemaakt met een ketting.
ARAB 52.8.4 verbiedt de opslag van ontvlambare en giftige gassen in het labo. Enkel de dagelijks nodige
hoeveelheid is toegelaten.
Ventilatie
Wettelijke basis: KB 11/3/2002 Chemische agentia

Art. 18, 2 stelt dat collectieve beschermingsmaatregelen waaronder ventilatie aan de bron noodzakelijk zijn
als andere maatregelen om het vrijkomen van chemische agentia die de gezondheid en veiligheid in gevaar
kunnen brengen, niet voldoen.
Schadelijke of gevaarlijke dampen kunnen vrijkomen bij werkproceds maar ook door de aanwezigheid van
een voorraad chemicalin in een lokaal. Een trekkasten is een voorbeeld van ventilatieuitrusting die gebruikt
wordt voor het afzuigen van schadelijke en gevaarlijke dampen bij werkproceds (experimenten).
Of er bijkomende ventilatie moet voorzien worden om dampen te verwijderen die vrijkomen door opslag
van producten, hangt van verschillende factoren afzoalsaard en hoeveelheid van de opgeslagen producten
en aanwezigheid van natuurlijke ventilatie. De geur in een lokaal kan een aanwijzing zijn maar geen sluitend
bewijs. In feite kunnen enkel metingen van concentraties van gevaarlijke dampen uitsluitsel geven.
Enkele aandachtspunten:
Voorzie voldoende natuurlijke ventilatie in het lokaal (roosters aan verschillende zijden van het lokaal
waardoor een permanente luchtstroom ontstaat). Meestal volstaat dit.
Ventileer steeds rechtstreeks naar de buitenlucht.
Als natuurlijke ventilatie niet kan of volstaat, moet er kunstmatige ventilatie voorzien worden. Het is dan
best de dampen zo dicht mogelijk bij de bron af te zuigen (kasten voorzien van ventilatie).
Bij opslag van chemicalin in les- en praktijklokalen zal er meer aandacht aan ventilatie moeten besteed
worden vermits de blootstellingstijd en frequentie hier veel groter is dan in een afzonderlijk
opslaglokaal.
pagina 11
Signalisatie
Op toegangsdeuren van de opslagplaatsen en op de kasten moet de nodige signalisatie aangebracht worden.

Hieronder enkele voorbeelden die van toepassing zijn bij opslag van chemicalin.
gevarenpictogrammen
Tip: gebruik enkel de pictogrammen die de belangrijkste gevaren signaleren. Het laatste pictogram
(uitroepteken) drukt een algemeen gevaar uit en kan meerdere van de pictogrammen ervoor vervangen.
verbodspictogrammen
gebodspictogrammen
Bovenstaande pictogrammen kunnen gedownload worden van de website www.gevaarlijkestoffen.be

(klik op de volgende link om het bestand met pictogrammen onmiddellijk te downloaden:
http://www.gevaarlijkestoffen.be/download/Signalisatiepictogrammen.doc).
Aanvullende aandachtspunten en tips
Alle chemicalin in goed afgesloten verpakkingen bewaren.

Voorzie schappen van een opstaande rand om het afglijden van flessen te voorkomen
Opslag van dibroom: plaats de recipint in een omhullende recipint met natriumthiosulfaat.
FAQ
1. Is het verplicht zuren en basen in een geventileerde zuurbestendige kast op te bergen?

Er is geen enkel reglement dat dit gebiedt. Uit de compartimenteringsregels van Art. 5.17.1.6 van
Vlarem II kunnen we ook niet afleiden dat strenge voorzorgsmaatregelen moeten genomen worden om
corrosieve stoffen in labos afzonderlijk op te slaan.
Wel is het zo dat sommige corrosieve vloeistoffen dampen kunnen afgeven die verpakkingen van andere
chemicalin en constructie-elementen van het lokaal kunnen aantasten. Voorzie daarom voldoende
ventilatie. Een zuurkast met afzuiging kan hiervoor een hulpmiddel zijn maar is niet verplicht.
2. Is het verplicht (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen in een brandveiligheidskast op te slaan?
Een brandveiligheidskast kan beschouwd worden als een afzonderlijk compartiment van groep 1. In
volgende gevallen kan ze nuttig zijn om dergelijk compartiment te vervangen:
pagina 12
o Voor opslag van hoeveelheden (zeer) licht ontvlambare stoffen 50 liter ter vervanging van het in dat
geval verplichte lokaal van groep 1).
o Voor opslag van (zeer) licht ontvlambare stoffen in het labo zelf (wat anders verboden is).
Een brandveiligheidskast die in gebruik is genomen na 1 januari 2006 moet voldoen aan de norm
EN14470-1. Naargelang de brandweerstand worden er eisen gesteld aan de maximale inhoud, de plaats
en het maximaal aantal kasten dat in het lokaal mag geplaatst worden. Meer informatie over
brandveiligheidskasten kan gevonden op de websites van de meeste fabrikanten.
3. Is het verplicht lekbakken te plaatsen onder recipinten met chemicalin?
Artikel 4.1.7.2 van Vlarem 2 legt inderdaad deze verplichting op. De opvangbakken
moeten bestand zijn tegen de chemicalin die erin geplaatst worden. Voor zover
de recipinten kleiner zijn dan 220 liter moeten de opvangbakken minimaal de
inhoud van de grootste recipint kunnen opvangen en minimaal 10% van de
inhoud van alle recipinten samen. Houd er wel rekening mee dat als recipinten
in de opvangbakken zelf geplaatst worden, de nuttige inhoud verminderd wordt.
In de lekbakken mogen nooit vloeistoffen kunnen samenkomen die onderling
gevaarlijke reacties veroorzaken.
Verder moeten de nodige maatregelen genomen worden om te voorkomen dat bluswater dat met
gevaarlijke chemicalin verontreinigd is, in de bodem of riolering terecht kan komen. Deze maatregelen
moeten genomen worden in overleg met de plaatselijke brandweer (artikel 4.1.7.4 ).
4. Moeten lokalen en opslagplaatsen voorzien worden van deuren met verhoogde brandweerstand?
Opslagplaatsen van groep 1 ( 50 liter licht ontvlambare vloeistoffen) moeten voorzien worden van
zelfsluitende deuren met een weerstand tegen brand van minstens uur die openen in de vluchtrichting
(ARAB art. 52.3.3.3 en art. 52.5.12).
De lokale brandweer kan strengere verplichtingen opleggen.
pagina 13
Afvalbeheer
1
Algemeen
Het Vlaams Reglement voor Afvalvoorkoming en -beheer, kortweg VLAREA, beschouwt alle
laboratoriumafvalstoffen als gevaarlijk afval. Dit afval dient bijgevolg ook zo behandeld te worden, wat
betekent dat men manipulaties van deze stoffen met grote omzichtigheid dient uit te voeren en dat men
moet vermijden dat deze stoffen in het natuurlijk leefmilieu worden gebracht.
Verwijdering van afvalstoffen is economisch en ecologisch gezien een dure aangelegenheid. Afvalpreventie
moet daarom prioritair zijn ten opzichte van de verwijdering van afval.
VOORKOMEN IS BETER DAN GENEZEN.
Bij preventie van afval in het labo wordt daarom best gedacht aan:
het beperken van de hoeveelheden te gebruiken chemicalin, bv. door het maken van een gepaste
hoeveelheid van een oplossing;
het reduceren van de schaalgrootte, bv. door reacties op microschaal uit te voeren;
het wijzigen van methodes, labo-oefeningen, bv. door andere en minder schadelijke stoffen te
gebruiken.
Uit veiligheids- en milieuoverwegingen is het aangewezen om met het afval zo weinig mogelijk handelingen
uit te voeren en het onmiddellijk bij de juiste fractie te voegen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan
het niet meer toepassen van een vroeger gesuggereerde methode voor het verwijderen van
metaalverbindingen uit oplossingen door ze neer te slaan met sulfiden of op andere wijze. Deze extra
behandeling vergroot immers de hoeveelheid afval en dus ook de kost ervan.
Ook het vervoer van afvalstoffen wordt geregeld via het Afvalstoffendecreet en het uitvoeringsbesluit
VLAREA. Het vervoer van afvalstoffen gegenereerd op een school is uitsluitend voorbehouden aan een door
de Vlaamse Regering erkende overbrenger. De afvalstoffen mogen dus in geen geval op eigen houtje
getransporteerd worden.
pagina 14
Indeling van de laboratoriumafvalstoffen
Afvalstoffen die in een laboratorium ontstaan, kunnen als volgt ingedeeld worden:
afvalstoffen die als huishoudelijke afvalstoffen verwijderd kunnen worden;

afvalstoffen die als gevaarlijk afval beschouwd moeten worden.
Niet opgenomen in dit bestand zijn de radioactieve (afval-)stoffen. Zie daarvoor het tekstbestand
Radioactieve producten in scholen. Het afvoeren van radioactieve stoffen kan uitsluitend gebeuren via de
Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen (www.niras.be).
2.1 Afvalstoffen van huishoudelijke aard

Onder de afvalstoffen die als huishoudelijke afval kunnen verwijderd worden, onderscheiden we
onderstaande stoffen.
Glas
Afval van glas bewaar je best in een afzonderlijke glasbak die leeggemaakt kan worden in een
glascontainer.
Het glas mag niet met chemicalin verontreinigd zijn. Indien je lege glazen productflessen via deze
fractie wenst te verwijderen, moet je het veiligheidsetiket verwijderen en moeten deze flessen
uitgespoeld worden. De wasvloeistof kan dan bij de juiste vloeibare afvalfractie worden gevoegd (zie
verder). Vanuit milieuoogpunt is het soms beter het verontreinigde glas als dusdanig te verwijderen, en
het spoelen van flessen enkel voor makkelijk te reinigen flessen voor te behouden. Sommige flessen die
vluchtige producten bevatten zoals bijvoorbeeld alcohol of aceton dient men niet te spoelen.
Papier
Papier verzamel je in een afzonderlijke papierbak die kan geledigd worden in een papiercontainer. Met
chemicalin verontreinigd papier mag uiteraard niet bij deze fractie worden gevoegd.
PMD
Plastiek, metaal en drankverpakkingen verzamelt men, indien mogelijk, in een afzonderlijke fractie die
kan geledigd worden in een container bestemd voor PMD.
GFT
Groente-, fruit- en tuinafval dat in het laboratorium gebruikt werd en niet verontreinigd is met
chemicalin verzamel je, indien mogelijk, in een afzonderlijke fractie. Deze fractie kan op school in een
compostvat of wormenbak gecomposteerd worden. Bij afwezigheid van dergelijke voorziening kan ze bij
het restafval worden gevoegd.
Restafval
Alle andere afvalstoffen van huishoudelijke aard, die niet bij vorige fracties kunnen gevoegd worden en
niet met chemicalin verontreinigd zijn, kunnen bij het restafval worden gevoegd.
2.2 Afvalstoffen van chemische aard

Bij de afvalstoffen die met chemicalin verontreinigd zijn of afvalchemicalin die als gevaarlijk afval
beschouwd kunnen worden, wordt onderscheid gemaakt tussen vaste en vloeibare afvalstoffen. De
inzameling van deze fracties wordt verder uitvoerig besproken.
pagina 15
Inzameling van de vaste chemische afvalstoffen

Verontreinigd glas
Glas dat met chemicalin verontreinigd is, kan niet bij het gewone glasafval worden gevoegd, maar dient
verzameld te worden als een afzonderlijke fractie.
Voorbeelden: recipinten die nog moeilijk proper te krijgen zijn en lege, onzuivere productflessen.
Metalen
Metalen die gebruikt werden in het laboratorium, kunnen best gerecupereerd worden om te gebruiken
voor andere toepassingen.
Vaste chemicalin
Chemicalin in poedervorm of in kristallijne toestand zijn meestal moeilijk te recupereren en worden
best verwijderd, net als de onzuivere chemicalin die niet langer voor gebruik geschikt zijn. Dit vast afval
verzamel je best in een afzonderlijke container (lege fles) met duidelijke etikettering om het dan af te
voeren via een erkende ophaaldienst. Omwille van bepaalde eigenschappen kan het gevaarlijk zijn deze
vaste stoffen samen met andere stoffen in eenzelfde recipint te bewaren.
Indien de school zuivere chemicalin (vast of vloeibaar) niet langer wenst op te slaan omdat ze
bijvoorbeeld niet meer nuttig, te gevaarlijk of te giftig zijn, worden ze best afgevoerd in de
oorspronkelijke verpakking met duidelijk etiket.
Beperkte hoeveelheden neerslagen in suspensie kunnen het best verwijderd worden via het vloeibaar
laboratoriumafval (zie verder).
Overig vast afval
Filtreerresten, residuen, verontreinigde doeken of met chemicalin verontreinigd (filtreer-)papier dienen
te worden verzameld in een daartoe te voorziene recipint. Ze kunnen afgevoerd worden via een
erkende ophaaldienst.
pagina 16
Inzameling van vloeibaar en opgelost afval
De vloeibare en opgeloste chemische laboratoriumafvalstoffen vormen veruit de grootste deel van het afval
dat in het laboratorium voorkomt.
Onder deze afvalstoffen beschouwen we de afvalstoffen die van een louter chemische aard zijn. Vloeibare
afvalstromen van klinische, (micro)biologische of biotechnologische laboratoria waar bijvoorbeeld
pathogene of genetisch gemodificeerde organismen, bloed of radioactief materiaal in het afvalwater kunnen
voorkomen vallen hier niet onder. Sommige vloeibare afvalstoffen van deze labos, die analoog kunnen zijn
aan diegene die voorkomen in de scheikundige labos, kunnen ook onder deze categorie vallen.
De hieronder weergegeven procedure is onderwerp geweest van het PRESTI 5-project Verantwoorde
inzameling van vloeibare laboratoriumafvalstoffen en werd in 2008 in Vlaanderen verspreid met de steun
van het Vlaamse Gewest binnen het PRESTI 5-programma.
De procedure staat ook als een apart Word-bestand op deze cd-rom, zodat ze op de leest van de eigen
school kan geschoeid worden. Ook andere documenten die bij deze procedure horen, staan apart op de cdrom.
De documenten kunnen ook op de KVCV-website gedownload worden.
4.1 Indeling van het vloeibare en opgeloste afval

De hieronder weergegeven indeling is de meest gangbare indeling van vloeibaar en opgelost chemische
afval. Het zijn deze fracties die de meeste afvalverwerkers aanvaarden. Er is in dit bestand ook rekening
gehouden met de verwerkingskost van bepaalde afvalfracties. Zo is bijvoorbeeld de afvoer van kwikhoudend
afval zeer duur. Deze kost kan laag gehouden worden door het Hg-houdend afval apart in te zamelen in
plaats van het bij een andere fractie te voegen.
Hetzelfde kan gezegd worden van de gehalogeneerde solventen.
Kwikhoudend afval
Hieronder beschouwen we metallisch kwik en oplossingen van kwikzouten.
Solventafval
Onder solventen worden in deze procedure de organische verbindingen en organische oplosmiddelen
beschouwd die bij kamertemperatuur vloeibaar zijn.
Mengsels van organische oplosmiddelen met water worden hier als solvent beschouwd als het mengsel
< 50 % water bevat.
Hieronder onderscheiden we:
o gehalogeneerde solventen
o niet-gehalogeneerde solventen
Solventen worden beschouwd als gehalogeneerd als het halogeengehalte > 1%.
In water opgelost afval

Hiermee bedoelen we oplossingen van organische en anorganische verbindingen in water, met
uitzondering van oplossingen met kwikzouten.
Mengsels van water met organische oplosmiddelen worden als water beschouwd als het mengsel > 50 %
water bevat.
Hieronder onderscheiden we:
o zure waterige afvalstoffen
o neutrale en basische waterige afvalstoffen
Bijzondere vloeibare afvalstoffen
Onder deze afvalstoffen worden de vloeibare afvalstoffen verstaan, waarvan mogelijke gevaarlijke en
oncontroleerbare reacties met overige ingezamelde afvalstoffen een veiligheidsprobleem kunnen
veroorzaken.
pagina 17
4.2 Inzamelrecipinten
Alle inzamelrecipinten voor vloeibare laboratoriumafvalstoffen zijn voorzien van een duidelijk etiket en van
een kleurencode.
BLAUW
GROEN
GEEL
ZWART
WIT
kwikhoudende afvalstoffen
gehalogeneerde solventen
niet-gehalogeneerde solventen
neutrale en basische waterige afvalstoffen
zure waterige afvalstoffen
Voor de inzameling van vloeibare afvalstoffen in het laboratorium worden best inzamelrecipinten voorzien
die niet te groot zijn en die voorzien zijn van een grote ingietopening. Het voorbeeld in figuur 1 is uiterst
geschikt en is ook voorzien van een ontluchtingsventiel, zodat bij eventuele gasvorming geen overdruk
ontstaat. Deze recipinten zijn handig wanneer je volle recipinten in een groter (aangeleverd door de
ophaler en voorzien van dezelfde kleurcode) of andere verzamelrecipint dient over te gieten.
Figuur 1 Inzamelrecipint van 5 liter
Figuur 2 Voorbeeldetiket
Uiteraard kunnen ook andere recipinten zoals lege voorraadbidons van 5 liter gebruikt worden die voorzien
worden van een etiket en een duidelijke kleurcode. Het is handig om dan de recipint te voorzien van een
trechter. Het is wel nodig om na te gaan of de recipint geschikt is voor het bevatten van de voorziene
afvalstoffen. Schroef de dop van de recipint nooit volledig dicht, zodat er geen overdruk kan ontstaan of
boor een minuscuul gaatje in de dop. Volle bidons kunnen naar het verzamelpunt gebracht worden waar ze
gestockeerd worden in een grotere drum of in een polybox, die extra bescherming biedt bij eventuele
lekken.
4.3 Inzameling van oplossingen

Inzameling van kwikhoudende afval
Metallisch kwik en thermometerkwik

Omdat dit ook vloeistoffen zijn, worden ze hieronder ingedeeld.
Deze fractie moet steeds in een gesloten recipint naar het centrale verzamelpunt gebracht worden.
Deze fractie mag in geen geval bij de oplossingen van kwikzouten gevoegd worden.
Aangezien het gebruik van kwikthermometers in de nabije toekomst door de Europese reglementering
verboden zal worden, is het alvast aan te raden over te schakelen naar alcoholthermometers.
Oplossingen van kwikzouten
Deze fractie wordt ingezameld in een recipint van 5 liter, met een duidelijke etikettering
KWIKHOUDENDE AFVAL en met de kleurcode BLAUW.
pagina 18
Inzameling van solventen

Solventen dienen altijd ingezameld te worden!
Niet-gehalogeneerde solventen worden ingezameld in een recipint met een duidelijke etikettering
ORGANISCHE AFVALSTOFFEN, met de kleurcode GEEL.
Gehalogeneerde solventen worden ingezameld in een recipint met een duidelijke etikettering
ORGANISCHE GEHALOGENEERDE AFVALSTOFFEN, met kleurcode GROEN.
Inzameling van waterige laboratoriumafvalstoffen

Onder waterige oplossingen wordt verstaan:
oplossingen van organische en anorganische verbindingen in water met uitzondering van de kwikhoudende
afvalstoffen.
De inzameling van waterige laboratoriumafvalstoffen is gebaseerd op het gebruik van WaterGevarenKlassecodes. Elk product heeft een WGK-code. Deze codes geven het gevaar van het product voor het waterig
milieu aan:
WGK = 0: onschadelijk
WGK = 1: gematigd schadelijk
WGK = 2: schadelijk
WGK = 3: zeer schadelijk
Deze codes staan vermeld op productlijsten die in de laboratoria aanwezig moeten zijn. Dit is onontbeerlijk
voor de werking van deze inzamelprocedure.
De codes zijn op deze cd-rom terug te vinden in de lijst van adviezen over chemische producten.
Als algemene richtlijn kan er gesteld worden dat waterige afvalstoffen met een
WGK = 0 : verwijderen via de gootsteen
WGK = 1 < 0,5 mol/l: verwijderen via de gootsteen
WGK = 2 < 20 mg/l : verwijderen via de gootsteen
WGK = 3 : steeds inzamelen, naspoelen en inzamelen
WGK = 3* : steeds inzamelen, naspoelen en inzamelen
Voor oplossingen en mengsels met verschillende producten nemen we steeds de hoogste WGK-code.
WGK 3* wordt gegeven aan een stof met nog onbekende WGK-code en dus volgens het
zorgvuldigheidsprincipe steeds ingezameld.
Recipinten die oplossingen bevatten met WGK 3- of 3*-stoffen moeten bij voorkeur nagespoeld worden
met oplosmiddel, waarbij dit dan ook bij de juiste afvalfractie wordt gevoegd.
Voor tal van verschillende oplossingen werd nagegaan of bij verwijdering via de gootsteen de reglementaire
basismilieukwaliteitsnormen niet werden overschreden. Hierbij werd uitgegaan van zowel een laag als een
hoog afvalwaterdebiet zodat dit voor de meeste scholen van toepassing is. De voorgestelde
concentratiegrenzen zijn bekomen door berekening.
Indien uit metingen van het afvalwater blijkt dat de concentratiegrenzen te streng of te soepel zijn, kunnen
deze steeds aangepast worden.
De concentratiegrenzen zijn echter absoluut te hanteren. Dat wil zeggen dat men geen oplossingen mag
verdunnen tot ze onder de concentratiegrens vallen. De totale hoeveelheid stof vermindert dan namelijk
niet, en hierdoor wordt zuiver drinkwater verontreinigd.
pagina 19
De basische en neutrale waterige afvalfractie wordt ingezameld in recipinten van 5 liter, met een duidelijke
etikettering: NEUTRALE EN BASISCHE AFVALFRACTIE en met een kleurcode ZWART.
De zure afvalfractie wordt ingezameld in recipinten van 5 liter, met een duidelijke etikettering: ZURE
AFVALFRACTIE en met een kleurcode WIT
OPMERKINGEN:
Ammoniak: steeds bij zure waterige afvalstoffen gieten. Op die manier vindt een neutralisatie plaats en
is er geen geurhinder.
Natrium: resten natriummetaal moeten terug in de productverpakking gebracht worden. Indien dit niet
mogelijk is, behandelen met ethanol tot het natrium is weggereageerd en bij de neutrale en basische
waterige afvalstoffen gieten.
Hypochlorieten: steeds bij de basen gieten om chloorgasontwikkeling te voorkomen.
Inzameling van bijzondere vloeibare laboratoriumafvalstoffen

Bijzondere vloeibare afvalstoffen worden uit veiligheidsoverwegingen niet bij de vorige vloeibare
afvalstromen gebracht. Ze worden in een aparte recipint afgevoerd naar het verzamelpunt met duidelijke
etikettering (met eventueel vermelding van de mogelijke risicos).
Stroomdiagram
Het stroomdiagram Verwijdering van vloeibare chemische laboratoriumafvalstoffen geeft de inzameling
van de vloeibare laboratoriumafvalstoffen schematisch weer. Dit stroomdiagram dient in het labo duidelijk
aanwezig te zijn in de nabijheid van de inzamelrecipinten, samen met een lijst waarop de WGK-codes
vermeld staan.
pagina 20
VERWIJDERING VAN VLOEIBARE CHEMISCHE AFVALSTOFFEN
pagina 21
4.4 Organisatie
Een aparte locatie waar de verschillende afvalfracties kunnen geplaatst worden, is meestal nodig en kan
verbonden zijn aan verschillende reglementeringen, zoals Vlarem en eisen van de brandweer. De
milieuverantwoordelijke van de school zal moeten nagaan of deze reglementeringen gevolgd worden.
De milieuverantwoordelijke moet tevens zorgen dat er steeds voldoende afvalrecipinten voorradig zijn, en
dat deze voorzien zijn van de juiste etikettering. De milieuverantwoordelijke zal ook de volle afvaldrums
klaar maken voor transport. Hij moet er ook voor zorgen dat de leerkrachten op een veilige manier de
inzamelrecipinten kunnen leegmaken of deze op een bepaalde plaats veilig kunnen stockeren. Hij moet de
volle afvalrecipinten op regelmatige tijdstippen laten afvoeren door een erkend afvaloverbrenger.
In verband met de vloeibare chemische laboratoriumafvalstoffen verdient het aanbeveling dat de grotere
afvaldrums analoge kleurcodes hebben, zoals die ook terug te vinden zijn op de kleine laboinzamelrecipinten. Zo kunnen vergissingen worden vermeden. Om de grote afvaldrums veilig te kunnen
verplaatsen mogen deze nooit voor meer dan 90 % gevuld worden. Het vloeistofniveau in de afvaldrum kan
bepaald worden door middel van een peilstok die aanwezig is of visueel, door erin te kijken m.b.v. een
zaklamp.
Om een inzamelsysteem naar behoren te doen functioneren, moet men meer doen dan enkel een papieren
versie ter beschikking stellen. Verschillende maatregelen dienen genomen te worden om het systeem ingang
te doen vinden. Hierbij kan men denken aan bijvoorbeeld de bekendmaking van het systeem, ook bij de
leerlingen/studenten, het gebruik van een gepaste signalisatie of andere maatregelen die van school tot
school verschillend kunnen zijn.
pagina 22
Aanbevelingen bij gebruik van chemicalin

1
Algemene preventiemaatregelen
Van alle gevaarlijke producten die op school aanwezig zijn, zijn er veiligheidsinformatiebladen aanwezig.
De veiligheidsinformatiebladen zijn aanwezig in het laboratorium en beschikbaar voor personeel en
leerlingen (eventueel elektronisch)
Bij bestelling van een nieuwe stof wordt aan de leverancier het bijhorende veiligheidsinformatieblad
gevraagd (eventueel elektronisch).
De verpakking van de producten is conform aan de wetgeving (KB s van 24/05/1982 en 11/01/1993 tot
regeling van de indeling, de verpakking en het kenmerken van gevaarlijke stoffen en preparaten met het
oog op het op de markt brengen of het gebruik ervan).
Het product is getiketteerd conform de hierboven vermelde KBs.
Oplossingen die gedurende langere tijd bewaard worden, worden eveneens voorzien van een wettelijk
veiligheidsetiket.
De experimenten worden uitgevoerd met zo klein mogelijke hoeveelheden.
Er wordt zoveel mogelijk met verdunde oplossingen gewerkt. Gebruik geconcentreerde oplossingen enkel
als dat cht noodzakelijk is.
Bij het evalueren van de risicos wordt rekening gehouden met de ervaring die de leerlingen hebben met
het omgaan en uitvoeren van experimenten met gevaarlijke stoffen en preparaten.
De leerlingen worden schriftelijk en mondeling genformeerd over de gevaren van de stoffen die ze
gebruiken en de veiligheidsmaatregelen die ze dienen te nemen. Deze instructies worden bij voorkeur
gentegreerd in de practicumnotas.
Er wordt op toegezien dat de leerlingen de betekenis van de gevarensymbolen kennen (verplichte
leerstof).
De leerlingen krijgen telkens de nodige richtlijnen over de afvalverwijdering.
Leerlingen dragen bij het werken met gevaarlijke stoffen en preparaten beschermkledij en een
veiligheidsbril. Dit wordt niet meer expliciet vermeld bij de risicoanalyse per stof.
Leerlingen proeven nooit van een stof.
Het lokaal moet ingericht zijn om veilig met gevaarlijke stoffen en preparaten te kunnen werken. Zonder
hierop in detail te kunnen ingaan, betekent dit ondermeer dat het lokaal moet uitgerust zijn met
voldoende trekkasten, brandblusmiddelen en EHBO-voorzieningen (verbanddoos, oogspoelfonteinen of flessen, ).
pagina 23
Aanbevelingen bij gebruik van enkelvoudige stoffen
2.1 Aluminiumpoeder
niet gestabiliseerd (pyrofoor)
Etikettering
F; R 15-17; S 7/8-43
gestabiliseerd
Etikettering
R 10-15; S 7/8-43
Preventiemaatregelen
Opslag en verpakking
Enkel de gestabiliseerde vorm in voorraad
Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen
Waterdichte verpakking
Behandeling van het product

Poeder niet verstuiven in de buurt van een open vlam
Blusmiddel
D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal)
Nooit blussen met CO2 of water!
Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product.
2.2 Calcium
Etikettering
F; R 15; S 8-24/25-43
Waterdichte verpakking

Bij reacties met water altijd met kleine hoeveelheden werken
Collectieve beschermingsmiddelen
Reacties met water in een trekkast uitvoeren
Blusmiddel
pagina 24
2.3 Kalium
Etikettering
F;C; R 14/15-34; S 5-8-45
Minimale hoeveelheden in voorraad

Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is
Bewaren onder petroleum of vloeibare paraffine
Dubbele verpakking van het product (buitenste recipint open, in onbreekbaar materiaal en met droog
zand vullen)

Geen water in de buurt van de recipint
Leerkracht verdeelt de stof aan de leerlingen in minimale hoeveelheden
Afvalverwerking
Kleine hoeveelheden afval worden vernietigd met propanol of butanol. Afval in het vat neutrale en
basische afvalfractie
Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm
Extra persoonlijke beschermingsmiddelen

Rubberen handschoenen, bestand tegen alkalische oplossingen
Blusmiddel
2.4 Kwik
Etikettering
T;N; R 23-33-50/53; S 7-45-60-61
Opslag in een gesloten, geventileerde kast
Luchtdichte verpakking

Leerlingen werken nooit met dit product, tenzij in een gesloten systeem
Steeds een opruimingsset voor kwikresten in de buurt
Zoek alternatieven voor proeven met kwik
pagina 25
Afvalverwerking
In afzonderlijke goed gesloten afvalcontainer (zelfde voorwaarden als opslag product) (tip: bewaar
kwikresten onder water)
Behandeling van het product in een trekkast

Ademhalingsbescherming indien onvoldoende afzuiging (filter Hg-P3)
2.5 Lithium
Etikettering
F;C; R 14/15-34; S 8-43-45

zand vullen)

Werken met kleine hoeveelheden

Blusmiddel
D-poederblusser, keukenzout of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal)
2.6 Loodpoeder
Etikettering
T; R 61-62-20/22-33; S 53 37 45
pagina 26
Lood in poedervorm bij voorkeur uit de school laten verwijderen.

Verboden voor zwangere vrouwen
2.7 Magnesiumpoeder
niet gestabiliseerd (pyrofoor)
Etikettering
F; R 15-17; S 7/8-43
gestabiliseerd of magnesiumkrullen (-lint)

Etikettering
F; R 11-15; S 7/8-43
Bij vernieuwing voorraad de gestabiliseerde vorm bestellen
Niet gestabiliseerd (pyrofoor) poeder verwijderen

Nooit rechtstreeks in de vlam kijken bij verbranding van het metaal
Blusmiddel
2.8 Mangaan (poeder)

Etikettering
Xn; R 48/20; S 24/25
Poeder behandelen in een trekkast

Ademhalingsbescherming bij behandeling van poeder indien onvoldoende afzuiging (P3-stofmasker)
pagina 27
2.9 Natrium
Etikettering
F;C; R 14/15-34; S 5-8-43-45

zand vullen)

Leerkracht verdeelt de stof aan de leerlingen in minimale hoeveelheden
Afvalverwerking
Kleine hoeveelheden afval worden vernietigd met ethanol. Afval in het vat neutrale en basische
afvalfractie

Blusmiddel
2.10 Zinkpoeder
pyrofoor
Etikettering
F; R 15-17; S 7/8-43
gestabiliseerd
Etikettering
R 10-15; S 7/8-43
Pyrofoor zinkpoeder verwijderen
pagina 28

Blusmiddel
2.11 Dibroom
Onverdund
Etikettering
T+;C;N; R 26-35-50; S 7/9-26-45-61
Broomwater (verzadigd, 3,5 % bij 20 C)

Etikettering
T;N; R 23-36/37/38-51; S 26-45-61
Opslag in een corrosievrije kast met opvangbak
Dubbele verpakking van het product (buitenste recipint onbreekbaar en gevuld met natriumthiosulfaat)

Koop, indien mogelijk, de waterige oplossing aan
Leerlingen gaan niet om met het zuivere product, enkel met een waterige oplossing
Steeds een thiosulfaatoplossing in de buurt
Afvalverwerking
Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing.

Rubberen handschoenen, bestand tegen inwerking van halogenen
Ademhalingsbescherming indien onvoldoende afzuiging (aangepaste gasfilter)
2.12 Dichloor
Gas
Etikettering
T;N; R 23-36/37/38-50; S 9-45-61
pagina 29
Chloorwater (verzadigd: 0,73 % bij 0C)

Etikettering
R 52; S 61
Zuiver product niet in voorraad
Waterige oplossingen in een corrosievrije kast

Chloorbereidingen:
o gesloten, lekvrije opstelling
o steeds minimale hoeveelheden bereiden
Afvalverwerking
Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing. Afval in het vat neutrale en basische afvalfractie

Rubberen handschoenen, bestand tegen inwerking van halogenen
2.13 Dijood
Etikettering
Xn;N; R 20/21-50; S 23-25-61
2.14 Lugol-oplossing (2% KI + 1% I2)

Etikettering
R 52; S 61
Behandeling van het zuivere product in een trekkast

Rubberen handschoenen
Afvalverwerking
Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing. Afval in het vat neutrale en basische afvalfractie
pagina 30
2.15 Fosfor (wit)

Etikettering
F;T+;C;N; R 17-26/28-35-50; S 5-26-38-45-61

Dubbele en vloeistofdichte verpakking van het product (buitenste pot in onbreekbaar materiaal)
Regelmatig het waterpeil nakijken en desnoods bijvullen met water

Zoek naar alternatieven voor dit product
Steeds water in de buurt
Leerlingen werken nooit met dit product

Blusmiddel
Poeder- of schuimblusser
Nooit blussen met CO2
2.16 Fosfor (rood)

Etikettering
F;N; R 11-16-50; S 7-43-61
Blusmiddel
Poeder- of schuimblusser
Nooit blussen met CO2
2.17 Waterstof
Etikettering
F+; R 12; S 9-16-33
pagina 31
Drukflessen steeds in een afzonderlijk lokaal dat branden explosievrij afgesloten is van de rest van het
gebouw
Flessen beveiligd tegen vallen (zie ook Opslag van gassen, pagina Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.

Fles nooit openen zonder ontspanner
Transport van het gas langs druk- en brandbestendige leidingen
Waterstofbereidingen:
o gesloten, lekvrije opstelling
o steeds minimale hoeveelheden bereiden
o geen open vlam of vonkverwekkende toestellen in de buurt
Bij waterstofbereidingen behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm
Blusmiddel
ABC-poederblusser (bron van het gas steeds afsluiten vr het blussen)
pagina 32
Aanbevelingen per gevarenklasse

(indeling volgens bijlage VI van het K.B. van 24 mei 1982)
3.1 Bijtende stoffen (C in combinatie met R34 of R35)

Voorbeelden
Geconcentreerde organische en anorganische zuren en basen
Opslag van vloeistoffen in een corrosievrije kast met opvangbak
Verdeling in kleine recipinten voor gebruik door de leerlingen

Geconcentreerde oplossingen van zuren en basen niet mengen
Geconcentreerde oplossing aan water toevoegen om te verdunnen, nooit andersom
Leerlingen bij voorkeur met verdunde oplossingen laten werken (de ervaring van de leerlingen speelt hier
een belangrijke rol)
Vluchtige stoffen steeds in een trekkast manipuleren

Rubberen handschoenen bij manipulatie van zuivere stof of geconcentreerde oplossing
3.2 Irriterende stoffen (Xi in combinatie met R36, R37, R38, R41)
Voorbeeld
calciumchloride, natriumcarbonaat, zinksulfaat
R37-stoffen die vluchtig zijn in een trekkast manipuleren

Rubberen handschoenen bij manipulatie van R38-stoffen
3.3 Sensibiliserende stoffen bij inademing (Xn in combinatie met R42)

Voorbeeld
ammoniumperoxodisulfaat, ftaalzuuranhydride, pepsine
vluchtige stoffen in een trekkast manipuleren
pagina 33
3.4 Sensibiliserende stoffen bij huidcontact (Xi in combinatie met R43)

Voorbeeld
methylmethacrylaat, sulfanilzuur
3.5 Ontplofbare stoffen (E in combinatie met R1, R2, R3)

Voorbeeld
benzoylperoxide, picrinezuur
Producten met R3 aanduiding laten verwijderen

Producten met R1 aanduiding steeds vochtig houden
Slechts kleine hoeveelheden in voorraad
Opslag in een ruimte of kast met voldoende brandweerstand

Gebruik indien mogelijk alternatieve producten
Steeds kleine hoeveelheden gebruiken
Manipulatie van het product steeds in een trekkast achter veiligheidsscherm
3.6 Oxiderende stoffen (O in combinatie met R7, R8, R9)

Voorbeeld
kaliumchloraat, kaliumpermanganaat, natriumjodaat, nitraten
Opslag gescheiden van (zeer licht) ontvlambare stoffen

Bij voorkeur verdunde oplossingen gebruiken
3.7 Zeer licht ontvlambare stoffen (F+ in combinatie met R12)

Voorbeeld
aceetaldehyd, diethylether, n-pentaan
pagina 34
Indien mogelijk alternatieven gebruiken
Opslag in een koele geventileerde ruimte of kast met voldoende brandweerstand.
Nooit opslaan in een koelkast die niet vonkvrij is

Met kleine hoeveelheden werken
Steeds een gepast blusmiddel in de buurt hebben
Open vuur of vonken in de omgeving vermijden
3.8 Licht ontvlambare stoffen (F in combinatie met R11, R15, R17)

Voorbeeld
aceton, ethanol, petroleumbenzine (petroleumether), alkali- en aardalkalimetalen
Opslag van de voorraad in een geventileerde ruimte of kast met voldoende brandweerstand
Slechts kleine hoeveelheden in het laboratorium zelf aanwezig
Nooit opslaan in een koelkast die niet vonkvrij is
Stoffen met R15 waterdicht verpakken en nooit in de buurt van waterige oplossingen opslaan

Met kleine hoeveelheden werken
Steeds een gepast blusmiddel in de buurt hebben
Open vuur of vonken in de omgeving vermijden
Proeven waarbij R15-producten in contact komen met water steeds in de trekkast achter gesloten scherm
3.9 Zeer giftige stoffen (T+ in combinatie met R26, R27, R28, R39/26/27/28)
Voorbeeld
Kwikverbindingen, m-dinitrobenzeen, fosfortrichloride
R39/26/27/28 stoffen laten verwijderen

Gebruik indien mogelijk alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen
Achter slot bewaren

Leerlingen werken niet met deze stoffen (uitz.: kaliumdichromaatoplossing, 3de graad)
Steeds minimale hoeveelheden gebruiken
Behandeling van de stoffen met R26 steeds in de trekkast
pagina 35

Rubberen handschoenen bij manipulatie van stoffen met R27
Bij behandeling van verstuivende poeders: P3-stofmasker indien onvoldoende afzuiging
3.10 Giftige stoffen (T in combinatie met R23, R24, R25, R39/23/24/25,

R48/23/24/25)
Voorbeeld
Fenol, kaliumfluoride, methanol
Gebruik indien mogelijk alternatieve stoffen, vooral voor R39/23/24-stoffen en laat deze stoffen
verwijderen
Achter slot bewaren

Leerlingen werken bij voorkeur niet met deze stoffen
Behandeling van de stoffen met R23 in de trekkast

3.11 Schadelijke stoffen (Xn in combinatie met R20, R21, R22, R65, R48/20/21/22,
R68/20/21/22)
Voorbeeld
aceetaldehyd, ammoniumchloride, kopersulfaat
Behandeling van de stoffen met R20 steeds in de trekkast

pagina 36
3.12 Carcinogene stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met R45, R49) (5)(6)

T, R45
Voorbeeld
Arseenverbindingen, benzeen, kaliumbromaat, thioaceetamide, chromaten en dichromaten
Behoudens een paar uitzonderingen (kaliumchromaat en dichromaat, aardolie, autobenzine: enkel voor
demonstratie) worden deze stoffen best verwijderd.
Voor de genoemde uitzonderingen gelden volgende regels:
Achter slot bewaren

Leerlingen werken enkel met verdunde oplossingen van deze stoffen
Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders in de trekkast

T, R49
Voorbeeld
cadmiumsulfaat, kobalt(II)chloride, kobalt(II)sulfaat, nikkeloxide
5
Het onderscheid tussen de categorien voor carcinogene stoffen kan kort als volgt omschreven worden:
categorie 1
Stoffen waarvan bekend is dat zij voor de mens kankerverwekkend zijn. Er is voldoende bewijs voor een oorzakelijk verband
tussen blootstelling van de mens aan een stof en ontwikkeling van kanker.
categorie 2
Stoffen die dienen te worden beschouwd als kankerverwekkend voor de mens. Er is voldoende bewijs voor een sterk vermoeden
dat blootstelling van de mens aan een stof kan leiden tot de ontwikkeling van kanker, meestal op grond van geschikte langdurige
dierproeven en/of andere ter zake dienende informatie.
categorie 3
Stoffen die in verband met hun mogelijk kankerverwekkende eigenschappen reden geven tot bezorgdheid voor de mens maar
waarvan de effecten door een tekort aan informatie niet voldoende kunnen worden bepaald. Er zijn aanwijzingen op grond van
geschikte dierproeven, maar deze zijn niet voldoende voor indeling van de stof in categorie 2.
Voor een meer gedetailleerde omschrijving kunnen wij o.m. verwijzen naar bijlage VI van het KB van 24 mei 1982 houdende
reglementering van het in de handel brengen van stoffen die gevaarlijk kunnen zijn voor de mens of voor zijn leefmilieu.
Voor carcinogene stoffen van categorie 1 en 2 moet de werkgever, overeenkomstig Titel V, Hoofdstuk II, Afdeling 1 van de CODEX
strikte voorzorgsmaatregelen nemen. Artikel 5 stelt dat de werkgever in eerste instantie moet overwegen het product of procd
te vervangen. Als dit niet mogelijk is, moeten andere preventiemaatregelen genomen worden om blootstelling te vermijden.
pagina 37

Achter slot bewaren

Leerlingen werken enkel met oplossingen van deze stoffen
Demonstratie-experimenten enkel met oplossingen van deze stoffen
Behandeling van het vaste product steeds in de trekkast

P3-stofmasker indien onvoldoende afzuiging
3.13 Carcinogene stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R40)

Voorbeeld
chloroform (7), aceetaldehyd, formaldehyd, thioureum
Gebruik, indien mogelijk, alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen


3.14 Mutagene stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met R46) (8)

Voorbeeld
kaliumchromaat, kaliumdichromaat, cadmiumchloride
Gebruik, indien mogelijk, alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen
Achter slot bewaren
Hoewel chloroform volgens het KB van 11 januari 1993 niet ingedeeld wordt bij de carcinogene stoffen van categorie 1 of 2, is het
opgenomen in bijlage I bij Titel V, Hoofdstuk II, Afdeling 1 van de CODEX en moeten de preventiemaatregelen, opgesomd in deze
afdeling toegepast worden (zie voetnoot bij carcinogene stoffen categorien 1 en 2)
8
De criteria voor indeling in categorien bij mutagene stoffen zijn gelijklopend met die voor carcinogene stoffen (zie voetnoot bij
carcinogene stoffen).
pagina 38

Steeds kleine hoeveelheden gebruiken

3.15 Mutagene stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R68)

Voorbeeld
hydrochinon, pyrogallol
Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders steeds in de trekkast

3.16 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 1 en 2 (T in combinatie met

R60, R61) (9)
Voorbeeld
lood en loodverbindingen
Achter slot bewaren

leerlingen werken niet met R60-stoffen
zwangere vrouwen werken niet met R61-stoffen

9
De criteria voor indeling in categorien bij teratogene stoffen zijn gelijklopend met die voor carcinogene stoffen (zie voetnoot bij
carcinogene stoffen).
pagina 39
3.17 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 3 (Xn in combinatie met R62,
R63)
Voorbeeld
n-hexaan, kongorood
zwangere vrouwen werken niet met R63-stoffen
vervang n-hexaan door minder schadelijke (cyclo-)alkanen (bv. n-pentaan, n-heptaan)

3.18 Milieugevaarlijke stoffen (aquatisch milieu) (N in combinatie met R50, R51,

R52, R53 of enkel R52, R53)
Voorbeeld
ammoniak, dijood, kwikverbindingen, loodverbindingen en vele andere stoffen
Afval van deze stoffen nooit via de gootsteen verwijderen
Afval van deze stoffen door een erkende afvalophaler laten verwijderen
3.19 Milieugevaarlijke stoffen (niet-aquatisch milieu) (N in combinatie met R54,

R55, R56, R57, R58, R59)
Voorbeeld
tetrachloormethaan, 1,1,1-trichloorethaan
Afval van deze stoffen door een erkende afvalophaler laten verwijderen
pagina 40
Gevarensymbolen, risicozinnen, veiligheidsaanbevelingen

1
Gevarensymbolen
T+
zeer giftig
T
giftig
Xn
schadelijk
Xi
irriterend
C
corrosief
F+
zeer licht ontvlambaar
F
licht ontvlambaar
O
oxiderend
E
ontplofbaar
N
milieugevaarlijk
pagina 41
R1
R2
R3
R4
R5
R6
R7
R8
R9
R10
R11
R12
R14
R15
R16
R17
R18
R19
R20
R21
R22
R23
R24
R25
R26
R27
R28
R29
R30
R31
R32
R33
R34
R35
R36
R37
R38
R39
R40
R41
R42
R(isico)zinnen
In droge toestand ontplofbaar.

Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken.
Ernstig ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken.
Vormt met metalen zeer gemakkelijk ontplofbare verbindingen.
Ontploffingsgevaar door verwarming.
Ontplofbaar met en zonder lucht.
Kan brand veroorzaken.
Bevordert de ontbranding van brandbare stoffen.
Ontploffingsgevaar bij menging met brandbare stoffen.
Ontvlambaar.
Licht ontvlambaar.
Zeer licht ontvlambaar.
Reageert heftig met water.
Vormt zeer licht ontvlambaar gas in contact met water.
Ontploffingsgevaar bij menging met oxiderende stoffen.
Spontaan ontvlambaar in lucht.
Kan bij gebruik een ontvlambaar of ontplofbaar damp-luchtmengsel vormen.
Kan ontplofbare peroxiden vormen.
Schadelijk bij inademing.
Schadelijk bij aanraking met de huid.
Schadelijk bij opname door de mond.
Giftig bij inademing.
Giftig bij aanraking met de huid.
Giftig bij opname door de mond.
Zeer giftig bij inademing.
Zeer giftig bij aanraking met de huid.
Zeer giftig bij opname door de mond.
Vormt giftig gas in contact met water.
Kan bij gebruik licht ontvlambaar worden.
Vormt giftige gassen in contact met zuren.
Vormt zeer giftige gassen in contact met zuren.
Gevaar voor cumulatieve effecten.
Veroorzaakt brandwonden.
Veroorzaakt ernstige brandwonden.
Irriterend voor de ogen.
Irriterend voor de ademhalingswegen.
Irriterend voor de huid.
Gevaar voor ernstige onherstelbare effecten.
Carcinogene effecten zijn niet uitgesloten.
Gevaar voor ernstig oogletsel.
Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing.
pagina 42
R43
Kan overgevoeligheid veroorzaken bij aanraking met de huid.
R44
Ontploffingsgevaar bij verwarming in afgesloten toestand.
R45
Kan kanker veroorzaken.
R46
Kan erfelijke genetische schade veroorzaken.
R48
Gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling.
R49
Kan kanker veroorzaken bij inademing.
R50
Zeer giftig voor in het water levende organismen.
R51
Giftig voor in het water levende organismen.
R52
Schadelijk voor in het water levende organismen.
R53
Kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken.
R54
Giftig voor planten.
R55
Giftig voor dieren.
R56
Giftig voor bodemorganismen.
R57
Giftig voor bijen.
R58
Kan in het milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken.
R59
Gevaarlijk voor de ozonlaag.
R60
Kan de vruchtbaarheid schaden.
R61
Kan het ongeboren kind schaden.
R62
Mogelijk gevaar voor verminderde vruchtbaarheid.
R63
Mogelijk gevaar voor beschadiging van het ongeboren kind.
R64
Kan schadelijk zijn via de borstvoeding.
R65
Schadelijk: kan longschade veroorzaken na verslikken.
R66
Herhaalde blootstelling kan een droge of een gebarsten huid veroorzaken.
R67
Dampen kunnen slaperigheid en duizeligheid veroorzaken.
R68
Onherstelbare effecten zijn niet uitgesloten.
R14/15
Reageert heftig met water en vormt daarbij zeer licht ontvlambaar gas.
R15/29
Vormt giftig en zeer licht ontvlambaar gas in contact met water.
R20/21
Schadelijk bij inademing of aanraking met de huid.
R20/21/22
Schadelijk bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid.
R20/22
Schadelijk bij inademing of opname door de mond.
R21/22
Schadelijk bij aanraking met de huid of bij opname door de mond.
R23/24
Giftig bij inademing of bij aanraking met de huid.
R23/24/25
Giftig bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid.
R23/25
Giftig bij inademing of opname door de mond.
R24/25
Giftig bij aanraking met de huid of bij opname door de mond.
R26/27
Zeer giftig bij inademing of bij aanraking met de huid.
R26/27/28
Zeer giftig bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid.
R26/28
Zeer giftig bij inademing of opname door de mond.
R27/28
Zeer giftig bij aanraking met de huid of bij opname door de mond.
R36/37
Irriterend voor de ogen en de ademhalingswegen.
R36/37/38
Irriterend voor de ogen, de ademhalingswegen en de huid.
R36/38
Irriterend voor de ogen en de huid.
R37/38
Irriterend voor de ademhalingswegen en de huid.
R39/23
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing.
R39/23/24
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of aanraking met de huid.
R39/23/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing, aanraking met de huid of
pagina 43
opname door de mond.

R39/23/25
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of bij opname door de
mond.
R39/24
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid.
R39/24/25
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid of bij opname
door de mond.
R39/25
Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij opname door de mond.
R39/26
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing.
R39/26/27
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of aanraking met de
huid.
R39/26/27/28 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing, aanraking met de huid
of opname door de mond.
R39/26/28
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of bij opname door de
mond.
R39/27
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid.
R39/27/28
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid of bij
opname door de mond.
R39/28
Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij opname door de mond.
R42/43
Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing of contact met de huid.
R48/20
Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door
inademing.
R48/20/21
inademing of aanraking met de huid.
R48/20/21/22 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door
inademing, aanraking met de huid of opname langs de mond.
R48/20/22
inademing of opname langs de mond.
R48/21
aanraking met de huid.
R48/21/22
aanraking met de huid of opname langs de mond.
R48/22
opname langs de mond.
R48/23
Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door
inademing.
R48/23/24
inademing of aanraking met de huid.
R48/23/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door
inademing, aanraking met de huid of opname langs de mond.
R48/23/25
inademing of opname langs de mond.
R48/24
aanraking met de huid.
R48/24/25
aanraking met de huid of opname langs de mond.
R48/25
pagina 44
opname langs de mond.

R50/53
Zeer giftig voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange
termijn schadelijke effecten veroorzaken.
R51/53
Giftig voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange termijn
schadelijke effecten veroorzaken.
R52/53
Schadelijk voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange
termijn schadelijke effecten veroorzaken.
R68/20
Schadelijk: bij inademing zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten.
R68/20/21
Schadelijk: bij inademing of aanraking met de huid zijn onherstelbare effecten niet
uitgesloten.
R68/20/21/22 Schadelijk: bij inademing, aanraking met de huid of opname door de mond zijn onherstelbare
effecten niet uitgesloten.
R68/20/22
Schadelijk: bij inademing of opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet
uitgesloten.
R68/21
Schadelijk: bij aanraking met de huid zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten.
R68/21/22
Schadelijk: bij aanraking met de huid of opname door de mond zijn onherstelbare effecten
niet uitgesloten.
R68/22
Schadelijk: bij opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten.
pagina 45
3
S1
S2
S3
S4
S5
S6
S7
S8
S9
S12
S13
S14
S15
S16
S17
S18
S20
S21
S22
S23
S24
S25
S26
S27
S28
S29
S30
S33
S35
S36
S37
S38
S39
S40
S41
S42
S43
S45
S(afety)zinnen
Achter slot bewaren.
Buiten bereik van kinderen bewaren.
Op een koele plaats bewaren.
Verwijderd van woonruimten opbergen.
Onder ... bewaren (geschikte vloeistof aan te geven door fabrikant).
Onder ... bewaren (inert gas aan te geven door fabrikant).
In goed gesloten verpakking bewaren.
Verpakking droog houden.
Op een goed geventileerde plaats bewaren.
De verpakking niet hermetisch sluiten.
Verwijderd houden van eet- en drinkwaren en van dierenvoeder.
Verwijderd houden van ... (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de
fabrikant).
Verwijderd houden van warmte.
Verwijderd houden van ontstekingsbronnen - Niet roken.
Verwijderd houden van brandbare stoffen.
Verpakking voorzichtig behandelen en openen.
Niet eten of drinken tijdens gebruik.
Niet roken tijdens gebruik.
Stof niet inademen.
Gas/rook/damp/spuitnevel niet inademen (toepasselijke term(en) aan te geven door de fabrikant).
Aanraking met de huid vermijden.
Aanraking met de ogen vermijden.
Bij aanraking met de ogen onmiddellijk overvloedig met water spoelen en deskundig medisch
advies inwinnen.
Verontreinigde kledij onmiddellijk uittrekken.
Na aanraking met de huid onmiddellijk wassen met veel ... (aan te geven door de fabrikant).
Afval niet in de gootsteen werpen.
Nooit water op deze stof gieten.
Maatregelen treffen tegen ontladingen van statische elektriciteit.
Deze stof en de verpakking op veilige wijze afvoeren.
Draag geschikte beschermende kledij.
Draag geschikte handschoenen.
Bij ontoereikende ventilatie een geschikte adembescherming dragen.
Een bescherming voor de ogen / voor het gezicht dragen.
Voor de reiniging van de vloer of alle voorwerpen verontreinigd met dit materiaal, ... gebruiken
(aan te geven door de fabrikant).
In geval van brand en/of explosie de rook niet inademen.
Tijdens de beroking/verstuiving een geschikt masker dragen (geschikte term(en) door de fabrikant
aan te geven).
In geval van brand ... gebruiken (blusmiddelen aan te duiden door de fabrikant; indien water het
risico vergroot, toevoegen: Nooit water gebruiken).
In geval van ongeval of indien men zich onwel voelt onmiddellijk een arts raadplegen (indien
mogelijk hem het etiket tonen).
pagina 46
S46
S47
S48
S49
S50
S51
S52
S53
S56
S57
S59
S60
S61
S62
In geval van inslikken onmiddellijk een arts raadplegen en verpakking of etiket tonen.
Bewaren bij een temperatuur beneden ... C (aan te geven door de fabrikant).
Inhoud vochtig houden met ... (middel aan te geven door de fabrikant).
Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren.
Niet vermengen met ... (aan te geven door de fabrikant).
Uitsluitend op goed geventileerde plaatsen gebruiken.
Niet voor gebruik op grote oppervlakken in woon- en verblijfruimtes.
Blootstelling vermijden - vr gebruik speciale aanwijzingen raadplegen.
Deze stof en de verpakking naar inzamelpunt voor gevaarlijk of bijzonder afval brengen.
Neem passende maatregelen om verspreiding in het milieu te voorkomen.
Raadpleeg fabrikant of leverancier voor informatie over terugwinning/recyclage.
Deze stof en de verpakking als gevaarlijk afval afvoeren.
Voorkom lozing in het milieu. Vraag om speciale instructies/veiligheidskaart.
Bij inslikken het braken niet opwekken; onmiddellijk een arts raadplegen en de verpakking of het
etiket tonen.
S63
Bij een ongeval door inademing: slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten.
S64
Bij inslikken, mond met water spoelen (alleen als de persoon bij bewustzijn is).
S1/2
Achter slot en buiten bereik van kinderen bewaren.
S3/7
Gesloten verpakking op een koele plaats bewaren.
S 3/9/14
Bewaren op een koele, goed geventileerde plaats, verwijderd van ... (stoffen waarmee contact
vermeden moet worden aan te geven door de fabrikant).
S3/9/14/49 Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren op een koele, goed geventileerde plaats,
verwijderd van ... (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de
fabrikant).
S 3/9/49
Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren op een koele, goed geventileerde plaats.
S 3/14
Bewaren op een koele plaats, verwijderd van ... (stoffen waarmee contact vermeden moet
worden aan te geven door de fabrikant).
S7/8
Droog houden en in een goed gesloten verpakking bewaren.
S7/9
Gesloten verpakking op een goed geventileerde plaats bewaren.
S7/47
Gesloten verpakking bewaren bij een temperatuur beneden... C (aan te geven door de
fabrikant).
S20/21
Niet eten, drinken of roken tijdens gebruik.
S24/25
Aanraking met de ogen en de huid vermijden.
S27/28
Na contact met de huid, alle besmette kleding onmiddellijk uittrekken en de huid onmiddellijk
wassen met veel ... (aan te geven door de fabrikant).
S29/35
Afval niet in de gootsteen werpen; stof en verpakking op veilige wijze afvoeren.
S29/56
Afval niet in de gootsteen werpen; deze stof en de verpakking naar een inzamelpunt voor
gevaarlijk of bijzonder afval brengen.
S36/37
Draag geschikte handschoenen en beschermende kledij.
S36/37/39 Draag geschikte beschermende kledij, handschoenen en een beschermingsmiddel voor de ogen
/ het gezicht.
S36/39
Draag geschikte beschermende kledij en een beschermingsmiddel voor de ogen / het gezicht.
S37/39
Draag geschikte handschoenen en een beschermingsmiddel voor de ogen / het gezicht.
S47/49
Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren bij een temperatuur beneden ... C (aan te
geven door de fabrikant).
pagina 47
Synoniemenlijst
Aardolie (zie: Petroleum (ruw))
Aardoliedistillaat (arm aan aromaten) (<0,1% benzeen) (zie: White spirit
(<0,1% benzeen))
Aceetaldehyd
Aceetamide
Acetaldehyde (zie: Aceetaldehyd)
Acetamide (zie: Aceetamide)
Aceton
Acetylcellulose (zie: Celluloseacetaat)
Acetylchloride
Actieve kool
Adipinezuurdichloride (zie: Adipoylchloride)
Adipoylchloride
Adipoyldichloride (zie: Adipoylchloride)
Aerosil (zie: Silicagel (amorf))
Agar
Agar-agar (zie: Agar)
Albumine
Alcohol (zie: Ethanol)
Alcohol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon) (zie: Ethanol
(gedenatureerd met 1% ethylmethylketon))
Alcohol (gedenatureerd met diethylether) (zie: Ethanol (gedenatureerd met
diethylether))
Alcohol (gedenatureerd methanol) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 5%
methanol))
Aluin (zie: Aluminiumkaliumsulfaat)
Aluminium (geen poeder)
Aluminium (poeder, gestabiliseerd)
Aluminiumammoniumaluin (zie: Aluminiumammoniumsulfaat)
Aluminiumammoniumsulfaat
Aluminiumchloride (watervrij)
Aluminiumkaliumsulfaat
Aluminiumnitraat
Aluminiumoxide
Organische stoffen / Koolwaterstoffen

Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen
Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten
Organische stoffen / Suikers en derivaten
Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen
Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden
Organische stoffen / Diversen
Organische stoffen / Alcoholen en fenolen
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwavel-oxyverbindingen
Enkelvoudige stoffen / Metalen
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten
Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden
pagina 48
Aluminiumsulfaat
Aluminiumsulfaat
Aluminiumtrichloride (watervrij) (zie: Aluminiumchloride (watervrij))
Aluminiumtrinitraat (zie: Aluminiumnitraat)
4-Aminobenzeensulfonzuur (zie: Sulfanilzuur)
p-Aminobenzeensulfonzuur (zie: Sulfanilzuur)
Aminoethaan (zie: Ethylamine)
3-Aminoftaalhydrazide
5-Amino-2,3-tetrahydro-1,4-ftalazinedion (zie: 3-Aminoftaalhydrazide)
2-Aminotolueen (zie: o-Toludine)
Ammoniak (oplossing)
Ammoniumacetaat
Ammoniumaluminiumsulfaat (zie: Aluminiumammoniumsulfaat)
Ammoniumbichromaat (zie: Ammoniumdichromaat)
Ammoniumbifosfaat (zie: Ammoniumwaterstoffosfaat)
Ammoniumbifosfaat (zie: Ammoniumdiwaterstoffosfaat)
Ammoniumbisulfaat (zie: Ammoniumwaterstofsulfaat)
Ammoniumcarbonaat (equimolair mengsel ammoniumbicarbonaat en
ammoniumcarbamaat)
Ammoniumchloride
Ammoniumdichromaat
Ammoniumdiwaterstoffosfaat
Ammoniumferrisulfaat (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat)
Ammoniumferrosulfaat (zie: Mohr's zout)
Ammoniumhydroxide (zie: Ammoniak (oplossing))
Ammoniumijzer(II)sulfaat (zie: Mohr's zout)
Ammoniumijzer(III)sulfaat (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat)
Ammoniumjodide
Ammoniummolybdaat
Ammoniumnitraat
Ammoniumoxalaat
Ammoniumperoxodisulfaat
Ammoniumpersulfaat (zie: Ammoniumperoxodisulfaat)
Ammoniumpyrochromaat (zie: Ammoniumdichromaat)
Ammoniumrhodanide (zie: Ammoniumthiocyanaat)
Ammoniumsulfaat
Ammoniumsulfide 20%

Organische stoffen / N-verbindingen
Anorganische samengestelde stoffen / Basen
Anorganische samengestelde stoffen / Diversen
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten
Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden
pagina 49
Ammoniumsulfocyanide (zie: Ammoniumthiocyanaat)

Ammoniumthiocyanaat
Ammoniumthiosulfaat
Ammoniumwaterstoffosfaat
Ammoniumwaterstofsulfaat
Amylacetaat
n-Amylacetaat (zie: Amylacetaat)
Amylalcohol (zie: n-Pentanol)
Aniline
Aniline-4-sulfonzuur (zie: Sulfanilzuur)
Arseen
Arseen(III)chloride
Arseen(III)oxide
Arseen(V)oxide
Arseentrichloride (zie: Arseen(III)chloride)
Arseentrioxide (zie: Arseen(III)oxide)
Arseenzuur (zie: Arseen(V)oxide)
L-(+)-Ascorbinezuur
Autobenzine (zie: Benzine (>= 0,1 % benzeen))
Avicel (zie: Cellulose)
Azijnzuur
Azijnzuuranhydride
Bariumchloride
Bariumdichloride (zie: Bariumchloride)
Bariumdihydroxide (zie: Bariumhydroxide)
Bariumdinitraat (zie: Bariumnitraat)
Bariumhydroxide
Bariumnitraat
Bariumoxide
Bariumsulfaat
Benzaldehyd
Benzaldehyde (zie: Benzaldehyd)
Benzeen
Benzeensulfonzuur
Benzine (>= 0,1 % benzeen)
Benzine 30-80 (< 0,1 % benzeen)
Benzozuur

pagina 50
Benzoylperoxide
Bismut(III)chloride
Bismut(III)nitraat
Bismuttrichloride (zie: Bismut(III)chloride)
Bismuttrinitraat (zie: Bismut(III)nitraat)
Blanc fixe (zie: Bariumsulfaat)
Bleekpoeder (zie: Calciumhypochloriet)
Bleekwater (zie: Natriumhypochlorietoplossing)
Boorzuur
Borax (zie: Natriumtetraboraat)
Boterzuur (zie: Butaanzuur)
BPR (zie: Broomfenolrood)
Bromoform (zie: Tribroommethaan)
Broom (zie: Dibroom)
Broomcresolblauw (zie: Broomcresolgroen)
Broomcresolgroen
Broomethaan
Broomfenolrood
Broomthymolblauw
Broomwater
Butaanzuur
1-Butanol
2-Butanol
n-Butanol (zie: 1-Butanol)
Butanon
Butylalcohol (zie: 1-Butanol)
Secundair butylalcohol (zie: 2-Butanol)
tert-Butylalcohol
Cadmiumchloride
Cadmiumdichloride (zie: Cadmiumchloride)
Cadmiumdinitraat (zie: Cadmiumnitraat)
Cadmiumnitraat
Cadmiumsulfaat
Calcium
Calciumacetaat
Calciumacetylide (zie: Calciumcarbide)
Calciumcarbide

Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen
Anorganische samengestelde stoffen / Zuren
Indicatoren en testreagentia
Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen
pagina 51
Calciumcarbonaat
Calciumchloride
Calciumdiacetaat (zie: Calciumacetaat)
Calciumdichloride (zie: Calciumchloride)
Calciumdifluoride (zie: Calciumfluoride)
Calciumdihydroxide (zie: Calciumhydroxide)
Calciumdihypochloriet (zie: Calciumhypochloriet)
Calciumdinitraat (zie: Calciumnitraat)
Calciumfluoride
Calciumfosfaat
Calciumhydroxide
Calciumhypochloriet
Calciumnitraat
Calciumoxide
Calciumsulfaat
Calciumwaterstoffosfaat
Calciumwaterstoforthofosfaat (zie: Calciumwaterstoffosfaat)
Caprylalcohol (zie: 1-Octanol)
Cellulose
Celluloseacetaat
Cerium(III)chloride
Ceriumtrichloride (zie: Cerium(III)chloride)
Cerussa (zie: Lood(II)carbonaat (basisch))
Chloor (zie: Dichloor)
Chloorazijnzuur
Chloorethaan
Chloorethaanzuur (zie: Chloorazijnzuur)
Chloorwater
Chloroform (zie: Trichloormethaan)
Chroom
Chroom(III)chloride
Chroom(III)nitraat
Chroom(VI)oxide
Chroomtrichloride (zie: Chroom(III)chloride)
Chroomtrinitraat (zie: Chroom(III)nitraat)
Chroomtrioxide (zie: Chroom(VI)oxide)
Citroenzuur

pagina 52
Cresolrood (zie: m-Cresolrood)

m-Cresolrood
o-Cresolsulfonftalene (zie: m-Cresolrood)
Cyclohexaan
Cyclohexeen
DCPIP (zie: Natrium-2,6-dichloorfenolindofenol)
Decaandizuurchloride (zie: Sebacoylchloride)
Dextrose (anhydrisch) (zie: D(+)-Glucose (anhydrisch))
Dextrose monohydraat (zie: D(+)-Glucose monohydraat)
Dialuminiumtrioxide (zie: Aluminiumoxide)
Dialuminiumtrisulfaat (zie: Aluminiumsulfaat)
1,6-Diaminohexaan (zie: 1,6-Hexaandiamine)
Diammoniumdichromaat (zie: Ammoniumdichromaat)
Diammoniumoxalaat (zie: Ammoniumoxalaat)
Diammoniumperoxodisulfaat (zie: Ammoniumperoxodisulfaat)
Diammoniumsulfaat (zie: Ammoniumsulfaat)
Diammoniumsulfide 20% (zie: Ammoniumsulfide 20%)
Diammoniumwaterstoffosfaat (zie: Ammoniumwaterstoffosfaat)
Diarseenpentaoxide (zie: Arseen(V)oxide)
Diarseentrioxide (zie: Arseen(III)oxide)
Dibenzoylperoxide (zie: Benzoylperoxide)
Dibroom
Dibroom, verzadigde oplossing in water (zie: Broomwater)
1,2-Dibroomethaan
3',3"-Dibroomfenolsulfonftalene (zie: Broomfenolrood)
3',3"-Dibroomthymolsulfonftalene (zie: Broomthymolblauw)
Dichloor
Dichloor, verzadigde oplossing in water (zie: Chloorwater)
Dichloorazijnzuur
1,4-Dichloorbenzeen
p-Dichloorbenzeen (zie: 1,4-Dichloorbenzeen)
Dichloorethaanzuur (zie: Dichloorazijnzuur)
2,6-Dichloorfenolindofenol (natriumzout) (zie: Natrium-2,6dichloorfenolindofenol)
2,6-Dichloor-N-(4-hydroxyfenyl)-1,4-benzochinonimine (Na-zout) (zie:
Natrium-2,6- dichloorfenolindofenol)
2,6-Dichloorindofenol (natriumzout) (zie: Natrium-2,6Chemicalin op school (23 juni 2009)
pagina 53
dichloorfenolindofenol)
Dichloormethaan
Diethylamine
Diethylether
Diethylketon (zie: 3-Pentanon)
Difenylamine
Difosforpentaoxide
2,3-dihydro-2,2-dimethyl-6-[[1-naftyl-4-(fenylazo)]azo]-1H-perimidine (zie:
Sudanzwart B)
1,3-Dihydroxybenzeen (zie: Resorcinol)
1,4-Dihydroxybenzeen (zie: Hydrochinon)
L(+)-2,3-Dihydroxybutaandizuur (zie: L(+)-Wijnsteenzuur)
2,2-Dihydroxy-1,3-dioxohydrindeen (zie: Ninhydrine)
2,2-Dihydroxy-1,3-indaandion (zie: Ninhydrine)
Diijzertrioxide (zie: IJzer(III)oxide)
Diijzertrisulfaat (zie: IJzer(III)sulfaat)
Dijood
Dikaliumcarbonaat (zie: Kaliumcarbonaat)
Dikaliumchromaat (zie: Kaliumchromaat)
Dikaliumsulfaat (zie: Kaliumsulfaat)
Dikaliumsulfiet (zie: Kaliumsulfiet)
Dikaliumwaterstoffosfaat (zie: Kaliumwaterstoffosfaat)
Dikopercarbonaatdihydroxide (zie: Koper(II)carbonaat (basisch))
Dikoperoxide (zie: Koper(I)oxide)
Dikopersulfide (zie: Koper(I)sulfide)
Dikwikoxide (zie: Kwik(I)oxide)
4-Dimethylaminoazobenzeen-4'-sulfonzuur (Na-zout) (zie: Methyloranje)
3,7-bis(Dimethylamino)fenazathoniumchloride (zie: Methyleenblauw B)
N,N-Dimethylaniline
Dimethylbenzeen (mengsel van isomeren) (zie: Xyleen (mengsel van
isomeren))
1,2-Dimethylbenzeen (zie: o-Xyleen)
1,3-Dimethylbenzeen (zie: m-Xyleen)
1,4-Dimethylbenzeen (zie: p-Xyleen)
Dimethylketon (zie: Aceton)
Dinatriumcarbonaat (zie: Natriumcarbonaat)
Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat

pagina 54
Dinatriumsulfaat (zie: Natriumsulfaat)

Dinatriumsulfide (zie: Natriumsulfide)
Dinatriumsulfiet (zie: Natriumsulfiet)
Dinatriumtetraboraat (zie: Natriumtetraboraat)
Dinatriumthiosulfaat (zie: Natriumthiosulfaat)
Dinatriumwaterstofarsenaat
Dinatriumwaterstoffosfaat (zie: Natriumwaterstoffosfaat)
1,3-Dinitrobenzeen
m-Dinitrobenzeen (zie: 1,3-Dinitrobenzeen)
Diwaterstofsulfaat (zie: Zwavelzuur)
Dizilveroxide (zie: Zilveroxide)
EDTA (di-Natriumzout) (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat)
Eriochroomzwart T
1,2-Ethaandiol
Ethaandizuur (zie: Oxaalzuur)
Ethaanzuur (zie: Azijnzuur)
Ethaanzuuramide (zie: Aceetamide)
Ethanal (zie: Aceetaldehyd)
Ethanol
Ethanol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon)
Ethanol (gedenatureerd met 5% methanol)
Ethanol (gedenatureerd met diethylether)
Ethanoylamide (zie: Aceetamide)
Ethanoylchloride (zie: Acetylchloride)
Ether (zie: Diethylether)
Ethoxyethaan (zie: Diethylether)
Ethylacetaat
Ethylalcohol (zie: Ethanol)
Ethylalcohol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon) (zie: Ethanol
(gedenatureerd met 1% ethylmethylketon))
Ethylalcohol (gedenatureerd met diethylether) (zie: Ethanol (gedenatureerd
met diethylether))
Ethylalcohol (gedenatureerd methanol) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 5%
methanol))
Ethylamine
N-ethylaminoethaan (zie: Diethylamine)
Ethylbromide (zie: Broomethaan)

pagina 55
Ethylchloride (zie: Chloorethaan)

Ethyleendiaminetetraazijnzuur (di-Natriumzout) (zie:
Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat)
Ethyleendinitrilotetraazijnzuur (di-Natriumzout) (zie:
Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat)
Ethyleenglycol (zie: 1,2-Ethaandiol)
Ethyleentrichloride (zie: Trichlooretheen)
Ethylethanoaat (zie: Ethylacetaat)
Ethylmethylketon (zie: Butanon)
Fehling's reagens A
Fehling's reagens B
Fehling's reagens I (zie: Fehling's reagens A)
Fehling's reagens II (zie: Fehling's reagens B)
1,10-Fenantroline
ortho-Fenantroline (zie: 1,10-Fenantroline)
1,10-Fenantrolineijzer(II)sulfaat (0,025 mol/l) (zie: Ferrone (0,025 mol/l))
1,3-Fenodiol (zie: Resorcinol)
Fenol
Fenolftalene
Fenolrood
Fenolsulfonftalene (zie: Fenolrood)
N-Fenylalanine (zie: Difenylamine)
1-[4-(Fenylazo)fenylazo]-2-naftol (zie: Sudan III)
Ferrone (0,025 mol/l)
Fluorescene
Formaldehyd
Formol (zie: Formaldehyd)
Fosfor (geel) (zie: Fosfor (wit))
Fosfor (rood)
Fosfor (wit)
Fosfor(III)chloride (zie: Fosfortrichloride)
Fosfor(V)oxide (zie: Difosforpentaoxide)
Fosforpentaoxide (zie: Difosforpentoxide)
Fosfortrichloride
Fosforzuur
D(-)-Fructopyrannose (zie: D(-)-Fructose)
D(-)-Fructose

pagina 56
Ftaalzuuranhydride
beta-D-Galactopyranosyl-(1->4)-D-glucose (zie: D-(+)-Lactose)
4-O-beta-D-Galactopyranosyl-D-glucose (zie: D-(+)-Lactose)
D(+)-Galactose
Gallotannine (zie: Tannine)
Geel bloedloogzout (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II))
alfa-D-Glucopyranosyl-(1->2)-beta-D-fructofuranoside (zie: D-(+)-Sacharose)
2-O-alfa-D-Glucopyranosyl-beta-D-fructofuranoside (zie: D-(+)-Sacharose)
alfa-D-Glucopyranosyl-(1->4)-D-glucose (zie: D-(+)-Maltose)
4-O-alfa-D-Glucopyranosyl-D-glucose (zie: D-(+)-Maltose)
D(+)-Glucose (anhydrisch)
D(+)-Glucose monohydraat
Glycerine (zie: Glycerol)
Glycerol
Glycol (zie: 1,2-Ethaandiol)
Hartshorn zout (zie: Ammoniumcarbonaat (equimolair mengsel
ammoniumbicarbonaat en ammoniumcarbamaat))
Helianthine (zie: Methyloranje)
Heptaan (zie: n-Heptaan)
n-Heptaan
Hexaan (zie: n-Hexaan)
n-Hexaan
1,6-Hexaandiamine
Hexamethyleendiamine (zie: 1,6-Hexaandiamine)
Hexammoniumheptamolybdaat (zie: Ammoniummolybdaat)
1-Hexeen
Hydrochinon
2-Hydroxybenzaldehyd (zie: Salicylaldehyd)
Hydroxybenzeen (zie: Fenol)
2-Hydroxybenzozuur (zie: Salicylzuur)
tris(2-Hydroxyethyl)amine (zie: Triethanolamine)
2-Hydroxy-1-(1-hydroxy-2-naftylazo)-6-nitronaftaleen-4-sulfonzuur (Na-zout)
(zie: Eriochroomzwart T)
2-Hydroxynaftaleen (zie: 2-Naftol)
2-Hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur (zie: Citroenzuur)
2-Hydroxypropaanzuur (zie: Melkzuur)
IJzer (geen poeder)

pagina 57
IJzer (poeder)
IJzeraluin (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat)
IJzer(II)ammoniumsulfaat (zie: Mohr's zout)
IJzer(III)ammoniumsulfaat
IJzer(III)chloride
IJzer(II)chloride
IJzerdichloride (zie: IJzer(II)chloride)
IJzer(III)nitraat
IJzer(III)oxide
IJzer(II)sulfaat
IJzer(III)sulfaat
IJzer(II)sulfide
IJzertrichloride (zie: IJzer(III)chloride)
IJzertrinitraat (zie: IJzer(III)nitraat)
1,2,3-Indaantrionhydraat (zie: Ninhydrine)
Isoamylacetaat
Isopentylacetaat (zie: Isoamylacetaat)
Javel (zie: Natriumhypochlorietoplossing)
Jodium (zie: Dijood)
Jodoform (zie: Trijoodmethaan)
Jood (zie: Dijood)
Joodmethaan (zie: Methyljodide)
Kalium
Kaliumaluin (zie: Aluminiumkaliumsulfaat)
Kaliumaluminiumsulfaat (zie: Aluminiumkaliumsulfaat)
Kaliumbicarbonaat (zie: Kaliumwaterstofcarbonaat)
Kaliumbichromaat (zie: Kaliumdichromaat)
Kaliumbifosfaat (zie: Kaliumdiwaterstoffosfaat)
Kaliumbisulfaat (zie: Kaliumwaterstofsulfaat)
Kaliumbromaat
Kaliumbromide
Kaliumcarbonaat
Kaliumchloraat
Kaliumchloride
Kaliumchromaat
Kaliumdichromaat
Kaliumdisulfiet (zie: Kaliumpyrosulfiet)

pagina 58
Kaliumdiwaterstoffosfaat
Kaliumferricyanaat (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III))
Kaliumferricyanide (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III))
Kaliumferrocyanaat (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II))
Kaliumferrocyanide (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II))
Kaliumfluoride
Kaliumfosfaat
Kaliumhexacyanoferraat(II)
Kaliumhexacyanoferraat (III)
Kaliumhydroxide
Kaliumjodaat
Kaliumjodide
Kaliummetabisulfiet (zie: Kaliumpyrosulfiet)
Kaliummetaperjodaat (zie: Kaliumperjodaat)
Kaliumnatriumtartraat
Kaliumnitraat
Kaliumperchloraat
Kaliumperjodaat
Kaliumpermanganaat
Kaliumperoxodisulfaat
Kaliumpersulfaat (zie: Kaliumperoxodisulfaat)
Kaliumpyrosulfiet
Kaliumrhodanide (zie: Kaliumthiocyanaat)
Kaliumsulfaat
Kaliumsulfiet
Kaliumsulfocyanide (zie: Kaliumthiocyanaat)
Kaliumthiocyanaat
Kaliumwaterstofcarbonaat
Kaliumwaterstoffosfaat
Kaliumwaterstofsulfaat
Kalomel (zie: Kwik(I)chloride)
Kiezelgel (zie: Silicagel (amorf))
Kobalt(II)chloride
Kobaltdichloride (zie: Kobalt(II)chloride)
Kobaltdinitraat (zie: Kobalt(II)nitraat)
Kobalt(II)nitraat
Kobalt(II)sulfaat

pagina 59
Koolstof (zie: Actieve kool)

Koolstofdisulfide
Koolstoftetrachloride (zie: Tetrachloormethaan)
Koper
Koper(II)carbonaat (basisch)
Koper(I)chloratum (zie: Koper(I)chloride)
Koper(I)chloride
Koper(II)chloride
Koperdichloride (zie: Koper(II)chloride)
Koperdinitraat (zie: Koper(II)nitraat)
Koper(II)hydroxycarbonaat (zie: Koper(II)carbonaat (basisch))
Koper(II)nitraat
Koper(I)oxide
Koper(II)oxide
Koper(II)sulfaat
Koper(I)sulfide
Koper(II)sulfide
Kwik
Kwik(I)chloride
Kwik(II)chloride
Kwikdichloride (zie: Kwik(II)chloride)
Kwikdijodide (zie: Kwik(II)jodide)
Kwikdinitraat (zie: Kwik(II)nitraat)
Kwik(II)jodide
Kwik(I)nitraat
Kwik(II)nitraat
Kwik(I)oxide
Kwik(II)oxide
Kwik(II)sulfaat
D-(+)-Lactose monohydraat
Lakmoes
Levulose (zie: D(-)-Fructose)
Lithium
Lithiumchloride
Lithiumnitraat
Lood (poeder)
Lood (stukken, massief)

pagina 60
Lood(II)acetaat
Lood(II)bromide
Lood(II)carbonaat
Lood(II)carbonaat (basisch)
Lood(II)chloride
Looddiacetaat (zie: Lood(II)acetaat)
Looddibromide (zie: Lood(II)bromide)
Looddichloride (zie: Lood(II)chloride)
Looddijodide (zie: Lood(II)jodide)
Looddinitraat (zie: Lood(II)nitraat)
Looddioxide (zie: Lood(IV)oxide)
Lood(II)hydroxidecarbonaat (zie: Lood(II)carbonaat (basisch))
Lood(II)jodide
Loodmenie (zie: Lood(II,IV)oxide)
Lood(II)nitraat
Lood(II)oxide
Lood(II,IV)oxide
Lood(IV)oxide
Lood(II)sulfaat
Lood(II)sulfide
Loodsuperoxide (zie: Lood(IV)oxide)
Looizuur (zie: Tannine)
Lugol
Luminol (zie: 3-Aminoftaalhydrazide)
Magnesium (uitgezonderd niet-gestabiliseerd poeder)
Magnesiumcarbonaat (basisch)
Magnesiumcarbonaathydroxide (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch))
Magnesiumchloride
Magnesiumdichloride (zie: Magnesiumchloride)
Magnesiumdinitraat (zie: Magnesiumnitraat)
Magnesiumhydroxidecarbonaat (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch))
Magnesiumhydroxycarbonaat (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch))
Magnesiumnitraat
Magnesiumoxide
Magnesiumsulfaat
Malenezuuranhydride
Malonzuur

pagina 61
D-(+)-Maltose monohydraat
Mangaan (poeder)
Mangaan(II)chloride
Mangaandichloride (zie: Mangaan(II)chloride)
Mangaandinitraat (zie: Mangaan(II)nitraat)
Mangaandioxide (zie: Mangaan(IV)oxide)
Mangaan(II)nitraat
Mangaan(IV)oxide
Mangaan(II)oxide
Mangaanperoxide (zie: Mangaan(IV)oxide)
Mangaan(II)sulfaat
MEK (zie: Butanon)
Melksuiker (zie: D-(+)-Lactose monohydraat)
Melkzuur
Methaanzuur (zie: Mierenzuur)
Methanal (zie: Formaldehyd)
Methanol
Methylalcohol (zie: Methanol)
2-Methylaniline (zie: o-Toludine)
Methylbenzeen (zie: Tolueen)
3-Methylbutylacetaat (zie: Isoamylacetaat)
Methyleenblauw B
Methyleenchloride (zie: Dichloormethaan)
Methylethylketon (zie: Butanon)
Methyljodide
Methylmethacrylaat
Methyl 2-methylpropenoaat (zie: Methylmethacrylaat)
Methyloranje
2-Methyl-2-propanol (zie: tert-Butylalcohol)
Methylthioniniumchloride (zie: Methyleenblauw B)
2-Methyltolueen (zie: o-Xyleen)
Mierenzuur
Mohr's zout
Monochloorazijnzuur (zie: Chloorazijnzuur)
Naftaleen
2-Naftol
beta-Naftol (zie: 2-Naftol)

pagina 62
Natrium
Natriumacetaat
Natriumbicarbonaat (zie: Natriumwaterstofcarbonaat)
Natriumbifosfaat (zie: Natriumdiwaterstoffosfaat)
Natriumbisulfaat (zie: Natriumwaterstofsulfaat)
Natriumbisulfiet (zie: Natriumwaterstofsulfiet)
Natriumbromaat
Natriumbromide
Natriumcarbonaat
Natriumchloraat
Natriumchloride
Natriumcitraat
Natrium-2,6-dichloorfenolindofenol
Natrium-4-(dimethylamino)azobenzeen-4'-sulfonaat (zie: Methyloranje)
Natriumdisulfiet (zie: Natriumpyrosulfiet)
Natriumdithioniet
Natriumdiwaterstoffosfaat
Natriumfluoride
Natriumformiaat
Natriumfosfaat
Natriumhydrosulfiet (zie: Natriumdithioniet)
Natriumhydroxide
Natriumhypochlorietoplossing
Natriumjodaat
Natriumjodide
Natriumkaliumtartraat (zie: Kaliumnatriumtartraat)
Natriummetabisulfiet (zie: Natriumpyrosulfiet)
Natriummethanoaat (zie: Natriumformiaat)
Natriumnitraat
Natriumnitriet
Natriumperoxide
Natriumpyrosulfiet
Natriumsilicaat
Natriumsulfaat
Natriumsulfide
Natriumsulfiet
Natriumsuperoxide (zie: Natriumperoxide)

pagina 63
Natriumtetraboraat
Natriumthiosulfaat
Natriumwaterstofcarbonaat
Natriumwaterstoffosfaat
Natriumwaterstofsulfaat
Natriumwaterstofsulfiet
Nesslerreagens
Neutraalrood
Nikkel(II)chloride
Nikkeldichloride (zie: Nikkel(II)chloride)
Nikkeldinitraat (zie: Nikkel(II)nitraat)
Nikkel(II)nitraat
Nikkel(II)sulfaat
Ninhydrine
Nitrobenzeen
n-Octylalcohol (zie: 1-Octanol)
Octadecaanzuur (zie: Stearinezuur)
cis-9-Octadeceenzuur (zie: Oliezuur)
1-Octanol
n-Octanol (zie: 1-Octanol)
Oliezuur
Orthofosforzuur (zie: Fosforzuur)
Oxaalzuur
Paraffine (vast)
Paraffine (vloeibaar)
Paraldehyd
PEG (zie: Polyethyleenglycol)
Pentaan (zie: n-Pentaan)
n-Pentaan
Pentaanzuur
1-Pentanol (zie: n-Pentanol)
n-Pentanol
3-Pentanon
n-Pentylacetaat (zie: Amylacetaat)
Pentylalcohol (zie: n-Pentanol)
Perchloorzuur (zie: Waterstofperchloraat)
Petroleum (ruw)

pagina 64
Petroleumbenzine
Petroleumether (zie: Petroleumbenzine)
Picrinezuur (<30% water)
Picrinezuur (>= 30% water)
Plaaster (zie: Calciumsulfaat)
Polyethyleenglycol
Potas (zie: Kaliumcarbonaat)
1,3-Propaandizuur (zie: Malonzuur)
1,2,3-Propaantriol (zie: Glycerol)
Propaanzuur
Propanon (zie: Aceton)
Propionzuur (zie: Propaanzuur)
Pyrogallol
Pyrogallolzuur (zie: Pyrogallol)
Resorcinol
Rochellezout (zie: Kaliumnatriumtartraat)
Rood bloedloogzout (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III))
D-(+)-Sacharose
Salicylaldehyd
Salicylaldehyde (zie: Salicylaldehyd)
Salicylzuur
Salmiakzout (zie: Ammoniumchloride)
Salpeterzuur
Schiff's reagens
Sebacoylchloride
Sebacoyldichloride (zie: Sebacoylchloride)
Seignettezout (zie: Kaliumnatriumtartraat)
Silicagel (amorf)
Silicium (korrels of stukken)
Siliciumdioxide (amorf) (zie: Silicagel (amorf))
Stearinezuur
Strontiumdinitraat (zie: Strontiumnitraat)
Strontiumnitraat
D-(+)-Sucrose (zie: D-(+)-Sacharose)
Sudan III
Sudanzwart B
Suiker (zie: D-(+)-Sacharose)

pagina 65
Sulfanilzuur
Tannine
Tanninezuur (zie: Tannine)
TEA (zie: Triethanolamine)
Tetra (zie: Tetrachloormethaan)
3',3",5',5"-Tetrabroom-m-cresolsulfonftalene (zie: Broomcresolgroen)
Tetrachloorkoolstof (zie: Tetrachloormethaan)
Tetrachloormethaan
Tetrafosfor (zie: Fosfor (wit))
Thioaceetamide
Thymolblauw
Thymolsulfonftalene (zie: Thymolblauw)
Tin
Tin(II)chloride
Tindichloride (zie: Tin(II)chloride)
Tindioxide (zie: Tin(IV)oxide)
Tin(IV)oxide
Titriplex III (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat)
Tolueen
o-Toludine
Toluyleenrood (zie: Neutraalrood)
Tribroommethaan
Tricalciumdifosfaat (zie: Calciumfosfaat)
Trichloorazijnzuur
1,1,1-Trichloorethaan
Trichloorethaanzuur (zie: Trichloorazijnzuur)
Trichlooretheen
Trichloorethyleen (zie: Trichlooretheen)
Trichloormethaan
Triethanolamine
1,2,3-Trihydroxybenzeen (zie: Pyrogallol)
2,2',2"-Trihydroxytriethylamine (zie: Triethanolamine)
Trijoodmethaan
Trikaliumfosfaat (zie: Kaliumfosfaat)
Triloodtetroxide (zie: Lood(II,IV)oxide)
Trimethylcarbinol (zie: tert-Butylalcohol)

pagina 66
2,4,6-Trimethyl-1,3,5-trioxaan (zie: Paraldehyd)

Trinatriumcitraat (zie: Natriumcitraat)
Trinatriumfosfaat (zie: Natriumfosfaat)
2,4,6-Trinitrofenol (<30% water) (zie: Picrinezuur (<30% water))
2,4,6-Trinitrofenol (>= 30% water) (zie: Picrinezuur (>= 30% water))
tris-(1,10-Fenantroline)ijzer(II)sulfaat (0,025 mol/l) (zie: Ferrone (0,025
mol/l))
Triwaterstofboraat (zie: Boorzuur)
Triwaterstoffosfaat (zie: Fosforzuur)
Universeelindicator oplossing (isopropylalcohol)
Ureum
Valeriaanzuur (zie: Pentaanzuur)
Vitamine C (zie: L-(+)-Ascorbinezuur)
Wasbenzine (zie: Benzine 30-80 (< 0,1 % benzeen))
Waterglas (zie: Natriumsilicaat)
Waterstofacetaat (zie: Azijnzuur)
Waterstofboraat (zie: Boorzuur)
Waterstofbromide (oplossing)
Waterstofchloride (oplossing) (zie: Zoutzuur)
Waterstoffosfaat (zie: Fosforzuur)
Waterstofnitraat (zie: Salpeterzuur)
Waterstofperchloraat
Waterstofperoxide
Waterstofsulfaat (zie: Zwavelzuur)
White spirit (<0,1% benzeen)
(R,R)-Wijnsteenzuur (zie: L(+)-Wijnsteenzuur)
L(+)-Wijnsteenzuur
Xyleen (mengsel van isomeren)
m-Xyleen
o-Xyleen
p-Xyleen
Zetmeel (onoplosbaar)
Zetmeel (oplosbaar)
Zilvernitraat
Zilveroxide
Zink (korrels of stukken)
Zink (poeder - gestabiliseerd)

pagina 67
Zinkbromide
Zinkcarbonaat
Zinkchloride
Zinkdibromide (zie: Zinkbromide)
Zinkdichloride (zie: Zinkchloride)
Zinkdijodide (zie: Zinkjodide)
Zinkdinitraat (zie: Zinknitraat)
Zinkhydroxidecarbonaat (zie: Zinkcarbonaat)
Zinkjodide
Zinknitraat
Zinkoxide
Zinksulfaat
Zinksulfide
Zinkwit (zie: Zinkoxide)
Zoutzuur
Zwavel
Zwaveldioxide
Zwavelzuur

pagina 68
Lijst met stoffen en bijbehorende codes

Legenda
D: demonstratieproeven, uitgevoerd door de leerkracht
L: leerlingenproeven in richtingen waarin chemie niet als een hoofdvak kan beschouwd worden
LT: leerlingenproeven waarin chemie een hoofdvak is (Techniek-Wetenschappen, Chemie, Biotechnische wetenschappen, )
1, 2, 3, - : de cijfercodes in de kolommen D, L, LT geven de laagste graad aan waarvoor de stof positief geadviseerd wordt (D2 betekent dat geadviseerd wordt de
stof pas te gebruiken vanaf de 2de graad voor demonstratieproeven). Een - betekent dat de stof een negatief advies krijgt voor de betreffende kolom.
GVS en R- en S-codes: zie pagina 41
WGK: watergevarenklasse (zie pagina 19 voor meer informatie hierover)
De lijst met opmerkingen waarnaar verwezen wordt in de laatste kolom wordt achteraan de lijst met adviezen afgedrukt.
Enkelvoudige stoffen
1.1 Metalen
Naam
Aluminium (geen poeder)
Aluminium (poeder, gestabiliseerd)
Arseen
Calcium
Chroom
IJzer (geen poeder)
IJzer (poeder)
Kalium
Koper
Kwik
Lithium
Lood (poeder)
Lood (stukken, massief)
Magnesium (uitgezonderd nietgestabiliseerd poeder)
Formule
Al
Al
As
Ca
Cr
Fe
Fe
K
Cu
Hg
Li
Pb
Pb
D
1
2
2
1
1
1
2
1
1
2
1
L
1
3
3
1
1
1
1
3
1
LT
1
3
2
1
1
1
1
2
1
GVS
R-codes
S-codes
F
T, N
F
10-15
23/25-50/53
15
7/8-43
20/21-28-45-60-61
8-24/25-43
F
F, C
11
14/15-34
5-8-45
T, N
F, C
T, N
23-33-50/53
14/15-34
61-20/22-33-50/53-62
7-45-60-61
8-43-45
53-45-60-61
Mg
11-15
7/8-43
WGK
0
Opm.
3
0
3
1
0
0
2
0
3
2
2
2
1
2
3
4
3
5
29
6, 29
0
pagina 69
Naam
Mangaan (poeder)
Natrium
Tin
Zink (korrels of stukken)
Zink (poeder - gestabiliseerd)
Formule
Mn
Na
Sn
Zn
Zn
D
1
2
1
1
2
L
1
1
1
2
LT
1
3
1
1
2
GVS
F
F, C
R-codes
11
14/15-34
S-codes
22-24/25
5-8-43-45
WGK
0
1
0
0
2
Opm.
10-15
7/8-43
Formule
C
Br2
D
1
2
L
1
-
LT
1
-
GVS
R-codes
S-codes
Opm.
7/9-26-45-61
WGK
0
2
T+, C, N
26-35-50
Br2
T, N
23-36/37/38-51
7/9-26-45-61
36
Br2
Br2
Cl2
Cl2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
Xn
20-52
61
T, N
23-36/37/38-50
52
9-45-61
61
0
2
35
52
61
I2
P
1
2
2
3
2
3
20/21-50
11-16-52/53
23-25-61
7-43-61
1
2
Fosfor (wit)
17-26/28-35-50
5-26-38-45-61
Silicium (korrels of stukken)

Zwavel
Si
S
1
1
1
1
1
1
2
2
3
3
7
3
3
1.2 Niet-metalen
Naam
Actieve kool
Dibroom (onverdund)
Broomwater (verzadigd: 4,2
g/100ml)
Dibroom (0,1%=<conc<1%)
Dibroom (conc<0,1%)
Dichloor (gas)
Dichloor (conc<2,5%)
Chloorwater (verzadigd: 0,73
g/100ml)
Dijood
Fosfor (rood)
Xn, N
F
F, T+, C,
N
33
pagina 70
Anorganische samengestelde stoffen
2.1 Oxiden
Metaaloxiden
Naam
Aluminiumoxide
Arseen(III)oxide
Arseen(V)oxide
Bariumoxide
Calciumoxide
Formule
Al2O3
As2O3
As2O5
BaO
CaO
D
1
2
1
L
1
2
3
LT
1
2
3
GVS
R-codes
T+, N
T, N
Xn
Xi
Chroom(VI)oxide
CrO3
O, T+, N
45-28-34-50/53
45-23/25-50/53
20/22
41
45-46-9-24/25-26-3542/43-48/23-62-50/53
IJzer(III)oxide
Koper(I)oxide
Koper(II)oxide
Kwik(I)oxide
Kwik(II)oxide
Lood(II)oxide
Lood(II,IV)oxide
Lood(IV)oxide
Magnesiumoxide
Mangaan(IV)oxide
Mangaan(II)oxide
Natriumperoxide
Tin(IV)oxide
Zilveroxide
Zinkoxide
Fe2O3
Cu2O
CuO
Hg2O
HgO
PbO
Pb3O4
PbO2
MgO
MnO2
MnO
Na2O2
SnO2
Ag2O
ZnO
1
1
1
2
2
2
2
1
2
2
3
1
1
1
1
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
3
3
3
1
2
2
1
2
2
S-codes
22
53-45-60-61
53-45-60-61
28
22-24-26-39
WGK
0
3
3
1
1
53-45-60-61
Xn, N
Xn
T+, N
T+, N
T, N
T, N
T, N
22-50/53
22
26/27/28-33-50/53
26/27/28-33-50/53
61-20/22-33-50/53-62
61-20/22-33-50/53-62
61-20/22-33-50/53-62
Xn
Xn
O, C
20/22
21-36/37/38
8-35
22-60-61
22
13-28-45-60-61
13-28-45-60-61
53-45-60-61
53-45-60-61
53-45-60-61
22
25
26-36
8-27-39-45
O, C
N
8-34-44
50/53
26-36/37/39-45
60-61
0
1
1
3
3
2
2
2
1
1
0
1
0
2
2
Opm.
10
40, 11
32
6
6
6
pagina 71
Niet-metaaloxiden
Naam
Difosforpentaoxide
Silicagel (amorf)
Waterstofperoxide
(8%=<conc<35%)
Waterstofperoxide
(5%=<conc<8%)
Zwaveldioxide
Formule
P2O5
SiO2
D
2
1
L
1
LT
1
GVS
C
R-codes
35
S-codes
22-26-45
22
WGK
1
0
H2O2
Xn
22-42
26-36/39
H2O2
Xi
36
26
SO2
23-34
9-26-36/37/39-45
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
NH3
C, N
34-50
26-36/37/39-45-61
NH3
34
26-36/37/39-45
NH3
Xi
36/38
26
Ba(OH)2
Ca(OH)2
KOH
KOH
KOH
KOH
NaOH
NaOH
2
1
1
1
1
1
1
1
2
2
3
3
2
1
3
2
2
2
3
3
2
1
3
2
C
Xi
C
C
C
Xi
C
C
20/22-34
41
22-35
35
34
36/38
35
34
26-36/37/39-45
22-24-26-39
26-36/37/39-45
26-37/39-45
26-36/37-45
26
26-37/39-45
26-37/39-45
NaOH
Xi
36/38
26
Opm.
35
2.2 Basen
Naam
(conc>=25%)
(10%=<conc<25%)
(5%=<conc<10%)
Bariumhydroxide
Calciumhydroxide
Kaliumhydroxide (conc>=25%)
Kaliumhydroxide (5%=<conc<25%)
Kaliumhydroxide (2%=<conc<5%)
Kaliumhydroxide (0,5%=<conc<2%)
Natriumhydroxide (conc>=5%)
Natriumhydroxide (2%=<conc<5%)
Natriumhydroxide
(0,5%=<conc<2%)
WGK
Opm.
1
1
1
12, 37
13
pagina 72
2.3 Zuren
Naam
Boorzuur
Fosforzuur (conc>=25%)
Fosforzuur (10%=<conc<25%)
Fosforzuur (conc<10%)
Salpeterzuur (conc>70%)
Salpeterzuur (20%=<conc<70%)
Salpeterzuur (5%=<conc<20%)
Salpeterzuur (conc<5%)
(conc>=40%)
(10%=<conc<40%)
Waterstofperchloraat (conc>=50%)
(10%=<conc<50%)
(1%=<conc<10%)
Zoutzuur (conc>=25%)
Zoutzuur (10%=<conc<25%)
Zoutzuur (conc<10%)
Zwavelzuur (conc>=15%)
Zwavelzuur (5%=<conc<15%)
Zwavelzuur (conc<5%)
Formule
H3BO3
D
1
L
1
LT
1
GVS
R-codes
S-codes
WGK
1
Opm.
H3PO4
H3PO4
H3PO4
HNO3
HNO3
HNO3
HNO3
2
1
1
2
2
1
1
2
1
2
1
3
2
1
3
2
1
C
Xi
34
36/38
26-45
26
O, C
C
C
8-35
35
34
23-26-36-45
23-26-36-45
23-26-36-45
HBr
34-37
7/9-26-45
HBr
Xi
36/37/38
26
HClO4
O, C
5-8-35
23-26-36-45
HClO4
34
23-26-36-45
HClO4
Xi
36/38
26
HCl
HCl
HCl
H2SO4
H2SO4
H2SO4
2
2
1
2
1
1
3
1
3
2
1
3
3
1
3
2
1
C
Xi
34-37
36/37/38
26-45
26
9
9
C
Xi
35
36/38
26-30-45
26
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
NH4HCO3 . H2NCOONH4 (1:1)
Xn
2.4 Zouten
Carbonaten
Naam
Ammoniumcarbonaat (equimolair
mengsel ammoniumbicarbonaat
22
Opm.
1
pagina 73
Naam
en ammoniumcarbamaat)
Calciumcarbonaat
Kaliumcarbonaat
Kaliumwaterstofcarbonaat
Koper(II)carbonaat (basisch)
Lood(II)carbonaat
Lood(II)carbonaat (basisch)
Magnesiumcarbonaat (basisch)
Natriumcarbonaat
Natriumwaterstofcarbonaat
Zinkcarbonaat
Formule
LT
CaCO3
K2CO3
KHCO3
Cu2CO3(OH)2
PbCO3
1
2
1
2
2
2
1
1
1
1
1
2
1
2
1
1
1
1
1
2
1
2
3
3
1
1
1
1
Formule
NH4H2PO4
(NH4)2HPO4
Ca3(PO4)2
CaHPO4
KH2PO4
K3PO4
K2HPO4
NaH2PO4
Na3PO4
Na2HPO4
D
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
L
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Formule
AlCl3
NH4Cl
NH4I
AsCl3
D
2
1
1
-
L
2
2
-
~ 4 MgCO3Mg(OH)25 H2O
Na2CO3
NaHCO3
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xi
36/37/38
22-26
Xn, N
T, N
T, N
22-50/53
61-20/22-33-50/53-62
61-20/22-33-50/53-62
60-61
53-45-60-61
53-45-60-61
Xi
36
22-26
LT
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
GVS
R-codes
S-codes
Opm.
Xi
36/38
Xi
36/38
WGK
1
1
0
1
1
1
1
1
1
1
LT
3
2
2
-
GVS
C
Xn
R-codes
34
22-36
S-codes
7/8-28-45
22
Opm.
14
T, N
23/25-50/53
20/21-28-45-60-61
WGK
1
1
1
3
0
1
1
3
2
3
0
1
1
1
Opm.
6
6
Fosfaten Fosfieten
Naam
Ammoniumdiwaterstoffosfaat
Ammoniumwaterstoffosfaat
Calciumfosfaat
Calciumwaterstoffosfaat
Kaliumdiwaterstoffosfaat
Kaliumfosfaat
Kaliumwaterstoffosfaat
Natriumdiwaterstoffosfaat
Natriumfosfaat
Natriumwaterstoffosfaat
Halogeniden
Naam
Aluminiumchloride (watervrij)
Ammoniumchloride
Ammoniumjodide
Arseen(III)chloride
pagina 74
Naam
Bariumchloride
Bismut(III)chloride
Formule
BaCl2
BiCl3
D
2
2
L
2
2
LT
2
2
GVS
T
Xi
Cadmiumchloride
CdCl3
T+, N
Calciumchloride
Calciumfluoride
Cerium(III)chloride
Chroom(III)chloride
Fosfortrichloride
IJzer(III)chloride
Kaliumbromide
Kaliumchloride
Kaliumfluoride
Kaliumjodide
Kobalt(II)chloride
Koper(I)chloride
Koper(II)chloride
Kwik(I)chloride
Kwik(II)chloride
Kwik(II)jodide
CaCl2
CaF2
CeCl3
CrCl3
PCl3
FeCl3
KBr
KCl
KF
KI
CoCl2
Cu2Cl2
CuCl2
Hg2Cl2
HgCl2
HgI2
1
2
2
2
2
1
1
3
1
1
2
2
2
3
3
1
2
2
2
2
1
1
1
2
2
-
1
2
2
2
2
1
1
1
2
2
3
-
Lithiumchloride
LiCl
PbBr2
PbCl2
PbI2
MgCl2
MnCl2
NaBr
NaCl
NaF
NaI
NiCl2
2
2
2
1
2
1
1
3
1
2
1
2
1
1
1
-
Lood(II)bromide
Lood(II)chloride
Lood(II)jodide
Magnesiumchloride
Mangaan(II)chloride
Natriumbromide
Natriumchloride
Natriumfluoride
Natriumjodide
Nikkel(II)chloride
S-codes
45
Xi
R-codes
20-25
36/38
45-46-60-61-25-2648/23/25-50/53
36
Xi
Xn
T+, C
Xn
36/37/38
22
14-26/28-35-48/20
22-38-41
26-36
24/25
7/8-26-36/37/39-45
26-39
23/24/25
26-45
T, N
Xn, N
Xn, N
Xn, N
T+, N
T+, N
49-22-42/43-50/53
22-50/53
22-36/38-50/53
22-36/37/38-50/53
28-34-48/24/25-50/53
26/27/28-33-50/53
22-53-45-60-61
22-60-61
22-26-60-61
13-24/25-46-60-61
36/37/39-45-60-61
13-28-45-60-61
Xn
22-36/38
3
3
3
1
2
1
1
1
-
T, N
T, N
T, N
61-20/22-33-50/53-62
61-20/22-33-50/53-62
61-20/22-33-50/53-62
Xn
22
25-32-36/38
22-36-45
T, N
25-43-50/53
24-37-45-60-61
WGK
1
2
53-45-60-61
22-24
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
3
3
3
Opm.
15
41
16
17
31
31
1
53-45-60-61
53-45-60-61
53-45-60-61
2
2
3
1
1
1
1
1
1
3
6
6
6
pagina 75
Naam
Tin(II)chloride
Zinkbromide
Zinkchloride
Zinkjodide
Formule
SnCl2
ZnBr2
ZnCl2
D
2
2
2
L
2
3
3
LT
2
3
3
ZnI2
Formule
Al(NO3)3
NH4NO3
Ba(NO3)2
Bi(NO3)3
Cd(NO3)2
Ca(NO3)2
Cr(NO3)3
Fe(NO3)3
KNO3
Co(NO3)2
Cu(NO3)2
Hg2(NO3)2
Hg(NO3)2
LiNO3
Pb(NO3)2
Mg(NO3)2
Mn(NO3)2
NaNO3
NaNO2
Ni(NO3)2
Sr(NO3)2
AgNO3
AgNO3
AgNO3
D
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
3
1
2
1
1
1
2
3
2
2
2
1
L
2
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
LT
2
3
2
3
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
3
2
2
GVS
Xn
C, N
C, N
R-codes
22-36/37/38-43
34-50/53
22-34-50/53
S-codes
24-26-37
26-36/37/39-45-60-61
26-36/37/39-45-60-61
WGK
1
3
3
Opm.
Nitraten Nitrieten
Naam
Aluminiumnitraat
Ammoniumnitraat
Bariumnitraat
Bismut(III)nitraat
Cadmiumnitraat
Calciumnitraat
Chroom(III)nitraat
IJzer(III)nitraat
Kaliumnitraat
Kobalt(II)nitraat
Koper(II)nitraat
Kwik(I)nitraat
Kwik(II)nitraat
Lithiumnitraat
Lood(II)nitraat
Magnesiumnitraat
Mangaan(II)nitraat
Natriumnitraat
Natriumnitriet
Nikkel(II)nitraat
Strontiumnitraat
Zilvernitraat (onverdund)
Zilvernitraat (1 mol/l)
Zilvernitraat (C=<0,1 mol/l)
GVS
O, Xi
O
Xn
O, Xi
Xn, N
O, Xi
O, Xi
O, Xi
O
Xn
Xn, N
T+, N
T+, N
O
T, N
O
O
O, Xn
O, T, N
O, T
O
C, N
C, N
N
R-codes
8-36/38
8-9
20/22
8-36/37/38
20/21/22-50/53
8-36
8-36/38
8-36/38
8
22-40-43
22-36/38-50/53
26/27/28-33-50/53
26/27/28-33-50/53
8
61-20/22-33-50/53-62
8
8
8-22-36
8-25-50
45-8-22-43
8
34-50/53
34-50/53
50/53
S-codes
15-16-41
28
17-26-36
60-61
26
26
16-41
36/37
60-61
13-28-45-60-61
13-28-45-60-61
24/25
53-45-60-61
24/25
22-24-41
45-61
53-17-36/37-45
26-45-60-61
26-45-60-61
60-61
WGK
1
1
1
2
3
1
2
1
1
2
2
3
3
1
3
1
1
1
2
3
2
3
Opm.
18
41
31
6
38
38
pagina 76
Naam
Zinknitraat
Formule
Zn(NO3)2
D
2
L
2
LT
2
GVS
O, Xn
R-codes
8-22-36/37/38
S-codes
26
WGK
3
Opm.
Formule
AlNH4(SO4)2
AlK(SO4)2
Al2 (SO4)3
(NH4)2S2O8
(NH4)2SO4
(NH4)2S2O3
NH4HSO4
D
1
1
1
2
1
1
2
1
L
1
1
2
3
1
1
3
1
LT
1
1
2
3
1
1
3
1
GVS
R-codes
S-codes
Opm.
O, Xn
24/25
8-22-36/37/38-42/43
22-24-26-37
34
26-36/37/39-45
WGK
1
1
1
1
1
1
1
0
CdSO4
T+, N
45-46-60-61-25-2648/23/25-50/53
53-45-60-61
CaSO4
FeNH4(SO4)2
FeSO4
Fe2(SO4)3
K2S2O8
K2S2O5
K2SO4
K2SO3
KHSO4
CoSO4
CuSO4
HgSO4
PbSO4
MgSO4
MnSO4
Fe(NH4)2(SO4)2
Na2S2O4
1
1
2
2
2
2
1
2
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2
2
3
3
1
2
2
1
1
2
1
3
1
1
2
2
3
3
1
2
2
1
3
1
2
1
3
Sulfaten en andere zwavel-oxyverbindingen

Naam
Aluminiumammoniumsulfaat
Aluminiumkaliumsulfaat
Aluminiumsulfaat
Ammoniumperoxodisulfaat
Ammoniumsulfaat
Ammoniumthiosulfaat
Ammoniumwaterstofsulfaat
Bariumsulfaat
Cadmiumsulfaat
Calciumsulfaat
IJzer(III)ammoniumsulfaat
IJzer(II)sulfaat
IJzer(III)sulfaat
Kaliumperoxodisulfaat
Kaliumpyrosulfiet
Kaliumsulfaat
Kaliumsulfiet
Kaliumwaterstofsulfaat
Kobalt(II)sulfaat
Koper(II)sulfaat
Kwik(II)sulfaat
Lood(II)sulfaat
Magnesiumsulfaat
Mangaan(II)sulfaat
Mohr's zout
Natriumdithioniet
Xn
Xn
O, Xn
Xi
22
22-36/37
8-22-36/37/38-42/43
31-37-41
24/25
26
22-24-26-37
26-39
Xi
C
T, N
Xn, N
T+, N
T, N
37
34-37
49-22-42/43-50/53
22-36/38-50/53
26/27/28-33-50/53
61-20/22-33-50/53-62
22
26-36/37/39-45
22-53-45-60-61
22-60-61
13-28-45-60-61
53-45-60-61
Xn, N
48/20/22-51/53
22-61
Xn
7-22-31
7/8-26-28-43
3
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
3
3
1
1
1
1
41
pagina 77
Naam
Natriumpyrosulfiet
Natriumsulfaat
Natriumsulfiet
Natriumthiosulfaat
Natriumwaterstofsulfaat
Natriumwaterstofsulfiet
Nikkel(II)sulfaat
Zinksulfaat
Formule
Na2S2O5
Na2SO4
Na2SO3
Na2S2O3
NaHSO4
NaHSO3
NiSO4
ZnSO4
D
2
1
2
1
2
2
2
2
L
3
1
2
1
2
2
2
LT
3
1
2
1
2
2
2
GVS
Xn
R-codes
22-31-41
S-codes
26-39-46
Xi
37
22
Xi
Xn
Xn, N
Xn, N
41
22-31
22-40-42/43-50/53
22-41-50/53
24-26
25-46
22-36/37-60-61
22-26-39-46-60-61
Formule
(NH4)2S
FeS
CS2
Cu2S
CuS
PbS
Na2S
ZnS
D
2
2
2
2
2
2
1
L
2
2
2
3
2
LT
2
2
2
3
2
2
GVS
C
R-codes
10-31-34
S-codes
26-36/37/39-45
F, T
N
N
T, N
C, N
11-36/38-48/23-62-63
50/53
50/53
61-20/22-33-50/53-62
31-34-50
16-33-36/37-45
60-61
60-61
53-45-60-61
26-45-61
Formule
Ca(OCl)2
KBrO3
KClO3
KIO3
KClO4
KIO4
NaBrO3
NaClO3
NaClO
D
2
2
2
3
2
3
2
-
L
3
3
2
2
3
3
-
LT
3
3
2
2
3
3
-
GVS
O, C, N
O, T
O, Xn, N
O, Xi
O, Xn
O, Xi
O, Xn
O, Xn, N
C, N
R-codes
8-22-31-34-50
45-9-25
9-20/22-51/53
8-41
9-22
8-36/37/38
9-22-36/38
9-22-51/53
31-34-50
S-codes
26-36/37/39-45-61
53-45
13-16-27-61
17-26-39
13-22-27
17-26-36
22-26
13-17-46-61
28-45-50-61
WGK
1
1
1
1
1
1
3
3
Opm.
WGK
2
0
2
3
3
3
2
0
Opm.
WGK
2
3
2
1
1
1
12
Opm.
Sulfiden
Naam
Ammoniumsulfide 20%
IJzer(II)sulfide
Koolstofdisulfide
Koper(I)sulfide
Koper(II)sulfide
Lood(II)sulfide
Natriumsulfide
Zinksulfide
16
Ternaire halogeenverbindingen
Naam
Calciumhypochloriet
Kaliumbromaat
Kaliumchloraat
Kaliumjodaat
Kaliumperchloraat
Kaliumperjodaat
Natriumbromaat
Natriumchloraat
21
22
22
2
pagina 78
Naam
(conc act Cl>=25%)
(10%=<conc act Cl<25%)
(5%=<conc act Cl<10%)
(conc act Cl<5%)
Natriumjodaat
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
NaClO
31-34
28-45-50
NaClO
Xi
31-36/38
24/25-50
NaClO
NaIO3
17
Formule
LT
GVS
S-codes
(NH4)2Cr2O7
E, T+, N
R-codes
45-46-60-61-2-8-21- 25-2634-42/43- 48/23-50/53
(NH4)6Mo7O24
NH4SCN
CaC2
Na2HAsO4
K2CrO4
2
2
2
3
2
3
3
-
2
2
3
3
Xn
F
T, N
T, N
K2Cr2O7
O, T+, N
Kaliumhexacyanoferraat(II)
K4Fe(CN)6
52/53
Kaliumhexacyanoferraat (III)
K3Fe(CN)6
KMnO4
KSCN
Na2Si3O7.xH2O
Na2B4O7
1
2
1
1
2
3
2
1
2
2
2
1
WGK
Opm.
22
Diversen
Naam
Ammoniumdichromaat
Ammoniummolybdaat
Ammoniumthiocyanaat
Calciumcarbide
Dinatriumwaterstofarsenaat
Kaliumchromaat
Kaliumdichromaat
Kaliumpermanganaat
Kaliumthiocyanaat
Natriumsilicaat
Natriumtetraboraat
20/21/22-32-52/53
15
45-23/25-50/53
49-46-36/37/38-43-50/53
45-46-60-61-8-21-25- 2634-42/43-48/23-50/53
50-61
WGK
Opm.
53-45-60-61
13-61
8-43
53-45-60-61
53-45-60-61
1
1
1
3
3
30
53-45-60-61
30
2
2
O, Xn, N
Xn
C
24/25
8-22-50/53
20/21/22-32-52/53
34-37
60-61
13-61
13-36/37/39-45
3
1
1
1
24
pagina 79
Organische stoffen
3.1 Koolwaterstoffen
Naam
LT
GVS
R-codes
S-codes
Benzeen
F, T
45-46-11-36/3848/23/24/25-65
53-45
Benzine (>= 0,1 % benzeen)

Benzine 30-80 (< 0,1 % benzeen)
1
1
T, F
F, Xn
45-11-52/53-65
11-52/53-65
53-9-16-45-61
9-16-23-24-33-61
3
2
Cyclohexaan
F, Xn, N
11-38-65-67-50/53
9-16-25-33-60-61-62
Cyclohexeen
F, Xn
11-21/22
16-23-33-36/37
n-Heptaan
F, Xn, N
11-38-50/53-65-67
9-16-29-33-60-61-62
n-Hexaan
F, Xn, N
11-38-48/20-51/53-62-6567
9-16-29-33-36/37-6162
1-Hexeen
F, Xn
11-65
9-16-29-33-62
Formule
WGK
Opm.
26
39
pagina 80
Naam
LT
GVS
R-codes
S-codes
Naftaleen
Xn, N
22-40-50/53
36/37-46-60-61
Paraffine (vast)
Paraffine (vloeibaar)
1
1
1
1
1
1
n-Pentaan
F+, Xn,
N
Petroleum (ruw)
Petroleumbenzine
F, Xn, N
Tolueen
White spirit (<0,1% benzeen)

Xyleen (mengsel van isomeren)
1
3
1
3
m-Xyleen
Formule
WGK
Opm.
0
1
12-51/53-65-66-67
9-16-29-33-61-62
45
11-38-48/20-51/53-62-6567
53-45
16-33-36/37-61-62
F, Xn
11-38-48/20-63-65-67
36/37-62-46
1
3
Xn
Xn
10-65
10-20/21-38
23-24-62
25
2
2
Xn
10-20/21-38
25
42
25
pagina 81
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
o-Xyleen
Xn
10-20/21-38
25
p-Xyleen
Xn
10-20/21-38
25
LT
GVS
R-codes
S-codes
F, Xn
11-20/22-40
36/37
F+, Xn
12-40-52/53
9-16-33-36/37-61
Opm.
3.2 Halogeenkoolwaterstoffen
Naam
Formule
Broomethaan
WGK
Opm.
Br
Chloorethaan
Cl
pagina 82
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
T, N
45-23/24/25-36/37/3851/53
53-45-61
Xn, N
36-40-50/53
24/25-46-60-61
Xn
40
23-24/25-36/37
21-23/25-37/38-40
36/37-38-45
T, N
23/24/25-40-48/23-52/5359
23-36/37-45-59-61
Opm.
Br
1,2-Dibroomethaan
Br
Cl
1,4-Dichloorbenzeen
Cl
Cl
Dichloormethaan
Cl
H
H
I
C
Methyljodide
H
H
Cl
Tetrachloormethaan
C
Cl
Cl
Cl
pagina 83
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
T, N
23-36/38-51/53
28-45-61
Xn, N
20-59
24/25-59-61
Xn
20/21/22-40-66
9-36/37-46
45-36/38-52/53-67
53-45-61
Xn
22-38-40-48/20/22
36/37
Opm.
Br
C
Tribroommethaan
Br
H
Br
Cl
Cl
CH3
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Trichlooretheen
Cl
Cl
Trichloormethaan
16
Cl
Cl
Cl
pagina 84
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xn
20/21/22-36/37/38
26-36/37
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xn
10-22-37/38-41-67
7/9-13-26-37/39-46
Xi
10-36/37-67
7/9-13-24/25-26-46
F, Xn
11-20
9-16
Xn
22
Opm.
Trijoodmethaan
C
I
H
I
3.3 Alcoholen en fenolen

Naam
Formule
1-Butanol
Opm.
OH
2-Butanol
OH
tert-Butylalcohol
1,2-Ethaandiol
OH
HO
OH
pagina 85
Naam
Formule
OH
Ethanol
Ethanol (gedenatureerd met 1%
ethylmethylketon)
Ethanol (gedenatureerd met 5%
methanol)
Ethanol (gedenatureerd met
diethylether)
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
11
7-16
25
11
7-16
25
F, Xn
11-20/21/22-68/20/21/22
7-16-45
25
11
7-16
25
T, C
23/24/25-34-48/20/21/2268
24/25-26-2836/37/39-45
OH
Fenol
OH
Glycerol
HO
OH
OH
Hydrochinon
Xn, N
22-40-41-43-50-68
26-36/37/39-61
OH
pagina 86
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
F, T
11-23/24/25-39/23/24/25
7-16-36/37-45
Xn, N
20/22-50
24/25-61
Xi
36
26
Xn
10-20-37-66
46
Opm.
Methanol
H
H
OH
OH
2-Naftol
OH
1-Octanol
n-Pentanol
OH
pagina 87
Naam
Formule
O
OH
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
E, T
2-4-23/24/25
28-35-37-45
F, T
1-4-11-23/24/25
35-36/37-45
Xn
20/21/22-52/53-68
36/37-61
Xn, N
22-36/38-50
26-61
Opm.
N
O
Picrinezuur (<30% water)
27
N
O
Picrinezuur (>= 30% water)
Polyethyleenglycol
O
O
)n
OH
OH
Pyrogallol
OH
OH
Resorcinol
OH
pagina 88
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
LT
GVS
R-codes
S-codes
F+, Xn
12-36/37-40
16-33-36/37
42
F, Xi
11-36-66-67
9-16-26
25
Xn
22
24
OH
Triethanolamine
HO
HO
3.4 Ethers, aldehyden en ketonen

Naam
Formule
WGK
Opm.
Aceetaldehyd
H
Aceton
Benzaldehyd
pagina 89
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
F, Xi
11-36-66-67
9-16
F+, Xn
12-19-22-66-67
9-16-29-33
23/24/25-34-40-43
26-36/37/39-45-51
1
1
1
3
2
1
2
2
1
Xn
Xn
F
20/21/22-36/37/38-40-43
40-43
11
26-37/39-45-51
37/39-45
9-16-29-33
F, Xi
11-37-66-67
9-16-25-33
Xn
22-38
25
Opm.
Butanon
Diethylether
42, 25
Formaldehyd (conc>=25%)
O
H
Formaldehyd (5%=<conc<25%)
Formaldehyd (conc<5%)
Paraldehyd
O
3-Pentanon
Salicylaldehyd
OH
pagina 90
3.5 Carbonzuren en derivaten

Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xn
40
36/37
F, C
11-14-34
9-16-26-45
34
26-36/37/39-45
Opm.
Aceetamide
NH2
Acetylchloride
Cl
O
Adipoylchloride
Cl
Cl
O
Ammoniumacetaat
-
O NH4
O
+ -
Ammoniumoxalaat
NH4 O
O NH4
Xn
21/22
24/25
pagina 91
Naam
Formule
LT
1
1
GVS
R-codes
S-codes
WGK
10-66
23-25
10-35
23-26-45
10-34
23-26-45
2
1
2
1
Xi
36/38
26/28
10-20/22-34
26-36/37/39-45
Xn
22-36
24
Opm.
Amylacetaat
O
Azijnzuur (conc>=90%)
OH
O
Azijnzuur (25%=<conc<90%)
OH
Azijnzuur (10%=<conc<25%)
Azijnzuur (conc<10%)
O
Azijnzuuranhydride
O
Benzozuur
OH
pagina 92
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
34
26-36-45
Xi
36/37/38
26-36
T, N
25-34-50
23-37-45-61
Xi
36
26
C, N
35-50
26-45-61
Opm.
Butaanzuur
OH
Calciumacetaat
2+ -
O Ca
Chloorazijnzuur
Cl
34
OH
O
OH
Citroenzuur
HO
OH
OH
Dichloorazijnzuur
Cl
OH
Cl
pagina 93
Naam
Formule
Difenylamine
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
T, N
23/24/25-33-50/53
28-36/37-45-60-61
F, Xi
11-36-66-67
16-26-33
Xn
22-37/38-41-42/43
23-24/25-26-37/39-46
Opm.
NH
Na
O
Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat
OH
N
HO
O
2 H2O
O+
Na
Ethylacetaat
O
O
Ftaalzuuranhydride
pagina 94
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
10-66
23-25
WGK
T, N
61-33-48/22-50/53-62
53-45-60-61
22-34-42/43
22-26-36/37/39-45
Xn
22-36
22-24
Xi
38-41
26-39
Opm.
Isoamylacetaat
O
OH
Kaliumnatriumtartraat
+ -
O Na
O
OH
4HO
Lood(II)acetaat
O
Malenezuuranhydride
Pb2+
O
O
HO
OH
Malonzuur
O
Melkzuur
HO
OH
O
pagina 95
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
F, Xi
11-37/38-43
24-37-46
35
23-26-45
3
2
1
3
2
1
3
2
1
C
Xi
34
36/38
23-26-45
26
Opm.
Methylmethacrylaat
Mierenzuur (conc>=90%)
H
OH
Mierenzuur (10%=<conc<90%)
Mierenzuur (2%=<conc<10%)
Mierenzuur (conc<2%)
O
Natriumacetaat
+
O Na
+
Na
O
Natriumcitraat
-
O
OH
Na
Na
2HO
O
-
O Na
Natriumformiaat
H
pagina 96
Naam
Formule
Oliezuur
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xn
21/22
24/25
34-52/53
26-36-45-61
34
23-36-45
Opm.
OH
Oxaalzuur
HO
OH
O
O
Pentaanzuur
OH
Propaanzuur
OH
pagina 97
Naam
Formule
O
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Xn
22-41
22-24-26-39
22-34
26-36/37/39-45
Opm.
OH
OH
Salicylzuur
O
Cl
Sebacoylchloride
Cl
O
OH
Stearinezuur
pagina 98
Naam
Formule
Cl
Cl
GVS
R-codes
S-codes
WGK
C, N
35-50/53
26-36/37/39-45-60-61
Xi
36
24/25
LT
GVS
R-codes
S-codes
Opm.
HO
OH
O
LT
OH
OH
L(+)-Wijnsteenzuur
Cl
Trichloorazijnzuur
OH
3.6 N-verbindingen
Naam
Formule
WGK
Opm.
NH
3-Aminoftaalhydrazide
NH
NH2
NH2
Aniline
T, N
23/24/25-40-41-4348/23/24/25-68-50
26-27-36/37/39-4546-61-63
pagina 99
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
NH
F, C
11-20/21/22-35
3-16-26-29-36/37/3945
T, N
23/24/25-40-51/53
28-36/37-45-61
T+, N
26/27/28-33-50/53
28-36/37-45-60-61
F+, Xi
12-36/37
16-26-29
21/22-34-37
22-26-36/37/39-45
Diethylamine
N,N-Dimethylaniline
WGK
Opm.
O
N
O
1,3-Dinitrobenzeen
N
O
O
NH2
Ethylamine
NH2
1,6-Hexaandiamine
NH2
pagina 100
Naam
Formule
O
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
T, N
23/24/25-40-48/23/2451/53-62
28-36/37-45-61
45-22-36/38-52/53
53-45-61
T, N
45-23/25-36-50
53-45-61
Opm.
O
N
Nitrobenzeen
Thioaceetamide
NH2
NH2
o-Toludine
H2N
NH2
Ureum
pagina 101
3.7 Suikers en derivaten

Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
OH
Cellulose
OH
HO
O
OH
HO
)n
)n
OH
OR
OR
RO
OR
Celluloseacetaat
O
RO
OR
R = H of
CH3
OH
O
HO
D(-)-Fructose
OH
OH
OH
O
OH
HO
OH
HO
OH
pagina 102
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
O
H
OH
HO
HO
D(+)-Galactose
OH
OH
HO
OH
O
HO
OH
OH
O
H
OH
HO
D(+)-Glucose
OH
OH
OH
OH
O
HO
HO
OH
HO
OH
OH
D-(+)-Lactose
OH
HO
O
OH
HO
OH
OH
HO
OH
HO
HO
D-(+)-Maltose
O
OH
OH
H2O
O
HO
OH
OH
pagina 103
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
1
1
1
1
1
1
1
0
D
1
1
L
1
1
LT
1
1
Opm.
OH
O
HO
D-(+)-Sacharose
OH
HO
OH O
OH
OH
HO
Zetmeel (onoplosbaar)
Zetmeel (oplosbaar)
3.8 Diversen
Naam
Agar
Albumine
Formule
GVS
R-codes
S-codes
WGK
0
1
Opm.
HO
L-(+)-Ascorbinezuur
HO
HO
OH
OH
O
O
S
Benzeensulfonzuur
22-34
26-36/37/39-45
pagina 104
Naam
Formule
Benzoylperoxide
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
E, Xi
2-36-43
3/7-14-36/37/39
Xi, N
36-51/53
26-61
Opm.
HO
N
N
Eriochroomzwart T
OH
O
N
O
S
O
O
ONa
pagina 105
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
25
37-45
WGK
Opm.
Methyloranje
O
Na
+ -
28
S
O
Cl
Natrium2,6-dichloorfenolindofenol
Na
2 H2O
Cl
OH
O
O
S
Sulfanilzuur
Xi
36/38-43
24-37
NH2
Tannine
pagina 106
Naam
Formule
O
Br
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
O
S
O
HO
Broomcresolgroen
Br
Br
OH
Br
O
O
Broomfenolrood
S
O
Br
HO
OH
O
O
S
O
Broomthymolblauw
Br
HO
OH
Br
pagina 107
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
50/53
60-61
35
26-37/39-45
T, N
25-50/53
45-60-61
Opm.
O
O
S
O
m-Cresolrood
HO
Fehling's reagens A
Fehling's reagens B
OH
4,43% Cu-sulfaat
34,6% K-Na- tartraat in 10%
NaOH
N
N
1,10-Fenantroline
28
OH
Fenolftalene
HO
pagina 108
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
52/53
22-24/25
1
1
1
1
1
1
52
3
1
Opm.
O
O
S
O
Fenolrood
HO
OH
Ferrone (0,025 mol/l)
61
OH
Fluorescene
HO
Lakmoes
Lugol
2% KI + 1% I2
61
pagina 109
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
Xn
22
23/24/25-33-35-52/53
S-codes
WGK
Opm.
N
Cl
Methyleenblauw B
+
N
x H2O
Nesslerreagens
0,09 M tetrajodomercuraat(II)
in 16% kaliumhydroxide
26-37/39-45-61
Neutraalrood
H2N
N
H
Cl
O
OH
Ninhydrine
Xn
22-36/37/38
22-26
OH
O
Schiff's reagens
0,1% fuchsine, 1,8% Na2bisulfiet, 0,64% HCl
pagina 110
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
N
N
Sudan III
N
N
HO
N
N
Sudanzwart B
HN
NH
pagina 111
Naam
Formule
LT
GVS
R-codes
S-codes
WGK
Opm.
O
O
S
O
Thymolblauw
HO
Universeelindicator oplossing
(isopropylalcohol)
OH
F, Xi
11-36-67
7-16-24/25-26
Opmerkingen
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Grote hoeveelheden reageren zeer heftig met water

Niet gebruiken om reacties mee uit te voeren. Bij reactie met oxidantia ontstaan Cr(VI)-zouten die kankerverwekkend en milieuschadelijk zijn.
Gebruik bij voorkeur gestabiliseerde (niet-pyrofore) poeders
De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden laten werken. Explosiegevaar: bij langdurig bewaren (> 3 maanden) kunnen zich aan het oppervlak peroxiden (geel
gekleurd) vormen die bij versnijden een explosie kunnen veroorzaken.
Vermijd het gebruik van kwik, zeker in open toepassingen. Enkel voor demonstratiedoeleinden gebruiken als er een kwikopruimset aanwezig is en de leerkracht de nodige
instructies kent voor het gebruik ervan. De recipint zeer goed afsluiten na gebruik (kwikdampen zijn zeer giftig). Gemorst en niet opgeruimd kwik kunnen blootstellingen
tot ver boven de toegelaten grenswaarden veroorzaken.
Gebruik, indien mogelijk, alternatieven. Loodverbindingen kunnen vruchtbeschadigend zijn.
De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden laten werken.
Opletten bij het verwarmen van joodschilfers: jooddampen zijn giftig.
In sommige richtingen met veel praktijkuren chemie moet men leren verdunde oplossingen maken door te vertrekken van geconcentreerde zuren. Hiervoor is het uiteraard
toegestaan dat de leerlingen deze oplossingen in veilige omstandigheden leren gebruiken.
Gebruik als alternatief, indien mogelijk, CaO.
Reactie met water verloopt sterk exotherm.
Gebruik als alternatief, indien mogelijk, Ca(OH)2
Oplossingen van Ca(OH)2 (kalkwater) mogen in alle graden door de leerlingen gebruikt worden.
Het hydraat van AlCl3 is minder gevaarlijk (Xi, R36/38).
Gebruik als alternatief, indien mogelijk, CaCl2
Gebruik, indien mogelijk, alternatieven.
Gebruik, indien mogelijk, alternatieven. De vaste stof is kankerverwekkend bij inademen. Gebruik dus geen vast CoCl2 om de overgang van rood naar blauw aan te tonen.
pagina 112
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Gebruik bij voorkeur CoCl2-papiertjes i.p.v. CoCl2-oplossing. Nooit bevochtigen met de tong of de lippen.
De vaste stof niet verwarmen! Kan ook bij wrijving exploderen.
HgS is niet giftig wegens de lage oplosbaarheid in water. Door verhitting van HgS kunnen kwikdampen gevormd worden!
Bleekpoeder.
Gebruik kaliumjodaat als alternatief.
In oplossing mogen deze stoffen door de leerlingen gebruikt worden.
De vaste stof kan bij inademen longkanker veroorzaken. De leerlingen gebruiken uitsluitend oplossingen van deze stof. Bij het maken van de oplossing door de leerkracht
moeten voldoende preventiemaatregelen genomen worden om stofvorming te voorkomen.
De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden vaste stof laten werken. Voorzichtig zijn bij het verwarmen van de vaste stof!
Sommige stoffen zijn courant aanwezig in het thuismilieu. Ze worden daarom systematisch toegelaten in alle graden. Dit betekent echter niet dat aan deze stoffen geen
gevaren verbonden zijn. Het is echter zinvol om de leerlingen er veilig en milieubewust mee te leren omgaan.
Bevat kankerverwekkend benzeen. Uitsluitend als motorbrandstof gebruiken. Gebruik benzeenvrije benzine (wasbenzine) als alternatief.
In droge toestand explosief!
Een verdunde oplossing gebruiken.
Loodpoeder is niet toegelaten (noch voor leerlingenproeven, noch voor demonstratieproeven.
De leerlingen gebruiken uitsluitend verdunde oplossingen van deze stof. Bij het maken van de oplossing door de leerkracht moeten voldoende preventiemaatregelen
genomen worden om contact met de stof te voorkomen. Gebruik waar mogelijk alternatieven zoals permanganaat, hypochloriet, ...
Het algemene advies is dat kwikverbindingen niet gebruikt worden in het onderwijs. Enkel voor zeer specifieke doeleinden (bv. katalysator) en waar er geen alternatieven
zijn, kan hierop een uitzondering gemaakt worden. De hoeveelheden worden beperkt tot een strikt minimum.
Thermolyseproef: werk met zeer kleine hoeveelheden in de trekkast. Gebruik beter zilveroxide voor het uitvoeren van deze proef.
Bewaren in een dubbele container. De buitenste container is onbreekbaar en bevat vast natriumthiosulfaat om vrijgekomen dibroom te binden.
Gebruik als minder gevaarlijk alternatief di- of trichloorazijnzuur.
Gebruik van deze stof is enkel toegelaten via eigen bereiding. Deze stof nooit in voorraad bewaren.
Door de verzadigde oplossing van dibroom in water 4x te verdunnen wordt een oplossing bekomen die niet meer ingedeeld is als giftig.
Leerlingen werken enkel met de stof in oplossing.
Enkel gebruiken voor het maken van verdunde oplossingen (=< 0,1 mol/l)
Gebruik andere (cyclo)alkanen als alternatief (pentaan, cyclohexaan, heptaan, ...).
Opslaan op een droge plaats en in een goed gesloten recipint.
Hoewel sommige Cd-verbindingen niet als kankerverwekkend ingedeeld worden, zijn de COS-adviezen voor al deze verbindingen eensluidend: niet gebruiken in het
onderwijs.
Bij voorkeur koel opslaan (enkel in explosieveilige koelkast!)
pagina 113
Nuttige informatiebronnen
1
Websites
ICSC International Chemical Safety Cards

Nederlandstalige versie:
http://www.cdc.gov/niosh/ipcs/dutch.html
Engelstalige versie (meer stoffen):
http://www.ilo.org/public/english/protection/safe
work/cis/products/icsc/dtasht/index.htm
Databank met overzichtelijke en compacte

veiligheidsinstructiekaarten van een duizendtal
stoffen. Zeer nuttig om (veiligheids)gegevens van
stoffen op te zoeken.
Databank gevaarlijke producten

(https://www.acvonline.be/Online_Diensten/databank_gevaarlijke_
producten/databank_gevaarlijke_producten.asp)
Technische fiches van een 700-tal stoffen met o.m.

etiketgegevens, toepassingen, wettelijke
bepalingen inzake gezondheidstoezicht, ...
(Nederlandstalig)
ChemIDplus
(http://chem.sis.nlm.nih.gov/chemidplus)
Portaal dat toegang biedt tot tal van databanken

die door het Amerikaanse National Library of
Medicine beschikbaar gesteld worden (Engelstalig).
HSDB-databank
(http://toxnet.nlm.nih.gov/cgibin/sis/htmlgen?HSDB.htm)
En van bovenvermelde databanken.

De HSDB-databank van TOXNET geeft zeer
uitgebreide informatie over de toxiciteit van
duizenden chemicalin, met literatuurreferenties
(Engelstalig).
CSST-databank
(http://www.reptox.csst.qc.ca)
Info over veiligheid, toxicologie, alternatieven,

voor tal van chemicalin (Commission de la Sant
et de la Scurit du Travail, Qubec, Canada)
(Franstalig)
GDL
(http://www.gefahrstoff-info.de)
Gefahrstoffdatenbank der Lnder.

Veiligheidsinformatie over meer dan 1000 stoffen
(Duitstalig)
Physical and Theoretical Chemistry Laboratory

Oxford University
(http://physchem.ox.ac.uk/MSDS/)
Veiligheidsinformatiebladen en andere informatie

i.v.m. veiligheid ( Laboratorium van Fysische en
Theoretische Chemie van de universiteit van
Oxford) (Engelstalig)
Chemfinder
(http://chemfinder.cambridgesoft.com/reference/
chemfinder.asp)
Zeer uitgebreide databank van chemische

producten met voor ieder product chemische en
fysische eigenschappen en verwijzingen naar
andere websites. (Engelstalig)
www.gevaarlijkestoffen.be
Website met informatie over gevaarlijke stoffen.

Hier is ook de databank gevaarlijke stoffen (DBGS)
vrij te downloaden.
pagina 114
Federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid

en Sociaal Overleg (FOD WASO)
(http://www.werk.belgie.be)
Vlaamse Navigator Milieuwetgeving
(http://navigator.emis.vito.be)
Wetgeving, brochures en aanvullende informatie

inzake Welzijn op het Werk.
Welzijn op school
(http://www.welzijn-op-school.net)
Website van Coprant met informatie over de

toepassing van de welzijnswetgeving op scholen.
Portaal tot de volledige milieuwetgeving in

Vlaanderen.
Rode Kruis Vlaanderen

EHBO-tips
(http://www.rodekruis.be/NL/)
Verder bieden de leveranciers en producenten van chemicalin etiketgegevens en
veiligheidsinformatiebladen (MSDS) aan op hun websites.
Overige informatiebronnen
Gevaarlijke chemische producten, Brochure uit de reeks SOBANE-strategie, Federale Overheidsdienst

Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg
http://www.werk.belgie.be/publicationDefault.aspx?id=3700
Veiligheid en hygine in chemische laboratoria, Brochure uitgegeven door de Federale Overheidsdienst

Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg
http://www.werk.belgie.be/publicationDefault.aspx?id=4278
Het Paard van Troje - Het verborgen gevaar van producten in huis, Provinciaal Veiligheidsinstituut (PVI),
Jezusstraat 28-30, 2000 Antwerpen.
http://www.provant.be/leren/vormingscentra/provinciaal_veilighe/
Risico's is er mee te leven, Risico's en chemie en Afval en chemische nijverheid zijn drie brochures in de reeks
Jij en de chemie, een uitgave van Essenscia (vroeger Fedichem), Diamant Building, A. Reyerslaan 80, 1030
Brussel.
http://www.essenscia.be/NL/essenscia/Publicaties/Jij+en+de+Chemie/page.aspx/1335
Vergiftiging voorkomen : Praktische tips gratis brochure, Antigifcentrum, p/a Hospitaal Centrum van de basis
Koningin Astrid, Bruynstraat1, 1120 Brussel, tel 02-264 96 36
Op de website van het antigifcentrum is ook heel wat informatie te vinden over schadelijke producten.
http://www.poisoncentre.be/
Algemeen reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB)

http://www.werk.belgie.be/moduleDefault.aspx?id=1964#AutoAncher1
Wetgeving Welzijn op het Werk (Wet Welzijn op het Werk en de CODEX)

http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=556
Vlaams Reglement betreffende de milieuvergunning (Vlarem I en Vlarem II)

http://navigator.emis.vito.be/milnav-consult/faces/consultatieOverzicht.jsp
Einstufung aufgrund der Verwaltungsvorschrift wassergefhrdender Stoffe (VwVwS)
http://www.umweltbundesamt.de/wgs/vwvws.htm
pagina 115

Chemicalien Op School 2009 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chemicalien Op School 2009 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chemicalin op school

Veiligheid en milieuzorg in het schoollaboratorium

Herkomst en draagwijdte .........................................................................................................................2

Vergunningen bij aankoop van chemicalin ........................................................................................................5

2.17 Waterstof ........................................................................................................................................31

Enkelvoudige stoffen ..............................................................................................................................69

Nuttige informatiebronnen ..............................................................................................................................114

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Motivatie van de adviezen

De werkgroep heeft zich bij het formuleren van de adviezen gebaseerd op

Afdwingbaarheid van de adviezen

Fysico-chemische toestand van de chemicalin

De aanduidingen van de gevarensymbolen, de risico- en

Chemicalin op school (23 juni 2009)

De contacttijd met chemicalin door leerlingen en leerkrachten en de hoeveelheden waarmee gewerkt

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Vergunningen bij aankoop van chemicalin

Over welke stoffen gaat het?

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Opslag van chemicalin

Wettelijke basis: Vlarem II Art. 5.17.1

Voor vloeistoffen (afstanden in meter):

hoofdeigenschap van de stof, zoals

licht ontvlambare en ontvlambare

brandbare vloeistoffen (vlampunt

spontaan ontvlambare stoffen (bv:

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Uit de Vlarem-tabellen kunnen we voor laboratoria volgend vereenvoudigd schema afleiden:

Chemicalin op school (23 juni 2009)

maximaal gescheiden opslag

Opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen

Wettelijke basis: ARAB Art. 52

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Opslag van T en T+ stoffen

Wettelijke basis: ARAB Art. 723bis19

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Opslag in het practicumlokaal of in een afzonderlijke opslagruimte?

Opslag van gassen

Wettelijke basis: Vlarem II

Wettelijke basis: KB 11/3/2002 Chemische agentia

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Op toegangsdeuren van de opslagplaatsen en op de kasten moet de nodige signalisatie aangebracht worden.

Bovenstaande pictogrammen kunnen gedownload worden van de website www.gevaarlijkestoffen.be

Aanvullende aandachtspunten en tips

Alle chemicalin in goed afgesloten verpakkingen bewaren.

1. Is het verplicht zuren en basen in een geventileerde zuurbestendige kast op te bergen?

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Chemicalin op school (23 juni 2009)

VOORKOMEN IS BETER DAN GENEZEN.

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Indeling van de laboratoriumafvalstoffen

afvalstoffen die als huishoudelijke afvalstoffen verwijderd kunnen worden;

2.1 Afvalstoffen van huishoudelijke aard

2.2 Afvalstoffen van chemische aard

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Inzameling van de vaste chemische afvalstoffen

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Inzameling van vloeibaar en opgelost afval

4.1 Indeling van het vloeibare en opgeloste afval

In water opgelost afval

Chemicalin op school (23 juni 2009)

Figuur 1 Inzamelrecipint van 5 liter

4.3 Inzameling van oplossingen