Aardwetenschappen

The ultimate goal of the earth sciences is to understand the evolution of

the Earth (and other planets), from birth in the solar system to their
present state, well enough to construct detailed, quantitative and
predictive models of physical, chemical and biological planetary
processes. In short, we strive toward a unified theory of Planet Earth.

Ook van nut voor toekomstige Bio-Ingenieurs

Aardwetenschappen (geologie), waarom voor bio-ingenieurs?

Geologie biedt een referentiekader van de abiotische condities, die

zowel in ver tijdsperspectief als alledag determinerend zijn voor de
levende systemen op aarde, zoals voor thema's als landbouw,
milieuzorg, duurzaamheid en natuurbehoud.
Geologie omspant uiterst brede schaalbereiken in tijd en in ruimte. Dit
maakt dat deze discipline relevant is voor inzichten in zeer diverse
thema's zoals biologische evolutie, bodemkunde, situering van
seismisch actieve gebieden, het lokaliseren van bruikbaar grondwater
en van grondstoffen als fosfaat, het bergen van radioactief afval,
ruimtelijke ordening, tot de kennis van gesteenten en mineralen ten
behoeve van industrile en agronomische aanwendingen.
 Black soils: fertile Vertisols of the Ethiopian Highlands

Granite : infertile soil Basalt : fertile soil

 Enkele afspraken

Cursustekst beschikbaar bij ACCO; fotokopijen van de overheadsheets

via Toledo (merk wel op dat kleine wijzigingen kunnen optreden)

Hoorcollege: iedereen is welkom, maar zet je GSM af

Practicum & excursie: verplichte aanwezigheid (afwezigheden kunnen

(en worden ook) genomen

Vragen ivm de cursus: spreek erover (met medestudenten) of vraag

uitleg: aan de assistenten, aan mij,

Mij kun je bereiken onder Rudy.Swennen@ees.kuleuven.be

 Enkele afspraken

Streefdoel: leren verbanden zien en inzicht verwerven in de leerstof =

kennis verwerven

Een zekere hoeveelheid feitenkennis is echter nodig

Volg op een efficiente wijze het hoorcollege en het practicum.

Efficient = lees en begrijp de leerstof vooraf (niet van buiten blokken!!)

 Enkele afspraken

Practica = permanente evaluatie

Respecteer de groep waarin je ingedeeld bent (wijzigingen kunnen enkel

ten uitzonderlijke titel door mij toegestaan worden)

Theorie examen in juni = schriftelijk: 10 woorden, 2 inzichtsvragen

Kennis verworven in het practicum maakt deel uit van schriftelijk
examen

Vrijstellingen = via ombudspersoon

 Wie ben ik?

Geoloog met hoofdonderzoek in de aardolie-exploratie (wereldwijd) en

milieugeologie

Werkzaam geweest in Shell Research, Institut Franais du Ptrole en

Statoil. Thans ben ik vooral actief in Brazili (Petrobras)

Wereldwijd actief (ook tal van ontwikkelingssamenwerkingsprojecten en

onderwijs) = veel op zending in het buitenland

Reeds >30 jaar leservaring ?

Vader 3 kinderen (34, 33 en 31 jaar) en grootvader (5 kleinkinderen)

 Waarom zinvol voor jullie opleiding: nog enkele voorbeelden

Grondstoffen: kalk, zand, organisch rijke gesteenten,

(van tandpasta tot een huwelijksring)
Bodemvruchtbaarheid: wat bepaalt deze = belang van mineralen
Nevenverschijnsel bodemsamenstelling: een voorbeeld
Gebaggerde sedimenten = vroeger gegeerd door de boeren nu een ramp?
Grondwater = van karst naar gesloten waterlagen = belang van kennis
van de geologische ondergrond = 3D kennis
Aardbevingen, tsunamis, aardverschuivingen, vulkaanuitbarstingen,
 Waarom zinvol voor jullie opleiding: enkele voorbeelden
Grondstoffen: kalk, zand, organisch rijke gesteenten,
Bodemvruchtbaarheid: wat bepaald deze = belang van geologie

Staalname niet
gepollueerde
sedimenten
(uitz. 25)
Overstromingssedimenten = vroeger gegeerd in landbouw nu een ramp?

Samenstelling
rivier-
sedimenten

Grondwater = van karst naar gesloten acquifers = belang van kennis van
de geologische ondergrond = 3D kennis
Aardbevingen, tsunamis, aardverschuivingen, vulkaanuitbarstingen,
 Transfer from geosphere to biosphere (and humans)

Relation geology health (geomedecine)

Fordyce (2005)

Not obvious to study, especially not in developed countries where people travel a lot and where
population is not anymore dependent on local foodstuffs in the diet and local water
Hoe studenten actiever betrekken bij hoorcollege = een mogelijke aanpak
Bedoeling kritische geest stimuleren rond maatschappelijk relevante vragen of
fenomenen uit dagelijks leven (klimaatverandering, waterbevoorrading,
energie, bodemvruchtbaarheid, grondstoffen, ) vanuit geologische hoek

55 vragen die jullie in de les eventueel moeten komen toelichten. Gebruik

meer dan Wikipedia!

Jullie kregen reeds een e-mail met jullie thema. Jullie mogen eventueel van
thema wisselen mits mijn toelating (in dat geval contacteer je me via e-mail).
Best werk je zelfstandig aan het aan jou opgedragen thema.
Tijdens de les waar het thema aan bod komt krijgt iemand van jullie het
woord gedurende maximum 5 minuten (dit start vanaf 11 april 2016).
Tegen dan verwacht ik jullie verslag (3 paginas x A4) (zonder
referentielijst en figuren die je apart moet geven) + powerpoint van 6
8 slides.

Later in de les zal aan enkelen van jullie gevraagd worden om uitleg te
komen geven over het thema. Zei die niet aanwezig zijn (zonder reden)
verliezen 1 punt.

Enige basisinfo staat in de cursus, die doe daar ook eventueel

opzoekwerk.
 Aardwetenschappen

Object : AARDE Fysica

heden Chemie
verleden Biologie
toekomst
Wiskunde

+ aantal fundamentele aspecten

historisch aspect : tijd (actualiteitsprincipe)
natuur en omvang : experimenten !!!
 Indeling
Ruimtelijk
Landschaps-
1) Tijds- Aardkunde vormend

Aardwetenschappen
(geologie)

2) Structuur Delfstofkunde Gesteenten

Verbindingen
1) Aardkunde
Historische geologie
Structurele
stratigrafie
geologie/tektoniek
paleontologie
karteren
biologie
geofysica
platentektoniek
Ruimtelijke Tijdsaspecten
Aardkunde

Landschapsvormend (recent en verleden)

Fysische aardrijkskunde
geomorfologie (relatie met milieu)
 Toegepaste aspecten
Hydrogeologie

Petroleumgeologie

Ingenieursgeologie
 Exogene processen
verwering
erosie
sedimentatie

Endogene processen
gebergtevorming: plooien, breuken
vulkanisme
intrusies
2) Delfstofkunde

Petrografie / petrologie

Sedimentologie (Paleo)milieu

Gesteenten

Delfstofkunde Verbindingen : mineralogie

Structuur

Kristallografie

Vaste stof fysica

 Toegepaste aspecten
Economische geologie : ertsen
(beschikbaarheid specifieke elementen)

Industrile mineralen (belang voor onze

samenleving)

Technische mineralogie (natuurlijke &

industrieel vervaardigde mineraleen: bvb.
zeolieten)
 Belang
Fundamenteel wetenschappelijk
Voorbeelden
Opbouw van de aarde, oceanen en continenten
Vorming van graniet
Kristalstructuur CaTiO3
(Paleo)klimatologie
Delfstoffen-grondstoffen
Voorbeelden
Ertsen : extractie van metalen, industrele mineralen,
H2O, fossiele brandstoffen en geothermische energie
Verbruik brandstoffen/persoon/jaar
 Belang
Milieu maatschappelijk
Voorbeelden
Aardbevingen, vulkanen
Stabiliteit van hellingen
Bergen van afval
Beschermen van grondwater
Bouwwerken
 Opbouw van de cursus

Deel 1

Deel 4

Deel 2

km

Deel 3
Deel I: Delfstofkunde
 Definities:
Mineraal
natuurlijk voorkomend (1) vaste stof (2) met kristallijne structuur
(3), die kan variren tss bep. grenzen
kenmerkend zijn chemische en fysische eigenschappen
Haliet en NaCl

Kristal
mineraalfase begrensd met vlakke oppervlakken (=kristal-
vlakken), met geometrische relatie met kristallijne structuur

Gesteente
natuurlijk voorkomend multigranulair aggregaat van n (mono-
mineralisch gest.) of meerdere (polymineralisch) mineralen
Marmer en graniet
Kristallen News.discovery.com/earth/naica-big-pics.html
Graniet = gesteente

Veldspaat

Kwarts

Biotiet

Mineralen
 Definities:

Mineralode
natuurlijk voorkomende stof zonder systematische ordening

Dus mineraal gekenmerkt door chemische samenstelling

en karakteristieke ruimtelijke ordening

Hoe stel je die ordening voor? Bvb. Diamant en grafiet (C)

 Definities:

Mineralode
natuurlijk voorkomende stof zonder systematische ordening

Dus mineraal gekenmerkt door chemische samenstelling

en karakteristieke ruimtelijke ordening
Hoe stel je die ordening voor? Bvb. Diamant en grafiet (C)
 Definities:
Dus mineraal gekenmerkt door chemische samenstelling
en karakteristieke ruimtelijke ordening
Hoe stel je die ordening voor? Bvb. Diamant en grafiet (C)
Kan je eender welk element met eender welk element binden?

Fe
Al + O ???
Na

K Fe + S ???
K

Zijn er ruimtelijke beperkingen?

 Interne structuur mineraal kan modelmatig
benaderd wn door bolstapeling van + & - ionen
(kationen en anionen)
bij elkaar gehouden door roosterbindingen
stapelingen zijn niet willekeurig
wordt in belangrijke mate bepaalt door kat.- & anionen
 Hoofdstukken
Hoofdstuk 1
Kristallografische
Chemische mineraal kenmerken
Fysische

Hoofdstuk 2
Mineraalgroepen
 Hoofdstuk 1: Algemene Delfstofkunde
1. Kristallografische kenmerken
Kristallen ontstaan tijdens fasetransformaties
(vl v; g v; v v)
Kristalvorm = habitus
Kristal met n of meerdere dimensies
eenzelfde substantie met ongelijke omvang doch equivalente vlakken
eenzelfde substantie met habitus tgv ontwikkeling kristalvlakken
Dus eenzelfde substantie kristalvormen doch met zelfde
kristallografische structuur
 Rooster of ruimtetranslatie
1-dimensioneel (roosterpunt met translatie)
a
@@@@@@@@
kenmerkend zijn periodiciteit (dus ptn identieke
omgeving en ptn zijn onderling verwisselbaar)
2-dimensioneel (netvlak of roostervlak)
a
@@@@@@@@
b
@@@@@@@@

@@@@@@@@
Voorbeeld : figuur naar Escher
 Ruimterooster

ruimtelijk rooster met trikliene, respectievelijk kubische

eenheidscel.
a, b en c zijn de roosterconstanten.
 Ruimterooster
3-dimensioneel (ruimterooster) met drie kenmerkende
translaties (a, b, c) = roosterconstanten of -parameters
en , ,
Rooster is voorstelling v/e ordelijke systematische opbouw
van bouwelementen
Voor mineralen en chemische verbindingen stellen de
roosterpunten atomen, ionen, moleculen, voor
 Eenheidscel

Kenmerken van een eenheidscel:

1. Geometrie
translaties a, b, c
hoeken tussen de translaties , ,
2. Inhoud
de globale inhoud, voorgesteld door Z
positie van die inhoud in de eenheidscel (soorten roosters)
P = Primitiv
I = Innenzentriert
F = Flchenzentriert
C = variante van F waarbij slechts 2 tegenovergestelde vlakken bezet
zijn
Dit laatste aspect wordt enkel gellustreerd maar niet verder uitgewerkt
 Eenheidscel (een voorbeeld)
Z = aantal roosterpunten x
positie van deze/gewicht
Kristallijne materies
= roosterptn krijgen fysische
inhoud
Z is x aantal formule-eenheden
(bv. SnO2) teneinde rooster te
kunnen opbouwen waarvan de
positie gegeven wordt t.o.v.
cordinatenstelsel
Sn = 8 x 1/8 + 1 = 2
O = 4 x 1/2 + 2 = 4
delen door SnO2 2
 b

a
Roostertypen Parallellogram
ab 90
2-dimensioneel =
5 roosters rechthoek
ab =90
maar
mogelijk ruit a1= a2
=90,60 of 120

ruit a1= a2
=90,60 of 120

vierkant a1= a2
=90
7 kristalsystemen
in 3-dimensies
 7 kristalsystemen

kubisch systeem: x-, y- en z-

as (respectievelijk a-, b-, c-
parameters) // met 4-tallige
as of met 2-tallige als 4-
tallige niet aanwezig is

hexagonaal systeem: z-as //

met 6-tallige-as; x-, y-, u-as
(resp. a1, a2, a3) // met 2-
tallige as
enz. ...
 Kristalsystemen
Kenmerken
Bepaal de symmetrie-elementen in kristalvorm = afleiden
kristalsysteem
Morfologie veranderingen tijdens kristalgroei verandering van
kristalvorm
 Relatie kristalvorm en
kristalmorfologie

definitie netvlak = vlak in het rooster bepaald door 3 ptn

gezien de periodiciteit
netvlak kan oneindig keer herhaald/verplaatst worden
creatie roostervlakken of netvlakken

netvlakken = kristalvlakken
 Verband Rooster - Kristalvorm

In 3D kubus oktader of combinatie

dus netvlak = kristalvlak

 kristalvorm en kristalmorfologie
PbS (galeniet)

Kristalstructuur Morfologie
(atomaire opbouw)
 Kristalbeschrijving
voorkomen van XX in de natuur by uitXX
XX hinderen elkaar vaak bij groei ontwikkelen van een
mozaiek structuur
eerste XX die uitXX bezitten meestal goede kristalvorm; laatste
XX vullen resterende holte op

XX onder
een
microscoop

in holten (= geoden) en spleten

XX kunnen vrij groeien
mooie XX ontwikkeling,
doch niet echt volmaakte XX
 voorkomen van XX in de natuur by uitXX
niet echt volmaakte XX:
XX vaak nog onvolmaakt gezien ze groeien op substraat
XX vlakken die symmetrisch zijn, zijn niet noodzakelijk even groot
functie van ongelijke stof aanvoer

hoeken tss corresponderende vlakken zijn

constant / grootte van de vlakken speelt geen
rol = wet van Steeno

determinatie mineralen
vaak obv kristal-morfologie
gebruik microscopen: bino, SEM,
Crociet PbCrO4
Hoe zit nu een kristalrooster er fysisch en chemisch uit?

- Som een paar fysische eigenschappen op van mineralen die je zou

kunnen gebruiken om mineralen te determineren

- Wat is de chemische formule van een mineraal? Geef een voorbeeld

Hoe zit nu een kristalrooster er fysisch en chemisch uit?

- Som een paar fysische eigenschappen op van mineralen die je zou

kunnen gebruiken om mineralen te determineren

- Wat is de chemische formule van een mineraal? Geef een voorbeeld

- De samenstelling van het gesteente graniet wordt opgebouwd uit:

* Kwarts (SiO2)
* Veldspaat (KAlSi3O8)
* Muscoviet (KAl2Si3O10(OH)2)

Hoe komt het dat een bodem die boven een graniet ontstaat relatief
vruchtbaar is? Bedenk echter dat planten ook Ca, Na, Zn, Fe,
nodig hebben? Hoe kan dat dan?
Dit zijn vaak potentile gebieden met fluorosis