Kiedy Mezczyzna Sie Starzeje

Andrzej Gomua, Edyta Bielecka, Dorota Florczuk
Kiedy mczyzna
si starzeje
Praca zbiorowa pod redakcj
prof. nzw. dr hab. med. Andrzeja Gomuy
Ksika ta powstaa na podstwie prac licencjackich

Pani Edyty Bieleckiej iPani Doroty Florczuk,
absolwentek Wydziau Pielgniarskiego
Wyszej Szkoy Agrobiznesu womy
idorobku naukowego wzakresie andropauzy
prof. nzw. Andrzeja Gomuy.
Za swoje prace licencjackie Panie Edyta Bielecka iDorota Florczuk

otrzymay nagrody Rektora
Wyszej Szkoy Agrobiznesu womy.
Przygotowanie redakcyjne:

Agnieszka Wok-aniewska
Opracowanie techniczne iprzygotowanie do druki:

Zbyszek Jaku
Korekta:

Anna Biaows, Sylwia Jdrzejewska, Marek Malanowski
Projekt okadki:

Anita Krasucka
Wysza Szkoa Agrobiznesu womy

Instytut Andropauzy Fundacji MEDAN
www.medan.pl
andy@medan.pl
ISBN 83-911373-2-5
Druk

LIBRA-PRINT, oma, Aleja Legionw 114b
Wydano staraniem:

Wyszej Szkoy Agrobiznesu womy

iInstytutu Andropauzy Fundacji MEDAN
Do rk Czytelnikw trafia kolejna ksika pod redakcj prof.

Andrzeja Gomuy. Powiecona jest starzeniu si mczyzn, powszechnemu zjawisku dotykajcemu osobicie poowy ludzkoci inieobojtnemu drugiej, lepszej jej poowie.
Mskie klimakterium to problem, ktrym dotychczas zajmowano si upanw wwieku powyej 60 lat. To swego rodzaju niesprawiedliwo! Skoro WHO zaleca, aby tak zwane zastpcze leczenie hormonalne, majce agodzi skutki menopauzy ukobiet, stosowa unich na
tyle wczenie, aby deficyt hormonalny nie doprowadzi do powstania
zmian psychologicznych ido nieodwracalnych zmian organicznych,
nie ma powodu, by mczyzn traktowa gorzej. Dlatego wnajnowszych zaleceniach International Society for The Study of The Aging
Male (ISSAM) znajduje si stwierdzenie, e badanie stanu hormonalnego mczyzn warto rozpocz ju wczwartej dekadzie, po 30 roku
ycia.
Wunikalnej ksice Andrzeja Gomuy przedstawione s wyniki bada nad zastpczym leczeniem hormonalnym mczyzn wrnym wieku od 30 roku ycia poczwszy, do wieku sdziwego.
Wspautorki ksiki dyplomantki prof. Gomuy przedstawiaj niekorzystne nastpstwa zmniejszenia stenia testosteronu we
krwi, obejmujce wiele sfer ycia, wtym pogorszenie stanu metabolicznego, somatycznego ipsychicznego.
Dzieo, wktrym Autorzy przywouj obok bada wasnych
wiele innych opracowa opublikowanych wobszernym pimiennictwie, przedstawia problem starzejcego si spoeczestwa nie tylko
wujciu demograficznym; ale przede wszystkim waspekcie medycznym dotyczcym drugiej poowy ycia mczyzn. Niektre informacje
medyczne, zawarte wksice, stanowi cakowit, mogc zaskakiwa
nowo pod wzgldem naukowym istawiaj niezbadane dotd problemy wzupenie nowym wietle. Ta cz dziea pobudza do mylenia
iskania do krytycznego spojrzenia na prawdy wydajce si oczywistymi, cho wymaga potwierdzenia. Autorzy podkrelaj celowo
stosowania hormonalnego leczenia zastpczego mczyzn wczasie
pojawienia si pierwszych objaww obnienia testosteronemii, jeszcze
przed wystpieniem nieodwracalnych zmian wtkankach inarzdach.
Idea medycyny holistycznej, zdobywajca coraz wicej zwolennikw, kae postrzega czowieka jako cao nie skupia si na chorobie, jej rozpoznaniu ileczeniu ale nakazuje poznanie tkwicych
worganizmie przyczyn, poprzedzajcych rozwinicie si choroby.
Taka idea przywieca Autorom ksiki Kiedy mczyzna si starzeje.
Uznanie budzi wkad Wspautorek dziea wjego powstanie
Pa Edyty Bieleckiej iDoroty Florczuk piszcych pod kierunkiem
prof. Gomuy rozprawy licencjackie na Wydziale Pielgniarskim omyskiej Wyszej Szkoy Agrobiznesu. Wczenie Dyplomantek do
przygotowania pracy naukowej byo dla Nich wyzwaniem powanym,
ale Wspautorki speniy je znakomicie.
Warto podkreli, zwaszcza wobec znacznego ograniczenia nakadw finansowych na medyczne badania naukowe wnaszym kraju,
e badania bdce podstaw niniejszego opracowania, ktrymi objto
a 800 mczyzn, przeprowadzono finansujc je ze rodkw Instytutu
Andropauzy Fundacji MEDAN, zaoonej w2000 roku iprowadzonej od tego czasu przez prof. Andrzeja Gomu.
Wczerwcu 2007 roku odbdzie si wWarszawie Pierwszy Europejski Kongres Aging Male. Ksika Kiedy mczyzna si starzeje
wpisuje si wnurt naukowy tego Kongresu itym samym sprawia, e jej
Autorw mona uzna za predestynujcych do cisego grona europejskich specjalistw wdziedzinie Aging Male.
Ztego powodu naley si Im uznanie.

Prof. dr hab. Andrzej Borwka
Prezes Polskiego Towarzystwa Urologicznego

Warszawa, 30 maja 2007 r.
Spis treci
1. Wstp ................................................................................................... 7
2. wiat si starzeje ............................................................................... 13
2. 1. Kiedy nadchodzi jesie? .......................................................... 15
2. 2. Definicja staroci igranice wieku starczego ........................ 18
2. 3. Zmiany somatyczne zwizane zprocesem starzenia .......... 20
2. 4. Indywidualizacja procesu starzenia ....................................... 22
2. 5. Spoeczne iekonomiczne skutki

starzenia si spoeczestw ....................................................... 23
2. 6. Starzenie si kobiet imczyzn .............................................. 34
2. 7. ycie uczuciowe ........................................................................ 35
2. 8. Postawy spoeczne .................................................................... 36
3. Czym jest andropauza? .................................................................... 40
3. 1. Andropauza imenopauza ....................................................... 44
3. 2. Testosteron prawdy imity ................................................... 49
3. 3. Andropauza ld nadal niezbadany ..................................... 51
4. Terapia hormonalna ......................................................................... 54
4. 1. Wytyczne do stosowania terapii hormonalnej wg ISSAM ...... 55
4. 2. Kiedy zacz terapi hormonaln .......................................... 56
4. 3. Przeciwwskazania do terapii hormonalnej ........................... 57
4. 4. Dziaania uboczne terapii hormonalnej wedug

rekomendacji ISSAM ............................................................... 58
4. 5. Decyzja oleczeniu hormonalnym ......................................... 59
4. 6. rodki imetody stosowane wterapii hormonalnej ............ 60
4. 7. Kliniczne nastpstwa terapii hormonalnej ........................... 64
4. 7. 1. Nastpstwa metaboliczne terapii hormonalnej ....... 64
4. 7. 2. Hormony pciowe azaburzenia wzwodu ................. 68
4. 7. 3. Deficyt hormonw adepresja ................................... 71
4. 7. 4. Deficyt hormonw aobjawy ze strony

dolnych drg moczowych .......................................... 73
5. Wpyw pnego ojcostwa na zdrowie przyszych pokole ....... 76
6. Zakoczenie ...................................................................................... 80
7. Pimiennictwo .................................................................................. 83
Wstp

Kiedy si zastanawiam nad staroci, cztery
widz przyczyny, dla ktrych staro winnimy uwaa
za nieszczliwy okres ycia: oddala nas od ycia
codziennego, osabia siy fizyczne, pozbawia nas wszelkich
zmysowych przyjemnoci, blisk jest mierci
Marcus Tullius Cycero (Iw. p.n.e.)
wtraktacie Katon starszy ostaroci
Przez ponad dwa tysice lat stwierdzenie Cycerona nie stracio

wiele na aktualnoci: staro nadal jawi nam si jako okres ponury,
oktrym wpocztkach ycia nie mylimy wogle azczasem, zcoraz wikszym lkiem. Jednak jak bardzo nie chcielibymy unika tego
tematu robimy si coraz starsi. Ijako ludzie, ijako ludzko.
Spord wszystkich istot na Ziemi jedynie ludzie wiedz, e
pewnego dnia czeka ich staro, apotem mier. Bolesna to wiedza.
Woswojeniu zni pomocne okazyway si religie, ktre albo pozwalay godzi si zfaktem czowieczej skoczonoci, albo mu po prostu
zaprzeczay (41).
Od czasw staroytnych a po wiek osiemnasty na przeciciu
religii, sztuki ifilozofii powstaway syntetyczne konstrukcje alchemikw, nieuleczalnie zaraonych marzeniem opokonaniu mierci. Idea
kamienia filozofw, substancji dziki ktrej moliwa sta si miaa
przemiana zwykych metali wzoto czona bya zpojciem eliksiru
ycia.
Lapis philosophorum mia posiada nie tylko moc oczyszczania
metali, ale take oczyszczania ludzkiego ciaa, regeneracji si iprzeduania ycia wnieskoczono.
To marzenie cho czciowo udao si zrealizowa.
Dugo ycia czowieka zmienia si zpokolenia na pokolenie.
Na podstawie dostpnych rde uwaa si, e czowiek 5 tysicy lat
temu y okoo 20 lat. Czowiek XX wieku wyduy swoje ycie opoo-
Kiedy mczyzna si starzeje
w. Na pocztku 1900 r. rednia dugo ycia mczyzn wUSA wynosia 48 lat, adla kobiet 51 lat. W1996r wynosia ona ju odpowiednio
72 lata umczyzn i79 ukobiet (41).
Ale zwiksza si nie tylko dugo ycia czowieka. Przybywa nas
coraz wicej, aprzyrost ludnoci nastpuje coraz szybciej. Co przewiduj demografowie na najblisze 50 lat? Poniej przedstawiono przewidywany wzrost wiatowej populacji ludzi wlatach 1999 2054 (14).
Tabela 1. Przewidywany wzrost wiatowej populacji ludzi
wlatach 1999 2054.
Rok
1999
2013
2028
2054
Liczba ludnoci na wiecie ( wmilionach)

6000
7000
8000
9000
Obserwujc tendencje demograficzne na wszystkich kontynentach, badacze doszli do wniosku, e szczyt zaludnienia naszej planety
nastpi w2070 roku, ale ju wcigu nastpnych 30 lat ich liczba spadnie o600 milionw. Pojawi si natomiast na wielk skal inny problem
starzenie si spoeczestw (24).
Wnajbliszych latach czeka nas demograficzna fala tsunami,
ktra bez zgody iwiedzy decydentw zaleje wiat ludmi starymi
wedug dotychczasowych norm.
Za 20 lat co trzeci chodzcy po ulicy bdzie mia ponad 60 lat!
Itego nie zmienimy. Ale czy wiek 60+ to problem, dramat czy inne
nieszczcie?
Wszak istnieje sposb, aby druga poowa naszego ycia dawaa
nam rado anie cierpienie.
To nie staro nie udaa si Panu Bogu. To my nie korzystamy
ztego, co jest nam dane.
Dziaamy wbrew naszym potrzebom imoliwociom.
Jeszcze sto lat temu rednia dugo ycia bya opoow nisza
ni dzi. Czowiek jest istot, ktra moe y 120-140 lat! Itylko od
sposobu eksploatacji ikonserwacji naszego ciaa zaley, jak dugo bdzie pracowa.
Wstp
Ciao czowieka mona przyrwna do maszyny, ktra si zuywa, aby wpewnym momencie zatrzyma si. Tymczasem, skonni
do dbania omaszyny dotyczy to zwaszcza panw iich ukochanych
samochodw kompletne lekcewaenie okazujemy maszynie dla nas
najniezbdniejszej: naszemu organizmowi. Wymiana oleju, opon, regularne przegldy to dla wielu mczyzn nieomal wity rytua. Asami, kiedy byli na przegldzie? Bg raczy wiedzie kiedy najczciej
nigdy. Przecie s niezniszczalni. Ale kiedy co zaczyna szwankowa
na tyle, eby takiego twardziela skoni do wizyty ulekarza najczciej jest ju za pno. Pamitajcie otym, Szanowni Panowie.
Pytanie, na ktre wszyscy musimy sobie odpowiedzie, brzmi:
czy chcemy spdzi drug poow ycia na narzekaniach, e staro nie
udaa si Panu Bogu?
Na pewno nie. Wszak nie kady znas akceptuje staro jako spacer wzamglon przyszo, wrd opadajcych lici...
Ryc. 1. Nie kady znas akceptuje staro jako spacer

wzamglon przyszo, wrd opadajcych lici...
10
Nowoci wmedycynie zawsze budz nieufno. Wwielu jzykach tak, jak wprzypadku angielskiego strange obcy oznacza
jednoczenie dziwny, niezrozumiay. Mamy naturaln skonno do
odrzucania tego, co obce idotychczas nam nieznane. Skonno ta
ronie zwiekiem. Tymczasem wanie wiek jest wskazaniem do zastosowania nowatorskich terapii, opisanych wtej ksice.
Terapia hormonalna wywouje wiele obaw. Zwaszcza umczyzn.
Bo ukobiet stosowana jest od dziesicioleci, azgodnie zwytycznymi
WHO substytucj hormonaln ukobiet naley wdroy na tyle wczenie,
aby nie powstay nieodwracalne zmiany anatomiczne. Aumczyzn?
Wielokrotnie sysz twierdzenia, i nie naley majstrowa przy
rwnowadze hormonalnej. Najczciej mwi to panowie, ktrych rwnowaga dawno nie istnieje: sprawno seksualna stanowi odlege wspomnienie, zdrowie si sypie, rado ycia zgasa wszystko zpowodu
dramatycznego spadku androgenw. Ci, ktrzy jeszcze pamitaj, jak to
byo przyznaj, e ycie podobao im si bardziej przed trzydziestk, ni
po szedziesitce. Jednoczenie niechtnie przyjmuj do wiadomoci,
e za ich atrakcyjno, jurno ienergi wtej zrozrzewnieniem wspominanej modoci odpowiaday bardzo wysokie poziomy mskich hormonw pciowych: testosteronu ijego pochodnych.
Zarwno witamina D3 jak imski testosteron ieski estradiol s syntetyzowane worganizmie ludzkim ze zego cholesterolu
LDL. Pomidzy budow chemiczn cholesterolu, zktrego syntetyzowane s wustroju ludzkim hormony pciowe (mski testosteron
ieski estradiol) i witamin D3, rnica jest wycznie wjednym
piercieniu benzenowym! Asposb dziaania witaminy D3 ihormonw wprocesie uwapnienia koci jest praktycznie ten sam.
Jednak D3 nazywamy witamin ikada matka wie, e naley
j podawa dzieciom, by zapobiec krzywicy. Witaminy s bowiem
zgodnie znasz mentalnoci zdrowe inieszkodliwe, podczas gdy
hormony stanowi tajemnicze, nieznane zagroenie.
Dlatego szczeglnie godny podkrelenia i upowszechnienia jest
fakt, i wspczesne wiaty medyczne Wschodu iZachodu uzyskay
konsensus co do postpowania wsprawie deficytu testosteronu umczyzn, nazywajc go chorob, ktr naley leczy poprzez odpowiedni terapi hormonaln.
Wstp
Zalecenie Midzynarodowego Towarzystwa ds. Bada Procesu

Starzenia si Mczyzn International Society for the Study of the
Aging Male (ISSAM) s jasne: odpowiednia dieta, wiczenia iterapia hormonalna. Stanowisko to zostao przyjte zarwno wUSA jak
iwEuropie Zachodniej, ten sam schemat stosuj Rosjanie, Arabowie
iAzjaci.
WPolsce, dla odmiany, powstay dwa konkurencyjne towarzystwa andropauzy. Wjednym znich obowizuje pogld, e owszem,
terapia hormonalna bywa zasadna, ale najpierw naley pozwoli mczynie godnie si zestarze, apotem ratowa aosne resztki dawnej
wietnoci. Wdrugim towarzystwie, dla rwnowagi, leczenie hormonalne nie zyskuje aprobaty.
Polski stan wiedzy omskim klimakterium nie jest zbyt pokany. Wroku 1998, nakadem Wydawnictwa Lekarskiego PZWL ukazaa si ksika pt: Andrologia (57). Wtym dziele, liczcym 475 stron,
okresowi andropauzy, ktry stanowi koo 1/3 ycia kadego mczyzny,
powiecono 2 proc. zawartoci ksiki. Mao tego owe 10 stron na temat mskiego klimakterium, to tumaczenie pracy lekarzy zWgier
(50). Zaczyna si on od do dramatycznych sw: przekwitaniem mczyzny, oraz problemami znim zwizanymi, zarwno opodou biologicznym, medycznym jak isocjologicznym, zajmuje si oddzielny dzia
medycyny gerontologia. Nie wiem, jak na Wgrzech, ale wPolsce
przecitnie sprawny pidziesicioletni czy szedziesicioletni mczyzna wczeniej porzuci prac, zrezygnuje zseksu, zamknie si wdomu
iumrze ze zgryzoty, ni ze swymi problemami ze wzwodem czy oddawaniem moczu pjdzie do gerontologa.
Leczenie syndromu niedoboru testosteronu nie jest zadaniem
dla lekarza od starcw. Jest zadaniem dla lekarza od mczyzn bo
spadku poziomu testosteronu dowiadczaj ju panowie po 30-tym
roku ycia.
Dotychczas wPolsce nikt nie zajmowa si problemami mczyzn
ichorb, na ktre choruj wycznie mczyni. Kobiety maj ginekologa,
ado kogo ma si uda po porad lekarsk mczyzna?
Obecnie terapi hormonaln stosuje si umczyzn pomidzy
60. a65. rokiem ycia. Tymczasem zbada, ktre prowadziem u ponad 1100 mczyzn jednoznacznie wynika, e deficyt jest wprost pro-
11
porcjonelny do grupy wiekowej pacjentw; cierpi na niego 30 proc.

trzydziestolatkw, 40 proc. - czterdziestolatkw, 50 proc. - pidziesiciolatkw itd. Dlatego aktualne wytyczne ISSAM zalecaj bada ten
problem umczyzn po 30. roku ycia!
***
Wnauce zbyt czsto czytamy prace, pisane przez wierzcych

przepisywaczy - autorw, ktrzy bezrefleksyjnie powtarzaj przeczytane uinnych tezy. Ijest to samonapdzajcy si mechanizm: skoro teza
powtarza si wpimiennictwie tyle razy musi by prawdziwa
Dlatego chc szczeglnie serdecznie podzikowa moim studentkom za to, e podjy si pisania prac licencjackich zzakresu wiedzy powszechnie nieznanej iwykazay, e mona na problem starzenia
si mczyzn patrze inaczej, ni to dotychczas byo wzwyczaju. Jeden
zrecenzentw tych prac licencjackich stwierdzi, e s one na znacznie
wyszym poziomie ni niejedna praca doktorska. Gratuluj Paniom!
Starzenie si mczyzn to wiedza nieznana?
Tak, wtym roku (2007) odbdzie si wWarszawie PIERWSZY!!!
Kongres Europejskiego Towarzystwa do Bada Procesw Starzenia si
Mczyzn.
Dalszy komentarz wydaje si zbdny.
12
Prof. Andrzej Gomua
wiat si starzeje
2. wiat si starzeje
Starzenie si spoeczestw jest wsplnym problemem zachodniego wiata. Postp medycyny ipoprawa warunkw ycia sprawiaj,
e yjemy coraz duej. Zdrugiej za strony zmiany mentalnoci, obyczajw, inspiracji powoduj, e rozmnaamy si coraz mniej chtnie.
Ciar przyrostu naturalnego spoczywa dzi niemal wcaoci na barkach uboszych, mniej rozwinitych spoeczestw
Szacuje si, e co roku przybywa 75 milionw mieszkacw
Ziemi. To szybkie tempo. Naukowcy oceniaj, e dwa tysice lat temu
wiatowa populacja liczya okoo 300 milionw ludzi ie liczba ta tylko nieznacznie zmieniaa si przez cae pierwsze milenium. Dopiero
w1804 roku populacja ludzka przekroczya jeden miliard ale na jej
podwojenie potrzeba byo ju tylko 120 lat. Od roku 1927 przybywa
nas coraz szybciej, ale rozwj ten jest domen spoeczestw azjatyckich iafrykaskich. Dzi na redni roczny przyrost ludnoci, wynoszcy 1,3 proc., skada si 1,7 proc. zkrajw rozwijajcych si, ktre ju
dzi zamieszkuje 5,2 mld. ludzi itylko 0,1 proc. zdostatnich krajw
Zachodu zpopulacj 1,2 mld. Tendencja ta najpewniej si utrzyma.
Zdaniem demografw, wlatach 2005-2050 a 90 proc. przyrostu wygeneruje Azja iAfryka. Jednak itych spoeczestw nie omija problem
starzenia: ONZ przewiduje, e wkrajach rozwijajcych si odsetek
dzieci imodziey zmaleje zokoo 33 proc. wroku 2000 do 26 proc.
w2025 r., natomiast odsetek osb wwieku 60+ wzronie wtym czasie
z7 do 12 proc. osigajc poziom notowany wkrajach rozwinitych
wlatach 50. (42).
Wedug ONZ populacj uwaa si za star, jeli ponad 7 proc.
ogu ludnoci ukoczyo 65 lat. Zgodnie zprzyjt skal, Europa
jest dzisiaj wpopulacji wiata najstarsza. Zmiany demograficzne, jakie zachodz obecnie na starym kontynencie, s bezprecedensowe
13
pod wzgldem rozmiaru iznaczenia. Wroku 2003 przyrost naturalny

populacji Europy wynis zaledwie 0,04 proc. wskali rocznej, anowe
Pastwa Czonkowskie, poza Cyprem iMalt, odnotoway nawet spadek ludnoci. Kraje, ktre odnotoway wzrost liczby ludnoci niejednokrotnie zawdziczay to przypywowi imigrantw. Wszdzie odnotowuje si wspczynnik dzietnoci niszy od progu odnowy populacji
(ok. 2,1 dziecka na kobiet).
Ryc. 2. Jak zmienia si bdzie ludno Polski do roku 2052.
14
Demografowie szacuj, e do roku 2025 ludno Unii nieznacznie wzronie, gwnie dziki imigrantom by nastpnie zacz spada.
wiat si starzeje
Wlatach 2025-2030 ubdzie nas koo miliona ita tendencja bdzie

si utrzymywa. Spord 211 regionw, ktre liczya Unia Europejska
przed rozszerzeniem, 55 odnotowao spadek ludnoci ju wdrugiej
poowie lat dziewidziesitych. Tak sam sytuacj zaobserwowano
wwikszoci nowych Pastw Czonkowskich. Jeszcze wyraniej wida
to na populacji osb wwieku produkcyjnym (15-64): midzy rokiem
2005 a2030 ich liczba zmniejszy si o20,8 mln (29).
Polska, cho wwielu dziedzinach pozostaje daleko wtyle za krajami tzw. starej Europy wkwestii kryzysu demograficznego trzyma
europejska norm. W2050 roku odsetek ludzi starszych wnaszym spoeczestwie wyniesie okoo 35 proc. Polska stanie si jednym ztrzech
najszybciej starzejcych si pastw UE.
Wostatnich 10 latach dugo ycia mczyzn wzrosa wPolsce
oponad 4 lata, kobiet oponad 3 lata. Nadal jednak Polki yj oosiem
lat duej ni Polacy. Norma europejska to 5-6 lat rnicy. Take porwnanie wskanika syntetycznego przecitnej dugoci trwania ycia
przeytego wzdrowiu wypada dla nas niekorzystnie: zRaportu WHO
wynika, e obecnie Polacy yj wzdrowiu przecitnie 64,3 lat (62,1
mczyni i66,6 kobiety), awic ponad 6 lat krcej ni mieszkacy
krajw UE (60).
2. 1. Kiedy nadchodzi jesie?

Trudno wyznaczy wyran granic midzy wiekiem dojrzaym
astaroci. Najprostsze zdawaoby si byoby przyjcie okrelonego wieku kalendarzowego. Ludzko od wiekw prbuje takie granice
wypracowa. Solon, ateski prawodawca ifilozof, yjcy wVI wieku
p.n.e., podzieli ycie ludzkie na okresy siedmioletnie. Modzie grecka
uczya si tego podziau wformie wiersza pisanego heksametrem.

(1 7) Chopak nieletni igupi
poczyna pierwszy raz traci
zby dziecice, gdy ma
siedem za sob ju lat.
15
(8 14)
Gdy za nastpnych lat siedem
dopeni bstwo pozwoli,

daje dowody, e dla
dzie dojrzaoci ju bys.
(15 21)
Wtrzeciej sidemce znw lat
rozrastaj si czonki wspaniae,

brod okrywa puch,
barwa odmienia si lic.
(22 28 )
Wczwartej sidemce modzieniec
najlepszy krzepkoci jest ciaa,

T za mowie za znak
cnoty bojowej uznaj.
(29 35)
Wpitej dojrzay ju czek
powinien omaestwie pomyle

iopotomstwie, co rd
wdalszy podtrzyma ma wiek.
(36 42)
Wszstej pod wzgldy wszystkim
ustala si umys czowieka

ina szalony ju czyn
atwo nie way si on.
(43 56)
Wsidmej ismej najtsza
jest myl iwymowa czowieka,

wobu sidemkach za tych
caych czternacie jest lat.
(57 63)
Jeszcze wdziewitej jest krzepki
lecz sabn zaczyna ju jego

mdro ijzyk, nie moe
byszcze tyzn jak wpierw.
16
(64 70)
Wreszcie wdziesitej, gdy tej mu
dokona askawe da bstwo,

nie jest niewczesn ju dla
raz przeznaczona mu mier.
(tum. W. Klinger)
wiat si starzeje
Solon uwaa, e wyrane objawy starzenia rozpoczynaj si

wdziewitym siedmioleciu, to jest okoo 60 roku ycia. Wikszo
wspczesnych biologw jest ztym pogldem zgodna iprzyjmuje jako
pocztek wieku starczego 60. lub 65. rok ycia (52).
Jednak tam, gdzie Solon koczy, dzi wielu ludzi dopiero zaczyna swj kolejny etap ycia. Staro szedziesiciolatka rni si
zasadniczo od staroci czowieka dziewidziesicioletniego. Dlatego
uzasadniony jest podzia staroci na mniejsze podokresy.
Podzia radziecki, przyjty na Sympozjum gerontologicznym
wLeningradzie wroku 1962, proponuje trzy fazy:

I. Wiek podeszy od 60 do 74 roku ycia.

II. Wiek starczy od 75 do 89 roku ycia.
III. Dugowieczni powyej 90 roku ycia.
Podzia ten wsposb bardzo trafny wyrnia biologiczne cechy

tych trzech okresw. Wiek podeszy jest jakby wstpem do staroci.
Jest to okres, wktrym zachowuje si jeszcze do znaczn sprawno,
amier wtym wieku powodowana bywa chorob lub wypadkiem,
anie samymi zmianami starczymi.
Staro waciwa to okres do pny, wktrym pojawia si ju
znaczne ograniczenie sprawnoci, azaawansowane procesy starzenia
doprowadzaj do zgonu. Wiek 90 lat jest wtym podziale jakby naturaln granic ycia ludzkiego. Osoby przekraczajce ten wiek stanowi
grup ludzi wyselekcjonowan przez natur, yjc ponad przecitn
dugo (52).
Inny podzia bardzo czsto uywany przez naukowcw to podzia amerykaski zaproponowany przez Amerykaskie Stowarzyszenie Zdrowia Publicznego:

I. Wczesna staro od 65 75 roku ycia.

II. Pna staro po 75 roku ycia (52).
Przebieg procesu starzenia si warunkuj setki czynnikw. Wiek

kalendarzowy nie jest jedynym determinantem sprawnoci czowieka
starszego. Wyranie potwierdzaj to badania nad ludmi dugowiecznymi, ktrzy czasem powyej setki zachowuj rado ycia, optymizm
isprawno, pozwalajc na samodzielno (59). Nie ma cisej korelacji pomidzy wiekiem kalendarzowym abiologicznym. Rwienicy,
17
rwnie wbardzo pnym wieku, mog si bardzo rni sprawnoci fizyczn. Jeszcze mniejsza jest ta zaleno wprzypadku sprawnoci intelektualnej. Szczeglnie osoby, ktre przez cae ycie pracoway
umysowo, zachowuj sprawno psychiczn do pnych lat ycia (52).
Dlatego wocenie procesu starzenia, oprcz wieku kalendarzowego,
uwzgldni naley rwnie wiek biologiczny, stan psychiczny isytuacj spoeczn (56).
Wyobraenie, jakie ma czowiek na temat swojego wieku, jak
ioczekiwania, jakie sobie iswojemu yciu stawia, pozostaj wcisej
zalenoci od jego stanu zdrowia oraz obrazu wytworzonego przez
rodowisko spoeczne, wktrym yje. Nastawienie psychiczne do
wasnej staroci nie pozostaje bez wpywu na przebieg procesw biologicznych wstarzejcym si organizmie iwarunkuje rol spoeczn
osoby wpodeszym wieku. Mao tego zmiany jakie zachodz podczas procesu starzenia, aktre nie s pochodn okrelonych procesw
chorobowych, nie mona ocenia bez porwnania zcechami iwydolnoci danej osoby wpoprzednich okresach jej ycia. Nie zapominajmy rwnie, e ocena tego czy iwjakim stopniu jestemy starzy,
zaley take od wieku ispojrzenia osoby oceniajcej. Dla ucznia szkoy
podstawowej stary jest jego 25-letni nauczyciel. Pokolenie nastolatkw
uwaa za starych swoich rodzicw, liczcych 40-50 lat. Ci zkolei radzi
by granic staroci umieci okoo 65 roku ycia. Wrd czonkw klubu emerytw ludmi starymi s dopiero nazywani ci, ktrzy przekroczyli 70 75 rok ycia (56).
2. 2. Definicja staroci igranice wieku starczego
18
Organizm wtrakcie rozwoju osobniczego podlega cigym zmianom, ktrych przejawem jest wzrost, dojrzewanie oraz starzenie si.
Wprawdzie procesy te przebiegaj rwnoczenie, jednake ze wzgldu na istot lecych uich podstaw zjawisk biologicznych przyjto dla
nich odrbne definicje. Wzrost okrela si jako nieodwracalne zmiany
natury ilociowej, prowadzce do zwikszenia si masy lub wymiarw
danego organizmu. Rozwj okrelany jest jako progresywne zmiany
ilociowe, ktre prowadz od formy prostej do wysoko zorganizowanej
wiat si starzeje
formy dorosej. Stan, wktrym organizm osiga form doros nazywa

si dojrzaoci.
Starzenie si ywego organizmu okrela si jako powolne, nieodwracalne zmiany koloidalnej struktury materii (27). Staro jest wic
naturalnym okresem wyciu czowieka, ktry nastpuje po wieku dojrzaym inie naley go myli zchorob. Zdefiniowanie poszczeglnych
faz rozwojowych wokresie dziecistwa imodoci nie sprawia trudnoci ipomimo niewtpliwego wpywu na ich przebieg konkretnych
sytuacji yciowych danego osobnika, czasowo pozostaj one porwnywalne. Trudno jest wyznaczy wyran granic midzy wiekiem dojrzaym astaroci. Najprostsze byoby przyjcie okrelonego wieku kalendarzowego jako granicy staroci, nie jest to jednak takie oczywiste.
Czasowe zdefiniowanie procesu starzenia si jest waciwie niemoliwe,
poniewa jego przebieg jest zaleny od indywidualnej sytuacji yciowej
kadego czowieka, oraz od wieku ispojrzenia osoby oceniajcej (52,
56). Wiek kalendarzowy jako obiektywny wskanik staroci nie jest jedynym determinantem sprawnoci czowieka starszego. Badanie nad
ludmi dugowiecznymi, ktrzy mimo wielu lat ycia, czsto powyej
stu, zachowuj rado optymizm is dobrze zaadoptowani do ycia,
wyranie potwierdzaj t tez (59).
Sowo stary wkontekcie procesw naturalnych np. wodniesieniu do starego drzewa zawiera cechy pozytywne, takie jak: pikny,
interesujcy, wartociowy, odporny, silny.
Wkontekcie za wartoci duchowych (sztuka, kultura) takie
jakoci, jak: godny szacunku, drogocenny, pomimo niektrych niedoskonaoci, peen wyrazu, zachcajcy do dyskusji (56).
Okrelenie stary czowiek jest niestety obecnie czsto pojmowane zbyt technicznie irozumiane jako: zuyty, oniemiym wygldzie,
bezwartociowy, oobnionej wydolnoci, zawadzajcy, pozostajcy
wtyle.
To pokazuje jak rny te moe by stosunek do wieku iwjak
rnym wietle mog by odbierane rzeczywiste objawy starzenia si
(56).
Do celw naukowych posugujemy si umown granic wieku
starczego, wyznaczon na podstawie kryteriw biologicznych lub socjologicznych. Kobiety nie naley nigdy pyta owiek. Takie pytanie trakto-
19
wane jest jako towarzyski nietakt. Ona ma tyle lat, na ile wyglda, lub na
ile chce si czu. Amczyzna? Czy uniego nie powinnimy dokonywa
oceny woparciu owiek biologiczny, nie metrykalny? Niejeden 60-70latek jest wlepszej kondycji ni schorowany, niedony iniezdolny do
samodzielnego istnienia 50-latek. To wszystko zaley od intensywnoci
przebiegu procesw metabolicznych danego czowieka. Aprocesy metaboliczne sterowane s przez hormony. Spadek ich stenia prowadzi do
wielu zaburze, ktre okrelamy zespoem metabolicznym.
2. 3. Zmiany somatyczne zwizane zprocesem starzenia
20
Wwygldzie czowieka starego typowe jest pochylenie sylwetki

caego ciaa. Postawa sprawia wraenie zwiotczaej, chd staje si niepewny. Wosy siwiej lub wypadaj, staj si przy tym cienkie ikruche.
Skra traci elastyczno ijest wysuszona, czsto wydziela charakterystyczn wo. Twarz za jest pomarszczona iczsto pokryta brunatnymi plamami (32).
Charakterystyczny sposb poruszania si osb starszych jest nastpstwem zmian starczych wukadzie miniowym, kostnym inerwowym. Minie szkieletowe stopniowo zanikaj, zmniejsza si masa
miniowa, ich napicie isia.
Wstarzejcym si ustroju najpierw ulega ograniczeniu zdolno do szybkiej mobilizacji si iwykonywania krtkotrwaych duych
wysikw. Nastpnie zmniejsza si sia fizyczna izdolno do pracy.
Wreszcie maleje zdolno do wykonywania codziennych wysikw
zwizanych zzaspokajaniem zwykych potrzeb yciowych (32).
W70 roku ycia dopuszczalny wysiek jest przecitnie dwukrotnie niszy ni w45 roku ycia. Sia mini spada. Jednoczenie wskutek starzenia si orodkowego ukadu nerwowego maleje szybko odruchw izdolno do wykonywania ruchw precyzyjnych. Chrzstki
midzykrgowe istawowe twardniej, staj si ciesze, ulegaj zmianom
zwyrodnieniowym. Bony maziowe wysychaj iprzerastaj tkank czn. Wskutek spaszczania si krgw oraz chrzstek midzykrgowych
wzrost zmniejsza si okilka centymetrw. Jednoczenie charakterystycznie zmienia si sylwetka: opatki opadaj, gowa pochyla si, kola-
wiat si starzeje
na przyginaj, plecy staj si okrge. Na skutek zmiany postawy rodek

cikoci przesuwa si ku przodowi. Zmniejsza to rwnowag wpozycji
stojcej zmusza do poruszania si drobnymi kroczkami. Na te zmiany
starcze nakadaj si czsto procesy chorobowe ukadu kostno-stawowego. Dotyczy to zwaszcza osb, ktre przez cae ycie ciko pracoway
fizycznie lub wykonyway prac wniefizjologicznej postawie. Wystarczy
popatrze na sposb chodzenia starych wiejskich kobiet: przygite do
ziemi, zuwypuklonymi plecami, na paskich stopach iobrzknitych
kostkach zrozlegymi ylakami podudzia. Jest to wynikiem cikiej pracy wykonywanej wpozycji skonu.
Najbardziej typow zmian wnarzdach jest dalekowzroczno
starcza, ktra spowodowana jest utrat elastycznoci soczewki. Przez
pojcie dalekowzrocznoci rozumie si zmniejszon zdolno oka do
akomodacji (nastawienie ostroci widzenia). Zdolno narzdu wzroku do dostosowania si do jasnoci jest rwnie zmniejszona, gwnie
wwyniku zmtnie pojawiajcych si zarwno wrogwce jak iwsoczewce. Osoby wpodeszym wieku potrzebuj wic znacznie silniejszego owietlenia ni osoby mode.
Zwizane zwiekiem osabienie suchu moe wynika zpogorszenia funkcji nerwu suchowego albo ze zmniejszenia elastycznoci
bony bbenkowej ucha. Osabienie suchu nie tylko ogranicza orientacj przestrzenn ale take utrudnia komunikacj zotoczeniem.
Zmysy smaku ipowonienia take stopniowo trac swoj zdolno rozdzielcz. Zdarza si, e ich funkcje przejmuje zmys dotyku,
ktry najduej utrzymuje zdolno percepcji.
Wnajwikszym stopniu proces starzenia wpywa na ukad sercowo-naczyniowy. Wnaczyniach rozwijaj si dwa procesy: cile
starcze zmiany naczyniowe, zwane fizjoskleroz, oraz patologiczne
odkadanie si cholesterolu czyli miadyca. Fizjoskleroza polega
na zanikaniu elementw miniowych wcianie naczy ina rozrocie elementw wknistych. Jest wyrazem starzenia si komrek
itkanek. Natomiast miadyca jest schorzeniem, ktre powszechnie
stwierdza si ustarcw, ale ktre wedug obecnych pogldw nie ma
cisego zwizku zprocesami starzenia. Stopie zaawansowania arteriosklerozy jest zaleny od wrodzonej predyspozycji osobniczej, obyczajw ywieniowych, naogw, indywidualnego rytmu ycia, chorb
21
iinnych zaburze organicznych. Oba te procesy prowadz do niedokrwienia narzdw, szczeglnie tych bogato unaczynionych (serce,
nerki, mzg).
Zadyszka tak charakterystyczna dla ludzi starych jest zwizana
nie tylko ze zmianami narzdu krenia, ale take ito wwikszym
stopniu ze zmianami starczymi ukadu oddechowego. Tkanka pucna wiotczeje wskutek zaniku elementw sprystych puc idrobnych
oskrzelikw. Jednoczenie zpowodu kostnienia chrzstek ebrowych
zmniejsza si ruchomo oddechowa klatki piersiowej. Zmiany starcze
dotycz take luzwek oskrzeli, krtani, garda, co sprzyja infekcjom
grnych drg oddechowych inieytom oskrzeli. Wyrazem zmian inwolucyjnych grnych drg oddechowych jest take charakterystyczny
chropowaty lub skrzeczcy gos.
Starzenie si przewodu pokarmowego przebiega wolniej, jednak
ju po 50-tym roku ycia stwierdza si czsto obnion produkcj kwasu solnego wodku. Mniejsza jest take liczba komrek powierzchni wchaniania wjelicie cienkim, co wkonsekwencji moe prowadzi
do zaburze trawienia iaknienia. Perystaltyka jelit ulega zwolnieniu
istwarza skonno do zapar. Zmniejszeniu ulega wtroba, opnia
si wchanianie tuszczw. Wpcherzyku ciowym czsto tworz si
zogi, cho mog one nie powodowa adnych dolegliwoci. Metabolizm wglowodanw moe by zaburzony.
Zmiany wystpuj rwnie wnerkach. Zmniejsza si ich wielko
iprzepyw krwi. Naczynia nerkowe twardniej, zmniejsza si zdolno
filtracyjna nerek. Mniejsza pojemno pcherza moczowego iosabienie siy mini gadkich powoduj czstsze oddawanie moczu.
Wmiar upywu lat zmienia si te czynno hormonalna gruczow pciowych. Ukobiet ustanie jajeczkowania oznacza koniec zdolnoci
rozrodczych. Mczyni nie trac zdolnoci do rozrodu, cho zmniejsza
si liczba plemnikw, pobudliwo seksualna iejakulacja.
2. 4. Indywidualizacja procesu starzenia
22
Problem starzenia dotyczy jednak nie tylko caych spoeczestw.

Jest przede wszystkim problemem starzejcej si jednostki. Kady
wiat si starzeje
czowiek doywajcy wieku podeszego odczuwa to na sobie. Kady

te indywidualnie radzi sobie ztym problemem. Inaczej wyglda to
ukobiet ainaczej umczyzn, ale jednym i drugim nieatwo przychodzi pogodzi si zfaktem niedonienia wasnego ciaa, ze zmianami
we wasnym wygldzie, poczuciem odstawienia na boczny tor, wiadomoci nieuchronnoci mierci iutrat wspmaonka czy przyjaci.
Aby lepiej zrozumie ogrom problemw zjakimi zmaga si izmaga
si bdzie caa rzesza staruszkw naley zrozumie co to takiego jest
staro ijakie s rnice wstarzeniu si kobiet imczyzn?
2. 5. Spoeczne iekonomiczne skutki starzenia si

spoeczestw
Przyspieszenie procesu starzenia si ludnoci Europy spowodowao wlatach dziewidziesitych wzrost zainteresowania jego
ekonomicznymi ispoecznymi skutkami. Niepokojono si zwaszcza
owydolno finansow systemw emerytalnych, finansowanych zbiecych skadek osb pracujcych. Rosnca wiadomo utrwalania si
nowego porzdku demograficznego wEuropie, ktry okreli dugookresowe perspektywy zmian relacji midzy podstawowymi grupami
wieku, sprawia, e zmiany ludnociowe stay si wanym elementem
debat okoniecznoci dostosowania gospodarki ispoeczestwa do starzejcych si populacji izasobw pracy oraz zmniejszajcej si liczby
osb wwieku produkcyjnym (30).
Wrezultacie potrzebna jest korekta polityki wsferze zatrudnienia, zabezpieczenia socjalnego, opieki spoecznej, edukacji iochrony
zdrowia, atake modeli inwestowania, konsumpcji ioszczdzania
(63).
Od lat siedemdziesitych wEuropie agodzono bezrobocie, wysyajc ludzi na wczeniejsze emerytury. Panowa szeroki konsensus
wok tej polityki uznawanej za narzdzie rozwizywania problemw
spoecznych iekonomicznych. Wczesne wycofywanie si zrynku pracy wspierane byo przez polityk pastwa idziaania przedsibiorstw.
Upowszechniay si systemy wczeniejszych emerytur, liberalizowano przepisy dotyczce rent inwalidzkich. Wrezultacie, wwikszoci
23
24
obecnych krajw UE przecitny wiek przechodzenia zaktywnoci

zawodowej do biernoci by wpoowie lat dziewidziesitych duo
niszy ni wier wieku wczeniej. Rwnie wPRL coraz wicej osb
mogo przechodzi na wczeniejsz emerytur. Wpocztkowym okresie transformacji, wczeniejsze emerytury agodziy socjalne skutki
przemian iwspieray restrukturyzacj gospodarki. Wcigu piciu lat
pomidzy rokiem 1990 i1995 liczba emerytw irencistw wzrosa o2
mln. osb tj. ojedn trzeci (38).
Koszty polityki wspierania dezaktywizacji zawodowej osb
wstarszym wieku produkcyjnym przewaaj jednak, wocenie ekonomistw, nad jej korzyciami.
Po pierwsze wicej emerytur, rent iinnych wiadcze to wysze
koszty pracy. WPolsce udzia podatkw iskadek socjalnych paconych
przez pracownikw ipracodawcw wcakowitych kosztach pracy rs
wcaym okresie po 1990 r. ijest jednym znajwyszych wEuropie. To
zkolei jest jednym zpowodw niskiego poziomu zatrudnienia (38).
Po drugie, nie ma dowodw na to, e polityka taka zmniejsza
bezrobocie. Okazuje si, e to kraje, wktrych wysyano starszych
pracownikw na wczeniejsze emerytury po to, by stworzy miejsca
pracy dla osb modszych, nie osigny sukcesu wzmniejszaniu
bezrobocia wrd modych. Dotyczy to rwnie Polski, gdzie, mimo
dezaktywizacji zawodowej duej grupy starszych pracownikw, stopa
bezrobocia osb modych bya wysza ni innych grup wiekowych
(38).
Po trzecie, cho atwy dostp do wczeniejszych emerytur lub
podobnych wiadcze traktuje si powszechnie jako sposb na zmniejszenie bezrobocia wrd osb starszych, to polityka ta prowadzi raczej
do zmniejszenia zatrudnienia ni bezrobocia. Zrynku pracy wycofuj
si niekoniecznie bezrobotni, ale rwnie pracujcy. Kraje onajniszych wskanikach zatrudnienia osb starszych charakteryzuj si jednoczenie niskim wiekiem, wjakim ich mieszkacy zaprzestaj pracy.
Zdrugiej strony, wwikszoci krajw UE (poza Grecj iWochami)
wdrugiej poowie lat dziewidziesitych wprowadzono znaczne
ograniczenia wmoliwoci przechodzenia na wczeniejsze emerytury ipodobne wiadczenia, czemu towarzyszy wzrost wskanikw zatrudnienia osb starszych (38). Kraje UE s silnie zrnicowane pod
wiat si starzeje
wzgldem zatrudnienia osb starszych. Na ich tle Polska wypada le

/ryc. 3/.
Ryc. 3. Polski raj emerytw (67).
Polacy najwczeniej kocz swoje kariery zawodowe. Dotyczy to zarwno kobiet jak imczyzn. W2002 roku przecitny
wiek wycofywania si zrynku pracy wynosi wkrajach Pitnastki
60,5 roku dla kobiet /Polska: 55,8/ oraz 61 lat dla mczyzn /Polska
58,1/ (38).
Wzwizku ztoczc si wostatnich latach debat na temat systemu emerytalnego, ronie wPolsce powszechno wiedzy dotyczcej
25
26
zmian struktury wiekowej spoeczestwa, wtym szczeglnie jego czci

pracujcej. Odsetek ludzi starszych waktywnej zawodowo czci spoeczestwa bdzie wzrasta nie tylko zpowodw demograficznych, ale
ize wzgldu na zmiany wprowadzone wramach reformy ubezpiecze
spoecznych, ktre zakadaj, e wysoko wiadcze bdzie wzrastaa
wraz zkadym rokiem przepracowanym po osigniciu wieku emerytalnego. Bdzie wic mona zaobserwowa tendencj do wyduania
aktywnoci zawodowej (5).
Wyduenie okresw pracy zawodowej oznacza dla gospodarki wicej zatrudnionych, ato zkolei warunkuje wiksze moliwoci
wzrostu gospodarczego. Pozostawanie wstarszym wieku wpracy
uchroni te osoby starsze przed ubstwem, poniewa wysoko przyszych emerytur zwizana jest zdugoci okresw pacenia skadek.
Jednak polityka skierowana na zwikszanie zatrudnienia osb starszych nie moe ogranicza si tylko do podwyszania wieku emerytalnego. Polityka taka nie prowadzi bowiem automatycznie do
podniesienia poziomu zatrudnienia osb starszych. Powinna mie
ona charakter zintegrowany tzn. usuwa bariery wyduania aktywnoci zawodowej poprzez rwnoczesn realizacj rnych polityk
sektorowych. Wymaga to szerokiego konsensusu spoecznego opartego na zrozumieniu iakceptacji celw isposobw ich osigania
przez wszystkich wanych dla tego procesu partnerw, pracodawcw
iwadz publicznych.
Od pracodawcw wymaga ona odejcia od krtkookresowych
strategii przedsibiorstwa wyraajcych si midzy innymi wniedocenianiu wagi inwestycji wkapita ludzki oraz wykorzystywaniu
wiadcze spoecznych jako narzdzia restrukturyzacji na rzecz dugookresowego dziaania iinwestycji wrozwj zasobw ludzkich, oraz
prowadzenia takiej polityki kadrowej, organizacji imoliwoci osb
wrnym wieku (63).
Wadnym kraju europejskim cigle nie ma dobrych rozwiza
mogcych by wzorcem, ale s badania, poszukiwania, wysiki, eksperymenty. Np. wHolandii zdano sobie spraw ztego, e ludzie powinni sami wybiera liczb godzin, jak chc pracowa kadego dnia,
tygodnia czy miesica. Zastosowano to idlatego wHolandii jest jedna znajniszych stp bezrobocia wEuropie. WWielkiej Brytanii ju
wiat si starzeje
przed laty zrozumiano, e bezczynno nie moe by lepiej nagradzana

ni praca, bo zawsze ludzie wybior ten pierwszy wariant. Pacenie ludziom za pozostawanie wdomu bez pracy jest czym zym od podstaw
isystem socjalny nie powinien tego robi. Duo lepszym rozwizaniem jest wynagradzanie za aktywne poszukiwanie pracy, za podjcie
jakiegokolwiek zajcia, zanim znajdzie si co odpowiedniego. Niestety weuropejskich krajach kontynentalnych, np. wHiszpanii, cigle
utrzymujemy system, wktrym bardziej opaca si by bezrobotnym
ni pracowa. To musi si zmieni (26).
Zmian tych nie da si przeprowadzi bez dodatkowych kosztw.
Takie dziaania jak poprawa opieki zdrowotnej irehabilitacji, poprawa warunkw pracy, rozwj ksztacenia ustawicznego, aktywne narzdzia rynku pracy wymagaj wieloletnich dodatkowych nakadw. Nie
bd to jednak pienidze wyrzucone wboto. Nakady te maj pene
uzasadnienie ekonomiczne izostan zrekompensowane mniejszymi
wydatkami na wiadczenia spoeczne, wikszym potencjaem rozwoju
ekonomicznego kraju oraz wiksz skutecznoci polityki spoecznej
(63). Od pracownikw wymaga si inwestycji wzachowanie sprawnoci fizycznej iumysowej, stay rozwj ipodnoszenie kwalifikacji
oraz produktywnoci pracy. Od pastwa zapewnienia odpowiednich
standardw opieki zdrowotnej iedukacji oraz regulacji zapewniajcych odpowiedni jako usug edukacyjnych iopiekuczych atake
powszechny do nich dostp, realizacj programw promocji zdrowia,
prewencji irehabilitacji, oraz konsekwentn realizacj programw wycofywania si zdostpu do wiadcze spoecznych pozwalajcych na
wczesne wycofywanie si zrynku pracy (63).
Wszczeglnoci strategia podnoszenia wieku wycofywania si
zrynku pracy powinna uwzgldnia nastpujce priorytety:
1. Zachowanie rwnowagi generacyjnej wrealizacji aktywnych polityk rynku pracy
Koncentracja programw aktywnej polityki rynku pracy jedynie
na osobach modych lub atwo znajdujcych prac jest jedn zprzyczyn spadajcego zatrudnienia osb wstarszym wieku produkcyjnym
oraz ich wczesnego wycofywania si zrynku pracy.
27
28
2. Poprawa jakoci edukacji irozwj ksztacenia ustawicznego

Zastanwmy si, jak wygldaoby nasze spoeczestwo, gdybymy mieli wprzyszoci do czynienia zprost ekstrapolacj obecnej
sytuacji? Jeeli nic si nie zmieni, staniemy si obumierajcym spoeczestwem wielkiej liczby schorowanych starych ludzi. Aeby tak
si nie stao, nie wystarczy zadekretowa, e staro ma by bardziej
szczliwa iaktywna. Nie wystarczy opowiada otym, e naley duej pracowa, bo jest to tylko straszenie ludzi podnoszeniem wieku
emerytalnego. Potrzebna jest mdra edukacja spoeczna, czego brakuje wszkolnych programach nauczania. Naprawd nie jest wane,
by ucze szkoy redniej dokadnie wiedzia, jak wyglda system
wyborczy wHolandii iczym rni si konstytucja oktrojowana od
konstytucji przyjtej wreferendum, bo nie jest mu to potrzebne do
codziennego obywatelskiego funkcjonowania. Potrzebuje za to wiedzy oswojej przyszoci wspoeczestwie. Nie otym, jaka jest stopa
bezrobocia, ale wjaki sposb bezrobocia unika, wiadomo, e nie
jedno wiadectwo ukoczenia szkoy, tylko prawdopodobnie 10 rnych dyplomw trzeba bdzie zdoby, eby utrzyma si na rynku
pracy, zrozumienie mechanizmw, skd bior si pienidze do podziau wspoeczestwie, jakie s konsekwencje duszego okresu pozostawania bez pracy. Tego modych ludzi nie uczymy. Wykadowcy
zpolityki spoecznej, zprzeraeniem stwierdzaj, e ich studenci,
osoby dwudziestoparoletnie, nie maj zielonego pojcia osystemie
emerytalnym, wogle nie rozumiej konsekwencji rnych yciowych decyzji, np. dugiej przerwy wpracy po urodzeniu dziecka. Jeeli jednak pewne rzeczy zrozumiemy wystarczajco wczenie, wikszo znas bdzie wstanie rozsdnie kierowa swoimi decyzjami,
by nie poczu si na staro oszukanym, np. gdy zgadzamy si, by
szef wypaca nam cz wynagrodzenia pod stoem, nie zdajc sobie
sprawy, jakie bd tego skutki dla naszej emerytury. Nie jest dobrze,
gdy obywatel niewiadomie poddaje si rnym sugestiom, ktre
niekoniecznie maj na celu jego dobro (31).
Szybki postp technologiczny oraz zmiana struktury gospodarki powoduj, e zdobyte w szkole wyksztacenie szybko si dezaktualizuje. Ksztacenie ustawiczne powinno sta si jednym zistotnych
narzdzi podnoszenia produktywnoci pracy idostosowania si
wiat si starzeje
przedsibiorstw ipracownikw do zmiennych wymogw rynku (63).

Niezbdne jest zapewnienie moliwoci podnoszenia kwalifikacji
przez cay okres ycia zawodowego. Szczeglnie wane jest umoliwienie ksztacenia ustawicznego osobom zagroonym bezrobociem
wskutek dezaktualizacji lub braku odpowiednich kwalifikacji. Ju
dzi wane jest stworzenie lepszych warunkw wedukacji ustawicznej osobom wwieku modym irednim. To oni bowiem jak obecnie licznie wchodz na rynek pracy, tak wprzyszoci bd wchodzi
wwiek emerytalny. Nie moemy dopuci do sytuacji, aby dowiadczyli wwczas podobnych trudnoci na rynku pracy jak ich rodzice.
Niezbdne jest uzgodnienie podziau obowizkw ikosztw zwizanych zksztaceniem pomidzy pracownika, pracodawc ipastwo.
Przedsibiorcy wPolsce rzadko dziel odpowiedzialno za podnoszenie kwalifikacji zawodowych swoich pracownikw. Tymczasem
przerzucanie wszystkich kosztw szkolenia (opaty, czas powicony
szkoleniu) na pracownikw moe by istotn barier rozwoju ksztacenia ustawicznego (38). Niezbdne jest podniesienie jakoci edukacji szkolnej, bowiem niska jako ksztacenia osabia motywacje
imoliwoci kontynuowania nauki wwieku dorosym (63).
3. Poprawa warunkw iorganizacji pracy oraz polityki kadrowej
Wyduanie okresw aktywnoci zawodowej wiza si musi
zdostosowaniem warunkw iorganizacji pracy do potrzeb osb starszych. Wane s warunki pracy nie tylko wsensie fizycznej uciliwoci, ale take sia stresu psychicznego jakiemu poddawani s pracownicy, oraz wprowadzenie bardziej elastycznych form pracy (czas pracy, godziny pracy) dostosowanych do potrzeb osb wrnym wieku.
Istotnym wyzwaniem dla pracodawcw jest rwnie realizacja dugofalowej polityki kadrowej, ktra zwikszy satysfakcj zpracy, dostosowujc cieki awansu ipodzia obowizkw do osb wrnym wieku
(63).
4. Poprawa stanu zdrowia
Jedn zistotnych barier podnoszenia wieku dezaktywizacji zawodowej jest wolny postp wfaktycznej poprawie stanu zdrowia osb
osigajcych wiek emerytalny. Wiele czynnikw takich jak: ze wa-
29
runki pracy, niezdrowy tryb ycia, zaniedbania wopiece zdrowotnej

irehabilitacji, powoduj, e mimo szybkiego wyduania si trwania
ycia, stan zdrowia Polakw mierzony liczb osb niepenosprawnych
poprawia si bardzo nieznacznie (63).
Zdrowe, sprawne spoeczestwo to mniejsze obcienie ekonomii pastw. Upodstaw wiadomego wpywania na zachowanie
zdrowia izdolnoci do pracy wstarszym wieku ley promocja zdrowia, awaciwie zachowanie zachowa prozdrowotnych. Wane jest
promowanie ju wrd osb modych zdolnoci do pracy jako jednej
zwaniejszych wartoci charakteryzujcych ludzi zdrowych, aktywnych irealizujcych si na wszystkich paszczyznach ycia spoecznego. Okazuje si, e pracownicy czsto mylc ozdrowiu wkontekcie
pracy zawodowej, staraj si dba owasne zdrowie, by mc duej
isprawniej pracowa, ale kojarz to gwnie zzachowaniami realizowanymi poza prac, wyciu codziennym. Znaczna wikszo jest
zdania, e tam, gdzie oni s zatrudnieni, nie dba si ozdrowie zaogi
lub zwraca si uwag tylko na przestrzeganie przepisw bhp, reszt
traktujc jako prywatn spraw pracownikw. Coraz czciej pragn oni, aby firma, wktrej s zatrudnieni bardziej angaowaa si
wzdrowie pracownikw, podejmujc dziaania wykraczajce poza
obowizki prawne. Mona zatem mwi opowszechnym oczekiwaniu, by zakady pracy staway si rodowiskiem wspierajcym zdrowie (5).
Odpowiednie warunki pracy wpoczeniu zmoliwoci wczesnego rozpoznawania zagroe zdrowotnych, waciwa profilaktyka
iodpowiednia rehabilitacja mog zmniejszy zapadalno na wiele
chorb zawodowych (63).
30
5. Rozwj usug opiekuczych

Wzwizku z postpujcymi przemianami rodziny (spadek
dzietnoci, zmiany form tworzenia irozpadu gospodarstw domowych), bdzie coraz wicej osb starszych samotnych. Niezbdny
okae si rozwj opieki instytucjonalnej (63).
Warto jednak skorzysta przy tym zdowiadcze krajw rozwinitych gospodarczo idowiadczajcych wczeniej ni Polska intensywnego starzenia si ludnoci. Panujcy wlatach szedziesi-
wiat si starzeje
tych isiedemdziesitych pogld, i najkorzystniejsze warunki dla

osb starszych stwarzaj pensjonaty oodpowiedniej, profesjonalnej
opiece okaza si kosztowny ispoecznie nieefektywny. Obecnie uwaa si, e pod kadym wzgldem ekonomicznym, spoecznym ipsychologicznym - oile to tylko moliwe - lepiej jest pozostawia osoby
wich rodowisku, zapewniajc odpowiedni opiek na miejscu (30).
WPolsce takie rozwizanie jest zgodnie znasz kultur itradycj. Ludzie starzy licz przede wszystkim na opiek ze strony
dzieci. Stary czowiek jest penoprawnym czonkiem swojej rodziny,
zatem powinien korzysta ze wszystkich praw, zktrych korzystaj
jej czonkowie, rwnie zprawa do opieki. Rodzina jest dla osb starszych znaczcym systemem oparcia. Stanowi naturalne, azarazem
najbardziej optymalne rodowisko ycia czowieka starszego. Kontakty rodzinne s rdem rwnowagi emocjonalnej, zdrowia psychicznego oraz zabezpieczenia materialnego. Rodzin uznaje si za
gwne rodowisko odpowiedzialne za zdrowie, stwarzajce szans
iwarunki dla jego umacniania, zachowania iprzywracania. Rodzina
jest take rwnoprawnym czonkiem zespou realizujcego caociow opiek, jest partnerem wspomagajcym dziaania profesjonalistw na rzecz zdrowia starszego pacjenta.
Opieka nad osob starsz jest dla kadej rodziny wyzwaniem
iobcieniem. Dugotrwae sprawowanie opieki zwaszcza przez osoby przecione inieprzygotowane do realizacji zada opiekuczych,
moe by przyczyn stresu, ktrego efektem jest:
zaniedbywanie osoby starszej
stosowanie przemocy wobec osoby pielgnowanej
obwinianie opiekuna wyrzuty inegatywne uwagi ze
strony osoby starszej, innych czonkw rodziny, znajomych, zaburzone relacje opiekuna zinnymi osobami
zotoczenia.
Ponadto uopiekuna moe pojawi si stan:
wyczerpania fizycznego, przemczenie
wyczerpania emocjonalnego bezsenno, strach, bezradno, depresja
wyczerpania moralnego poczucie winy, przyjmowanie
wnadmiarze nowych rl, zwikszenie zakresu odpowiedzialnoci
31
ograniczenia socjalnych aktywnoci zanik wolnoci,

dysponowania czasem, stylem ycia, brak prywatnoci,
hobby, wypoczynku, ograniczenie czasu dla innych czonkw rodziny, lk przed dugami, osabiona lub cakowita
niezdolno do wykonywania zawodu irozwojowej kariery zawodowej (32).
Silne wizi rodzinne itrwale wysoka pozycja rodziny wsystemie wartoci stanowi szans wradzeniu sobie ze skutkami starzenia(63). Zdecyduje otym jednak wprowadzenie rozwiza wspierajcych rodzin wopiece nad osobami starszymi. Polityka na rzecz
rodziny powinna zatem wspomaga rodziny wodniesieniu do dzieci
ipod wzgldem osb starszych (63).
Ta forma pomocy jest najlepsz, najtasz inajcenniejsz
wsensie humanitarnym form pomocy, ale niestety jej wymiar ilociowy ijakociowy bdzie stale spada wkolejnych latach. Ju obecnie, wikszo kobiet pracuje, acoraz wicej dorosych dzieci mieszka wznacznej odlegoci od rodzicw. Wane jest, by mona byo
racjonalnie zaplanowa iefektywnie wykorzysta istniejce zasoby
dla zapewnienia waciwej opieki nad osobami wpodeszym wieku.
Niestety, wpolskiej polityce zdrowotnej brakuje impulsw do rozwoju kompleksowej, koordynowanej opieki dugoterminowej, wtym
szczeglnie wanej specjalistycznej opieki geriatrycznej. Przy ustalaniu posiadanych zasobw, niezbdne jest take zwrcenie szczeglnej uwagi na zakres sprawowanej opieki przez lekarzy, pielgniarki
podstawowej opieki zdrowotnej oraz na rol, jak maj do spenienia wtej opiece lekarze specjalici, wtym specjalici zzakresu opieki
paliatywno - hospicyjnej. Wpolityce spoecznej nie mona pomin
zjawiska stale zmniejszajcej si wydolnoci opiekuczej rodziny
(gwnie migracja zarobkowa). Natomiast wpolityce zdrowotnej,
wzwizku zzaniedbaniami pielgnacyjnymi (brak opieki), naley
uwzgldni przewidywany wzrost chorb oprzewlekym inawracajcym przebiegu wpopulacji osb starszych (60).
32
wiat si starzeje
6. Ograniczenie dostpu do wiadcze

Niezbdne jest uzgodnienie ikonsekwentna realizacja strategii ograniczania dostpu do wiadcze socjalnych umoliwiajcych
wczesne wycofywanie si zrynku pracy. Dotychczasowe zmiany
ograniczajce si wzasadzie do reformy systemu emerytalnego nie s
wystarczajce. Niezbdne jest cakowite wycofanie si ze wiadcze
przedemerytalnych irozpoczcie stopniowego podnoszenia wieku
emerytalnego dla kobiet. Innym rwnie pilnym zadaniem jest zmiana zasad wwiadczeniach socjalnych, tak by wspieray one aktywno zawodow (63).
Oskutkach spoecznych iekonomicznych zwizanych ze wzrostem populacji ludzi starych mona by pewnie jeszcze wiele napisa. Wielu znich nie jestemy te wstanie przewidzie. Jak wynika
zprzytoczonych tu wyej danych, jawi si ten problem coraz janiej
iwymaga coraz bardziej przemylanych dziaa wielu sektorw.
Zdajemy sobie spraw ztego, e przedstawione powyej propozycje nie bd powszechnie akceptowane. Ale trzeba realnie popatrze wprzyszo.
Emeryci irencici to 1/3 polskiego spoeczestwa, 1/3 - to dzieci, modzie istudenci, ata pozostaa 1/3, wrd ktrych poowa bdzie bezrobotna, ma opaci ze swych podatkw iskadek na ZUS
wiadczenia socjalne dla caego spoeczestwa! Takiego obcienia
ekonomicznego nie udwignie nawet najbogatszy kraj! Ito trzeba
otwarcie powiedzie. Wprzyszoci trzeba bdzie poprawia kondycj zdrowotn, fizyczn ipsychiczn starzejcych si ludzi iaktywizowa ich zawodowo wmiar ich moliwoci. Wszak ludzie dugowieczni, to ludzie cigej pracy. Ale nie pracy zprzymusu, tylko pracy
dla przyjemnoci. Dla aktywnego zawodowo ipod innymi wzgldami mczyzny przejcie na emerytur iprzyjcie pozycji fotelowej prowadzi do byskawicznego zaniku aktywnoci jego procesw
metabolicznych iniedawno sprawny czowiek staje si niezdolnym
do ycia czonkiem rodziny, arwnoczenie nierzadko prowadzi to
wkrtkim czasie do mierci.
33
2. 6. Starzenie si kobiet imczyzn

Niemoliwe jest zrozumienie procesu starzenia si izachodzcych podczas niego zmian zdrowotnych bez podziau na pci. Zarwno zfizycznego jak ipsychologicznego punktu widzenia wskaniki
okrelajce zdrowie wtrakcie procesu starzenia odnosz si konkretnie do jednej pci. Oczywistym staje si, e zarwno badania naukowe jak ipubliczna opieka zdrowotna musz bra ten fakt pod uwag,
aby mogy by wpeni efektywne (28).
Interesujce jest, e podczas gdy kobiety czciej iwwikszym
wymiarze dowiadczaj niesprawnoci fizycznej istanw chorobowych, to mczyni wczeniej od nich umieraj. Jak ju pisaam
wrozdziale 1.4 to kobiety, yj duej istanowi liczebn przewag
nad mczyznami /tabela nr 2/.
Tabela nr 2. Liczba mczyzn przypadajca na 100 kobiet
wwybranych regionach (28).
Grupy wiekowe
Region
Europa
Obie Ameryki
Azja
Afryka
34
65 69
79
85
95
89
70 74
65
79
94
88
75 79
55
72
93
86
80 +
42
58
105
83
Mona zapyta oto, kto tu jest sab pci? Przyczyny tego zjawiska s bardzo zoone inie do koca jeszcze poznane (28). Naley ich
zapewne szuka wznacznym rozpowszechnieniu wzbiorowoci dorosych mczyzn postaw inawykw le sucych zdrowiu, takich jak
naduywanie alkoholu ipalenie papierosw oraz oglny brak dbaoci
ozdrowie, wtym przecienie prac zarobkow, cho nie tylko.
Dotychczas pod wieloma wzgldami znacznie wicej uwagi powicano kobietom. Dotyczy to rwnie aspektu zdrowotnego. Sytuacja ta wywodzi si zapewne zudanych kampanii organizowanych
przez grupy kobiece wlatach siedemdziesitych iosiemdziesitych.
Miay one na celu zwrcenie uwagi na miliony kobiet chorujcych,
cierpicych zarazy bez moliwoci leczenia si. Nie sposb nie doce-
wiat si starzeje
ni tego osignicia. Zdrugiej za strony sytuacja ta wdzisiejszych

czasach wyglda zupenie inaczej. Kobiety czciej odwiedzaj gabinety lekarskie, maj moliwo korzystania zszerokiej gamy programw profilaktycznych. Przyjo si wopinii publicznej, e kobieta
moe chorowa, moe si leczy. Mczynie natomiast to nie wypada, gdy jest niezniszczaln maszyn (28). Sama Suba Zdrowia ma
na tym polu wiele do zrobienia. Naley uwiadomi spoeczestwu
jak wana jest troska owasne zdrowie. Wielu mczyzn kontakt
zsektorem zdrowotnym ma kiedy s dziemi lub/i na kocu ich ycia. Zbyt rzadko, a na kocu zbyt pno. Trafij do lekarza wczasie,
gdy choroba jest ju zbyt zaawansowana igdy za pno jest ju na
wyleczenie. Skazani s tym samym na przedwczesn mier (18).
Za mao mczyzn ma wiadomo zagraajcej im andropauzy
izwizanej zni dolegliwoci wieku redniego. Przychodz po pomoc
do lekarzy, skarc si zwykle na trzy dolegliwoci: kopoty zseksem,
depresj ipogorszenie sprawnoci intelektualnej inajczciej robi
to za namow kobiet lub wcelu wykazania si przed kobiet.
Najpierw wszyscy spokojnie czekaj, a mczyzna skutecznie si zestarzeje, awostatnich dniach jego ycia, kiedy ju niewiele
mona zmieni, wszyscy spiesz mu zpomoc. Tylko, e jest ju za
pno, aby zapobiega zaistniaym chorobom czy nieodwracalnym
zmianom czynnociowym inarzdowym (18). Wynika ztego, e
wiek, jaki moemy osign zaley od pci istanu zdrowia. Zdrowie
ukresu naszego ycia jest rezultatem przeszych dowiadcze, czyli
stylu iprzebiegu ycia oraz star zsektorem zdrowotnym (28).
2. 7. ycie uczuciowe
Podobnie do wystpujcych wwieku starczym ubytkw intelektualnych, osabieniu ulega rwnie ycie uczuciowe. Zmiany
te jednak s bardzo zrnicowane idlatego trudno jest je objani
wsposb uporzdkowany.
Obserwuje si wystpowanie zmian ukierunkowanych na samego siebie. Uczuciowo zwizana zwasn osob ma raczej tendencje do przerostu ni do zaniku. Natomiast uczuciowo nie
35
zwizana zwasn osob sabnie. Std stwierdzamy utych ludzi wystpowanie wikszej wraliwoci wodczuwaniu rzeczywistych czy
subiektywnych niepowodze, przekonanie opomniejszaniu ich wartoci przez otoczenie. Znana jest wwieku starczym nadmierna pobudliwo emocjonalna, paczliwo, przecenianie wasnych zasug.
Uwikszoci tych ludzi obserwuje si wyrany egoizm izwikszon
ch posiadania. Ludzie starzy czsto czuj si osamotnieni, atwo
ulegaj depresji. Stany te bywaj powodem czstego zwracania si ku
przeszoci, aby minion aktywnoci skompensowa obecn le postrzegan sytuacj yciow (52).
Naley tu rwnie wyranie podkreli, e te negatywne zachowania zazwyczaj wystpuj uosb chorych, znajdujcych si wzej
sytuacji materialnej czy finansowej. Bardzo czsto s odzwierciedleniem lkw, zktrymi sobie stary czowiek nie radzi.
Czowiek zdrowy, pozytywnie ustosunkowany do upywajcego ycia wrcz przeciwnie wanie na staro nabiera mdroci rozumienia zoonoci stosunkw midzyludzkich.
Istnieje rwnie pewna dysproporcja pomidzy namitnoci
iczuoci. Dopki jest si modym, kadzie si nacisk na namitno,
gdy czowiek starzeje si, poznaje warto czuoci. Wwieku starszym
daje si mio nie oczekujc niczego wzamian (59).
2. 8. Postawy spoeczne
36
Wwieku starczym szczeglnemu zacinieniu ulega krg spraw

interesujcych czowieka.
Wystpuje redukcja kontaktw spoecznych ispoecznej aktywnoci. Zainteresowania zawaj si do spraw natury osobistej.
Wstosunku do innych ludzie starzy staj si czsto podejrzliwi inieufni. Postawa taka nie pomaga wprzystosowywaniu si do nowych
warunkw yciowych irodowiskowych. Jak postaw przyjmie
stary czowiek wokrelonej sytuacji, zaley wduej mierze od tego
wjakim nastroju psychicznym aktualnie si znajduje (52).
Wyrnia si 5 typw przystosowania wstarszym wieku:
wiat si starzeje
Postawa konstruktywna osoba wewntrznie zintegrowana, pogodzona zotoczeniem, tolerancyjna isamokrytyczna. Godzi si zfaktem staroci, potrafi postpowa
zgodnie zzasadami ina ich podstawie formuowa oceny
isdy.
Postawa zalenoci osoba wykazujca bierno, jest zadowolona zfaktu zaprzestania pracy zawodowej, czuje
si zwolniona zodpowiedzialnoci iwysiku.
Postawa obronna osoba taka jest przesadnie opanowana, skrpowana zwyczajami, boi si staroci, patrzy na
staro pesymistycznie, jest aktywna, samowystarczalna.
Postawa wrogoci osoba agresywna, podejrzliwa, skonna do obwiniania okolicznoci oraz innych ludzi za swoje niepowodzenia, broni si przed staroci inadmiern
prac.
Postawa wrogoci wobec siebie czowiek krytyczny, pogardliwy wstosunku do siebie, ma zasob wiele osobistych
iekonomicznych niepowodze (32).
Wwietle powyszych rozwaa naley stwierdzi, e stopie
nasilenia objaww iprzey psychicznych zwizanych ze starzeniem
jest rny wodniesieniu do rnych ludzi. Ujednych mog by one
mao dostrzegalne, uinnych s wyraniejsze, awskrajnych przypadkach mog by tak nasilone, e dochodzi do utraty najwyszych
funkcji psychicznych czyli do otpienia starczego.
Trzeba tu jednak mocno podkreli, e otpienie iniedostwo
starcze nie s nieuchronnym przeznaczeniem czowieka starego. Zale one wduym stopniu od tego jaki tryb ycia czowiek prowadzi
wokresie wczeniejszym, od rodzaju dziaalnoci jak wykonywa,
zainteresowa, poziomu intelektualnego iwduej mierze od stosunku spoeczestwa do ludzi starszych. Wwieku podeszym jest to proces interakcyjny, jeli spoeczestwo traktuje ludzi starszych zszacunkiem, widzi ich jako penosprawnych czonkw spoeczestwa,
ktrzy s kompetentni iwydolni, ochrania ich iwspiera. Wwczas
starsi ludzie take traktuj innych zpenym poczuciem bezpieczestwa izrozumienia. Spoeczestwo, wktrym wzmocniony jest negatywny obraz ludzi wwieku podeszym powoduje unich wzmocnie-
37
38
nie postaw obronnych, sceptycznych, nieufnych izmniejsza ich yczliwo szczeglnie wstosunku do ludzi modych. Powysze czynniki
odgrywaj niebagateln rol wprzystosowaniu si ludzi starych do
okresu staroci (52).
Psycholodzy podkrelaj, e jedn znajwaniejszych rzeczy,
jak moemy zrobi, to odpowiednio wczenie si do niej przygotowa, zrozumie, co jest wniej nieuchronne, aco zaley od nas samych. Dzisiaj nie jest to wcale atwe. wiat zmienia si wszalonym
tempie, co uludzi starszych wywouje lk ipoczucie zagroenia.
Wminionych wiekach starcy, bogaci wdowiadczenia przeytych
lat, stawali si dla modych autorytetami, byli tymi, wok ktrych
koncentrowao si ycie rodzin, anawet caych narodw. Dzisiaj ludzie wpodeszym wieku, nie nadajcy za tempem przemian technicznych iobyczajowych, s odsuwani na dalszy, czasem nawet bardzo daleki plan (41).
Zbada Instytutu Spraw Publicznych Starzy ludzie wPolsce
przeprowadzonych w2002 roku wynika, e polska staro jest najczciej smutna, samotna ichora. Osiemdziesit procent badanych
przyznao, e zabija czas, siedzc przed telewizorem, 45 procent
przesypia go, a30 procent samotnie spaceruje. Tylko co pity senior
zajmuje si wnukami, co dwudziesty oddaje si jakiemu hobby, co
pidziesity wyjeda na wycieczki ipielgrzymki, aco setny dziaa
wjakiej organizacji charytatywnej. Tymczasem psychiatrzy ipsycholodzy s zgodni, e najlepsz recept na dobr staro jest przede
wszystkim wiksza aktywno. Ata jest moliwa dziki utrzymywaniu mzgu wjak najlepszej sprawnoci do pnych lat. Zwiekiem
mzg wyranie si kurczy iobnia si liczba neuroprzekanikw, ale
liczba pocze midzykomrkowych wogromnym stopniu zaley
od wicze umysowych (41).
Mona stwierdzi, e prowadzc przez cay czas aktywne ycie
intelektualne, czowiek wypracowuje sobie pewn rezerw mzgow,
zktrej bdzie korzysta wpniejszym wieku. Cyceron, ktry sam
doy sdziwych lat zgodnie zrecept, e najcenniejsza na staro jest
wiadomo dobrze przeytego ycia iaktywno intelektualna, we
wspomnianym ju dialogu ostaroci napisa: Aczy nie jest wielkim szczciem, emy ju wysuyli, e tak powiem, nasze lata na
wiat si starzeje
odzie zmysowoci, ambicji, rywalizacji, wani iwszelkiego rodzaju

namitnoci - e wreszcie moemy nalee do siebie samych iby, jak
to mwi, sami dla siebie. Ajeli mamy jeszcze do tego zamiowanie
do nauki iwiedzy, ktre s jakby pokarmem umysu, to c moe by
milszego nad woln ju od przymusowych dziaa staroci (41).
39
3. Czym jest andropauza?

Wedug Mosbys Medical, Nursing and Allied Health Dictionary
zmniejszenie stenia androgenw, pod koniec czwartej lub na pocztku pitej dekady ycia, prowadzi do zmiany sytuacji zawodowej,
rozwodu lub zmiany stylu ycia (46). To wanie andropauza inaczej, mskie przekwitanie lub mskie klimakterium powoduje nierzadko tak drastyczne zawirowania w yciu mczyzny. Jego istot
stanowi spadek stenia testosteronu ijego pochodnych we krwi.
Testosteron to hormon, sterujcy procesami anabolicznymi
mczyzny. Przez niego stymulowana ikontrolowana jest synteza kadej czsteczki biaka. Testosteron wpywa na czynno mzgu, awic kondycj psychiczn, zapewnia dobr kondycj fizyczn
iseksualn, podnosi zarwno libido jak ipotencj. Stymuluje system immunologiczny iwpywa na wiele przemian metabolicznych.
Powoduje zmniejszenie kumulacji tkanki tuszczowej, wpywa na
mas isi miniow, zwiksza mas kostn iprzyspiesza gojenie
si ran (20). Pozytywne efekty dziaania testosteronu przedstawiono
na ryc. 4.
40
Ryc. 4. Pozytywne efekty testosteronu.
Czym jest andropauza?
Najwysze stenie testosteronu stwierdza si u mczyzn wwieku

25-30 lat. Potem nastpuje powolny jego spadek. Spadek w jest stay,
zszybkoci 1-3% wskali roku, i bez pomocy medycyny nieodwracalny (ryc. 5).
Ryc. 5. Stenie androgenw wrnych okresach ycia mczyzn.
Dlatego termin andropauza jest nadzwyczaj niefortunny, bowiem pauza to tylko przerwa, po ktrej nastpuje powrt do poprzedniego stanu, czy te czynnoci (ryc. 6). Takie zjawisko wsyntezie
hormonw nie istnieje ani ukobiet ani umczyzn (20).
Ryc. 6. Tak schematycznie mona zobrazowa trwanie jakiej czynnoci, przerw

(pauz) wtrwaniu tej czynnoci ipowrt do jej wykonywania po przerwie (pauzie).
Ukobiet stenie estrogenw wokresie menopauzalnym ulega

gwatownemu obnieniu (ryc. 7).
41
Ryc. 7. Stenie estrogenw wrnych okresach ycia kobiet.
Umczyzn poziom androgenw obnia si powoli przez wiele lat (ryc. 4.). Powoli te narastaj objawy deficytu androgenw. Co
gorsza s one trudne do okrelenia wobec szerokich granic normy.
Ukobiet atwo wyznaczy granic menopauzy jest ni ostatnia miesiczka. Umczyzn brak takiego wyranego sygnau, objawy narastaj wczasie, brak te jednoznacznych kryteriw, pozwalajcych rozpozna deficyty hormonalne. Wartoci referencyjne stenia testosteronu
zawarte s wgranicach od 9,0 do 38 nmol/l, awic maj rozrzut 420%,
za dolna granica, poniej ktrej zaleca si wdroenie terapii substytucyjnej, okrelana jest na 13-15 nmol/l (20). Wraz zwiekiem spada rwnie stenie wolnego testosteronu, ktrego ilo ma znacznie wiksze
znaczenie, ni testosteronu cakowitego (ryc. 8).
42
Ryc. 8. Zaleno pomidzy steniem wolnego testosteronu

wsurowicy umczyzn awiekiem.
W tym miejscu powstaje zasadnicze pytanie: czy tak sam

doln granic normy przyj dla mczyzny 40-letniego i70-letniego, skoro dzieli ich trzydzieci lat rnicy wieku, podczas ktrych poziom testosteronu bdzie si stopniowo obnia? Logika wskazuje, e
to bd. Nie opracowano za adnej normy stenia testosteronu skorelowanej zwiekiem. Tote nie ma praktyki kojarzenia chorb wieku
podeszego ze stanem hormonalnym mczyzny. Tymczasem to wanie zmniejszenie stenia testosteronu prowadzi do rozwoju chorb
takich jak: cukrzyca, nadcinienie ttnicze, zawa serca, zaburzenia
wzwodu, awpniejszym czasie osteoporozy, choroby Parkinsona
czy Alzheimera. Wraz zobnieniem stenia testosteronu zwiksza si ilo tuszczu trzewnego, co prowadzi do otyoci trzewnej
(ryc. 9).
Ryc. 9. Zaleno pomidzy wiekiem izawartoci tkanki tuszczowej oraz

rnic zawartoci tkanek mikkich itkanki tuszczowej umczyzn.
Dlaczego tak si dzieje? Poniewa sterowany przez hormony zegar biologiczny, chodzi coraz wolniej. Tak jak kobiety maj swj rytm
miesiczny, tak mczyni maj hormonalny rytm dobowy, ktry zanika zwiekiem (ryc. 10).
43
Ryc. 10. Dobowy rytm stenia testosteronu umczyzn wrnym wieku.
Narastajcy zwiekiem deficyt hormonw to choroba niezwykle podstpna. Nieatwo bowiem zauway jej objawy, bo pojawiaj
si tak powoli, e zdamy si do nich przyzwyczai. Apotem nastpuje ten moment, ktry oddaje do zoliwe stwierdzenie: kiedy
mczyzna wpewnym wieku budzi si rano inic go nie boli to znaczy, e nie yje.
3. 1. Andropauza imenopauza
44
Andropauza imenopauza to symetryczne procesy przebiegajce odpowiednio u obu pci, i maj cisu zwizek zprocesem starzenia si ludzi. Wbadaniach nad tymi zjawiskami upatruje si nie
gwarancji wiecznej modoci, ale rodka poprawiajcego jako ycia
znacznej czci populacji (40).
Okoo czterdziestki (aniekiedy nawet iwczeniej) zaczyna si
okres przedklimakteryczny. Jest on jakby wstpem do waciwego
przekwitania, ktry uobu pci przypada przecitnie okoo pidziesitki. Klimakterium jest jednym zetapw oglnego starzenia si,
ktrego najwczeniejsze objawy zaczynaj si wukadzie: kora mzgowa podwzgrze przysadka, stopniowo obejmujc cay ustrj.
Zdecydowanie rozpoczyna okres waciwego starzenia si iod razu

mocno posuwa t spraw naprzd, zwaszcza ukobiet (61).
Menopauza to nic innego jak utrata podnoci, ktrej nierozcznie towarzyszy gwatowny spadek produkcji estradiolu, wystpujcy ok. 50-go roku ycia kobiety. Zaznacza si ustaniem miesiczkowania, co jest wyranym objawem zupenego zakoczenia czynnoci
jajnikw (20, 61).
Hormony pciowe podtrzymuj modo. Estrogeny np. dziaaj oglnie na tkanki ciaa kobiecego wzmagajc ich jdrno, ywotno iprzemian materii. Po menopauzie szybko wystpujcy ich
niedobr, wkrtkim czasie znacznie postarza kobiet (61).
Tymczasem umczyzn obnianie si poziomu testosteronu
rozpoczyna si ok. 30-go roku ycia inastpuje stopniowo do momentu, ktry mona porwna zmenopauz. Proces ten umczyzn
przebiega na og dyskretnie, czsto zupenie bezobjawowo. Produkcja hormonw wjdrach stopniowo zmniejsza si ale proces ten jest
bardzo rozcignity wczasie, aprodukcja plemnikw utrzymuje si
bardzo dugo. Gwatowny spadek produkcji testosteronu, prowadzcy
do zaamania procesw biologicznych, nastpuje najczciej dopiero
wwieku ok. 70-80 lat iprowadzi do gwatownego spadku procesw
odbudowy komrkowej. Prowadzi to do przewagi procesw obumierania nad procesami reprodukcji komrkowej, co nieuchronnie prowadzi do mierci. Ukadego mczyzny przebieg tego procesu jest
indywidualny (20,61).
Czym wysze stenie testosteronu ma dany mczyzna wmodoci, iczym bardziej nasilona jest krzywa opadania jego stenia
wczasie, tym burzliwsze bd objawy kliniczne. Dotyczy to zarwno
okresu powolnego obniania si stenia testosteronu, jak idrugiego
okresu, gwatownego narastania jego deficytu (20).
Dziki stopniowo postpujcemu ubytkowi hormonw umczyzn mog oni duej zachowa modszy wygld. Nie znaczy to jednak, ze starzej si pniej ni kobiety. Po prostu nie przechodz tak
gwatownej katastrofy hormonalnej jak dla kobiety stanowi przekwitanie. Za to po szedziesitce organizm mski na og szybciej
ulega starczemu zniszczeniu, ktremu kobieta ustaliwszy si wnowej
poklimakterycznej rwnowadze hormonalnej opiera si wyranie le-
45
46
piej iduej. S zatem biologicznie silniejsze ioglnie mwic wdrugiej poowie swojego ycia starzej si wolniej (61).
Klimakterium wznacznej mierze niejako modeluje nasz
staro ato dlatego, e towarzyszce mu odchylenia czsto utrwalaj si, przechodzc wpewne typowe formy. Dla przykadu: jeli
podczas klimakterium zaznaczy si wybitniej nadczynno kory
nadnerczy, kobieta taka na staro bdzie wykazywa skonno do
otyoci typu mskiego znagromadzeniem tuszczu na twarzy, karku szyi iramionach poza tym cechy zmczynienia, gruby gos,
zamaszysto skonno do nadcinienia icukrzycy. Wpostpowaniu bdzie raczej aktywna iprzedsibiorcza. Jeli dojdzie do nadczynnoci tarczycy, to nie bdzie otyoci ani zmczynienia, za
to wystpi dolegliwoci sercowe, nadpobudliwo, nerwowo,
wychudzenie. Jeli za przysadka szybko osabnie wswojej czynnoci, wytworzy si typ staruszki oglnie osabionej, wychudzonej
iwczenie wyniszczonej. Analogiczne typy starzenia spotykamy
iumczyzn. Wiele co prawda zaley od konstytucji, lecz bardzo
wiele od zmian zachodzcych wokresie przekwitania wukadzie
hormonalnym (61).
Wreszcie klimakterium ze swym zachwianiem rwnowagi
ustrojowej bardzo usposabia do rnego rodzaju chorb (61).
Okazuje si, e andropauza to problem nie tylko pci mskiej.
Oile znajomo zagadnie zwizanych zmenopauz na og istnieje wrd mczyzn (zwykle dociera do nich fakt ustania upartnerki
miesiczkowania czy stosowania przez ni terapii hormonalnej),
otyle ukobiet wiadomo, i ich partnerzy rwnie mog przechodzi mskie przekwitanie, jest sabsza, co czsto moe skutkowa
przykrymi konsekwencjami dotyczcymi ycia rodzinnego czy osobistego (40).
Androgeny odgrywaj bardzo wan rol wyciu mczyzny.
Ich dziaanie decyduje ornicowaniu pci, budowie iczynnoci
mzgu. Procesy syntezy na poziomie komrkowym odbywaj si
pod kontrol testosteronu. Wysokie stenie testosteronu pozwala
na utrzymanie dobrej kondycji fizycznej ipsychicznej. Mineralizacja koci, sia miniowa, owosienie ciaa, erytropoeza, metabolizm
biaek, lipidw iwglowodanw, awreszcie spermiogeneza s cile
uzalenione od testosteronu Rwnie osobowo izachowania seksualne mczyzny pozostaj pod jego wpywem. Zwiekiem nastpuje spadek stenia testosteronu wsurowicy, co powoduje rozchwianie rnych procesw metabolicznych, prowadzc do powstawania
wielu chorb takich jak: nadcinienie ttnicze, zawa serca, cukrzyca,
zaburzenia wzwodu, awpniejszym okresie osteoporoza, choroba
Parkinsona czy Alzheimera (20).
Mczyni le znosz znaczce obnianie si stenia testosteronu. Ma to wpyw zarwno na ich stan fizyczny jak ipsychiczny.
Kryzys wieku redniego umczyzny to rwnie problem psychologiczny iegzystencjalny, ipojawia si najczciej pomidzy 40-tym
a50-tym rokiem ycia (18).
Czsto womawianym okresie umczyzn obserwuje si wystpowanie objaww depresji, atake pojawienie si zazdroci, podejrzliwoci ilku przed modszymi mczyznami. Dostrzegalne staje
si zmniejszenie oglnej witalnoci, aycie seksualne zamiast przyjemnoci zaczyna przysparza kopotw izwykle bywa pierwszym
problemem pary maeskiej. Wywouje to okrelone napicia wyciu rodzinnym. Narasta unich trudno wpodejmowaniu decyzji,
wybuchowo, objawy hipochondrii albo te nadmiernej aktywnoci
zawodowej, aby tak zmczy si prac, by nie mie ochoty na cokolwiek innego lub sw z kondycj biologiczn tumaczy nadmiarem
pracy (40).
Wedug prof. Carruthersa, zaoyciela Midzynarodowego
Towarzystwa Andropauzy, mczyzna prbuje wtedy doda kopa
swemu libido ipodbudowa si moralnie, kupujc sobie samochd
Porsche (18). Okres ten w yciu mczyzny przez analogi do menopauzy, nazywa on menoporche. To bardzo trafne, yciowe okrelenie
pocztku objaww klinicznych iprosty sposb ich korekcji przez samego pacjenta, co czyni wrcz podwiadomie. Samodowartociowanie si, dokonanie swoistego pozytywnego przemodelowania wasnej
psychiki, powoduje wyprostowanie si inabranie si ichci do ycia. Postawienie sobie nowych wyzwa, azwaszcza zwizanych ze
zmian partnerki, czy pnym ojcostwem, wymusza zmian stylu
ycia ipozycji zawodowej, bo realizacja tych wyzwa zalena jest od
moliwoci materialnych. Taka sytuacja zmusza mczyzn do bar-
47
dziej aktywnego ycia. Idzieje si to zkorzyci dla mczyzny, bo

ludzie dugowieczni, to ludzie wielkiego czynu (18).
John Tolkien mia 45 lat, gdy zapenia pierwsze kartki Wadcy
piercieni. Skromny profesor Uniwersytetu Oksfordzkiego ukoczy
t powie dopiero tu przed emerytur - wwieku 61 lat. Anthony
Hopkins wiatow karier wkinie rozpocz jako 54-latek.
Regu jest, e szczyty wbiznesie zdobywane byy po pidziesitce. Ray Kroc mia 52 lata, gdy zakada sie McDonaldsa. Henry
Crown mia 57 lat, kiedy kupi Empire State Building. Lee Jacocca mia
60 lat, gdy doprowadzi do rozkwitu Chryslera. John Klube mia 70 lat,
kiedy wepoce mieciarskich obligacji sprzeda Metromedia, zdobywajc miliardy. Okres wieku redniego to take najlepszy czas dla naukowca. Prof. Ian Wilmut mia ju 52 lata, gdy zaszokowa wiat sklonowaniem owcy Dolly. WInstytucie Rolin pod Edynburgiem przez
23 lata pracowa jako nikomu nieznany naukowiec. Wymagajce benedyktyskiej cierpliwoci badania nad klonowaniem prowadzi przez
10 lat. Po pidziesitce by te prof. Craig J. Venter, gdy kilka lat temu
zrewolucjonizowa badania nad rozszyfrowaniem ludzkiego genomu.
Jego dokonania wbiotechnologii s porwnywane do osigni Billa
Gatesa winformatyce. Pidziesicioletni dzi Steve Wozniak mia 25
lat, kiedy skonstruowa pierwszy komputer osobisty, ale nie spocz
na tym - teraz zapowiada rewolucj wtelekomunikacji. Pracuje nad
wszczepianymi do ciaa czowieka mikroskopijnymi urzdzeniami,
ktre bd si czyy ztelefonem iInternetem (62). Zmuszajc si do
wytonej pracy mczyzna podnosi na wysze obroty wszystkie procesy biologiczne, zaczynajc jednak od podniesienia aktywnoci mzgowej. Takie poprawienie sobie urody biologicznej jest czsto skuteczne. Mona go porwna do znanego mechanizmu odnowy biologicznej kobiety wnastpstwie pnej ciy.
Umczyzny przychodzi jednak okres, wktrym mechanizm
samoodnowy staje si nieskuteczny. Od tego momentu szans jest terapia hormonalna.
48
3. 2. Testosteron prawdy imity

Skoro mczyzna zaczyna starze si hormonalnie od koo
trzydziestki czekanie zterapi hormonaln do 65. roku ycia zdaje
si by do nierozsdne. Tym bardziej, e rednia ycia mczyzny
wPolsce wynosi 67 lat.
Co stoi na przeszkodzie odpowiednio wczesnemu wdraaniu terapii hormonalnej? Odpowiednio wczenie nie oznacza oczywicie
koniecznoci wyrwnywania poziomu testosteronu od pierwszych
tygodni spadku ale ju wdroenie leczenia midzy 40-tym a50tym rokiem, wydaje si wpeni zasadne imoe radykalnie poprawi
jako drugiej poowy ycia. Dlaczego zatem tak si nie dzieje?
Wznacznym stopniu odpowiada za to stereotyp. Podczas gdy
prawie nikt nie polemizuje ju zwartoci substytucji hormonalnej
ukobiet taka sama terapia umczyzn cigle wzbudza obawy, cho
brak jakichkolwiek dowodw jej szkodliwoci. Tymczasem postpujcy spadek poziomu testosteronu stopniowo wycza mczyzn
zaktywnoci yciowej. Nie ulega wtpliwoci, e testosteron jest niezbdny do podtrzymywania wielu procesw yciowych. Nie ma przy
tym wbrew krcym mitom adnego dowodu na to, e powoduje
powstawanie chorb nowotworowych.
Powrmy raz jeszcze do tego, e obecnie jako wskazania do
interwencji farmakologicznej przyjmuje si pewne wartoci graniczne. Przede wszystkim wiek 65 lat oraz poziom testosteronu mniejszy
ni 10-13 nmol/l. Ale jednak potrzeba substytucji pojawia si wczeniej. Jeeli umczyzny poniej 65. roku pojawi si objawy deficytu
testosteronu, ktre spowoduj obnienie jego kondycji umysowej,
fizycznej iseksualnej, wtedy wyrwnanie tego deficytu jest konieczne. Czy mona wyobrazi sobie, e uchorego zniedoborem insuliny,
tyroksyny lub niewydolnoci nadnerczy nie wprowadzi si leczenia?
Dlaczego wic nie traktujemy tak samo deficytu testosteronu?
Wiadomo rwnie, e kastracja (chirurgiczna lub farmakologiczna) prowadzi do impotencji. Mimo tego, spadku poziomu testosteronu nie czy si zpowstawaniem zaburze wzwodu ilibido (2,
43). Tymczasem badania wykazay, e zastosowanie terapii hormonalnej umczyzn, uktrych brak jder by nastpstwem zabiegu
49
operacyjnego, uwikszoci znich prowadzi do powrotu do dobrej

kondycji seksualnej ipsychospoecznej. U mczyzn hypogonadalnych, wczasie kiedy stenie testosteronu wzroso do grnej granicy
normy, wystpuj regularne nocne erekcje. Nastpuje rwnie wzrost
aktywnoci seksualnej. Przed rozpoczciem terapii mczyni hypogonadalni wykazywali obniony nastrj, nasilenie depresji, napady
gniewu, zmczenie izakopotanie. Wczasie terapii zmniejszyy si
prawie wszystkie wyej wymienione objawy (7, 9).
Jak wczeniej wspomniano witamina D3 jest odpowiedzialna za
wbudowywanie wapnia do koci. Jest stosowana praktycznie ukadego niemowlcia. Trudno sobie wyobrazi zakaz stosowania witaminy
D3, ktra jest take hormonem, pochodn sterolowa. Rni si od testosteronu tylko jednym wizaniem wpiercieniu sterolowym (ryc. 11
i12).
Ryc. 11. Schemat syntezy witaminy D3 zcholesterolu.
50
Ryc. 12. Testosteron, ktry wcyklu biochemicznym rwnie syntetyzowany jest

zcholesterolu, wswojej podstawowej budowie rni si od prowitaminy D3
i witaminy D3 wycznie jednym wizaniem wpiercieniu sterolowym
(zaznaczono strzak).
Tak jak deficyt witaminy D3 powoduje zaburzenie wuwapnieniu

koci, tak samo deficyty testosteronu iestradiolu s powodem osteroporozy. Wiadomo, e terapia hormonalna wpywa na zatrzymanie
procesu osteoporozy, zmniejszajc ryzyko zamania szyjki koci udowej (44). Jeeli wemiemy pod uwag fakt, e 15-20 proc. chorych ze
zamaniem szyjki koci udowej umiera wwyniku powika wcigu
pierwszego roku po urazie, to zapobieganie osteoporozie poprzez
stosowanie terapii hormonalnej nabiera istotnego znaczenia.
3. 3. Andropauza ld nadal niezbadany

W przypadku andropauzy zniome objawy kliniczne, zwaszcza w pocztku choroby, jej agodny rozwj sprawiy, e starzenie
si mczyzn przez wiele lat pozostawao problemem niezbadanym
przez medycyn. wiatowe Towarzystwo ds. Bada Procesw Starzenia si Mczyzn (ISSAM - International Society for the Study of the
Aging Male) powstao dopiero przed dziesicioma laty. Co wicej, do
niedawna uwaano, e spadek testosteronu rozpoczyna si dopiero
po 50-tym, anawet 60-tym roku ycia. Przekonanie to odzwierciedla termin, powstay dla okrelania deficytu testosteronu (adokadnie
androgenw): ADAM (Androgen Decline/Deficiency in the Aging
Male) czyli deficyt androgenw ustarzejcego si mczyzny.
Wg definicji ISSAM, ADAM jest to zesp biochemiczny zwizany
zzaawansowanym wiekiem icharakteryzujcy si deficytem androgenw wsurowicy krwi mczyzn zobnion genetycznie uwarunkowan wraliwoci na androgeny lub bez obnienia wraliwoci
genetycznej. Stan ten moe powodowa znaczce wahania wjakoci
ycia inegatywnie wpywa na czynno wielu ukadw.
Jednak pojcie ADAM ogranicza problem deficytu do mczyzny starzejcego si czyli biorc pod uwag powysze systemy
klasyfikacyjne, po 60-tym anawet 65-tym roku ycia. 65 lat to granica
wieku, powyej ktrej dotychczas stosowao si terapi hormonaln
umczyzn. Wistocie, jest to moment, kiedy uwielu mczyzn starzenie nabiera tempa bo wtedy wanie wikszo panw przechodzi na emerytur. Nage obnienie aktywnoci fizycznej ipsychicznej,
51
52
wynikajce zzakoczenia pracy zawodowej, przyspiesza iuwydatnia

procesy starzenia. Iprzeciwnie niejednokrotnie dugotrwaa zawodowa aktywno moe przedua modo - ludzie dugowieczni,
to ludzie intensywnej itwrczej pracy (35). Dlatego te 65 lat pozostaje granic raczej administracyjn, ni biologiczn nie znajduje
uzasadnienia na gruncie wspczesnej wiedzy medycznej.
Jeszcze wiksze zastrzeenia budzi termin PADAM (Partial
Androgen Decline in the Aging Male) czyli Czciowe obnienie
stenia androgenw ustarzejcych si mczyzn. Czym mianowicie
jest czciowy deficyt? Do jakiego stopnia cakowity musi by deficyt, eby naleao podj leczenie? Na ile zaburzone musi by funkcjonowanie pacjenta, eby mia prawo oczekiwa pomocy lekarskiej?
Tak minimalistyczne spojrzenie wydaje si by niegodne medycyny
XXI wieku.
Na szczcie cz rodowiska medycznego zaczyna ju inaczej
patrze na problem. Brytyjskie Towarzystwo Andropauzy (The Andropause Society) skrt ADAM rozwija jako Androgen Deficiency
in the Adult Male deficyt testosteronu udorosych mczyzn [11].
To zkolei bardzo trafna formua. Mczyzna dorasta pomidzy 20
a30 rokiem ycia itak naprawd zaraz potem zaczyna si jego powolny marsz ku staroci: sukcesywny spadek poziomu testosteronu
wsurowicy krwi. ADAM, rozumiany jako Androgen Deficiency in
the Adult Male odzwierciedla te doskonale rnic midzy hypogonadyzmem, wystpujcym sporadycznie uchopcw wwieku dojrzewania ideficytem testosteronu, uponad 75 proc. mczyzn spowodowanym wycznie osabieniem stymulacji podwzgrzo-przysadkowej, zzachowaniem prawidowej moliwoci syntezy testosteronu
wjdrach (16).
Na kliniczny obraz andropauzy skadaj si nastpujce objawy:
wyranie widoczne oznaki spadku libido, pogorszenia
wzwodu izanik wzwodw nocnych
wahania nastroju iobnienie sprawnoci intelektualnej
obnienie orientacji przestrzennej
szybsze mczenie si, wolniejsza regeneracja
powstawanie depresji istanw irytacji
spadek beztuszczowej masy ciaa, zanik masy isiy miniowej

zanikanie owosienia ciaa
spadek wraliwoci czuciowej skry
spadek gstoci mineralnej koci wwyniku osteopenii
iosteoporozy
wzrost masy tuszczu trzewnego
zaburzenia snu, zlewne poty wczasie snu
skonno do krtkotrwaych drzemek.
Oczywicie, nie wszystkie zwymienionych objaww musz
wystpi, eby rozpozna zesp ADAM. Czasem znaczne nasilenie
pojedynczego objawu wystarczy, aby rozpocz diagnostyk stanu
hormonalnego mczyzny.
Funkcje izachowania seksualne to zoone procesy zachodzce na poziomie ukadu nerwowego inaczyniowego. Seksualno jest
kompleksem procesw bio-psycho-spoecznych (36). Utrzymanie
prawidowej aktywnoci seksualnej regulowane jest przez system, na
ktry skadaj si: ukad nerwowy, naczyniowy, procesy metaboliczne ihormony (19). Nota bene, dotychczas hormony pciowe kojarzone byy zwprosty sposb zpci: estrogeny czono zkobiet, aandrogeny zmczyzn. Tymczasem aktywno seksualna imczyzn
ikobiet jest wistotny sposb zwizana zarwno zandrogenami jak
iestrogenami (4). Sterydy pciowe wytwarzane s nie tylko wgruczoach pciowych inadnerczach, ale rwnie wmzgu (51). Wmzgu,
wokolicy przyrodkowego pola przedwzgrzowego ipodwzgrza
znajduj si receptory estrogenowe iandrogenowe, ktrych pobudzenie inicjuje aktywno seksualn (19).
53
4. Terapia hormonalna
54
Terapia testosteronowa wdraana jest zrnych powodw, ale

gwnym jej celem jest poprawa jakoci ycia mczyzny oraz profilaktyka wielu chorb, ktrych powstanie wie si ze spadkiem testosteronu. Dla starzejcego si mczyzny istotna jest jego kondycja,
ktra wie si zzachowaniem waciwej masy kostnej iminiowej,
atake wydolnoci intelektualnej. Wana jest dobra sprawno seksualna, wysokie libido. Ale to nie wszystko.
WPolsce zpowodu chorb ukadu krenia umiera trzykrotnie wicej ludzi, ni zpowodu wszystkich chorb nowotworowych
cznie. Tymczasem substytucja hormonalna zmniejsza ryzyko wystpowania chorb naczyniowo-sercowych. Co prawda nie ma penej
jasnoci co do nastpstw terapii hormonalnej wleczeniu miadycy
inastpstw kardiologicznych, znane jest jednak pozytywne dziaanie
testosteronu uchorych zchorob wiecow (12). Testosteron podany bezporednio do naczy wiecowych podczas koronarografii
rozszerza ttnice izwiksza przepyw wiecowy (42). Wbadaniach
ztestosteronem podawanym doylnie wykazano, e jest on wstanie
zapobiec powstaniu zawau serca wostrej chorobie wiecowej (12).
Kolejnym objawem, ktry pozwala nam czy zawa serca
z deficytem testosteronu, typowym dla syndromu ADAM, to nadmierne pocenie si, wystpujce nad ranem, po godzinach snu, podczas ktrego organizm, cierpicy na deficyt produkcji androgenw,
doprowadzi do niskiego, niefizjologicznego stenia testosteronu. Dla
normalnie funkcjonujcego mskiego organizmu noc jest czasem uzupeniania niedoboru testosteronu, kiedy ten mechanizm nie dziaa poziom testosteronu niebezpiecznie spada. Znaczna cz zawaw serca
zdarza si otej samej porze, czyli we wczesnych godzinach rannych.
Przy tym dua cz zawaw serca umczyzn wystpuje wtym sa-
Terapia hormonalna
mym wieku, kiedy kobiety przestaj miesiczkowa. Przypuszcza si,

e zawa serca jest specyficzn odpowiedzi na szok hormonalny zwizany zgwatownym spadkiem poziomu testosteronu.
4. 1. Wytyczne do stosowania terapii hormonalnej

wg ISSAM
Leczenie deficytw hormonalnych umczyzn wedug ISSAM
powinno by prowadzone wedug nastpujcych wytycznych:
1. Celem hormonalnej terapii jest podniesienie istae utrzymanie
stenia testosteronu wsurowicy wzakresie poziomw fizjologicznych. Naley unika przekraczania stenia fizjologicznego.
2. Lekarz prowadzcy terapi powinien posiada odpowiedni wiedz idobre rozumienie korzyci inegatywnych stron kadego stosowanego preparatu.
3. Obecnie dostpne preparaty testosteronu (zwyjtkiem alkilowanych) s bezpieczne iskuteczne.
4. Przed wdroeniem terapii hormonalnej naley skontrolowa stan
czynnociowy, nastpnie powtarza badanie co trzy miesice
wpierwszym roku terapii, apniej raz wroku wcigu dalszych
lat.
5. Przed wdroeniem terapii naley skontrolowa lipidogram ipowtarza go regularnie co najmniej raz wcigu roku.
6. Umczyzn powyej 40. roku ycia konieczne jest badanie palpacyjne stercza, oznaczenie stenia PSA przed rozpoczciem leczenia iraz na rok. Jeeli badanie palpacyjne lub PSA wczasie terapii
nasuwa wtpliwoci wwczas naley wykona biopsj stercza pod
kontrol USG.
7. Hormonalna terapia przeciwwskazana jest umczyzn znasilonymi objawami przeszkody podpcherzowej zpowodu BPH. Miernie nasilone zaburzenie odpywu zpowodu BPH jest czciowym
przeciwwskazaniem. Po skutecznym usuniciu przeszkody podpcherzowej mona utych pacjentw zastosowa terapi.
8. Bezwzgldnym przeciwwskazaniem do stosowania hormonalnej terapii jest rak stercza.
55
9. Jeeli nie ma powyszych przeciwwskaza, to wiek nie jest czynnikiem ograniczajcym rozpoczcie terapii ustarzejcych si mczyzn zwtrnym hypogonadyzmem.
4. 2. Kiedy zacz terapi hormonaln?
56
Terapia hormonalna zmienia nie tylko poziom testosteronu

iestradiolu, ale take ma korzystny wpyw na wiele procesw metabolicznych. Poprawia si stan centralnego ukadu nerwowego, wydolno fizyczna iodporno psychiczna. Ulega poprawie tolerancja
glukozy, normalizuje si profil lipidowy oraz zatrzymuje si proces
osteoporozy, istnieje moliwo ponownego wbudowania wapnia do
koci bez typowego leczenia osteoporozy. Wskazaniem do wdroenia terapii hormonalnej moe by sam zesp objaww klinicznych
bez wzgldu na stwierdzony poziom testosteronu we krwi. Jednym
zczynnikw ucilajcych wskazania do wdroenia leczenia, moe
by wprowadzony przez prof. S. Zgliczyskiego wskanik adnropauzy, porwnujcy stenie testosteronu do LH [T/LH] (65). Prof. Zgliczyski ostro odcina wyniki uzyskane umodych, zdrowych mczyzn (wskanik >1) od starszych zhypogonadyzmem [wskanik
1] (65).
Jednak zbada wasnych, przeprowadzonych na grupie 1100
mczyzn wwieku 24-86 lat wynika, e znaczce nasilenie spadku
wskanika andropauzy nastpuje dopiero wwieku 70-80 lat. Natomiast pierwsze objawy deficytu hormonalnego stwierdza si na podstawie objaww klinicznych ju wczwartej dekadzie ycia mczyzny,
aczasami nawet jeszcze wczeniej przy wskaniku andropauzy >1.
Narastanie LH przy rwnoczesnym spadku stenia testosteronu wystpuje wchwili kiedy komrki Leydiga trac moliwo do
syntezy testosteronu. Natomiast objawy kliniczne deficytu znacznie
wyprzedzaj zmiany laboratoryjne zawarte we wskaniku andropauzy. Czym wyszy jest wskanik andropauzy, tym dany mczyzna ma
wiksz szans na przywrcenie naturalnej endosyntezy testosteronu,
ktr mona mu zwiekszy stymulujc komrki Leydiga przez hCG
(human Chorionic Gonadotropine). Podobnie jak ukobiet, terapia
Terapia hormonalna
hormonalna umczyzn powinna by wdraana zanim dojdzie do

nieodwracalnych narzdowych zmian anatomicznych.
4. 3. Przeciwwskazania do terapii hormonalnej

Poza ustaleniem wskaza do leczenia hormonalnego naley
jeszcze dokona analizy przeciwwskaza. Podstawowym ibezwzgldnym przeciwwskazaniem do stosowania wterapii hormonalnej jest
rak stercza. Wczasie terapii naley monitorowa stan prostaty, gdy
wkadym momencie moliwe jest wykrycie raka stercza (20).
Praktycznie kady pacjent, ktremu podwyszamy poziom testosteronu wsurowicy krwi, musi by okresowo kontrolowany przez
urologa. Strach przed zaistnieniem raka stercza jest bardzo istotnym,
psychicznym hamulcem rozpoczcia terapii hormonalnej (20).
Naley jednak podkreli, e nic nie wskazuje na to, e testosteron wywouje raka stercza lub, e powoduje przejcie postaci podklinicznej raka wposta kliniczn (24).
Wroku 1974 Mostofi stwierdzi, e nie ma adnego dowodu na
to, e testosteron wywouje raka stercza lub jakiegokolwiek innego
raka (47). Do dzi nikt nie wykaza, e jest inaczej. Testosteron bywa
porwnywany do tlenu: tlen podsyca ogie, androgeny za mog
podsyca raka prostaty; tlen jednak nie wywouje poaru, tak jak androgeny nie wywouj raka stercza (21).
Czsto wystpowania raka stercza ronie wraz zwiekiem, gdy
nastpuje spadek stenia testosteronu, anie obserwuje si zwikszonego ryzyka wystpowania raka prostaty umodych mczyzn zwysokim poziomem testosteronu (20).
Wbadaniach dowiadczalnych na zwierztach wykazano, e
uszczurw LobundWistar, genetycznie szczeglnie podatnych na
wystpienie raka stercza, terapia hormonalna powodowaa dwukrotny spadek zachorowalnoci na raka wporwnaniu ze szczurami
zgrupy kontrolowanej, ktrym nie podawano testosteronu (20).
Wyniki wasnych bada (350 pacjentw, redni okres obserwacji
- 37 miesicy) wykazay, e terapia hormonalna powoduje spadek stenia PSA ook. 20%!
57
Innym teoretycznym zagroeniem terapii hormonalnej z uyciem hCG jest moliwo wystpienia guza jder. Jednak ryzyko to jest
statystycznie niewielkie. Czsto wystpowania guza jdra weuropejskiej populacji mczyzn okrelane jest na 0,9 1,8 / 100000 (20).
Wikszo nowotworw zoliwych jdra wywodzi si zkomrek germinalnych, aguzy wywodzce si zkomrek Leydiga stanowi tylko
5% guzw jdra (18). Poniewa hCG pobudza wybirczo lini komrek Leydiga, anie komrki germinalne std ryzyko powstania guza
jdra indukowanego terapi hCG wydaje si znikome. Statystyczne ryzyko wystpienia guza komrek Leydiga wynosi 1/2.000.000.
Ponadto naley podkreli, e guzy komrek Leydiga s nowotworami agodnymi (Leydigoma). Nie ma jakiegokolwiek dowodu, e
hormonalna terapia indukuje powstanie guza jdra. Gdyby nawet doszo wjdrze do powstania agodnego guza, to wczesne jego wykrycie
daje wobecnym stanie wiedzy szans na skuteczne wyleczenie prawie
kadego pacjenta (20). Dlatego naley kontrolowa miejscowy stan
fizykalny, wykonywa badania USG jder, oraz markerw nowotworowych guza jdra. Dla zapewnienia maksymalnego bezpieczestwa
chorzy leczeni testosteronem powinni by pod cis kontrol urologa.
4. 4. Dziaania uboczne terapii hormonalnej wedug

rekomendacji ISSAM
1. Terapia hormonalna zzasady poprawia nastrj ioglne samopoczucie. Jednak rozwj negatywnych zachowa behawioralnych
wtrakcie terapii powinien by powodem modyfikacji dawki lub
odstpienia od terapii.
2. Sporadycznie wczasie leczenia moe rozwija si policytemia.
Ztego powodu naley okresowo kontrolowa obraz morfologiczny
krwi. Wprzypadku zmian wobrazie krwi konieczna jest indywidualna modyfikacja dawki hormonu.
58
Terapia hormonalna
3. Nie ma wystarczajcych dowodw, e hormonalna terapia upacjentw zbezdechami sennymi jest bezpieczna. Jeeli pacjent ma bezdechy senne, naley przeprowadzi badania kliniczne wtym kierunku
iotoczy go specjaln opiek wtym zakresie.
Podczas stosowania terapii hormonalnej kady pacjent musi by
monitorowany.
Wedug rekomendacji ISSAM, monitorowanie jest bardzo istotne imusi by prowadzone indywidualnie dla kadego pacjenta. Terapi
hormonaln wdraa si zrnych powodw ale gwnym jej celem jest
poprawa jakoci ycia pacjenta. Wzwizku ztym monitorowanie staje
si podstawowym obowizkiem obu stron (lekarza ipacjenta). Lekarz
musi wyjani pacjentowi konieczno okresowych bada, apacjent
musi zaakceptowa to icile wsppracowa. Takie rozumienie problemu monitorowania podczas terapii pozwala obniy odpowiedzialno lekarza (podzieli j na lekarza ipacjenta). Wczasie terapii naley szczegowo bada parametry, ktrych zaburzenia byy powodem
wdroenia terapii hormonalnej (19).
Jeli wskazaniem do terapii byy zaburzenia czynnoci seksualnych, to naley kontrolowa zmiany wtym zakresie woparciu ostosowne kwestionariusze. Ponadto istniej specjalne obszary, ktre powinny by przedmiotem zainteresowa upacjentw zdugotrwa
terapi hormonaln. Naley je szczeglnie kontrolowa, bo wich zakresie mog pojawi si powane negatywne nastpstwa hormonalnej
terapii. Wzwizku ztym szczeglnej kontroli podlegaj: wtroba, lipidogram, ukad naczyniowo-sercowy, erytropoeza, prostata, zaburzenia
snu, zachowania spoeczne istany emocjonalne.
4. 5. Decyzja oleczeniu hormonalnym

Decyzj orozpoczciu terapii naley podj wsplnie zpacjentem. Do lekarza naley przedstawienie korzyci iryzyka definitywnego wyboru powinien dokona pacjent.
Badania wykazuj ponad wszelk wtpliwo, e zastosowanie
terapii hormonalnej poprawia stan biologiczny ijako ycia mczyzn
po 40 roku ycia. To rodzi pytanie etyczne: czy lekarz ma prawo, kie-
59
rujc si nadmiern ostronoci, odmawia pacjentowi terapii, ktra

moe zasadniczo na lepsze zmieni jego ycie?
Zwolennikom teorii, i po pierwsze nie szkodzi oznacza
najlepiej nic nie robi mona zaproponowa zdanie, ktre by moe
powinno znale si na ulotce kadego leku: Szanowny Pacjencie!
Kady lek moe dawa objawy uboczne, nierzadko grone dla zdrowia anawet ycia. Jeli nie przyjmiesz tego leku to umrzesz zpowodu
choroby, ktrej nie bdziesz leczy, ale na pewno unikniesz powika,
jakie mog wystpi wprzypadku zastosowania leku .
Powrmy do bardzo istotnego problemu jakim jest fakt, e
wPolsce zpowodu chorb ukadu krenia umiera trzykrotnie wicej ludzi ni zpowodu wszystkich chorb nowotworowych. Substytucja hormonalna zmniejsza ryzyko wystpowania chorb naczyniowo-sercowych (40). Wtej sytuacji bilans zyskw istrat wynikajcych
zterapii hormonalnej wydaje si jednoznaczny.
Badania potwierdzaj, e pacjenci stosujcy hormonaln terapi zastpcz odczuwaj wyran popraw jakoci ycia, szybko odzyskuj dawn witalno fizyczn ipami. Ich ycie intymne znowu
nabiera blasku (18).
Jeli do pozytywnych aspektw terapii hormonalnej doda
fakt poprawy stanu metabolicznego, popraw wzakresie kondycji
seksualnej icofanie si pocztkowych objaww chorb prostaty, to
nadmierne opory przed wdroeniem takiej terapii nie powinny mie
miejsca.
Andropauza to zjawisko biologiczne rzutujce wyranie rwnie na funkcjonowanie rodziny. Znajomo problematyki, tak przez
mczyzn jak iprzez kobiety, aco najwaniejsze, uwiadomienie sobie nowych moliwoci terapeutycznych, jest wanym elementem
waciwego funkcjonowania rodziny wokolicy pitej dekady ycia
ipniej (40).
4. 6. rodki imetody stosowane wterapii hormonalnej
60
Obecnie wterapii hormonalnej stosowane s rne rodzaje

preparatw testosteronu. Podaje si je doustnie, dominiowo, pod-
Terapia hormonalna
skrnie inaskrnie. Jednak podane dominiowo powoduj znaczce zmiany wsteniu testosteronu, przekraczajce nierzadko granice
fizjologiczne. Podane natomiast drog doustn na krtko zmieniaj
stenie krcego testosteronu. Implanty testosteronu daj niefizjologiczy rozkad ste wczasie. Stosowane s rwnie formy przezskrne, ktre daj odczyny miejscowe (20). Ale nie to jest najwaniejszym problemem. Najgroniejszym nastpstwem dugotrwaego
stosowania testosteronu jest jego dziaanie na czynno jder. Po kilku miesicach stosowania testosteronu dochodzi do zaniku spermatogenezy, adalsze stosowanie testosteronu powoduje nieodwracalny
zanik jder. Odstawienie terapii testosteronowej po kilku latach jej
stosowania powoduje ostry deficyt testosteronu. Tymczasem dugotrwae stosowanie hCG powoduje popraw czynnoci jader wstosunku do stanu wyjciowego.
Wkomrkach Leydiga fizjologicznie nastpuje synteza wielu
sterydw pciowych: obok androgenw syntetyzowane s estrogeny
oraz progesteron.
Podawanie egzogennego testosteronu powoduje blokowanie
syntezy LH. Brak LH natomiast skutkuje zahamowaniem syntezy
wszystkich hormonw syntetyzowanych przez jdro, powodujc zaburzenie naturalnego rytmu biologicznego. Wiadomo, e zwiekiem
dochodzi do zaniku pulsacyjnego wydzielania LH, rwnoczenie
wzmaga si metabolizm testosteronu, co nasila jego deficyt. Okazuje
si, e zwikszenie poziomu LH/hCG pozwala skutecznie podnie
poziom testosteronu wsposb naturalny, bez przekroczenia fizjologicznych moliwoci syntezy wjdrach. HCG wykazuje kliniczne
dziaanie takie samo jak LH. Wbadaniach wasnych wykazano, e
u800 mczyzn zdeficytem testosteronu, po leczeniu hCG, wwyniku indukcji endogennej syntezy, nastpuje ponad 2-krotny wzrost
stenia testosteronu wporwnaniu zpoziomem wyjciowym (16).
Ju po miesicu stosowania hCG pacjenci odczuwaj popraw
wydolnoci fizycznej, libido, pamici ipotencji. Upacjentw, ktrzy
przed leczeniem mieli kliniczne objawy BPH, stwierdzono po leczeniu zmniejszenie dolegliwoci, ustpienie par naglcych uprawie
wszystkich chorych, zmniejszenie czstomoczu nocnego, oraz wzrost
redniego przepywu cewkowego o50 proc. Uadnego zbadanych
61
62
pacjentw nie obserwowano ujemnych nastpstw terapii ani efektw

ubocznych zwizanych ze stosowaniem hCG. Stosowanie egzogennego testosteronu prowadzi do oligospermi izmniejszenia objtoci
ejakulatu. Tymczasem zastosowanie hCG poprawia obraz nasienia
izwiksza objto ejakulatu.
Uycie hCG wterapii hormonalnej ma jeszcze jeden pozytywny aspekt. Przy dobieraniu dawki egzogennego testosteronu nie sposb uwzgldni stenia testosteronu, jakie pacjent mia wmodoci,
awic stenia naturalnego dla jego organizmu. Tymczasem moje
wasne badania wykazay, e poziomy testosteronu, osigane poprzez
stymulacj hCG, rni si uposzczeglnych pacjentw. Wywiady
pozwoliy powiza wysoki poziom testosteronu po hCG zwysok
aktywnoci seksualn (libido ipotencj) wmodoci. Natomiast pacjenci, uktrych po hCG stwierdzono mniejszy wzrost testosteronu,
take wmodoci wykazywali mniejsz aktywno seksualn. Inaczej
mwic podawanie hCG niejako przypomina organizmowi mczyzny jego kondycj zmodoci, pobudza go do uzyskania naturalnego
dla niego poziomu syntezy testosteronu. U niewielkiej liczby pacjentw uzyskiwano bardzo wysokie stenia, sigajce a 150-190 nmol/l.
Mczyni ci nie czuli si le zpowodu tak wysokiego stenia testosteronu, nie stwierdzono unich adnych objaww ubocznych. Jednak kierujc si wzgldami bezpieczestwa, utych pacjentw obniono dawk iczsto podawania hCG. Wiadomo, e zastosowanie
testosteronu wformie wstrzykni iimplantw powoduje przejciowe wysokie stenie, ktre nie wywouje objaww ubocznych.
Stosowanie hCG wydaje si by bardzo bezpieczne. Wbadaniach wasnych udokumentowane zostao ok. 100.000 iniekcji hCG
bez jakichkolwiek skutkw ubocznych. Opodobnych dowiadczeniach donosz take inni lekarze od lat stosujcy hCG (46). Najbardziej miarodajne s tu dane zrejestru niepodanego dziaania
lekw. Kolejne raporty, obejmujce okresy picioletnie, Orodka
Monitorowania Niepodanych Dziaa Lekw Centrum Farmakoepidemiologii Instytutu Lekw wWarszawie zdnia 14. 11.2000
iraport Wydziau Monitorowania Niepodanych Dziaa Produktw Leczniczych Urzdu Rejestracji Produktw Leczniczych, Wyrobw Medycznych iProduktw Biobjczych wWarszawie zdnia
Terapia hormonalna
25.04.2007 jednoznacznie wykazuj, e wokresie ponad 10 lat nie

odnotowano adnego zgoszenia oniepodanym dziaaniu Biogonadylu (54, 55).
Przerwanie stosowania hCG nie powoduje adnych istotnych
problemw. Wkilka dni po odstawieniu hCG nastpuje wprawdzie
spadek testosteronu, ktry szybko ustpuje. Nastpnie przez kilka
tygodni aczasami nawet miesicy nastpuje powolny spadek do poziomu wyjciowego, co rwnie kondycj pacjenta doprowadza do
poziomu sprzed rozpoczcia terapii. Natomiast jeeli utrzymamy
indywidualnie dobran dalsz stymulacj hCG, moemy skutecznie
utrzyma wymagany poziom testosteronu.
Pozostaje spraw otwart, jak dugo konieczne jest stosowanie
stymulacji endogennej syntezy testosteronu. Wwyniku terapii hCG
nastpuje czasowe przywrcenie podwyszonej naturalnej stymulacji
na poziomie przysadkowym bo tylko taki mechanizm moe wytumaczy podwyszenie naturalnej syntezy testosteronu przez okres
kilku tygodni lub nawet miesicy od zakoczenia podawania hCG,
ktre po podaniu wydalane jest zmoczem wczasie kilku dni.
Proponowane tu leczenie mona nazwa pnym lub wtrnym
testem hCG. Test hCG stosowany jest wdiagnostyce opnionego
dojrzewania pciowego uchopcw (20). Polega on na podaniu hCG
izbadaniu odpowiedzi jder na stymulacj t substancj. Jeeli dochodzi do znacznego podwyszenia testosteronu, wyklucza si gonadaln przyczyn opnionego dojrzewania. Stosujc test udorosych
mona stwierdzi, e przyczyna spadku poziomu testosteronu jest
pozagonadalna.
Warto te odnotowa, e hCG jest lekiem oficjalnie zarejestrowanym jako preparat powodujcy wydzielanie testosteronu. To
sprawia, i ten rodzaj stymulacji zdaje si mie znaczne przewagi nad
terapi opart na wdroeniu preparatu testosteronu, ktra stanowi
zamanie naturalnego rytmu biologicznego. Zaoeniem tej metody
jest generowanie syntezy wasnej testosteronu wszdzie tam, gdzie
gonady s wstanie produkowa testosteron, aprzyczyn jego niskiego poziomu jest nieskuteczna stymulacja zosi podwzgrze-przysadka. HCG stosowane jest jako test wdiagnostyce wcelu wykazania
niewydolnoci przysadkowej. Adlaczego nie stosowa tego testu
przewlekle?
63
4. 7. Kliniczne nastpstwa terapii hCG

Terapia hCG zmienia nie tylko poziom testosteronu iestradiolu,
ale ma korzystny wpyw na wiele procesw metabolicznych. Poprawia si stan centralnego ukadu nerwowego, odporno psychiczna
iwydolno fizyczna oraz odporno immunologiczna. Rwnoczenie poprawie ulega tolerancja glukozy, normalizuje si profil lipidowy oraz zatrzymuje si proces osteoporozy, zmoliwoci ponownego wbudowania wapnia do koci, bez stosowania typowego leczenia
osteoporozy. Ten sam mechanizm chroni pacjenta przed kamic drg
moczowych (18).
4. 7. 1. Nastpstwa metaboliczne
U84 pacjentw zcukrzyc typu drugiego terapia hCG znaczco
poprawia tolerancj glukozy. Nastpia normalizacja stenia hemoglobiny glikowanej zarwno wgrupie cukrzykw uprzednio nie leczonych, jak iprzyjmujcych leki, ale bez zmiany ich dawki (ryc. 13).
64
Ryc. 13. Normalizacja stenia HbA1c wtrakcie terapii hCG.
Terapia hormonalna
Uczci pacjentw leczonych uprzednio zpowodu cukrzycy

zaistniaa konieczno zmniejszenia dawki lub nawet odstawienia lekw przeciwcukrzycowych.
Kolejnym argumentem przemawiajcym za zastosowaniem
hCG zamiast preparatu testosteronu, jest jej wpyw na lipidy. Wprocesie starzenia si mczyzny, wmiar spadku produkcji testosteronu
iestradiolu, pojawia si nadmiar lipidw prowadzcych do miadycy. Wykazano, e terapia hormonalna, wczasie ktrej dochodzi do
wzrostu stenia testosteronu iestradiolu, powoduje popraw lipidogramu - nastpuje spadek stenia cholesterolu cakowitego oraz jego
frakcji o15 do 20 proc. /ryc. 14/ (18).
Ryc. 14. Poprawa lipidogramu wtrakcie terapii hormonalnej

zzastosowaniem hCG (wg A. Gomuy).
Terapia hCG znaczco przywraca uwapnienie koci. Porwnanie densydometrii tego samego pacjenta przed ipo 13 miesicach leczenia wykazuje wyrane zmniejszenie ryzyka zamania szyjki koci
udowej. Leczenie hCG zwikszyo o6,4% wskanik uwapnienia koci
nalenego dla wieku (ryc. 15 i16).
65
66
Ryc. 15. Densytometria przed leczeniem hormonalnym.

Stwierdza si 72,1% uwapnienia szyjki koci udowej w stosunku do normy
nalenej dla modego mczyzny. Ryzyko zamania szyjki koci udowej
na granicy redniego i wysokiego.
Terapia hormonalna
Ryc. 16. Densytometria tego samego pacjenta po 13-tu miesicach leczenia

hormonalnego zzastosowaniem hCG, bez stosowania adnych innych lekw.
Nastpi wzrost uwapnienia szyjki koci udowej w stosunku
do normy nalenej dla modego mczyzny do 78,5%, czyli o 6,4%.
Obecnie ryzyko zamania szyjki koci udowej znajduje si
w poowie obszaru redniego.
67
4. 7. 2. Hormony pciowe azaburzenia wzwodu

Najnowsze rda podaj, e deficyt testosteronu daje dwa
podstawowe objawy: utrata libido izaburzenia wzwodu [10]. Ponad
poowa mczyzn wwieku od 40 do 70 lat ma zaburzenia wzwodu,
ktre narastaj zwiekiem przy rwnoczesnym obnianiu si stenia testosteronu (ryc. 17). Nasilenie zaburze wzwodu umczyzn
wwieku 40-70 lat prezentuje ryc. 18.
Ryc. 17. Wiek aczsto wystpowania zaburze wzwodu.
Ryc. 18. Nasilenie zaburze wzwodu umczyzn wwieku 40-70 lat.
68
Zaburzenia wzwodu s problemem oznaczeniu spoecznym. Spadek poziomu testosteronu wycza stopniowo mczyzn
Terapia hormonalna
zaktywnoci yciowej. Wzwd prcia zaley od sygnaw zcentralnego ukadu nerwowego. Woparciu obadania zzastosowaniem techniki rezonansu magnetycznego, wykazujcej zmiany wutlenowaniu
krwi wokrelonych obszarach mzgu wykazano, e upacjentw hypogonadalnych czynno mzgu pobudzona wczasie ogldania filmu
erotycznego jest nisza wporwnaniu do mczyzn zprawidowym
steniem testosteronu (19).
Testosteron poprzez swoje dziaanie zarwno na tkank mzgow jak ina farmakologi ifizjologi, ma wpyw na mechanizmy
wzwodu (6). Jednak itej zalenoci przypisuje si niewielk rol. Jeli
jednak porwna czsto wystpowania zaburze wzwodu zdeficytem testosteronu wdanej grupie wiekowej, to wykresy te wrcz pokrywaj si.
Dotychczas uwaano, e deficyt testosteronu jest przyczyn zaburze wzwodu uokoo 4% mczyzn do 50 roku ycia iokoo 9%
po 50 roku ycia (8). Ostatnie badania wskazuj, e dane te s bardzo
zanione ioparte na zych kryteriach oceny stanu eugonadalnego
(18). Oproblemie hypogonadyzmu iwspistniejcym znim zjawisku zaburze wzwodu najczciej mwi si dopiero ustarzejcych si
mczyzn; wwieku ponad 65 lat. Tymczasem cakowity lub wzgldny
deficyt testosteronu ijego metabolitw udorosych mczyzn naley
rozpatrywa wstosunku do indywidualnych potrzeb pacjenta wkorelacji do jego wieku. Do niedawna istniay due rozbienoci co do
granicy, od ktrej rozpoznaje si hypogonadyzm. Przyjmowano, e
deficyt testosteronu wystpuje, kiedy jego stenie jest mniejsze od
8,67 nmol/l; 10,40 nmol/l; anawet 12,12 nmol/l. Teraz normy te s
kolejno podwaane (4). W2002 r. wg wytycznych ISSAM przyjto,
e umczyzny wwieku ponad 50 lat hypogonadyzm rozpoznaje si,
gdy stenie testosteronu wynosi poniej 11 nmol/l. Czyli mczyzna
wwieku 50 i80 lat ma tak sam doln norm testosteronu.
Deficyt testosteronu jest wartoci wzgldn anie bezwzgldn. Jego stenie naleaoby porwna zindywidualnym poziomem
szczytowym czyli wwieku ok. 30 lat idopiero na podstawie takiego
porwnania mona okreli stan faktyczny: czy jest deficyt, czy te
go nie ma.
Pamitajmy jednak, e stenie testosteronu cakowitego to tylko jeden, nie najwaniejszy parametr. Znacznie waniejsze jest st-
69
enie testosteronu wolnego ibiodostpnego, ktry wpowszechnej

praktyce zreguy nie jest oznaczany.
Rozbienoci wtym zakresie powoduj, e niektrzy okrelaj
jako wskazanie do substytucji hormonalnej wycznie sam fakt wystpowania zaburze wzwodu anie poziom stenie testosteronu (58).
Testosteron poprzez swj wpyw na aktywno arginazy indukuje wrdbonku naczyniowym syntez tlenku azotu. Prowadzi to
do otwarcia oyska naczyniowego, uatwia napyw krwi do cia jamistych iskutecznie potguje wzwd prcia. Ten sam mechanizm jest
wykorzystywany do stosowania inhibitorw fosfodiesterazy typu 5
(PDE-5).
Testosteron ma rwnie istotny wpyw na stan miniwki
gadkiej cia jamistych prcia. Umodych mczyzn stosunek miniwki do podcieliska wciaach jamistych prcia wynosi 1:1. Dugotrway hypogonadyzm powoduje, e stosunek elementw miniowych do tkanki cznej wynosi 1:5, czyli praktycznie dochodzi do zaniku miniwki gadkiej cia jamistych izwknienia cia jamistych
prcia /ryc. 19/ (64).
70
Ryc. 19. Wpyw deficytu testosteronu na rozrost tkanki cznej cia jamistych. Obrazy po stronie lewej to prawidowa tkanka cia jamistych stosunek miniwki do
tkanki cznej 1:1. Po prawej, na grze zmiany wprocesie starzenia, apo prawej na
dole wynik deficytu testosteronu wobu przypadkach stosunek miniwki do
tkanki cznej 1:5 (zanik miniwki) - wg. Yassina (64).
Terapia hormonalna
Powstaje zatem zasadnicze pytanie dotyczce tego, co powinno

by pierwszym krokiem wzapobieganiu ileczeniu zaburze wzwodu?
Jeeli deficyt testosteronu doprowadzi do zwknienia prcia, zaniku
miniwki gadkiej cia jamistych iuszkodzenia mechanizmw blokujcych odpyw krwi zcia jamistych, to na co maj zadziaa inhibitory PDE-5.
Jak ju wiadomo deficyt testosteronu jest cile zwizany zobnieniem libido (19). Akiedy libido jest niskie, to inhibitory PDE-5
rwnie maj ograniczon skuteczno. Wtej sytuacji postpowaniem logicznym, profilaktycznym ileczniczym jest utrzymanie odpowiedniego poziomu testosteronu. Jeszcze innym argumentem za
stosowaniem takiego postpowania jest fakt, e upacjentw przyjmujcych inhibitory PDE-5 podniesienie stenia testosteronu poprawia otwarcie oyska naczyniowego prcia.
Wiadomo rwnie, e wspistnienie cukrzycy nasila problem
zaburze wzwodu. Dotychczas uwaano, e to cukrzyca prowadzi do
obnienia poziomu testosteronu. Tymczasem jest cakiem odwrotnie.
To spadek testosteronu poprzez zmniejszenie zuycia glukozy wwyniku zmniejszenia anabolizmu tkankowego prowadzi do cukrzycy.
Podniesienie poziomu testosteronu znaczco poprawia tolerancj
glukozy, jak rwnie obnia si poziom hemoglobiny glikowanej iinsuliny. Tak wic deficyt testosteronu moe wpywa na seksualno
zarwno wdanym momencie jak te poprzez zmiany wprocesach
metabolicznych, prowadzcych do zmian naczyniowych, moe rwnie dziaa ze znacznym opnieniem nawet wielu lat, prowadzc
do zaburze wzwodu (19).
4. 7. 3. Deficyt hormonw adepresja
Jednym znarzdzi stosowanych wrd pacjentw zzaburzeniami
seksualnymi jest kwestionariusz SRQ-20 (Self-Reporting Questionnaire-20) odnoszcy si do oceny stanu psychoemocjonalnego pacjentw.
Bada on wspwystpowanie czynnikw psychicznych iemocjonalnych zchroniczn chorob. Wjednym wtakich bada grup osb badanych byli chorzy na chroniczn niewydolno nerek (11). Podzieleni
byli oni na dwie grupy: cierpicy na zaburzenia erekcji (ZE) oraz osoby
bez zaburze wfunkcjonowaniu seksualnym. Osoby zZE cechoway
71
72
si wiksz iloci zaburze psychicznych iemocjonalnych. Zdaniem

badaczy potwierdza to hipotez, i wgrupie osb zZE jest wicej osb
zdepresj iinnymi problemami emocjonalnymi ni wporwnywanej
grupie osb bez zaburze funkcjonowania seksualnego.
Depresja wrd mczyzn zdeficytem testosteronu wynika
moe zarwno zpodoa zaburze hormonalnych jak iwtrnie wiza si zobnieniem sprawnoci seksualnej. Wedug bada wgrupie
osb zzaburzeniami erekcji (ZE) od 0,7% (45) do 16,9 % (49) cierpi
na depresj. Zwizek depresji zwystpowaniem ZE pokazuje badanie
(49), wktrym wrd osb charakteryzujcych si objawami depresji
74,4 % cierpiao na ZE, wporwnaniu do tego zgrupy osb nie cierpicych na depresj zaburzenia erekcji miao 55,7% osb. Potwierdza to badanie (15), wktrym natenie ZE miao wyrany zwizek
zwystpowaniem upacjentw zaburze natury psychicznej (wtym
depresji). Winnym badaniu dotyczcym zarwno mczyzn jak ikobiet (1) depresja miaa zwizek zinnym zaburzeniem seksualnym dyspareuni (wystpowaniem blu podczas stosunku). Depresja jest
take przytaczanym dosy czsto czynnikiem ryzyka wzgldem wystpienia ZE. Wjednym zbada (48) depresja jako czynnik ryzyka
ZE wystpowaa w12% badanych przypadkw.
Carson (10) wswoim artykule jako psychologiczne czynniki
ryzyka dla wystpienia ZE wymienia oprcz depresji take niezadowolenie zycia, pesymistyczne nastawienie, stres.
Wduym badaniu (33), ktre objo 29 krajw, 9 tys. kobiet i11,2
tys. mczyzn wwieku 40-80 lat wgrupie mczyzn zdepresj wspwystpoway zaburzenia erekcji oraz brak zainteresowania seksem.
Badania na temat powizania zmian hormonalnych umczyzn wokresie andropauzy iwystpowania depresji pokazuj zwizek pomidzy deficytem testosteronu iwystpowaniem depresji (9).
Wykazuj take pozytywny wpyw hormonalnej terapii zastpczej na
nastrj pacjentw hypogonadalnych (9). Badania zzakresu seksuologii pokazuj, e depresja bardzo czsto wspwystpuje zzaburzeniami seksualnymi, jako ich efekt bd te przyczyna. Badania dotyczce mczyzn wwieku rednim wykazuj ponadto, i istotnym
zaburzeniem wystpujcym wrd nich jest depresja (37). Wgrupie
mczyzn zandropauz obraz wzbogacony jest ofakt, i s to osoby
Terapia hormonalna
wokresie wieku redniego czyli czasu podsumowa ycia, dotychczasowych dokona, uzmysowienia sobie nieuchronnoci przemijania
inadchodzcej mierci. Poza tym nastrj mczyzn, ktrzy wwyniku
przemian hormonalnych utracili kondycj seksualn prawdopodobnie ulega obnieniu na skutek impotencji.
Najnowsze badania wasne jednoznacznie wykazuj, e terapia
hormonalna pozwala skutecznie korygowa zarwno stany depresyjne jak i zaburzenia kondycji seksualnej.
4. 7. 4. Deficyt hormonw aobjawy ze strony
dolnych drg moczowych
Wraz zwiekiem wyranie spada aktywno seksualna, arwnoczenie zaczynaj narasta objawy ze strony dolnych drg moczowych
(53). Zachowanie dobrej kondycji seksualnej jest istotnym czynnikiem
dla starzejcych si mczyzn.
Na podstawie wasnych obserwacji klinicznych 350 pacjentw
zzespoem ADAM iLUTS (Lower Urinary Tract Symptoms objawy
zdolnych drg moczowych) mona stwierdzi, e istnieje cisa korelacja pomidzy stanem hormonalnym mczyzn aobjawami LUTS
ikondycj seksualn pacjenta. Mczyni zLUTS, ktrzy przed
wdroeniem terapii hormonalnej mieli parcia naglce, czstomocz
nocny izwenie strumienia moczu po zastosowaniu terapii uzyskiwali spektakularn popraw wzakresie LUTS (ocenian woparciu okwestionariusz IPSS/QoL) ibadanie przepywu cewkowego
(ryc. 20-23).
Ryc. 20. i21. Ocena dolegliwoci ze strony drg moczowych przed ipo leczeniu
hormonalnym (wyniki badania 350 pacjentw).
73
Ryc. 22
Ryc. 23
Ryc. 22 i23. Wwyniku leczenia hormonalnego poprawie ulega strumie moczu

oceniany wbadaniu urodynamicznym. Przepyw cewkowy przed leczeniem hormonalnym (ryc. 22) iprzepyw cewkowy tego samego pacjenta po 3 miesicach terapii
hormonalnej (ryc. 23).
Wbadaniach obrazowych (NMR) wykazano rwnie, e wwyniku terapii hormonalnej nastpuje zmniejszenie objto gruczolaka
stercza (ryc. 24-26).
Ryc. 24
74
Ryc. 25
Ryc. 26
Ryc. 24-26. Obraz MRI stercza tego samego pacjenta przed leczeniem hormonalnym (ryc. 24), po 3 miesicach leczenia (ryc. 25) ipo 6 miesicach leczenia hormonalnego (ryc. 26). Widoczne wyranie zmniejszanie si gruczolaka stercza.
Terapia hormonalna
Dotychczas stosowana wLUTS/BPH terapia hormonalna polegajca na podawaniu finasterydu wprawdzie powoduje zmniejszenie
objtoci gruczolaka stercza ipoprawia przepyw cewkowy, ale jest
zwizana zbardzo niekorzystnymi objawami np. wystpowaniem po
finasterydzie impotencji, obnieniem libido, powstawaniem zaburze
ejakulacji (39). Podawanie finasterydu powoduje spadek stenia aktywnego biochemicznie dihydrotestosteronu, co powoduje nasilenie
wielu zaburze metabolicznych.
Bardzo czsto objawy rozpoznawane ileczone jako przewleke
zapalenie gruczou krokowego rwnie s cile uzalenione od deficytu hormonalnego. Jak wyjani fakt, e pacjenci po wielomiesicznym
leczeniu rnymi antybiotykami ilekami przeciwzapalnymi, ktrzy
pomimo takiej terapii maj cigle objawy rozpierania wkroczu, parcia
naglce ibolesnoci podczas wytrysku, po przywrceniu im nalenego
stenia hormonw s wolni od wszystkich wyej wymienionych objaww? Naley podkreli rwnie, e rwnoczenie zterapi hormonaln nie otrzymywali oni adnych innych lekw.
Mczyznom, ktrzy mog produkowa endogenny testosteron
(atych jest 75 proc.) nie powinno si podawa egzogennego testosteronu, bo zwiksza to dodatkowo pul steroli wjego organizmie zamiast
zuywa cholesterol do syntezy androgenw.
Onaturalnoci dziaania hCG wiadczy take jego nielegalne
uycie: wcharakterze dopingu wsporcie. Wykrycie sterydw anabolicznych jest technicznie proste, natomiast przyjmowana przez sportowcw hCG czsto umyka kontrolerom, gdy zpowodu jej fizjologicznego dziaania, jej wykrycie jest znacznie trudniejsze. HCG jest
naturaln substancj powodujca spektakularnie korzystne dziaanie
na kondycj czowieka. Drastycznym przykadem anabolicznego dziaania hCG byo wykorzystywanie wczesnej ciy do uzyskania dobrych
wynikw sportowych w byej NRD. Dziewczyny ldoway na podium
z medalem na piersiach, a nastpnie w klinikach ginekologicznych
w celu dokonania aborcji
Wobecnej chwili trudno stwierdzi, czy przyszo naley do
syntetycznego hCG, czy te syntetycznego LH. Dlatego wskazane jest
dalsze prowadzenie bada wtym kierunku (19). Natomiast ju dzi
mona stwierdzi, e wczesne wdroenie terapii hormonalnej zuyciem hCG pozwala na zmian jakoci ycia mczyzny.
75
5. Wpyw pnego ojcostwa na zdrowie

przyszych pokole
76
Obecnie coraz czciej mczyni wdrugiej poowie swojego

ycia pragn rozpocz kolejny, nowy jego etap izakadaj drugie lub
trzecie rodziny. Coraz czciej te pidziesicio anawet szedziesiciolatkowie staj si ojcami, nie zastanawiajc si nad tym, jakie
potencjalne szkody mog wyrzdzi swemu potomstwu (13).
Podobnie jak ukobiet mwimy opnym macierzystwie,
umczyzn moemy mwi otzw. pnym ojcostwie. Jeeli ginekolodzy ipoonicy zalecaj kobietom, aby rodziy nie pniej jak do 30
roku ycia, to powstaje pytanie jaki wiek jest dla mczyzny najlepszy
dla bycia ojcem. Najlepsze wartoci nasienia wystpuj umczyzn
okoo 30 roku ycia (40).
Coraz czciej pne ojcostwo to nie wynik nieostronoci,
lecz wiadomy wybr mczyzny (no ikobiety) stwierdza psycholog Boena Jakubowska. Myl otym, e nie rozpyn si wnicoci, e
zostan po nich doskonae geny, jest dla nich wtedy ogromn pociech (52).
Dziecko zwiksza dobre samopoczucie ojca, bo maluch jest dowodem na jego msko izaradno yciow. Jakubowska wspomina
jednego zpacjentw: jest ojcem trjki dzieci. Dwjka urodzia si,
gdy by grubo po czterdziestce. Zdzieci jest niezwykle dumny, ale
jeszcze bardziej dumny jest zsamego siebie. Wszystkim opowiada, e
sta go na utrzymanie domu penego dzieci ie zpodzeniem to on
dopiero zaczyna, bo chce mie prawdziw armi (52).
Zafascynowani moliwociami medycyny, ktra skutecznie oddala mier, zapominamy, e wyduyo si tylko nasze ycie poreprodukcyjne, natomiast mechanizmy biologiczne sterujce rozrodczoci
Wpyw pnego ojcostwa na zdrowie przyszych pokole
s wzasadzie identyczne jak unaszych przodkw sprzed setek tysicy

lat. Nadal optymalna rozrodczo jest domen modych (13).
Zwiekiem starzeje si cae jdro, nie tylko jego czynno hormonalna, ale rwnie jego czynno germinatywna. Dochodzi do
wzrostu tkanki cznej otoczki biaawej jdra, ookoo 28%, iwzwizku ztym zmniejsza si objto miszu jdra. Wkanalikach krtych
nastpuje pogrubienie ich cianek, rwnie nastpuje zwknienie
tkanki cznej midzykanalikowej (3). Wwieku 50-85 lat zmniejsza
si wkanalikach krtych ilo komrek Sertolliego, zpierwotnej iloci okoo 500mln do okoo 300 mln wlatach pniejszych. Zmniejsza si rwnie ook. 44% ilo komrek Leydiga (3).
Te zmiany histologiczne wstrukturze jdra oczywicie wpywaj na zmniejszenie intensywnoci procesu spermatogenezy. Wzwizku ztym, wraz zwiekiem zmienia si warto nasienia. Spada liczba plemnikw, zwiksza si odsetek mczyzn zazoospermi (brak
plemnikw).
Zmiania ulega rwnie jako plemnikw. Zwiksza si odsetek
plemnikw onieprawidowej ruchliwoci, arwnoczenie zwiksza
si odsetek form patologicznych (3).
Zwiekiem ojca zwiksza si ryzyko wystpowania wad genetycznych u potomstwa orazryzyko schorze uwarunkowanych genetycznie. Uojcw wwieku okoo 20 lat prawdopodobiestwo nieprawidowoci somatycznej upotomka wynosi okoo 2%, zwiksza si
do 2,4% okoo 40 roku ycia apowyej 50 roku ycia do okoo 2,6%
/tabela 3/ (3).
Tabela 3. Ryzyko wystpienia nieprawidowoci somatycznych udziecka wzalenoci od wieku ojca (3).
Wiek ojca
20 lat
40 lat
50 lat
Ryzyko nieprawidowoci somatycznych upotomstwa

2,0 %
2,4 %
2,6 %
Drastycznie zwiksza si ilo zmian chromosomalnych,

stwierdzanych wnasieniu. Powyej 45 roku ycia ilo tych wad podwaja si wporwnaniu zmodszymi mczyznami. To powoduje
zwikszenie si iloci wad autosomalnych, takich jak achondroplazja,
77
zespoy Marfana, Crouzona, Lesch-Nyhna, Treacher-Collinsa, czy

Wardenburga, wielotorbielowato nerek, polipowato jelit, progeria, wrodzony brak tczwki, obustronny siatkwczak, stwardnienie
guzowate, nerwiakowkniakowato Recklinghausena /tabela 4/.
Tabela 4. Wystpowanie nieprawidowoci chromosomalnych nasienia wzalenoci od wieku (3).
Wiek
20 24
25 29
30 34
35 39
40 44
45 +
78
Wystpowanie nieprawidowoci
chromosomalnych nasienia
2.8 %
2.2 %
3.3 %
7.8 %
7.7 %
13.6 %
Coraz wicej danych wskazuje na zwikszone ryzyko pojawienia si mutacji recesywnych sprzonych zchromosomem X,
takich jak: hemofilia Aimiopatia Duchenne`a. Nie ma natomiast
jednoznacznych danych na temat mutacji recesywnych sprzonych
zchromosomem X /dotyczy to m.in. mongolizmu izesp. Klinefeltera/ (3). Pne ojcostwo skraca te ycie potomstwa, zwaszcza crek
(13).
Badania psychologiczne wykazay, e dzieci pnych ojcw
duo czciej cechuje ponadprzecitna inteligencja. Ale za to miewaj problemy zodnalezieniem si wgrupie rwieniczej, ktra czsto
jest dla nich nazbyt dziecinna (52).
Problemem bywa uwiadomienie sobie przez ojca, e dziecko
wstydzi si go, bo nie wyglda jak ojcowie rwienikw. Wgabinetach polskich chirurgw plastycznych coraz czciej pojawiaj si
starsi panowie, ktrzy motywuj swoje poczynania tym, e nie chc,
by koledzy ich syna zprzedszkola mwili onich dziadek (52).
Wikszoci mczyzn wycig zczasem jednak nie przeraa. S
owiele mniej wyczuleni na swj wygld ni kobiety. Dla kobiety pne macierzystwo czy si zogromnym stresem. Nie tylko obawia
si ona trudw zwizanych zpielgnacj malucha, ale mcz j take
lki egzystencjalne. Czy zdoa dziecko wychowa, czy zdy dopro-
Wpyw pnego ojcostwa na zdrowie przyszych pokole
wadzi je do dorosoci? Czy nie bdzie si ono wstydzi mamy-babci? Ale pnych ojcw czsto te mczy gboko skrywany niepokj, e mog zbyt wczenie osieroci rodzin (52).
Cho zdolno do zapodnienia cechuje mski organizm nawet
po osigniciu sdziwego wieku, to jednak zczasem drastycznie maleje. Badania naukowe dowodz, e umczyzn take dziaa zegar
biologiczny, ktry powoduje, e wiksze szanse na zdrowego potomka maj modsi panowie. Czy mczyzna po pidziesitce nie
moe by ojcem? Moe nim by, ale musi by rwnie wiadomy, e
zwiekiem zwiksza si ryzyko utrudnionego zapodnienia, nieprawidowej ciy iwystpienia wad somatycznych upotomstwa (3).
Skoro wzgldna modo rodzicw jest istotnym gwarantem
zdrowia dzieci, warto si zastanowi nad osobistymi ispoecznymi
priorytetami. Spoeczestwa, ktrym zaley na jakoci przyszych
pokole, winny da modym czas na rodzicielstwo. Wpraktyce jest
akurat odwrotnie, gdy zkoniecznoci spdzaj oni swe reprodukcyjnie najlepsze lata wpogoni za karier ipienidzmi.
79
6. Zakoczenie
80
Terapia hormonalna umczyzn stosowana jest od niedawna

iwchwili obecnej brak jest danych opartych na duym materiale
klinicznym, na podstawie ktrych mona rozstrzygn, czy terapia
taka jest potencjalnie szkodliwa, czy wrcz przeciwnie korzystna.
Wiadomo jednak, e niedobory hormonalne narastajce zwiekiem,
prowadz do zaburze procesw oxydo-redukcyjnych, nagromadzenia wolnych rodnikw, rozwoju opornoci na insulin, nadcinienia, hyperlipidemii, miadycy izmian zakrzepowych. Sprzyjaj te
zmniejszeniu odpornoci komrkowej ihumoralnej oraz rozwojowi
nowotworw (66).
Wydaje si, e lk, wywoywany moliwoci zaistnieja raka
stercza nadmiernie hamuje decyzje lekarzy o zastosowaniu terapii
hormonalnej. Naley jednak z ca si podkreli. e midzy istnieniem raka stercza, ryzykiem wystpienia raka stercza ajego wywoywaniem przez testosteron istnieje zasadnicza rnica. Gooren porwna zwizek pomidzy testosteronem irakiem prostaty do tlenu
iognia: tlen podsyca ogie, androgeny za mog podsyca raka prostaty; tlen jednak nie wywouje poaru, tak jak androgeny nie wywouj raka stercza (21).
Wtym miejscu naley podkreli, e nic nie wskazuje na to, e
testosteron wywouje raka stercza lub, e powoduje przejcie postaci
podklinicznej raka wkliniczn (21). Wroku 1974 ekspert wzakresie
onkologii - Mostofi stwierdzi, e nie ma adnego dowodu na to, e
testosteron wywouje raka stercza lub jakiegokolwiek innego raka
(47). Do dzi nikt nie wykaza, e jest inaczej.
Jak wykazano powyej, wczasie terapii hCG wrednio trzyletnim okresie obserwacji nastpuje 20 proc. spadek stenia PSA. Fakt
Zakoczenie
ten pozwala spojrze na problem etiologii gruczolaka iraka stercza

zzupenie innego, ni patrzymy dzi, punktu widzenia.
Moe powrcimy do punktu widzenia Harbitza, ktry przed ponad 30 laty stwierdzi, e przyczyn gruczolaka iraka stercza jest dysfunkcja gonady mskiej, czyli niewydolno endokrynna jder (25).
Powysze stwierdzenie byo rewolucyjne. By moe mia racj nasz
w/w poprzednik, tylko e jego pogldy jedynie z powodu rewolucyjnego charakteru nie zostay zaakceptowane.
Testosteron, ktry przez wiele lat by powodem naszych obaw,
obecnie zaczyna by przedmiotem nadziei. Dowodem wtpliwoci co
do korelacji pomidzy hormonami a rakiem prostaty niech bdzie
artyku trzech autorw: M. Algare-Genin, O. Cussenot i P. Costa,
pochodzcych z trzech rnych orodkw naukowych Francji, ktry niedawno ukaza si w wiodcym periodyku urologicznym. Sam
jego tytu jest ju wymowny: Zapobieganie rakowi prostaty przez
androgeny: eksperymentalny paradoks, czy rzeczywisto kliniczna
(European Urology, 2004, 46: 285-295). Tu koo si zamyka i wracamy do punktu wyjcia.
Kiedy wroku 2001 po raz pierwszy prezentowaem efekty terapii hCG windukowaniu endosyntezy testosteronu wydawao mi si,
e dokonaem odkrycia (16). Wtym przekonaniu utwierdzi mnie
fakt przyjcia na III Kongres Aging Male wBerlinie pracy pod tytuem Kliniczne efekty terapi hCG nowa metoda terapii hormonalnej (17). Dopiero pniej dotarem do pimiennictwa zroku 1953,
wktrym Gould stosujc hCG uzyska pozytywne efekty dziaania
hCG u120 mczyzn zdeficytem androgenw istwierdzi, e kliniczny efekt uycia hCG jest lepszy ni przy stosowaniu testosteronu.
Stwierdzi rwnie korzystne dziaanie hCG upacjentw zBPH (23).
Wroku 2002 ukazaa si kolejna praca zuyciem hCG do indukowania endosyntezy testosteronu (34).
Jeli dwch badaczy, yjcych po sobie p wieku stwierdza
to samo, adodatkowo aktualnie potwierdza to trzeci, niezalenie
dziaajcy zesp uczonych zorodka owiatowej renomie (34), to
wtpliwoci oponentw co do stosowania hCG wterapii hormonalnej umczyzn powinny by nieco wygaszone. Zdaj sobie spraw
zfaktu, e zgodnie zobowizujcymi zasadami niezbdne jest po-
81
twierdzenie moich wynikw bada przez kolejne orodki naukowe

ale na podstawie obserwacji 800 leczonych przeze mnie pacjentw
nie mam najmniejszych wtpliwoci, e terapia hCG jest co najmniej
alternatyw dla substytucji testosteronowej lub jest metod lepsz ni
dotychczas stosowana.
Pacjenci, ktrzy poddali si leczemiu hormpnalnemu mog na
sobie odczu wyran popraw jakoci ycia i bez obaw poddaj si
dalszej terapii. Kto raz zazna dobrodziejstw pyncych z leczenia hormonalnego ten bdzie dalej stosowa terapi bdc przekonanym, e
bdzie y duej i lepiej.
Cay problem polega na przyjciu odpowiedniej filozofii. Amerykaski socjolog ifilozof Michael Novak jednoznacznie opisa ten
problem. Stwierdzi on, e Amerykanie kochaj ryzyko, aEuropejczycy - bezpieczestwo.
Zgodnie zt zasad, wramach umiowania bezpieczestwa,
Europa miaa dwie wojny wiatowe, aAmeryka sukces materialny
na kadej ztych wojen.
Czy nie ryzykuje najwicej ten, kto nie podejmuje wyciu adnego ryzyka?
Wnioski nasuwaj si same...
82
Zakoczenie
Tak wyglda ycie mczyzny wkarykaturze.

Starzec, jak mae dziecko, tylko jedno ma wgowie.
Ale to mona zmieni. Wyci zycia mczyzny

gbok staro, awyduy okres ycia aktywnego.
83
PIMIENNICTWO
84
1. Abdo C. H. N., Oliveira Jr, W. M., Moreira Jr, E. D., Fittipaldi, J. A. S.

Prevalence of sexual dysfunctions and correlated conditions
asample of Brazilan women-results of the Brazilian study on
sexual behavior (BSSB). International Journal of Impotence
Research 2004, 16: (Number 2); 160-166.
2. Anderson J.: The role of antiandrogen monotherapy in the
treatment of prostate cancer. BJU, 2003; 91: 455-62.
3. Bablok L.: Andropauza apodno. Kongres PTU Szczecin 2003 r.
4. Balthazar J., Ball G. F.: New insights into the regulation and
function of brain estrogen synthase (aromataze). Trends
Neurosci, 1998; 21: 243-249.
5. Bugajska J., Makowiec-Dbrowska T.: Czynniki zawodowe przedwczesnego obnienia zdolnoci do pracy uosb starszych;
Miesicznik: Bezpieczestwo pracy nauka ipraktyka Nr
2/2006; Centralny Instytut Ochrony Pracy. Pastwowy Instytut Badawczy, Warszawa, str.20-21.
6. Burchardt M.: Hypertension is associated with severe erectile disfunction. J. Urol., 2000, 164; 1188-1191.
7. Burries A., Banks S., Carter C. iwsp.: Along-term, prospective study
of the physiologic and behavioral effects of hormone replacement in untreated hypogonadal men. J. Androl., 1992; 13(4):
297-304.
8. Buvat J., Lemaire A.: Endocrine screening In 1,022 men with erectile dysfunction: clinical significance and cost-effective strategy. J. Urol. 1997; 158: 1764-7.
9. Carruthers M.: Androgen deficiency in the adult male. Taylor&Francis, 2004; London, Oxforshire and New York.
Pimiennictwo
10. Carson C. C.: Erectile dysfunction in the 21st century: whom we

can treat, whom we cannot treat and patient education. International Journal of Impotence Research, 2002; 14 (Suppl.
1): 29-34.
11. Cerquiera J., Morales M., Glina S.: Erectile dysfunction: prevalence and associated variables in patients with chronic renal failure. International Journal of Impotence Research. 2002; 14:
65-71.
12. Crook D.: Androgens and the risk of cardiovascular disease.
Aging Male Symposium. The 2nd World Congress on the
Aging Male. Geneva 2000.
13. Czajkowska Majewska D.: Pne ojcostwo zwiksza ryzyko pojawienia si udzieci schizofrenii; rdo internetowe http://forumhumanitas.ipbhost.com, dostp10.01.2007.
14. Diczfalusy E.: Voyage into our commonfuture from futurofobia
to futorophilia. Drugi wiatowy Kongres Aging Male Genewa, luty 2000r.
15. El-sakka, A. I.: Characteristics of erectile dysfunction in Saudi patients. International Journal of Impotence Research, 2004: 16
(Number 1); 13-20.
16. Gomua A.: The influence of chorionic gonadotropin on the
endogenic testosterone synthesis. 1st Asian ISSAM Meting
on the Aging Male. Kuala Lumpur. 1-4.03. 2001. Aging Male,
2001; 4: 85.
17. Gomua A.: Clinical effects of hCG treatment new method of
hormonal repleacement therapy. 3th World Congress on the
Aging Male, Berlin 2002.
18. Gomua A.: Androgeny azdrowie mczyzny. Scheringwka Specjalistyczna 2003; 2: 59-65.
19. Gomua A.: Wpyw hormonw pciowych ineurotransmiterw
na funkcje izachowania seksualne. Seksuologia Polska, 2006;
21-33.
20. Gomua A.: Deficyt androgenw astarzenie si mczyzn. Urol.
Pol., 2002, 55 (4): 13-21.
21. Gooren L. J. G.: Options of androgen treatment in the aging male.
Aging Male, 1999; 2: 73-80.
85
86
22. Gooren L., Lunenfeld B.: Screening of the aging male. W: Textbook of mens health pod red. B.Lunenfeld, Gooren L., The
Parthenon Publishing Group, London, 2002: 15-43.
23. Gould W.: The male climacteric. Medical Time, 1951, 79, 154-161.
24. Grny G.: Siwy przypyw, czyli zmierzch Europy. Przewodnik
katolicki Nr 45/2002.
25. Harbitz T. B., Haugen O. A.: Endocrine disturbances in men with
benign hyperplasia and carcinoma of the prostatae. Acta
Path. Microbiol. Scand., 1974, 244, suppl. 1.
26. Jose A.: rozmowa zprof. Jose A. Herce uczestnikiem Konferencji
CASE Europe after the enlargement, Czas wolny kontra praca; rdo internetowe www.polskieradio.pl.
27. Kaczmarek M., Szwed A.: Natura iosobliwoci starzenia si. Miesicznik Forum akademickie nr 2/1999, Akademicka oficyna Wydawnicza Lublin.
28. Kalache A., Lunefeld B.: Health and aging male. Drugi wiatowy
Kongres Aging Male Genewa, luty 2000 r.
29. Komunikat Komisji Wsplnot Europejskich, Zielona Ksiga Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno miedzy pokoleniami Bruksela 16.03.2005 COM (2005).
30. Kotowska I.: Proces starzenia si ludnoci Polski do 2030r; Pniej na emerytur, praca zbiorowa pod redakcj I. Wjcickiej; Niebieskie Ksigi 2004 Rekomendacje Nr 16, Instytut
Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 2004, str. 12-35.
31. Kousznik W.: Staro zaczyna si wczoraj. rdo internetowe:
www.sprawynauki.waw.pl
32. Kulik T. B., Latalski M.: Zdrowie Publiczne; Czelej, Lublin 2002
str. 297- 309.
33. Laumann E. O. et al.: Sexual problems among women and men
aged 40-80 y: prevalence and correlates identified in the Global Stude of Sexual Attitudes and Behaviors. International
Journal of Impotence Research, 2005; 17 (Number 1): 39-57.
34. Liu P. Y., Wishart S. M., Handelsman D. J.: Adouble-blind, placebo-controlled, randomized clinical trial of recombinant human chorionic gonadotropin on muscle strenght and physiological function and activity in older men with partial age-
Pimiennictwo
related androgen deficiency. J. Clin. Endocrinol Metab., 2002;

87:3125-35.
35. Loran O. B., Segal A. S.: Klimakterischeskije rasstroistva u mushchin. Moscov 1994.
36. Lue T.: Summary of the recomendation on sexual dysfunction in
men. AJA, 2004; 3: 32-49.
37. Lunenfeld, B., Gooren, L.: Textbook of mens health. The Parthenon Publishing Group, 2002, New York.
38. Matysiak A., Wjcicka I.: Czy Polacy musz zrezygnowa zczeniejszych emerytur? Pniej na emerytur, praca zbiorowa
pod redakcj I. Wjcickiej; Niebieskie Ksigi 2004 Rekomendacje Nr 16, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow,
Gdask 2004, str. 52-69.
39. McConnell J. D., Bruskewitz R., Walsh P. at al.: The efect of
finasteride on risk of akute urinary renetnion and the need
for surgical treatment among men with benign prostatic
heprplasia. Finasteride Long-term Efficacy and Safety Study
Group. N. Engl. J. Med.. 1998;338: 557-63.
40. Mdra M.: Andropauza imenopauza dwie strony tego samego
problemu. Przegld Menopauzalny 4/2002, str. 54 58.
41. Michalska A.: Zagadka dugowiecznoci. Miesicznik Nowe
Pastwo Nr4/2004.
42. Midzynarodowy plan dziaa wkwestii starzenia si spoeczestw1999. rdo internetowe: http://www.unic.un.org.
pl/rozwoj_spoleczny/age2a.pdf
43. Montorsi F., Salonia A., Deho F., Cestari A., Guazzoni G., Di Silverio F.: Pharmacological management of erectile disfunction.
B. J. Urol. Int., 2003; 91: 446-454.
44. Morales A., Lunenfeld B.: Investigation, treatment band
monitoring of late-onset hypogonadism In males. Oficial
recomendations of ISSAM. Aging Male, 2002; 5: 74-86.
45. Morillo L. E. et al.: Prevalence of erectile dysfunction in Colombia,
Ecuador, Venezuela: apopulation-based study (DENSA). International Journal of Impotence Research, 2002; 14 Suppl. 2:
10-18.
46. Mosbys Medical, Nursing and Allied Health Dictionary. 5th ed,
Mosby, 1998, USA.
87
88
47. Mostofi F K: Carcinoma of the prostatae. w: Modern trends in

urology 3, Butterworths, London 1970, str. 231-263.
48. Mulhall J., Parker M.: The effect of testosterone supplementation
on erectile dysfunction and sexual satisfaction in men with
ED and Hypogonadism. International Journal of Impotence
Research, 2001; 13 (Suppl. 5): 60.
49. Neto A. F., de Freitas Rodriguez M. A., Saraiva Fittipaldi, J. A.,
Moreira Jr, E. D.: The epidemiology of erectile dysfunction
and its correlates in men with chronic renal failure on hemodialysis in Londrina, southern Brazil. International Journal of
Impotence Research, 2002, 14 (Suppl. 2):19-26
50. Papp G. K., Kopa Z. S., Hoznek A.: Mskie klimakterium; wAndrologia red. Semczuk, Kurpisz, PZWL, Warszawa, 1998.
51. Penovich P.: The effects of epilepsy and its treatment on sexual and reproductive function. Epilepsia. 2000; 41 Suppl 2:
53-61.
52. Pdich W., Jakubowska D., Kunda T.: Pielegniarstwo geriatryczne,
PZWL 1979, wydanie I.
53. Porst H.: Introduction. Eur. Urol. Supplement 2 (2003) 1-2.
54. Raport Orodka Monitorowania Nieporzdanych Dziaa Lekw
Centrum Farmakoepidemiologii Instytutu Lekw wWarszawie zdnia 14. 11.2000.
55. Raport Wydziau Monitorowania Niepodanych Dziaa Produktw Leczniczych Urzdu Rejestracji Produktw Leczniczych,
Wyrobw Medycznych iProduktw Biobjczych wWarszawie zdnia 25.04.2007.
56. Schiefele J., Staudt I., Dach M.: Pielgniarstwo geriatryczne, Wrocaw1998, wydanie Idodruk 2005r.
57. Semczuk M., Kurpisz M.: Andrologia. PZWL, Warszawa, 1998.
58. Shabsigh R.: Hypogonadism and erectile dysfunction: the role
for testosterone therapy. Int. J. Impot. Res. 2003; 1 (Supl. 4):
9-13.
59. Starga J., Piasek, B. Synak F.:Spoeczne aspekty starzenia si istaroci. Centrum Medyczne Ksztacenia Podyplomowego, Warszawa 1990.
60. Szwakiewicz E.: Starzenie si spoeczestwa - wyzwanie dla Polski. Kwartalnik Medi Nr 2/2006.
Pimiennictwo
61. Winiewska-Roszkowska K.: Medycyna wwalce ze staroci.

PZWL, Warszawa, 1967, wydanie II.
62. Wojtasiski Z.: Modo na staro; tygodnik Wprost Nr 1013, (28
kwietnia 2002).
63. Wjcicka I.: Pniej na emerytur. Praca zbiorowa pod redakcj
I. Wjcickiej; Niebieskie Ksigi 2004, Rekomendacje Nr 16,
Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 2004, 5
11.
64. Yassin A., Treish A.: LUTS/BPH, alpha-adrenoreceptors and erectile function. Arab Journal of Urology, 2004; 2: 8-12.
65. Zgliczyski S., Rabijewski M., Wiktorowicz-Dudek A.: Wskanik
andropauzy wrozpoznawaniu ileczeniu ujawniajcego si
zwraz zwiekiem hipogonadyzmu doniesienie wstpne. Endokrynol. Pol., 2003; 54(2); 148-154.
66. Zgliczyski S.: Andropauza 2000. Przegl. Urol., 2000; 2: 54-57.
67. Zieliski M.: Wielka grabie emerytalna. Tygodnik Wprost Nr 1239
(10 wrzenia 2006).
89

Kiedy Mezczyzna Sie Starzeje

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kiedy Mezczyzna Sie Starzeje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Andrzej Gomua, Edyta Bielecka, Dorota Florczuk

Ksika ta powstaa na podstwie prac licencjackich

Za swoje prace licencjackie Panie Edyta Bielecka iDorota Florczuk

Wysza Szkoa Agrobiznesu womy

LIBRA-PRINT, oma, Aleja Legionw 114b

Do rk Czytelnikw trafia kolejna ksika pod redakcj prof.

Prof. dr hab. Andrzej Borwka

Prezes Polskiego Towarzystwa Urologicznego

Przez ponad dwa tysice lat stwierdzenie Cycerona nie stracio

Kiedy mczyzna si starzeje

Liczba ludnoci na wiecie ( wmilionach)

Ryc. 1. Nie kady znas akceptuje staro jako spacer

Kiedy mczyzna si starzeje

Zalecenie Midzynarodowego Towarzystwa ds. Bada Procesu

Kiedy mczyzna si starzeje

porcjonelny do grupy wiekowej pacjentw; cierpi na niego 30 proc.

Wnauce zbyt czsto czytamy prace, pisane przez wierzcych

Prof. Andrzej Gomua

Kiedy mczyzna si starzeje

pod wzgldem rozmiaru iznaczenia. Wroku 2003 przyrost naturalny

Ryc. 2. Jak zmienia si bdzie ludno Polski do roku 2052.

Wlatach 2025-2030 ubdzie nas koo miliona ita tendencja bdzie

2. 1. Kiedy nadchodzi jesie?

Kiedy mczyzna si starzeje

Solon uwaa, e wyrane objawy starzenia rozpoczynaj si

I. Wiek podeszy od 60 do 74 roku ycia.

Podzia ten wsposb bardzo trafny wyrnia biologiczne cechy

I. Wczesna staro od 65 75 roku ycia.

Przebieg procesu starzenia si warunkuj setki czynnikw. Wiek

Kiedy mczyzna si starzeje

2. 2. Definicja staroci igranice wieku starczego

formy dorosej. Stan, wktrym organizm osiga form doros nazywa

Kiedy mczyzna si starzeje

2. 3. Zmiany somatyczne zwizane zprocesem starzenia

Wwygldzie czowieka starego typowe jest pochylenie sylwetki

na przyginaj, plecy staj si okrge. Na skutek zmiany postawy rodek

Kiedy mczyzna si starzeje

2. 4. Indywidualizacja procesu starzenia

Problem starzenia dotyczy jednak nie tylko caych spoeczestw.

czowiek doywajcy wieku podeszego odczuwa to na sobie. Kady

2. 5. Spoeczne iekonomiczne skutki starzenia si

Kiedy mczyzna si starzeje

obecnych krajw UE przecitny wiek przechodzenia zaktywnoci

wzgldem zatrudnienia osb starszych. Na ich tle Polska wypada le

Ryc. 3. Polski raj emerytw (67).

Kiedy mczyzna si starzeje

zmian struktury wiekowej spoeczestwa, wtym szczeglnie jego czci

przed laty zrozumiano, e bezczynno nie moe by lepiej nagradzana

Kiedy mczyzna si starzeje

2. Poprawa jakoci edukacji irozwj ksztacenia ustawicznego

przedsibiorstw ipracownikw do zmiennych wymogw rynku (63).

Kiedy mczyzna si starzeje

runki pracy, niezdrowy tryb ycia, zaniedbania wopiece zdrowotnej

5. Rozwj usug opiekuczych

tych isiedemdziesitych pogld, i najkorzystniejsze warunki dla

Kiedy mczyzna si starzeje

ograniczenia socjalnych aktywnoci zanik wolnoci,

6. Ograniczenie dostpu do wiadcze

Kiedy mczyzna si starzeje

2. 6. Starzenie si kobiet imczyzn

ni tego osignicia. Zdrugiej za strony sytuacja ta wdzisiejszych

Kiedy mczyzna si starzeje

Wwieku starczym szczeglnemu zacinieniu ulega krg spraw

Kiedy mczyzna si starzeje