Andrzej Marciniak

FIZYKA

Wykady dla studentw kierunku informatyka

Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej w Kaliszu

Wykady s przeznaczone wycznie do indywidualnego uytku przez studentw informatyki Pastwowej Wyszej
Szkoy Zawodowej w Kaliszu. Nie mog by one powielane i rozpowszechniane ani w caoci, ani we fragmentach
za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych, w tym rwnie nie
mog by umieszczane ani rozpowszechniane w postaci cyfrowej zarwno w Internecie, jak i w sieciach lokalnych.

I. POMIAR

1.1. Wprowadzenie
Fizyka opiera si na pomiarach wielkoci fizycznych. Niektre z tych wielkoci obrano za
wielkoci podstawowe, ktre definiujemy wykorzystujc ich wzorce. Inne wielkoci fizyczne
definiujemy za pomoc wielkoci podstawowych oraz ich wzorcw i jednostek.
Jednostka to nazwa miary danej wielkoci na przykad jednostk dugoci jest metr (oznaczenie: m). Jednostk i jej wzorzec mona wybra dowolnie, ale robi si to tak, by wszyscy
naukowcy zgadzali si, e jest to wybr rozsdny i uyteczny.
Wielkoci fizycznych jest tak wiele, e musimy je jako uporzdkowa. Okazuje si, e nie
wszystkie s niezalene od siebie na przykad prdko to stosunek drogi do czasu. Mona
wybra na mocy umowy midzynarodowej niezbyt du liczb wielkoci fizycznych i tylko
dla nich ustali wzorce, a wszystkie inne wielkoci fizyczne wyrazi przez te wielkoci podstawowe i ich wzorce.
1.2 Midzynarodowy Ukad Jednostek
W 1971 roku na XIV Konferencji Oglnej ds. Miar i Wag dokonano wyboru siedmiu podstawowych wielkoci fizycznych, tworzc Midzynarodowy Ukad Jednostek (zwany ukadem
SI skr. franc. Systme international dunits). Ukad ten zosta przyjty przez wszystkie kraje
wiata z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych, Liberii i Birmy. Obecnie ukad ten zawiera jednostki
podane w tabeli 1.1.
Tabela 1.1. Jednostki podstawowe ukadu SI
Wielko fizyczna

Nazwa jednostki

dugo
masa
czas
natenie prdu elektrycznego
temperatura
wiato
liczno materii

metr
kilogram
sekunda
amper
kelwin
kandela
mol

Symbol
jednostki
m
kg
s
A
K
cd
mol

I. Pomiar

Poszczeglne jednostki podstawowe s obecnie zdefiniowane nastpujco:

! metr odlego, jak pokonuje wiato w prni w czasie 1/299 792 458 s (kiedy metr definiowano jako cz dugoci mierzonej wzdu poudnika paryskiego od rwnika do bieguna
i na tej podstawie wykonano platynoirydowy wzorzec metra, pniej jako pewn cz poudnika ziemskiego, a nastpnie jako pewn dugo fali promieniowania w prni odpowiadajcego przejciu midzy poziomami 2p10 i 5d5 atomu kryptonu 86Kr),
! kilogram masa walca o wysokoci i rednicy podstawy 39 mm (milimetrw) wykonanego
ze stopu platyny (90 %) z irydem (10 %), ktrego gwny wzorzec jest przechowywany
w sejfie w Midzynarodowym Biurze Miar i Wag w Svres koo Parya (dawniej za wzorzec
przyjmowano jeden litr wody o temperaturze czterech stopni Celsjusza przy cinieniu normalnym),
! sekunda czas rwny 9 192 631 770 okresom promieniowania odpowiadajcego przejciu
midzy dwoma poziomami F = 3 i F = 4 struktury nadsubtelnej stanu podstawowego S1/2
atomu cezu 133Cs w spoczynku w temperaturze 0 K (poprzednio sekund definiowano jako
pewn cz roku zwrotnikowego),
! amper niezmieniajcy si prd elektryczny, ktry pync w dwch rwnolegych, prostoliniowych, nieskoczenie dugich przewodach o znikomo maych przekrojach koowych,
umieszczonych w prni w odlegoci 1 m od siebie, spowodowaby wzajemne oddziaywanie
na siebie z si rwn 2@10!7 N (Newtona) na kady metr dugoci przewodu,
! kelwin 1/273,16 cz temperatury termodynamicznej punktu potrjnego wody (stanu,
w ktrym woda moe istnie jako ciao stae, gaz i ciecz), przy czym woda powinna mie
odpowiedni skad izotopowy, tj. 0,00015576 mola 2H na jeden mol 1H, 0,0003799 mola 17O
na jeden mol 16O i 0,0020052 mola 18O na jeden mol 16O (temperatura 0 K jest rwna temperaturze !273,15C),
! kandela wiato, z jak wieci w okrelonym kierunku rdo emitujce promieniowanie
monochromatyczne o czstotliwoci 5,4@1014 Hz (herca) i wydajnoci energetycznej w tym
kierunku rwnej 1/683 W/sr (wata na steradian, gdzie steradian oznacza niemianowan jednostk pochodn ukadu SI okrelajc miar kta bryowego, przy czym 1 sr = (180/B)2);
starsza definicja okrelaa kandel jako wiato 1/600 000 m2 powierzchni ciaa doskonale
czarnego w temperaturze krzepnicia platyny pod cinieniem 1 atmosfery fizycznej,
! mol liczno materii ukadu, zawierajcego liczb czstek (np. atomw, czsteczek, jonw,
elektronw) rwn liczbie atomw zawartych w 0,012 kilograma izotopu wgla 12C; w jednym molu znajduje si 6,022140857(74)@1023 czstek (jest to tzw. liczba Avogadra).
Do zapisu jednostek bardzo duych i bardzo maych stosujemy zapis w postaci iloczynu liczby z przedziau od 0 do 10 i odpowiedniej potgi liczby 10, np.
1 230 000 000 m = 1,23@109 m oraz 0,000 000 789 s = 7,89@10!7 s.
W zapisie komputerowym wykadnik potgi oznacza si zwykle liter E, a do oddzielenia czci
cakowitej od uamkowej stosuje si kropk. Dla powyszych przykadw zapisy byyby nastpujce: 1.23E9 oraz 7.89E!7.
Innym sposobem zapisu wielkoci bardzo duych i bardzo maych jest zastosowanie przedrostkw podanych w tabeli 1.2, np.
1,23@106 W = 1,23 MW i 7,89@10!6 s = 7,89 :s.

1.3. Zamiana jednostek

Tabela 1.2. Nazwy przedrostkw jednostek SI

Czynnik
24

10
1021
1018
1015
1012
109
106
103
102
101
10!1
10!2
10!3
10!6
10!9
10!12
10!15
10!18
10!21
10!24

Przedrostek
jotta
zetta
eksa
peta
tera
giga
mega
kilo
hekto
deka
decy
centy
mili
mikro
nano
piko
femto
atto
zepto
jokto

Symbol
Y
Z
E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m
:
n
p
f
a
z
y

1.3. Zamiana jednostek

Czsto musimy dokona zamiany jednostek, w ktrych jest wyraona jaka wielko fizyczna.
W tym celu mnoymy wynik pomiaru przez tzw. wspczynnik przeliczeniowy, czyli rwny jednoci stosunek wielkoci wyraonej w rnych jednostkach. Na przykad 1 minuta i 60 sekund
to takie same odstpy czasu, a wic otrzymujemy

1 min
60 s
= 1 oraz
= 1,
60 s
1 min
przy czym w powyszych zapisach nie mona opuci jednostek (liczba jednostek musi zawsze
wystpowa z jednostk). Wybrane wspczynniki przeliczeniowe podano w tabeli 1.3.
Zadania
1. Ziemia jest w przyblieniu kul o promieniu 6,37@106 m. Ile wynosi:
a) obwd Ziemi w kilometrach,
b) pole powierzchni Ziemi w kilometrach kwadratowych,
c) objto Ziemi wyraona w kilometrach szeciennych?

I. Pomiar

Tabela 1.3. Wybrane wspczynniki zamiany jednostek

Wielko fizyczna

Wspczynniki przeliczeniowe

Masa i gsto

1 kg = 1000 g = 6,02@1026 u
1 u = 1,66@10!27 kg
1 kg/m3 = 10!3 g/cm3
1 m = 100 cm = 39,4 in = 3,28 ft
1 mila = 1,61 km = 5280 ft
1 in = 2,54 cm
1 nm = 10!9 m = 10 D
1 pm = 10!12 m = 1000 fm
1 rok wietlny (y) = 9,46@1015 m
1 m3 = 1000 l = 35,3 ft3 = 264 galony amerykaskie
1 d = 24 h = 86 400 s
1 rok (a) = 365,25 d = 3,16@107 s
1 rad = 57,3 = 0,159 obrotu
B rad = 180 = 0,5 obrotu
1 m/s = 3,28 ft/s = 2,24 mili/h
1 km/h = 0,621 mili/h = 0,278 m/s
1 N = 105 dyn
1 Pa = 1 N/m2 = 10 dyn/cm2
1 atm = 1,01@105 Pa = 76 cm Hg
1 J = 107 ergw = 0,239 cal
1 KWh = 3,6@106 J
1 cal = 4,19 J
1 eV = 1,60@10!19 J
1 KM = 746 W
0 K = !273,15 C = !459,67 F
n C = (9/5)n + 32 F
n F = 5(n ! 32)/9 C
1 T = 1 Wb/m2 = 104 Gs

Dugo i objto

Czas
Miara ukowa kta
Prdko
Sia i cinienie

Energia i moc

Temperatura

Magnetyzm

2. a) Z ilu mikrometrw skada si 1 kilometr?

b) Jak czci centymetra jest 1:m?
c) Ile mikrometrw zawiera 1 jard (1 jard = 3 ft)?
3. Antarktyda ma ksztat zbliony do pkola o promieniu 2000 km. rednia grubo jej
pokrywy lodowej wynosi 3000 m. Ile centymetrw szeciennych lodu zawiera Antarktyda?
4. Przez mniej wicej 10 lat po rewolucji francuskiej rzd Francji stara si wprowadzi podstawowe jednostki czasu oparte na systemie dziesitnym: tydzie mia zawiera 10 dni,
doba 10 godzin, godzina 100 minut, a jedna minuta 100 sekund. Ile wynosi stosunek
dugoci:
a) francuskiego tygodnia dziesitnego do normalnego tygodnia?
b) francuskiej sekundy dziesitnej do normalnej sekundy?
5. Masa Ziemi wynosi 5,98@1024 kg. rednia masa atomw, z ktrych skada si Ziemia jest
rwna 40 u. Z ilu atomw skada si Ziemia?
6. Gsto elaza wynosi 7,87 g/cm3, a masa atomu elaza jest rwna 9,27@10!26 kg. Oblicz:
a) objto atomu elaza,

1.3. Zamiana jednostek

b) odlego rodkw ssiednich atomw zakadajc, e atomy s kuliste i stykaj si ze

swoimi ssiadami.
7. Najszybciej rosnc znan rolin jest Hesperoyucca whiplei, przyrastajca o 3,7 m w cigu
14 dni. Wyra t szybko w mikrometrach na sekund.
8. Jedna czsteczka wody (H2O) skada si z dwch atomw wodoru i jednego atomu tlenu.
Masa atomu wodoru wynosi w przyblieniu 1 u, a atomu tlenu 16 u.
a) Wyra mas czsteczki wody w kilogramach.
b) Ile czsteczek wody zawieraj wszystkie oceany Ziemi, ktrych cakowita masa wynosi
okoo 1,4@1021 kg?
9. W czasie cakowitego zamienia Soca wida Soce niemal dokadnie zasonite przez
Ksiyc. Zamy, e odlego Ziemi od Soca jest wwczas okoo 400 razy wiksza od
odlegoci od Ksiyca.
a) Obliczy stosunek rednicy Soca do rednicy Ksiyca.
b) Ile wynosi stosunek objtoci Soca do objtoci Ksiyca?
10. Hektar, zdefiniowany jako 104 m2, jest jednostk pola czsto stosowan do pomiaru powierzchni gruntw. W kopalni odkrywkowej wgla brunatnego, zajmujcej obszar o powierzchni 75 hektarw, wydobywa si rocznie warstw gruntu o gruboci 26 m. Oblicz objto usuwanej w tym czasie ziemi, wyraajc j w kilometrach szeciennych.

II. RUCH PROSTOLINIOWY

2.1. Prdko rednia i chwilowa

Pooenie x czstki (ciaa) na osi x to wsprzdna punktu, w jakim si ono znajduje, ktre
jest wyznaczone wzgldem pocztku osi. Pooenie to moe by dodatnie, ujemne lub rwne
zeru. Przemieszczenie )x czstki to zmiana jej pooenia, czyli

x = x 2 x1 ,
gdzie x1 oznacza pooenie pocztkowe, a x2 kocowe. Przemieszczenie jest wielkoci wektorow i jest dodatnie, gdy czstka porusza si w kierunku dodatnim osi x, a ujemne, gdy czstka
porusza si w kierunku ujemnym osi x. Gdy czstka zmienia pooenie z punktu x1 w punkt x2
w przedziale czasu )t = t2 ! t1, to jej prdko rednia w tym przedziale czasu wynosi

v sr =

x x2 x1
=
,
t
t 2 t1

(2.1)

przy czym znak wielkoci vsr jest zwizany z kierunkiem ruchu. Na wykresie funkcji x(t)
prdko rednia czstki w przedziale czasu )t jest nachyleniem (wspczynnikiem kierunkowym) prostej czcej punkty na krzywej odpowiadajcej chwili pocztkowej i kocowej (zob.
rys. 2.1).

Rys. 2.1. Wyznaczanie redniej prdkoci

Zauwamy, e definicja prdkoci redniej nie zawiera drogi przebytej przez czstk.
Uwzgldnia si to w tzw. redniej prdkoci podrnej:

2.1. Prdko rednia i chwilowa

ssr =

cakowita droga
.
t

Wielko ta nie uwzgldnia kierunku ruchu.

Prdko chwilowa (krtko: prdko) v poruszajcej si czstki jest dana wzorem

x dx
=
,
t 0 t
dt

v = lim

gdzie )x = x2 ! x1 i )t = t2 ! t1. Prdko chwilow mona wyznaczy jako nachylenie krzywej

x(t) dla tej chwili jest ona rwna nachyleniu prostej stycznej do wykresu pooenia czstki
w punkcie odpowiadajcym tej chwili (zob. rys. 2.2). Prdko jest wielkoci wektorow, czyli
ma kierunek.
2.2. Przyspieszenie i ruch ze staym przyspieszeniem
Przyspieszenie rednie jest ilorazem zmiany prdkoci ciaa )v i przedziau czasu )t, w jakim
ta zmiana zachodzi, czyli

a sr =

v2 v1 v
=
,
t 2 t1 t

(2.2)

przy czym znak tej wielkoci wskazuje kierunek wektora przyspieszenia.

Przyspieszenie chwilowe (krtko:przyspieszenie) ciaa a jest pochodn pierwszego rzdu
prdkoci v(t) wzgldem czasu i pochodn drugiego rzdu pooenia x(t) wzgldem czasu:

a=

dv d 2 x
=
.
dt dt 2

Na wykresie funkcji v(t) przyspieszenie ciaa a w kadej chwili jest nachyleniem krzywej v(t)
w chwili t (zob. rys. 2.2).
Due wartoci przyspieszenia podajemy w jednostkach g przyspieszenia ziemskiego, ktrego warto w przyblieniu jest rwna 9,8 m/s2. Dla przykadu, podczas jazdy kolejk w wesoym
miasteczku doznajemy przyspieszenia do 3g.
Gdy przyspieszenie jest stae, to oznaczajc prdko w chwili t = 0 przez v0, a w pewnej
chwili t przez v, moemy rwnanie (2.2) napisa w postaci

a = a sr =
skd

v v0
,
t0

v = v0 + at .

W podobny sposb z rwnania (2.1) otrzymujemy

v sr =

x x0
,
t0

(2.3)

10

II. Ruch prostoliniowy

Rys. 2.2. Wykres x(t), prdkoci v(t) i przyspieszenia a(t) dla windy wznoszcej si wzdu osi x

czyli

x = x 0 + v sr t .

(2.4)

Gdy prdko zmienia si liniowo w czasie, to prdko rednia jest rwna redniej arytmetycznej na pocztku i na kocu, tj.

v sr =

1
(v 0 + v ).
2

11

2.2. Przyspieszenie i ruch ze staym przyspieszeniem

Jeli podstawimy do tego rwnania prdko v dan wzorem (2.3), to otrzymamy

v sr = v 0 +

1
at .
2

Wstawiajc to do rwnania (2.4) mamy

x = x0 + v0 t +

1 2
at .
2

(2.5)

Rwnania (2.3) i (2.5) s podstawowymi rwnaniami ruchu ze staym przyspieszeniem.

W rwnaniu (2.3) nie wystpuje przemieszczenie x ! x0, a w rwnaniu (2.5) prdko v.
Jeli z rwnania (2.3) wyznaczymy czas t, tj.

t=

v v0
a

i podstawimy t wielko do rwnania (2.5), to otrzymamy

2

v v0
1 v v0
x = x0 + v0
+

,
a
2a a
skd
czyli

2a ( x x 0 ) = 2v 0 (v v 0 ) + (v v 0 ) 2 = v 2 v 02 ,
v 2 = v 02 + 2a ( x x 0 ).

(2.6)

Jeli z rwnania (2.3) wyznaczymy przyspieszenie, czyli

a=

v v0
t

i podstawimy do rwnania (2.5), to otrzymamy

x = x0 + v0 t +

1 v v0 2
1
t = x 0 + v 0 t + (v v 0 )t ,
2 t
2

czyli

x = x0 +

1
(v 0 + v )t .
2

Gdy z rwnania (2.3) wyznaczymy v0, tj.

v 0 = v at ,
to po podstawieniu do rwnania (2.5) otrzymamy

x = x 0 + (v at )t +

1 2
at ,
2

(2.7)

12

II. Ruch prostoliniowy

czyli

x = x 0 + vt

1 2
at .
2

(2.8)

2.3. Spadek swobodny

Wanym przykadem ruchu po linii prostej ze staym przyspieszeniem jest ruch ciaa wznoszcego si lub spadajcego swobodnie w pobliu powierzchni Ziemi. Ruch taki jest opisany
rwnaniami ruchu ze staym przyspieszeniem. Stosujemy umow, e ruch odbywa si wzdu
osi pionowej skierowanej do gry i przyspieszenie a oznaczamy przez g, ktre oznacza warto
bezwzgldn swobodnego spadku. W pobliu Ziemi mamy g = 9,8 m/s2.
Przykad
Rzucamy ma pik pionowo do gry z pocztkow prdkoci 12 m/s. Jak dugo pika bdzie
wznosi si do osignicia najwikszej wysokoci?
Podczas ruchu pika porusza si z przyspieszeniem a = !g. Wiadomo, e w punkcie najwyszego
wzniesienia piki jej prdko v musi by rwna 0. Znamy zatem prdko v, przyspieszenie a
i prdko pocztkow v0 = 12 m/s. Z rwnania (2.3) mamy

t=

v v 0 0 12 m / s
=
= 1,2 s.
a
9,8 m / s 2

Ile wynosi najwiksza wysoko, na jak wzniesie si pika?

Przyjmijmy, e punkt wyrzucenia piki ma warto x0 = 0. Z rwnania (2.6) otrzymujemy

x = x0 +

0 12 2 ( m / s) 2
v 2 v 02
=0m+
= 7,3 m.
2a
2( 9,8) m / s 2

Jak dugo pika bdzie wznosi si do punktu lecego 5 m nad punktem jej wyrzucenia?
Poniewa znamy v0, a = !g, x oraz x0, wic moemy skorzysta z rwnania (2.3). Mamy

5 m = 0 m + (12 m / s) t

1
(9,8 m / s 2 ) t 2 .
2

Pomijajc jednostki, ktre s zgodne, rwnanie to moemy zapisa nastpujco:

4,9t 2 12t + 5 = 0.
Jest to rwnanie kwadratowe, ktre rozwizujemy w znany sposb:

= 12 2 4 4,9 5 = 46,
t1 =

6,78,

12 6,78
12 + 6,78
0,53 s, t 2 =
1,92 s.
2 4,9
2 4,9

Otrzymalimy dwa rozwizania, co nie powinno nas dziwi, bo przecie pika dwukrotnie przechodzi przez podany punkt raz wznoszc si, a drugi raz spadajc.
#

2.3. Spadek swobodny

13

Zadania
1. Samochd jedzie z prdkoci 90 km/h. Jak drog przeby samochd, gdy kierowca zamkn oczy na 0,5 s?
2. Samochd jadcy po prostej drodze przeby 40 km z prdkoci 30 km/h, a nastpne 40 km,
w tym samym kierunku, przeby z prdkoci 60 km/h.
a) Ile wynosi rednia prdko samochodu w czasie 80-kilometrowej podry (przyjmujemy, e samochd porusza si w dodatnim kierunku osi x)?
b) Ile wynosi rednia warto bezwzgldna prdkoci pojazdu?
3. Dwa pocigi jad naprzeciwko siebie po prostym torze z prdkoci 30 km/h kady. Ptak
rozwijajcy w locie prdko 60 km/h wylatuje z lokomotywy jednego z pocigw, gdy s
one odlege od siebie o 60 km i leci w stron drugiego pocigu. Doleciawszy do niego ptak
zawraca i leci z powrotem do pierwszego pocigu itd. Jak cakowit drog przeleci ptak
a do zderzenia si pocigw ze sob?
4. Dwaj zawodnicy uzyskali w biegu na 1 km czasy: 2 min 27,95 s (zawodnik nr 1 na torze
nr 1) i 2 min 28,15 s (zawodnik nr 2 na torze nr 2). Okazao si jednak, e dugo L2 toru
nr 2 moga by nieco wiksza ni dugo L1 toru nr 1. Jak dua moe by rnica L2 ! L1,
aby wci mona byo stwierdzi, e zawodnik nr 1 bieg szybciej?
5. W scenariuszu filmu przewidziana jest scena, w ktrej dwa samochody, czerwony i zielony,
jad w przeciwnych kierunkach autostrad (zob. rys. 2.3), a w chwili mijania si pojazdw
kierowca czerwonego samochodu ma rzuci drugiemu kierowcy pakunek z przemycanym
towarem. Aby nakrci z bliska moment przekazania pakunku, trzeba ustawi jedn z kamer
w pobliu miejsca, w ktrym pojazdy min si. W chwili, gdy pada okrzyk Akcja! samochody s odlege od siebie o 200 m, czerwony rusza z miejsca ze staym przyspieszeniem
6,12 m/s2, a zielony ju jedzie ze sta prdkoci 60 km/h, ktrej nie zmienia. W jakiej odlegoci od pocztkowego pooenia czerwonego samochodu nastpi przekazanie adunku?

Rys. 2.3. Pocztkowe pooenia samochodw zbliajcych si do siebie

6. Pooenie czstki opisano wzorem x = 4 ! 12t + 3t2, gdzie czas t jest podany w sekundach,
a pooenie x w metrach.
a) Ile wynosi prdko czstki w chwili t = 1 s?
b) Czy w tej chwili porusza si ona w dodatnim, czy ujemnym kierunku osi x?
c) Ile wynosi warto bezwzgldna jej prdkoci w tej chwili?
d) Czy w nastpnych chwilach warto bezwzgldna jej prdkoci jest wiksza, czy mniejsza?

14

II. Ruch prostoliniowy

e) Czy w jakiejkolwiek chwili prdko czstki jest rwna zeru? Jeli tak, to ile wynosi
wtedy wielko t?
f) Czy istnieje chwila pniejsza ni t = 3 s, w ktrej czstka poruszaaby si w ujemnym
kierunku osi x? Jeli tak, to ile wynosi wtedy wielko t?
7. Czstka ma w pewnej chwili prdko o wartoci bezwzgldnej 18 m/s skierowan w dodatnim kierunku osi x. W chwili pniejszej o 2,4 s warto bezwzgldna jej prdkoci wynosi
30 m/s, lecz czstka porusza si wwczas w kierunku przeciwnym. Jaka jest warto bezwzgldna i kierunek redniego przyspieszenia czstki w cigu tych 2,4 s?
8. Pojazd elektryczny znajduje si pocztkowo w spoczynku, a potem zaczyna si porusza
ruchem jednostajnie przyspieszonym po linii prostej z przyspieszeniem rwnym 2 m/s2. Po
osigniciu prdkoci 20 m/s pojazd zaczyna zwalnia ze staym przyspieszeniem 1 m/s2
i w kocu zatrzymuje si.
a) Jak dugo pojazd znajdowa si w ruchu?
b) Jak przeby drog w tym czasie?
9. Wysoko szybu pewnej windy wynosi 190 m. Maksymalna prdko kabiny jest rwna
305 m/min. Przyspieszenie windy w obydwu kierunkach jazdy ma warto 1,22 m/s2.
a) Na jakiej drodze ruszajca z miejca winda osiga maksymaln prdko jazdy?
b) Jak dugo trwa peny, 190-metrowy przejazd windy bez zatrzymania po drodze, liczc
od chwili zatrzymania na dole do chwili zatrzymania na grze?
10. a) Z jak prdkoci trzeba rzuci pik z ziemi pionowo w gr, aby jej maksymalne
wzniesienie wynioso 50 m?
b) Jak dugo bdzie ona w powietrzu?
11. Na budowie spadajcy klucz hydrauliczny uderzy w ziemi z prdkoci 24 m/s.
a) Na jakiej wysokoci wypad on komu z rki?
b) Jak dugo spada?
12. Balon na ogrzane powietrze wznosi si z prdkoci 12 m/s. Gdy znajduje si on na wysokoci 80 m, za burt wypada pewien pakunek.
a) Po jakim czasie pakunek spadnie na ziemi?
b) Z jak prdkoci uderzy on w ziemi?

III. WEKTORY

3.1. Wektory i ich skadowe

Skalary maj tylko warto (przykadem moe by temperatura) i speniaj prawa zwykej
algebry. Wektory maj warto oraz kierunek (przykadem moe by przemieszczenie) i speniar
j rprawa algebry wektorowej. Wektory mona dodawa. Aby doda geometrycznie
dwa wektory a
r
i b naley narysowa je w tej samej skali i umieci pocztek wektora b w miejscu, gdzie
r znajr
r
duje si koniec wektora a. Wektor czcy pocztek wektora a z kocem wektora b jest ich
sum (zob. rys. 3.1).

Rys. 3.1. Dodawanie wektorw

r
r
r
Aby odj wektor b od
wektora
zmieniamy
kierunek
wektora
na przeciwny, po czym
b
a,
r r
dodajemy wektory b i a. Dodawanie wektorw jest przemienne i czne (zob. rys. 3.2 i 3.3),
co oznacza, e
r r

r
r
a +b =b +a
oraz
r r
r r
r r
(a + b ) + c = a + (b + c ).
r
W przestrzeni dwuwymiarowej skadowe ax i ay wektora a w ukadzie wsprzdnych Oxy
wyznaczamy przez rzutowanie wektora na osie tego ukadu. Skadowe s wic okrelone przez
nastpujce wzory (zob. rys. 3.4):

a x = a cos , a y = a sin ,
r
gdzie 2 oznacza kt midzy dodatnim kierunkiem osi x i kierunkiem wektora a. Jeli znamy
skadowe wektora, to moemy wyznaczy jego dugo i kierunek ze wzorw

16

III. Wektory

a = a x2 + a y2 , tg =

ay
ax

Rys. 3.2. Przemienno dodawania wektorw

Rys. 3.3. czno dodawania wektorw

Rys. 3.4. Skadowe wektora

17

3.3. Mnoenie wektorw

3.2. Dodawanie wektorw

W prawoskrtnym przestrzennym ukadzie wsprzdnych1) wektory jednostkowe $i, $j i k$
maj dugo rwn jednoci i s skierowane w dodatnich kierunkach osi x, y i z. Dowolny
r
wektor a mona za ich pomoc zapisa jako

r
a = a x $i + a y $j + a z k$ ,
r
gdzie elementy a x $i , a y $j i a z k$ s wektorowymi skadowymi wektora a, a wartoci ax, ay i az
s skadowymi skalarnymi tego wektora.
r r
Aby doda dwa wektory a i b , naley doda odpowiadajce sobie ich skadowe, czyli obliczy

rx = a x + bx , ry = a y + b y , rz = a z + bz .
r
Powstay w ten sposb wektor r jest ich sum.

W podobny sposb wykonuje si te odejmowanie

Obliczenie rnicy wektorw a b
r
r wektorw.
mona sprowadzi do dodawania wektorw a + ( b ).
3.3. Mnoenie wektorw

Mnoenie wektorw mona wykona na trzy sposoby: mnoenie wektora przez skalar oraz
mnoenie wektora przez wektor, w wyniku ktrego moemy otrzyma skalar (nazywany iloczynem skalarnym) lub wektor (nazywany iloczynem wektorowym).
r
W wyniku pomnoenia wektora a przez skalar s otrzymujemy nowy wektor, ktrego dugo
r
jest rwna sa, a kierunek jest zgodny z kierunkiem wektora a, gdy s > 0, a przeciwny, gdy
r
s < 0. Aby podzieli wektor a przez skalar s, wykonujemy mnoenie przez skalar 1/s.
r r
r r
Iloczyn skalarny wektorw a i b oznaczamy przez a b . Jest on zdefiniowany nastpujco:

r r
(3.1)
a b = ab cos ,
r
r
gdzie a oznacza
modu (dugo) wektora a, b modu wektora b , a n oznacza kt midzy wer
r
ktorami a i b. S dwa kty speniajce rwnanie (3.1): n oraz 360 ! n, gdy cosinusy obu
ktw s takie same.
Iloczyn skalarny jest przemienny, czyli

r r r r
a b = b a.
Jeli wyrazimy obydwa wektory przez wektory jednostkowe, to ich iloczyn skalarny moemy
zapisa w postaci
r r
a b = (a x $i + a y $j + a z k$ ) (bx $i + b y $j + bz k$ ).
1)

O tym, czy ukad kartezjaski ukad wsprzdnych jest ukadem prawo- czy lewoskrtnym,
decyduje regua prawej doni: kartezjaski ukad wsprzdnych nazywamy ukadem prawoskrtnym, jeeli po
skierowaniu palcw prawej doni w dodatnim kierunku osi x, po ich zgiciu (zamkniciu doni) wska one
dodatni kierunek osi y, a kciuk wskae dodatni kierunek osi z.

18

III. Wektory

Korzystajc z rozdzielnoci mnoenia wzgldem dodawania moemy praw stron tego wzoru
wyrazi w postaci iloczynw skalarnych kadego wektora skadowego pierwszego wektora
i kadego wektora skadowego drugiego. Otrzymamy

r r
a b = a x b x + a y b y + a z bz .
r r
r r
r
Iloczynem wektorowym wektorw a i b , ktry oznaczamy jako a b , nazywamy wektor c
o dugoci

c = ab sin ,
r r
r
gdzie n oznacza mniejszy z ktw midzy wektorami
i b. Kierunek wektora c jest prostoa
r
r
pady do paszczyzny, w ktrej le wektory a i b. Mona
r r go wyznaczy korzystajc z reguy
prawej doni. W tym celu przesuwamy wektory a i b tak, by miay wsplny pocztek (nie
zmieniajc ich kierunkw) i wyobraamy sobie lini przechodzca przez ten punkt i prostopad
do paszczyzny tworzonej przez te wektory. Jeeli otoczymy
t lini praw doni tak, aby kier
r
runek palcw pokazywa uk od wektora a do wektora b , to kciuk wskae nam kierunek wekr
tora c.
Kolejno wektorw w iloczynie wektorowym jest istotna. Nie jest on przemienny. Mamy
r r
r r
b a = (a b ).
Jeli zapiszemy iloczyn wektorowy za pomoc wektorw jednostkowych, czyli

r r
a b = (a x $i + a y $j + a z k$ ) (bx $i + b y $j + bz k$ ),

wykonamy mnoenie i skorzystamy z faktu, e iloczyn wektorowy kadego wektora jednostkowego przez siebie jest rwny zeru, a iloczyn wektorowy dwu rnych wektorw jednostkowych
jest rwny trzeciemu wektorowi jednostkowemu, to otrzymamy

r r
a b = (a y bz b y a z ) $i + (a z bx bz a x ) $j + (a x b y bx a y ) k$ .

Zadania

r
1. Wektor a ley w paszczynie xy. Jego kierunek tworzy kt 250 z dodatnim kierunkiem
osi x (liczc w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu wskazwek zegara), a jego dugo
wynosi 7,3 m. Jaka jest jego skadowa:
a) x,
b) y?
r
2. Skadowa x wektora a wynosi !25 m, a jego skadowa y jest rwna 40 m.
r
a) Ile wynosi dugo wektora a ?
r
b) Jaki kt tworzy kierunek wektora a z dodatnim kierunkiem osi x?

3. Dane s dwa wektory: a = (4 m)i$ (3 m) $j + (1 m)k$ i b = ( 1 m)i$ + (1 m) $j + (4 m)k$ .

Wyrazi zarpomoc
r wektorw jednostkowych:
a) wektor ar + br ,
b) wektor a b ,
r r r
r
c) wektor c, taki e a b + c = 0.

r r

4. Trzy wektory a , b i c maj dugo 50 m kady i le w paszczynie xy. Ich kierunki

tworz z dodatnim kierunkiem osi x kty odpowiednio 30, 195 i 315. Wyznaczy:

19

3.3. Mnoenie wektorw

a)
b)
c)
d)

dugo wektora a + b + c ,
kt utworzony przez
z osi x,
r wektor
r ten
r
dugo wektora a b + c ,
kt utworzony przez ten wektor z osi x.

5. Wektory r i s le w paszczynie xy, ich dugoci wynosz 4,5 oraz 7,3 jednostki, a ich
kierunki tworz kty 320 i 85 z dodatnim kierunkiem osi x (liczc w kierunku przeciwnym
do ruchu wskazwek zegara). Wyznaczy:
r r
a) r s ,
r r
b) r s .
6. Dane s trzy wektory:

r
r
r
a = 3$i + 3$j 2 k$ , b = $i + 4 $j + 2 k$ , c = 2 $i + 2 $j + k$ .

Obliczy:
r r r
a) a (br c ),
r
r
b) ar (b r+ c r),
c) a (b + c ).

IV. RUCH W DWCH I TRZECH WYMIARACH

4.1. Pooenie i przemieszczenie

Pooenie ciaa (czstki) wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych wyznacza wektor jego
r
pooenia r , ktry w zapisie za pomoc wektorw jednostkowych wyraa si jako

r
r = x$i + y$j + zk$ .
r
W tym wzorze x$i , y$j i zk$ to skadowe wektorowe wektora pooenia r , a wielkoci x, y i z
to jego skadowe skalarne. Wektor pooenia mona przedstawi podajc jego dugo oraz jeden
lub dwa kty wyznaczajce jego kierunek, lub te podajc jego skadowe wektorowe albo skalarne.

Jeeli ciao porusza si, to jego wektor pooenia zmienia si z wektora r1 w wektor r2 , tak
r
e przemieszczenie ciaa r mona przedstawi jako

r r r
r = r2 r1 ,
co mona te zapisa nastpujco:

r
r = ( x 2 x1 ) $i + ( y 2 y1 ) $j + ( z 2 z1 ) k$
= x$i + y$j + zk$ .
r

We wzorze tym wsprzdne (x1, y1, z1) odpowiadaj wektorowi pooenia r1 , a wsprzdne
r
(x2, y2, z2) wektorowi pooenia r2 .
4.2. Prdko rednia i chwilowa

Jeli w przedziale czasu )t przemieszczenie czstki wynosi r , to jej prdko rednia v sr

w tym przedziale czasu wynosi

r
r
r
v sr =
.
t

Granic, do ktrej dy r , gdy )t dy do zera, nazywamy prdkoci chwilow (lub krtko:

r
prdkoci) v:
r

r dr
v=
,
dt

co mona te zapisa za pomoc wektorw jednostkowych jako

21

4.4. Rzut ukony

r
v = v x $i + v y $j + v z k$ ,
gdzie vx = dx/dt, vy= dy/dt i vz= dz/dt.
r
Kierunek prdkoci chwilowej v czstki jest zgodny z kierunkiem stycznej do toru czstki
w punkcie, w ktrym ona znajduje si.
4.3. Przyspieszenie rednie i chwilowe

Jeli w przedziale czasu )t prdko czstki zmienia si z prdkoci v1 w prdko v 2 , to

jej rednie przyspieszenie w tym przedziale wynosi

r
r
r
v 2 v1 v
r
a sr =
=
.
t
t
r
Granic, do ktrej dy przyspieszenie rednie a sr , gdy )t dy do zera, nazywamy przyspier
szeniem chwilowym (lub krtko: przyspieszeniem) a:
r
r dv
a=
.
dt
Przyspieszenie to w zapisie za pomoc wektorw jednostkowych mona przedstawi nastpujco:

r
a = a x $i + a y $j + a z k$ ,

r
gdzie ax = dvx/dt, ay= dvy/dt i az= dvz/dt oznaczaj skadowe przyspieszenia a (s one pochodr
nymi skadowych prdkoci v ).
4.4. Rzut ukony
W rzucie ukonym ciao zostaje wyrzucone w powietrze z prdkoci pocztkow o wartoci
bezwzgldnej v0 pod ktem 20 wzgldem dodatniego kierunku osi x (zob. rys. 3.1). W ruchu ciaa
przyspieszenie w poziomie jest rwne zeru, a przyspieszenie w pionie wynosi !g (jest skierowane w d).
Prdko pocztkow moemy przedstawi jako

r
v 0 = v 0 x $i + v 0 y $j,
r
gdzie skadowe v0x i v0y moemy wyznaczy, o ile znamy kt 20 utworzony przez wektor v z dodatnim kierunkiem osi x. Mamy

v 0 x = v 0 cos 0 , v 0 y = v 0 sin 0 .
r
r
Podczas tego ruchu w dwch wymiarach wektor pooenia r czstki i wektor jej prdkoci v
r
zmieniaj si w sposb cigy, ale wektor przyspieszenia a jest stay i zawsze skierowany pionowo w d. Czstka nie doznaje adnego przyspieszenia w kierunku poziomym.
W rzucie ukonym ruchy czstki w kierunku poziomym i w kierunku pionowym mona
traktowa jako niezalene aden z nich nie ma wpywu na drugi. Dziki temu zagadnienie

22

IV. Ruch w dwch i trzech wymiarach

ruchu w dwch wymiarach mona rozbi na dwa prostsze zagadnienia jednowymiarowe: ruch
czstki w kierunku poziomym (w ktrym przyspieszenie wynosi zero) oraz jej ruch w kierunku
pionowym (ze staym przyspieszeniem skierowanym w d).

Rys. 4.1. Rzut ukony

23

4.4. Rzut ukony

Przemieszczenie czstki w poziomie od jej pocztkowego pooenia x0 do kocowego x jest

opisane rwnaniem (2.5), w ktrym naley przyj a = 0, czyli

x = x0 + v0x t.
Poniewa v 0 x = v 0 cos 0 , wic mamy

x = x 0 + (v 0 cos 0 )t .

(4.1)

Ruch w pionie jest taki sam, jak ruch ciaa w rzucie pionowym. Moemy ponownie zastosowa rwnanie (2.5), w ktrym podstawiamy a = !g i zamieniamy wsprzdn x na y. Otrzymujemy

y = y0 + v0 y t

1 2
1
gt = y 0 + (v 0 sin 0 )t gt 2 ,
2
2

(4.2)

przy czym skorzystalimy tu z podanego bliej zapisu poziomej skadowej prdkoci v 0 y . Podobnie z rwna (2.3) i (2.6) dostajemy nastpujce rwnania:

oraz

v y = v 0 sin 0 gt

(4.3)

v y2 = (v 0 sin 0 ) 2 2 g ( y y 0 ).

(4.4)

Z rys. 4.1 oraz z rwnania (4.3) wida, e skadowa pionowa prdkoci jest dokadnie taka
sama, jak przy rzucie pionowym. Na pocztku jest ona skierowana do gry, a potem jej warto
maleje do zera i jest rwna zeru w chwili, gdy czstka ma najwiksz wysoko. Nastpnie
kierunek skadowej pionowej prdkoci zmienia si na przeciwny, a jej warto ronie wraz z
upywem czasu.
Z rwna (4.1) i (4.2) mona wyznaczy rwnanie toru czstki. Z pierwszego z tych rwna
mamy

t=

x x0
v 0 cos 0

i po podstawieniu do drugiego rwnania otrzymujemy

y = y0 + (v0 sin 0 )

x x0
1 ( x x0 ) 2
.
g
v0 cos 0 2 (v0 cos 0 ) 2

Jeli dla prostoty przyjmiemy w tym rwnaniu x0 = 0 i y0 = 0, to przyjmie ono posta

y = ( tg 0 ) x

gx 2
.
2(v 0 cos 0 ) 2

(4.5)

Jest to rwnanie toru przedstawionego na rys. 4.1. Rwnanie (4.5) ma posta y = ax + bx2, gdzie
wielkoci a i b s staymi. Jest to zatem rwnanie paraboli.
Zasigiem poziomym R w rzucie ukonym nazywamy odlego, ktr przebya czstka w poziomie do chwili jej powrotu na wysoko pocztkow. Aby wyznaczy zasig R, wstawmy
R = x ! x0 do rwnania (4.1) oraz y ! y0 = 0 do rwnania (4.2). Otrzymujemy

R = (v 0 cos 0 )t

(4.6)

24

IV. Ruch w dwch i trzech wymiarach

oraz

0 = (v 0 sin 0 )t

1 2
gt .
2

(4.7)

Jeeli z rwnania (4.6) wyznaczymy t:

t=

R
v 0 cos 0

i podstawimy do rwnania (4.7), to otrzymamy

0 = (v 0 sin 0 )

R
1
R2
g
,
v 0 cos 0 2 (v 0 cos 0 ) 2

skd po drobnych przeksztaceniach mamy

R=

2v 02
v2
sin 0 cos 0 = 0 sin 2 0 .
g
g

(4.8)

Z rwnania tego nie otrzymamy odlegoci przebytej przez ciao w poziomie, jeli pooenie
kocowe ciaa nie znajduje si na tej samej wysokoci, co jego pooenie pocztkowe.
Warto zauway, e zasig R w rwnaniu (4.8) osiga najwiksz warto, gdy sin 220 = 1,
co oznacza, e 220 = 90, czyli 20 = 45.
Przykad
Samolot ratowniczy leci z prdkoci 198 km/h (=55 m/s) na staej wysokoci 500 m. Ku
punktowi znajdujcemu si bezporednio nad rozbitkiem zmagajcym si z falami. Pilot chce
wypuci kapsu ratownicz tak, aby wpada do wody moliwie najbliej rozbitka.

Rys. 4.2. Tor kapsuy ratowniczej

Naley wyznaczy kt N, pod jakim pilot widzi rozbitka w chwili najbardziej odpowiedniej do
zwolnienia kapsuy.

25

4.5. Ruch jednostajny po okrgu

Z rysunku wida, e kt N jest rwny

x
h

= arctg ,

(4.9)

gdzie x oznacza wsprzdn poziom rozbitka (rwn wsprzdnej kapsuy w chwili upadku
do wody), a h oznacza wysoko samolotu nad wod. Wysoko samolotu jest podana. Aby znale wsprzdn x moemy skorzysta z rwnania (4.1), przyjmujc w nim x0 = 0 (bo pocztek
ukadu znajduje si w punkcie wyrzucenia kapsuy), v0 = 55 m/s (bo kapsua zostaje upuszczona,
a nie wystrzelona, co oznacza, e jej prdko pocztkowa jest rwna prdkoci samolotu) oraz
20 = 0 (bo taki jest kt w stosunku do dodatniego kierunku osi x). Mamy zatem

x = 0 m + (55 m / s)(cos 0 )t .
(4.10)
Aby znale czas t, rozwamy ruch kapsuy w pionie. Podstawiajc odpowiednie wartoci do
rwnania (4.2) mamy

500 m = 0 m + (55 m / s)(sin 0 )t

1
(9,8 m / s 2 )t 2 .
2

Rozwizujc to rwnanie wzgldem t otrzymujemy t = 10,1 s i po podstawieniu do rwnania

(4.10) mamy x = 555,5 m. Zatem z rwnania (4.9) dostajemy

555,5 m
= 48 .
500 m

= arctg

r
Jaka bdzie prdko v kapsuy w chwili, gdy wpadnie ona do wody?
Ruch kapsuy w poziomie jest niezaleny od ruchu w pionie podczas jej lotu, czyli nie zale od
siebie skadowe pozioma i pionowa jej prdkoci. Skadowa pozioma prdkoci vx jest cay czas
rwna jej wartoci pocztkowej v0x = v0 cos 20, poniewa ruch w poziomie odbywa si bez przyspieszenia. Skadowa pionowa prdkoci vy ulega zmianie w stosunku do jej wartoci pocztkowej v0y = v0 sin 20, gdy ruch kapsuy w pionie jest przyspieszony.
W chwili, gdy kapsua wpada do wody mamy v0x = 55 m/s. Z rwnania (4.3) wyznaczamy warto skadowej pionowej w chwili upadku kapsuy do wody:

v y = v 0 sin 0 gt = (55 m / s)(sin 0 ) (9,8 m / s 2 )(10,1 s) = 99 m / s.

r
Wobec tego w chwili upadku do wody kapsua ma prdko v = (55 m / s) $i (99 m / s) $j. #
4.5. Ruch jednostajny po okrgu
Jeli ciao porusza si po okrgu o promieniu r z prdkoci o staej wartoci bezwzgldr
nej v, to jego ruch nazywamy ruchem jednostajnym po okrgu, w ktrym przyspieszenie ciaa a
ma te sta warto bezwzgldn rwn

a=

v2
.
r

(4.11)

26

IV. Ruch w dwch i trzech wymiarach

r
Wektor przyspieszenia a jest skierowany w kadej chwili do rodka okrgu, po ktrym rusza si ciao i dlatego nazywa si przyspieszeniem dorodkowym. Czas, w jakim ciao przebywa
cay okrg, wynosi

T=

2 r
.
v

Czas T nosi nazw okresu tego ruchu.

Rys. 4.3. Jednostajny ruch czstki po okrgu w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara

W celu wyprowadzenia wzoru (4.11) i okrelenia kierunku przyspieszenia w ruchu jednostajnym po okrgu przeanalizujmy rys. 4.3. Na rysunku tym czstka p porusza si ze sta prd-

27

4.6. Ruch wzgldny w jednym i dwch wymiarach

koci v po okrgu o promieniu r. W chwili, gdy wykonano rysunek, wsprzdne tej czstki wynosiy xp i yp.
r
Prdko v poruszajcej si czstki jest zawsze styczna do jej toru w punkcie, w ktrym
r
czstka wanie znajduje si. Oznacza to, e wektor v jest prostopady do promienia w punkcie,
r
w ktrym znajduje si czstka. Kt 2 utworzony przez wektor v z pionem w punkcie p. Jest
wic rwny ktowi utworzonemu przez promie r z osi x.
r
r
Skadowe wektora v pokazano na rys. 4.3 b). Korzystajc z nich moemy prdko v przedstawi nastpujco:

r
v = v x $i + v y $j = ( v sin ) $i + (v cos ) $j.
Z trjkta prostoktnego na rys. 4.3 a) wida, e sin 2 = yp/r oraz cos 2 = xp/r, co daje

r vy p $ vx p $
v =
j.
i+
r
r

r
Aby wyznaczy przyspieszenie a czstki p, naley to rwnanie zrniczkowa wzgldem
czasu. Poniewa wartoci prdkoci v oraz promienia r nie zale od czasu, wic otrzymujemy

r
r dv v dy p $ v dx p $
a=
=
i+
j.
dt r dt
r dt
Szybko dyp/dt zmiany wielkoci yp jest rwna skadowej prdkoci vy i podobnie dxp/dt = vx.
Z rys. 4.3 b) wida, e vx = !v sin 2, a vy = v cos 2. Po podstawieniu tych zwizkw do rwnania
otrzymujemy

$ v2
r v2
a =
cos i +
sin $j.

Wektor ten i jego skadowe s pokazane na rys. 4.3 c). Mamy przy tym

v2
v2
(cos ) 2 + (sin ) 2 =
1=
,
r
r
r
co naleao dowie. Kierunek wektora a jest wyznaczony przez kt N z rys. 4.3 c):
a = a x2 + a y2 =

tg =

v2
r

ay
ax

(v 2 / r ) sin
= tg ,
(v 2 / r ) cos

r
co oznacza, e N = 2, czyli e wektor a jest skierowany wzdu promienia r z rys. 4.3 a), w
kierunku rodka okrgu, co take naleao wykaza.
4.6. Ruch wzgldny w jednym i dwch wymiarach
Gdy dwa ukady odniesienia A i B poruszaj si wzgldem siebie ze sta prdkoci, to prdko ciaa C mierzona przez obserwatora w ukadzie A jest na ogl inna ni prdko tego ciaa
r
mierzona przez obserwatora w ukadzie B. Jeli oznaczymy przez rBA wektor pooenia poczt-

28

IV. Ruch w dwch i trzech wymiarach

ku ukadu B wzgldem pocztku ukadu A, a wektory pooenia czstki C w ukadzie A przez

r
r
rCA , a w ukadzie B przez rCB , to moemy napisa

r
r
r
rCA = rCB + rBA .

Rniczkujc obie strony tego rwnania wzgldem czasu, otrzymujemy zwizek midzy prdr
r
kociami v CA i v CB czstki C wzgldem kadego z obserwatorw:

r
r
r
v CA = v CB + v BA .

Nastpnie, rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu, otrzymujemy zwizek midzy przyspier

r
r
szeniami a CA i a CB czstki C wzgldem kadego z obserwatorw. Poniewa prdko v BA
jest staa, wic jej pochodna wzgldem czasu jest rwna zeru. Mamy zatem

r
r
a CA = a CB .
Otrzymalimy zatem nastpujc zasad: obserwatorzy w rnych ukadach odniesienia, poruszajcych si wzgldem siebie ze sta prdkoci, rejestruj takie samo przyspieszenie poruszajcej si czstki.
Zadania

1. Wektor pooenia elektronu wynosi r = (5 m)i$ (3 m) $j + (2 m)k$ . Wyznaczy dugo

r
wektora r .

2. Pozyton doznajerprzemieszczenia o r = 2 $i 3$j + 6k$ i zatrzymuje si w punkcie o wektorze pooenia r = 3$j 4 k$ , przy czym wszystkie dane liczbowe s wyraone w metrach.
Poda wektor pocztkowego pooenia pozytonu.
3. Pocig jedzie z prdkoci o staej wartoci rwnej 60 km/h na wschd przez 40 min, potem
w kierunku 50 na wschd od kierunku pnocnego przez 20 min, a jeszcze potem na zachd przez 50 min. Wyznaczy prdko redni pocigu podczas tej podry podajc
a) jej warto bezwzgldn,
b) kt.

4. Wektor pooenia jonu (w metrach) wynosi w pewnej chwili r = 5$i 6$j + 2 k$ , a 10 s pr

niej r = 2 $i + 8$j 2 k$ . Wyznaczy prdko redni jonu w czasie tych 10 s, wyraajc
j za pomoc jednostek wektorowych.
r
5. Pooenie czstki r poruszajcej si w paszczynie xy jest dane wyraeniem

r
r = (2t 3 5t ) $i + (6 7t 4 ) $j,
r
przy czym pooenie r jest wyraone w metrach, a czas t w sekundach. Obliczy w chwili
t = 2 s:
r
a) r ,
r
b) v ,
r
c) a,
wyraajc te wektory za pomoc wektorw jednostkowych.
d) Jaki kt tworzy styczna do toru czstki w chwili t = 2 s z dodatnim kierunkiem osi x?

4.6. Ruch wzgldny w jednym i dwch wymiarach

29

6. Czstka porusza
tak, e zaleno jej pooenia (w metrach) od czasu (w sekundach) jest
r si
$
nastpujca: r = i + 4t 2 $j + tk$ . Poda wyraenia opisujce zaleno od czasu
a) prdkoci,
b) przyspieszenia tej czstki.
7. Czstkar staruje z punktu bdcego pocztkiem ukadu
wsprzdnych z prdkoci pocztr
$
kow v = (3i ) m / s i staym przyspieszeniem a = ( $i 0,5$j) m / s2 . Wyznaczy:
a) prdko
b) wektor pooenia czstki w chwili, gdy wsprzdna x jest najwiksza.
8. Lotk rzucono poziomo z prdkoci pocztkow o wartoci 10 m/s w kierunku punktu P
na tarczy. Po 0,19 s lotu trafia ona w punkt Q na obrzeu tarczy, lecy poniej punktu P.
a) Jaka jest odlego punktw P i Q?
b) Z jakiej odlegoci od tarczy zostaa rzucona ta lotka?
9. Pocisk, wystrzelony poziomo z dziaa umieszczonego na wysokoci 45 m nad poziomym
terenem, wylatuje z lufy z prdkoci 250 m/s.
a) Jak dugo bdzie trwa lot pocisku?
b) W jakiej odlegoci w poziomie od dziaa (punktu wystrzelenia) pocisk spadnie na ziemi?
c) Ile bdzie wynosia warto skadowej pionowej prdkoci pocisku w chwili jego spadku
na ziemi?
10. Samolot leccy z prdkoci 290 km/h nurkuje pod ktem 2 = 30 do poziomu i wypuszcza
pocisk w celu zmylenia radaru nieprzyjaciela. Odlego w poziomie od punktu wyrzucenia
pocisku do punktu jego spadku na ziemi wynosi d = 700 m.
a) Jak dugo trwa lot pocisku?
b) Na jakiej wysokoci nad ziemi pocisk ten zosta wypuszczony?
11. Pikarz wykopuje pik z powierzchni boiska z prdkoci pocztkow o wartoci 19,5 m/s
pod ktem 45 do poziomu. Inny zawodnik, stojcy w odlegoci 55 m od miejsca wykopu
w kierunku lotu piki, rusza w tej samej chwili na jej spotkanie. Z jak redni prdkoci
powinien on biec, aby dotrze do piki tu przed jej upadkiem na boisko?
12. Atakujc w wyskoku, siatkarz uderza pik nad gow i stara si trafi na poow przeciwnika. Dobr kta uderzenia nie jest atwy. Zamy, e pik uderzono na wysokoci 2,30 m
nad parkietem, nadajc jej prdko pocztkow 20 m/s skierowan pod ktem 18 w d
do poziomu. O ile dalej wyldowaaby pika na boisku przeciwnika, gdyby wspomniany kt
wynosi 8?
13. Satelita Ziemi kry po orbicie koowej na wysokoci h = 200 km nad powierzchni Ziemi.
Przyspieszenie ziemskie g na tej wysokoci wynosi 9,2 m/s2. Ile wynosi prdko v satelity
na tej orbicie?
14. Satelita obiega Ziemi po orbicie koowej na wysokoci 640 km nad powierzchni Ziemi.
Okres obiegu wynosi 98 min. Wyznaczy:
a) warto prdkoci,
b) warto przyspieszenia dorodkowego tego satelity.
15. Karuzela obraca si wok osi pionowej ze sta prdkoci ktow. Pasaer znajdujcy si
na obrzeu karuzeli porusza si z prdkoci liniow o staej wartoci 3,66 m/s, a jego przyr
r
spieszenie dorodkowe a ma warto 1,83 m/s2. Wektor r wyznacza pooenie pasaera
wzgldem osi obrotu karuzeli.

30

IV. Ruch w dwch i trzech wymiarach

r
a) Jaka jest dugo wektora r ?
r
Jaki jest kierunek tego wektora, gdy wektor a jest skierowany
b) na wschd,
c) na poudnie?
16. Diabelski myn ma promie 15 m i wykonuje 5 obrotw na minut wok osi poziomej.
a) Ile wynosi okres jego ruchu?
Jaka jest
b) dugo,
c) kierunek przyspieszenia dorodkowego pasaerki, gdy jest ona na najwikszej wysokoci
nad ziemi?
Jaka jest
d) dugo,
e) kierunek przyspieszenia dorodkowego pasaerki, gdy jest ona na najmniejszej wysokoci nad ziemi?
17. nieg pada pionowo ze sta prdkoci 8 m/s. Z punktu widzenia kierowcy samochodu jadcego po prostej i poziomej drodze z prdkoci 50 km/h patki niegu spadaj na ziemi
ukonie. Pod jakim ktem do pionu spadaj wedug kierowcy patki niegu?
18. Dwa statki A i B wychodz jednoczenie z portu. Statek A pynie na pnoc z prdkoci
24 wzw, a statek B pynie z prdkoci 28 wzw w kierunku 40 na zachd od kierunku
poudniowego (1 wze jest rwny 1 mili morskiej na godzin). Jaka jest:
a) warto,
b) kierunek prdkoci statku A wzgldem statku B?