Arzu Erdem Adi Diferansiyel Denklemler Notlari PDF

Adi diferansiyel denklemler notlari
Arzu Erdem
c 2009/2010 G

uz d
onemi m
uhendislik notlar1
1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

2. William Boyce and Richard DiPrima - Elementary differential equations and boundary value problems
3. Shepley Ross - Introduction to ordinary differential equations
Kaynaklar:
4. Nail Ibragimov - A practical course in differential equations and mathematical modeling
5. Nese Dernek ve Ahmet Dernek- Diferansiyel denklemler
6. Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar - Mehmet Aydn, Beno Kuryel, G
on
ul G
und
uz, Galip Oturanc
7. B.Demidovitch - Matematik analiz ve alistirma problemleri derlemesi
iletisim icin : erdem.arzu @ gmail.com , web page: http://umm.kocaeli.edu.tr/dosyalar/dif.htm
25 Agustos 2009
Contents
List of Figures
List of Tables
vii
Chapter 0. Giris
1. Matematiksel modeller
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri
1
1
5
Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn coz

umleri
3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas
4. Temel Kavramlar
7
7
7
Chapter 2. Birinci mertebeden ADD

5. y = f (x) formundaki denklemler
6. y = f (y) formundaki denklemler
7. De
giskenlerine ayrlabilen ADD
8. Homojen
ADD

1 y+c1
9. y = f aa12 x+b
formundaki ADD
x+b2 y+c2
10. Lineer ADD
11. Bernoulli denklemi
12. Riccati Denklemi
13. Tam ADD
14. Integrasyon
C
arpan
13
13
14
15
18
19
21
24
26
28
30
Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar

15. Dik Yor
ungeler
16. Mekanik problemleri
17. Oran Problemleri
18. Pop
ulasyon Problemleri
19. Karsm Problemleri
20. Elektrik Devre Problemleri
37
37
38
42
43
44
45
Chapter 4. 1. mertebeden y
uksek dereceli ADD
16. y = f (x, p) formundaki ADD
17. x = f (y, p) formundaki ADD
18. Lagrange Denklemi
19. Clairaut Denklemi
51
51
52
53
54
Chapter 5. Y
uksek Mertebeden Lineer ADD
21. Giris
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler
23. Mertebenin indirgenmesi
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD
25. Homojen olmayan ADD
26. Cauchy-Euler denklemi
57
57
57
58
60
62
70
Chapter 6.
Sabit katsayl Ikinci

Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
iii
73
iv
CONTENTS
27. Salnm Hareketi

73
75
Chapter 7. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri

bilinmeyenli iki denklem)
29. Lineer sistem t
urleri (Iki
30. Diferansiyel operatorler
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi
32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki
79
79
80
81
84
Chapter 8. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar

33. Salnm Hareketi
93
93
94
96
Chapter
36.
37.
38.
39.
9. N
umerik Yontemler
Euler1 yontemi
Runge-Kutta Yontemi
Sistemler icin Euler yontemi
Sistemler icin Runge-Kutta y
ontemi
99
99
102
107
109
Chapter 10. Laplace Don

usu
m
u
40. Laplace ve Ters Laplace don
usm
u
41. T
urev ve Integrallerin
Laplace Don
usu
m
u
42. BDP problemlerine uygulamalar
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu)
115
115
118
119
121
Bibliography
127
Bibliography
127
List of Figures
37.1Ornek
1. icin ve Ornek
2. icin
107
List of Tables
vii
CHAPTER 0
Giris
1. Matematiksel modeller
T
urevleri iceren denklemlere ksaca diferansiyel denklem denir. Boylece akskan haraketi, elektrik devresindeki
akm, kat bir nesnedeki s transferi, sismik dalgalarn belirlenmesi, pop
ulasyon artm vey azalmas ve daha
bircok benzeri problemleri anlamak ve onlar incelemek icin diferansiyel denklemler hakknda bilgi sahibi olmak
gerekmektedir.
Diferansiyel denklemler, fiziksel modeli ifade ederler ve matematiksel model seklinde adlandrlrlar. Diferansiyel
denklemleri cozmenin temel amac fiziksel yontemi ifade eden matematiksel model hakknda birseyler ogrenmeye
calsmaktr Kompleks ve dogal bir yontemi anlamak aslnda onu en basite indirgemekten gecer. B
oylece bu
modelleri ifade eden denklemler hakknda bilgiler ve onlarn coz
umleri icin oncelikle onlarn basit modelleri
hakknda bilgi sahibi olmalyz. .
1.1. Populasyon modeli. Thomas Robert Malthus tarafndan 1978 ylnda gelistirilmis olan bir problemdir. Onun modeline gore populasyon orantl olarak artmaktadr ve populasyonu P ile g
osterdi
gimizde,
asagdaki diferansiyel denklem ile ifade edilmektedir.
dP
= P, = sabit > 0
dt
Boylece limitsiz b
uy
ume bu diferansiyel denklemin coz
um
u olan ve exponansiyel kural olarak da adlandrlan
P (t) = P0 exp ( (t t0 ))
fonksiyonu ile ifade edilmektedir. Burada P0 , t = t0 anndaki populasyon ve P (t) ise keyfi t anndaki populasyon
olarak gosterilmektedir. Daha sonralar bu modelin cok gerckeci olmadg gozlenerek, model mantksal model
olarak adlandrllmstr ve
dP
= P P 2 , , = sabit 6= 0
dt
diferansiyel denkelemi ile ifade edilmistir.
1.2. Ekoloji: Radyoaktif atk u
r
unler. Radyoaktiviti, y
uksek atom agrlkl (uranyum minerali gibi)
elementlerin krlmas sonucu elde edilir. Yapay radyoaktiviti kimya, tp ve n
ukleer enerji gibi alanlarda cok
kullansldr. Fakat n
ukleer enerjinin end
ustrisel kullanm son derece dikkat gerektiriyor. C
u
nk
u radyoaktif atk
maddeler populasyon acsndan tehlike olusturmaktadr. Radyoaktif bozulmann matematiksel ifadesi, bozulma
ile orantl olarak ifade edilir ve diferansiyel denklemi
dU
= kU, k = sabit > 0
dt
burada U maddenin keyfi t anndaki rayoaktiflik orann gostermektedir. Bu denklemin coz
um
u
seklinde ifade edilir.
U (t) = U0 exp (k (t t0 ))
1.3. Kepler kanunu ve Newtonun yer

cekimi kural. Bilindigi u
zere eski yunan biliminde gezegenlerin g
unes ekseni etrafnda dairesel hareketler ile dond
ugu
iddia edilmisti. 1609 ylnda Kepler tarafndan
gezegenlerin g
unes etrafnda eliptik hareketler ile dond
ugu
kantlanmstr. Bu kuram Keplerin 1. ve 2. kurallar olarak da adlandrlmaktadr. Kepler gezegenlerin nasl hareket ettigi sorusunun cevabn vermistir ancak
neden sorusunun cevab daha sonra Galileo Galilei ve Newton tarafndan verilmistir. Newtonun yercekimi
kuralna gore, g
unes ve gezegenler arasnda cekim kuvveti
F = 3 x, = GmM
r
1
0. GIRIS
olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve g

unesin k
utleleridir.
Boylece gezegenlerin cekimleri altnda g
unesin hareketini ihmal edersek
d2 x
= 3 x, = sabit
2
dt
r
Newtonun 2. kural olarak ifade edilmistir. Bu problemin integral alnmas ile elde edilen problem de Kepler
problemi olarak adlandrlmstr.
m
1.4. D
unya yaknnda serbest d
usme hareketi. D
unya u
zerinde, yercekiminin sabit oldu
gunu varsayarak serbest d
usme hareketini ele alalm. m = sabit k
utlenin agrlg h y
ukseklik t zaman g 981 cm/sn2
s
urt
unme ivmesini gostermek u
zere, s
urt
unme kuvveti
F = mg
olarak gosterilir ve Newton denklemi
d2 h
= g
dt2
olarak yazlr. Bunun coz
um
u
g
h = t2 + c 1 t + c 2
2
olarak bulunur. Burada c1, , c2 keyfi sabitlerdir.
1.5. So
gutma (snma) i
cin Newton modeli. Sogutma (snma) olay, hayatmzn her alannda kullanlan bir islemdir. Havay sogutma islemleri, frn stma vb. Newtonun sogutma kuram olarak adlandrlan
model
d
= k (T t) , k = sabit > 0
dt
ile ifade edilir. Burada T (t) sogutulan nesnenin hicbir etki gostermedigi scaklktr(doyum noktas). (t) keyfi
t anndaki scaklk ve t zaman gostermektedir.
Bir binann klima tarafndan stldgn varsayalm. H (t) ile scaklgn artm orann A (t) ile scakl
gn de
gisim
orann gosterirsek, yukardaki denklemi
d
= k (T t) + H (t) + A (t)
dt
olarak d
uzenleyebiliriz.
1.6. Mekanik titresim ve Sarka
clar. Yapraklarn r
uzgarda hsrts, suyun dalgalanmas bu modeller
icin baz fiziksel olaylardr. En temel salnm hareketi, bir yere sabit asl olan bir bobinden a
gr bir cisimin ileri
geri hareketidir. Hooke yasasna gore baslangc anndan kars tarafa olan hareketi
F1 = ky, k = sabit
olarak yazlr. Burada y yerdegistirmeyi gosterir. S
urt
unme kuvvetini de
dy
dt
olarak yazabiliriz. f (t) ile toplam ds kuvveti (r
uzgar) gosterirsek, Newtonun 2. kuralna gore
F2 = l
F = F1 + F2 + f (t)
ve model
m
d2 y
dy
+l
+ ky = f (t)
dt2
dt
1.7. Asfaltlarn
c
okmesi. Asfaltlarn periyodik bicimde cokmesi asagdaki diferansiyel denklem ile ifade
edilir
d4 u
4 =f
dx
burada u yolun d
uz pozisyonundan cokmesi sonucu elde edilen yer degistirmesi ve f merkezkac kuvvetinin
yogunlugudur.
1. MATEMATIKSEL MODELLER
1.8. Van der Pol denklemi. Elektrik kondensatorlerinin devreleri arasndaki elektrik akm
dV
dI
C
= I, V L
= RI
dt
dt
olarak yazlr. Burada I (t) akm, V (t) voltaj, R resistans, C kondensator
un kapasitesi, L bobinin ind
uktansn
gostermektedir. Burada V yi y ile gosterirsek, modeli
ay + by + cy = 0
olarak yazabiliriz. a = LC, b = RC, c = 1.
1.9. Telegraf denklemi. Elektrodinamikte, kablolar u
zerindeki akm ifade eden denkleme telegraf denklemi denir ve modeli asagdaki sekilde ifade edilir:
vtt c2 vxx + (a + b) vt + abv
0,
1
G
R
c2 =
, a= , b=
CL
C
L
C = kapasite, L = kendini ind
ukleme, R = resis tan s, G = kacak.
1.10. Maxwell denklemi. Elektromagnetik alan 2 bilesene sahiptir. E elektrik alan g
osteren vekt
or ve
H magnetik alan gosteren vektor. Buna gore model bir cift denklemden olusur:
E
= c ( H) 4j, E = 4
t
H
= c ( E) , H = 0
t
j ve elektrik akm ve y
uklenme yogunluklar, c 3 1010 sk hzn gostermektedir. Bu denklem sistemini
fizikte genelde
1 E
c t
1 H
c t
= curlH
4
j, divE = 4
c
= curlE, divH = 0
seklinde gosterilir.
1.11. Navier-Stokes Denklemi. Yapskan maddelerin akm bu t
ur denklemler ile ifade edilir
1
vt + (v.) v + p = vv
p basnc, yogunluk, v akskann hzn gostermektedir.

1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli
C () t = (K () x )x + (K () (z 1))z S ()
seklindedir. Burada topraktaki nem basnc, C () topragn su kapasitesi, K () hidrolik iletkenli
gin doyum
oran, S () kaynak fonksiyonu, t zaman, x yatay eksen, z dikey ekseni gostermektedir.
1.13. Is denklemi. Yaylma(dif
uzyon) yonetmelerini ifade eden modeller genel olarak
ut = (k (x) u)
1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi
ut = u ux + uxx
genelde akskanlar mekaniginde ve nonlinear akustik problemlerinde kullanlmaktadr.
Korteweg-de Vries denklemi
ut = u ux + uxxx
kanallardaki b
uy
uk su dalgalarnn yaylmasn modeller.
0. GIRIS
1.15. Finansta matematiksel model. Matematiksel finanstaki temel calsmalar dalgalanan stok fiyatlardr ve asagdaki denklem ile ifade edilir
1
ut + A2 x2 uxx + Bxux Cu = 0, A, B, C = sabit.
2
1.16. B
uy
uyen t
um
or modeli. Bu model lineer olmayan diferansiyel denklem ile ifade edilir
ut
ct
pt
= f (u) (ucx )x
= g (c, p)
= h (u, c) Kp
u, c,p srasyla hastalkl h

ucrenin konsantrasyonu, h
ucre ds svs, proteaz (enzimlerin parcalanmasn sa
glayan
enzim grubu).
1.17. Dalga denklemi. Tel vb. gibi maddeler u
zerindeki dalgalanma hareketi
utt k 2 (x) u = F (x, t)
ile ifade edilir.
1.18. Diferansiyel Denklemlerin Tarihi. Diferansiyel denklemleri tanmadan ve onlarn coz
umleri hakknda
bilgi sahibi olmadan once biraz tarihinden bahsedelim. Diferansiyel denklemler konusu ilk olarak Isaac Newton(1642
1727) ve Gottfried Wilhelm Leibniz(16461716) tarafnda 17 y

uzylda calslmaya baslanmstr. Newton, Ingiltere
de b
uy
uy
up, Trinity koleji- Cambridge de egitim almstr ve 1669 da Lucasian (t
un professotl
uk hizmetlerinin
bagl oldugu ) profesor
u olmustur. Devrim yaratan calsmalar hesaplamada ve mekanik prblemlerde, 1665
ylnda gerceklesmistir. Matematik camisa tarafndan kabul gormesine ragmen, Newton elestiriler hakknda cok
hassas oldugundan calsmalarn 1687 ye kadar basmamstr. 1687 ylnda cok u
nl
u kitab Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica balmstr. Newton diferansiyel denklemler ile calsmalarn y
ur
ut
urken,hesaplamada
ve mekanikteki temel gelismeleri Euler tarafndan sagland. Newton, 1. mertebeden diferansiyel denklemleri
dy/dx = f (x), dy/dx = f (y), ve dy/dx = f (x, y) formunda snflandrd. Sonrasnda ise f (x, y) x ve y nin polinomu oldugunda, serileri kullanarak coz
um yontemi gelistirdi. Newtonun aktif calsmalar 1690 larn baslarnda
son buldu ve daha once elde etmis oldugu sonuclarn yaynlanmas ve d
uzenlenmesi calsmalarn gerceklestirdi.
1696 da British Mint te tekrar profes
or oldu. 1705 de sovalye olarak ilan edildi ve Westminster Abbey de
gom
uld
u.
Leibniz, 20 yasnda Leipzig de Altdorf u
niversitesinde, filozofi alannda doktora calsmasn tamamlad Hayat
boyunca, birkac alandaki calsmalar ile mesg

ul oldu. Oncelikli
alanlar arasnda matematik vardr cu
nk
u 20
li yaslarnda bu alanda calsmalar gerceklestirmistir. Newton dan biraz sonra olmasna ra
gmen diferansiyel
denklemler ile ilgili temel sonuclara ulasmstr fakat 1684te Newton dan once baslmstr. Matematiksel notasyonlar kullanma konusunda cok iyidir ve t
urev icin dy/dx ve integral sembol
un
un kullanmlar ona aittir. 1691
ylnda degiskenlere ayrma yontemini vermistir ve homojen denklemleri, degiskenlerine ayrlabilen diferansiyel
denklemlere indirgemistir. 1. mertebeden diferansiyel denklemlerin coz
um
un
u 1694 ylnda vermistir. Hayatn
bir elci gibi yasamstr ve Alma kraliyet ailelerine tavsiyelerde bulunmustur. Bu gorevi sayesinde, cok sayda
gezi d
uzenlemis ve yazsmalarn diger matematikcilere tasyabilmistir. Ozellikle
de Bernoulli kardeslere. Bu
isbirligi sayesinde pek cok problem 17 y
uzylda coz
ulebilmistir.
Jakob(16541705) ve Johann(16671748) Bernoulli kardesler diferansiyel denklemlerde yontemler gelistirip bunlarn uygulama alanlarn genisletmislerdir. Jakob, 1687 de Basel de profesor olmustur. Johann, kardesinin
1705 ylnda olmesinden sonra ayn goreve getirilmistir. Her iki adamda kavgac kskanc ve ozellikle de kendi
tartsmalarnda skca karstrlrlard. Yine de her ikisi de matematikte cok onemli gelismelere imza atmslardr.
Hesaplamalarn da yardm ile mekanikte diferansiyel denklem olarak ifade edilen problemler icin coz
um y
ontemleri
gelistirmislerdir. 1690 da Jacob y = [a3 /(b2 y a3 )]1/2 diferansiyel denklemini cozm
ust
ur ve makalesinde ilk
defa integral terimine yer vermistir. 1694 te Johann dy/dx = y/ax. diferansiyel denkleminin coz
um
un
u elde
etmistir. Gelistirdikleri en onemli problemlerden birisi de brachistochrone problemidir.
Johannn oglu olan Daniel Bernoulli(17001782), daha hen
uz yeni kurulmus olan St. Petersburg akademisen
goc etti ancak 1733 de Basele botanik ve daha sonra da fizik profesor
u olarak geri dond
u. Temel ilgil alan
lar arasnda ksmi diferansiyel denklemler ve onun uygulamalr vard. Orne
gin ad, akskanlar mekani
gindeki
diferansiyel denklemlere verilmistir. Ve ayrca daha sonra Bessel fonksiyonlar olarak adlanadrlacak olan
fonksiyonlar ile calsmstr.

2. EGRI
AILESININ DIFERANSIYEL DENKLEMLERI
18 y
uzyln en onemli matematikcilerinden birisi de Johann Bernoullinin ogrencisi olan ve Basel yaknlarnda
yasayan Leonhard Euler(17071783) dir. 1727 de arkadas Daniel Bernoulli yi takip ederek St. Petersburg a
girmistir. 17271741 ve 17661783 yllar arasnda St. Petersburg akademisinde 17411766 de Berlin akademisinde
calsmstr. Euler b
ut
un zamann en vermli matematikcilerinde biridir ve t
um calsmlar toplamda 70 dergiyi
gecer. Ilgi
alan matematigin ve uygulamann t
um alanlarn kapsar. Yasamnn son 17 yln k
or olarak
gecirmesine ragmen, olene kadar calsmlarn devam ettirmistir. Ozellikle

de mekanigi matematikde cok iyi
kullanrd. Lagrange, Eulerin mekanik uygulamalr icin analizdeki en onemli calsma hareketin bilimine uyguland tabirini kulland. Diger calsmalar ile birlikte 173435 de diferansiyel denklemin tamlk kosulunu verdi
ve ayn calsmada integral faktor
u teorisini gelistirdi. 1743 de sabit katsayl, homojen lineer denklemler icin
genel coz
um kavramn verdi. 175051 de ayn teoriyi homojen olmayan denklemler icin genisletti. 1750 lerin
baslarnda, diferansiyel denklemlerin coz
um
u icin kuvvet serisi uygulamalrn gelistirdi. 176869 lerde n
umerik
coz
um yontemleri gelistirdi.
Joseph-Louis Lagrange(17361813), 19 yasnda Turin de profesor oldu. 1766 da Berlin akademisinde Eulerin
varisi oldu ve 1787 de Paris akademisine gecis yapt. En onemli calsmas 1788 de baslms olan Me caniqueanalytique, Newton mekaniginin cok kapsaml ve cok g
uzel bir konusudur. 176265 de , n. mertebeden homojen
diferansiyel denkleminin genel coz
um
un
un, n tane lineer bagmsz coz
umlerinin lineer kombinasyonu oldu
gunu
gosterdi. 177475 de parametrelerin varyasyonu olarak biline calsmay gelistirdi ve ksmi diferansiyel denklemler
ile varyasyonel hesaplamalarda cok temel calsmalar mevcuttur.
Pierre-Simon de Laplace(17491827) cocuklugunu Normandy de gecirdi ancak 1768 de Parise gelerek ve 1773
de Acade mie des Sciences kazanarak bilimsel cemberde cok onemli gelismelere imza atmann baslangcn
yasad. Astrolojide mekanik alannda calsmalarda bulunmustur. Laplace denklemleri matematiksel fizi
gin
temel denklemlerini olsturur. Laplace don
usu
mlerinin faydas ise sonlara dogru daha iyi anlaslmstr.
18 y
uzyln sonlarna dogru diferansiyel denklemlerinin coz
um ile ilgili teori gelistirilmistir. 19. y
uzylda ise daha
teorik bir sorunun cevab irdelenmistir: varlk ve teklik. Ksmi dfireansiyel denklemler calslmaya baslanms ve
onlarn matematiksel fizige uygulamalar ele alnmstr.
Baz diferansiyel denklemlerin analitik anlamda coz
umlerine ulaslamamas n
umerik coz
um kavramn getirmistir.
1900 l
u yllarda n
umerik integral gelistirilmistir fakat uygulamalar, elle hespalamalarn veya ilkel hesaplama
araclarnnn kstllg ile cok yaygnlasmamstr. Ozellikle

son 50 yl icinde, hesaplama araclarnn ilerlemesi ve
uyduya bagl bilgisayarlarn varlg ile uygulama alanlar oldukca yaygnlasmstr.
20 y
uzyl, diferansiyel denlklemlerin geometrik ve toploji olarak yeni bir kreasyonudur. Amac, coz
um
un geometriksel olarak davrans niteligini anlamaktr. Daha fazla bilgiye ihtiyac duyuldugunda, n
umerik y
ontem ile
elde edilen veriler kullanlmstr.
Son birkac ylda bu iki trend birlikte gelmistir. Bilgisayarlar, lineer olmayan diferansiyel denklem sistemlerinin
calslmasna hz katmstr.
2. E
gri ailesinin diferansiyel denklemleri
(x, y) d
uzleminde
y = f (x, c1 , c2 , ..., cn )
(2.1)
(x, y, c1 , c2 , ..., cn ) = 0
(2.2)
egri ailesini d
usu
nelim. Kapal formada
seklinde yazabiliriz. Burada c1 , c2 , ..., cn uygun parametrelerdir. Egrinin kapal formunda kapal fonksiyonlarn
t
urevi kuraln uygulayarak n defa t
urev alabiliriz.

+
y
x
y
2
2
2 2
+2
+
y +
y
2
x
xy
y 2
y
n
(n)
+ ...+
y
xn
y
n bilinmeyenli sistmede c1 , c2 , ..., cn parametrelerini yok edersek,

F x, y, y, . . . , y (n) = 0
= 0,
= 0,
...
= 0.
(2.3)
0. GIRIS
n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

Notasyon 2.1. x, y, y, . . . , y (n) degiskenlerine bagl F fonksiyonun tam diferansiyel denklemi
F
F
F
F
+ y
+ y
+ + y (n) (n1)
x
y
y
y
olarak g
osterilir. Buna g
ore (2.3) sistemi asagdaki sekilde yazlr.
Dx F =
Dx = 0, Dx2 = 0, . . . , Dxn = 0
(2.4)
Ornek
2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
C
oz
um = y ax b yazarak (2.4) ten
Dx = y a = 0, Dx2 = y = 0
son denklem hic bir parametre icermedigi icin diferansiyel denklemi 2. mertebeden lineer denklem olarak
y = 0
seklinde ifade edebiliriz.
Ornek
2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
C
oz
um Paraboller ailesini y = ax2 + bx + c olarak yazabiliriz. = y ax2 + bx + c fonksiyonunu (2.4) te
kullanrsak,
Dx = y 2ax b = 0, Dx2 = y 2a = 0, Dx3 = y = 0

elde ederiz. Boylece paraboller ailesinin diferansiyel denklemi 3. mertebeden lineer denklemdir.
Alstrma 2.4. C
emberler ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
2
C
oz
um C
emberler ailesini (y b) + (x a) = c2 olarak yazabiliriz. = (y b) + (x a) c2 fonksiyonunu
(2.4) te kullanrsak,
Dx = 2 (y b) y + 2 (x a) = 0, Dx2 = 2 + 2y2 + 2 (y b) y = 0, Dx3 = 6yy + 2 (y b) y = 0

elde ederiz. 2. denklemden y b = 1 + y2 /y elde ederiz. Bunu 3. denklemde yerine yazarsak,
y 3
yy2
=0
1 + y2
denklemini elde ederiz.
Alstrma 2.5. Hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

C
oz
um Hiperboller ailesini (y a) (b cx) = 1 olarak yazabiliriz. = (y a) (b cx) 1 fonksiyonunu (2.4)
te kullanrsak,
Dx = (b cx) y c (y a) = 0, Dx2 = (b cx) y 2cy = 0, Dx3 = (b cx) y 3cy = 0
elde ederiz. 2. ve 3. denklemden (b cx) terimini yok edersek,

y
3 y2
=0
2 y
Uyar 2.6. Tam diferansiyel ve ksmi diferansiyel arasndaki fark asagdaki sekilde kavrayabilriz:Tam diferansiyller
Dx (x) = 1, Dx (y) = y, Dx (xy) = y + xy
seklinde iken, ksmi diferansiyel denklemler
x
y
(xy)
= 1,
= 0,
= y
x
x
x
CHAPTER 1
Diferansiyel denklemler ve onlarn

c
oz
umleri
3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas
Tanm 3.1. Bilinmeyen fonksiyon ile onun t
urevleri arasndaki bagntya diferansiyel denklem denir.
Tanm 3.2. Bilinmeyen fonksiyon bir degiskenli ise denkleme adi diferansiyel (ADD) (ordinary differential
equation ODE) denklem denir, eger fonksiyon cok degiskenli ise ksmi diferansiyel (KDD) (partial differential
equation PDE) denklem denir.
Tanm 3.3. n tane bilinmeyen fonksiyonu iceren m adet diferensiyel denkleme ksaca diferansiyel denklem
sistemi denir. Burada m ile n esit olmak zorunda degildir.
Tanm 3.4. Denklemin mertebesi, denklemdeki en y
uksek mertebedeki t
urevdir. Benzer sekilde sitemin mertebesi, sistemdeki en y
uksek mertebeli t
urevdir.
Tanm 3.5. Bir diferansiyel denklemde bulunan en y
uksek mertebeli t
urevin u
ss
une, bu diferansiyel denklemin
derecesi denir.
Tanm 3.6. Bir diferansiyel denklemdeki bagml degisken ve t
um t
urevleri birinci dereceden ise,diferansiyel
denkleme lineer diferansiyel denklem denir.n. mertebeden adi lineer diferansiyel, bagml degisken y ve bagmsz
degisken x olmak u
zere, asagdaki formda g
osterilir.
dn y
dn1 y
dy
+
a
(x)
+ + an1 (x)
+ an (x) y
1
n
n1
dx
dx
dx
a0 (x) y (n) + a1 (x) y (n1) + + an1 (x) y + an (x) y
a0 (x)
b (x) veya
b (x)
Dolaysyla icerisinde y ,(y) , yy, yy, siny,

exp (y) gibi terimler bulunan denklemler lineer degildir. Bunun
yannda denklem x2 , xy, sinx, exp sin x3 , ln x t
ur
unden ifadeler icerebilir.
Ornek
3.7. y + xy exp (y) = 0, 2. mertebeden lineer olmayan adi diferansiyel denklemdir.
Ornek
3.8.
d4 y
dx4
d y
3 dy
+ x2 dx
3 + x dx = x exp (x) , 4. mertebeden lineer adi defreansiyel denklemdir.
Ornek
3.9. ut = k (x) uxx veya
Ornek
3.10.
u1
x
2 u2
y 2
= 0,
u
t
3 u1
y 3
= k (x) xu2 2. mertebeden lineer ksmi diferansiyel denklemdir.
u2
x
= 0, 3. mertebeden ksmi diferansiyel denklemler sistemidir.

4. Temel Kavramlar
Tanm 4.1. Birinci mertebeden ADD ile

F (x, y, y) = 0 F
veya
y = f (x, y)
x, y,
dy
dx
=0
dy
= f (x, y)
dx
(4.1)
(4.2)
formlarn d
usu
necegiz.
Tanm 4.2. n. mertebden ADD ile

dy d2 y
dn y
F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0 F x, y,
, 2,..., n = 0
dx dx
dx
7
(4.3)
UMLERI
1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

OZ
ya da
y
(n)
= f x, y, y, y, . . . , y
(n1)
dn y
n =f
dx

dy d2 y
dn1 y
x, y, , 2 , . . . , n1
dx dx
dx
(4.4)
Tanm 4.3. Keyfi g (x) fonksiyonu

ozdes olarak (4.3).denklemini saglyorsa g (x) fonksiyonuna (4.3) denkleminin integrali ya da c
oz
um
u denir. (bkz Uyar 4.6)
Uyar 4.4. ADD genelde bir I aralgnda tanmlanr. B
oylece g (x) fonksiyonu n mertebeye kadar t
urevi olan
(n)
(n)
bir fonksiyon ve (4.3) denkleminde y yerine g (x) , y yerine g (x),. . . , y
yerine g (x) yazdgmzda (4.3)
denklemi saglanyorsa, y = g (x) fonksiyonuna I aralgnda (4.3) denleminin bir c
oz
um
u denir.
Ornek
4.5. y = sin x fonksiyonu y + y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel c
oz
um
ud
ur.
Uyar 4.6. (4.3) denkleminin c
oz
um
u y = g (x) ack formunda olmak zorunda degildir. Ayn zamanda
h (x, y) = 0 kapal formu ile de verilebilir. Buna g
ore t
urevleri kapal fonksiyonlar icin t
urev form
ul
u kullanlarak
bulunur. B
oylece benzer sekilde (4.3).denklemi
ozdes olarak h (x, y) = 0 fonksiyonunun her noktasnda
ozdes
olarak saglanyorsa h (x, y) = 0 fonksiyonu (4.3) denkleminin integrali ya da c
oz
um
ud
ur., y, . . . , y (n) (Bkz.
Ornek
4.34)
Ornek
4.7. x2 + y 2 = 4 fonksiyonu
x
(4.5)
y
denkleminin kapal formda c
oz
um
ud
ur. x2 + y 2 4 = 0 cemberinde kapal fonksiyonlar icin t
urev bagntsn
kullanrsak 2x + 2yy = 0 elde ederiz, b
oylece (4.5) denklemi saglanr. (2, 0) ve (2, 0) noktalarnda y = 0
oldugundan bu noktalar haric tutmalyz.(Bkz. Ornek

Ornek
4.34).
y =
Uyar 4.8. (4.2) denkleminin geometrik yorumu: f (x, y), Q b

olgesinde tanml bir fonksiyon olsun. (4.2)
denklemine g
ore her (x, y) Q noktasnda bu noktadan gecen ve egimi y olan bir dogru (dogrusal eleman)
vardr. B
oylece bu dogrularn olusturmus oldugu alana ksaca dogrultu alan denir. Buna g
ore Q b
olgesindeki
egriyi bulmak, dogrularn herbir noktasndaki tanjant bulmaktr.
Buna gore 2. mertebeden
y = f (x, y, y)
denklemi icin y yani coz
um egrisinin egriligi bulunmaldr. 3 ve daha y
uksek mertebeden ADD icin benzeri
geomtrik yorumlar yoktur.
Tanm 4.9.
y1 = g1 (x) , y2 = g2 (x) , . . . , yn = gn (x)
(4.6)
y1 = f1 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
y2 = f2 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
...
yn = fn (x, y1 , y2 , . . . , yn )
(4.7)
fonksiyonlar
sistemini
ozdes olarak saglyorsa, (4.6) fonksiyonlarna sistemin c
oz
um
u (integrali) denir.
Bu durumda da coz
umleri kapal fonkiyon gibi d
usu
nebiliriz. (Bkz Uyar 4.6).
Uyar 4.10. n = 2 durumu icin y1 , y2 fonksiyonlar yerine bilinmeyen y, z fonksiyonlarn ele alalm. Buna
g
ore (4.6) fonksiyonlar
y = g1 (x) , z = g2 (x)
geometriksel olarak bir egri tanmlar (3 boyutlu uzayda). Bu sebepten
ot
ur
u (4.6) fonksiyonlar (4.7) sisteminin
integral egrisi diye adlandrlr.
Uyar 4.11. Genel olarak (4.7) sisteminde bilinmeyen fonksiyon says ile denklem says esit olmak zorunda
degildir. Fakat c
oz
um tanm ayndr. Yine de c
oz
um
un varlg ve tekligi hakknda bir genelleme yapmalyz.
4. TEMEL KAVRAMLAR
Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

P (a, b1 , b2 , . . . , bn )
(4.8)
noktasn ele alalm. (4.7) sistemindeki f1 , f2 , . . . , fn n + 1 degiskenli ve degiskenleri x, y1 , y2 , . . . , yn olmak

u
zere, P noktasnn bir O komsulugunda, s
urekli ve y1 , y2 , . . . , yn degiskenlerine g
ore s
urekli ksmi t
urevlere
sahip fonksiyonlar olsun. O komsulugunda (4.7) sistemini ve
g1 (a) = b1 , g2 (a) = b2 , . . . , gn (a) = bn
(4.9)
kosulunu (baslangc kosulu) saglayan g1 (x) , g2 (x) , . . . , gn (x) fonksiyonlar vardr ve bu fonksiyonlar tektir.
Tanm 4.13. Bir problem diferansiyel denklemi ve belirli kosullar icerir. Problemdeki kosullar x in bir
degeriyle ilgili ise bu durumda probleme baslangc deger problemi, x in 2 degeri ile ilgili ise snr deger problemi
denir.
Ornek
4.14.
y + y = 0,
y (1) = 3
y (1) = 4
baslangc deger problemidir (BDP)- (initial value problem IVP).
Ornek
4.15.
y + y
= 0,
y (0) = 1

y
= 5
2
snr deger problemidir (SDP)- (boundary value problem BVP).
Uyar 4.16. Uyar 4.10e g
ore f1 , f2 , . . . , fn fonksiyonlar O komsulugunda yukardaki kosular saglyorsa
(4.7) sisteminin P noktasndan gecen bir tek integral egrisi vardr.
Ozel
durumda
f (x, y) ,
f
(x, y)
y
(4.10)
fonksiyonlar P noktasnn O komsulu

gunda s
urekli ise
y = f (x, y)
denkleminin bir tek integral egrisi mevcuttur ve bu egri P noktasndan gecer.
Uyar 4.17. Eger her x [a, b] , y1 , y2 [c, d] icin
|f (x, y1 ) f (x, y2 )| K |y1 y2 |
(4.11)
esitsizligini saglayacak sekilde pozitif bir K says bulunabilirse f (x, y).fonksiyonu y degiskenine g
ore R
(a x b, c y d) b
olgesinde Lipchitz kosulunu saglar denir. Ozel
olarak f (x, y).fonksiyonu y degiskenine
g
ore R b
olgesinde t
urevi mevcut ve

f
K
(4.12)
y
kosulu saglanyor ise (4.11) kosulu saglanr. Fakat tersi dogru degildir. Yani y degiskenine g
ore t
urevi mevcut
olmayabilir fakat (4.11) kosulunu saglayan fonksiyonlar da vardr. Asagdaki
ornek bununla ilgilidir.
Ornek
4.18. f (x, y) = |y| fonksiyonu y degiskenine g
ore ksmi t
urevi yoktur ancak Lipschitz kosulunu saglar.
Gercekten
||y1 | |y2 || |y1 y2 | , K = 1
saglanr.
10
UMLERI
1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

OZ
Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) b

olgesinde s
urekli olsun (S
urekli
fonksiyon kapal aralkta snrldr yani Q b
olgesinde |f (x, y)| M kosulunu saglayan pozitif M sabiti mevcuttur.) ve (4.11) kosulunu saglasn.

k
d = min h,
M
olmak u
zere [a d, a + d] aralgnda
y = f (x, y)
denklemini saglayan y = g (x) bir tek c
oz
um
u vardr.
Uyar 4.20. Lipschitz kosulu ve Teorem 4.19ye benzer teorem (4.7) sistemi ici de form
ule edilebilir.
Uyar 4.21. C
oz
um
un varlg icin f (x, y) fonksiyonun s
urekliligi yeterli bir kosulken teklik icin yeterli degildir.
Ornek
4.22.
y = 0 ve y =
fonkssyonlar y =
Teorem 4.23.
p
3
y 2 denkleminin integral egrisidir.
1
3
(x 2)
27

y (n) = f x, y, y, y, . . . , y (n1)
(4.13)
diferansiyel denklemini ve P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktasn ele alalm.

f,
f f
f
,
, , (n1)
y y
y
fonksiyonlar s
urekli olsun. Bu durumda P noktasnn bir komsulugunda (4.13) denklemini ve
g (a) = b1 , g (a) = b2 , . . . , g (n1) (x) = bn
(4.14)
kosulunu saglayan y = g (x) tek c

oz
um
u mevcuttur.
Uyar 4.24. Lipschitz kosulunu kullanarak (4.13) denklemi icin Teorem 4.19ye benzer bir teorem form
ule
etmek m
umk
und
ur.
Teorem 4.23 lokal karakterlidir. Yani
y (n) + an1 (x) y (n1) + + a1 (x) y + a0 (x) y = b (x)
(4.15)
denkleminin coz
um
un
un varlg ve tekligi I aralgnda mevcuttur.
Uyar 4.25. (4.13) denklemi icin (4.14) kosullar saglansn. (n + 1) boyutlu P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktas verilsin. Q b
olgesi P noktasn iceren b
olge ve (4.13) denkleminin bu noktada Teorem 4.23e g
ore tek bir c
oz
um
u
olsun. Buna g
ore asagda bu tarz denklemler icin genel c
oz
um kavramn tanmlayacagz.
Tanm 4.26. (4.13) denkleminin c
oz
um
u n tane bagmsz keyfi sabit iceriyorsa bu c
oz
ume Q b
olgesinde (4.13)
denkleminin genel c
oz
um
u (integrali) denir.
Uyar 4.27. Eger sabitlerden herhangi birisini, digerleriyle yer degistirmek m
umk
un degil ise bu durumda bu
sabitlere bagmsz denir. Yani hic biri gereksiz degil ise.
Ornek
4.28.
y = c1 exp 2x + c2 exp (x)
fonksiyonu
denkleminin genel c
oz
um
ud
ur.
y y 2y = 0
c1 exp (x + c2 )
fonksiyonu
y y = 0
4. TEMEL KAVRAMLAR
11
denkleminin genel c
oz
um
u degildir. C
u
nk
u
c1 exp (x + c2 ) = c1 exp (x) exp (c2 ) = K exp x
olarak yazabiliriz.
Uyar 4.29. Genel durumda

F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0
(4.16)
denklemi icin genel integralden bahsetmek cok m

umk
un degildir. C
u
nk
u c
oz
um
un tekligi sorusunun o
ncelikle
cevaplanmas gerekmektedir. Orne

gin
y2 x4 y 2 = 0
(4.17)
denklemi asagdaki degerler icin saglanr:
y = x2 y, y = x2 y
Eger belli bir b

olgeden ve ya baslangc kosullarndan bahsediyorsak, (4.16) denkleminin genel c
oz
um
unden bahsetmek m
umk
und
ur.
Tanm 4.30. Eger her noktada c
oz
um
un tekligi kosulu saglanmyorsa bu durumda y = f (x, y) denkleminin
c
oz
um
une tekil c
oz
um (integral) denir.
Ornek
4.31. y = 0 integral egrisi
p
y = 3 y 2
ADD nin tekil c
oz
um
ud
ur cu
nk
u (2, 0) noktas boyunca
1
3
(x 2)
y=
27
fonksiyonu da diger bir integral egrisidir.
Uyar 4.32. y = f (x, y) denklemi bir parametreli genel c
oz
ume sahiptir. Eger c
oz
um mevcut ise verilen
denklemin tekil integraline esittir.
Uyar 4.33. f (x, y) 6= 0 icin
dy
1
=
dx
f (x, y)
(4.18)
denklemi ile
dx
= f (x, y)
(4.19)
dy
denklemi denktir. f (x, y) = 0 durumunda (4.18) denklemi tanmsz iken (4.19) denklemi tanmldr. B
oylece
genelde (4.18) denklemine (4.19) denklemini ekleriz ve (4.18) denkleminin integral egrisi ile hem (4.19) denkleminin hem de (4.18) denkleminin integral egrilerinin d
usu
necegiz.
Ornek
4.34.
cemberi
x2 + y 2 4 = 0
x
y
(2, 0) , (2, 0) noktalarnda bile ADD nin integral egrisidir. C
u
nk
u bu noktalarda (4.20) fonksiyonu
dx
y
=
dy
x
ADD yi saglar.
y =
(4.20)
CHAPTER 2
Birinci mertebeden ADD

5. y = f (x) formundaki denklemler
f (x) verilen I aralgnda s
urekli bir fonksiyon olmak u
zere
y = f (x)
ADD nin genel coz
um
u
y=
seklindedir ve belirsiz integral keyfi sabiti icerir.
f (x) dx
y (x0 ) = y0
baslangc kosulu verildiginde coz
um
y = y0 +
f (t) dt
x0
seklindedir.
Ornek
5.1.
y = 3x2
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y=
3x2 dx y = x3 + c
Ornek
5.2.
y
y (3) =
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y=
3x2
27
3x2 dx y = x3 + c 27 = 27 + c c = 0 y = x3
Ornek
5.3.
y = sin x
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z
Z
y = sin xdx y = cos x + c1 y = (cos x + c1 ) dx y = sin x + c1 x + c2

13
14
2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD
Ornek
5.4.
3x2 6x + 1
0
y =
y (2) =
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z

y=
3x2 6x + 1 dx y = x3 3x2 + x + c 0 = 8 12 + c c = 20 y = x3 3x2 + x + 20
Ornek
5.5.
y =
y (0) =
exp (x)
1, y (0) = 1, y (0) = 3
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z
Z
y
=
exp (x) dx y = exp (x) + c1 y = ( exp (x) + c1 ) dx y = exp (x) + c1 x + c2
y
exp (x) + 2x2
(exp (x) + c1 x + c2 ) dx y = exp (x) + c1
1 = 1 + c3
x2
+ c2 x + c3 1 = 1 + c2
2
3 = 1 + c1

6. y = f (y) formundaki denklemler
f (y) 6= 0 s
urekli bir fonksiyon olmak u
zere (Bkz. Uyar 4.33)
y = f (y)
ADD ni
dx
1
=
dy
f (y)
olarak yazabiliriz. Buna gore genel coz

um
x=
dir ve egri (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa coz
um
dy
f (y)
x x0 =
formundadr. Eger f (y0 ) = 0 ise coz
um
y0
dt
f (t)
y = y0
seklindedir.
Ornek
6.1.
ya da
y = y 2 , y 6= 0
dx
1
= 2
dy
y
ADD nin c
oz
um
u
x=
ya da
y=
1
+c
y
1
cx
KENLERINE AYRILABILEN ADD

7. DEGIS
15
dir. Eger c
oz
um (3, 1) noktasndan geciyorsa c
oz
um
y=
Eger c
oz
um (3, 0) noktasndan geciyorsa c
oz
um
1
.
4x
y=0
dr cu
nk
u
ve baslangc kosullarndan y = 0 elde ederiz.
y = 0 y = c
Ornek
6.2.
1
3
y + y =
5
5
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z
Z
dy
1
1
=
dx
= (3 + y)
5
y3
5

1
1
ln |y 3| = x + ln c y 3 = c exp x
5
5
y
Ornek
6.3.
y = 2
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y
p
y1
p
y1
Z
p
= 2 y1
dy
=
2 y1
2
= x + c y = 1 + (x + c)
dx
7. De
giskenlerine ayrlabilen ADD
Teorem 7.1. f (x) , [a, b] aralgnda s
urekli, g (y) , [c, d] aralgnda s
urekli fonksiyonlar ve g (y) 6= 0 olsun.
y =
ADD nin c
oz
um
u
f (x)
g (y)
f (x) dx =
g (y) dy
formundadr. Eger c
oz
um (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x
Z
f (x) dx =
x0
g (y) dy
y0
Uyar 7.2.
y = f (x) g (y)
denklemi icinde benzer teorem gecerlidir. C
oz
um
Z
Z
1
f (x) dx =
dy
g (y)
seklindedir ve c
oz
um (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x
Z
f (x) dx =
x0
y0
1
dy
g (y)
16
dir. Eger g (y0 ) = ise c

oz
um
y = y0
dr.
Ornek
7.3.
y
= xy 3 sin x
y (0) = 1
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Degiskenlere ayrma yontemini kullanrsak
Z
Z
dy
=
x sin xdx
y3
elde ederiz. Bu durumda genel coz
um
1 1
= x cos x sin x + c
2 y2
ve y (0) = 1 kosulundan c = 1/2 elde edilir. Boylece coz
um
1
.
y=
2x cos x 2 sin x + 1
y (0) = +1 kosulundan dolay pozitif kok alnmstr.
Ayn denklemin y (0) = 0 baslangc kosullu coz
um
u y = 0 dr.
Ornek
7.4.
y =
denklemini c
oz
un
uz.
y
, x 6= 3
x3
C
oz
um Denklemi
dy
dx
=
dy
y
x3
seklinde yazabiliriz. Buna gore denkleminin coz

um
u
ln y = ln (x 3) + ln c
y (x 3) = c
Ornek
7.5.
denklemini c
oz
un
uz.

(3x + 8) y 2 + 4 dx 4y x2 + 5x + 6 dy = 0
C
oz
um Denklemi
(3x + 8)
4y
dx 2
dy = 0
(x2 + 5x + 6)
(y + 4)
seklinde yazabiliriz. Buna gore
(3x + 8)
2y
dx 2 2
dy
(x + 2) (x + 3)
(y + 4)

2
1
2y
+
dx 2 2
dy
x+2 x+3
y +4
KENLERINE AYRILABILEN ADD

7. DEGIS
17
denkleminin coz
um
u
2
ln (x + 2)2 + ln (x + 3) ln y 2 + 4
=
"
#
2
(x + 2) (x + 3)
ln
=
2
(y 2 + 4)
ln c
ln c
(x + 2) (x + 3)
(y 2 + 4)2
c y2 + 4
(x + 2) (x + 3) =
Ornek
7.6.
2

x (y + 1)2 dx + x2 + 1 yey dy = 0
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
(x2
x
yey
dx +
2 dy = 0
+ 1)
(y + 1)

1
ln x2 + 1 +
2
denkleminin coz
um
u
(y + 1) ey
ey
x
dx +
(x2 + 1)
yey
2 dy
(y + 1)
=
c
ey = u
dy
1
= dv v = (y+1)
(y+1)2

Z
Z

1
ey
ey
ey
ln x2 + 1 +
dy
+
dy
=
2
(y + 1)
(y + 1)
(y + 1)
2
(y + 1)
dy
2 dy
(y + 1)

1
ey
ln x2 + 1 +
=c
2
(y + 1)
Ornek
7.7.
dy
x
=
dx
y (1 x2 )1/2
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
ydy
denkleminin coz
um
u
ydy
x
(1 x2 )
1/2
x
1/2
(1 x2 )
dx = 0
dx
1/2
1 2
y + 1 x2
2
1/2
1 2
y + 1 x2
=c
2
18
8. Homojen ADD
f (tx, ty) = tn f (x, y)
formunda yazlabilen fonksiyonlara n. dereceden homojen fonksiyonlar denir. Sag taraf fonksiyonu 0. dereceden
homojen olan
y
y = f
(8.1)
x
formundaki ADD lere homojen denklemler denir.
Uyar 8.1. Verilen bir ADD in homojen olup olmadgn anlamak icin
f (tx, ty) = f (x, y)
bagntsnn saglanmas gerekmektedir.
Ornek
8.2.
y =
f (tx, ty) =
oldugundan ADD homojendir.
x+y
x+y
f (x, y) = ln x ln y +
xy
xy
tx tx + ty
ln
+
= f (x, y)
ty
tx ty
ln x ln y +
Ornek
8.3.
y
f (tx, ty) =
y 3 + 2xy
y 3 + 2xy
f
(x,
y)
=
x2
x2
3 3
2
3
t y + 2t xy
ty + 2xy
=
6= f (x, y)
t2 x2
x2
oldugundan ADD homojen degildir.

C
oz
um icin (8.1) denklemi yerine
y (x)
ya da y (x) = xz (x)
x
bagnts olan z (x) fonksiyonunu bulmaya calsalm. 2. bagnty kullanrsak
z (x) =
y = z + xz
(8.2)
(8.3)
elde ederiz. Bunu (8.1) denkleminde kullanrsak

z + xz = f (z)
veya
f (z) z
x
ADD yi elde ederiz. Bu denklem degiskenlerine ayrlabilir ADD elde ederiz.
z =
Ornek
8.4. y = ey/x +
y
x
(8.4)
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak
u + xu
eu du
dx
eu
u =
eu + u eu u = x
Z
Z
1
1
u
e du =
dx
x
x
c
ln x ln c eu = ln
x
c
c
ln ln u = ln ln
x
x
Ornek
8.5. ( y + x + y x) dx ( y + x y x) dy = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
9. y = f
a1 x+b1 y+c1
a2 x+b2 y+c2
FORMUNDAKI ADD
19
C
oz
um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak
y+x+ yx
y =
y+x yx
xu + x + xu x
u + xu =
xu + x xu x
u+1+ u1
u + xu =
u+1 u1
2
u+1+ u1
u + xu =
u + 1 (u 1)
p
u + 1 + u 1 + 2 u2 1
= u + u2 1
=
Z2
Z
p
du
dx
xu =
u 1
=
x (32).int
u2 1
p
p
ln |u + u2 1| = ln x + ln c u + u2 1 = cx
u=y/x
r
y
y 2
+
1 = cx
x
x
Ornek
8.6. 3x2 + 9xy + 5y

2
dx 6x2 + 4xy dy = 0, y (2) = 6 BDP nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak
y
u + xu
u + xu
xu
2 ln |3u + u2 + 3| =

2
y y 2
3 +
+3
x
x
2
3u + u2 + 3
3x2 + 9xy + 5y 2
6x2 + 4xy
3x2 + 9ux2 + 5u2 x2
6x2 + 4ux2
3 + 9u + 5u2
3 + 9u + 5u2 6u 4u2
xu =
6 + 4u
6 + 4u
Z
Z
3u + u2 + 3
4u + 6
dx
du =
4u + 6
3u + u2 + 3
x

2
ln x + ln c 3u + u2 + 3 = cx
u=y/x
= cx y (2) = 6 (9 + 9 + 3) = 2c c =
=
9. y = f
9
x
2

a1 x+b1 y+c1
a2 x+b2 y+c2
olmak u
zere
y = f
ADD nin coz
um
u icin

a1

a2

formundaki ADD

b1
6= 0
b2
a1 x + b 1 y + c1
a2 x + b 2 y + c2
(9.1)

x = X + h, y = Y + k
(9.2)
(9.3)
20
degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

dY
a1 X + b 1 Y + a1 h + b 1 k + c1
=f
dX
a2 X + b 2 Y + a2 h + b 2 k + c2
(9.4)
diferansiyel denkleminde
a1 h + b 1 k + c1
= 0
a2 h + b 2 k + c2
= 0
(9.5)
olacak sekilde secersek

dY
a1 X + b 1 Y
=f
(9.6)
dX
a2 X + b 2 Y
denklemini elde ederiz ki bu denklem homojen denklemdir ve homojen denklemler icin gecerli olan coz
um
yontemi kullanlr.
Eger (9.1) determinant sfr ise yani a2 x + b2 y = k (a1 x + b1 y) ise (9.2) denklemi kolayca coz
ul
ur.
z = a1 x + b1 y a2 x + b2 y = kz
yazarak
z = a1 + b1 y y =
ifadelerini (9.2) denkleminde yazarsak
z
a1
=
+f
b1
b1
z + c1
kz + c2
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
z a1
b1
dz

= dx
z+c1
a1 + b1 f kz+c
2
Ornek
9.1.
y =
ADD nin coz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
2x y + 9
x 3y + 2

2 1

1 3 6= 0
oldugundan (9.5) denkleminin cozersek h = 5, k = 1 buluruz. x = X 5, y = Y 1 yazd
gmzda ve
denklemde yerine yazdgmzda
dY
2X Y
=
dX
X 3Y
homojen denklemini elde ederiz.
Y
z = , Y = zX
X
don
usu
m
un
u denklemde yazarsak
dz
2z
dz
2 2z + 3z 2
+z =
ya da X
=
dX
1 3z
dX
1 3z
degiskenlerine ayrlabilir ADD ni elde ederiz. Buna gore coz
um
Z
Z
1 3z
dX
dz
=
2
2 2z + 3z
X

1
ln 2 2z + 3z 2 = ln (X) + ln c
2

1
c1
1
ln 2 2z + 3z 2 = 2 ln (cX) = ln 2 2 = ln 2 , c1 = 2
c X
X
c
c1
2 2z + 3z 2 =
,
X2
Y
z= X
geri don
usu
m
un
u ve X = x + 5, Y = y + 1 geri don
usu
m
un
u yaparsak
X
2X 2 2XY + 3Y 2 = c1
10. LINEER ADD
ya da
coz
um
un
u elde ederiz.
2 (x + 5)2 2 (x + 5) (y + 1) + 3 (y + 1)2 = c1
21
Ornek
9.2.
(2x + 3y + 1) dx + (4x + 6y + 1) dy = 0
ADD nin coz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
dy
2x + 3y + 1
=
dx
4x + 6y + 1
ve

2 3

4 6 =0
oldugundan z = 2x + 3y 4x + 6y = 2z don
usu
m
un
u kullanarak z = 2 + 3y y = (z 2) /3 elde ederiz.
Bunlar denklemde kullandgmzda
z 2
z+1
=
3
2z + 1
3 (z + 1)
z =
+2
2z + 1
z1
z =
2z + 1
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Z
Z
2z + 1
dz =
dx
z1

Z
Z
3
2+
dz =
dx
z1
2z + 3 ln (z 1) = x + c
coz
um
un
u elde ederiz. z = 2x + 3y don
usu
m
un
u tekrar kullandgmzda
coz
um
un
u elde ederiz.
2 (2x + 3y) + 3 ln (2x + 3y 1) = x + c
10. Lineer ADD

y + a (x) y = b (x)
formundaki denklemlere lineer denklemler denir.
y + a (x) y = 0
(10.1)
(10.2)
denklemine de (10.1) denklemine karslk gelen homojen lineer denklem denir.

Homojen terimi homojen ADD ile karstrllmamaldr. Buna ragmen literat
urde bu terim kullanlmaktadr.
a (x) , b (x) I aralgnda s
urekli fonksiyonlar olsun. Uyar 4.24i kullanarak (10.1) ve (10.2) ADD nin tek
coz
um
unden bahsedebiliriz. Oncelikle
(10.2) denklemi degiskenlerine ayrlabilen ADDdir ve coz
um
Z
Z
dy
= a (x) dx
y
Z
ln (Cy) = a (x) dx, Cy > 0
Z

Cy = exp a (x) dx ,
Z

y = c exp a (x) dx , C = 1/c
(10.3)
seklinde elde ederiz.
22
Simdi (10.1) denkleminin genel coz

um
un
u elde edelim. C
oz
um
u parametrelerin degisimi olarak adlandrlan
yontemi kullanarak bulalm. (10.1) in genel coz
um
un
u (10.3) formu seklinde arayalm. Fakat burada c, xin bir
fonksiyonu olsun,
Z

y = c (x) exp
a (x) dx .
(10.4)
(10.4) denklemini diferansiyellersek
Z

Z

y = c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx
ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak

Z

Z

Z

c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx + a (x) c (x) exp a (x) dx
Z

c (x) exp a (x) dx
ifadesinden
c (x) = exp
Z
(10.5)
= b (x)
= b (x)

a (x) dx b (x)
elde ederiz ki degiskenlerine ayrlabilen ADD dir. Buna gore (10.1) denklemindeki c (x) fonksiyonu
Z

Z
c (x) = b (x) exp
a (x) dx dx + c1
seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak coz

um
u
Z

R
R
y = e a(x)dx
b (x) e( a(x)dx) dx + c1
(10.6)
Ornek
10.1.
y + 2xy = x3
(10.7)
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (10.1) denklemine gore a (x) = 2x, b (x) = x3 dir. Buna gore (10.6) formuna gore
Z

R
R
2xdx
3 ( 2xdx)
y = e
x e
dx + c1
Z

2
2
y = ex
x3 ex dx + c1
Z

x2
2
x2
y = e
x xe dx + c1 ,
"
#
2
x2 = u, xex dx = dv
2
2xdx = du, v = 12 ex

Z
1 2 x2 1
x2
x2
y = e
x e
2xe dx + c1
2
2

1 2 x2 1 x2
x2
y = e
x e e
+ c1
2
2

2
1 2
y =
x 1 + c1 ex
2
ve (10.7)denkleminin coz
um
u (10.8) seklindedir.
(10.8)
Uyar 10.2. (10.1) denklemi y0 = 0 baslangc kosulunu saglasa bile (10.6) c

oz
um
u tektir. Orne
gin (10.7)denkleminin
c
oz
um
u (0, 0) noktasndan geciyorsa (10.8) a g
ore c
oz
um
1
2
1 2
y=
x 1 + ex
2
2
10. LINEER ADD
23
dir.
Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi y
ontemi yerine (10.1) denkleminin c
oz
um
un
u
y (x) = u (x) v (x)
(10.9)
olarak arayalm. Bu ifadeyi (10.1) denkleminde yerine yazdgmzda

uv + uv + auv = b
(10.10)
seklinde elde ederiz. S

imdi u (x) fonksiyonunun
u + au = 0
(10.11)
lineer homojen ADD i sagladgn varsayalm, yani (10.11) denkleminin c

oz
um
u
u = e
a(x)dx
dir. (10.10) denklemini

(u + au) v + uv = b
olarak yazp (10.11) i kullanrsak
uv = b
ya da
v=
b (x) e
a(x)dx
+c
(10.12)
olarak elde ederiz. C
oz
um
un (10.9) ifadesini kullanrsak daha
onceki (10.6) formunu elde ederiz.
Ornek
10.4.
dy
+
dx
2x + 1
x
y = e2x
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
2x+1
x ,
b (x) = exp (2x) dir. Buna gore (10.6) formuna g

ore
Z

R 2x+1
R 2x+1
x dx
e
exp (2x) e( x dx) dx + c1
Z

e2x
exp (2x) exp (2x) xdx + c1
x

e2x x2
+ c1 ,
x
2
xe2x
e2x
+ c1
2
x
C
oz
um (10.1) denklemine gore a (x) =
(10.13)
: ve denkleminin coz
um
u
y=
xe2x
e2x
+ c1
2
x
seklindedir.
Ornek
10.5.
x2 + 1
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
dy
+ 4xy = x
dx
y (2) = 1.
24
C
oz
um (10.1) denklemine gore a (x) =
y
y(2) =
4x
(x2 +1) ,
4x
(x2 +1)
b (x) =
dx
Z
x
e
(x2 + 1)
ve denkleminin coz
um
u
2
y = x +1
seklindedir.
dir. Buna gore (10.6) formuna g

ore

!
R
4x
(x2 +1)
dx
dx + c1
2
x
x2 + 1 dx + c1
2
(x + 1)

4

x
x2
2
+
+ c1 ,
x2 + 1
4
2

16 4
2
1 1 = (5)
+ + c1 c1 = 19
4
2
x2 + 1
2
x
(x2 +1)
2
x4
x2
+
+ 19
4
2
(10.14)
11. Bernoulli denklemi

y + a(x)y = b(x)y n
(11.1)
formundaki ADD lere Bernoulli ADD denir.

a (x) , b (x) I aralgnda s
urekli fonksiyonlar olsun. n = 0 ya da n = 1 durumu icin srasyla (10.1) ve (10.2)
lineer ADD yi elde ederiz. Burada n saysnn 0 ve 1 den farkl durumlarn ele alacagz. (11.1) denklemini y n
ye bold
ugu
m
uzde
a(x)
y
+ n1 = b(x)
(11.2)
yn
y
1
z = n1 = y n+1
y
don
usu
m
un
u kullandgmzda
z
y
z = (n + 1) y n y n =
y
(n + 1)
buluruz. Bu ifadeleri (11.2) denkleminde yazarsak
z
+ a(x)z = b(x)
(11.3)
(n + 1)
lineer denklemini (Bkz. (10.1)) ve coz
um
u (10.6) olarak elde ederiz.
Ornek
11.1.
y + xy = xy 3
ADD coz
um
u bulunuz.
C
oz
um (11.4) denklemini (11.1) ile karslastrrsak
a (x) = x, b (x) = x, n = 3
elde ederiz. Bunu (11.3) da yerine yazdgmzda
z
+ xz
2
z
(z 1)
dz
(z 1)
= x
= 2x
= 2xdx
ln (z 1) = x2 + c
(11.4)
11. BERNOULLI DENKLEMI
ve z = y 2 don
usu
m
unden
ln
(11.4) denkleminin coz
um
ud
ur.
1 y2
y2
25
= x2 + c
Ornek
11.2.
x
dy
+ y = 2x6 y 4
dx
ADD coz
um
u bulunuz.
C
oz
um denklemi xy 4 ya bolelim:
y 4
dy
+ x1 y 3 = 2x5
dx
elde ederiz.
z = y 3
dz
dy
= 3y 4
dx
dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda

z
1
dx
hom ojen denklem i
cin dz
+ z = 2x5
=3
3 x
z
x
z = cx3 z = c (x) x3
3
c x3 + 3x2 c (x) c (x) x3 = 6x5
x
c = 6x2 c (x) = 2x3 + c1
ve
z = 2x + c1 x y = z
2x3 + c1
y=
x
denkleminin coz
um
ud
ur.
1/3
2x3 + c1
=
x
1/3
1/3
Ornek
11.3.
dy
y
+
=
dx 2x
y(1) =
xy 3
2
ADD coz
um
u bulunuz.
C
oz
um denklemi y 3 ya bolelim:
y3
dy
y4
+
=x
dx 2x
elde ederiz.
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
1
z
+
z =
4
2x
z =
z = y4
x
dz
dy
= 4y 3
dx
dx
hom ojen denklem i

cin
dz
dx
= 2
z
x
cx2 z = c (x) x2
2
c x2 2x3 c (x) + c (x) x2 = 4x
x
c = 4x3 c (x) = x4 + c1
z = x2 + c1 x2 y = z 1/4 = x2 + c1 x2
1/4
ve
2 = (1 + c1 )
c1 = 15
y 4 = x2 + 15x2
1/4
26
denkleminin coz
um
ud
ur.

12. Riccati Denklemi
y = a (x) y 2 + b (x) y + c (x)

(12.1)
forundaki denklemlere Riccati denklemleri denir. a (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi lineer denklemdir ve
c (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi Bernoulli denklemidir.
Genel olarak Riccati denklemini analitik olarak cozmek m
umk
un degildir. Eger (12.1) denkleminin bir coz
um
u
biliniyorsa genel coz
um
u elde etmek m
umk
und
ur: y1 (x) (12.1) denkleminin bir coz
um
u olsun, yani
y1 = a (x) y12 + b (x) y1 + c (x)
(12.2)
yazlr.
y = y1 + z
ile yeni ibr z fonksiyonu tanmlayalm. (12.3) ifadesini (12.1) denkleminde kullanrsak
y1 + z
= a (x) (y1 + z)2 + b (x) (y1 + z) + c (x)
y1 + z
= a (x) y12 + 2a (x) y1 z + a (x) z 2 + b (x) y1 + b (x) z + c (x)
(12.3)
(12.2) den faydalanrsak

z = (2a (x) y1 + b (x)) z + a (x) z 2
(12.4)
Bernouilli denklemini elde ederiz.
Ornek
12.1.
xy 3y + y 2 = 4x2 4x
ADD icin bir
ozel c
oz
um y1 = Ax + B olmak u
zere genel c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Ozel
coz
um y1 = Ax + B (12.5) da yerine yazarsak
ifadesinden
xA 3Ax 3B + A2 x2 + 2ABx + B 2 = 4x2 4x

A = 2, B = 0
elde ederiz. Boylece denklemin bir ozel coz

um
u
y1 = 2x
dir. (12.1) denklemine gore (12.5) da
1
3
a (x) = , b (x) = , c (x) = 4x 4
x
x
(12.3) don
usu
m
u ile
y = 2x + z
(12.4) denklemi

3
1
z = 4 +
z z2
x
x
Bernoulli denklemine don
usu
r. (11.1) Bernoulli denkleminin ifadesine gore
3
1
a (x) = 4 , b (x) = , n = 2
x
x
dir. Buna gore
1
u=
z
don
usu
m
unden

3
1
u + 4
u=
x
x
lineer ADD elde ederiz. Tekrar (10.1) lineer denklemin formuna gore
3
1
a (x) = 4, b (x) =
x
x
(12.5)
12. RICCATI DENKLEMI
27
ve coz
um
un (10.6) formuna gore
u (x)
Z

R 3
1 R ( x3 4)dx
e
= e ( x 4)dx
dx + c1
x
Z

1 3 ln x4x
= e3 ln x+4x
e
dx + c1
x

Z
3
3
1
eln x 4x dx + c1
= eln x +4x
x
Z

1
= x3 e4x
x3 e4x dx + c1
x
Z

= x3 e4x
x2 e4x dx + c1
(integral tablo (50))

2
x
2x
2
3 4x
= x e
+
e4x + c1 x3 e4x
4 16 64
2

x
2x
2
3
+
+ c1 x3 e4x
= x
4 16 64
elde ederiz.
z=
1
u
ters don
usu
m
u ve
y = 2x + z
don
usu
m
u ile (12.5) ADD nin coz
um
un
u elde etmis oluruz.
12.1. Riccati denkleminin

ozel durumlar.
12.1.1. A..
y = ay 2 + by + c
t
ur
undeki denklemler. Burada a, b, c sabitlerdir. Denklem Bol
um 6 ve 7 teki yontemler kullanlarak coz
ul
ur.
12.1.2. B..
b
y = ay 2 + 2
x
t
ur
undeki denklemler. Burada a, b keyfi sabitlerdir.
y=
1
z
don
usu
m
u ile
y =
z
z2
bulunur. Bu ifadeleri denklemde yerine yazdgmzda
z
a
b
= 2+ 2
z2
z
x
ve
z = a b
z 2
x
homojen denklemi elde edilir ve Bol

um 8 teki yontem ile coz
um elde edilir.
28
13. Tam ADD

Uyar 13.1. y = (x, y) denklemi
y +
f (x, y)
=0
g (x, y)
(13.1)
formundadr. Burada f, g fonksiyonlar ve onlarn 1. mertebeden t

urevleri O b
olgesinde s
urekli fonksiyonlar ve
g (x, y) 6= 0 dr. Teorem 4.12 ve Uyar 4.16 ye g
ore c
oz
um
un varlg ve tekligi mevcuttur. (13.1) denklemini
f (x, y) dx + g(x, y)dy = 0
(13.2)
formunda yazabiliriz.
Teorem 13.2. (13.2) denkleminin sol taraf F (x, y) fonksiyonunun tam diferansiyeli olsun. Eger
f
g
=
y
x
(13.3)
kosulu saglanyorsa (13.2) denklemine tamdr denir. Eger O b

olgesi basit baglantl b
olge ise (13.2) denklemi
veya (13.1) denkleminin genel c
oz
um
u
F (x, y) = c
(13.4)
fonksiyonudur.
Buna gore coz
um asagdaki sekilde bulunur:
F
= f (x, y)
x
ifadesinde integral aldgmzda
F (x, y) =
f (x, y) dx + (y)
(13.5)
elde ederiz. Burada tekrar y ye gore t

urev aldgmzda
Z
F
=
f (x, y) dx + (y) = g (x, y)
y
y
Z
(y) = g (x, y)
f (x, y) dx
y
elde ederiz. Burada son denklemin sag taraf denklemin tam olmasndan dolay x degiskeninden ba
gmszdr ve
denklemin coz
um
u

Z
Z
(y) =
g (x, y)
f (x, y) dx dy
y
seklindedir. Bunu (13.4) coz
um
unde yerine yazdgmzda (13.2) denklemi veya (13.1) denkleminin genel coz
um
un
u
elde ederiz.
Ornek
13.3.
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.

x2 y 2 dx + y 3 2xy dy = 0
C
oz
um

x2 y 2
y 3 2xy
=
= 2y
y
x
(13.6)
13. TAM ADD
29
oldugundan (13.3) kosulu saglanr.

F
x
= f (x, y) = x2 y 2
Z

F (x, y) =
x2 y 2 dx + (y)
F (x, y) =
F
y
x3
xy 2 + (y)
3
(13.7)
= g (x, y) 2xy + (y) = y 2 2xy
y3
+c
3
son (y) ifadesini (13.7) denkleminde yerine yazarsak (13.6) denkleminin genel coz
um
un
u
(y) = y 2 (y) =
F (x, y) =
x3
y3
xy 2 +
+c
3
3
Ornek
13.4.

2x cos y + 3x2 y dx + x3 x2 sin y y dy =
y (0) =
0
2
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um

2x cos y + 3x2 y
x3 x2 sin y y
=
= 3x2 2x sin y
y
x
F
x
F (x, y) =
F (x, y) =
F
=
y
f (x, y) = 2x cos y + 3x2 y

Z

2x cos y + 3x2 y dx + (y)
x2 cos y + x3 y + (y)
(13.8)
g (x, y) x2 sin y + x3 + (y) = x3 x2 sin y y
y2
+c
2
son (y) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz
um
u
(y) =
y (y) =
F (x, y) = x2 cos y + x3 y
y2
+c
2
seklinde elde ederiz. Son olarak baslangc kosulundan,

0 =
x2 cos y + x3 y
y2
2
4
+cc=2
2
2
coz
umd
ur.
Ornek
13.5.
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x) dx + (xexy cos 2x 3) dy = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
30
C
oz
um
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x)
(xexy cos 2x 3)
=
= exy (cos 2x 2x sin 2x + xy cos 2x)
y
x
F
x
F
y
f (x, y) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
g (x, y) = xexy cos 2x 3

Z
(xexy cos 2x 3) dy + (x)
F (x, y)
F (x, y)
(cos 2x) exy 3y + (x)
F
x
yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
(x)
((cos 2x) exy 3y)

x
y (cos 2x) exy 2 (sin 2x) exy + (x) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
=
2x (x) = x2 + c
son (x) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz

um
u
F (x, y) = (cos 2x) exy 3y + x2 + c
14. Integrasyon
C
arpan
Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil ise yukardaki yontem uygulanamaz. B
oyle bir durumda
(13.2) denklemini tam ADD yapacak sekilde sfrdan farkl bir fonksiyon ile carpmalyz. Yani,
m (x, y) f (x, y) dx + m (x, y) g (x, y) dy = 0
(14.1)
denklemi tam ADD olacak sekilde m (x, y) 6= 0 fonksiyonu bulmalyz.

Tanm 14.1. Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil fakat (14.1) denklemi tam diferansiyel
denklem ise m (x, y) fonksiyonuna (13.2) denkleminin integrasyon carpan (integration factor) denir.
Ornek
14.2.
ADD tam degildir. C
u
nk
u

3y + 4xy 2 dx + 2x + 3x2 y dy = 0
f (x, y)
f
y
f
y
fakat m (x, y) = x2 y icin

denklemi
= 3y + 4xy 2 , g (x, y) = 2x + 3x2 y

g
= 3 + 8xy,
= 2 + 6xy
x
g
6=
x

3x2 y 2 + 4x3 y 3 dx + 2x3 y + 3x4 y 2 dy = 0
(mf )
(mg)
= 6x2 + 12x3 y 2 =
y
x
kosulunu sagladgndan tamdr. Bu durumda m (x, y) = x2 y integrasyon carpandr.
Uyar 14.3. Eger m (x, y) fonksiyonu integrasyon carpan ise yani (14.1) denklemi tam diferansiyel denklem
ise
(mf )
(mg)
=
y
x

14. INTEGRASYON
C
ARPANI
kosulu saglanr. Buradan

m
m
g (x, y)
f (x, y)
=
x
y
elde ederiz.
f
g
y
x
31
(14.2)
Genelde integrasyon carpann bulmak oldukca zordur. Bu y

uzden (14.2) ifadesini kullanarak m (x, y) integrasyon carpan sadece x ve sadece y nin fonksiyonu oldugu ozel durumlarda inceleyecegiz.
14.1. I.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece x in bir fonksiyonu olsun.
ifadesinde m
y = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m
f
g
=
m
g (x, y)
x
y
x

f
g
y x
dm
=
dx
m
g (x, y)

Z f g
y
x
dx
ln m =
g (x, y)

Z f g
y
x
m (x) = exp
dx
g (x, y)
Bu durumda (14.2)
(14.3)
(14.4)
Uyar 14.4. (14.3) denkleminde dx in katsays x in bir fonksiyonu olmaldr.
14.2. II.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde m
x = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m
f
g
f (x, y)
=
m
y
y
x

f
g
y x
dm
=
dy
(14.5)
m
f (x, y)

f
g
Z
y x
ln m =
dy
f (x, y)

g
f
Z
y
x
m (x) = exp
dy
(14.6)
f (x, y)
Uyar 14.5. (14.5) denkleminde dy in katsays y in bir fonksiyonu olmaldr.
Ornek
14.6.
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
(x y) dx dy = 0
C
oz
um
f (x, y) =
f
=
y
f
6=
y
(x y) , g (x, y) = 1
g
1,
=0
x
g
x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once
m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f
g
y
x
=1
g (x, y)
32
ve sadece x in bir fonksiyonudur. (14.4) coz

um
unden integrasyon carpan

Z

Z f g
y
x
m (x) = exp
dx = exp
dx = ex
g (x, y)
olarak bulunur. Buna gore
ex (x y) dx ex dy = 0
denklemi tam ADD dir:

f (x, y)
f
y
f
y
(14.7)
= ex (x y) , g (x, y) = ex
g
= ex ,
= ex
x
g
=
x
ve coz
um
u
F
x
F (x, y) =
F (x, y) =
F
=
y
(y) =
f (x, y) = ex (x y)
Z
(ex (x y)) dx + (y) (49) ve (51) nolu form
ullerden
ex (x 1) yex + (y)
(14.8)
g (x, y) ex + (y) = ex
0 (y) = c
um
un
u
F (x, y)
F (x, y)
= ex (x 1) yex + c
= ex (x y 1) + c
Ornek
14.7.
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
ydx + (3 + 3x y) dy = 0
C
oz
um
f (x, y) =
f
=
y
f
6=
y
y, g (x, y) = (3 + 3x y)
g
1,
=3
x
g
x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once
m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f
g
y
x
2
=
g (x, y)
(3 + 3x y)
sadece x in bir fonksiyonu degildir. Buna gore m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olma
durumunu inceleyelim:

f
g
y
x
2
=
f (x, y)
y

14. INTEGRASYON
C
ARPANI
33
sadece y in bir fonksiyonudur. (14.6) coz

um
unden integrasyon carpan

f
g
Z

Z
2
y
x
2
m (y) = exp
dy = exp
dy = e2 ln y = eln y = y 2
f (x, y)
y
olarak bulunur. Buna gore
y 3 dx + y 2 (3 + 3x y) dy = 0
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) =
f
=
y
f
=
y
(14.9)
y 3 , g (x, y) = y 2 (3 + 3x y)
g
3y 2 ,
= 3y 2
x
g
x
ve coz
um
u
F
x
F (x, y)
F (x, y)
F
y
= f (x, y) = y 3
Z
=
y 3 dx + (y) (1) nolu form
ulden
= xy 3 + (y)
(14.10)
= g (x, y) 3xy 2 + (y) = y 2 (3 + 3x y)

Z
(y) = y 2 (3 y) (y) = y 2 (3 y) dy + c (1) nolu form
ulden
y4
+c
4
um
un
u
(y) = y 3
F (x, y) = xy 3 + y 3
y4
+c
4

Ornek
14.8. 3x2 + y + 3x3 y dx + xdy = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y, g (x, y) = x

3x2 + y + 3x3 y
f
=
= 3x3 + 1,
y
y
g
(x)
=
=1
x
x
f
g
6=
y
x
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) form
ul
une gore

m
m
f
g
g (x, y)
f (x, y)
=
m
x
y
y
x
f
g
= 3x3 + 1 1 = 3x3
y
x
m
m
= 0, x
= 3x3 m
y
x
Z
Z
dm
=
3x2 dx
m
ln m = x3
3
m = ex
34
integral carpandr. Buna gore

3
3
3x2 + y + 3x3 y ex dx + xex dy = 0
3
3
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex , g (x, y) = xex
f
y
g
x
f
y
3
3x2 + y + 3x3 y ex
3
xex
x
g
= ex + 3x3 ex ,
= ex + 3x3 ex
F
y
= g (x, y) = xex
Z

3
F (x, y) =
xex dy
3
F
x
yex + 3x3 yex + (x)

(x)
(x)
= xyex + (x)

3
xyex + (x)
=
x
3
3
= yex + 3x3 yex + (x)
3
= f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex
3
= 3x2 + y + 3x3 y ex
Z

3
3
= 3x2 ex (x) =
3x2 ex dx
3
= ex + c
3
F (x, y) = xyex + (x)

3
F (x, y) = xyex + ex + c = 0
coz
umd
ur.
Ornek
14.9. (2xy 2 + y)dx + (2y 3 x)dy = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um f (x, y) = 2xy 2 + y, g (x, y) = 2y 3 x
f
y
g
x
f
y
=
=
6=

2xy 2 + y
= 4xy + 1,
y

2y 3 x
= 1
x
g

14. INTEGRASYON
C
ARPANI
35
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) form

ul
une gore

m
m
f
g
g (x, y)
f (x, y)
=
m
x
y
y
x
f
g
= 4xy + 2
y
x
m
m
= 0, (2xy 2 + y)
= (4xy + 2) m
x
y
Z
Z
dm
2
=
dy
m
y
ln m = 2 ln y
m = y 2
integral carpandr. Buna gore
(2xy 2 + y)y 2 dx + (2y 3 x)y 2 dy = 0
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2 , g (x, y) = (2y 3 x)y 2

(2xy 2 + y)y 2
f
1
=
= 2,
y
y
y

(2y 3 x)y 2
g
1
=
= 2
x
x
y
f
g
=
y
x
F
y
F (x, y)
F
x
1
+ (x)
y
(x)
(x)
F (x, y)
F (x, y)
= g (x, y) = (2y 3 x)y 2

Z

=
(2y 3 x)y 2 dy
x
= y 2 + + (x)
y

2
y + xy + (x)
=
x
1
=
+ (x)
y
= f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2
= (2xy 2 + y)y 2
Z
= 2x (x) = (2x) dx
= x2 + c
x
= y 2 + + (x)
y
x
2
= y + + x2 + c = 0
y
coz
umd
ur.
14.3. (13.1) denkleminin tekil noktas. Eger f, g, f /y, g/y fonksiyonlar (x0 , y0 ) noktas komsulu
gunda
s
urekli fonksiyonlar ve g (x0 , y0 ) 6= 0 ise Teorem 4.19ye gore tek coz
um soz konusudur ve e
ger g (x0 , y0 ) = 0
fakat f (x0 , y0 ) 6= 0 ise (13.1) denklemini Uyar 4.33 ya gore
g (x, y)
dx
=
dy
f (x, y)
seklinde yazabiliriz ve ayn kosullar altnda coz

um
un varlgndan soz edebiliriz.
(14.11)
36
Tanm 14.10. Eger

g (x0 , y0 ) = 0, f (x0 , y0 ) = 0
kosulu saglanyorsa (x0 , y0 ) noktasna (13.1) denkleminin tekil noktas denir.
Tekl nokta icin coz
um
un varlg degisik olaslklar tasmaktadr. Bunlar ile ilgili baz ornekler verelim.
Ornek
14.11.
y
x
denklemi icin (0, 0) noktas tekil noktadr. Degiskenlerine ayrlabilir ADD oldugundan c
oz
um kolayca
y =
y = cx
olarak elde edilir ve c
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmektedir.
Tanm 14.12. Eger ADD in c

oz
um
u tekil noktadan gecerse bu tekil noktaya d
ugu
m noktas denir. Ornek
14.11 de (0, 0) noktas bir d
ugu
m (node) noktasdr.
Ornek
14.13.
y
x
oz
um kolayca
c
y=
x
olarak elde edilir ve c
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. Fakat
y =
y = 0, x = 0
c
oz
um
un asimptotlardr.
Tanm 14.14. Eger ADD in tekil noktasndaki c
oz
um
u asimptotlar ise bu tekil noktaya semer (saddle) noktas
denir. Ornek 14.13 de (0, 0) noktas bir semer noktasdr.
Ornek
14.15.
x
y
oz
um kolayca
y =
x2 + y 2 = c
olarak elde edilir. C
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. ve
y = 0, x = 0
c
oz
um
un asimptotlar degildir.
Tanm 14.16. Eger ADD in tekil noktasndaki c
oz
um
u asimptotlar degil ise ve c
oz
um tekil noktadan gecmiyorsa
bu tekil noktaya merkez (center) noktas denir. Ornek 14.15 de (0, 0) noktas bir merkez noktasdr.
CHAPTER 3
Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar

15. Dik Y
or
ungeler
xy d
uzlemi icinde bir D bolgesinde tarif edilmis bulunan bir egri ailesi
f (x, y, c) = 0
(15.1)
denklemi ile ifade edilir. Burada c bir parametredir ve c nin her degeri yeni bir egriyi tarif eder. Bu e
griler
birlikte bir egri ailesi olusturur.
Tanm 15.1. Bir egri ailesinin egrilerinin herbirini ayn bir acs ile kesen bir egrisine - y
or
ungesi denir.
acs 90 olursa bu y
or
ungeye dik y
or
unge denir.
Verilen bir egri altesinin - yor
ungesini bulmak icin bu ailenin f (x, y, y) = 0 diferansiyel denkleminden yararlanlr.
y = tan = tan ( ) =
ye tan
1 + ye tan
ifadesinden - yor
unge egrisinin diferansiyel denklemi

ye tan
f x, y,
=0
1 + ye tan
(15.2)
olarak elde edilir. Ozel

olarak dik yor
unge durumu icin
lim
elde edilir. Buna gore (15.2) ifadesinden
sekline d
on
usu
r.
ye tan
1
=
1 + ye tan
y

1
f x, y,
=0
y
Uyar 15.2. Verilen egrinin diferansiyel denklemi

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0
37
(15.3)
38
3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
seklinde ele alnrsa, burada dy/dx yerine dx/dy yazmak suretiyle, dik y
or
unge egrisinin diferansiyel denklemi
Q(x, y)dx P (x, y)dy = 0
(15.4)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklem ile ifade edilen egri ailesi de, ilk verilen egri ailesinin
dik y
or
ungesini olusturur.
Ornek
15.3.
x2 + y 2 = c2 , c > 0
(15.5)
egi ailesi, ayn O merkezli ve c yarcapl dairelerdir. Bu egrilere dik olan egri ailesini bulunuz.
C
oz
um (15.5) ifadesinde diferansiyel alrsak
2xdx + 2ydy = 0
(15.6)
ADD elde ederiz. (15.3) e gore

P (x, y) = 2x, Q (x, y) = 2y
ve (15.4) e gore (15.5) egri ailesine dik egri ailesi
2ydx 2xdy = 0
(15.7)
olarak elde ederiz. ADD in coz

um
u
2ydx 2xdy = 0
dy
dx
=
y = mx
y
x
ile ifade eilen dogru aileleridir.

16. Mekanik problemleri
Bilindigi gibi Newtonun ikinci hareket kanunu,

F
ma = m
w
g
dv
d2 x
=m 2
dt
dt
seklinde ifade edilir. Burada m cismin k

utlesi, F cisme etki eden sabit kuvvet, a cismin hareketinin Ivmesi,
v
hz ve gidilen yol x , w ise cismin agrlg ile ifade edilir.
hzsz olarak serbest
Ornek
16.1. K
utlesi m olan bir cismin yerden oldukca y
uksekte bulunan bir noktadan Ilk
d
usmeye braklyor. Cisme etki eden yercekim kuvveti sabit ve hava direncinin cismin hz le orantl oldugu
kabul edildigine g
ore. herhangi bir t annda cismin baslangc noktasndan hangi uzaklkla oldugunu ve o anda
hangi hzla hareket etmekte oldugunu bulunuz.
16. MEKANIK PROBLEMLERI
39
C
oz
um S
ekil 4 te gor
uld
ugu
gibi, pozitif x-ekseni boyunca asag dogru d
usmekte olan cisim bir t annda O
baslangc noktasndan x kadar uzakta ve bir v hz Ile hareket etmekte olsun, k pozitif bir katsay olmak u
zere,
cisim v hz ile asag dogru hareket etmekte Iken

cismin hareketine engel olmaya calsan hava direnme kuvveti
orantldr ve kv ye esittir. Cisme etki eden yercekim kuvveti de mg olduguna g
cismin hz Ile
ore, t annda
cisme etki eden toplam kuvvet mg kv olur. O zaman, Newton un ikinci hareket kanununa g
ore
m
dv
= mg kv
dt
de
giskenlerine ayrlan
ln (mg kv) = k
dv
dt
kdv
kdt
=
=
mg kv
m
mg kv
m
t
t
+ ln c mg kv = cek m
m
elde edilir. t = 0 annda cismin hz (ilk hz) sfr oklugundan v (0) = 0

mg = c
olarak bulunur. Buna gore genel coz
um
v=
gm mg k t
e m
k
k
olarak bulunur.
gm mg k
= v dx = vdt dx =
e m t dt
k
k
Z
mg
gm mg k t
m k
=
e m dt x =
t + e m t + c
k
k
k
k
2
2
m g
m g
x (0) = h h = 2 + c c = h 2
k
k
m2 g
mg
m k t
x =
t+ e m +h 2
k
k
k
dx
Z dt
dx
Ornek
16.2. Uzerindeki
donanmlar ile birlikte bir parasu
tcu
n
un agrlg 160 lb (libre) verilmistir. Parasu
t
aclmadan
once hava direnci hzn yarsna esittir. Parasu
t 5 sn sonra acldgnda hava direnci hzn karesinin
5/8i kadar oluyor. Parasu
t aclmadan ve acldktan sonra parasu
tcu
n
un hzn bulunuz. (Yercekimi ivmesini
g = 32 f it/sn2 olarak alnz.)
C
oz
um Parasu
t aclmadan onceki hzn bulalm.
w = 160 lb m =
w
= 160/32 = 5
g
40
dr. Newtonun 2.kuramndan

F
dv
dt
320 v
5
=
=
=
dv
dv
v
dv
v
= F1 + F2 m
= 160 5
= 160
dt
dt
2
dt
2
320 v
dv
dt
1
=
ln (320 v) =
t ln c
2
320 v
10
10
1
1
ce 10 t v (t) = 320 ce 10 t
m
olarak buluruz. Parasu

tcu
n
un ilk zamanda hznn olmamasndan
v (0) = 0
kosulundan
0
= 320 c c = 320

1
v (t) = 320 1 e 10 t
parasu
t aclmadan onceki parasu
tcu
n
un hzn vermektedir. 5 sn. sonraki hz
y
100
50
0
-5
-2.5
2.5
5
x
-50
-100
-150
-200

1
v (5) = 320 1 e 10 5
olarak buluruz. Buna gore 5 sn sonraki diferansiyel denklemi

m
dv
dt
5v 2
160
8

1
320 1 e 10 5 = 125.91
v (5) =
: olarak verebiliriz. Denklemin coz
um
u
dv
2
16 v 2
16 + v
ln
16 v
v
=
=
=

1
320 1 e 10 5
=
v (t) =
olarak bulunur.

1
1
dt
+
dv =
16 v 16 + v
8

16 + v
4t + ln c
= ce4t v 1 + ce4t = 16 ce4t 1
16 v

16 ce4t 1
1
5
10
v
(5)
=
320
1
(1 + ce4t )

1
16 ce20 1
336 320e 2
110 20
c
=
e
39
20
20
(1 + ce )
142
320e 2 304e

20+4t
16 110
1
142 e
, t5
110 20+4t
1 + 142 e
dt
1
8
32
16. MEKANIK PROBLEMLERI
41
30
48 sin 30
48 cos 30
48
30
Ornek
16.3. Agrlg 48 lb olan bir cisim yatayla 30 olan egik bir d
uzlemin en u
st
unden braklyor. Hava
direnci, hzn yarsna ve s
urt
unme katsays da 0.25 olarak verildigine g
ore, cisim brakldktan 2sn sonraki
hzn ve toplam yol 24 ft(fit) olduguna g
ore cisim alt ksma vardgnda cismin hz nedir (g=32 ft/sec2 )?
C
oz
um Formulasyon:
(1) Agrlg 48 lb, dikey olarak belirtilen kuvvettir.

(2) N notmal kuvveti, yatay d
uzleme dik olan yondedir.
Simdi ise toplam kuvvetleri belirleyelim:
(1) F1 , agrlgn yatay bileseni ile verilen kuvvettir
F1 = 48 sin 30 = 24
(2) F2 , s
urt
unme kuvveti, agrlgn dikey bileseni ile s
urt
unme kuvvetinin carpmdr:
1
F2 = N = 48 cos 30 = 6 3
4
(3) F3 , hava direnci
v
2
ve v > 0 oldugundan negatif yondedir

F3 =
v
2
S
imdi Newtonun kural
F
= ma = F1 + F2 + F3 ,
w
48
3
m =
=
=
g
32
2
dv
v
m
= 24 6 3
dt
2
v (0) = 0
diferansiyel denklemini cozelim:
dv
48 12 3 v

ln 48 12 3 v
48 12 3 v
48 12 3
=
=
=
=
=
v (2) =
dt
3
t
+ ln c
3
t
ce 3 v (0) = 0
c

t
48 12 3 1 e 3

2
48 12 3 1 e 3 13.2(f t/ sec2 )
42
elde ederiz. S
imdi yolun 24 olmas durumunda son noktadaki hznn ne oldugu sorusuna gelelim:

dx
t
= v = 48 12 3 1 e 3
dt

t
x =
48 12 3 t + 3e 3 + c2 x (0) = 0

c2 = 3 48 12 3

t
x =
48 12 3 t + 3e 3 3

t
24 =
48 12 3 t + 3e 3 3
47 + 2 3
3t
=
3e
t
13
denkleminin yaklask coz
um
u 2.6 dr.

2.6
v = 48 12 3 1 e 3 16.2f t/ sec
17. Oran Problemleri
Oran problemleri, bir fiziksel b

uy
ukl
ukteki, birim zaman icinde meydana gelen degisme olarak tarif edilir.
Ornek
17.1. Radyoaktif bir elementin bozunma hz elementin mevcut miktar ile dogru orantldr. Rayoaktif
elementin orjinal agrlgnn yars 1500 yl icinde dagldgna g
ore
(1) 4500 yl sonra, radyoaktif elementin agrlgn bulunuz.
(2) Orjinal agrlgnn %10 una varmas icin ne kadar zaman gecmesi gerektigini bulunuz.
C
oz
um x radyoaktif elementin miktarn gostermek u
zere dx/dt radyokatif bozulmann orann belirtir. Bu
oran mevcut miktar ile dogru orantl oldugundan
dx
= kx
dt
miktarda alama oldugundan isaret negatifdir.
x (0) = x0
ve 1500 yl sonraki bozulma miktar
x0
x (1500) =
2
dir.
dx
= kx, x (0) = x0
dt
diferansiyel denkleminin coz
um
u
x0
x = x0 ekt x (1500) =
2
olduguna gore
x0
ln 2
= x0 e1500k k =
0.00046 x = x0 e0.00046t
2
1500
1/1500
t/1500
t
1
1
ek =
x = x0 ek = x0
2
2

(1) t = 4500 icin bozunma
4500/1500
1
x0
x = x0
=
2
8
Bu ise 4500 sene sonunda bozunmann 1/8 veya %12.5 oldugunu soyler
(2)
t/1500
x0
1
x0
ln 10
x=
= x0
t = 1500
4985
10
10
2
ln 2
yl sonra gerceklesir.

18. POPULASYON
PROBLEMLERI
43
Ornek
17.2. Newtonun soguma kuramna g
ore, soguyan bir cisimin scaklg, cismin scaklg ve cismi
kaplayan ortamn sabit scaklgnn fark ile orantldr. t = 0 daki 50 sabit scaklkl bir ortamdaki scaklg 80
olduguna g
ore ve 5 saniye sonra cismin scaklg 70 e d
ust
ugu
ne g
ore cismin scaklgnn, t ye bagl fonksiyonunu
bulunuz ve 10 sn sonraki scaklgn bulunuz.
C
oz
um x,t zamandaki cismin scaklgn gostersin buna gore diferansiyel denklem
dx
=
dt
x (0) =
k (x 50)
80
ve
x (5) = 70
kosullarmz vardr.
dx
x 50
30 =
x =
kdt ln (x 50) = kt + ln c x 50 = cekt x = 50 + cekt x (0) = 80

1/5
2
2
kt
5k
5k
k
c x = 50 + 30e 70 = 50 + 30e e = k 0.08109 e =
3
3
t/5
2
50 + 30
3
10 sn sonraki cismin scaklg
10/5
2
x = 50 + 30
= 63.33
3
18. Pop
ulasyon Problemleri
Populasyon icin diferansiyel model
dx
= kx
dt
olarak d
usu
n
ul
urken realistik model
dx
= kx x2
dt
seklindedir.
Ornek
18.1. Populasyon icin realistik model
dx
1
1
=
x 8 x2
dt
100
10
olarak veriliyor. 1980 ylnda sehrin pop
ulasyonu 100000 olarak verildigine g
ore 2000 ylndaki sehrin pop
ulasyonu
nedir? Hangi ylda, 1980 deki pop
ulasyonunun 2 kat kadar pop
ulasyon olur?
C
oz
um
dx
dt

ln x ln 1 106 x

1
1
dx
1
106
x 8 x2 2
=
dt
100
+
dx = dt
100
10
10 x 108 x2
x 1 106 x
t
x
=
+ ln c
= cet/100
100
1 106 x
cet/100
ce1980/100
5
5
x=
,
x
(1980)
=
10
10
=
1 + c106 et/100
1 + c106 e1980/100
106 2000/100
99 e
106
9e 5
=
x
(2000)
=
119495
99
6
1 + 1099 106 e2000/100
9e 5
=
9e
44
2. skkn coz
um
u icin:
106
99
2.10 =
1+
9e 5
106
9e
99
5
et/100
106 et/100
e19.8t/100 =
4
t 2061
9

Burada karsmlardaki oranlar ele alnr. S maddesi belli oranlardaki karsmlar icerip, karsm, karstrc ile
sabit tutuluyor. x ile S maddesinin miktarn gosterirsek dx/dt x deki degisimin t ye gore orann verir. Buna
gore diferansiyel modeli
dx
= giris verileri cks verileri
dt
olarak verilir.
Ornek
19.1. Baslangcta 50 gal(gallon, 3.78lt lik bir
olcu
) saf su iceren bir tanker de t = 0 annda 3 gal/sn lik
hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren c
oz
ulm
us tuzlu su eklenmektedir. Karstrc ile karsm homojen tutulurken,
baska bir vanadan ayn hzla karsm bosaltlmaktadr. Buna g
ore, tankta herhangi t zamanndaki tuz orann
nedir?
C
oz
um Giris verileri: 3 gal/sn lik hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren coz
ulm
us tuzlu su
giris verileri = 2(lb/gal)3(gal/sn) = 6 lb/sn
Ekleme hz ile bosaltma hz ayn oranda oldugundan tank herhangi bir zamanda 50 gallik bir karsm icermektedir.
Ve bunun x lbsi tuz ise tuz konsantrasyonu x/50 olarak verilir.
x
3x
cikis verileri =
(lb/gal)3(gal/sn) =
lb/sn
50
50
dir. O halde diferansiyel denklem:
3x
dx
dt
dx
3dt
3
dx
= 6
=
ln (x 100) = t + ln c
dt
50
300 3x
50
x 100
50
50
x 100 = ce3t/100 x (0) = 0
kosulundan

c = 100 x = 100 1 e3t/100
Ornek
19.2. B
uy
uk bir su tankeri, baslangcta icinde 10lb lik tuz oran bulunan 50 gal lik bir tuzlu su
icermektedir. Gallonunda 2 lb lik tuz bulunduran baska bir tuzlu su karsm 5gal/sn lik hzla karsma ilave
edilmektedir. Karstrc ile tuzlu su karsm homojen tutulurken 3gal/sn lik hzla baska bir vanadan dsar
bosaltlmaktadr. Herhangi bir zamanda, su tankerindeki tuz orann bulunuz?
20. ELEKTRIK DEVRE PROBLEMLERI
45
C
oz
um Grisler:
giris verileri = 2(lb/gal)5(gal/sn) = 10 lb/sn
giris hz 5 ve cks hz 3 olduguna gore toplam hz
53=2
ve boylece herhangi zamandaki tuzlu su miktar, baslangcta da 50 oldugundan
50 + 2t
ve tuz konsantrasyonu ise
x
50 + 2t
olarak verilir. Boylece

cikis verileri =
x
3x
(lb/gal)3(gal/sn) =
lb/sn
50 + 2t
50 + 2t
O halde diferansiyel denklem:

3x
dx
3
dx
= 10
+
x = 10
dt
50 + 2t
dt
50 + 2t
lineer denklemini elde ederiz.
dx
3
+
x
dt
50 + 2t
x
dx
3
3
=
dt ln x = ln (50 + 2t) + ln c
x
50 + 2t
2
c (50 + 2t)
3/2
3/2
x = c (t) (50 + 2t)
homojen olmayan denklemin coz

um
u olsun.
3
5/2
3/2
3c (t) (50 + 2t)
+
c (t) (50 + 2t)
= 10
50
+
2t
Z
5/2
3/2
3/2
c = 10 (50 + 2t)
c = 10 (50 + 2t) dt = 8 2 (t + 25) + c1

x = 8 2 (t + 25)5/2 + c1 (50 + 2t)3/2 x (0) = 0
3/2
c (50 + 2t)
kosulundan
0
x
sonuc olarak buluruz.

5/2
3/2
8 2 (25) + c1 (50)
c = 25 000 2

5/2
3/2
=
8 2 (t + 25) 25 000 2 (50 + 2t)
=

En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist
or (
orne
gin
elektrik amp
ul
u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d
ugme kapatlrsa bir I akm rezist
ore do
gru
akacak ve bir voltaj d
usmesine sebep olucaktr. Yani rezistor
un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj d
usu
su
ise Voltmetre denilen bir elt ile olcu
lebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t
um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
VL + VR + VC = E (t)
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind
uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y
uk
un
u gostermek u
zere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur.
orantldr:
Ohm kanununa gore rezistor u

zerindeki voltaj d
usu
kl
ugu
akm ile do
gru
VR = RI
46
Resistr
Kaynak
Dme
burada R rezistor
un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d
usu
su
ise kapasitordeki elektrik y
uk
u ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind
uktordeki voltaj d
usu
su
ise akmn de
gisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktor
un ind
uktans denir (henry ile olcu
l
ur) (inductance). Kirchoff kuralna g
ore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada t
urev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
LI + q + RI = E (t)
C
1
LI + RI + I = E (t)
C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Ind
uktor
un olmadg durumda devreye RC devresi denir ve denklem
1
VC + VR = E (t) q + RI = E (t) I = q
C
1
Rq + q = E (t)
C
olan 1. mertebeden ADD elde ederiz.
47
Ornek
20.1. S
ekilde verilen RC devresinde (a)
once S anahtarnn 1 konumuna getirilmesi durumunda (b)
S anahtarnn 2 konumuna getirilmesi durumunda devreden gecen akm siddetini bulunuz.
R
1
S
2
E(t)
C
C
oz
um (a) eger anahtar bir durumunda ise emf-electromotive force E (t) dir ve denklem
Rq +
1
E (t)
1
q = E (t) q +
q=
C
RC
R
lineer denklemdir ve coz

um
q
= e
1
RC
dt
Z
E (t) R
e
R
1
RC
dt
dt + c1
1
E (t)
q=I
R
RC
Z

t
E (t)
E (t) t
1
e RC
e RC dt + c1
R
RC
R
(b) skk icin ise E (t) = 0 durumudur ve denklemin coz

um
unde yerine yazdgmzda
c1 t
I =
e RC
RC
olarak buluruz. Buradaki - isareti akmn ters yone dogru gittigini gosterir.
Ornek
20.2. 20 luk bir direnc teli, 0.01F (F arad) lk bir kapasitans olan kondansat
or, emf(electromotive
force)si 40e2t +20e4t lik bir u
retece seri olarak baglanyor. Baslangc zamanda y
uk
u olmadgna g
ore herhangi
bir andaki y
uk
un
u bulunuz?
C
oz
um
R = 20, C = 0.01F, E (t) = 40e2t + 20e4t
verileri ve denklem:
q +
1
q =
RC
q (0) =
E (t)
R
0
lineer denklemi icin once homojen denklemi ele alalm:

dq
1
=
dt = 5dt q = ce5t
q
RC
ve homojen olmayan denklemin coz
um
u
q = c (t) e5t
48
olsun.
c e5t 5ce5t + 5e5t = 40e2t + 20e4t
40 3t
c = 40e3t + 20et c (t) =
e + 20et + c1
3

40 3t
100
t
e + 20e + c1 e5t q (0) = 0 c1 =
q=
3
3

40 3t
100 5t
q=
e + 20et
e
3
3

Basit bir elektrik devresini olarak ifade edebiliriz. Simdi srasyla herbir durumu irdeleyelim:
A. VR = RI ve V VR = 0 olmal. Bunun anlam ise V ve VR karslkl olarak ters yonde hareket etti
ginden
isaretleri farkl olmaldr. V = VR bagntsndan ise voltaj d
usu
kl
ugu
n
un olmadgn soyleyebiliriz.
B. V V1 V2 = 0 kosulundan ve V1 = I.R1 , V2 = I.R2 V = I (R1 + R2 ) olarak buluruz. Rs = R1 + R2 ise
toplam resistans verir.
V
= I (R1 + R2 ) I =
V1
= I.R1 =
V2
R1 + R2
R1
V,
R1 + R2
R2
= I.R2 =
V
R1 + R2
C. kosulunda ise
V
I
I1
I2
= VR = I1 R1 = I2 R2 I = I1 + I2

1
1
R1 R2
= V
+
V =
I
R1
R2
R1 + R2
V
1 R1 R2
R2
=
=
I=
I
R1
R1 R1 + R2
R1 + R2
V
1 R1 R2
R1
=
=
I=
I
R2
R2 R1 + R2
R1 + R2
sonuclarn elde ederiz.
Ornek
20.3. Bu sekilde ve yukradaki sekilde V ile g
osterilen aslnda E (t) dir.
dVR
VR
1
, Ir =
,I =
(V VR )
dt
R2
R1
1
dVR
VR
I = IC + IR
(V VR ) = C
+
R1
dt
R2

dVR
1
1
V
+
+
VR =
dt
CR2
CR1
R1
IC = C
49
CHAPTER 4
1. mertebeden y
uksek dereceli ADD
1.mertebeden y
uksek mertebeli ADD genel formu
F (x, y, y) = 0
(15.1)
seklindedir. Genel olarak

y = p
olarak gosterilir. Buna gore (15.1) denklemi
F (x, y, p) = 0
(15.2)

Uyar 15.4. (15.1) denklemini c
ozmek genelde cok kolay degildir. Ve hatta c
oz
um
un olmas da gerekmez.
Bunun icin en o
nemli sonuclar burada belirtecegiz.
16. y = f (x, p) formundaki ADD

(15.1) denklemi
y = f (x, p)
(16.1)
formunda olsun.
dy
= p dy = pdx
dx
ve (16.1) denkleminden
f
f
dx +
dp
x
p
f
f dp
+
x
p dx
= dy = pdx dx e bolersek
= p
(16.2)
yontemleri ile coz

(16.2) denklemi p ve x in denklemidir ve Bol
um 2 deki cozUm
um elde edilebilir.
Ornek
16.1.
y 2 1 + y2 = 0
(16.3)
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (16.3) denklemini
y=
p
1 p2
51
(16.4)

4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK
DERECELI ADD
52
olarak da yazabiliriz. (16.2) ifadesinden

f (x, p)
f
f dp
+
x
p dx
p
dp
p
1 p2 dx
!
dp
1
p 1+ p
1 p2 dx
dp
1
1+ p
2
1 p dx
1
p
dp
1 p2
arcsin p
p
y
p
1 p2
= p
= p
= 0
= 0, p = 0
= dx,
dy
=0
dx
= x + c, y = c
= sin (x + c) , y = c
= cos (x + c) , y = c
(16.4) ADD nin coz

umleridir.

17. x = f (y, p) formundaki ADD
(15.1) denklemi
x = f (y, p)
formunda olsun.
(17.1)
1
1
dx
= dy =
dy
p
dx
ve (17.1) denkleminden
f
f dp
dx
1
+
=
=
y
p dy
dy
p
f
f dp
1
+
=
y
p dy
p
(17.2) denklemi p ve y in denklemidir ve Bol
um 2 deki coz
um yontemleri ile coz
um elde edilebilir.
(17.2)
Ornek
17.1.
x 1 + y2 = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
(17.3)
C
oz
um (17.3) denklemini
olarak da yazabiliriz. (17.2) ifadesinden
f (x, p)
f
f dp
+
y
p dy
dp
2p
dy
2
p3
3
dy
1/3
32 (y + c)
(17.3) ADD nin coz

umleridir.
x = 1 p2
= 1 p2
1
=
p
1
=
2p2 dp = dy
p

1/3
dy
3
= y+cp=
= (y + c)
dx
2
= dx
2/3
(y + c)
1/3
2/3
(3/2)
=x
18. LAGRANGE DENKLEMI
53
18. Lagrange Denklemi

y = (y) x + (y)
(18.1)
y = (p) x + (p)
(18.2)
veya
t
ur
undeki denklemlere Lagrange denklemi denir. (18.2) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp
dp
+ (p)
dx
dx
dp
dp
x (p)
+ (p)
dx
dx
x (p) dp
(p) dp
+
p (p) dx p (p) dx
(p)
(p)
x+
p (p)
p (p)
p =
(p) + x (p)
p (p) =
1 =
dx
dp
lineer denklemini elde ederiz ve coz

um
un
u
x = t (p, c)
(18.3)
(18.4)
(Bkz. Bol
um 2 te lineer ADDin coz
um
unden elde ederiz) olarak yazalm. Buna gore (18.4) y (18.2) coz
um
unde
yerine yazarsak cou
z
um
un parametrik gosterimi olarak
y = (p) x + (p)
(18.5)
y = 2xy + y2 ya da y = 2xp + p2
(18.6)
elde ederiz.
Ornek
18.1.
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (18.1) ifadesine gore
(p) = 2p, (p) = p2
ve (18.3) don
usu
m
unden
2
2p
2
dx
=
x+
= x2
dp
p 2p
p 2p
p
lineer denklemini elde ederiz. (10.1) ifadesinden
a (p) =
ve (10.6) coz
um
unden
x =
=
=
=
p
p dp
2
, b (p) = 2
p
Z
3
p dp
dp + c1

ln p2
ln p2
e
2e
dp + c1
Z

2
2
p
2p dp + c

2 3
2
p
p +c
3
Z
2e
(18.7)
elde ederiz. (18.7) u (18.6) de yerine yazdgmzda

y = 2p

2 3
p + c + p2
3
elde ederiz. (18.7) ve (18.8) , (18.6) n genel coz

um
un
un parametrik denklemidir.
(18.8)

4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK
DERECELI ADD
54
19. Clairaut Denklemi

Lagrange denkleminde (p) = p durumunda
y = xy + (y) veya y = px + (p)
t
ur
undeki denklemlere Clairaut denklemi denir. (19.1) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp
dp
p = p+x
+ (p)
dx
dx
dp
dp
(x + (p)) = 0
=0
dx
dx
p = c
(19.1)
(19.2)
coz
um
un
u elde ederiz. Bu (19.2) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel coz
um
un
u
y = cx + (c)
(19.3)
x + (p) = 0
(19.4)
elde ederiz.
Bunun yannda eger
saglanrsa bu denklemin genel coz
um
un
u de
p = t (x)
olarak gosterelim. Tekrar (19.5) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel coz
um
un
u
y = xt (x) + (t (x))
(19.5)
(19.6)
olarak elde ederiz.
Ornek
19.1.
dy
1
dx
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.

dy
dy
ya da (p 1) (y xp) = p
yx
=
dx
dx
(19.7)
p
p1
(19.8)
C
oz
um (19.7) y d
uzenledigimizde
y = px +
elde ederiz. (19.2) ifadesine gore
(p) =
ve (19.2) don
usu
m
unden
p
p1
p=c
elde ederiz. Bu (19.10) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz
um
un
u
c
y = cx +
c1
elde ederiz. Eger (19.4) saglanrsa
x + (p) = x +
dp
(p 1)2
1
p1
(19.9)
(19.10)
(19.11)
p (p 1) pp
= xdx
(p 1)
Z
dp
(p 1)2
p
=x
2 =0
(p 1)
Z
= xdx (6) ifadesinden
x2 + c
2
2
p = 1 2
x +c
elde ederiz. Bu (19.12) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz
um
un
u

2
1

y = 1 2
x+1+
x +c
1 x22+c 1
=
(19.12)
(19.13)
19. CLAIRAUT DENKLEMI
elde ederiz.
55
CHAPTER 5
Y
uksek Mertebeden Lineer ADD
21. Giris
Tanm 21.1. n. inci mertebeden homojen olmayan bir lineer ADD genel olarak
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x)
(21.1)
dn y
dn1 y
dy
a0 (x) n + a1 (x) n1 + + an1 (x)
+ an (x) y = F (x)
dx
dx
dx
seklinde yazlr. Burada a0 (x), a1 (x), . . . , an (x) degisken katsaylardr. Bu katsaylar ve F (x) fonksiyonu, x in
bir I = [a, b] aralgnda tanmlanms s
urekli fonksiyon lardr.
Tanm 21.2. Eger, F (x) = 0 ise, (21.1) denklemi
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = 0
(21.2)
seklini alr. O zaman bu denkleme, n inci mertebeden degisken katsayl homojen lineer ADD denir.
Ornek
21.3. y + 3xy + x3 y = ex lineer 2. mertebeden ADD dir.
22. Lineer homojen ADD i
cin temel teoremler
homojen olmayan n.inci mertebeden de
gisken katsayl bir lineer diferansiyel denklemin, yani (21.1) denkleminin
genel coz
um
un
u bulmak amacmzdr. Bunun icin once (21.2) homojen diferansiyel denklemin genel coz
um
un
un
bulunmas incelenecektir. ((21.1) diferansiyel denkleminin coz
um
u ile ilgili varlk teoremi Teorem (4.23) de ele
alnmstr.)
Teorem 22.1. n. inci mertebeden bir homojen diferansiyel denklemin biribirinden farkl m sayda c
oz
um
u
y1 , y2 , ..., ym olsun. Burada m ndr. Bu durumda c1 , c2 , ..., cm katsaylar keyfi sabit saylar olmak u
zere,
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym fonksiyonu da ayn denklemin bir c
oz
um
u olur.
Tanm 22.2. y1 , y2 , ..., ym herhangi fonksiyonlar ve c1 , c2 , ..., cm herhangi keyfi sabit saylar olsunlar. Bu
durumda c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym ifadesine y1 , y2 , ..., ym fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu denir.
Uyar 22.3. Tanm 22.2 e g
ore (21.2) homojen diferansiyel denklemin c
oz
umlerinin lineer kombinasyonu da
bir c
oz
umd
ur.
Ornek
22.4. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin c
oz
um
ud
ur. Uyar 22.14a g
ore y = c1 cos x +
c2 sin x de denklemin c
oz
um
ud
ur.
Tanm 22.5. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., ym fonksiyon k
umesi icin, hepsi sfr olmayan
c1 , c2 , ..., cm gibi sabit saylar bulunabilirse ve xin bu aralktaki b
ut
un degerleri icin,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0
ise, bu fonksiyonlara aralarnda lineer bagml fonksiyonlar denir.
Ornek
22.6. x ve 2x fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmldr. C
u
nk
u
c1 x + c2 (2x) = 0 (c1 + 2c2 ) x = 0, x [0, 1] c1 + 2c2 = 0 c1 = 2c2
Ornegin c2 = 1, c1 = 2 icin ifade saglanms olur.

Tanm 22.7. Bir a x b aralgnda lineer bagml olmayan fonksiyonlara ise, lineer bagmsz fonksiyonlar
denir. Yani,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0 c1 = c2 = = cm = 0
57

5. YUKSEK
MERTEBEDEN LINEER ADD
58
Ornek
22.8. x ve x2 fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmszdr. c1 x + c2 x2 = 0 ifadesini diferansiyellersek c1 + 2c2 x = 0 elde ederiz ve x ile bu denklemi carparsak c1 x + 2c2 x2 = 0 elde ederiz.
c1 x + c2 x2 = 0 ve c1 x + 2c2 x2 = 0, x [0, 1]
denklemlerini ckartrsak c2 x2 = 0, x [0, 1] elde ederiz. Buna g

ore c2 = 0 = c1 dir.
Teorem 22.9. (21.2) homojen diferansiyel denklemi n lineer bagmsz c
oz
ume sahiptir. y1 , y2 , ..., yn (21.2)
homojen diferansiyel denkleminin lineer bagmsz c
oz
umleri ise (21.2) nin genel c
oz
um
u
c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
ile ifade edilir. Burada c1 , c2 , ..., cn keyfi sabit saylar.
Ornek
22.10. sin x ve cos x lineer bagmsz fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin c
oz
um
ud
ur. Uyar 22.14a ve
Teorem 22.9 g
ore y = c1 cos x + c2 sin x de denklemin c
oz
um
ud
ur.
Simdi, iki veya daha fazla fonksiyonun hangi kosullarda lineer bagml veya lineer bagmsz oldu
gunu arastralm.
Tanm 22.11. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., yn fonksiyonlar (n 1) . mertebden t
ureve
sahip olsunlar.

y1
y2
...
yn

y1
y2
...
yn

W (y1 , y2 , ..., yn ) = ..
..
.
.
(n1)
(n1)
(n1)
y
y2
. . . yn
1
determinantna Wronskian denir ve a x b noktasndaki degeri ksaca W (y1 , y2 , ..., yn ) ile g
osterilir.
Teorem 22.12. y1 , y2 , ..., yn (21.2) homojen diferansiyel denkleminin c
oz
umleri lineer bagmsz olmas icin
gerek ve yeter kosul W (y1 , y2 , ..., yn ) 6= 0 olmaldr.
Ornek
22.13. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin lineer bagmsz c
oz
um
ud
ur ve

sin x cos x
= 1 6= 0
W (sin x, cos x) =
cos x sin x
Uyar 22.14. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin c
oz
um
u y (x) olsun ve
y (x0 ) = 0, y (x0 ) = 0, . . . , y (n1) (x0 ) = 0
kosulunu saglyorsa bu durumda c
oz
um y (x) = 0 dr.
Tanm 22.15. Uyar 22.14 deki c
oz
ume asikar c
oz
um denir.
23. Mertebenin indirgenmesi
Teorem 23.1. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f c
oz
um
un
u biliyorsak y = f v
d
on
usu
m
u ile denklemi (n 1) . mertebeye indirgeyebiliriz.
Teorem 23.2.
a0 (x)y + a1 (x)y + a2 (x)y = 0
homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f olsun.
(23.1)
y = fv
(23.2)
d
on
usu
m
un
u denklemde yerine yazalm
a0 (x) (f v) + a1 (x) (f v) + a2 (x)f v
a0 (x) (f v + 2f v + f v ) + a1 (x) (f v + f v ) + a2 (x)f v

(a0 (x)f + a1 (x)f + a2 (x)f )v + a0 (x) f v + (2a0 (x) f + a1 (x) f ) v
|
{z
}
=
=
=
0
0
=0
ile (23.1) denklemini
a0 (x)f (x)
dw
+ [2a0 (x) f (x) + a1 (x) f (x)] w = 0
dx
(23.3)
23. MERTEBENIN INDIRGENMESI
59
denklemine indirgeyebiliriz. Burada w = v dr. Buna g

ore (23.3) denkleminin c
oz
um
u
R

exp aa10 (x)
(x) dx
w=
[f (x)]2
ve

Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
w = v v =
dx
(23.4)
2
[f (x)]
seklindedir.
Ornek
23.3. y = x fonksiyonu x2 + 1 y 2xy + 2y = 0 denkleminin bir c
oz
um
u olmak u
zere, mertebenin
indirgenmesi y
ontemini kullanarak lineer bagmsz c
oz
um
u bulunuz.
C
oz
um (23.1) e gore a0 (x) = x2 + 1, a1 (x) = 2x, a2 (x) = 2 dir. (23.4) ten

Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
v =
dx
2
[f (x)]

R
R du
Z exp 2x
Z
exp
x2 +1 dx
u
=
dx 2
=
dx
x2
x +1=u2xdx=du
x2

Z
Z
Z 2
Z
u+c
x +1
1
exp (ln u)
=
dx =
dx 2 =
dx =
1 + 2 dx
x2
x2
x +1=u
x2
x
1
1
= x +c=x +c
x
x
(23.2) don
usu
m
unden coz
um
u

1
y = x x + c = x2 + cx 1
x
seklinde elde ederiz. Teorem 22.1 e gore

y = c2 x + c3 x2 + cx 1

= A x2 1 + Bx
genel coz
umd
ur.
Ornek
23.4. y = x fonksiyonu
x2 y 4xy + 4y = 0
denkleminin bir c
oz
um
u olsun. Mertebenin indirgenmesi y
ontemi ile genel c
oz
um
u bulunuz.
C
oz
um
y = xv
don
usu
m
un
u denklemde yerine yazalm.
x2 (xv) 4x (xv) + 4xv
x2 (xv 2v ) =
ln w
seklinde elde ederiz. Teorem 23.9 e gore

y
0 x2 (2v + xv ) 4x (v + xv ) + 4xv = 0
dw
dx
0 xv 2v = 0 xw = 2w
=2
w=v
w
x
2 ln x + ln c w = cx2 v = cx2 dv = cx2 dx
w=v
3

cx3
cx4
cx
+ c1 y = x
+ c1 =
+ c1 x
3
3
3
= c2 x + c3
= A
genel coz
umd
ur.

cx4
+ c1 x
3
x4
+ Bx
3

5. YUKSEK
60
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD

a0 y (n) + a1 y (n1) + ... + an 1 y + an y = 0
(24.1)
sabit katsayl homojen denklemin coz

um
un
u
y = emx
(24.2)
olarak arayalm. Buna gore

dk y
= mk emx , k = 1, .., n
dxk
t
urevlerini (24.1) denkleminde yerine yazarsak

emx a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0
denklemini elde ederiz. emx 6= 0 oldugundan
a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0
(24.3)
elde edilir.
Tanm 24.1. (24.3) e diferansiyel denklemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem ninci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna g
ore, denklemin m1 , m2 , ..., mn gibi n tane k
ok
u olmaldr. Bu k
okler birer birer
denklem (24.1)da yerine konursa her defasnda bir
ozel c
oz
um elde edilecektir. Buna g
ore denklemin k
oklerine
g
ore c
oz
um
u irdeleyelim.
24.1. 1. Durum: Ayrk reel k
okler. (24.3) denkleminin n tane farkl (ayrk) kok
un
un oldu
gu durumdur.
Teorem 24.2. (24.3) denkleminin n tane m1 , m2 , ..., mn gibi farkl (ayrk) reel k
ok
u var ise (24.1) denkleminin
genel c
oz
um
u
y = c1 em1 x + c2 em2 x + ... + cn emn x
(24.4)
seklindedir. c1 , c, ..., cn keyfi sabitlerdir.
Ornek
24.3. y 3y + 2y = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Karakteristik denklem m2 3m + 2 = 0. Boylece denklemin coz
um
u (m 1) (m 2) = 0 m1 =
1, m2 = 2. (24.4) dan
y = c1 ex + c2 e2x
coz
umd
ur.
Uyar 24.4. Ornek

24.3de g
or
uld
ugu
u
zere ex ve e2x fonksiyonlar lineer bagmszdr.

ex e2x
x 2x

= ex 6= 0
W e ,e
= x
e 2e2x
dr.
Ornek
24.5. y y 12y = 0, y (0) = 3, y (0) = 5 BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Diferansiyel denklemin karakteristik denklemi
m2 m 12 = 0
coz
umler m1,2 = 3, 4, ve 1. Durum: dir. Buna gore
e3x , e4x
lineer bagmsz coz

umlerdir. Teorem 23.9 a gore
y = c1 e3x + c2 e4x
coz
umd
ur.
y (0) = 3, y (0) = 5
24. SABIT KATSAYILI HOMOJEN LINEER ADD
61
kosullarndan
c1 + c2 = 3
3c1 + 4c2 = 5
c1 = 1, c2 = 2
y = e3x + e4x
coz
umd
ur.
24.2. 2. Durum: Tekrarl k

okler.
Teorem 24.6. (24.3) denkleminin k
okleri k defa tekrarlanyorsa (m1 = m2 = = mk = m) bu durumda
(24.1) denkleminin tekrar eden k
oklere karslk gelen c
oz
um
u

c1 + c2 x + + ck xk1 emx
(24.5)
seklindedir. mk+1 , mk+2 , . . . , mn birbirinden farkl reel k

okler olmak u
zere (24.1) denkleminin genel c
oz
um
u

y = c1 + c2 x + + ck xk1 emx + ck+1 emk+1 x + ck+2 emk+2 x + ... + cn emn x
(24.6)
formundadr.
Ornek
24.7. y iv + 5y + 6y + 4y 8y = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Denklemin karakteristik denklemi
m4 + 5m3 + 6m2 + 4m 8 = 0
ve denklemin kokleri 2, 2, 2, 1 dir. Buna gore tekrar eden m = 2 kok
une karslk gelen coz
um (24.5) dan
2x
2
y 1 = c1 + c2 x + c3 x e
ve m2 = 1 kok
une karslk gelen coz
um
y2 = c4 ex
dir. Buna gore genel coz

um (24.6) den

y = y1 + y2 = c1 + c2 x + c3 x2 e2x + c4 ex
dr.
Ornek
24.8. y (5) 2y (4) + y = 0 denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
m5 2m4 + m3 = 0
ve coz
umler m1,2,3,4,5 = 0, 0, 0, 1, 1 ve 2. Durum: Tekrarl kokler dir. Buna gore
1, x, x2 , ex , xex
lineer bagmsz coz
y = c1 + c2 x + c3 x2 + c4 ex + c5 xe
coz
umd
ur.
24.3. 3. Durum: Kompleks eslenik k

okler.
Tanm 24.9. i2 = 1 olmak u
zere kompleks saylar a + ib, b 6= 0 formundadr. (a, b reel saylar). a ib
saysna ise a + ib nin kompleks eslenigi denir.
Teorem 24.10. (24.3) denkleminin kompleks eslenik k
okleri a + ib ve a ib tekrarlanmasnlar. Bu durumda
genel c
oz
um
y = eax (c1 sin bx + c2 cos bx)
(24.7)
olarak yazlr.

5. YUKSEK
62
Proof. Genel coz

um
u
k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x
olarak yazabiliriz. Burada
ei = cos + i sin
Euler formul
un
u kullanrsak
k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x
= k1 eax eibx + k2 eax eibx

= eax k1 eibx + k2 eibx
= eax (k1 (cos bx + i sin bx) + k2 (cos bx i sin bx))

= eax ((k1 + k2 ) cos bx + i (k1 k2 ) sin bx)
= eax (c1 sin bx + c2 cos bx) , c1 = k1 + k2 , c2 = k1 k2
elde ederiz.
Ornek
24.11. y 6y + 25y = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um ADD nin karakteristik denklemi m2 6m + 25 = 0 dr. Denlemin kokleri
6 36 100
6 8i
m =
=
= 3 4i
2
2
a = 3, b = 4
(24.7)
y
e3x (c1 sin 4x + c2 cos 4x)
coz
umd
ur.
Teorem 24.12. (24.3) denkleminin kompleks eslenik k

okleri a+ib ve aib k defa tekrarlansnlar. Bu durumda
tekrarlanan k
oklere karslk gelen genel c
oz
um

y = eax c1 + c2 x + + ck xk1 sin bx + eax c1 + c2 x + + ck xk1 cos bx
(24.8)
olarak yazlr.
Ornek
24.13. y vi 2y + y = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
1, 21 + i 23 , 21
+ i 23 ,
m6 2m3 + 1 = 0
coz
umler m1,2,3 =
ve digerleri esit olmak u
zere 1. Durum: Ayrk reel k
okler & 2. Durum
& 3. Durum: Kompleks eslenik kokler dir. Buna gore
1
1
1
3x 1 x
3x
3x
3x
x
x
x
x
x
2
2
2
2
e , xe , e cos
, e sin
, xe cos
, xe sin
2
2
2
2
lineer bagmsz coz
1
3x
1
3x
1
3x
1
3x
y = c1 ex + c2 xex + c3 e 2 x cos
+ c4 e 2 x sin
+ c5 xe 2 x cos
+ c6 xe 2 x sin
2
2
2
2
coz
umd
ur.

25. Homojen olmayan ADD
(21.1) homojen olmayan denklemi ele alalm:
Teorem 25.1. v fonksiyonu (21.1) homojen olmayan denklemin bir c
oz
um
u ve u fonksiyonu (21.2) homojen
denklemin c
oz
um
u ise u + v fonksiyonu da (21.1) homojen olmayan denklemin bir c
oz
um
ud
ur.
Ornek
25.2. y = x fonksiyonu y + y = x homojen olmayan denkleminin bir c
oz
um
ud
ur. sin x fonksiyonu
y +y = 0 homojen ADD nin c

oz
um
ud
ur. Teorem 25.1e g
ore y = x+sin x fonksiyonu da y +y = x denkleminin
c
oz
um
ud
ur.
25. HOMOJEN OLMAYAN ADD
63
(21.2) homojen denklemin genel coz

um
u olan yc (complementary function)nin nasl bulundu
gunu biliyoruz.
Simdi ise amacmz, homojen olmayan bu denklemin bir ozel coz
um
u olan ve bir keyfi sabit say icermeyen yp
(particular integral ) coz
um
un
u ve sonuc olarak (21.1) homojen olmayan denkleminin genel coz
um
un
u bulmaktr.
yp nin bulunmas ile ilgili olarak birkac metot gelistirilmistir. Bu metotlar, sras ile,
(i): Belirsiz Katsaylar Metodu
(ii): Parametrelerin Degisimi Metodu
25.1. Belirsiz Katsaylar Metodu.
Tanm 25.3. Eger
(1)
(2)
(3)
(4)
xn , n 0 pozitif say
eax , a 6= 0
sin (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
cos (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
fonksiyonlarndan birisi veya bunlar lineer kombinasyonu ise fonksiyona UC (undetermined coefficient) fonksiyonu denir.
Ornek
25.4. x3 , e2x , sin (3x/2) , cos (2x + /4) UC fonksiyonlardr.
Tanm 25.5. Lineer bagmsz UC fonksiyonlarnn k
umesine ksaca UC k
umesi denir.
UC fonksiyonu
1 xn
2 eax
3 sin (bx + c)
veya cos (bx + c)
4 xn eax
5
6
UC
umesi
n k

x , xn1 , . . . , x, 1
{eax }
{sin (bx + c) , cos (bx + c)}

xn eax , xn1 eax , . . . , xeax , eax
{xn sin (bx + c) , xn cos (bx + c) ,
xn1 sin (bx + c) , xn1 cos (bx + c) ,
. . . , x sin (bx + c) , x cos (bx + c) ,
sin (bx + c) , cos (bx + c)}
{eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}
xn sin (bx + c)
veya xn cos (bx + c)
eax sin (bx + c)
veya eax cos (bx + c)
xn eax sin (bx + c)
veya xn eax cos (bx + c)
{xn eax sin (bx + c) , xn eax cos (bx + c) ,

xn1 eax sin (bx + c) , xn1 eax cos (bx + c) ,
. . . , xeax sin (bx + c) , xeax cos (bx + c) ,
eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}
Ornek
25.6. f (x) = x2 sin x fonksiyonunun UC k
umesi x2 sin x, x2 cos x, x sin x, x cos x, sin x, cos x
Yontem
(21.1) homojen olmayan denkleminde

F (x) fonksiyonunu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olmas durumunda bu yontemi ugulayabiliriz.
(1)
(2)
(3)
(4)
F = c1 u1 + c2 u2 + + cm um olsun. Burada u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlardr.

u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlarna karslk gelen UC k
umelerini S1 , S2 , . . . , Sm olarak belirleyelim.
Denk veya birbirinde icerilen k
umeleri elimine edelim veya u
st k
umeyi secelim.
Eger UC k
umelerinin elemanlar, t
urdes ksmn coz
um
unde olmayacak eskilde x in en k
ucu
k kuvveti
ile carpp k
umeyi yeniden d
uzenleyelim.
(5) Ozel
coz
um
u bu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu oldugunu varsayalm.
(6) Lineer kombinasyondaki bilinmeyen katsaylar denklemde yerine yazarak belirleyelim.
Ornek
25.7. y 2y 3y = 2ex 10 sin x ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
64
5. YUKSEK
C
oz
um
y 2y 3y = 0
homojen denklemin coz

um
u
m2 2m 3 = 0
karakteristik denkleminin coz
um
unden m1 = 3, m2 = 1 yc = c1 e3x + c2 ex formundadr. S
imdi homojen
olmayan terime gelelim:
2ex 10 sin x
fonksiyonu
(1)
ex , sin x, cos x
UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olarak yazlmstr. Buna gore UC k
umeleri
(2)
S1
S2
{ex }
{sin x, cos x}
(3) Birbirine denk ve esit k

ume olmad
gndan bu adm gecelim.
(4) S1 ve S2 k
umelerinin elemanlar ile homojen ksmn fonksiyonlar bir biri ile ayn degildir. Bu skkda gecelim.
(5) 3 ve 4. durumlar saglanmadgndan bir sonraki durum.
(6) Ozel
fonksiyonu bu k
umelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazld
gn varsayalm:
denklemde yerine yazarsak
yp
yp
yp
Aex + B sin x + C cos x
Aex + B cos x C sin x

Aex B sin x C cos x
y 2y 3y
3 (Aex + B sin x + C cos x) =

4Aex + (4B + 2C) sin x + (4C 2B) cos x =
4A =
4B + 2C =
ozel coz
um ve
4C 2B
yp
2ex 10 sin x Aex B sin x C cos x 2 (Aex + B cos x C sin x
2ex 10 sin x
2ex 10 sin x
2,
10
1
0 A = , B = 2, C = 1
2
1 x
e + 2 sin x cos x
2
1
y = yc + yp = c1 e3x + c2 ex ex + 2 sin x cos x
2
genel coz
umd
ur.
Ornek
25.8. y 3y + 2y = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
um
u
y 3y + 2y = 0
m2 3m + 2 = 0
um
unden m1 = 1, m2 = 2 yc = c1 ex + c2 e2x formundadr. S
imdi homojen
olmayan terime gelelim:
2x2 + ex + 2xex + 4e3x
fonksiyonu
(1)
x2 , ex , xex , e3x
65

umeleri
(2)
2

S1 =
x , x, 1
S2
S3
S4
= {ex }
= {xex , ex }
3x
=
e
(3) S2 S3 oldugundan S1 , S3 , S4 k
umeleri ele alncaktr.
(4) S3 = {xex , ex } k
umesi ex fonksiyonunu icerdiginden ve ex fonksiyonu homojen denklemin coz
um
u icinde
oldugundan S3 k
umesinin elemanlarn x ile carpp yeniden d
uzenleriz: S3 = {x2 ex , xex } k
umesinin elemanlar
ile ozle c
oz
umdeki fonksiyonlar ayn degildir.
(5) Yeniden d
uzenlenen k
umeler srasyla:
2

S1 =
x , x, 1
S3
S4
= {x2 ex , xex }
3x
=
e
seklindedir.
(6) Ozel
fonksiyonu bu k
gn varsayalm:
yp
yp
yp
Ax2 + Bx + C + Dx2 ex + Exex + F e3x
B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex
2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex
+2De
3x
y 3y + 2y
+Exex + F e3x
2Exe + (2E F ) e
2A 3B + 2C =
2B 6A =
2A =
2D =
2x2 + ex + 2xex + 4e3x 2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex

3 B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex + 2Ax2 + Bx + C + Dx2
2x2 + ex + 2xex + 4e3x (2A 3B + 2C) + (2B 6A) x + 2Ax2
2x2 + ex + 2xex + 4e3x
0
0
2
4
2E
2E F
1 A = 1, B = 3, C =
yp
x2 + 3x +
7
, F = 3, D = 2, E = 1
2
7
+ 2x2 ex xex 3e3x
2
ozel coz
um ve
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + x2 + 3x +
7
+ 2x2 ex xex 3e3x
2
genel coz
umd
ur.
Ornek
25.9. y iv + y = 3x2 + 4 sin x 2 cos x ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y iv + y = 0
um
u
um
unden m1,2
Simdi homojen olmayan terime gelelim:
m4 + m2 = 0
= 0, m3,4 = i yc = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x formundadr.
3x2 + 4 sin x 2 cos x

5. YUKSEK
66
fonksiyonu
(1)
x2 , sin x, cos x
umeleri
(2)
2

S1 =
x , x, 1
S2
S3
=
=
{sin x, cos x}
{cos x, sin x}
(3) S2 =
S3 oldug undan S1 , S2 k
umeleri ele alncaktr.
(4) S1 = x2 , x, 1 k
umesi x, 1 fonksiyonlarn icerdiginden ve x, 1 fonksiyonlar homojen denklemin coz
um
u
icinde oldugundan S1 k
umesinin elemanlarn x2 ile carpp yeniden d
uzenleriz: S1 = {x4 , x3 , x2 }. B
oylece bu
k
umenin elemanlar t
urdes ksmn coz
um
undeki fonksiyonlardan farkldr. Yine S2 k
umesinin elemanlar, t
urdes
ksmn coz
um
unde oldugundan, elemanlar x ile carpalm: S2 = {x sin x, x cos x}
(5) Yeniden d
uzenlenen k
umeler srasyla:
S1
S2
{x4 , x3 , x2 }
{x sin x, x cos x}
seklindedir.
(6) Ozel
fonksiyonu bu k
gn varsayalm:
yp
yp
yp
yp
ypiv
Ax4 + Bx3 + Cx2 + Dx sin x + Ex cos x
2Cx + E cos x + D sin x + xD cos x xE sin x + 4Ax3 + 3Bx2
2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
6B + 24Ax 3E cos x 3D sin x xD cos x + xE sin x
24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x

y iv + y
=
=
24A + 2C
6B
=
=
12A =
2D =
3x2 + 4 sin x 2 cos x 24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x

+2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
3x2 + 4 sin x 2 cos x
0
0
3
2
1
, B = 0, C = 3, D = 1, E = 2
4
2E
4A=
yp
1 4
x 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
ozel coz
um ve
1
y = yc + yp = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x + x4 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
genel coz
umd
ur.
25.2. Parametrelerin De
gisimi Metodu.
y + a (x) y = b (x)
formundaki denklemlere lineer denklemini hatrlayalm. Denklemin
y + a (x) y = 0
67
t
urdes denklemine karslk gelen coz
um
u
Z

y = c exp a (x) dx ,
olarak elde etmistik.
(10.1) in genel coz
um
un
u
Z

y = c (x) exp a (x) dx .
formunda aramstk ki bu teori olarak parametrelerin degisimi metodu dur. Yontemi 2. mertebden de
gisken
katsayl bir ADD icin anlatalm:
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = F (x)
(25.1)
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = 0
(25.2)
denklemini ele alalm. y1 ve y2

homojen denkleminin lineer bagmsz coz
umleri olsunlar. Bu durumda
y c = c1 y 1 + c2 y 2
(25.2) homojen denkleminin bir genel coz
um
ud
ur. Parametrelerin degisimi yonteminde c1 , c2 sabitleri yerine
fonksiyonlar d
usu
n
ul
ur. Yani
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)
(25.3)
fonksiyonu (25.1) denkleminin bir coz
um
ud
ur. Burada v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarnn ifadelerini bulmamz
gerekmektedir. Elimizde 2 bilinmeyen var ve 1 kosul olarakda (25.3) fonksiyonunun coz
um olmas var. Dolaysyla
2. bir ek kosula ihtiyac duyulmaktadr.
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)
(25.4)
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0
(25.5)
alalm. Simdi fonksiyonun 2. t

urevini alrsak
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)
(25.6)
elde ederiz. (25.3) fonksiyonunun coz

um oldugundan (25.3) , (25.4) , (25.6) ifadelerini (25.1) denkleminde yerine
yazarsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] +
=
a1 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] + a2 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)]
F (x)
v1 (x) [a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) + a2 (x) y1 (x)] +

v2 (x) [a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x)] + a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)]
= F (x)
(25.7)
elde ederiz. y1 ve y2 homojen denkleminin lineer bagmsz coz

umleri oldugundan a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) +
a2 (x) y1 (x) = 0 ve a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x) kosullar saglanr. (25.7) de bunlar dikkate alrsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] = F (x)
kosulunu elde ederiz.Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin
(
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = aF0(x)
(x)
denklem sistemini elde ederiz. Katsaylar determinant

y (x)
W [y1 (x) , y2 (x)] = 1
y1 (x)

y2 (x)
y2 (x)
(25.8)
(25.9)

5. YUKSEK
68
olarak elde ederiz. y1 ve y2 lineer bagmsz coz

umler oldugundan Wronkiyen W [y1 (x) , y2 (x)] 6= 0 dr. B
oylece
(25.9) sisteminin tek coz
um
u vardr. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn

0
y2 (x)

F (x)

a0 (x) y2 (x)
F (x) y2 (x)

=
v1 (x) =
(25.10)

a
(x)
W [y1 (x) , y2 (x)]
y
(x)
y
(x)
0
2
1

y1 (x) y2 (x)

y (x)
0
1

F (x)
y1 (x) a0 (x)
F (x) y1 (x)

=
v2 (x) =
(25.11)

a
(x)
W [y1 (x) , y2 (x)]
0
y1 (x) y2 (x)
y1 (x) y2 (x)
Boylece (25.10) ve (25.11) de integral aldgmzda v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn buluruz.
Ornek
25.10.
y + y = tan x
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Homojen ksmn coz
um
u
yc = c1 sin x + c2 cos x
oldugundan genel coz
um
u
yp = v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
olsun.
yp = v1 (x) cos x v2 (x) sin x + v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
urevini alrsak
yp = v1 (x) sin x v2 (x) cos x + v1 (x) cos x v2 (x) sin x
elde ederiz. Denklemde yerine yazarsak
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn

0
cos x

tan x sin x
= sin x v1 (x) = cos x + c3
v1 (x) =

sin x cos x
cos x sin x

sin x
0

cos x tan x
sin2 x
cos2 x 1
=
v2 (x) =
=

cos x
cos x
sin x cos x
cos x sin x
Z
v2 (x) =
(cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz

um
yp (x)
= v1 (x) sin x + v2 (x) cos x

= ( cos x + c3 ) sin x + (sin x ln (sec x + tan x) + c4 ) cos x
= c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x
69
olarak elde ederiz.

y
= yc + yp = c1 sin x + c2 cos x + c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x
= A3 sin x + B cos x ln (sec x + tan x) cos x
Ornek
25.11.
y 6y + 11y 6y = ex
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Homojen ksmn coz
um
u
m3 6m2 + 11m 6 =
yc
0 m1,2,3 = 1, 2, 3
c1 ex + c2 e2x + c3 e3x
oldugundan genel coz

um
u
yp = v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
olsun.
yp = v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x + v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
2. kosul olarak
v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0
urevini alrsak
yp = v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x
elde ederiz. 3. kosul olarak da
v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
buluruz. 3. t
urevi de alrsak
yp = v1 (x) ex + 8v2 (x) e2x + 27v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x
elde ederiz. Bunlar denklemde yerine yazarsak
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0
v (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
1
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex

5. YUKSEK
70
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlarn

0 e2x
e3x

0 2e2x 3e3x
x

e
4e2x 9e3x
ex e2x e3x
1
=
v1 (x) = x
v1 (x) = x + c4
2x
3x
x e2x e3x
2e
2
e
e
e
x

2x
3x
e
2e
3e
x

e
4e2x 9e3x
x

3x
e
x 0 e 3x
e

x 0x 3e3x
e e
9e
2e2x e3x

= ex v2 (x) = ex + c5
v2 (x) = x
=
2x
3x
x e2x e3x
2e
e
e
e
x

2x
3x
e
x 2e2x 3e3x
e
4e
9e
x

2x
e

x e 2x 0
e 2e
0
x
e 4e2x ex
e2x e2x
1
1
=
v3 (x) = x
= e2x v3 (x) = e2x + c6
2x
3x
x e2x e3x
2e
2
4
e
e
e
x

2x
3x
e
2e
3e
x

e
4e2x 9e3x
Z
v2 (x) =
(cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
: : : : 0 : olarak elde ederiz. Buna gore genel coz

um
= v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x

2x
1 2x
1
x
x
=
x + c4 e + e + c5 e + e
+ c6 e3x
2
4
1 x
1
=
xe + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2
4
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz
um
1
1
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + c3 e3x + xex + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2
4
1 x
x
2x
3x
= Ae + Be + Ce + xe
2
buluruz.
yp (x)
26. Cauchy-Euler denklemi

Tanm 26.1.
a0 xn y (n) + a1 xn1 y (n1) + ... + an 1 xy + an y = 0
denklemine Cauchy-Euler denklemi denir.
Teorem 26.2. x = et d
on
usu
m
u ile (26.1) denklemi sabit katsayl lineer denkleme d
on
usu
r.
Ornek
26.3.
x2 y 2xy + 2y = x3
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um x = et don
usu
m
u ile
t
d2 y
dx2
dy
dy dt
1 dy
=
=
dx
dt dx
xdt

1 d2 y dt
1 dy
1 d2 y
dy
x dt2 dx x2 dt
x2 dt2
dt
ln x
(26.1)
26. CAUCHY-EULER DENKLEMI

1
x 2
x
2
d2 y dy
dt2
dt
1 dy
+ 2y
x dt
d2 y
dy
3
+ 2y
dt2
dt
yc
2x
71
= x3
= e3t
= c1 et + c2 e2t
ozel coz
um
u belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = Ae3t
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
9Ae3t 9Ae3t + 2Ae3t
1
1
yp = e3t
2
2
1
yc + yp = c1 et + c2 e2t + e3t t
x=e
2
1 3
2
c1 x + c2 x + x
2
e3t A =
Ornek
26.4.
x3 y 4x2 y + 8xy 8y = 4 ln x
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um x = et don
usu
m
u ile
t
d2 y
dx2
d3 y
dx3
dy dt
1 dy
dy
=
=
dx
dt dx
xdt

1 d2 y dt
1 dy
1 d2 y dy
= 2
x dt2 dx x2 dt
x
dt2
dt
3

2
2
1 d y dt
d y dt
2 d y dy
2
3
x2 dt3 dx
dt dx
x
dt2
dt
3

2
2
1 d y d y
2 d y dy
2 3
x3 dt3
dt
x
dt2
dt
3

2
1 d y
d y
dy
3 2 +2
x3 dt3
dt
dt
= ln x
=
=
=
=

3

2

d y
d2 y
dy
d y dy
1 dy
3 1
2 1
x 3
3 2 +2
4x 2
+ 8x
8y
x
dt3
dt
dt
x
dt2
dt
x dt
d3 y
d2 y
dy
7
+ 14 8y
dt3
dt2
dt
yc
= 4t
= 4t
= c1 et + c2 e2t + c3 e4t
ozel coz
um
u belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = At + B
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
1
7
1
7
14A 8At 8B = 4t A = , B = yp = t
2
8
2
8
1
7
t
2t
4t
y = y c + y p = c1 e + c2 e + c3 e t
2
8 x=et
1
7
y = c1 x + c2 x2 + c3 x4 ln x
2
8
CHAPTER 6
Sabit katsayl Ikinci

Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin
Uygulamalar
27. Salnm Hareketi
Sistem denge konumunda bir miktar asag dogru cekilir ve braklrsa gidip-gelme hareketi yapar. Buna salnm
hareketi vey titresim hareketi denir. Hava direnci ihmal edilirse, bir baska deyisle s
urt
unme kuvveti yok kabul
edilirse, cisim yukarda ve asagda ayn limitler arasnda bir gidip-gelme hareketi yapcaktr. Buna basit harmonik
hareket denir. Eger s
urt
unme varsa cismin salnm genligi gittikce azalcak ve cisim bir s
ure denge konumuna
gelicektir. Cismin bu t
ur hareketine serbest s
on
uml
u harmonik hareket i denir. Bunun yan sra, cisme devaml
ve sinusoidal bir fonksiyonla ifade edilebilen bir harmonik etki verilebilir. Bu durumda cismin hareketi zorlanms
s
on
uml
u harmonik hareket tir.
1: Basit Harmonik Hareket

Hooke yasasna gore cekilen ve braklan bir yayn b
uy
ukl
ugu
, yayn uzama miktar ile orantl bir geri ca
grc
kuvvettir. Buna gore kuvveti,
F = kx
ile gosteririz. Buna gore diferansiyel denklem
m
d2 x
d2 x
k
=
kx
+ 0 x = 0, 0 =
dt2
dt2
m
olarak verilir.
2: Serbest Son
uml
u Harmonik Hareket
Denge konumundan x uzaklgnda buluna bir cisme etki eden sond
ur
uc
u kuvvetin b
uy
ukl
ugu
dx
b
dt
ile verilir. b > 0 sabittir ve sond
urme katsays olarak adlandrlr. Sond
ur
uc
u kuvvetin yon
u, cismin hareket
yon
une zttr. Buna gore diferansiyel denklemi
m
d2 x
dx
d2 x
dx
=
kx
m
+b
+ kx = 0
dt2
dt
dt2
dt
olarak veririz.
73
74
SABIT KATSAYILI IKINCI

MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
6.
3: Zorlanms Son
uml
u Harmonik Hareket
Dsardan verilen bir kuvvet ile birlikte diferansiyel denklemi
m
d2 x
dx
+b
+ kx = F (t)
2
dt
dt
olarak yazarz.
Ornek
27.1. Bir ucundan tavana asl duran bir yayn diger ucuna m = 2kg agrlgnda bir cisim asldg
zaman yay 20cm uzuyor. Denge konumunda 6cm uzaklga cekilip baslangc annda ilk hzsz olarak serbest
braklan cimin
(1) s
urt
unme kuvveti ihmal edilerek 10s sonraki hzn ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
(2) S
urt
unme kuvveti cismin hznn 4 kat ve devaml olarak cisme etki eden kuvvet cos t oldu
gunda cismin
10s sonraki hz ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz. Burada g = 9.8m/s2 olarak alnz.
C
oz
um
(1)
kx = mg k 0.2m = 2kg 9.8m/s2 k = 98N/m
yayn esneklik katsaysdr.
d2 x
dt2
x (t)
d2 x
d2 x
= 98x 2 + 49x = 0 m2 + 49 = 0 m1,2 = 7i
2
dt
dt
= c1 cos 7t + c2 sin 7t
= kx 2
x (0) = 0.06 c1 = 0.06
ilk hzsz olmas ise
v (0) =
7c2 =
x (t) =
x (0) = 0 x (t) = 0.42 sin t + 7c2 cos 7t x (0) = 0

0 c2 = 0
0.06 cos 7t x (10) = 0.06 cos (70 ) = 2. 052 1 102
75
(2)
d2 x
dx
d2 x
dx
= 4
98x + cos t 2 2 + 4
+ 98x = cos t
2
dt
dt
dt
dt
once homojen denklemi cozelim
2
d2 x
dx
+4
+ 98x = 0 2m2 + 4m + 98 = 0 m2 + 2m + 7 = 0
dt2
dt

m1,2 = i 6 1 xc (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t
2
simdi gelelim homojen olmayan denklemin ozel coz

um
une UC yontemini kullanrsak:
u1 = cos t S1 = {cos t, sin t} xp (t) = A cos t + B sin t xp = A sin t + B cos t xp = A cos t B sin t
d2 x
dx
+4
+ 98x = cos t 2 (A cos t B sin t) + 4 (A sin t + B cos t) + 98 (A cos t + B sin t) = cos t
dt2
dt
1
6
96A + 4B = 1
,B =
(96A + 4B) cos t + (4A + 96B) sin t = cos t
A=
4A + 96B = 0
577
2308
6
1
xp (t) =
cos t +
sin t
577
2308
Buna gore coz
um

6
1
x (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t +
cos t +
sin t
577
2308
6
x (0) = 0 c1 =
577
1
1
6
x (0) = 0 c2 6 =
c2 =
2308
13 848

6
1
6
1
x (t) = et
6 sin 6t +
cos 6t
cos t +
sin t
577
13 848
577
2308
2

En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist
or (
orne
gin
elektrik amp
ul
u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d
ugme kapatlrsa bir I akm rezist
ore do
gru
akacak ve bir voltaj d
usmesine sebep olucaktr. Yani rezistor
un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj d
usu
su
ise Voltmetre denilen bir elt ile olcu
lebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
Resistr
Kaynak
Dme
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t

um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
76
6.
SABIT KATSAYILI IKINCI

MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind
uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y
uk
un
u gostermek u
zere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur.
orantldr:
Ohm kanununa gore rezistor u

zerindeki voltaj d
usu
kl
ugu
akm ile do
gru
VR = RI
burada R rezistor
un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d
usu
su
ise kapasitordeki elektrik y
uk
u ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind
uktordeki voltaj d
usu
su
ise akmn de
gisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktor
un ind
uktans denir (henry ile olcu
l
ur) (inductance). Kirchoff kuralna g
ore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada t
urev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
Lq + Rq + q = E (t)
C
1
LI + q + RI = E (t)
C
1
LI + RI + I = E (t)
C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Ornek
28.1. Direnci 10 olan bir direnc teli ve
oz ind
uksiyon katsays L = 0.2 henry olan bir bobin,
elektromotor kuvveti 40 volt ve kapasitans olmayan bir dogru akm u
retecine seri olarak baglanyor. Baslangcta
akm ve elektrik y
uk
u olmadgna g
ore.herhangi zamandaki elektrik y
uk
un
u ve akm bulunuz.
C
oz
um Yukardaki denklem gore
R
0.2q + 10q =
qc (t) =
10, L = 0.2, E (t) = 40, VC yok
40 m2 + 50m = 0 m1 = 0, m2 = 50
c1 + c2 e50t
77
ozel coz
um icin:
u1
qp (t)
= 1, S1 = {1} S1 = {t} qp (t) = At 50A = 40 A =

=
4
4
t q (t) = c1 + c2 e50t + t
5
5
4
4
4
4
I (0) = 0 50c2 = c2 =
c1 =
5
5
250
250

50t
q (0) = 0 c1 + c2 = 0, I = q = 50c2 e50t +

q (t)
4
4
4
e50t 1 + t, I (t) =
1e
250
5
5
CHAPTER 7
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri

Su ana kadar bir bilinmeyenli bir diferansiyel denklemleri inceledik. Simdi ise iki bilinmeyen fonksiyonu bulunan
iki diferansiyel denklemi ve genel olarak n bilinmeyen fonksiyonu bulunan n diferansiyel denklemi inceleyece
giz.
Daha once Diferansiyel denklem sistemlerini tantmak ile baslayalm.
29. Lineer sistem t
urleri (Iki
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak u
zere 1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y = F1 (t)
(29.1)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr. Burada t bagmsz de
giskendir.
Ornek
29.1.
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
2x + 3y 2x + y = t2
x 3y + 3x + 4y = et
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak u

zere 2. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y + a5 (t) x + a6 (t) y = F1 (t)
(29.2)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y + b5 (t) x + b6 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr.
(29.1) sistemini ozel olarak
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
(29.3)
yazlr ve bu forma Normal form denir.
Ornek
29.2.
x = t2 x + (t + 1) y + t3
y = tet x + t3 y et
1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklemi ve
x = 5x + 7y + t2
y = 2x 3y + 2t
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
n sayda diferansiyel denklemden olusan sistemi genel olarak,
x1 = a11 (t) x1 + a12 (t) x2 + + a1n (t) xn + F1 (t)
x2 = a21 (t) x1 + a22 (t) x2 + + a2n (t) xn + F2 (t)
..
.
xn = an1 (t) x1 + an2 (t) x2 + + ann (t) xn + Fn (t)
seklinde yazlr.
79
(29.4)
80
7.
LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERI
30. Diferansiyel operat

orler
Burada sabit katsayl bir lineer diferansiyel denklem sistemi icin sembolik diferansiyel operat
or y
ontemini ele
alacagz.
dx
= x = Dx
dt
sekilde yazlabilir.n. mertebeden diferansiyel operator
dn x
= x(n) = Dn x
dtn
sekilde yazlabilir.
Ornek
30.1. (i)
(D + c) x x + cx, c sabit
(ii)
(aDn + bDm ) x ax(n) + bx(m) , a, b sabitler
(iii)

a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an x a0 x(n) + a1 x(n1) + + an1 x + an x, a0 , a1 , . . . , an sabitler
Ornek
30.2. x (t) = t3 fonksiyonu icin 3D2 + 5D 2 x ifadesini bulunuz.

d2 t3
d t3
2
3D + 5D 2 x = 3
+5
2t3 = 18t + 15t2 2t3
dt
dt2
Simdi daha genel olarak,
yazalm. a0 , a1 , . . . , an sabitlerdir.
L a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
Teorem 30.3. c1 ve c2 keyfi sabitler olmak u

zere
L [c1 f + c2 g] = c1 L [f ] + c2 L [g]
Ornek
30.4.
L 3D2 + 5D 2
olsun. f = t2 , g = sin t icin
L [3f + 2g] = 3L [f ] + 2L [g]

oldugunu g
osteriniz.
C
oz
um
L [3f + 2g] =
=
L [f ] =
=
L [g] =
=
3L [f ] + 2L [g] =
=
L [3f + 2g] =

d2
d
3t2 + 2 sin t + 5
3t2 + 2 sin t 2 3t2 + 2 sin t
dt2
dt
30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18

d2
d 2
3 2 t2 + 5
t 2 t2
dt
dt
2t2 + 10t + 6
d2
d
3 2 (sin t) + 5 (sin t) 2 (sin t)
dt
dt
5 cos t 5 sin t

3 2t2 + 10t + 6 + 2 (5 cos t 5 sin t)
3
30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18
3L [f ] + 2L [g]
YONTEMI
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC

IN OPERATOR
81
31. Sabit katsayl lineer sistemler i

cin operat
or y
ontemi
Simdi sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemini acklayacagz.
L1 x + L2 y = f1 (t)
L3 x + L4 y = f2 (t)
(31.1)
lineer sistemini ele alalm. Burada L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L1
L2
L3
L4
a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
b0 Dm + b1 Dm1 + + bm1 D + bm
c0 Dp + c1 Dp1 + + cp1 D + cp
d0 Dq + d1 Dq1 + + dq1 D + dq
ve ai , bi , ci , di katsaylar sabittir.
Ornek
31.1.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sistemini
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
ile g
osterebiliriz. Buna g
ore L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operat
orleri asagdaki formdadr:
L1
L2
L3
L4
2D 3
2D
2D + 3
2D + 8
Yontem
(31.1) sisteminde 1.denklem L4 operator
u ile carplr, 2. denklem ise L2 operator
u ile carplp taraf tarafa
ckartlr:
L4 L1 x + L4 L2 y = L4 f1 (t)
L2 L3 x + L2 L4 y = L2 f2 (t)
(L4 L1 L2 L3 ) x = L4 f1 (t) L2 f2 (t)
(31.2)
sabit katsayl, tek bilinmeyenli lineer ADD elde edilir. Bol

um 5daki yontemler kullanlarak coz
um bulunur.
Benzer sekilde bilinmeyen y fonksiyonunu bulmak icin ise (31.1) sisteminde 1.denklem L3 operat
or
u ile carplr,
2. denklem ise L1 operator
u ile carplp taraf tarafa ckartlr:
L3 L1 x + L3 L2 y = L3 f1 (t)
L1 L3 x + L1 L4 y = L1 f2 (t)
(L3 L2 L1 L4 ) y = L3 f1 (t) L1 f2 (t)
Ornek
31.2.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Lineer sistemi operator formu ile
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
(31.3)
82
7.
seklinde gosterebiliriz. Buna gore

(2D + 8) / (2D 3) x 2Dy = t
2D / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 8) (2D 3) + 2D (2D + 3)] x = (2D + 8) t + 2D (2)

16D + 8D2 24 x = 8t + 2

1
D2 + 2D 3 x = t +
4
oncelikle homojen denklemin coz
um
un
u bulalm:

D2 + 2D 3 x = 0
karakteristik denklemi
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
xc = c1 e3t + c2 et
olarak elde ederiz. Ozel

coz
um icin
xp = at + b
formunda arayalm:
d2
d
1
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t +
dt2
dt
4
1
2a 3b 3at = t +
4
1
11
2a 3b = 41
a = ,b =
3a = 1
3
36
11
1
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3
36
y coz
um
un
u bulmak icin de benzer sekilde
(2D + 3) / (2D 3) x 2Dy = t

(2D 3) / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 3) 2D + (2D 3) (2D + 8)] y = (2D + 3) t + (2D 3) (2)

16D + 8D2 24 x = 3t 8

3
D2 + 2D 3 x = t 1
8
um
un
u bulalm:

D2 + 2D 3 y = 0
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
yc = k1 e3t + k2 et

coz
um icin
yp = at + b
formunda arayalm:
d2
d
3
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t 1
2
dt
dt
8
3
2a 3b 3at = t 1
8
1
5
2a 3b = 1
a = ,b =
3a = 38
8
12
1
5
y (t) = yc + yp = k1 e3t + k2 et + t +
8
12
YONTEMI
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC

IN OPERATOR
83
Simdi c1 , c2 , k1 , k2 katsaylarnn secimini belirleyelim:

2x 2y 3x

1
11
3 c1 e3t + c2 et t
3
36
t

d
1
11
2
c1 e3t + c2 et t
dt
3
36

d
1
5
2
k1 e3t + k2 et + t +
dt
8
12
(c1 2k1 ) et + (9c2 + 6k2 ) e3t

c1 2k1 = 0
9c2 + 6k2 = 0

x (t)
y (t)
=
=
c1 = 2k1
c2 = 23 k2

c1 e3t + c2 et 13 t 11
36
5
k1 e3t + k2 et + 18 t + 12

2k1 e3t + 23 k2 et 31 t 11
36
5
k1 e3t + k2 et + 18 t + 12
Alternatif Yontem
Diger yontem gibi oncelikli olarak x (t) coz

um
u bulunur. y (t) coz
um
un
u bulmak icin, (31.1) sisteminde y nin
t
urevini iceren terim yok olucak sekilde yeni bir bagnt eldeedilip y (t) coz
um
u elde edilir.
Ornek
31.3.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Bir onceki ornekten
1
11
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3
36
olarak elde etmistik. y coz
um
un
u bulmak icin
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
sisteminde y yok olacak sekilde d
uzenleme yapalm: Sistemi taraf tarafa topladgmda
4x + 8y
y
= t+2
t + 2 4x
=
8
aranan coz
umd
ur.
y
=
=
t + 2 4 3c1 e3t + c2 et 13
8
3 3t 1 t 1
5
c1 e
c2 e + t +
2
2
8
12
Ornek
31.4.
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
84
7.
C
oz
um Lineer sistemi operator formu ile
(D 2) x (D 4) y = t
(D 1) x + (D 1) y = 1
seklinde gosterebiliriz. Buna gore
(D 1) / (D 2) x (D 4) y = t
(D 4) / (D 1) x + (D 1) y = 1
[(D 1) (D 2) + (D 4) (D 1)] x = (D 1) t + (D 4) (1)

2D2 8D + 6 x = t 3

um
un
u bulalm:

2D2 8D + 6 x = 0
m2 4m + 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
xc = c1 e3t + c2 et

coz
um icin
xp = at + b
formunda arayalm:
d2
d
(at + b) 8 (at + b) + 6 (at + b) = t 3
2
dt
dt
6b 8a + 6at = t 3
1
13
6b 8a = 3
a = ,b =
6a = 1
6
18
1
13
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
6
18
2
Simdi y coz
um
un
u bulalm:
denklem siteminde y li terimi yok edersek:
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
2x 3x t 1
3

d
2 dt
c1 e3t + c2 et 61 t 13
3
c1 e3t + c2 et 16 t
18
y=
3
1
1
5
y = c1 e3t c2 et t +
3
6
18
2x 3x + 3y = t + 1 y =
13
18
t1

32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki
Tanm 32.1.
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
sistemine homojen olmayan, iki bilinmeyenli sistem denir.
F1 (t) = 0, F2 (t) = 0
durumunda sisteme homojen sistem denir.
(32.1)

32. NORMAL FORMDA LINEER DENKLEM SISTEMLERI (IKI
BILINMEYENLI IKI DENKLEM)
85
Ornek
32.2.
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sistemdir ve
x = 2x y 5t
y = 3x + 6y 4
homojen olmayan sistemdir.
Teorem 32.3. a11 (t) , a12 (t) , a21 (t) , a22 (t) , F1 (t) , F2 (t) fonksiyonlar s
urekli fonksiyonlar ise (32.1) sisteminin bir tek
x
y
= f (t)
= g (t)
c
oz
um
u vardr.
32.1. Homojen lineer sistemler i
cin temel
ozellikler.
x = a11 (t) x + a12 (t) y
y = a21 (t) x + a22 (t) y
(32.2)
homojen sistemini ele alalm.

Tanm 32.4.
x = f1 (t)
x = f2 (t)
ve
y = g1 (t)
y = g2 (t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz c
oz
umleri olsun. Bu durumda

f1 (t) f2 (t)

g1 (t) g2 (t)
determinantna bu fonksiyonlarn Wronskian denir ve W (t) ile g
osterilir.
Teorem 32.5.
x = f1 (t)
x = f2 (t)
ve
y = g1 (t)
y = g2 (t)
oz
umleri olmas icin gerek ve yeter kosul

f1 (t) f2 (t)

=
W (t) =
6 0
g1 (t) g2 (t)
olmasdr.
Teorem 32.6.
x = f1 (t)
x = f2 (t)
ve
y = g1 (t)
y = g2 (t)
oz
umleri olsun. Bu durumda
x = c1 f1 (t) + c2 f2 (t)
y = c1 g1 (t) + c2 g2 (t)
fonksiyonuna sistemin genel c
oz
um
u denir.
Ornek
32.7.
fonksiyonlar
x = e5t
x = e3t
5t ve
y = 3e
y = e3t
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sisteminin lineer bagmsz bir c
oz
umleri oldugunu g
osteriniz. Buna g
ore genel c
oz
um
u belirtiniz.
86
7.
C
oz
um
5t
e
W (t) =
3e5t
oldugundan lineer bagmszdr.

e3t
= 2e8t 6= 0
e3t
x (t) = c1 e5t + c2 e3t

y (t) = 3c1 e5t c2 = 0
fonksiyonu genel coz

umd
ur.
32.2. Sabit katsayl homojen lineer sistemler.

x = a11 x + a12 y
y = a21 x + a22 y
(32.3)
homojen sistemini ele alalm. Sabit katsayl homojen denklemin coz

um
un
u
x = Aet
y = Bet
(32.4)
olarak arayalm. Buna gore

x = Aet
y = Bet
t
urevlerini (32.3) sisteminde yerine yazarsak
Aet = a11 Aet + a12 Bet
Bet = a21 Aet + a22 Bet
sistemini elde ederiz. et 6= 0 oldugundan
(a11 ) A + a12 B = 0
a21 A + (a22 ) B = 0
sistemi elde edilir. Sistemin sfrdan farkl coz

um
un olmas icin

(a11 )
a12

=0
a21
(a22 )
(32.5)
(32.6)
olmas gerekir. Buna gore
2 (a11 + a22 ) + a11 a22 a12 a21 = 0
(32.7)
Tanm 32.8. (32.7) e diferansiyel sistemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem 2inci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna g
ore, denklemin 1 , 2 , gibi 2 tane k
ok
u olmaldr. Bu k
okler birer birer denklem
(32.3)da yerine konursa her defasnda bir
ozel c
oz
um elde edilecektir. Buna g
ore denklemin k
oklerine g
ore
c
oz
um
u irdeleyelim.
32.2.1. 1.Durum: Ayrk Reel k
okler.
Teorem 32.9. 1 ve 2 , (32.7) e karakteristik denklemin ayrk reel k

okleri olsun.
x = A1 e1 t
x = A2 e2 t
1 t ve
y = B1 e
y = B2 e2 t
oz
umleridir ve genel c
oz
um
x = c1 A1 e1 t + c2 A2 e2 t
y = c1 B1 e1 t + c2 B2 e2 t
olarak yazarz. Burada c1 , c2 keyfi sabitlerdir.
Ornek
32.10.
x = 6x 3y
y = 2x + y
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.

87
C
oz
um Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(6 ) A 3B = 0
2A + (1 ) B = 0
ve sisteme karslk gelen karaktestik denklem

(6 )

2

3
(1 )
2 7 + 12
1,2
= 0
= 0
= 3, 4
koklerdir.
1 = 3
icin elde edilen cebirsel denklem
icin
3A 3B = 0
A=B=1
2A 2B = 0
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 4
icin
2A 3B = 0
2A = 3B = 6
2A 3B = 0
x (t) = 3e4t
y (t) = 2e4t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t
x (t) = 3e4t
3t ve
y (t) = e
y (t) = 2e4t
fonksiyonlar sisteminin lineer bagmsz coz
umleridir ve genel coz
um
x = c1 e3t + 3c2 e4t
y = c1 e3t + 2c2 e4t
olarak yazarz.
Ornek
32.11.
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
x = 2x + 7y
y = 3x + 2y
x (0) = 9
y (0) = 1
C
oz
(2 ) A + 7B = 0
3A + (2 ) B = 0

(2 )

3
koklerdir.

7
(2 )
= 0
2 25 = 0
1,2 = 5
1 = 5
88
7.

3A + 7B = 0
3A = 7B = 21
3A + 7B = 0
icin
x (t) = 7e5t
y (t) = 3e5t
coz
umd
ur.
2 = 5
7A + 7B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e5t
y (t) = e5t
coz
umd
ur.
x (t) = 7e5t
x (t) = e5t
5t ve
y (t) = 3e
y (t) = e5t
um
x = 7c1 e5t + c2 e5t
y = 3c1 e5t + c2 e5t
olarak yazarz.
x (0) = 9
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
7c1 + c2 = 9
x = 7e5t + 2e5t
c1 = 1, c2 = 2
3c1 + c2 = 1
y = 3e5t + 2e5t
coz
umd
ur.
32.2.2. 2.Durum: Esit Reel k
okler.
Teorem 32.12. , (32.7) e karakteristik denklemin esit tekrar eden reel k

ok
u olsun.
x = Aet
x = (A1 t + A2 ) et
ve
y = Bet
y = (B1 t + B2 ) et
oz
oz
um
x = c1 Aet + c2 (A1 t + A2 ) et
y = c1 Bet + c2 (B1 t + B2 ) et
Ornek
32.13.
x = 4x y
y = x + 2y
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(4 ) A B = 0
A + (2 ) B = 0

(4 )

1

1
(2 )
2 6 + 9
1,2
= 0
= 0
= 3

89
koklerdir.
1 = 3
AB =0
A=B=1
AB =0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur. Ve diger lineer bagmsz coz
um
x (t) = (A1 t + A2 ) e3t
y (t) = (B1 t + B2 ) e3t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e3t (A1 + 3A1 t + 3A2 ) = 4 (A1 t + A2 ) e3t (B1 t + B2 ) e3t
e3t (B1 + 3B1 t + 3B2 ) = (A1 t + A2 ) e3t + 2 (B1 t + B2 ) e3t
(A1 B1 ) t + (A2 A1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) t + (A2 B1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) = 0, A2 A1 B2 = 0
A1 B1 = 0 A2 B1 B2 = 0
A1 = B1 = A2 B2 = 1
A2 = 1, B2 = 0
x (t) = e3t
x (t) = (t + 1) e3t
ve
y (t) = e3t
y (t) = te3t
um
x = c1 e3t + c2 (t + 1) e3t
y = c1 e3t + c2 te3t
olarak yazarz.
Ornek
32.14.
x = 6x 4y
y = x + 2y
x (0) = 2
y (0) = 3
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(6 ) A 4B = 0
A + (2 ) B = 0

(6 )

1

4
(2 )
2 8 + 16
1,2
= 0
= 0
= 4
koklerdir.
1 = 4
2A 4B = 0
A = 2B = 2 A = 2, B = 1
A 2B = 0
90
7.
icin
x (t) = 2e4t
y (t) = e4t
coz
umd
ur. Ve diger lineer bagmsz coz
um
x (t) = (A1 t + A2 ) e4t
y (t) = (B1 t + B2 ) e4t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e4t (A1 + 4A1 t + 4A2 ) = 6 (A1 t + A2 ) e4t 4 (B1 t + B2 ) e4t
e4t (B1 + 4B1 t + 4B2 ) = (A1 t + A2 ) e4t + 2 (B1 t + B2 ) e4t
(2A1 4B1 ) t + (2A2 A1 4B2 ) = 0
(A1 2B1 ) t + (A2 B1 2B2 ) = 0
(2A1 4B1 ) = 0, (2A2 A1 4B2 ) = 0

(A1 2B1 ) = 0 A2 B1 2B2 = 0
A1 = 2B1 = A2 2B2 = 2
A1 = 2, B1 = 1, A2 = 4, B2 = 1
x (t) = (2t + 4) e4t
y (t) = (t + 1) e4t
seklindedir
x (t) = 2e4t
x (t) = (2t + 4) e4t
ve
4t
y (t) = e
y (t) = (t + 1) e4t
um
x = 2c1 e4t + c2 (2t + 4) e4t
y = c1 e4t + c2 (t + 1) e4t
olarak yazarz.
x (0) = 2
y (0) = 3
kosullarndan
2c1 + 4c2 = 2
c1 = 5, c2 = 2
c1 + c2 = 3
x = 10e4t 2 (2t + 4) e4t
y = 5e4t 2 (t + 1) e4t
32.2.3. 3.Durum: Kompleks eslenik k

okler.
Teorem 32.15. 1 = a + ib ve 2 = a ib, (32.7) e karakteristik denklemin kompleks eslenik k

okleri olsun.
x = (A1 + iA2 ) eat (cos bt + i sin bt)
y = (B1 + iB2 ) eat (cos bt + i sin bt)
veya
x = eat (A1 cos bt A2 sin bt)
x = eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
ve
y = eat (B1 cos bt B2 sin bt)
y = eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
oz
oz
um
x = c1 eat (A1 cos bt A2 sin bt) + c2 eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
y = c1 eat (B1 cos bt B2 sin bt) + c2 eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
Ornek
32.16.
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
x = 3x + 2y
y = 5x + y

91
C
oz
(3 ) A + 2B = 0
5A + (1 ) B = 0

(3 )

5

2
=
(1 )
2 4 + 13 =
1,2
koklerdir.
0
0
2 3i
1 = 2 + 3i
icin
(1 3i) A + 2B = 0
(1 3i) A = 2B A = 2, B = 1 + 3i
5A (1 + 3i) B = 0
x = 2e2t (cos 3t + i sin 3t)

y = (1 + 3i) e2t (cos 3t + i sin 3t)
coz
umd
ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 2e2t cos 3t
x = 2e2t sin 3t
ve
2t
y = e ( cos 3t 3 sin 3t)
y = e2t (3 cos 3t sin 3t)

um
olarak yazarz.
x = 2c1 e2t cos 3t + 2c2 e2t sin 3t

y = c1 e2t ( cos 3t 3 sin 3t) + c2 e2t (3 cos 3t sin 3t)
Ornek
32.17.
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
x = 7x 4y
y = 2x + 3y
x (0) = 2
y (0) = 1
C
oz
(7 ) A 4B = 0
2A + (3 ) B = 0

(7 )
4

=
2
(3 )
2 10 + 29 =
1,2
koklerdir.
0
0
5 2i, 5 + 2i
1 = 5 2i
(2 + 2i) A 4B = 0
(2 + 2i) A = 4B A = 4, B = 2 + 2i
2A + (2 + 2i) B = 0
icin
x (t) = 4e(52i)t = 4e5t (cos 2t i sin 2t)
y (t) = (2 + 2i) e(52i)t = (2 + 2i) e5t (cos 2t i sin 2t)
92
7.
coz
umd
ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 4e5t cos 2t
x = 4e5t sin 2t
ve
5t
y = e (2 cos 2t + 2 sin 2t)
y = e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)

um
olarak yazarz.
baslangc kosullarndan
x = 4c1 e5t cos 2t + 4c2 e5t sin 2t

y = c1 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) + c2 e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
x (0) = 2
y (0) = 1
1
4c1 = 2
x = 7e5t + 2e5t
c1 = , c2 = 1
2c1 + 2c2 = 1
y = 3e5t + 2e5t
2
coz
umd
ur.
x = 2e5t cos 2t 4e5t sin 2t

y = 12 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
CHAPTER 8
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar

33. Salnm Hareketi
F1=-k1x1
F1=-k2(x2-x1)
m1 k
utlesindeki yer degistirmeyi x1 ile m2 k
utlesindeki yer degistirmeyi ise x2 ile gosterelim. 1. telin esneklik
sabiti k1 , 2. sinin ise k2 olsun. Simdi m1 k
utlesine etkiyen kuvvetleri d
usu
nelim. Burada 1.tel ve 2. telin
uygulams olduklar kuvvetler mevcuttur. 1. telin uygulams oldugu kuvvet
F1 = k1 x1
2.k
utlenin yer degistirmesi ise (x2 x1 ) kadardr. 2. tele negatif olarak verilen kuvvet 1. tele pozitif olarak
etkiyecektir. Boylece Newton un 2. kuralna gore
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
2.k
utleye uygulanan kuvvet Hooke kuralna gore
F2 = k2 (x2 x1 )
ve Newton 2. kuralna gore
ve
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
diferansiyel denklem sitemini elde ederiz.
Ornek
33.1. Yatay ve s
urt
unmesiz bir d
uzlem u
zerinde hareket etmekte olan m1 = 2kg ve m2 = 1kg olan
cisimler sekilde g
or
uld
ugu
gibi agrlksz yaylarla birbirine tutturulmus olarak denge konumlar etrafnda salnm
hareketi yapmaktadrlar. 1. telin esneklik katsays k1 = 4N/m 2. telin ise k2 = 2N/m olarak veriliyor.
Baslangcta 1. k
utlenin uzaklg 1m ve 2. k
utlenin uzaklg 5m/s hzsz olarak verildigine g
ore herbirinin denge
konumundan hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
C
oz
um
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
93
94
8.
LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
sisteminde verilenleri yerine yazp d

uzenledigimizde
2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 2x1 + 2x2 = 0
x1 (0) = 1, x1 (0) = 0
x2 (0) = 5, x2 (0) = 0
sistemini cozmeliyiz.

D2 + 2 / 2D2 + 6 x1 2x2 = 0
2 / 2x1 + D2 + 2 x2 = 0

D2 + 2 2D2 + 6 4 x1 = 0

2D4 + 10D2 + 8 x1 = 0

m4 + 5m2 + 4 = 0 m2 + 1 m2 + 4 = 0
m1,2 = i, m3,4 = 2i
x1 (t) = c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t

2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 = x1 + 3x1
= (c1 cos t c2 sin t 4c3 cos 2t 4c4 sin 2t) + 3 (c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t)
=
2c1 cos t + 2c2 sin t c3 cos 2t c4 sin 2t

c + c3 = 0
x1 (0) = 1, x2 (0) = 5 1
c1 = 2, c3 = 1
2c1 c3 = 5
x1 (0) = 0, x2 (0) = 0
x1 (t) = 2 cos t cos 2t
x2 (t) = 4 cos t + cos 2t
c2 + 2c4 = 0
c2 = 0, c4 = 0
2c2 2c4 = 0

1
q, VL = LI
C
Sekile gore ABGF kapal devresinde toplam voltajlar esit olmaldr. Buna gore
q = I, VR = RI, VC =
VR1 + VL1 = E R1 I1 + L1 (I1 I2 ) = E L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E

BCFG kapal devresinde ise
VL1 + VR2 + VL2 = 0 L1 (I2 I1 ) + R2 I2 + L2 I2 = 0
R1
95
R2
A
I2
I1
I2
I1
E
L2
L1
diferansiyel denklemleri ile

L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E
L1 I1 + (L1 + L2 ) I2 + R2 I2 = 0
sistemini elde ederiz.
Ornek
34.1. Yukardaki elektrik sisteminde L1 = 0.02H(enry), R1 = 10, L2 = 0.04H, R2 = 20, E = 30V
ve baslangc akm sfr olduguna g
ore herhangi zamandaki akm bulunuz.
C
oz
um
0.02I1 0.02I2 + 10I1 = 30

I I + 500I1 = 1500
1 2
0.02I1 + 0.06I2 + 20I2 = 0

I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
(3D + 1000) / (D + 500) I1 DI2 = 1500

D / DI1 + (3D + 1000) I2 = 0

(3D + 1000) (D + 500) D2 I1 = (3D + 1000) (1500)

2D2 + 2500D + 500 000 I1 = 1500000

D2 + 1250D + 250000 I1 = 750000
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 750000
denkleminin oncelikle homojen ksmn coz

um
un
u elde edelim:
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 0 m2 + 1250m + 250000 = 0 (m + 250) (m + 1000) = 0
m1 = 250, m2 = 1000 I1,c (t) = c1 e250t + c2 e1000t

ozel coz
um icin
olarak buluruz.
I1,p = A A = 3 I1 (t) = c1 e250t + c2 e1000t + 3
sisteminde I2 terimlerini yok edersek:
I1 I2 + 500I1 = 1500
I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
4500 2I1 1500I1
1000

4500 2 250c1 e250t 1000c2e1000t 1500 c1 e250t + c2 e1000t + 3
I2 =
1000
500c2 e1000t 1000c1 e250t
=
1000
c2 1000t
I2 = e
c1 e250t
2
2I1 + 1500I1 + 1000I2 = 4500 I2 =
96
8.
LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
r12
A2
A1
rout
r21
l
sekildeki sistemde, 1. tanka c gr
saltlmaktadr. Ayrca 1. tanktan r12 hz ile bir
l bir kimyasal r dk hzla bo
bosaltm ve r21 hz ile 2. tanktan akm meydana gelmektedir.2. tanka ise 1. tanktan r12 hznda bir miktar
kimyasal girisi olurken r21 ve rout hz ile cks meydana gelmektedir. A1 ve A2 ile 1. ve 2. tankerdeki kimyasal
miktarlarn belirtirsek ve V1 , V2 ile srasyla 1.ve 2. tankerin hacmini belirtirsek
dA1
dt
dA2
dt
= rc r12
= r12
A1
A2
+ r21
V1
V2
A1
A2
(r21 + rout )
V1
V2
diferansiyel denklem sisteminin coz

um
u 1. ve 2. tankerdeki kimyasal miktarlarn vericektir.
Ornek
35.1. Birbiriyle baglantl X ve Y tanklarnda X baslangcta100lt lik tuzlu suyun icinde 5kg tuz, Y
ise 100lt like tuzlu suyun icinde 2kg lk tuzlu su icermektedir. 6 l/dk lk bir hz ile X tankerine saf su girisi
olmaktadr. X tankerinden Y tankerine tuzlu su 8 l/dk lk bir hzla akmaktadr. Y tankerinden X tankerine
ise 2 l/dk lk hzla tuzlu su geri pompalanmaktadr. Y tankerinden tuzlu su 6 l/dk hzla bosaltmaktadr. Herbir
tankta c
oz
un
url
uk homojen olucak sekilde karstrldgna g
ore tanklardaki, herhangi bir zamandaki tuz miktar
nedir?
C
oz
um
c = 0, r = 6l/dk, r12 = 8l/dk, r21 = 2l/dk, rout = 6l/dk
1. tankta 6l/dk lk bir giris ve toplamda 8 2 = 6 l/dk lk bir cks oldugundan toplam litrede bir degisim
olmayacaktr. Ve benzer sekilde Y tanknda da 8-2=6 lk bir giris ve 6 lk bir cks oldugundan Y deki hacim
degismeyecektir. Buna g
ore denklemi
dx
=
dt
dy
=
dt
x (0) =
x
y
+2
100
100
x
y
8
8
100
100
5, y (0) = 2
8
35. KARIS
IM PROBLEMLERI
sisteminin c
oz
um
unden
8

1008
100
2
100
8
100
97

= 0 2 + 4 + 3 = 0 1 = 1 , 2 = 3

25
625
25
25
1
1 =
1
x = Ae 25 t
x = e 25 t
4A
+
2B
=
0
B
=
2,
A
=
1
1
1
25
y = Be 25 t
y = 2e 25 t
1 =
3
x = Ae 25 t
x = e 25 t
4A + 2B = 0 B = 2, A = 1
3
3
t
25
y = Be 25
y = 2e 25 t
x = c1 e 25 t c2 e 25 t
x (0) = 5, y (0) = 2
1
3
y = 2c1 e 25 t + 2c2 e 25 t
5 = c1 c2
x = 3e 25 t + 2e 25 t
c1 = 3, c2 = 2
1
3
2 = 2c1 + 2c2
y = 6e 25 t 4e 25 t
CHAPTER 9
N
umerik Y
ontemler
y = f (x, y)
(35.1)
y (x0 ) = y0
BDP nin coz
um
un
u bulmak herzaman m
umk
un olmayabilir. Bu y
uzden bunlarn coz
umleri icin di
ger bir
yaklasm da n
umerik yontemlerdir.
36. Euler1 y
ontemi
(35.1) BDP nin gercek coz
um
u (x) olsun. h yeterince k
ucu
k pozitif bir artm olmak u
zere
x1
= x0 + h
x2
= x1 + h
...
xn
= xn1 + h
Bu noktalardaki yaklask coz

umler y1 , y2 , ..., yn ve gercek coz
umler (x1 ) , (x2 ) , ..., (xn ) olsunlar.
Tanm 36.1.
oranna y
uzdelikli bagl hata denir.

yn (xn )
.100
% =
(xn )
(x) , fonksiyonu gercek coz

um ise (35.1) BDP yi saglar.
(x) = f (x, (x))

(x0 ) = y0
denklemde her iki tarafn (x0 , x1 ) aral
gnda integralini alrsak
Z x1
Z x1
(x) dx =
f (x, (x)) dx
x0
x0
Z x1
(x1 ) (x0 ) =
f (x, (x)) dx
x0
Z x1
(x1 ) = y0 +
f (x, (x)) dx
x0
Euler yontemi soldaki integraldeki f (x, (x)) degeri yerine f (x0 , (x0 )) = f (x0 , y0 ) degerini alr. Buna g
ore
Z x1
(x1 ) y0 +
f (x0 , y0 ) dx
x0
Z x1
f (x0 , y0 ) dx = f (x0 , y0 ) (x1 x0 ) = hf (x0 , y0 )
x0
Buna gore (x1 ) yaklasmn
(x1 )
y0 + hf (x0 , y0 )
y1 = y0 + hf (x0 , y0 )
(36.1)
1Leonhard Paul Euler (15 April 1707 18 September 1783) was a pioneering Swiss mathematician and physicist who spent
most of his life in Russia and Germany.

99
100
9.
NUMERIK
YONTEMLER
olarak elde ederiz. (36.1) yaklasmnn herbir x1 , x2 , ..., xn noktalar icin genellestirilmesine
yn = yn1 + hf (xn1 , yn1 )
(36.2)
Euler form
ul
u denir.
Ornek
36.2.
y = 2x + y
y (0) = 1
BDP nin x = 0.1, 0.2, 0.3, 0.4, 0.5, 0.6, 0.7, 0.8, 0.9, 1 noktalarndaki gercek ve yaklask c
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
oz
um Oncelikle
gercek c
oz
um
u bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn c
oz
um
u
y = c (x) ex
homojen olmayan ksmn c
oz
umleri olmak u
zere
c (x) ex + c (x) ex
c (x)
y
y (0) = 1 kosulundan
= 2x + c (x) ex c (x) = 2xex c (x) =

= 2ex 2xex + c1
= 2 2x + c1 ex
c1
y
=
=
2xex dx
3
(x) = 2 2x + 3 exp (x)
(0.1)
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y
xn
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
Kesin c
oz
um
1
1, 1155
1, 2642
1, 4496
1, 6755
1, 9462
2, 2664
2, 6413
3, 0766
3, 5788
4, 1548
Yaklask c
oz
um
1
1, 1
1, 23
1, 393
1, 5923
1, 8315
2, 1147
2, 4462
2, 8308
3, 2738
3, 7812
%
0
1, 3906
2, 7059
3, 903
4, 9642
5, 8902
6, 6924
7, 3869
7, 9911
8, 5214
8, 9923
Ornek
36.3.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
oz
um Oncelikle
gercek c
oz
um
u bulalm (Bernoulli denklemi):
y
y2
z
y
x
1
+
z=
2
y
10
y
x
= z+
10
=
homojen ksmn c
oz
um
u
z = c (x) ex

EULER2 YONTEMI
36.
101
h = 0.5
h = 0.25
4.5
4.5
Exact Solution
Approximate solution
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
Exact Solution
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
h = 0.1
0.8
0.6
0.8
h = 0.05
4.5
4.5
Exact Solution
Exact Solution
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
0.6
x
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
Maximum error= 33.8122% when h is 0.5
35
20
30
15
20
error
error
25
15
10
10
5
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
0
0.2
1.2
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
1.2
3
error
error
10
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8

oz
umleri olmak u
zere
c (x) ex + c (x) ex
c (x)
Z
x
x
x x
+ c (x) ex c (x) = ex c (x) =
e dx
10
10
10
1
1
xex + ex + c1
10
10

1
1
1
1
1
x+
+ c1 ex y = x +
+ c1 ex
10
10
10
10
102
9.
NUMERIK
YONTEMLER
c1
y
=
=
5
(x) =
(0.1)
1
1
2
x+
+ ex
10
10 5
xy 2
10
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = y +
xn
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
Kesin c
oz
um
2
2, 2127
2, 454
2, 7298
2, 7298
3, 4175
3, 8532
4, 3738
5, 0067
5, 7928
6, 7957
1
Yaklask c
oz
um
2
2, 2
2, 4248
2, 6791
2, 9685
3, 3006
3, 6852
4, 1352
4, 6684
5, 3096
6, 0942
%
0
0, 57431
1, 1896
1, 8579
2, 5944
3, 4196
4, 361
5, 4562
6, 7579
8, 3423
10, 322
37. Runge-Kutta Y
ontemi
x1 , x2 , ..., xn noktalar icin Runge-Kutta yontemi ile yaklask coz
um
k1 = hf (xn , yn )
k2 = hf xn + h2 , yn + k21
k2
h
k3 = hf xn + 2 , yn + 2
k4 = hf (xn + h, yn + k3 )
1
K =
(k1 + 2k2 + 2k3 + k4 )
6
yn+1 = yn + K
(37.1)
(37.2)
(37.3)
olarak elde edilir..
Ornek
37.1.
y = 2x + y
y (0) = 1
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
oz
um Oncelikle
gercek c
oz
um
u bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn c
oz
um
u
y = c (x) ex
oz
umleri olmak u
zere
c (x) e + c (x) e
c (x)
y
= 2x + c (x) e c (x) = 2xe

= 2ex 2xex + c1
= 2 2x + c1 ex
c (x) =
2xex dx
37.
RUNGE-KUTTA YONTEMI
103
h = 0.5
h = 0.25
7
Exact Solution
Exact Solution
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
h = 0.1
0.8
0.6
0.8
h = 0.05
7
Exact Solution
Exact Solution
0.6
x
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
35
25
30
20
15
20
error
error
25
15
10
10
5
5
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
0
0.2
1.2
0.2
0.4
10
0.2
0.4
1.2
1.2
0.8

6
error
error

12
0
0.2
0.6
x
0.6
0.8
1.2
0
0.2
0.2
0.4
0.6
x
c1
(x) = 2 2x + 3 exp (x)

(0.1)
0.8
104
9.
NUMERIK
YONTEMLER
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y
xn
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
Kesin c
oz
um
1
1, 1155
1, 2642
1, 4496
1, 6755
1, 9462
2, 2664
2, 6413
3, 0766
3, 5788
4, 1548
Yaklask c
oz
um
1
1, 1155
1, 2642
1, 4496
1, 6755
1, 9462
2, 2664
2, 6413
3, 0766
3, 5788
4, 1548
%
0
2, 279e 005
4, 4449e 005
6, 4263e 005
8, 1928e 005
9, 7438e 005
11, 097e 005
12, 277e 005
13, 312e 005
14, 229e 005
15, 05e 005
Ornek
37.2.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
oz
um Oncelikle
gercek c
oz
um
u bulalm (Bernoulli denklemi):
y
y2
z
y
x
1
+
z=
y2
10
y
x
= z+
10
=
homojen ksmn c
oz
um
u
z = c (x) ex
oz
umleri olmak u
zere
c (x) ex + c (x) ex
c (x)
Z
x
x
x x
+ c (x) ex c (x) = ex c (x) =
e dx
10
10
10
1
1
xex + ex + c1
10
10

1
1
1
1
1
+ c1 ex y = x +
+ c1 ex
x+
10
10
10
10
c1
(x) =
(0.1)
1
1
2
x+
+ ex
10
10 5
1
37.
RUNGE-KUTTA YONTEMI
105
h = 0.5
h = 0.25
4.5
4.5
Exact Solution
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
Exact Solution
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
h = 0.1
0.6
0.8
Exact Solution
4
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
0
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4

0.07
0.06
0.05
x 10
0.04
error
error
4.5
Exact Solution
3.5
0.03
3
2
0.02
0.01
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
0
0.2
1.2
0.2
0.4
1.6
0.8
h = 0.05
4.5
0.6
x
x 10
0.6
0.8
1.2
1.2
Maximum error= 9.8056e006% when h is 0.05
x 10
1.4
0.8
1.2
0.6
error
error
1
0.8
0.4
0.6
0.4
0.2
0.2
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
0
0.2
Kesin c
oz
um
2
2, 2127
2, 454
2, 7298
2, 7298
3, 4175
3, 8532
4, 3738
5, 0067
5, 7928
6, 7957
0.4
0.6
0.8
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = y +
xn
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
0.2
xy 2
10
Yaklask c
oz
um
2
2, 2127
2, 454
2, 7298
2, 7298
3, 4175
3, 8532
4, 3738
5, 0067
5, 7928
6, 7957
%
0
6, 4525e 006
1, 3774e 005
2, 234e 005
3, 2728e 005
4, 5861e 005
6, 3288e 005
8, 7773e 005
12, 458e 005
18, 457e 005
29, 224e 005
106
9.
NUMERIK
YONTEMLER
h = 0.5
h = 0.25
7
Exact Solution
Exact Solution
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
h = 0.1
0.6
0.8
7
Exact Solution
Exact Solution
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.14
0.012
0.12
0.01
0.1
0.008
0.08
error
error
0.8
h = 0.05
0.6
x
0.06
0.006
0.004
0.04
0.002
0.02
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8
0
0.2
1.2
0.2
0.4
x 10
0.6
0.8
1.2
1.2
Maximum error= 1.8317e005% when h is 0.05
x 10
1.5
error
error
2
1
1
0.5
0
0.2
0.2
0.4
0.6
x
0.8
1.2
0
0.2
0.2
0.4
0.6
0.8

Asagdaki grafik ile 1. ve 2. orneklerin Euler ve Runge-Kutta yontemi ile coz
um
unden elde edilen yaklask
coz
umlerin karslastrlmas gosterilmektedir.
38.
h = 0.5
107
eR= 0.067558, eE= 33.8122% when h is 0.5
h = 0.25
4.5
eR= 0.0051908, eE= 19.9918% when h is 0.25
4.5
Exact Solution
Appr. sol. with RungeKutta
Appr. sol. with Euler
Exact Solution
3.5
3
3
2.5
1.5
1.5
0
0.2
0.4
0.6
0.8
15
30
RungeKutta
Euler
20
RungeKutta
10
Euler
10
0
0.5
0
0.5
0
0.5
0.5
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.5
error
h = 0.1
3.5
3.5
2.5
2.5
1.5
1.5
eR= 9.8056e006, eE= 4.6922% when h is 0.05

6
10
Exact Solution
4
RungeKutta
Euler
RungeKutta
Euler
2
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
1
1
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
2
1.5 1
error
h = 0.5
1.5 1 2
error
eR= 0.1363, eE= 30.4708% when h is 0.5
h = 0.25
2
x
eR= 0.0001505, eE= 8.9923% when h is 0.1
h = 0.05
4.5
Exact Solution
1.5 1
error
x
4.5
20
40
3.5
2.5
SISTEMLER IC
IN EULER YONTEMI
eR= 0.010672, eE= 20.3552% when h is 0.25
7
Exact Solution
Exact Solution
30
40
RungeKutta
30
Euler
RungeKutta
20
Euler
20
10
10
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
2
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
h = 0.1
eR= 1.8317e005, eE= 5.6885% when h is 0.05

6
15
Exact Solution
RungeKutta
Euler
RungeKutta 10
Euler
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
1
2
0.2
0.4
0.6
x
0.8
0.2
0.4
2
x
eR= 0.00029224, eE= 10.3223% when h is 0.1
h = 0.05
7
Exact Solution
1.5 1
error
x
1.5
error
0.6
0.8
error
2
1.5 1
error
x
1.5 1 2
x
Figure 37.1. Ornek

1. icin ve Ornek
2. icin
38. Sistemler i
cin Euler y
ontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
(38.1)
108
9.
NUMERIK
YONTEMLER
sistemi icin Euler yontemi

tn+1
tn + h
xn+1
yn+1
=
=
xn + hf (tn , xn , yn )
yn + hg (tn , xn , yn )
n =
(38.2)
1, 2, 3, ...
ile verilir.
Ornek
38.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask c
oz
um
un
un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y
uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
C
oz
um Oncelikle
gercek coz
um
u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 )

3

2
=
()
2 5 + 6 =
1,2 =
0
0
3, 2
koklerdir.
1 = 3
icin
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 2
icin
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t
x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e
y (t) = 3e2t
um
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
39.
SISTEMLER IC
IN RUNGE-KUTTA YONTEMI
109
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1
x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2
y = e3t + 3e2t
coz
umd
ur.
tn
x (tn )
xh (tn )
y (tn )
yh (tn )
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
1
1, 0929
1, 1615
1, 1846
1, 131
0, 95487
0, 59059
0, 05577
1, 1171
2, 7804
5, 3074
1
1, 1
1, 19
1, 259
1, 2911
1, 2637
1, 1452
0, 89151
0, 44233
0, 28494
1, 4024
2
2, 3143
2, 6534
3, 0068
3, 3565
3, 6732
3, 9107
3, 9994
3, 8359
3, 2692
2, 0816
2
2, 3
2, 63
2, 987
3, 3647
3, 752
4, 1311
4, 4747
4, 7421
4, 8748
4, 7894

xx
yyh
h

.100

x
y .100
0
0
0, 64535
0, 62002
2, 451
0, 88022
6, 2775
0, 65696
14, 159
0, 24413
32, 343
2, 1473
93, 902
5, 6368
1698, 5
11, 883
139, 6
23, 625
89, 752
49, 114
73, 577
130, 08
39. Sistemler i
cin Runge-Kutta y
ontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
(39.1)
sistemi icin Runge-Kutta yontemi
ile verilir.
tn+1
k1
=
=
tn + h
hf (tn , xn , yn )
m1
k2
m2
k3
m3
k4
m4
=
=
xn+1
yn+1
=
=
hg (tn , xn , yn )

k1
m1
h
hf tn + , xn + , yn +
2
2
2

h
k1
m1
hg tn + , xn + , yn +
2
2
2

h
k2
m2
hf tn + , xn + , yn +
2
2
2

h
k2
m2
hg tn + , xn + , yn +
2
2
2
hf (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
hg (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
k1 + 2k2 + 2k3 + k4
6
m1 + 2m2 + 2m3 + m4
6
xn + K
yn + K
1, 2, 3, ...
(39.2)
110
NUMERIK
YONTEMLER
9.
h = 0.5
h = 0.25
6
x
y
x
2
exact
appromiate
approximate
0.2
0.4
0.6
0.8
exact
0.2
0.4
0.6
exact
appromiate
approximate
h = 0.1
h = 0.05
6
x
y
x
2
exact
appromiate
approximate
2
0
0.2
0.4
0.6
0.8
exact
0.8
exact
0.2
0.4
0.6
max x
= 176.2257% when h is 0.5
error
max x
= 365.2054% , max y
error
200
150
appromiate
approximate
= 179.0405% when h is 0.25
error
error
400
error
300
x
y
error
error
200
100
50
100
0
0.5
0
0.5
0
0.5
0.5
error
1.5
= 1698.548% , max y
error
max x
exact
= 132.9727% , max y
error
0.8
exact
error
1.5
2
t
= 130.0772% when h is 0.1
error
max x
= 1031.1298% , max y
error
= 83.316% when h is 0.05
error
1500
2000
x
y
1500
error
error
1000
error
error
1000
500
500
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
1
error
1.5
1 2
error
t
1.5 1 2
t
Ornek
39.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask c
oz
um
un
un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y
uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
39.
SISTEMLER IC
C
oz
um Oncelikle
gercek coz
um
u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 )

3

2
=
()
2 5 + 6 =
1,2 =
0
0
3, 2
koklerdir.
1 = 3
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 2
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
icin
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t
x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e
y (t) = 3e2t
um
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1
x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2
y = e3t + 3e2t
coz
umd
ur.
tn
x (tn )
xh (tn )
y (tn )
yh (tn )
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1
1
1, 0929
1, 1615
1, 1846
1, 131
0, 95487
0, 59059
0, 05577
1, 1171
2, 7804
5, 3074
1
1, 093
1, 1616
1, 1847
1, 1311
0, 95517
0, 59107
0, 054996
1, 1159
2, 7786
5, 3046
2
2, 3143
2, 6534
3, 0068
3, 3565
3, 6732
3, 9107
3, 9994
3, 8359
3, 2692
2, 0816
2
2, 3144
2, 6534
3, 0068
3, 3567
3, 6734
3, 9111
4, 0001
3, 837
3, 271
2, 0843

xx
yyh
h

.100

x
y .100
0
0
0, 0014448 0, 00056314
0, 0037923 0, 0014062
0, 0077479 0, 0026421
0, 01498
0, 0044487
0, 030614
0, 0071228
0, 081778
0, 0112
1, 388
0, 017752
0, 10858
0, 029289
0, 067179
0, 053374
0, 053445
0, 12825
111
112
NUMERIK
YONTEMLER
9.
h = 0.5
h = 0.25
4
x
y
x
y
0
exact
exact
appromiate
approximate
y
0
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
exact
exact
appromiate
approximate
h = 0.1
h = 0.05
4
x
y
x
2
exact
exact
appromiate
approximate
y
0
exact
exact
appromiate
approximate
0
2
2
4
4
6
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
max x
= 11.8949% , max y
error
= 27.7342% when h is 0.5
error
max x
= 4.8906% , max y
error
30
= 3.3697% when h is 0.25
error
error
error
error
error
20
10
0
0.5
0
0.5
0
0.5
0.5
error
1.5
= 1.388% , max y
error
max x
0.8
error
1.5
2
t
= 0.12825% when h is 0.1
error
max x
= 0.098895% , max y
error
= 0.0091463% when h is 0.05
error
0.1
1.5
x
y
error
error
error
error
0.05
0.5
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
1
error
1.5
1 2
error
t
1.5 1 2
t

Asagdaki grafik ile Euler ve Runge-Kutta yontemlerinin karslastrlmas verilmistir.

SISTEMLER IC
39.
ht = 0.5
113
ht = 0.25
6
xexact
yexact
xRK
appr.
yRK
appr.
E
xappr.
xexact
yexact
xRK
appr.
yRK
appr.
E
xappr.
yE
appr.
2
4
6
yE
appr.
2
4
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
ht = 0.1
ht = 0.05
6
xexact
yexact
xexact
yexact
xRK
appr.
yRK
appr.
xEappr.
yEappr.
2
0
2
4
6
xRK
appr.
yRK
appr.
xEappr.
yEappr.
2
4
0.2
0.4
0.6
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
= 27.7342%
= 11.8949% , max yRK
max xRK
error
error
max xEerror= 132.9727% , max yEerror= 176.2257% when ht is 0.5
= 3.3697%
= 4.8906% , max yRK
max xRK
error
error
xRK
error
yRK
error
200
100
xRK
error
400
xEerror
300
yEerror
200
yRK
error
xEerror
yEerror
100
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
3
1
1
1.5
error
2
t
= 0.12825%
= 1.388% , max yRK
max xRK
error
error
error
yRK
error
xEerror
yEerror
1500
1000
500
3
t
= 0.0091463%
= 0.098895% , max yRK
max xRK
error
error
xRK
2000
1.5
error
1500
xRK
error
yRK
error
1000
xEerror
500
yEerror
0
0.5
0
0.5
0.5
0.5
1
error
4
23
1.5 1
t
1
error
1.5 1 2 3
4
t
CHAPTER 10
Laplace D
on
usu
m
u
40. Laplace ve Ters Laplace d
on
usm
u
Laplace don
usu
mleri, baslangc snr deger problemlerinin coz
umleri icin cok etkili bir yontemdir. Burada
uygulanacak olan islemler srasyla
Adm 1.: Verilen ADD cebirsel denkleme don
ust
ur
ul
ur.
Adm 2.: Cebirsel denklem coz
ul
ur
Adm 3.: 2. admdaki cebirsel denklemin coz
um
u, ters don
usu
m ile ADD nin coz
um
u elde edilir.
Bu yontemin cok onemli avantajlar mevcuttur.
1.: Baslangc deger probleminin coz
um
u direkt olarak elde edilir. Diger yontemlerde c sabitleri ile elde
edilen coz
umde baslangc kosullar verilerek c sabitleri bulunur.
2.: En onemli avantaj homojen olmayan denklemlerde, sag taraftaki fonksiyonun s
urekli olmad
g durumlarda da coz
um
u elde edebiliriz.
Tanm 40.1. f (t) , t 0 fonksiyonun Laplace1 d
on
usu
m
u F (s) ile g
osterilir
Z
F (s) = L (f ) =
est f (t) dt
(40.1)
ile tanmlanr.
Tanm 40.2. F (s) fonksiyonun ters Laplace d

on
usu
m
u ise f (t) , t 0 dir
f (t) = L1 (F )
ile g
osterilir.
Notasyon 40.3. t ye bagl olanlar fonksiyonlar s ye bagl olanlar da d
on
usu
mler olarak d
usu
necegiz. Fonksiyonlar k
ucu
k harfler ile d
on
usu
mleri ise b
uy
uk harfler ile g
osterecegiz. f (t) fonksiyonun d
on
usu
m
u F (s), y (t)
fonksiyonunun d
on
usu
m
u Y (s) .
Ornek
40.4. f (t) = 1 fonksiyonun Laplace d
on
usu
m
un
u bulunuz.
C
oz
um
L (f ) =
st

1 st
1
dt = e =
s
s
0
Ornek
40.5. f (t) = eat , a sabit fonksiyonun Laplace d
on
usu
m
un
u bulunuz.
C
oz
um
L (f ) =
est eat dt =

1 (sa)t
1
e
= s a, s > a
sa
0
Teorem 40.6. Laplace d

on
usu
m
u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L (af + bg) = aL (f ) + bL (g)
1Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827) Fransz matematik
ci, Pariste profes
orl
uk yapms ve Napoleon Bonaparte 1
senelik
o
grencisi olmusltur.
115
116
10.
Proof.
L (af + bg) =
US
UM
U
LAPLACE DON
est (af (t) + bg (t)) dt = a
est f (t) dt + b
est g (t) dt = aL (f ) + bL (g)
Teorem 40.7. Ters Laplace d

on
usu
m
u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L1 (af + bg) = aL1 (f ) + bL1 (g)
Ornek
40.8. cosh at ve sinh at fonksiyonlarnn Laplace d
on
usu
mlerini bulunuz.
C
oz
um
eat + eat
2

1

eat + eat
1
= L eat + L eat
L (cosh at) = L
2
2
2

1
1
1
s
=
+
= 2
2 sa s+a
s a2
cosh at =

eat eat
2

1

eat eat
1
L (sinh at) = L
= L eat L eat
2
2
2

1
1
1
a
=
= 2
2 sa s+a
s a2
sinh at =
f (t)
F (s) = L (f ) f (t)
F (s) = L (f ) f (t)
1
s
1
s2
2!
s3
n!
sn+1
1
sa
s
s2 +w 2
w
s2 +w 2
s
s2 a2
a
s2 a2
sa
(sa)2 +w 2
w
(sa)2 +w 2
1
(sa)2
n!
(sa)n+1
2ws
(s2 +w 2 )2
w2
s(s2 +w 2 )
w3
s2 (s2 +w 2 )
2w 3
(s2 +w 2 )2
2w 2 s
(s2 +w 2 )2
t
t
tn
eat
cos wt
sin wt
cosh at
sinh at
at
e cos wt
at
e sin wt
teat
tn eat
t sin wt
1 cos wt
wt sinwt
sin wt wt cos wt
sin wt + wt cos wt
cos at cos bt
ebt eat
t
2(1cosh at)
t
2(1cos wt)
t
sin wt
t
a
t , a > 1
t1/2
t1/2
u (t c)
F (s) = L (f )
(b2 a2 )s
(s2 +a2 )(s2 +b2 )
ln sa
sb
2
2
ln s sa
2
2
2
ln s +w
s2
arctan ws
(a+1)
a+1
ps
s
2s3/2
1 sc
se
Teorem 40.9. f (t) fonksiyonunun Laplace d

on
usu
m
u F (s) olsun. eat f (t) fonksiyonunun Laplace d
on
usu
m
u
F (s a) dr

L (f (t)) = F (s) L eat f (t) = F (s a)
ve
eat f (t) = L1 (F (s a))
Proof.
F (s a) =
(sa)t
f (t) dt =

est eat f (t) dt = L eat f (t)
Ornek
40.10. eat cos wt, eat sin wt fonksiyonlarnn Laplace d
on
usu
m
un
u bulunuz.
US
MU
40. LAPLACE VE TERS LAPLACE DON
117
C
oz
um
F (s)
F (s a)
F (s)
F (s a)
s2 + w 2

sa
= L eat cos wt =
2
(s a) + w2
w
= L (sin wt) = 2
s + w2

w
= L eat sin wt =
2
(s a) + w2
= L (cos wt) =
Ornek
40.11.
F (s) = L (f (t)) =
s2
3
+ 100
ise f fonksiyonu nedir?

C
oz
um
3
L (f (t)) = 2
f (t) = L1
s + 100
3
2
s + 100
=L
3
10 10
s2
102
3 1
=
L
10
10
2
s + 102
3
sin (10t)
10
Ornek
40.12.
F (s) = L (f (t)) =
ise f fonksiyonu nedir?
s2
25
4s + 29
C
oz
um
25
25
L (f (t)) = 2
=
f (t) = L1
2
s 4s + 29
(s 2) + 25
5.5
2
(s 2) + 52
= 5L
5
2
(s 2) + 52
= 5e2t sin (5t)

Ornek
40.13.
L (f ) =
s2
3s 137
+ 2s + 401
olduguna g
ore f (t) fonksiyonu nedir?
C
oz
um
L (f ) =
=
f
=
=
=
3s 137
3s 137
3 (s + 1) 140
=
=
2
2
s2 + 2s + 401
(s + 1) + 400
(s + 1) + 202
(s + 1)
140
20
3
2
2
20 (s + 1)2 + 202
(s + 1) + 20
!
(s + 1)
140
20
1
L
3
2
20 (s + 1)2 + 202
(s + 1) + 202
!
!
(s
+
1)
20
3L1
7L1
2
2
(s + 1) + 202
(s + 1) + 202
3et cos (20t) 7et sin (20t)

f (t) fonksiyonunun Laplace don
usu
m
u olmas icin s
urekli olmas gerekmez ancak belli kosullar sa
glamaldr.
Tanm 40.14. Herbir sonlu aralkta s
urekli olan f (t) fonksiyonuna parcal s
urekli fonksiyon denir.
118
10.
US
UM
U
LAPLACE DON
Teorem 40.15. f (t) fonksiyonu parcal s

urekli ve
|f (t)| M et , M > 0
kosulunu saglyorsa, fonksiyonun Laplace d
on
usu
m
u vardr.
41. T
urev ve Integrallerin
Laplace D
on
usu
m
u
Teorem 41.1. f (t) fonksiyonu (n 1) . mertebeye kadar t
urevleri s
urekli olsun
L (f ) = sL (f ) f (0)
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
L (f ) = s3 L (f ) s2 f (0) sf (0) f (0)

...

L f (n)
= sn L (f ) sn1 f (0) sn2 f (0) sn3 f (0) sf (n2) (0) f (n1) (0)
Ornek
41.2. f (t) = t sin wt fonksiyonu icin L (f ) degerini hesaplaynz.
C
oz
um
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
f (0) = 0
f (t) = sin wt + wt cos wt
f (0) = 0
2ws
2ws3
=
L (f ) = s2 L (f ) = s2
2
2
(s2 + w2 )
(s2 + w2 )

Teorem 41.3. F (s) fonksiyonu f (t) fonksiyonunun Laplace d
on
usu
m
u olsun.
L
Z
t
0

Z t
1
1
f () d = F (s)
f () d = L1
F (s)
s
s
0
Ornek
41.4. Teorem 41.3 u
kullanarak
1
1
ve 2 2
s (s2 + w2 )
s (s + w2 )
fonksiyonlarnn ters Laplace d
on
usu
mlerini bulunuz.
42. BDP PROBLEMLERINE UYGULAMALARI
119
C
oz
um
F (s) =
L
L1
1
s (s2 + w2 )
1
s2 (s2 + w2 )

=
=
=
1
sin wt
L1 (F (s)) =
= f (t)
(s2 + w2 )
w
t

Z t

1
sin w
1
1
1
L
F (s) =
d = 2 cos w = 2 (1 cos wt) = g (t)
s
w
w
w
0
0

Z t

t

1
1
1
1
1

L1
=
(1
cos
w)
d
=
sin
w

2
2
2
2
s s (s + w )
w
w
0 w
0

1
sin wt
t
w2
w
42. BDP problemlerine uygulamalar

Simdi Laplace don
usu
m
un
un BDP problemlerinin coz
um
une nasl uygulandgn gorelim:
y + ay + by =
y (0) =
y (0) =
r (t)
k0 ,
k1
BDP problemini ele alalm. (42.1) denklemine Laplace don

usu
m
u uygulayalm:
L (y + ay + by) = L (r (t))
L (y ) + aL (y ) + bL (y) = R (s)

s2 L (y) sy (0) y (0) + a (sL (y) y (0)) + bL (y) = R (s)

s2 + as + b Y (s) = R (s) + (s + a) k0 + k1
R (s) + (s + a) k0 + k1
Y (s) = L (y) =
s2 + as + b

R (s) + (s + a) k0 + k1
1
y (t) = L
s2 + as + b
Ornek
42.1.
y y
= t,
y (0) = 1, y (0) = 1
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
(42.1)
120
10.
US
UM
U
LAPLACE DON
C
oz
um
L (y y) = L (t)
1
L (y ) L (y) = 2
s

1
s2 L (y) sy (0) y (0) L (y) = 2
s

1
s2 1 L (y) = 2 + s + 1
s
1
s+1
L (y) = 2 2
+
s (s 1) (s2 1)

1
1
1
+
=
s2 1 s2
s1

1
1
1
y = L1
+
s2 1 s2
s1

1
1
1
1
1
= L1
L
+
L
s2 1
s2
s1
sinh t t + et
Ornek
42.2.
y + 16y =
y (0) =
5 sin x,
0, y (0) = 0
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
L (y + 16y) = L (5 sin x)
5
L (y ) + 16L (y) = 2
s +1

s2 L (s) sy (0) y (0) + 16L (y) =

s2 + 16 L (y) =
5
s2 + 1
5
s2 + 1

5
5
1
1
=
(s2 + 1) (s2 + 16)

15 s2 + 1 s2 + 16

1
1
1
y = L1
3 s2 + 1 s2 + 16

1
1
1 1
4
=
L1
L
3
s2 + 1
4
s2 + 16

1
1
sin x sin 4x
=
3
4
L (y) =
Ornek
42.3.
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
y + y

y
4
= 2t,

=
, y
=2
2
4
43. BASAMAK FONKSIYONU (HEAVISIDE3 FONKSIYONU)
121
C
oz
um Once
coz
um
u 0 noktasna otelemeliyiz.
4
fonksiyonu x degiskenine don
ust
urm
us oluruz. Buna gore BDP yi

y + y = 2 x +
,
4

, y (0) = 2
y (0) =
2

L (y + y) = L 2 x +
4
L (y ) + L (y) = 2L x +
= 2L (x) + L (1)
4
2

2
s L (s) sy (0) y (0) + L (y) = 2 +

s
2s
s
2
+
+2
s2 + 1 L (y) = 2 +
s
2s
2

1
(s + 4) s2 + 1
2
2s
(s + 4)
2
L (y) =
=
+ 2
2
2s
2s
s

2
1
+
y=L
2s s2

1 1
1
1
L
+ 2L
2
s
s2

+ 2x = + 2 t
= 2t
2
2
4
t=x+
don
usu
m
u ile t degiskenine bagl
=
=
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu)

Makine m
uhendisliginde ve elektrik m
uhendisliklerinde sistemin kapal veya ack olmasn ifade eden onemli bir
fonksiyondur birim basamak fonksiyonudur.
Tanm 43.1.
0, t < a
, a0
1, t > a
fonksiyonuna birim basamak fonksiyonu veya Heaviside fonksiyonu denir.
u (t a) =
2Oliver Heaviside (1850-1925), ingiliz elektrik m

uhendisi
122
Ornek
43.2.
10.
US
UM
U
LAPLACE DON
0, 0 < t <
1, < t < 2 ,
y (t) =
0, t > 2
fonksiyonunu birim basamak fonksiyonu cinsinden ifade ediniz.
oz
um
y (t) = u (t ) u (t 2)
123
Ornek
43.3.
1, 1 < t < 0
1, 0 < t < 1
y (t) =
,
2, 1 < t < 2
3, t > 3
C
oz
um
y (t) = (u (t + 1) u (t)) + (u (t) u (t 1)) + 2 (u (t 1) u (t 2)) + 3u (t 3)
Tanm 43.4.
Ornek
43.5.
t, 1 < t < 0
2
t , 0<t<1
y (t) =
,
2
cos t, 1 < t < 2
2 sin t, t > 3
C
oz
um
y (t) = t (u (t + 1) u (t)) + t2 (u (t) u (t 1)) + 2 cos t (u (t 1) u (t 2)) + 2 sin tu (t 3)
Ornek
43.6. Birim basamak fonksiyonunun Laplace d
on
usu
m
un
u hesaplaynz.
C
oz
um
L (u (t a)) =
est u (t a) dt =
Tanm 43.7. f (t) fonksiyonunun

oteleme fonksiyonu
olarak verilir.
fe(t) = f (t a) u (t a) =
est dt =

est
eas
=

s a
s
0, t < a
f (t a) , t > a
Teorem 43.8. f (t) fonksiyonunun Laplace d

on
usu
m
u F (s) ise fe(t)
oteleme fonksiyonunun Laplace d
on
usu
m
u
as
e F (s) dir.

F (s) = L (f ) eas F (s) = L fe = L (f (t a) u (t a))
Teorem 43.9.
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))

2
Ornek
43.10. (t 1) u (t 1) ve t2 u (t 1) fonksiyonlarnn Laplace d
on
usu
mlerini bulunuz.
C
oz
um

2es
2
L (t 1) u (t 1) = es L t2 = 3
s

2
2
s
L t u (t 1) = e L (t + 1)

2
2
1
= es L t2 + 2L (t) + L (1) = es
+
+
s3
s2
s
124
10.
US
UM
U
LAPLACE DON
Ornek
43.11.
y + 16y
48e2t , 0 < t < 4

0, t > 4
y (0) = 0, y (0) = 0
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y + 16y = 48e2t (u (t) u (t 4))
y (0) = 0, y (0) = 0
olarak yazabiliriz. Bu durumda Laplace don
usu
m
un
u denkleme uyguladgmzda

L (y + 16y) = L 48e2t (u (t) u (t 4))

L (y ) + 16L (y) = 48L e2t u (t) 48L e2t u (t 4)
ve burada
F (s) = L (f ) eas F (s) = L (f (t a) u (t a))
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))

ifadelerini kullanrsak

48 1 e4s
48
48e4s
=
s L (y) sy (0) y (0) + 16L (y) =
s2
s2
s2

48 1 e4s
12
24
12s
L (y) =
=
1 e4s
(s 2) (s2 + 16)
5 (s 2) 5 (s2 + 16) 5 (s2 + 16)

12
1
1
s
1
1
1
y=
L
2L
L
5
(s 2)
(s2 + 16)
(s2 + 16)

4s

4s
12
e
e
e4s
1
1
1
L
2L
L
,
5
(s 2)
(s2 + 16)
(s2 + 16)

12 2t 2
12 2(t4) 2
=
e sin 4t cos 4t
e
sin 4 (t 4) cos 4 (t 4) u (t 4)
5
4
5
4
2
Ornek
43.12. Bir RLC devresinde C = 102 F (arad), L = 0.1H(enry), R = 11 ve 2 saniyeye kadar verilen
elektromotive kuvvet E (t) = 100 sin (400t) , 0 < t < 2 ve sonra bir kuvvet verilmemektedir: E (t) = 0, t > 2.
Baslangcta elektrik y
uk
u ve akm olmadgna g
ore herhangi zamandaki elektrik y
uk
un
u bulunuz.
125
C
oz
um
q
I, VR = RI, VC =
1
q, VL = LI
C
1
q + LI = E (t)
C
1
Lq + Rq + q = E (t)
C

RI +
0.1q + 11q + 102 q =
q (0)
0, q (0) = 0
q + 110q + 10 q =
100 sin (400t) , 0 < t < 2

0, t > 2
103 sin (400t) , 0 < t < 2

0, t > 2
103 sin (400t) (1 u (t 2))

L q + 110q + 103 q = L 103 sin (400t) (1 u (t 2))
=
L (q ) + 110L (q ) + 103 L (q) = 103 (L (sin (400t)) L (sin (400t) u (t 2)))

s2 L (q) sq (0) q (0) + 110 (sL (q) q (0)) + 103 L (q)
103 (L (sin (400t)) L (sin (400 (t 2)) u (t 2)))

2 104 1 e2s
2 104
20
3 2s
2
3
10 e
=
s + 110s + 10 L (q) = 2
s + 400
s2 + 400
s2 + 400

2 104 1 e2s
L (q) = 2
(s + 400) (s + 10) (s + 100)

11
3

1
1
520 000 s 26 000
=
2 104 1 e2s
45 000 (s + 10)
s2 + 400
936 000 (s + 100)

11
3
1
1
520 000 s 26 000
=
2 104
45 000 (s + 10)
s2 + 400
936 000 (s + 100)

11
s 26 3000
1
1
520 000
2 104 e2s
45 000 (s + 10)
s2 + 400
936 000 (s + 100)

2 104 1
1
11 2 104 1
s
3
20
4 1
q=
L
L
+
10
L
45 000
s + 10
520 000
s2 + 400
20 26 000
s2 + 400

1
2 104 1
L
936 000
(s + 100)

2 104 1 e2s
11 2 104 1 se2s
3
20e2s
4 1
L
+
L
10
L
45 000
s + 10
520 000
s2 + 400
20 26 000
s2 + 400

2 104 1
e2s
+
L
936 000
(s + 100)
4 10t 11
3
5 100t
=
e
cos (20t) +
sin (20t)
e
9
26
26
234

4 10t 11
3
5 100t
cos (20t) +
sin (20t)
e
u (t 2)
9
26
26
234

4 10t 11
3
5 100t
=
e
cos (20t) +
sin (20t)
e
(1 u (t 2))
9
26
26
234
=
Bibliography
[1] L. Lamport. LATEX A Document Preparation System Addison-Wesley, California 1986.
127

Arzu Erdem Adi Diferansiyel Denklemler Notlari PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arzu Erdem Adi Diferansiyel Denklemler Notlari PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adi diferansiyel denklemler notlari

1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn coz

Chapter 2. Birinci mertebeden ADD

Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar

Sabit katsayl Ikinci

27. Salnm Hareketi

Chapter 7. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri

Chapter 8. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar

Chapter 10. Laplace Don

1.3. Kepler kanunu ve Newtonun yer

olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve g

p basnc, yogunluk, v akskann hzn gostermektedir.

u, c,p srasyla hastalkl h

1727) ve Gottfried Wilhelm Leibniz(16461716) tarafnda 17 y

boyunca, birkac alandaki calsmalar ile mesg

gecirmesine ragmen, olene kadar calsmlarn devam ettirmistir. Ozellikle

araclarnnn kstllg ile cok yaygnlasmamstr. Ozellikle

n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

denklemini elde ederiz.

Alstrma 2.5. Hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

elde ederiz. 2. ve 3. denklemden (b cx) terimini yok edersek,

Diferansiyel denklemler ve onlarn

Dolaysyla icerisinde y ,(y) , yy, yy, siny,

= k (x) xu2 2. mertebeden lineer ksmi diferansiyel denklemdir.

= 0, 3. mertebeden ksmi diferansiyel denklemler sistemidir.

Tanm 4.1. Birinci mertebeden ADD ile

1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

Tanm 4.3. Keyfi g (x) fonksiyonu

oldugundan bu noktalar haric tutmalyz.(Bkz. Ornek

Uyar 4.8. (4.2) denkleminin geometrik yorumu: f (x, y), Q b

Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

noktasn ele alalm. (4.7) sistemindeki f1 , f2 , . . . , fn n + 1 degiskenli ve degiskenleri x, y1 , y2 , . . . , yn olmak

fonksiyonlar P noktasnn O komsulu

1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) b

diferansiyel denklemini ve P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktasn ele alalm.

kosulunu saglayan y = g (x) tek c

denklemi icin genel integralden bahsetmek cok m

cevaplanmas gerekmektedir. Orne

Eger belli bir b

Birinci mertebeden ADD

2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD

exp (x) + 2x2

(exp (x) + c1 x + c2 ) dx y = exp (x) + c1

olarak yazabiliriz. Buna gore genel coz

KENLERINE AYRILABILEN ADD

2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD

dir. Eger g (y0 ) = ise c

seklinde yazabiliriz. Buna gore denkleminin coz

KENLERINE AYRILABILEN ADD

seklinde yazabiliriz. Buna gore

2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD

oldugundan ADD homojen degildir.

elde ederiz. Bunu (8.1) denkleminde kullanrsak

dx 6x2 + 4xy dy = 0, y (2) = 6 BDP nin c

2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD

degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

olacak sekilde secersek

degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.

10. LINEER ADD

2 (2x + 3y) + 3 ln (2x + 3y 1) = x + c

10. Lineer ADD