KELMDA EFDALYYET MESELES

ve
BN KEMALN EFDALYYETU MUHAMMED RSALES
Salih Sabri YAVUZ

ZET
Tafdil konusu kelam literatrnde daha ok hilafet tartmalar
balamnda esas alnmtr. Bununla beraber konu, peygamberlerin
fazileti, peygamberlerin meleklerle mukayesesi gibi teolojik tartmalara vardrlmtr. Hz. Muhammedin dier peygamberlere stnl de bu balamda tartlmtr. Osmanl limi bn Kemal, sann Muhammedden stn olduunu savunan Molla Kabza cevap vermitir. bn Kemal dncelerini Afdaliyya t Muhammed
isimli risalesinde aklamtr. Bu risaleyi, farkl nshalarn aratrarak nerettik ve tafdil meselesi balamnda ksaca deerlendirdik.
THE QUESTION OF SUPERIORITY IN ISLAMIC THEOLOGY, AND
AFDALIYYATU MUHAMMED BY IBN KAMAL
ABSTRACT
The Question of superiority is well grounded on the discussions on
khilafah in Islamic Theology. However, this subject has been taken
to the discussions of theological matters such as prophecy, angels,
priority among the prophets etc. The superiority of Muhammad
upon the other prophets was discussed in this context.
The Ottoman Scholar, Ibn Kamal responded to the claims of Molla
Qabiz who claimed that Jesus Christ had the superiority on Muhammad. bn Kamal explained his ideas in a tractate named Afdaliyya t Muhammed We edited this risalah taking up the some
other version of it and in the sense of superiority we evaluated this
matter as summing up.
Key Words: Superiority, Muhammeds superiority, Jesus, angels
superiority, Afdaliyyetu Muhammed.

Yrd. Do. Dr. KT Rize lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal retim yesi.

Salih Sabri YAVUZ

148
I. Giri

Efdaliyyet meselesi slam akaid sistemi ierisinde dorudan

bulunmas gerekli bir konu olmamakla birlikte bir taraftan nbvvet
meselesiyle balantl olarak ele alnm ve gittike alan geniletilmitir. Kelam eserlerinin tarih iinde uram olduu muhteva deiiklii dikkate alndnda bunun byle olduu grlmektedir. Aslnda konunun genileyen erevesi slami disiplinlerin birbirleri arasndaki meruiyet iddiasnn bir yansmas olarak da grlebilir. Dolaysyla alan genilemesi de bununla balantl olmutur. Bu balamda peygamberlerle melekler arasndaki mukayese, peygamberlerin kendi aralarndaki mukayeseyle devam etmi, ia dncesindeki imamlarn ismeti (gnahsz olmalar) doktrini, Peygamberlerin ismetine alternatif grlm veya en azndan byle bir dnceyi artrm ve neticede bu dncedeki imam ile peygamberler arasnda bir kyaslama yaplmasna sebep tekil etmitir.
Dier taraftan Hz. Peygamberden sonra din konusunda yetkinin
kimde olmas gerektiine dair meruiyet abalar da konunun tartlp deerlendirilmesine sebep olmutur.. Bu abann iinde, zellikle
iann bunu ayn zamanda siyasal dzlemde ele almas ve sz konusu etmesi, konunun derinlemesine zemin tekil etmitir. slami disiplinler arasndaki metot farkll, bu farklln ortaya kard deiik dncelerin ve bu dncelerin somutlat ahsiyetlerin
meruiyeti de bu trden deerlendirmelerin yaplmasna katkda bulunmutur. Bu meyanda felsefi zeminde bilginin temsilcisi durumundaki filozof ile peygamber, tasavvufi alanda da ilahi bilgiyi elde
etme imknna sahip olmakla nitelendirilen veli ile peygamber mukayesesi de efdaliyyet dncesinin yansmas olarak grlebilir. zellikle Peygamberliin alameti olarak grlen mucize ile velayetin
gstergesi olarak sunulan keramet de bu dzlemde dnlebilir.
Efdal kelimesi artmak, fazla olmak, stn olmak anlamna gelen
fzl ( )kelimesinden tremi bir sfat kalb olup en stn olma,
bir kimsenin dierinden stn olmas gibi anlamlarna gelir.1 Kelam
literatrnde ise efdaliyyetten maksat aslnda Allah katnda sevab
en ok olmak anlamnda deerlendirilmi2 olmasna ramen, daha
sonra bu balamdan karlarak her trl ahsi ve zati zelliklere
kadar vardrlmtr. Mukayeseye konu olan melek-peygamber, peygamber-imam gibi varlklarn mahiyeti ve fonksiyonlar dnldnde, byle bir mukayesenin temelde bir dayana olmad aka
grlr. nk bu varlklar dikkate alndnda, her birinin grevi,
fonksiyonu ve kategorisi birbirinden farkl olduu aktr. Bu itibarla
en azndan denk olmayanlar arasnda byle bir mukayeseye gidilme1
2

bn Manzur, Lisanl-arab, fdl mad., Beyrut, X, 280.

es-Semerkand es-Sehiful-ilahiyye, s. 494.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

149

si uygun deildir. Ancak yukarda zikrettiimiz sebeplerin buna etkisi olmutur. lk bakta naslarn karakterlerinde byle bir mukayese
fikri olduu gze arpmaktadr. Dolaysyla bu naslarn delaletleri
dnldnde, bunu da mukayese fikrinin ortaya knda etken
olduu dnmek mmkndr. Kelam eserlerinde peygamberlerin
kendi aralarnda, peygamberlerle melekler arasnda ve bunlarla dier
insanlar arasnda, ksaca varlk mertebeleri arasndaki bu stnlk
tartmalarnn yan sra hilafet tartmalarnn ana merkezi de bu
esastan hareketle yaplmtr. Hilafete ya da imamete layk olmak
dinin bir unsuru olarak alglanm ve dini adan fazilet sahibi olma
bu ie layk olmann temeli olarak grlmtr. Ancak biz burada bu
tartmalara deinmeden melek-peygamber ve peygamberimizle dier
peygamberler arasndaki tafdil konunsa temas etmekle yetineceiz.
A. Peygamberler ve Melekler Arasndaki stnlk
Melekler ile peygamberler arasndaki mukayesenin hangi endieden yapld sorusunu cevaplandrmak dorusu kolay deildir ve
kaynaklarda bunun cevab net olarak verilmi de deildir. Dikkat
eken tek cevap bir kimse melein ne olduunu ve hangi zellikleri
bulunduunu bilirse, akl bu konulara girmeye msaade etmeyecei,
fakat insanlarn pek ounun melekleri gkyznde uan varlklar olduunu zannetmesi neticesinde byle bir mukayeseye girimi olduklar eklindedir. Aslnda beerle melekler arasnda varlk, ilim,
kudret ve kemal asndan hibir iliki bulunmamaktadr.3 Melekler
ile peygamberler arsnda yaplan mukayesede kimin daha stn olduu hususu herhangi bir itikadi dncenin ayrc vasflarndan
olmamas sebebiyle mezhepler arasnda kaln hatlarla izilmi snr
yoktur. Her itikadi mezhebe mensup dnrler kendi iinde farkl
kanaatlere sahiptir. Mutezili limlerin ounluu meleklerin peygamberden stn olduklar kanaatindedirler. iaya mensup baz
gruplar da ayn gr paylarlar.4 slam filozoflarnn da bu konuda Mutezile ile ayn kanaati paylatn syleyen el-c (.756/1355),
burada tartlan konunun sfli meleklerin peygamberlere olan stnl deil, ulv meleklerle peygamberler arasndaki mukayese
olduuna dikkat eker. Genelde ise peygamberlerin, sfli meleklerden stn olduklar ittifakla kabul edilen husustur.5 Earnin (.
324/936) kaydettiine gre Rafzler imamlarn dahi meleklerden stn olduklarn iddia etmilerdir.6 Bu balamda mslmanlardan
olan salih kimseler ierisinde Hz. sadan daha faziletli olan kimseler
bulunduunu iddia edenler de olmutur. Bakllnnin (. 403/1013)
ise bu mmet ierisinde Hz. Peygamberden daha stn olma ihtima3
4
5
6

er-Rz, Metlibul-liye minel-ilmil-ilahi, VII, 405, 421.

el-Ear, Makaltl-slamiyyin, I, 296; el-Badad, el-Fark beynel-frak, s. 371.
el-c, el-Mevkf fi ilmil-kelm, s. 367 es-Semerkand, es-Sehiful-ilahiyye, s. 436.
el-Ear, a.g.e, II, 126

Salih Sabri YAVUZ

150

li olan kiilerin bulunabilecei nakledilmektedir. nemli Mutezile kelamclarndan Ebu Haim el-Cbbaye (. 311/933) gre ise
mslmanlar ierisinde birinin, salih amel noktasnda uzun sre
yaamas durumunda peygamberin ameline denk olabilecek bir noktaya ulamas mmkndr.7
Farkl dnceler bir tarafa braklrsa Ehl-i snnet genel olarak, peygamberlerin eli olan meleklerden, eli olan meleklerin peygamber olmayan insanlardan, peygamber olmayan insanlarn da dier meleklerin hepsinden stn olduu grndedir.8 Bu ayrma
gre yaratklarn en stn Hz. Muhammeddir. Sonra peygamberler,
eli olan melekler, muttaki mminler, bunlarn dnda kalan insanlar ve eli olmayan melekler gelmektedir.9 bn Hazm (. 456/1064)
ise bu sralamay melekler, resul olan peygamberler, nebi olan peygamberler ve sahabe eklinde yapar. Ona gre Hz. Peygamberin sahabesi olan cinler, dier sahabelerden stndr.10
Ehl-i Snnet kaynaklarnda aktarldna gre Mutezile, meleklerin peygamberlerden stn olduu eklindeki grn destekleyen nakli ve akli deliller ileri srmtr. zellikle Kuranda Meleklerin stnlne iaret ettiini dndkleri ayetler unlardr:
De ki: Ben size, Allahn hazineleri yanmdadr, demiyorum.
Gayb da bilmem. Size 'Ben meleim' de demiyorum. Ben sadece bana
vahyedilene uyuyorum.11
Derken eytan, onlarn, kendilerinden gizlenmi olan irkin yerlerini kendilerine gstermek iin onlara fsldad: Rabbiniz, baka bir
sebepten dolay deil, srf ikiniz de birer melek, ya da ebed kalclardan olursunuz diye sizi u aatan menetti dedi.12
Onu, mthi kuvvetleri olan biri (melek) retti13
Gklerde ve yerde olan btn varlklar O'nundur. Katnda olanlar O'na kulluk etmekten ne ekinirler, ne de yorulurlar.14
Mutezile limleri bu ayetlerde meleklerin stnlnn vurgulandn ifade etmektedirler. Ayette Peygambere atfen ifade edilen,
'ben meleim de demiyorum ifadesi bunu gstermektedir ve bu ayet
Mutezileye gre tevazu ifade etmektedir. Mriklerin Hz. Peygam7

8
9
10
11
12
13
14

bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehva ven-nihal, V, 125.Bu grleri aktaran bn

Hazm bu tr yaklamlarn kfr olduunu syler. Ancak bn Hazmn Bakllanye
nispet ettii bu gr ulaabildiimiz kadaryla onun eserlerinde rastlayamadk.
Taftazn, erhul-akid, trc. Sleyman Uluda, s. 364.
Pezdev, Ehl-i snnet akaidi, trc. erafeddin Glck, s. 293.
bn Hazm, el-Fasl, V, 126.
Enam 6/50.
Araf 7/20.
Necm 53/5.
Enbiya 21/19.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

151

berden talep ettikleri eyler konusunda o, gayb bilmediini ve Allahn hazinelerinin yannda olmadn ifade etmesi ise meleklerin
bu zelliklere sahip olduunu gstermektedir. Bu tr zellikleri bulunanlar, bunlara sahip olmayanlardan stn olmay gerekli klar.
Ayn ekilde Allahn Hz. demi ve ei Havvay aaca yaklamaktan
yasaklamasnn (Araf 7/20) sebebi onlarn melek ya da ebedi kalclardan olmalaryla ilikilendirmesi de Allah katnda meleklerin peygamberlerden stn olduuna delalet eder. Mutezile bu nakli delillerin onlarn stnlklerine delalet ettiklerini dnrler.15 Ayn dnceyi paylaan bn Hazm da demin (a.s.) meleklerin stn olduunu ilgili ayete atfla delillendirir. Eer dem (a.s.), meleklerin kendisinden stn olduunu yakinen bilmemi olsayd ve melek olmay
arzu etmeseydi, Allahn kendisine yasaklam olduu aacn meyvesinden yemeyi kabul etmezdi.16
lgili ayette geen 'Ben meleim de demiyorum ifadesi, cye gre tevazu sadedinde deildir. Zira ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, yapmakta olduklar fenalklar yznden onlara azap dokunacaktr (Enam 6/49) ayeti, mriklerin alayl bir tarzda Hz. Peygamberden azab hemen talep etmeleri zerine nazil olmutur. Yani Allah katndan azab indirmek, peygamber iin sz konusu deildir ve
azabn ne zaman ineceini de bilmez. Melek de deildir ki, azab indirmeye gc olsun. Rabbiniz, baka bir sebepten dolay deil, srf
ikiniz de birer melek, ya da ebed kalclardan olursunuz diye sizi u
aatan menetti. (Araf 7/20) ayetinde vurgulanmak istenen ey ise
udur: dem ile Havva meleklerin ok gzel olduklar ve muazzam
bir yaratla sahip bulunduklarn grdler ve benzer ekilde olmay
arzu ettiler. Fazilet ve kemalin byle olduu hayaline kapldlar. Yoksa ayette onlarn melek olmalar kemalin ifadesi olarak sunulmamaktadr.17
Meleklerin peygamberlerin retmenleri konumda olduklar iddiasn da deerlendiren el-c, onlarn muallim deil teblici (iltici)
olduklarn sylemektedir. Onu, mthi kuvvetleri olan biri (melek)
retti ayetinde geen retti ifadesi, tebli etme anlamna gelmektedir.18
Mutezile ve slam filozoflar benzer akli delillerden hareket etmilerdir. Genelde hareket noktalar onlarn mahiyetleriyle ilgilidir.
Melekler nitelik asndan peygamberlerden farkl olduklar iin stnlkleri sz konusudur. Onlar manevi cevherlerden meydana gelmektedir. nsan ise maddi bir surettedir. Manevi olann maddi olana
15
16
17
18

Abdlkahir el-Badad, Usulud-din, s. 295296.

bn Hazm, el-Fasl, V, 131.
el-c, el-Mevkf, s. 369; Crcn, erhul-mevakf, s. 577578.
el-c, el-Mevkf, s. 370.

152

Salih Sabri YAVUZ

stnl sz konusudur. Melekler soyut ruhani varlklardr ve ulvi

suretlerle ilikilidirler. Bu yapda olan melekler insann ilikili olduu
ehvet, gazap ve benzeri nefsan duygulardan soyutlanmtr. Ruhani
olan varlklar depremler ve su ekilmeleri gibi zor olan meakkatli
ileri yapabilme gcne sahiptirler. Cismani varlklar ise buna g
yetiremezler. Ruhani varlklar nceki asrlarda olanlar, gemii, gelecei ve her trl gayb bilir. Onlarn bilgileri ftri, fiili ve klli bilgidir. Cismani varlklar ise bunlardan mahrumdurlar.19 Bu akli delillerden hareket eden Mutezile, meleklerin peygamberlerden stn olduklarn savunmaktadr. Bu delillerin tmnn felsefi esaslara ve
prensiplere bal olduunu kaydeden el-c, kendilerinin bu tr prensipleri kabul etmediklerini syleyerek bu akli delillerin temelsiz olduunu iddia eder.20
Aslnda meleklerin peygamberlerden stn olduunu savunanlar Mesih de, gzde melekler de Allah'a kul olmaktan asla ekinmezler (Nisa 4/172) ayetinden hareketle bunu meleklerin peygamberden
stn olduuna delil getirmektedirler. Zira burada, melein saya
stnlnden bahsedilmekte olduunu ifade ederler. Ancak burada
anlatlmak istenen ne meleklerin peygamberlere stnl ne peygamberlerin meleklere stnldr. Bu ayetin getii yerdeki ayetlerin balam dikkate alndnda aslnda inan noktasndaki arya
gitme dncesinin eletirisi vardr. lgili balamda ayet okunduunda bu durum gzlenmektedir:
Ey ehli kitap, Dininizde taknlk etmeyin. Allah hakknda ancak
gerei syleyin. Meryem olu sa Mesih, Allah'n peygamberi, Meryem'e ulatrd kelimesi ve kendinden bir ruhtur. Allah'a ve peygamberlerine inann, "tr" demeyin, vazgein, bu hayrnzadr. Allah ancak bir tek Tanr'dr, ocuu olmaktan mnezzehtir, gklerde olanlar
da yerde olanlar da O'nundur. Vekil olarak Allah yeter. Mesih de, gzde melekler de Allah'a kul olmaktan asla ekinmezler. Kim O'na kulluktan ekinir ve byklk taslarsa, bilsin ki, O, hepsini huzuruna toplayacaktr.21
Burada Hristiyanlarn peygamberlerini ar yceltmeleri sonunda onda uluhiyet bulunduu derecesine vardrm olmalar dncesi mevcuttur. Crcan (. 816/1413) ayeti, bu balamda yorumlarken meseleyi gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
Hristiyanlar, Hz. say ar bir ekilde yceltmilerdir. Bu durum
onlarn Hz. sann mucizelerini grmelerinden kaynaklanmaktadr.
Onun lleri dirilttiini ve babasz dnyaya geldiini bildikleri iin
19

20
21

er-Rz, Muhassalu efkaril-mtekaddimn vel-mteahhirn, s. 322324; el-c, elMevkf, s. 368.

el-c, a.y.
Nisa 4/171172.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

153

bu onlarn ar yceltmeci bir tavra sahip olmalarna sebep olmutur. Buradan hareketle onu Allahn kulu olmaktan karp, onda
ulhiyetin bulunduunu iddia etmilerdir. Allah bu ayette meleklerin
de onun yaptn yapabileceini, hatta daha fazlasn yapabileceini
ifade etmektedir. Melekler de ana ve balar olmayan varllardr. Ancak onlarn byle bir yaradlta olmalar, kul olmalarn engellememi ve onlar da kulluktan geri durmamlardr. Ve asla ilahlk iddia
etmelerine yol amamtr.22 O halde Hz. Peygamberin peygamberlik
zelliklerini de dikkate alarak onun kul peygamber olmasn nemsemek ve zmnen dahi olsa ar bir ekilde yceltme anlayndan
kanmak gerekir.
Konuyla ilgili detayl aklamalar yapan Fahreddin er-Rznin
(. 606/1210) bu konuda eserlerinde iki farkl gre sahip olduunu grmekteyiz. Ancak hkim olan kanaati meleklerin peygamberlerden stn olduu eklindedir. Zira ona gre Kuranda buna aa
iaret edilmektedir. Allah Teala yaratklarna azametini kabul ettirmeyi murad ettiinde btn varlklara yle seslenmitir: O, gklerin, yerlerin ve ikisi arasnda olanlarn Rabbidir. O, nnde kimsenin
konumayaca Rahman olan Allah'tr.23 Bu ayetin devamnda da bu
vurguyu kuvvetlendirmek zere u beyan vardr: Cebrail ve meleklerin saf halinde durduklar gn, Rahman olan Allah'n izni olmadan
kimse konuamayacaktr. Konutuu zaman da doruyu syleyecektir.24 Eer melekler derece bakmndan yaratklarn en stnde bulunan varlk olmasayd, ayette belirtilen sralamann doru olmad
sz konusu olurdu ki, byle bir ey dnlemez. Yine bir baka
ayette bu tertibe vurgu yaplmaktadr.
Peygamber ve inananlar, ona Rabbinden indirilene inand. Hepsi
Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine inand. "Peygamberleri arasndan hibirini ayrt etmeyiz, iittik, itaat ettik, Rabbimiz! Affn dileriz, dn Sanadr" dediler.25
Fahreddin er-Rzye gre burada belirtilen sralama, doru olan
sralamadr. nk varln en erefli olan yaratc varlk olan Allahtr. Sonra onu derece itibariyle melekler takip eder. Melek kitab
Allahtan alr ve peygambere iletir. Bu durumda Kuranda sralama
Allah, melek, kitap ve resul eklindedir. Bu da mutlak anlamda meleklerin beerden stn olduunu gstermektedir.26
Fahreddin er-Rz bu nakli delillerin yan sra akli deliller de ne
srmektedir ki, onun bu akli delilleri, Mutezile adna nakledilen ve
22
23
24
25
26

Crcn, erhul-mevakf, s. 578.

Nebe 78/37.
Nebe 78/38.
Bakara 2/285.
er-Rz, Mealimu usulud-din, s. 101.

Salih Sabri YAVUZ

154

felsefi esaslara bal olduu gerekesiyle eletirilen delillerle paralellik arz etmektedir. Meleklerin yapsndan hareket eden bu akl yrtme biimi, Meleklerin soyut ruhani varlklar olduu ve insann
ilikili olduu ehvet, gazap ve benzeri nefsan duygulardan soyutlanm olduu esasna dayanmaktadr. Fahreddin er-Rz yiyecekleri Allah tesbih, iecekleri tehlil (la ilahe illallah), yoldalar Allah zikretmek ve sevinleri Allaha ibadet etmek olan meleklerin ehvet ve
gazap niteliine sahip beerle mukayesesinin mmkn olmadna
hkmeder.27
Rz, melekler ile beer arasndaki mukayeseyi yaparken, burada onlarn beerden stn olduklarn vurgulamaktadr. Yukarda
temas etmi olduumuz delilinde sralamay melek, kitap, peygamber
ve insan eklinde ortaya koymaktadr. Bu da ona gre meleklerin
peygamberlerden stn olduunu gsterir. Fakat eserlerinden anladmz kadaryla onun farkl iki kanaat tadn yukarda belirtmitik. Mealimu usulid-din eserinde grleri bu ekilde olmakla birlikte, Muhassal isimli eserinde peygamberlerin meleklerden stn olduklarn sylemektedir. Buna delil olarak da Allah demi seti28
ayetini delil getirmektedir. Ona gre bu ayet ister umumi anlamda
ele alnsn isterse de Ben sizi btn lemlere stn kldm29 ayetinde
belirtildii gibi dem (a.s) zamanndaki lemler anlamnda kullanlsn, peygamberlerin meleklerden stn olduklarna delalet eder.30
Rz el-Metalibul-liye eserinde ise Peygamberlerin meleklerden
stn olduunu iddia edenlerin akli ve nakli dayanaklarn aktarmak
suretiyle onlar eletirir. Bu aktarma gre onlar u nakli ve delillere
dayanmlardr:
1. dem ksasnda ifade edilen hususlar:
a. Meleklerin deme secde etmekle emredilmi olmas: dem
kssasnda onun yaradlndan bahsedilirken Cenab- Hakkn btn
meleklere deme secde etmelerini emretmitir.31 Burada akla gelen
ilk ey, secde edenin secde edilenden daha aa derecede bulunmasdr. Bunun aksini dnmek hikmete aykrdr. Buradaki secdenin,
yneli (inha) secdesi olup tazim secdesi olmadn sylemek de doru deildir. Zira blis secde etmekten imtina ederken kendisinin ateten, demin (a.s) ise topraktan yaratldn iddia etmitir. Bu da yaplan secdenin tazim ve ikram secdesi olduunu gsterir.

27
28
29
30
31

er-Rz, Mealimu usulud-din, s. 102.

Al-i mran 3/23.
Bakara 2/122.
er-Rz, Muhassal, s. 322323.
Ve o zaman meleklere: "dem'e secde edin!" dedik Bakara 2/34.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

155

b. kinci bir delil ise Allahn btn isimleri deme retmekle

onun bilgili klnmas hususudur.32 Bilen bilmeyenden stndr.
nk bilen ile bilmeyenlerin bir olamayacaklar Kurann bir esasdr.33
c. Allahn dem ve dier peygamberleri seip lemlere tercih
etmesidir. Allah demi, Nuhu, brahim oullarn ve mran oullarn
btn lemlere seip gndermitir34 buyrulmaktadr. lem, Allahn
dndakileri her eyi kapsadna gre buna melekler de dhildir ve
bu takdirde peygamberler her eyden stndr.35
d. Allah demi kendisine halife semitir. Bu da onun stnln gstermektedir.36
2. nsann ibadetteki durumu:
a. Akli olarak da insann ehvet ve gazap tr birtakm nefsi ve
beeri engellerle donatlm bir varlk olmas hususudur. nsan byle
bir yapda olmasna ramen, bu engelleri aarak ibadet ve kullukta
bulunmas onu meleklerden daha faziletli klmaktadr. nk Nebi
(a.s) amellerin en faziletlisi en meakkatli olandr buyurmutur.37
b. Melek ve insan arasndaki kategorik ayrm: nsan melek ile
hayvan arasnda bir yapdadr. Akl olmas sebebiyle meleklerden bir
pay var, tabiat dolaysyla hayvandan bir pay vardr. Buna gre tabiat aklna galebe eden kimse hayvanlardan daha kt olur. Akl,
tabiatna galebe eden kimse de meleklerden daha ileri bir seviyede
olur.38 Bu karsamaya gre akl, dnyaya ait tabiatna galebe eden
peygamberler, btn meleklerden daha stndr.
lgili kaynaklarda peygamberlerin meleklerden daha stn olduunu ispat etmeye ynelik ileri srlen bu delilleri nakleden
Fahreddin er-Rz, onlar eletirir ve meleklerin peygamberlerden stn olduklarn ortaya koymaya alr. dem kssasnda meleklerin
ona secde etmekle emredilmesi hususundan byle genel bir hkm
karmak doru deildir. nk Kurann byle genel hkmlerinin
yine Kuranla snrlandrld icma ile kabul edilen bir husustur.
Meleklerin sadece Allaha secde ettikleri Dorusu Rabbinin katnda
olanlar, O'na kulluk etmekten byklenmezler, O'nu tenzih ederler ve

32

33
34
35
36
37
38

Ve dem'e isimlerin hepsini retti, sonra onlar meleklere gsterip: "Haydi davanzda sadksanz bana unlar isimleriyle haber verin." dedi. Bakara 2/31.
el-c, el-Mevkf, s. 367368.
Al-i mran 3/32.
es-Semerkand, es-Sehiful-ilahiyye, s. 437; er-Rz, el-Metalibul-liye, VII, 407.
Fahreddin er-Rz, el-Metalibul-liye, VII, 407.
er-Rz, el-Metalibul-liye, VII, 406; el-c, el-Mevkf, s. 368.
er-Rz, el-Metalibul-liye, VII, 407; el-c, el-Mevkf, s. 368; es-Semerkand, esSehiful-ilahiyye, s. 436.

156

Salih Sabri YAVUZ

yalnz O'na secde ederler39 ayetiyle bildirilmektedir. Yalnz Ona

secde ederler hkm bu snrlamay ifade eder.
Allahn demi halife semesi, onun yeryz halifesi olduu anlamna gelir. Dolaysyla gkyznn yetkilendirilmi varlklarndan
olan meleklerden stn olduklarn ifade etmez. nk gkler, yeryzne gre yok hkmndedir. demin meleklerden bilgili olmas
ise yeryz meleklerine nispetle stnl ifade eder. Allahn demi lemlere stn klarak semesinde vurgulanan lemler ifadesi,
yeryzn ifade eder. Akli olarak ne srlen delil olan insanlarn
ehvet ve gazap sahibi olmas ve bu sebeple ibadetlerde zorluun ortaya kmas ise Rzye gre isabetli deildir. nk bir konudaki
zorluk stnlk vesilesi olamaz. Mesela, frnclk ve terzilik zor ve
skntl bir meslek olmasna ramen, bunlarn sultanlardan veya yneticilerden stn olmasn gerektirmez.40
Grld gibi burada ileri srlen akli ve nakli delillerin birbirlerine tercih edilebilecek yanlar olmakla birlikte mutlak anlam bir
tarafn grn aka ortaya koyacak nitelikte deildir. Aslnda
Rznin de ifade ettii gibi, varlk alan farkl, mahiyetleri birbirinin
ayn olmayan varlklarn byle bir mukayeseye konu edilmesi yersizdir. Her iki grn de ileri srm olduu ayetlerin balam, meleklerin ya da peygamberlerin stnlklerine dair yorum yapmaya ynelik olmad aktr.
B. Peygamberler Arasndaki stnlk ve Hz. Muhammedin
stnl
Peygamberler arasnda bir mukayeseye ynelik olarak yaplan
stnlk ve fazilet deerlendirmesi dorudan inanla alakal bir konu olmamasnn yannda, z itibariyle de bu hususun Kuranda bir
problem olarak vurgulanmad ve sz konusu edilen adan iaret
edilmedii halde, tarihsel ve kltrel konteksin ortaya kard,
sosyo-kltrel balamn tetikledii bir olgudur. Bu itibarla tarihi
artlar ierisinde salt speklatif bir yaklamdan hareketle irdelenmi bir konu deildir. Elbette konunun gnmz ortamnda baz
ynleriyle speklafif kald sylenebilirse de dinlerin ve zellikle de
bu dinlerin teblicisi durumundaki peygamberlerin zelliklerinden
hareketle dinler arasnda yaplan tartmalar, meselenin pratikten
mahrum olduu sylenemez. Bu balamda Hz. Muhammed, dier
tm peygamberlerden stndr nermesi, bir adan tarihi balamda kar dncelerin varlna ve bu kar dncelerin, yani nermede ifade edilen hkmn tersi bir anlayn mslmanlar arasnda
yaylmaya alld duruma iaret eder.

39
40

Araf 8/206.
er-Rz, el-Metalibul-liye, VII, 407408.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

157

Kuran Kerimin peygamberler ve peygamberlik hakkndaki temel ilkesi, aralarnda bir ayrm yapmadan hepsine iman etme eklindedir. Zira Kuranda byle bir yaklam aka kfr olarak nitelendirilmitir:
Allah' ve peygamberlerini inkr edenler ve Allah ile peygamberlerinin arasn ayrmak isteyip bir ksmna inanrz, bir ksmna inanma41
yz diyenler yok mu? te kfirler gerekten bunlardr.
Bu ayette vurgulanan husus, Yahudi ve Hristiyanlarn Hz. Peygamber'in peygamber olmas gereini reddetmeleri ve bunun sonunda kfre dmeleridir Allah'a ve kendilerine gnderilen peygamberlere inanmak kurtulua ermeleri ve ahiret yurdunda cennet ni42
metlerine kavumalar iin yeterli deildir. Onlara yaplan bu ikazn
arkasnda yatan dncenin mslmanlarca benimsenmesi mmkn deildir.
slam inancna gre btn peygamberlerin hedefi, insanlarn
mutluluunu salamak ve onlar yanl inan biimlerinden kurtararak doru yola iletmektir. Bu itibarla da birini reddetmek hepsini
reddetmektir. Allahn insanlara gndermi olduu btn peygamberler Mslmanlarn peygamberleridir. Bunlar arasnda yaplan ar mukayeseler onlarn sfatlarn deil zatlarn ne karmaya 43 almaktr.
Kurann bu ayrm yapmama gerei yannda, sunmu olduu
baka bir gerek daha vardr. O da Yce Allahn bir ksm peygamberli dierlerinden daha stn klmasdr. Dolaysyla peygamberler
arasnda fazilet asndan farklln bulunduu hususu Kurann
altn izmi olduu bir dncedir. Fakat aralarnda byle bir
farklln
bulunmas,
kendisinden
daha
faziletli
olunan
peygamberlerin birtakm faziletlerle ve zelliklerle donatlm
olmalarna eksiklik getirmez. Birinin dierinden daha faziletli olmas,
dierinin faziletinin eksikliine bal deildir. nk fazilet
derecesinin seviyesi, bir eksiklik iareti deildir. Konuya dayanak
olan te
ilgili bu
ayet
yledir:
peygamberlerden
bir ksmn dierlerinden stn kldk.

Onlardan Allah'n kendilerine hitap ettii, derecelerle ykselttikleri

vardr. Meryem olu sa'ya belgeler verdik, onu Ruhl Kuds'le destekledik. Allah dileseydi, belgeler kendilerine geldikten sonra, peygamberlerin ardndan birbirlerini ldrmezlerdi. Fakat ayrla dtler,
kimi inand, kimi inkr etti. Allah dileseydi birbirlerini ldrmezlerdi,
lakin Allah istediini yapar. 44

. Nisa 4/150.
Kurtub, el-Cmi li ahkmi'l-Kur'an, VI, 4546; er-Rz, Meftih'l-gayb, III, 498.
43 Ahmet Akbulut, Nbvvet Meselesi zerine, s. 115.
44 Bakara 2/253.
41
42

158

Salih Sabri YAVUZ

Hadislerde geen ey yaratklarn en hayrls denildiinde o brahim (a.s.)dr 45, beni Musaya stn tutmaynz46, peygamberler
arasnda ayrm yapmaynz, hi kimse Yunus b. Mettadan hayrlym demesin eklinde ikazlar nasl anlalmas gerekir? Bu konuda
u deerlendirme yaplmaktadr:
a. Bu beyanlar Hz. Peygambere kendisinin ncekilerin ve sonrakilerin hayrls olduu bildirilmeden nce yaplmtr veya Hz.
Peygamber bu ve benzeri ifadeleri peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk (Bakara 2/253) ayetinin vahyediliinden nce
sylemitir. Bir anlamda bunlarda geen hkmler ortadan kaldrlmtr.
b. Bunlar tevazu ve edep sadedinde sylenmi hususlardr. Hz.
brahimi kendine tercih etmesiyle ilgili olarak ifade edilen insanlarn
en hayrls ifadesi, onun dostluuna sayg gstermek iin sylenmi
olabilir veya fazilet bakmndan daha aa derecede bulunan kimseye bir eksiklik ve saygszlk yaplmamasna ynelik olabilir.
c. Peygamberler arasnda yaplacak byle bir mukayese dmanla ve fitneye sebep olabilirdi. Bunu engellemeye ynelik olabilir.47 Hz. Peygamberin ahsna ve zelliklerine ynelik olarak yaplmas muhtemel arlklarn nlenmesi ve peygamberler vesile klnmak suretiyle olas dmanlklarn nne gemek iin olduu anlalma eklinde anlalmaldr.48
Mutezile dnrlerinden Kad Abdlcebbar (. 415/1025) peygamberler arsnda fazilet asndan farklln bulunduuna ilikin
peygamberlerin gnah ileme imknndan hareketle yaklar. Peygamberliklerin gnahtan korunmu olmalarndan hareketle peygamberler arasnda bir stnln sz konusu olacan belirtir. Peygamberlikle ilgili olarak onlarn ismeti meselesini irdelerken, onlarn
byk gnah ilemekten korunmu olduklarn syler. Peygamber
olan kimsenin, kendisinden uzaklatrma ve nefreti gerektirmeyecek
kk gnahlardan (hatalar) korunmu olmasnn zorunlu olmadn belirtir. nk bu onu peygamberlikten alkoyan bir delil deildir.
Bu trden olan hususlar ancak sevab azaltr. Ve bunlar nafileleri
oaltmay terk etme ve fazilet konusunda daha aa bir dereceye
sebep olma konumunda olan eylerdir. Kad Abdlcebbar bu sebepten dolay peygamberler arasnda fazilet asndan farklln olabileceini dnr. Bu anlamda baz peygamberler dierlerden stndr. Eer onlarn hibirinden ufak tefek hi bir hata sadr olmamas
45
46
47

48

Darimi, Snnet, 18; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 178, 184.

Buhari, Husumat, 1; Mslim Fedail, 160.
Taftazn, erhul-mekasd, V, 47; es-Seffrin, Levmi'l-envri'l-behiyye
sevdi'l-esrri'l-eseriyye, II, 298.
Reid Rza, Muhammedi Vahiy, s. 202.

ve

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

159

doru olsayd, fazilet konusunda dereceleri de ayn olmas gerekirdi.

49

Hz. Peygamberin dier peygamberlere stnln onun kul

peygamber olma zelliine balayan bn Teymiyye, Kuran- Kerimde
mminlerin derecelerini ifade eden Sabikn ve Ashab- yemin
eklindeki ayrm peygamberlere de uygular. Cennete girecek mutlu
insanlar ve Allaha verdikleri szde sadk olan ashab- yemin ve Allah tama olarak sevip nafilelerle Allaha yaklamaya alan kimseler olan Sabikn50 ahiretteki duruma iaret eder. Sabikn, Ashab-
yeminden derece bakmndan daha ndedir. Peygamberlerde de bu
ekilde bir derece fark vardr. Melik peygamber, Allahn kendisine
farz kldklarn yapan ve yasakladklarn terk eden, velayet ve mal
konusunda tasarrufta bulunma yetkileriyle donatlm peygamberlerdir. Kul peygamber ise Mal ve mlkten ancak Allahn emriyle
verebilen, dilediine verip dilemediine yasaklama yetkisi olmayan ve
tm yaptklar ibadet olan peygamberlerdir. Kul peygamber, melik
peygamberden daha stndr. Buna gre Hz. Muhammed, Hz. brahim, Hz. Musa ve Hz. sa peygamberler Hz. Yusuf, Hz. Davud ve Hz.
Sleyman peygamberlerden stndr.51
Yce Allah Kuranda btn peygamberli vgye deer niteliklerle dile getirmitir. mann gerei onlar arasnda iman noktasnda bir
ayrma gitmemektir. Peygamberlerden bir ksmnn dier ksmna
stn tutulduunu belirten ayet bu kapsamda deerlendirilmez
man asndan durum bu olmakla beraber Hz. Peygamberin dier tm peygamberlerden stn olduu ayetlerin vurgulam olduu
bir gerektir. Kuranda buna iaret edilmektedir. bunlar, Allah'n hidayet ettii kimselerdir. Sen de onlarn hidayetine uy.52 Burada peygamberin onlarn hidayetine uymas, aksi takdirde emre itaatsizlik
olaca ve uyann uyulandan daha faziletli olduu sunucuna
gtrmez. nk Resul-i Ekrem onlarna yoluna uymakla her birinde bulunan farkl zellikleri kendisinde toplamtr. Bu onlarn yoluna uyma demektir. O halde her birinde ayr ayr bulunan bu gzel
zelliklerin toplanm bulunduu Hz. Muhammed (a.s) onlarn en
faziletlisi olmaktadr.53

49
50
51

52
53

Kad Abdlcebbar, el-Mun fi ebvabit-tevhid vel-adl, XV, 280.

Bk. Vaka 56/114; Mutaffifin 83/728; Furkan 25/9293.
bn Teymiyye, el-Furkan beyne evliyair-Rahman ve evliyai-eytan, s. 92, 99, 101,
102. Bir hadiste ifade edildiine gre, Allah Muhammede (a.s.) bir gndermi ve
Allahn kendisini melik peygamber olmakla kul peygamber olma arasnda serbest
brakm, Hz. Muhammed de Cebrailin ikaz zerine kul peygamber olmay semitir. Bk. Ahmed b. Msned, II, 231.
Enam 6/90.
er-Rz, Mealimu usulid-din, s. 103.

160

Salih Sabri YAVUZ

te bu peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk.

Onlardan Allah'n kendilerine hitap ettii, derecelerle ykselttikleri
vardr. Meryem olu sa'ya belgeler verdik, onu Ruhl Kuds'le destekledik54 ayetinde dikkat ekilen peygamberlerden biri Allahn kendisiyle konutuu Musa (a.s.)dr. Devam eden ksmda bazlarn derecelerle ykselttik ifadesinden Hz. Muhammed (a.s.) anlalmaldr.
nk ona verilen hibir zellik dierlerine verilmemitir. Bunlarn
da en nemlisi, btn zamanlar boyunca devam edecek olan
Kurandr. Hz. Peygamberin adnn burada aka sz konusu edilmemesi ise ayetin bizzat Hz. Peygambere iniiyle irtibatl olmasdr.
Ayrca onun faziletini ve deerini gstermesi bakmndan muhataplarnca kartrlmas sz konusu olmayan bir zellikte olmasdr. Dolaysyla ismin zikredilmemesi, onun biliniyor oluundan kaynaklanmaktadr. Burada zikredilmeyen baka peygamberler de vardr.
Hz. Musa ve Hz. sann isimleriyle konu edilmesi, onlara dierlerinden ayr bir zellik verilmesindendir. Hz. Muhammed (a.s.) ise baka
peygamberlere verilmeyen Kuran mucizesine sahip olduuna gre,
ad zikredilmeksizin derece bakmndan hepsinden stn olduu ifade edilmitir.55
Ayetin slubu ve balam da burada ifade edilenin Hz. Muhammed (a.s.) olduunu gstermektedir. Bu, hem onun mmetinin, hem
ahsnn hem de dinin derecesini gstermektedir. Bu ayetin ncesinde, zde bir olmakla birlikte nceki peygamberler dnemindeki ihtilaflara ve savalarna atf yaplmaktadr. Bunlar Hz. Peygambere bildirilmek suretiyle dikkat ekilmektedir. Peygamberlerin derecelerini
gsteren bu ayette, Hz. sann adyla anlmas ve Hz. Musann bir
zelliine iaret etmek suretiyle anlmas Kurann slubunun bir
gereidir. Hz. Peygambere yaplan hitapta dierlerinin adyla zikredilmesi ise tabiidir. Yine ayette Onlardan Allah'n kendilerine hitap
ettii, derecelerle ykselttikleri vardr. Meryem olu sa'ya belgeler
verdik (Bakara 2/253) derecelerle ykseltilen ksmn Hz. sa ile Hz.
Musa arasnda ifade edilmesi, Hz. Muhammedin dininin ve mmetinin orta bir mmet olduuna iaret etmektedir.56 Peygamberlerin dereceleri ve fazileti ile ilgili olarak Hz. Peygambere yaplan hitap, onun
gemi peygamberlerin durumunu anlamas ve bu balamda kendinin bunlar arasndaki konumunu deerlendirerek peygamberlik vazifesini yerine getirmesini ortaya koymaktadr.57
Konuyla ilgili dier bir yaklam, Hz. Peygamberin zatna ynelik
olarak yaplan deerlendirmelerden hareketle de onun dier peygam54
55

56
57

Bakara 2/253.
ez-Zemaher, el-Kef an hakikit-tenzl
382-383.
Reid Rza, el-Menar, III, 5.
Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 843.

ve uyunul-ekvil fi vcuhit-tevil, I,

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

161

berlerden stn olduu ispat edilmesidir. Matrid kelam sisteminin

nemli ahsiyetlerinden biri olan Ebul-Mun en-Nesef (. 508/115)
Hz. Muhammedin zelliklerini sayarken onun ahsna ynelik stnln, peygamber olarak seilmesinin gerekesi olarak sunar. O
bunu yle bir rnekle aklar:
Bir kimse bir yere eli gndermek istediinde, bu i iin arkadalarndan en uygun olann semesi hikmetin gereidir. Yce Allah peygamberlik gibi yce bir grevi takdir ettiinde, cahil ve kt olanlardan
birini deil, kullar arasndan akl, anlay, iyilik ve btn durumlar
asndan faziletli olan bir cinsi semitir. nk bu kimse, vahyin
kayna ve meleklerin kendisine gidip gelecei bir konumda bulunacaktr. Bundan dolaydr ki, Allah, peygamberliini verecei kimseyi
daha iyi bilir58 buyurmutur. Bu zellik peygamberimizde, dier peygamberlerden bulunandan daha ileri bir derecede bulunmaktadr.59
Nesefnin bu yaklamnda vurgulam olduu husus, esas itibariye btn peygamberler iin geerli olan bir durumdur. Buradan
hareketle bir stnlk mukayesesine gitmek, Hz. Peygamberi, onun
kendisine ynelik olarak yapm olduu uyarlara aykr yorumlama
tezahrlerindendir. Aslnda en fazla kelmclarn hassasiyet gstermesi gereken bu konuda-dier disiplinlere nispetle daha mutedil
yaklamlar iinde olduu sylenebilirse de- Hz. Peygamberin zatn
ve mucizelerini ne karmak suretiyle onun nbvvetine bir eyler
katmak mmkn deildir.
Hz. Peygamberin mucizeleri ve zatnn dier peygamberlerle mukayesesisin yannda, Hz. Muhammedin (a.s.) insanla sunmu olduu mesaj ve bu mesajn insanlarda uyandrm olduu derinlikten
hareketle onun nemine dikkat ekilmitir ve bunun nemine de
vurgu yaplmtr. Fahreddin er-Rz de Hz. Peygamberin bu tr zelliinden hareketle konuyu aklamtr. O, ncellikle peygamberlerin temel amacnn insanlarn ruhlarn tedavi etmek olduunu vurgulayarak ie balar. Peygamberler, Allahtan alm olduklar mesajlarla onlar, Allahtan bakalaryla megul olmaktan Allaha ibadet
etmeye ve onun megul olmaya sevk ederek bir anlamda onlar psikolojik adan tedavi etmilerdir. te peygamberliin temel anlam
budur. Beeri bu ekilde olgunlua en iyi bir ekilde gtren kimse
ise en stn olan kimsedir. Gemi peygamberlere bakldnda Hz.
Musann getirmi olduu esaslar, yani onun daveti srailoullaryla
snrl kaldn grrz. Hz. sann arsnn insanlar, ok az etkisi
olmutur. Nitekim Hristiyanlarn zerinde bulunduu teslis inanc,
yani baba, oul ve ruhul-kuds, onun davet ettii bir inan biimi
deildir. nk byle bir inan tevhide aykr der. Tevhide aykr
58
59

Enam 6/124.
en-Nesef Bahrul-kelm, s. 223; Tabsratl edille, II, 104.

162

Salih Sabri YAVUZ

bir inancn peygamberler tarafndan sunulmas imknszdr. nk

byle bir inan en cahil olanlara bile layk deildir. O halde sann
davetini bu anlamda etkisi olmamtr.60
Tm peygamberlerin ars gibi Hz. Peygamberin ars tevhide ve tenzihe yneliktir. Fakat onun ars ksa zamanda tm gelimi blgelere ulamtr. Hz. Peygamberin geldii dnem ve bu dnemdeki inan biimleri gz nne alndnda ksa srede bu ekilde yaygnlk kazanmasnn anlam da ortaya kar. O dnemde insanlk yanl birtakm inanlar iinde yzmekteydi. Putlara tapanlar
ta ve odunlara ibadet etmekte idiler. Yahudiler ar bir tebih dncesi ierisindeydi. Mecusiler dalist bir Tanr anlayna sahipti
ve anne ve kz kardele evlenmeyi uygun gren arpk bir uygulamay
benimsemilerdi. Hristiyanlar teslise inanyor, Sabiler yldzlara tapyorlard. Dnya inan corafyas bu ekildeydi. Hz. Muhammedin
peygamber olarak grevlendiriliinden sonra bunlarn yanl inanlar belirgin bir ekilde ortaya kt ve yanl olduklar anlald. nsanlk tevhit inancnn aydnlyla mamaya balad. te onun
ars hasta kalpleri tedavi etme, zulme dm nefisleri iyiletirme
noktasnda dier peygamberlerle mukayese edildiinde ok daha
mkemmeldir. O halde Hz. Muhammed (a.s.) tm peygamberlerden
stndr.61
Bugn tevhide aykr inanlara sahip olanlarn, hatta teslisi esas alanlarn, bu inanlarn tevhide uygun bir tarzda yorumlama
ihtiyac iinde olmalar da Hz. Muhammedin (a.s.) arsnn bir sonucu olarak anlalmas gerekir. Zira tevhidin ortaya kmas ve onun temel ve makul bir inan olduu bu sayede olmutur. slamn
tevhit dini olmasnn temel unsurlarndan biri de, onun insanlar arasnda gerek o zamana kadar gerekse daha sonra ortaya kacak anlaylara cephe almas ve baka dinlerin tevhide aykr den
ulhiyet anlaylarn tashih etmesidir.62
slam dnce tarihi iinde Hz. Peygamberin dier peygamberlerden stn olduunu desteklemek iin genelde bavurulan usul,
onun mucizeleri ile dier peygamberlerin mucizelerin mukayesesi
eklinde olmutur. Her peygamberin mucizesine karlk, Hz. Muhammedin (a.s) bir mucizesi rnek gsterilmitir. Bununla ilgili olarak Beyhak, mam afiiden nakledilen byle bir kyaslama dikkatlere sunar.
Buna gre Hz. Peygambere verilen mucizeler hibir peygambere
verilmemitir. saya lleri diriltme mucizesi verilmi, buna karlk
Hz. Muhammede hurma ktnn inlemesi mucizesi verilmitir.
60
61
62

er-Rz, el-Metlibul-liye, VIII, 121.

er-Rz, el-Metlibul-liye, VIII, 122.
Bk. Bekir Topalolu, Allah mad., DA, II, 477.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

163

Hurma ktnn inlemesi lleri diriltmekten daha ak bir mucizedir. Musaya denizin yarlmas mucizesi verilmi, Hz. Peygambere
ayn ikiye ayrlmas mucizesi verilmitir. Ayn ikiye yarlmas bundan
ok daha harikulade bir olaydr. nk bu semav bir ayettir. Talardan suyun fkrtlmasna karlk Hz. Peygamber parmaklarndan
su aktmtr. Talardan suyun fkrmas olaan bir eydir ve bilinen
bir husustur. Kan ve etin arasndan suyun aktlmas ise dehetengiz
bir eydir. Rzgrlar Hz. Sleymann emrine verilmitir. Buna karlk Hz. Peygambere mira olay bahedilmitir.63
Buna benzer karlatrma rneklerine rastlamak mmkndr
ve bu liste daha da geniletilmitir.64 Bu tr mukayeselerin gemi
din mensuplarnn slama girmesiyle veya slamn bu kltrlerle
karlamasnn bir sonucu ortaya kt aka grlmektedir. Zira
Hz. Peygamberden nakledilen rivayetlerde peygamberlerle kendisinin
karlatrlmamas gerektii vurgusu dikkate alndnda, bunun
slamn bnyesinden km bir deerlendirme olmadn sylemek
pekl mmkndr. Byle bir anlaytan hareketle ortaya konan
peygamber tasavvuru bizzat peygamberin hadislerinde vurgulanan
anlayla badatrlmas zor gzkmektedir. Ben Yunus b.
Mettadan hayrlym demek kimseye yakmaz beyan, aslnda byle
bir mukayese dncesini ortadan kaldrr. Yine peygamberler arasnda ayrm yapmayn65 ifadesi ile tarih iinde yaplan mukayese ve
yartrmalarn uzlatrlmas kolay deildir.
Bu mukayese ve stnlk yar daha ileri konumlara vardrlm, nebi-filozof, nebi-veli gibi karlatrmalar yaplmtr. Kanaatime gre bu tr mukayeselerin anlam yoktur. Rznin de ifade ettii
gibi, varlk alan, grevi, fonksiyonu farkl olanlar arasnda byle bir
mukayeseye gitmek doru deildir. Ancak bir mslmann Hz.
Peygamberin peygamberlerin sonuncusu olduu ve tm insanln
en stn olduuna inanmas, inancnn gereidir. Bunun dnda,
ar yceltmeci tavrlarla onu yanl tasavvur etmeye ynelik
aklamalar yanl mecralara gtrmektedir.
II. bn Kemal ve Efdaliyyet Muhammed (A.S) Adl Risalesi
A. bn Kemalin Hayatna Ksa Bir Bak
Osmanl devri ilim ahsiyetlerinin nemli simalarndan olan bn
Kemal, dier bir adyla Kemalpaa zadenin asl ad emseddin
Ahmed b. Sleymandr. Yavuz Sultan dneminde ilim ilim mahfille-

63

64

65

Beyhak, Menakbu-afi, s. 38. (Sad el-Marsf, Edvaun ala ehadisil-isra velmirac, s. 10dan naklen.)
Bk. el-sfehani, Dellun-nbvve, II, 596; zzddin b. Abdsselam, Bidayetusl fi
tafdilir-rasl, thk. yad Halid ed-Debba, Beyrut 1995.
Mslim, Fedil, 159.

Salih Sabri YAVUZ

164

rinde temayz etmeye balam ve Kanuni devrinde zirveye ulamtr.

1469 ylnda doan bn Kemalin doum yeri ihtilafldr. Kaynaklarda Tokat ve Edirne ehirlerinde doduu belirtilmekle beraber66
kuvvetli olan kanaat Tokatta doduu eklindedir.67 Erken yata
tahsil hayatna balayan bn Kemal, , dnemin usule uygun olarak
askeri snfa intisap etmi ve daha sonra buradaki grevinden ayrlarak Edirnede Darlhadis medresesinde eitimine devam etmitir.
Burada Molla Ltfiden ( 900/1495) ders almaya balamtr. Dier
hocalar arasnda Muslihuddin Mustafa el-Kestel (. 901/1491) ve
Hzr Beyin olu Sinan Paa (. 801/1486) bulunmaktadr.68 retimini tamamladktan sonra Edirnedeki Talk medresesi mderrisliine atanmtr.69 Daha sonra srasylashak Paa Medresesi,
Halebiye Medresesi ve Edirne Sultan Beyazt medresesi mderrislii
grevlerinde bulunmutur.70
Yavuz Sultan Selim dneminde 1516 ylnda Edirne kadlna,
ardndan ayn yl ierisinde Anadolu Kazaskerlii grevine getirilmitir. Anadolu Kazaskeri olduu dnemde Yavuz Sultan Seli ile birlikte
Msr seferine katlmtr. 1526 ylnda eyhlislam Zenbilli Ali Efendinin vefat zerine bu grve tayin edilmi ve 1534te vefatna kadar
bu grevine devam etmitir. bn Kemalin mezar Edirnekap Mezarl dnda bulunan Mehmet elebi zaviyesindedir. 71
B. lmi ahsiyeti ve Eserleri
slami ilimlerdeki derin bilgisi dolaysyla Mftis-sakaleyn (insanlarn ve cinlerin mfts) nvann alan72 bn Kemal, Osmanl
dneminin nemli limleri arasnda yer alan ve o dnemdeki ilmiye
snf arasnda oluan mekteplemede kendisinden nce Davud-i
Kayseri, Molla Fenari, Sinan Paa gibilerinin takip etmi olduu
Fahreddin er-Rz okuluna mensuptur.73 slami ilimlerin duraklama
dnemi olan erh ve haiye dneminin balad bir dnemde yetimitir.74 slami ilimlerin hemen her brannda eserler vermi ve ayn
zamanda tarihiliiyle de dikkat ekmitir. lgilenmi olduu ilim dallar ayn zamanda dnemin sosyal ilimler nitelii tamas dolay66

67
68
69
70

71
72
73
74

Mecdi Efend, e-ekaikun-numaniyye Tercemesi, s. 381; Bursal Mehmet Tahir,

Osmanl Mellifleri, I, 223.
Parmakszolu, Kemal Paazade mad., A, VI, 561.
Mecdi Efendi, e-ekaik, s. 382.
Parmakszolu, Kemal Paazade mad., A, VI, 562.
Takprzade, e-ekaikun-numaniyye fi ulema-i Devletil-Osmaniyye, s. 378; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 669.
Sayn Dalkran, bn Kemal ve Dnce Tarihimiz, s. 4243.
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 668.
lyas elebi, Kemalpaazade mad., DA, XXV, 242-243.
Said Yazcolu, Kelamc olarak bn Kemal, eyhlislam bn Kemal, s. 180.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

165

syla, o dnemdeki sosyal bilimcilerin nemli bir ahsiyeti olarak da

kabul edilebilir.75
Onun her ilim dalnda eser vermi olmasyla beraber daha ok
nakli ilimlerle uram, kendisinden ncekileri amtr. lmi kariyeriyle ilgili olarak onun, kendisinden nceki limlerden Tafttazn ve
Seyyid erif el-Crcnye benzetilmesi ve onun anda yaam
olsalard odan ders okurlard eklinde beyanlarn bulunmas, ilmi
kiilii ile ilgili yeterince bilgi vermektedir. Nitekim devrinin ileri gelen ilim adamlar da ondan ders okumulardr.76
Onunla ilgili olarak ifade edilen hususlardan biri de cifr ilmini
kullanm olmasdr. Bununla ilgili olarak Kuraan ayetlerin ayetlerinden hareketle gelecee ilikin birtakm saptamalarda bulunmasdr. Enbiya suresinin 105. ayetini cifr ilminin kurallarna uygun olarak tahlil ederek Yavuz Sultan Selimin Msr fethedeceine dair tespitidir.77
ok retken bir yazar olan bn Kemalin eselerinin saysyla ilgili
olarak kaynaklarda farkl saylar verilmekle beraber, bunlarn ortalamas alndnda yz kadar eseri olduunu sylemek mmkndr.78 Esrline Trke, Farsa ve Arapa olarak yazmtr. Kuran,
Hadis, Kelam, Felsefe, Mantk, Tasavvuf, Tarih ve Dil konularnda
eserler vermitir. Eserlerinin pek az neredilmitir.79 Ahmed Cevdet
Paa ksa risalelerinden bazlarn neretmitir.80 Biz sadece kelam ve
akaide dair yazm olduu eserlerinden bir kan vermekle yetineceiz.
1. Haiye alet-Tehaft: Hocazade ve Tusnin Tehaftlerine
yazm olduu erhtir.
2. Risale fi beyanil-akl.
3. Risale fi tarif-i ilm-i kelam.
4. Risale fi vzudiz-zihn.
5. Haiye alel-Mevkf.
6. Risaltl-eys vel-leys.
7. Risale fi isbatil-vcibil-kadm.
8. Risale fi ebeveynin-Nebi.
9. Risale fi fazdiletin-nebi ala sairil-enbiya.
75

76
77
78
79
80

Baheddin Yediyldz, Tarih Kayna Olarak bn Kemal, , eyhlislam bn Kemal,

s. 67.
Ahmet Uur, bn-i Kemal, s.13.
Hoca Sadettin, Tacut-tevarih, IV, 329.
amil al, Kemalpaazadenin Felsefi ve Kelmi Grleri, s. 2526.
Mustafa Fayda, bn Kemalin Hayat ve Eserleri, eyhlislam bn Kemal, s. 60
bn Keml, Resail, nr.Ahmed Cevdet), stanbul, 1316.

Salih Sabri YAVUZ

166
10. Risale fima yeteallku bi halkil-Kuran.
11. Takaddml-illet alel-mall.
12. Risale fitahkikil-iman.
13. Risale fi hakk ebeveyinn-Nebi.81

C. bn Kemalin Edaliyyet Muhammed (A.S) Adl Risalesi

Osmanl
ilim
hayatnda
ve
ilim
mahfillerinde
eyh
Bedreddinden balayarak semavi dinler arasnda, bu dinlerin ortak
karakterlerini dikkate alarak uzlatrma abalarnn bulunduu bilinmektedir. Bu faaliyette en nemli eilim, sev hareketlerdir. Bunlar kimi zaman iyi niyet tad sylenebilse de zaman zaman gizli
niyetlerine zemin arama abas olarak da telakki edilebilir. yi niyete
dayal olarak byle bir abann sz konusu edilmesi, biraz da kaynaklarda bulunan baz bilgiler ve naslarn karakterlerinde mevcut
ipulardr. Osmanl tarihi boyunca gizli sevi eilimlerin yannda sonu mahkemeyle biten mnferit hadiseler de mevcuttur.82 Molla Kabz
bu eilimleri barndrandan biridir. Aslnda Snni Trk ulemadan
olan bu zat, halk arasnda Hubmesihi (Mesih severler) olarak bilinen
tarikatn kurucusudur. Kanuni devrinde yaam olan bu kii Hz.
sann Peygamberimizden stn olduunu savunmu ve bu fikirlerini halk arasnda yaymaya almtr. Kanuni dnemi Sadrazamlarndan brahim Paann emriyle yakalanarak Rumeli Kazaskeri
Fenarizade Muhiddin Efendi ve Anadolu Kazaskeri Kadiri Efendi tarafndan sorgulanmtr. Sz konusu bu iki lim Molla Kabzn iddialarn cevaplamaya alsa da o, kendisini ayet ve hadislerden deliller
getirerek savunmu ve muhakeme sonunda serbest braklmtr.
Kendisin de hazr bulunduu bu mecliste tutuklanamayn hazmedemeyen Kanuni Sultan Sleyman, ikinci bir emirle tutuklanarak
mft bn Kemal ve stanbul Kads Sadi elebi sorgulamay yapmak
zere grevlendirilmitir. Bu celsede bn Kemal onun iddialarn reddetmi ve zndk olduu hkmn vermitir. Btn srarlara ramen
iddiasn terk etmedii iin 1527 tarihinde idam edilmitir.83 bn Kemal bu meyanda mezkr ahs reddetmek zere bu risaleyi kaleme
almtr.
Eserin iindeki malumat dikkate alndnda bn Kemal, Osmanl dncesini ekillendiren eserlerdeki bilgileri aktarmak ve onlardan alntlar yapmak suretiyle tezini desteklemeye alt grlmektedir. Bu kaynaklarndan olan zellikle Taftaznye ait erhl-akid
81

82
83

Brockelmann, GAL, II, 598599; Suppl. II, 669. bn Kemalin eserlerinin detayl
listesi iin bkz. lyas elebi, Kemalpaazade mad., DA, XXV, 246; Sayn Dalkran,
bn Kemal ve Dnce Tarihimiz, s. 6468; amil al, Kemalpaazadenin Felsefi ve
Kelmi Grleri, Ankara 2000, 2651.
Nuri nce ve dierleri, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II, 153.
(Tertip Heyeti), Molla Kabz, slam Ansiklopedisi, VI, 1516.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

167

ve erhl-mekasd, Kad Beyzavye ait Envarut-tenzil ve esrarut-tevil

eserlerinden istifade etmi, zaman zaman da farkl kaynaklar kullanlmtr. O. bu kaynaklardan alntlarda bulunmakla beraber, uygun grmedii ynlerini eletirmitir.
bn Kemal, kullanm olduu nakli delillerden hadislerle ilgili bir
sened tenkidi yapmamakla beraber, metin deerlendirmesinde bulunmakta, onlar yorumlayarak yeni birtakm yorumlara girimektedir. Risale polemik slubuyla kaleme alnm olmasna ramen, deerlendirmesinde ilmi sluba uygun bir usul takip etmitir. Ancak
yine de polemik slubunun bir sonucu olabilecek beyanlarda bulunmaktan tabii olarak kanamamtr.
1. Eserin Nshalar ve Tantmlar
Yaptmz aratrma sonunda bu eserin matbu olmad sonucuna vardk. Bu itibarla eseri gn yzne karp irdelemek istedik.
Sleymaniye ktphanesinde eserin eitli nshalar bulunmaktadr. Eserin esas metnini ortaya karrken u nshalar esas aldk.
Bunlar Esad Efendi 3618, Esad Efendi 3551, Dml Baba 351 ve
Laleli 2285de kaytl nshalardr.
Risalenin ismi baz kaynaklarda farkl olarak gsterilmektedir.
Tahkike esas aldmz nshalarda eserin ismi Afdaliyyet Muhammed ala siril-enbiya eklinde yer almaktadr. smet Parmakszolu
Yahya Efendi nr. 439da kaytl olarak gsterdii bahse konu olan
risalenin adn Afdaliyyetn-nebi aleyhisselam ala siril-enbiya
eklinde vermektedir.84 Brockelmann Enne Resulellah ekmellenbiya ve efdalrr-rsl85 ismiyle bahsettii eser bu olsa gerektir.
Onun verdii bn Kemalin eserler listesi iersisinde Hz. Peygamberin
stnlnden bahseden baka eser olmad dikkate alndnda bu
sonuca varmak mmkndr. Ayrca Risale fi faziletin-Nebi ala sairil-enbiya eklinde de gemektedir. Sleymaniye Ktphanesi
Kasidecizade Sleyman Srr nr. 677de Risale fi faziletin-nebi olarak geer.86
a. Esad Efendi nshas 1:
bn Kemalin dier risaleleri ile birlikte bulunan ve Sleymaniye
Ktphanesi Esad Efendi 3618 numarada kaytl olan bu yazma
nsha 7 varaktan olumaktadr. Talik tazsyla istinsah edilmitir.
Risalenin ad ( ) eklindedir. Risale besmeleden
sonra hamdele ve salvele ile balamakta
eklinde devam etmektedir. Her varak ortalama
19 satrdan olumaktadr. Son varakta ise
84
85
86

Parmakszolu, Kemal Paazade mad., A, VI, 564.

Brockelmann, GAL, II, 598; Suppl. II, 669.
Sleymaniye Ktphanesi, nr. 667.

Salih Sabri YAVUZ

168

.

eklinde bir ibare ile risalenin bittiine iaret edilmektedir. Bunun
iin kullandmz rumuz ()dr.
b. Esad Efendi nshas 2:
Esaad Efendi 3551 numarada kaytl olan bu nsha drt varaktan olumaktadr. Mecmuann 127b-130a varaklar arsnda yer almaktadr. Her varak 29 satrdan meydana gelmektedir. Talik tazsyla istinsah edilmitir. Risale Esad Efendi nshas 1 nshas ile ayn
balang ifadelerine yer vermektedir.

fadesi ile bitmekte ve ( ) ifadesi yer almaktadr. Bu
risaleden sonra bn Kemalin zndklar hakkndaki risale balamaktadr. Bu nsha iin kullandmz rumuz ()dir.
c. Lleli Nshas:
Laleli 2285 numarada kaytldr. 2a-4b varaklar arasnda yer
alan bu nshann her varak 28 satrdan olumaktadr. Talik tazsyla istinsah edilmitir. Risale besmeleden sonra hamdele ve salvele ile
balamakta ( ) eklinde
devam etmektedir.


ifadesi ile sona ermektedir. Bu nsha iin ( )rumuzunu
kullandk.
d. Dml Baba Nshas:
Sleymaniye Ktphanesi Dml baba numara 351de kaytl
olan bu nsha risaleleri ieren mecmua iinde 41b-48a varaklar arasnda yer almaktadr. Toplam sekiz varaktan olumaktadr. Her
varak 18 satr ihtiva etmektedir. Talik tazsyla istinsah edilmitir.
Dier nshalarla ayn balang ifadelerine yer vermektedir. Risale

eklinde sona ermektedir. Risalenin kenarnda aklama mahiyetinde baz notlar mevcuttur. Bu nsha iin ( )rumuzunu kullandk.
D. Risalenin Nerinde Takip Edilen usul
Risalenin hacmi byk olmad ve metnin tespitinde zorluk gzkmedii iin yukarda tantmlarn yaptmz nshalardan hareket ederek risalenin metnini ortaya koymaya altk. Bu nshalardan herhangi birini esas almak yerine, tercih yolunu benimsedik.
Nshalar arasnda farkl olan kelime ya da ifadelerden tercih ettii-

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

169

mizi metin ierisine yerletirerek bu nsha farkllklarn dipnotlarla

gsterdik. Yazarn kaynak olarak kulland eserlerden yapm olduu iktibaslar asl kaynaklarndan bularak bunlar da dipnotta vermeye altk.
Eserde yaplan alntlar, asl kaynakla farkllklar gsterdiinde
asl kaynakta bulunan ekli tercih ederek metne koyduk ve dipnotlarla iaret ettik. Farkllklar ok fazla olduunda mellifin alntsn
aynen metne yerletirdik ve asl kaynaktaki metni dipnotta verdik.
Metinde geen ayet ve hasisler de tahric edilmi, kayna bulunamayanlar iin dipnotta bilgi verilmitir. Nsha farkllklar dipnotta gsterilirken, nshann rumuzu ile birlikte (+) iareti kullanlmtr. Sadece bir nshada farkl ise bu nsha rumuzunun yanna (:) iareti
konulmu ve farkl olan kelime yazlmtr. Dier nshalarda bulunmayp sadece tek bir nshada bulunan kelimeler, metne uygun
dt takdirde, metnin iine yerletirilmi ve keli parantez []
iine alnmtr. bn Kemalin risalede yapt alntlarn nerede
bittiini gstermek zere kullanm olduu ( ) eklindeki
ibare metinden karlm ve alnt metni trnak ierisinde
gsterilerek kayna dipnotta ifade edilmitir.
III. Risalenin Muhtevas
bn Kemalin eserinde konu ettii hususlardan hareketle, eserin
yazlmasna vesile olduu Molla Kabzn dnceleri hakknda bilgi
sahibi olmaktayz. Buna gre Molla Kabz, Hz. sann nzulne ilikin rivayetlerden ve literatrdeki baz yorumlardan hareketle onun
stnlne istidlal ettii gibi, baka rivayetlerde geen ve Hz. Peygamberin dier peygamberlerden stn olmadna dair ifadelerini
esas alarak hareket etmi veya en azndan bunlar yanl fikirlerine
gereke olarak sunmutur. bn Kemal bunlar tek tek alarak inceler
ve her birinin nasl anlalmas gerektii zerinde durur. Eserin temas ettii temel yaklamlar u ekilde ortaya koymak mmkndr:
1. bn Kemale gre, Hz. Muhammedin (a.s.) her bakmdan peygamberlerin en faziletlisi olduuna inanmak mslmanlarn icma
ettii bir husustur. Bu inan, onun tmnden stn olduunun ifade edilmesiyle gerekleen bir durumdur. Ayrntlarda bunu aklamak sadece bir zorunluluk halinde mmkndr. nk Hz. Peygamberin dier peygamberlerden stnln tafsilatl olarak ortaya koymak, dier peygamberlerde bir eksiklik olduunu gsterme
dncesini barndrmaktadr. Bu itibarla bu konuda sz sylemekten saknmak gerekir ve Hz. Peygamber de bu tavsiyede bulunmutur. bn Kemal kendisinin buna mecbur kaldn sylemekte ve bu
sebeple konuyu ele aldn da ifade etmektedir.
2. Hz. sann, ahir zamanda yeryzne ineceinden hareketle
onun stnl sonucuna varlamaz. nk burada onun gelii,

170

Salih Sabri YAVUZ

davet asndan peygamber olmasna ynelik ifadedir. Yaradl bakmndan peygamberlerin ilki dem (a.s), peygamberlikle grevlendirme (biset) bakmndan sonuncusu Muhammed (a.s.)dr. nk,
davet asndan peygamberlerin sonuncusu sa (a.s.)dr. Onun gelii,
Buhari arihi Kirmannin dndnn aksine Hristiyanlarn dinini iptal etmek eklinde deildir. O ha ve domuz konusundaki ruhsat kaldracaktr. Zaten bizim dinimizin gelmesiyle daha nce bu
dinler batl olmutur. sann inmesi dolaysyla onun son peygamber
olduu dncesini reddeden bn Kemal, Taftazninin Hz. sann,
ahir zamanda yeryzne inmesiyle son peygamber olaca dncesini, dinin nesh edildii ve dolaysyla Hz. saya vahiy gelmeyecei
dncesine balamasn eletirir. Zira bn Kemale gre onun dininin nesh edilmesi, ona vahyin gelmemesini gerektirmez. nk vahiy
sahibinin mutlaka peygamber olmas gerekmez.
3. Peygamberimiz Hz. Muhammedin tm dier peygamberlerden
stn oluu, kesin delillerle ve mmetin icma ile sabit olan bir husustur. Taftazninin ileri srd biimiyle konuyu delillendiren bn
Kemal, siz insanlar iin karlm en hayrl mmetsiniz (Al-i mran
3/19) ayetinde, Hz. Muhammedin mmetinin en hayrl mmet olmasn, bu mmetin peygamberinin de en hayrl ve faziletli olmasn
gerektirdiini syler. mmetin en hayrl olmas ise, dini adan kemal noktasnda olmalarna baldr. Hz. Peygamberin hadislerinde
vurguland gibi, dikkat edin, sizin iin iki sevap vardr87 ifadesi,
Mslmanlarn dier din mensuplarnn aksine, gemi tm peygamberleri de kabul etmeleri esasna balar.
4. Taftaznye gre Hz. sann, semada diri olarak bulunmas
tarzndaki rivayette onun stnlne delil olabilecek bir delil yoktur. nk o yeryzne indiinde Hz. Peygamberin dinine tabi olacaktr. Bir baka hadiste ifade edildiine gre Hz. Peygamber Musa
sa olsayd bana tabi olmaktan baka yapacak bir eyi olmazd88
buyurmutur. bn Kemal bu grn Hz. Musa ile ilgili hadise dayandn ve bunun da sadece Musa (a.s.) ile snrl olmad, bilakis
illette ortak olmalar dolaysyla tm peygamberleri de iine ald
esasna dayandn ifade eder. Bu illet, Hz. Peygamberin tm insanla teyit edilmi hkmlerle gnderilmi olmasdr ki, bunlar da zel
bir ekilde getirilen genel hkmlerdir. bn Kemal, burada Kad
Beydavden konu ile ilgili grn nakleder ve eletirir. Beydav,
Yannzda bulunan (Tevrat') tasdik edici olarak indirdiim Kuran'a
inann89 ayetini tahlil ederken, burada Kurann nceki ilahi kitaplar tasdik edici olmasn yle aklar:

87
88
89

Buhari, Enbiya, 50.

Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 338.
Bakara 2/41.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

171

Kuran ehl-i kitabn elinde bulunan kitaplar tasdik edicidir. nk o kitaplarda haber verilen tarzda nazil olmutur. Onlarda bulunan
kssalara, tevhide, ibadete, gnahlardan kanmaya armas konusunda onlara uygundur. Teferruata ilikin hkmlerde onlara aykr
olmas, asrlarn deimesiyle ihtiyalarn deimesi sebebiyledir. Zira
onlardan her biri, kendi ana nispetle ve hitap ettii toplumun ihtiyalarn gzetmesi asndan haktr. Hatta nce nazil olanlar sonraki
dnemlerde inseydi, sonra indirilene uygun olarak gelirdi. Bu sebepten dolay Hz. Peygamber, Hz. Musann peygamberimize tabi olmasnn imana aykr olmadn, aksine onu gerektirdiine dikkat ekerek
Musa sa olsayd bana tabi olmaktan baka yapacak bir eyi olmazd buyurmutur.90
bn Kemal onun bu yaklamnn isabetli olmadn savunur.
nk eer bu ekilde dnlecek olursa, Hz. Peygamberin hadisinde ifade edileni ters evirerek Muhammed Musa zamannda sa
olsayd, ona tabi olmaktan baka yapacak bir eyi olmazd eklinde
okumak mmkn olurdu. Hlbuki szn balam buna uygun deildir. Eer Hz. Peygamberin tm insanla gnderilmi ve onlarn tabi
olacaklar tm hkmleri ieren bir dinle gnderilmi olduu esas
alnrsa, bu takdirde ifadenin ters evrilerek okunmas mmkn olmaz. Musann (a.s.) dini, peygamberimizin dininin aksine nesh edilme konumundadr. te hadis bu ekilde anlalmaldr. Bu anlamda
Hz. Peygamberin tm peygamberlerden daha faziletli olduuna delil
tekil eder.
5. Taftaznnin Hz. Peygamberin Hz. demden deil, onun evlatlarndan stn olduunu gsterecei endiesiyle Ben demin oullarnn efendisiyim ve bunda vn yoktur91 hadisinin zayf olduunu zikretmesini isabetli bulur.
6. Hz. Muhammed (a.s.), tm insanlara ve cinlere gnderilmi
olmas, peygamberlii ve dier peygamberleri sona erdirici bir peygamber olmas, dininin dier tm dinleri nesh etmesi, kyamet gnnde tm insanla ahitlik yapacak olmas ve zahiri mucizesi olan
Kurann tm zamanlar boyunca devam etmesi onun tm peygamber
oluunu gsteren zellikleridir. Bu meyanda peygamberlerden bazlarn dier bir ksmna stn kldk (Bakara 2/253) ayetinde vurgulanan,
Hz.
Muhammedin
(a.s.)
dierlerine
stnldr.
Zemahernin bu ayeti tefsir ederken, bazlar ifadesinin iine dier
peygamberleri ilave etmesini92 ve bu durumu u hadisle desteklemesini isabetli bulmaz. bn Abbas yle anlatyor: Mescitte peygamberlerinden faziletlerinden bahsediyorduk. ok uzun ibadeti dolaysyla
90
91
92

el-Beydav, Envarut-tenzil ve esrarut-tevil, I, 5758.

Mslim, Fedil, 3; Tirmiz, Menkb, 1; bn Mace, Zhd, 37
ez-Zemaher, el-Kef, I, 382383.

172

Salih Sabri YAVUZ

Nuhu, Allaha ile dostluu sebebiyle brahimi, Allah ile konumas

sebebiyle Musay ve semaya ykseltilmesi sebebiyle say zikrettik
ve dedik ki: Hz. Peygamber, tm insanlara gnderilmesi, gemi ve
gelecek gnahlarnn balanmas ve son peygamber olmas dolaysyla en stn olandr. Bu srada Hz. Peygamber ieri girdi ve ne ile
megulsnnz dedi. Konuyu anlattk. O da yle dedi: Hi kimsenin Yahya b. Zekeriyadan daha hayrl olmas gerekmez. nk o hi
gnah ilemedi ve bunu kalbinden bile geirmedi.93
bn Kemal, Zemaherinin burada isabetli davranmadn, nk Mslmanlarn icma ile stnle layk olann, en stn olmaya
layk olan kimse olduu hususunun altn izer. Ayrca sz konusu
hadisle meselenin desteklenmesi ise reddedilmitir.
7. Hz. sann semaya ykseltilmesi ve orada yaad hususu ise
bir stnlk deildir. Hz. Peygamberin semaya ykseltilmemesi ve
yeryznde hayatn tamamlayarak lmesi ok daha nemlidir. O,
ahsn ve dinini kemale erdirdikten sonra lmtr. Nefsin bedenle
ilikisi, varln kemale ermesine yneliktir. Varl kemale erince de
nefis bedenle ilikisini keser ve aslna dner. Bu Hz. Peygamberin
ahsi kemalini ifade eder. Onun lm olmas mmet iin de bir
rahmet kaynadr. Hz. Peygamberin Allah bir kullar iinde bir toplulua rahmet dilediinde, peygamberlerinin ruhunu kabzeder. Ve onu
onlardan nce kendileri iin bir nc yapar94 hadisinde ifade edildii
gibi bu mmet iin bir rahmet kaynadr. Hz. Peygamberin insanlar
arasnda yaayp lmesinin bir baka faydas da onun bulunduu
meknn mukaddes bir mekn olmas, dualarn ykselme yeri ve itaat zere toplanma vatan olmasdr.
8. Taftazn sann (a.s.) lleri diriltmesi, hastalar iyiletirmesi
gibi mucizeleri ve onun temiz bir kadndan dnyaya gelmesi, peygamberlerin gelmi olduu bir ortamda yetimesi hususlarn hatrlatarak bunlarn onun stnlne delil olmadn, aksine Hz.
Muhammedin stnlne delil olduklarn syler. Hz. Muhammed
(a.s.) mriklerden domu olmas ve onlar arasnda yetimesine
ramen tevhide uygun olarak hayatn devam ettirmitir. Mriklerle
mcadele etmi ve onlar tevhide uygun bir hale getirmitir. Hz. sann mucizeleri ise Hz. Peygamberin ve Kurann haber vermesiyle
hret kazanmtr. Bu itibarla Hz. sann mucizeleri ile Hz. Muhammedin mucizelerini mukayese etmek mmkn deildir.95
bn Kemal, burada Taftazn Hz. Peygamberin mriklerden
domu olmas eklindeki dncesini eletirir. nk byle bir dnce efdaliyete engel tekil eder. Zira babas mslman olan bir
93
94
95

Buhari Enbiya, 24.

Mslim, Fedail, 24.
Bk. Taftazn, erhul-meksd, V; 4748.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

173

mslman ile sadece kendisi mslman olan bir kimsenin denk olmad mslmanlarn icma ile sabit olan bir durumdur. Ecdadn
kfr, nesep asndan eref eksikliidir. Hz. Peygamberin ebeveyni
ise asla mrik deildir. Zaten bu konu selef asndan tartmaldr.
bn Kemal bu konuda bir kitap yazdn sylemektedir. Orada Hz.
Peygamberin ebeveyninin tevhid zere olduklarn delilleriyle ortaya
koymaktadr.96 Bu itibarla Taftaznnin bu yaklam ona gre byk hatadr ve yanl deerlendirmelere yol amaktadr.97 bn Kemal
mslman toplum iinde Hz. sann Hz. Peygamberden stn olduu eklindeki hezeyanlar kpeklerin havlamasna benzetir ve bunlarn byle dnmelerinin Onun faziletine glge dremeyeceini ve
zarar veremeyeceini ifade eder.

96

97

Bk. bn Kemal, Risale fi hakk ebeveyin-nebi, Resail-i bn Kemal iinde, nr. Ahmet
Cevdet Paa, stanbul 1316, s. 8791.
bn Kemal ile ilgili bir alma yapan Sayn Dalkran, bn Kemalin bahse konu
efadliyyet risalesini de incelemi ve muhtevas hakknda bilgiler vermitir. Fakat
onun muhteva ile verdii bilgiler ksmen risalenin iindeki fikirleri yanstmamaktadr. zellikle Taftaznnin bu grn bn Kemalin katld bir anlay olarak
vermektedir. Hlbuki metinde bunu bn Kemal eletirmektedir. Yine Kirmani ve
Zemaheryi de zaman zaman eletirmektedir. Yine Dalkran, bn Kemalin, Hz.
Peygamberin ebeveyni ile ilgili gerei ortaya koyacak bir risale yazd sznden
hareketle, bunun, Efdaliyyet Muhammed risalesi olduunu sylemektedir. (bk.
Sayn Dalkran, bn Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997, s.105110.) Bu da
yanltr. nk bu risale Risale fi hakk ebeveyin-nebi isimli risaledir. Zaten bn
Kemal Hz. Peygamberin ebeveyni ile ilgili olarak gerei renmek isteyenlerin sz
konusu risaleyi okumalarn salk vermektedir.

BBLYOGRAFYA
Ahmed b. Hanbel, Msned, stanbul, 1981.
Ahmet Akbulut, Nbvvet Meselesi zerine, Ankara 1992.
Ahmet Uur, bn-i Kemal, zmir 1987.
el-Badad, Abdlkahir b. Tahir b.Muhammed, el-Fark beynel-frak,
tah. Muhammed Muhiddin Abdlhamid, Beyrut 1990.
------Usulud-din, Beyrut 1981.
el-Beydav, Nasruddin Ebu Said Abdurrahman b. mer, Envaruttenzil ve esrarut-tevil, Beyrut 1988, I-II.
Brockelmann, GAL, II, 598; Suppl. II, 669.
Brockelmann, GAL, II, 598599; Suppl. II, 669
el-Buhari, Eb Abdillah Muhammed b. smail, el-Cmiu's-sahh, IVIII, stanbul, 1981
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I-II.
el-Crcn, Seyyid erif, erhul-mevakf, stanbul 1366.
elebi, lyas, Kemalpaazade mad., DA, XXV, 242-243, 246.
Dalkran, Sayn, bn Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997.
ed-Darimi, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, Snen, Dmak ts.
Marsf, Sad, Edva ala ehadisil-isra vel-mirac, Beyrut 1994.
el-Ear, Ebul-Hasan, Makaltl-slamiyyin, I-II.
Fayda, Mustafa, bn Kemalin Hayat ve Eserleri, eyhlislam bn
Kemal, Ankara 1986, s. 60
Hoca Sadettin, Tacut-tevarih, Ner. smet Parmakszolu, Ankara
1992, I-V.
bn Hazm, Ebu MuhammedAli b. Ahmed, el-Fasl fil-milel vel-ehva
ven-nihal, tah. Muhammed brahim Nasr-Abdurrahman
Umeyre, Beyrut ts., I-V.
bn Kemal, , Resail, nr. Ahmet Cevdet Paa, stanbul 1316.
bn Mace, Snen, stanbul, 1981.
bn Manzur, Lisanl-arab, fdl mad., Beyrut 1995.
bn Teymiyye, Takiyyuddin Ahed, el-Furkan beyne evliyair-Rahman
ve evliyai-eytan, thk. Abdurrahman b. Abdlkerim elYahya, Beyrut 1999.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

175

el-c, Adudduddin Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevkf fi ilmil-kelm,

Beyrut ts.
hsanolu Ekmeleddin (ed.), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, stanbul 1998, I-II.
sfehani, Eb Nuaym, Dellun-nbvve, thk. Muhammed Revvas
Kalac-Abdulber Abbas, Beyrut 1991, I-II.
slam Ansiklopedisi (TH), Molla Kabz mad., VI, 1516.
zz b. Abdsselam, Bidayetusl fi tafdilir-rasl, thk. yad Halid edDebba, Beyrut 1995.
Kad Abdlcebbar, b. Ahmed el-Hemedn el- Esedabd, el-Mun fi
ebvabit-tevhid vel-adl, tah. Mahmud el-Hudayri-Mahmud
Muhammed Kasm, Kahire 1965, I-XX.
el-Kurtub, Ebu Abdulluh Muhammed b. Ahmed el-Ensari, el-Cmi li
ahkmi'l-Kur'an, Dr'l-Katibi'l-Arab, 1967, I-XX.
Mecdi Efend, e-ekaikun-numaniyye Tercemesi, stanbul 1989.
Mslim, b. el-Haccac, el-Cmiu's-sahh, I-III, stanbul, 1981.
en-Nesef, Ebul-Muin Meymun b. Muhammed, Bahrul-kelm,
Dmak 1997.
------ Tabsratl edille, tah. Hseyin Atay-aban Ali Dzgn, Ankara
2003, I-II
al, amil, Kemalpaazadenin Felsefi ve Kelmi Grleri, Ankara
2000.
Parmakszolu, Kemal Paazade mad., A, VI, 564.
Pezdev, Ebu Yusr Muhammed, Ehl-i snnet akaidi, trc. erafeddin
Glck, stanbul 1980.
er-Rz, Fahreddin Muhammed b. mer, Metlibul-liye minel-ilmililahi, tah. Ahmed Hicaz es-Sekka, Beyrut 1987, I-V.
------ Mealimu usulud-din, Kahire ts.
------ Meftih'l-gayb, stanbul 1308, I-VIII.
------Muhassalu efkaril-mtekaddimn vel-mteahhirn, Beyrut 1984.
Reid Rza, el-Menar, Beyrut ts., I-XII.
------Muhammedi Vahiy, trc. Salih zer, Ankara 1991.
es-Seffrin, Eb'l-Avn Muhammed b. Ahmed, Levmi'l-envri'lbehiyye ve sevdi'l-esrri'l-eseriyye, Beyrut 1985,I-II.
es-Semerkand, emseddin es-Sehiful-ilahiyye,
Abdurrahman e-erf, Kuveyt 1985.

tah.

Ahmed

176

Salih Sabri YAVUZ

Taftazn, Mesud b. mer, erhul-akid, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1982.

------ erhul-mekasd, thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1989, I-V
Takprzade, Eb'l- Hayr samddin Ahmed Efendi, e-ekaikunnumaniyye fi ulema-i Devletil-Osmaniyye, thk. Ahmet Suphi
Frat, stanbul 1985.
et-Tirmiz, Ebu sa Muhammed b. sa, Snen, thk. Ahmed Muhammed akir, Darul-kutubil-ilmiyye, Beyrut ts., I-V.
Topalolu, Bekir, Allah mad., DA, II, 477.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, I-II.
Yazcolu, Said, Kelamc olarak bn Kemal, eyhlislam bn Kemal,
Ankara 1986, s. 180.
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, stanbul ts.,
I-IX.
Yediyldz, Baheddin, Tarih Kayna Olarak bn Kemal, eyhlislam
bn Kemal, Ankara 1986, s. 67.
ez-Zemaher, Ebul-Kasm Mahmud b. mer, el-Kef an hakikittenzl ve uyunul-ekvil fi vcuhit-tevil, Darul-fikr ts., I-IV.


] [

][

. " "
:
" : - - - -

- - " -
-

][

" " .

"

1 .
2 . )( .
3 102 31 49 243 242
.54
4 : + :.
5 )" : ( ) ( " .
1981 10 .74
6 :.
7 +.
8+ :.
9+ : .
10 :.
11+ :.
12+ : .

Salih Sabri YAVUZ

".

178

" :
- -

" : "" "

".

" :

".

. .

" : :

"

" :

: "

.
.

][

" : "

" :

" .

"

13
14
15
16
17
18
19

20
21
22
23
24
25

26
27
28
29

" :

] [

1982.63 .
.19/3
.43/2
+ :.
1989 5 .47
.64 .
.50 3 " : " :
: "
+ : .
+ :.
.50
+ : .
.
6 ".3
"
1 .62
:.
.143/2
: :" " .

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

179

. " :

"

[
]

""

""

. " : "

][

][

".

" :

" : :

".

" "

" :

. " :
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39

40
41
42
43
44
45

+ :.
++.
.107/21
.+ : :
: .
: .
.28/34
.
+ :.
3 .338

.
+ : .
5 .47
+ :.
.41/2
:.
: : .

Salih Sabri YAVUZ

180

" ".

"

.
" : "

" "

" :

"
" :

"

".

" .

" : "

. " : "

" :

"
46
47
48
49
50
51
52
53
54

55

.58-57 1 1988
3 1 48 .37
1987 4 39-38 .4481 :
:.
.64 .
1 .8
.253/2
: :.
1 -382
.383
++ :.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

181

" : ][

:
: :

".

][

] [

" "

" :
".
" : ".

. " :

".
".

56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70

" :

" "

+ :.
+ :.
106 .24
+.
.
++ :
. :.
:.
: .
+ :.
: .
.4
++ : .
160 1 .25
18 3 .184 178
:.

Salih Sabri YAVUZ

182

" : ".

"
"

" "

" : ] [

"

.
" :

".

" :

: :

: . :
: ".

" :

" :
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81

4 319 .81
4 128-127 5 .262
.129/2
.
.24
++ :.
"".
++ : .
1999 6 .521
5 .47
.253/2

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

183
"

": " " :

" :

: " "
"

" " " :

" "

: " "

"

" "

" " ] [

" " .

][

" : "

. " "

" :

" : "
:

82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95

.159
.48/68
:.
:.
1957 3.262-261
:.
+ :.
.
++ :.
++ : .
.
.48/68
:.
+ . "".

Salih Sabri YAVUZ

184

] [

".

. .

" :

. :

" : ".

".

96+ :. :
97 . :.
98 3 .262 . "



".
99 :.
100 . .
" " " " . 5 .102
101 1983 10 .10448 :
102 : .
103 .
104 : : .
105 : .

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 1

185

" : - - ][

][

.
"

. .

. .

106
107
108
109
110

.
:.
5 .48-47
+ :.
+ :.