Professional Documents
Culture Documents
პუბლიცისტური ტექტები
პუბლიცისტური ტექტები
sarCevi
dim. yifiani. baton gazeT `kavkazis~
redaqtors ................................................ 2
i. WavWavaZe. saqarTvelos
moambezed ................................................................................ 5
i. WavWavaZe. zogierTi
ram .......................................................................................................... 12
i. WavWavaZe. iveriis winasityvaoba
(I) ......................................................................... 17
i. WavWavaZe. osmalos
saqarTvelo ...................................................................................... 20
i. WavWavaZe. Sinauri mimoxilva. 1882 weli, ivnisi (SemoklebiT) ........ 23
i. WavWavaZe. daviT
aRmaSenebeli .......................................................................................... 25
i. WavWavaZe. dimitri
yifiani ................................................................................................... 28
i. WavWavaZe. nino
bagrationi .................................................................................................. 30
i. WavWavaZe. aleqsandre
roinaSvili .............................................................................. 33
i. WavWavaZe. ra giTxraT, riT
gagaxaroT? ................................................................ 35
i. WavWavaZe. presa da
piradoba ............................................................................................ 38
i. WavWavaZe. mahmadianT
gaqristianeba ............................................................................ 41
a. wereTeli. Cveni gulispasuxi ......................................................................................... 43
a. wereTeli. sityva, Tqmuli akakisagan xelTubnis
skolis kurTxevis dros oqtombris 1-ls 1884 w. ......................... 45
n. nikolaZe. krebulis
daniSnulebaze ..................................................................... 47
dimitri yifiani
baton gazeT `kavkazis~ redaqtors
`kavkazis~ #328-Si naTqvamia, rom amas winaT gamoqveynebuli
cnoba qarTuli gramatikis gamocemis Sesaxeb ar moswonebia `iuridiCeskoe
obozrenies~, romelsac gakvirveba gamouxatavs _ rogor Tu `kavkazi~ qarTuli
mwignobrobis warmatebas TanaugrZnobso.
es garemoeba Cemgan moiTxovs zogierT ganmartebas, romelic, gTxovT,
gamoaqveynoT Tqvens gazeTSi.
`iuridiCeskoe obozrenies~ gamoxmaurebaSi ismis Zveli simRera,
romelsac moskovis erTi gazeTi wamdauwum mReris nebismier viTarebaSi
momxdari nebismieri SemTxvevis gamo. umizezod araferi xdebao _
daaceminebs surdoiani CuvaSi, amoiRebs xmas sakuTar samosaxloze baSkiri
Tu saubarSi miseburad mouqcevs belorusi _ es yvelaferi separatizmia. aseTia
am gazeTis buneba. magram roca am, arc ise iuridiul, hangebs imeorebs
Cveni `iuridiCeskoe obozrenie~, romlisganac, sxvaTa Soris, gvaqvs ufleba
movelodeT saqmisadmi ufro wynar da uSfoTvel damokidebulebas, sakiTxi
iZens delikatur xasiaTs.
maS, vilaparakoT delikaturobis farglebSi.
Tu romelime sazogadoebas hqonia cxovrebisa da ganviTarebis sakuTari
gza da, Tanac, moumoqmedebia istoriulad mniSvnelovani saqmeebi,
SeuZlebelia, ar Camoyalibeboda Segneba _ TviTmyofadi xalxi var sxva xalxTa
Soriso. aqedanve warmosdgeba misi, sxvaTagan gansxvavebuli,
saxelwodebaca da metyvelebac. amgvar sazogadoebas dRes ar SeiZleba
sadavo gavuxadoT xalxad wodebis ufleba. iq, sadac zeda ganyofilebebi
normalur mdgomareobaSia, aseTi dava gadaiqceva srul absurdad. miT
gamo, rom sabolood aravin arafers gaakeTebs. amiT ai, risi Tqma msurs:
msoflioSi ar arsebula da arc dRes arsebobs didi saxelmwifo, sadac ar iqneba
mosaxleobis eTnikuri nairgvaroba. ar SeiZleba moviTxovoT, rom isini yvelani
cxovrobdnen, moqmedebdnen da viTardebodnen erT Targze gamoWriliviT:
ikvebebodnen erTi da imave sakvebiT, imosebodnen erTi da imave samosiT,
loculobdnen erTsa da imave enaze, miwas erTi da imave iaraRiT
amuSavebdnen. nuTu cxadi ar unda iyos, rom amiT qveyanaSi ZalisZalad
iTeseba iseTi ganxeTqileba, romelsac esRa SeuZlia _ zRvari daudos
sazogadoebriv progress.
zustad igive iTqmis enebzec.
saxelmwifo enis codna, rogorc aucilebeli cxovrebiseuli elementi,
saWiroa yvelasTvis, vinc oficialur sferoebSi trialebs an kidev saxelmwifo
samsaxurisTvis gadaudia Tavi. amaT sWirdebaT xelis Sewyoba, raTa es ena
safuZvlianad Seiswavlon. xelisufleba amisTvis fuls ara zogavs, magram,
garda fulisa, am saqme sxva ramec sWirdeba.
da ai, aq scenaze gamodis pedagogika, romelic, mecnierebis sxva
dargebisa ar iyos, zogjer aramkiTxe `moRvaweTa~ profanaciis msxverpli
xdeba. namdvili pedagogika moiTxovs, rom gonebis gasaxsnelad
pirveldawyebiTi ganaTleba bavSvs usaTuod mSobliur enaze unda mieces.
ratom? imitom, rom aseT SemTxvevaSi ar moxdeba bavSvis cnobierebis
daClungeba _ rac ufro ukeT icis mozardma mSobliuri ena, miT ufro advilad
aiTvisebs igi misTvis saWiro meore enis safuZvlebs, formebsa da wesebs.
gonebadamjdari xalxi amaze ukve aRar kamaTobs; magram zogierTi iuristi,
da pedagogic, amtkicebs _ erTiani saxelmwifo enis damkvidrebisaTvis
aucilebeliao, ubralod, am saxelmwifoSi arsebuli yvela sxva enis mospoba.
TiTqos es saWiro an samarTliani, an mosaxerxebeli, an advilad misaRwevi
iyos. ase msjeloba SeuZlia mxolod gonebaSezRuduls an imas, visi
keTilsaimedooba jer kidev gamosarkvevia.
TviTon saxelmwifosTvis ZiriTadi enis safuZvliani codnis gavrceleba
aucilebelia imdenad, da mxolod da mxolod imdenad, ramdenadac mas
sWirdeba moxeleebi da mosamsaxureebi oficialur dawesebulebaTa
Seuferxebeli saqmianobisaTvis. Cven axlaxan aRvniSneT pedagogikuri
WeSmariteba _ ucxo enis Seswavla miT ufro advilia, rac ufro kargadaa
aTvisebuli mSobliuri ena. amdenad, mSobliur enaze swavleba didad
Seuwyobs xels oficialuri saxelmwifo enis gavrcelebas. amasTanave, Tu
moswavles jer dedaenas SevaswavliT da mxolod mere ucxo enas,
xelisuflebas daexarjeba gacilebiT naklebi saxsrebi da gacilebiT naklebad
moxdeba bavSvis gonebrivi SezRudva. rogorRac ucnauria imisi gafiqrebac ki,
rom Cvens droSi arseboben garegnulad zrdadasrulebuli adamianebi, yovlad
gaugebari gaavebiT rom xvdebian qarTuli gramatikis gamosvlas. TiTqos am
wignis mizani iyos ara saerTo sikeTis motana, aramed maTi piradi
keTildReobis Seryeva.
axla oriode sityva sakuTriv `gramatikaze~, romlis gamocemasac ase
amreziT Sexvda `iuridiCeskoe obozrenie~. igi miznad isaxavs Tanamedrove
cocxali, sasaubro enis wes-kanonTa gamorkvevas da saxeldaxelodaa dawerili
Cemi SvilebisaTvis (Tumca esec unda iTqvas _ Cemi xnis kaci yovel wevrs
axalgazrda Taobisas ise uyurebs, rogorc sakuTar Svilebs).
yovelive zemoTqmuls unda davsZino Semdegi: qarTuli enis
antagonistebs, cota ar iyos, gaukvirdebaT albaT, roca Seityoben, rom am
enas aqvs iseTi gasaocari saxiereba da simdidre formebisa, evropis arc erT
Zvelsa Tu axal enas ar moepoveba da rom qarTuli anbani yvelaze martivia da
4
ilia WavWavaZe
saqarTvelos moambezed
yoveli kaci, romelsac ki Tvalebzed Camofarebuli ara aqvs ra, xedavs, rom
cxovreba rac guSin iyo, is dRes aRar aris, rom igi icvleba, midis win da moaqvs
ganaxleba yovelisferisa. wesi, Cveuleba, azri, grZnoba, ena romelic magaTi
gamometyvelia, yoveliferi icvleba mis Zlier gavlenisagan. rac guSin kacs hgonebia
daurRvevel WeSmaritebad, risTvisac ucia pativi, rogorc moucilebel saWiroebisaTvis,
xSirad moxdeba xolme, rom is dRes gauTlel Secdomad migvaCnia, ase rom kidec
gvikvirs, adrindel kacs rogora swamda amisTana cxadi sisulele daurRvevel
WeSmaritebad, rogor ara hqonia imodena goniereba da mxedveloba, rom gaerCiva
TeTri da Savi, SavisaTvis Savi daerqmia, TeTrisaTvis TeTri. Ees ase moxdeba xolme
gana imisagan, rom Cven adrindelebzed QWkvianebi varT, `sxva sxvis omSi
brZeniao~, ambobs rusTaveli. Cven rom am Tavmowonebulis gonierebiTac
vyofiliyaviT da im adrindelis kacis viTareba da garemoeba gars Semogvrtymoda, ara
mgonia, avscdenodiT sazogado cdomilebas, romelsac dRes egre TavmowonebiT
davsciniT. Ddidi geniosi undoda da imisi maxvilis Wkvis Tamami gamWvreteloba,
rom msjelobiT droebazed maRla avmarTuliyaviT, sazogado cxovrebis wris gareT
gamdgarviyaviT da garemoebis TvalT-damabnelebel xaosSia Seumcdarad, wminda
azriT dagvenaxa sagani ise, rogorc aris da unda iyos.
rusTavelma Zalian adre sTqva, rom marto brZeni sawuTros eurCebao, sxvani ki
imis monebi arian. im droebis garemoebis mowyobiloba, azri, gamsjeloba, _ erTob
cxovrebis mdinareoba CvenisTana Cveulebriv kacsa Caayenebda sazogado
rusxmulSi da waiRebda Tan, rac unda Zlier cdiliyo Tavis Semagrebasa. cxovrebis
talRa metad Zlieria da Cveulebrivi kaci metad susti, rom Tan ar waiyolios im talRam.
marto geniosis mkerdi Tu gaapobs da Semusravs mas, Torem sxvisTvis Znelia.
Sormxedveloba, droebazed ufloba marto geniosis saqmea. is Tavis Tamams svlaSi
SemoibRertavs xolme droebis mtversa, romelic CvenisTana kacsa ufaravs sagnis
mniSvnelobasa, gul-uSiSrad midis win, rogorc beladi win miuZRvis xalxsa da
unaTebs Tavis Wkuis sxivebiT gzasa. nuravin nu ifiqrebs, rom amiTi Cven
vambobdeT, viTomc geniosi cidam iyos Camosuli. isic iseTive nayofia Tavis droebisa,
rogorc sxvani, mxolod eg nayofi srulia, damwifebulia. is Tavis Zlier mxrebiT
amoitans, amozidavs xolme mas, rac TiTon cxovrebaSia, e. i. cxovrebis Sigmdebarebasa; masSi aris mTeli awmyo Tavis droebisa da Teslic momavlisa. arc erTi
geniosi Cven axals aras gvetyvis, is mxolod gvixsnis mas, rac TiTon cxovrebas
amouriyavs Tavis mdinareobaSi, rac Tavis daudgromel duRilSia mougdia
zedapirzeda, _ amitomac xandisxan amas ufro iqneba daetyos Tavisi droebis niSani
yvelafrisa: cudisa, Tu kargisa, vidre mas, vinc daibadeba xolme marto imisaTvis,
rom uxeirod mokvdes.
cxovreba, rogorc yoveli mozardi, izrdeba, hyvavis, moaqvs nayofi da mere
Wkneba _ imisaTvis ki ara, rom mokvdes da saukunod daimarxos, aramed imisaTvis,
10
ilia WavWavaZe
zogierTi ram
11
12
samives erTnairis sixarbiTa swovs, nuTu eseni TviTeulad calke da yovelnive erTad
qarTveli hgonia visme! qarTveli sayovelTao saxelia da amaTSi ra aris sayovelTao. eg
TiTo-TiTod, erTis gawyvetilis jaWvis rgolebiviT rom cal-calke da Tav-Tavad davgoravT,
zogi aqeT, zogi iqiT, nuTu eg TviTeuli qarTveli hgonia visme!
Tqven me miCveneT is adgili, saca mag TviTeulis gzebi erTad iyreba sayovelTao
saqarTvelos sikeTisaTvis, maSin mec vityvi: qarTveli ager iq aris-meTqi. is saerTo
niSani miCveneT, saiTkenac TviTeulis Cvenganis Wkva, goneba, fiqri, grZnoba,
survili erTad, xalisianad da Seupovrad miiwevdes sayovelTao saqarTvelos
keTildReobisaTvis, maSin mec vityvi: qarTveli ager iq aris-meTqi. saerTo lxini
miCveneT, saerTo Wiri mainca, magram sad aris: Cemi lxini Seni lxini ar aris, Seni
Wiri Cemi Wiri ar aris. qarTveli sayovelTao saxelia da kidev amas gkiTxav:
sayovelTao ra gvaqvs? CvenSi aris: `me Tu Sen, Sen Tu me~, da oriveni erTad ki
arao.
aba daiZaxe: qarTvelo-Tqo, Tu Savis zRvidam moyolebuli kaspiis zRvamde
marto Rip-gadmogdebulis qarTvelis metma (e. i. goris mazraSi mcxovrebelma)
Semogxedos vinmem, da Tu gaWirda, iqneba kaxelmac Tavisi sxvili kiseri Senken
moiRrijos, sxvani ki yursac ar gaTxoveben, TiTqo amaT ar eZaxio, TiTqo isini ki
qarTvelebi ar ariano.
is SemkreblobiTi, didebuli erTiani azri, romelsac yoveli Cvengani qarTvelobaSi
unda xedavdes, is saxeli, romelic yvelas gverqva, dairRva, Cvenis gonebidam
amoSra, da qarTveli exla erTis kunWulis mcxovrebTa sakuTari kerZoobiTi saxeli-Ra
gaxda da ara saerTo, sayovelTao mTelis im xalxisa, romelic erTad tanjula, romelsac
qarTvelTa Sesisxlulis istoriis mZime uReli WirSi, Tu lxinSi, erTad Zmurad uwevnia,
romelsac erTisa da igive eniT WirSi uglovnia, lxinSi umxiarulnia, da romelic dResac
erTisa da igive eniT _ Tu arafers akeTebs _ Tavis moZmes mainc abezRebs
RmerTTanaca da kacTanaca.
V
imereli, guruli, megreli, qarTleli, kaxeli _ es cal-calked miTvisebuli,
kerZoobiTad miRebuli, ganmayofeli saxelebi, Cemis zemoxsenebulis sityvis cxadi
magaliTebia. magram metyvian: eg yvela xalxSi ariso. marTalia, magram ara egre
gulsaklavad, rogorc CvenSia. iq, sxva xalxSi, saca TviTeuls pirs Tavis
damokidebuleba Tavis xalxTan ar Seuwyvetia da sisxlSi da xorcSi gamjdari aqvs, iq
magisTana saxelebi SinaurobaSi ixmareba urTierTis gasarCevad da ara saqyvenod,
sagareod. marselSi mcxovrebeli francieli, rasakvirvelia, francielsve etyvis, marseleli
varo, magram ucxo qveynels ki etyvis, francieli varo. eg imas niSnavs, rom igi
SinaurobaSi marselelia da gareobaSi - francieli. ucxosaTvis erTi imaTgania, saca
yvelani amisaTvis cxovroben da yvelasaTvis TiTona cxovrobs. eg imas niSnavs, rom
Cemi Zala _ Cemi xalxis Zalaao, Cemi sikeTe _ Cemi xalxis sikeTeao, rom Cemi sisxli
yovels francielTan erTad duRso, yovelis francielis cxovrebis ZarRvi Cemis cxovrebis
ZarRviao, da Tu gindao, yovlis francielis avad da kargad myofobas Cems majazed
Seatyobo. eg imas niSnavs, rom Cemi wyena ucxosagan _ Cemi xalxis wyenaao, da
Cemi xalxis wyena _ Cemi sakuTari wyenaao.
CvenSi? eh, raRa giTxra mkiTxvelo! Senc kargad ici, rom qarTveli Cvenis tomis
saerTo saxeli aRar aris, aRarc Sina da aRarc gareT, arc maxloblisaTvis da arc
ucxosaTvis. imereli _ imerelia, guruli _ gurulia, megreli _ megrelia, qarTleli _
qarTlelia, da sul yvelani ki erTad qarTvelebi ar arian.
vai im xalxs, romelsac saerTo ZarRvi gauwyda; vai im qveyanas, saca saerTo
ZarRvSi sisxli gaSra, saca yvelaSi TiTo ar aris da TiToSi _ yvela, saca TviTeuli
yvelasaTvis ar hfiqrobs da yvela TviTeulisaTvis, saca `me~ xSiria, da `Cven~ _
iSviaTi!
VI
ganvTviTeuldiT, cal-calke daviSaleniT, aso-asod daviWeriT, da mag
ganTviTeulebam, cal-calkeobam yovelgan da yovels-ferSi is saqme gviyo, rac
ezopes zRaparSi TviTeuls wkeplas mouvida, erTad Znelad gadasamtvrevs. amis
Semdeg, rasakvirvelia, saerTo saxeli aRar SegvrCeboda, da aki aRar SegvrCa.
13
14
15
azrmoklebuli, uniadago Cveni ubeduri ena. sadRaa qarTuli ena? qarTveloba gaTavTavda, mamuli _ agreTve, sadRa gaibas qarTulma enam Tavisi fesvi saerTo
azrianobisaTvis? kidev imas vityvi, rac zemoTa vsTqvi: me ra maqvs SenTan saerTo,
rom erTad gveazrna, rom erTmaneTis azris aReb-micemobisaTvis saerTo
mniSvnelobis sityva da ena Segveqmna? Sen SenTviso, me CemTviso, Zmebma
erTmaneTs vuTxariT, civad erTmaneTs Tavi davukariT, ucremlod Zma Zmas
gamovesalmeniT, ukanaskneli saerTo sityva `mSvidobiT~ ukanaskneladRa
vaxseneT, Sen iqiT waxvel da me aqeT, TviTeulad, Tav-Tavad, da vin icis, rodisRa
SevxvdebiT erTmaneTs, rom kidev Zmuri, erTiani, ganuyofeli qarTuli `gamarjveba~
miTxra Sen _ me, da me _ Sen, Cemo dakargulo Zmao, Tu dao!..
[1866-1876 w.]
pirvelnabeWdi _ `droeba~, 1876, #27.
ilia WavWavaZe
`iveriis~ winasityvaoba (I)
Jurnal-gazeTobaSi SemoRebulia erTi axirebuli Cveva. gamova axali gazeTi Tu
ara, misi redaqcia ucilo valad hracxs, pirvel nomerSive sazogadoebas auxsnas Tavisi
deda-azri, Tavisi mimarTuleba, aRnusxos yoveli is, riTac upirebs gazeTs sulis
Cadgmas da xorcis Sesxmasa. am Cveulebis ZalmomreobiT gazrdili sazogadoebac,
dainaxavs axal gazeTs Tu ara, guldajerebulia, rom pirvels nomerSive ipovis redaqciis
aRsarebas maszed, Tu ra azri da daniSnuleba aqvs am axals gazeTsa; ris Semotana
hsurs mwignobrobaSi, Tu cxovrebaSi; ra gzas, ra kvals daadgeba sazogado
cxovrebisagan movlinebulT saganTa gamoZiebaSi; ra TvaliT ganixilavs yovels mas,
rasac Cveni Tu sxvisi cxovreba Taviss daudgromels mimdinareobaSi aRmoaCens; ras
da rogor emsaxureba da bolos ras gvpirdeba da ras gviqadiso.
am Cveulebas Tvisi marTebuli da pativsadebi sabuTi aqvs. sazogadoebam,
rasakvirvelia, unda icodes, ra azris kacTan iWers saqmes, risa da viss mimdevars
unda aTxovis Tavisi yuradReba. magram yovels maszed, rac win movixsenieT,
pasuxis micema TiTqmis SeuZlebelia. Tund eg ar iyos, cota uxerxodac mogvaCnia.
am SemTxvevaSi pasuxad xom carieli litoni sityva unda iyos, _ da carieli sityva ra
Tamasuqia, nametnavad amisTana eWviT savse droSi. vina var, ra azrisa var, ra
saqmis dadgena minda, risTvis gamovdivar moedanzed, _ ese yvela imisTana
sagania, romelzedac saubari ver exerxeba kacsa. orSi erTi: kargs ityvis kaci _
trabaxobaSi CamoarTmeven, cuds ityvis kidev _ suleloba gamova, heinesi ar iyos.
arc erTi es Tviseba ise mimzidveli ar aris, rom kacma Tavi itkinos da im
zemoxsenebuls Cveulebas Tavidam bolomde mieces. gazeTis saqme droTa
16
17
18
ilia WavWavaZe
osmalos saqarTvelo
yoveli eri Tavisis istoriiT suldgmulobs. igia saganZe, saca eri poulobs Tavisis
sulis Rones, Tvisis sulis bgeras, Tvis zneobiTs da gonebiTs aRmatebulebas, Tvis
vinaobas, Tvis Tvisebas. Cvenis fiqriT, arc erToba enisa, arc erToba sarwmunoebisa
da gvartomobisa ise ar SeamsWvalebs xolme adamians erTmaneTTan, rogorc
erToba istoriisa. eri, erTis Rvawlis damdebi, erTs istoriul uRelSi bmuli, erTad
mebrZoli, erTsa da imave Wirsa da lxinSi gamotarebuli _ erTsulovnobiT, erTgulobiT,
Zlieria. Tund droTa brunvas eri ganeyos, daerRvios, _ magram mainc rRveulTa Soris
idumali SemsWvaleba, idumali mimzidveloba imodenad sufevs, rom samyofia xolme
erTi raime SemTxveva, raTa ifeTqos, iWeqos daZinebulma istoriam da erTsulobam,
erTgulobam Tvisi Zlieri frTa gaSalos. am dReSi varT dRes Cvena da osmaleTis
saqarTvelo.
`iveriis~ warsul nomerSi moxsenebuls nawilebs osmalos saqarTvelosas didi
pativsacemi da saxelovani Rvawli miuZRvis Cvenis eris istoriaSi, didi Sroma
gauwevia, didi msxverpli moutania, mravali sisxli daunTxevia CvenTan erTad
saqarTvelos eris TviT-arsebobisaTvis. garda imisa, rom Cven varT erTis sisxlisa da
xorcisani, erTisa da imave eniT molaparakeni, erTi istoriaca gvqonia. odes bizantia,
sparseTi da osmalo am Cvens mSveniers qveyanas etanebodnen da urTierTs
ecilebodnen, maSin is saqarTvelos nawili, romelic dRes osmalos xelSia, medgrad
ibrZoda Cvenis sarwmunoebis, ganaTlebis, erT-mTavrobis dadginebisaTvis da maTda
da CvenTa sasaxelod ZleviTac mosil iqmna.
sakvirvels medidurs sanaxaobas warmoadgens igi saqarTvelos istoriaSi,
rodesac saqarTvelo dayofil iyo wvril samTavroebad da erTi nawili sparseTis gavlenis
qveS imyofeboda, meore jer bizantiisa da merme osmalos zemoqmedebis qveS,
zemo qarTli, romelsac exla osmalos saqarTvelos vuwodebT, xan erTs nawils
miemxroboda, xan meores, da Tvisis momxreobiT ganaZlierebda qarTvelebs TviTarsebobis dasacvelad. maSin TiTqmis marto mas eWira Tavisufali droSa qarTvelTa
erTobisa.
19
20
saero wignebi cecxls misces. Cveni moZme qristiani xalxi darCa uwinamZRvrod,
umoZRvrod, ueklesiod da sasowarkveTili, mwared daCagruli, uwyalod devnili da
ganadgurebuli, nel-nelad mieca mahmadianobasa.
dResac ician iqaurma qarTvelebma, rom zogis deda, mama, papa jer kidev
maTs xsovnaSi qristianebi yofilan. amboben, rom iq zogierTi idumalad aRiarebs
qristianobasao, rom dResac aTisa Tu Tormetis wlis ymawvilebi saCvenoSi
gadmohyavT mosanaTlavad, zogi Cveneburad jvarsac iwers, osmalebis idumalad
Turme.
egreT, _ mZlavrobam, muxTlobam, Ralatma, SaviT mosilma saqarTvelos
bedma gangvaSora Cven Zmebi _ erTad sisxlis mRvrelni, erTad Rvawlis damdebni,
erTad tanjulni da erTad molxineni. didma Rvawlma bagrat mesamisam, daviT
aRmaSeneblisam, Tamar dedoflisam, uqmad Cauara amodenad tanjuls, bedisagan
devnuls, erTobisaTvis da qristianobisaTvis sisxl-daTxeulsa saqarTvelosa.
sarwmunoebis sxvadasxvaoba Cven ar gvaSinebs. qarTvelma, Tavisis
sarwmunoebisaTvis jvarcmulma, icis pativi sxvis sarwmunoebisac. amitomac Cvens
istoriaSi ar aris magaliTi, rom qarTvels survebiyos odesme sxvisi sarwmunoebis
daCagvra da devna. somexni, ebraelni, TviT mahmadiannica, Cvens Soris
mcxovrebni, amaSi Cven verafers ver wagvayvedreben. sxva qveynebSi
sarwmunoebisaTvis devnilni da Cagrulni aq, CvenSi, hpoulobdnen mSvidobis-myofel
savanesa da sinidisis Tavisuflebasa.
ar gvaSinebs meTqi Cven is garemoeba, rom Cvens Zmebs, osmalos
saqarTveloSi mcxovrebTa, dRes mahmadianis sarwmunoeba uWiravT, oRond
movides kvlav is bednieri dRe, rom Cven erTmaneTs kidev SevuerTdeT, erTmaneTi
viZmoT da qarTveli, Cvenda sasiqadulod, kvlav daumtkicebs qveyanasa, rom igi ar
erCis adamianis sinidiss da didi xnis ganSorebul Zmas Zmuradve SeiTvisebs, Tvis
patiosans da lmobiers gulzed Zmas Zmuradve miiyrdens TvalSi sixarulis cremlmoreuli qarTveli. da Tu amisaTvis saWiroa, rom sixarulis cremlis uwinares jer Cveni
sisxli daiRvaros, nuTu qarTveli uku-drkeba da Tavs ar Seswiravs mas, risTvisac ori
aTasi weliwadi Tavi uwiravs CvenTa didebulTa mama-papaTa.
[1877 w.]
pirvelnabeWdi _ `iveria~, 1877, #9.
21
ilia WavWavaZe
Sinauri mimoxilva. 1882 weli, ivnisi
yovelive wyobileba, romlis ZaliTac moqmedobs mTeli kacobrioba, imitom aris
SemoRebuli, rom adamiani, ramodenadac SesaZloa, bednieri iyos. adamiani calked
erTi susti da uRono danabadia; misi sulieri da xorcieli buneba isea agebuli, rom
calke yofniT, marto yofniT, veras-gziT ver miaRwevs bednierebasa. amitomac
iZulebul iqmna Tavis msgavs danabadTan erTad emoqmedna. am mizezma
imoqmeda, rom bolos adamianTagan Sesdga sazogadoeba da sazogadoebisagan _
saxelmwifo. droTa mimavlobaSi zogan saqme ise warimarTa, rom saxelmwifom
imZlavra da sruliad daimorCila sazogadoeba saerTod da adamiani calked, yvelaferi
TiTon moiTala da sazogadoeba da adamiani carielzed dasva. zogan sazogadoebam
Tvisi kuTvnili ufleba SeirCina da ar dauTmo saxelmwifos, da adamiani ki calked Tvis
yurmoWril ymad gaixada. zogan kidev, rogorc saxelmwifoSi sazogadoebas, ise
sazogadoebaSic calke adamians, anu ukeT vsTqvaT _ adamianis pirovnebas, Tavisi
sakuTari ufleba SerCa. ukeTesi ganwyobileba is aris, saca TviToeuls amaTgans Tavisi
kuTvnili adgili uWiravs, saca TviToeuli maTgani isea moTavsebuli, rom Tavis sruli
ufleba miwyuli aqvs. erTi uwmindesi da udidesi movaleoba da sagani yovel
sazogadod moqmed Zalisa saerTod da literaturisa calked _ is aris, rom am
yofamde miaRwevinos saxelmwifos, sazogadoebas da adamians da
erTmaneTSi TviToeuli maTgani srulis kuTvnilis uflebiT da movaleobiT
moaTavsos. amisTvis iRvwis da ibrZvis yovelgan ukeTesi warmomadgeneli
adamianisa. iq, amisTana saxelmwifoSi, garda saxelmwifosi _ TiTon sazogadoebac
Tvis mfarvelobis qveS ayenebs adamianis pirovnebis uflebasa da yovels
SemTxvevaSi esarCleba da eqomageba, Tu igi visganme usabuTod gaupatiurebulia
da xelSexebuli.
Cven am SemTxvevaSi ar gamovudgebiT pirvels ors sagans. Cven marto
imazed gvinda CamovagdoT sityva, rasac adamianis pirovnebis uflebas eZaxian da
amasac im mxares gavusinjavT, romelsac zneobiTi kuTvnileba adamianisa
Seadgens.
Cvenda samwuxarod, unda aRviaroT, rom am saganzed CvenSi dalagebulad
cnobili ara aris-ra da Cvens literaturasac is unda vusayveduroT, rom am mxriT
veraferi samsaxuri gauwia Cvens qveyanasa. rasac ki waswvda Cveni literatura,
yovelsfers sazogadoebis uflebis mixedviT miayena Suqi da adamianis pirovnebis
uflebis sarClad ara Tu xeli gasZra, aramed mis Sesaxeb erTi umsgavso da metad
cudi Cveuleba daiCema.
dRes-aqamomde adamiani, grZnoba adamianis Rirsebisa, adamianis
patiosneba, sinidisi da erTob yovelive _ rac ki Seadgens uZvirfasess zneobiTs
22
23
ilia WavWavaZe
daviT aRmaSenebeli
ar viciT, sxva rogora hfiqrobs da Cven ki ase gvgonia, rom eris dacema
da gaTaxsireba maSin iwyeba, roca eri, Tavis saubedurod, Tavis istorias
iviwyebs. rogorc kacad ar ixseneba is mawanwala bogana, visac aRar axsovs
_ vin aris, saidam modis da sad midis, isec erad saxsenebeli ar aris igi,
romelsac RmerTi gaswyromia da Tavisi istoria ar axsovs. ra aris istoria? igia
mTxrobeli misi Tu, _ rani viyaviT, rani varT da rad SesaZloa viyvneT
kvlavadac. istoria Tavis gulis ficarzed ibeWdavs marto sulisa da gulis
moZraobas erisas da am dabeWdviTa, rogorc sarke, gvaCvenebs im Rones da
sagzals, romelic momadlebuli aqvs ama Tu im ersa dRegrZelobisTvis da
gaZlierebisTvis.
ukeTesni da udidesni momqmedni erisa xom sxva ara arian-ra, Tu ar eris
gulis-nadebis da wyurvilis gamometyvelni da gamaxorcielebelni, romelnic
amis gamo TiTqo Semoqmedoben, TiTqo hqmnian istoriasa. amitomac es
amisTana momqmedni, vambobT Cven, dauviwyarni unda iyvnen, Tu ers
kidev eroba hsurs da dedamiwis zurgidam mtversaviT asagvelad ar
gadaudvia Tavi. daviwyeba amaTi _ sakuTaris vinaobis daviwyebaa, da Tu
kacs Tavisi vinaoba ar axsovs, riRas maqnisia? igi nadiria, romelsac, raki
dedis ZuZus mohSordeba, aRar axsovs Tavis mSobeli da sicocxlis
momniWebeli. garda imisa, rom am ukeTesTa da udidesTa momqmedTa
meoxebiT da RvawliT vcxovrobT dResa da vsuldgmulobT, amaT sxva
samsaxuric miuZRviT Cven-wina. isini cxoveli magaliTebia misi, Tu ra
simaRlemde SeuZlian ers ama Tu im garemoebaSi miaRwios. ramodenadac
did-bunebovania amisTana momqmedi, ramodenadac es did-bunebovneba
xSiria romlisame eris istoriaSi, imodenad ufro utyuari sawyao gvaqvs xelT
eris sikeTis, Zal-Ronis da SemZleobis awyvisaTvis. Tu guSin iyvnen Cemis
sisxlisa da xorcis didebulni da saxelovanni kacni, ra mizezia, rom xvalac ar
gamoCndnen, Tu garemoebis igiveobas vigulisxmebT.
garda imisa, rom am ukeTesTa da udidesTa momqmedTa meoxebiT da
RvawliT vcxovrobT dResa da vsuldgmulobT, amaT sxva mniSvnelobaca aqvT
erisaTvis. eri Tavis gmirebSi hpoulobs Tavis sulsa da gulsa, Tavis mwvrTnelsa,
Tavis Rones da SemZleobas, Tavis xatsa da magaliTs. amitomac igi zogs
imaTgans wmindanebis gvirgviniTa hmosavs da hloculobs, zogs didbunebovnebis SaravandediTa, da Tayvans-scems sasoebiT da madlobiTa,
amitomac saWiroa imaTi xsovna, imaTi dauviwyaroba.
CvenTvis, adamianebisaTvis, saWiroao, _ ambobs brZeni seneka, _
imisTana kaci, rom mis mixedviT da magaliTiT SeviZloT sakuTaris xasiaTis
gawvrTna da gamtkicebao. oh, ra bednieria igi, vinc aramc Tu CvenTan yofniT
gvwvrTnis Cven, aramed marto Tavisis saxelis xsenebiTacao.
24
26
ilia WavWavaZe
dimitri yifiani
kaci mohkvda an mohkles!.. ra iSviaTi ambavi es aris, rom didi da patara
SeiZras? ramdeni aTasi kaci hkvdeba yoveldRe, yovels saaTs, magram
mravlismravals yursac ar vaTxovebT xolme. vin ara hkvdeba? vin SehrCenia
am wuTisofels saukunod? adamiani sikvdilis Svilia, da Tu vinme kvdeba,
Tunda sxvisis xeliTac, aq ra aris ucnauri da sakvirveli?
Tumca esea, magram Znelad iqneba imisTana ubeduri, rom mkvdars
aravin mistirodes. xolo mravlismravals mistiris mxolod maxlobeli da
naTesavi, sxva ki cxedaris danaxvazed marto sibraluliT Sendobas Tu etyvis
da amiT aTavebs Tavis saqmes...
advilad misaxvedria, agvilad gamosacnobia _ raTa stiris guli, roca
maxlobeli, an naTesavi gvekargeba. aq mwuxarebas da glovas advilad
gamosarkvevi mizezi aqvs, rogorc yovels imas, rac kerZoobiTia, rac calke
adamians gansakuTrebiT Seexeba. sul sxvaa, roca guli gvtexs da gvikvnesis
imisTana kacis gamo, romelic sisxliT da xorciT Soreulia, romelic arc Cveni
sakuTari maxlobelia, arc Cveni sakuTari naTesavi.
dimitri yifianic sikvdilis Svili iyo, rogorc yvelani Cven. aq is gulgrili
filosofia, rom saaqaos saukunod aravin SerCeniao, ara gvyofnis, ara
gvkmaris. guli ar emorCileba am filosofiasa, Tavisas hTxoulobs, Tavisas
ambobs. aq meca vstiri, Tqvenca, sxvac, maxlobelic da naTesavic. raTa? ram
Segvyara erTad glovisa da mwuxarebisaTvis Soreulni da maxlobelni, ucxoni
da naTesavni? dimitri yifianis saxeli raTa scvlis mravlismravlis xvedrs marto
maxlobelTagan datirebisas. amas gamorkveva unda.
kacTa sazogadoeba Tavisis simkvidrisa, Seuryevelobisa da
arsebobisaTvis yovel calke adamianisagan iTxovs imodena saTnoebas, rom
naklebi SeuZlebeliRaa kacTa krebulad cxovrebisaTvis. igi gveubneba, Tu
erTmaneToba ginda, Tu krebulad yofna gsurs, ama da amazed naklebi
simarTle ar iqonio, ama da amazed nakleb gulmodgined da erTgulad ar
moekido Sens movaleobas, amazed naklebi TanagrZnoba, Tanaziaroba
erTmaneTobaSi ar daizaro, ama da amazed naklebi sayovelTao tvirTi ara
hzido, da mebrve sxva. am saxiT kacTa sazogadoeba, moqalaquri
erTmaneToba da yofa-cxovreba hkmarobs marto minimum-s saTnoebisas.
am minimum-zed, am xazzed dgoma yvelasaTvis savaldebuloa, xolo
SesaZloa adamiani am xazs Zirsac dascildes da ze ascildes kidec.
damcilebeli scodavs sazogadoebas da isjeba sazogadoebisaganve, radganac
am SemTxvevaSi dacileba danaSaulobaa. amitomac ardacilebas iTxovs
kacisagan sazogadoeba, viTarca movaleobas, da zeacilebas ki TviTeulis
nebazed stovebs. imitom, rom yovels kacs sruli neba aqvs, da SeubRalveli
nebac, es minimum-i saTnoebisa iqonios da ara meti. am xazzed zeacileba,
ese igi, am naklebis saTnoebis warmateba, gandideba, gaZliereba
movaleoba aRar aris kacisa: igi Rvawlia, gadametebuli samsaxuria,
msxverplia, gmirobaa.
am RvawlisaTvis, am msxverplisa da samsaxurisaTvis mravlismravali
kaci uRonoa. amisTana kacebis cxovrebas rom angariSi gavukeToT, gavTvalgamovTvaloT, an jamad araferi ara dadgeba-ra, an iSviaTis SemTxvevaSi
amaTis cxovrebis jami is iqneba, rom ara vcodeo, ese igi, xsenebuls xazzed
dabla ar daviwieo. exlandels droSi esec kargia, magram TviT exlandels
codvils droSiac amisTana kacis sikvdili yvelas guls ar SesZravs da ZaZiT ar
morTavs. borotis uqmneloba ki ar izidavs, ki ar gamsWvalavs adamianis guls,
27
ilia WavWavaZe
nino bagrationi
28
29
30
aleqsandre roinaSvili
qarTvelebi vambobT xolme: vinc mokvda _ Tavsa moukvdao. marTalia,
bevri imisTana kvdeba CvenSi Tu sxvagan, romelic marTla marto Tavis-Tavs
ukvdeba. naTqvamia, igi araferSi vargao, vinc marto Tavis-TavisaTvis varga,
da amisTana sxvas vis ras moukvdeba, Tu ar marto Tavis-Tavsa.
es ar iTqmis imaze, vis saflavis winaSe 15 maiss, Cvenda samwuxarod,
videgiT, rom ukanasknelad da saukunod gamovTxovebodiT da saukunod
gansveneba gveTqva. aleqsandre roinaSvili Tavis-Tavs ki ar moukvda,
moukvda Tavis ers, moukvda qarTvelobas, romlis bedi da ubedoba Tavis
bedad da ubedobad gaixada da amis gare sxva sagani cxovrebisa ara
hqonia, rogorc exla sCans da rogorc gansvenebulma daamtkica mTelis Tavisis
cxovrebiT da Tavisis anderZiT.
31
ilia WavWavaZe
ra giTxraT, riT gagaxaroT?
aha, erTi kidev axali weliwadi!.. ra movulocoT Cvens Tavs, qarTvelno? ra
gvaqvs dRes sasurveli, rom davikveboT da SevirCinoT, ra gvaqvs xval sanatreli, rom
vinatroT da movilodinoT? ukan mivixedavT am axlo xanebSi da iseTi ara gvrCeba ra,
rom Tavi moviwonoT an nanviTa vTqvaT: hoi, wamo sixarulisav, ese swrafad sad
waxvedi! win viyurebiT da xvalindelis nislSi imisTana ara mosCans ra, rom guli gulis
adgilsave dagvrCes, an natvriT vTqvaT: movedin, dReo sixarulisao!
ra giTxraT, riT gagaxaroT?
nuTu iseve Zveleburadve Tavi unda dagikraT da mogaxsenoT: Semovdgi fexi,
gwyalobdeT RmerTi... sul wyaloba RvTisa da wyaloba RvTisa, erTxel Cven TviTonac
TiTi gavZraT. erTxel Cven TiTonac mivdgeT-movdgeT. wyaloba RvTisa kargia,
magram ra qmnas marto wyalobam, Tu RvTis mier nawyalobebs TiTon adamiani ara
hrwyavs, ara sxlavs, ara hfurCqnis, ar uvlis, ar hpatronobs. RmerTma, rac wyaloba
iyo, ukve moiRo Cvenze. danarCeni Tqven iciT da Tqvenma kacobamao. ra kacoba
gamoviCineT?
ra giTxraT? riT gagaxaroT?
CvenTvis RmerTs ara dauSavebia ra, ara dauzogvia ra, ara dauklia ra; Tu
qveyanaze erTi-ori kuTxea imisTana, rom kacs eTqmodes _ qriste RmerTma Tavisi
kalTa uxvebisa aq daibertyao, imaTSi ukanaskneli saqarTvelo ar aris. rac RvTis
33
34
35
ilia WavWavaZe
presa da piradoba
tfilisi, 27ianvari, 1889 w.
arian zogierTi imisTana qveynebi, saca urTierToba kacTa Soris iqamde
ukan CamorCenia Tavis daniSnulebas, rom adamianis namuss, patiosnebas,
kuTvnilebas suliers, Tu xorciels verafers sarCls ver uwevs, vera hpatronobs,
ver uvlis da ver ifaravs SebRalvisagan. rasakvirvelia, aq sarCli da mfarveloba
unda gauwios zne-Cveulebam sazogadoebisam, xolo Wiri is aris, rom zneCveuleba zogierT qveyanaSi imodenad ganwmendili da mgrZnobieri ar aris,
rom SebRalva visisame namusisa, adamianuris Rirsebisa iTakilos, iukadrisos
da yovel calke kacis gaupatiurebaSi Tavisis sakuTaris Rirsebis wabilwva
dainaxos.
zne-Cveulebas, rogorc Wkuasa da gonebas, ganwmenda da ganaTleba
unda. uamisod igi mkvdaria da uqmi im saxelovan da sanatrel
daniSnulebisaTvis, romlis gamoc Cven vlaparakobT da romelic qvakuTxedia
kacTa urTierTobiT cxovrebisa. Cvenda samwuxarod, zogierTi eri Sors aris mag
zne-Cveulebis ganwmendasa da ganaTlebazed da maT Soris Cvenca. vityviT
ufro mets: am mxroT CvenisTana daqveiTebuli eri bevri sxva ar gveguleba
dedamiwis zurgzed. namusi, patiosneba da yovelive adamianuri Rirseba ise
xelSesaxebeli arsad aris, rogorc CvenSi, da eg xelSexeba ise dausjelad,
gaukicxavad ar Cauvlis xolme adamians, rogorc Cvens bedniers qveyanaSi.
dausjelad da gaukicxavad!.. eg kidev araferi. amas kidev rogorc iqneba
avitandiT, raki es RvTis wyroma mogvevlineboda. savalalo da samarcxvino is
aris, rom zogjer taSiskvriTa da qeba-didebiT mivegebebiT xolme sxvis
36
38
ilia WavWavaZe
mahmadianT gaqristianeba
SemogvierTdnen Tu ara baTomis mazris mahmadiani qarTvelebi,
zogierTebma imTaviTve qadageba da damtkiceba daiwyes, rom yvelaze
pirvelad Cven is mahmadiani qarTvelebi unda movnaTloT, gavaqristianoTo;
mxoloT roca moinaTlebian, maSin Seiqnebian isini namdvil Cven
moZmeebad, mxoloT maSin qristianobas SeuZlian amaTi damSvideba da
CvenTan moTavsebao.
am dReebSi miviReT Cven axlad qarTuls enaze gamocemuli wigni
mRvdlis simeon begievisa, saxelad `polemikuri saubari mRvdlisa ingiloT
efendisTan~. mTeli am wignis azri aris, daamtkicos, rom qristianobas
upiratesoba aqvs mahmadianobazedao, Cveni saxareba sjobian Tqvens
yuransao, erTis sityviT, visac saaqaos keTili cxovreba hsurs da saiqaos
cxoneba, unda qristiani iyoso da amitom Cvenebur mahmadianebs urCevs,
gaqristiandiTo. avtori pirdapir asaxelebs ingiloebsa da baTomis mxaris
mahmadian qarTvelebs, amaTTvis davwere es wignio.
madloba RmerTs, rom Cveni umaRlesi mTavroba am azris ar aris. imas
kargaT esmis, qadageba, laparaki da cda, rom mahmadiani qarTvelebi
gaaqristianon, vnebis mets, arafer sikeTes ar moitans.
axladdapyrobil saqarTvelos nawilSi uimisoTac gavrcelebulia cru xma,
rom rusebi ZalaT gaqristianebas gvipirebeno, da axla rom marTla Cven iq
qristianobis qadageba daviwyoT, xelSi saxareba mivaCeCoT da am
`polemikur saubris~ msgavsi wignebi, isini, ueWvelia, darwmundebian, rom
rasac ambobdnen, marTali yofilao, marTla gaqristianeba ndomebiaT Cvenio.
da ra moqmedeba eqmneba amgvar xmis gavardnas mahmadian
qarTvelebSi, amis gamocnobas bevri Wkua da maxvilgoniereba ar eWireba;
Cven darwmunebuli varT, pirveli Sedegi amisi is iqneba, rom vinc darCenilan
jer kidev Tavis qveyanaSi, isinic osmaleTisaken gardaixvewebian.
ver gagvigia, rad zrunaven es zogierTi pirebi ase erTgulad, ase
windauxedavaT, rom yvelaze pirvelad sarwmunoebas Seexon, rjuli
gamoucvalon mahmadianebs? iqneba qristianoba ufro winwamwevia
kacobriobis cxovrebisa, ufro eTviseba exlandel ganaTlebul drois
moTxovnilebasa da swavlas. magram gana marto sarwmunoebazed, rjulzed
aris axlandeli kacobriobis cxovreba damyarebuli? gana ar SeiZleba kaci anu
39
40
akaki wereTeli
Cveni gulis-pasuxi
erTgvari xriala-saaTia, romlis daniSnulebac, dros Cvenebis garda, is aris, rom
daniSnul drozed mZinari gamoaRviZos. dawolis dros TaviT idgamen im saaTs da roca
saWiroa, iseTs xrials mohyveba xolme, rom mZinars gulis Zils ufrTxobs da Zalauneburad aRviZebs. oh, ra usiamod Caudis is xma yurSi mZinars da ra saSinlad
mosdis guli axal-gamoRviZebuls im saaTzed!..
rasakvirvelia, im dros xrialis nacvlad mZinars rom esmodes rame sxva
samusiko tkbili xma, ufro iameba, gaegrZoba tkbili Zili da naxavs ferad-ferad
sizmrebs. magram, sabolood ki izaralebs: ZilSi gamoepareba samuSaod daniSnuli
dro da darCeba xelcarieli. im sazarel da usiamo xrials ki sargebeli moaqvs.
moaqvs, magram kacs mainc ar SeuZlian, rom moiwonos is xrialis xma da
Seuyvardes!.. Tumca Tavi ki daeTanxmeba, magram guli nebas ar miscems,
radganac Znelia, rom amgvar SemTxvevebSi kaci wauvides gulis nebas.
gazeTis mniSvnelobac swored amgvaria! _ is unda aRviZebdes mZinar xalxs,
afxizlebdes axla gamoRviZebuls, usiamod unda CasZaxodes yurSi da miT
sargebloba mohqondes.
es vin ar icis, magram ra vqnaT, rom bevri ram viciT da ar gvagondeba ki.
gana ar viciT, Tu ra aris moZRvris an mkurnalis daniSnuleba? pirveli valdebulia,
rom avica da kargic amxilos Tavis mowafes, ar moeridos mis wamiT wyenas _
usiamobas da iqonios saxeSi mxolod misi momavali; winaaRmdeg SemTxvevaSi, is
ar iqneba Rirsi iwodebodes moZRvrad. is iqneba mxolod gamryvneli fariseveli!!
agreve eqimi aviRoT. avaTmyofs ar esiamovneba wamlis miReba, radganac araferi
sagemrieloa da xSirad eqimzedac javrobs. magram mkurnalma rom es miiRos
mxedvelobaSi, xaTri gauwios sneuls da umniSvnelo tkbili sasmelebi da SarbaTebi
aZlios, nuTu epatieba? ara!.. mkurnali TavdadebiT unda uvlides sneuls, hfiqrobdes
mxolod mis gankurnvazed da, Tu saWiroda hxedavs, Zirmwarasa da naRvels
asxamdes ZaldatanebiT pirSi mazed gaanCxlebulsa da mis mgmobel avaTmyofs!
es orive Zala da Rirseba, rogorc mkurnalisa, ise moZRvrisac, erTad unda
hqondes SeTvisebuli mwerals. erTsa da imave dros unda umoZRvrebdes da
samkurnalo wamalsac aZlevdes xalxs. unda daufaravad amxilebdes mis avsa da
kargs sazogadoebas, rogorc mozardul yrmas da Tanac sakuTar oflSi ulesavdes mis
naRvels da ZaldatanebiT asmevdes, rom sneulebas ar daaCagvrinos.
visac es ar SeuZlian, is nurc gamodis sazogado asparezzed!..
isic ki unda icodes mweralma sazogadoT da gansakuTrebiT Cvens qveyanaSi,
Tu ra moelis am Sromas sasyidlad? devna! diax, mtroba, SurisZieba da devna!
adreve unda gamoeTxovos pirad bednierebas, anu, ukeTa vsTqvaT, dajerdes da
miiTvalos yovelifris samagieroT mxoloT wminda sindisi; mas sjerdebodes yoveldRe
da saxvalioTac amas inatvrides: `guli wminda dabade CemTana RmerTo da suli
wrfeli ganmiaxle gvamsa Cemsao!~
ai, amgvari mSromelebi da amgvari mwerlebi eWirveba dRes Cvens
samSoblos! imaT mivmarTavT. amaTi TanamSromlobiTa da amxanagobiT vixarebT
da qarTulad vityviT: WirSi da lxinSi amaT veZmobiT, gverdSi amoviyenebT an TviT
41
42
akaki wereTeli
sityva, Tqmuli akakisagan xelTubnis skolis kurTxevis dros
oqtombris 1-ls 1884 w.
am wminda mamis damoZRvrisa da b. maswavleblis sagulisxmo sityvis Semdeg,
Tumca bevri laparaki saWiro aRar aris, magram mainc, Cemo Zmebo, Tu yurs
damigdebT, minda cota xans mainc gesaubroT.
aqedan Sors, bevr cxra-mTas iqiT, zRvispirad, espaneTis qveyanaSi aris erTi
patara mazra, romlis umSvenieresi TiTqmis arsad moipoveba; yovel gvarad
Semkulia, magram erTi ubedureba sWirs. saocari cieb-cxeleba icis.
am mSvenier mxarezed aris ambad naTqvami: viTomc erTxel mama RmerTs
ebrZanebios wminda giorgisTvis: `vici, rom gaWirvebul xalxs ewevi da mfarvelobo.
amisTvis madlobeli var me Senio!... mTxove, rac ginda da agisrulebo!~ isic
Sehvedrebia RmerTs: `me meti ara minda ra mxolod im qveyanaSi cieb-cxeleba
mospeo!~ eg ki ar SeiZlebao, ubrZanebia RmerTs, eg gangebiT ariso: `iq rom
sneuleba movspo, maSin is kuTxe am sasufevels emjobineba da aq vinRa isurvebs
dadgomasao~.
am mxarisa ar iyos, es Cveni patara qveyanac, yovlisfriT srulia, rom amasac erTi
Wiri ar adges xolme: mas arc erTxel mosveneba ar hqonia; mitom, rom mSvenieri
aris, yvelas magisi xelSi Cagdeba hsurda...
magram, naTeli maT saflavs, rom Cven mama-papebs Tavi gamoudviaT da
aravisTvis daunebebiaT!.. marTlac, cal xelSi rom samuSao iaraRi eWiraT, meoreSi
mtris mosageriebeli, guli ar gastexiaT, Tavi ar dauzogavT. dRes imisTana adgils
versad gamovsZebniT Cvens qveyanaSi, rom maTi Zvlebi ar eyaros! TviT ai es
adgilic, romelzedac axla Cven vdgevarT, SeiZleba maTi sisxliT iyos morwyuli!.. diaR,
tanjviT Seswires Tavi Cvens qveyanas, magram daicves Tavisi erovneba...
dRes sul sxva dro gvidgas: gareSe mteri aRara gvyavs, magram...
im Zvel mtrebze es axali mteri ufro saSiSia da safrTxilo. cxad mters, pirdapir
momavals, Seupovrad miegebebi, magram ra unda uyo uCinar mters, romelzedac
Tvali axveuli gaqvs. es uCinari mteri aris umecreba da uswavleloba. sanam amas ar
moviSorebT, Tvali ar agvexileba. Tvalis asaxelad ki sul sxva saxis iaraRebia saWiro
da is iaraRebi ai amisTana saxlebidan unda gamoitanon Tqvenma Svilebma, rom
Tqveni xvedri aicilon, Torem xom xedavT, ra gemarTebaT dRes: giyvarT Tqveni
miwa-wyali da ver uvliT! SromobT da baraqa ar aris! gindaT, rom Tqvens Tavs
mouaroT, pativi sceT da ar SegiZliaT! usamarTlod rom vinme gadagekidoT da
moindomos Tqveni daCagva, Tqven xom Tqvenda Tavad pasuxs ver agebT? unda
waxvideT da gamoZebnoT misTana kaci, romelic Tval-tanad, Zal-RoniT da WkuagonebiT Tqvenze naklebia, magram, codna rom meti aqvs Tqvenze, is did-gulad,
batoniviT gepyrobaT da Tqven ki mis win qud-moxdilebi dgaxarT. isic, or sityvas rom
ityvis Tqven magivrad, tyavs gaZrobT da Tu ori kalamic mousva, suls gxdiT! Tu
gindaT, rom Tqvens Svilebsac TqvenisTana dRe ar adges, am maswavlebels
mosWideT xeli, es aris erTaderTi Tqveni gamomxsneli, aq gamozardeT Svilebi da
isinic siyvaruliT mogixseneben.
kidev erTi sityva!.. arakiT daviwyeT TqvenTan saubari da unda namdvil ambiT
davabolovo: sami Zma iyo Zvelad CvenSi, kargi ojaxis Svilebi da kargadac
scxovrobdnen. bolos, raRac SemTxvevam ise moitana, rom...
SeCvenebulebma ise gadaamteres, ise gadahkides es Zmebi erTmaneTs, rom
kinaRam samives ojaxi dauqcies. maSin miixmo is Zmebi dedam maTma da uTxra:
Svilebo! Tqven xom samive am erTi mucliT mitarebixarTo?... diaR! Upasuxes. xom
am erTi ZuZuTi gamizrdixarTo? marTaliao! miuges. RmerTic xom erTi gyavTo.
rasakvirveliao! sTqves. ho da maS erTmaneTs raRas gadahkidebixarT erT sisxli da
43
erT xorci Zmebio!... pirjvari, rogorc gindaT ise daiwereTo!... dafiqrdnen maSin
moCxubrebi, Serigdnen da isev gaZlierdnen...
es magaliTi imitom moviyvane, rom dResac arian CvenSi misTanebi, rom
sxvadasxva rjulzeda dganan da erTmaneTis Zmebi aRar hgoniaT Tavi. saWiro aris,
imaTac gamouCndeT damrigebeli deda da uTxras: Tqven xom erTi qveynis Svilebi
xarT? erTi miwa-wyliT nakvebi!... erTi ena gaqvT, erTi zne da erTi Cveuleba. Tqvens
mamebsac Wiri da lxini erTad unaxavT da Tqvenca erTni unda iyoTo... am gvarad
Tqveni damrigebeli da Semrigebeli unda iqnen amnairi maswavleblebi. da Tqvenc,
Cemo Zmebo, valdebuli xarT, rom yuri daugdoT da gulwrfelad mousminoT!..
gaumarjos am axalnakurTxs _ Tqven saswavlebels, gaumarjos im moswavleT,
maTze mzrunvelebs da Tqvenc erTobiT yvelas gagimarjoT!
pirvelnabeWdi _ `droeba~, 1884, #213.
44
niko nikolaZe
`krebulis~ daniSnulebaze
`krebuls~ is mizani aqvs, rogoric unda hqondes Tavis sicocxleSi yovel patiosan
da xeirian kacs, ese igi, Tavisi sazogadoebis bedniereba. rogorc yovel gonier
kacs, amnair bednierebaT mTeli sazogadoebisaTvis `krebuls~ is miaCnia, rom yovel
kerZo pirs, sazogadoebis wevrs, misi sxeulisa da gonebis Zala rac SeiZleba ufro
srulaT gaexsnas da cxovrebaSi am Zalas, rac SeiZleba, ufro sruli dakmayofileba
mieces.
amnairi bedniereba is mizania, romelsac misdevs mTeli kacobrioba. magram
imis miRwevas qveyanaze bevri ram uSlida da exlac uSlis. yvelaze umTavresi
dabrkoleba, romelic niadag xvdeboda da xvdeba kidev am mizans, is sazogado
azria, viTomc am bednierebis miRweva TviTon kacs da kacobriobas ki ar SeuZlia, am
sikeTes is zegardmo unda moelodes; viTom kacis ubedoba sabralo dedamiwaze
TviTon kacis agebulebis anda garSemo bunebis saqmea, viTom kerZo pirs, an kerZo
pirebis krebas ara SeuZliaT ra am ubedurebis dasaTrgunvelad da bednierebis
misaRwevelaT. `ase unebebia beds, _ fiqroben sazogadoT am saganze, _ maS
davemorCiloT mis wminda gangebas~.
ueWvelia, rom kacis ubedobaSi brali kacis sxeulsac adevs da garSemo
bunebasac. magram amaze ueWveli isic aris, rom es senebi niadag da Seucvlel
bunebis kanonebs moneben, da am kanonebis gamokvleviT, maTi gonierebiT
xmarebiT kacs, rogorc Tavisi sakuTari sxeulis, agreTve garSemo bunebis
gaumjobesoba da TavisTvis sasargebloT xmareba SeuZlia. amaze kidev ufro ueWveli
isic aris, rom kacis ubedobis brali adevs, _ kacis sxeuls da bunebis garda, _ kacis
umecrebas da im garemoebas, rom kacs ver mouxerxebia iseTnairaT gaemarTa
Tavisi sicocxle da saqmeebi, rom misi sakuTari da garSemo myofi bunebis
moTxovnilebebs bunebiTi dakmayofileba mieRoT.
moviyvanoT magaliTi. cxovrobs, vTqvaT, xalxi notio, WenWyo adgilSi, dabal
saqarTveloSi, vTqvaT, rionis piraT. is uZluri, sneuli da Raribia SeZlebiT da gonebiT.
rasakvirvelia, am garemoebaSi brali kacis agebulebas da samegrelos bunebas
adevT, radganac kacis agebuleba mSral, noyier havas, karg miwa-wyals da sazrdos
Txoulobs, uromloTac imas xeirianaT gaZleba ar SeuZlia; samegrelos buneba ki ar
aZlevs kacs amnair havas, miwa-wyals da sazrdos da amis gamo, raki kacis bunebis
moTxovnileba iq xeirianaT ar kmayofildeba, kaci ubedur, uZlur mdgomareobaSia.
qveyanaze asi da aTasi magaliTi rom ar yofiliyo sworeT magnairive mdgomareobaSi
myof xalxebisa, vin gabedavda xmis amoRebas da im pirebis winaaRmdegobas,
romelnic xmamaRla darwmunebiT amtkiceben, rom `es RvTis nebaao, RmerTs ase
gauCeniao da Cven aba ra xeli gvaqvs mis nebas vewinaaRmdegoTi~. an vin
gabedavda sxva pirebis winaaRmdegobas, im pirebisas, romelnic Zveli swavliT da
codniT daiaraRebuli gamodian da amboben: `es bunebis kanonia. kacis agebuleba
da buneba damnaSavea samegrelos mcxovreblebis sisusteSi. Cven, uZlur Wiebs,
aba ranairaT SegveZleba bunebis saukuno kanonebis Secvla da gasworeba?~
magram asi da aTasi magaliTi moxda qveyanaze imis, rom xalxi, romelic notio,
WenWyoian adgilebSi idga da mravali saukuneebis ganmavlobaSi uZluri, avaTmyofi
da Raribi iyo, Tavisi sakuTari moxerxebiT da SromiT gamovida am ubedur
mdgomareobidan da exla mSvenieraT scxovrobs. am saswaulmoqmedebaSi arc
zegardmo movlineba gareula, arc bunebis kanonebis Secvla. moxda es cvlileba
marto imis gamo, rom kacma gaigo, ra iyo ubedobis namdvili mizezi, gaigo, ra
bunebis kanonis ZaliT xdeba es ubedoba da ra kanonebis Zalas SeuZlia misi
mospoba. da roca gaiges, rom gonieraT gavlebul Txrilebs notio adgilebSi wylis
dawreta SeuZliaT, raki gaiges dawretil WanWyobze mSvenieri mosavali
moiyvaneba, rom tyeebis gonieraT gamokafva haers moZraobas da, maSasadame,
siwmindes miscems, uZluri xalxi gadarCa Tavis ubedobas, Zalum, mdidar xalxad
gadaiqca. wvrilman magaliTebs Tavi davaneboT, movixsenioT marto Rollandia,
romelic sworeT am gziT eRirsa Tavis axlandel mdgomareobas...
45
aseTi magaliTebi sakmaod gvimtkiceben, rom kacis bedze Zlier didi gavlena
aqvs TviTon kacs; iseTi gavlena aqvs, rom imas SeuZlia mTeli mxaris Secvla, misi
bunebiTi mdgomareobis gadasxvafereba da Tavis sasargebloT mowyoba...
gaWirveba, romelic bunebisgan uZluri kacis daCagvraSi mdgomareobs da,
romelic, yvelas azriT umTavres dabrkolebas Seadgens kacobriobis bednierebisaTvis,
es gaWirveba, vambobT, hqreba TviTon kacis Sromis da moxerxebis win, emorCileba
kacis tvins da xasiaTs, radganac misi umTavresi safuZveli _ kacis cxovrebis uxeiroba,
sazrdos da sadgomis uvargisoba da naklulevaneba aris. raRa Tqma unda, rom am
mizezs kaci yovelTvis moereva...
ranairi codna da ranairi Sromaa saWiro am garemoebaSi?
ueWvelia, vgonebT, rom zemoxsenebul dabrkolebebs erTi umTavresi da saerTo
wyaro aqvT _ kacis brZola bunebasTan, bunebis damCagvreli Zalisgan gaTavisuflebis
survili, bunebis sasargeblo ZaliT sargeblos ndoma. magram, rogor ebrZvis kaci iseT
sagans an Zalas, romelsac ar icnobs, romlis mniSvneloba da xasiaTi gamokvleuli ara
aqvs? bunebas ki ara, bavSvs rom Seebas brZolaSi Tvalaxveuli kaci, is mainc
damarcxebuli, da iqneba damaxinjebulic, gamova. brZolaSi pirveli saWiroeba _
mowinaaRmdegis xasiaTis, Zalis, mdgomareobis da Cveulebebis gacnobaa.
maSasadame, kacisaTvis, romelic am qveyanaSi bednierebas da xeirian cxovrebas
eZebs, yvelaze usaWiroesi codna _ bunebis gamokvlevaa.
arc erTi codna ar aZlierebs kacis gonebas ise, rogorc bunebis codna... Cven
gvaklia es codna, _ es nametnaT rbilaT aris naTqvami, unda gveTqva: `Cven araferi
gagvegeba am codnisa~.
Cveni qveynis uwindeli cxovreba iseT rigaT iyo gawyobili da iseT garemoebebSi
mdgomareobda, rom Cvens xalxs arc dro da arc SeZleba hqonda Tavis sakuTar
cxovrebas dakvirveboda da imnairaT gaewyo Tavisi mdgomareoba, rogorac mis
sargeblobasa da sikeTes Seefereboda. yovel mxriT Cven gvawuxebda garegani
mteri: osmalo, sparsi, leki TiTqmis yoveldRe gveseoda Tavze, da Cvens xalxs niadag
marto erTi sazogado azri da saqme hqonda _ Tu rogor daefara Tavi am Sesevnidgan,
ra gziT daecva Tavis qveynis da ojaxis simtkice da Tavisufleba. oRond uwyalo da
amklebel garegan mters gadarCenoda Cveni xalxi da Sin ra bedi daemarTeboda, ra
ganwyobilebaSi iqneboda, amas is aRar eZebda... yoveli xalxisTvis cotaodnaT mainc
sasargebloa xandisxan mezobelTan da garegan mterTan misvla-mosvla da
Setakebac; magram es sargebloba marto maSin warmodgeba, roca romelime
SemoZvelebuli wesiT daxavsebuli xalxi ukeT gawyobil da xeirianad aRzrdil xalxs
eyreba. maSin is Tavis mezoblidgan axal wess da sikeTes iRebs, Tavis cxovrebas
aZlierebs, TviTon ukeTesdeba da cota xans Semdeg gaaxlebul xalxaT gamodis.
amnairi rodi yofila Cveni qveynis mdgomareoba: imas garSemo mteri ertya, romelic
mis Svilebs gareT ar uSvebda ganaTlebis da gamocdilebis misaReblaT; marTali rom
vsTqvaT, arc Cvenebi eZebdnen nametnaT am ganaTlebas, amitom rom arsaiT misi
sikeTis magaliTs ar xedavdnen. marTlac, Cveni mtrebi yvelani imnairive velur da
adamis wlis mdgomareobaSi iyvnen, rogorc Cven TviTon. imaTac cxovrebis
mecnierebaT, xelmZRvanelaT marto mamapapuri Cveuleba da azrebi hqondaT;
imaTac CvensaviT TavianTi maxinji sazogado gawyobileba RvTis gangebisgan
dawesebulad miaCndaT. ase rom, misi gaumjobesebis, Secvlis an gadasxvaferebis
azri imaT Tavis dReSiac TavSi ar mosvliaT. am mizezebis gamo cxovreba kus siaruliT
mimdinareobda, sworeT ise, rogorc asi da iqneba aTasi wlis winaTac. veluri xalxi,
rogorc SeeZlo, sazrdos Soulobda, rogorc moaxerxebda _ am sazrdos sWamda da
brZolaSi gadioda. aravis arasdros azrSiac ar mosvlia angariSi, iqneba ufro advilaT
SeiZlebodes sazrdos SeZena, ufro angariSianaT da sargeblobiT misi daxarjva,
iqneba am garemoebebs brZolac gaeadvilebinaT da gasaWiric...
bolos Cvenze ukeT gawyobilma da umjobesma cxovrebam Tavi Semohyo
CvenSi. rasakvirvelia, Cven imis misaReblad damzadebuli ar viyaviT da amis gamo
davrCiT gaSterebulni, TiTqo saqme Cven sruliadac ar Segvexeboda. magram nelnela, cot-cota Cven vrwmundebodiT, rom axal nanax wess da gawyobilebas bevri
iseTi mxareebi hqonia, romelnic Cveneburs aTi aTasjer sjobden. Cven sruliadac
46
47
48
niko nikolaZe
franguli presis dekadansi
(nawyvetebi)
periodulma presam, gansakuTrebiT ki yoveldRiurma, safrangeTSi mxolod
revoluciis Semdeg gaidga fesvi. Zveli reJimi mas ver aitanda. policia,
cenzura, wodebrivi privilegia, bastilia da yovelive is, rac aqedan
gamomdinareobda, iseTi xasiaTis iyo, rom mis Tavisufal ganviTarebas xels ar
Seuwyobda. es winaaRmdegobani gacamtverda im dRes, roca Zveli reJimis
saZirkveli daingra. ai, maSin daibada presa. magram safrangeTi ukve
gadaqceuliyo mZafr politikur SejaxebaTa msxverplad. mTel ers Tvali
mipyrobili hqonda im asparezisaken, sadac yvela wminda principi da yvelaze
mniSvnelovani pirovnebani gaafTrebiT ibrZodnen. nebsiT Tu uneblieT,
49
52
sergei mesxi
Cveni mamebi da Svilebi
Tqven uswavlelno,
cru rusTavelno!
raT wagvibilweT ena mdidari?
mtroba enisa
ars mtroba qveynis...
Cirqi raT moscxeT taZarsa wmindas?
Ppasuxi
Ggvian Tu male,
dResa Tu xvale,
rac enas vcodeT, is gaswordeba;
magram ki Tqveni
mrude saqmeni
isev iseve mrudeT darCeba!
verc erT iseT xalxsa da sazogadoebas ver mosZebniT dedamiwaze, rom yvela
imis Semadgeneli wevri erTnairaT sjides da erTnairi azris iyves. Tu romelime
sazogadoeba pirutyulaT ar cxovrobs da SeCveulia gonebiT sjasa da mofiqrebas,
darwmunebuli iyaviT, rom am sazogadoebis erTi nawili sxvanairaT sjis yovel
saganze da meore nawili kidev sxvanairaT. es sjisa da azrebis gansxvaveba da
Setakeba rom ar iyos, rogorc amboben, arc warmateba iqnebodao. marTlac, xSirad
WeSmariteba mxolod maSin aRmoCndeba, rodesac ori an meti, erTmaneTis
mopirdapire azri Seebmian da daetakebian erTmaneTs.
E es gansxvaveba azrisa da Sexedulebisa yvelaze ufro cxadaT ixateba da moCans
or Taobas Sua: moxucebulebsa da axalgazrdebs Sua. romeli qveyanac gnebavT,
aiReT da daakvirdiT amis Sinagan cxovrebas, uTuoT SeamCnevT, rom TiTqmis yovel
53
54
sergei mesxi
axali mimarTuleba Cveni axal-Taobisa
ra mimarTuleba hqondaT am aTi wlis winaT Cvens axalgazrdebs? ras
swavlobdnen isini ruseTis sxvadasxva umaRles saswavleblebSi? riTi Svelodnen
Semdeg TavianT gamzrdel samSoblos? ra sargebloba mohqondaT `ganaTlebul
axalgazrdebs~ Cveni qveynisaTvis? es da amgvari kiTxvebi imdenjer aRZrula Cvens
sazogadoebaSi da literaturaSi da imaTi pasuxi imdenjer garkveviT Tqmula, rom exla
xelaxla dawvrilebiT amaze laparaki, ueWvelia, mkiTxvels Tavs moabezrebs. vityviT
mxolod imas, rom Cveni aTi da oci wlis winaT gamozrdili ymawvili kacebi mxoloT
CinovnikobisaTvis iyvnen momzadebulni. Tavidanve imaT iseTi mimarTuleba
hqondaT micemuli da Semdeg swavlasac iseTs iRebdnen, rom an CinovnikaT unda
wasuliyvnen da an sul tyuil-ubraloT, usaqmoT da umiznod moeklaT dro. erTs xeirian
meojaxes, meurneobis mcodnesa, erTs raime sagnis mwarmoebels ver naxavT
Cvens Soris. iSviaTad naxavT iseT axalgazrda naswavls, romelsac Tavisi swavla
romlisame kerZo saqmis dawyebaSi gamoeyenebinos. magram rogorc zeviT
vsTqviT, es azrebi Zveli da gacveTili azrebia da amis gamo Cvens Zveli axal Taobis
mimarTulebaze bevrs nu vilaparakebT.
dRes gvinda vsTqvaT ramdenime sityva erTs movlinebaze, romelic, ueWvelia,
yvelasaTvis Zlier sasiamovno ambavs unda Seadgendes: Cven gvinda vsTqvaT im
ltolvilebaze, romelic ukanasknel Taobis axalgazrdebma gamoiCines.
Cveni ukanaskneli Taoba aTasis magaliTiT darwmunda, rom Cinovnikoba arc
sakuTriv imaT da arc sazogadoT imaT samSoblo qveyanas magden sargeblobas ar
aZlevs da keTils aras matebs. es mosazreba didi xania cxadia da advilad
SesamCnevi unda yofiliyo imaTTvis, romelnic mogonebiT dabrmavebulni ar iyvnen
da Cveni naswavl Cinovnikebis cxovrebasa da yofaqcevas xedavdnen. magram
naTqvamia: WeSmariteba swori gziT arasodes ar moinaxebao. raki Cveni axalTaoba
namdvilaT darwmunda, rom es Zveli gza yovels SemTxvevaSi gamousadegari da
xandaxan mavnebeli gza iyo, Seudga axali gzis monaxvas da, am axali Taobis
saqebraT unda vsTqvaT, rom es axali gza imaT male monaxes. es gza dasavleTi
evropis gza aris.
sikvdilis Semdeg sinanuls rom raime mniSvneloba hqondes, Cven vitirebdiT im
dakargul drosa da axalgazrdebs, romelnic tyuil-ubraloT CaiRupnen, sanam es swori
gza moinaxeboda, magram radgan sikvdilis Semdeg sinanuli araferSi
55
56
vaJa-fSavela
fiqrebi
unda vifiqro, vinaidgan fiqri aRkrZaluli ar aris: fiqri sxvaa, saqme sxvaa, Sua
uZevs didi zRvari. RmerTma daifaros fiqrisTvisac rom sasjeli iyos dawesebuli, aTasSi
erTi Tu gahbedavda fiqrs, Torem cxraas oTxmocdacxrameti daemsgavseboda im
lodebs, Cem pirdapir beqidgan rom gamoiyurebian gamtknarebulni, galuluCebulni,
sawylad, beCavad. Sesrulda ormoci weli, rac me imaT SevCerebivar, an ki saiT
avcdebi? ra wamsac saxlis karebSi Tavs gamovyof, TvalebSi isini mecemian. diaR,
SevCerebivar me imaT, isini me da aba, ar iqna, erTxel xma-krinti ar dauZravT...
saSinelebaa!.. magram viTmen imitom, rom, rac unda vecado, lodebs xmas ver
amovaRebineb, enas ver Cavudgam. brazi ki momdis RvTisa winaSe da amitom
imaT magivrad me movyvebi ybedobas, viTom isini laparakoben, ra aris, minda rom
iubnon da amiTi Cems Tavs meve vatyueb. mec swored ise memarTeba, rogorc
odesme erTs xevsurs dahmarTnia: Zmobilma sizmarSi franguli (xmali) aCuqa da es
uarzed dadga: ar mi eg, rad mi (minda)?! magas daviTferul (xmali) mirCev me!~
ise xmamaRla ganacxada uari, rom Tavis yvirilze gamoeRviZa da, ra naxa Tavisi Tavi
unugeSod darCenili, Semoikra TavSi da pirSi, ra mindoda, xmali CamomerTvao.
adga da xelmeored daiZina, imedi hqonda, imave sizmarsa vnaxav da xmalsac
viSovio. magram amaod, sizmari aRar ganmeorda. ratom, Tavis motyuebac kargia,
roca igi siamovnebasa hgvris adamians, magram sakeTilod Tu savalalod, es Tqven
TiTon gansajeT, WkvaTamyofeli adamiani Tavs tyuiliT ar dauwyebs kvebas,
sinamdviles pasuxs miscems.
sinamdvile raRa xilia?
_ sxva ra unda iyos, Tu ara is, rasac TvaliT namdvilad yvela vxedavT da rac
yuriT gvesmis; isic ki unda CaiTvalos sinamdviled, rasac naxulisa da gagonilis gamo
vgrZnobT. maSasadame, sinamdvilea cxovreba Cveni da misi pirobani, agreTve
isini, visac Cven vxedavT, visTanac Cven ase Tu ise damokidebuleba gvaqvs, da TviT
buneba garemo Cvensa. ra Tqma unda, namdvilia, rom Cven, qarTvelebi, eri varT
da rogori mere? amis pasuxad iseTs veras vityviT, rom an Cven TviTon ar gveTqvas
da ar vambobdeT Tavis Tavzed, an sxvas, ucxoels, gareSe adamians ar eTqvas
Cvenzed. simarTle da sinamdvile ki is iqneba, vTqvaT, qarTvelebs iseTi avi zne
araferi gvWirs, sxva ersac ara sWirebodes, an ara sWirdes, magram imaT
arsebobas, sicocxles da bedniers momavals arc erTi Wkviani adamiani ar uarhyofs.
Cven ki, awmyosagan gamwarebulni, eWvis TvaliT, usasood SevyurebT momavals,
qarTveli eri daberdao. amisTana azri gana Wkuisa da codnis nayofia?
_ sruliadac ara. maS risa, an visi bralia? jer erTi, imisa, rom yvelafers, rasac
wignidan amoikiTxavs kaci, daijerebs auwon-dauwonavad da meorec imisa,
wakiTxuls swored ver gaigebs. mogexsenebaT, mecnierma ogust kontma eris
57
58
59
qarTul sul veRar laparakobso. ase gaxlavT, Tumc SeiZleba zogierTma arc ki
daijeros, neba aqvs, me ki mainc imas vityvi, rac vici da rac Cemis yuriT gamigonia.
diaR, demetre ise hfiqrobs, rom qarTulis swavleba qarTveli bavSvisaTvis sruliadac
saWiro ar ariso, radgan icis, viTom da nacodnze dros dakargva met, uqm Sromad
miaCnia, Torem gana sZuls, an ejavreba Tavisi RviZli ena.
yvela es uvicobis, umecrebis bralia, raSiac TviT inteligenciasac wili uZevs. ra
migiciaT, rasa sTxovT, amaze meti xaTabala iqneba?! rac codna da gamocdileba
mama-papam uanderZa glexkacobas, aman kargad Seinaxa: saca venaxi xarobs,
mSvenivrad SemuSavebuli venaxi aqvs; saca saqonlis moSenebas uwyobs adgili
xels _ saqoneli hyavs moSenebuli da, xvna-Tesvas Tu vityviT, riyesa da kldezedac
suladi, puri mohyavs. arc erTs axals saSualebas, Tu manqanas ar ufrTxis igi, roca
dainaxavs mis sargeblobas _ venaxebis Sewamlva, axalis juris guTnebis SeZena,
yvelgan gaxSirebulia, rogorc kaxeTSi, ise qarTlSi da sxv. sawyalma ar icis bevri ram
da yvelazed metad is, riTac Cven ufro Tavs Segvayvarebda es _ inteligenciis sulieri
miswrafeba, misi idealebi...
marto Tavadaznauroba ar aris eris Zala da isini Tunda dididgan dawyebuli
pataramde saukeTeso azrebiT, grZnobiT gaimsWvalnen, saukeTesod imoqmedon,
mainc verafers gavxdebiT, ukeTu mdabio xalxic bans ar miscems... ras akeTeben
mRvdlebi? sofeli ar aris, mRvdeli ar iyos da ra dasajerebelia, namdvilma
moZRvarma 5-6 mowafe ver SeiZinos, ise ver gamoaRviZos isini, rom hqondeT
wadili wignis, gazeTebis kiTxvisa, qveynierobisa ram gaegebodeT?! Cven amas vera
vxedavT. an ki saiT davinaxavT imas, rac ara sCans sadme.
pirvelnabeWdi _ `iveria~, 1901, #108.
60
vaJa-fSavela
kosmopolitizmi da patriotizmi
zogs hgonia, rom namdvili patriotizmi ewinaaRmdegeba kosmopolitizms,
magram es Secdomaa. yoveli namdvili patrioti kosmopolitia ise, rogorc yoveli
gonieri kosmopoliti (da ara Cveneburi) patriotia. rogor? ase, _ romeli adamianic
Tavis ers emsaxureba keTilgonierad da cdilobs Tavis samSoblo aRamaRlos gonebriv,
qonebriv da zneobriv, amiT is umzadebs mTels kacobriobas saukeTeso wevrebs,
saukeTeso megobars, xels uwyobs mTeli kacobriobis ganviTarebas, keTildReobas. Tu
mTelis eris ganviTarebisaTvis saWiroa kerZo adamianTa aRzrda, agredve calke erebis
aRzrdaa saWiro, raTa kacobrioba warmoadgendes ganviTarebuls jgufsa; Tu kerZo
adamianisaTvis aris sasargeblo aRzrda nacionaluri, individualuri, agreTve yovelis
erisaTvisaa sasargeblo aseTive aRzrda, raTa yovelma erma mometebuli Zala,
energia, Taviseburoba gamoiCinos da sakuTari Tanxa Seitanos kacobriobis salaroSi...
yoveli mamuliSvili Tavis samSoblos unda emsaxuros mTelis Tavis ZalRoniT,
TanamoZmeTa sargeblobaze unda fiqrobdes da, ramdenadac gonivruli iqmneba misi
Sroma, ramdenadac sasargeblo gamodgeba mSobeli qveynisaTvis misi Rvawli,
imdenadve sasargeblo iqmneba mTeli kacobriobisaTvis. edisoni amerikelia,
amerikaSive muSaobs, magram misi Sromis nayofs mTeli kacobrioba gemulobs.
Seqspiri ingliselia, inglisSi muSaobda da cxovrobda, magram misi nawerebiT mTeli
kacobrioba stkbeba dResac. egreTve servantesi, giote da sxva geniosebi Tavis
samSobloSi, Tavis TanamoZmeTaTvis iRvwodnen, magram dRes isini mTels
kacobriobas miaCnia Tavis RviZl Svilebad.
yvela geniosebi nacionalurma niadagma aRzrda, aRmoacena da ganadida
iqamdis, rom sxva erebmac ki miiRes isini sakuTar Svilebad. maSasadame,
geniosebma Tavis samSoblos gareSec hpoves samSoblo _ mTeli qveyana, mTeli
kacobrioba, magram, miuxedavad amisa, geniosT nawarmoebnic ufro sargebi da
Sesaferebelia erovnul niadagze. hamletiT, mefe liriT verc erTi qveynis Svili ver
dastkbeba ise, nametnavad TargmaniT, rogorc TviT ingliseli, romelic inglisurs enaze
kiTxulobs am nawarmoebT. Sors sad mivdivarT? nuTu sxva qveynis Svili ise
dastkbeba vefxistyaosniT da ise gaigebs mas, rac unda kargi Targmani waikiTxos,
an Tunca kargad icodes qarTuli ena, rogorc TviT qarTveli? _ arasdros. genioss, rogorc
pirovnebas, individs, aqvs sakuTari samSoblo, sayvareli, saTayvanebeli, xolo mis
nawarmoebs ara, vinaidan igi mTeli kacobriobis kuTvnilebaa, rogorc mecniereba...
mecniereba da geniosebi gvixsnian gzas kosmopolitizmisaken, magram mxolod
patriotizmis, nacionalizmis meoxebiT. ganaviTareT yoveli eri iqamdis, rom kargad
esmodes Tavisi ekonomiuri, politikuri mdgomareoba, Tavis socialuri yofis avkargi,
mospeT dRevandeli ekonomiuri ukuRmarToba da, ueWvelia, maSin moispoba
erTisagan meoris CasanTqmelad miswrafeba, erTmaneTis rbeva, omebi, romelic
dRes gamefebulia dedamiwis zurgze.
patriotizmi, rogorc sicocxle da sicocxlesTan grZnoba, TiTqo dabadebasTan erTad
hyveba adamians da Seicavs iseT nawilebs, romelTac verc erTi WkvaTmyofeli
adamiani ver uaryofs, rogorc mag. aris dedaena, istoriuli warsuli, saxelovani
moRvaweni da erovnuli teritoria, mwerloba da sxva. imav wamidanve, roca bavSvi
qveyanas ixilavs, mas, garda haerisa, sadgom-sawolisa, esaWiroeba aRmzrdeli, rZe
_ sazrdod, nana _ mosasveneblad.
yvela es xdeba ojaxSi, dedis xelmZRvanelobiT da swored aq aris dasabami
patriotizmisa. ymawvili im Tavidanve mWidro kavSirs imaTTan hgrZnobda, vinc imas
61
62
vaJa-fSavela
ra aris Tavisufleba?
Zmoba, erToba, Tavisufleba. am sityvebiT gaiJRinTa ara marto adamianTa
yurebi, aramed qvebic ki; ara dros Cveni qveynis daarsebis Semdeg, ara gvgonia
ase mZlavrad da sayovelTaod rodisme hsmenodes saqarTvelos es sami sityva,
rogorc esma mas am warsul 1904-5 wlebSi da dResac esmis da momaval wlebSic
gaigonebs.
maSasadame, unda vicodeT, gvesmodes, Tu raa erTi, meore an mesame. ors
termins rom sulac Tavi davaneboT da mxolod mesamis Zala, e. i. ras hqvian
Tavisufleba, is SevignoT, esec kmara, radgan Zmoba, erToba martooden Stoebia im
xisa, romelsac Tavisufleba hqvian. saca ar aris Tavisufleba, iq ver ipovniT ZmobaerTobas, iq SehxvdebiT mxolod mtrobas, qiSpobas, Wama-glejas da mglobas;
mglebis banaki erTis mxriT, xolo meoris mxriT cxvris fara, saca navardoben
mglebi... saca mglebi budoben, iq cxvrebi ras ixeireben? an ra Zmoba SeiZleba maT
Soris?.. Tu SeuZlebelia, mouTavsebeli da mouxerxebeli mglebisa da cxvrebis
SaerTeba, radRa vyviriT, rad viZaxiT am Zmoba-erTobas? viZaxiT da unda viZaxoT,
magram mglebs xom ar veZaxiT, aramed daqsaqsul-dafantuls, dawiokebuls
cxvrebs, rom mouyaron TaviTavs, SaerTdnen, moifiqron, rogor mouaron TavisTavs,
raTa mglebis saWmel lukmad aRara xdebodnen, unda gamoZebnon safari da gza
savali... mglebs am dros iq ra esaqmebaT? am daZaxilze isini TiTqos yursac
iyrueben, arc movlen, xolo Tavisianebs, gagimarjosT, rom mglebic ki Zmoba-erTobas
uqadageben. Tu ase ar moiqcnen, xom daekargaT Zala da cxvrebma saTiTaod, Tumc
am ukanasknelT ara aqvT gaalmasebuli kbilebi, gaaTaves rqebiT da CliqebiT?!
Zmoba xom imas moaswavebs, roca erTs mgels gauWirdeba, meore unda
mieSvelos, egreTve Tu cxvari _ cxvars.
magram, magari is aris, rom mglebs ise ar esaWiroebaT erToba, rogorc
cxvrebs, radgan TviTeuls mgels sakmao Zala aqvs cxvrebTan sabrZolvelad, _ Zala,
rasakvirvelia, fizikuri, romelsac isini xmaroben cxvrebze. cxvrebis Zliereba ki
erTaderTi zneobrivi Zalaa...
dResnamdis Cven cxvrebi viyaviT da varT kidevac, xolo vinc mglebi arian, es
Tqvenc kargad iciT. Cven vitanjebodiT, virbeodiT da am rbeva-carcvam gvafiqrebina
migvemarTa erTobisaTvis, erTi piri, erTi fiqri mogvepova da amiT SagveZina Zala...
Cven movisurveT Tavisufleba: ganukiTxavad ar eWama da eparsa Cveni
TanamoZmeni mosisxle mxecebs... jerjerobiT amaSi gamoixateba Cveni wadili
Tavisufali sicocxlisa, rom Zalmomreobas gza movtacoT da TandaTanobiT sruliad
movspoT igi.
Tavisufleba cocxlebisTvisaa xelsayreli da ara mkvdrebisTvis. igi gamoixateba
adamianis ndoma-miswrafebaSi; Tavisufleba moqmedebaa, ganxorcielebaa nebisa,
azrisa, grZnobisa da ara gansveneba, uqmad yofna. Tavisufleba pirovnebisa da erisa
erTi erTmaneTTan mWidrod aris dakavSirebuli. sadac araa pirovneba Tavisufali, iq
eri damonebulia da damonebul erSi ra Tqma unda pirovnebac monaa, uTavisuflo,
sxvis xelSi saTamaSo nivTi.
iq ra unda Tavisuflebas, saca Cemi naSrom-naRvawi sxvas miaqvs? Cemi
naSromis nayofs Cemda uneburad, Cem mier neba daurTvelad sxva isakuTrebs? me
vtiri, is icinis da CemSi mtaceblis mimarT mxolod zizRi da grZnoba SurisZiebisa
sduRs da gadmodis. minda viswavlo da neba ar meZleva; minda Cemi sakuTaris
xarjiT davaarso universiteti da uars meubnebian da sxv. da sxv...
ar minda viloco is Svenivrad morTul-mokazmuli kerpi, romelsac Sen hloculob.
iq vin naxa Tavisufleba, saca me Cems dedaenaze laparaks miSlian: arc
maswavlian, arc maubneben, arc mamRereben, arc magalobeben?! ra guli unda
mqondes maSin? ras unda vgrZnobdeT?! _ sxvas arafers, garda zizRisa,
mZulvarebisa. mowamlul-moSxamulia Cemi sicocxle, vgrZnob mxolod
usiamovnebas, siZulvils da vwyevli im Zalebs, im mglebs, romelnic yvela zemore
aRniSnul saqmeSi xels miSlian, win meRobebian da vucdi marjve SemTxvevas
Sevmusro isini... roca es dro dgeba da mec moqmedebas viwyeb am ZalTa
63
64
65