DNYA TiYATRO TARiHi i' DE

"HizMETi KiZ" TIPi'NiN GEL' _ i

Ar.

Yunan

Tragedyas

"HizmetI

balang dnemi saylr.

kulland-

Kz"

tipinin olaylar dizisinin

Tragedyas,

nk Yunan

iin, ortalamadan

aa

geliiminde kullanlmad bir

ortalamadan stn

ve gnlk bir nitelik

Pnar idem*

Gr. A.

tayan

kiileri

"Hizmeti

ve

Kz"

konular

modeline,

Yunan Tragedyas'nda gerek duyulmamtr. Ayn ekilde, Dnya Tiyatro Tarihi iinde
"Hzmeti

Kz"

tipinin

geliimine

ait

kayna

[(omedyas'nda

da gremiyoruz.

Ancak

eitli aamalar

dein,

bir ok komedya yazar ve akmna kaynaklk etmitir. Bu bakmdan, Yunan

bilgileri ksack hatrlamann. "Hizmeti Kz" tipinin irdelenmesi

iin

nndran

Yunan

Grek Komedyasi.

balangcndan

Moliere'e

Komedyas hakkndaki

bakmndan faydas olacaktr.

Antik Yunan'da Dionysos

adna yapan enlilderin

biri mitolojik,

dieri

ise satirik

olmak zere iki blm vard. Satirik olan blm, baz yazarlar tarafndan gelitiriidi ve
bylece Eski Yunan

Komedyas dodu.

Yunan

Komedyas'nn

evrelerine

baktmzda,

eletiri, talama,

ironil< ve mstehcen Imalara dayal zellikler tayan, Eski Komedya

evresinde de, gncel yaamn oyun kiilerinden "Hizmeti ~ n modeli pek grlmez.
nk olaylar dizisi, gncel yaamdan ve sosyal ilikilerden alnmamtr. Bu yzden,
Eski Komedya metinlerincie "Hizmeti KZ" modeline, olaylar dizisini oluturma ve

gelitirmede,

herh :mgi bir rol verilmediini grrz. Bu dnemin nl komedya yazan

Aristophanes'ten gnmze gelen metinlerde, bu durum akca grlmektedir.'

Bylece komedi.
geliti.

Fakat, 4.

halkn baz

yzylda

idarecilere

kar

olan

tavrn

zellikle Menandros olmak zere

dile getiren ara olarak

baz

yazarlar, bu kadarla da

yetinmeyi. Komedya'ya daha sosyal bir yn vermek istediler. Bu

da, "Yeni Komedya" denilen

deiik bir

etkileimin

sonucun-

oyun biimi meydana geldi. Bu dnemde yazlan

oyunlar, siyasi hiciv ve fantaziden uzaktr. Bugn ounun metinleri elimizde olmayan,
sadece isimleri bilinen bu oyunlarn konular ve kiileri, gnlk hayattan seilmitir.
Grek yaam ilikilerinin ve toplumsal yapinn ktleyip, gerilerneye balad Orta ve
Yeni Komedya evrelerinde, "Hizmeti Kz" modelinin de. teki gncel tipler gibi sah -

A(Clturit niv-e-r<.itl;'::Si,

uel San~[I.:."

rakne..,:,

~.1.he Srtn.;\UilU B6Imu.

I BkL., redn. Cevdet ffiln~Tl Ed,eblyt1tI nda Komedi' Ye Mollere. Rza Ko"un Mrl(bll!.'1i.l;!;~nl)lJl. i9i.)1. 5 ..3

kt

neye

Yunanllarn dolant adna

ve

geliiminde etkin

nem verdikleri olaylar dizisinin

mantkl

bir roL oynamaya baladna dair bilgiler bulunmaktadr. Ne yazk ki,

bu evrelerden gnmze, Menandros'un

kalmadndan, bu

konuda

ayrntl

Adam~I oyunu dnda

bilgilere sahip

tam uzunlukta oyunlar

deiliz.

Grek Komedyas'ndan Roma Komedyas'na gei aamasnda, "Hizmeti Kz" tipi irk noktamz,

delememizdeki

dnemin klelik kurumu ve bunun Roma Komedya

oyunlarna yansy olacaktr.

trelerini,
alyordu.

da

Bu dnemin nl yazarlarndan olan Plautus, Roma

ediyor, irdeliyor, eletiriyor, canlandryor ve alaya
Bu nedenle de dnemin nemli kurumlarndan olan i<lelik, hemen her oyunkiilerini, yaantdarn konu

karmza kmaktadr.

L:ttin Komedyas'nda "Hizmeti KZ" tipinin kaynann ne olduu sorusuna yant, yine
olacaktr.

klenin bu komedyalardaki konumu

konumu neydi? Kle, bazen

kiisiydi. Ak

naz bir oyun

kavuturuyar,

aa

bunu

Evet, Latin Komedya

Oyunlar'nda klenin

ya da orta seviyede bir zekaya sahip, genellilde kur-

olan gen efendisine

gerekletirmek iin

de

yardm

sevdii kza

edip onu

gerektiinde ihtiyar

efendisini soyuyor, yo-

luna kan herkese vicdanszca diyebileceimiz ekilde davranyor ve sonuca ulayordu.

Oyundaki komik durum ve szlerden, entrikann geliiminden sorumlu olan kle, her
trl ahlak kurallarndan uzak olduunu ekinmeden hatta vnerek sylyor; sk sk
maddi manevi oburluundan sz ayor, oyundaki kiilerle alayediyor, srasnda
atmalarn seyircilerle

srdrebiliyordu. Bu duruma, o dnemde

dan rnek verecek olursak, klenin nemli fonksiyonu ve

iindeki

entrikay

[pidi~us adl

yrtmesi daha iyi

yazlm

kvrak zekas

birka oyun-

sayesinde, oyun

vurgulanacaktr.

oyunda kle, gen efendisi

tarafndan sevilen kzn,

zamanlar

kaybolmu kz Olduunu

klesi ve

olu tarafndan, olunun ilerine engelolmas

syleyerek

ihtiyar efendisine bir

satn aldrr. Bo~ehides'te

ihtiyar baba,

iin Efes'e gnderilir. Yine bir

baka

oyun olan, Captivi'de, kle efendisini kurtarmak iin onun kyafetine girer.
Mostelloria'da ise, kurnaz kle, beklenmedik bir zamanda geri gelen ihtiyar efendisinden onun yokluundan yararlanarak, gen efendisinin srd sefahat hayatn gizlemel<
iin evi

periliymi

iin bu parayla

gibi

gsterp,

gen efendisinin tefeciden para

evaldklar yalann

uydurup,

komunun

aldn

evini ihtiyar efendisine gster-

erek, satn aldklar evin o ev olduu izlenimini uyandrr.

Klenin, her trl llke ve ahlal< kurallarndan uzak bulunmas, gerek
hakl

bir durumdu. nk, yasaya gre, hibir

bal<a

mevl<ii olmayan kle, bazen

biraz daha avantajl bir durum

Bir

bakma,

tm evresiyle

hayatn

hakk

ve efendisinin bir

olduu

eyas

her trl hileye

halinde bulunan klenin tek

kadar

olmaktan

devam ettirebilmel<, bazen de kendisi

salayabilmek iin,

sava

rtbas etmek

adna

bavurmak zorundayd.

silah, yalancl

ve kur-

nazlydl.

Klelik kurumunun ayakta kald sosyal yaplarda, oyunlarn olaylar dizisi genellikle,
her trl yalan syleyebilen, her trl alakl, ikiyzll stlenebilen zeki I<le tip-

2m .. UzmEf. [n:'5ill. PJAlJtus

Y@

T~rentlus'un Sha.k~spea.re O'Kesl

AIlI<M.\, 1969.50.20,

Ye

Sonr-a..

komectllel1

O:erine tUd.s.1. A Lt Dil T~(j~)

\/P.

Corafyol. F~{ultesi Yaynlan.

leriyle

zmlenmjtjr. Bu

evrede, "Hjzmeti

Kadn"

ve "Hizmeti

mal(la birlikte, bu tiplerin kle kadar, olaylar dizisinin

madklan

sonraki

tiplerine rastlan-

etkin bir rol oynakalm,

grlmektedir. Ancak, genellikle oyunlarda. kleden daha silik

dnemlerde ise, "Hizmeti Kz" tipine kaynaklk etmi

Komedyas'ndaki "Dad"

Latin

Kz"

geliiminde

ve "Hlznneti

Komedyas'nda "Dad",

Onu sever ve daima

KZ"

genellikle

iyiliini dnr.

olan

daha
Latin

zerinde durmakta fayda var.

kadn kahraman bytm

Bu tip bir

fahienin

yetitirmitir.

ve

olduu

hizmetisi

zaman ise,

onun huylarn alm ve maddi karlarn dnr olmutur. Hizmeti, oyundaki entrikaya
genellikle karmaz. Daha sonralar ise. bu "Hizmeti Kz" tipi. Rnesans ngiliz
Komedisi'nde.

kadn

artmasndan yararlanarak

kahraman neminin
ayn

Bu dnemde, kle ile hizmetiyi

n plana

kacaktr.

anda oyun iinde grebiliyoruz. Klelik ile

Hizmetilik kavramlar arasnda, tarihsel sre iinde belli bir iliki olduunu varsayarak,
bu dnem oyunlarnda yapacamz "Kle" ve "Hizmeti Kz" irdelemelerini. dnem
verilerini de gz nnde bulundurarak rneklendirebiliriz. zellikle kle ve hizmetinin
ayn

oyunlarda

Plautus'un

kullanlna rnek

yazm olduu

verecek olursak;

Curc.ullo

(Buday

yani, Palinirus'un klesi olan Pheedromus ile

gelecektir. Plautus'un mlek

adl

kurdu)

adl

oyunda, oyun

Coppodox'ur hizmetisi

oyununda da durum

ayndr.

kahramannn

Leana

kar karya

mlek'deki Euclio cimri

bir ihtiyardr, 5tophyla Isimli bir halay vardr. 5tophyla durmadan Euclio'dan dayak yer
ve evden kovulur. Bazen

umutuzlua der,

kendisini asarak

Ancal< yer yer Euclio ile alayeder. Yine de sonuta

bunlarn yansra, Latin Komedyas'nda sregelen

~drmeyi

hereyi, olduu

bile

dnr.

gibi kabul eder. Tm

da

eitli kyafet deitirme olayna

rastlanr.

Bu durum komedisi. Moliere tarafndan da kullanlmtr. Latin Komedi

Oyunlarnn bir ounda, efendisini kt durumdan kurtarmak iin kle klk deitirir.
Moliere'nin

Hastalk Hastas

oyunundaki Hizmeti

Kz-Tanette

de efendisine bir oyun

oynayarak sahte hekim klna girer.

Yzyllar boyu

"Hizmeti

esirlik kurumunun, 1905'li

olmadan.

karn tokluuna

Tarihi iinde Latin

Kz"

modeli,

mantn klelik

yllarda kaldnlna

hizmet

verdii

Komedyas'ndan

kurumundan

kadar, Hizmeti

iin, kle

Moliere'e

IKz"

vasfn tayordu.

dein, eitli

almtr. Dou'da

hibir hakka sahip

Bu durum Tiyatro

tiplemelerle

ilendi.

Bu

balamda,

"Kle'''den "Hizmeti Kz"'a belli bir geliim gsteren bu oyun kiisi, tavr
zellil<lerini yitirmeden kendi yapsn korudu. Bu yapya Latin Komedyas'nda dolanty
asl eviren "Kle"'nin kurnazl ve beceriklilii ile Fahie"'nin kadnslnn bir tr sentezi olarak da bakabiliriz.
Kle'nin oyunlardaki geleneksel

ilevi

olan, olaylar dizisini

run byk bir blmn ortaya

karmak,

noktasn oluturma, zekas

bulular

ve

kuvvetli

kiilii

ve

gelitirmek,

can!lyla,

komil< unsu-

oyunun

arlk

sayesinde kendisini zor durumlardan kurtara-

bilme gibi zellikleri ve yeteneklerinin, klelik kurumunun ortadan kalkmas sonucu,

entril<a

geliiminde

"Hizmeti

Kz"

tipine

yklendii grlmektedir.

Roma dnemi komedyasndan sonra, Rnesans dnemine kadar komedya,

Tiyatro'nun hem yazn, hem de oyun aamasnda duraklad bir dnemdir.
Aratrmaclar. Orta a dneminde hemen hemen ikibin yl, Avrupa Tiyatrosu'nda
Dramatik Edebiyat'n neredeyse ldn, tek bir oyun yazlmadn ileri sreder.'
Euripides'ten sonra Lope da Vega'ya, Marlow'a, Shakespeare'e uzanan bu bolukta,
tiyatro sahnesi kra bir toprak gibidir. Yunan Tiyatrosu, drt ya da be yz yl
yazlm oyunlar oynamada

S.y.y.'da

yetindi, onlara nemli

i. .

bireyekleyemedi. Ondan

sonra gelen yine drt ya da be yz yli, Roma Tiyatrosu'nun d doldurdu. 476'da

Roma'nn yklmasndan yz yl sonra balayp, karanlk alarn sonuna, onbirinci yada
onikinci yzyla kadar sren bu uzun zaman boyunca, gezici oyuncular, sanat deeri yksek bir tiyatroyu kuracak ya da koruyacak durumda deillerdi. Onikinci yzylda Gotik
Katedrallerin, onncde Dante'nin, ondrdncde ise Petrarca'nn gelii, kiliseden
pazar yerine srayan oyunlarn ortaya kmasna yol at. Ortaa Tiyatrosu'nun devam
edebilmi olmasnn gizi, insanolundaki, lmsz oynama yetenei ve seyretme
isteine balanmaktadr.

Kilise'nin dini tiyatroyu

balatmas, yazlan

oyunlarda dnyevi konu ve

kiilerin bulun-

mamas, bu dnemde yazlm ibret oyunlar ile daha net ve anlalr bir hal almtr. ibret
oyunlar

iinde, en tannm ve en tipik zellikleri tayan metin, Everyman'dir. Bu oyu-

nun 15. y.y.'n sonlarnda yazlim olduu tahmin edilmektedir. bret oyunlar, ruhun kuriin, nasl yaanmas gerektii konusuyla ilgiliydiler. "Gurur", "ehvet",
"Bencillik", "Kskanlk", "Kzgnlk" ve "Akgzllk" gibi, Hristiyanhk dncesinin
yasaklad eylere karn insanolu, "iman", "mit", "Merhamet", "Adalet", "Karanlk",
tulmas

"Arballk" ve "Cesaret" gibi faziletlerle, eytan n silahna kar koyabilirdi. te

Everyman de,

insanlar

oyundur. Oyun

ksaca;

ne olursa olsun

insan lnce

tanr

sonlarn dnerek, yaamaya

nnde hesap verirken,

sevk eden bir

yaamda insanolu'na

ait bir takm zenginlik, g, ak gibi zellikler fayda vermez diyor. Onun ancak
sevaplar ve iyi iler dkkate alnr.
Ortam

gerei

bu dnemde, "Hizmeti

Kz"

yapt

tiplemesine ait ne oyun, ne de kaynak

bulunmaktadr. Ancak, "Everyman-insanolu" oyunundan verebileceimiz kk bir

alntda,

"Hizmeti

Kz" yle tanmlanmtr:

"AKRABA-Bizi kandrmaya kalkma bir ie yaramaz bu.

Bak Sdna tm iyi niyetjmle, benim hizm e tiyi gndereyim.
Byle

enliklere gitmeye,

oralarda kmtmaya, dans et-

meye, yolculua kmaya bay/lJr. Sana yolculuunda

yardm etmesi iin izin vereceim ona . .. 5
Akrabann insanoluna yapt

pinin zelliklerini

andryor.

bu kk "Hizmeti" tanmlamas, "Hizmeti Kz" ti-

Gerekten de Dnya Tiyatro Tarihi iinde, "Hizmeti

tiplemesinin canl, hareketli,

bulabiliriz.

neeli

ve

yardm

tanmda

3ekz., fuat, M~h""'t, Tl)Wro T.ut~I. Varlk YaynliUl, lslAn!>ul. 1970, s.1 B3.
4Bk:t.. Anonim, E.veryD1M1, ev: Murol.t run~. D.E..G.S.F. Y~Yfnlan. izmir, 1983. s.7.

56kz., a.g.e.. s. f 5.

etmeyi seven zelliklerini

Kz"

yukardaki

Rnesans

dneminde,

latin

komedi tjpleri,

zellikle

bu

dnem

Komedyas'nda geliimlerini devam ettirmillerdir. Dolaysyla, Moliere'in

ingiliz
Kz"

"Hizmeti

tiplemesinin ilk izleri, Rnesans dneminde grlmeye balanr. Rnesans cinemi ngiliz
I(omedyas'ndaki

tiplerin, ok ciaha Latin Komeciisincien olciuu gibi ainci, sadece

baz tiplerin deien Zd.mana uyarak kk farkllklar gsterciii, baz tiplerin ksmen kay-

bolciuu, bazlarnn cia ilk olarak ortaya kt grlr. rnein; Latin Komeciisinde,

genellikle fahielerle ya cia, gerek kimlii sonracian anlalan kzla gnl elenciirmek
isteyen, "ihtiyar Atl<" tipi, bu kzlarn Rnesans toplumuncian kaybolmas sonucu, ihtiyar
rahip veya hekim olmutur.
Latin Komeciyas'ncia, en nemli rol oynayan, "Kle" ise, Rnesans ingiliz
Komeciisi'ncie,

entrikann

arka plancia

kalmas

ve sosyal

zorluklarn

ciramcia cia etkisini

gstermesi yzncien, nemini byk lcie yitirir. Latin Komecii Oyunlar'ncia "Kle",
Rnesans Dnemi ngiliz Komeciyas'ncia"Uak" olurken, nemini yitirmi olsa bile zelliklerinin ounu korumutur. Latin

Klesiyle Rnesans

Ua arasnciaki

en byk ben -

mizah gesinin srkJeyici kiisi olmalarcir. Rnesans

Komeciyalar'ncia, bu zellii en ok iki uak arasncia ya cia, efencii ile uan yapm
olciuu konumalarcia kenciini gsterir. Ancak Latin Komeciyalar'ncia ise, kleyle gen
zerlik,

konumalanyla, oyunciad

efenciinin

karlkl konumalarnn,

e asncian

mizahi

fazla ilgi ekici

olmacin,

nk, klenin efenciisi ciurumunciaki oyun kiisinin pek akJlca ilenmeciiini grrz.
"Burada nemli fonksiyon kledir. K/e gen efendisine yardm etmek iin, zellikle yal efendisine o/mak
zere,

dier

oyun

kii/erine eitli

entrikalar evirerek

komik durumu yaratr. Rnesans dnemi ingiliz

I<omedyaslnda ise, gen efendi

a/"

iin gerekli o/an

iin, uan
fonksiyonu bu bakmdan c~alrken, gen efendi ile uak
arasnda geen konuma/ar komik unsuru yaratmtir. " 6
I<lecien sregelen bir takm zellikleri muhafaza etmi olan "Uak",
koulJan hazrlayaN/ecek kadar a/,,/l olduu

Buna

ramen,

yapsn pek fazla cieitirmemitir. rnein; Latin Komecii oyunu olan Mostalleria'ciaki

zeki ve iyi

yaamay

seven

"Trana",

Rnesans cinemi komedi oyunu

Shakespeare'nin The Taming of the Shrew

acil

oyununcia,

ayn aci tayan

olan

gerekirse

efendisinin yerine geebilen, tahsilli ve zeki uak olur.

Rnesans ingiliz Komeciyas'ncia, tkacin kahramann neminin artmas nedeniyle,
"Hizmeti Kz" tipinin kayna olan ve kkenini Latin Komeciyasncia grcimz
"Daci"'cia, iiI< planda grlmeye balar. Bu oyun kiisi genelcie, Rnesans cinemi komecii oyunlarnda gen kzn bakcs, daciscir. Daci, bytt kza bazen ak macerasnda
yarcimc olur. Bunun yan sra Rnesans ingiliz Komeciyasncia, kadn kahraman
bamszln kazanrken,

selir.

Bunlarn ou,

onun

yarcimcs

olan kacim cia sosyal seviye

"nedime" olarak grlmeye

balar.

~"".. Umen. Engin. d.g.y.. S. 91

bakmncian yk-

Sosyal dzey bakmndan ykselen kadn tiplemesine rnek verecek olursak;

tarafndan yazlm

Onikincl Gece adir oyundaki

Ma ria , entrikada nemli bir rol oynad gibi, bir soylu olan Sir Toby ile de evlenir.
Bylece efendisiyle evlenip, hanm olan hizmeti tipinin ilk modelleri kendisini gstermeye balar.
Rnesans dneminde, Shakespeare

Kz"

Moliere'in "Hizmeti

tiplemesinin

kaynaklarnn

bir kolu da, Rnesans dnemi

"Commedia Deli'arte" tr iinde yaayan zeki uaklar oldu. "Truffaldino", "Scapino",

.. Torabino", "Trivelin", "Dasquino", "Buratticno", "Fonranicehio" ve bunun gibi

adlara sahip olan bu

uaklar, kzlara dknlk, yalanclrl<

ve

hrszlk gibi

deiik

kt niteliklere

sahiptiler.
Yine bu tr iinde, "Colombina" Hizmeti

Kz

entrikann geliiminde nemli

olarak

bir

roloynamtr.

Onun, evik, yorulmak bilmez, a!<111 ve her eye are bulabiten yaps
daha sonraki dnemlerde yazlan oyunlarda "Hizmeti Kz" tipinin belirleyici zellikleri
oldu. Commedia dell'arte tr iinde, kadn hizmeti adna. kk ama iyi bir rnekleme
olan "Colombina" dnda yine de, oyun iindel<i entrikann geliiminde en byl< rol,
tpk Latin Komedya oyunlarndaki kle gibi, zel<i, kurnaz ve ince dalavereler yrtebiten
ual<lar

kadn

oynuyordu. Ancak, "C%mbina"

yapsyla bu

zelliklerinin

hizmeti olan

ounu, uak tiplemeleriyle

de

sfat,

hareketli ve evik

paylam olsa

bile, gzel,

akll

"Hizmeti KZ" tiplemesine daha sonraki dnemlerde esin kayna olmutur.

Commedia dell'arte'nin

etkinliini yava yava

yitirmeye

balamas, kadnn

zamanla

sahnede nem kazanmas, oyunlardaki entrikann ilerlemesinde, zeki uan Commedia

dell'arte ile

yaygnlaan

Komedyalarndan,

KZ"

rol, tamamen "Hizmeti

Moliere'e

dein

"Hizmetilik"

tipine

kaYmtr.

Bu

gei,

fonksiyonlarnn yerleim

Latin

biimleri

dorultusunda nem kazanmtr.'

Bu

geliim aamasnda kukusuz,

pekitirmi

"Hizmeti

Kz"

tipinin en derli toplu, zelliklerini

ve etkilendii kaynaklar iinde btnletirmi halini Moliere'de grrz.

17.y.y.'da eserlerini vermi olan Moliere'in, dier oyun kiileri gibi "Hizmeti KZ" tipi de,
kendi zaman iinde, zamann aan ve her yerde grlebilen evrensel bir tiptir.
Douunda, yetime tarznda, yaad snfta,

ekonomik durumunda ve zel<a dere-

cesinde belli snflar iindedir ama, kararlarnda kendi zgrlne dayandndan kendi
snrlarn aar.

Moliere'jn

oyunlarnda

insanlar, kendilerini

grdklerinden, tm bu sorunlar onlara ezici ve

kat

yaamlarnda dayanaksz

gelir. Kendi ilerinde kendilerine

egemen olduklar halde, rkek ve l<orkaktrlar.

Bu elikili zeliilderi tayan, oyun kii/erinden baka olup bitenlerin farknda olan,
yaplan hatalar grp dzeltmeye alan, akll bir oyun kiisi vardr ki, bu da "Hizmeti
Kz"'dIL Onun farJ<lh, dier oyun I<iileri kendi aclarn lgnlk iinde gln

davranlarylayanstrken, O,

bulmaya

bu

aclar, ilikileri

nesnel bir gzle izler,

paylar

ve zm

alr.

Moliere, Kadnlar Okulu, Tartuffe, Versallles Tuluat, Kibartk Budatas, Sevda

7Bkz.. Zg. Melah~t. "MoUere". nyatro AToUrmaW DersJ.1. .~y 5.,.5

BBkz., .s.m., s. 56.

Hekimi ve akn adl oyunlarnda, komedya tr iinde deiik adlarla "Hizmeti Kz"
tipini kullanmtr. Bunlarn iinde "Hizmeti Kz" tipinin en arlkl ve youn bir ekilde
ilendii oyunlar

Dorine

akU,

ise. Hastahk Hastas ve Tartuffe dir. Tartuffe oyunundaki Hizmeti Kz

sempatik. kurnaz ve drst bir oyun oynar. Olup bitenlerin farkndadr,

yaplan hatalar grp, dzeltmeye alr. zellikle, iki ak olan Mariane ve Va/ere'nin
pekitirir

sevgilerini

ve onlara

akl

verir. Sakin ve

yumuak mizac

sayesinde, oyunun

genel ak iinde, stne den rol ustalkla baarr. Gzelolduu kadar konukandr.
Olaylarn geliiminin farknda oluu,

ona biraz da olsa,

dier

oyun

kiilerine nazaran

nk-

teci ve alayc bir hava verir.

Moliere'in Hastahk Hastas oyunundaki Hizmeti Kz Toinette, Oorine'e gre daha
edepsiz ve marktr. Ancak o da, Dorine gibi drst ve iyi niyetli bir hizmetidir. Tm
uras, iinde yaad aile kiileridir. Onlarla zlp, onlarla sevinir, onlarn ilikilerini
dzenlemeyi ve karmaklklarazm getirmeyi kendisine sorumluluk bilmitir. Akllca
kurduu
kartr.

entrikalar sayesinde, dmlerl zer ve insanlarn gerek yzlerini ortaya'

Gereinden fazla konukandr, kendisine sorulmadan ya da danlmadan, olur

burnunu akar. Yaplan hatalara dayanamayp, tatlla varacak derecede

kabalarken, bazen de, bir kedi gibi uysal ve sakindir. Tm bu niteliklerin altnda, olup

olmaz

ilere

bitenlerin

farknda oluunun

ona

verdii tatl, alays

bir hava

vardr.

Bu

zellii gerei,

dier

oyun kiileriyle de olaylarn geliimi iinde, iten ie dalga geer.

Moliere ile birlikte, zelliideri ve ilevleri bakmndan olgunlaan ve kendi iinde
btnlk kazanmaya balayan "Hizmeti Kz" tipi, 18. y.y. Burjuva konaklar ve bu konaklardaki, aile ii ilikilerinde de roloynamaya devam etmitir. Artk, Burjuva
yaantsnn maddi adan srtn rahat bir zemine dayad 8.y.y.'da, kukusuz bolodal,
bol hizmetili konal<

yaamnn

da, bu

snfn

vazgeilmez bir

paras olduu

bilinmekte-

dir. t8.y.y. konak yaam ve ev ii ilikileri denildiinde, akla ilk gelen ey, kalabalk bir
aile kadrosu, hizmetiler ve ii bu hizmetilere emirler yadraral<, onlara direktifler veren
evin

hanm!

gelir.

her trl

alan

alkanl

haline

Konan

iinde,

bahvanndan, ocuklar

iin tutulan stanne'ye kadar,

mevcuttur. Bu durumda, 17. y.y. saray

gelmi

yaants

ve bu

yaantnn

olan, evin iinde bol miktarda hizmeti bulundurma

olay

18.

y.y.'da da grlmektedir.
Ancak aradaki farkllk, bu kiiler. 18. y.y. Burjuva konal<laryla birlikte para karlnda
almaya balamlardr. Bu durum, onlam bir esir, bir snt ya da kk yata alnarak
yetitirilen

bir insan olmaktan teye. para karlnda emeini veren, daha dorusu
parayla tutulmu hizmeti olma sfatn vermitir.
Bundan yola karak, bu dnem komedyalannda "Hizmeti Kz" tipinin sosyal

dzeyinin bei llerde ykseldii grlmektedir. Artk O, efendisi ya da yannda

alt kiiler tarafndan horlanmaz, dayak yemez. Burada, dnem itibariyle toplumsal
deer yarglarnn deiimi, dolaysyla kadllilln deer

ekonomik gcn belli anlamda

kazanmasnn

kazanmaya balam olmas ve

"Hizmeti Kz" tipine de yansdn

grmekteyiz.
Ancak, "Hizmeti Kz" tipi olarak, geliiminden itibaren iinde barndrd bir taktn
fonksiyonel zelliklerini, 18. y.y.'da da deitirmez. Eugene Labihe'in kom d as olan,
iki Sktlgan adl oyunda, Hizm@ti f<fz-Annette kur O;LZ ve akll yapl51ylae in iinde ol
biten hereyin farkndadr. Yin E. gene Labihe'in komedyas olan.
IDare ad~
oyununda, eve yeni

alnan

Hizmeti f<fz-Adefine

ayann

tozuyla olup biten

hereyi

renir.

Eugene Labihe'in MI
adl komedyasnda ise, Hizmeti Kz-Virginia
hareketli, konukan ve i<.ur az bir Hizmeti [(z'dr. Bunlarn yansLra, yine bu dnemde
yazlm olan, Schiller'in
ca Rolnde Yeen adl oyununda, Jasmin isminde bir oda
hizmetisinin olduu bilinmektedir.
"Hizmeti (iz" tipi modelolarak 18. y.y.'da da gzel ve ak kz olma kimliini
deitirmemitir. Rnesans uandan
kadnn

sahneye

tiplemesi

sonra, 17. y.y.'n sonlar ve 18. y.y.'n balarnda,

Latin Komedyas'ndan sregelen kle

kmaya balamas kukusuz

ardndan, Uak

gibi Hizmeti

y.y.'n sonlarna dein, Bat'da

Hizmeti

[(iZ

Kz

kurumu

altnda

tiplemesinde

toplanan bu rollerin, 19.

birletii

grlmektedir.

19. y.y.'da, "Hizmeti Kz" modeline farkl bir boyut kazandrm olan, Tanzimat
Dnemi Trk Tiyatrosu'nda Ahmet Vefik Paa bu adan byk nem tamaadr.
Osmanl imparatorluu'nda, 1905'li yllara kadar esir ticareti yaplabiliyordu. Bu dneme
kadar. cariyelik l<.urumu altnda, gerek saray haremlerinde. gerekse ev ii yaamnda
nemli roloynayan esir kadnlar, 19. yy Tanzimat Dnem Trk Tiyatrosu'yla birlikte,
esirlik kurumunun getirdii sosyal yara olarak eletirel bir bakla ele alndlar. Bununia
birlikte bu dnem eserlerinde, kadn ve kadn haklar konusunda da yeni ve ileriye dnk
dnceler ilenmeye balanr. Bu iki kltr arasnda, zellikle kadna yaklamdaki en
byk farktr', zgrlk olduu grlr. Kadn Haklar konusunda yazlan tiyatro oyunlarnda, bu konuya olduka nem veriliyor ve kadn sosyal yaam iinde yeni bir perspektif kazanyordu. Konu gerei ele alnan cariyeler, bu kme altnda yaamlarn
srdren esir kadnlar, ol<. olmasa bile bir para tahsilli ilenmeye balanr. Gerekte
kafes ardnda yaamaya mahkum olan kadn, Tanzimat Dnemi ile brlikte, ayr bir kiilii
9
olan, duygu ve dncelerinde son derece iradeli, mcadeleci bir kimlie brnr.
Cariyelikten baka, yine ayn grup altna giren "Hizmeti Kz" tipinin. Moliere ile gelen
etkileim sreci iinde. zellikle Ahmet Vefk Paa'nn Tanzimat Dnemi'nde yapt
uyarlamalarla farkl bir gelenek haline geldii Osmanl Toplumu'nda, esir kadnlarn
Tanzimat Dnemi komedi oyunlarnda da ele alndn biliyoruz. Bu dorultuda, Ahmet
Veflk Paa'nn Moliere'den yapt onalt uyarlamada, Hasta" Hastas oyunundaki
"Hizmeti Kz" tipi de geleneksel bir ok motif zerinde toplamtr. Ahmet Vefk Paa,
k dilindeki metni hemen hemen aynen takip etse de, dil ve yorumdaki kendine zg
tavr dikkati eker. Merakl'de Hastalk Hastas oyunundaki geliim izgisini izlemekle
birlikte, ierik olarak bu iki oyunu birbirinden ayran Ahmet Vefk Paa'nn, Geleneksel
Trk Tiyatrosu'ndan ald motiflemeler ve toplumsal yaantdan yapt rneklemeler

98kz.. Kavcaf. Cclhit, Batlla~ A~I:limdcln Servet1 nh'un Romatil. Se""'n Matbaast, Ankol,.-" 1985. s.86~87

olmutur.

Meraki oyunundaki Hayfa da

tpk

Tanette gibi, oyun iindeki

entrikay

kurar,

yrtr ve zme ulatm.

Hzmeti Kz tipi, Geleneksel Trk Tiyatrosu'ndan bu yana Ahmet Vefik Paa ile birlikte, Osmanl kadnnn scak ve ana yapsn iinde barndrmtlL Dnemin Tiyatro
anlay ve yazl

tiyatro oyunlarnda, bu tr ele alnp ilenen kadnlar, zverili ve hakl bir

davaya hizmet eder gibidirler. Konumuz olan Hizmeti Kz tipine yakn, bu dnemde

genellikle arap haclar, dadlar, kalfalar ve kadn hizmetiler zeikleri dorultusunda

benzerlik gsterir.

KAYNAKCA
KiTAPLAR

Anonim,

Everyman , ev: Prof. Dr. Murat Tuncay,

FUAT. Mehmet.

D.E..G.S.F. Yaynlar, izmir, 1983.

Tiyatro Tarh, Varlk Yaynlar, stanbul, 1970.

KAVCAR, Cahit.

Batllama Asmdan

Sevin

PERN, Cevdet,

UZMEN. Engin,

Servet-I Fnun Roman.,

Matbaas,

Ankara, 1985.
Fransz Edebiyatmda Komedi ve Moliere, Rza
Koun Matbaas. [stanbuL, 1944.
Plautus ve Terentlus'un Shakespeare ncesi
ve Sonras Komedilerine EtkisI, A. . Dil ve Tarih
Corafya

Fal<. Yaynlar, Ankara, 1969.

MAKALELER

ZG. Melahat.

"Moliere". Tiyatro
say

5. 1974.

Aratrmalar Dergisi,