SEMINARSKI RAD

DINAMIKA ISPITIVANJA METALA

Predmet: Metode ispitivanja konstrukcija

Profesor:

Student:

Doc.dr. Raif Seferovi

Travnik, 2016.

Mehanovi Amela
PT-143/14-II

Uvod:
Metali i legure zauzimaju vrlo vano mjesto u svim tehnikim granama za izradu
konstruktivnih i drugih elemenata. Kolika je vanost metala i legura najbolje se moe
ilustrovati podatkom da industrijski stepen razvoja jedne zemlje zavisi od godinje
proizvodnje, u prvom redu elika, pa zatim ostalih metala i legura. Sa razvojem nauke i
tehnike pronalaze se i usavravaju savremeni naini i metode u cilju dobijanja novih i
kvalitetnijih materijala. Tako proizvodi legura lakih metala, tvrdih legura i drugih
savremenih materijala iz dana u dan sve se vie primjenjuju u tehnici. Metali i legure
odlikuju se nizom karakteristinih osobina, kao to su: hemijske, fizike, mehanike i
tehnoloke osobine, koje im omoguuju razliitu primjenu u savremenoj tehnici.Za
rudarske strunjake su najvanije tehnoloko-mehanike osobine koje obuhvataju:
vrstou, tvrdou, elastinost, ilavost, obradivost, trajnost i dr. Poznavanje ovih, kao i
drugih osobina, omoguit e bolji izbor materijala pri izradi nekog elementa kako u
njegovom tehnikom, tako i u ekonomskom pogledu. Metode za ispitivanje metala i
legura najvie zavise od naina djelovanja sile. Na osnovu karaktera promjena koje se
deavaju u materijalu tokom ispitivanja, razlikuju se tri grupe ispitivanja i to:
- Ispitivanja sa razaranjem uzoraka,
- Ispitivanja bez razaranja uzoraka,
- Ispitivanje strukture koja nije u zavisnosti od sile.
Kako bi bili u mogunosti da izvrimo pravilno dimenzionisanje dijelova izraenih od
datih materijala, neophodno je da poznajemo mehanika svojstva datih materijala.
Najvanija mehanika svojstva materijala su:
vrstoa, tvrdoa, ilavost, zamor i puzanje.

Opa podijela i uslovi ispitivanja su sljedei:

a) prema nainu djelovanja optereenja na: zatezanje, pritisak,savijanje, uvijanje,
smicanje, kombinacije kao zatezanje i pritisak itd

b) prema brzini djelovanja optereenja na: statiko i dinamiko.Statika optereenja na

zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje i smicanje, obino su kratkotrajna (oko 10 min), a
neka od njih mogu biti i dugotrajna kod ispitivanja puzanja i relaksacije (od 45min do100
000 sati).Dinamika optereenja mogu biti udarna (brzina udara Charpyjeva klatna
obino je 5,5 m/s) ili promjenljiva (s istosmjernim ciklusima na zatezanje ili pritisak).
Dinamika promjenljiva optereenja osim na zatezanje i pritisak,mogu biti jo na
savijanje ili uvijanje;
c) prema temperaturi ispitivanja: na sobnoj, na povienoj i na snienoj temperaturi.
Najee se vre ispitivanja na sobnoj temperaturi (izmeu 10 i 35 C), zatim pod
kontrolisanim uvijetima na temperaturi 235 C (npr. za puzanje, refleksija itd.), te na
snienoj temperaturi (npr. udarne radnje loma -20 C) i na povienoj temperaturi (npr.
puzanje na temperaturama +400, +500, +600 C itd.);
d) prema trajanju djelovanja optereenja na: kratkotrajna idugotrajna

Ispitivanje zatezanjem
Ispitivanje zatezanjem prua sliku o mehanikim svojstvima materijala, pa se stoga
najee i primenjuje. Sam postupak ispitivanja zatezanjem obuhvaen je standardima
JUS C.A4.002; C.A4.013 i C.A4.015. Ispitivanje materijala zatezanjem epruvete pri
normalnoj temperaturi ima za cilj odreivanje svojstva otpornosti i sposobnosti
deformacije pri zatezanju i to: granice razvlaenja-teenja (Re), zatezne vrstoe (Rm),
izduenja (A) i suenja-kontrakcije (Z). Za izvoenje ispitivanja potrebno je imati
odreeni broj epruveta za ispitivanje zatezanjem, mainu "kidalicu", kao i odgovarajui
pribor za mjerenje i registrovanje. Pod epruvetom se podrazumjeva uzorak materijala
obraen na odreenu mjeru i oblik prema standardu, dok uzorak predstavlja odabrani
komad materijala za ispitivanje. Epruvete za ispitivanje zatezanjem mogu biti tehnike ili
standardne. Tehnike epruvete se ne pripremaju posebnom obradom, ve se ispituju u
stanju u kome se proizvod primenjuje (npr. lanci, elina uad, cevi, profili, betonsko
gvoe, kao i gotovi mainski dijelovi). Standardne epruvete se izrauju od odabranih
uzoraka materijala kao: normalne i proporcionalne epruvete, pri emu obje mogu biti
kratke ili duge. Normalne duge epruvete su krunog poprenog presjeka prenika d0=
20mm, a mjerne duine L0= 10 d0 = 200mm. Normalne kratke epruvete su krunog
poprenog presjeka prenika d0 = 20mm i mjerne duine L0= 5 d0= 100mm.
Proporcionalne duge epruvete su proizvoljnih oblika, poprenog presjeka i dimenzija.
Najee su u primjeni okrugle, kvadratne i pravougaone epruvete. Izrauju se u sluaju
kada maina za kidanje ne moe da ostvari potrebnu prekudnu silu ili nema dovoljno
materijala za izradu normalne epruvete. Uzorci za izradu epruveta uzimaju se uglavnom
sjeenjem i obradom skidanja strugotine (struganjem, glodanjem, rendisanjem, bruenjem
i sl.).Epruvete su najee krunog poprenog presjeka, ali se primjenjuju i drugi oblici u
zavisnosti od presjeka materijala koji se ispituje. Oblik epruveta ima uticaj na vrijednost i
svojstva otpornosti, ali pogodnim izborom dimenzija epruvete ovi uticaji se mogu svesti
na dozvoljena odstupanja. Odnos izmeu veliina epruvete odreen je standardima, tako
npr. za epruvete pravougaonog presjeka predvia se odnos strana presjeka u granicama
a:b=1:4.Provjera tanosti dimenzija epruvete vri se pred samo ispitivanje mjerenjem
pomou pominog mjerila i mikrometra. Mikrometrom se mjeri prenik ili debljina
epruvete i to na krajnjim mjernim takama i na sredini mjerne duine epruvete. Epruveta
ne smije imati nikakve mehanike povrede na mjernoj duini (L0) i na prelaznim
zaobljenim dijelovima, jer bi se na tim mjestima pojavila koncentracija napona pa
dobijeni podaci ne bi bili tani. vrstoa na zatezanje-kidanje ispituje se pomou maine
kidalice, koja moe biti razliite konstrukcije sa runim, mehanikim i hidraulinim
pogonom. Maina kidalica radi na hidraulini pogon, univerzalnog tipa je jer pored
ispitivanja na zatezanje-kidanje, vri ispitivanje naprezanja na pritisak i naprezanja na
savijanje. To se postie postavljanjem izmjenljivih dijelova na mainu za svako
ispitivanje. Ove maine su najee snadbjevene ureajem za neposredno crtanje
dijagrama sila-trenutno izduenje. Sa ovih dijagrama moe se oitati sila i trenutno
izduenje. Pri ispitivanju zatezanjem registruje se izduenje mjerne duine epruvete.
Meutim, postoje izduenja i u ostalim dijelovima epruvete, zatim elastina izduenja
eljusti maine kidalice, kao i eventualna proklizavanja epruvete u eljustima.

Ispitivanje pritiskom
Ispitivanje metala i legura pritiskom rijetko se vri i uglavnom je ogranieno na
ispitivanje krtih materijala, kao to su: sivi liv, mesing, legure za leaje i neki drugi liveni
materijali koji su pri radu izloeni pritisnom naprezanju. Krti materijali pod dejstvom sile
pritiska se lome, to omoguava da se u trenutku loma odrede deformacije i svojstva
otpornosti, to je i cilj samog ispitivanja. Kod plastinih materijala ni pri vrlo velikim
optereenjima ne dolazi do loma epruvete, ve samo do njenog znatnog deformisanja,
zbog ega se ovi materijali rijetko podvrgavaju pritisnom ispitivanju. Ispitivanje
pritiskivanjem izvodi se na univerzalnim mainama za ispitivanje metala i legura ili na
posebnim presama. Epruvete za ispitivanje najee su u obliku ravnostranog valjka
prenika 2030mm ili kocke iste veliine ivice. Epruveta se pritiskuje izmeu
elinih ploa snabdjevenih zglobnom vezom, koja ima zadatak da obezbjedi upravno
dejstvo sila na povrinu epruvete. Pri ispitivanju se prati rast sile i mjere nastale
deformacije.
Slika 2.
Postupak
pritisnog
ispitivanja:
1) pritisna
elina
ploa; 2)
epruveta; 3)
zglobna veza
eline ploe

Na sl. 3.. prikazan je izgled slomljene epruvete karakteristian za krti materijal. Dijelovi
epruvete klize jedan preko drugog du ravni klizanja nagnute pod uglom od 45u odnosu
na pravac pritiskivanja.

Slika 3. Izgled
slomljene
epruvete od krtog
materijala

Pri ispitivanju
pritiskom
moe se dobiti
dijagram
pritisna sila
skraenje epruvete Fc = f(LC) ili dijagram napon-jedinino skraenje c = f(c). Na
sl.4. uporedo su prikazani dijagrami napon-jedinino skraenje za sivi liv (krt materijal) i
nisko-ugljenini elik (plastian materijal).

Slika 4.
Dijagram
naponjedinino
skraenje

Meusobnim poreenjem dijagrama napon-jedinino izduenje i dijagrama naponjedinino skraenje vidi se da su slinog oblika. Meutim, za isti ispitivani materijal
pritisna vrstoa je osjetno vea od zatezne vrstoe. Na slici 5. dati su dijagrami napon
jedinino izduenje, odnosno napon-jedinino skraenje za niskougljenini elik, nacrtani
iz istog koordinatnog poetka

Slika 5. Dijagram napon-jedinino izduenje, odnosno napon-jedinino skraenje niskougljeninog

elika: 1) konvencionalni naponi; 2) stvarni naponi

Ispitivanje savijanjem
Ispitivanje savijanjem takoe spada u grupu rjee koritenih metoda za utvrivanje
svojstva otpornosti metala i legura. Ovaj postupak se najee primjenjuje za ispitivanje
krtih materijala (najee sivih livova) koji se lome pri relativno malim uglovima

savijanja. Ispitivanje savijanjem moe se vriti i kod elika i drugih metala i legura, ali
tada usljed velike plastinosti materijala ne dolazi do loma epruvete. U ovim sluajevima
ispitivanje je ogranieno na iznalaenje napona pri kojem poinju da nastaju trajne
deformacije. Mnogo ee se ispitivanje savijanjem izvodi kao tehnoloka proba u cilju
utvrivanja ilavosti materijala, odnosno njegove sposobnosti deformisanja. Ispitivanje
savijanjem se vri na odgovarajuim presama snabdjevenim posebnim ureajem za
ispitivanje savijanjem ili na univerzalnim mainama za ispitivanje vrstoe materijala.
Epruvete za ispitivanje su najee krunog ili pravougaonog poprenog presjeka. Prema
JUS-u C.A4.012 uzorci za ispitivanje sivog liva se izrauju livenjem pri emu mogu biti:
posebno odliveni, priliveni uz odlivak ili isjeeni iz odlivka. Prenik, odnosno debljina
epruvete se odreuje u zavisnosti od mjerodavne debIjine zida odlivka. Mjere i
tolerancija mjera epruvete za ispitivanje savijanjem date su u tabeli 1.
Tabela 1. Mjere i tolerancije mera epruvete za ispitivanje savijanjem

Epruvete za ispitivanje savijanjem postavljaju se na dva oslonca u obliku valjaka i

optereuje jednom ili dvjema koncentrisanim silama, iji se porast prati na ureaju za
mjerenje sile. Oslonci mogu biti obrtni ili vrsti. Rastojanje izmeu oslonaca iznosi 20D.
Na sl.6. prikazan je postupak za ispitivanje materijala savijanjem.

Slika 6.
ema
ureaja
za

ispitivanje savijanjem rafirano: dijagram momenata

DINAMIKA ISPITIVANJA
Ispitivanje zamaranjem
Veliki broj djelova maina i konstrukcija izloen je u toku rada optereenjima
promjenjivim po veliini, a esto i po smjeru. Jo od poetka razvoja industrijske
mainogradnje poznato je da materijali mnogo tee podnose optereenja koja se u
toku vremena mijenjaju nego mirna statika optereenja. Tako se neki mainski dio,
pri uestanom ponavljanju istog optereenja, moe prelomiti, iako je to optereenje
znatno manje od statikog optereenja potrebnog da nastane prelom. Za pojavu loma
nije, dakle, od odluujueg znaaja samo visina optereenja, ve i uestanost
njeghovog ponavljanja.
Usljed dugotrajnog dejstva periodino promjenjivih optereenja moe da nastane
postepeno razaranje materijala. Ta pojava naziva se zamaranje, a tako izazvan prelom
prelom usled zamora.
Kao osnovu za racionalnije dimezionisanje djelova izloenih promjenjivim
optereenjima, potrebno je, dakle, iznai dinamiku vrstou, tj. najvei napon koji
materijal moe izdrati bez loma i pri neogranienom broju promjena optereenja.
Ispitivanje zamaranjem prua mogunost za njeno odreivanje.
Ponaanje materijala pri promjenjivom optereenju nije lako upoznati. Pokazalo
7

se naime da vrstoa pri promjenjivom optereenju zavisi od itavog niz a uticajnih

veliina: kvaliteta i stanja povrine, eventualnih korozionih oteenja, frekvencije
optereenja, temperature, dimenzija, oblika, itd.

Termini, definicije i oznake pri ispitivanju zamaranjem

Periodino promjenjivo optereenje moe se pregledno predstaviti kao
sunusoidalna zavisnost optereenja od vremena (slika 7.).

Slika 7. Periodino promjenjivo optereenje

Ovakvo optereenje moe se u optem sluaju shvatiti kao superpozicija nakog

stalnog srednjeg optereenja i nekog kolebajueg optereenja.
Najmanji dio funkcije optereenje vrijeme, koji se periodino ponavlja, naziva se
ciklus.
Broj ciklusa u jedinici vremena predtavlja frekvenciju (f).
Karakteristine vrijednosti optereenja u ciklusu su:
Gornje optereenje najvea algebarska vrijednost optereenja u ciklusu;
Donje optereenje najmanja algebarska vrijednost optereenja u ciklusu;
Srednje optereenje algebarska vrijednost aritmetike sredine gornjeg i donjeg
optereenja u ciklusu; stalna komponenta optereenja;
Amplituda apsolutna vrijednost polovine algebarske razlike gornjeg i donjeg
optereenja;
Raspon apsolutna vrijednost algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja.
Karakteristine veliine pri ispitivanju zamaranjem (prema standardima)
Broj ciklusa n broj ciklusa do odreenog momenta posmatranja;
Broj ciklusa do loma N Broj ciklusa koji ispitivana epruveta izdri do pojave
prskotine;
Dinamika vrstoa (dinamika izdrljivost) za N ciklusa N, odnosno N napon
8

sastavljen od zbira srednjeg napona sr, odnosno sr i najvee amplitude napona AN

odnosno AN, pri kome epruveta izdrava N ciklusa do loma. Odreuje se iz Velerovog
dijagrama zamaranja (slika 17).
Dinamika vrstoa (dinamika izdrljivost) D, odnosno D napon sastavljen od
zbira srednjeg napona sr, odnosno sr i najvee amplitude napona A odnosno A, koji
epruveta moe izdrati bez loma i pri neogranienom broju ciklusa (slika 17).
Odreuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Granini broj ciklusa N D posle kojeg ne nastaje lom ni pri neogranienom broju
ciklusa. Odreuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Odreivanje dinamike vrstoe
Ispitivanje zamaranjem u cilju odreivanja dinamike vrstoe moe se vriti
zatezanjem, pritiskivanjem, savijanjem ili uvijanjem, ili kombinovanjem navedenih
naprezanja.
Nain optereivanja, frekvencija
Oblik i dimenzije epruveta za normalna ispitivanja propisuju se u odgovarajuim
standardima u zavisnosti od svrhe i naina ispitivanja zamaranjem.Nain
optereivanja zavisi od vrste naprezanja i propisuje se u odgovarajuim standardima
za pojedine postupke ispitivanja zamaranjem. On mora biti jednak za sve epruvete u
toku jednog ispitivanja ili jedne serije ispitivanja.Frekvencija treba da bude tako
odabrana da se izbjegne pretjerano zagrijavanje epruvete u toku ispitivanja. Ako se
zagrijavanje ne moe izbjei, epruvetu treba u toku ispitivanja hladiti pogodnim
nekorodivnim sredstvima.
Tok ispitivanja
Za odreivanje dimamike vrstoe (dinamike izdrljivosti) prema postupku
predloenom od Velera, potrebno je 6 do 10 potpuno jednakih epruveta.
Epruvete se jedna za drugom izlau razliitim promjenjivim optereenjima do
pojave vidljive prskotine ili do potpunog lima. Srednji napon, a u nekim sluajevima
donji napon, za sve epruvete je konstantan, a amplituda napona smanjuje se
stepenasto od jedne epruvete do druge. Za svaku epruvetu registruje se broj ciklusa N
pri kojem je nastala prskotina na epruveti. Smanjenje amplitude napona vri se sve do
vrijednosti pri kojoj se epruveta ne lomi ni poto je izdrala veoma veliki granini
broj ciklusa N D. Pod graninim brojem ciklusa N D podrazumijeva se najmanji broj
ciklusa posle kojeg ne nastaje lom ni pri neogranienom broju ciklusa. Poto se
vrijednost graninog broja ciklusa unaprijed ne zna, pri ispitivanju zamaranjem
primjenjuje se uvijek neki vei broj ciklusa koji sa dovoljnom sigurnou premauje
vrijednost graninog broja ciklusa. Ovaj brij ciklusa iznosi 10.10 6 za obine
konstrukcione elike, a 100.10 6 za ostale elike i obojene metale. Kod nekih metala
ne postoji granini broj ciklusa, a pod izvjesnim uslovima (korozija, povrinska
temperetura) ne postoji ni kod jednog metala.
Rezultati ispitivanja unose se u kordinatni sistem na kojem su, kao ordinate,
nanijete amplitude napona, uz naznaenje srednjeg napona, a kao apscise

odgovarajui brojevi ciklusa do loma. Take unesene na osnovu rezultata ispitivanja

spajaju se u kontinualnu krivu (slika 8) koja najprije strmo pada, a zatim postepeno
prelazi u horizontalnu pravu.

Slika 8. Velerov dijagram

Ovako dobijen dijagram naziva se dijagram zamaranja ili Velerov dijagram. Napon
koji odgovara horizontalnom dijelu Velerove krive predstavlja dinamiku vrstou.
Prema tome dinamika vrstoa D moe se iskazati kao napon sastavljen od zbira
srednjeg napona sr i najvee amplitude napona A koji epruveta moe izdrati bez
loma i pri neogranienom broju ciklusa.
Numeriki dinamika vrstoa moe se izraziti dvojako:
kao simbol D= sr A gdje je sr + A predstavlja gornji granini napon, a sr A donji granini napon, na primjer: D =20 5 daN/mm2,
kao vrijednost gornjeg graninog napona, uz naznaenje srednjeg napona, na
primjer:
D = 25 daN/mm2 ; pri sr =20 daN/mm2
Poto prelaz Velerove krive u horizontalu esto nije lako uoljiv, preporuljivo je
da podjela na apscisi bude logaritamska. N ovaj nain padajui dio Velerove krive
prelazi u padajuu pravu, a sem toga take krive dobijene pri manjem broju
ciklusa bie razvuenije, im se postie bolji pregled. Ponekad se logaritamska
podjela koristi za obje ose. Na slici9. prikazan je Velerov dijagram za zatezanje
pritiskivanje pri srednjem naponu ravnom nuli, sa logaritamskom podjelom na
apscisnoj osi. Prikazano je i grafiko odreivanje graninog brija ciklusa N D.

10

Slika 9. Velerov dijagram sa logaritamskom podjelom na apscisnoj osi

Maine za ispitivanje zamaranjem

U cjelini posmatrano, maine za ispitivanje zamaranjem su mnogo sloenije
konstrukcije od maina za statika ispitivanja. Greke u konstrukciji ili nepreciznosti
pri izradi maina, mogle bi da prouzrokuju neravnomjernu raspodjelu napona, pa bi u
takvim sluajevima prelom nastajao uvijek na istom mjestu, tj. na mjestu najvee
koncentracije napona, to bi bilo od uticaja i na rezultate ispitivanja.
Sa gledita konstrukcije maina, na rezultate ispitivanja nepovoljno bi mogao da
utie nedovoljno vrst okvir, neispravno postavljen temelj iji je zadatak da priguuje
vibracije, kao i neprikladna konstrukcija ureaja za proizvodnju promjenjivog
optereenja.
U zavisnosti od vrste naprezanja koje mogu da se odtvare, maine za ispitivanje
zamaranjem mogu se podijeliti na:
maine za ispitivanje promjenjivim zateznim-pritisnim optereenjem
(pulzatori);
maine za ispitivnje promjenjivim uvojnim optereenjem;
m,aine za ispitivanje promjenjivim kombinovanim (npr. savijanje uvijanje)
optereenjem.

11

U pogledu naina ostvarivanja promjenjivog optereenja, maine za ispitivanje

zamaranjem mogu se podijeliti na:
1. maine sa mehanikom pogonom;
maine sa direktnim optereenjem tegovima ili oprugama;
maine sa bregastim mehanizmom;
maine koje ostvaruju promjenjivo optereenje rotacijom
nauracnoteenih masa;
maine koje rade na principu rezonancije;
2. maine sa hidraulinim pogonom.
Ispitivanje zamaranjem na povienim temperaturama
Dinamika vrstoa elika do temperature od oko 300 oC neznatno je nia od
vrijednosti koju ima pri sobnoj temperaturi, pa se njeno odreivanje vri po
uobiajenom Velerovom postupku. Meutim, pri viim temperaturama i dovoljno
visokim amplitudama napona nastaje, kao i pri konstantnom trajnom optereenju,
puzanje, koje se mora uzeti u obzir pri odreivanju graninih napona koje materijal
moe trajno da podnosi.
Pri temperaturama ispod 300 oC DVM granica puzanja ne moe uticati na
smanjenje dinamike vrstoe poto je oigledno da u tom temperaturnom podruju
DVM-granica ima veu brijednost od dinamike vrstoe.
Tek pri temperaturi od 300 oC dinamika vrstoa i DVM-granica puzanja imaju
priblino jednake vrijednosti. Iznad 300 oC, meutim, DVM-granica puzanja bre
opada od dinamike vrstoe usled ega se smanjuje raspon napona pri promjenjivom
optereenju koji materijal moe trajno da podnosi.

Ispitivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile

Da bi se dobila pouzdana predstava o mehanikm osobinama metala ili legura, nije
dovoljno uraditi samo statika ispitivanja. Daleko je ve- i broj sluajeva gde je materijal
izloen dinamikom-udarnom dejstvu sile. Ovo je naroito izraeno kod pokretnih delova
maina izloenih dinamikim-promenljivim optereenjima, kao to su: osovine, vratila,
zupanici, razni nosai itd. Kod njih moe da doe do loma pri daleko niim
naprezanjima, koja bi u sluaju statikog dejstva sile izazvala samo elastine deformacije
u materijalu. Postoji veliki broj metoda za ispitivanje materijala izloenih dinamikom
dejstvu sile kao to su: dinamiko ispitivanje tvrdoe, ispitivanje ilavosti, ispitivanje
zamora materijala itd. Rezultati ovih ispitivanja slue kao polazna osnova za proraune
pri konstruisanju raznih elemenata i delova maina. Diramiko ispitivanje tvrdoe moe
se vriti udarom ili elastinim odskokom utiskivaa od ispitivane povrine. Od
dinamikih metoda za odreivanje tvrdoe najee su u primeni sledee tri metode: metoda Poldijevog eka ili metoda uporeenja, - skleroskopska metoda, i - duroskopska
metoda. Ureaji za ispitivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile su vrlo jednostavne
konstrukcije. Rad sa njima je jednostavan i brz zbog ega se sve ee primenjuju za
odreivanje tvrdoe finalnih proizvoda, materijala na skladitu, velikih komada,
ugraenih konstrukcija, stenskih materijala u rudarstvu itd.

12

Metoda Poldijevog ekia

Metoda Poldijevog ekia u sutini predstavlja jednu vrstu Brinelove metode. Sastoji se u
uporeenju tvrdoe poznatog materijala (etalona) sa tvrdoom ispitivanog materijala.
Kod Poldijeve metode kao utiskiva koristi se okaljena elina kuglica prenika
D=10mm. Utiskiva se istovremeno utiskuje u ispitivani materijal i etalon poznate
tvrdoe. Na slici 10. prikazan je Poldijev eki za ispitivanje tvrdoe metala i legura.

Slika 10.
Poldijev
eki za
ispitivanje
tvrdoe: 1)
kuglica; 2)
ispitivani
uzorak; 3)
etalon; 4)
udarno
telo; 5)
opruga

Priprema za rad sastoji se u postavljanju etalona u odgovarajui otvor iznad kuglice pri
emu kuglica nalee na etalon. Zatim se Poldijev eki postavlja na ispitivanu povrin
tako da osa ekia bude upravna na nju.
Zamahom ruke ispitivaa uz korienje obinog ekia, proizvodi se dinamika sila koja
se preko opruge (4) i udarnog tela (5) prenosi na kuglicu utiskivaa. Pri ovome utiskiva
se istovremeno utiskuje u ispitivani materijal i etalon, ostavljajui u njima otiske (kalote).
Jaina udarca treba da je tolika da ostavi otisak prenika 24 mm.
Ako se iskoristi Brinelova formula za izraunavanje tvrdoe, dobie se:

gde je: D
- prenik
kuglice, D =
10mm de prenik
otiska u
etalonu, mm
d - prenik
otiska u
ispitivanom materijalu, mm H1 = He - tvrdoa etalona koja je poznata, N/mm2 H2 tvrdoa ispitivanog materijala, N/mm2 . Deobom druge jednaine sa prvom u cilju
eliminicije sile F, iju vrednost ne moemo da registrujemo, dobie se:

13

 odakle sledi da
je tvrdoa
ispitivanog
materijala:

Pri
odreivanju
tvrdoe ovom
metodom
potrebno je samo izmeriti prenike otiska u etalonu i ispitivanom materijalu, pa zamenom
u obrazac (76) izraunati tvrdou. Prenik otiska meri se lupom na napred opisan nain.
Mere se najmanje tri otiska meusobno udaljena bar za dva prenika. Tvrdoa etalona
moe se odrediti Brinelovom metodom. Izmeu vrednosti tvrdoa odreenih Brinelovom
i Poldijevom metodom postoji izvesna razlika, to je i razumljivo s obzirom na razliit
nain delovanja sile. Razlika u tvrdoama je u direktnoj zavisnosti od prenika otiska. Na
dijagramu sl. 36. uporedno su date krive tvrdoa odreenih Brinelovom i Poldijevom
metodom. Kao to se sa dijagrama vidi vrednosti tvrdoa su jednake samo pri preniku
otiska od priblino d= 3,75mm.
Skleroskopska metoda
Skleroskopska metoda spada u grupu dinamikih metoda. Radi na principu elastinog
odskoka tega male mase (utislivaa) od ispitivane povrine. Kao mera tvrdoe kod ove
metode smatra se visina odskoka tega od ispitivane povrine, koji se posle slobodnog
pada sa odreene visine odbija od nje. Poto je odskok u velikoj meri zavisan od
elastinih svojstava ispitivanog materijala, to se tvrdoe odreene ovom metodom mogu
meusobno uporedivati samo kod materijala koji imaju priblino jednake module
elastinosti. U protivnom, moe se potkrasti veoma opasna greka da se zbog elastinih
svojstava materijala dobiju sasvim pogreni rezultati, tako npr. moe se dobiti da guma
ima veu tvrdou od elika, to naravno nije tano. Vrednosti tvrdoa odreene
postupcima elastinog odskakivanja zavise i od: oblika vrha tega, mase tega, visine pada,
veliine ispitivanog komada, kvaliteta obrade ispitivane povrine i dr.

Slika 11.
Uporedne
vrednosti
tvrdoa: 1)
Poldijeva
tvrdoa; 2)
Brinelova
tvrdoa

14

Uzimajui u obzir sve napred pomenuto, moe se konstatovati da ova metoda nalazi
manju primenu za odreivanje tvrdoe metala i legura u odnosu na statike metode.
Skleroskopska metoda nala je izuzetno veliku primenu u mehanici stena za odreivanje
tvrdoe stenskog materijala. Smatra se da je skleroskopska metoda u mehanici stena isto
ono to je Mosova skala u mineralogiji. Za ispitivanje skleroskopske tvrdoe najee se
koristi orov skleroskop, koji je prikazan na sl. 37. orov skleroskop sastoji se iz postolja
(1) koje je preko rama povezano sa staklenom cevi (5), uz koju je privrena skala (3) sa
140 podeoka - orovih jedinica. U staklenoj cevi nalazi se elini teg (4) mase 0,0245N
sa zaobljenim dijamantskim vrhom. Pri ispitivanju teg se pusti da slobodno pada sa visine
h1 = 254mm na ispitivanu povrinu, odskoi od nje na visina odskoka h2 koja se oita na
skali. Visina odskoka h2 predstavlja tvrdou po oru. Novije konstrukcije ovih aparata
imaju osobinu da se pri ispitivanju teg zadri na maksimalnoj visini odskoka, to
poveava tanost oitavanja tvrdoe. Pri ispitivanju vri se vie puta putanje tega da
padne na ispitivanu povrinu, pri emu se uzorak za svaki naredni pad pomeri za
35mm.
Slika
12,.
orov

skleroskop: 1) postolje; 2) ispitivani uzorak; 3) orova skala; 4) teg; 5) staklena cev

Na taj nain oita se vei broj odskoka tega, a zatim aritmeti- kom sredinom izrauna
tvrdoa u orovim jedinicama po obrascu:
gde je: n broj
odskoka
tega i to je n vee rezultat je taniji, n h ,h ,h 1 2 - pojedinane visine odskoka.
Ispitivani uzorci moraju biti to je mogue bolje pripremljeni, ispitivane povrine
izglaane kako bi se obezbedila potpuna paralelnost suprotnih strana radi boljeg
naleganja. Iako je ovaj nain odreivanja tvrdoe vrlo brz i jednostavan, zbog velikog
broja uticajnih faktora rezultati ispitivanja nisu sasvim pouzdani naroito kod odreivanja
tvrdoe metala i legura. Skleroskopska metoda se uglavnom preporuuje za ispitivanje
tvrdo- e elika i tvrdih limova u intervalu tvrdoe iznad 22509400HV.

15

Skleroskopskom metodom ne treba meriti tvrdou predmeta tanjih od 2mm. Zvisnost

izmeu broja skleroskopskih jedinica, tj skleroskopske tvrdoe i Vikersove tvrdoe data
je na dijagramu sl.13.

Slika 13.
Dijagram
zavisnosti

Vikersove i skleroskopske tvrdoe

Duroskopska metoda
Duroskopska metoda, slino orovoj metodi, bazirana je na elastinom odskoku klatna
(utiskivaa) od ispitivane povrine. Kod ove metode lako se uoava visina odskoka
klatna, jer se zajedno sa klatnom odbija i kazaljka koja ostaje na najveoj visini odskoka.
Tvrdoa se izraava u duroskopskim jedinicama kao neimenovan broj. Za odreivanje
duroskopske tvrdoe koriste se razni tipovi duroskopa. Duroskop je vrlo jednostavne
konstrukcuje, lak je, malih dimenzija i slui za brzo odreivanje tvrdoe. Na sl. 39. dat je
ematski izgled duroskopa.

Slika 14.

ematski izgled duroskopa: 1) utiskiva; 2) klatno sa tegom; 3) ispitivani uzorak

Na prednjem delu aparata nalazi se luna cev sa skalom izgraduisranom od 0 do 70

duroskopskih jedinica. Kroz cev klizi teg (2) koji je privren na klatno obrtno u taki
O1. Teg udara na utiskiva (1) koji je postavljen na prednjoj bonoj strani aparata.
16

Utiskiva je izmenljiv u zavisnosti od vrste materijala. Princip rada duroskopa baziran je

na slobodnom padu tega sa poetne visine h1 i njegovom udaranju u utiskiva (1), koji je
naslonjen na povrinu ispitivanog uzorka (3). Usled elastinog odskoka teg se podie na
visinu h2 na kojoj se zadrava i kazaljka. Visina odskoka odreena poloajem kazaljke,
oitava se na skali duroskopa i predstavlja tvrdou u duroskopskim jedinicama. Podizanje
tega na visinu h1 i njegovo aktiviranje vri se pomou dva dugmeta koja se nalaze sa
zadnje strane aparata. Pre poetka ispitivanja duroskop se dovodi u horizontalan poloaj
pomou libele koja se nalazi na njemu, ime se postie dobro naleganje utiskivaa na
ispitivanu povrinu. Uzorci za ispitivanje moraju se dobra uglaati kako bi se obezbedila
paralelnost strana radi boljeg naleganja. Vri se najmanje 5 merenja, s tim to se pri
svakom narednom mjerenju uzorak pomjeri. Masa uzoraka je od bitnog uticaja na
veliinu tvrdoe. Zbog velikog broja uticajnih faktora na tvrdou, duroskopska metoda se
retko koristi za odreivanje tvrdoe metala i legura, ve daleko vie za odreivanje
tvrdoe stijenskih materijala.
Uporedne vrijednosti tvrdoa odreenih razliitim metodama
Preraunavanje vrijednosti tvrdoe dobijene po jednoj metodi u jedinicu neke druge
metode sadri u sebi uvek greku, zbog ega ovakva pretvaranja treba izbegavati.
Meutim, u praksi ovakva pretvaranja vre se radi sticanja orijentacione predstave o
vrednosti tvrdoe nekog materijala odreene raznim metodama. Radi boljeg sagledavanja
odnosa izmeu pojedinih metoda za odreivanje tvrdoe metala i legura, u tabeli 13 dati
su rezultati tvrdoa nekih materijala odreenih raznim metodama.
Tabela 2. Uporedne vrijednosti tvrdoa odreenih razliitim metodama

Sadraj:

Uvod ....................................................................................................................................1
Opa podijela i uslovi ispitivanja ........................................................................................2
Ispitivanje zatezanjem .........................................................................................................3
Ispitivanje pritiskom ...........................................................................................................4
Ispitivanje
savijanjem ..........................................................................................................6
Dinamika
ispitivanja ..........................................................................................................7
Ispitivanje zamaranjem .......................................................................................................7
Termini, definicije i oznake pri ispitivanju zamaranjem ..............................................8

17

Karakteristine veliine pri ispitivanju zamaranjem (prema standardima) ..................9

Odreivanje dinamike vrstoe .................................................................................9
Nain optereivanja, frekvencija .................................................................................9
Tok
ispitivanja ...........................................................................................................10
Maine za ispitivanje zamaranjem .............................................................................12
Ispitivanje zamaranjem na povienim temperaturama ...............................................12
Ispitivanje
tvrdoe
dinamikim
dejstvom
sile ...................................................................13
Metoda Poldijevog ekia .................................................................................................13
Skleroskopska metoda
.......................................................................................................15
Duroskopska metoda .........................................................................................................17
Uporedne vrijednosti tvrdoa odreenih razliitim metodama .........................................18

Literatura:
1.M. Oru,S Muhamedagi, I.Vitez: Metode kontrole procesaa i proizvoda-Metalurgija,
2. Vitez I, Oru M. Sunulahpai R., Ispitivanje metalnih materijala
3. Terzi P. Ispitivanje metala
4. Sead Pai, Ispitivanje materijala, Mostar 202.
5.https://ironlady003.wordpress.com/2013/10/03/dinamicka-ispitivanja-ispitivanje-

18

zamaranjem/
6.http://documents.tips/documents/dinamicka-ispitivanja.html

19