RUSYA’NIN KARADENIZ’DE TICARETE BASLAMASI VE OSMANLI IMPARATORLUGU (1700-1787) ipRis BOSTAN “Tarihen sabittir ki, Bogazlan kontrol alunda tutan her deviet, sonunda Karadeniz tizerinde hakimiyet kurmaya caligmisur. Gercekten de Bogazlann. iki tarafindaki ana topraklara hiikmeden devletler, Bizans ve Osmanh deviet- leri drneklerinde oldugu gibi bunu bagarmigur”! diyen H. inalcik, Karadeniz’i hakimiyet aluna almak igin Bogazlarm ne derece énemli oldu- Guna igaret etmektedir. Fath’in istanbul’u fethiyle (1453) Bogazlan ve Il. Bayezid devrinde Kili ve Akkirman’in alnmasiyla (1484) bitin Karadeniz Jayilanm kontrolii al- una alan Osmanih Devieti, cok gegmeden bu denize gecisi yabancilar icin imkinsz hale getirdi. Béylece XVI. asrin sonlarinda dis ticarete tamamen kapanan Karadeniz, siyasi, idari ve ticart bakumdan bir ic deniz haline geldi? ve bu durumunu XVIL yizyil boyunca devam ettirdi, XVIIL yizyilin baslarinda, Osmanhilanm ticari maksatla bile olsa yabana. bir devietin Karadeniz’e girmesi konusundaki diiginceleri tavizsiz idi ve hig- bir yabanci devieti bu denize yaklasurma niyetinde degildi. Nitekim IL. Mustafa adina kaleme alinan ve aymi muhteva ile II. Ahmed tarafindan Rus canna gonderilen mektupta “Karadeniz bi’ Lillie kabzai tasarrufa husre- vanemizde olup kimesnenin alikas! olmamagla ahidnamei himayunum muktezdsinca ahardan bir kayijin Karadeniz’e cikmasina mesag olmayup”* ? Halil Inalak, “The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans”, Arkheinon Pontou, Athens 1979, s. 74. ? Raradenis’in yabanci ticarete hangi tarihten itibaren kapanmus olabilecegi konusundaki ban farkh mitalaalar igin bk. Mibahat Kitikoglu, “KIX. Yizylda Trabzon Ticareti”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, 6. 97-98, dipnot 2. 3 Basbakanhk Osmanh Arsivi (BOA), Namei Htimayin Defterleri, nr. 6, s. 37. Il. Mustafa tarafindan ilki Evaili Safer 1115/16-25 Haziran 1703 (aym: defter, s. 8-11) ve ikincisi 13 Safer 1115/28 Haziran 1703 (aya defter, s. 11-14) tarihli “Moskov Can'na mektup” hitabryla yazilan bu namenin ardindan Evahura Cemaziyelewel 1115/2-11 Ekim 1708 taribli IJ. Ahmed’in: Belleten C. LIX, 28354 iris BOSTAN denilmek suretiyle bu denizin statiisi aqiKlanmak istenmistir. Rusya’nn Karadeniz'de kendi gemileriyle ticaret yapmay: gerceklestirebilmek icin bag- latnga bu miicadeleler ve arkasindan diger devletlerin ticaret hakki elde edebilmeleri igin gegen sire bir asra yalun siirdii‘. XVIIL. Yizyilda imzalanan Osmanh-Rus Antlasmalarinda Karadeniz Ticareti Osmanh ordularinn 1683’de ikinci defa Viyana dnlerinden geri dén- mesiyle baslayan ve mittefik Avrupa devietleriyle 16 yil siren uzun ve air savaglar, Osmanhi devietini daha énce karplasmadign bir sonuca gotird’. Bu sirada Rusya biyik bir kara devieti olarak yeni iddialarla ortaya ciku. Savasta Avrupa devietleri yannda yerini alarak Osmanh topraklarmdan kendisi icin pay almaya cals. fk olarak Azak (1696) kalesini zaptederek Karadeniz’e agilmak i¢in ilk firsau elde etti ve Azak denizinde donanma kurmak amaciyla Venedikli uzmanlanm da yardimim alarak énemli sayida gemi inga ettirdi. 1699 Karlofca bars Avusturya ve Venedik ile anlasmayi sagladiji halde Rusya ile sadece bir ateskes diizeyinde gerceklesti ve asil antlasmamn daha sonra imzalanmast kararlagurildi, Rusya’nin Osmanli Devieti ile yalmz olarak antlasma imzalamak istemesinin alunda Karadeniz ile ilgili emelleri yatmak- taydi®. Nitekim fstanbul'da baslayan miizakerelerde Rusya’nin dne sirdiga teklifler arasinda Azak’dan {stanbul’a kadar Rus gemilerinin Karadeniz’de serbestce dolasmasina izin verilmesi yer altyordu. Halbuki Osmanh Devieti savasta Rusya’nin eline)gecen Azak’m geri verilmesinde israr ediyordu. 3 Temmuz 1700'de istanbul’da iki heyet arasinda maddeleri tesbit edilen ant- Tagma ile Azak Rusya’ya terkedildi ise de buna kargihk Rusya’nin Karadeniz’e cfilusunu haber veren ve Azak’da gemi inga edilmesinin sebeplerini soran benzer yeni bir mektup gonderildi (ayn: defter, s. 36-39). Tukin, II. Mustafa'nin mektubunun génderilmemis olabilecegini ileri siirmektedir (Cemal Tukin, Osmanl Imparatorlugu Devrinde Bogazlar Meselesi, istanbul 1947, s. 34). tere disndaki diger kiicak Avrupa Devletlerinin Karadeniz'de 5 Tukin, Bogazlar Meselesi, s. 21-22.RUSYA'NIN KARADENIZ'DE TICARETE BASLAMASI 355, cikabilme istegi reddedildi®, Hatta bu antlagmanin ondérdiincd maddesine gore Rusya, elcisini istanbul’a kara yoluyla gondermeyi kabul etmek zorunda kaldt’. Istanbul andasmasinda yer alan ticaretle ilgili onuncu maddede "Ticaret ahvali semerei sulhtan olup memleketlerin refi haline sebep olur, lakin Cara misrunileyh tarafindan isbu muayyen orta elgileri bu husiisa killiyet ile meziin ve murahhas olmamagla ticaret ahvalinin sdylesilmesi ve bir sirete ifrég olunmas1 te’kid ve tesyidi sulh u salah igiin mu‘téds kadim tizere mil- s4runileyh Moskov Gani tarafindan deri devlet- med4nma ta'yin ve irsil olu- nacak bilyik elgisine alikonula” denilerek ticaretle ilgili meselelerin daha sonra ve biiyik el¢i seviyesinde gorigiilmesi kabul edilmistir*. Bu antlasma metninin uygulanabilmesi icin Snce Rus car tarafindan imzalanmasi ve sonra istanbul’a gonderilerek Osmanh padisah: tarafindan tasdiki gerekiyordu, Giinkii antlasmanin ondérdiincii maddesine gére Rus heyetinin istanbul’dan aynhgindan itibaren altt ay i¢inde bir Rusya biyik elcisinin imzalanmg metinle fstanbul’a dénmesi gart kosulmustu. Bunun icin Rus heyeti antlasmanin imzalanip istanbul’a geri getirilmesi amaciyla Rusya’ya hareket etti ve 11 Arak 1700°de Moskova’ya vardi. Antlagmamin Moskova'da imzalanmasindan sonra Car Petro biiyiik elci Dimitri Mihailovig Golitzine’i 30 ve 31 Aralik tarihli mektup ve tekitnamesini istanbul’a gi mekle géreviendirdi. Rus biiyiikelcisi Dimitri, istanbul’a geldikden sonra ti- caret meselelerini ortaya atti. Karadeniz’de Rus ticaret gemilerinin serbestce dolagabilmesi icin sart olarak ileri stirdilecek her tiirli tedbiri kabul edecek- lerini agkladi. Hatta korsanlardan korunmasi sartiyla gemilerdeki top ve cephanelerin cikartlmasina ran olan Ruslar, gemilerinin Kers bogazinda kontrol edilmesini ve her gemide ‘Turk géreviilerle gemicilerin bulunmasim © Tukin, Bogazlar Meselesi, s. 24-25. Moskof Car’ndan gelen bir mektupta da bu antlagmanin 8 Temmuz 1700'de imzalandifh ifade edilmektedir (Name Hiimayan, nr. 6, s. 173). Antlaymanmn imza tarihi konusunda baz fark bilgilerin bulunmas: muhtemelen antlagmanin istanbul, Moskova ve Edirne'de imzalanip teati edilmesi sirasinda gecen sirenin dikkate ainmamasindan olmahdir. Antlagmamin son tasdik tarihi 1 Rebi‘ilewel 1113 (6 Agustos 1701)'ddr (Named Hiimayén, nr. 1, s. 69). 7 BOA, Daveld Ecnebiye Defterleri, nr. 83, s. 89. 8 Name Haméyén, nr. 1, s. 89., Diivel-i Ecnebiye, nr.356 tpris BOSTAN da teklif ettiler. Buna ragmen Osmanh Devlet adamlanm Karadeniz’in Rus ticaretine agilmasna ikna edemediler?, Baylece 1 Rebi'dlewel 1113 (6 Agustos 1701)'de Edimne’de tasdik edilen antlagma ile Rusya, Karadeniz’in bir Osmanh ig denizi oldugunu kabul et- mek zorunda kaldi ve biyikelcisi tilkesine dénmek dzere istanbul’dan ay- nildi. Ancak elginin dénerken kara yoluyla defil, deniz yoluyla Rusya’ya déndiga Evastts Rebi'ilahir 1113 (15-24 Eylil 1701) tarihli bir hikiimden anlagimaktadir. Karadeniz sahillerindeki kadilara ve diger gdrevlilere hita- ben yazilan bu hiikiimde, Moskov garinm biiyiik elcisinin Azak limanina va- nncaya kadar kendisi ve yanandakiler igin Tirebolu ve diger yerlerden sarap satin almasina izin verilmesi isteniyordu™, istanbul’da imzalanan Osmanh-Rus antlasmasinda her ne kadar Rusya’nin Karadeniz’deki ticaretinden bahsedilmemis ise de Rus ticcannin Osmanh ticaret gemileriyle mallarini tagimalarina simul da olsa izin verildigi anlagilmaktacir", Osmanlt Devietinin bu uygulamayr antlasma maddesi ha- linde tesbit etmeye yanasmamas: muhtemelen istedikleri zaman tek tarafh midahale etme hakkin: ellerinde tutmay: diigiinmelerinden kaynaklanmis olmahdar. Rus tiiccarnin Osmanh ticaret gemisiyle Azak’tan istanbul’a mal getirip sonra istanbul’dan alis-verig yaprp Azak’a gotiirdigiine ilk defa Evasit Safer 1114 (7-16 Temmuz 1702) tarihli seyahat izni demek olan yol hiikmi kaydindan dgrenmekteyiz!?, istanbul antlasmast iki dike arasinda otuz yil sire ile imzalandigi halde on yil sonra ortaya akan anlasmazhklanm savasla sonuclanmasi iizerine ye- niden bozuldu. Baltaci Mehmed Paga’man Prut savajinda Rus ordusunu bii- yak bir majitubiyete ugratmas: iizerine imzalanan Prut miitarekesiyle (1711) Rusya, Azak bélgesinden ve denizinden de vazgegmek zorunda kaldh. Ayrica ®Tukin, Bofazlar Meselesi, s, 25-29, 1° Dawveli Ecnebiye, nr. 88, 8. 11/9, ™ Tukin, Rus tiiccarlarin, Osmanli ticaret gemileriyle Karadeniz’de ticarete baslamasimin ilk defa 1739 Belgrad antlagmanyla gerceklestigini iddia ediyorsa da bu dogru degildir. Bu konuda farkh gérisler ve Tukin'in kanaad igin bk. aynt eser, 28-31. 32 Daveli Ecnebiye, nr. 83, s. 11/10. Bu dénemde baslayan Rus ticareti hakkunda daha fazla bilgi bu makalenin “Riigik Kaynarca Antlasman Sncesinde Rusya'nin Karadeniz ticareti" bahsinde yer almaktadir.