Professional Documents
Culture Documents
05 1 Gerilmeler PDF
05 1 Gerilmeler PDF
www.guven-kutay.ch
MUKAVEMET
DEERLER
GERLMELER
05-1
M. Gven KUTAY
05-1-gerilmeler.doc
1.2
Mukavemet
Deerleri
NDEKLER
1.
PARADAK GERLMELER.....................................................................................1.3
1.1.
ekmeye zorlanma, ekme gerilmesi ..................................................................1.4
1.1.1. ekme gerilmesine rnekler .............................................................................1.5
1.2.
Basmaya zorlanma, basma gerilmesi....................................................................1.6
1.2.1. Basma................................................................................................................1.6
1.2.2. Yzey ve cidar basnc......................................................................................1.8
1.2.3. Srtnme kuvveti............................................................................................1.11
1.2.4. Yuvarlak cisimlerde yzey basmas, Hertz basnc ........................................1.13
1.2.5. Burkulma (Flambaj) ........................................................................................1.15
1.2.6. Eilmeye zorlanma, eilme gerilmesi ............................................................1.21
1.2.7. Kesmeye zorlanma, kesme gerilmesi..............................................................1.25
1.3.
Torsiyon, burulmaya zorlanma ...........................................................................1.27
1.4.
Bileik zorlanma .................................................................................................1.30
1.4.1. Genel...............................................................................................................1.31
1.4.2. Bileik zorlanma hipotezleri ...........................................................................1.45
www.guven-kutay.ch
Paradaki
gerilmeler
1.3
1. PARADAK GERLMELER
Makina parasn etkileyen d kuvvetlerin dourduu i kuvvetler parada gerilmeler
oluturur. Paradaki bu gerilmeler iletmede ortaya karlar. Bu gerilmeler kuvvetin
zorlamasna gre deiirler ve kuvvetin ismiyle adlandrlrlar. Kuvvetin zorlama biimi,
mukavemetin statik dalnda renilen bilgilerle belirlenir ve hesaplanr. Statikte cisimler
rijit olarak kabul edilir. Hakikatte hibir cisim rijit deildir. D kuvvetlerin etkisi altnda
btn cisimler biimlerini az veya ok deitirirler. Cisimlerin bu biim deitirmeleri
kuvvetin etkisi kalktktan sonra, ya tamamen kalkar ve cisimler eski ilk durumlarn alrlar
veya biim deiiklii az veya ok kalr. Cisimlerin biimlerini geici olarak deitirip
tekrar eski biimlerine dnmelerine "elastik deime" denir. Cisimlerin biimlerinin kalc
deimeleri ise "plastik deime" olarak adlandrlr. Biz burada yalnz elastik deime,
yani esneklik snrlar iinde oluan, gerilme ve mukavemet hesaplarn inceleceiz.
Cisimlerin plastik deimelerini, yani kalc ekil deiikliklerini mekanikde ayrca geni
bir ilim dal inceler. Cisimlerin kalc deiikliini bilmek ve bunu bilinli kullanabilmek,
konstrktr iin ok byk bir avantajdr. Hesaplarda kullanlacak karlatrma deerlerine
bakarsak, bir taraftan en byk gerilme, dier taraftan en byk biim deitirme
(deformasyon) ana karlatrma deeri olarak kullanlr. Biz burada hesaplarmzda en
byk gerilme karlatrmasn greceiz ve kullanacaz. nk; makina elemanlarnn
hesaplanmasnda genelde hi bir zaman esneklik snr almaz. Burada genel mukavemet
kanunlarna gre hesaplanan gerilmelere genelde "nominal gerilme" ad verilir.
Zorlanmalar
Yukarda grdmz gibi gerilme kuvvetin fonksiyonudur. Kuvveti zorlama durumlarna
ayrdmza gre, gerilmede kuvvete gre adlandrlacaktr. Kuvvet paray eitli ekilde
zorlayacakdr. Kuvvet paray zorladna gre parada zorlanacaktr. Bylece "parann
zorlanmas" veya ksaca "zorlanmalar" ortaya kar. Kuvvetin alt zorlama biimine eit
olarak parannda alt zorlanmas vardr.
Bylece zorlanma biimlerini sralayacak olursak:
1. ekmeye zorlanma
2. Basmaya zorlanma
- Basma,
- Yzeybasnc ve cidar basnc,
- Burkulma ( Flambaj ).
3. Eilmeye zorlanma
4. Kesmeye zorlanma
5. Burulmaya zorlanma, torsiyon
6. Bileik zorlanma
Aada bu zorlanmalar daha ayrntl ve anlalr biimde inceliyelim.
www.guven-kutay.ch
1.4
Mukavemet
Deerleri
Kesit
F
ubuk ekseni
.
HESABIN YAPILDIGI KESIT
B TARAFI
A TARAFI
Fn
EM
A
F. 2
S he =
SK
FB
FA
Fn- DAGILIMI
(
F. 1
Btn bu anlattklarmz
formlle gsterelim :
SGER
ek. 1.1, ekme gerilmesi
Fn
A
N/mm2
N
mm2
EM
She
SGER
SK
N/mm2
1
1
N/mm2
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.5
gerilmeler
12000 kg arlndaki yk, kendi arl 800 kg olan bir platforma ykleyelim (ek.
1.2). Bu platform drt adet 15 mm apndaki St60 dan yaplma ubuklarla bir yere
aslm olsun. Bir ubukdaki ekme gerilmesi ne kadardr ?
d
= Fn / A
Fn = ( mY + mPL ) g / n
Ykn ktlesi
Platformun ktlesi
Yer ekimi ivmesi
ubuk adedi
ve kesit alan
mY
mPL
g
n
= 2 000 kg
= 800 kg
= 9,81 m/s2
= 4 adet
Fn = 6867 N
A = 177 mm2
2Aadada resmi grlen (ek. 1.3) yk kancas St 50 den yaplmtr. Kanca 15'000 kg
yk iin dnlmektedir. X-X kesitinde kanca ap d = 45 mm dir. Kancann bu
kesitinde ekme gerilmesi ne kadardr ?
D
X
= Fn / A
D = 55 mm
Fn = mY g
R = 5 mm
Ykn ktlesi
mY = 15 000 kg
= 9,81 m/s2
A = d / 4 = 45 / 4 = 1 590,431...mm2
ek. 1.3, Yk kancas
A = 1 590 mm2
1.6
Mukavemet
Deerleri
Bu gerilme ekline pratikten rnek olarak stunlar, yatak altlklarn, basya zorlanan
ubuklar, v.b. verebiliriz.
Burada oluan gerilmeye
"basma gerilmesi" ad verilir
ve mukavemet hesaplarnda ve
teknikte "b" (sigma indeks b)
olarak gsterilir.
ubuk ekseni
F. 4
BSK
SGER
S he =
b
B TARAFI
A TARAFI
FB
FA
Fn - DAGILIMI
(
b =
Fn
BEM
A
F. 3
.
HESABIN YAPILDIGI KESIT
(
Btn bu anlattklarmz
formlle gsterelim :
Kesit
b
Fn
A
N/mm
N
mm2
BEM
She
SGER
BSK
N/mm2
1
1
N/mm2
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.7
gerilmeler
1.2.1.1.
Basma gerilmesine rnekler
B1 Mutfanzdaki portatif yemek masasnn zerine (ek. 1.5) yeni aldnz
televizyonunuzu geici olarak koyduunuzu dnelim. Televizyonunuz ambalajyla
beraber arl 70 kg. Masann ayaklar: 25/20 mm, St 33 boru, kromajl. Masa
tablasnn arl 10 kg. Ayaklardaki maksimum basma gerilmesi nekadardr?
Mutfaktaki masann ayaklar ile portal vinin stunlar arasnda pek fark yoktur.
b = Fn / A
Fn = ( mTV + mMT ) g / n
TV nin ktlesi
Masa tablasnn ktlesi
Yer ekimi ivmesi
Masa ayaklarnn adedi
mTV =
mPL =
g =
n =
70 kg
10 kg
9,81 m/s2
3 adet
Fn = 262 N
A = 177 mm2
D/d
B2Aada (ek. 1.6) grlen kamyon romorkunu balayan aftta, kamyon dz alanda geriye
doru hareket ederken, maksimum basma gerilmesi ne kadardr ?
Romorkun maksimum arl
mR = 12 t
Srtnme katsays (rulman yatak)
= 0,05
aft (boru)
D/d = 60/48 mm, St 50-2
Yerekimi ivmesi
g = 9,81 m/s2
b = Fn / A
Fn = Fsr = mR g = 12000.9,81.0,05
Fsr = 5 886 kgm/s2
Fn = 5 886 N
A = (D2-d2) / 4 = (602 - 482 )/ 4 =
1017,876... mm2
A = 1 018 mm2
ek. 1.6, Kamyon romorku
www.guven-kutay.ch
1.8
Mukavemet
Deerleri
Kesiti daire eklinde olan (ek. 1.8) ve birbirine dokunan cisimlerde, rnein: perinler,
civatalar, miller, akslar v.b. yzey basnc ayn zamanda "cidar basnc" olarakda
adlandrlr. Bu i ie geen cisimlerin aralarndaki boluk bydke dokunma yzeyi
klr ve buna kart yzey basnc byr.
Burada etki eden kuvvetler yzeye dik ve dier deyimiyle normal kuvvet olduklarndan,
oluturduklar gerilmede normal gerilmedir. Burada oluan gerilmeye "yzey basnc" veya
"cidar basnc" ad verilir ve mukavemet hesaplarnda ve teknikte " yb veya bc " ( sigma
indeks yb veya sigma indeks cb ) olarak gsterilir.
Btn bu anlattklarmz formlle gsterelim:
F. 5 yb = p he =
F. 6
Fn
Fn
BYEM veya p EM
A veya A iz
yb
YBEM
SGER
S he =
yb
b
yb
N/mm
phe
N/mm2
Fn
normal kuvvet
mm2
Aiz
mm
She
SGER 1
Fn
BYEM N/mm
pEM
N/mm2
www.guven-kutay.ch
yb
d
Paradaki
1.2.2.1.
1.9
gerilmeler
YB1 ekilde grld gibi (ek. 1.9), rafn bir blmne maksimum 1 ton yk
konulabilirse, resimde grlen ok blml raf ayaklarndaki yzey basnc ne
kadardr? Resimde grlen her ayak n ve arka olmak zere iki adet saylacaktr.
Konstruksiyonun
esnek olduu dnlp, yk btn
ayaklara tam ve eit olarak dalm kabul
edilecektir.
Ayaklar 6 cm x 6 cm lik plkalarla yere
basmaktadr.
phe = Fn / A
Fn = nraf mraf g / nayak
Raf says
Bir raftaki yk
Yer ekimi ivmesi
Ayak says
ek. 1.9, ok blml raf
nraf
mraf
g
nayak
= 12
= 1000 kg
= 9,81 kgm/s2
= 6
A = 60 . 60 = 3 600 mm2
Fn = 19 620 N
YB2 ekilde (ek. 1.10) gsterilen kaygan yataa maksimum 7,6 kN normal yatak kuvveti
etki etmektedir. Konstruksiyonun kendi arl hesaba katlmadan yataktaki yzey
basncn hesaplaynz.
d = 30 mm ; L = 40 mm ; a = 8 mm
L
phe = Fn / A
Fn = 7 600 N
a
Dikkat:
Literaturda kaygan yataklarda emniyetli yzey basnc hakknda hibir veri
bulunma-maktadr. Kaygan yataklardaki emniyetli yzey basnc deneylerle
belirlenir.
www.guven-kutay.ch
1.10
Mukavemet
Deerleri
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.11
gerilmeler
Cisimler hareket etmesede yzeyler arasnda bir tr kuvvet oluturur. Bu kuvvete "tutuk
srtnme kuvveti" denir (ek. 1.11). Bu kuvvet birbirlerine dokunan paralarda ve
yzeylerinde hibir ekilde gerilme oluturmaz.
F. 7
F0 = 0 F n
F. 8
F 0 = tan 0 F n
F0
tutuk srtnme as
Fn
normal kuvvet
F0
Fn
FR 0
Fu
Kayma srtnmesi
Cisimler hareket edince, yzeyler arasnda oluan srtnme kuvvetine "kayma srtnme
kuvveti" denir (ek. 1.12). Bu kuvvet birbirine dokunan paralarda ve yzeylerinde hibir
ekilde gerilme oluturmaz.
F. 9
Fsr = F n
F. 10
Fsr = tan F n
Fsr
kayma srtnme as
Fn
normal kuvvet
F
v
Fn
FR
Fu
www.guven-kutay.ch
1.12
Mukavemet
Deerleri
F it
Fsr
mdemir = V
V = d2 h / 4
Bylece itme kuvvetini u biimde
yazabiliriz:
Fit = d2 h g / 4
S2
ekilde grlen (ek. 1.14) tatan yaplm = 15 derece eimli rampaya konu-lan 1
ton arlndaki elik konstruksiyon kayar m ?
Fkay
Fsr
F
Fn
Burada her nekadar tutuk srtnme varsada ii garantiye almak iin kayma srtnmesi
deerleri alnr. tan > ise kayar , yoksa Fkay < Fsr ise kaymaz.
Bu karlatrmay bu rnee uygularsak: tan15< ise kaymaz.
tan 15 = 0,26794.. < = 0,3...0,70 olduuna gre elik konstruksiyon kaymaz.
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.13
gerilmeler
Yuvarlak yzeyli iki cisim biribirine kuvvet altnda dokunuyorlarsa, dokunma yerlerinde
deformasyon oluur. Bu dokunma yerlerindeki basma gerilmeleri "Hertz yzey basnc "
olarak adlandrlr. Buradaki gerilme hesaplar Hertz' in ortaya koyduu teoriye gre yaplr.
Bu teoride u kabuller var saylr:
- Malzeme homojen ve izotroptur,
- Hooke kanunu geerlidir,
- Kk bir alan olarak dnlen dokunma noktasnda veya izgisinde yalnz
normal kuvvet var saylr. Yani apraz kuvvet veya kayma gerilmesi yoktur.
- Dokunmadaki deformasyon parann dier boyutlarna oranla ok kk var
saylr.
- Kuvvetin btn dokunma alanna eit olarak dald var saylr.
Aada verilen formllerde elik ve demir iin esneklik katsays Poisson (puason) says
(n), genel olarak = 0,3 alnr.
Hertz'e gre birbirlerine bir izgide deen
iki cismin arasndaki en byk basma
F
gerilmesi:
F. 11
F. 12
bHmax = -
b=
FE
2 r L ( 1 - 2 )
bH
r1
8 F r ( 1 - 2 )
EL
b
L
r2
1,5 ( 1 - 2 ) F r
E
Cisimlerin deformasyonu:
(1)
r1
w2
a=3
1
1,5 F E 2
3
2
r 2 ( 1 - 2 )
w0
F. 14
bH max = -
w1
F. 13
2,25 ( 1 - 2 ) 2 F 2
3
=
F. 15 w 0
r E2
r2
(2)
a
1.14
Mukavemet
Deerleri
2
E = E1 E 2
E1 + E 2
1 1 1
r = r1 r 2
veya
= +
r r1 r 2
r1 + r 2
bHmax
F
E
r
L
N/mm2
N
N/mm2
mm
mm
1
mm
Hertz'e gre :
bHmax = -
Burada
FE
2 r L ( 1 - 2 )
F = 50 000 N
E1 = 211 000 N/mm2
St 52-3
E2 = 205 000 N/mm2
GS 52
E = 2.211000.205000 / (211000+205000) = 207956,7 = 208 000 N/mm2
r1 = 250 mm ,
r2 = dz, yani sonsuz
r = r1 = 250 mm
L = 40 mm
1 = 2 = 0,3
bHmax =
50000 . 208000
= 426,487...
2 . . 250 . 40 ( 1 - 0,32 )
426
N/mm2
dir.
Dikkat:
Emniyetli Hertz yzey basnc deeri hibir literatrde yoktur. Hesaplanmas iinde
herhangi bir hesap reetesi ve hipotezi bulunmamaktadr. Emniyetli Hertz yzey
basnc deeri yalnzca deneylerle elde edilir.
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.15
gerilmeler
Ekseninden baskya zorlanan ince stunda, oluan burkulma gerilmesi ile hesaplanan basma
gerilmesi arasnda aada gsterilen bant kurulur:
Sbk =
F. 16
bk
SBK
b
F. 17
Sbk
bk
b
SBK
Fbk
A
1
N/mm2
N/mm2
1
1
mm2
Fbk
A
IV
F
LK=0,7*L
LK=2*L
III
www.guven-kutay.ch
LK=0,5*L
II
LK=L
1.16
Mukavemet
Deerleri
2 E I
L bk
= L bk / i min
Burada kesitin atalet yarapnn (imin) deerini narinlik derecesi formlnde yerletirirsek
u bantlar buluruz:
i min = I / A ve = L bk /
I/A
Burada yaplacak ksaltmalardan sonra Euler'e gre burkulma gerilmesi u ekilde gsterilir:
br
F. 18
400
200
O
EULER Hiperbol
dog
rusu
(
TET
MA
JER
JG
ER
100
egri
si
(
300
AK
40
80
0 120
160
200
bk =
2 E
2
N/mm2
Elastiklik modl
mm4
atalet momenti
Lbk
mm
bk
N/mm2
Burkulma gerilmesi
narinlik derecesi
imin
mm
mm2
kesit alan
Euler'in teorisi cisimlerin elastik blgesi iin geerlidir. Yani Hooke'un kanunlarnn geerli
olduu durumlarda kullanlr. Burada burkulma gerilmesini bk-y narinlik derecesinin
fonksiyonu olarak gsterecek olursak ortaya Euler hiperbol kar (ek. 1.18). Yukarda
verilen burkulma gerilmesi denklemini inceleyecek olursak narinlik derecesinin klmesi
ile burkulma gerilmesinin bydn grrz. Hakikatte bu basma gerilmesinin yksek
olduu hali gsterir.
www.guven-kutay.ch
Paradaki
gerilmeler
1.17
2 E
O
2
Bu tanmn sa tarafn eit olarak kabul edip narinlik derecesine gre zmlersek narinlik
snrn, 0 elde ederiz.
0 = 2
F. 19
rnein:
2 E
O
2
2 2
0 = E / O = 210000 / 192 = 103,898... 0 = 104
Bylece narinlik snr saysn St 37 iin 0 = 104 olduu hesaplanm olur.
Bu demektir ki: St37 malzemesi iin yaplan burkulma hesaplarnda ilk nce var olan
narinlik derecesi he hesaplanacaktr.
he = Lbk / imin
Ve sonra bu hesaplanan narinlik derecesi he ile o malzemenin narinlik snr says 0
karlatrlacaktr.
Eer bir hesapta he > 0 ise hesaplar Euler'e gre yaplacaktr, fakat he 0 ise hesaplar
plastik deformasyon teorilerine gre yaplacaktr.
Plastik deformasyonlara gre burkulma hesaplar iin bir tek teori yoktur. Bu teorilerin
arasnda bu gn hal makina yapm hesaplarnda kullanlan Tetmajer (tetmayer) teorisi ilk
akla gelendir. Tetmajer'e gre, burkulma gerilmesi, narinlik saysnn fonksiyonu olarak
belirtildiinde, orantl mukavemet deerini veren Euler-hiperbol zerindeki nokta ile bk
ekseninde ezilme mukavemet deerine eit olan nokta arasndaki dorudur.
Pratikte kullanlan Tetmajer'e gre hesaplama formul yledir:
bk = a - b he
www.guven-kutay.ch
1.18
Mukavemet
Deerleri
Bu formulde kullanlan sembollerin yerine aadaki tabeladan (Tabela 1.1) alnan deerler
konulduunda istenilen malzemeye gre burkulma gerilmeleri hesaplanr.
rnein St 60 iin formul:
bkSt60 = 335 - 0,62 he
Tabela 1.1, Tetmajer formlndeki " a " ve " b " deerleri
Malzeme
N/mm
N/mm2
N/mm2
St37
2,1.105
104
310
1,14
St50 St60
2,1.105
89
335
0,62
%5-Ni-elik
2,1.105
86
470
2,30
Krdkm
1,0.105
80
amaac
1,0.104
100
bk = 776 - 12 + 0,053 2
29,3
0,194
Yaplan hesaplarda narinlik says 20 ile 30 arasnda ise burada burkulma hesab yaplmaz,
stun veya para dorudan doruya basma gerilimi ile kontrol edilir. elik konstruksiyon,
vin ve kpr yapm hesaplarnda DIN 4114 de gsterilen "omega yntemi" ile hesaplar
yaplr. Burada burkulma says omega yardmc deer olarak kullanlr. Hesap formulde
u ekildedir:
bk = F / A BEM
F. 20
Burada Jger (yeger) omegay lamdann bir fonksiyonu olarak alm ve burkulma emniyet
katsaysnda 1,5 olarak deerlendirmitir. Omega Jger'e gre u ekilde gsterilir:
( ) = BEM / BKEM
F. 21
DIN 1050 ye gre
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
St 37
1,04
1,14
1,30
1,55
1,90
2,43
3,31
4,32
5,47
6,75
8,17
St 52
1,06
1,19
1,41
1,79
2,53
3,65
4,96
6,48
8,21
10,13
12,26
Tahta
1,08
1,26
1,62
2,20
3,00
4,32
5,88
7,68
9,72
12,00
14,52
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.2.5.1.
gerilmeler
1.19
BR1 Bir piston milinin llendirmesini yapalm. Mil iki ayr yerde baka koullarla
alacak olsun. Piston milinin boyu 2000 mm ve piston mili iki ucundan oynak
balanm kabul edilsin.
Bilinen deerler ve istenilen artlar:
a) - piston eksenindeki etkili kuvvet
- gerekli burkulma emniyet katsays
b) - piston eksenindeki etkili kuvvet
- gerekli burkulma emniyet katsays
Fbk = 2 E I / Lbk2
a)
Fmax
SBKGER
Fmax
SBKGER
= 96 kN,
= 8
= 300 kN,
= 5
Iy = d4 / 64 ve A = d2 / 4
I = d 4 / 64 > d = 4
iy =
Iy
=
A
d 74
4 d4
= =
= 18,5mm
2
4 4
64 d
Fbk = 2 E I / Lbk2
b)
iy =
Iy
=
A
64 I 4 64.2,881.106
=
= 87,528... d = 88 mm
4 d4
d 88
= = = 22 mm
64 d 2 4 4
www.guven-kutay.ch
1.20
Mukavemet
Deerleri
Karlatrmalar yaplrsa:
Sbk = bk / b = 205 / 50 = 4,12 < 5 burkulma olasl fazladr.
Piston ap 95 mm alnp hesaplar yaplrsa Sbk = 5,06 > 5 bulunur.
Pistonun ap 95 mm veya daha byk seilebilir.
BR1 ki taraf rijit balantl bir stnun boyutlamasn Omega yntemine gre yapalm.
elik konstruksiyon iin St 37 den NPI-Profili ( ift T ) kullanalm. Stun boyu 6 m .
Stuna gelen yk F = 40 kN.
ek. 1.17 ve ek. 1.19 den Lbk = 0,5.L
F
bulunur.
Lbk = 0,5.6000 = 3000 mm
Narinlik derecesi y takriben 200 semek
istersek;
iy = Lbk / 200 = 3000 / 200 15 mm buluruz.
= 6,75 -
( 200 - 193 ) = 6,336..
200 - 180
= 6,34
Paradaki
1.21
gerilmeler
Eilmeye zorlanmaya ksaca "eilme" de denir. Gayet basit bir ubuk dnelim (ek.
1.20). Bu ubuu ekseninden geen dzlem zerinde ve iki ucundan, kart ynlerde,
etkileyen iki kuvvet dnelim. Kabul ettiimiz kesit yntemine gre bu ubuktaki
gerilmeyi hesaplamak istersek, ubuun hesap yaplacak yerinden bir kesit almamz gerekir.
Bu kesiti eksene dik olarak alalm. Etken d kuvvetler bu kesitin iki yzn birbirine kar
emeye zorlayacaktr. Bylece ubuk eilecektir. Kesitteki kuvvetleri ve momentleri
inceleyecek olursak kesitte yalnz eilme momentinin etkili olduunu grrz. Bir kiri
veya ubukta oluan momentlerin durumu ve pratikte kullanllar ek. 1.24 den ek. 1.31
e kadar gsterilmitir.
Bylece kesitte "eme kuvvet ifti" oluur. Bu kuvvet ifti kesitin iki yzeyini birbirine
doru emeye, yani ubuu eilmeye zorlayacaktr. Bunun iinde bu zorlanma ekline
kuvvete olduu gibi parada "eilmeye zorlanma" veya ksaca "eilme" ad verilir. Burada
oluan gerilmede "normal gerilme" nin bir trdr.
Bu gerilme ekline pratikten rnek olarak milleri, akslar, kirileri v.b. verebiliriz.
Burada meydana gelen gerilmeye "eilme gerilmesi" ad verilir. Mukavemet hesaplarnda
ve teknikte "eg" (sigma indeks eg) olarak gsterilir.
FA
A TARAFI
CAPRAZ
KUVVET DAGILIMI
,
FB
B TARAFI
egmax
FB
.
HESABIN YAPILDIGI KESIT
FB
BASI TARAFI
CEKI
TARAFI
,
Meg - DAGILIMI
N/mm2
Nmm
mm3
EGEM
She
SGER
EGSK
N/mm2
1
1
N/mm2
egmax
F - DAGILIMI
F. 23
kme egrisi
FA
EGSK
SGER
S he =
eg
Meg
EGEM
ubuk ekseni
W eg
FA
Kesit
eg =
F. 22
M eg
Meg
Btn bu anlattklarmz
formlle gsterelim:
1.22
Mukavemet
Deerleri
eg = Meg / Weg
245
N/mm2
dir.
EG1 ekildeki demiryolu vagonunun tekerlek aksna bakalm(ek. 1.22). Her bir tekerlee
maksimum tekerlek yk 9 kN. Tekerlek aks St 70-2 , 1.0070 dir.
LA=LB=90 mm ; L = 1400 mm ; D = 90 mm ; d = 80 mm ; R = 5 mm
eg = Meg / Weg
Paradaki
1.2.6.2.
1.23
gerilmeler
max
dA
dF
+ max
= dF / dA
= dMeg / ( dA y )
dMeg = dA y
kenlerin benzerliinden
max / = e / y
buradan
= max y / e
dMeg = max dA y2 / e
Eilme momenti
max
dA y 2
e
I = dA y2
Weg = I / e
max = eg
F. 24
eg =
M eg
W eg
www.guven-kutay.ch
ve
Eilme gerilmesi
1.24
Mukavemet
Deerleri
F1
F1
FA
FA
F1 > FA
F1 = FA
F1 < FA
F1
F2
FA
FB
F2
B
FB
FB
F1
F2
F1
FA
FA
A
FB
F1
F2
FA
FB
F1
F2
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.25
gerilmeler
Kesmeye zorlanmaya ksaca "kesme" denir. Gayet basit olarak bir ubuk dnelim (ek.
1.32). Bu ubuun eksenine dik dzlem iinde karlkl iki kuvvet ile ykleyelim. Bu kesit
dzleminde gerilmeyi hesaplamak istersek grrz ki, eksene dik olan dzlem iindeki iki
kuvvet kesitte "kesme kuvvet ifti" ni olutururlar. Bu kuvvet ifti kesitin iki yzeyini
birbirlerine gre kaydrmaya, yani kesmeye zorlayacaktr. Bunun iinde bu zorlama ekline
kuvvette olduu gibi, parada "kesmeye zorlanma" veya ksaca "kesme" ad verilir. Bir
yzeyin iinde olan kuvvete apraz kuvvet ve bunun oluturduu gerilmeyede kayma
gerilmesi dediimize gre, burada oluan gerilmede "kayma gerilmesi" nin bir trdr.
Bu gerilme ekline pratikten rnek olarak makaslar, perinleri, kesme preslerini, v.b.
verebiliriz.
Btn bu anlattklarmz
formlle gsterelim :
F
Kesit
kmax
F
k =
F
A
KEM
kor
.
HESABIN YAPILDIGI KESIT
F
A TARAFI
F. 25
90
ubuk ekseni
Burada
oluan
gerilmeye
"kesme gerilmesi" ad verilir.
Mukave-met hesaplarnda ve
teknikte "k" (tau indeks k)
olarak gsterilir.
B TARAFI
F
(
F - DAGILIMI
She =
KSK
SGER
k
CAPRAZ
KUVVET DAGILIMI
,
(
F. 26
N/mm2
N
mm2
N/mm2
1
1
N/mm2
www.guven-kutay.ch
1.26
1.2.7.1.
Mukavemet
Deerleri
5 m3
A = 39,8 mm2
KE2 ekilde (ek. 1.34) grlen rondela DIN 125 (St 50-2) gre 1000 kN luk presle
retiliyor. Pres kalb rondelay bir vuruta i ve d apn kesecek ekilde yaplm
olsun. Rondeladaki kesme gerilmesi ne kadardr?
D ap D = 24 mm
ap
d = 13 mm
Kalnlk s = 2,5 mm
k = F / A
A = ( 24 + 13 ) 2,5 = 290,59...
Bylece kesme gerilmesi hesaplanr :
k = 106 / 290,59 = 3441,187
A = 290,59mm2
k = 3441 N/mm2
Paradaki
1.27
gerilmeler
Burulmaya zorlanmaya ksaca "torsiyon" denir. Basit bir ubuk dnelim (ek. 1.35). Bu
ubuun eksenine dik iki dzlem iinde her bir dzlemde karlkl iki kuvvet ile
ykleyelim. Bu iki eksene dik dzlemin arasnda bir kesit dzleminde gerilmeyi hesaplamak
istersek grrz ki bu kuvvetler kesitte "burmaya zorlayan kuvvet ifti" ni olutururlar.
Bu kuvvet ifti kesitin iki yzeyini burmaya zorlayacaktr. Bunun iinde bu zorlama ekline
kuvvette olduu gibi parada "burulmaya zorlanma" veya ksaca "burulma" veya
"torsiyon" ad verilir. Bir yzeyin iinde olan kuvvete apraz kuvvet ve bunun oluturduu
gerilmeyede kayma gerilmesi dediimize gre burada oluan gerilmede "kayma gerilmesi"
nin bir trdr.
Bu gerilme ekline pratikten
rnek olarak redktr millerini,
cvatalar v.b. verebiliriz.
Mt
Wt
F. 28
S he =
.
HESABIN YAPILDIGI KESIT
(
F
F
Mt
A TARAFI
Mt
F
B TARAFI
F
F
F
F
CAPRAZ
KUVVET DAGILIMI
,
F - DAGILIMI
TEM
.
.
TORSIYON MOMENTI DAGILIMI
M t - DAGILIMI
.
.
KESITTE SADECE TORSIYON VAR
TSK
S GER
t
t
Mt
Wt
TEM
She
SGER
TSK
N/mm2
Nmm
mm3
N/mm2
1
1
N/mm2
t =
tmax
d
Mt
ubuk ekseni
F. 27
Btn bu anlattklarmz
formlle gsterelim :
Kesit
tmax
Mt
www.guven-kutay.ch
1.28
Mukavemet
1.3.1.1.
Deerleri
BR1 ekilde (ek. 1.36) grlen anahtar kolundan maksimum kuvvet F = 300 N ile cvata
sklrsa vede cvata bu kuvvete kar koyarsa, anahtarn gvdesindeki torsiyon
gerilmesi ne kadardr ?
Anahtar malzemesi St 70-2, 1.0070
Gvde ap
d = 20 mm
Kolboyu
LF = 250 mm
t = Mt / Wt
Torsiyon momenti
Mt = 2 LF F
Wt = d3 / 16 = 203 / 16 = 1570,796...
t =95,541 N/mm2
t = Mt / Wt
Torsiyon momenti : Mt = 9,55 106 P / n
Mt
Torsiyon gerilmesi:
t = 69,4...N/mm2
Paradaki
1.29
gerilmeler
Mt
max
O
r
dA
dF
+ max
= dF / dA
= dMt / ( dA r )
dMt = dA r
kenlerin benzerliinden
max / = R / r
buradan
= max r / R
dMt = max dA r2 / R
Torsiyon momenti
Mt = dMt = max dA r2 / R
Mt =
max
dA r 2
R
It = dA r2
Wt = It / R ve Mt = max Wt
max= Mt / Wt
max = t
F. 29
t =
Tt
Wt
Torsiyon gerilmesi
www.guven-kutay.ch
1.30
Mukavemet
Deerleri
Bileik zorlanmalarda yalnz normal gerilmeler etkense, rnein: eilme ve ekme veya
eilme ve basma gerilmeleri gibi, etki eden gerilmeler aritmetik olarak toplanrlar. Bu
hesaplanan gerilmeye "toplam normal gerilme" denir. yleki:
tp = eg + , b
F. 30
F. 31
F. 32
2 + 3 ( 0 )
F. 33
tp
tp
kar
eg
,b
t
k
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
1
2 + 4 ( 0 )
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.31
gerilmeler
1.4.1. Genel
Bileik zorlanma konusuna girmeden nce tek, ift ve eksenli gerilmelere ksa bir gz
atalm.
Bir cisim eitli d kuvvetler etkisinde olsun. rnein: yzey basnc, basma ve benzeri
kuvvetler, Bu cisimden kp biiminde kk bir para alalm.
Bu d kuvvetler, bu kp eklinde dnlen elementte eksenli gerilmeler meydana
getirir. Kpn alt yzeyinin herbirinde bir normal ve iki kayma gerilmesi doar (ek. 1.39).
Bu gerilmeleri bir koordinat sistemi ile (sa el sistemi) gsterebiliriz. Eksenler x, y ve z
olarak adlandrlr.
Eer bir eksen ynnde etki eden gerilmeler sfr ise, geriye gerilmeler olan iki
Z
Z
eksen kalacandan, byle bir gerilme
ekline "iki eksenli gerilme" denir.
YZ
Eer yalnz bir normal gerilme var ise ve
dier iki gerilme sfr ise bu gerilme
ekline "bir eksenli gerilme" denir.
Bu gerilmelerin gsterilmesindeki sembol
ve indekslerin tanmn yapacak olursak:
X
Y
XY
ZY
XZ
ZX
YX
Y
Y
X
rnein:
Z
x ekseni ynnde normal gerilme x ise,
burada indeks x eksen ynn ve sembol
ek. 1.39, eksenli gerilme
gerilmenin cinsini gsterir.
Dier taraftan y eksenine dik olan dzlemde ve x ekseni ynnde, x eksenine paralel kayma
gerilmesini xy ile gsterilir. ndekslerin okunmas sa taraftan olur. Burada sadaki indeks
y gerilmenin bulunduu dzlemin dik olduu ekseni ve indeks x gerilmenin eksen ynn
ve sembol gerilmenin cinsini gsterir.
Bir ubuu bir taraftan eilme momenti dier taraftan torsiyon momenti ile ykleyelim.
Hesabn yaplaca kesiti incelediimizde, burada iki ayr eit gerilme ile karlarz. Bu
durumda asl soru ortaya kar.
llendirilicek veya kontrol edilecek bir makina parasnn kesitinde, ayr cinsden
gerilmeler bulunursa, hesap nasl yaplr?
Byle bir problemin zmnde tutulacak yol yledir:
Paraya etki eden gerilmeler bir eksenli gerilme olarak "karlatrma gerilmesi" ad altnda
hesaplanr ve malzemenin mukavemet deeri ile karlatrlarak karar verilir.
nk: malzemenin bilinen mukavemet deerleri bir eksenli deerlerdir.
www.guven-kutay.ch
1.32
Mukavemet
Deerleri
YX
XY
X
YX
UV
UV
XY
VU
VU
Tanm : Herhangi bir ubuktan kk bir kp eklinde alnm para kabul edelim (ek.
1.40). Bu parann x, y ve xy tarafndan etkilendiini kabul edelim. Bu kp yavaca
dndrdmz dnelim. Bir an gelecek belirli bir ada, (fi) as, x ve y
gerilmeleri biri en byk dieride en kk deere varacaktr xmax = 1 ve
ymin = 2. Bu arada xy ninde kaybolduu, deerinin sfr olduu grlecektir.
Bu durumada u tanm yaplr:
Kayma gerilmesi sfr ve yalnz normal gerilmeler var ise, bu gerilmelere
"asal normal gerilmeler ( 1 ve 2 ) " denir.
1.4.1.1. Bir boyutlu veya bir eksenli gerilme
Eksende etken olan kuvvetin dik
kesitte dourduu gerilmeye, bir
eksenli veya bir boyutlu gerilme
dik kesit
denir.
2 = 0
X = Fn / A1
A1
Fn
egik kesit
1 = x = Fn / A1
2 = y = 0
xy = 0
ek. 1.41 deki ubukta bu durum
grlmektedir.
kuvvet keni
Fu
Fv
(+/2)
Fn
Paradaki
gerilmeler
1.33
FU = Fn cos
ve
FV = Fn sin
Kesit alan
A = A1 / cos
Bylece
Sonu: Kuvvet eksenine dik olan kesitte beklenildii gibi asal normal gerilme bir
eksenligerilme eklindedir ve kayma gerilmesi sfrdr. Birinci asal gerilme
1=x=Fn/A1 dir. 45 lik eik kesitte ise en fazla gerilme olasl vardr.
yleki:
max = Umax = Vmax = x / 2
www.guven-kutay.ch
1.34
Mukavemet
Deerleri
F2
F1
prizma
Kirii dik etkileyen F1 kuvveti prizmada y ile gsterilen ekme gerilmesini dourur. Bunun
yannda F2 kuvveti prizmada belirli bir apraz kuvvet ile eilme momenti dourur. apraz
kuvvet ift olarak etki gsteren kayma, yani kesme gerilmesini dourur. Bunun yannda x
normal gerilmesi eilme momentinin etkisi ile meydana gelir.
Bu prizma dndaki gerilmeler, doal olarak prizmann iindeki gerilmeleri dourur ve
onlarla edeerdirler. Prizmann kegeninden geen dzlemdeki i gerilmeleri ve
hesaplarsak bu gerilmelerin d yzeyleri etkileyen gerilmelerden daha fazla olduunu
grrz, ek. 1.43 Prizmann bu kegen dzlemindeki gerilmeleri bozulmadan tayaca
kesin olmad gibi, herhangi bir krlmann meydana gelmesi normal bir sonutur. Btn
kegen dzlemindeki gerilmelerin yannda, d dzlemlerdeki gerilmeler malzemenin
emniyetli mukavemet deerlerinden kk olabilirler.
X.sin
X
h
.sin
X
.cos
X .cos
.sin
Y.sin
www.guven-kutay.ch
Y.cos
.cos
Paradaki
1.35
gerilmeler
Fn = 0
F = 0
Mekaniin ikinci denge artda bu paralelde analiz edilirse, dnlen kesit dzlemindeki
btn normal kuvvetlerin toplam sfrdr.
Fn = 0
Fn = Fn1 + Fn2 + Fn3 + Fn4
Fn
= Fx cos
+ Fxn cos
+ Fyn sin
+ Fy sin
= Fn / A
= Fx / Ay
x = Fxn / Ax
y = Fyn / Ay
= Fy / Ax
A = d b
Ay = a b
Ax = h b
Ay = a b
Ax = h b
Fn = d b
Fx = a b
Fxn = h b x
Fyn = a b y
Fy = h b
d b
= ab cos
+hb x cos
+ab y sin
+ hb sin
ve
h = d cos
1.36
Mukavemet
Deerleri
= Fny cos
+ Fx cos
- Fy sin
- Fnx sin
= F / A
y = Fny / Ay
= Fx / Ax
= Fy / Ay
x = Fnx / Ax
A = d b
Ay = a b
Ax = h b
Ay = a b
Ax = h b
F = d b
Fny = a b y
Fx = h b
Fy = a b
Fnx = h b x
d b
=ab y cos
+hb cos
- ab sin
-hb x sin
=0
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.37
gerilmeler
(- x + y ) sin 2 = 2 cos 2
sin 2
2
=
cos 2 - ( x - y )
Bylece asal normal gerilmelerin art bulunur:
tan 2 = -
2
x - y
ve
( x - y )
2
sin 2
Asal normal gerilmelerin maksimum ve minimum art formln tekrar ele alp ilersek:
sin 2
2
=
cos 2 - ( x - y )
ve buradan
sin 2 = -
2 cos 2
x - y
( x - y ) - 2 cos 2
2
( x - y )
www.guven-kutay.ch
1.38
Mukavemet
Deerleri
1
1
( 1 - cos 2) ve cos 2 = ( 1 + cos 2 ) ve 2 sin cos = sin 2
2
2
x + y
2
x - y
2
cos 2 + sin 2
y - x
sin 2
2
x - y
sin 2 + cos 2
2
Eer bu iki eitlik formlnn karesini alp beraber toplarsak Mohr'un (mohr) gerilmeler
dairesini buluruz. Bu daire ve koordinat sisteminde bulunur:
+ y
- x
x - y
=
cos 2 + sin 2
2
x - y
sin 2 + cos 2
2 = 2
+ y
- x
Dier taraftan :
2
-
+ 2 = ( cos2 2 + sin 2 2 ) x y
cos 2 2 + sin 2 2 = 1
www.guven-kutay.ch
+ 2
Paradaki
2
+ y
- x
F. 34
x
y
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
N/mm2
1.39
gerilmeler
2
-
+ 2 = x y
+ 2
+ y
- x
+ 2 = x y
+ 2
u eitlikleri saptarz:
x =
y =
x + y
2
b=0
a=
;
2
x - y
+ 2
r
+ max
r
C
A
M
max
X
a
min
a = ( X + Y )/2
max
www.guven-kutay.ch
1.40
Mukavemet
Deerleri
Mohr'un gerilmeler dairesi zerindeki her nokta para zerindeki bir kesiti gsterir (ek.
1.44). Bu ember zerindeki noktada kurulacak koordinat sistemi, o kesitteki i gerilmeleri
ve yi gsterir. A ve C noktalari koordinat sisteminin gsterdii kesitteki maksimum ve
minimum i normal gerilmeleri, dier deyimi ile asal normal gerilmeleri gsterir. Bu
deerleri formlle gstermek istersek, u banty vermemiz gerekir.
2
x - y
+ 2
min = a r =
2
x - y
max = r =
2
+ 2
Burada incelenen pirizmay daraltacak olursak as gittike klr ve sonunda sfr olur.
Burada as sfr olunca i normal gerimeler asal normal gerilme x olur. Ayn
zamanda i kayma gerilmeleride d kayma gerilmesine eit olur.
Bu dndklerimizi gerilmeler dairesi olarak gstermek
Y
istersek, u yolu uygulamamz gereklidir. Bir koordinat
X
da as ile kesit alnm dzlem ve bu dzlemde bilinen i
yi
normal gerilme ve i kayma gerilmesi
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.41
gerilmeler
x - y
sin 2 0 + cos 2 0 = 0
2
x - y
cos 2 0 =
sin 2 0
2
sin 2 0
2
=
= tan 2 0 = tan (180 + 2 0)
x - y cos 2 0
-
2
TM
= tan 2 0 = tan (180 + 2 0) = tan TMA =
ME
x - y
45
45
90
+
+ max
2.
max
45
max
TCA =
TMA 2 0
=
= 0
2
2
min
a = ( X + Y )/2
X
max
ek. 1.46, zel al kesit iin Mohr dairesi
AT doru paras CT dorusuna diktir ( Tales teoremi ). Bundan dolay asal normal (
dik ) kesit dzlemini belirler ve A noktasndaki deer asal normal gerilme max un
deerini gsterir.
ek. 1.46 deki Mohr dairesinden grlecei gibi, asal normal gerilmelerin dzlemi ile ana
kayma gerilmelerin dzlemi arasnda 45 lik bir a vardr. nk: CTD evre as ayn
yay gren 90 lik CMD merkez asnn yarsdr.
Bylece ana kayma gerilmesinin asal normal gerilme dzleminden 45 lik bir ada bulunan
dzlemde olduu grlr.
www.guven-kutay.ch
1.42
Mukavemet
Deerleri
Herhangi bir kesitteki gerilmelerin bilinmesi ile Mohr'un gerilmeler dairesi izilerek btn
gerilmeler (rnein; 1,2 bilinen x, y ve ) arasndaki bantlar abuk ve bilinli olarak
bulunur. Bunun iinde gerilmeleri ieren bir koordinat sistemi izilmelidir. Bu sistemde Y
ekseni kayma gerilmesini " ", X eksenide normal gerilmeyi " " gstermelidir.
Mohr'un gerilmeler dairesinin merkezinin koordinatlarnn deeri:
Y=0
X=
x + y
2
Verilenler
MB =
OM =
( x - y )2
4
OC = x
x + y
2
+ 2 = 0,5
CM =
x + y
x - y
- y =
2
2
( x - y )2 + 4 2
yar ap
X , Y 2 = min 2.
0
C +Y
CB = _CB_ =
1 = max
C'
+X
B'
www.guven-kutay.ch
+X , +Y
Paradaki
gerilmeler
1.43
Mohr'un gerilmeler dairesi izildikten sonra aranlan deerler ya dorudan izimden alnr
veya aada verilen formlle hesaplanr. rnein: 1, 2, max ve as an deerleri.
max = ( 1 - 2 ) / 2
forml ile maksimum kayma gerilmesi hesaplanr. Bu hesaplanan deer, asal normal
gerilmeler dzlemi ile 45 lik as olan dzlemdeki, kayma gerilmesinin deeridir.
= x = y
forml ile birbirine dik olan iki dzlemdeki kayma gerilmeleri hesaplanr. Bu deerlerin
gerekten birbirine eit olduu grlr.
1 + 2 = x + y
formlnde normal gerilmelerin toplamnn, dzlem deimesine ramen deimez olduu
grlr.
Bunun tam tersi eer 1, 2 ve = 0 deerleri verilmise, x, y ve deerleri ek. 1.47 deki
Mohr'un gerilmeler dairesinden ok abuk bulunur.
x, y =
( 1 + 2 ) 1 - 2
cos 2
2
2
( - )
= 1 2 sin 2
2
Pratikte grlen rneklerde y genelde sfrdr ve para genelde yalnz normal gerilme x ve
kayma gerilmesi n etkisindedir. Bu durumu formlle gsterelim:
Karlatrma gerilmesi olarak normal gerilme:
1,2 = 0,5 x x + 4
F. 35
F. 36
1,2 N/mm2
x
N/mm2
N/mm2
www.guven-kutay.ch
1.44
Mukavemet
Deerleri
Bir mil, torsiyon momenti etkisinde olsun. Bu mildeki asal normal gerilmelerin byk-l
ne kadardr ?
Milin herhangi bir yzey noktasndaki torsiyon, dier deyimi ile kayma gerilmeleri ok
kolay hesaplanr. Bu hesaplanan deerlerle belirli bir lekte Mohr'un gerilmeler dai-resi
izilir (ek. 1.48). Bu izilen daireden istenilen gerilmeler okunur.
Mt
X
X
Mt
Mt
Mt
Y
2
kayma
t
basma 2
ekme
2.
kayma
ek. 1.48, Torsiyon etkisindeki mil
Hesaplanan veya bilinen torsiyon gerilmesi, kayma gerilmesi olarak kabul edilip, Mohr'un
gerilmeler dairesi izilirse, koordinat sistemine gre simetrik olan bir daire elde edilir.
Buradan istenilen deerler derhal okunabilir, yle ki:
t = 1 = 2
Bu sonucu pratikte grebiliriz. Eer sertletirilmi, sert veya gevrek malzemeden yaplm
bir mili torsiyon momenti ile etkilersek, bu etkiyi deitirecek baka hibir evre veya
sistem etkisi yoksa, mil dn (rotasyon) eksenine 45 eik bir spiral dzlemden atlar veya
krlr.
www.guven-kutay.ch
Paradaki
gerilmeler
1.45
Bu bir sr hipotezden pratikte yalnz tanesi kendini kabul ettirecek sonular vermitir.
Bunun iinde burada bu hipotezi ayrntl grelim. Bu hipotezlerden Normal gerilme
hipotezi ile Kayma gerilmesi hipotezi ile hakiki i gerilmeler tek tek elde edilirken, Biim
deitirme enerjisi hipotezi ile btn etki eden gerilmelerin toplam bulunur.
1.4.2.1.
www.guven-kutay.ch
1.46
Mukavemet
Deerleri
) ( x - y )2 + 4 2 EM
Bu hipotez pik dkm ( kr dkm ) gibi gevrek malzemelerde, ok sert eliklerde, kaynak
balantlarnda, seramiklerde, eitli ekme, eilme ve torsiyon gibi zorlamalarda kullanlr.
Gnlk hesaplarda ou zaman eilme ve torsiyon zorlamalar beraber grlr. Bu
durumlarda yalnz bir normal gerilme ve bir kayma gerilmesi etkilidir. Bundan dolay
hesap forml ok daha basite indirgenir:
2
kar = 0,5 + 2 + 4 EM
F. 37
Burada yalnz normal gerilme etkense sonu v = ve yalnz kayma gerilmesi etkense
sonu v = olur. Bunun sonucu olarak bu hipotez aadaki oranty kantlayan malzemeler
iin geerli olur. Bu orant yledir:
= KO = 1
KO
F. 38
KO
KO
N/mm2
N/mm2
1
Bu oran pratikte ok ender rastlanan durumdur. Yalnz gevrek, ok sert ve ok zor deforme
olan malzemelerde rastlanr. Dier taraftan eer bir snek malzeme ok eksenli gerilmeler
etkisindeyse veya bir noktada birleen kaynak dikileri ile genelde btn kaynak
balantlarndaki kaynak dikileri iin geerli olabilir. Prof. Bach tarafndan ne srlen bu
hipotez bu gne kadar deneyler ile onaylanmamtr.
Pratikte grlen oran udur:
= KO = 1,3
KO
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.4.2.2.
gerilmeler
1.47
Bu hipotezin kuruluunda von Guest ( fon Gst ), Mohr, Tresca ( Treska ) ve bir ok bilgin
almalarda bulunmulardr. Bu hipotezde, krlma nedeni olarak "en byk kayma
gerilmesi" kabul edilir. Bu hipotezde karlatrma gerilmesi olarak en byk kayma
gerilmesi hesaplanr. Bu hesaplanan deer malzemenin emniyetli mukavemet deeri ile
karlatrlr ve karar verilir. Burada hesaplanan deer malzemenin zorlanma biimi ve
yklenme cinsi ile bantl emniyetli mukavemet derinden byk olmamas gereklidir.
Bu hipotezin deneylerle onay, gevrek malzemenin d basma gerilmesi etkisinde olduu
zaman grlmtr.
kar = 2 max =
( x - y )2 + 4 2 EM
kar =
2 + 4 2 EM
= KO = 2
KO
Bu orant pratikte snek malzemelerde, zellikle belirli ve kesin akma mukavemet deeri
olan malzemelerde grlr ve bu zellikteki malzemeler iin geerlidir.
1.4.2.3.
Bu hipotezin kurulu_unda von Mises ( fon Mises ), Huber ( Huber ) ve bir ok bilgin
almalarda bulunmulardr. Bu hipotezde krlma sebebi olarak biim deitirme ii
deerinin belirli bir snr amas "Biim deitirme enerjisi" olarak kabul edilir. Bu
hipotez genelde snek malzemeler iin kullanlr. Parann kopup bozulmas, kayma ekil
deitirmesine veya sarslmaya balanr.
Bu hipotez hadde ve dvme malzemelerinde doru olarak kullanlr. Burada hesaplanan
deer malzemenin emniyetli mukavemet deeri ile karlatrlr ve karar verilir. Burada
hesaplanan deer malzemenin zorlanma biimi ve yklenme cinsi ile bantl emniyetli
mukavemet deerinden byk olmamas gereklidir.
www.guven-kutay.ch
1.48
Mukavemet
Deerleri
2x + 2y - x y + 3 2 EM
Eer yalnz bir eksenli normal gerilme ve kayma gerilmesi etkense, o zaman:
kar =
2
2 + 3 (0 ) EM
= KO = 1,732
KO
orantsn onaylayan malzemeler iin geerlidir.
Biim deitirme enerjisi hipotezi bir sr olayda geerli bir hipotez olup bir sr pratik
deney ve sonular tarafndan onaylanmtr.
1.4.2.4.
Zorlanma katsays, hipotezlerin dzeltilmesi
Karlatrma gerilmesinin hesaplanmasnda btn hipotezlerde yalnz kayma gerilmesinin
etken olmas halinde u bant geerlidir:
KO = KO
bu bantda kullanlacak hipoteze gre ;
1 2
bants geerlidir. Buradaki kopma mukavemet deerleri ayn zamanda "snr mukavemet
deerleri" olarakta adlandrlr. Bu demektir ki: hesab yaplacak parada mukavemet oran
kontrol edilip, duruma uyan hipotez kullanlmaldr. Fakat bu olduka pratikten uzak bir
yoldur. ek. 1.49 de dzlem, dier adyla iki eksenli gerilmelerdeki normal gerilme ile
kayma gerilmesi arasndaki snr mukavemet erileri grlmektedir.
100
a - Normal gerilme
hipotezi
b - Kayma gerilmesi
hipotezi
c - Biim deitirme
enerjisi hipotezi
50
100
50
/krit .100
/ krit .100
% olarak
100
b,c
50
% olarak
50
100
www.guven-kutay.ch
Paradaki
gerilmeler
1.49
kar = 0,5 + 2 + 4 2
Krit
elde ederiz.
Bylece snr mukavemet erisi fonksiyonu u ekilde gsterilir:
Krit
= 1 Krit
Dier hipotezler iinde ayn dnce ile benzer bantlar bulunur. Btn dier hipotezler
iin uygun dzeltme faktrleri bulunmaldr. Prof. CBach bu dzeltme faktrn pratikte
hipotezler aras pek nemli olmayacak kadar farkllkla zorlanma katsays olarak yle
anlatmtr:
0 =
SEK
SEK
Bylece btn kullanlan hipotezlerde kayma gerilmesi zorlanma katsays 0 ile beraber
dier bir deyimle yerine 0 kullanlmaldr.
Zorlanma katsays 0 doru olarak ekillenme mukavemet deerleri G ve G ile hesaplanr.
Bu dier deyimle zorlanma katsaysnn yalnzca parann malzemesinin mukavemeti ile
deil, parann malzemesinin mukavemetinin yannda ekillendirilmesi ve zorlanma
durumununda bantl olduunu gsterir.
Mil hesaplarnda ounlukla biim deitirme enerjisi hipotezi kullanldndan, genelde bu
hipotez iin zorlanma katsays 0 u ekilde hesaplanr:
0 =
F. 40
EGDG
DAL
Pratikte
EGDG
1,732 DAL
N/mm2
N/mm2
0 = 0,7
0 = 1,0
0 = 1.25
deerleri alnr.
www.guven-kutay.ch
1.50
Mukavemet
1.4.2.5.
Deerleri
BZ1 Elektrik motoru ile tahrik edilen bir vin arabas yry milinin kontrol.
Bilinen deerler:
b/2
b/2
dR
EF-Keil
DIN6885,T1
Yzey kabal
Rz = 10 m.
ap
d = 60
Eilmemomenti
Mb = 1100 Nm
Zorlanma katsays 0 = 1
zm :
Mhe = 1130 N
d 3he
32
Weg =
533
32
www.guven-kutay.ch
Paradaki
1.51
gerilmeler
BZ1 ek. 1.52 de verilmi olan i makinas ara milinin kontroln yapnz.
b
Bilinen deerler:
Rz = 25 m.
aplar
d = 60 ;
D = 75 mm
LF
Yar ap
R = 0,6 m
Eilmemomenti
Mb = 850 Nm
zm :
Mhe = 1044 N
d 3he
32
Weg =
533
32
www.guven-kutay.ch
2.52
Mukavemet
Deerleri
2. Konu ndeksi
Asal gerilme........................................1.32
Asal normal gerilmeler ..............1.31, 1.39
Asal teet gerilmeler...........................1.39
Bach ...........................................1.45, 1.48
Basma gerilmesi....................................1.6
Basma gerilmesine rnekler..................1.7
Basmaya zorlanma ................................1.6
Biim deitirme enerjisi hipotezi ......1.29
Biim deitirme enerjisi hipotezi,
BEH ............................1.46
Bileik zorlanma .................................1.29
Bileik zorlanma hipotezleri ...............1.44
Bir boyutlu gerilme.............................1.31
Bir eksenli gerilme.....................1.30, 1.31
Burkulma.............................................1.14
Burkulma iin rnekler ........................1.18
Burulma gerilmesi...............................1.26
Burulmaya zorlanma............................1.26
ekme gerilmesi ...................................1.4
ekme gerilmesine rnekler .................1.5
ekmeye zorlanma ...............................1.4
Dzlem gerilme...................................1.33
Eik kesitteki gerilmeler.....................1.32
Eilme gerilmesi ......................... 1.20, 1.22
Eilme gerilmesi iin rnekler .............1.21
Eilmeye zorlanma ..............................1.20
Elastik deime .....................................1.3
Euler....................................................1.14
Flambaj ...............................................1.14
Flambaj iin rnekler ..........................1.18
Hertz....................................................1.12
Hertz basnc iin rnek ......................1.13
Huber ..................................................1.46
ki boyutlu gerilme..............................1.33
ki eksenli gerilme .....................1.30, 1.33
Jger ....................................................1.17
Karlatrma gerilimi .........................1.44
Karlatrma gerilmesi .......................1.29
Kayma gerilmesi hipotezi, KGH ........1.46
Kayma srtnme kuvveti ....................1.10
Kesme gerilmesi ..................................1.24
www.guven-kutay.ch
Paradaki
gerilmeler
www.guven-kutay.ch
2.53