Materijal iz ovog dokumenta preuzet je iz magistarskog rada Radmile Lazarevi

(Frazeoloke sintagme u italijanskom i srpskom jeziku, Filoloki fakultet, Beograd 2007.)

1. TA JE FRAZEOLOKA SINTAGMA
Definicije
Frazeologija je jedna od najmanje ispitanih oblasti jezika, toliko da ni sam frazem ili
frazeologizam kao njena osnovna jedinica do danas nije jasno definisan. Autori koji se bave
ovom oblau ne slau se u definicijama, ak ni u nazivu onoga to se u ovom radu, prema
definiciji dr Mrevi-Radovi, naziva frazeologizmom; no zato se svi slau u miljenju da je
gotovo nemogue postaviti jasnu granicu izmeu frazeologizma (frazema, idioma, ustaljenih
izraza...) i drugih njemu manje ili vie slinih oblika. I zaista, gde prestaje frazem, a gde
pocinje stilem (ili metafora, poreenje i tome slino)?
Josip Matei u Predgovoru svom Frazeolokom rjeniku hrvatskoga ili srpskoga jezika
kae:
"injenica je da nema jedinstvenoga miljenja o tome ta je to frazem. Prireivai ovoga
rjenika, nakon iscrpnoga razmatranja literature s podruja frazeologije, kao i skupljene grae,
odluili su da frazemsku jedinicu ovako definiraju: Frazemi su jedinice jezika znaenjskoga
karaktera koje se kao cjelina reproduciraju u govornom aktu, raspolaui pri tome najmanje
dvjema punoznanim (autosemantikim) rijeima, od kojih barem jedna upuuje na
semantiku pretvorbu, jedinice koje, zbog sposobnosti uklapanja u kontekst, poput svake
druge rijei, mogu vriti sintaktiku funkciju u reenici. Iz definicije proistjee da su za
jezinu jedinicu koju zovemo frazem relevantni: 1. reproduciranje - znai da se frazem
pojavljuje u gotovu obliku, kao vrsta veza rijei ustaljena dugom upotrebom; 2. formalno
ustrojstvo - znai neralanjiv skup rijei, od kojih su najmanje dvije punoznane
(autosemantike); 3. idiomatinost - znai semantiku pretvorbu najmanje jednoga lana
vrstoga skupa rijei, tako da znaenje frazema nikada ne odgovara zbiru lanova; 4.
uklapanje u kontekst - znai da se frazem u reenici pojavljuje kao njezin prosti lan, tj.
frazem nije skup rijei u vidu vlastitoga teksta. injenica da frazem nije reenica, da on po
svojoj strukturi nije samostalan tekst govori o njegovoj srodnosti s rijeju i o njegovu
razlikovanju od tipova vrstih veza rijei reeninoga karaktera, kao to su na primjer

poslovice, krilatice, citati, nazivi institucija, a djelomice i takozvane situativne izreke i

termini. Takve vrste vrstih veza rijei nisu uzete u obzir... "
Ove granice se razlikuju od autora do autora, a veina sastavljaa i prireivaa
frazeolokih renika otvoreno priznaje da u izboru nisu bili dosledni, ak da su se u nekim
sluajevima rukovodili vie linim ukusom i oseanjem za jezik nego strogo naunim
kriterijumima. U takvoj literaturi uzalud tragamo za nekom preciznom definicijom; autori se
zadovoljavaju nabrajanjem glavnih karakteristika odabranih izraza, i eventualno kriterijuma
po kojima je izvren odabir grae. Tako npr. u uvodu za renik Laure Craici (Dizionario dei
modi di dire, A. Vallardi, Milano, 2001) saznajemo samo da "intesi nel loro significato
letterale molti modi di dire sono incomprensibili quindi possono costituire una difficolt per
chi non ha ancora acquisito un'approfondita conoscenza della lingua italiana." Kod Sandre
Radicchi (In Italia. Modi di dire ed espressioni idiomatiche, Bonacci, Roma, 1997) nailazimo
na isti interlingvistiki pristup, gde se polazi od jezika ne samog po sebi, ve u odnosu na
druge jezike i njihove govornike: "si creduto di aver fatto utile lavoro ad esplicitare per
mezzo di esempi i significati dei modi di dire riportati, considerando che proprio uno straniero
nella loro interpretazione non pu fare sempre riferimento alla traduzione nella lingua
materna; noto infatti che nelle altre lingue le medesime situazioni espressivo-comunicative
si servono d'immagini, di metafore talvolta assai differenti." Oito je da njihovi renici nisu
namenjeni izvornim govornicima, ve strancima koji ue italijanski, te stoga i ne zalaze dublje
u teorijsku problematiku. B. M. Quartu je neto odreeniji:
"'modo di dire' a sua volta una locuzione, trasparente nel significato degli elementi
che la compongono, ma talmente fissa da essere diventata praticamente autonoma."
"altri [modi di dire] sono talmente comuni da aver perso il collegamento con la loro
origine e da essere considerati dai dizionari un uso particolare dei termini che li
compongono."

(B.M.Quartu, Dizionario dei modi di dire della lingua italiana, Rizzoli,

Milano, 2000)
Ni terminologija nije dosledna, to i nije udno kad se uzme u obzir nepreciznost definicije
i razlike u tumaenju onome to se naziva i frazemom, i idiomom, i frazeologizmom, itd, 1 u
italijanskoj lingvistici fraseologismo, idioma, modo di dire, espressione idiomatica, locuzione
figurata2
Mrevi-Radovi [1987: 11]:"Pored pomenutih, kod nas su u upotrebi i sledei termini: idiom, idiomatska fraza,
ustaljena fraza, frazeoloki obrt (izraz, konstrukcija), ustaljeni obrt (konstrukcija), frazem."
2
Casadei [1996: 31]: letichetta idiomatico si estende a ogni caso di non composizionalit creando confusioni tra
espressioni idiomatiche e altri casi di non predicibilit semantica o non letteralit, che possono andare dalle parole
semplici ai proverbi; e resta poco chiaro il rapporto tra le nozioni di idiomatico, convenzionale e fisso, e tra le e. i. e i
1

Federica Casadei produbljenije se bavila frazeologizmom (kod nje espressione idiomatica)

sa semantikog stanovita. Za nju, Il termine espressione idiomatica indica espressioni
polilessicali che abbinano un significante fisso a un significato convenzionale tipicamente non
letterale. Vedremo che larea di fenomeni cui si riferisce questa definizione ampia e confusa;
in prima approssimazione si tratta delle locuzioni comunemente dette modi di dire o frasi
fatte, del tipo tirare le cuoia, vuotare il sacco, allacqua di rose, patata bollente Dal punto
di vista lessicale e sintattico le caratteristiche attribuite alle e. i. sono la fissit, che le oppone
alle frasi libere, e le cosiddette anomalie trasformazionali La pi importante caratteristica
delle e. i. per unanimemente ritenuta la loro irregolarit semantica. Pressoch tutte le
definizioni di e. i., dai lavori di fine Ottocento ai pi recenti, affermano infatti che il
significato di une. i. non calcolabile a partire dai significati delle parole che compongono
lespressione, ovvero, nella formulazione moderna pi ricorrente, non composizionale. Le e.
i. cio, violano il principio di composizionalit, secondo cui il significato di unespressione
complessa funzione di, e solo di, i significati delle sue parti e le regole con cui esse si
combinano.3
Dardano se, meutim, ne slae sa njenim tumaenjem kad se radi o prevodivosti znaenja
ovih izraza [2001: 206]: On nomme locutions idiomatiques des squences phrasologiques
qui, comme les lexies complexes, ont une autonomie lexicale et syntaxique, telles que tagliare
la corda, dare il la, tirare le cuoia. Les deux premires sont analysables, la troisime ne l'est
pas. Il est souvent difficile, pour ne pas dire impossible, de dduire le sens de ces expressions
partir de ses composants. Casadei (1995a: 28) fait remarquer que con e[spressioni]
i[diomatiche] s'intendono espressioni polirematiche (plurilessicali), a significato fisso, e
soprattutto [...] il cui significato non componenziale, cio non funzione dei significati dei
componenti. Une telle dfinition intralinguistique, reprise ailleurs par Casadei (1995b et
1996) restreint considrablement le domaine des expressions idiomatiques. Rentrait dans ce
domaine... tout ce qui, propre une langue, se rvlait intraduisible dans une autre. La
dfinition de la linguiste, qui rsume diverses propositions formules prcdemment, non
seulement rduit le domaine de l'enquete, mais modifie profondment la perspective. Il existe
en effet des expressions idiomatiques traduisables dans une autre langue...
Kao to vidimo, frazeologizmi i idiomatska dimenzija jezika uopte mogu se posmatrati
interlingvistiki, kao specifinosti jednog jezika u odnosu na ostale, i intralingvistiki, u
odnosu na pravila/strukture samog tog jezika. Prvo gledite esto vodi do preteranog

fenomeni indicati da denominazioni come lessia complessa, locuzione, frase fissa, fraseologia, espressione, giro di
parole, modo di dire, detto, luogo comune, clich, stereotipo, per non citarne che alcune.
3
Ibid., [1996: 13]

proirivanja pojma "idiomatskog"4, a drugo do shvatanja frazeologizma kao anomalije u

okviru pravilnog" jezikog sistema.
Moda je termine u nas najpreciznije razgraniila Dragana Mrevi-Radovi [1987: 1113]: "Termin frazeologizam upotrebljava se dvojako: 1. kao sinonim frazeolokoj jedinici,
dakle kao opti naziv za jedinicu frazeolokog sistema nezavisno od njenih strukturnosemantikih i funkcionalnih osobenosti i 2. kao naziv samo za ekspresivne frazeoloke
jedinice, i to u radovima onih lingvista koji u frazeoloke jedinice ubrajaju pored ekspresivnih
i neekspresivne ustaljene sintagme s nominacionom funkcijom u jeziku."
"Termin idiomimenuje jedinicu s iskljuivo konotativnim znaenjem. Termin
idiomatska fraza odnosi se na idiom s reeninom strukturom kao osnovnim frazeolokim
oblikom; na isti nain, kao sinonim za idiomatsku frazu, upotrebljava se i ustaljena fraza, ali i
kao opti naziv za reeninu strukturu koju karakterie "reprodukovanje" kao ve gotove
jezike jedinice. Na osnovu ove osobine mnogi lingvisti ubrajaju u frazeoloke jedinice i
mnogo iri jeziki materijal, kao to su poslovice, sentence, aforizmi i sl."
to se tie termina frazem, kao i frazeoloka jedinica, i ovaj naziv je sistemski (isp.
fonem(a), morfem(a), leksem(a) i sl.) i stoga oba imaju izvesnu prednost nad drugim
nazivima.
Termin frazeologizam ili frazeoloki izraz, koji je u naoj nauci danas uobiajen, A. Menac
upotrebljava da oznai tzv. neslobodne skupove rijei, tj. one koji se ne stvaraju u govornom
procesu, nego se reproduciraju u gotovom obliku kakav se ustalio dugom upotrebom. Njihovi
sastavni dijelovi esto pokazuju vei ili manji stupanj desemantizacije, tako da znaenje
cijelog frazeologizma nije adekvatno zbroju znaenja njegovih dijelova. U tim je skupovima
veza meu pojedinim dijelovima vrlo vrsta, te im je sastav, pa i redoslijed, obino
nepromjenljiv."
U ovom radu usvojen je termin frazeologizam/frazeoloka sintagma u skladu sa znaenjem
2. iz gornje definicije.
Veina autora se slae da su frazeologizmi5:
4

Ibid., [1996: 28-29]: La definizione dellidiomatico come peculiarit porta facilmente a ritenere idiomatiche tutte le
frasi di una lingua, o la lingua stessa (lidioma appunto) nella sua totalit: dans ce sens, on pourrait affirmer que la
langue, considre comme la structure des structures, rsultat dune volution originale et unique, est idiomatique en
tant que telle [Greimas 1960: 42]. Non solo i modi di dire (casi tipici di idiomaticit a causa della loro intraducibilit)
ma ogni forma lessicale o struttura grammaticale pu, in questa prospettiva, essere detta idiomatica. Cos per Roberts
[1944] lidioma include, oltre a proverbi e modi di dire, pronomi, avverbi, preposizioni, congiunzioni, flessione e
composizione; lidiomatico coincide con la totalit dei mezzi espressivi di una lingua A ci si legano la concezione
dellidiomatico come spirito della lingua e lo slittamento a riflessioni sulla mentalit dei parlanti e della comunit
linguistica.
5

Chitra Fernando [1996: 3]: The widespread occurrence of these three features in common word combinations has
resulted in many types of multiword expressions identified by some other term such as slang, proverbs, allusions,

1.

sloene strukture (tj. sastoje se od vie rei)

2.

konvencionalizovani (gde je njihova konvencionalnost krajnji rezultat duge

upotrebe)
3.

semantiki neprozirni, to znai da znaenje ovakvog izraza nije zbir znaenja

njegovih konstituenata.
Naalost ni to nam dovoljno ne suava polje istraivanja, budui da veliki broj izraza
odgovara ovakvim kriterijumima.
Kod Weinreicha (1969) termin frazeoloka jedinica iri je od termina idiom, i obuhvata ga.
Za Frasera (1970) glavna karakteristika koja odreuje idiom jeste da se njegovo znaenje
ne poklapa sa zbirom znaenja njegovih konstituenata.
McMordie (1972) odreuje leksiku celovitost kao najoigledniju karakteristiku idioma:
As a general rule an idiomatic phrase cannot be altered; no other synonymous word can be
substituted for any word in the phrase, and the arrangement of the words can rarely be
modified.
Cowie i njegovi saradnici (Oxford Dictionary of Current Idiomatic English, 1975)
smatraju da su glavne osobine idioma sloenost i semantiko jedinstvo: Idiom je kombinacija
dve ili vie rei koje dejstvuju kao jedinica znaenja.
J. Strssler (1982) daje svoju radnu definiciju, koja ukljuuje i strukturnu i semantiku
dimenziju: An idiom is a concatenation of more than one lexeme whose meaning is not
derived from the meanings of its constituents and which does not consist of a verb plus an
adverbial particle or preposition.
Na osnovu svih prethodnih definicija, Fernando [1996: 52] zakljuuje da su glavne
karakteristike idioma 1) sloenost i 2) ustaljenost, ili relativna ustaljenost rei koje ga ine.
Odnosno, to je manja mogunost zamene tih rei, jai je status idioma kao jedinstvene
leksiko-semantike jedinice.

Ako prihvatimo termin idiom u znaenju u kome smo odredili termin frazeologizam,
odnosno frazeoloka sintagma, moemo zakljuiti da se veina definicija poklapa u sledeem:
-

frazeologizam se sastoji od najmanje dve rei;

znaenje frazeologizma nije zbir znaenja rei koje ga sainjavaju;

similes, dead metaphors, social formulae, and collocations also being identified as idioms

struktura frazeologizma je ili nepromenjiva ili relativno ustaljena, to znai da

frazeoloka jedinica ili nije podlona uobiajenim sintaksikim promenama, ili je to u vrlo
ogranienom stepenu.
U frazeoloke jedinice moemo po ovakvim karakteristikama uvrstiti i ustaljene fraze kao
to su poslovice. No poslovice, kao cele reenice, nadilaze strukturu frazeolokih sintagmi kao
skupova dve ili vie rei, a ovde emo se baviti pre svega sintagmama.
U prouavanju frazeolokih jedinica veina autora se bavila glagolsko-imenikim
sintagmama ili ak samo jednom njihovom podvrstom, kao najpogodnijim za analizu. Kako
je, meutim, ovaj rad usmeren pre svega na semantiku, a ne morfoloku dimenziju, korpus e
obuhvatiti sve frazeoloke sintagme koje zadovoljavaju ove glavne karakteristike.

Odnos prema frazeologizmu u lingvistici

Neki jeziki oblik moe biti proglaen frazeolokim6 ili na osnovu poreenja sa takvim
oblicima u drugim jezicima (interlingvistika idiomatinost), ili na osnovu poreenja sa
drugim strukturama i oblicima unutar istog jezika (intralingvistika idiomatinost). Ova dva
pristupa se delimino preklapaju, u smislu da je tekoa prevoenja izraza na drugi jezik
obino potvrda njegove idiomatinosti, no ipak postoji razlika: za prvi pristup karakteristina
je koncepcija duha jezika i uglavnom je zastupljen u starijim tumaenjima, dok je drugom
svojstveno poimanje frazeologizma kao izuzetka, nepravilnosti i anomalije, i preovladava u
novijim istraivanjima. U oba sluaja definicije su veoma iroke i nejasno odreene.
Najstariji pristupi tretiraju idiomatsku, odnosno frazeoloku stranu jezika, kao sve ono to
je karakteristino za odreeni jezik, po emu se on razlikuje od drugih. Tako, na osnovu
poreenja sa drugim jezicima, u ovakvom pristupu za idiomatski moe biti proglaen svaki
element jednog jezika koga nema u drugim jezicima. Na taj nain idiomatsko postaje s jedne
strane sinonim za tipino, a s druge strane za izvorno u jeziku (Makkai, 1972: 24).
U XVIII i XIX veku najvie, prouavanje ove dimenzije jezika uglavnom se svodilo na
poreenje upotrebe leksike i sintakse domaeg jezika sa primerima uvedenim iz drugih
jezika, to je obino vodilo osuivanju stranih varvarizama i naglaavanju znaaja izvornog
u jeziku (Earle 1891; Smith 1926).
Na osnovu takve definicije, koja frazeolokim smatra sve ono to je za odreeni jezik
karakteristino, lako se moe ovaj pojam sa ustaljenih izraza proiriti na itav jezik, pa
proglasiti frazeolokim, odnosno idiomatskim, praktino sve leksike oblike i gramatike
6

Federica Casadei, Metafore ed espressioni idiomatiche. La Sapienza, Bulzoni, Roma, 1996. Citirani autori preuzeti iz
navedenog dela.

strukture (Roberts, 1944; Greimas, 1960). Stoga je ovakav pristup esto osporavan u novijim
istraivanjima interlingvistikog tipa, najpre zbog nepreciznosti koja predmet istraivanja
proiruje do nemogunosti poreenja konkretnih jezikih elemenata (Bar-Hillel, 1955;
Greimas, 1960).
U novije vreme ipak se u frazeolokim prouavanjima ee usvaja intralingvistiki
pristup, koji frazeologizme definie prema nepravilnostima u njihovoj strukturi, te tako i u
ralanjivanju, u odnosu na pravilne oblike u okviru istog jezika: dakle, frazeologizam se
odreuje kao leksiko-sintaktika i semantika anomalija. Ovaj pristup jeste donekle
precizirao i suzio polje istraivanja u odnosu na prethodni, ali i dalje nije dovoljno precizan, u
smislu da pored figurativnih glagolskih, imenikih i prilokih sintagmi obuhvata i sve
sluajeve ustaljenih fraza, semantikih nepredvidljivosti, i uopte svih jezikih oblika koji se
ne mogu tumaiti doslovno, od pojedinanih rei do reenica kao to su poslovice. Nije jasna
razlika izmeu frazeolokog, konvencionalizovanog i ustaljenog, a ni terminologija nije opte
usvojena i nedvosmislena, to se vidi ve i iz broja sinonima koji se koriste da bi opisali iste ili
sline pojave.7
Pre strukturalista, prve definicije frazeologizma bliske modernim dali su Paul i Bral. Paul
smatra frazeologizme izolovanim grupama rei ije se a) znaenje ne moe izvesti iz
pojedinanih elemenata, koji nisu ni prisutni u svesti govornika, i b) iji se poredak ne moe
menjati.8
Po istom principu, Bral za tzv. groupes articuls smatra sve izraze upotrebom ustaljene u
jedinstven oblik, a u kojima se moe ouvati i neka arhaina sintaktika struktura ili znaenje.9
U kasnijim prouavanjima evropskih strukturalista takoe se istiu dve karakteristike
frazeologizma koje su ve istakli Paul i Bral: s jedne strane ustaljenost izraza, a s druge
njihovo jedinstveno znaenje. Strukturalizam e precizirati osnove tradicionalnog pristupa
frazeologizmu.
U Kursu opte lingvistike De Saussure pominje frazeologizme u vezi sa opozicijom
langue-parole, gde se u takvim kombinacijama, za razliku od asocijativne slobode
individualnih iskaza koja karakterie parole, ispoljava konvencionalna dimenzija jezika kao
langue: ovi izrazi "ne peuvent tre improviss, ils sont fournis par la tradition", i svojstveno
im je da su "les locutions toutes faites, auxquelles l'usage interdit de rien changer, mme si

Kod nas: frazem, frazeologizam, ustaljeni obrt, idiom, izraz, idiomatski izraz, ustaljena fraza, frazeoloka jedinica, itd;
na italijanskom idioma, espressione idiomatica, modo di dire, lessia complessa, locuzione, frase fissa, espressione, giro
di parole, detto, luogo comune itd; na engleskom idiom, locution, formula, expression, phrase-word, composite lexeme,
itd, na francuskom locution, formule, groupe articul, groupe agglutin, unit phrasologique, groupe phrasologique, i
slino.
8
Hermann Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte, 1880.
9
Michel Bral, Essai de smantique, 1897.

l'on peut y distinguer, la reflexion, des parties significatives". 10 Od drugih pojmova koji su
znaajni za razvoj prouavanja frazeologizma, iako se direktno na njega nisu odnosili, izdvaja
se ideja da sloeni znakovi nemaju puku vrednost zbira elemenata od kojih su sainjeni, ve
da treba uvek uzeti u obzir i vrednost njihovog spoja; odnosno, kad su A i B spojeni u jedan
znak, on nije samo jednak (A+B), nego ((A+B)+X), gde X predstavlja vrednost kombinacije.
Druga znaajna ideja je objanjenje aglutinacije kao dijahronijskog procesa sinteze elemenata
sintagme, koji se zavrava stvaranjem jedne rei kao zamene za sloeniji oblik.
Mada De Saussure nije mislio izriito na frazeologizme, ove postavke bie dominantne u
daljim strukturalistikim analizama idiomatskih izraza. Groupe agglutin izraava jedan
jedinstven pojam i tako je ekvivalentna prostoj rei koja ga oznaava, 11 insistira se na
semantikoj jedinstvenosti zbira elemenata, i odsustvu prvobitne semantike vrednosti
pojedinanih elemenata. Ove karakteristike esto prati i konstatacija o frazeologizmu kao
anomaliji u okviru jezikog sistema: "les locutions ont quelque chose d'anormal", poto "(la
locution) constitue un lment de trouble dans l'difice de la grammaire".12
Iz uglavnom uniformnih stavova, izdvaja se Hockettova koncepcija idiomatskog (1956).
Najpre, on eliminie interlingvistika merila: "The judgment as to idiomacity has to be passed
within the framework of the language concerned, not from outside", i definie frazeologizam
iskljuivo na intralingvistikoj osnovi: to je "a grammatical form (...) the meaning of which is
not deducible from its structure".13 Iz ovoga Hockett izvlai neoekivan zakljuak: da je svaka
morfema frazeologizam, budui da iz strukture morfema ne proizlazi njihovo znaenje. Po
tome bi mnogi frazeologizmi bili manji od jedne rei, dok ne bi postojala jasna gornja granica
za njihovo definisanje.
Ovo novo gledite poklapa se sa optom teorijom znaenja, no donelo je uglavnom
probleme u praksi. Hockett je istakao u prvi plan znaaj frazeologizma i suprotstavio se
stavovima koji ga smatraju anomalijom u jeziku, ali je istovremeno toliko proirio definiciju
idiomatskog da je postala praktino neupotrebljiva.
Osim Hocketta, ameriki strukturalisti su frazeologizmu i idiomatskom pristupali
uglavnom taksonomski. U klasifikaciji jezikih jedinica nije iskljuena semantika dimenzija,
pre svega zahvaljujui Pikeu (1967), no ipak, struktura i semantika svojstva frazeologizma
nisu detaljno opisani ak ni u znaajnijim radovima koji semantiku stavljaju u prvi plan
[Makkai: 1962]. U tagmemikom modelu, frazeologizam pripada sloenim jedinicama
(hipermorfemama). I tu se naglaava da se njihovo znaenje ne moe izvesti iz znaenja
10

Casadei, ibid., p. 34
Bally (1951); Sechehaye (1921); Greimas (1960); Martinet (1961, 1962, 1968, 1985); Coseriu (1966); De Mauro
(1982);
12
Casadei, ibid, p. 36; Sechehaye [1921: 663, 656]
13
Casadei, ibid, p. 38
11

pojedinanih elemenata, ali se strukturno porede sa slobodnim, neustaljenim frazama, i ne

smatraju se nikakvom anomalijom. Pike smatra da njihovo metaforiko znaenje proizlazi iz
doslovnog, primarnog znaenja.
Cilj Makkaijevog stratifikacionog pristupa jeste to preciznija klasifikacija frazeolokih
izraza i idioma, koji za njega nisu sinonimi. Za razliku od tzv. pseudo-idioms, koji se sastoje
od leksiki nesamostalnih elemenata (to and fro) te se ne mogu tumaiti ni na jedan drugi
nain, Makkai idiomatskima smatra samo one izraze iji elementi tu leksiku autonomnost
poseduju, i ija osnovna dvosmislenost prouzrokuje tekoe u tumaenju. Osnovni kriterijum
je dakle disinformation, "ability to mislead". To je i glavna slabost Makkaijevog pristupa, koji
podrazumeva da u idiomatskom izrazu mora postojati konkretno doslovno znaenje, i stoga
njegova razraena i obuhvatna analiza ne reava problem semantike frazeologizama, ve
ostaje na nivou njihove klasifikacije.
Generativna gramatika dala je kljuni doprinos prouavanju frazeologizama, kako po
broju radova na ovu temu, tako i usled injenice da e se i drugi pravci istraivanja kasnije
razvijati pre svega kao suprotstavljanje njenim zakljucima. Generativistike studije, opte
gledano, vie nastoje da problem idiomatskog ree na ekonomian nain kako bi frazeoloke
strukture mogle biti uklopljene u transformacioni model, nego da razumeju i istrae svojstva
tih struktura. No predloena reenja na kraju ipak ne reavaju taj problem, niti objanjavaju
sintaktiko ponaanje frazeologizama.
Prvi generativistiki radovi na temu frazeolokog pokuali su da frazeologizmu nau
mesto u tek nastaloj interpretativnoj semantici.14 Ti radovi su dosta kritikovani;15 oni nisu
obuhvatali sintaktiki loe definisane frazeologizme, koji se nisu mogli uklopiti u model, i
nisu predviali njihovu sintaktiku analizu. Poev od Weinreicha, priroda frazeologizma se
pokuava odrediti kroz komponentnu analizu, a on smatra da veina idioma nisu anomalije
ve samo podvrsta struktura sa nepravilnostima u transformaciji, i insistira na njihovoj
sutinskoj sintaktikoj normalnosti, kao i na semantikoj dvosmislenosti. Takoe, smatra da ne
postoji veza izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, koje je arbitrary in principle, i
upozorava da ne treba popustiti iskuenju traenja pravila semantike rekonstrukcije tamo gde
ih nema.16
Fraser [1970] e pokuati da napravi hijerarhijski prikaz mesta koje u transformacionom
modelu zauzima frazeologizam, kako bi istovremeno predstavio njegovo znaenje u dubinskoj
strukturi i objasnio njegove transformacione nepravilnosti. On se tu oslanja na pretpostavljeni
odnos izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, a za one izraze u kojima takav odnos nije
14

Katz i Postal, [1963]

Weinreich [1966]
16
Weinreich [1969: 77-78]
15

vidljiv smatra da je doslovno znaenje naprosto vremenom izgubljeno. Njegova hijerarhija

zasniva se na stanovitu da po definiciji nijedan od elemenata frazeologizma ne doprinosi
njegovom znaenju jer unutar njega ne uva sopstveno doslovno znaenje, te su stoga nuno
blokirane sve transformacije koje podrazumevaju semantiku samostalnost pojedinanih
elemenata. Ova tvrdnja e kasnije biti polazite za Fraserove kritiare u postavljanju
alternativnih hipoteza o prirodi frazeologizma.
Semantiko-generativni pristupi zasnivaju se na pretpostavci da je mogue objasniti
transformaciono ponaanje frazeologizama na osnovu njihove semantike. Za Newmayera
[1972, 1974] sintaktiko ponaanje frazeologizma je mogue predvideti kroz odnos izmeu
njegovog doslovnog (M1) i idiomatskog znaenja (M2). Na njima se ne mogu primeniti samo
ona pravila koja vae i za M1 i za M2. Slabost njegove postavke je u tome to i on pribegava
parafrazi (M2). Newmayer je u tom pogledu pod uticajem Chafea [1968]. Obojica odnos
izmeu M1 i M2 vide samo kao preostatak doslovnog u prenesenom znaenju koji se
ispoljava u transformacionim anomalijama. Nijedan od radova interpretativne semantike 17 ne
vidi taj odnos kao dinaminiju interakciju, niti dozvoljava mogunost da izmeu M1 i M2
moe postojati drugaija veza.
Chomsky ovom problemu nije posvetio onoliko panje koliko bi se oekivalo, iako koristi
frazeoloke jedinice kao oiglednu pojavu kojom objanjava razliku izmeu dubinske i
povrinske strukture. Kao njihova glavna svojstva istie: a) idiomatsko tumaenje je skoro
uvek zasnovano na neidiomatskoj strukturi, poto mnogi frazeologizmi imaju i pandan u
doslovnom izrazu; to se moe objasniti kao neto vie od sluajne pojave samo gramatikom u
kojoj nezavisna sintaktika komponenta generie strukture koje se tek kasnije povezuju sa
semantikim predstavama; b) transformaciono ponaanje frazeologizama otkriva asimetriju
izmeu povrinske i dubinske strukture, poto se jedan isti izraz moe pojaviti ili na oba nivoa
(Mario ha rotto il ghiaccio i Il ghiaccio stato rotto da Mario) ili samo na nivou dubinske
strukture (Mario ha tirato le cuoia ali ne i *Le cuoia sono state tirate da Mario)18, dok se ne
moe javiti samo na nivou povrinske strukture (npr. idiomatski oblik u pasivu a ne i u
aktivu). Dakle, ove strukture su dobijene transformacijom; osnovna pravila generiu i
frazeologizme kao sve druge iskaze, a zatim ih specifino idiom rule stavlja u vlastitu
kategoriju sa idiomatskim tumaenjem. Meutim, Chomsky ne odreuje ovo izriito za sve
frazeologizme, tavie, esto se ograuje pominjui brojne izuzetke, to koriste i njegovi
kritiari da pobiju ove postavke.

17

Sa izuzetkom McCawleya, [1971: 203] koji smatra da the meaning of an idiom is, at least in some cases, distributed
over the morphemes which comprise it.
18
Primeri: Casadei, ibid., p.52

Udaljujui se od generativne tradicije, Filmore, Kay i OConnor proiruju kategoriju tzv.

formalnim idiomima19 (formal idioms, za razliku od lexically filled, substantive idioms),
koji se odnose na sintaksu, i uglavnom se bave njima u svom istraivanju. Izvode zakljuak da
je tradicionalno razlikovanje izmeu pravilnih i idiomatskih obrazaca vetako, i da pojam
produktivnosti treba revidirati zajedno sa ulogom i dometom generativnih mehanizama.
U okviru pragmatike, osim studija koje se bave ba frazeologizmima, znaajne su i druge
oblasti koje nisu s njima direktno povezane, ali koje su na neki nain dale vaan doprinos
definiciji idiomatskog. Takva su prouavanja indirektnih govornih inova. Searle je jedan od
malobrojnih lingvista koji su prouavali odnose izmeu doslovnog, idiomatskog,
metaforinog, tzv. indirectness.20 Searleova teza je da se u metafori, ironiji i frazeologizmima
speaker's utterance meaning razlikuje od sentence meaning, tako da se u konkretnom iskazu
izraava samo ovo prvo. Da bi se shvatilo speaker's utterance meaning, treba proi kroz fazu
falsifikovanja sentence meaning, (zapravo, proces se sastoji od tri faze: konstrukcije
doslovnog znaenja, njegovog falsifikovanja, i konstrukcije znaenja koje nije doslovno, ve
odgovara kontekstu). Za razliku od ovih, kod indirektnih inova speaker meaning se dodaje na
sentence meaning tako da ga niti ponitava niti mu protivrei, te doslovno znaenje fraze ulazi
u speaker meaning, a ipak ga ne iscrpljuje.
Po Searleu, konvencionalni oblici indirektnih inova nisu frazeologizmi u uobiajenom
smislu termina, ali to ne znai da nisu idiomatski. Naprotiv, idiomatski su budui da na
konvencionalne naine izraavaju indirektne zahteve, dok neidiomatski oblici ne bi imali isto
dejstvo.21
Iako Searle tu pravi razliku, mnogi radovi koji se bave indirektnim govornim inovima
poistoveuju idiomatsko sa konvencionalnim, stvarajui dosta konfuzije u terminologiji. U
nedostatku precizne tipologije, moe posluiti rad Quasthoffove [1973, 1978], sistem
razlikovanja konvencija kao iskaza (oblici sa stalnim oznaiteljem, koji su predmet
lingvistike) i konvencija kao verovanja ili kognitivnih sadraja (sa promenljivim oznaiteljem,
predmet psihologije i sociologije), pri emu bi frazeologizmi naravno spadali u prvu
kategoriju, uz druge ustaljene oblike, kliee, slogane, poslovice, i razne konverzacione
formule.
S obzirom da se Searleova koncepcija, zasnovana na opoziciji izmeu sentence meaning i
utterance meaning, vraa na tradicionalni stav o primatu doslovnog i semantikoj anomaliji
prenesenog znaenja, bila je kritikovana i u oblasti frazeologije i u oblasti metafore. Model sa

19

syntactic patterns dedicated to semantic and pragmatic purposes not knowable from their form alone. [1988: 505]
[Searle: 1969, 1978, 1979]
21
[1978b: 272]
20

tri faze procesa falsifikovanja znaenja je takoe odbaen, ali u okviru semantike i pragmatike
imao je uticaja na dalja prouavanja, bilo da se na njemu zasnivaju ili da ga, ee, odbacuju.
Ulogu doslovnog znaenja u upotrebi frazeologizama naglaavale su one pragmatike
studije koje su se bavile upravo frazeologizmima kao takvim. Naime, kako e frazeologizam
funkcionisati u konkretnoj upotrebi zavisie umnogome od dinamike odnosa izmeu
doslovnog i idiomatskog znaenja, tj. od istovremenog prisustva ta dva semantika nivoa.
Izmene koje govornik pravi u frazeologizmima, pre svega dvosmislenosti i igre rei, potvruju
kako semantiko prisustvo doslovnog znaenja njihovih elemenata, tako i svest govornika o
tom prisustvu. Analize G. Grciano [1983] na obimnom korpusu realnih tekstova potvrdile su
ovu postavku, pri emu je njeno glavno sredstvo analiziranja parafraza, koja istie u prvi plan
semantika svojstva frazeologizama. Grcianova odbija ideju da idiomatsko znaenje
proizlazi iz doslovnog, i pokuava da pronae model koji bi prikazao dinamike odnose
izmeu doslovnog i idiomatskog, i njihovu interakciju. Taj model ona predstavlja kao
homonimiju ovih dvaju znaenja22, ali se ovo objanjenje ne pokazuje zadovoljavajuim, poto
ne daje analizu upravo tih odnosa interakcije izmeu semantikih nivoa.
Semantiko-kompozicioni pristupi uglavnom su se bavili strukturom i mogunostima
semantikog dekomponovanja frazeologizama. Poto esto u odnosu izmeu doslovnog i
idiomatskog postoji dijahronijska motivacija, Nunberg [1978] smatra da nema razloga da se
ona ne analizira i sinhronijski: znaenje frazeologizma se ne izraava proizvoljno. 23 Kljuno je
njegovo pozivanje na normal beliefs, jer odnos izmeu ova dva znaenjska nivoa nije prosta
mehanika projekcija jednog na drugi, ve se zasniva na poznavanju vanjezikih domena i
njihovih meusobnih pojmovnih odnosa, koji su esto izraeni metaforiki. Ovde se
Nunbergovo stanovite poklapa sa kognitivistikim pristupom i teorijom pojmovne metafore,
o kojoj e biti rei u 4. poglavlju.
Psiholingvistike studije prenesenih znaenja su, posebno od sedamdesetih godina prolog
veka naovamo, dale veliki doprinos podacima i pretpostavkama o glavnim svojstvima
frazeologizma. Gibbs i njegovi saradnici doli su do dve hipoteze, Direct Interpretation
(Access) Hypothesis, koja se odnosi na razumevanje frazeologizama, i Idiom Decomposition
Hypothesis, koja se odnosi na mogunost njihove semantike analize. Prema prvoj, u
razumevanju frazeologizma govornik ne prolazi kroz fazu doslovnog itanja, ve pristupa
direktno idiomatskom znaenju, ija konvencionalnost pretee nad prvobitnim doslovnim
22

Nous rdefinissons donc les rapports entre les lectures 'idiomatique' et 'litterale' par l'homonymie entre deux units
linguistiques de rangs distincts. [1983: 336]
23
We can assume that speakers generally atribute awareness of the rationale to the system of normal beliefs, which is
why there is a large measure of agreement over the use of the expression. It does not matter whether the normal
assumptions about the relation of 'litteral' and idiomatic uses are historically justified (...) so long as they are grossly
uniform for the community. [1978: 122]

znaenjem. Gibbs takoe otro kritikuje koncepciju doslovnog znaenja, i smatra da ono nije
obavezan stadijum u psiholokom modelu jezikog razumevanja. Prema drugoj, koja je
zasnovana na Nunbergu, sintaktika produktivnost i leksika fleksibilnost frazeologizma
zavise od stepena mogunosti njegove semantike analize, te su frazeologizmi koje je mogue
semantiki dekomponovati leksiki fleksibilniji i raznovrsniji u sintaktikim konstrukcijama.
Obe hipoteze su kritikovane zbog nejasnoa u pojedinostima; 24 hipoteza direktnog pristupa
jer ne objanjava kako govornik pristupa idiomatskom umesto doslovnom znaenju, odnosno
u kom se tano stadijumu razumevanja aktivira idiomatsko znaenje. Nasuprot tome, Cacciari
i Tabossi iznele su hipotezu konfiguracije, po kojoj se frazeologizam obrauje na doslovnom
nivou dok ga neka kljuna re ne prikae kao idiomatsku konfiguraciju. Gibbsova hipoteza o
dekomponovanju idioma predstavljala je jo vei problem, poto ne pokriva frazeologizme
sa malom mogunou semantikog ralanjivanja, koji se, meutim, u procesu razumevanja
mnogo bre obrauju. Cacciari i Glucksberg su to pokuali da ree na drugi nain, uvodei
pretpostavku da leksiko-sintaktika produktivnost frazeologizma ne zavisi samo od njegove
semantike strukture, ve i od funkcije kojoj ga govornik prilagoava za odreene
komunikativne ciljeve. Dakle, modifikacija frazeologizma je prihvatljiva ukoliko, u skladu sa
strukturom izraza, odgovara kako njegovom znaenju tako i ciljevima diskursa, te mu ove dve
komponente odreuju leksiko-sintaktiku fleksibilnost. No i dalje ostaje problem razliitog
stepena transparentnosti frazeologizama.
Sve u svemu, semantiko-kompozicione studije su otvorile put daljim semantikim
prouavanjima frazeologizma, i imaju zaslugu to su u prvi plan istakle ulogu semantikog
aspekta u njegovom funkcionisanju, kao i dinamiku veze izmeu doslovnog i idiomatskog
znaenja, i pre svega injenicu da ta veza nije ni proizvoljna ni sluajna.
U dananjim istraivanjima preovlauje kognitivistiki pristup koji frazeologizme tretira
kao jedan oblik metafore, a metaforu kao osnovno svojstvo jezika i miljenja proiruje mnogo
izvan isto lingvistikog domena. Uticaj tog pristupa zapaa se i u naoj kao i u italijanskoj
lingvistici,25 koje su pre toga frazeologizmu pristupale uglavnom taksonomski. O
kognitivistikim i ranijim teorijama i metafori u vezi sa frazeologizmom bie vie rei u 4.
poglavlju.
Ukratko, moderna lingvistika jeste nainila veliki pomak u prouavanju frazeologizma u
odnosu na poetne nejasne teorije o duhu i izvornim osobenostima svakog jezika
pojedinano, preko, mogli bismo gotovo rei, pukog otpisivanja frazeologizma kao anomalije
koja samo kvari pravilnost gramatikog ustrojstva, pa sve do njegovog ozbiljnijeg
ukljuivanja u lingvistike analize kao sastavnog dela jezikog tkanja u novije vreme. U
24
25

Cacciari [1989]; Cacciari i Glucksberg [1991]

v. F. Casadei, Metafore ed espressioni idiomatiche; D. Klikovac, Metafore u miljenju i jeziku

meuvremenu, svaki od lingvistikih pravaca (kada bi se uopte njime bavio) nastojao je da ga

uklopi u sopstvene teorijske postavke, ili, ukoliko to nije uspevalo, da ga proglasi
nepravilnou koja odudara od pravilnog ostatka jezikog sistema. Bilo da se radilo o
morfolokoj, sintaktikoj ili semantikoj analizi, ono to je oteavalo i to i dan-danas oteava
rad na ovom problemu ostaje neslaganje oko osnovne definicije frazema i idiomatskog uopte.
Kad se miljenja strunjaka razilaze ve oko polazne take kao to je definicija, i kada je polje
istraivanja toliko subjektivno omeeno, jasno je da to moe samo stvarati tekoe u dubljem
prouavanju, bez obzira kojim se aspektom frazeologizma bavimo. Stoga, premda je o ovom
problemu ve bilo rei, neizbeno je da se na njega osvrnemo i u nastavku.