SAOBRAAJ I PROSTOR

Skripta za I parcijalni ispit

1.1. Prostor i okolina
Pod pojmom prostora najee se podrazumijeva realni
fiziki okvir ivljena. Prostor moe biti stvarni i izgraeni.
Prema Euklidovoj definiciji ( tj. osnovnoj definiciji prostora), on
je odreen sa 3 dimenzije: duinom, irinom i visinom.
Nova shvatanja razlikuje mnoge podvrste prostora kao to su
socijalni, ekonomski, drutveni, politiki, dok matematiki
reeno prostor je 'n' dimenzionalan.
Sva deavanja u prostoru mogu se predstaviti vremenskim
koordinatama x,y,z i vremenskom koordinatom. Dosadanja
tumaenja zasnivala su se na tome da su prostor i vrijeme
nezavisne promjenjive komponente svakidanjeg svijeta, no
meutim dananja tumaenja zasnivaju se na tome da su
prostor i vrijeme samo osnovne komponente prostornog
planiranja.
ovjek i prostor od najstarijih vremena djeluju jedan na
drugog. ovjek od prahistorije do dana dananjeg djeluje sa
prostorom ( ostavljajui tragove) kako bih doao do odgovara
na pitanja o sebi i svom postojanju.
Okolinu sainjavaju njene komponente: voda,vazduh,tlo,
biosfera i mnotvo vjetakih komponenti nastale iskljuivo
ovjekovom rukom. Iz ove definicije proizilazi da je okolina
prostor, a prostor okolina, odnosno da je okolina samo posebna
dimenzija prostora. Ona mora da bude pogodna za ivot i
blagostanje ovjeka, stoga je potrebno posvetiti veliku panju
njenoj zatiti, radi opstanka sadanjih i buduih generacija.
1.1.1. Ugroenost okoline
Danas je veoma esto u upotrebi termin ugroenost i
zatita okoline. Okolina predstavlja skup svih ivih i neivih
komponenti, pa se stoga pojam okoline i prostora izjednaava.
Naime, okolina predstavlja posebnu dimenziju prostora,
odnosno ona je samo sinonim za kvalitet prostora.
Sa porastom stabovnita dolazi i do porasta upotrebe
prirodnih resursa, iz kojeg direktno proizilazi prekomjerna
proizvornja razliitog otpada, koja svjesno ili nesvjesno dolazi
u prirodi. Shodno tome ovjek po prvi put utie na ekoloku
1

ravnoteu, ne samo jednog dijela nego itavog svijeta

odjedanput. On je u stanju da mijenja okolinu bre nego to je
u stanju da predvidi posljedice.
Sedamdesetih godina, Rimski klub,objavljuje knjigu
Granice rasta koja upozorava na zatitu okolia i ekspanziju
stanovita. U ovoj knjizi se navodi da na Zemlji nije mogua
neogranienost i beskonanost rasta stanovnita, jer su
prostor i resursi ogranieni.
Autori publikacije Granice rasta upozoravaju da je
svjetskom dinamikom sistemu potreban period od barem 20
godina kako bi u potpunosti otkrio uzroke i posljedice
mijenjanja okoline. To nas ui da ono to ve danas uoimo kao
loe, ispravimo, kako to isto sutra ne bismo morali lijeiti ali uz
znatno vei trud i napor, ali bez pogleda na uspijeh.
Lester Braun i saradnici objavljuju knjigu Stanje Zemlje
1999. U kojoj navode pojedine karakteristike ekonomije i
okoline. Autori istiu da je ovjek u 20.st. uspio da otkrije
putanju na Mjesec, izumio bolje silikonske ipove, transplatirao
ljudkse gene, ali nije bio u stanju da obezbjedi pitku vodu za
vise od milijardu stanovnika. Autori ove knjige govore o novoj
ekonomiji koja e nas udaljiti od ekonomije koja se zasniva na
upotrebi fosilnog goriva, ona bi oznacila prelazak na ekonomiju
solarne energije, vonja bi se obavljala biciklima i
eljeznicama. Strunjaci smatraju da bi ovaj vid ekonomije
upotpunosti zadovoljio ljudske potrebe, a ne bi tetio okolini.
Klju svega je buenje svjesti kod svakog pojedinca kako
bih to bre dolo do promjene ekonomije i raspada ekosistema.
1.2. Definicija odrivog razvoja
Prema miljenu Svjetske komisije za okolinu i razvoj UN-a,
definicija odrivog razvoja temelji se na ouvanju okoline i
poveanju sveobuhvatnog kapitala drave u toku vremena.
Ekonomisti smatraju da se ukupni kapital ( Ku) neke drutvene,
regionalne ili ak globalne zajednice sastoji od 4 komponente:
Ku= Kn+Km+Kh+Kc.
Koncept odrivog razvoja jeste da ukupni kapital nikad ne
smije da opada. Sa stanovita prostornog i okolinskog
planiranja kljuan faktor predstavlja prirodni kapital koji
regulie protok robe i usluga, ali utie i na balans ekosistema.
Prema Evropskoj komisiji UN, odrivi razvoj oznaava
promjenu ekonomskih, drutvenih i tehnikih odnosa, kako bi
2

se zatitila priroda i ovjekov porstor za ivot sadanjih i

buduih generacija. Odrivi razvoj zahtijeva oblike napretka
koji e zadovoljiti nae dananje potrebe, a nee onemoguiti
buduim naratajima da zadovolje svoje potrebe. ovjeanstvo
danas ne moe zadovoljiti sadanje potrebe za oko milijardu
ljudi, a o zadovoljenju potreba buduih narataja tek se poelo
brinuti.
1.3. Plan i planiranje
Planiranje je proces iji je rezultat najee neki plan.
Postoje razliite definicije ta je to planiranje. Jedna od njih je
da je planiranje proces odluivanja i akcijama koje treba
poduzeti u budunosti. Ako bismo morali saeto dati definiciju
planiranja onda bi ona glasila: Planiranje je racionalno
organizovan, ka budunosti usmjeren sistem djelovanja.
Drugim rijeima, planiranje je proces ija je funkcija smanjenje
entropije i poveanje organizacije u okruenju.
Shodno tome dolazi se i do definicije proizdvoda koji je
rezultat planiranja,a to je plan. Plan se moe definisati kao
sloen dinamiki sistem, ija je funkcija da u svome okruenju,
izazove organizacione promjene, koje se prema vrijednosnim
opredjeljenjima u datom vremenu smatraju progresom. Plan
nije samo konana slika budueg stanja, koja predstavlja
konani cilj, ve je on i tok akcije koji vodi do realizacije
konane slike.
1.3.1. Proces planiranja
Sutina planiranja svodi se na niz izbora, strukturu
dogaanja i tok akcija, koji predstavljaju skup postupaka.
Prema definiciji planiranja u kojoj je bit biranje razlikujemo tri
osnovna nivoa nepohodna za izbor a to su : formulisanje
vrijednosti, identifikaciju sredstava, efektuaciju ( sprovoenje
ili primjena ).
Prema definiciji planiranja u kojoj je bit planiranja u emi,
cilj-sredstvo cijeli proces se sastoji od: analize i vrednovanja
stanja, definisanja vizije razvoja, razrade ciljeva, oblikovanja
varijanti i redoslijeda akcija, viekriterijalnog vrednovanja
varijanti, izbora optimalne varijante.
Vano je naglasiti da se planiranje bavi futurima: ono to
treba da bude, a ne onim to e sigurno biti. Planer koji se bavi
onim to e biti, nastoji da pogodi, a planer koji se bavi onim
to treba da bude, pokuava da kreira.
3

1.4. VRSTE PLANOVA

1.4.1. Vizija
Vizija predstavlja globalni pogled u budunost na osnovu
sistema vrijednosti. Vizija se obino definie na osnovu
ogranienog broja pokazatelja i nema odreen vremenski rok
realizacije.
1.4.2. Strategija
Da bismo kreirali budui prostorni, ekonomski, socijalni i
okolinski razvoj izmeu razliitih vizija budunosti i mogunosti
njihova ostvarenja, neophodna nam je strategija, jer je ona
ustvari most izmeu vizije i akcije.
Najloija strategija je ona koja ignorie promjene, jer one
nee nestati samo zato to ih mi ne elimo vidjeti ili to nismo
spremni da se suoimo sa njima. Strateko planiranje je
kontinualan i dinamian proces, putem kojeg se identifikuju
potencijali i ogranienja, kao i unutranje i vanjske snage, koje
mogu predstavljati prijetnju budunosti. U posljednje vrijeme
radi se i na strategijama prostornog razvoja.
1.4.3. Platforme
Razvoj informacionih tehnologija omoguava reagovanje
na brze promjene, pa se u posljednje vrijeme, sugerie i
primjena platformi umjesto planova. Platforma treba da
ponudi: specifikaciju prostornih, privrednih, kadrovskih i
drugih resursa datok podruja, specifikaciju ogranienja i
njihovog tretmana u analizi konkurentnih programa,naunostruno bazirane intelektualne alate alternativnih rjeenja i
time objektivizaciju sistema odluivanja, sistemski pristup u
integraciji svih bitnih procesa i akcija na datom podruju.
Platforme su razvijene baze podataka i planerski alati
napravljene na takav nain da odgovaraju dinamikom sistemu
kakav je prostorni razvoj.
1.4.4. Strukturni planovi
Strukturni plan se bavi gradom kao strukturom- koja ima
svojstva totaliteta, transformacije i autoregulacije. Struktura
grada ne podrazumijeva samo fiziku ve i prirodnu,
geografsku, morfoloku, socijalnu i ekonomsku strukturu.
4

Ciljevi izrade strukturnog plana su : prepoznati kljune

elemente i probleme gradskog sistema i mogunosti njihovog
rjeavanja, meusobno ih dovesti u relacije i uskladiti,
prepoznati stvari koje su trajne i bitne za sadanji ivot i
budui razvoj grada i na kraju predloiti program akcija. Faza
izrade strukturnog plana zapoet e postavljanjem hipoteza za
svaki od ciljeva i na osnovu tih hipoteza pristupit e se
prikupljanju informacija, njihovoj selekciji i analizi.
1.4.5. Prostorno planiranje
Prostorno planiranje mijenjalo se u skladu sa drutvenoekonomskim promjenama, a njegova osnovna f-ja bila je
kontrola koritenja zemljita. Lokalne, pa i ire zajednice imaju
zadatak
da
obezbjede
stanovnitvu:
zaposlenje,stan,
obrazovanje, sigurnost i dobar okoli. Za rjeenje ovih
problema lokalne zajednice su najuspjenije i naprihvatljivije,
pa stoga opine imaju posebnu ulogu i planiranju, odnosno
njihov primarni zadatak je da planiraju upotrebu prirodnih i
stvorenih dobara na ovom podruju.
Sa regionalnog stanovita postoje 3 bitna pitanja, koja se
rjeavaju planom a to su : sistemi naselja, infrastukturni
sistemi i okolina. Prostorno planiranje i urbani razvoj su oblasti
od velikog znaaja
za istraivanja. Naglaene potrebe za
prostornim planiranjem, proizilaze iz sljedeih zahtjeva: 1.
Privatno i javno partnerstvo; 2. Trite koje ne moe
obezbjediti efikasno rjeenje za razliite potrebe; 3. Problem
koordinacije izmeu razliitih sektora; 4. Drutveene posljedice
kao to su ( nivo nezaposlenosti, (ne)ravnopravnost spolova
itd.
Najdelikatnija faza planiranja jeste definisanje ciljeva i
kreiranje varijanti. Ovo je ustvari sinteza svih istraivanja, u
okviru pripreme plana. Dinamika promjena i veliki broj oblasti,
koje se tretiraju u okviru prostornog planiranja zahtijevaju
istraivanja, koja ukljuuju i meunarodnu kooperaciju.

1.4.6. Integrisanje prostornog i okolinskog planiranja

ovjeku da bi se prilagodio prostoru, odnosno okolini, i
time omoguio svoj ivot i razvoj potrebno je razumijevanje
prostora, odnosno okoline. Poznato je da se u okviru
5

prostornog
planiranja
definie
namjena
i
organizacija
koristenja prostora, to predstavlja temeljni element za
manifestaciju okolinskih uticaja. Dakle okolinska problematika
mora se dovesti u neposrednu vezu sa namjenom i
organizacijom prostora.
Prema teoriji planiranja, cijeli proces planiranja se sastoji
od: odreivanja vrijednosti, analize i vrednovanja stanja,
definisanje vizije, definisanje ciljeva, oblikovanje varijanti i
redoslijeda akcija, vrednovanje varijanti i provoenje plana.
U razvoju prostornog planiranja primjenjuje se proces
integralnog pristupa prostoru, tako da istrumenti planiranja,
izravno i neposredno utiu na promjene u biolokom,
nebiolokom i ljudskom okruenju.
2.ANALIZA STANJA I VALORIZACIJA PROSTORNOG I
OKOLINSKOG RAZVOJA
Kljuan faktor u analizi igraju pokazatelji preko kojih se
vri aliza prostornog i okolinskog razvoja. Na osnovu ispravno
izvedene analize mogue je utvrditi kakvo je stanje prostornog
i okolinskog razvoja. Osnovne faze pripreme plana: U prvoj fazi
planeri se susreu sa brojnim podacima pomou kojih
analiziraju zakonitosti pojava. U drugoj fazi susrecu se sa
vrednovanjem zakonitosti. Trea faza vezana je za budui
razvoj u okviru koje se utvruju trendovi razvoja pojedinih
procesa i sistema koji su predmet planiranja. Kada su izvrene
sve pomenute faze mogue je kvalitetno definisati ciljeve
prostornog i okolinskog razvoja.
Prve dvije faze sainjavaju sljedee cjeline: 1. Prirodni
uslovi; 2.stvoreni uslovi;
3. Koristenje prostora; 4. Prostorna organizacija; 5. Procjena
uticaja na okolinu;
Detaljni planovi rade se na kartama razmjere 1:1000, prostorni
planovi 1:200000, urbanisticki planovi 1:10000 i 1:5000.
Razmjere karata ukazuju i na moguu tanost iskazivanja
pojedinih
pokazatelja,
odnosno
detaljnost
obrade.
U
prikazivanju pokazatelja od posebnog znaaja su iskazivanje
prostornosti, zatim njihova kvantifikacija i mogunost
koritenja u analizama i prognozama.
3.CILJEVI
Ciljevi u sutini predstavljaju iskaze o eljenom stanju
sistema, odnosno stanju sistema kome teimo. Ciljevi ine
6

osnov za izradu varijantnih prijedloga plana i neophodno su

sredstvo za njihovo testiranje i vrednovanje. Ciljevi mogu biti
komplementirani, meusobno zavisni i nezavisni. Obzirom na
operativnost planiranja, postoje 3 vrste ciljeva: normativni,
strateki i operativni. Ciljevi se mogu podijeliti na kratkorone
i dugorone; na ope i posebne, a mogu se izvrsiti i druge
podjele.
Jedan od bitnih zahtjeva je da ciljevi to vjernije i tanije
odraze potrebe i interese ljudi, da te potrebe ostvare ukoliko je
to mogue i da to budu iskljuivo ciljevi koje oni ele. Ciljevi se
odreuju na temelju dostignua i tendencija razvoja u
prolosti, te uslova i faktora u buduem razdoblju. Pored svih
zahtjeva, postoji jedan vaan ali ne i posljednji zahtjev u
utvrivanju ciljeva, jeste da oni budu jasno iskazani, da budu
logini i mjerljivi. Radi utvrivanja redoslijeda ciljeva dosta je
uobiajeno razlikovati pojmove: cilj, zadatak, zahtjev. Cilj
predstavlja ljudske vrijednosti, date u obliku skupa izjava,
kojima se izraavaju odreeni ideali drutva kojima ono tei.
Zadaci se mogu shvatiti kao posebni ciljevi nieg reda, iskazani
na takav nain da omoguavaju procjenu napretka prema
ciljevima. Zahtjev je pojam nieg reda od zadataka i obiljeava
stanje koje je mogue mjeriti i postii, pa se upotrebljava
pojam standard ujesto pojma zahtjev.
Iskustva pokazuju da je mogue efikasno formulisati sistem
ciljeva na osnovu deduktivnog postupka, pri emu se na vrhu
piramide definiu opti ciljevi, a prema bazi su konkretniji. Sa
stanovita odrivog razvoja potrebno je razviti dugorone i
neposredne ciljeve. Dugoroni ciljevi koji odravaju odrivost
okoline, trebaju biti zasnovani na onome to podnose ovjek i
priroda, dok neposredni ciljevi trebaju pokazati odgovarajue
korake na putu ka dugoronim ciljevima. Neposredni ciljevi
ine osnovu za provonje konkretnih mjera.
4.KONCEPCIJA PROSTORNOG I OKOLINSKOG RAZVOJA
Ovo je najznaajniji dio plana odnosno sutina planiranja.
Koncepcija prostornog i okolinskog razvoja bazirana je na
stanju, valorizaciji i ciljevima prostornog i okolinskog razvoja
kao i ispoljenim trendovima u razvoju pojedinih oblasti. Da bi
se kvalitetno izradila koncepcija potrebno je prognozirati
dugorone potrebe koje se baziraju na stanovnitvu. Drugi
aspekt koji determinie budui razvoj, jesu mogunosti koje
obezbjeuju valorizovani resursi. Trei aspekt, proizilazi iz
7

stavova
stanovnitva
o
valorizovanim
resursima,
mogunostima
razvoja
i
prioritetima
koje
preferiraju
stanovnici.
Veoma vaan princim u prostornom planiranju jeste
kompatibilnost iskazanih potreba i elja stanovnitva i
istraivakih rezultata. Ako sve radimo za ovjeka i zbog
ovjeka onda je neophodno u svim fazama izrade Plana,
konsultovati stanovnitvo i ukljuiti ga aktivno u proceduru
pripreme i donoenja Prostornog plana. Pored stanja i
valorizacije prostornih i okolinskih ciljeva i projekcije razvoja
osnovnih oblasti, kao podloge za koncepciju prostornog razvoja
slue i : studija vrednovanja prostora za koritenje; studija
ranjivosti prostora; studija procjene uticaja na okolinu. Sinteza
svih ovih studija omoguuje i definisanje prostora na kojima se
moe vriti izgradnja i pod kojim uslovima. Prostorni planovi su
dugoroni pa su i prognoze dugorone, a time i nedovoljno
precizne, pa je potrebno obezbjediti kontinuitet u planiranju.
Od ukupnog raspoloivog prostora za koji se radi prostorno
planska dokumentacija,prostor, na koe se moe graditi, dosta
je ogranien. U tom smislu neophodno ga je veoma racionalno
koristiti. Koncepcija prostornog razvoja uobiajeno sadri
prognoze, odnosno razvoj: stanovnitva, naselja, privrede,
drutvenih djelatnosti, infrastrukturnih sistema. Pored ovih
elemenata prostorni plan sadri i mjere i aktivnosti za
provoenje prostornog plana. Prostorno planski dokumenat
moe se prezentirati u sljedeim oblicima: planska osnova,
prednacrt plana, nacrt plana i prijedlog plana. Dakle, prostorno
planiranje je zakonska obaveza, a usvojeni plan ima
karakteristike zakonskog akta.
4.1. Mjere za provoenje plana
Mjere za provoenje plana sastavni su dio plana i obino
se usvajaju u obliku odluke o provoenju plana, koja sadri:
mjere
zemljine
politike,
mjere
ekonomske
politike,
investiciona i poreska politika, obaveze izrade drugih
prostorno planskih dokumenata, podruja na kojima se
primjenjuju posebne razvojne i druge mjere, uslove smjetaja
privrednih i drutvenih objekata i objekata infrastrukture,
uslove zatite izvorita pitke vode, uma, mineralnih resursa i
sl, uslove zatite infrastrukturih koridora, uslove koritenja
prostora, mjere zatite unapreenja prirodnog i istorijskog
nasljea, uslove lociranja i koritenja sanitarnih deponija,
8

mjere za rjeavanje nepovoljnih uticaja na okolinu, mjere

zatite stanovnitva i dobara od prirodnih nepogoda.
Kod urbanistikih i detaljnih planova potrebno je uvoditi i
mjere: urbanog ureenja, odnos prema postojeim objektima,
industrijske zone i reim graenja, uslove za ureenje
graebvinskog
zemljita,
veliine graevinskih
parcela,
komunalno opremanje, uslove izgradnje na graevinskim
objektima.
4.2. Grafiki dio planova
Grafiki prikazi su sastavni dio prostorno planske
dokumentacije. Rade se u okviru tekstualnog dijela plana.
Tematske karte u okviru grafikih planova mogu se raditi za:
hipsometriju, za stabilnost terena i seizminost, hidroloke
karte,
karte
boniteta
zemljita,
umsko
zemljite,
poljoprivredno zemljite, realna i potencijalna vegetacija,
prirodne i istorijske vrijednosti, saobraajna i vodoprivredna
infrastruktura, energetska i telekomunikaciona infrastruktura,
mrea naselja sa urbanim podrujima i privredne zone. Pored
ovih postoje i sintezne karte i to: sintezna karta stanja
prostornog razvoja, karta mree naselja, karta namjene
prostora, karta infrastrukturnih sistema, karta smjernice za
zatitu okoline.
Sve karte treba da se rade u GIS-u, u odgovarajuoj
razmjeri koji plan zahtjeva, sa adekvatnom legendom.
5.STUDIJE,ELABORATI, SEPARATI
Zavisno od vrste i kompleksnosti prostorno planskog
dokumenta rade se studije, elaborati ili separati za sljedee
oblasti: prirodne izvore i uslove; stanovnitvo(demografija);
privreda; drutvene djelatnosti i infrastrukturne sisteme.
Ova dokumntacija ima sektorski karakter, ali sa
naglaenom prostornou i obino sadri: stanje i valorizaciju,
ciljeve i koncepciju razvoja. Rade se i posebne studije, kao to
je studija ranjivosti prostora i studija zatite okoline. Sve ove
studije, elaborati ili separati su najznaajnija osnova za izradu
prostorno planskih rjeenja.
5.1.STUDIJA RANJIVOSTI PROSTORA
5.1.1. Pojam ranjivosti
9

Bradley i Smith kau da ranjivost ima viestruke elemente

u svojoj definiciji, ali da ih najjednostavnije moemo
predstaviti kao vjerovatnou da e budui uticaji izazvati
promjene u negativnom smjeru. U ekolokoj literaturi, ranjivost
se reflektuje kao stepen osjetljivosti stanita. U vizuelnoj
analizi pejzaa ranjivost je definisana kao inverzna vrijednost u
odnosu na apsorpcioni kapacitet pejzaa.
Iako postoje razliiti definicije ranjivosti, moe se rei, da
koncept ranjivosti generalno izraava stepen osjetljivosti
prirodne i kulturne okoline na promjene izazvane van njih. U
geografskim krugovima ranjivost predstavlja stanje okoline, od
koje ovisi uticaj planiranih zahvata. U krugovima prostornih
sfera esto se susree pojam 'opa ranjivost' kao ranjivost koja
nije ovisna od potencijalnih uticaja specifinog tipa zahvata,
nego ranjivost koja proizilazi neposredno iz karakteristika
prostora.
5.1.2. Pojmovi opasnosti rizika
Nije teko definisati pojam opasnosti i rizika, jer su oni u
veini sluajeva vezani iskljuivo za ljudsko zdravlje. Kraljevsko
drutvo iz Londona definira opasnost po okolinu kao dogaaj
koji ako se realizira vodi ka degradiranju, direktno ili
indirektno kvalitet okoline, iz ovoga slijedi da opasnost
predstavlja rizik u sluajevima kada postoji vjerovatnoa da e
ista imati negativan uticaj na neku od vrijednosti okolina.
Rizik generalno predstavlja vjerovatnou da e se u
odreenom vremenskom periodu, javiti negativan efekat
ovjeka, grupe ljudi, biljki, ivotinja, na odreenom podruju
koje je izloeno odreenoj dozi ili koncentraciji opasne
supstance. Prisustvo razliitih opasnih supstanci u okolini
predstavlja rizik za sve oblike ivota i zato je neophodno
ocjeniti okolinski i ekoloki rizik, usljed njihovog prisustva.
5.1.3. Ranjivost prostora u prostornom planiranju
Model rranjivosti prostora moe se bazirati na principu
zdruivanje djelatnosti, koje u svojoj pojavnosti imaju razliite
uticaje. Model ranjivosti ima smisla provesti udruivanjem
djelatnosti, koje su planirane prostornim planom, a koje
prilikom realizacije imaju sline uticaje na okoli.
U prvu grupu spadaju djelatnosti koje se obavljaju u
koridorima ( saobraajna i energetska infrastruktura). Drugu
grupu sainjavaju djelatnosti koje se pojavljuju takasto i
10

povrinski
(
stanovanje
i
industrija,
turizam
i
rekreacija,deponije, itd.). Trea grupa pripada primarnim
djelatnostima
kao
to
su
poljoprivreda,
umarstvo,
vodoprivreda i sl. Uzimajui u obzir sve ove djelatnosti mogu
se oblikovati modeli ranjivosti prostora koji sadravaju
temeljna naela: ouvanje vrijednosti prirode, odravanje
biotske
raznovrsnosti,
odravanje
prirodne
ravnotee,
obezbjeenje samoodrivog razvoja, ouvanje vrijednosti pred
zagaenjem, zdrava ivotna okolina, obezbjeenje sanacije
teta, ouvanje prirodnih resursa i ouvanje prirodnog i
kulturnog naslijea.
Modeli ranjivosti se dijele ma 3 grupe i to : modeli
ranjivosti radi koridora; modeli ranjivosti usljed djelatnosti
koje se pojavljuju takasto i povrinski i modeli ranjivosti
usljed primarnih djelatnosti. Rezultati svih ovih modela
ranjivosti sumape ranjivog prostora po svakom od predvienih
podmodela.
Paralelno sa izradom modela ranjivosti prostora,
neophodno je osigurati prikupljanje, sistematizovanje i obradu
dostupnih informacija, kao ulaznim parametrima u procesu
ocjene ranjivosti prostora.Polazita za vrednovanje uticaja su :
Vaei propisi ( standardi, normativi); konvencije i ekspertske
ocjene. Ekspertske ocjene se kreu od 0-4. Ocjena potencijala i
razvojnih mogunosti prostora utvruje polaznu osnovu za
planiranje. Aspekt upotrebe prostora i mogunosti za odvijanje
pojedinih djelatnosti, razmatra se sa aspekta kao to su:
urbanizacija, industrijalizacija i sl.
Praenjem globalnih okolinskih optereenja definisan je
dozvoljeni okolinski kapacitet. Kapacitet se definie kao
globalni, regionalni, kapacitet rijenog sliva, dravni sve to
zavisi od vrste proizvodnje odnosno djelatnosti.
5.1.4. Mogui konflikti u prostoru
Potencijal prostora za smjetanje neke djelatnosti, ne daje
konano rjeenje koju vrstu djelatnosti optimalno treba
'smjestiti' u prostor. Jedan segment prostora moe imati isti
nivo potencijala za razliite djelatnosti. Njihovim spajanjem,
prostorno se prikazuju konfliktna podruja.
Zauzimanje prostora ima vie aspekata, meu ostalim su:
unitavanje ili znaajno oteenje eko-sistema i gubitak tla za
druge namjene (u prvom redu poljoprivredu). Uesnici
rjeavanja konflikta u prostoru podijeljeni su u 4 grupe: oni koji
11

se bave drutveno ekonomskim razvojem, oni koji se bave

razvojem tretirane oblasti, ekolozi i graani.
Cijeli posao rjeavanja konflikta podijeljen je u 3 faze. U
prvoj fazi se definie cilj, odnosno potrebe koje treba
zadovoljiti. Zatim se definie podruje razmatranja i vri
prikupljanje potrebnih, a raspoloivih podataka o datom
podruju, vri se ocjena upotrebljivosti prikupljenih podataka,
zatim rezimira stanje podruja i na kraju se vri izrada mape
datog podruja.
U drugoj fazi vri se analiza eljenog projekta, mogunosti
smanjivanja okolinskog uticaja, rjeavanjem prethodnih koraka
dobija se vie rjeenja za zadovoljenje datog cilja.
U treoj fazi, vlada donosi odluku o tome koji e se objekt
graditi, odnosno na kojoj lokaciji. U donoenju ove odluke
uestvuju i graani, jer ministarstvo respektuje i uvaava i
miljenje graana.
5.2. Vrednovanje prostora za determinisanje namjene
prostora
Za razliite oblasti potrebne su odreene podobnosti
prostora, pa stoga postoje i ogranienja za realizaciju
odgovarajue namjene.Stoga se u prostornom planiranju
postavlaju zahtjevi za viekriterijalno vrednovanje prostora za
stanovanje, rad i sl. Ovo su kategroije koje utiu na koritenje
zemljita odnosno potronju prostora.
Ostali dijelovi prostora predstavljaju primarnu namjenu
( poljoprivreda, vode, ume i umsko zemljite). Ove kategorije
prostora su obino zatiene odgovarajuim zakonima. Osnovni
princip prostornog planiranja jeste racionalno koritenje
zemljita, tako da se tzv. Potronja(za izgradnju) treba svesti
na minimum.
Kod prostornog planiranja kriteriji, koji se koriste za
podobnost prostora za izgradnju su: pristupanost zemljita,
nagib terena, visina terena, orijentacija, upotrebna vrijednost
zemljita, ekoloke vrijednosti i sl.
Za viekriterijalno vrednovanje koriste se standardne
metode, shodno tome prostor se moe klasificirati u vie
kategorija npr.: izuzetno povoljan, veoma povoljan, povoljan,
nepovoljan i sl. Kod prostornog i urbanistikog planiranja u
pogledu povoljnosti prostora izuzetno povoljna kategorija
moe
se
odnositi
na
prostore
namijenjene
12

rekonstrukciji.Takoer, veoma povoljna kategorija moe se

odnositi za prostorne namjenjene za intenzivnu urbanizaciju.
U nepovoljnu kategoriju za izgradnju spadaju prostori
namjenjeni poljoprivredi, umarstvu, vodoprivredi, zatienim
podrujima, odnosno onim podrujima koje treba zatiti od
izgradnje.
5.3. Studije zatite okoline
Prvi zakonski temelji za zatitu okoline predstavljeni su
odavno, ali su mnogo godina bili ogranieni na posebne
lokacije, ali od 90-tih sveukupan smjer zatite okoline
zasnovan je na sistemskom zakonu, pa je veina evropskih
zemalja usvojila zakonodavstvo 'Studija o uticaju na okolinu',
prije nego to radovi na izgradni objekta mogu poeti.
Generalno dva glavna principa su ukljuena: prvo, zatita
okoline, prirodnih uslova i ivotni stil stanovnitva su
proglaeni za opti interes, a drugo proglaeno je obaveznim
da se vri SPUO i PUO. PUO se svrstava u niz dokumenata ili
postupaka ija se vrijednost, odnosno domet i karakteristika
moe procijeniti samo onda kada se naknadno donese odluka o
izgradnji nekog objekta, ili je on izgraen.
Nedoreenost PUO-a prouzrokovala je stvaranje novog
dokumenta tzv. SPUO-a. Dakle prije nego to se donesu odluke
o izgradnji novog objekta, u okviru planova pa ak i zakona vri
se Strateka procjena uticaja na okolinu, u okviru koje se
utvruje da i e se uope realizovati neki projekat i na kojoj
lokaciji. SPUO, ako je sprovedena sistemski, postaje
prvenstveni, dugoroni instrumenat zatite prostora. SPUO
ukljuuje mnotvo inilaa koji su u stanju utjecati na okolinu
bolje nego PUO, pa je stoga SPUO proces koji objedinjava
donoenje odluka, utjecaja na prirodnu i socijalnu okolinu te
ekonomske analize.
5.3.1. Strateke procjene uticaja na okolinu ( SPUO)
SPUO obezbjeuje procjenu posljedica na okolinu na
viem , stratekom nivou odluivanja. Ako bi se SPUO
integrisao u planiranje, bilo bi prirodno podijeliti iroku
procjenu posljedica u grupe: okolinske posljedice i socioekonomske posljedice.
Socio-ekonomske posljedice odnose se na strateki nivo
procjena. U okviru stratekih procjena uticaja na okolinu, u
pojedinim zemljama obuhvataju se: ekonomske i socijalne
13

posljedice, buka i vibracije, upotreba fosilnih goriva, otpad i

posljedice na privredu.
Javni interes koji treba da se uzme u obzir je: prirodna
okolina, kulturno nasljee, rekreaciona podruja, uslovi ivota,
ukljuujui zdravlje i bezbjednost. U Francuskoj se navode
sljedei pokazatelji za SPUO: gasovi sa tetnim posljedicama,
troenje energije i povrina potrebnog zemljita.
Fizike promjene kojima se mora posvetiti posebna panja
odnose se na: velike osjetljive krajeve; podruja od
nacionalnog interesa za ouvanje, rizik odvajanja velikih
nerazvijenih dijelova; rizik velikih pritisaka na prirodnu
sredinu.
5.3.2. Procjena uticaja na okolinu (PUO)
PUO se moe razviti kao procedura za bolje praenje
posljedica na okolinu. PUO je jedan od alata koji se treba
razviti, kako bi se uspostavila veza sa posljedicama projekata,
u odnosu na sveukupno postavljene ciljeve.
PUO se mora posmatrati kao integralni dio ireg procesa
planiranja i projektovanja, poevi sa ranom identifikacijom
planskih varijanti i potencijalno znaajnih uticaja na okolinu. U
ovoj fazi PUO mora da obuhvata i predvianje posljedica i
njohovo uporeivanje. One posljedice koje mogu biti ublaene,
trebaju se najvie naglasiti, kao npr. Buka, bibracije,zagaenje
zraka, vode i tla, i sl.
PUO mora imati sljedee korake: zakonske propise; opis
projekta; opis okolia; predvieni uticaj na okolinu; odabrane
varijante; mjere i preporuke; plan praenja; uee javnosti.
Generalno PUO ukljuuje sljedee: opis poetnih okolinskih i
drutvenih uslova; opis promjena u okolini; opis upotrebe
zemljita; opis projekta i varijantna rjeenja; spisak potreba za
javne dozvole; opis uticaja na okolinu; opis predolenih mjera
koje se trebaju izvriti. Dokument koji sadri ove informacije,
se
predstavlja
raznim
javnim
agencijama,
kantonima,
optinama i javnosti.
5.3.3. Alati procjena
PUO i SPUO su zasnovani na mjeavini kvalitativnih i
kvantitativnih metoda. Trenutna praksa pokazuje da je
multikriterijski pristup vaan za okolinske procjene. Principi
PUO-a su zasnovani na pripremi argumenata koji igraju vanu
14

ulogu u otvaranju diskusjije i uzimaju u obzir mnotvo ciljeva i

interesa.
Multikriterijska analiza moe dovesti do uporeivanja i
ispitivanja opcija, u smislu vrednovanja varijanti.Kada
posljedice treba da se izloe, potrebno je ograniiti broj
procijenjenih aspekata i to dati odvojeno za svaki aspekt.
5.3.4. Procedura prihvatanja Studija uticaja na okolinu
U okviru zakona koji je vezan za zatitu okolia, izrada
SPUO-a tretira se kao obaveza. Uobiajeno je da se radi tzv.
Prethodna studija uticaja na okolinu kod objekata koji trebaju
da dobiju Okolinsku dozvolu, dok se kod izrade planova
utvruje obaveza izrade Stratekih procjena uticaja na okolinu.
Na prethodnu studiju prijedloge i kritike daju odgovarajui
organi iz ega se izrauje studij uticaja na okolinu. Na osnovu
konano usvojene Studije uticaja na okolinu izdaje se Okolinska
dozvola koja je neophodna za svaki objekat.
Studija Strateke procjene uticaja na okolinu je sastavni
dio planova i programa, odnosno instrument za utvrivanje
okolinski prihvatljivih uslova.
6.NAMJENA POVRINA
Namjena povrina je ishodite za sve bitne elemente
prostornoh plana, a sama namjena povrina vezana je za
ureenje, odnsono planiranje koritenih prostora. Posebna
osnova za plan namjene povrina jeste sadanja namjena
povrina i kategorizacija zemljita. Poznavanje zemljita kao
ogranienog resursa vaan je faktor za svaku zajednicu koja
eli organizirano da ivi i radi.
Prema prirodi zemljita nejna osnovna f-ja je proizvodnja
hrane, drveta i ostalih biljnih produkata. Uniteno ili zagaeno
zemljite se vrlo sporo obnavlja, odnosno za ovjeiji vijek se
gotovo i ne obnavlja. Osnovna karakteristika koritenja
zemljita jeste da se stepen pogodnosti za razliite namjene,
gotovo podudara. Zbog toga je jedan od osnovnih kriterija pri
izboru namjenje povrina, racionalno koritenje zemljita i
vraanje zemljita prvobitnoj namjeni.
Kategorizacija zemljita vri se na osnovu svojstava tla, a
pedoloka karta predstavlja neophodnu osnovu za izradu
kategorizacije. Za prostorno planiranje nisu dovoljne sistemske
jedinice( pedoloka karta), nego su potrebne i stanine
15

jedinice, gdje spadaju ekoloki, bioloki, agrotehniki pa i

ekonomski parametri.
Tako npr. Kategorije od I-III su najkvalitetnije i mogu se
koristiti za proizvodnju hrane bez ikakvog ogranienja.
Kategorija IV ima ozbiljna ogranienja. Kategorije od V-VIII,
zavisno od potrebe i interesa mogu biti koritene za razliite
namjene. Kategorizacija zemljita namjenjena je prije svega za
izbor najracionalnije namjena za svaku od kategorija. Za
utvrivanje podobnosti prostora za razne namjene, rade se
studije, ili elaborati viekriterijalnog vrednovanja prostora.
Od prirodnih kriterija, u vrednovanju koristimo slijedee:
nagib tla, osunanost, morfologiju, hipsometriju, stabilnost,
vegetaciju. Od stvorenih uslova mogu se ukljuiti sljedei
kriteriji: dostupnost, postojea izgraenost, opremljenost
infrastrukturom i sl.
Najosjetljiviji dio u viekriterijalnom vrednovanju, jeste
odreivanje vanosti pojedinih kriterija, odnosno prepisivanje
odreenih pondera(teina).
Osnovni kriteriji kod izbora namjena povrina su:
normativni (zakoni, ciljevi), ekoloki i ekonomski kriteriji. Za
utvrivanje namjene neophodna je i izrada studije ranjivosti
prostora, koja ukazuje koje prostore treba iskljuiti za nove
upotrebe ili koji su prostori vie ili manje ranjivi.
Kod namjene povrina susreemo se i sa pojmom zone i
lokacije. Pod zonom obino podrazumijevamo povrinu koja je
dovoljno velika da se moe nacrtati na karti, dok lokacija nema
uvijek te dimenzije. Zona ima svoja izvjesna obiljeja, ona
moe
biti
industrijska,
centralna,
zona
poljoprivrede,
rekreacije, turizma i sl. Prostorni i urbanistiki planovi se
zavravaju sa zonama namjene.
U detaljnim urbanistikim planovima, zoniranje kao oblik
namjene povrina nema svoj izvorn smisao, jer ovaj nivo plana
u prvom redu definie nain izgradnje, a manje nain upotrebe
tla.
6.1. Okolinski aspekti namjene povrina
Najvei dio prostora zauzimaju ume i umska zemljita,
poljoprivredna zemljita i vode. Pri izboru namjene, neophodno
je maksimalno titi navedene primarne namjene i vratiti
zemljita njihovoj primarnoj namjeni.
6.1.1. ume i umska zemljita
16

ume su jedan od najznaajnijih prirodnih resursa svakog

drutva, a razvoj drutva i okolinske kvalitete zavise u velikoj
mjeri od rasprostranjenosti i kvaliteta uma. Funkcije uma su
veoma znaajne i brojne, kao to su :
Proizvodne funkcije. Osnovna funkcija biljnog svijeta u
biosferi je da sunevu energiju pretvori u ivu organsku masu,
koja ini osnovu za opstanak ostalog ivog svijeta. Da bi se
proivela ova energija potrebno je utroiti veliku koliinu
ugljendioksida, pri emu se istovremeno oslobaa i velika
koliina kisika.
Osnovni pokreta svih procesa u biosferi, predstavlja
suneva energija, koja u toku godine dopre do povrine zemlje.
umski ekosistem je najznaajniji proizvoa biomase na
kopnu.
Termika funkcija. uma svojim kronjama zadrava
toplotu zraka sunca u toku dana, a nou je u umi zrak znatno
topliji, jer kronje stabla ometaju nonu radijaciju. Izmeu
uma i golih povrina u toku ljeta, postoji stalno strujanje
zraka, pri emu hladniji zrak iz ume struji u toplije otvorene
prostore i raslauje ih.
Regulisanje reima voda. ume utiu na poveanje
ukupne koliine padavina, ali mogu indirektno uticati na
njihovo bolje koritenje. U umi sva koliina padavina ne padne
na zemljite, jer se jedan dio zadri na kronjama stabala i na
prizemnoj vegetaciji, odakle ispari. Aktivnou korijenovog
sistema drvea i ivotinja, koje ive u zemljitu, stvara se
provodni sistem, a to je zemljite rastresitije, moe primiti
veu koliinu vode.Slivna podruja gradova i industrijskih
zoona nastoje se poumiti kako bi se osigurao dotok kvalitetne
vode, pa u mnogim podrujima f-ja ume nije proizvodnja
drvea nego snabdijevanje kvalitetnom, istom vodom.
Protueroziona funkcija. Neki ameriki naunici misle da je
civilizacija Maja, nestala zbog unitavanja uma. Naselja su
bila na obalama jezera. Usljed unitavanja uma, dolo je do
erozije zemljita, koja je pretvorila jezera u barutine i time
izazvala porast populacije komaraca i malarije, koja je unitila
Maje. I u Indiji je zbog unitenih uma dolo do jakih erozija i
katastrofalnih poplava, koje su unitavale etvu zasipanjem
plodnih oranica sterilnim pijeskom. U Kini je zbog unitavanja
uma, erozija veoma ozbiljan problem, jer uta rijeka odnosi
zemljite u obliku mulja. Smatra se da je najbolja zatita od
17

erozije snaan biljni pokriva, dok su tehnika sredstva samo

dopunska mjera.
Spreavanje eolske erozije. Eolska erozija moe izazvati
velike tete, osobito u ravniarskim predjelima, u kojima je
razvijena poljoprivredna proizvodnja. Eolska erozija izraena je
posebno
u
obeumljenim,
visoko
planinskim
krakim
podrujima, pa i na mnogim podrujima krakih polja.
Smanjenje zagaenja zraka. Uloga ume raste, jer se u
pojedinim predjelima ona koristi za ienje atmosfere i ako
prostor za odmor i rekreaciju stanovnitva industrijske oblasti.
ume i grmlje koriste se i za zatitu od buke samostalno, a
najee u kombinaciji sa barijerama. Uinak ovisi od starosti
razvojne faze, od sastava vrste drvea i strukture.
Rekreativne funkcije. Hodanje po umi ima za mnoge
posjetioce svoje ari. To su privlane take za svakog ko trai
mir i odmor i skuplja snagu za svoju svakodnevnu aktivnost na
radnom mjestu. uma etinara je prirodni aerosol, koji je
zdraviji od mnogih slinih vjetakih tvorevina, koje se danas
koriste u medicini. Neprocjenjivo je psihiko djelovanje ume
na zdravlje ljudi. U umi nema buke, preovladavaju samo
prirodni umovi (utanje lia, ubor potoka, cvrkut ptica) Sve
navedeno podstie na etnju, na aktivni odmor, a kreui se
kroz umu nailazi se uvijek na neto novo, interesantno, lijepo
i ugodno.
Estetska funkcija uma. Drvee i ume sigurno nisu jedini
elementi koji pejzau daju atraktivnost. Meutim kolika god da
je vrijednost drugih komponenata, pejza bez skupine drvea
ili pojedinanih stabala je siromaan, manje atraktivan.
Nauno odgojna funkcija. Danas postoji malo prirodnih,
nedirnutih uma, a posebno prauma, u kojima bi se mogao
pratiti razvoj biocenoze. Prirodne ume- praume su ustvari,
prirodno bogato opremljene labaratorije, u kojima se mogu
sprovoditi
mnogobrojna
fundamentalna
i
primjenjena
istraivanja, koja su neophodna za progres nauke. Odgojna f-ja
ume je znaajna naroito za uenike raznog uzrasta i raznog
nivoa obrazovanja.
Vrednovanje funkcija uma. U privredno razvijenim
zemljama, danas je rijetka glavna funkcija ume, tj.
Proizvodnja drveta, ve su znaajnije zatitna a u posljednje
vrijeme socijalna funkcija. Komisija za umarstvo dala je
sljedeu klasifikaciju uma, po funkcijama: a) proizvodna
funkcija, b) funkcija obnove i zatita uma, c) rekreaciono18

zdravstvena funkcija ume. Sa razvojem ljudkse civilizacije

smanjivano je uee uma i umskog zemljita kroz:
unitavanje uma, degradaciju uma, suenje uma. Razlozi
nestajanja uma su: poljoprivreda, razvoj naselja, razvoj
rudarstva, potronja drveta za industriju, ratna dejstva i dr.
Vaniji uzroci degradacije uma su : krenje uma, pretvaranje
visokih uma u izdanake, stoarenje, nekontrolisana paa,
unoenje
stranih
vrsta,
poari,
prekomjerna
sjea.
Prekomjernom sjeom i to najkvalitetnijih vrsta drvea,
ovjeku je stavljeno na uslugu manje vrijedno drvee i time se
kvalitet uma znaajno mijenja.
Suenje uma spada u novije vrlo teke oblike
ugroavanja uma i predstavlja proces izumiranja pojedinih
stabala odreene vrste ili njihovo masovn propadanje.Postoji
viee uzroka suenja uma, a neki od njih su: aerozagaivanje,
promjene klime, naruavanje primarne strukture prekomjernim
sjeama. Degradacije, izazvane masovnim suenjem uma,
ovjek ne moe ili vrlo teko kontrolie. Suenje uma
umanjuje proizvodnju kiseonika i vezivanje ugljen dioksida, to
dovodi do pogoranja klime. Promjena klime i nestajanje uma
e dovesti do pojaane erozije u globalnim razmjerama, to e
ugroziti zemljite koje je inae deficitirano. Suenje prijeti
nestajanju pojedinih vrtsa biljaka, a sa nestajanjem uma
ugroene su i ivotinjske vrste.
U prostornom planiranju neophodno je maksimalno voditi
rauna o zatiti uma. U svijetu su poznate brojne metode
poveanja uma, odnosno irenja prostora obraslih zelenilom,
kako izvan gradova tako naroito i u gradovima.
6.1.2. Poljoprivredno zemljite
Poljoprivreda je bitan faktor razvoja civilizacije, a tlo ili
zemljite je dio ekosistema koji zajedno sa vodom i zrakom
sainjava jedinstven ekosistem, od ijeg kvaliteta zavisi
egzistencija i ivot na naoj Planeti. Tlo ili zemljite posebno je
prirodno tijelo ija je osnovna funkcija obezbjeenje ivotnog
prostora za biljke, a istovremeno je i stanite velikog broja
drugih ivih organizama. U tlu se nalaze razliite komponente
koje mogu pozitiivno i negativno da djeluju. Prva stalna naselja
javljaju se na podrujima koja se obezbjeivala plodno
zemljite i koja su garantirala dovoljno vode i toplote. Ustvari,
od davnina ovjek je vezan za zemljite i svojim nainom
gospodarenja uticalo je i utie na njega ali sa razliitim
19

posljedicama koje mogu biti pozitivne i negativne. Razvoj

najveeg borja djelatnosti odvija se na raun poljoprivrednog
zemljita i to njegovim pretvaranjem u antropogenu pustinju ili
degradaciju.
Procesi degradacije poljoprivrednog zemljita
Procesi degradacije poljoprivrednog zemljita i ivotne
sredine mogu biti vezani za vanjske uticaje na poljoprivredno
zemljite i uticaje od poljoprivredne proizvodnje. Uuzroci
oteenja zemljita su : destrukcija ili fizika oteenja;
kontaminacija i polucija; privremeno iskljucenje tla iz biljne
proizvodnje; trajni gubitak tla. Trajni gubitci tla nastaju:
izgradnjom naselja, izgradnjom industrijskih i drugih objekata,
izgradnjom saobraajnica, izgradnjom vodnih akumulacija.
Poseban vid destrukcije tla predstavljaju deponije, raznih vrtsa
industrijskog otpada, kao to su: pepeo i ljaka iz
termoelektrana, crveni mulj iz industrijskih glinica, otpad iz
industrije elika, otpad iz prerade olova i cinka.
Kontaminacija i polucija zemljita
Termin kontaminacija tla koristi se za oznaavanje
poveanja ukupnog sadraja raznih tetnih sastojaka,
organskih ili patogenih agensa u tlu, koji dovode do
pogoravanja njegovog kvaliteta.
Termin
polucija
tla
oznaava
akumulaciju
neke
komponente u tlu, koja dovodi do opasnosti za ive organizme.
Uzronici kontaminacije tla su : teki metali, organski
zagaivai, radio-nuklidi.
Oteenja zemljita usljed poljoprivredne proizvodnje
Uticaj poljoprivrede na ivotnu sredinu je mnogostruk, a
vidovi ugroavanja su razliiti u vremenu i prostoru.
Savremena poljoprivredna proizvodnja, stvara nove sorte i
hibride koji daju vee prinose po jedinici povrine. Monokulture
na velikim povrinama i njihova intenzivna proizvodnja,
poveavaju broj tetoina i korovskih biljaka.Protiv njih ovjek
se bori insekticidima, hibricidima i pesticidima.Sve to
omoguava veu proizvodnju hrane, ali i ugroava druge
elemente ivotne sredine. Krenje uma, isuivanje movara,
unitavanje stepa i sl. radi stvaranja vonjaka, vinograda i sl.
Doveli su do pojave erozije, nestanka vode i sl. Dolo je do
naruavanja ekosistema i od stabilnih ekosistema stvoreni su
nestabilni na velikom dijelu Planete. Isuivanje priobalnih rijea,
rijenih dolina i movarnih terena, posebno vodenih prirodnih
ekosistema, radi proirivanja poljoprivrednih povrina, ova
20

podruja degradiraju. Savremena poljoprivreda suaa prostor

za ivot ivotinja, kako na zemljitu tako i u zemljitu i u
vazduhu.
Savremena poljoprivreda ne moe se zamisliti bez
vjetakih ubriva, herbicida i pesticida. Njihova upotreba
poveava prinose ali u velikoj mjeri ugroava ivotnu sredinu,
zagauje zemljite, vode, vazduh i ivi svijet. Najbolja odbrana
od ovih otrova je onemoguavanje da dodju u ljudsku hranu.
Ugroavanje ivotinja vri se primjenom hemijskih
sredstava u poljoprivredi, a ugroene su ptice, insekti, sisari,
gmizavci, fauna u zemljitu.
Ugroenost
zemljita
kombinacijom
prirodnih
i
antropogenih faktora
Erozija zemljita spada u vodee faktore, ne samo
ugroavanja zemljita, ve i ivotne sredine u cjelini. Danas
ona predstavlja ekoloki problem svjetskih razmjera, naroito u
nerazvijenim zemljama.
Pod erozijom zemljita podrazumijevaju se procesi koji
uzrokuju razaranje zemljita, njegovo odnoenje i taloenje
nanosa. Tri su osnovna vida erozije: gravitaciona, vodna i
erozija vjetrom, a u nekim podrujima znaajna je i erozija
ledom. Eolska erozija je uzrokovana vjetrom i javlja se u suhim
predjelima, na rastresitim zemljitima sa kojih je uklonjena
vegetacija. Uslovi za nastajanje erozije se u osnovi mogu
podijeliti na prirodne i antropogene. Najvei uzronik erozije je
uklanjanje vegetacije sa tla, koja su podlona eroziji. Posebno
je tetno unitavanje uma. ekstenzivno stoarstvo, naroito
uzgoj koza i ovaca, unitava vegetaciju koja vezuje zemljita i
mijenja njegovu strukturu, to pospjeuje eroziju.
Zatita poljoprivrednog zemljita
Obzirom da je obradivo zemljite neogranien prirodni
resurs neophodno je obezbjediti: racionalno koritenje
zemljita, rekultivaciju i razvoj zemljita te formirati
informacioni sistem o zemljitu. Zemljite se dosada tretiralo
kao neogranien i jeftin resurs, to je dovelo do njegovog
neracionalnog koritenja i unitavanja.
6.1.3. Vodne akumulacije
Akumulacije
imaju
nezamjenjivu
ulogu
u
okviru
vodoprivrednih sistema, jer slue za vremensko i prostorno
21

izravnavanje voda, a najee su vienamjenski objekti. Sa

stanovita prostornog i okolinskog planiranja posebno su
vane jer njihove lokacije su resurs koji se treba zatiti, a
obino imaju brojne pozitivne i negativne impakte na okolinu
koji se trebaju detaljno istraiti.
Znaaj akumulacija(funkcije)
Sadbjevanje vodom
Obezbjeenje naselja vodom postaje sve vei problem,
obzirom na kvalitet vode i sve veu potronju i potranju. Zbog
toga se akumulacije sve ee koriste kao izvori vode za pie.
Akumulacije u veini sluajeva poboljavaju kvalitet vode
jer se u njima vri taloenje organskih i toksinih materijala, pa
su trokovi za njeno preiavanje manji. U nekim sluajevima
akumulacije smanjuju stepen privrivanja otpadnih voda,
koje se sputaju u recipijent.
Znatno vei problem predstavlja snadbjevanje industrije
vodom, jer su koliine vode koje ona zahtjeva velike. Zbog
velike potronje industriji je potrebna jeftina voda da bi bila
konkurentna na tritu. Ove potrebe mogu zadovoljiti samo
vode iz velikih akumulacija, ove vode su jeftinije u poreenju
sa drugim izvorima.
Navodnjavanje
Navodnjavanje
je
nuan
uslov
za
intenziviranje
proizvodnje hrane. U sunim periodima nedostaje vode
biljkama, a ona se moe obezbjediti samo iz akumulacija.
Navodnjavanjem se poveaju prinosi, a omoguavaju dvije pa
ak i tri etve u toku godine.
Odbrana od poplava
Poplave sve vie ugroavaju mnoga podruja, a
intenzivnija izgradnja u podruju vodotoka poveava rizik od
poplava. Akumulacije su jedan od vanijih vodoprivrednih
objekata koji smanjuju rizik od poplava, naroito u kinim
danima.
Proizvodnja elektrine energije
Hidroenergija je obnovljivi izvor energije, ija upotreba ne
proizvodi nepovoljne impakte na okolinu, kao to to ine
fosilna i nuklearna goriva. Obzirom na znaaj elektrine
energije i obnovljivosti hidroenergije, vrlo je vano za svaku
zemlju da iskoristi svoje raspoloive hidropotencijale.
Istraivanja su pokazala da male hidroelektrane mogu
nanijeti znatne tete na irokim podrujima, jer ih treba
22

desetine ili stotine da bi zamijenile jedan veliki hidroenergetski

objekat.
Akvakultura
Akumulacije su i izvor hrane jer se u njima moe
organizovati proizvodnja, akvakultura, a naroito ribe i to u
koliinama koje mogu zadovoljiti potrebe stanovnitva, pa i za
izvoz.
Turizam, sport i rekreacija
Akumulacije mogu biti vrlo atraktivna podruja za razvoj
turizma, sporta i rekreacije. Cijena zemljita uz akumulacije
mogu znatno premaiti cijenu zemljita u urbanim podrujima.
Uticaji akumulacija
Uticaj na ovjeka
Uticaj izgradnje akumulacija na ovjeka je veoma veliki.
Zavisno od aspekta posmatranja ovaj uticaj je pozitivan ili
negativan. Sa savremenog stanovita ovi uticaji se ispoljavaju:
prije izgradnje, tokom izgradnje i permanentno tokom
postojanja i eksploatacije akumulacije.
Najvee promjene nastaju u rejnu akumulacije, gdje dolazi
do potapanja poljoprivrednih zemljita, naselja, gradova,
saobraajnica, mostova i dr. vrijednosti. Problem potapanja
zemljita je naglaeniji ukoliko je poljoprivreda osnovna
proizvodna djelatnost, koja prua egzistenciju za vei dio
stanovnitva. Problem se takoer zaotrava ukoliko je podruje
koje treba da se potopi atraktivno za razvoj opine. Potapanje
naselja povlai za sobom migraciju stanovnitva, a esto i
njihovu prekvalifikaciju. Ponuena rjeenja, kao naknada za
ono to stanovnici gube, treba da prue bolje uslove ivota, ne
samo
materijalne,
ve
i
kulturno-prosvjetne,
uslove
stanovanja, bolju zdravstvenu zatitu i sl.
Negativne posljedice su i
oscilacije nivoa vode u
akumulaciji, usljed ega dolazi do spiranja zemljita sa padina,
a u njenom najuzvodnijem dijelu do taloenja nanosa. Time se
oko akumulacije i u njenom vrhu stvaraju gole i blatnjave
povri koje remete prirodnu harmoniju doline.
Promjene u nizvodnom toku
Oscilacije u vodotoku mogu se javiti nizvodno od
akumulacije, usljed rada hidroelektrane, to moe dovesti do
problema u biolokom minimumu vode u rijeci ili do erozije
obala na nizvodnom dijelu. Ovaj problem se moe rijeiti
23

izgradnjom kompenzacionih bazena ispod brana i promjenom

reima rada hidroelektrane.
Promjena klime
Izgradnjom akumulacija mijenja se i toplotni reim vode.
Akumulacije imaju razliitu temperaturu vode po dubini. Ljeti,
temperatura vode se smanjuje od povrine ka dnu. U jesen,
temperatura vode u akumulaciji se skoro izjednaava. U jesen
iz rezervoara pristizu toplije vode nego u prirodnim uslovima, a
u proljee, zbog sporijeg zagrijavanja, hladnije.
Hemijske i biloke promjene
Akumulacija poljava uslove samopreiavanja vodotoka,
smanjuju mutnou vode i bioloko optereenje. Ovaj uslov
ispunjavaju samo vee akumulacije. Visoka sadrina biogenih
materija u vodi i u poplavljenjim zemljitima, pogoduje razvoju
biljnih i ivotinjskih organizama. Ovaj razvoj je najintenzivniji
prvih gadina, dok kasnije usljed razliitih biolokih proces,
razvoj slabi a rezervoari postepeno dobijaju ustaljen hemijskobioloki reim.
Reim nanosa
Stvaranjem akumulacija, mijenja se reim nanosa.
Uporedo sa izgradnjom akumulacija vri se poumljavanje i
ozelenjavanje golih povrina u slivu, kao i tehniki radovi u
koritu u cilju spreavanja spiranja i erozije zemljita. Ovim
mjerama znatno se smanjuje koliina nanosa, koja se unosi u
akumulaciju. Lokalni potresi koji se javljaju u toku punjenja
akumulacije, mogu da budu posljedica promjenjenih prirodnih
uslova oticanja du pukotina i podzemnih kanala, usljed ega
dolazi do zranih i vodnih udara.
Rudnici
U izboru namjene, u pojedinim podrujima veliki uticaj
imaju rudnici i deponije. Rudnici mogu zauzimati velike
prostore, a naroito tzv. Otvoreni kopovi.
Uticaji rudnika uglja na okolinu
Postoje dvije osnovne vrste rudnika uglja: podzemni
rudnici i povrinski kopovi.Povrinski kopovi trebaju da budu
predmet daleko veeg interesa.Poto je potranja uglja veoma
velika, shodno tome moraju se vriti dubinska kopanja. Da bi
se dobila 1t uglja potrebno je iskopati 15m3 jalovine. Prostori
povrinskih kopova su izuzetno velikih dimenzija. Otkopavanje
i
devastriranje
ovakvih
podruja
ima
za
posljedicu:
neminovnost izgradnje novih naselja, odnosno preseljenje
24

stanovnitva,
izgradnju
nove
infrastrukture,komunalija,kola,saobraajnica itd. Sve ovo ima
uticaj na poveanje jedinine cijene proizvedenog uglja na
ovakvim kopovima.
Povrinski kopovi utiu na unitavanje zemljita i
promjenu morfologije zemljita. Poveanje povrinskog kopa
direktno utie na promjenu reima podzemnih i povrinskih
voda, izmjetanje vodotoka it. Ovo sve ima za posljedicu
promjenu mikro klime i uspjeh poljoprivrede.
Podzemni rudnici mogu uticati na nivo podzemnih voda, a
naroito na slijeganje tla. I nadzemni i podzemni rudnici
miniranjem mogu uticati na pojavu potresa, koji mogu dovesti
do oteenja objekata. Sline efekte na okolinu izazivaju
eksploatacije drugih metalinih i nemetalinih sirovina.
6.1.5. Sanitarne deponije
vrsti otpaci, razliiti po svom fizikom, hemijskom i
biolokom porijeklu, slobodno izloeni uticaju atmosfere,
mjenjaju ovjekovu okolinu, esto sa veoma negativnim
posljedicama. Naroito su opasni industrijski otpaci, ija
hemijska zagaenja ostavljaju gotovo trajne posljedice na
kvalitet zemljita i voda, ali i mikroatmosferu lokaliteta gdje su
disponirani.
Planiranje deponija
Sanitarne deponije su element urbane infrastrukture,
krajnja taka odravanja higijene u urbanim naseljima, gdje se
na bezbjedan higijenski nain vri odlaganje otpada i njegova
neutralizacija.
U okviru prostornog i urbanistikog planiranja potrebno je
voditi rauna o : koliini i kvaliteti otpada, nainu prikupljanja i
transporta otpada, postojeem nainu dispozicije otpada,
urbanim, regionalnim, komunalnim uslovima i dr.
Kod izbora lokacije za deponiju moraju se analizirati
razliiti uslovi: potrebna povrina zemljita, transportne
udaljenosti, topografija, klima, hidrologija, pedologija, uslovi
zatite okoline, naini krajnjeg koritenja deponije i sl. Kako za
planiranje tako i za projektovanje, posebno je vano
raspolagati odgovarajuim podacima o kvantitetu i kvalitetu
otpadaka. Da bi se utvrdila vrsta otpadaka vre se
labaratorijska ispitivanja na terenu. U fazi planiranja treba
izvriti i odgovarajua anketiranja i prikupiti miljenja graana
25

o organizaciji deponije, naroito na podruju gdje se predvia

njena lokacija.
Izbor lokacije
Izbor
lokacije
za
sanitarnu
deponiju
sigurno
je
najznaajniji zadatak u okviru rjeenja dispozicije otpada. Na
izbor lokacije utiu tehniki, primarni, socijalni, ekonomski pa i
politiki faktori. Veliina lokacije zavisi od karakteristika i
koliine otpada, zapreminske teine, zbijenosti, koliine
otpada, te duine vremena u kom se deponija treba koristiti.
Koliine otpada obino se daju u kg po stanovniku na dan.
Produkcija otpada dnevn po stanovniku iznosi od 1 do 3 kg.
Odabrana lokacija deponije treba da zadovolji potrebe, bar za
narednih 20 godina, a sastav otpada bitno utie na veliinu
lokacije. Potrebna povrina lokacije u direktnoj je funkciji od
visine deponije, koja odreuje moguu zapreminu deponije. to
je vea visia deponie, time je vea zapremina otpada po
jedinici povrine. Visina deponije ne bi trebala da prelazi
vrijednost od 15-30m.
Na izbor lokacije pored uslova zemljita za formiranje
tijela deponije, utiu i transportne udaljenosti od sabirnih
mjesta do mjesta dispozicije, uslovi za obezbjeenje
prekrivenog materijala, geoloki i hidroloki uslovi itd.
Naroito je vano da deponija lei ili na prirodnom ili na
vjetaki formiranom vodonepropusnom sloju koji sprjeava
filtratu da zagauje tlo i podzemne vode. Savremene sanitarne
deponije rade se sa posebnom izolacijom da se ne zagauje
zemljite, voda i vazduh. Prekrivanjem internim materijalom
sprjeava se zagaivanje zraka i raznoenje otpada.
Planiranje, tehnologija i oprema
Za izgradnju deponije nuno je izgraditi glavni projekat
koji se sastoji od tehnolokog dijela i dijelova pratee
infrastrukture i objekata razliitog sadraja. Tehnologija
sanitarnog deponovanja podrazumijeva odlaganje otpada po
'sendvi' sistemu. Tehnoloki postupak odlaganja nije isti zimi i
ljeti, to se projektom treba i definisati. Tehnologija sanitarnog
deponovanja podrazumijeva primjenu odgovarajue opreme,
buldozera, rovokopaa i sl.
7.PROSTORNA ORGANIZACIJA
Prostornu organizaciju predstavljaju vorovi ( naseljagradovi) i mree, odnosno infrastrukturni sistemi.
26

7.1.vorovi ( naselja-gradovi)
Grad bi se mogao definisati kao sloeni dinamiki siste
koji je ovjek stvorio radi zadovoljavanja osnovnih potreba
vezanih za ivot. Kriteriji za definiciju grada su: demografski,
prostorni, ekonomski,drutveni, morfoloki i sl.
Postoje razliite definicije grada a neke od njih su :
Gradovi su algomeracije koje u opstanku ovise o uvezanim
poljoprivrednim proizvodima.
Grad je sloeni organizam koji se sastoji od mnotvo
drutvenih skupina.
Grad je vea ili manja, gusta ili zatvorena algomeracija na kojoj
se razvija, aktivan ivot meu korisnicima prostora i visok
stepen organizovanosti.
Osnovna karakteristika urbanog naina ivota jeste
dominacija ovjeka nad prirodom, izraena zakonima i
pravilima, a urbana civilizacija je ustvari utemeljena na
nametanjima prirode i pojedinca. Osnovno obiljeje grada jeste
veliina mjerena po broju stanovnika, a zatim njegove funkcije,
koje su u vezi i sa brojem stanovnika i nivoom centraliteta.
Prema funkcijama gradovi mogu biti: trgovaki, kulturni,
industrijski, zdravstveni, vjerski, rudarski i sl. Poloaj, odnosno
geografija i uslovi odnosno okolnosti razvoja u najveoj mjeri,
definiu nastanak i razvoj pojedinih gradova.
Faktori koji utiu na razvoj gradova su : antropogeni
faktori, geoprometni faktori i velike civilizacije.
7.1.1. Zone uticaja grada ( gravitaciono funkcionalne
zone)
Pod gravitacinom zonom grada podrazumjeva se podruje
oko grada u kojem se odvijaju simultani utjecaji svih centralnih
funkcija. Dometi gravitacije mogu se utvrivati na osnovu
izohrona,
koje
predstavljaju
linije
jednake
vremenske
udaljenosti od centra. Obino se koriste polusatne ili satne
izohrone.
Znaajan indikator za utvrivanje gravitacione zone,
predstavljaju kretanja stanovnika iji se intenzitet u podruju
gradova iskazuje izvorno-ciljnim kretanjima. Broj telefonskih
razgovora izmeu grada i njegovog gravitacionog podruja
moe biti 'pokazatelj dosega gravitacije'. Urbana regija se u
literaturi javlja u barem tri znaenja: 1. Zona iskljuivo urbane
naseljenosti i izgraenosti;
27

2. grad sa predgraem i prigradska zona, moe se nazvati i

urbana algomeracija;
3. grad sa predgraem, prigradskim zonama i ostalim zonama
uticaja naziva se i polarizovana regija.
Postoje mali veliki i srednji gradovi ija veliina zavisi od:
broja stanovnika, vlastitith urbanih funkcija i centralnih
funkcija te prostorne veliine grada. Unutar mree naselja
postoje hijerarhije gradova, koja se moe utvrditi na osnovu
analize funkcija i intenziteta gravitacije.
7.2. Gradovi- regioni
Gradovi i regioni funkcioniu putem hijerarhijski ureenih
vorita.
Regionalni
elementi
prostornog
sistema
korespodentni su elementima urbanog sistema. Grad je trajniji
od regiona, pa ak i drave. Regioni su podloni promjenama
pod uticajem politikih, etnikih, administrativnih i drugih
aspekata. Regionalne vorine strukture pojavljuju se u dva
hijerarhijska modaliteta. Prvi je demografski rang-veliinski
slijed, a drugi je u korelaciji sa prvim a to je slijed prema
funkcionalnoj
klasifikaciji.
Pri
definisanju
hijerarhije
regionalnih vorita ee se primjenjuje drugi aspekt.
Grad- region tradicionalno je nazivan kao fiziki prostor,
vizuelno uoljiv kao prostorno-funkcionalna cjelina, a tretira se
kao policentrian sistem, koji u drutvenom i politikoadministrativnom smislu ini jednu cjelinu. Metropolizacija
podrazumijeva dinamiki proces urbaije prostora i predstavlja
vii
stupanj
urbanizacije
u
stalnim
promjenama.
Metropolitantsko podruje je specifian tip urbane regije, koja
se razvija pod posebnim: drutvenim, historijskim, socioekonomskim uslovima i traje kao proces. Kao dinamian proces
metropolizacija se razvija mijenjajui prostorni odnos u svom
okruenju u zavisnosti od: tehnikih, socio-ekonomskih,
demografskih, i drugih karakteristika urbanizacije.
Razvojem grad prerasta u sve snanije utjecajno jezgro,
irei gravitacijski prostor oko sebe sa dinaminim granicama.
7.3.Policentrizam, urbane mree i koridori
Policentralizam je jedan od osnovnih kriterija razvoja. On
je u uskoj vezi sa regionalnim razvojem, tako da su regionalni
razvoj i policentrizam meusobno uslovljeni. Urbane mree
dopunjavaju instrumente prostornog planiranja u Evropi.
Prostorno planiranje trebalo bi intenzivnije stvarati okvir za
28

uspostavljanje urbanih mrea. Prostorno planiranje bi se

trebalo ograniiti na ulogu inicijatora u procesu umreavanja.
Regionalno planiranje trebalo bi biti spremno da prati proces
urbanog povezivanja i da daje pozitivne impulse za saradnju,
gdje je to potrebno. U ovom pogledu regionalni planeri sve vie
postaju moderatori, medijatori i 'brokeri saradnje' u odreenoj
regiji.
7.4. Koridorski razvoj
Koridorski ili osovinski razvoj u urbanom planiranju, u
upotrebi je od 30-tih godina prolog stoljea i do danas nije
naputen u prostornoj i urbanoj planerskoj praksi. U okviru
koridorskog razvoja kao osnovni i polazni oblik urbanizacije
pojavljuju se konurbacije. Transportni koridori obezbjedit e:
nacionalnu
integraciju
BiH,
meunarodnu
integraciju,
podsticanje regionalnog razvoja, uslove dugorone saradnje sa
susjedima. Realizacija transportnih koridora poboljat e
lokacionu podobnost prostora BiH.
7.5. ruralna podruja
Prema tradicionalnoj definiciji selo je naselje, ije se
stanovnitvo preteno bavi poljoprovredom, stoarstvom,
ribarstvom,
odnsono
primarnim
djelatnostima.
Ruralno
stanovnitvo ne mora biti agrarno, ali naselje ima ruralni
karakter. U optem izboru lokacij, na ruralno naselje utiu dvije
vrste inioca: fiziko geografska i antropogena. Gustina
naseljenosti je veoma znaajan pokazatelj u ruralnim naseljima
i mogu se podijeliti na dva tipa: rastresito, ratrkano,
disperzno selo; zbijeno, zgusnuto, aglomeracijsko selo. Za
utvrivanje rasprenosti ili zgusnutosti sela moe se
upotrijebiti indeks disperzije. Prostorni planovi su jedan od
najznaajnijih instrumenata razvoja ruralnih podruja, jer se u
okviru njih utvruju potencijali i ogranienja i identifikuju
razvojni projekti. Ruralni proctor moe se razvijati samo ako se
obezbijedi razvoj veeg broja djelatnosti i ako ima intenzivne
veze sa gradovima. Saradnja ruralnih podruja meusobno
omoguuje razmjenu iskustava kao i povezivanje sa tritima
sa njihove proizvode i usluge.
U ruralnim podrujima EU postoji znaajan potencijal za
energiju koja se moe obnoviti: soloarna,energija vjetra,
energija iz biomase, energija plime i sl. Ovaj potencijal trebao
bi biti aktiviran za djelotvornu upotrebu.
29

Klju za odriv razvoj ruralnih regiona lei u razvoju jedne

nezavisne perspektive, otkriu domaih potencijala i razmjeni
iskustava sa drugim regionima, a ne kopiranju razvojnih
perspektiva od drugih regiona.
Budunost mnogih ruralnih podruja postaje izuzetno
zavisna od razvoja urbanih naselja u ruralnim podrucjima.
Gradovi i mjesta u ruralnim regionima su sastavna komponenta
ruralnog razvoja.
7.6.Infrastruktura (mree)
Veze izmeu vorova, odnosno naselja ostavruju se u
mreama,
odnosno
infrastrukturnim
sistemima,
koji
sainjavaju:
saobraaj,
energetika,
vodoprovreda
i
telekomunikacijski sistemi. Oni obezbjeuju sndbijevanje
naselja energijom, vodom, informacijama i omoguuju kretanje
ljudi, roba i kapitala. Infrastrukturni sistemi,odnosno mree
koje oni sainjavaju u prostornoj organizaciji, esto se nazivaju
i tehniki sistemi. Infrastrukturni sistemi odnosno mree koje
oni sainjavaju u prostornoj organizaciji esto se nazivaju i
tehnikim sistema. Svaki od ovih sistema ima dosta dobro
razvijenu metodologiju planiranja. Polazna osnova za kreiranje
strategija ovih sistema jesu podaci o veliini i prostornom
rasporedu stanovnitva kao i podaci o prirodnim i drutvenim
kapacitetima po pojedinim naseljima.
Urbani centri i metropole trebaju biti efikasno povezani
jedni sa drugim, svaki pojedinano sa svojim zaleem i
svjetskom ekonomijom. Efikasan transport i adekvatna
pristupanost telekomunikacijama su osnovni preduslov za
jaanje konkretske situacije perifernih i manje favoriziranih
regiona, a odatle i za socijalnu i ekonomsku koheziju EU.
Budue irenje Transevropse mree trebalo bi biti zasnovano
na policentrinom razvojnom modelu.
Tehnologije telekomunikacija, informacija i komunikacija
su vani dopunski instrumenti za regionalnu integraciju i oni
nikako ne mogu biti gledani kao zamjena za razvoj transporta.
Regionalno planiranje i planiranje transporta i trebalo biti jae
integrirano jedno sa drugim. Nove tehnologije u informacijama
i komunikacijama e biti od velike vanosti za prostorni razvoj.
Infrastrukturne mree esto imaju efekat jaanja funkcije
postojeih
indtustrijskih
centara.
Daljni
razvoj
ovih
infrastruktura i telekomunikacija je potencijalno vana snaga
30

za tjenju integraciju i promocije poveane konkurentnosti

gradova i regiona u EU.
7.7. Okolinski impakti infrastrukturnih sistema
7.7.1.Saobraaj
Saobraaj je system kojim se obezbjeuje povezivanje
aktivnosti u jedinstven system organizacije prostora. Sabraaj
se posmatra kao poseban sistem, a kao podsistem prostornog
sistema, saobraaj se posmatra kao posljedica i uzrok namjene
i organizacije prostora. Razlikujemo 3 osnovna oblika
saobraaja i to: na void, u vazduhu i na kopnu. Potanskotelekomunikacioni saobraaj odvija se u sva tri navedena
oblika. Kao posebna vrsta saobraaja izdvaja se javni gradski
saobraaj.
Uticaj saobraaja na okolinu
Saobraaj
na
okolinu
utie
putem
saobraajne
infrastructure i saobraaja koji se odvija na njoj. Najvee
uee u saobraaju u gradovima i koritene fosilnih goriva
dato je drumskom saobraaju.
Vibracije
Vibracije nastaju kao posljedica oscilatornih kretanja
vozila, one imaju manji znaaj u odnosu na npr. Zagaenje
vazduha i buku, ali u odreenim situacijama mogu predstavljati
posebnu injenicu za izbor optimalnog rjeenja saobraajnica.
Oscilacije vozila, uzrokuju pojavu vertikalnih dinamikih
reakcija na kontaktnoj povrini pneumatika i kolovoza, a
prostiru se najvie u vidu povrinskih talasa, izazivajui
negativne posljedice na ljude i objekte.
Generisane vibracije mogu se opisati kao: sistem vozila
kao cjelina, sistem elasticno objesenih masa, sistem
pojedinanih
konstruktivnih
sklopova.
Prostiranje
ovih
vibracija vri se preko povrinskih talasa.
Granine vrijednosti pokazatelja vibracija izraene su kroz
3 osnovna kriterija: odravanje komfora, odravanje radne
sposobnosti i odravanje zdravstvene sposobnosti. Veliina
vibracije
ovisi
od
karakteristika
saobraajnog
toka,
karakteristika povrine kolovoza, karakteristika tla i dr.
karakteristinih prostornih odnosa.
Zagaenje voda
Problem zagaenja voda od saobraaja i saobraajnica
poeo se tretirati veoma kasno, u odnosu na zagaenje
31

vazduha i buku. Proces zagaenja voda kod saobraajnica

karakteriu dvije osnovne faze: zagaenje u toku izgradnje i
zagaenje u toku eksploatacije. Po vremenu ova zagaenja
mogu biti stalna, sezonska ili sluajna.
U vodama koje se slivaju sa kolovoznih povrina, prisutno
je niz tetnih materijala u koncentracijama koje su esto iznad
maksimalno dovoljenih isputanja u vodotoke. Radi se o
razliitim komponentama goriva. Uzimajui u obzir zagaenje
voda, hidroloke karakteristike tla, kvalitet povrinskih i
podzemnih vodotoka, mogu se predvidjeti zatvoreni sistemi
odvodnjavanja, gdje se voda sa saobraajnica kontrolirano
odvodi u talonike i separatore prije isputanja u vodoke.
Zagaenje tla
I u pogledu zagaenja tla izdvajaju se 2 faze, koje se
odnose na period izgradnje i eksploatacije. Sva ova zagaenja
mogu biti stalna, sezonska i sluajna. Saniranje tla moe se
vriti
uklanjanjem
zagaenog
materijala
ili
njegovom
bakteriolokom obradom. Radi se o razliitim komponentaa
goriva koje se direktno ili indirektno sa saobraajnica slivaju u
tlo. Najvie istraena problematika zagaenja tla odnosi se na
prisustvo velike koliine metala olova.Karakteristika olova je
da se akumulira u organizmu, predstavljajui sa poveanjem
koncentracije, realnu poasnost.
Flora
Uticaji na floru proizilaze iz zagaenja, vazduha vode i tla
u podruju saobraajnica, a naroito usljed trajnog zauzimanja
prostora za saobraajnice, koje se djelomino pretvaraju u
antropogenu pustinju. Povrine sa potpunim gubitkom flore su
povrine koje upotpunosti odgovaraju planumu saobraajnica i
koje su za sva vremena izgubljene za bilo kakve zasade.
Fauna
Uticaji na faunu su posljedica nekih veih kvantifikovanih
elemenata, koji svoj uticaj izraavaju u odnosu na postojea
stanita, ali su i posljedica nekih specifinih elemenata koji su
svojstveni fauni odreenog podruja. Svaka od ivotnjskih
vrtsa,
koje
nastanjuju
odreena
podruja,
zahtijevaja
specifian tretman u pogledu obezbjeenja njihovih puteva i
ouvanja njihovih stanita.
Mikroklima
Radi se o mikroklimatskim odlikama koje se prvenstveno
mijenjaju zbog vjetakih objekta. Ono to je vano za ovu
pojavu jeste da i vrlo male varijacije, od ustaljenog reima
32

mogu imati znaajne posljedice na ekosistem. Prognoze

mikroklimatskih promjena vre se mjerenjem stanja klime prije
i poslije izgradnje saobraajnica.
Zagaivanje vazduha
Posljedica sagorijevanja derivata nafte u motorima sa
unutranjim sagorijevanjem je pojava zagaivanja. Posljedica
ovog je promjena kvaliteta vazduha u prizemnim slojevima
atmosfere i na i uz saobraajnice, to dovodi do odreenog
djelovanja na receptore. Ova pojava zahtjeva odreeni nivo
zatite. Daas se po propisima ograniava emisija sljedeih
komponenti: ugljenmonoksid, azot, nesagorjeli ugljikovodici,
a i olovo.
Ugljen monoksid
Stvaranje CO, je rezultat nepotpunog sagorijevanja. to je
bolje mjeanje goriva i azduha manja je emisija CO.
Oksidi azota
NO2 je otrov direktnog i indirektnog dejstva. NO2 je
veoma jak otrov koji utie na izmjenu gasova u krvi i na
poremeaj u funkciji disanja.
Ugljikovodici
Pojava razliitih ugljikovodika u vazduhu, rezultat je
nekompletnosti sagorijevanja. Ugljikovodici su otrovni i u jako
malim koliinama, a neki od njih su dokazano kancerogeni.
Posebno su nepoeljni jer uestvuju u stvaranju fotohemijskog
smoga.
estice-a
estice predstavljaju vrste djelie koji se nalaze u
izduvnim gasovima motora. Uglavnom je to vrsti grafit na
kojem se nalaze kondenzovane i adsorbovane organske
komponente kao i neorganske.
Mjere ouvanja istoe vazduha svode se na: na
minimiziranje emisije tetnih gasova uvoenjem dravnih
propisa o kvaliteti i vrsti goriva te na traenju projektnih
rjeenja trase koja e omoguiti da koliine zagaujuih
materija budu nii od standardnih vrijednosti.
Regulisanje rasprostiranja zagaujuih materija
Regulisanje rasprostiranja moe se postii: izborom
poloaja trase saobraajnice te projektovanjem pojedinih
dionica saobraajnice. Razliita projektna rjeenja pojedinih
dionica su: otvorena saobraajnica, polukanjon, kanjon,
vijadukt, tunel.
33

34