1.

PROSTORNI I OKOLINSKI RAZVOJ

1.1.Prostor i okolina

Pod pojmom prostor podrazumjevamo realni okvir zivljenja . Prostor moze biti prirodni i stvoreni , a prema
klasičnoj definiciji ( Euklid ) on je određen sa 3 dimentije : širina , visina i dužina .
Prirodnim karateristikama prostora ( zemljište , klima , morfologija i sl. ) ekonomskim ( nivo proizvodnje ,
zaposlenosti ) , socijalnim ( karateristike stanovništva ) , tehničkim ( infrastrukturni sistem ) i
suprastrukturnim sistemom .
Prostor složeni dinamički sistem , sastavljen iz niza elemenata , međusobno povezanih , gdje vlada niz
zakonitosti i gdje se odvijaju procesi koji često imaju globalni značaj .

Svaki razvojni proces pokazuje izvjesnu neravnomjernost u kretanju .

Neravnomjernosti mogu biti faze uspona odnosno ekspanzije i faze padova ili kontrakcije .
Pragovi razvoja javljaju se usljed nedostatkaprostora za razvoj , ili usljed izrazitog zaostajanja u razvoju
pojedinih funkcija bilo na nivou grada drzave ili regije .

Okolinu čine njene komponente , kao što je : tlo , zrak , voda , biosfera , kao i izgrađena okolina koja je
nastala kao rezultat aktivnosti .
Okolina se razmatra kao posebna karakteristika ili dimenzija prostora .
Okolina treba da bude podobna za zdravlje i blagostanje ljudi , pa iz tog proizilazi individualne i kolektivne
obaveze zaštite i poboljšanja okoline .

1.1.1. Ugroženost okoline

Okolina predstavlja živi i neživi svijet , pa je pojam okoline i prostora indentičan .

Kvalitet okoline predstavlja jednu od dimenzija prostora , odnosno ona je sinonim za kvalitet prostora . Sa
ekonomskog stanovništva okolina se tek odnedavno počela da tretira kao rijetko i ograničeno dobro . U
prošlosti se okolina koristila kao opće dobro .
Industrijsko društvo tržišne ekonomije izraslo na skrivenim troškovima okoline .
Sa porastom stanovništva povećava se i korištenje prirodnih resursa i proizvodnja raznog otpada , koji se
odlaže kontrolisano ili nekontrolisano u prostor , tako da prvi put u historiji čovjek utiče na ekološku
ravnotežu ne samo jedne oblasti već čitavog svijeta .
Sedamdesetih godina , Rimski klub , knjigom „ Granice Rasta „ , upozorava na ekspanziju populacije i
ugrožavanja životne sredine , ističući da na Zemlji nije moguć neograničen i beskonačan rast stanovništva ,
jer su resursi i prostor ograničeni . Poslie je preduzeto niz mjere koje su trebale da dovedu do stabilizacije
broja stanovnika , ograničene potrošnje resursa i smanjenja zagađenosti okoline . U knjizi je izrađena teorija
globalne ravnoteže .
Pojam ekosistem je osnovna organizaciona jedinica prirode koja posjeduje sposobnost samoobnove i
samoregulacije . Biodiverzitet obuhvata raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta , životni formi tipova
životnih zajednica , ekosistema vegetacijskih zona i bioma .

1.2.Definisanje održivog razvoja

Opšti princip održivog sistema zasniva se na očuvanju i povećanju sveukupnog kapitala države u toku
vremena .
Ekonomisti smatraju da se ukupni kapital neke društvene regionalne ili čak globalne zajednice sastoji od
četiri osnovne komponente : Ku = Kn + Km + Kh + Kc
Kn – prirodni kapital , Km – onaj stvoreni od čovjeka , Kh – kapital u ljudima i njihovim vještinama i znanju
, a Kc moralni i kulturni kapital .
Posebno je značajan prirodni kapital , jer on osigurava protok roba i usluga , ali i uslovljava i ograničava
kapacitet prirodnog ekosistema .

1.3.Plan i planiranje

Planiranje je proces čij je rezultat plan . Osnovena karakteristika planiranja je proces odlučivanja o akcijama
koje treba poduzeti u budućnosti .
Planiranje je proces odlučivanja o odgovarajućoj budućnosti , kroz vršenje niza izbora .
Planiranje je proces putem kojeg planer izabire određen pravac akcija da bi postigao postavljene ciljeve .
Planiranje je proces pripremanja skupa odluka o akcijama u budućnosti , koji je usmjeren na postizanje
ciljeva preferiranim sredstvima .
Planiranje racionalno organizovan ka budućnosti usmjeren sistem djelovanja .
Planiranje je proces čija je funkcija smanjenje entropije i povećanja organizacije u okruženju .
Plan složen dinamički sistem koji je dat u obliku kontrolirajuće strukture događaja , čija je funkcija da u
svome okruženju koji je drugi dinamički sistem izazove takve organizacione promjene koje se prema
vrijednosnim opredjeljenjima u datom vremenu smatraju progresom .

1.3.1. Proces planiranja

Proces planiranja tri osnovna nivoa koja čine : Formulisanje vrijednosti , identifikaciju sredstava ,
efektuaciju ( sprovođenje ili primjena ) . Sustina planiranja svodi se na niz izbora , strukturu događaja i tok
akcije što neki autori definišu kao skup postupaka.
Proces planiranja prostornog plana polazi od sistema vrijednosti na osnovu kojih se definiše vizija razvoja i
opći ciljevi i kriteriji za volorizaciju potencijala i ograničenja .
Na osnovu općih ciljeva i valorizacije stanja ( potencijali i ogranicenja ) utvrdjuju se posebni ciljevi . Opći i
posebni ciljevi sa valorizacijom stanja i vizijom , okvir su u kojem se kreiraju varijante . Vredovanje varijanti
vrši se na bazi vise kriterija , a kriteriji se formulisu kao doprinos realizaciji opcih i posebnih ciljeva .
Izborom optimalne ( najpovoljnije ) varijante i definisanjem etapa i mjera za realizaciju , definisan je plan .

1.4.Vrste planova

1.4.1. Vizija

Vizija predstavlja globalni pogled u buducnosti na osnovu sistema vrijednosti . Radi se obično za duži
vremenski period i sluze za osnovnu razvnojnu orjentaciju drustva na osnovu cega se mogu formulisati
ciljevi razvoja .

1.4.2. Strategije

Oblikovanje strategije razvoja zahtjeva sposobnost dugorocnog gledanja sposobnost prepoznavanja dinamike
u okviru ekonomskih drustvnenih prostornih i okolinskih procesa i prepoznavanja međuzavisnosti izmedu
globalnih i lokalnih aktivnosti te spremnosti za blagovremeno djelovanje . Strategija je most izmedju vizije i
akcije . najlosija je strategija koja ignorise promjene , što nismo spremni da se suočimo sa njim .
Stratesko planiranje je kontinualni i dinamički proces putem kojeg se indentifikuju potencijali i ograničenja
kao i unutrasnje i vanjske snage koje mogu predstavljati pretnju buducnosti .

1.4.3. Platforme

Platforme sadrze specifikaciju potrebnih i mogucih uslova za promjenu smjera razvoja i izbor konkurentnih
programa u razlicitim vremenima kao najpovoljnih zavisno od mogucnosti potreba i zelja upravljackim
struktura u datim uslovima .

1.4.4. Strukturni planovi

Za brzo djelovanje u slucaju kriza ili potrebne obnove i razvoja pojedinih podsistema grada , moze se raditi
tzv. Strukturini plan .
Strukturni plan bavi se gradom kao strukturom – koja ima svojstva totaliteta transformacije i autoregulacije .
Svojstva totaliteta znaci da je cjelina sastavljena od neovisnih elemenata , svojstvo transformacije ukazuje na
proces stalnih promjena i preobrazaja , a svojstva autoregulacije - na svojstvo uredjena po sebi , sto znaci
izvjesnu konzerviranost i zatvorenost . Ciljevi izrade strukturnog plana su : Prepoznati kljucne elemente i
probleme gradskog sistema i moguce nacine njihovog korištenja – Međusobno ih dovesti u relacijei uskladiti
– Prepoznati , dokučiti i ozakoniti stvari koje su trajne i bitne za sadasnji zivot i buduci razvoj grada –
Sagledavajuci moguce i pozeljene pravce razvoja , predoloziti program akcije .
 1.4.5. Prostorno planiranje

Prostorno planiranje njegova osnovna funkcija bila je kontrola koristenja zemljista . Pitanje koristenja
zemljista u uskoj vezi je sa pitanjem ekonomskog i drustvenog razvoja , saobracaja , zastite okoline ,
stanovanja , drustvenih djelatnosti i dr .
Opcine koriste 2 nivoa planiranja i to kompleksni sveobuhvatni plan ( prostorni plan ) , odnosno strategije i
detaljne razvojne planove . Sa regionalnog stanovnistva postoje 3 bitna pitanja koja se rjesavaju planom :
sistem naselja , infrastrukturni sistem i okolina .
Najdelikvatnija faza planiranja jeste definisanje ciljeva i kreiranje varijanti . Ovo ustvari sinteza svih
istrazivanja u okviru pripreme plana . Dinamika promjene i veliki broj oblasi koje se tretiraju u okviru
prostornog planiranja zahtjevaju istrazivanja koja ukljucuju i međunarodnu kooperaciju .

1.4.6. Integrisanje prostornog i okolinskog planiranja

Okolinske studije obezbjedjuju indikatore koji pokazuju kako odredjena namjena i organizajija prostora utice
na okolinu . Stoga je prostorno i okolinsko planiranje naucni pristup za razumjevanje prostora i okoline i na
taj nacin obezbjedjuje i prilagodjava covjeka i njegovih aktivnosti prostoru , odnosno okolinu . Bit procesa
planiranja odnosi se na niz izbora strukturu dogadjaja i tok akcija sto pojedini autori definisu kao skup
postupaka . Cijeli se proces planiranja sastoji od : - odredjivanja vrijednosti – analiza i vredovanja stanja –
definisanja vizije – definisanja ciljeva – oblikovanja varijanti i redoslijeda akcija – visekriterijalnog
vredovanja varijanti – provodjenje i monitoring .

1.4.7. Procedura priprema i izrade prostorno planskih dokumenata

Pripremne aktivnosti za izradu prostorno planskih dokumenata zapocinju izradom Programa pripreme koji
sadrzi osnovne motive i ciljeve izrade planskih dokumenata , definise vrstu dokumenta prostorni obuhvat ,
dinamiku izrade , rokove izrade , potrebna sredstva , izvore sredstava i osnovne smjernice za izradu . U
posebnim slucajevćima radi se metodologija izrade planskog dokumenta . Na osnovu Programa rada na
pripremi prostorno planskog dokumenta , donosi se Odluka o pristupanju izradi prostorno planskog
dokumenta .
Odluka sadrzi : vrstu prostorno planskog dokumenta prostorni obuhvat , nosioca pripreme potrebna sredstva ,
rok izrade i trajanje prostorno planskog dokumenta .
Osnovni izvori podataka za pripremu prostorno planskih dokumenata su : - Postojeci planovi i
dokumentacija – strategije razvoja drzavnog regionalnog i lokalnog nivoa – planovi i strategije razvoja
pojedinih sektora – podaci sa kojim raspolazu drzavni organi svih nivoa – podaci sa kojima raspolazu
pojedine institucije : javne ustanove , zavodi , instituti i dr. – Podaci o anketama , narocito građana o
problemima i mogucim prostorno planskim rjesenjima . Za potrebe izrade prostorno planskog dokumenta
rade se : studije , elaborati , separati kako bi se analizirala i dala odgovarajuca rjesenja za pojedine oblasti .
Prostorno planska rjesenja rade se u 4 faze i to : I – faza – stanje i valorizacija prostornog razvoja . II – Faza
– ciljevi i vizija razvoja . – III faza – Prognoza razvoja osnovnih sektora i prostorno planskih rjesenja i
konepcija razvoja . – IV faza – mjera za provodjenje prostorno planskih rjesenja .

1.4.8. Indikatori prostornog i okolinskog planiranja

Indikatori ukazuu na problem ili stanje pokazujuci tako gdje smo sada gdje zelimo ici i koliko smo daleko od
cilja koji bismo htjeli dostignuti . Da bi bile efikasni u procesu pojednostavljenja slozenosti prostora i
okoline sinteticki indikatori moraju biti : malobrojni , jednostavni , vazni , strateski , razvojni , izracunjivi ,
staticki kontrolisani .
Veliki je znacaj multi – mejdijski i geografski informacijski sistema ( gis ) koji uticu na preciznost u
procesiranju prezentiranjju i upotrebi informacija . Osnovni indikatori , koji se koriste u oblasi prostornog
planiranja , vezani su za : Opći podaci o prostoru , stanovnistvo , mreza naselja , poljoprivredno zemljiste ,
šume i šumsko zemljiste , klima , vodna infrasturktura , mineralna nalazista , proizvodnja i prenos energije ,
saobracaj , privrea, drustvene djelatnosti , prirodne vrijednosti , kulturno istorijsko nasljede , zastita i
unapredjene okoline , minska polja, ugrozenost podrucja .
 2. ANALIZA STANJA I VALORIZACIJA PROSTORNOG I OKOLINSKOG RAZVOJA

U ovoj fazi rada koriste se tehnike baza podataka , multivarijantna regresiona analiza , faktorska analiza ,
komparativne tehnike , visekriterijalno vredovanje i sl .
U prvoj fazi A planeri se susrecu sa brojnim podacia iz cije selekcije se uvrdjuju relevantni indikatori i
analiziraju zakonitosti pojava . U Fazi B ( valvorizacijea ) susrecu se sa vredovanjem zakonitosti i ispoljenih
trendova . U faci C vezanja je za buduci razvoj u okviru koje se utvrdjuje trendovi razvoja pojedinih procesa
i sistema koji su predmet planiranja .
Prva faza ( stanje i valorizacija prostornog i okolinskog razvoja ) ima slljedece cjeline : stvoreni uslovi ,
koristenje prostora , prostorna organizacija , procjena uticaja na okolinu , prirodni uslovi .
Detaljni planovi rade se uobucajeno na kartama razmjere 1 : 1000 pa cak i 1 : 500 i 200 .
Prostorni planovi rade se u razmjeri ! : 200 000 ( drzavni ) 1 : 50 000 regionalni i 1 : 25 000 općinski .
Urbanisticki plan radi se u razmjeri 1 : 10 000 , 1 : 5 000 i eventualno za neke manje gradove 1 : 2500 .
Prostorni i Urbanisticki planovi tretiraju se i kao razvojni planovi dok se detaljni planovi tretiraju kao
provedbeni .

3. CILJEVI

Ciljevi predstavljaju iskaze o zeljenom stanju sistema , odnosno stanju sistema kome tezimo.
Ciljevi cine osnov za izradu varijantnih prijedloga plana i neophodno su sredstvo za njihovo testiranje i
vredovanja . Ciljevi mogu biti komplementarni – medjusobno zavisni i nezavisni . Obzirom na operativnost
planiranja postoje 3 vrste ciljeva : normativni , strateški i operativni . Ciljevi se mogu podjeliti na
kratkoročene i dugoročne na opće i posebne .
Jedan od bitnih zahtjeva da ciljevi što vjerniji i tačnji odraze potrebe i interese ljudi da to u mjeri u kojooj je
to moguće ostvariti , budu oni ciljevi koje oni zele .
Pri tome se jamnoge teskoce nacele i prakticne naravi kao sto su :
Teskoce utvrdjivanje općih i posebnih uslova u periodu dosezanja ciljeva , ko utvrdjuje cilj.
Teskoce nastaju i zbog proturjecnosti i iskljucivo pojedinih ciljeva , mogucnost mjerenja i utvrdivanja
njihove vaznosti kao i zbog stanja promjene prioriteta ciljeva za pojedine skupine ljudi i vremenska razdoblja
. Vazan i posljedni zahtjev u utvrdjivanju ciljeva jeste da oni budu jasno iskazani , da budu logicki i
mjerljivi .
Proces izrade ciljeva :
Na osnovu sistema drustvenih vrijednosti formulise se jedan ili nekoliko najopcijih ciljeva iz kojih proizilazi
posebni ciljevi , formira se nekoliko hijerarhijskih struktura ciljeva u kojima postoje temeljni , primarni ,
sekundarni i tercijarni ciljevi .

4. KONCEPCIJA PROSTORNOG I OKOLINSKOG RAZVOJA

Koncepcija prostornog i okolinskog razvoja bazira se na stanju valorizacije i ciljevima prostornog i

okolinskog razvoja , kao i ispoljenim trendovima u razvoju pojedinih oblasti . Da bi se kvalitetno izradila
Koncepcija prostornog i okolinskog razvoja potrebno je prognozirati dugorocne potrebe koje se baziraju ,
prije svega , na stanovništvu ( projekcijama stanovnistva po strukturi) .
Stanovnistvo je osnovni nosioc potreba .
Drugi aspekt jesu mogucnosti koje obezbjedjuju valorizovani resursi .
Treći aspekt proizilazi iz stavova stanovnistva o valorizovanim resursima , mogucnostima razvoja i
prioritetima koje preferiraju stanovnici . Veoma vazna princip u prostornom planiranju jeste kompatibilnost
iskaznih potreba i zelja stanovnistva i istrazivackih rezultata .
Koncepcija prostornog razvoja sadrzi prognoze : - stanovnistva – naselja , privrede – drustvene djelatnosti –
infrasturkturni sistemi .
Prostorni plan sadrzi i mjere i aktivnosti za provodjenje prostornog plana .
Kod urbanistickog odnosno detaljnog plana imamo sljedeće posebne prognoze : stanovanja – sport i
rekreacija - zelene površi , groblja , deponije otpada , toplifikacija , biciklisticki i pjesacki saobracaj ,
saobracaju u mirovanju , gustinu naseljenosti i sistemu izgradnje .
na javnu raspravu koja traje 1 – 2 mjeseca . Sumiranjem prijedloga sa javne rasprave i usvajanjem od nosioca
priprema i nosioca izrade plana , formira se prijedlog plana , koji nakon usvajanja u odgovarajućem
zakonodavnom tijelu postaje plan , cije vazenje ( primjena ) pocinju od dana objavljivanja u sluzbenom
glasniku . Prostorno planiranje je zakonska obaveza, a usvojeni plan ima karakteristike zakonskog akta .
 4.1. Mjere za provođenje plana

Mjere za provodjenje plana sastavni su dio plana i obicno se usvajaju u oblik odluke o provodjenju Plana ,
koja sadrzi : mjere zemljisne politike , mjere ekonomske politike , ivesticiona i poreska politika , obavez
izrade drugih planskih dokumenata, podrucja na kojima se primjenjuju posebne razvojne i druge mjere ,
uslove smjestaja privrednih i drustvenih objekata infrastrukture , uslove zastite izvorista sumskog zemljista i
mineralne resurse , uslove zastite infrasturkture koridora , uslove koristenja prostora , mjere i zastite
prirodnog i istorijskog nasljeđa , uslov lociranja i koristenja sanitarnih deponija , mjere za rjesavanje
nepovoljnih uticaja na okolinu , mjere zastite stanovnistva i dobara od prirodnih nepogoda i ljudskih
djelovanjem izazvanih nepogoda .

Kod urbanistickih i detaljnih planova neophodno je utvrditi i mjere :

Urbanog uredjena , granice građeviskog zemljista i rezime gradjena , odnos prema postojecim objektima ,
industrijske zone i rezim gradjena , uslove za uredjene građevinskog zemljista , velicine gradevinskih
parcela, komunalno opremanje , uslove izgradnje gospodarskih i privrednih objekata , uslove izgradnje na
gradevinskom podrucju .

4.2. Grafiči dio plana

Graficki prikazi su sastavni dio planske dokumentacije . Rade se u okviru tekstualnog dijela plana , kao
graficka interpretacija prostornih sistema i kao posebni ( tematske ) karte razlicite razmjere ( zavisno od vrste
plana ) .
Tematske karte mogu se raditi za :
- hipsometriju , odnosno podjelu terena po nadmosrkim visinama ,
- geoloske karakteristike prostora sa stabilnosti terena i seizmičnosti ,
-hidroloske karte , sa izvoristima voda , podzemnim lezistima vodotocima ,
- karte boniteta zemljista ( poljoprivredno i sumsko ) date za osam kategorija ,
- sumskea zemljista ( visoke sume , izdanacke sume , goleti ) ,
- poljoprivredno zemljiste ( po kategorijama ) ,
- realna i potencijalna vegetacija ,
- prirodne vrijednosti ,
- istorijske vrijednosti ,
- saobracajna infrasturktura ,
- vodoprivredna infrasturktura ( sa plavim podrucjama , akumulacijama ) ,
- ebnergetska infrastruktura ,
- telekomunikacijska infrastruktura ,
- mreza naselja sa urbanim podrucjama ,
- privredne zone , turisticka podrucja itd.
Rade se obavezno sinteze karte i to :
- sinteza karte stanja prostornog razvoja ,
- karte mreza naselja ,
- karte namjene prostora ( svi povrsinski sistemi ) ,
- karte infrasturkturnih sistema ,
- karte smjernice za zastitu okoline ,
- sve karte treba da se radue u GIS-u u odgovarajucoj razmjeri koji plan zahtjeva , sa adekvatnom legendom .

5. STUDIJE, ELABORATI,SEPARATI

Zavisno od vrste i kompleksnosti prostorno planskog dokumenta rade se studije , elaborati ili separati za
sljedeće oblasi :
- Prirodni izvori i uslovi
- stanovnistva
- privreda
- drustvene djelatnosti
- infrasturkturni sistemi :
- saobracaj
- vodoprivreda
- energetika
- telekomunikacija .
Ova dokumentacija ima sektorski karakter, ali sa naglašenom prostornošću i obično sadrži : stanje i
valorizaciju , ciljeve i koncepciju razvoja .
Rade se i posebne studije koje novijeg datuma, a neke su i zakonska obaveza kao sto je studij ranjivosti
prostora i studija zastite okoline . Sve ove studije elaborati ili separati su najznacajnia osnova za izradu
prostorno planskih rjesenja .

5.1. Studija ranjivosti prostora

Studija ranjivivosti postupak koji se izmedju ostalog temelji na ekosistemaskoj podjeli prostora i omogućava
zastitu prirode , te realnu procjenu kakvi su zahvati u okolini dopustivi i studije čine : kvalitativna i
kolicinska analiza okoline i njegovih komponenti , osjetljivosti na zahvate u okolini , regeneracijske i
neutralizacijkske sposobnosti okoline . Ova studija pokazuje koliki je stepen ugrozenosti i prag opterecenja
prirode i okoline

5.1.1. Pojam ranjivosti

Brandley i Smith kazu da je ranjivost moguce predstaviti kao vjerovatnocu da ce buduci uticaji izazivati
promjene u negativnom smjeru . U ekoloskoj literaturi , ranjivost reflektuje stepen osjetljivosti staništa
zajednica i vrsta na okolinske promjene.

U hidrologiji , ranjivost odslikava do kog stepena su podzemne vode izlozene kontaminaciji usljed aktivnosti
na zemljenom pokrivacu , odnosno ranjivost reflektuje prirodne zastite karakteristike slojeva izmedju
površine i podzemnih resursa .
U vizuelnoj analizi pejsaža , ranjivost je definisana kao inverzna vrijednost u odnosu na apsorpcioni
kapacitet pejsaza na promjene izazvane novim aktivnostima na njemu .
. U krugovima prostornih planera cesto se susrece pojma „ Opća ranjivost „ kao ranjivost koja nije ovisna od
potencijalnih uticaja specificnog tipa zahvata tj. Konkretnog zahvata . u prostoru , nego ranjivost koja
proizilazi neposredno iz ( pojedinih ) karakteristika tj . prepoznatih vrijednosti prostora .

5.1.2. Pojmovi opasnosti rizika

Opasnost ( događaja ili kontinualan proces ) predstavlja rizik u slucajevima kada postoji vjerovatnoca da ce
ista imati negativan uticaj na neku od vrijednosti okoline . Rizik predstavlja vjerovatnocu da ce se u
odredenom vremenskom periodu javiti negativan efekat kod covjeka , grupe , ljudi , biljki , zivotinja , na
odredenom podrucju koje je izlozeno odredjenoj dozi ili koncentraciji opasne supstance . Razlicite stetne
supstance koje se ispustaju na lokalnom ili regionalnom nivou zagadjuju okolinu .

5.1.3. Ranjivost prostora u prostornom planiranju

Model ranjivosti prostora za potrebe izrade . Studije ranjivosti prostora moze se bazirati na principu
združivanja djelatnosti , koje u svojoj pojavnosti imaju slicne uticaje .
Grupa : djelatnosti koje se obavljaju u koridorima :
- saobracajna infarstruktura ( ceste , zeljeznice , aerodromi ) ,
- energetska infrastruktura ( dalekovodi , naftovodi , plinovodi ) ,
Grpua : djelatnosti koje se pojavljuju tačkasto i površinski :
-stanovanje i industrija , turizam i rekreacija , odlaganje materijala , dobijanje mineralnih sirovina itd .

Rezultat ranjivosti je razultat mape ranjivosti .

Paralelno sa izradom modela ranjivosti prostora neophodno je osigurati prikupljanje , sistematizovanje i
obradu dostupnih informacija kao ulaznim parametrima u proces ocjene ranjivosti prostora . Vaznost
dostupnosti informacija u adekvatnoj formi je glavni preduvjet pristupanja analizama

5.1.4. Mogući konflikti u prostoru

Potencijal prostora za smestaj neke djelatnosti , samo po sebi , ne daje konacno rijesenje koju vrstu
djelatnosti je optimalno , smjestiti , u prostor . Jedan segment prostora moze imati isti nivo potencijala za
razlicitet djelatnosti . Zauzimanje prostora ima vise aspekata , unistavanje ili znacajno ostecenje zatecenih ,
ali i drugih , s njim povezanih eko – sistema i gubitka tla za druge namjene . Učesnici rjesavanja konflikta u
prostoru podijeljeni su u 4 grupe i to :
- oni koji se bave drustveno – ekonomskim razvojom
- oni koji se bave razvojem tretirane oblasti
- ekolozi ( biolozi i ostali strucnjaci za ekologiju )
- gradjani ( stanovnici ) .
Posao usaglašavanja konflikta podjeljen je u 3 faze .
U prvoj fazi definise cilj . Zatim se definise podrucje razmatranja . Sljedece je prikupljanje potrebnih , a
raspolozivih podataka o datom podrucju , nakon cega se vrsi ocjena upotrebljivosti ovih podataka i rezimira
stanje podrucja .
U drugoj fazi opet svaki reflektant za sebe radi analizu zeljenog projekta i kao analizu mogucnosti smanjenja
impakta . Ruzultat ovog rada svih grupa je vise rjesenje za zadovoljavanje ovog cilja je gradnja novog izvora
elektricne energije : planeri drustvo - ekonomskog razvoja odlucuje se za hidroelektranu na lokaciji A ,
energeticari za termoelektranu na lokaciji B , a ekolozi na hidroelektranu na lokaciji C . Na ovaj nacin se
dobije vise rezultata rjsenja , koji svaki reflektant rangira – utvrđuje redoslijed rjesenja .
U trecoj fazi , vlada na bazi stavova relevantnih ministarstva , donosi odluku o tome koji ce se objekt graditi
odnosno na kojoj lokaciji . Po izboru objekta pravi se klasicna studija utcaja na okolinu . Gradjani cijelo
vrijeme primaju odredjene informacije da bi mogli da razumiju bitne cinjenice o drzavnom i lokalnom
znacaju .

5.2. Vredovanje prostora za determinisanje namjene prostora

Za različite oblasti potrebne su odredene podobnosti prostora , a stoga postoje i ograničenja za realizaciju
odgovarajuce namjene , postoje i prostorna ogranicenja , koja poizilaze iz zakona kao sto je propis o
vodama , sumama i sumskim i poljoprivrednim zemljistu a i ogranicenja utvrdjena studija ranjivosti
prostora . Stoga se u prostornom planiranju postavlja zahtjev za visekriterijalno vredovanje prostora za
stanovanje , rad , infrasturkturne sisteme i sli. Ovo su ustvari kategorije koristenja zemljista , odnosno
potrosnje prostora . Ostali dijelovi prostora predstavljaju primarnu namjenu ( poljoprivreda, vode , sume i
sumsko zemljiste ) . Ove kategorije prostora obicno su zasticene i odgovarajucim zakonima . Osnovni
princip prostornog planiranja jeste racionalno koristenje zemljista tako da se tzv. Potrosnja treba svesti na
najmanju mjeru odnosno da se prednost u koristenju prostora da primarnoj namjeni tj . poljoprivredi ,
sumarstvu , vodoprivredi itd.
Kriteriji , koji se koriste za podobnost prostora za izgradnju su :
- pristupacnost zemljista , - nagib terena , - relativna visina u odnosu na najnizu tacku datog podrucja , -
orijentacija , - upotreba vrijednost zemljista , - ekoloske vrijednosti itd .
Orijentacije se moze definisati prema stanama svijeta .
Padovi se mogu podijeliti na klase ( ravan , malog nagiba , naget , strm i veoma strmo zemljiste ) .
Za topografske karakteristike terena uobicajeno su klasifikacije ravnicarski , brdovit i planinski .
Prostor se moze klasificirati u vise kategorija kao npr :
- Izuzetno povolja ,
- Veoma povoljan ,
- Povolja ,
- Nepovoljan .
Kod urbanistickog planiranja obrada se vrsi detaljnije ( cestice od 100 m ²) , a prostori za izgradnju mogu
ukljuciti i parametre komunalne opremljenosti , stabilnost terena , okolinske povoljnosti ( buka, zagadjenost
zraka , osucanost itd . ) .
Kod detaljnog planiranja cestice mogu biti i manje od 100 m², a detaljnije se analiziraju svi naprijed
pomenuti parametri , sa odgovarajucim bilansima između izgrađenog i slobodnog prostora .
Povoljna kategorija prostora namjenjeno je za rekonstrukcije .
Veoma povoljno za intenzivnu urbanizaciju .
U nepovoljne kategorije spadaju prostori kao sto su poljoprivreda , sumarstvo itd . jer to treba zastiti od
izgradnje .

5.3.Studije zaštite okoline

Generalno dva principa su ukljucena :

Prvo , zastita okoline , prirodnih uslova i životni stil , stanovništvo su proglaseni za opsti interes .
Drugo , proglaseno je obaveznim da se vrsi Spuo ( strateska procjena uticaja na okolinu – planski nivo ) i
Puo ( procjena uticaja na okolinu projektnio nivo ) .

Puo smatra dokumentom koji slijedi odluku o prevedbi nekog projekta . Rijetko kada se Puo ukljucuje od
pocetka u proces odlucivanja . Po naravi i zakonskim okvirima u kojim se Puo danas izradjuje , on nije
instrument predskazivanja , vec tek procjena o tome sto se na osnovu postojeceg i prethodnog iskustva moze
ocekivati kao posljedica provedbe projekta u ekoloskoj , socijalnoj i ekonomskoj strukturi lokalne ili
regionalne zajednice .
U tome pogledu PUO svrstava u niz dokumenata ili postupaka cija se vrijednost odnosno domet i karakter
uticaja moze procjeniti samo tek naknadno kad se donese odluka o izgradnji nekog objekta ili je on
izgradjen.

Spuo je institucionalizirani dokument koji ispituje mogucnost provedbe mjera zastite kao i vjerovatnosti
vecih uticaja na okolinu u primjeni strategije razvoja .
Puo se koristi za postojecu namjenu .
Spuo se koristi za planiranu namjenu .

5.3.1. Strateške procjene uticaja na okolinu (SPUO)

SPUO obezbjeđuje procjenu posljedica na okolinu na višem, strateškom nivou odlučivanja. Ako bi se SPUO
integrisao u prostorno planiranje, bilo bi prirodno podijeliti široku procjenu posljedica u grupe: okolinske
poljedice i socio-ekonomske posljedice.

5.3.2. Procjena uticaja na okolinu ( PUO )

Puo se mora posmatrati kao integralni dio sireg procesa planiranja i projektovanja , pocevši sa ranom
indentifikaciojom planskih varijanti i potencijalno značajnih uticaja na okolinu .

5.3.3. Alati procjena

Puo i Spuo , obicno su zasnovani na mjesavini kvalitatnih i kvantitativnih metoda . Principi PUO su
fundamentalno zasnovani na pripremi argumenata. Veličinska procjena okolinskih posljedica koristi jedinice
kao što su kilometri, kvadratni kilometri, tone, broj objekata, broj stanovnika pod uticajem i novčane
jedinice.

5.3.4. Procedura prihvatanja studija uticaja na okolinu

Studija strateske procjene uticaja na okolinu je sastavni dio planova i programa , odnosno instrument za
utvrđivanje okolinskih prihvatljivih uslova , u okviru pomenutih dokumenata .

6. NAMJENA POVRŠINA

Kod namjene povrsina susrecemo se i sa pojmom zone i lokacije . Pod zonom obicno podrazumjevamo
povrsinu koja je dovoljno velika da se moze nacrtati na karti , dok lokacija nema uvijek te dimenzije .
Namjena površina je ishodište za sve bitne elemente prostornog plana , a sama namjena površi pojmovno je
vezana za uređenje , odnosno planiranje korištenja prostora .

Polazna osnova za plan namjene povrsina jeste sadasnja namjena povrsina , kao i odredjene podloge od kojih
je vrlo značajna kategorizacija zemljista .

Poznavanje zemljista kao ogranicenog resursa koji se moze koristiti kao stanište za biljke , kao građevinski
materijal , kao objekat na kome se podižu stambeni , infrastrukturni , industrijski i dr. objekti vazna je faktor
za svaku zajednicu koja zeli da organizirano živi i radi .

Osnovni kriteriji , kod izbora namjene su :

- Normativni ( zakoni , ciljevi društva , međunarodne obaveze i sl . )
- Ekoloski i ekonomski .
Puo se koristi za postojece objektte ( postojecu namjenu ) i stratesku procjenu na okolinu Spuo .

6.1.Okolinski aspekti namjene površina

Najveći dio prostora zauzima suma i sumska zemljista , poljoprivredna zemljista i vode . Pri izboru namjene
treba štiti primarne namjene gdje god je to moguće vratiti zemljišta primarnoj namjeni.
 6.1.1. Šume i šumska zemljista

Šume su jedan od najznačajnih prirodnih resursa svakog drustva , a razvoj društva i okolinske kvalitete zavisi
u velikoj mjeri od rasprostranjenosti i kvaliteta šume .

Pod degradacijom šuma podrazumjeva se negativno djelovanje covjeka na sumu , cime see pogorsava nej
primarni ssastav i remeti funkcionalnost .

Funkcije šume su :
- Proizvodne funkcije - termička funkcija , - regulisanje rezima voda , - regulisanje rezima vode ( oticanja ) ,
- protueroziona funkcija , - sprecavanje eoloske erozije , - smanjenje zagađenja zraka , - rekreativne
funkcije , - esteska funkcija sume , - naučno odgojna funkcija .

Od ukupne povrsine suma danas se koristi oko dvije trecine suma.

Sa razvojem ljudske civilizacije , smanjivano je ucešce šuma i šumskog zemljišta kroz : nestajanje šuma
( uništavanje ) , degradaciju šuma , propadanje šuma .
A osnovni uzroci nestajanja šuma su : poljoprivreda narocito u nerazvijenim zemljama , razvoj naselja i
infrastrukture , razvoj rudarstva , potrosnja drveta za industriju , ratna dejstva i dr .
Uzroci degradacije šuma su :
- Krčenje šuma , napuštanje zarastenje nekvalitetni vrsta , - pretvaranje visokih šuma u izdanačke , -
ekstenzivno stočarenje , - nekontrolisana paša , - unošenje stranih vrsta , - korištenje sporednih šumskih
proizvoda , šumski požari , - prekomjerna siječa

6.1.2. Poljoprivredna zemljišta

Poljoprivreda je bitan faktor razvoja civilizacije , a tlo , ili zemljište je dio ekosistema , koji zajedno sa
vodom i zrakom sačinjava jedinstven ekosistem , od čijeg kvaliteta zavisi egzictencija i život na našoj
planeti.

Razvoj najvećeg broja djelatnosti odvija se na racun poljoprivrednog zemljista i to njegovim pretvaranjem u
antropogenu pustinju ( betoniranje , asfaltiranje ) ili degradaciju .

Tlo je prirodno tijelo , čija je osnovna funkcija , obezbjeđenje životnog prostora za biljeke , a istovremeno je
i stanište velikog broja drugih živih bića , odnosno predstavnika mikro – mezo flore i faune , kao i makro
organizama .

6.1.2.1. Proces degradacije poljoprivrednog zemljista

Proces degradacije poljoprivrednog zemljista i životne sredine mogu biti vezani za vanjske uticaje na
poljoprivredno zemljiste i uticaje od poljoprivredne proizvodnje .
Uzroci ostecenja zemljista su :
- destrukcija ili fizicka ostecenja , kontaminacija i polucija , fizicko ostecenje ili destrukcija se smatra
najtezim , jer dovodi do fizickog nestanka.

6.1.2.2. Kontaminacija i polucija zemljissta

Kontaminacija tla povećanja ukupnog sadržaja raznih štetnih sastojaka , organskih ili patonogenih agenasa u
tlu , koji dovode do pogoršavanja njenog kvaliteta .
Polucija tla označava akumulaciju neke komponente u tlu , koja dovodi do opasnosti za žive organizme.
Uzročnici kontaminacije tla su : teški metali , organski zagađivači , radio – nukleidi .

6.1.2.3. Oštećenje zemljista uslijed poljoprivredne proizvodnje

Ekstenzivno stočarstvo djeluje negativno na šume izazivajući njihovu degradaciju i nestajanje sa nekih
područja i promjenu osobina zemljišta .
Uzgajaju se monokulture na velikim površinama koristi se i manji broj životinja , što ugrožava prirodni
biodiverzitet .
Krčenje šuma , isušivanje močvara unistavanje stepa i sl . radi stvaranja oranica , voćnjaka , vinograda i sl .
narocito u brdsko – planinskim predjelim i na terenima sa izrazenim reljefom i velikim nagibom , doveli su
do pojave erozije , nestanka vode i sl . Došlo je do narusavanja ekoloske ravnoteze i od stabilnih ekosistema
stvoreni su nestabilni .
Obrada mehanizacijom , hemizacija , uz unistenje prirodnog stanista , vodi sigurnom nestanku vrsta na tim
prostorima .
Fosforna đubriva sadrže tesške metale najveći su zagađivači kadmijum i hrom , a sadrže olovo , cink , arsen i
fluor , Njihovom upotrebom u zemljište se unosi stroncijum i uran i povećava se eutrofizacija vode .

6.1.2.4. Ugroženost zemljista kombinacijom prirodnih i antropogenih faktora

Uslovi za nastajanje erozije su prirodni i antropogene .

Erozija zemljista spada u vodeće faktore , ne samo ugrožava zemljiste vec i zivotne sredine u cjelini.
Pod erozijom zemljista podrazumjevaju se procesi koji uzrokuju razaranje zemljista ( zemljine kore ) ,
njegovo odnošenje ( transportovanje ) i taloženje nanosa .

Tri su osnovna vida erozije : gravitaciona , vodna i erozija vjetrom u nekim područima erozija ledom .
Gravitaciona erozija nastaje usljed sile teze , koja pomjera i svlaci kamenje , pjesak i sitniji rastresiti
materijal niz padinu , koja se pretvara i golet , a materijal se deponuje u dolini .
Vodna erozija je uzrokovana vodom , a razlikujese tri vrste erozija koja nastaje djelovanjem vode .
Marinska erozija predstavlja razaranje obala jezera i mora , rječna , ili fluvijalna je ona koju stvaraju rijeke
erpzijom i nanosom , a kišna ili pluvijalna je ona koja nastaje spiranjem pod uticajem kišnih kapi .

Najačešće je tzv . kišna ( pluvijalna ) erozija . Javlja se usljed djelovanja kišnih kapi i vode koja padne na
zemlju naročito kod intenzivnijih padavina .

Eolska erozija ( deflacija ) je uzrokovana vjetrom i javlja se u suhim predjelima na rastresitim zemljištima sa
kojih je uklonjena vegetacija , što omogućuju odnošenje čestica zemljišta vjetrom i njihovo deponovanje na
okolna područja .

Erozija vjetrom zavisi od sastava zemljišta , prvenstveno njegove fizičke strukture , vezanosti , vegetacije i
intenziteta i jačine vjetra .

Klizišta predstavljaju poseban vid degradacije zemljista , a uzroci su im prirodna nestabilnost padina , ili
nestabilnost izazvana covjekovom aktivnoscu .

6.1.2.5. Zaštita poljoprivrednog zemljišta

Obzirom da je obradivo zeljište ograničen resurs neophodan za proizvodnju hrane i zivot ljudi , neophodno je
obezbjediti : racionalno koristenje zemljista – obezbijediti rekultivaciju i razvoj zemljista – formirati
informacioni sistem o zemljistuobezbjediti upravljanje zemljistzem ( informacioni sistem planiranja ,
orghanizaciju za provođenje aktivnosti upravljanja zemljištem i monitoring )

6.1.3. Vodne akumulacije

Akumulacije imaju nezamjenjivu ulogu u okviru vodoprivrednih sistema , jer sluze za vremensko i prostorno
izravnanje voda , a najčešće su višenamjenski objekti .

6.1.3.1. Značaj akumulacije ( funkcija )

Snadbijevanje vodom, navodnjavanje, odbrana od poplava, proizvodnja električne energije, akvakultura,
turizam, sport, rekreacija.

6.1.3.2. Uticaj akumulacija

Uticaj na čovjeka, promjene u nizvodnom toku, promjena klime, hemijske i biološke promjene, režim
nanosa, promjene seizmičnosti u području akumulacije.

6.1.4. Rudnici

U izboru namjene u pojedinim područima veliki uticaj imaju rudnici i deponije ( jalovine , pepala , šljaka i
otpada ) .
Rudnici mogu zauzimati velike prostore tzv . otvoreni kopovi , ali i znatne imakte na okolinu kao i razne
deponije.
Postoje dvije osnovne vrste rudnika uglja : podzemni rudnici i površinski kopovi .
Kod povrsinskih kopova radi se o većoj povrsini koja se devastira , a sto je u direktnoj funkciji od
koeficijenta otkrivke
Otkopavanje i devastiranje ovako velikih povrsina zemljista ima za posljedicu : neminovnost izgradnje
novih naselja , odnosno preseljavanja stanovnistva , izgradnu nove infrasturkture , komunalija , škola
nadokandu stete za poljoprivredno zemljiste i poljoprivredne kulture , izgradnju novih saobraćajnica , zaštitu
kulturnih spomenika , eventualno izmjestanje vodotoka itd .

6.1.5. Sanitarne deponije

Problem sanitarno prihvatljivog načina jesu čvrsti otpaci različiti po svom fizičkom hemijskom i biološkom
porijeklu slobodno izloženi uticaju atmosferilija kontaminiraju covjekovu okolinu , često sa veoma
negativnim posljedicama .

6.1.5.1. Planiranje deponija

Sanitarne deponije ( kraće deponije ) element su urbane infrastrukture , krajnja tačka u okviru održavanja
higijene naselja , gdje se na bezbjedan – sanitarno – higijenski način vrši odlaganje otpada i njegova
neutalizacija . U okviru prostorng i urbanističkog planiranja obradi i problem dispozicije čvrstih otpadaka
vodeći racuna o :
- količini i kvaliteti otpadaka
- načinu prikupljanja i transporta otpada
- postojećim načinu dispozicije otpada
- Urbanim , prostorno regionalnim , vodoprivrednim i komunalnim uslovima i dr.

7. PROSTORNA ORGANIZACIJA
Prostornu organizaciju predstavljaju čvorovi (naselja-gradovi) i mreže, odnosno infrastrukturni sistemi.

7.1.Čvorovi(naselja –gradovi)

Osnovno obilježje grada jeste veličina mjerena po broju stanovnika.

Grad bi se mogao definisati kao složeni dinamički sistem, koji je čovjek stvorio radi zadovoljavanja
osnovnih potreba vezanih za život. Grad je veća ili manja, gusta i permanentna, zatvorena aglomeracija,
obično u pogledu ishrane, neovisna o teritoriju na kojem se razvija čija egzistencija implicira aktivan život,
relacije među korisnicima prostora i visok stepen organizovanosti.

7.1.1. Zone uticaja grada(gravitaciono funkcionalne zone)

Veličina gravitacione zone zavisi od veličine grada i funkcijama koje ima grad. Dometi gravitacije mogu se
utvrđivati na osnovu izohrona koje predstavljaju jednake vremenske udaljenosti od centra.

7.2.Gradovi-regioni

Koncept regionalnog grada je novi oblik grada. To je decentralizovani grad, sačinjen od urbanizirane zone
grada i njegovog okolnog, prigradskog dijela u kojem se nalaze manja naselja, sela i neizgrađeni prostori.
Granice regionalnog grada obično su prirodni elementi.

7.3. Policentrizam urbane mreže i koridori

Policentrizam je jedan od osnovnih kriterija razvoja , promoviran u okviru prostorno razvojnih smjernica
Evropske Unije . Policentrizam je u uskoj vezi sa regionalnim razvojem . Njihovi efekti su mnogostruki
( ravnomjeran razvoj , socijalna i ekonomska kohezija , korištenje prirodnih i stvorenih resursa i dr . )
Policentrizam i urbanizaciju BIH treba posmatrati u kontekstu izazova metropolizacije razvoja urbanih
mreža i koridorskih razvoja .
Pored Sarajeva kao metropole kvalitetnu saradnju u mreži gradova Evropa mogu obezbijediti i Banja Luka ,
Mostar , Tuzla i Zenica .
Ovo su i gradovi koji će se razvijati kao zrbane regije sa funkcijama srednje velikih gradova Evrope , dok bi
Sarajevo trebalo razvijati funkcije Euro – city – ja .
 7.4. Koridorski razvoj

Koridorski ili osovinski razvoj u urbanom planiranju u upotrebi je od 30 . tih godina proslog stoljeća i do
danas nije napušten u prostornoj i urbanoj planerskoj praksi .
Mnogobrojne teorije urbane organizacije naselja , obobito one složenog tipa vezane su za „Osovinski razvoj“

U okviru koridorskog razvoja kao osnovni i polazni oblik urbanizacije pojavljuju se konurbacije .
Na području BIH prisutan je i naglašen koridorski razvoj . Koridori su preodređeni dolinama vodotoka ..

Planirani transportni koridori omogućuju realizaciju dugoročnih strateških ciljeva za saradnju na ovom
području Balkana , ali i uključenje u evropske transportne i razvojne tokove .

7.5.Ruralna područja

Prema tradicionalnoj definiciji selo je naselje čije se stanovništvo pretezno bavi poljoprivredom stočarstvom
ribarstvom , odnosno primarnim djelatnostima . Ruralno stanovnistvo ne mora biti agrarno , ali naselje ima
ruralni karakter . U opstem izboru lokacije na ruralno naselje utiču dvije vrste činioca : fizicko geografska i
antropogena . Sela se obicno nalaze na visoravnima , planinskim terenima , padinama , uz visoka jezera i
komunikacije .gustina naseljenosti je veoma značajan pokazatelj u ruralnim naseljima i mogu se podijeliti na
dva tipa :
- rastresito , raštrkano , disperzno selo , i
- zbijeno , zgusnuto , aglomeracijsko selo .
Skupina od 1 – 2 kuće , sa najviše 15 stanovnika smatra se izoliranim kućama , a zaseok ima 2 – 25 kuca , sa
15 – 15 stanovnika , sela su sa vise od 25 kuća , a velika sela sa više od 1000 stanovnika .
Oštra razlika između grada i sela u okviru regiona , zanemaruje u većini slučajeva činjenicu da samo regioni
mogu formirati tržište radne snage , informacija , komunikacija .

7.6.Infrastruktura ( mreže )

Infrastrukturom se ostvaruju veze između čvorova , odnosno naselja, odnosno infrastrukturnim sistemima ,
koji sačinjavaju : saobraćaj , energetika , vodoprivreda , i telekomunikacijski sistemi . Oni obezbjeđuju
snadbijevanje naselja energijom , vodom , inforamcijama i omogućuju kretanje ljudi , roba i kapitala . Za ove
sisteme specilizirane institucije , odnosno nosioci razvoja ovih sistema , rade posebne studije kao svoje
razvojne strategije koje su osnova za prostornu organizaciju .

7.7.Okolinski impakti infrastrukturnih sistema

7.7.1. Saobraćaj
Saobraćaj je sistem kojim se obezbjeđuje povezivanje aktivnosti u jedinstven sistem organizacije prostora.
Razlikujemo saobraćaj na vodi, na kopnu i u vazduhu. Saobraćaj na vodi može biti: riječni riječno-kanalski i
jezerski.

Vibracije nastaju kao posljedica oscilatornih kretanja vozila. Oscilacije vozila nastaju kao posljedica kretanja
preko neravnina na kolovozu, uzrokuju pojavu vertikalnih dinamičkih reakcija na kontaktnoj površini
pneumatika i kolovoza, a mogu izazvati negativne posljedice na ljude i objekte.

Bukom se smatraju svi neženjeni tonovi, a rezultujući nivo buke izazvan drumskim saobraćajem potiče od
rada motora sa unutrašnjim sagorijevanjem, vibracija pri kretanju vozila, savladavanja otpora vazduha i
korljanja pneumatika po površini puta.
7.7.2. Energetika

Energija je materija sposobna da obavlja rad , a uzrokovala je nastanak života i osnov je kruženja materije.
Putem energije Sunca obavlja se proces fotosinteze i stvara biomasa ,kojom se hrane životinje i čovjek . Prvu
energiju koju je čovjek koristio je njegova vlastita , pronalazak vatre , korištenje animalne energije , parne
mašine , motornogpogona i nuklearne energije , vezan je i čovjekov razvoj .
Izvori enegije su prirodni ( čovjekova i životinjska energija , energija biomase , snaga vjetra , fosilna goriva i
dr . ) . Prema funkciji energija je : mehanička , toplotna , električna , elektromagnetna i nuklearna .
Obnovljivi izvori energije participiraju samo 21 % svjetske proizvodnje energije. Što je veća proizvodnja
odnosno potrošnnja svih vidova energije to je veći stepen razvoja tog društva , a sa druge strane razvijenije
tehnologije drustva direktno uticu na stanje tehnologija u sektoru energetike .

7.7.2.1. Uticaj energetike na okolinu

Povečanjem broja stanovništva i razvojem industrije , povećava se potreba za energijom , što uzrokuje
povećanje korištenje energetskih izvora sa spaljivanjem fosilnih goriva ( ugalj i derivati nafte ) , korištenje
prirodnog plina je limitirano transportom od izvora do potrošača .
Sagorijevanje fosilnih goriva prvenstveno uglja u termoelektranama zagađuje vazduh .
Posebnu opasnost predstavlja nuklearne elektrane i nuklearni otpad . Radioaktivno zračenje , izazvano
havarijama , ostavlja teške posljedice na biljni , životinjski svijet i čovjeka . Čovjek se danas nalazi u velikoj
dilemi – da li da gradi ili ne nuklearne elektrane .

7.7.2.2. Uticaj termoelektrana na okolinu

Klasične termoelektrane su postrojenja koja koriste ugalj za proizvodnju elektirčne energije . Obzirom na
pogonski stroj termoelektrane se mogu podijeliti na :
- parne ( pogonski stroj – parna turbina )
- plinske termoelektrane ( pogonski stroj – plinska turbina )
- dizelske termoelektrane ( pogonski stoj – motor )
Dimni plinovi su smjesa produkta izgaranja a to su : - ugalj dioksid , ugljen monoksid , sumpor dioksid ,
sumpor trioksid , azot , kiseonik , vodena para .

7.7.2.3. Uticaji prenosnih sistema na okolinu

Prenosni sistem električne energije čine dalekovodi raznog nivoa napona i to : 110 , 220 , i 400 kv . Za
promjenu naponskog nivoa koriste se transformatorske stanice .

Prema vrsti izvora koji ih uzrokuju , radio smetnje se dijele na : atmosferske smetnje , industrijske smetnje ,
smetnje od drugih emisionih uređaja .
Atmosferske smetnje nastaju usljed električnog pražnjenja u atmosferi izeđu oblaka i oblaka prema zemlji .
Industrijske smetnje nastaju kao popratna pojava raznih električnih aparata , uređaja i postrojenja niskog i
visokog napona ili se javljaju kao posljedica raznih kvarova na tim aparatima i uređajima u toku njihove
eksploatacije .
Dvije su osnovne karakteristike svake radio smetnje i to : njeno vremensko trajanje i frekvencijski spektar
kojeg ona zauzima .

7.7.3. Vodoprivreda

7.7.3.1. Količina vode i njeno kruženje

Ukupna količina vode u prirodi iznosi oko 1,36 biliona km 3 , od čega se 97 % nalazi u morima a 3 % kao
slatka voda . Četiri petine slatke vode nalazi se u obliku leda polarnih oblasti . Voda je u stalnom kružnom
kretanju kroz hidrološki ciklus koji obuhvata isparavanje , padavine poniranje i oticane .

7.7.3.2. Značaj vode za život ( razvoj civilizacije )

Savremeni svijet danas računa sa potrošnjom vode od 200 – 500 L / st / dan , odnosno oko 1300 m 3 /
godišnje po stanovniku i to čiste slatke vode .

7.7.3.3. Vodoprivredni sistem i okolina

Brz demografski rast naročito gradova i nekontrolisano zagađenja površinskih i podzemnih voda , doveli su
do krize vode u nizu vidova . Dosadašnji najčešći način prečišćavanja voda ( primarno i sekundarno
prečišćavanje sa filtracijom i klorinacijom , ili ozoniranjem ) neće biti dovoljan i da da sigurnu pijaću vodu .
Vodu će bitti potrebno podvrgnuti i tercijarnom prečišćavanju tj . uklanjanju raznih vrsta hemikalija
( toksičkih , kancerogenih ) .
 7.7.3.4. Uticaj vode na okolinu

Poplave kao i erozija prate čovjeka od njegovog postanka . Na svom putu voda , koja otiče niz padine ,
najčešće prouzrokuje eroziju , snoseći čestice , tla u rijeku koja te čestice jednim dijelom odnosi , a drugim
dijelom taloži u korita , što smanjuje njihovu propusnu moć i pogoduje pojavi poplava , a u nekim
slučajevima , čak i pri manjim količinama vode koja otiče .

7.7.3.5.Osnovni činilac erozije i poplave

Postoji mnogo faktora koji utiču na oticanje vode i površinsko spiranje tla . Među najvažnijim su :
- klimatski faktori , energija reljefa , veličina i oblik sliva , sastav zemljišta , vegetacioni pokrivač ,
antropogeni faktori .
Erozioni procesi i poplave upravo su rezultat uzajmnog dejstva svih tih i drugih činilaca .

7.7.3.6.Klimatski faktori

Klimatski faktori su atmosferski talozi i temperatura . Poznato je da tzv . „ tihe „ ( kiše sa malim intenzitetom
padanja ) često ne daju uopće površinska oticanja , te na taj način ne izazivaju erooziju i poplave .

7.7.3.7. Energija reljefa

Količina i brzina površinskog oticanja , od kojeg zavisi intenzitet poplava i jačina površinske erozije , zavisi
od karaktera i oblika reljefa , tako da postoji korelativna veza između poplava , intenziteta erozije i reljefa .
U tom smislu najznačajnija su 4 elementa reljefa i to :
- pad , dužina , oblik , ekspozicija padine .

8. UKLJUČIVANJE JAVNOSTI I ISTRAŽIVANJE

8.1. Uključivanje javnosti i etika u planiranju

Važna karakteristika uspješne izrade i donošenja Plana jeste pristup za uključivanje javnosti u najranijim
fazama pripreme plana. Mogućnost za javni upliv i komentare treba da bude predviđena u toku cijelog
procesa izrade Plana.

8.2. Istraživanja u oblasti prostornog i urbanog planiranja

Znanje koje treba razviti :

- vizije i teorije za ostvarenje održivih gradova
- jedinstven pristup gradu i regiji isstematski pristup prostornoj organizaciji i sektorskoj koordinaciji
- razvoj alata i metoda u prostornom planiranju
- odnos selo – grad
- uticaj ekonomskih i drugih faktora na razvoj i uređenje okoline
- organizaciju , procedure , proces koordinacije
- odgovarajući dizajn i jezik
- učesnike u planiranju ( političari , privrednici , udruženja planera itd . ) želje , dijaloge i dugoročna
razmišljanja .

8.2.1. Terenska istraživanja

Terenska istraživanja imaju nezamjenjivu ulogu u koncipiranju prostorno-planskih odnosno urbanističkih

riješenja. Ova istraživanja provode se organizovano, na bazi pripremljenih programa i započinju u najranijim
fazama planiranja.Provode se obilaskom terena, popraćenih fotografskim i video snimanjima.

9. URBANO PLANIRAJE
Planiranje treba da udovolji osnovnim životnim potrebama građana kao što su stanovanje , rad ,
obrazovanje , kultura , zdravstvo , sport i zabava . Za realizaciju svih ovih potreba angažuju se i značajan
prostor ( po nekim procjenama do oko 100 m 2 po stanovniku ) .

9.1.Urbanistički plan

Prvi korak u izradi urbanistickog plana jeste valorizacija postojece planske dokumentacije sumiranje
iskustava i ucinka dosadašnjeg načina planiranja .
Ukoliko se radio o većim gradovima često se izrađuje posebna strategija društveno – ekonomskog razvoja i
SWOT analiza .

U drugom koraku utvrđuje se stanje tendencije u razvoju , odnosno vrši vredovanje niza oblasti kao što su :
1. prirodni izvorni uslovi
- geoprometni položaj , morfologija , hipsometrija , geologija , seizmika , klima , hidrografija , zemljiste ,
mineralne sirovine , prirodne vrijednosti .
2. Stvoreni uslovi :
- kulturno – istorijske vrijednosti , stanovnistvo , javni prostor , gradski centri , stanovanje , proizvodnja,
trgovacki centri , zdravstvo , obrazovanje , sport , zelenilo i rekreacija , saobraćaj , tretman otpada, groblja,
vodoprivreda , energetika, poljoprivreda , šume , prirodne vrijednosti ,mineralne sirovine , bilansi površina ,
namjena prostora , prostorna organizacija , zaštita okoline .
Nakon izvršenog vredovanja vrši se izrada varijantnih rješenja namjene i organizacije prostora .

9.2.Okolinski impakti

Današnji gradovi naročito oni veći , a posebno najveći , opterećeni su problemima zagađenosti vazduha ,
vode i tla .Rastući problemi koji se ispoljavaju u ovom području vezani su za velika povećanja broja
motornih vozila i sa tim u vezi , emisije zagađujećih materija , povećanje količine otpadnih voda i raznih
vrsta otpada .

9.2.1.Zagađenje zraka

Zagađivanje zraka tada se obično misli na zagađivanje koje nastaje kao posljedica ljudskih aktivnosti .
Osnovni izvor zagađivanja zraka su :
- spaljivanje fosilnih goriva i njihovih derivata za potrebe vršenja rada i grijanja
- tehnološki procesi
- sagorijevanje goriva u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem i
- spaljivanje otpada .

Izvori emisija razlikuju se po nivoima na lokalnom i regionalnom nivou – to su grijanje stanova , ustanova i
industrija i saobraćaj , dok su na nacionalnim i globalnim nivoima emisije iz snažnih izvora ( gradovi ) .

9.2.2.Zagađenost voda

Za kvalitet vode,od posebnog je značaja ispuštanje tekućih i krutih razgradivih otpadnih tvari, te unošenje
topline, radioaktivnih i nerazgradivih otpadnih tvari.

9.2.3.Otpad

Priroda ne poznaje otpad. Čovjek proizvodi velike količine otpada koje značajno utiču na zagađenje okoline.
Otpadom se smatraju ostaci od proizvodnje, prometa, materijala. Otpad se pojavljuje u čvrstom, tečnom i
gasovitom stanju kao i u obliku energije.

9.3. Pejsaž

Problematika ambijenta kao cjeline stavlja se pod naziv „pejsaž“ . To je posljedica karakteristične dominacije
čula vida čovjeka u orijentiranju i percepciji(primanju).

9.4.Gradski centri
Preraspodjela centralnih sadržaja u odnosu na gradsku matricu, njihovi kapaciteti, broj zaposlenih, problemi
u funkcionisanju i ostalo predstavljaju osnovne pokazatelje relevantne za proces planiranja graskih centara.
Optimalna lokacija centra graskog naselja utvrđuje se na osnovu težišta naseljenosti i saobraćajnih uslova.

9.5.Urbana revitalizacija
Prije mnogo stoljeća formirani su brojni gradovi, tako da danas u gradovima postoje istorijski spomenici iz
raznih perioda. Ovi objekti služe za stambene, vjerske,komercijalne i društvene potrebe, ali takođe daju i
urbani smisao gradu.

9.6.Urbana konzervacija

Cilj konzervacije je da promovira urbani život karakteriziran jakim osjećajem kontinuiteta. Konzervacijane
razmatra samo moderne faktore, nego takođe istražuje duboko u prošlost, tražeći arheološke nalaze za
inspiraciju.

9.7.Trendovi razvoja Zapadnoevropskih gradova i novi pristupi planiranju