M

THO XA
1861-1945
TRONG NAM K LC TNH
Mc Nhn TVC
VI HNH NH V M THO XA

Khng nh
M Tho

Ch M Tho

Ga xe la

Mt gc ch
 Thp nc

Vm sng Bo nh

Trng Nguyn nh Chiu

Nh Bo sanh Chic tu mang tn

M Tho

Ch Hng Bng

Bc Rch Miu trc 1960

 Ph n M Tho

Ch M Tho nhn t bn kia sng

M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN M U
M U

LT QUA NGUN GC A DANH M THO

S ch s cng nh cc nh vit s ng i cng ni nhiu v a danh M Tho.
Dng nh tt c cng cng mt nim l M Tho bt ngun t phng ng gc Kh me
nh M Sor bin th thnh M v Tho quangi Vit, c ngha l x c ngi con gi da
trng, p. T M, vn d t ch Hn l p, nhng t Tho khng c trong
ch Hn nn c li vit khc nhau qua ch Nm, c hai li vit, ch vng nc thm
hay c thm. (trch dn t cc s liu).
Nhng M Tho d ngun gc t u, l mt t quc ng mt t Vit Nam ch mt
a danh t gn 4 th k qua, thm su vo tm hn chng ta nh mt phn ca tnh
yu quhng, tnh yu t nc, qu cho chng ta ngi Vit Nam, nht l ngi M
Tho hnh din vi m t ri.
M Tho trong lch s l mt vng t quan yu c sm khai ph, c mt i
trng giang bi p, l mt thnh ph c t chctheo tng trang s c trich dn nh
sau:
A.- Theo Gia nh thnh thng ch
1. M Tho n: n M Tho ti pha nam trn, xa l rng hoang, h bo lm hang
(Ti trn Nam nht l ha, cu vi hoang lm, h bo qun huyt..).
2. M Tho sng ngi: Sng M Tho trc mt trn, l con sng ln ca trn, bt
ngun t ni a tnh Vn Nam(Ti trn tin, vi bn trn i giang, k nguyn pht
ni a Vn Nam tnh).
B.- Theo i Nam nht thng ch
3. M Tho ph ln: ch, qun: ch M Tho ti huyn Kin Hng, thng gi l ch
l ph ln. Nh ngi, rui chm, nh cao, cha rng. Sng su tu thuyn, bum giong qua
li nh dt ci(M Tho th ti Kin Hng huyn, tc danh i ph th, nga c, iu
manh, cao nh, qung t. Dng h thuyn su phm tng, vng lai nh chc ty)
4. M Tho quan thu: Ca i M Tho huyn Kin Hng, nm th mi su Minh
Mng lp ra ca i thu thu. n nm th ba Thiu Tr th bi b(Ti Kin Hng huyn,
Minh Mng thp lc nin, thit quan chinh thu. Thiu Tr tam nin nh)
C.- Theo L ch s cuc vin chinh Nam K (Histoire de la conqute de la
Cochinchine), Tc gi, ngi Php vit: Si Gn l trung tm qun s, M Tho l trung
tm thng mi. Cc ghe tuyn ca ngi Nht ngi Tu, ngi An Nam, ni Xim c
y cn d di chuyn trn sng gn ni sn xut go, thm vao truyn thng ngi dn
a phng t bao th k, khin cho M Tho tr thnh trung tm bun bn ln nht ca
Nam k, trc khi ngi u n.
M Tho l mt vng c nh ca rng ln, lp bng l da nc theo theo tp
qun. Nhng dc theo b kinh Bu in (Arroyo de la Poste hay kinh Bo nh) nh ca
thanh nh hn nhiu, mi lp ngi gia nhng vn da vn cau, tt c c v trang nh,
phong lu, i khi giu c. C th so snh vi cnh phng hoa hi65 ca Ch Qun v
kinh ngi Tu Si Gn.
D.Theo a phng ch M Tho 1902 (Monographie de M Tho 1902), tc gi ngi
Php vit:
V tr ca M Tho tht tuyt diu. N chim mt v th trung chuyn quan trng
vo bc nht cho cc loi ghe chi to ln t min Ty ln Ch ln (Si Gn) qua con kinh
Bo nh v con kinh Ch Go. M Tho li c con ng st u tin ca ng Dng,
con ng st Si Gon- M Tho v con ng thy ni lin Si Gn v cc tnh min Ty
ln tn Pnm Penh qua bn Tu Lc Tnh M Tho.
Cng lao ca tin nhn.
S m mang v pht trin M Chnh tr thnh mt M Tho hin nay, tun t
mt cch nhp nhng theo dng lch s, do cng lao v tr tu ca tin nhn ch yu l nh
Nguyn, t thi cn l Cha n khi lp nn triu Nguyn t Gia Long tr v sau. l
lch s.
ng thi vi s m mang v pht trin M Chnh, nhng thn khc c thnh lp
v hng ty, bn kia sng Bo nh nh: thn An Ha, sau i l Thnh Tr (p 1 x o
Thnh by gi), thn iu Ha (Phng 1, 4, 5, 7 by gi ), thn Bnh To (Phng 6,
mt phn ca Trung An v Bnh c by gi)
Khu hnh chnh c a M Chnh c nng t o, ln dinh, t dinh ln trn cui
cng thuc trn nh Tng. Vo nm 1826, vua Minh Mng cho di l s (M Tho) ca
trn nh Tng v pha ty sng Bo nh thuc hai thn iu Ha v Bnh To c
c v tr ngy nay ca thnh ph M Tho ng i. M Tho lc by gi thuc huyn
Kin Hng, ph Kin An, trn nh Tng.
C ng trong nm 1826, mt ngi ch c thnh lp ti a im mi, v chnh l
ngi ch M Tho ngy nay, sau c ngi Php xy ct li vo cui th k XIX vi
hai dy ph ch nam v bc hin gi vn cn.
C ng nn nhc li l ngi Hoa theo chn ch tng Dng Ngn ch trn nh
Thanh, c cha Nguyn Phc Tn cho php n lnh c ti thn M Chnh (M Tho)
t rt sm vo nm 1679, vi u c tho vc gp phn khng nh vo s pht trin v
kinh t, thng mi, th cng nghip ca M Tho xa.
y, M Tho t xa l mt vng t sm c khai ph, c sng ln ti tiu, c
th nhng ph nhiu, c a hnh thun li, c con ngi cn c ch th nn sm
pht trin v mi mt n ngy nay.
MT CHT C MONG

Ti khng vi t v M Tho qua nhng thay i v bin c lch s. y vi tui i

kh cao, ti ch xin c php k li nhng g nghe, c, sng, chng kin,
tri quabng i tai, bng i mt, bng khi c v c bng con tim. Do vy xin c
gi qua y, xin cm nhn mt ci g rt bnh thng nhng gn gi, thn mt, vui
vui, bun bun nh chuyn k trong gia nh v th h ng b ta thu trc. Ti thit
ngh, t nhng chuyn tm thng vn vt ta s cm nhn nhiu hn v M Tho ngy
xa.
Cng v i mt tham vng chn tnh, khng bit c qu ng khng, l c trao n
cc con chu chng tatrong nc cng nh ngoi nc gc ngi M Tho, mt phn t
ca T Quc, mt cht g v hnh nh, li sng ca ng cha, phong tc tp qun ca t
nc qu hng xa xa, m phmngi Vit Nam no cng vy, bao gi cng mun tr
v ngun, v lun l mi m nh cho ni hoi hng ray rc.
V y, xin hy ln d nhng trang s dn gian khng qu xa i vi chng ta, tr v
qu kh, sng li trong bi cnh lch s nhn vn y sc thi ca vng t M Tho thn
yu.
Trc khi v o chuyn xin c gi tha th v ch bo cho nhng sai st v thi gian
tnh, v da danh xa, v chi tit nhn vttt nhin phi c, v ngi vit khng phi l
mt nh vn cng chng l mt nh nghin cu s, ch l mt ngi dn M Tho tm
thng nh tha trn.
 M sng Cu Long v cu tu ng Chnh
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN MT
I - NHNG DU CHN LCH S TRN T M THO

1.Quang Trung Nguyn Hu

Theo yu c u cu vin ca Nguyn nh, vua Xim phi Chiu Thng v Chiu
Sng em 5 vn thy lc qun sang chim thng ngun sng Tin tn cng M Tho
tin chim Si
Gn. T ngoi Qui Nhn lp tc vo Nam vi chin thut tc chin tc thng,
Nguyn Hu xua qun hai o, mt dng ng thy vo Ca Tiu, mt dng ng b
tip cn min ng tin v min Ty v lp i bn doanh ti vng M Chnh.
y xin n u mt s kin v cng l th. Theo gio s Nguyn Phan Quang trong k
yu Chin thng Rch Gm Xoi Mt ca Tnh Tin Giang 2005, khi o lc qun n
Gia nh, Nguyn Hu (tc gi NPQ cha kim chng), dng con ng ngn nht
n mt trn m ng chn sn l vng Rch Gm - Xoi Mt.
o qun ny khng dng con ng Ci, (gn nh con ng Quc l A 1 by gi),
m ng dng con ng tt, con ng thng, (con ng thng l con ng ngn nht),
chuyn qun t Si Gn Gia nh n thng vng Rch Gm -Xoi Mt. Con ng
ny phi qua ng Thp Mi (tc gi Nguyn Phan Quang trch dn l bng qua b
Thp Mi), tc nhin v cng kh khn vt v nhng gn nht, nhanh nht.
N u s kin ny l ng, th so snh hin nay c cng trnh ang xy dng con
ng Xa l ng Ty, ch ly on t Min ng (Si Gn)n x Tam Hip, Ch Bng
(huyn Chu Thnh, Tin Giang) ra ng t ng Tm (vng RG - XM), cng qua
ng Thp Mi (bng ng c Ha, Bn Lc, Long An). C phi chng y l con
ng m 224 nm v trc nh qun s i ti Nguyn Hu dng chuyn qun
cng t Si Gn, cng qua x Tam Hip tin v Rch Gm Xoi Mt? Nu ng nh
vy tht l mt s trng hp v cng ngha.
l mt chi tit v t i hnh qun ca Nguyn Hu, nhng ni dung ca bi ny l
ni n bc chn ca anh hng dn tc Nguyn Hu cch nay trn 2 th k tng n
M Tho, t i bn doanh ti M Chnh mt vng bao gm Phng 8, Phng 3, cha
Vnh Trng, Cu V, p M An (x M Phong). Ch trong mt ngy, ngy 19 rng 20
thng 1 nm 1785, (nm t T), Nguyn Hu nh tan 5 vn qun Xim trong trn
thy chin Rch Gm Xoi Mt, mt chin thng ly lng ti vng t M Tho ny.
M Tho qua chin thng vang lng Rch Gm - Xoi Mt, qua mu lc qun s p
dng tc chin tc thng cho tng trn chin ca anh hng dn tc Nguyn Hu, ni
ting vi hai cu th xem nh khu hiu nung lng qun dn, trong c nhn dn M
Tho tham gia trn chin:
Ch tre bn so cho dy
Ngn ngang sng M c ngy gp nhau.
M Tho c con ng mang tn Nguyn Hu, v mt n K
ni m Rch Gm v mt trng Trung hc mang tn L Ngc Hn 2.- Cha Nguyn
nh.
Th i k Nam Bc phn tranh a bc chn cha Nguyn nh vo Nam bn ba
khp mi min t nc ni y. Nguyn nh tng b qun ca Ty Sn lng ui y
trn di t sng Tin ny. Mt huyn thoi m ai cng bit, l c mt ln chy n
Xoi Ht, tng th ng phi chung vo ci i hng chung ca mt ngi cha vng Xoi
Ht trn. Do sau khi thnh lp Nh Nguyn, vua Gia Long ban ch sc phong cho
ngi cha ny m ngi dn gi n gin l cha Sc T. (Sc T Linh Thu).
C m t ln Nguyn nh chy n vm ca con sng K Hn (sau o thnh kinh Ch
Go) mt bn l Tn M Chnh, mt bn l Xun ng. Th cng lc tn, Nguyn nh
cng on ty tng phi dng thuyn con t Vm K Hn sang sng Ca Tiu v Ca i
qua vng Qui Sn, Rch Miu, n Bn Tre ri Tr Vinh xung Ba ng ra bin tm
ng sang Xim cu vin.
Sau chi n thng vang lng trn Rch Gm Xoi Mt, qun Ty Sn rt v Bc v
sau chin thng trn ng a v sau khi tc v khng bao lu, vua Quang Trung thng
h, Cha Nguyn tr li hot ng min Nam, l tt nhin vng M Tho cng vi
cc vng ln cn nh Bnh Cch, Tnh H, K Hn.
Trc 1975, M Tho c con ng mang tn Gia Long. 3.- Bt hng cam on
tng qun u: Th Khoa Hun
Nh nm xa, tri t M Tho, c lao Rng gi lng, sng nuc Cu Long, con
ngi trn nh tin bit ngi anh hng chng Php bt khut Nguyn Khoa Hun, t
vm sng Bo nh v Tnh H n n nc ng vo ng bng (12gi tra) ngy rm
thng t nm t Hi (1875).
 Nguyn bn nh sau:
Tuyt mng
Ngi c li nhiu bi th, nhng bi th m hu th nhc n nhiu l bi th
Tuyt Mng.
Hn m nan kham v quc cu
Ch nhn binh bitr thn hu
Anh hng mc b doanh d lun
V tr trng khan tit ngha luu
V b d kinh h l phch
Bt hng cam on tng qun u
ng nin Tho thy lu ba huyt
Long o thu phong khi m su.
Bi th ny c rt nhiu hc gi dch. Trong c nh s hcTrn Huy Liu, gio
s Phm ThiuDi y xin trch lc bn dch ca Trn Huy Liu, bn ny c khc
di chn tng ca Ngi ti vm sng Bo nh, M Tho:
Bi th tuyt mng
Ru i dong v nga bo th chung
Binh bi cho nn mng mi cng
Tit ngha vn lu trong v tr
Hn thua chi k vi anh hng
Ni xung mt va qun h l
Quyt thc khng hng rng ni sng
Tho thy ngy naypha mu
o Rng hiu ht ngn thu phong.
Trn Huy Liu
B n dch ny c ph bin t lu. Trong bn dch, dch gi i th t ca cu 3
xung cu 4 v ngc li, c l tin vic vn dng vn anh hng cho cu 4. Ngoi ra
mt s Hn t nh hn m y dch l v nga, nan kham dch l rui dong. Cu 6, b
qua cam on tng qun u Hai cu cht b qua hai t khng dch l: lu ba v
khi m su. Cng nh t Tho thy vn nguyn l Tho thy v Long o dch l o
Rng.
C m t ngi c dn M Tho, dch bi th ny vi dng s dng t min Nam
cho gn gi hn vi ngi a phng ng thi khng b st nhng ca tc gi.
B n dch nh sau:
Bi th tuyt mng
Gp cng ra s c tr th chung
Tht th nh cambc phi cng
Kh phch anh hng lu hu th
t tri tit ngha tm gng trong
Ni xung mt va qun man r
Cam cht u ri n ni sng
Dng nc M Tho loang sng mu
Cn Rng su mun gi thu phong.
Tn Vn Cng
T i M Tho hin thi c nhng cng trnh mang tn Th Khoa Hun. l tng
Th Khoa Hun, ng Th Khoa Hun, trng Tiu hc Th Khoa Hun, cng vin Th
Khoa Hun v mt n th Th Khoa Hun Ph Kit (Tnh H).
4.Kinh Lc S Phan Thanh Gin
Phan thanh Gi n lm quan ti triu nh Hu, v Bo Thnh, Bn Tre chu tang m.
ng n vng M Tho v bt u dng thuyn v qu. Thuyn sang sng Ca Tiu v
Ca i n sng Ba Lai. Tri ti, vin n trng bt thuyn ca ng u li v khng
cho ghe thuyn i m. Vin hu ca ng nh bo vi vin n trng ng l quan ln
ca triu nh, ng ngn li khng cho.
Th tang m xong, ng li p thuyn theo ng sng c v Hu. Vin n trng
sau khi ra lnh cm thuyn ng, bit ng l Kinh Lc S ca triu nh nn n thuyn
ng chu ti. ng bo: Nh ngi khng c ti g c tri li c cng. bit gi gn php
nc, ta s bt cho ngi thng chc.
M Tho cn gi con ng Phan Thanh Gin.
5.- K Ngoi Hu Cng .
K Ngoi Hu Cng hy l Nguyn Phc Dn, sinh vo nm 1882 (nm Nhm
Ng) ti Hu, trong phong tro Vn thn chng Php, vo cui thp nin 1920, b ngi
Php sn lng, n Ch Go tr ng ti nh ca mt nh cch mng, ng Hng trng
Hoi. Ngi Php pht hin, ng phi chy qua vng Rch Miu tr n ti nh ca b
Sng Nguyt Anh, nh danh Nguyn Th Ngc Khu, con gi c Chiu. m n
ngi Php truy tm n nh ngi ny v K Ngoi Hu Cng phi trn trong mt
ci t, nh vy thot thn. Sau ng lu vong sang Nht Bn v mt ti Tokyo vo ngy
6.4.1951 (1 thng 3 nm Tn Mi) th 69 tui.
6.- Nh Cch mng lo thnh Trung Quc, Tn Dt Tin
Tn Vn, Tn Trung Sn hay Tn Dt Tin l cha ca Cch Mng Trung Hoac
nhn dn Trung Hoa c mt thi gi l quc ph. Cch mng thng 10 thnh cng, ng tr
thnh Tng thng nc Cng Ha Trung Hoa, nhng sau b Vin Th Khi lt , ng
phi bn ba hi ngoi. n Hng Kng, ri sang Nht, li c mt thi gian ngn n Si
Gn, (khong u thp nin ca th k XX) v trnh s theo di ca ngi Php, ng
phi n M Tho. v ng ti khch sn ca mt ngi ng hng (Trung Hoa) m cng
l ng bang (Qung ng).
Khch s n ny i din vi ga xe la Si Gn - M Tho, hin gi l cn ph gn
khch sn M Tho, cng vin Lc Hng hay cng vin Th Khoa Hun ngy nay.
 Theo t p tc, ngi Hoa rt ly lm hnh din khi c mt v quyn cao chc trng
phc ha bn tho tn ca hiu mnh khc vo bng sn son thp vng treo trc ca
hng nh tim bun, khch sn Do ng c phc ha hai ch ng Banggip ngi
ch khch sn thc hin bng hiu ca mnh.
Bc chn ca nh cch mng l tt nhin rt b mt nn khng bit ng ri khi M
Tho lc no. C iu tm bng hiu ng Bang do ng vit vn cn c treo cho
n nm 1958. Nm ny thnh ph M Tho c mt t chnh trang ng thi vi vic
thnh lp cng vin Lc Hng, do tm bng hiu lch s c g i v c ngi n
tm kim, su tm nhng ch nhn bo l tht lc u ri.
7.- Pierre Loti, mt nh vn ln Php.
Xin ni trc i t hi qun Php ny n M Tho khng phi nh gic. Pierre
Loti tn tht l Julien Viaud Loti (850-1923) phc v trong hi qun Php ln n cp bc
i t, ng thi l mt nh vn ln ca nc Php vi nhiu tc phm vi mt ging vn
mang tnh hoi cm su m.
Khi v hu, ng qua ng Dng v n M Tho (u th k XX) bng xe la
tip tc ngc dng Cu Long ln Cao Min (Cmpu-chia) bng tu Lc Tnh, vi mc
ch nghin cu sng Cu Long.
V Php ng c vit mt cun hi k mang tn Le Mkong (sng Cu Long). Trong
quyn sch ny ng c t t m thnh ph M Tho, ga xe la, bn tu Lc tnh v chic tu
x lp (chaloupe)m ng i ln Nam Vang tc l Phnm Penh, Cm-pu-chia.
8.- Marcel Cachin vi Nguyn An Ninh.
i Nguyn An Ninh. 1958) ng vin ng X hi Php, ngi ng u trong k i
hi ng X hi Tours (Php) thng thm trong vic thnh lp ng Cng sn Php.
Sau ng l ch nhim t bo Lhumanit(Nhn o).
Marcel Cachin c n V it Nam vo khong nm 1920 v cng ng Nguyn An Ninh
mt ngi hot ng chng Php, c n M Tho. m n c hai n bung-ga-l
(bungalow) mt loi khch sn-nh hng sang trng M Tho lc by gi (sau thng 4.
1975 mt phn l nh sch Nhn dn, di din vi cng vin Lc Hng) do ngi Php
qun l. n nay, ngi nh ny b b qun xung cp trm trng tuy nhin vn cn cho
thy c li kin trc p ca ngi Php.
Lo i bung-ga-l ny lc by gi ch tip khch Php v ty phng m thi, ngi
Chu ch c ngi Nht mi c quyn vo cng vi s ngi Vit Nam c quc tch Php.
Marcel Cachin cng v i Nguyn An Ninh n xin qua m nhng ch c mt mnh
Marcel Cachin c chp nhn, cn Nguyn An Ninh b mi ra. Nguyn An Ninh buc
lng phi qua Xm Du, Phng 8 by gi, qua m.
Tr v Php, Marcel Cachin vit mt cun sch ta l LIndochine(ng Dng)
trong ng ch trich v buc ti nh cm quyn thc dn ng Dng v mi mt
trong c nhc n vic Nguyn An Ninh khng c thu nhn trong mt khch sn ch
dnh cho ngi Php v cho l hnh thc k th chng tc.
M Tho c con ng Nguyn An Ninh.
9.Qun i Nht Bn
 Trong cu c th chin th II, trc khi Nht Bn bt ng tn cng cn c hi qun M
ti o Oahu thuc Hawai vo ngy 7.12.1941, khin cho M phi nhy vo cuc chin,
th nm 1939 qun i Nht sau khi nh chim Trung Hoa, sm tin vo ng
Dng.
C ng nh cc ni khc trn khp ng Dng trong c Vit Nam, mc d cn
trong tay thc dn Php nhng h bt lc v chnh Php quc ang b c xm chim,
nn qun i Nht mc tnh thao tng. Qun i Nht c mt trn khp lnh th Vit Nam
trong c M Tho.
n M Tho, qun Nht chim trng Nguyn nh Chiu, hc sinh phi di v hc
tm tai cng s lng iu Ha v nh iu Ha. H b tr cc ni n tr cho qun i,
t chc nhng ca hng qun tip v. Ho cng c m nhng ca hng phc v cho dn
chng. Chng hn h chim mt cn ph lu ti gc ng Trng Trc v V Tnh Bc
ca ch M Tho, t mt ca hiu kh ln, theo thi by gi, t tn l Dainan Kosi (i
Nam Cng ty). H cng c m lp dy ting Nht cho cng chc v ngi dn.
M t vi du n trong thi gian qun i Nht tr ng ti M Tho. Khng bit h
em ging nga u, c ngi bo l h em t Mng C n. Ging nga ny to ln
khc thng, mt ngi lnh Nht trung bnh ng di bng ca n. H chn n ti
nhng bi c ngay trong thnh ph lc cn kh hoang s, nh cu bc c, gc ng
Nguyn Hu-Ng Quyn by giSng h dn n nga ny vo rung vn trong G
Ct, Trung Lng qun chng v cho chng n c, rm r.
S quan Nht mang gm, ai cng bit. C iu mt s t ngi Vit Nam theo h v
c cp gm. Nhng ngi Vit Nam nh con, mc b lnh Nht mu ct nga rng
thng thnh, i m vi qu kh, hng eo cy gm qu di so vi hai chn qu thp, nn
khi nhng ng

ng m sng Gallini (Quai Gallini,

ng Trng Trc) s quan Nht l-canh ny i n u, ta nghe ting lng kng lng
kng do chui gm ko l trn mt ng.
Ngy 8 thng 3 nm 1945, qun i Nht o chnh lt chnh quyn thc dn Php.
Ti thnh ph M Tho ch trong mt m l cng cuc do chnh hon thnh. Chnh
quyn tnh M Tho c Nht trao cho ngi Vit Nam v tt nhin di s gim st ca
h. Tt c ngi Php k c qun lnh v mt t ngi Vit qu thn Php b bt em tri
trc thnh lnh tp lm g? H khng lm g c ch bt kin vng b di chn
nhng ngi t binh ny cn coi chi! Mt cch x l hi hu.
Chi n hm Amiral Charner ca Php sau khi tham gia trn chin gia Xim v Cao
Min vnh Xim La (Golfe de Siam, vnh Thi Lan by gi), trnh s khng kch ca phi
c M nn vo trn trong ni a, u bn kia cn Rng, vn cn treo c Php. Ti M
Tho hi qun Nht khng phi l i th ca loi chin hm ny. nn sng hm sau, 3
chic my bay phng pho ca Nht t Si Gn xung thanh ton nt lc lng cui cng
ca Php M Tho trn sng Cu Long. Sau cui nm 1945, ngi Nht cng rt khi
M Tho khi qun Nht u hng ng Minh.
Xc chi c chin hm Php ny b ngi Nht nh chim cn nm bn kia cn Rng
t 1945 cho mi n sau. Mt iu tr tru l th l saunm 1975 cng chnh ngi Nht
trc v vt xc chic tu nh mnh ny mua st vn.
n by gi, dng nh M Tho khng cn mt du vt no ca s hin din ca qun
i Nht Bn c.
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN HAI
II - NGO I KIU A. NGI HOA B.NGI PHP C. NGI N

A. NGI HOA
Ta th ln du tr v M Tho trm nm trc xem ngi Hoa bnh thng chung
sng vi ta nh th no. H ha mnh trong cng ng Vit Nam mt cch thn thin
v cng c ngi Vit chng ta tip n ci m rng lng.
1.- To phng dzang hc dza
C mi chiu gn chng vng, tri nng hay tri ma, tri lnh hay tri nng, nm
ny qua thng n, mt li rao trm trm, u u, bun
bun khng ln khng xung vang vang nh ku gi nh mi mc nh van ln To phng
dzang, hc dzaa, hc biii..lyyy
Cu rao n y cch khong cu rao kia dng nh rt ng trng canh, vi mt giai
iu trm lng vi vi. Nu c nhng khong cch nhau kh xa, t trong nh, ngi nghe
c th on c l mn hng rao bn ny ang c khch gi n mua. Ting rao nh dn,
nh dn cho n khi ngi ca gc ph khng cn nghe c na.
Nhng nh mt chu k qui c, na gi sau l ting rao li bt u ni ln vng
vng, ri ln ln t t nhng t mt chiu ngc li ca con ng c, v khuya.
Nh vy ngi ca khp ph phng M Tho xa xa d mun hay khng vo thi
im ny vn phi nghe on ca t trong mt iu nhc t bin t din, hay hay khng,
khng cn bit nhng sao n thn thuc qu, n gn b qu mt bui chiu no
ting rao khng vang vang nh thng l, ngi ta thy nh nh mt mt ci g
 Ch ti v ti ngi hc bi trn gc chn gi m, va gc ln gc xung, khi nghe
ting rao ca ngi bn hng: To phng dzang, hc dza, hc biiiily..ch ti thc
ci ch, ht mt bo ti:
- Tao h t b, my n ci g th n.
Ti tranh th v vn tin bc:
- Tin?
- Tao bao.
Th l ti chp tin, xung gc, giong ra l n ngi bn hng:
- A Ph! Bn gi phng, gi b i.
Ngi n ch nhn ny, thm xm ny ngi ph n gc Hoa ny
khng bi t n ci x xa l ny t lc no, v lm ci ngh bun bn ny t lc no
khng ai nh, nhng c mi ngi trong thnh ph gi thn mt l A Ph. A Ph vui v
nhn ti ci. Ti ni A Ph ci nh vy l ti on thi ch tht tnh m ni, ti khng
bit A Ph ci hay mu. Nm thng kh cc, cuc i lam l phong sng bin i
ngi ph n ny thnh kh on c tui tc v tnh cm biu l trn gng mt nhn
nheo, cn ci do s tn ph ca thi gian v ngho cc.
Ti h i A Ph:
- A Ph v ng h?
- Chi lt i, cn c thng ly, dz ci dz
- Bn kh khng? Ngy li bao nhiu?
Lai n ci nh mu, A Ph tr li:
- Lu c kh dz lu! C ngy kim lc cc my, c ngy hng lc.
- Con ci A Ph u?
- Lli lm mn ngi ta ht ziii.
Ti tr vo nh, ln gc hc bi, ly gi u phng ra n, nghe
vng vng t xa vng li nh dn, nh dn n khi mt ht trong h v: To phng dzang,
hc dza, hc biiihngggg
2. C lem..cc cclyyy..
Lc b y gi tr con c n mt ly nhn c ch si-r l lm ri , nu thm
mt t sa b con chim l ht sy. Thm ch b my cc vo ming nhai nghe lp
cp, rng th hn nhin, nhng cng khoi lm ri. Th m mt hm, bng nhin
khp cc no ng ca Thnh ph M Tho li nghe ting rao hng l lng:
C lem cc ly..C lem nc dz lng ct ly.C lem xi dz l dz ngoon dzu len ly
c lem cc ccngoon dzu len ly.
Ti ng rao hng l l ca mt ngi Hoa m lc by gi ngi ta thng gi l ngi
Tu, v khng bit ai phong cho h mt ci th duy nht l th ba. Do khi tip xc
vi bt c mt ngi Hoa no, ngi Vit Nam thng gi l ch,do thnh ch ba
ri c mt t khc ny sanh m ch ba khng thch lm, l t ba tu.
C ng c mt gi thuyt l khi ngi Hoa n Vit Nam, ngi Vit chng ta xem nh
l khch nn gi l khch tr, c ngha l ngi khch n tm tr. Ngi Nam b ta
thng pht ngn sao cho d di d ni d nghe nn t tr tr thnh ch, mt bc gin d
ha hn na khch tr tr thnh cc ch.
C ng c ngi cho l ngi Hoa n y l b con vi ta bn ni, nn ta gi h l
ch, trong khi con chu h gi ngi ln Vit Nam bng cu, bi v a s ngi Hoa
n y u ci v Vit Namb con bn ngoi m!
Tr li ch c lem cc cc
Tra nng, M Tho vo ma h nng bc, con ngi thng ci trn phe phy ci qut
mo, tr con ra ng tm n bng cy me, cy di nga, cy b u n a bng
nghe ting rao c lem cc ccmt i hi nc mt lnh cho c th l l tt nhin:
- C lem!
Ch bn c lem cho ngng chic xedch v li bn ng. Tht ra ch l mt ci thng
cy hinh vung di sn xanh vng v, trn mt thng c mt ci np thic y ln.
Mt cu b b cuc chi, chy ra l, nhn ch Teng, ch vo ci thng:
- Ci g vy?
- C lem mi da l. C lem cc, ngon dzu len. n ci dz? Xi dz? Nc dza h?
-Nc da i.
Ch Teng m np thng ra, t trong bay ra mt lung hi nc lnh ngt ph vo mt
lm cho cu b nhy vi ra trnh. Ch a tay vo thng ly ra mt ng thic hnh
vung di, trt ra t trong ng mt cht c mu trng sa, ly dao ct ra mt on c
6, 7 phn dng hai cy tm ghim li a cho cu b ri xe tay, ni:
- Lng xu!*
Cu b tr tin, a cc c rem vo ming cn, cu bng tht ln Tri! lnh qu! Nhng
cht ng, cht nc da ha tan cng vi ci lnh lnh ca nc , sao m ngon d
vy. Cu b nut ti u, sng ti . Ch Teng nhn cu b n c v thch th lm:
- Ngon dz u len h?
- Ngon! Bn cc na i! L da nghen!
-a! L dzngon dzu len.
Ch T eng y xe i xa, trong khu ph im ng bui tra ca M Tho vo h xa
lm ri, ngi dn nh cn nghe vng vng C lem cc cc ly C lem nc dz lng
ct, l dz, zi dz ly. C lem ngon dzu len Ngon tng cu ly C lem cc cc
ly.
Ch thch : Lng xu l mt ng xu gi tr l 1/100 ca 1 ng bc lc by gi v tnh
theo n v tin t thng thng cng l 1/100 ca 1 ng by gi.
3.- Ko c.
Cch nay non th k, nhng ngi n nay th c trn tm chn mi, nu cn
minh mn th hn khng qun ko c.
Ko c khng phi l ko ko, ko ko l hng sinh sau mun. Li vi ko ko c mt
ci mi hity cn ko c n c ci mi hiba tu mt cht. C hai loi ko u
c lm bng ng tn, nhng cch lm c hi khc, cch trnh by cng vy.
Ko ko th ko di ra ri b thnh khc. Ko c th c sp trn mt mm bng thic
v mi ln mun bn cho khch hng th phi dng mt dng c bng kim kh ging ging
nh ci dng c co ru by gi nhng ln hn. Ngi ta cn thm mt thanh st g nh
ln dng c kia t trn phn ko mun ly. Tha ko c c ra, gi li bng giy
trao cho khch hng. V vy gi l ko c. Cn ko ko phi ko di v b ra c nn
gi l ko ko. n gin vy thi.
Lc by gi, ngi Vit Nam ta thng dng ng tn, vn l ng mia, ch bin theo
li th cng, trong khun, i kh, trt ra c dng dp nh tri thn heo, sn xut t
cc vng xa kia c trng nhiu ma nh c Ha, c Hu, Trng Bng ng tn c
v ngt v thm c trng ca n.
Sng sm ch Thong dy sm lui cui nhm la thng ng. Vi kinh nghim lu
i, ch dng bao nhiu ng, bao nhiu nc, la ci ln nh ra sao nht l vi b quyt
nh ngh ch c b thm mt cht g cho ko thm dn, thao trong ming, ng mi
ko c. Ko ti, ch vo mt ci mm trn, c thnh cao c 1 tc, i ngi, dng mt
tm vi trng sch ph ln, khng qun em theo dng c cn thit nh cy c, giy gi
ko cho khch hng v mt.ci lon tri vi ng tin.
Ch dng mt ci khn lng xy trn nh ci r ni. lt trn u trc khi dng hai tay
a mm ko ln i. Ch ra ng mt i, hai tay khng cn vn vo thnh mm ko
na m cm cy c ko v cy g .g gi khch.
Ting g ko c khc vi ting g h tu. Ting g ko bng hai thanh st nn ging
trong v cao, mt tit iu kh vui vn c trng canh nht nh. Ch Thong vi t th
nh vy nhng i kh nhanh, cng vi ting keng, keng, keng lm cho khu ph sng
ng hn.
- Ko c!
Ch Thong p li li gi hng ca mt thn ch trung thnh.
- Ko lc ly! Lng xu h?
Va ni ch va ly ci gh xp m ra trn l v t ln trn mm ko.
- Na xu i! Cu b p.
- Chi lt i, mi ma hang m
- thi, ng xu i! Ba nay ch i sm vy?
- Lm sm li sm lm ch i chThum hoong?
- Thm!
Cu b mc ti ly ra mt ng xu a cho ch, ch cm ly, theo thi quen ch tung
ng xu ln cao ri bt ly thy vo ci lon, vang ln rn r ting lng kng, lng kng
Cu b hi:
- h?
- Mi ra bn m, n m hang l. Lng c ch o ng ch
-Thi bn t nghen ch Thong..
Ch Thong i xa, khu ph cn vng vng m thanh keng keng quen thuc ca ting
rao hng ko c ca ch Thong. Cn cu b li c mt k nim khc v ch. S l mi
ln ch Thong thy ng xu vo ci lon tri vi, m nu nghe ting cch cch l ch bn
t, cn nghe ting lng kng nhiu ln l ch bn , v trong lon khng c nhiu xu
(thng rng ku to m!).
Ch c ch Thong v ch b thn ch trung thnh ny, c hai cng nhau ng cm c
nim vui bun khi nghe ting ku lng kng hay cch cch, ca ci lon tri vi ca ch
Thong bn ko c t M Tho ny, cch nay non th k.
4. H tu thi xa xa
Trn tri t ny ni no c ngi Hoa l c h tiu. T h tu khng bit xut x t
u v ngi Hoa h khng gi h tu m h gi l phanh, cn h tu ch l cht bt
lm phanh. Do n h tu h gi l xc phanh. Vo tim h tu gi mt t h tu c
thm xng, gi l dch c phanh thm xc x-quch. Ngy xa ngi Php gi h tu l
soupe chinoise(sp Tu). n by gi ngi ngoi quc n M Tho n h tu cng gi l
soupe chinoise hay chinese soup.
n ng y nay h tu thnh mt t Vit Nam v mn n h tu nh h tu xo cng
thng c mt trn bn n ca chng ta cng vi bn (kh) xo lm bng bt go, bn tu
bng u xanh, tu h ki cng bng u xanh, tu h cc loi cng vi tng cn gi l
tng tu lm bng u nnhTt c cc loi thc phm ny u c gc t cc ngi
Hoa c cu.
L l ch h tu di dng th v nh vy v n nay h tu tr thnh mn n sng ca
ng o ngi Vit Nam v cng c nhiu ca hng h tu do ngi Vit Nam ng nu,
trong khi thi xa l ngi Hoa c quyn. Tuy nhin nu so snh h tu do ngi Hoa
v ngi Vit nu, ta thy c phn khc nhau xa v khu v.
Ngc d ng lch s, ta tr v M Tho mt th k trc thng thc h tu M Tho
do ngi Hoa chnh hiu ng nu. Ch Si, h tu ch Si, vi mt chic xe ba bnh, c
thnh vch ba bn, lng king v th cnh hnh trong truyn Tam Quc nh Quan
Cng ph nh tu, Giang t cu hn, ng Dng trng bn, Khng Minh ta lu
giong rui khp cc no ng thnh ph mu sinh, m cng cho ngi dn M
Tho c c mt t h tu m . gia xe l mt thng nc lo bc hi nghi ngt,
nhng thng, r nh ng h tiu, m, bt nn honh thnh, du ch quy( n km vi
m, h tu), t chn p bn cnh a, mung ln xn vi l nc tng, x du, ht ci
Ch i ngang xe h tu ch Si v khi nhn hnh nh chic xe h tu, nghe ting lc cc
ca ting g mi khch, ngi t thng nc lo bc hi lan ta mt hng v c th tt
c nhng th thm vo cc gic quan, khin cho ta kh cng li s thm n h tu, m
phi l h tu ca ch Si.
M t ngi khch tp vo bn l ng lp tc c v ng ch, mt thm xm lam l
v sut i tt bt, ly mt ci gh st loi xp li, mi khch ngi. Ch Si on :
- A ci l y Thy Ba xc m d? ( AThy Ba n chi?).
- Phanh m, thm xc x qucht t si. (H tu m. n thm xng, nhiu nhiu
nc)
- Hy l! (c ri).
Lun lun ch Si tr li vi khch hng d khng phi mt cu hi, khch khng
c cm gic b b qun. (iu ny ta nn hc).
Ch S i va nu h tu va lm nhm my cu ht h g nghe vui tai, trong khi
thim Xi dng cy g bng hai thanh tre lng bng v th ght bn bm vo: m heo,
bt m, x du k c m hi tayc l nh vy m ting g ca hai thanh tre c ging
trm bng gi khch: Cc cc cc.cc. Cc cc cccp. Mun c c ting cp
l thng , thm Xi ch cn m chc bn tay vo thanh tre di, mun c ging cc th
ch cn m ra cho thong.
- Maan ph, ph anh xc thy Ba l(V i! H tu thy Ba n!)
Th l thm Xi nhanh nhn n bng t h tu nng hi cho thy Ba ang chy nc
ming trng i t ny gi.
- Hu l, thy Ba! (Ngon lm thy Ba!). Thm Xi mi khch.
Thy Ba a tay n ly t h tu, ri dng tay ny xng tay o tay kia, ch thm mt cht
x du, gp thm mt t lt t, nn vo mt t chanh, trn trn lnri gp mt a kh
ln a vo ming, bt u nhai, nhai.Gng mt thy ln v nc lo nng, v t
cay, v v gic c kch thch, v hi nc lo bc ln ph vo mtthy ht h mt ting
ri li tip tc thng thc..Ch Xi theo di thy n v hi:
- Hu ln thy Ba?
- Hu hu, cho thm ming x quch i.
- Maan ph, x quch thm cho thy Ba n chi li.
Tim h tu, xe h tu. gnh h tu ca ngi Hoa t xa l nh vy, n by gi vn cn
trong k c ca nhng ngi ln tui, vi t nhiu tic nui ci hng v ca mt mn n
tr nn c th ca mt s a phng Vit Nam, c bit l M Tho.
5.Sn ng mi v
Ngay khi n y, ngi Hoa du nhp nhiu hnh thc sinh hot vn ha nh ma
ln, sn ng mi v
Sn ng mi v vn l mt t chc bn thuc c truyn, tp hp mt nhm nm mi
ngi thng l cng trong mt gia nh. H lu ng c tnh cch nh giang h mi v.
qung co cho thuc, h thng phi ma v, nh kim, trnh din ni cng m h
gi l xnh tT Sn ng l v h ton l ngi gc tnh Sn ng, mt vng rng ni
nguyn sinh, nn cn c nhiu cy dc tho bo ch thuc ni ting. Th tr v vi
mt on Sn ng mi v biu din nh th no ti M Tho vo ma xun nm t Hi
(1935).
on Sn ng mi v vi danh hiu Sn ng Lm V ng t Bc liu n ch M
Tho mi v: ma kim, nh quyn, xnh t, ni cng, lm tr o thut qung co
cho vic bn thuc do h bo ch. Thuc ca h gm loi, dng th cho cc
th bnh: au lng, nhc mi, tc ngc, ho m, ho tn, au bng snh hi th t, trc
chn, t cy, ng xe, b ngi ta nh.vi th thuc ru, thuc dn, thuc cao n
hn tn, ngoi ra h cn chuyn nh rng.
Gia mt phin ch sng M Tho, khi ting trng, ting chp cha, ting phng la va
vang ln l mt s ng ngi vy quanh on mi v thnh mt vng trn. Khn gi
gm nhng b ni tr i ch, nhng cu thanh nin c hc qua t nhiu v thut, nhng
ng lo thng b au lng, nhc mi nhng ng nht vn l tr con hc tr m mn theo
di m qun c ting trng trng.
Trong sn khu l thin v bt c d ny, pha tn cng c 6 ci thng cy kh to, chc
cng nng lm cn vng vt nhng dy chc chng cht. C l trong l thuc men, o
c, kim kh, v phcngha l tt c ti sn ca h.
Ai ny nn nng ch i on biu din, trong khi ng trng on, vn v phc en,
tht lng i ti i lui nh gi s i m ca khch n c th bt u. Nhng
thnh vin cn li gm gm hai thanh nin lc lng cng mc v phc nhng mu xanh
lam v mt c gi 17, 18 tui v phc en, chch khn nhiu, tht lng xanh, giy vi
mu gchnhng ci ng ni l c rt p, ci p ca ngi con gi tui dy th, ci
p giang h kim khch trong np v phong, ci p huyn o trong i mt u huyn
thm thm
- T l len.(nh trng ln) vin trng on va ra lnh xong l trng, phng la, chp
chani ln tng chptng tngx, cc cc cc tng tngxphng phng
x
-Tha qui ng qui b, tha lng bu, tha b con c bc, tha anh ch em cng cc con
nt nht l lenhm nay ln chng ti ln ly, trc l bo dzin mua dzuit l len
sau na bn thuc cao ln hn tnt l len
Tng tngx, phng phngx
- L m lu cho mn bo dzin ba lay, mt c gi s ma bi Mai hoa kim cho b coon
c bc coi chi. T l len.
Va chm dt ting phng lal c gi vi cp song kim t trong nhy ra gia sn
nhanh nhn, duyn dng ngng mt nhn v pha trc, i mt rng ngi, vng tay bi t.
Mt trng pho tay vamg di dnh cho c gi. Vt mt ci i kim c tung ln cao v
ri xung ng vo c gi, mi ngi nn th, nhng trong chp mt chui kim nm
gn trong tay c gi. Li mt trng pho tay na cng vi ting trng, ching c l lm
nc lng c gi nnng kim ca c cng linh ng hn. Lc tn th nhanh nh chp
nhong, lc th th vng nh thnh ng, phng th bn hu ch ng bn t trn di
phn minh, trc sau vng chc.
Cng vi ting trng ching chm dt, c gi tr v t th ng tn tuyt vi vi hai
ngn kim a cao. Khch xem mn nhn reo h vang di. C gi ci cho vi n ci
cn ngy th bn ln.
Trng on tr ra sn vi t nhiu hnh din:
- T l len. B coon coi qua mn bo dzin ba nay ca chng ti, con nhiu ci hay hn
la. Trong khi ch li coi la, t l lenchai thuc ru sn ng ca bn lng bu ch
hay tng cu T l len Trc tay trc chn, b lnh b thng, t cy lng xetrong
ung ngoi tha.Hay lm hay dz lmT l lenB con coi ly
ng ta ni ti y lin cm mt khc cy kh ln nh mnh vo cm tay mt ci, a
ln cho b con coi thy au sng v. ng ta lai ly chai thuc ru thuc ln vt
thng xoa xoa mt cht ly tay chi sch a cm tay lnnh thng. Mi ngi v
tay tn thng.
- B coon thy cha, hay dzu len. Mt chai hai cc, hai chai ly ba cc thi mi v,
mi vt l len.tng tng.x
Nhiu bn tay cm tin nhanh chng a vo:
- Ti mt chai!
- Ti hai chai!
- Ti mt
- Mi v. L tay th cn, chm tay ung lmmi vt l lenLy c ba ly mt chai,
mt chai cho b hai.
ng ta xem mi ht ngi mua nn nh phi i chin thut:
- B con xem lyt l lenmt lc s xnh t nm chu hai tng xanh nng dzu len,
mt ngi cm ci ba lp ln, l b.b con lng c s thng cha ny hng c sao
lu.t l len
C nh vy, sau mt mn biu din l mt mn bn thuc, hay nh rng cho n khi mi
khn gi nh cng n vic lm nh, ra v ht b li on mi v Sn ng, b li on
ngi lu lc giang h n y mi v bn thuc khng bit v kinh t hay ngh thut. Ch
bit, sau nhng cuc biu din vt v, gian nan m tin bn thuc khng c bao nhiu,
c on ngi bun ngu nghin nhn v phng Bc xa l xa lc, cn ni y th tng lai
mt mCn ring tc gi, n by gi vn cn vng vn i mt ca ngi con gi
Hoa ma kim trong on Sn ng mi v ti ch M Tho nm xa, t hi by gi
thm xm ny ra sao v u m ngm ngi tic nui i mt y v cng.
6.- Ht Tiu
Ngi Hoa t y theo bang, mi bang u c mt hnh thc vn ha ngh thut tuy
thun nht Trung Hoa, nhng v sc thi rt khc nhau ging nh ngn ng ca h vy.
Cho nn ngi Qung ng c ht qung, khng bit iu h qung m sau ny ci lng
phng theo c ng khng, ngi H cng vy. Ring ngi Tiu hay Tiu Chu hay
Triu Chu Nam K nhiu tnh nh Bc Liu, Sc Trng, Ch Lnthng hay lp
gnh ht Tiu. Ngi Hoa M Tho n ngy va ng tc l ngy cng ng hay l cng
Quan Cng, mi nm c n hai l l ngy 13 thng ging v thng 9 m lch, thng mi
gnh ht Tiu v ht cho ngi Hoa ln ngi Vit xem.
Gnh ht Ti u ny kh ng v trang b trn vn cho cuc lu din t o kp, ban
nhc, sn khu, o c, trang phcy . n M Tho h dng sn khu trc cha
ng Phng 8 by gi, ngi cha ng c nht y trn 300 nm. Sn khu rt cao v
rt ng ngi xem v min ph. Tung tch ly trong cc truyn Tu nh Vit Nam mnh
cng c din,nh Chung V im, Mnh L Qun, ch Thanh chinh ng, Tit Nhn
Qu chinh Tynhng cc v tung ko di l th gn trn b truyn. V vy v din bt
u t 6 gi chiu n 6 gi sng hm sau. Khn gi mun n xem chng no cng
c, i bng v nh n cm hoc bun ng v ng mt gic tr li coi tip. Nhc Tiu,
nhc Qungnh hng rt nhiu cho cc tung H Qung sau ny min Nam.
B. NGI PHP
Ni n ngoi kiu M Tho ph i ni cng ng ngi Hoa l ng nht. Ngoi ra
cn c ngi Php v ngi n l hai loi ngoi kiu khc, xin c i vo chi tit sau
y.
1. Bi Cnh Lch S
L ngi chim c Vit Nam nn ngi Php l ngoi kiu ng th hai sau Hoa
kiu. Php kiu M Tho gm: nhng ngi cm quyn, ng u l tnh trng (chef de
province hay l administrateur). V cng th, ngay trong thi gian u chim ng M
Tho, ngi Php xy ct dinh tnh trng (htel de ville) by gi l nh khch tnh. Sau
l cc ty, s, thnh lnh gi l thnh lnh tp ng ti ng Hng Vng by gi l
tnh i v bn kia lc by gi cng l thnh lnh sau mi i thnh bnh vin v ngy
nay l bnh vin a khoa.
Xin m mt du ngoc nh vui vui nhc n thnh lnh tp ny. Sng no cng vy,
ng 5 gi ri l t thnh lnh ny vang ra mt iu kn claironnh thc. iu kn ny
s dng trong qun i cc nc, lun khch ng trong cc trn chin di cc iu thc
qun rng r. Nhng iu nh thc ny nghe mi thnh quen, chng ti nhng tr con,
nhn sng tc ra mt li ca rt thch hp: Thng no thc cha, thng no cha
thc. Thng nocha thc thng no thc cha
C ti li u cho rng chim ng xong M Tho ngi Php lin xy ct trc dinh tnh
trng trn ng Bourdais (Hng Vng) mt bn l thnh lnh v mt bn l bnh vin
l hon ton sai. Khi hoch nh m hnh thnh ph M Tho, ngi Php rt quan tm n
an ninh, cho nn h chn ni t thnh lnh l trc dinh tnh trng, gm hai
thnhlnh hai bn ng Bourdais. Sau tnh hnh an ninh kh quan, h hin thnh bn
kia cho bnh vin M Tho, ch cn gi li mt thnh i din m thi.
 Ga xe la v on xe sp khi hnh
iu ny c xc minh l cch nay khng lu, trc khi ph b bnh vin c xy
ct li bnh vin by gi, v mi hai nm ri li ph thnh lnh ny xy li c quan
qun s, ngi ta cn thy r l li kin trc thuc a ca Php vi hnh lang rng, nn
nh sn cao, sn nh, thang lu cn dng gan ch khng phi st ca hai ta kin trc
mt bn l thnh lnh mt bn l bnh vin l mt. (Nh thng Grall Si Gn cng c
li kin trc nh vy, by gi l bnh vin Nhi ng 2,ngy xa cn gi l nh thng
n t cng v do thnh lnh chuyn sang).
Cng theo chn nh c m quyn Php cn c nhng ngi Php kinh doanh (colon)
nh thng ty hng xng, thng ty nh n, thng ty gp chTi xin ni thm v
danh gi cc ngoi kiu Vit Nam thi by gi nh sau:
Ngi Hoa c ta gi l ch nh ch cht ,ch tng, ch ba thnh ba tu, thm
Xc. ch Thong, (ngi Hoa thng gi nhau bng tn hay h). Ngi n c ta
gi l anh,nh anh by, anh by ca ri, anh by bnh r, anh by ch v. Cn ngi
Php mc d l thc dn, quyn cao chc ln m ta li gi lthng, nh thng ty hng
xng, thng ty kho bc, thng ty gp ch Khng bit ti sao ta c mt li phn bit
trong li x giao nh vy, v ngi Vit Nam ta rt cn trng trong li xng h. Tr li
chuyn ca Php kiu.
Ngi Php M Tho trong gii cm quyn h rt chnh tr. Vo cui thp nin
1930, M Tho c phong tro Nam k Khi ngha, h c Georges Catroux, ng vin ang
x hi Php lm tnh trng ti M Tho. Nhn ngy l k yn nh iu ha, ng ta n
l Thn nhang n cn thn. Catrouxsau c c ln n chc ton quyn ng Dng
ri Algrie sau theo Charles de Gaule chng c vi chc i tng, cht vo nm 1969.
(Theo Larousse 1962).
2. i Sng Ngi Php BnhThng
Php ki u M Tho, nhng ngi Php bnh thng, cng c ngi ci v Vit
Nam sng trong cng ng Vit Nam nhng h t khi giao thip vi ngi Vit Nam ngoi
nhng cng chc cao cp, nhng thc s cng khng thy h c hnh ng k th r nt
no. Xin k mt vi chuyn vui:
- Th ng ty to co - bt chc thi xa gi nh vy tht s l mt trng ty quan
thu (hi quan) chuyn lng bt lu thu hay cm sn xut trong c ru lu. Mt
hm anh ta ln ng Thp Mi bt ru lu. n ni, lng x cng vi dn a phng
chiu i anh ta bng mt c nhu tht ra, tht rn, tht chuttung bng. Trong ba tic
anh ta c mi ung mt th ru m ngi dn cho l tng cng sinh lc.
Trc khi v, dn trong l ng cn biu anh mt keo ru tng cng sinh lc ny,
c bc kn trong giy cn thn. Anh say ty ly m k k keo ru xem b c
lm. V n nh nm ln ra ng cho n ti tnh dy, b v m gi ra n cm. Ngi vo
bn n, nh ra nn bo v vo trong ly keo ru m nhng ngi nng dn tt bng
tng. B v kh n bng keo ru ra v chnh anh ta hm h m giy bao ra cm ln nh
rt vo ly thbng nghe b v tht ln mt ting kinh hong. Anh ta vi nhn vo keo
ru th thy gn na keo ton l.chut con lc nhc chot. Ti phin anh ta tht ln
ri bt u a i n tn mt xanh.
Ngi Php chim ng M Tho n nay tr n mt th k ri v lch s sang
trang, tuy nhin cng cn li trong ta mt t d m xu tt, vui bun. Nhng y xin
k mt vi giai thoi dn gian kh th v :
- Tru gi khng n dao phay
M t thy gio lng, thy ng, sau bui hc sng, li trng dy bui chiu.
Tra thy vng mt ci vng trong lp sau tm bng en nh mt gic. Hai gi, mt
thanh tra ngi Php, ng Truchet, n trng xt thy. Hc tr ng , ang
chi gin ngoi sn, qu gi ng hc m thy gio.u mt. ng thanh tra nh
thy th k, thy Nam, hi hc tr xem thy gio u? Hc tr tha l thy cn ng.
Th y th k vo lp ra sau bng en thy thy ang ng ngon lnh, nh thc thy
dy v bo l c ng thanh tra ty n xt lp. ng thanh tra phi i thy thay i o
qun tm tt mi ra cho mnh nn cng thyquo ri. Khi thy thy gio ng nh i
ra, ng thanh tra tr mt trng ting ty di nhng vi ci v hn hc trch mng ca k b
trn. B xc-c-ry (charger l xi xu) trc mt hc tr, thy gio nh ta ni da ln bo
thng vi ng thanh tra bng mt cu ting Php khng km phn hng hn:
- Moa xng ph tr quay d. Tng pi toa. Moa vi- but-l n cranh-pa cu-t. Cm-
pri? Ph lcn! (Tich cn lm vic. K ng. Tru gi khng n dao phay. Bit cha?
i i!). (Vieux buffle ne craint pas couteau)..
ng ty gi nghe m t hi ting ty c ci g dao mc (cu-t tc l dao l couteau)
trong , li nhn v mt ng thy gio ang gin d, s thy gio dng dao chm mnh
nn ng ta cng s ra v khng dm li xt lp na.
V vn phng, ng thanh tra thut li cu ni ca thy gio cho cc thanh tra ngi
Vit Nam nghe v hi c phi thy gio nh dng dao m ng phi khng?, Ai ny r
ra ci
- Ph-mt
Mt b mn cho v chng ng ty gi. Mt hm ng ty bo b mn:
- A-l mt-s cs-t moa ph-mai. (Allez au march, achetez moi du fromage. i ch
mua ph mt cho tao)
- Quy mong-x m ph-mai coa? (Oui monsteur, mais fromage quoi? D, tha ng m
ph- mt no?).
Nn nh l ph-mt (fromage) l mn n truyn thng ca ngi chu u c bit l
ngi Php, ging nh ngi Vit Nam mnh thch n mm vy. Cng nh mm, ph-mt
lm bng tinh sa (b, d, nga) cho ln men cng lu cng tt thm ch ln c mc
meo xanh dn lm khi c c di bnn bc mt th mi m ngi l khng chu ni.
Ngi Php chnh cng li n nhng th ph-mt cng nng mi chng no cng thch
chng y
Do ph-mt c nhiu loi chng hn ca-rng-be (carembert) l nng mi ri m cn
nhng th khc cn nng hn na. (Ci th ph-mt hiu Con B Ci bn Vit Nam,
bn ty con nt cng khng thm n). Cho nn b ngi khng bit ng ch mun mua
th no, nhng hi mi m ngn ng bt ng, hai bn khng nht tr c l loi ph-
mt no. Bng nhin b ngi c mt sng kin, bao gi cc b nh qu cng c sng
kin, l ch c cch ny mi bit ng ch mun mua loi no. B (xin li c gi) ko
lng qun ra, th tay vo trong, on a ngn tay tr cho ng ty gi ngi v hi:
- Xe x mong-x? (Cest c, monsieur? Phi th ny khng, tha ng?)
ng ta thch qu p ngay:
- Xe x, xe xa-l qut! qut! (Cest c c l x, do ch c thiu mt du - Cest c!
Aller vite, vite! N y! N y! i mua nhanh i!)
- Quts-mng
M t thng bi (thng nh gip vic) mt hm b b ch m i chi lu lng u .
Khi v nh b m gi li ln ting ry la:
- Bi, va cu dntng-xiong.( Boy, o vas-tu? Cochon. Attention. Bi, my i u
d, c son (con heo) coi chng y!
Cu b lm lnh tr li mt hi:
- Moa a-l rong x x. Moa a-l mng-xe, qutx-mng, ma-m tng-xiong, mam cc-
s a-vt.(Ti itiu m t ny khng bit ni ting ty ra sao, nn ch ra rong x x.
Ti i ra m sng cng khng bit, li ch ra mng xe qut x mng ngha l qung
x mt. B coi chng ti ngheti bit b cc s a-vtl b ng vi ai)
B m nghe thng bi ni mt hi khng hiu g ht, nhng khi nghe n ni b coi
chng ti nghe, b cc-s a-vt.. (coucher avec l ng vi ai). B ta hong hn s n
mt vi ng ch, nn nh nh bo ch bi:
- Xe tchs ! on-n toa n dvch. Va tng. Gi tng pri. Thi, ri. Tao cho my mt
ng bc. i iTao xin my! Cest assez. Je te donne une piastre. Vas-t-en! Je ten
prie!)
3. Di Tch L ch S
- L vng ai
T 1862 ngi Php chim ng M Tho n 1945, thi gian ny ngi Php cn
li cho M Tho du vt lch s v qun s, gio dc, k ngh, kin trcnh sau.
ph ng th M Tho chng li ngha qun ca ta, h thit lp ba con ng chin
thut. V hng Ty c hai con ng vng ai m h gi l Grande tour dinspection
ngha l Vng ai tun tra ln m ta gi l l Vng Ln, sau c tn l l B Da tc l
on ng quc l 60 by gi t Trung An n dc cu Rch Miu. Mt con ng na
l Petite tour dinspection ngha l Vng ai tun tra nh m ta gi l l Vng Nh tc
l ng Trn Hng o by gi.
V hng ng c mt con ng khc m dn gian gi l L Ma. Ngi Php dng
ba con ng ny m m h ci nga i tun tra.
-ng xe la Si Gon M Tho
 M Tho c nhiu cng trnh lch s hng u ca Vit Nam v tnh thi gian cng nh
tm vc qui m nh Trng Trung Hc M Tho, ng Xe La M Tho, Hng xng,
Cu Quay
ng Xe La M Tho -Si Gn c ngi Php khi cng thit lp vo thng 11
nm 1883 v c khnh thnh vo ngy 20.7. 1885 di 71 km. y l con ng xe la
u tin khng phi Vit Nam cng nh ca Dng Dng. N xng ng l ct mc u
tin trong lch s ng st Vit Nam.
Sau con ng xe la Ph Lng Thng -Lng Sn mi c khi cng vo thng
5 nm 1890 v hon thnh vo cui thng 12 nm 1894. Ngy 1 thng 1 nm 1908 mi bt
u thit lp ng st H Ni- ng ng n bin gii Vit Trung. min Trung con
ng st Si Gn Khnh Ha sau n Nha Trang khi cng 1904 hon thnh 1913.
Con ng st c rng ca leo ni (crmaillre hay roue dente), mt k thut rt him
c trn th gii, l con ng st Si Gn - Khnh Ha Lt qua Phan Rang c
khi cng t nm 1903 mi n nm 1930 mi hon tt.
Ni nh vy thy con ng st M Tho Si Gn l con ng st m u cho
tuyn ng st danh ting ng Nam , l con ng st xuyn Vit t Lng Sn n
M Tho bc u n C Mau di 2.400 km. Nhng tic thay on ng M Tho-C
Mu khng thc hin c.
T Si Gn n M Tho c tt c 13 ga (gare tc l trm) gm c ga Si Gn, ga An
ng (ch c khi thnh lp ch An ng Qun 5 vo nm 1956), ga Ch Ln, ga Ph
Lm, ga Bnh in. ga Bnh Chnh, ga G en, ga Bn Lc, ga Tn An, ga Tn Hng
(cn gi l ga ng To), ga Tn Hip, ga Trung Lng cht ht l ga M Tho cn gi l ga
cui cng (terminus). Trong s ch c 7 ga chnh l Si Gn, Ch Ln, Bnh Chnh, Bn
Lc, Tn An, Trung Lng v M Tho. S d c ga chnh ga ph l v c nhng chuyn
xe tc hnh th khng gh vo ga ph.
u ti n xe la (tu ha) l mt on toa hay va-gng (wagon) ch hnh khch, v c
loi va-gng ch hng ha, sc vt .. c ko bi mt u my chy bng hi nc.
on ng xe la Si Gon M Tho 71 km chy trong khong hai ting ri k c cc
t gh ga. ng ry (rail) xe la M Tho rng 1 m, c ni khc ch c 0,8 m. (n by
gi th qu lc hu v ng ry th gii ngy nay phi rng 1,4 m).
V o nm 1937 c loi -t-ry (autorail tc l t chy ng ry) b sung chy xen
k vi u my chy hi nc. -t-ry c my chy bng du cn, khng c u my th
kch nh xe la (ging nh cc u xe bus by gi), trang nh hn, m hn, cu trc toa
xe p hn, bng nm sang trng hn, tc nhanh hnni chung hin i hn (n
by gi vn cn thy s dng cc nc ty phng)
. ng xe la Si Gn - M Tho tn ti cho n nm 1958 c ph b nhng ch
cho vic ni rng quc l 4 (quc l A1). (Khng phi v chin tranh nh mt ti liu
ni).
- Hng Xng
Nam b xa l mt vng t y sng rch nhng li thng b ph sa ca sng Cu
Long ph lp, Ngoi ra ng Thp Mi vn c mt tim nng kinh t to tt nhng li
ngp ng v nc phn. khc phc cc tr ngi ny ngi Php c mt h thng qui
m no vt cc lng sng v o kinh thot nc phn cho ng Thp Mi.
l S o kinh v no vt sng rch m ngi Php gi l Service de draguage dn
gian gi l hng xng. C s ny rt qui m, mt tha t trn my chc mu chim c
vng t ca Th Vin Tnh ng Tt Mu Thn t ng L Th Hng Gm n ng
L Thng Kit v xung tn ng Nam K Khi Ngha by gi l Nh Vn ha Trung
tm.

Cy a v cu tu ng Chnh
Hng Xng n y l mt xng k ngh s v thit thc nht Vit Nam p ng
cho nhu cu giao thng, kinh t, thng mi, nng nghp, mi trngcho vng t c
th Nam B. Cch nay 100 nm M Tho c mt hng xng vi mt qui trnh k ngh
cao, vi 4 chic xng (ngi Bc gi l tu cuc) to sm sm nh nhng nh lu, chuyn
o, no, vt, ht, xckinh rch sng ngihon ton vn hnh bng c gii. H thng
xng ny hot ng trong khp Nam K lc tnh nht l o kinh va thot phn cho
ng Thp Mi va phng trnh lt li, va ci to mi trng, va cho vn chuyn
ng thy
Nh ng con kinh di thng tp chia ngang x dc trong ng Thp mi n by gi
vn cn tc dng hu ch v mi lnh vc cho min ng bng sng Cu Long.
- Mt vi mu kin trc
Nh ng di tch ca ngi Php li rt nhiu nht l cc cng trnh kin trc. Nhng
rt tic sau thng 4.1975 v nhu cu ci to? ! thnh ph ph b mt s. Xin k mt vi
di tch cn li nh sau. Ngi nh Cu lc b ngi Php (cercle francais) dng lm ni
gii tr cho ngi Php trn 100 nm nay vn nguyn vn v gi c nt kin trc c
o tn k. l ngi nh ngi c nhiu nc, da b sng, trc 1975 l cn c hi
qun, nay thuc v h thng nh hng Chng Dng. Ngi Vit Nam cng c mt cu
lc b ring (cercle annamite) khng cn na, by gi l ni ta lc ca Cng on tnh.
Ch thch : Annamite, thay v l vietnamien tc l Vit Nam, l ting tnh t thot thai
t t An Nam m khi ngi Php mi n bit nc ta qua nc An Nam. Nhn dn ta bt
mn vi li gi v vit nh vy nhng mi n gia th k XX, t ny mi b xa s.
Cng vy h gi di Trng Sn l Chaine Annamitique tc l di ni chy xui theo x
An Nam.)
Dinh t nh trng ngi Php gi l htel de ville xy dng cng trn 120 nm theo
li kin trc thuc a (style colonial) ngha l li kin trc chu u nhng c ci tin sao
cho thich hp vi x nng, nhiu ma gi in hnh l c hnh lang rng che ma
nng, ca l sch cho thng giCng nh ngi trng Trung hc Nguyn nh Chiu
xy ct t nm 1879 cng theo li kin trc thuc a , c hnh lang rng c ca l
sch
K c cc bit th t nhn nh nh ca ng Jacques L Vn c sau bn li cho c
ph Tin, sau li cho ngi con r l Bc s Nguyn King B sau na li cho con r
l Bc s Trn Quang Minh v by gi l nh Bo tng tnh. trong ngi nh ny tri
nng khng thy nng, tri lnh khng thy lnh v t nn nh, nc nh, tng nh u
cch ly vi mi thay i thi tit bn ngoi. Ngi nh ny tht l mt di sn tiu biu cho
mt li kin trc trong mt giai on lch s ca Thnh ph M Tho, ng c bo tn.
C ng nh ngi bit th ca c ph Lng Phng 4 sau 1.5.1975 cn nguyn
hin trng, trc l ng l sau l sng rng, phi d i nhng ch cho i truyn
hnh ch c tnh thc dng m thiu tnh m thut m ngi nh c c.
Ngi nh m ngi Php d ng lm bung-ga-l (bungalow) mt loi khch sn - nh
hng mt trm nm v trc, by gi l mt b phn ca nh sch Tng hp, i din vi
cng vin Th Khoa Hun, l mt cng trnh kin trc c in, nguy nga p ng vi kh
hu nhit i, vi hnh lang tht rng che bi mt vm cung nh nhng. Ci hnh lang
ny l nt c th cho li kin trc ny. Vy m khi ni rng lng l ng, ph b n
i n tr thnh tr trn n ti nghp, trng nh con g b ct cnh. Trong khi Si
Gn, nh hng Majesticu ng ng Khi, (Catinat, T Do) cng day ra b sng,
cng y mt li kin trc ny, vn c gi nguyn trng v n by gi vn l nh hng
khch sn hin i 5 sao, mang du n c knh m khch nc ngoi rt yu chung.
- Cu Quay
C u Quay M Tho nguyn thy l mt cng trinh Eiffel. (Kin trc s, tc gi thp
Eiffel v hu ht cc cng trnh kin trc bng st thp Php cng nh Vit Nam trong
c cu xe la Bn Lc, Tn An, cu Hm Rng Thanh Ha v cu Quay nguyn
thy ca M Tho.) Cu Quay M Tho l mt cng trnh c o khng nhng Vit Nam
m c th gii cng khng my chic c li kin trc ny.
Cy c u ny xy ct trc th k XX hon ton bng st c c im l nhp gia c 2
on ri nhau, khi h xung l xe c v ngi ta qua li. Khi cn l hai on ca nhp gia
c tch ra v ct ln cao nh nc nh c cao cho tu b qua li.
C ng nn bit qua trc khi c b-tng ct st, thp, ngoi gch cc cng trinh
u c thc hin bng st thp. Cng ty Eiffeil l bc thy trong th gii v cng trnh
ny. Xin nu ra nhng m hnh cu bng st thp trn th gii cch nay vi th k thy
M Tho ta cng c c mt cng trnh c o nh vy.
C u Quay M Tho theo li m ln cao nh trnh by, l ra khng gi l cu quay
m gi l cu m (pont ouvert). Cn h thng cu Tower bridge, Cu Thp qua sng
Thames Lun n c c im l nng nhp gia c nng ln cao ng b do hai thp
hai bn, khi tu b qua li thuc loi cu nng (pont levant). Mt loi cu st na l hai
nhp gia nm cn i trn mi tr hai bn, khi tu qua, hai nhp c vn chuyn xy
ngang do mt trc gia. Loi cu ny mi chnh l cu quay (pont tournant). Vn cn
mt loi cu na gi l cu tu (pont de bateaux) khng phi cu cho tu u, m vn l
mt chic cu bc sang sng, nhng nhp gia thay v nm trn ct cu, tri li nm trn
hai chic tu, mi bn mt chic th cho ct cu 2 nhp cu, khi c tu qua li, hai
chic tu ny n my ch theo 2 nhp gia tch khi cu m, nhng ch cho giao thng,
xong tr li v tr c cho xe c qua li.
Cy c u Quay sp vo nm 1938, c xy ct ngay sau bng b tng ct st v
n nm 1985 c ph i v xy ct li cng bng b tng ct st, d vy vn cn mang
tn Cu Quay khin cho nhng ngi ln tui chnh nh n cy cu Quay ngy xa.
Xin k li mt giai thoi khng lin quan n Cu Quay nhng lin quan n ng ch
chic xe b tai nn sp cu.
C u Quay M Tho sp do hai on ca nhp gia sm xung khng gy thit hi no
v ngi v ca, ch c mt chic xe hi traction (gi xe traction l do h thng my
vn hnh theo k thut traction avant ngha l vn hnh t bnh trc thay v bnh sau).
Xe traction ny thc ra l ca hiu Citron mt hiu xe truyn thng ca Php m ngi
Vit Nam xa cn gi l xe mu ra) ca ng Hi ng Thng Ch Go b nn gia
cu, nhng mc nc cng l ngp xe thi khng gy thit hi no.(Hi ng ny l
mt loi hi ng tnh do ch nh ch khng do dn c - conseiller provincial)
M t giai thoi vui vui:
ng Hi ng Thng cn c dn gian t cho ci bit danh Hi ng Hai ct chn.
S l ng hi ng ny rt giu c Ch Go (con ng hu ht u l hc sinh trng
NC) nhng c tnh tiu pha rt k v c tnh ton. Mt hm ng i xe hi qua bc Ch
Go i M Tho, Bc cp bn ng tr tin qua bc l ra l 3 cc (mi cc 10 xu) theo gi
qui nh. ng a cho phu bc 3 cc nhng bo thm:
- Ch em thi li cho qua 1 xu i.
Anh phu bc hi li?
-Tha ng sao vy?
ng Hi ng vui v bo:
- Th ln M Tho, qua ung tr Hu vy m!
T ng hi ng c mnh danh l Hi ng hai cc chn
- Thp nc
Ngoi ra, hai thp nc u ng Clmenceau, by gi l ng 30.4 gn cu bc
c, mt bng st trn 120 nm, mt bng b tng ct st cng gn 80 nm, trc kia c tc
dng dng p xut t nhin a nc cung cp cho c thnh ph, by gi khng cn s
dng na, nhng cng l mt di sn kin trc ng gn gi.
Quang cnh r t tm thng vi ngi v tnh, nhng nu l mt c dn M Tho c
dp ln cu Bc vo li 3, 4 gi khuya nht l vo ma thu, nhncon trng l lng trn nn
tri m mng lung sng khi, treo chnh chch trn tm cao ca hai thp nc. Khch
tha nhn vi ci lnh lnh se da nhn ln, tri trng ha quyn trong ngn gi nh ca di
trng giang gia m khuya tnh vng, th sut i khng bao gi qun c cnh nn
th ny.
Quang c nh ny m hoc ti nn khi t cnh hu tinh ca M Tho ti khng th
no b quann vit:
.n Hng Vng nghe ve ku vo h
m thu ln Cu Bc nhn thp nc trng treo Theo ng lng vo G Ct tm c hng
ma
 Thp nc
Th o no khi ha bnh tr li ti c gp mt ngi Php ln tui tng lm vic
M Tho nay tr li thm chn c. Ti hi ng khi v Php, ci g lm cho ng nh M
Tho nht. ng bo:
- Ch ng phi nh m thi, i vi ti cn l mt mi tnh hoi hng. l hai ci
thp nc. (Non seulement un souvenir, mais plutt un sentiment nostalgique: les deux
chteaux deau).
Thp nc kiu ny Phan Thit vn cn v c a phng xem l biu tng ca
thnh ph.
Thin truy n cha kp ro mc th mt chuyn khng vui cho s phn ca thp nc
M Tho. l ngy 10 thng 1 nm 2010, ngy co chung ca thp nc M Tho, n
b ph hy sau 100 nm hin din ni mnh t ny.
-Trng Trung Hc Nguyn nh Chiu
Ti vi t mi v ngi trng Nguyn nh Chiu m sao ti vn cn mun vit. Ngi
Php n M Tho vo nm 1861, n nm 1879 l trng Collge de M Tho c xy
dng vi li kin trc thuc a (style colonial) ngha l mt li kin trc theo chu u
nhng sa i cho thch hp kh hu min nhit i nng bc, c hai ngn gi ma v
ma ma ko di n 6 thng.
Do v y, trn nh cao, nc lp ngi, tng dy, c hnh lang rng, nn cao v t cn
thp, ca i v ca s nhiu v rng bng h thng l sch cho thng gi.Dy trng
u tin xy ct vi sn v ct bng gan. Sau , hai dy nam, bc c xy ct hon
toan bng gch, nn xy xanh lt gch tu, trn nh bng cy th c gch cch m, t
vi, hnh lang rng ri tr ra sn vi nhng mi vm vng cungtrng tht c knh ng
l ni ca Ca Khng Sn Trnh.
M t cng trinh kin trc c o mi gn mt trm nm sau vn tr gan cng tu
nguyt. Ni y o to hng trm th h hc sinh khng ch cho M Tho m cho c
Nam k lc tnh (Trng Trung hc Cn Th ra i sau rt lu). Nghe u, hin nay
trng c quy hoch xy ct li hon ton, nhng hai dy lu c ny vn gi nguyn,
ng thi ton b cc dy mi tn to vn noi theo li kin trc c ca n. Mong thay!
C.NGI N
Ngi n n Vit Nam thng c gi l ngi Ch hay Ch v v ta c th lm
ln vi ngi Gia va (Java) vn d l ging dn P-lin-si-a (Polynsia), ngi Nam
Dng hay Anh--n-si-a (Indonsia), ngi M Lai (Malaysia)cng c n Vit Nam
m ngy xa ta thng gi l ngi min di. Ngi n v ngi Min Di ging
nhau ch i m ng, mc x rong, nhng nc da ngi n en hn ngi Min Di.
Ngi n t n n M Tho lc by gi phn ln trong lnh th thuc thuc a
ca Anh ni ting Anh, cnngi thuc Pondichry vn l thuc a ca Php ni ting
Php. Ngoi ra h c hai tn gio hon ton khc nhau, xung khc nhau nh nc vi la:
Ngi n theo n gio v ngi n theo Hi gio. Mi n nm 1947, ngi Anh tr
quyn c lp cho n v v s tng phn ca hai tn gio nn n c chia ra
lm hai: n (Inde) theo n gio v Pa-kttng (Pakistan) theo Hi gio nh ngy nay.
Tuy nhin s xung khc tn gio ny vn cn m n by gi. n kiu Min Nam n
nm 196? th b trc xut v l do chnh tr v sau thng 4.1975, n kiu khng cn c mt
M Tho, ngoi tr con chu ca h, rt t, gi l ngi Vit Nam.
Bn vi
n kiu hay Hoa kiu n Vit Nam vn c ng chung mt mc ch l lm giu nhng
mi ngi mt phng thc khc nhau v mt li sng khc nhau. Nu ngi Hoa chuyn
v u t mi bn qui m, cho n nhng c s bun bn nh lo to trong cng ng lao
ng Vit Nam, thi n kiu ch ch trng lm n ln cc th v ch trng vo my
ngnh nh mua bn vi si t la, cho vay, u thu ch v
M Tho thu by gi, ti ng Trng Trc t dc cu Quay vo ch ton l tim vi
si, t la m l tim rt ln ka, ca ngi n. Trong tim hai bn tng trong t king
ton l hng t la t tin a s nhp t n nh Bm - bay (Bombay), Bngis-ri
(Pondichry) Ccs-mia (Cachemire)H khng h bn sn phm no khc hn l sn
phm ca ho. Vo tim vi ca anh By. ta thng gi ngi n nh vy, v anh By s
ni mt trng ting Vit nh th ny Arrr thay Hairrr (hay c Hai hay anh Hai hay b
Hai ai cng th hai c) muarrr i crrr rrrr thrrr hang rrrrttrr,,,hngrrr
Bombayrrr Pondichry rrrrr, Ct s mia rrrrrr, rrrrrrrr lm, rrrmmm lm rrrry
Anh B y ngi trn b vn, tay cm cy thc ty, lt ti lt lui trn b vn o
vi bn cho khch, n i b vn ln nc bng lng.
Chetty
M t ngh khc, ngh cho vay. Nhng ngi cho vay ny c ng thu cho nh nc
nn c gi l ch st-ty (chetty). Khng bit cho vay c ct c hay khng m nhng
in ch Vit Nam cn tin n vay tin u mt c rung t. (Xin xem H Biu Chnh).
Tuy nhin cng nh mi tng lp x hi, anh By no ngho cng bt buc c nhng
ngh lam l, c ccnh bn bnh r, bnh cay, u rang, nhang thmc sn ca
ngi n.
Hoa ki u hay n kiu u c mng lm giu nh nhau nn u c tinh thn vt chy
ra nc. Nhng anh Hoa kiu khi rng rnh ri th cng tiu pha n chi phung ph, cng
mun nm mi ph qu vinh hoacon chu Tn Th Hong m!
Cn anh B y thi khng. Anh lun lun ly cu ngn ng n sau y lm kim ch nam
Khng c g d hn lm giu! (Tht vy, lm giu d hn hc lm c nhn, tin s nhiu
lm). Cho nn khng phi h tit kim hay h tin m l keo kit cnhiu tin. Ta
khng h thy mt anh By no i xe ko, i xch l, i b v i bkhng h thy anh
By no ngi qun ngi lui bng v nh n cm n khng tn tin, khng thy anh
By no mi khch n nh chi, l ng ti g ng khch sn, anh By vo cha n
hay cha Hi ng cho tin v c ni c kinh
Ly chng n, hay Hi
M t c tnh na ca ngi n ln ngi Hi l gi v kn lm. H cng ci v
Vit Nam nhng khi ngi v Vit Nam v vi h ri l du kn trong nh khng h uc
cho ra ngoi, thm ch khng cho ra tip khch. Ti c quen mt ngi Hi c v Vit
Nam trc kia bun bn Si Gn. Sau khi ha binh, nh nhng ngoi kiu khc, gia
nh anh phi v Pakistan. Th m khi ti c dp i Php v chng anh mi ti n nh
anh ch chi Saint Denis, mt khu ngoi ca Paris c rt nhiu ngi Hi.
Ch k ti nghe: Anh bit khng anh y a ti v Pakistan qu nh ti thnh ph
bin Karachi. Ti khng ni c ting ca nh, hai v chng ch ni chuyn vi nhau
bng ting Php cho nn c s k gh gm gia gia nh nh v ti. H xc phm ti
d lm. Ti khng c quyn bc ln ch th phng, khng c ra nh trc, ln qun
sau nh di. Thm ch ti c mt b bn Vit Nam cng c chng nh ti, nh ch u
vch vi nh ti, hai ch em mun ni chuyn vi nhau ch cn bit ln tro tng qua m
thi.
Ch u ht ni, ti mi ni vi anh chng ti mt l i Php hai l ti v Vit Nam. Th
l v chng v cc con ti sang Php mi gp anh y. Nu bn (bn Pakistan) chc
cn khuya mi gp anh.
Ta thng ln ln ngi n v ngi Hi. M Tho c ngi n ln ngi Hi.
Nhng ch c mt ngi cha Hi hin nay vn cn ng Trnh Hoi c, Phng 2.

Ngi nh ca Bch Cng t Phc Georges,

ng inh B Lnh, M Tho
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN BA
III - DI SN VN HA
VIT NAM
KHMER
HOA
 PHP

VIT NAM
A - L HI
Qua phong t c tp qun t ngn xa, ngi Vit Nam ta c c mt np sng vn
ha vi mt tinh thn hng thin. Cho nn bt c u cng c nhng cng trnh th
phng cho ngi dn nam n c c hi tu tm sa tnh, trau gii o c, nng cao
phm hnh, tng thn tng i
l: Tt Nguyn n, Cng nh, Trai n Cha, Cng Miu, L Nh Th
M i ni c mt ch trng khc nhau. Cha l ni th Pht, mt x mt lng c th
c mt, hai hay ba ngi cha. nh l ni th Thn v mt x hay mt lng chi c mt
ngi nh m thi, cng c nhng x nhng lng thnh lp sau nn khng c nh. Miu l
ni th B hay mt v no c nh hng tm linh trong mt phm vi hn hp ca mt
vng, mt p, mt xm do vy miu rt nhiu khp ni v xt v phng din kin
trc, miu cn n s hn nh, cha. Nh Th Thin cha gio c mt min Nam Vit
Nam c th l Ba Ging thuc vng Nh Qu, trn nh Tng trn 400 nm. Di tch m
m, m bia nhng tn Thin Cha Gio vn cn.
M i ni c mt c tin v quan im th phng ring nn l hi mi ni cng khc
nhau. Cha, ngoi nhng ngy l Pht hng nm, vo ngy rm thng by cn c l Vu
Lan cng trong ngy ny cha cn t chc ngy cu siu v x ti vong nhn. nh, hng
nm cng c ba l cng, nhng l Cng nh cn gi l l K Yn l quan trng nht.
Miu, ngoi cc ngy sc vng, ngy Tt cn c l Cng Miu cu an lnh sung tc
cho dn trong vng trong xm. Gio Hi Thin Cha Gio l mt t chc tn gio lu i,
c t chc, c ti chnh nn v sau c nhng nh th qui m, honh trng rp theo nhng
nh th bn chu u. Nh Th hng nm c nhiu l trng nh l Ging Sinh, l Phc
sinh v cc cp v chng mi ci u phi vo y lm l hn phi. Ch k hn phi
trong nh th quan trng hn ch k hn th ngoi i.
Ta th tr v M Tho xa xua vi nhng l hi ny.
1.- Tt Nguyn n
Tt M Tho nm Canh Ng, 1930.
- Gia nh vi Tt. Nhng ai sinh t nam 1940 tr v trcu c mt ni nh
nhung, tic nui, mt nim hoi c khng ngui v nhng ngy Tt nm xa gi y ch
cn l k nim. Tht vy, ngi Vit Nam khng phi i n thng cui cng, m h
chun sut c nm cho ci Tt.
Ngay ngy u c ngn gi chng non thi v, tit tri bt u se lnh, vn vt u
tr mnh n xun. con ngi phn chn nh c lung sinh kh mi, t tri trong sng,
cy ci m chi ny lc. Dng nh tt c ang nn nng ch i mt ci g lm p cho
cuc i. l Tt
Qu n o mi. u thng 11 m lch l mi nh, nht l nh ngho chy n chy
o may sm qun o mi cho c nh, u tin cho tr con v ng b. Mt b bng cho
con gi, mt b b ba trng cho con trai, mt ci qun lnh den v mt ci o di xuyn
cho b, mt ci o bnh t v mt i giy ba-ta cho ng cn th ba m,,,tnh sau. Trn T
Xng c th Tt nh sau:
Ch che ch cht ua giy dp. en thi en thui cng lt l.
G o np. C mm. Cng t rt sm ngi ph n m ang no cng tt bt tm
mua go ngon, np do sao cho ba n nm mi c ngon cm, sao cho ci bnh
trng c do dai, ci bnh phng c n nang. Cc b cng tm mua v rng
nhng con c lc to ln, sao cho ngoi vic ngon cm cn phi ngt canh.
T o m. Ty theo l ca mi gia nh, t ngy rm n hm lm thng chp l mi
nh u v qu to m. Ni y ngi ta lm c, qut dn sch cho cc m phn, mong
cho linh hn nhng ngi qu vng v n Tt vi gia nh. Mt tc l khng th b qua
ghinhcngnchang
a ng To. Chiu ngy hm ba, nh no cng hoa qu tr bnh tin ng To v
Tri. Tc l c t xa xa, v trong mt ngi nh, quan trng nht l bp, ni lun c ngn
la, iu kin ti cn thit cho s sng cn, nn phi c mt v phn qun gim st mi
hnh vi tt xu ca ch nh. l To qun. V ny mi nm phi v Tri phc trnh
vic lm ca ch nhn ty theo m c s rn pht hay khen thng. Gt b mt di
oan, u cng l mt l nn gi, con ngi lun c c bn mnh mt gim st cho
hnh vi thin c ca mnh. C iu hin gi, ton bp ga, bp in, bp vi bang To
chc cng kh theo.
D ng nu. Cng vo ngy hm ba ny, trong thi im ti nhc li, M Tho vic
dng nu trc sn nh cng khng cn bao nhiu. Mt cy tre cao li 5, 6 mt trn ngn
c treo lng lng my tri cau tm vung (cau chn, v mu vng), mt cnh tre nh c tm
vi trng, cng vi vi l vng bc. Mc ch ca vic dng nu l nhm xua ui t ma,
hoang hn yu t khng ni nng ta, nhn ngy Tt v ph khuy. Cy nu dng cho
n ngy mng by Tt th gi xung. By gi, tc ny khng cn na.
Cu ku ba ting cu ku. Cho mau ti Tt ng tao n ch.
Cu i. Lc by gi cu i vit bng ch Nm hay ch Nho hay ch Hn gm hai
v hay hai cu. V vn t phi i thanh, i vn. V ni dung phi c tnh mng n
ngy Tt, ca ngi gia nh, cao c dc v c hai v vn phi i ngha i thanh vi
nhau chan cht. Hai cu vit trn giy hng n, mt thuc vn trc d9c treo hay dn
theo chiu ng ca cy ct ci bn tri, t ngoi nhn vo v cu kia bn ct mt i
xng. Th d:
Tit o b gia nghinh Tit phc
Xun lai thin h tip Xun hng.
Pho. Ngy Tt khng pho, tht v v. C ngi, nht l tr con trng Tt, ch
c t pho. Pho c t ngay t ngy a ng To cho n ba mi qua mng
 cho n sut thng ging, nhng r nht vn l chiu 30 Tt, cng ng b, giao tha.
l nghi l khng c g ng ni.
iu nn ni l t pho l mt th am m. C nhng ngi m t pho, c ngi
tranh nhau t pho ly ting. Chng hn, anh hng xm ny treo lng lng trc nh
mt xu pho di hai thc. Anh kia v treo ln ba thc. Anh ny t mt ln. anh kia
hai ln. Anh ny mua pho Ch Ln, anh kia ln Ch Ln mua pho Hng Kng. Cuc thi
ua khng c hn m nn, khng ai thng,chicmybxtictinhihi.
Pho c c, hn, hiu, giT pho chut cho tr con, mi vin ch c
tri t him. Ngy Tt, cu no cng c mt phong pho chut trong ti, cy nhang trong
tay. Thnh thong ly ra mt vin trong tay ny, tay kia a ngn nhang vo ngi pho m
run bn bt. Ngi cha kp chy nm vin pho ra xa. Cha n, vin pho vng mt.
Cn c lc, khng kp nm th pho n trong tay, ht hn ht va. Nhng d sao t
pho chut ngy Tt, i vi tui th vn l ci th khng qun.
n pho tiu, loi thng dng nht ng th nh phong loi 48 vin, loi 76, loi
120 hiu, hiu Phong quang. Nht quang k c nhp t Hng Cn . Loi pho
ny ch c ngi ln mi dm t, c ngi ch nm trong tay m khng cn nm i.
Thng l xu li t thnh trng di, cng lu cng khoi v l tt nhin cng tn tin.
t pho thnh trng, ngi ta cn xen k vo pho i, thnh thong li c ting n
m ln, m thm cho s thch th gia tng.
Cho n pho ni, cng nh pho phong, nhng kt li th nh mt v xy trn tn
cng lm hp. Loi ny thng sn xut ngoi Trung, ngoi Bc. Ri pho i, pho tre,
pho lnKhng nh cc loi pho khc c qun bng giy loi xp mu , d n
tung ra thnh mnh vn mu hng cho i thm thm.
n xun v vi xc pho hng trc ng.
Pho tre cu n li bng nan tre cn pho ln bng v cy ln, mt loi cy sng theo
ao rch c v rt dai. Ngoi Trung, dn x Qung hng nm i ghe bu ch vo M Tho
bn loi pho cng tht bng nan tre, nhng nh nh chic nem chua, trng rt xinh xn,
d thng.
Pho tre, pho ln th t l loi i pho c chic ln bng chic gi m. t loi pho
ny phi c ri gn u mt cy so hng chc mt. Thng l nhng tay gan d mi
thch thng thc tr chi ny. Cy ri va chm vo, ngi pho bt u xt la, anh ta
ng ln, hai mt chm ch nhn vo cy pho, a tai lng nghe nh gi ting n c
ln khng, c m khng, c rn vang xa khng Thng l nhng vin pho ny do h
t mit mi lm ly v trong lng, nhng tay chi pho vi nhau, d xa hng ba cy s,
khi nghe mt cy pho tre n, c th bit cy pho ca ai lm.
C ng c anh chng nht ht, nhng cng khoi pho, mua mt vin i pho v, em
ra sn dng ri chm la xong, b chy ra xa, ng day lng li, hai tay bt l taipho
n hi no khng hay! Mt tin lng nhch.
Nhng vi ti, d l
t ngoi sn trng pho chut
hay l
N vang ting pho n xun sang
 lu lm ri ting pho khng cn vang di trong nhng ngy Tt na, nhng
dng nh m hng ca n vn cn mi trong chng ta nh mt k nim v ngy Tt
xa, v lng dng nh mt tic nui khng ngui.
Ma ln. Tt khng pho bun m Tt khng ln cng bun hn., m c ln khng
pho cng nh khng. Thi ni chuyn ln v Tt ngy xa. M ch ni ln con nt thi.
T t v Trung thu, khu ph no cng c cc i ln tr con. Chng tp hp li thnh
nhm kh ng, phn cng a no ma, a no gi ui, a no lm ng a, a no
nh trng, nh chp cha, a no i theo coi, a no theo chu ra, cng quan trng
lm v khng c m ny theo c v reo h th lnh ngt ai thm coi.
Th l tng tngx lon ln khp ph phng. Cc i ln t hon ny cng bit
cch lm tin, n tng nh, tng tim bun ma vi y bi bn nh cc i ln ngi
ln bc thy, cng tn cng thi, cng ln ng, ln thc, ln gin, ln bun cng leo cy
ly tin thng
Tng tngx, cc cc tng x.i! sao m nh nhung m thanh ny n vy!
B u cua, c, cp. Ti ng sau ba chm v ng l phi l bu, cua, c, cp,
tm, g, su mt cng nh phi l dch, dz, xm, x, ngu, lc ch khng phi x, ngu,
lc khng.
Ci mn n y tr con khoi lm. Ra u ph, xung gc ch, n rp ht ch no
cng c my sng bng v, sng bu cua, sng x ngu. Sn trong ti tin l x, t xung
mt ci, mt ng xu thnh hai xu. Cn g khoi hn. Cn g hp dn hn i vi tr con.
Nht l lm ra tin, mt nhu cu sinh t ca con ngi.
Tr li vn , ly mt ht lc lc ta thy c 6 mt c in 6 : dch, dz, xm, x, ngu,
lc. Nh vy m khi ta t ch c mt mt, th d xm, ta chi c c may trng 1 mt xm
thi, tri li ta c n 5 ri ro thua. Vy nu cho cng bnh th d ta t 1 mt m ta
trng th phi trng 5 ln s tin t mi phi, c mt xc xut t l qun bnh. Bucua
ccopcngvy.
Tu i i cao mi bit c tr la bp ca c bc, th li khng cn c hi nh
bu cua na, chi x ngu na. M gi nh nu Tt ny cn c cc sng c bc ny
ti li c tr li v vn mun n chi v ci lc th i khng th l gii c.
K t. t lu, c mi ln bc v mang theo ci se lnh cho o ra n, cho mai ny
mm, cho cc ph sc, cho vn th ra hoa, nhng ngi Vit Nam ln tui, cm thy nh
mnh nh mt thm mt ci g qu gi, thing ling. Ci mt mt l mt tm t hoi
c ngm ngi, khi nhn li n con chu v t m tic thng cho chng, khng cn c
c nh ng cha, nhng ngy Tt c truyn cha chan hnh phc.
Ti v a chm ht bi vit c tnh hoi c, th bng nhin trong tr ti thong mt cu
trong vn hc Php, chc h cng cng tm trng nh mnh khi tic nui mt thi qu
kh, mt k nim no :
i! Cn u tuyt trng ngy xa y! (O sont les neiges dantan!).
 Ch M Tho
2. Cha lm chay
Cha ngoi nh ng ngy l Pht thng nin cn c ba l rm ln m rm thng by l
quan trng nht, cn c coi l ngy x ti vong nhn, gn y c coi l ngy bo hiu
tc l Vu Lan. Trong dip l x ti vong nhn ny, ngy xa cha thng c t chc l trai
n tc l l th thc cho c hn ung t hay ni nm na l cng c hn hay lm chay,
dng thi cng l hnh thc pht chn cho ngi sng. Ngi xa c cu Trng thng by
chng hi th chay. Trong Lc Vn Tin c cu: Lm chay by ba t lng Vn Tin.
(LVT.NC)
L ny thng do mt ngi giu c trong vng c lng ngh n nhng linh hn ca
nhng ngi cht oan c, bt c k t hay do tai nn, khng ni nng ta, khng ngi
thn cng kin nn b v i rt, ng ra lp trai n tng kinh cu siu v th thc, cng
vi phn pht vng bc, qun o. L cng c hn ny ko di trong 3 ngy v kt thc
vo bui chiu - gi m, gi thch hp vi linh hn ngi cht cn gi l m hn - bng
mt th tc git gin ngha l thc phm, bnh tri t trn gin trong l cng, c tung
ra bn phng phn pht cho c hn ung t. L tc nhin l khng c c hn ung t
no, m chnh l l tr con ch sn nho vo tranh ginh bnh tri. L tr cng ng cng
tt, tranh ginh cng quyt lit cng tt v chnh l tr lc hn, l qu m. Nn c cu:
Qu ph nh chay. Hay: Quy nh qu quy nh chay.
n nay tp tng ny vn c n mt s h gi l cng 16 (ngy 16 m lch mi thng
nht l vo thng ging, thng by v thng mi v phi cng vo bui chiu do l do
nu trn). a s nh cn theo tp tc ny l nhng nh bun bn hay lm nhng ngh c
nhiu ri ro ngh nghp nh xy ct, vn chuyn ng b, ng thy
C m t th thc c hn hay cng th, hoc cng c hn ri sau trong dn gian tr
thnh th c hn, hay t hn na l x c hnhon ton bao hm mt ngha khc.
2. L Cng nh
L k yn tc l l cng nh ca nh iu Ha, M Tho hng nm t chc vo ba
ngy 16, 17, 18 thng 2 m lch. inh l ni th Thn. Thn l do vua ban sc phong theo
s a phng dng biu ln vua, tc l ngh mt v c th l nam cng c th l n,
c cng ng gp cho s bo v b ci, c lng nhn i cu gip dn ngho, hoc n
gin l mt v c danh cao c trng, cng c th l mt v n lu tit hnh. Cng c th
l do vua ch nh chung chung nh cm t m ta thng thy trong cc sc thn. l
Thn Hong Bn Cnh.
 Vai tr c a v Thn l em li quc thi dn an, cho nn vo dp cng Thn hay cng
nh, ban khnh tit nh m thay mt l ng Chnh Ch T hoc ng Chnh Nim Hng
ng ra cu an cho b tnh. Cn dn lng cu xin cho gia nh c an c lc nghp.
Trong ba ngy din tin l k yn c l thnh sc tc l thnh sc thn t nh vic hay nh
cng s v nh. Sc thn khng ti nh m phi gi ti nh vic hay nh cng s v s
b mt cp. Cng trong ba ngay l, c ht bi v din cho dn xem gi l ht chu. Trong
cc v tung ht, v cht phi c ni dung l vua phi ln ngi, quan trung thn c
khen thng, c nc c thi bnh thnh tr, nn gi l v tung tn vng.
Trong khi di n tung c mt v b lo theo di khen hay ch gi l cm chu. Nu
cn khen ngi cm chu nh mt ting trng, nu hay hn hai ting, hay hn na ba
ting, gi l chu 1, chu 2 hay chu 3. Cn nu ng cm chu cho l qu hay, th ng nn
vo trng lin hi. Tri li nu o kp din xut d qu, ng cm chu lin dng di
trng g vo vnh ngoi ca trng lp cp t ch bai. Nhng cng ti cho ng cm
chu nol nh, hay ng qun khng chu cho nhng on din t hay din xut hay, th
b khn gi la v chnh o kp t trn sn khu ni bng ni gi, chi xin chi xo
nn c cu: i c bn ci ngu, Lm mai lnh n gt cu.cm chu.
V 4 ci ngu ny, tc gi xin php ra ngoi mt cht k thm mt chuyn ngu
na, v chi l 5 ci ngu. (M chuyn ny cng nm trong NKLT ). S l khi cn tr, ti
lm thy gio dy ti trng Vang Qui (Bn Tre). Chiu th by tan hc (hi sm mt
cht) p xe p v qu. n ng ba Thi Lai, ti b chn li, mt anh mc may-y
banh khn thit ngh ti lm t-bt cho trn banh giao hu gia x Thi Lai v x Vang
Qui tc l x ti ang dy. c cao, tui tr ho thng, ti nhn lin.
Thay o, thay qu n cng ging mt t-bt th thit lm, ti hng dng ra sn, cho bt
thm chn sn xong hotti ra lnh khai trn. Hai i tuyn cplng ny ti ng ti
sc ng sc nn gia hip hai m hai bn bt phn thng bi. Ti ang chy theo mt
ng banh th nghe thoang thong bn tai: Thy kim chuyn pht ti n mt ci i thy.
Nhn k th anh avng-xng (avant centre, trung phong) ca Vang Qui r tai ti nh
vy. Ti ra du: Bit ri! Th l khi c ng banh xung gn khung thnh ca Thi Lai,
li nhn dp c mt a-de (arrire, hu v) ca i ny tranh cn, ti thi ci hot hotv
dng dc: A l! p-nanh-ty xich mt ( Pnalty, six mtres, pht n 6 mt) hi pht n
ch c 6 m v sn nh. Mc cho cu th Thi Lai phn i d di, t-bt ti cng quyt
cho thc hin qu pht. Hot! Tri banh s mnh v gn trong li ca Thi Lai. Tan trn,
Vang Qui thng Thi Lai 1-0. Thy mt hm hm ca cu th i Thi Lai, ti khng
dm li ung nc, nhanh chn nhanh tay thay p xe v nh.
Sng th hai li p xe tr li trng, vn phi i ngang ng ba Thi Lai. Bng c
ting gi mi ung c-ph m ging ni khng thn thin lm: Thy gio v ung c-ph
vi ti ny i! Chng ng ng, ti dng xe v bc vo qun c-ph thy ng 11
cu th tht trn hm th by, mt my anh no anh ny trng nghim ngh lm. Hn va
ti ln my, ly c-ph sa trc mt m ti ung khng v. Khng kh ln ln bt cn
thng bng anh i trng bc n v vai ti ci h h bo: Thy gio ba chi
hng p nhng ti ny thng cm vi thy, gp ngi khc ti ny hng b qua u, ln
sau . Anh b lng khng ni tip ln sau lm g m ti cng khng mun nghe tip.
Ti tht ln xe, p v trng, trong bng ni : khng c ln sau no na u, mt ln
tn ti gi. V t ti t ng b tc cu: i c 5 ci ngu: Lm mai, lnh n, gt cu,
cm chu v lm t bit. Xin cn c ai thm ci ngu th su khng?
3. Bng ri trong l cng Miu
Mi u hay miu l ni dn gian ca mt vng, mt p, mt xmhay mt c nhn lp
ra ti mt ni c a th him tr hay vng v th mt v n m hu ht u ghi trong
yt v l L Sn Thnh Mu cu mong cho v ny tc l B ng y ph h cho,
trc ht ngi lp miu sau b tnh trong vng c mi iu hanh thng tt p.
Miu cng c th lp ra lm ni n tr cho nhng c hn bt c k t, cht ri khng
ni nng ta, hn phch vt v i rt c cc, c th i ph phch dn lng. Mt ngi
miu nh vy ti ng Anh Gic, Phng 3 M Tho, mang tn miu C hn.
Mi u c nhang n quanh nm sut thng, cng kin bnh tri vo nhng ngy Tt,
nhng ngy sc vng v trong vi nm li c l cng miu hay t miu. L cng miu
khng qui m bng l cng nh, khng rm r nh l trai n cha ch tp hp s dn
trong vng trong xm m thi. Mc ch ca cng miu l cu B v xin B ph
h cho xm p c lm n pht t trnh c thin tai dch ha.
Do v y trong l cng miu phi c mt ngi ln ng B nhp vo v ban pht
li khuyn bo. Ngi ln ng ny c gi l c hay b bng, phi l mt ngi bn
nam bn n, v ngi xua quan nim l nhng ngi ny mi tinh khit ng vai tr
quan trng ny trong vic t l.
C bng u i khn , ngi xp bng trc b n th B, chung quanh ng o
nhng ngi tham d vi mt nim tin sn c, ting trng, ting kn, ting u, ha hp
vi ting n c, n tamha quyn vi khi hng khi trm nghi ngt, gia bu tri
m lm tm sng ri, nn quang cnh tr nn mng lung huyn o tc ng tinh
thn ca nhng ngi tham d.
Khi B nh p vo hay ng ln, c bng bt u ri. Ri l t ch c bng din
t cu vn, cu thCu ri mc d vn l th th lc bt hay lc bt bin th, nhng li
ri khng h ging vi ngm th Kim Vn Kiu, khng h ging vi ni th Lc Vn
Tin, khng h ging vi li c kinh Pht, khng h ging vi iu h iu l noV
n l li bng ri, th thi. V cng l ci c th ca vn ha ta. Th nghe bng ri:
B v , b trn my. B thng dn kh a y tm thn. B v, b li gn.
Khuyn m gia ch n chng sinh
Ngoi r i, bng cn ma dng l cho B. V trong din xut ma ny cng vi
ging ni khao khao, ta mi thy bng phi l bn nam bn n mi ng vi vai tr s
trng ca mt ngi bng.
Tm l i B cao ngi tt, rn dy k xu ha nhng iu tt lnh cho dn chng.
Tuy nhin trc khi l kt thc, cn mt th tc l l t vt ct trc nghim xem vic
B nhp l thit hay gi. B ch miu i ra ngoi tr vo trn tay c mt ci chn p
trn mt ci da, trong chn c mt vt g v bt buc c bng phi ni ng vt m b
ch miu kn o vo . C bng ni ng l B ln tht, tri li l ln gi, c th
b pht. Thng l c bng ni ng v c c gin ip theo di vic lm ca b ch
miu ri dng ting lng bo cho c bit .
Nhng d sao ngy xa, tp tc ny vn c tc dng l rn e k xu cao ngi tt,
gio dc con ngi trn con ng hng thin.
B. SINH HO T X HI
1. Qun tr Hu
Trn kh p no ng min Nam, t ngy ho bnh tr li sau cuc Nam Bc phn
tranh gia cha Nguyn v cha Trnh, trc c khi ngi Php n xm chim, ni y
c nhng qun tr Hu dc theo nhng con ng t i li ngang dc.
Qun tr Hu bn v ng phc v gii kht, mt t tr Hu thm phc, mt chic
bnh cm lng, giy pht ngh chn cho nhng khch i ng thng l ngi i b,
i nga sau ny mi c nhng ngi i xe p. Trn ng i t M Tho vo G Ct, t
M Tho xung Ch Go ri G Cng, t M Tho ln G Ly (Nh Bnh), t M Tho n
Bn Tranh, Tnh Hhay xa hn nata gp nhng qun tr Hu mc ln y di
mt cy bng, mt cy me, mt tn da. mt bi tre
Ni n qun tr Hu phi ni n tr trc nht. Tr dng cho vic pha tr hay nu
tr phi l tr ti, hi c l ln t v phi khng qua mt s xy la hay pha ch no c,
li trong l chui kh vo ch kh ro. Tr Hu khng bit c phi xut x t Hu
hay khng nhng theo truyn tng l xut x t u ngoi Bc xa xi v Hu khng phi
l ni c nhiu tr, m Lm ng trong min Nam th cha c khai ph. Vy ti sao c
t tr Hu?
Ngy xa ng b ta cha c quan nim r rng v a l, ch bit ngoi kia l Hu, i
ra min Trung, min Bc gi l i Hu, v Hu l kinh , Hu l ni vua cn xa na th
khng bit. Do tr ngoi kia em v l tr Hu. (Ch l mt gi thit. Li ca tc gi).
Do c cm t qun tr Hu, v tr Hu phn bit vi tr c pha ch thng do
ngi Tu sn xut gi l tr tu.
M t bui tra h, mt khch b hnh trn con ng gi bi cm thy mt mi, kht
nc m bt gp mt qun tr Hu th th v bit bao, nht l c tip i bi cc ch
nhn cng c th l mt b ng tui mm mm, vui v, tnh tnh hin lnh d mn, th
cng c th l mt c gi Nam k, tc ct ui g, o b ba cn cn, ang vo tui trng
trn y nha sng.
Khch bc vo qun c n ti p bng mt n ci rng r, mt nh mt chn tnh
nh ngi quen c. Khch cm thy m lng, li thm mi thm ca du da m c
ch qun xc tc mt rt, gi ln trong khch mt tnh qu hng dn tc m .
Cha chi c ch qun mi khch vi mt ging nh quen nhau t kip trc:
- Chn t i! Anh Hai i u m nng d dy. D qun em ung ming tr Hu i.
N! ln sau i, nh em theo cy d nghe hng, hng thi em dn cho m coi!
Khch vo ng i trn mt ci bng cy trc qun. Qun tr Hu ch l mt ci
chi, hai mi l da nc lp trn my cy ko mnh khnh g trn bn cy ct tm vng,
ch cho vic che ma nng, dng bn l ng di tn mt cy bng. Trong qun
mt ci bn cy chong gn ht mt bng ca qun. Trn bn, by nhng t ng rng lau
kh p ln nhau, bn cnh mt ci k ng my phong bnh in bc giy , my gi ko
u phng ng tnlng lng trn my cy ct nhng ni chui gi, chui xim, chui
cau v nhng xu cm chi gi trn trn bng l chui kh ging nh nhng tri banh
nh.
Di chn bn mt ni nc tr bng t kh to ang si bc khi, t trn mt ha l un
bng than min (mn) go, hay than c.
- Anh Hai ung di em mt t nc tr Hu nghen! Em pha da ung lm.
Ngi khch hai tay nng t nc tr Hu, khng bit v tnh hay c kh ng vo
bn tay c hng, v cng khng bit c hng c pht hay khng m ch thy c hng n
mt n ci l hai ng tin su hm hai bn m, vi tay ly gi cm chi m ra v
a cho khch:
- Cm em lm , bng np ngon mua tut ngoi B Ra ln, anh n ri anh nh em cho
m coi.

Nh khch tnh (Htel de ville) cng l dinh

tnh trng
Mi thm c trng ca tr Hu, v ngt v bo ca cm trn da lm khch mt lng
mt d. n gi cm xong, ung t tr Hu xong m sau cha thy khch mun tip tc
con ng thin l. ng chng v p mc mc thn d, ging ni chn tnh, chan cha v
nhng nho ngt ngo ca c hng tr Hu Nam k c ma lc gi ngi khch ng
xa li mi ni qun tr Hu ny ri chng?
Hnh nh qun tr Hu y trn khp no ng t nc v ngay c trong ni
thnh M Tho, nh ng vo G Ct, ng ln Bnh To ..ngay c ti dc Cu Quay,
ni c mt cu tu Lc Tnh, ngay c ti cu Bc Rch Miu u ng De Castelneau,
Nam K Khi Ngha by giNhng qun tr Hu khng cn thy na vo nhng
nm cui ca 1940, nhng hnh nh qun tr Hu cng vi hnh nh mt b lo Vit Nam
mm mm nhai tru, hnh nh mt c gi thn d tc thm mi du da, m nng ng
tin vn cn trong k c ca nhng ngi ln tui ca M Tho, nh mt k nim khng
phai v Nam K Lc Tnh
2.- Cu tu Lc tnh M Tho
C u tu Lc Tnh ti vm sng Bo nh. Sau khi ngi Php c mt vo cui th k
XIX M Tho ni ting l mt bn sng, mt bn tu, mt giang cng sm ut, nhn
nhp vi cm t trn bn di thuyn. Nhng xin ni thm l trc rt lu sau khi c
s c mt ca on ngi Hoa do Dng Ngn ch dn dt n lnh c ti M Chnh v
nht l sau khi cuc chin tranh gia hai cha Trnh, Nguyn kt thc th sng M Tho
l bn cng cho cc thuyn bun t min Trung v c t Hi Nam (hay Hi Nm) vo y
bun bn.
Nh ng di tch ca tu Hi Nam li m ta tm thy M Tho rt nhiu nh tn, l,
ch ng c mn, c ci mn, nc tng, tngm h dng mt th giy m ta gi
l giy bch rt dai, rt chc bt ming tht kn khng thua g k thut bao b hin i.
Ngoi ra ta con thy nhng chic nn rng vnh an bng tre na hay my v.vnhng
chic o nt tht, nhng i guc g th kch v nhngng ht phin.
Nh ng chic ghe bu ca ta t min Trung vo, lc u u ti Bn Tm Nga sau
ti vm sng Bo nh. Ring tu Hi Nam, mt loi tu cnh di v loi tu ny qu ln
nn u ti vm K Hn hay Bn Tm Nga. Cc loi thng thuyn ny tng n v
em li cho M Tho mt cnh huyn no phn thnh, cho mi n cui thp nin 30 ca
th k trc, khi tnh hnh m mn cuc chin tranh th gii ln th hai, mi chm dt,
Xin tr li cu tu Lc Tnh.
ng xe la S i Gn-M Tho phc v cho tuyn ng xuyn Vit qua ga M Tho
t M Tho, hnh khch s dng ng thy i cc tnh min Ty: Vnh Long, Sa c,
Long Xuyn, Chu c, Cn Th, Tr Vinh, Bc Liu, Sc Trng n c Phnm Penh.
C u tu Lc Tnh cn gi l bn tu Lc Tnh c hai bn, mt, t ga xe la, hin gi
l cng vin Lc Hng, ch vi bc n u ng m sng Ga-li--ni (quai Gallini),
by gi l ng Trng Trc, bn tng Th Khoa Hun. Bn th hai st dc cu Quay
(cng trn mt con ng) ng vo ch M Tho. Hai cu tu ch xy ct n s, ct
cy lt vn, di sng c trng my cy tr to tu da vo khi cp bn.
T ga xe la khch n bn tu th nht khng xa, nu phi ch tu t Si Gn n,
khch c th vo ngh ti cc khch sn i din vi nh ga, by gi vn cn mt vi
khch sn . Ti y cng c mt khch sn - nh hng ln dnh cho ngi Php v
chu u c gi l bung-ga-l (bungalow), mt li kin trc ca nh hng Majestic Si
Gn).
Tu t Si Gn n M Tho rc khch v min Ty i ng sng Soi Rp vo kinh
Nc Mn ri kinh Ch Go ra vm K Hn, gh cu ci (cng c by gi) ly ci nu
cn (tu chy bng hi nc nn t bng ci) sau cng cp ti mt trong hai bn ni trn.
Tu L c Tnh c nhiu cng ty do ngi Php, ngi Hoa, ngi Vit lm ch. Mt
ng ch tu ngi Vit ngy xa l ng Nguyn Vn Kiu, ngi ta gi tu ca ng l tu
ng Kiu. Chu, cht ng Kiu mt s cn ang sng M Tho. Ngoi ra ch rp ht
Nguyn Vn Ho Si Gn c lin h b con vi ng Bu Bn ch gnh ht bi Bu Bn
ni danh thi by gi, cng c b con huyt thng vi ng Nguyn Vn Kiu.
Tu L c Tnh lm trung chuyn cho ng xe la v min Ty, do a hnh ng bng
sng Cu Long khng cho php thit lp ng st, cn ng b cng cn hn ch. Do
ng thy l phng tin li nht v cng v vy hai bn tu lc tnh M Tho ti
vm sng Bo nh lun lun tp np, huyn no ngy ln m.
Ni vm sng Bo nh, ngoi tu i lc tnh c n c , thuyn ghe bun thp
phng t cc ni n M Tho nh Bn Tre, G Cng, Tr Vinh ni chung l t cc
tnh min Ty u phi qua ni y, t y ghe thuyn nh dng kinh hay sng Bo
nh i Si Gn qua hai sng Vm C.
C ng nn ni thm v sng hay kinh Bo nh. Bo nh l tn gi ca kinh hay
sng u ng c. Nguyn thy l mt ph lu nh ca sng Ca Tiu bt ngun t
Vng G (Bn Tranh). Sau vua Minh Mng vo nm 1806, cho o thnh mt con kinh
thng qua Tn An c th i n Si Gn v c t tn l kinh Bo nh (tn ca mt
thi t no ca nh Nguyn). Con kinh ny c ngi Php s dng nh con ng
giao thng vn chuyn th t, vn kin hnh chnh, v ng l cha thun tin, nn h
gi l Kinh Bu in (Arroyo de la Poste).
L i thm mt d kin lch s. Nm 1861, mt o trong ba o qun Php tin nh
M Tho dng con kinh ny. (Hai o qun kia mt theo ng bin vo Ca Tiu G
Cng, mt ng b theo con ng Ci gn nh quc l A 1 by gi). Qua khi a phn
Tn An, qun Php n Hc n ni giao im gia Long Ha v o Thnh (p 5 x
o Thnh) mt a im him tr th b ngha qun ta chn nh. Chnh i y ch huy,
Bourdais t trn. Sau ngi Php ly tn s quan ny truy phong ln thiu t v t tn
cho i l Bourdais (boulevard Bourdais) tc l ng Hng Vng by gi.
Trong t liu ny c t Hc n, l do tc gi c c trong cng bo ng Dng
(Bulletin mensuel Indochine) ca chnh quyn Php cch nay trn 60 nm. Trong khi
s vit l Bourdais t trn ti Thn cu Ngha, mt a im cng khng xa o Thnh
m o Thnh thuc thnh ph M Tho, nn nhc li y khi ni v lch s M Tho
ngh cng c thm phn ngha.
C ng nn ni thm l giao thng ng thy t min Ty ln Si Gn n trc th
k th XX c bn ng rt thun li. Trong bn ng ny c n ba l phi qua M
Tho.
Th nht l do con kinh Bo nh, ghe thuyn nh bun bn nng sn, chot
M Tho n Tn An qua hai sng Vm C n Si Gn.
Th hai l do con kinh Ch Go, dng cho thuyn ln, x lan, b g, tu lc tnh, tu
vng (ko) ghe (mt loi tu dng ko mn ghe thuyn i khp ni trong ng bng
sng Cu Long) t M Tho vo vm K Hn, theo kinh Ch Go n G Cng, t y
con kinh cn mang tn l kinh Nc Mn v ni y nc sng Soi Rp nhim mn
con kinh, theo y ngc dng sng n Si Gn.
Th ba l do con ng bin tu ln, tu ch du, tu hi qunphi dng ng
bin tc l ra Ca Tiu G Cng i v Cn Gi ri sng Soi Rp, vo sng Si Gn.
Tt c ba con ng ny u phi qua M Tho hay ng hn l qua vm sng Bo nh,
bn tu Lc Tnh.
Ch c con ng th t i Si Gn khng qua M Tho m bng con kinh Xng, c l
con kinh u tin m ngi Php dng xng o cho thng vi Dng Thp Mi v t
tn l kinh Le Combes, v sau dn gian gi l kinh Xng, tc l kinh Nguyn Van Tip by
gi, dnh cho ghe thuyn nh, trung bnh c c tu vng ghe vo kinh xng t Bnh c,
Long nh, qua Ph M huyn Chu Thnh Tin Giang ri Rch Chanh, Th Tha (Long
An) ra Ba Cm, Bnh in, Ch m n Si Gn.
C n ba con ng thy i S i Gn phi qua M Tho, cho nn vm Bo nh, ni
bn tu Lc Tnh lun lun nhn nhp 24/24. Ting la ht ca cc thy th, ting my v
ci tu inh i trong cn sng gi lin hi ca sng Cu Long, ting rao hng ca nhng
ngi bn hng cng vi tu ghe xui ngc nh mc ci, to nn mt cnh sinh hot
thy vn c o ni y, ni ln s phn thnh nht nh ca vng M Tho sng nc tr
ph, ln mnh.
S huyn no ca bn tu Lc Tnh M Tho trn vm sng Bo nh lc by gi l
nh vy, nn ni y,ni vm sng M Tho ny c hai hnh thc sinh hot c o p
ng vi i hi thc t mu sinh ca ngi dn M Tho. l: bn vm v bi.
3.- Bn vm
B n tu Lc Tnh M Tho tp hp ngy m ng o tu ghe chen chc, chic vo
cp bn, chic nh neo tch bn, chic u ch khch, chic u bc hng, chic ch con
ncmt cnh xui ngc sng nc c trng ni cc dng sng, cc vm sng Nam
k thu by gi. M con ngi ngc xui thng h th vn phi c nhu cun ung,
gii kht sng chiu nht l v m, ngy xa ni y c mt hnh thc m thc vn
ha sng nc m mu sc dn tc. l bn vm. (T ny n by gi t ai nh, t
ai bit).
Thng xuy n m cng nh ngy ni y, c nhng chic tam bn con con, nhng
chic xung ba l mong manh bn trn l nhng ngi bn hng a s l cc c gi p
, vui v tr, trung lau lch, len li trong s ghe tu bn hng. Nhng mnn thc
ung nh bnh , bnh t, bnh in, xi, ch cc loi c bit l ch thng, c sn ca
M Tho, cho g, cho c, cho vt, h tu k c cm, bnh m, tri cyngha l tt c
nhng g cn thit cho s n ung. Nhng hnh thc bn hng ny din ra khng phi trn
t lin m trn sng nc, ti cc vm sng m tu ghe thng lui ti, nn c gi l
bn vm. Nhng c bn vm ny mt thi lm nn lch s vn ha dn gian ca t
M Tho.
Nhng ni n bn v m ch c th th qu l cha , cng khng c g ng nhc
nh. Khng, bn vm v m vi nhng c gi mn m i duyn dng, vi nhng cu h
vi ging c trng min Nam cht phc m duyn v hn qu, n gin m thm m
ngha tnh mi l iu ng lu nh. V m, gia cnh tri my bao la, trng sao vng
vt, my nc bng bnh, khi sng m o, trn vm Bo nh lp lnh nh n nh sao
sa, nhng chic thuyn con ghe nh, nhp nh trn sng ncbng mt ging h n ni
ln vng vng ri nh chim lnh c khng gian v lm ngng tr c thi gian:
- H .. n Si Gn ngn xanh ngn .n M Tho ngn
t ngn lu .Anh v hc ly ch nhu Chn trng m em cng
ichn trng m em cng i mi thu m em cng ch
Gi ng h tan bin trong khng gian m o nhng c gi bn vm cn ct ting rao
hng: Ai n ch thng u xanh bt bn nc da dng ct hn!!! m v khuya,
khch thng h ang ch con nc, bng thy lng mnh trng rng, bng mnh trng
trn nn gi:
- Ch!
- Em n n!
Ci ting em v ting n sao lm m lng khch n th nn khch cm lng khng u
nn gi mt chn ch li thm mt cu:
- M t chn ch thng i em. Sao em p qu vy em cng?
-Ba m em sanh ra em p bn ch cho anh m!
Tri t i! Gi m khch c th n ht c ni ch cho va vi cu tr li chan cha n
tnh ca c bn vm.
 H bn vm v h c y la v hnh thc khng khc nhau, nhng khc nhau ni
dung. H bn vm ly sng nc, thng h ry y mai lm ni dung cu trc. Do ,
nhng c bn vm v khch thng h phi c trnh v nhanh tr c th ng khu
i p ng vi ca i tng v nht l phi i ph vi nhng cu h c thch
chc gho l li sung s, m cng gay cn chng no th cng hng th chng ny.
Cho nn c bi t bao nhiu chuyn tnh lm ly gia mt c bn vm v mt tay thng
h sng nc tng u tr nhau qua nhng cu h tnh t tr thnh tri m tri k.
Ta th tr v vm Bo nh ni bn tu Lc Tnh ngy xa d li mt trang s
tnh. Mt c bn vm v mt khch i sng gp nhau v tr thnh ngi yu qua ln gp
g u tin vi nhng cu h gi tnh i p:
- n M Tho ngn xanh ngn , n Chu c ngn t ngn lu. Anh v hc ly ch
nhu. Chn trng m em cng i mi thu m em cng ch.
Ging nam p li:
- n Chu c khng khi m t. n M Tho gi thi khng m. Anh v tri chiu
bn th. Rc em v lyrc em v ly ng B ci em.
Lu t chi h i p c th dng nhng cu c sn v sa li ni dung cho ph hp
vi hon cnh, v cng nh hn l c nhng li chi ch nh rc em v ly .khng
phi ly em m ly ng B ci em. N hay l ch .
C p ny khng my chc tr thnh bn tnh, nhng mi tnh sng nc nh ph
du, nh bt nc lnh nh, nh lc binh tri ninn ngy chng t gi nng cng ti
vm Bo nh, ln tu lc tnh v Chu c, nng c linh tnh mt iu g tan r nn
mc d chng qu quyt:
- Nc trong con c li. My cao con nhn bay. Thng nhau ri nh tri cao bin
rng. H Thng nhau ri.Ch no phi nh con ong kia con bm n.m ni
rng xa nhau
Tuy v y mi tnh sng nc u c g bo m cho lng chung thy v theo dng
sng trm no, mi tnh c p n u cng l bt nc trng giang. Nn nng h p
li:
- H Tu sp l mt cn thng cn nh. Tu sp l hai cn i cn ch. Tu sp
l ba tu v Chu c. Anh i! Xa nhau ln ny, bit n bao gih bit n bao
gi mi gp li anh.
Chuy n tnh ca c bn vm ti bn tu lc tnh M Tho ny ri s ra sao, khng ai
bit, v tt c dng nc trn cc con sng di u t c dp tr li ni chy qua. C
iu hnh nh cu tu Lc Tnh trn vm sng Bo nh, hnh nh tu ghe nhn nhp cng
vi nhng chic xung ba l vi ni ch thng, tr cho g cng nhng c gi bn vm
duyn dng tng ct cao ging h, n nay vn cn trong tim thc ca nhng c dn
cao tui M Tho v vm K Hn.
Hn na, quang cnh cc c bn vm bi xung len li trong on ghe thng h chen
chc nh l tre, m m li ct ging h rao hng qu l mt hnh thc m thc vn
ha thm m mu sc dn tc ng trn trng ca t M Tho. (Ngy nay khu gii tr
m Sen, Si Gnang ti din hnh thc m thc ny cho khch du lch).
4.- Bi
Quang c nh rn rp ni bn tu Lc Tnh M Tho vi ngi bn k mua, s chen ln
ca khch thp phng, hng ha chng cht trn cc ghe thuyn thng h l mi
trng l tng cho nhng k lm n khng vn. l n trm l git dcm hnh
ng ny trn sng nc c gi l bi.
T bi kh l i vi ngn ng Vit Nam ch nhng k n trm l ly cp trn
dng sng hay kinh rch ni c bn tu, bn ghe u bun bn hay ch con nc. Cng
vic lm n ca bi l tt nhin l v m nh n trm trn b. Nhng chic xung con
quanh co len li, nh nhng lun lch gia nhng ghe tu ty thi c, ly bt c mt
th g c th, cc th hng ha nh khoai sn, go np, chn bt t t, c mm, thng r
k c qun o ln tin bc.
L tt nhin mi ngi neo thuyn ni y u cnh gic cao , hng ha c ct
rng gi ghm, qun o tin bc ct gi trong khoang v tng ghe, ngi ta thay phin
nhau canh bi. Nhng v qut dy mng tay nhn. Ghe thng h vn b mt cp u u.
Mt qui lut v nhn sinh dng nh an bi. Gi th anh bi b bt qu tang khi cm
nhm mt vt ca mt ngi li bun gia mt m khuya vng v, ch c hai ngi,
ngi n trm v ngi b mt trm. Vn s c gii quyt sao y? Ch ci tr ri
thi nu c gin lm anh li bun ch cn bit chi ng my cu cho b ght. Ngh ai
ny lm!
L i na, nhng anh bi v cc tay thng h sng nc ny cng khng xa l g nhau,
v ngh nghip xui h thng gp nhau trong chn giang h. Nhng nu c k b bt
gp lc ly trm, th ch l nhng tay mi vo ngh, nhng tay m, nhng tay nghip
d cn nhng tay bi lo luyn, h c tha kinh nghim, mu tr c th ly trc
mt ca ch nhn.
Mt giai thoi v bi nh sau. Trn vm sng Bo nh bn bn tu Lc Tnh vo mt u
hm, bn bi kho nhau:
- V chng thng cha bn khoai n gi k qu, c ba tao tnh kim vi c
khoai v luc n m n canh hoi. Tao thng no ly c ci g ca n tao chu mt
c nhu.
C ti ng ni:
- Tao cng chu thua.
Nhng c ging ct ln:
- Ti nay tao s ly ci.qun lnh ca con m cho ti by coi.
- Xo my i! Tao thch my . Li vi qun l vt bt ly thnm my.
Khuya hm c mt trn ci nh tri long t l khi anh chng bi a ci qun
ln cao m anh ta cum c. C ting xn xao hi:
- , sao my lm hay vy?
- C g u ti by, con ngi c lc cng mt cnh gic, nht l khi na m g gy
om ti by. Hn na vt cng c lcly thn ch b. Lm bi m ti by hng bit
ci v m lm bi ci ni g!
Nhng c iu hai v chng anh bn khoai sau khi b nh cp, m sao khng thy
gin hn, chi bi g ht, lng l nh so lui ghe i mt.
5.- Tu Lc tnh
Nh trinh by phn trn, ngi Php c tham vng lp con ng xe la xuyn
sut Vit Nam t Lng Son n C mau nhng v a hnh min Ty y sng rch nn
ng ha xa ch n M Tho xem nh trm cht (terminus). Nhng yu cu giao thng
i hi n khp cc tnh min Ty k c n mi C Mau vn c. Vy, ga xe la M Tho
ch l trm trung chuyn cho hnh khnh v hng ha t min ng v min Ty v
ngc li nhng bng phng tin no tip ni giao thng xung cc tnh min ty?
L tt nhin l ng thy hay c th hn l ng sng v h thng sng ngi kinh
rch chng cht khp Nam k. Cn phng tin? Ngoi ghe thuyn ln nh cho chng,
chy bum, phng tin hin i nht thi by gi l tu. (Trong Nam khng dng t tu
thy phn bit tu ha nh ngoi Bc). Tu tip chuyn hnh khch, hng haxui
ngc cc dng sng trong Nam k Lc tnh. Nhng chic tu ny cp bn ti vm sng
Bo nh cng c gi l cu hay bn tu Lc Tnh, cch ga xe la M Tho ch my
bc.
Tu L c Tnh l loi tu i sng, my chy bng hi nc (machine vapeur) t
bng ci nh u my xe la, ngi Php gi l x-lp (chaloupe) nn cn gi l tu x-
lp. Tu Lc Tnh khi hnh t Sai Gn, bn Hm T Ch Ln v bn cng Si Gn ch
dnh cho tu bin. Ra khi Si Gn, tu theo sng Soi Rp vo kinh Nc Mn ri kinh
Ch Go, ra vm K Hn c th vo cu Ci, ly thm ci chy my (cng c Tin
Giang by gi) ri cp bn ti cu tu Lc Tnh rc khch, ch hng ha v min Ty.
Tu L c Tnh i khp cc tnh min Ty: Tr Vinh, Sa c, Vnh Long, Chu c,
Long Xuyn, Cn Th, Sc Trng, Bc Liu k c ln n Phnm Penh. Ch tu c th
l ngi Php, ngi Vit. ngi HoaXin nhc mt ngi ch, ngi Vit Nam l ng
Nguyn Vn Kiu, tu ca ng, ngi ta gi l tu ng Kiu. C Tu l ngi chu trch
nhim trong cc cuc hnh trnh ca tu nh mt thuyn trng (capitaine) nn c ng
phc nh mt s quan hng hi cng k-pi, cng ga-long lm khi c sng phng c
cp tu.
Nhn ti n xin nhc mt v m tu Lc Tnh ti vm K Hn gn M Tho. Mt chic
tu Lc Tnh mang hiu ng Sanh, i t Si Gn v Tr Vinh, chuyn ny khng c gh
bn tu M Tho, va ra khi vm K Hn lc 4 gi sng vo mt m vo ma h nm
1935 hay 1936. Vm K Hn v sng Ca Tiu c hai dng nc i lu nhau c khi
nc ln ln nc rng nn rt nguy him cho tu ghe khi ra vo ni ny. Do vy thi by
gi c mt chi gt thng trc ni y.
Chi c tu ng Sanh va ra khi vm K Hn b mi sang tri nh bng ngang sng
Tin nhm vm Giao Ha theo kinh An Ha v Bn Tre i Tr Vinh th lm nn. Tu
lt p gia dng sng bao la, tri cn v m, khng c phng tin no cp cu, gn ht
hnh khch u t nn. V nn nhn u xa nn thi hi xu s vt ln u v tha nhn.
Nh chc trch thi by gi mi cho em chn ti mt tha t Bnh To.
Ni chn ct ny c dn gian gi l t ng Sanh, sau ni ny c ni ln mt ci
ch v cng c gi l ch ng sanh. Ch ng Sanh ny sau thuc v Phng 6, v
khi cu bc Rch Miu t ng Nam k Khi ngha di ln y, th khu m tp th ng
Sanh cng c di i ni khc.
 Nhn ni n t u Lc Tnh, ni n tu x-lp xin k thm mt vi giai thoi xa xa.
Ni n bn tu, bn xe, ga xe la thng ni n cc cuc chia ly bin rn bun b.
Ting ci tu, ting sp-l (siffler) cng nh ting ci xe la thng gy xc cm cho
k ra i ngi li.
Mt cp tnh nhn chia tay ni bn tu Lc Tnh thng c nhng cu h ni ln s
cm thng nhung nh ca mnh. Chng hn: Tu sp-l mt cn thng cn nh. Tu
sp-l hai cn i cn ch. Tu sp-l ba tu ra bin Bc. Anh i ri nc mt em ri.
l t nh yu ca mt cp tnh nhn Vit Nam cn tnh yu ca mt cp tnh nhn
Php Vit th sao? Chng mt ngi lnh Php ln tu cng t cu tu Lc Tnh M Tho
thuyn chuyn i Nam Vang (Phnm Penh), nng mt ngi ph n Vit Nam tin chng
ra bn tu, trn tay mt cu tbun v phi xa ngi yu, con xa cha nn cng xc ng,
nn cng mun t tnh mnh cho ngi yu. Khn ni ngi yu khng bit ting Vit nn
nng nh phi ngm my cu th Vit Nam theo li song tht lc btbng ting Php
bi tuy nhin cng khng km phn lm ly thng thit:
- Cuc s ng mng se b t. Manh t nng phi n pa pa (Coucher donc mon cher
petit. Maintenant finit papa).
N u dch ra mt cch nm na th th ny: Hy ng i bnh t yu qu ca m. By gi
u cn pa pa g na! Nhng thi, mi tnh no cng ng trn trng nn c ngi dch ra
mt cch thi v hn: Con i! Con hy ng . Ba i n th cn g m momg!
y M Tho c cn li chng ta nhiu iu th v.

C u tu Lc tnh
- Gio Dc
Trong nh ng ci nht ca M Tho c ci nht trong lnh vc gio dc. Ngi Php
n M Tho vo nm 1861, n nh gung my hnh chnh xong, h bt tay vo vic dy
hc. Trc khi h n, M Tho cng c c mt h thng dy v hc kh hon chnh,
di s dn dt dy d ca Th Khoa Hun, Phan Hin o, Phan Vn Tr, Hc Lc v
mt s s phu khc.
Cho nn m c d ngi Php lp trng m lp dy ch Php v quc ng nhng a
s ngi Vit vn cn mn mi vi ch Nm ch Hn. Nhng trng lp ch nho vn cn
hot ng. Trong s c mt trng dy ch nho G Ct, cho n nm 1950 vn cn hot
ng vi thy Phan Trng Am cn gi l Tng Am hay Tng Am.
 Ngi Php n M Tho lp ngi trng s cp u ti n ti u ng De
Castelneau (by gi l ng Trn Quc Ton Phng 7) v gi l trng Tng (cole
Cantonnale lmentaire). Gi l trng Tng v trng thu nhn hc sinh trong tng
Thun Tr. (Tng Thun Tr bao gm M Tho v mt s x ca huyn Chu Thnh).
Trng Tng ny sau di v ng Ng Quyn (trng TH K thut by gi) ri vo
nm 1926 li di v xy ct qui m ti ng Hng Vng, c tn Nhm hc sinh M
Tho (Groupe scolaire de M Tho) ri i tn thnh Trng Tiu hc tnh l (cole
primaire du chef lieu), ri li i thnh Trng Tiu hc Trng Cng nh, ri Trng
Nam Tiu hc M Tho ri sau thng 4,1975 i li l trng Trung hc c s Xun
Diu.
Nhng cha phi l du n ca M Tho. Chnh Trng Trung hc Nguyn nh
Chiu mi c ting vang trong lch s gio dc ca M Tho. Trng Nguyn nh Chiu
l mt ngi trng Trung hc c xy ct sm nht (1879) trong ton ci ng Dng
trc c cc trng Si Gn ch tr mt trng ca o Cng gio, trng DAdran
(Collge dAdran)nhng cng ch c 2 nm m thi.
l ni v b d y lch s cn v tm vc kin trc, trng Nguyn inh Chiu vn
chim u hng nu so vi cc kin trc trng c trong ton quc v mi cho n ngy
nay. Thot u, trng mang tn Trng Trung hc M Tho (Collge de M Tho) sau
i thnh Trng Trung hc Le Myre de Villers (Collge Le Myre de Villers) v khi c
ban t ti (enseignement secondaire)i tn l Lyce Nguyn nh Chiu, cui cng vo
nm 1955 mang tn Trng Trung hc Nguyn nh Chiu v hin gi l Trng trung
hc ph thng Nguyn nh Chiu.
5. Tn ngng
M Tho ngn xa thuc v mt vng nh c thin thi a li nn tc nhin nhn hoa,
do vy nh cha miu mo nh th c ngi dn tn trng, gn gi, bo tn v xem l
ni con ngi tm n trau gii o c tm linh.
nh
nh iu Ha c xy ct trc th k XX ti ng Trnh Hoi c Phng 2
cn gi ni y l Xm nh. Mi nm c hai l cng vo thng ging v thng by m
lch ngi dn n chim bi Thn cu nguyn cho quc thi dn an. Ngi dn M
Tho coi nh iu Ha l trung tm th phng Thn n cng bi cu nguyn. M
Tho cn c nh M Chnh, nh M Hi c hai nh ny gn nhau thuc Phng 8 by
gi tc l vng M Chnh (M Tho c). Mi nh nh vy vn con bo gi mt hay nhiu
Sc phong ca cc v vua phong t vua Minh Mng lu nht n Thiu Tr, T c v gn
nht l vua Bo i. y l nhng di sn quc gia v cng qu bu ni ln tnh c lp, t
ch, bn cht dn tc, vn ha v truyn thng hng thin ca mt t nc bn ngn
nm vn hin.
Cha Pht
Thnh ph M Tho c n nay 48 ngi tu vin, cha k s cha do cc x vng mi
hi nhp vo thnh ph. Nhng y xin nhc qua bn cha ln trong ni thnh l Cha
Vnh Trng, Cha Bu Lm, Cha c Lm v cha Thin Phc.
Cha Bu Lm c B Nguyn Th t ng ra xy ct vo nm 1742 ti Phng 3 by
gi nm bn kia sng Bo Dnh.
B u Lm c t l mt trong nhng ngi cha xa nht Tin Giang, c thnh lp
nm 1802 i vua L Cnh Hng, trong khi min Nam cn cha Nguyn Phc Hot. T
1742 n nay c 10 i tr tr ca cc v cao tng.
c Lm c t c n gi l cha B Ln, c ngi gi l B Ln c thnh lp t th
k th XVIII do gia nh b L Th Khng. a im ti x M Phong. n nay cha
tri qua 8 i tr tr.
Cha Thin Phc ta lc trn ng G Ct, x M Phong. p M An c thnh
lp vo nm 1812 do dn chng a phng ng ra ng gp.
Cha V nh Trng c xy ng vo nm 1840 do s ng gp ca ng b Bi Cng
t thot u vi li kin trc cha c bng cy lp ngi. Vo nm 1907 ha thng
Chnh Hu ri sau ha thng Minh ng cng ha thng Hong T cho xy ct lai
vi li kin trc c th , u c c ngi cha c tm vc nh ngy nay. n nay
cha Vnh Trng c c 7 i cc ha thng tr tr.

Mt gc ton cnh trng Nguyn nh Chiu

G n y trc ngi cha c knh ny di khu ngha a c t trm nm nay,
thnh lp mt cng vin ng thi dng mt tng Pht Thch Ca 18 m sau an v thm
mt tng Di Lc cng s khng km. Rt tic cng trinh tn km ny khng bit ni
ln iu g cho thnh ph, nhng c iu trc mt l n lm mt i v tn nghim thanh
tnh c knh c hu ca nhng ngi cha.
Cc cha M Tho mt phn ln thuc Bc tng, mt phn thuc Nam tng rt t,
nh cha Php Bo ng L Thng Kit. Ngoi ra cn mt s cha theo h Kht s
cc Tnh X nh Tnh x Ngc Tng, Tnh x Ngc Trung..
Cha Cao i
o Cao i M Tho c nhiu Thnh Tht v chia ra hai phi, mt phi th Thin
Nhn nh cha Cao i ng L Thng Kit, v mt phi Chn l th Tri Tim, nh
cha Cao i p M An, x M Phong. Ngi cha ny l ngi cha Cao i c nht
M Tho do ng c ph Ca sng lp.
- Nh th
Trc khi ngi Php n, M Tho c nhng ngi theo o Thin Cha ri. C
nhiu di tch chng t o Thin Cha c mt t lu vng Ba Ging, Nh Qu.trn
300 nm tnh n nay.
 Sau khi ngi Php n nhng nh th u tin c Th Ng (Xun ng, Ch
Go), Bnh To (Phng 6 ) nhng M Tho th cha c. Mi n nam 1866, 67 mi c
mt ngi nh th bng cy lp tranh ct gn ch M Tho hin gi, sau di i my lt
cui cng v xy ct ti ng Bourdais(Hng Vng) nhng khng phi v tr hin ti
m bn kia ng l nh th Thnh Tm.
Nm 1904, bo nm Th n tn ph nh th ny nn sau c xy ct li bn kia l
Bourdais trn mt bng hin nay, vi qui m ln v t tr thnh Nh Th Chnh ta
ca h o M Tho.
Cha Hi gio
Ngi n M Tho cng c mt ngi cha, nhng khng phi l ngi cha n gio
m l ngi cha Hi gio. Ngi cha ny xy ct u th k XX, nm trn con ng
Trnh Hoi c gn ng t inh B Lnh. Ngi Vit chng ta thng gi chung ngi
n l Ch v, khng bit c lm ln vi ngi Java vn vng Polynsia, di Indonsia
cng da en (ngm ch khng en nh ngi n) cng mc x rong, cng i m ng
v ngi n c hai o mt l n gio hai l Hi gio. Cha n c nc nhn, cha Hi c
nc bu trn. Khi n c lp lin c chia ra hai mt l n (Inde) theo n gio,
hai l Pakistan theo Hi gio n by gi.
6 . Vn ha
Bi Vng c v nhc ti t
C th ni M Tho xa l ci ni ca n Ca ti t. Tht vy nu bo Bc Liu l ni
ra l Vng c hoi lang th chnh M Tho mi l ni ph bin su rng trong qun chng.
Chnh M Tho vi rp Thy Nm T, vi hng da Ba t Ba n lng x bn Vng c
sau khi hon chnh t nhp 8 ln 16 ri 32, t dy Bc liu qua Rch Gi n Si Gn, ri
nh cc bc ti danh sng to tr nn mt bn nhc thm m mu sc dn tc.
M Tho cng vn l qu hng ca rt nhiu ti danh ngh s ni ting nh ngh s
Phng H, Nm Ph, By Nam cng nhng bc thy trong ngh thut nh Hunh Vn
Chi (T Chi), By Nhiu, Nguyn Thnh Chu (Nm Chu), Trn Hu Trang, T
Anh vi nhng on ht i bang nh Hunh K, Phc Cng, Phng Ho
M Tho xng ng vi danh hiu ci ni ci lng. Rt tic thi gian khng cho php M
Tho gi c danh ting ny na ri.
Th Lc Vn Tin
Ni v vn ha M Tho xa m khng ni n th Lc Vn Tin l mt iu c ti
vi tin nhn. Cch nay na th k Nam K Lc Tnh, khng ai l khng bit ni th
Lc Vn Tin. Trong vn tc, ngoi ng rung, trn cc dng sng rch gia tra hay
ang m khuya khot, ta thng nghe vng vmg iu ni th Lc Vn Tin. Ti xin
nhn mnh t NI ch khng phi ngm. Th thi ngm nhng i vi th Lc Vn Tin
l ni. V sao c s khc bit nh vy?
Nh ta bit, c Nguyn nh Chiu vit tp th Lc Vn Tin l ct gio dc
ngi dn theo ng Nhn Ngha m i tng l ai? L nhng ngi nng dn chn
lm tay bn, ngho kh dt nat, nn ngay trong li th c cng s dng li vit ct sao
cho gn gi, d hiu v li din t thnh li cng vy, cng gin d, mc mc nh tr
chuyn nh k l nh ni sao cho d ni d nghe. l li Ni Th Lc vn Tin mt
li ngm th c o ca min Nam.
Ngi dn Nam K trong khi c y cy cc nhc, trong khi cho chng mt mi, mun
c mt pht th gin, h ni th Lc Vn Tin. Chng hn:
Ai i lng lng m nghe
D rng vic trc lnh d thn sau
Trai thi trung hiu lm u
Gi thi tit hnh l cu trau mnh
Trai gi trong cng vi c ng ng thng dng th Lc Vn Tin gii bun. Chng
hn h ghp tn Nguyt Nga cho mt c gi ny v Lc Vn Tin cho mt cu trai khc
ri h bt chc li ni th cp i hoc chng gho hai ngi:
Vn Tin bun b thn th
Trng cho tri ti ch ( hay m) Nguyt Nga
Ho c:
Nguyn vn trong th Lc Vn Tin th ny:
Khoan khoan ngi ch ra
Nng l phn gi ta l phn trai
H sa lai:
Khoan khoan ngi ch ra
ta vo ci m tin hn.
Hoc:
Nguyn vn:
Bi Kim thi rt tr v
Bi ng mng nhit nhn tr ui i
Sa li:
Bi Kim thi rt tr v
Mt my mt ng nh d tht tru.
in h nh nht trong mi cch xo xo th Lc Vn Tin tr thnh mt giai
thoi m ai cng bit, ai cng thch nhng kh ni ra nu khng nhm ch, khng ng
lc thn mt. Cng v l do , nn tc gi ch dm nhc v ghi li ngn ny thi:
Vn Tin ngi da bi mn
Ch cho trng lng
Gt b c khim nh trong cu th t ch ra, ta th tng tng b con ngi nng
dn dt nt, ang lc cy cy vt v mt nhc, lun bn tm vi ci ngho khang trng
mt ci g gii khuy th gin. Bng c mt ging ni th Lc Vn Tin ca mt
anh chng no ln ting ngn nga my cu nh vy, vi s ng la h h ca cc
chng trai khc cng vi ci ht ngoi b ngoi ca cc c gi, th theo ti qu tht l
mt iu dn ca, mt iu ng ca tuyt vi.
N hng ni g th ni tp th Lc Vn Tin v mi mi vn l mt tc phm tuyt
tc v mi lnh vc chnh tr, vn hc, gio dc, x hit na l cho ngi dn Nam K
Lc Tnh m Nguyn nh Chiu ly Nhn Ngha lm trng im.
Tic thay vng t m Lc Vn Tin ra i, hin gi cn my ai nh n th Lc Vn
Tin!
Th thao
T nm 1938, M Tho c mt sn vn ng kh hin i tiu chun cho nhng
trn banh quc t, nm trn ng Hng Vng. Chnh ni y c nhng trn so giy
gia i tuyn M Tho v i Nam Hoa ca Hng Kng vo nm 1939, gia i tuyn
M Tho v mt i bng ca Thy in vo khong cui 1960.
n by gi nhng ngi ln tui m bng khng th qu n c nhng danh th
nh M (M 2), Rng, Ciy l nhng cu th trong i bng M Tho Sport, mt
i bng ngoi hng trong cc i bng ngoi hng ca Min Nam nh Cng Si Gn,
toile Gia nh, Hip Ha, Police Sport.Ch c M Tho Sport l mt i tnh trong 21
tnh ca Min Nam nm trong cc 7 i ngoi hng ny m thi.
ua xe p: Trn Vn Nhng tay ua xe p ca M Tho tng so ti trong cc
gii ua ln thi by gi nh vng ua Vng quanh ng Dng, vi cc anh ch nh
phng hong L Thnh Cc trong nam, hm xm L Vn Thn ngoai bc.
Bi li: Cng trong thi ny M Tho c nhng con kinh ng lm n mt cc tnh k
Si Gn v H Ni. l nhng: Trn Trng Phan, mt thy gio, hai anh em Cm L
con ca ng ch nh sch Nam Cng, l Nguyn K ch tim chp hnh Thin K,
cn c Chin Thanh ch nh sch Do Quang, c bit l Nguyn Vn Thng ch c mt
chn m lm sng lm gi (ngha trng ln ngha en) ti h Hon Kim, H Ni tranh
ti vi nhng con knh ng trong khp nc.
V thu t: Trong nhng nm 1920-1945 a s thanh nin u c hc v c truyn, sau
trong thi gian qun i Nht Bn chim ng M Tho h c dy mn v Nhu o
(Judo) v sau na l Jiu-Jitsu cng t Judo m ra ct dy cho qun i Nht khi chin u.
V mn quyn Anh (boxe) ngay ti M Tho ngoi ti sn vn ng ng Hng
Vng, c trong nh mt ca trng Nam Tiu hc M Tho c thit lp nhng v i
cho cc trn u quyn Anh cp quc gia. Ni y tp hp nhiu tay v quyn Anh c
phch trong nc tng so gng vi cc tay gng quc t.
* NGI KHMER
Theo l ch s, M Tho xa thuc mt vng t bn khai na bin na t lin. t
lu chi c nhng cm dn c t i n sinh sng ni cc vng t cao c t nhiu tho mc
cy ci, nc ngt. Nhng vng gi l sc theo ting khmer nh Sc Si, Sc Trng,
Sc Bom Botheo ting Vit l Ging nh Ba Ging, Ging Qut, Ging Keo, Ging
ng T, cng theo ting Vit l G nh G Cng, G Quao, G Vp
Lc b y gi cng ng lao ng ngi Vit v ngi Min sng ha thun vi nhau
mc d i lc c nhng xung t chnh tr ca cc cp cm quyn. Nn vn ha Ph Nam
c lc ln n nh cao trong vm tri ng Nam bng nhin tan bin tuy nhin vn
cn lu li t nhiu M Tho. Vo nh bo tng tnh Tin Giang, ta s tm thy rt nhiu
c vt c nin i rt xa mang du n Ph Nam tm c trong vng M Tho.
V vn ha mi n thp nin 1940 M Tho vn con n tip nhng gnh ht d k
mt loi ht tung ca Min n t cc tnh Tr Vinh, Sc Trng, Bc Liu n ht ti M
Tho. Tung tch ca cc on ny khng nhiu ch yu l tung Thch Sanh Chm
Chng. Vn ha khmer c mt li ma gi lma Lm Thn. iu ma uyn chuyn
ny s dng mm do un o ca tay ln chn theo iu nhc ng m khin cho ta lin
tng n iu nhc vng Nam .

Mt gc ch M Tho
M Tho khng cn cha Min nhng trc y vng Xun ng c khm ph mt
ph tch cha Min. Nhng n nay M Tho khi o t hoc m di y sng Cu
Long hay sng Bo nh ta vn cn gp nhiu vt c gc khmer nh: h, gh, tn,
tngMt s bng t st nung mu vng nh gch, mt s c l gn y hn li c ph
mt lp men mu nu sm. Men ny chnh l do ngi Min sng to t ct di lng
sng m ngi ta gi l ct cn.
* HOA
1.-GIO DC
Ngi Hoa c u c thc tin gii v kinh t khng c ngha l ngi Hoa khng ch
trng n s hc vn ca con chu. Tri li l khc. Mt thnh ph M Tho nh nh th,
s hoa kiu so vi ngi Vit Nam ch l mt t l nh, th m ngay t u th k XX,
ngi Hoa c nhng trng hc ring cho ngi Hoa.
Ngay khi ngi Hoa t chn ln t M Tho, cha kp lo gia c th h lo ct
cha Quan hay l cha ng th Quan Cng, l tt nhin, nhng cn mt cng ch
khc l cho tr con n hc ch. Ch Trung Quc hay ch Hn khng nh vn v
khng c ch ci, ch c b, li na mi ch l mt ngha hay nhiu ngha nhng li vit
khc nhau, nn ng vng Trung Quc c bao nhiu t th phi hc by nhiu t. Kh y
nhng cng d y v bit ch no ri ra ch ny. Do d, bt c mt ngi Trung Quc
no bit ch nhiu hay t cng c th l thy ca ngi cha bit ch. Do vy c cu Mt
ch cng thy, hai ch cng thy (Nht t vi s, bn t vi s).
Cho nn ngi Hoa M Tho c trng Hoa cho con em h cng khng tr hn
ngi Vit bao nhiu. Ngi trng Qung ng Hc Hiu ti dc cu Quay c mt vo
u th k XX. Xin lc k cc trng Hoa M Tho:
Trng Qung ng Hc hiu cho hc sinh Qung tai dc cu Quay, Phng 1 sau v
Phng 7 ly tn Qung Triu ri i thnh Vit T ng L Li.
Phng 2 c hai trng mt l trng Tn Dn cho hc sinh ngi Phc Kin v
Triu Chu ng Trnh Hoi c v trng Sng Chnh sau l c Hnh cho hc sinh
ni ting H ng Phan Thanh Gin gn dc cu Quay.
Phng 3 c trng Tr Nhn sanh sau mun dy con em ni ting Triu Chu v
Phc Kin ng Phan Thanh Gin ni di. 2.TN NGNG PHONG TC TP
QUN HI NHP
Ngi Hoa theo Pht gio phi i Tha hay Bc Tng tuy nhi n h nng v ch
thuyt Khng, Mnh, Lo nhiu hn v h xem nh l o: o Khng, o Lon
Vit Nam, cng ng ngi Hoa ch trng vo vic xy ct cha Quan tc l cha th
Quan Cng, mt kin tng thi Tam Quc c vinh danh bng 4 ch Trung, Can,
Ngha, Khv n gin, dn gian gi l cha ng.
M t huyn thoi l Quan Cng vn mt tng v, trong sut i qun nghip git
khng bit bao nhiu ngi. Khi Quan Cng b L Mng git, Quan Cng hin thnh
i li u. C mt v ha thng c o nhc cho bit chnh Quan Cng cng git
bit bao nhiu ngi m c ai i u khng? Quan Cng gic ng v c thnh Pht vi
pht tnh Quan Thnh Qun B Tt (theo thuyt: tu nht kip ng nht thi). Do
cha th Quan Cng cn gi l cha Quan . ( v b tt l Pht. Do trong cha
Pht phi i tha, cng c th Quan Cng).
Trong cha ng cn c th ng Bn, mt v thn chm lo cho ti chnh ca cha
(ngi Hoa m, ti chnh trc m ti chnh th phi c ti ph, ti ph cho cha
ng l ng Bn), mt bn l th b Thin Hu, mt v n thn m ngi Hoa, ch c
ngi Phc Kin thi, tin l cu mang h che ch h khi ra khi vt bin n Vit
Nam c bnh yn.
Cn t i t gia th nh nh u c bn th ng ngay gia nh v trn cao, ngy m
nhang n, mi nm c n su l cng. Ngi Trung Quc th Quan Cng ly bn c
sau y lm ngn uc soi ng cho tm linh: Trung Can Ngha Kh. Ngy xa nhiu
ngi Vit Nam ta cng c th Quan Cng nhng khng hiu quan nim ny.
Tuy nhin s ngi Minh Hng c ging mu Hoa Vit li c mt ngi cha vn th
Pht nhng ly t n ph mu lm tm hng. Nhng ngi cha gi l chaMinh s.
S mc y phc c dng dp ngi Hoa, ni cng mc o vt khch theo ph n Hoa. Mt
ngi cha nh vy hin c mt ti Phng 5 Thnh ph M Tho.
t c ngi Hoa no i cha Pht, ch c nhng b v ngi Vit Nam hay con chu
vn thng i l chatheo tn ngng Vit Nam m h khng h phn i. Ni chung l
ngi Hoa sng vi v ngi Vit, lun c mt s tn trng, giao ht vic nh ca, nui
nng dy d con chu cho ngi v.
Nhng ngi cha ng ngi Hoa M Tho tnh theo thi gian gm c:
1.- Ngi cha ng cu i ng Nguyn Hunh c thuc p M An (M Phong) xy
ct trong thi Dng Ngn ch, y l ngi cha ng c nht M Tho, dnh cho ngi
Phc Kin v ngi Triu Chu.
Bn c nh ngi cha ng ny cn c ngi cha B, gi l cha B Kim Hoa xy ct
sau ny cng ca ngi Hoa. Nhng ngi i l ngi cha B ny thng l ph n v
theo tn ngng, h n l cha ny vi mc ch cu t.
2.Ngi cha ng ng inh B Lnh thuc Phng 3 dnh cho ngi Hi Nm.
3.Ngi cha ng ng Trng Trc Phng 1 dnh cho ngi Qung ng.
4.Ngi cha ng ng p Bc Phng 5 dnh cho ngi H. Ngi cha ny ch mi xy
ct vo nm 1969 m thi.
 5.- Cn m t ngi cha m t ai bit v n l mt ngi cha ngho li trong Hc
n p 5 x o Thnh, nhng n li l mt ngi cha c. Mt huyn thoi, xin ni ch l
mt huyn thoi thi, l vo nm 1968, B52 b bm Hc n gy mt h to hn ci a,
nh ca cy ci san thnh bnh a. Ngi cha ng ny ch cch ni bm n vi trm mt,
sn, nc, vch cha u c th m tng ng vn cn ng yn. n nay ngi dn
trong x xy dng li kh khang trang.
Xa qu hng nhng ngi Hoa n o cng m mng tr v Trung Quc trc khi
cht. Cng c mt s ngi Hoa c v Vit Nam nhng cng cn tng c mt b v
xm c c mt ging con thun chng. H vn c gi n np phong tc tp qun ca
h. Nh con ci phi ni ting Hoa, hc ting Hoa, n mc theo Tu o x xu, nt tht,
u (tc) ht gip ( ht jop tc l st vo c ci mng nga ch m c) cho con trai. Cn
con gi mc o xm, vt khch, nt tht hay nt bp, tc tht bm hay ht bm b, khng
un, qun lng n u gi.
Th i ny M Tho vn cn mt s lo ph ngi Hoa cn c tc b chn. Cc ng
lo ngi Hoa ht thuc gi l thuc tu, rt nhuyn, rt thm, bng mt ng iu di 4, 5
tc, thuc ny nhp t Hng Kng m ngi Hoa gi l Hng Con, ta gi l Hng Cng
tc l Hng Cng. Mt s ng ngi Hoa ht phin.
Nh ng ngy l chnh trong nm ca ngi Hoa: Tt Nguyn n, 6 ngy va ng, mi
ngy 16 m lch hng thng u c cng gi l cng 16, l cng mng 5 thng 5 hay Tt
oan Ng Ngi Hoa khng c tc gi ng b nh ta. Nhng cng sng vi ngi v
Vit h tn trng mi phong tc l thi ca ta.
H th ngi cht ch bng bi v ch t khi h treo hnh nh. Trong gian gia ca
mt ngi nh ngi Hoa, trn cao l bn th ng di l th b Thin Hu cng vi th
b M sanh, hai bn l t tin, ng b, cha m, ch bc, c d ..ngha l tt ngi trong gia
nh d qua i, nhng dng nh vn chung sng vi h trong mt mi nh.
Ngi Hoa lp gia d nh vi mt ph n Vit Nam sinh con l tt nhin theo hcha
nhng bt buc phi c hn th. Mt s cp v chng Hoa Vit sng vi nhau trn i
khng c hn th, nn khi sinh con, con phi mang h m. Hn na con ca Hoa kiu d
v l ngi Vit hay ngi Hoa sinh con Vit Nam vn l cng dn Vit Nam. Mt s
hi nhp tim tin mt cch t nhin gia cng ng ngi Vit v ngi Hoa. Phng
chi h gia nh ca ngi Trung Quc v ngi Vit Nam gn nh ging nhau. Nu mt
ngi mang tn Trn Thnh ta cho ngi l ngi Hoa, cn nu Trn Vn Thnh th ta
cho l ngi Vit Nam, mc d gc l ngi Hoa.
Nhn ti n xin ni thm v h thng h gia nh ca ngi Vit Nam. Nh chng ta
bit h ca ngi Vit Nam v ngi Trung Hoa c nhiu h ging nhau. Nhng nc
chu khc gn gi vi Trung Quc nh Triu Tin, Nht Bn, Mng C, Mn Chu
vn c h trng vi Trung Hoa nhng rt t.
min Trung c s hi nh p vi Chim Thnh nn nh Nguyn cho php 4 h ca
Chim thnh l h Vit Nam gm c Ong, Ma, Tr, Ch. a s h ny min Trung
thuc Qung Bnh, Tha Thin
Cn trong Nam l tt nhin l c h Thch, h Sn gc Khmer (Min).
. PHP
 Non m t trm nm c mt Vit Nam, ngi Php li khng t du n v kin
trc xy ct vt cht cng nh tp qun sinh hot gia nh, x hi, vn ha M Tho li
l mt thnh ph ln c tm quan trng trn c nc v mi mt chnh tr, qun s kinh t,
giao thng, vn hann s ngi Php y cng kh ng.
y chng ta ch phin din nhc li nhng np sng vn minh ca ngi Php
tc ng v nh hng n ngi dn M Tho lc by gi ra sao v li n ngy nay
nhng g.

Khng nh M Tho 1960

Trong th i gian ngi Php M Tho thnh phn no gn gi vi ngi Php nhiu
nht? L d nhin l nhng cng chc lm vic cho chnh quyn lc by gi. Xin ni r
h, nhng ngi cng chc ny, khng hn l ngi theo Php hay thn Php m t Php
gi l francophile. (Chng Php hi l francophobe). Tuy nhin v l cng chc (gio
vin, th k..) h thng xuyn tip xc vi ngi Php, hn na khi cn l hc sinh h
i hc ch Tyd mun d khng nhng ngi ny cng b nh hng ca ngi
Php. Ngoi ra cn mt thnh phn na l nhng ngi giu c in ch hay thng gia,
thng c dp i y i tip xc vi hng ngi c tin, c quyn th, c a v, c con
i hc trng ty cng nhim theo li sng ngi Php. Mt thnh phn na, l nhng
tn Thin Cha gio v ni rng ra dn M Tho thi by gi t nhiu cng b li cun
trong li sng ca ty phng
Ni ting ty
Cho nn ra ng gp nhau, nhng thy thng thy k ni chuyn vi nhau bng mt
th ting ba ri. Th d: Demain, ngh dy, toi li moi boire un coup, nh r madame i
theo. Ma femme nhc elle hoi. C cest dit! (Ngy mai ngh dy, b li ti un mt chu
nghe, nh r b x i, v ti nhc b hoi. Ni ri y nh!)
Th m ch my ng nh qu khng bit ting ty mt ch, m gp nhau cng; Bong
jua, -r-voa..ra pht. Cn nhng ng phn, ng huyn, my thy gio trm vi nhau
bng ting ty nh bp rang dng nh h qun mt ting Vit Nam. Tht vy, nhng
ngi hc cao hng ngy dng ting Php sut, v nh h ni ting Vit Nam b ng lm.
C nhng ngi Vit ni ting Php rt gii, gii hn c ngi Php. L tt nhin v ngi
Vit hc cao ni vi ging tr thc cn my thng ty to co c hc g u. Ngy xa
ni trng Nam Tiu hc c mt thy gio, thy Nguyn Vn t, thy p trai, n mc
lun lun ng mode, xc du thmni ting ty ht c. Ging thy trong tro nh
ging m pa-ri-xen ch khng thm ging ty u,lu lot, tri chyai cng khen nht
l hc tr th m thy lm. (Em vit nhng ging ny hy vng thy cn trn ci i ny
thy ni ting ty cho ty n ngn chi.)
 V n ny l chung cho Vit Nam, ch khng ring M Tho, nhng M Tho cng
xy ra nh vy. nn nhn ni v M Tho cng nn ni li cng khng phi l tha. Th
nhc li mt vi t lai cn, Vit lai Php v Php lai Vit: C nhng t phin m cn ging
nhau nh: le ballon l tri ba-long, cinma l Xi-nmaHi khc mt cht nh: le savon
thnh cc x bng, la gamelle thnh ci gu mnL hoc nh: le caporal gi l anh cp
rng, le comissaire th l ng c
n Php lai Vit nh : anh nh qu, ty gi l le nha que (c theo ty l l nha k)
mt ng t v cng th v, trong t in Larousse nm no ti c thy. l ng t
Vit c ngha l nh khng i u, ng ty no dm k vo t in ng t Php l
xng ci nht vit theo ting Php l sencainharder!. Th d: Aujourdhui Nguyn ne
sort pas, il sencainharde avec ses enfants ngha l: Hm nay, Nguyn khng ra ngoi,
anh nh vi cc con anh.
By gi t ny ti khng bit ai bt chc ai? l ng t Php Palabrer (c l
b-lp-br). Tra cu trong t in Php t ny c ngha ni dong di, khng ngha l g c,
tm sm tm sao m n ging ng t Vit mnh n th: Th d: N, my khng lo
lm i ni b lp hoi!!!
Ngoi ra ngi Vit Nam ni ting Php m khng cn hc nhiu. Th d: Mt thng
bi (boy) ni vi b ch m ca n cho bit l n i tiu ri ra m sng qung
x mt lun. N ni nh vy:
Moa a-l rong-x-x, moa s t-ti mng-xe moa qutx-mng! (rong x x l i tiu,
st-ti mng xe l ra m song, moa qutx-mng l ti qung x mt) Vy m b m
cng hiu.
Cn c m t: Ht nc ni! Th sao? Xin nghe y: Phi-ni l a! (Phi-n l Finir l
ht, l l leau l nc, a l dire l n.). Tht ht nc ni!!!
Lm th Vit bng ting ty . Mt c Vit Nam c chng lnh Php. Anh ny c
thuyn chuyn ln Nam Vang. i lnh ra il bt phc hon nn c v bng con ra bn
tu Lc tnh M Tho tin anh chng. Bun v ni xa chng, thng cho con ri y
khng bit cn gp li cha khng, nn c v tc cnh sinh tnh lm hai cu th m th ch
Php anh chng mi hiu. Khn ni c v th khng bit lm th Php. Thi nh th Vit
m li Phpbi vy. Hai cu th th ny:
Cc -s ng mng se b-t. Manht-nng phi-n pa-pa. (Coucher donc mon cher
petit. Maintenant finit papa!).
N u dch nm na th th ny: Ng i, con yu ca m. By gi ht cha con g ri! Tuy
nhin mi tnh no cng ng trn trng, cho nn c mt ngi cm thng ni bun chia
ly ny nn dch hai cu th ra hai cu th mt thi v nh sau:
Con i! Con hy ng i. Cha i n th cn g m trng! Chc c l tc gi phi ngng
y v vit kh di v ci chuyn b lp ny
Tn ty
Nh ng gia nh cng gio, con ci khi lm l ra ti c t tn Thnh km theo tn
cha sinh m , chng hn trai thi: Paul, Luciengi th: Madeleine, vengile Th
nhng cng c gia inh khng o cng t cho con km theo tn ty. Th d: Nguyn Th
Vn thnh Nguyn Thi Anna Vn, Bi Quang a thnh Bi Quang Denis aiu bun
ci l cha m con ci bit ting ty th ni ng ging ty. Ti cho cc c b mang tn
ty m b ni, b ngoi, ng ni, ng ngoi c kuNht i Nht hi (Angs) hoc N i
N hi (Anna).
Ci v m
Con nh ng nh tr thc giu c cng i khi ci mt c m chnh hiu cho con nai
lm v. My c m chng nhng khng bit m cng khng thm bit bn phn lm du
l ci g m cng khng h gi cha m chng l ba m, May lm l khi ni chuyn l my
c du mt xanh ny gi l mng x, ma m y l tt ri. C mt thy gio ci mt c
m lm du. Mt hm thy i v khuya, nhn vo phng c du khng ng ca. C du
bc bi ni vi ng chng: Con kh gi i u v tr vy? (Ce vieux singe, o est-ce-
quil va pour rentrer trop tard?
Ly chng ty
M t c gio ly mt ngi Php lm thanh tra gio hun ng thi dy trng trung
hc Nguyn nh Chiu. ng l cu chin binh th chin th nht vi c. ng rt hin,
i vi cc thy gio v hc sinh. Tt nhin vi tnh tnh nh vy, ng rt yu chung b
v. B v cng l mt c gio hin hu nhng li c ci ti mnh bi t sc. Hai v
chng khng con, nn vic ngi ny lm ngi kia khng bit. Cho n khi c gio n
nn chng cht, ng chng tr khng ht. Cui cng b v treo c t t.
Mt chuyn tnh bun.
Xin ni thm. Sau ng thanh tra ny v Php v cht. Nhng thy gio M Tho
c tin bn u u mt s tin khng ng k, mua ngn phiu gi cho gia nh bn
Php nh l phng iu theo phong tc Vit Nam. Thi gian sau, nhng ngi phng iu
ng thanh tr li nhn c mt ngn phiu t bn Php gi qua, m s tin ng l s
tin gi i vi bc th gi km vi dng ch: Khng hiu tin g. Xin hon li ngi gi.
Bn ty
Trang ph c thng ngy ca ngi Vit Nam trc khi ngi Php n l b qun o
vi c o b ba, vt khch, nt tht, qun vn lc by gi cha c lng rt, m ch x
xung gi l x tin bng. T ny tc gi khng nm vng ch nghe gi nh vy nn
vit ra y, tht s l mt di lng kh rng, c mu sc xanh, hay vng tht ngang
lng cn tha th xung lng thng. Mt s ng n ng cn mc chn hay x rong
mt loi qun khng ng ging nh x rong ca ngi Min Di, ngi Min in,
ngi Min, ngi Lo, ngi nThi quen mc x rong ny mi n nhng nm 1950
vn cn.
Ph n mc o di nhiu hn o ngn ngay trong gia nh. Cc b ln tui khng bao
gi mc o ngn, o di thng bng the hay xuyn en, hay lnh rt kn o ngay c khi
i lm rung gt la, cy lanhng vt o phi vt ngang lng. Nam gii cng vy,
nhng ngi c hc thc c chc v trong lng x ra ngoi vn mc o di. Cc thy gio
khi i dy cng mc o di v cng vn t o vo tht lng khi i xe p.
Nhng khi ngi Php n , vic n mc ca ta cng thay i. Lc u cn d dt t
ci o s mi tay di, ci qun ty kaki rng thnh thang, ci nn ci trng kiu nn
thuc a ca ty s nng (casque colonial) n i giy ty lp cp mang xong v nh hai
gt phng ln ht. l phn qu ng cn qu c qu b cng chy theo mt. mc m
o s mi h c, vy (jupe) xp (pliant) thm ch n mc nh con trai o thun b v qun
ty b chn, chy xe p. Cn qu b cng rp ny rp n (robe), cng xoa-r (soire)
cng sm (de chambre).
Qu b qu c chay theo th i trang hon qu ng. Khi ngi Php mi b chn ln M
Tho (ni ring thi, ch u cng vy) con gi Vit Nam va mi tr m th m bt
bn mt ci o bng vi b chn nguyn b ngc ang pht trin. Ci o dc gi
mt cch t chn l o nch v, ngoi trng thm mt ci o ti na, ri mi ti ci o
b ba rng thnh thang, nt i l nt, mun ra cng lu, c th kn mt, khin cho cc c
tui ln xn mhng thy g ht. Ai cng bng lng.
Th ri khi ci m my con m con qua Vit Nam, chng vc ci ngc b xn i
bu bu ngoi ngcoi cng c. Trc ht l cc c hc sinh, my c th k, my
c gi nh giu lm cch mng b ci o nch v c kh kia bt u t x chen
(soutien)n ct-x (corset) qua bikini, ri 2 mnh (deux pices) ri gn y ging nh
trn cao nguyn Tt khoe xu che. Vy m coi chng, c ngi xu cng khoe
lun.
Cc ng trong nh qu c ng khng chu km. Lc by gi vo trong lng x ta thy
cc ng nh giu, cc ng hng chccng chy theo u ha. Ti xin t mt ng hng
qun (mt chc v trong ban hi t chuyn trch v an ninh trt t trong lngthng l oai
lm). Khi n cng s lm vic, ng mc mt ci qun b ba vi en, mt ci o b ba vi
trng khoc thm ngoi mt ci o bnh t (paletot)en lm mc ci, u c ci si-
nhng (chignon, bi toc), i mt ci nn ci bc mu, chn i t, thm vo b ru ngnh
tr, ming lun lun bm bm nhay tru. y hnh nh vi trang phc na ty na ta ca
mt vin chc trong lng trong thi k qu tin n u phc ha. .
Nhng di sn vt cht cn li
C ng nh ngi Hoa, ngi Php n M Tho (cng nh cc ni khc) em theo
nhiu vt dng cho tin nghi ni tht. Ngi Hoa li nhng c vt qu bu nh lc
bnh, bn gh, t phn, tranh cnh xa t thi ng, Tng n Cng Long, Khang Hi.
Ngi Php cng vy, h n y v em theo nhng sn vt c bit ca h v chnh
ngi Vit Nam cng chy theo th hiu b tin ra cmmng (commander, t hng)
nhng vt qu gi nht l cc sn phm pha l, cc loi t gh, xa-loong (salon) kiu
(style) Louis XIV, t ru (buffet) v.v
c bit l sn phm pha l (cristal). Pha l v s ca Php rt ni ting trn th gii
nh sn phm Limoges chng hn. Limoges l mt vng min trung nc Php chuyn
lm gm cng ging nh ta c vng Bt Trng c gm Bt Trng vy. Nhng phi
ni mt sn phm pha l bt c l vt g, mt bnh bng, mt bn c, mt chp n, mt l
mc, mt b chn a mang hiu Galetu l v gi. Ti sao? V hng Galet ch sn
xut sn phm pha l cho nh vua m thi, sn phm khng lt ra ngoi dn d. Do vy
nhng sn phm no mang thng hiu Galet, ch ni ngay trong cht pha l trong sut,
th gi cao lm. Ngay ti t Php th sn phm ny cng c gi c bt thng ri.
Sau nm 1975 c phong tro nhng ngi bun bn c l lc lo khp ni mua v
bn li. y ti ch ni v c Php m thi. Nhng tay c ny sng tr lm. H ch
cn bit mt gia nh no l h bit trong nh ny c c hay khng m c Tu
hay Php na ch!. c Php cn li ti cc gi nh M Tho nhiu lm t: tng ng,
tng gan ca Napolon, Jeanne dArc, Louis XIV, cc n ty vi chn ng hay thau
hay cm thch hay n chm c chp hnh chung hay hnh hoa tuy-lp, hay hoa rau
mung nn nhng tay c gi l mung. Nhng n chm c 5, 7, 9 bng vi chp
pha lngoi ra t buffet, sa-loong kiu Louis XIV nguyn b gm 16 mn va bn va
gh

Kinh Bo nh v khu ch N Tho

B n mua bn c ny tm mi cch mua cho c nhng di vt ny nht l pha l
c hiu Galet, khng bn chng xi n trm n ly cp, bn li chng v gi c nhng
vt ny cao n mc khng tng tng ni. Ti ch ni mt trng hp in hnh thi.
Gia nh mt cu cng chc thi trc c mt b n chm 9 ngn. Mi ngn c mt
ci chp gi l mung bng pha l mu ng sc. Khn ni 9 ci mung ny li mang
hiu Galet. Cng khn ni hn na l ch nhn khng bit l vt ca mnh mang hiu
g m c bit cng v ngha v Galet hay khng Galet i vi h cng vy. Nhng li cng
khn ni hn l bn mua bn c th li qu rnh ci hiu Galet ny.
Chng n ng y mt hi mua. Ln u khng bn, ln sau khng bn, ln ba
chng vn tr li. Thng ny qua thng khc nm ny qua nm khcchng vn n hi
mua. Cui cng ch nhn sp i nc ngoi nh phi bn v cng bit vt k nim ca
gia nh l c gi tr nht nh, nn gi c tr t cy vng ln cy vng n gi 12 cy vng
ch nhn thy cng tha mn lm ri.
Chm n c tho ra t si dy xich bng thau treo tr n nc nh non 100 nm m
vn cn sng trng, 9 chp mung ng nh ng sc lng lnh ch Galet, m ch c ngi
mua chm chm nhn n nh mo v chut ming ci nh hoa n. Cn ch nhn c bit
g u, ch bit mnh sp ra nc ngoi c c 12 cy vng rng rnh, nn cng ci. C
bit u chm n 9 bng mung ny, mang ci ch Galet qu kch ny ch bn li trong
nc thi th gi n cng gp 5 ln gi mua v con ng vin du ca n cn n tn
Thi Lan, Xanh-Ga-bo na ka.
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN BN
IV - SINH HOT HNH CHNH, KINH T
* VI T
* HOA
* PHP
* NGI VIT
 1. Hnh chnh. T ngy ngi Php t min ng nh chim M Tho ri sau
chim c min Ty t t Nam k lc tnh thnh thuc a, ring tnh Tin Giang by
gi (khng c G Cng) gi l tnh M Tho. Sau h chia lc tnh thnh 21 tnh v mi
tnh c mang mt s hiu ring. Tnh M Tho mang s 14 trong khi G
Cng mang s 18. Vy nhn mt chic ghe mang s ng kim 14 l bit thuc M Tho
mt chic ghe mang s 18 la thuc tnh G Cng v.vv
C 21 t nh theo s th t nh sau: 1 Gia nh, 2 Chu c, 3 H Tin, 4 Rch Gi, 5
Tr Vinh, 6 Sa c, 7 Bn Tre, 8 Tn An, 9 Long Xuyn. 10 Sc Trng, 11 Th Du Mt,
12 Ty Ninh, 13 Bin Ha, 14 M Tho, 15 B Ra, 16 Ch Ln, 17 Vnh Long, 18 G
Cng, 19 Cn Th. 20 Bc Liu, 21 Cp tc l Cap Saint Jacques tc l Vng Tu.
Ngy xa ngi ln n tr con u thuc lng h thng 21 tnh ca Nam K bng cch
c tt nh th ny: Gia, Chu, H, Rch, Tr, Sa, Bn, Tn, Long, Sc, Th, Ty, Bin,
M B, Ch, Vnh, G, Cn, Bc.
n v h nh chnh trong tnh l: tnh chia ra nhiu qun, mi qun chia ra nhiu tng
(n nm 1955, tng khng cn na), mi tng li chia lm nhiu lng (by gi l x),
mi x li chia lm nhiu p. Sau khi ngi Php n nh nn hnh chnh Nam K, h
vn dng a danh M Tho lm tnh (cho n 1955 tnh M Tho thm G Cng i li l
nh Tng ring M Tho tr thnh Th x) ng thi vn dng M Tho lm tnh l (chef
lieu).
ng u tnh l vin tham bin tnh trng (ladministrateur, chef de la province).
Tham bin tnh trng c vn phng l ta hnh chnh cn gi l ta b (bureau de
ladministration) mi n nay trn mt trm nm vn cn l c quan hnh chnh u no
ca tnh: y ban Nhn dn tnh by gi. Vin tham bin tnh trng va ng u hnh
chnh ca tnh va ca tnh l M Tho c mt t dinh tc l dinh tnh trng va tip
khch ca chnh ph nn gi l nh khch thnh ph (htel de ville).
Lc b y gi nn hnh chnh tnh cha c ty, s ring chng hn cc b phn kinh t,
thu v, thng mi, u ch c mt bn vit nh t ngay trong ta b. Ring v cc b
phn nhu gio dc, y t, trng tin (cng chnh) v c quan t php c c mt c s
ring.
T nh l M Tho ch l mt lng, lng iu Ha (v tr trung tm thng mi ng L
Li by gi) c mt ban hnh chnh gi l ban hi t. ban hi t gm 12 ngi t ng ch,
ng c, ng hng thn, hng gio hng honhng quan trng nht l ng hng
qun ph trch v an ninh trt t, ng chnh lc b ph trach v b i nh khai sanh,
khai t, hn th..Ban hi t lm vic nh mt ni cc thu nh ng u l ng c. Sau
1945, khng cn ban hi t na v theo thi gian c lc gi l ban i din x, c lc ban
hnh chnh x
Mi n nm 1965, M Tho mi i thnh th x M Tho n by gi l mt thnh ph
loi II.
2. Kinh t, thng mi
Ngi dn Vit Nam ta lc by gi ni chung cha c u c kinh t, thng mi vn
cn bn bu vi canh nng, trng trt, chn nui thm ch cn nng vi u c th li
hng nhn, th ngnu c ng ra kinh doanh bun bn th cng ch l nhng hnh
thc nh khng c sc cnh tranh vi ngi Hoa. Mi n u th k XX c phong trao
canh tn ca cc nh yu nc, ta mi c nhng c s cng nghip, k ngh, thng
mikhoa hc hn. Chng hn ta c nh my in Lumre (nh sng) ng inh B
Lnh by gi, nh my xay la Khng Hu (cu Bch Nha), nhng nh bun kh ln nh
H Phm Cht, Nam Hng, Nam Hngnh sch Nam Cngnh thuc ty ng Tri,
ng Khnh, trng tr thc Nguyn Vn Ng.
c bit l nh c phong tro Duy Tn nhm mc ch pht trin dn sinh, kinh t,
m mang dn tr to iu kin tranh u dnh li c lp, ng Gilbert Trn Chnh Chiu
ng ra dng t bo Lc tnh tn vn h ho dn ta xng vo cnh tranh vi ngi Hoa,
ngi n chim li th trng. Chnh ng thit lp cc c s sn xut v tiu th dim
qut, x bng, m khch sn v mua bn la go
Ring t i M Tho ng Trn Chnh Chiu c mt h thng khch sn mang tn Minh
Tn Khch sn, v lp mt cng ty mua bn la go. Xin hy c trang qung co trong
bo Lc tnh tn vn v cng cuc kinh doanh tc m ti M Tho ca mt ngi yu nc
nh sau:
Thu phng ng : Phng nht ban ngy 0.75$ trn m ngy 1.10$. Phng nh ban
ngy 0.40$, trn m ngy: 0.80$. C bn sch, hnh l, khn bng v.v
V vic kinh doanh la go:
Ngh bun bn la go Nam k ai cng bit l ngh th nht..chng ti ku gi
ngi dn M Tho cng chng ti thnh lp M Tho Minh Tn Tc M Tng cuc ti
M Tho v ni y l ch cn tin nht..
3. Giao thng
Nhn trn b n giao thng Vit Nam, theo di con ng thin l m trc kia ng
b ta gi l ng Ci Quan, cn ngi Php t l ng thuc a s 1 (route coloniale
No1) (trc 1975 on t si Gn i C Mau qua M Tho gi l quc l 4), by gi l
quc l A 1, t Lng Sn n mi C Mau, ta thy M Tho (Trung Lng) l mt giao
im ti quan trng t cc nam ca t quc vi mt phn ba dn s c nc i Trung
Bc phi qua M Tho
S vit v ngun gc ca con ng thin l ny,on lin quan n M Tho nh sau:
Nm 1792, Nguyn nh cho p ng t M Tho qua ging Kin nh v bc cu
Qu Tng (cu K. Gia ng Trnh Hoi c v Hc Lc),
Nm 1835, Minh Mng cho p cc ng b cc tnh Nam K dng vo vic quan
bo. T thnh nh Tng cn c thm ba tuyn ng khc: ng t bc thnh
Gianh n nh Tng, qua Cn Giuc, Cn c, G Cng, Ch Go n M Tho
(chc chn l quc l 50 by gi, li ca tc gi). Mt con ng t M Tho i Ci Thia
i Vnh Long.
Mt con ng khc t M Tho cp theo sng Bo nh qua Tn Hng, ging Ci Yn
(Khnh Hu), Bn Lc, G en v Si Gn. .

Quai Gallini (ng m sng Trng Trc)

Ngi Php theo du con ng Ci Quan, thit lp con ng Thuc a s 1 (route
coloniale No 1) vn ly M Tho lm trc chnh xung C Mau. V n by gi cy cu
M Thun v cy cu Rch Miu thng xe, trc giao im ca M Tho i vi con
ng quc l A 1 cng quan trng hn. Thm ch con ng xa l ng Ty sp hon
thnh vn phi qua M Tho, thnh ph va c ni rng. Gi th sau ny c mt con
ng chin lc cp theo duyn hi t Qung Ninh n Kin Giang, con ng ny vn
phi qua M Tho.
y, M Tho trn phng din giao thng vn ti cng l mt trng im quan trong t
ngn xa n nay.
B. NGI HOA
1.- HNH CHNH
Trc khi ngi Php n ngi Hoa c mt M Tho t lu. H chung sng
ha hp vi ngi Vit ngi Kh me. Nhng th h sau ca h l tt nhin c s pha
trn ba sc dn: Ngi Hoa v ngi Vit sanh con c gi l con lai, lai cn, cc ch lai
sau cng ng ny kh ng v c mt li sng n np kh phong ph, nn ha nhp
vi ngi Minh Hng. Cng ng Minh Hng vn l ngi Hoa chy trn nh Thanh
lnh c ti Vit Nam t xng l Minh Hng vng tng n qu hng t t nh
Minh. Chnh nh Nguyn cng cng nhn cng ng Minh Hng l mt b phn ca
ngi Vit Nam. Cng ng Minh Hng ny c mt ti cc vng ngi Hoa lu tr lu
nm ngay c Si Gn c mt lng tn lng Minh Hng, hin gi y vn cn mt
ngi nh gi l nh Minh Hng.
Ring ngi Hoa v ngi Kh me sanh con cng c gi l Min lai c ngi cn
gi l u g t vt. Nht l Bc Liu c rt nhiu ngi Tiu (Triu Chu) ly v th
(ngi Min). Ngi con gi Min lai nh c hai mu da cha m tng phn, nn c mt
v p c th rn ri, khe mnh, mn mi, d thngc mt ng o cc tnh Tr
Vinh, Sc Trng, Bc Liu
M t iu ng lu trong s pha trn chng tc l a s ngi n ng Hoa ci v
Vit Nam hay Kh me ch t khi (cng c nhng rt him) ngi n ng Vit hay Kh
me ci ngi ph n Hoa.
 Khng bi t trc khi ngi Php c mt Nam b, ngi Hoa n y c qua mt
ch iu kin nhp cnh, lu tr hay khng nhng ch bit khi ngi Php lp nn
hnh chnh y ri, ngi Hoa vn tip tc di c sang Vit Nam ni chung, M Tho ni
ring rt d dng. i vi s nhp cnh v lu tr ca ngi Hoa, chnh quyn Php vn
c mt ch d di, thng thong. Dng nh nh chc trch Php dnh cho h mt nn
hnh chnh t tr.
Ngi Hoa qua y c chia lm 5 bang cn c v o tnh hay a phng nguyn
qun bn Trung Quc, gm c bang Qung ng, bang Phc Kin, bang Triu Chu hay
Tiu Chu, bang Hi Nam hay Hi Nm, bang H. Mi bang ni ting ca ring h c mt
ngi ng u gi l bang trng c nh nc thuc a cng nhn. Bang trng c
trn quyn v hnh chnh vi ng bang hay ng hng mnh, c quyn cp chng ch
hnh chnh mt loi cn cc, mt loi giy thu thn (nh ca ngi Vit) s dng.
M i vic hnh chnh, t tng nh nh tranh chp gia nh, hi tho v thng mi,
gi c.u do bang ng ra gii quyt. Ngoi tr cc v n dn, hnh s th ngi Hoa
vn phi ra trc php lut, v lut p dng cho ngi Hoa ging nh cho ngi Vit Nam
khng c hng quyn ti phn ca ngi ngoi kiu cc nc ln.
B ang trng c cc ngi trong bang cng c c nhim k v c chn trong
nhng ngi c uy tn, c c s lm n quan trng, tui tc M Tho by gi ta con
nghe nhc n ng bang Hoch, ng bang Vnh, ng bang Phong k
2. KINH T
Ni n ngi Hoa tr n th gii l ni n t lm n. Lm n y c ngha l kinh
t, l thng mi, l bun bn. Hnh nh ngi Hoa vi ci quang gnh, ci cn, ci bn
ton l hnh nh trung thc ca ngi Hoa. Ngi Hoa khng c c quan li, h rt thc
t trong cuc sng.
H n M Tho (cng nh cc ni khc) t xa xa v vi cung cch lm n ca h
cho ta mt bi hc. T mt ch tng bn Tu qua Vit Nam ngoi ci o x xu
ci qun x ln h khng c g c ngoi ci ch lm giu. Vi mt n gnh trn vai
vi hai cn xlang thang khp cc no ng t thnh th n thn qu, mua ve chai
lng vt, ph thi; hoc vi mt ci ci toe tot vi chic dao co, mt chai du la
i vo trong hang cng ng hm thin heo; hoc i ci nn my rng vnh, gnh t
gnh phn ti sm chiu ti ci chng my chc tr thnh mt ch nhn ng, mt
nh t bn kt s. in hnh M Tho c ng bang Hoch, Si Gn c ng Hui Bn
Ha v.v (s cp trong mt ch khc).
M i bang ngi Hoa u c ng li lm n khc nhau v xem nh l truyn
thng. Ngi Qung ng (cn gi l ngi Qung) chuyn v bun bn chp ph (tp
ha hay hng xn) M Tho c hiu Hip Ha Sanh. Ngi Phc Kin chuyn v kinh t
ln nh la go, da kh, bp M Tho c tri ca bn kia sng ngang ch c. Ngi
H chuyn v ngnh ng y tc l tim thuc bc, M Tho c hiu Bi Sanh ng.
Ngi Hi Nm chuyn v m thc, nu n, cao lu, tu qun M Tho c nh hng Cu
Long. Ngi Triu chu (thng gi l Tiu chu hay n gin ngi Tiu, ch Tiu)
chuyn v trng ry v ch to tr tu, M Tho c hiu tr Hip Pht.
3.- MT VI HNH THC KINH DOANH
- Tim chp ph
 Xin k mt tim chp ph hay tim tp ha hay tim hng xn ln nht M Tho,
l hiu Qung Nguyn Ha ca ngi Qung. Mt tim hng xn ca ngi Hoa bn t
thng vng h cm: vi s t la, go np u bp, thc phm bt bn tng chao tu
yu, cho n dy cht li c m neo cn cu li ti lc lc, mc dao cuc xung li cy
cho n c ca khoan ba cho th mc c n kim ch v.v v v.v..ngha l tt c cho nhu
cu sinh sng ca mi tng lp dn trong x hi hn c mt siu th hin i.
Trong gia nh bt c ai k c ngi gip vic vn c th ng ra bn hng nh ngi
ch. Tin bn c, ngy xa tin nh u l tin cc xu ton bng kim kh, b vo mt
ci ng tre ln cao c 1,2 m ming rng bng ci chn m khng ai kim sot c. n ti
ng ch trt ng ra m tin tnh s.
Ni n vic tnh s phi ni ngi Hoa l thin ti v k ton! Toa v mua hng
tc l ha n t cc ni giao hng bng loi giy, t giy bch, giy bo c, giy lch
cc vit bng kiu ch, cng c nhng ha n vi ch ph toa rt p ng
cch, cng c nhng ha n m ch vit ch c th my ng thy ba mi c c.
H ng t ha n kiu lu gi tnh s c ct u? Mt cch n gin v
thc tin, h ch n mnh vo cy inh mt tc, c ng trn mt gc ct. Th l xong!
V vic tnh s ca h khng h sai chy, khng h c tranh chp. V cng cuc lm
n ca h cng nh ci ba tu , ci xnh xi , ci xu xa m h lm giu
khng my chc.
C n phi ni n ci bn ton. Ci bn ton ca h l mt ci my tinh (calculateur)
hin i. Nhn mt ngi ti ph tc l k ton vin s dng ci bn ton, nghe ting lc
cc gin tan khng ngng m cng khng cn nhn vo bn ton, ch nhn vo toa v, s
sch tm cc con s thc hin cc bi ton cng, ton tr, ton nhn n ton chia di
thn tht.mt cch thun thc nhanh nhn v kt qu khng h sai chyqu l mt
iu ng ngc nhin v cng.
Cha ht, ngo i ti s dng bn ton, ti ph cn c ti vit toa hay ha n. Ch
Trung Hoa c nhiu li vit ring bit nh chn phng, tho, trin, th phpcn thay
i theo loi vn nh vit th, toa thuc, thi phdu c li vit khc nhau, ring li vit
ha n gi l li ph toa, cng bay bm nhng r nt khng lm ln, c bit l
nhng con s c ch i km. Ti sao? V c th 300 thnh 3.000 hay 30.000.
- L gch.
M t l gch chuyn sn xut gch th, gch thc, ngi ca ng bang Hoch, ngi
Phc Kin h Tn. L gach ca ng ]bang Hoch ra i trc 1900. Chnh ti l gch
ny n ngh s nhn dn Phng H vn d gc Hoa, thu cn tr tng l cng nhn lm
gch. Va lao ng va ngn nga my cu vng c, t bi ca nhc ti t cho cng nhn
gii tr. Ging ca ca c gi tr ny vang n tai ca mt ng bu ci lng th l ngi
ngh s ti danh c c bc ng thng tin n tt nh vinh quang.
L g ch ny cn li cho n nm 1958, chnh quyn n bi ly mt bng lm
bn xe khch M Tho, by gi l ngi ch Thnh Tr Phng 4. t st m l gch ly
sn xut gch do t t cu Bch Nha ln n cu o Ngn, tha t rng ln ny thnh
t trng thp nn b hoang. Nhng nm chin tranh vo thp nin 1950, ngi dn tn c
ra thnh ph chim ht vng t ny ct nh.
 G ch ngi do l gch ny lm ra rt tt. n by gi khi ph d nhng cng trinh xy
ct M Tho hng trm nm c m phn ln l vt t ca chnh l gch ny cung cp,
vn cn nguyn vn cng rn, kch thc ng n khng sai chy.
Ch l gch thnh cng nhanh chng trong cng nghip sn xut gch ngi nn ng
tu rung t khp tnh v xy ct ph x trong thnh ph M Tho rt nhiu. Hu ht cc
dy ph xa chung quanh ch v trong thnh ph M Tho u do ng hay gia nh dng
nn.
- Tri ca
Bn kia sng B o nh, i din Ch C M Tho, thuc Phung 3 by gi c mt tri
ca rt ln. Tri ca ny ca mt ngi Qung ng h Tt chuyn ln rng B ng B
p mua cc loi g c th nh du, sao, sn, g, thao laodng tre kt li thnh b gi
l b g hay b sc, th theo dng sng ng Nai, qua hai sng Vm C v M Tho, ko
ln tri dng ca tay x ra, bn cho nhng ngi ct nh, ng ghe thuyn, xy ct cu.
- Tim tng
Ti m tng hiu Lin Trn ca ngi Tiu gi l ng Bang Cng trn ng m sng
gn dc cu Quay, ng Phan Thanh Gin Phng 2 by gi, chuyn sn xut tng, u
ph, chao ton bng u nnh. u nnh giu cht pr-t-in cn thit cho dinh dng
c ngi Trung Quc tn dng trong m thc m cng chohu bao. Cho nn tng,
chao..vt khinh m hnh trng nn cng cuc lm n ca ngi Hoa l nh vy, thc t
p ng vi nhu cu hng ngy cho s sng, khng mu m hoa l min sao c li cng
nhiu cng tt.
- Cao lu, tim nc.
Nh ng cao lu lu i ca ngi Hoa nay khng cn, nhng trc kia l nhng ni n
ung n o, si ng nht ca thnh ph M Tho. Khch vo Lc Cnh Vin ng Trng
Trc, K Hng trc ch M Tho, bn cnh l cao lu Hu Kiu s c mt cm
gic c tip i trng hu nim n. Ting ngi ph ky (tip vin) oang oang: Bn s 7,
khch dng 1 t m, 1 xy ph ni v chm dt bng mt tit iu hi ging qung nghe
vui vui. Lp tc t trong bp, ngi ng bp lp li cu gi hng , chng t nghe
r.
Trong t u lu trong tim nc, thc khch Vit c Hoa c, nhng c mt iu ging
nhau l h ni chuyn n o qu, dng nh mnh ai ny ni khng cn bit c ai nghe
hay khng. Khch n ung xong, ly bnh nc tr ch nc vo tay dng tay ra
ming, ngm mt cy tm xa rng gi ph ky: Thay xu! (tnh tin). Ch ph ky lic nhn
xem khch n nhng g lm nhm tnh tin ri ln tin ni vi ch ti ph (thu tin) ngi
gn ca ra vo dz hu bun thay xu thaang du l(hai cc ritnh tin
cho ch Thn i) Ch ti ph cng lp li s tin ch ph ky bo v khch ra tr tin
ni y.
- Tim cm
y khng phi l tim cm tm thng m l mt tim cm qui m, c t chc
nh mt cng ty ln. M l mt cng ty tht s. Tim cm ny nm ti ng t ng
L Li (Aris) v Th Khoa Hun (Desvaux), sau bn cho b Gio dc dng lm c
x cho gio s trng Nguyn nh Chiu. Sau thng 4. 1975ni y l phng Gio dc
by gi l tr s cng ty X s kin thit. Tim cm ny l mt ta kin trc lu kin
c, c mt s nhn vin ng o, hot ng nh cng s nh nc mang mt bng hiu
tht nhn o Mont de pit tc c quan bc i.
Ch nhn ca c mt tp on bc i ny l mt ngi Hoa nc danh trong thng
trng Vit Nam trc v sau th k XX. l Hui Bn Ha tc l Ch Ha ngi
Phc Kin h Hunh, khi thnh cng trong vic lm n ri, ng thnh lp mt
vi thng hiu quc t l Socit Oliastro, mt cng ty nc danh (socit anonyme) Si
Gn ti ng Catinat, k c nc ngoi nh Singapore, Hng Kng, Paris. Ngoi ra
ng cn c mt h thng tim cm nh ni trn ti hu ht cc tnh thnh min Nam.
Ti m cm Hui Bn Ha M Tho ch cm vng v cho vay tin bng cch th
chn bt ng sn m thi. Gi vng ln xung c cp nht, cng nh li xut c n
nh mi ngy. Hui Bn Ha nhp cnh Vit Nam khng lu sau ngy ngi Php chim
ng min Nam vi hai bn tay trng.
M t n gnh, hai cn x, ch xing tng ny (thng tng con) ngy ngy g lng i
mua ve chai lng vt khp ph phng, ri vi ci quyt tm truyn thng tr nn
mt i t bn trong vng ng Nam thi by gi. Mt s bit th cao sang qun 1
Si Gn m khi n tn gia c mt ngi khch l Ton Quyn ng Dng, v mi ln
bit th ny m ca phi ng pht cho nh nc 500 ng v ci tinh dn ln hn
nh Ton quyn. Mt con ng ln mang tn Hui Bn Ha, con ng Nguyn Vn C
ngy nay, mt bnh vin a khoa ngay ch Bn Thnh mang tn Hui Bn Ha, bnh vin
thnh by gi.
B ao nhiu ni ln thng tng lm n th no!

Htel de ville (Dinh t nh trng)

- Hai t nn: Thuc phin v Ru.
Ngoi nh ng kinh doanh ni trn, ngi Hoa cn c quyn hai i l do chnh quyn
ngi Php cp. l i l bn phin v i l bn ru np. Cch nay mt trm nm
cho n nm 1945 i mt vng quanh thnh ph M Tho ta s bt gp nhng i l bn
phin vi bng hiu treo bn ngoi: RO vit tt ca t Rgie opium tc l i l phin,
ngi Vit Nam thng gi l tim ht. Ngi ghin phin cng khai vo y mua thuc
nm ht cho n khi noht tin.
Ru np cng do hai cng ty ngi Hoa c quyn sn xut. l cng ty Ru
Bnh Ty Ch Ln v cng ty Ru Bi Xu Sc Trng. Ngoi ra bt c ai nu ru
u b cho l ru lu lun lun b to co (douane tc l quan thu hay hi quan bay gi)
sn bt. Mt i l ru trc ca hiu c treo bng hiu: RA vit tt ca t Rgie alcool
tc l i l ru. Hng Ru Bnh Ty c mt p (dpt) ru ti M Tho phn
phi cho cc i l nh trong tnh nm u ng Huyn Toi, sau l trung tm X hi,
by gi l v tr ca vn phng Thi hnh n.
Tm l i nhng ngnh m ngi Hoa ch trng chi phi mt trm phn trm nhu cu
ca i sng: t nhu yu phm hng ngy l vt thc n ung, n mt mi nh che ma
nng cho n nhng kinh nghim thc t trong u t bun bn t vn vt n qui m,
Cn ta vn cn lm m vi rung vn thm ch vn cn mang nng tinh thn bi quan
ym th hay u c th li
A NGI PHP Hnh chnh
Ni v hnh chnh i vi ngi Php M Tho tc l nn hnh chnh p dng trnh
by phn ba cho ngi Vit Nam.
Kinh t
Th t s ngi Php khng c ch trng kinh t thng mi M Tho ngoi tr
Hng Xng, i l phin, i l ruc tnh cch nh nc. Cn t nhn ch c nh
hng-khch sn bung-ga-l (bungalow) gn ga xe la, mt vi ngi Php m qun
ru khiu v
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN NM
V QUA TH VN BO CH XA
1.- QUA BO CH

T p san Nam K Phong Tc Nhn Vt Din Ca, do nh sch Pht Ton ca inh Thi
Sn lm ch s 55, 57 ng dOrmay, Si Gn, n hnh quyn th nht vo nm 1909
c ng bi ni v M Tho ca tc gi Nguyn Lin Phong.
Tc gi xin trch on bng cch chp li nguyn bn, khng sa bt c mt t no,
d nhng t khng ng chnh t, vi dng c gi cm nhn c li vn quc
ng lc by gi cn phi thai, v cng chng ta c c mt khi nim v M Tho c.
1.1 M Tho phong cnh th: (Phong cnh ch M Tho)
Phong c nh vui xem ht nh Tng,
Tu xa ng o mi u ng,
Cn-rng t ni che tin din,
C-lch(1) n xy trn vin phng,
Ph n ho nam ni tng l,
C nhn tn s chn khoa trng,
Thun phong tp tc dn no ,
Ha ha sanh sanh li rung vn.
1.2 T cnh M Tho:
M Tho nguyn tnh nh Tng, Pha tin mt dy ph phng qu ng.
Trn b hng ha thnh sung. Di sng ghe u cht cng ngoi trong.
Song(2) m hi y chnh tu, lo phng b tun du tc thuyn.
Hy cn cht hp cha lin, Gia Long nht thp bt nin thm o.
T sau thun tin ra vo, Ghe bun t thch ch trao d ging.
C lao trc mt n ngang, Ch ku Long o(3) r rng tri
sanh.

Qua sng Rch Miu c , Mt ngy hai bui ra v hoi hoi. Cn rng nay ct lu i,
Mt lu cao thp trong ngoi lm
nhn(4).
1.3 M Tho phn thnh
Trang nghim m t s nh th, Lu cao vi vi n gi chung rung.
Ngi trong o Cha thnh sung, n tun xem l khim cung k cng.
Nh thng Nh phc b bn, Phn ra u lp lang h.
Bn phang bn nic(5) chnh t, Cc dinh cc s t b phn minh.
iu-ha M-chnh thn dinh, Qui m trng l cng trnh bit nhiu.
Chu thnh ch bn dp du, Xe ngi(6) xe nga thy u c a.
Bui mi bui ti bui tra, Tu xe la rc a lin lin.
u ng su tnh(7) mi ging, Tim n tim ng khe yn b hnh.
Thit l ng o hu danh, T phng lai vn dinh sanh ip trng.

1.4 Anh hng dn t c Th Khoa Hun

Tp quen roi n i ny, Hun, Ln khi ngha ngi say tm

lng.
C thy nghe theo rng rng, Du ra kh no khn cng cng ng.
Bt hng cam on Tng-qun, ng Hun th bt(8) khi vng chu hnh.
Cho hay qui tin nhc vinh, u chn xung t m danh khc nhiu.

Ch thch: 1- Thnh c M Chnh, 2- Song tc sng l con sng Bo nh mt ph

lu nh ca sng Ca Tiu sau o thnh kinh, 3- Cn Rng, 4-Nh thng ci, 5- Bn
ny bn kia, 6- Xe ko, 7- M Tho l giao l ca 6 tnh min Ty, 8-Bi th ca c Th
Khoa Hun.
1.5 Trn bo nm Thn (1904)
Xin trch mt bi bo vo nm 1952 ni li v trn bo nm Thn tn ph M Tho vo
nm 1904 cch nay 1006 nm, do tc gi: i T. Trn bo nm Gip Thn tn hi M
Tho
Ti l m t ngi tnh M Tho. Lc con nh nghe cha m k chuuyn li trn bo
nm Thn. Nghe bt m rn rn. Ch ni ci cu thy tri nh bp da nc cng
ngn ri.
X Nam Vit khng my khi c bo to nh th nn cu chuyn thng c nhc nh
lun lun ca ming mi ngi. Nht l mi nm khi n ngy xy ra trn bo nm
Thn, nhiu nh u c lm l gi v u c ngb, cha m ri ro trong trn bo ny.
Tr n bo d di xy ra ngy 16 thng 3 nm Gip Thn nhm ngy 1 thng 5 nm
1904 tc l c 48 nm ri. Cc v lo thnh trn 60 chc cn nh r. Tht ngy y l
ci tang chung cho nhiu gia nh hai tnh M Tho v G Cng.
Nay nhn d p nm Thn, ti xin nhc li bin c ln lao y. Sau khi xy ra trn bo,
mt nh th l ng Hunh Ngc Lin, ngi G Cng c lm mt bi th lc bt di
trn 200 cu thut li ui u. ng k t m ht cc chi tit cng s thit hi v ngi v
vt. Ti xin chp lc li gi l mt bc tranh thi s hi 48 nm qua.
M Tho trn bo thnh lnh. Sm mai mi su tri ma ging.
Tng l phong th bt ng. Ch ny thi c ni khng u chng.
Ma sao n x khng ngng. Gi sao cng ln tng bng sang y.
Ngi Nam ch nhng ngi Ty. Tng ging mt lt c nhy u no.
i xa ch nhn i ny. Chng khi no c bo ry thng ba. Trn b sp ht ca nh.
Di sng x-lp chm ln ching.
Ghe bu ghe ca ng nghing. Ghe chi dc cng khing ln b
Theo li thn ph ti k li trn bo ri ng xa by tm cy s ng thy lng lng. Ni g
Trung Lng, Ch Bng, Xoi Ht ng nhn thy r rng thnh ph M Tho! Khng
mt gc cy no ng vng ht.
Trn ny thit bo qu to. Lm cho dn s M Tho ngho nn.
C n Rng my ci nh thng. nui ci sp tng tan hoang.

Thng thay my cu ghe bu. Chm thuyn nn ni ci u chm bm.

Bo ri sng ng ra ng. Ngi i nh th Tn vng hi m.
Ngi ta xm xt ngoi vm. K ginh vt vi ngi ham vt d.
Ni chn t mi lu. Con nt n vc, bng b (du cn) n khin.

Nm thn c ci c lao. Bn th ng ht kh nho xung sng.

Ci B cng ch G Cng. Nh nh u sp ngi ng gian nan.
Pha vn dn s th than. Cau da ng lp khng ng m i.
Cn trong ng Thp Mi th:
Thp Mi c mt ch a cao. Gi th nng gi khng sao king cha.
Nhng dn n Thp lm ma. i no hm ht c cua qua ngy.
l M Tho, cn G Cng thit hi cn nhiu hn.
Bi th cho nn c mi nm n ngy 16 thng 3, chng ta ch ly lm l c nhiu nh
M Tho v G Cng cng u c gi ng b cha m v.v thit mng trong trn bo
ny. V vy tc gi kt lun bng hai cu th:
Thng ba mi su lai nin. Cng trng mt ba u tin cng chung.
(Trch bo c)
 2. QUA VN TH
2.1 Th khoa Hun v bi th tuyt mng
Ni ln tnh anh hng ca M Tho qua Bi th tuyt mng ca anh hng dn tc Th khoa
Nguyn Hu Hun:
Tuyt mng
H n m nan kham v quc cu
Ch nhn binh m tr thn hu
Anh hng mc b vinh d lun
V tr trng khang tic ngha luu
Vi b d kinh h l phch
Bt hng cam on tng qun u
ng nin Tho thy lu ba huyt
Long o thu giang khi m su.
2.2 Hc Lc vi cnh M Tho
T 1861 , M tho l nhng a ca Php, nhn dn ly tn yu nc tch cc rt nhiu
nh: Nguyn nh Chiu, Phan vn Tr , Th khoa Hun, Hc Lac h by t thi bt
hp tc vi Php, lun gi gn kh tit, bc l ni au bun trc nhng i thay ca t
nc trong thi Php thuc
H c Lc tn tht l Nguyn Lc, sinh trng lng M Chnh, tinh M Tho ngi nho
hc xut thn, gii qu Dic, rnh ngh thuc, li lu thng cm k thi ha, l g ci tnh
hc tr c ti, nn thng ngo ngh. Bi vy, trong lng hng ng t ai a. Ri mt
ba cng nh, ng dng mt mm xi, cng nh mi ngi cng Thn. Nhng ng li
k tn l Thng Lac. Lng bt ti ng, khi lng x em ng ng gng, ng mi lm
mt bi th xin li:
T Hng ng
Vnh mm xi t n Thng Lc
Ngh mnh ty tin khng i cc
Vn chng vn thit bm mo qun
Danh phn khng ra ci cc rc
Bi th b th thn ni sng
Dm u vc vc nho c bc
Vic ny du c thu lng chng
Trong c ng Thn, ngoi cp hc.
M t ln khc khng bit tru chc quan chc no , ng li b ng trng (gng)
cng vi mt ngi khch (khch tr, ngi Hoa), ng mi lm mt bi th ta l:
Hc Lc ngi trng*
Ha* An Nam, l * khch tr
Trng tri lng xng chung mt l
Ngoi mt ng ngn l Bc, Nam
Trong tai* cc c xui on t
Bm Lng* chng v s nm kinh*
ng Bn* khng thng ngi By Ph*
Pht t xong ri tr li nh
Ha thi ht thuc, l bong v*.
(Trch T in Thnh ng in tch,Din Hng.Khai Tr Si
Gn.1961)
Ch thch: * ng trn l ng gng * Ha ting Hoa l ti, l tao l anh, l ch.
*L ting Hoa l anh, l my, l anh, l ch*Tai l tai nn * Bm Lng ng cho Hng
ng l bm. * Nm kinh l T th ng kinh. *By Ph gm 5 bang: Qung ng, Triu
Chu, Phc Kin, Hi Nam v H. * Bong v: ngi Hoa nh bong v vi con nt.
Ngoi ra ng cn c mt bi ni v th M Tho thi by gi: M tho tc cnh
Trn Si gn, di M tho
u u phong cnh cng nhng cho
Ln rng chung rch chia i ng
C mi phn ranh cng mt
Ph ct v vi xanh t lc,
Bum giong ln xung trng nh c
c tnh tro t qun ma nng
Dn di ua nhau ting ht h
2.3 Xin sao lc hai bi th t cnh bui sng M Tho xa: M Tho 1900
M t sng sm M Tho bng tr dy
Ng ba ng p bc phu xe
Ni u ng cc keng chung xe p
i chn gy c gi gnh hng khoai.
Ti tr dy theo dng i thc
Dc cu Quay chen chc m ngi i
My thy k giy ty qun thng np
m hc tr x ln o s mi
o di the, nn quay thau ch m ch
Trn xe ko vut ru ci vui v
ng huyn hm c lnh n hu quan
Quy mng x(1) v khoe vi v.
n u ch ca h ng cn ngi ng
Qun Lc k thm khi c ph
Cha nng t ly xy chng(2) trc mt
Tht inh tay ting gi ch ph ky(3).
Ti bt chc ko qun ln tn hng
Mt lim dim chp chp da(4) c ph
Cnh hn lon ting Tu xen ting Vit
Mc cho ai ngi ni chng ngi nghe.
Vch c ph ni(5), phanh xc(6)thong dnh dz(7) Ting gi hng pha trn
ting ht h
Ting ly bt va nhau nghe nhc c
Hi nc lo ha vi khi trong l.
Vch c ph ni(5), phanh xc(6)thong dnh dz(7) Ting gi hng pha trn
ting ht h
Ting ly bt va nhau nghe nhc c
Hi nc lo ha vi khi trong l.
Ka b c on vai quang gnh nng
Hai thng tru, cau, thuc xa vi hng
Chn sai si nhanh nhanh c hng c
C ti yr, tr, sc, lc, bng
Trong pht ch c ch ng ngi cht nch
Ti vi vng ln ting githy xu(8)
Ra ng l nhanh chn ln l gch
B ng sau mt cnh t-bnh-l!(9)
(Trich trong tp th M Tho, si nh si thng ca tc gi) Ch thch: 1-Oui,
Monsieur! D, tha ng !, 2-ly c ph en
nh , 3- thng chy bn, 4- ung c ph ra da cho mau ngi, 5- mt ly c ph sa,
6- h tu n i!, 7- t ch ngi Tu. 8- tnh tin, 9- th ln xn n o
2.4 M Tho 1920
M Tho vi tng xm nh u hiu
Tng con ng c l me bay
n cu Quay(1) xem tu ghe xui ngc
i ch M n bnh gi(2) chm tng.
Vo cha V nh Trng xem cng Minh n
Ra nh iu Ha xem ht k yn
Sng chiu ga xe la vang ting ci tin bit
Qua cu tu Lc tnh n tu cp bn
Nht me rng trn ng L Li
Ng i bng hng dng nhn sang
cn Rng lng gi
u ma ma vo l B Da(3) bt d
Ngy ch nht anh c le(4) M Tho,
b ba trng, guc vng lp bp
st-ti do ph.
n ng Hng Vng nghe ve ku vo h
m thu ln cu bc nhn thp nc(5) trng treo
Theo ng lng vo G Ct tm c hng ma(6).
Ma Phc sinh n nh Th
n nng ra l, cnh c trong tay(7).
Rm thng by qua l Pht
Cha Bu Lm(8) thanh thn ting nam m
(Trch trong tp th M Tho, mi chuyn tnh bun ca tc
 gi
Ch thch:
1- C u c tn cu Quy l v cu ny ngi Php xy ct bng st thp, nhp gia c 2
on ri nhau li khi tu b qua, hai on ny c quay ln cao.
2- Bnh gi chin vi bt go c tp v gi n vi tng, ch G Cng v M Tho c m
thi.
3- L B Da nguyn l l Vng Ln by gi l on t giao l
Trung An n chn cu Rch Miu thuc qu c l 60, ngi Php lp ra i tun tra
ban m. ng Vng Nh by gi l ng Trn Hng o, cng cng chung mt mc
ch nhng vng ai nh hn.
4- c le (collgien) l h c tr trng c le (collge) tc l Trng hc Nguyn nh
Chiu. Ngy xua ngi ta thng ch giu anh c le l c le gn ng gc me cy ghn.
5- Thp nc trng treo l khi tri c trng ln cu bc thy trng l lng trn 2 thp
nc, cnh tht p.
l lng trn 2 thp nc, cnh tht p.
Trn ng i thng c cc c bn ma cho khch qua ng. G ct ni danh ma
thanh du ngon nht.
u ngon nht.
Trc l Phc sinh, nh Th c l L, cc c c o ra l cm theo mt nhnh c trng d
thng.
8- Qua cha Bu Lm phi i , cha ny c hn cha Vnh Trng.

Ngi nh c a Phc Georges, Bch Cng T ng inh B Lnh P.2 TP. M Tho.
Hin gi l Phng Thng Tin Vn Ha ca TP.
Bn c nh ngi nh ca Bch cng t ny l rp ht Hunh K m chnh con ngi
ho hoa ny xy ct cho ngi yu, c ngh s Phng H c ni din xut. Sau , rp
ht c bn cho ng huyn L Ngc Chiu cng ngi Ch Go v c i tn l L
Ngc, ri li mt ln thay ch na vi tn l Vin Trng. Sau ngy 1.5.1975 rp ly tn
nh ht M Tho n by gi chm dt vai tr ngh thut cm ca ca n tr thnh
mt siu th nh.
 R p ht Hunh K sau i ch v mang tn L Ngc, mt ln na i ch ly tn
Vin Trng n ngy 1.5.1975 thuc v nh nc mag tn nh ht M Tho, cui cng
vo nm 2009 bin thnh mt siu th nh.
M THO XA (1861-1945) TRONG NAM K LC TNH
PHN SU

M t cht tm tnh Li kt
M Tho ln ln ti cng ln thnh ngi trn t M Tho Nh ht si trong lng
sng Cu M mt ngy ha ngc thnh chu.
M c cho kin thc hp hi nhng v tham vng thc y nn k cm vit mnh dn
ghi chp li v ph bin nhng s kin, nhng sinh hot dn gian, nhng l thi lng ng
trong k c ca ngi dn M Tho Nam k Lc tnh, vng t phng Nam trong thi
im lch s 1861-1945. Xin trn trng trao v tt c nhng ai, trong nc hay y
trong ci hng trn ny, tng c mt thi n go G Ct, ung nc sng Bo nh,
thng thc h tu Phnh k, nhm nhp chic bnh gi chm tng, tri chui nng
ch Hng Bng hay vo Trung Lng hi mn Hng oK k chuyn ny dng nh
cn nghe rt ro ting sng Cu Long v b, cng vi ting h n cu tu ngn xanh
ngn . n M Tho ngn t ngn lu.v lm sao qun c ting ci tu tin bit, cng
nh ting ci xe la, vi ting nghin ca bnh xe trn ng st nh x tan hai tri tim
ang yu nhau m k ngi i trong cnh chia ly
Mc Nhn TVC.
Lp ng K Su. Cui 2009
HT MC LC
M u: a danh M Tho Trang 5
I. Nhng du chn lch s Trang 10
 1. Dng Ngn ch
2. Nguyn Hu
3. Nguyn nh
4.Th khoa Hun
5.Kinh lc s Phan Thanh Gin
6. Tn Dt Tin
7. K ngoi hu Cng
8. Pierre Loti
9. Marcel Cachin v Nguyn An Ninh,
10. Qun i Nht Bn
II. Ngoi kiu Trang 18
Ngi Hoa
1. To phng dzang hc dz,
2. C lem cc ly
3. Ko c
4.H tu thi xa
5.Sn ng mi v
6. Ht Tiu
Ngi Php
1. Bi cnh lch s
2.i sng
3. Di sn
Ngi n
1. Bn vi
2. Chetty, Ly chng n, Hi
III. Di Sn Vn Ha Trang 42
L hi
1. Tt Nguyn n
2. Lm chai
3. L cng nh
4. L cng miu
Sinh ho t x hi
1. Qun tr Hu
2. Bn vm
3. Bi
4. Cu Tu Lc tnh
5. Tu Lc tnh
IV.Sinh hot
N gi Vit
1.Hnh chnh
2.Kinh t Thng mi
3.Giao thng
4.Gio dc
5.Tn ngng
6.Vn ha
7.Th thao
Ngi Hoa
1.Hnh chnh
2.Kinh t
3.Kinh doanh
4.Gio dc
5.Tn ngng Phong tc Tp qun
Ng i Php
1. Hnh chnh
2. Kinh t
V Th Vn, Bo ch xa Rp ht Vin Trng VI - Kt
Trang 84

Trang 96
Trang 106