Aerdem Dif1 PDF

Adi diferansiyel denklemler notlari
Arzu Erdem
c 2009/2010 G
uz d uhendislik notlar1
onemi m
1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

2. William Boyce and Richard DiPrima - Elementary differential equations and boundary value problems
3. Shepley Ross - Introduction to ordinary differential equations
Kaynaklar:
4. Nail Ibragimov - A practical course in differential equations and mathematical modeling
1 5. Nese Dernek ve Ahmet Dernek- Diferansiyel denklemler
6. Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar - Mehmet Aydn, Beno Kuryel, G on
ul G
unduz, Galip Oturanc
7. B.Demidovitch - Matematik analiz ve alistirma problemleri derlemesi
iletisim icin : erdem.arzu @ gmail.com , web page: http://umm.kocaeli.edu.tr/dosyalar/dif.htm
25 Agustos 2009
Contents
List of Figures v
List of Tables vii
Chapter 0. Giris 1
1. Matematiksel modeller 1
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri 5
Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn coz

umleri 7
3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas 7
4. Temel Kavramlar 7
Chapter 2. Birinci mertebeden ADD 13

5. y = f (x) formundaki denklemler 13
6. y = f (y) formundaki denklemler 14
7. De giskenlerine ayrlabilen ADD 15
8. Homojen ADD 18
9. y = f aa12 x+b 1 y+c1
x+b2 y+c2 formundaki ADD 19
10. Lineer ADD 21
11. Bernoulli denklemi 24
12. Riccati Denklemi 26
13. Tam ADD 28

14. Integrasyon C
arpan 30
Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 37

15. Dik Yorungeler 37
16. Mekanik problemleri 38
17. Oran Problemleri 42
18. Pop ulasyon Problemleri 43
19. Karsm Problemleri 44
20. Elektrik Devre Problemleri 45
Chapter 4. 1. mertebeden yuksek dereceli ADD 51

16. y = f (x, p) formundaki ADD 51
17. x = f (y, p) formundaki ADD 52
18. Lagrange Denklemi 53
19. Clairaut Denklemi 54
Chapter 5. Yuksek Mertebeden Lineer ADD 57

21. Giris 57
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler 57
23. Mertebenin indirgenmesi 58
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD 60
25. Homojen olmayan ADD 62
26. Cauchy-Euler denklemi 70
Chapter 6.
Sabit katsayl Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 73
iii
iv CONTENTS
27. Salnm Hareketi 73

Chapter 7. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri 79
29. Lineer sistem t bilinmeyenli iki denklem)
urleri (Iki 79
30. Diferansiyel operatorler 80
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi 81
32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki bilinmeyenli iki denklem) 84
Chapter 8. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar 93
33. Salnm Hareketi 93
35. Karsm Problemleri 96
Chapter 9. N umerik Yontemler 99
36. Euler1 yontemi 99
37. Runge-Kutta Yontemi 102
38. Sistemler icin Euler yontemi 107
39. Sistemler icin Runge-Kutta y ontemi 109
Chapter 10. Laplace Don usu
mu 115
40. Laplace ve Ters Laplace don usm
u 115
41. T
urev ve Integrallerin Laplace Don
usu
m
u 118
42. BDP problemlerine uygulamalar 119
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu) 121
Bibliography 127
Bibliography 127
List of Figures

37.1Ornek
1. icin ve Ornek 2. icin 107
v
List of Tables
vii
CHAPTER 0
Giris
1. Matematiksel modeller
T urevleri iceren denklemlere ksaca diferansiyel denklem denir. Boylece akskan haraketi, elektrik devresindeki
akm, kat bir nesnedeki s transferi, sismik dalgalarn belirlenmesi, populasyon artm vey azalmas ve daha
bircok benzeri problemleri anlamak ve onlar incelemek icin diferansiyel denklemler hakknda bilgi sahibi olmak
gerekmektedir.
Diferansiyel denklemler, fiziksel modeli ifade ederler ve matematiksel model seklinde adlandrlrlar. Diferansiyel
denklemleri cozmenin temel amac fiziksel yontemi ifade eden matematiksel model hakknda birseyler ogrenmeye
calsmaktr Kompleks ve dogal bir yontemi anlamak aslnda onu en basite indirgemekten gecer. B oylece bu
modelleri ifade eden denklemler hakknda bilgiler ve onlarn coz umleri icin oncelikle onlarn basit modelleri
hakknda bilgi sahibi olmalyz. .
1.1. Populasyon modeli. Thomas Robert Malthus tarafndan 1978 ylnda gelistirilmis olan bir prob-
lemdir. Onun modeline gore populasyon orantl olarak artmaktadr ve populasyonu P ile g osterdi
gimizde,
asagdaki diferansiyel denklem ile ifade edilmektedir.
dP
= P, = sabit > 0
dt
Boylece limitsiz buyume bu diferansiyel denklemin coz
um
u olan ve exponansiyel kural olarak da adlandrlan
P (t) = P0 exp ( (t t0 ))
fonksiyonu ile ifade edilmektedir. Burada P0 , t = t0 anndaki populasyon ve P (t) ise keyfi t anndaki populasyon
olarak gosterilmektedir. Daha sonralar bu modelin cok gerckeci olmadg gozlenerek, model mantksal model
olarak adlandrllmstr ve
dP
= P P 2 , , = sabit 6= 0
dt
diferansiyel denkelemi ile ifade edilmistir.
1.2. Ekoloji: Radyoaktif atk u r
unler. Radyoaktiviti, y uksek atom agrlkl (uranyum minerali gibi)
elementlerin krlmas sonucu elde edilir. Yapay radyoaktiviti kimya, tp ve n ukleer enerji gibi alanlarda cok
kullansldr. Fakat n
ukleer enerjinin end ustrisel kullanm son derece dikkat gerektiriyor. C
unk
u radyoaktif atk
maddeler populasyon acsndan tehlike olusturmaktadr. Radyoaktif bozulmann matematiksel ifadesi, bozulma
ile orantl olarak ifade edilir ve diferansiyel denklemi
dU
= kU, k = sabit > 0
dt
burada U maddenin keyfi t anndaki rayoaktiflik orann gostermektedir. Bu denklemin coz um
u
U (t) = U0 exp (k (t t0 ))
seklinde ifade edilir.
1.3. Kepler kanunu ve Newtonun yer cekimi kural. Bilindigi u zere eski yunan biliminde gezegen-
lerin gunes ekseni etrafnda dairesel hareketler ile dond ugu
iddia edilmisti. 1609 ylnda Kepler tarafndan
gezegenlerin g unes etrafnda eliptik hareketler ile dond
ugu
kantlanmstr. Bu kuram Keplerin 1. ve 2. kural-
lar olarak da adlandrlmaktadr. Kepler gezegenlerin nasl hareket ettigi sorusunun cevabn vermistir ancak
neden sorusunun cevab daha sonra Galileo Galilei ve Newton tarafndan verilmistir. Newtonun yercekimi
kuralna gore, g
unes ve gezegenler arasnda cekim kuvveti

F = 3 x, = GmM
r
1
2 0. GIRIS

olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve g

unesin k
utleleridir.
Boylece gezegenlerin cekimleri altnda g
unesin hareketini ihmal edersek
d2 x
m 2
= 3 x, = sabit
dt r
Newtonun 2. kural olarak ifade edilmistir. Bu problemin integral alnmas ile elde edilen problem de Kepler
problemi olarak adlandrlmstr.
1.4. Dunya yaknnda serbest d usme hareketi. Dunya uzerinde, yercekiminin sabit oldu
gunu varsa-
yarak serbest d
usme hareketini ele alalm. m = sabit k ukseklik t zaman g 981 cm/sn2
utlenin agrlg h y
s
urt
unme ivmesini gostermek u
zere, surt
unme kuvveti
F = mg
olarak gosterilir ve Newton denklemi
d2 h
= g
dt2
olarak yazlr. Bunun coz
um
u
g
h = t2 + c 1 t + c 2
2
olarak bulunur. Burada c1, , c2 keyfi sabitlerdir.
1.5. So gutma (snma) i cin Newton modeli. Sogutma (snma) olay, hayatmzn her alannda kul-
lanlan bir islemdir. Havay sogutma islemleri, frn stma vb. Newtonun sogutma kuram olarak adlandrlan
model
d
= k (T t) , k = sabit > 0
dt
ile ifade edilir. Burada T (t) sogutulan nesnenin hicbir etki gostermedigi scaklktr(doyum noktas). (t) keyfi
t anndaki scaklk ve t zaman gostermektedir.
Bir binann klima tarafndan stldgn varsayalm. H (t) ile scaklgn artm orann A (t) ile scakl
gn de
gisim
orann gosterirsek, yukardaki denklemi
d
= k (T t) + H (t) + A (t)
dt
olarak d
uzenleyebiliriz.
1.6. Mekanik titresim ve Sarka clar. Yapraklarn ruzgarda hsrts, suyun dalgalanmas bu modeller
icin baz fiziksel olaylardr. En temel salnm hareketi, bir yere sabit asl olan bir bobinden a
gr bir cisimin ileri
geri hareketidir. Hooke yasasna gore baslangc anndan kars tarafa olan hareketi
F1 = ky, k = sabit
olarak yazlr. Burada y yerdegistirmeyi gosterir. S
urt
unme kuvvetini de
dy
F2 = l
dt
olarak yazabiliriz. f (t) ile toplam ds kuvveti (r
uzgar) gosterirsek, Newtonun 2. kuralna gore
F = F1 + F2 + f (t)
ve model
d2 y dy
m +l + ky = f (t)
dt2 dt
1.7. Asfaltlarn
c
okmesi. Asfaltlarn periyodik bicimde cokmesi asagdaki diferansiyel denklem ile ifade
edilir
d4 u
4 =f
dx
burada u yolun d uz pozisyonundan cokmesi sonucu elde edilen yer degistirmesi ve f merkezkac kuvvetinin
yogunlugudur.
1. MATEMATIKSEL MODELLER 3
1.8. Van der Pol denklemi. Elektrik kondensatorlerinin devreleri arasndaki elektrik akm
dV dI
C = I, V L = RI
dt dt
olarak yazlr. Burada I (t) akm, V (t) voltaj, R resistans, C kondensator
un kapasitesi, L bobinin ind
uktansn
gostermektedir. Burada V yi y ile gosterirsek, modeli
ay + by + cy = 0
olarak yazabiliriz. a = LC, b = RC, c = 1.
1.9. Telegraf denklemi. Elektrodinamikte, kablolar u zerindeki akm ifade eden denkleme telegraf den-
klemi denir ve modeli asagdaki sekilde ifade edilir:
vtt c2 vxx + (a + b) vt + abv
0, =
1 G R
c2 = , a= , b=
CL C L
C = kapasite, L = kendini ind
ukleme, R = resis tan s, G = kacak.
1.10. Maxwell denklemi. Elektromagnetik alan 2 bilesene sahiptir. E elektrik alan g

osteren vekt
or ve
H magnetik alan gosteren vektor. Buna gore model bir cift denklemden olusur:
E
= c ( H) 4j, E = 4
t
H
= c ( E) , H = 0
t
uklenme yogunluklar, c 3 1010 sk hzn gostermektedir. Bu denklem sistemini
j ve elektrik akm ve y
fizikte genelde
1 E 4
= curlH j, divE = 4
c t c
1 H
= curlE, divH = 0
c t
seklinde gosterilir.
1.11. Navier-Stokes Denklemi. Yapskan maddelerin akm bu t

ur denklemler ile ifade edilir
1
vt + (v.) v + p = vv

p basnc, yogunluk, v akskann hzn gostermektedir.
1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli

C () t = (K () x )x + (K () (z 1))z S ()
seklindedir. Burada topraktaki nem basnc, C () topragn su kapasitesi, K () hidrolik iletkenli
gin doyum
oran, S () kaynak fonksiyonu, t zaman, x yatay eksen, z dikey ekseni gostermektedir.
1.13. Is denklemi. Yaylma(dif

uzyon) yonetmelerini ifade eden modeller genel olarak
ut = (k (x) u)
1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi

ut = u ux + uxx
genelde akskanlar mekaniginde ve nonlinear akustik problemlerinde kullanlmaktadr.
Korteweg-de Vries denklemi
ut = u ux + uxxx
kanallardaki b
uy
uk su dalgalarnn yaylmasn modeller.
4 0. GIRIS

1.15. Finansta matematiksel model. Matematiksel finanstaki temel calsmalar dalgalanan stok fiyat-
lardr ve asagdaki denklem ile ifade edilir
1
ut + A2 x2 uxx + Bxux Cu = 0, A, B, C = sabit.
2
1.16. B
uy
uyen t
um
or modeli. Bu model lineer olmayan diferansiyel denklem ile ifade edilir
ut = f (u) (ucx )x
ct = g (c, p)
pt = h (u, c) Kp
u, c,p srasyla hastalkl h
ucrenin konsantrasyonu, h
ucre ds svs, proteaz (enzimlerin parcalanmasn sa
glayan
enzim grubu).
1.17. Dalga denklemi. Tel vb. gibi maddeler u

zerindeki dalgalanma hareketi
utt k 2 (x) u = F (x, t)
ile ifade edilir.
1.18. Diferansiyel Denklemlerin Tarihi. Diferansiyel denklemleri tanmadan ve onlarn coz umleri hakknda
bilgi sahibi olmadan once biraz tarihinden bahsedelim. Diferansiyel denklemler konusu ilk olarak Isaac Newton(1642
1727) ve Gottfried Wilhelm Leibniz(16461716) tarafnda 17 y
uzylda calslmaya baslanmstr. Newton, Ingiltere
de b uy uy up, Trinity koleji- Cambridge de egitim almstr ve 1669 da Lucasian (t un professotluk hizmetlerinin
bagl oldugu ) profesor u olmustur. Devrim yaratan calsmalar hesaplamada ve mekanik prblemlerde, 1665
ylnda gerceklesmistir. Matematik camisa tarafndan kabul gormesine ragmen, Newton elestiriler hakknda cok
hassas oldugundan calsmalarn 1687 ye kadar basmamstr. 1687 ylnda cok u nlu kitab Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica balmstr. Newton diferansiyel denklemler ile calsmalarn y ur ut
urken,hesaplamada
ve mekanikteki temel gelismeleri Euler tarafndan sagland. Newton, 1. mertebeden diferansiyel denklemleri
dy/dx = f (x), dy/dx = f (y), ve dy/dx = f (x, y) formunda snflandrd. Sonrasnda ise f (x, y) x ve y nin poli-
nomu oldugunda, serileri kullanarak coz um yontemi gelistirdi. Newtonun aktif calsmalar 1690 larn baslarnda
son buldu ve daha once elde etmis oldugu sonuclarn yaynlanmas ve d uzenlenmesi calsmalarn gerceklestirdi.
1696 da British Mint te tekrar profes or oldu. 1705 de sovalye olarak ilan edildi ve Westminster Abbey de
gom uld u.
Leibniz, 20 yasnda Leipzig de Altdorf u niversitesinde, filozofi alannda doktora calsmasn tamamlad Hayat
boyunca, birkac alandaki calsmalar ile mesg
ul oldu. Oncelikli alanlar arasnda matematik vardr cu nk u 20
li yaslarnda bu alanda calsmalar gerceklestirmistir. Newton dan biraz sonra olmasna ra gmen diferansiyel
denklemler ile ilgili temel sonuclara ulasmstr fakat 1684te Newton dan once baslmstr. Matematiksel notasy-
onlar kullanma konusunda cok iyidir ve t urev icin dy/dx ve integral sembol unun kullanmlar ona aittir. 1691
ylnda degiskenlere ayrma yontemini vermistir ve homojen denklemleri, degiskenlerine ayrlabilen diferansiyel
denklemlere indirgemistir. 1. mertebeden diferansiyel denklemlerin coz um un
u 1694 ylnda vermistir. Hayatn
bir elci gibi yasamstr ve Alma kraliyet ailelerine tavsiyelerde bulunmustur. Bu gorevi sayesinde, cok sayda
gezi d
uzenlemis ve yazsmalarn diger matematikcilere tasyabilmistir. Ozellikle de Bernoulli kardeslere. Bu
isbirligi sayesinde pek cok problem 17 y uzylda coz
ulebilmistir.
Jakob(16541705) ve Johann(16671748) Bernoulli kardesler diferansiyel denklemlerde yontemler gelistirip bun-
larn uygulama alanlarn genisletmislerdir. Jakob, 1687 de Basel de profesor olmustur. Johann, kardesinin
1705 ylnda olmesinden sonra ayn goreve getirilmistir. Her iki adamda kavgac kskanc ve ozellikle de kendi
tartsmalarnda skca karstrlrlard. Yine de her ikisi de matematikte cok onemli gelismelere imza atmslardr.
Hesaplamalarn da yardm ile mekanikte diferansiyel denklem olarak ifade edilen problemler icin coz um yontemleri
gelistirmislerdir. 1690 da Jacob y = [a3 /(b2 y a3 )]1/2 diferansiyel denklemini cozm ustur ve makalesinde ilk
defa integral terimine yer vermistir. 1694 te Johann dy/dx = y/ax. diferansiyel denkleminin coz umun u elde
etmistir. Gelistirdikleri en onemli problemlerden birisi de brachistochrone problemidir.
Johannn oglu olan Daniel Bernoulli(17001782), daha hen uz yeni kurulmus olan St. Petersburg akademisen
goc etti ancak 1733 de Basele botanik ve daha sonra da fizik profesor u olarak geri dond u. Temel ilgil alan-
lar arasnda ksmi diferansiyel denklemler ve onun uygulamalr vard. Orne gin ad, akskanlar mekani gindeki
diferansiyel denklemlere verilmistir. Ve ayrca daha sonra Bessel fonksiyonlar olarak adlanadrlacak olan
fonksiyonlar ile calsmstr.

2. EGRI AILESININ DIFERANSIYEL DENKLEMLERI 5
18 y uzyln en onemli matematikcilerinden birisi de Johann Bernoullinin ogrencisi olan ve Basel yaknlarnda
yasayan Leonhard Euler(17071783) dir. 1727 de arkadas Daniel Bernoulli yi takip ederek St. Petersburg a
girmistir. 17271741 ve 17661783 yllar arasnda St. Petersburg akademisinde 17411766 de Berlin akademisinde
calsmstr. Euler b ut un zamann en vermli matematikcilerinde biridir ve t um calsmlar toplamda 70 dergiyi

gecer. Ilgi alan matematigin ve uygulamann t um alanlarn kapsar. Yasamnn son 17 yln k or olarak
gecirmesine ragmen, olene kadar calsmlarn devam ettirmistir. Ozellikle de mekanigi matematikde cok iyi
kullanrd. Lagrange, Eulerin mekanik uygulamalr icin analizdeki en onemli calsma hareketin bilimine uygu-
land tabirini kulland. Diger calsmalar ile birlikte 173435 de diferansiyel denklemin tamlk kosulunu verdi
ve ayn calsmada integral faktor u teorisini gelistirdi. 1743 de sabit katsayl, homojen lineer denklemler icin
genel cozum kavramn verdi. 175051 de ayn teoriyi homojen olmayan denklemler icin genisletti. 1750 lerin
baslarnda, diferansiyel denklemlerin coz umu icin kuvvet serisi uygulamalrn gelistirdi. 176869 lerde n umerik
coz
um yontemleri gelistirdi.
Joseph-Louis Lagrange(17361813), 19 yasnda Turin de profesor oldu. 1766 da Berlin akademisinde Eulerin
varisi oldu ve 1787 de Paris akademisine gecis yapt. En onemli calsmas 1788 de baslms olan Me caniquean-
alytique, Newton mekaniginin cok kapsaml ve cok g uzel bir konusudur. 176265 de , n. mertebeden homojen
diferansiyel denkleminin genel coz umunun, n tane lineer bagmsz coz umlerinin lineer kombinasyonu oldu gunu
gosterdi. 177475 de parametrelerin varyasyonu olarak biline calsmay gelistirdi ve ksmi diferansiyel denklemler
ile varyasyonel hesaplamalarda cok temel calsmalar mevcuttur.
Pierre-Simon de Laplace(17491827) cocuklugunu Normandy de gecirdi ancak 1768 de Parise gelerek ve 1773
de Acade mie des Sciences kazanarak bilimsel cemberde cok onemli gelismelere imza atmann baslangcn
yasad. Astrolojide mekanik alannda calsmalarda bulunmustur. Laplace denklemleri matematiksel fizi gin
temel denklemlerini olsturur. Laplace don usu
mlerinin faydas ise sonlara dogru daha iyi anlaslmstr.
18 yuzyln sonlarna dogru diferansiyel denklemlerinin coz um ile ilgili teori gelistirilmistir. 19. y
uzylda ise daha
teorik bir sorunun cevab irdelenmistir: varlk ve teklik. Ksmi dfireansiyel denklemler calslmaya baslanms ve
onlarn matematiksel fizige uygulamalar ele alnmstr.
Baz diferansiyel denklemlerin analitik anlamda coz umlerine ulaslamamas n umerik coz um kavramn getirmistir.
1900 lu yllarda n umerik integral gelistirilmistir fakat uygulamalar, elle hespalamalarn veya ilkel hesaplama

araclarnnn kstllg ile cok yaygnlasmamstr. Ozellikle son 50 yl icinde, hesaplama araclarnn ilerlemesi ve
uyduya bagl bilgisayarlarn varlg ile uygulama alanlar oldukca yaygnlasmstr.
20 y uzyl, diferansiyel denlklemlerin geometrik ve toploji olarak yeni bir kreasyonudur. Amac, coz um un ge-
ometriksel olarak davrans niteligini anlamaktr. Daha fazla bilgiye ihtiyac duyuldugunda, n umerik y
ontem ile
elde edilen veriler kullanlmstr.
Son birkac ylda bu iki trend birlikte gelmistir. Bilgisayarlar, lineer olmayan diferansiyel denklem sistemlerinin
calslmasna hz katmstr.
2. E
gri ailesinin diferansiyel denklemleri
(x, y) d
uzleminde
y = f (x, c1 , c2 , ..., cn ) (2.1)
egri ailesini d
usu
nelim. Kapal formada
(x, y, c1 , c2 , ..., cn ) = 0 (2.2)
seklinde yazabiliriz. Burada c1 , c2 , ..., cn uygun parametrelerdir. Egrinin kapal formunda kapal fonksiyonlarn
t
urevi kuraln uygulayarak n defa t urev alabiliriz.

+ y = 0, (2.3)
x y
2 2 2 2
2
+2 + y + y = 0,
x xy y 2 y
...
n (n)
+ ...+ y = 0.
xn y
n bilinmeyenli sistmede c1 , c2 , ..., cn parametrelerini yok edersek,

F x, y, y, . . . , y (n) = 0
6 0. GIRIS

n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

Notasyon 2.1. x, y, y, . . . , y (n) degiskenlerine bagl F fonksiyonun tam diferansiyel denklemi
F F F F
Dx F = + y + y + + y (n) (n1)
x y y y
olarak g
osterilir. Buna g
ore (2.3) sistemi asagdaki sekilde yazlr.
Dx = 0, Dx2 = 0, . . . , Dxn = 0 (2.4)
Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

C um = y ax b yazarak (2.4) ten
oz
Dx = y a = 0, Dx2 = y = 0
son denklem hic bir parametre icermedigi icin diferansiyel denklemi 2. mertebeden lineer denklem olarak
y = 0
seklinde ifade edebiliriz.
Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

C um Paraboller ailesini y = ax2 + bx + c olarak yazabiliriz. = y ax2 + bx + c fonksiyonunu (2.4) te
oz
kullanrsak,
Dx = y 2ax b = 0, Dx2 = y 2a = 0, Dx3 = y = 0

elde ederiz. Boylece paraboller ailesinin diferansiyel denklemi 3. mertebeden lineer denklemdir.
Alstrma 2.4. C
emberler ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
2 2 2 2
C
oz
um C emberler ailesini (y b) + (x a) = c2 olarak yazabiliriz. = (y b) + (x a) c2 fonksiyonunu
(2.4) te kullanrsak,
Dx = 2 (y b) y + 2 (x a) = 0, Dx2 = 2 + 2y2 + 2 (y b) y = 0, Dx3 = 6yy + 2 (y b) y = 0

elde ederiz. 2. denklemden y b = 1 + y2 /y elde ederiz. Bunu 3. denklemde yerine yazarsak,
yy2
y 3 =0
1 + y2
denklemini elde ederiz.
Alstrma 2.5. Hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
C
oz
um Hiperboller ailesini (y a) (b cx) = 1 olarak yazabiliriz. = (y a) (b cx) 1 fonksiyonunu (2.4)
te kullanrsak,
Dx = (b cx) y c (y a) = 0, Dx2 = (b cx) y 2cy = 0, Dx3 = (b cx) y 3cy = 0
elde ederiz. 2. ve 3. denklemden (b cx) terimini yok edersek,
3 y2
y =0
2 y
Uyar 2.6. Tam diferansiyel ve ksmi diferansiyel arasndaki fark asagdaki sekilde kavrayabilriz:Tam difer-
ansiyller
Dx (x) = 1, Dx (y) = y, Dx (xy) = y + xy
seklinde iken, ksmi diferansiyel denklemler
x y (xy)
= 1, = 0, = y
x x x
CHAPTER 1
Diferansiyel denklemler ve onlarn

coz
umleri
3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas

Tanm 3.1. Bilinmeyen fonksiyon ile onun t
urevleri arasndaki bagntya diferansiyel denklem denir.
Tanm 3.2. Bilinmeyen fonksiyon bir degiskenli ise denkleme adi diferansiyel (ADD) (ordinary differential
equation ODE) denklem denir, eger fonksiyon cok degiskenli ise ksmi diferansiyel (KDD) (partial differential
equation PDE) denklem denir.
Tanm 3.3. n tane bilinmeyen fonksiyonu iceren m adet diferensiyel denkleme ksaca diferansiyel denklem
sistemi denir. Burada m ile n esit olmak zorunda degildir.
Tanm 3.4. Denklemin mertebesi, denklemdeki en y
uksek mertebedeki t
urevdir. Benzer sekilde sitemin mer-
tebesi, sistemdeki en y
uksek mertebeli t
urevdir.
Tanm 3.5. Bir diferansiyel denklemde bulunan en y
uksek mertebeli t
urevin u
ss
une, bu diferansiyel denklemin
derecesi denir.
Tanm 3.6. Bir diferansiyel denklemdeki bagml degisken ve t
um turevleri birinci dereceden ise,diferansiyel
denkleme lineer diferansiyel denklem denir.n. mertebeden adi lineer diferansiyel, bagml degisken y ve bagmsz
degisken x olmak u
zere, asagdaki formda g
osterilir.
dn y dn1 y dy
a0 (x) n
+ a 1 (x) n1
+ + an1 (x) + an (x) y = b (x) veya
dx dx dx
a0 (x) y (n) + a1 (x) y (n1) + + an1 (x) y + an (x) y = b (x)
3 2
Dolaysyla icerisinde y ,(y) , yy, yy, siny,
exp (y) gibi terimler bulunan denklemler lineer degildir. Bunun
yannda denklem x2 , xy, sinx, exp sin x3 , ln x t ur
unden ifadeler icerebilir.
Ornek 3.7. y + xy exp (y) = 0, 2. mertebeden lineer olmayan adi diferansiyel denklemdir.
d4 y d y 3
3 dy
Ornek 3.8. dx4 + x2 dx 3 + x dx = x exp (x) , 4. mertebeden lineer adi defreansiyel denklemdir.
Ornek 3.9. ut = k (x) uxx veya u

= k (x) xu2 2. mertebeden lineer ksmi diferansiyel denklemdir.
t
u1 2 u2 3 u1 u2
Ornek 3.10. x y 2 = 0, y 3 x = 0, 3. mertebeden ksmi diferansiyel denklemler sistemidir.
4. Temel Kavramlar
Tanm 4.1. Birinci mertebeden ADD ile

dy
F (x, y, y) = 0 F x, y, =0 (4.1)
dx
veya
dy
y = f (x, y) = f (x, y) (4.2)
dx
formlarn d
usu
necegiz.
Tanm 4.2. n. mertebden ADD ile

dy d2 y dn y
F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0 F x, y, , 2,..., n = 0 (4.3)
dx dx dx
7
8 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C UMLERI
OZ
ya da

(n) (n1) dn y dy d2 y dn1 y
y = f x, y, y, y, . . . , y n =f x, y, , 2 , . . . , n1 (4.4)
dx dx dx dx
Tanm 4.3. Keyfi g (x) fonksiyonu ozdes olarak (4.3).denklemini saglyorsa g (x) fonksiyonuna (4.3) denklem-
inin integrali ya da c
oz
um
u denir. (bkz Uyar 4.6)
Uyar 4.4. ADD genelde bir I aralgnda tanmlanr. B oylece g (x) fonksiyonu n mertebeye kadar t urevi olan
(n) (n)
bir fonksiyon ve (4.3) denkleminde y yerine g (x) , y yerine g (x),. . . , y yerine g (x) yazdgmzda (4.3)
denklemi saglanyorsa, y = g (x) fonksiyonuna I aralgnda (4.3) denleminin bir c oz
um u denir.
Ornek 4.5. y = sin x fonksiyonu y + y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel c

oz
um
ud
ur.
Uyar 4.6. (4.3) denkleminin c oz

um u y = g (x) ack formunda olmak zorunda degildir. Ayn zamanda
h (x, y) = 0 kapal formu ile de verilebilir. Buna g
ore t
urevleri kapal fonksiyonlar icin t
urev form ulu kullanlarak
bulunur. B oylece benzer sekilde (4.3).denklemi
ozdes olarak h (x, y) = 0 fonksiyonunun her noktasnda ozdes
olarak saglanyorsa h (x, y) = 0 fonksiyonu (4.3) denkleminin integrali ya da c oz
um ur., y, . . . , y (n) (Bkz.
ud
Ornek 4.34)
Ornek 4.7. x2 + y 2 = 4 fonksiyonu

x
y = (4.5)
y
denkleminin kapal formda cozum ur. x2 + y 2 4 = 0 cemberinde kapal fonksiyonlar icin t
ud urev bagntsn
kullanrsak 2x + 2yy = 0 elde ederiz, b oylece (4.5) denklemi saglanr. (2, 0) ve (2, 0) noktalarnda y = 0

oldugundan bu noktalar haric tutmalyz.(Bkz. Ornek
Ornek 4.34).
Uyar 4.8. (4.2) denkleminin geometrik yorumu: f (x, y), Q b olgesinde tanml bir fonksiyon olsun. (4.2)
denklemine g ore her (x, y) Q noktasnda bu noktadan gecen ve egimi y olan bir dogru (dogrusal eleman)
vardr. B oylece bu dogrularn olusturmus oldugu alana ksaca dogrultu alan denir. Buna gore Q bolgesindeki
egriyi bulmak, dogrularn herbir noktasndaki tanjant bulmaktr.
Buna gore 2. mertebeden
y = f (x, y, y)
denklemi icin y yani coz
um egrisinin egriligi bulunmaldr. 3 ve daha y
uksek mertebeden ADD icin benzeri
geomtrik yorumlar yoktur.
Tanm 4.9.
y1 = g1 (x) , y2 = g2 (x) , . . . , yn = gn (x) (4.6)
fonksiyonlar
y1 = f1 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
y2 = f2 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
(4.7)
...
yn = fn (x, y1 , y2 , . . . , yn )
sistemini
ozdes olarak saglyorsa, (4.6) fonksiyonlarna sistemin c
oz
um
u (integrali) denir.
Bu durumda da coz
umleri kapal fonkiyon gibi d
usu
nebiliriz. (Bkz Uyar 4.6).
Uyar 4.10. n = 2 durumu icin y1 , y2 fonksiyonlar yerine bilinmeyen y, z fonksiyonlarn ele alalm. Buna
g
ore (4.6) fonksiyonlar
y = g1 (x) , z = g2 (x)
geometriksel olarak bir egri tanmlar (3 boyutlu uzayda). Bu sebepten
ot
ur
u (4.6) fonksiyonlar (4.7) sisteminin
integral egrisi diye adlandrlr.
Uyar 4.11. Genel olarak (4.7) sisteminde bilinmeyen fonksiyon says ile denklem says esit olmak zorunda
degildir. Fakat c
oz
um tanm ayndr. Yine de c
oz
um
un varlg ve tekligi hakknda bir genelleme yapmalyz.
4. TEMEL KAVRAMLAR 9
Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) (4.8)
noktasn ele alalm. (4.7) sistemindeki f1 , f2 , . . . , fn n + 1 degiskenli ve degiskenleri x, y1 , y2 , . . . , yn olmak
u
zere, P noktasnn bir O komsulugunda, s urekli ve y1 , y2 , . . . , yn degiskenlerine g
ore s
urekli ksmi t urevlere
sahip fonksiyonlar olsun. O komsulugunda (4.7) sistemini ve
g1 (a) = b1 , g2 (a) = b2 , . . . , gn (a) = bn (4.9)
kosulunu (baslangc kosulu) saglayan g1 (x) , g2 (x) , . . . , gn (x) fonksiyonlar vardr ve bu fonksiyonlar tektir.
Tanm 4.13. Bir problem diferansiyel denklemi ve belirli kosullar icerir. Problemdeki kosullar x in bir
degeriyle ilgili ise bu durumda probleme baslangc deger problemi, x in 2 degeri ile ilgili ise snr deger problemi
denir.
Ornek 4.14.
y + y = 0,
y (1) = 3
y (1) = 4
baslangc deger problemidir (BDP)- (initial value problem IVP).
Ornek 4.15.
y + y = 0,
y (0) = 1

y = 5
2
snr deger problemidir (SDP)- (boundary value problem BVP).
Uyar 4.16. Uyar 4.10e g ore f1 , f2 , . . . , fn fonksiyonlar O komsulugunda yukardaki kosular saglyorsa
(4.7) sisteminin P noktasndan gecen bir tek integral egrisi vardr.
Ozel durumda
f
f (x, y) , (x, y) (4.10)
y
fonksiyonlar P noktasnn O komsulu
gunda s
urekli ise
y = f (x, y)
denkleminin bir tek integral egrisi mevcuttur ve bu egri P noktasndan gecer.
Uyar 4.17. Eger her x [a, b] , y1 , y2 [c, d] icin
|f (x, y1 ) f (x, y2 )| K |y1 y2 | (4.11)
esitsizligini saglayacak sekilde pozitif bir K says bulunabilirse f (x, y).fonksiyonu y degiskenine g
ore R
(a x b, c y d) b
olgesinde Lipchitz kosulunu saglar denir. Ozel olarak f (x, y).fonksiyonu y degiskenine
gore R b olgesinde turevi mevcut ve
f
K (4.12)
y
kosulu saglanyor ise (4.11) kosulu saglanr. Fakat tersi dogru degildir. Yani y degiskenine g
ore t
urevi mevcut
olmayabilir fakat (4.11) kosulunu saglayan fonksiyonlar da vardr. Asagdaki ornek bununla ilgilidir.

Ornek 4.18. f (x, y) = |y| fonksiyonu y degiskenine g ore ksmi turevi yoktur ancak Lipschitz kosulunu saglar.
Gercekten
||y1 | |y2 || |y1 y2 | , K = 1
saglanr.
10 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C UMLERI
OZ
Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) b olgesinde s

urekli olsun (S
urekli
fonksiyon kapal aralkta snrldr yani Q b
olgesinde |f (x, y)| M kosulunu saglayan pozitif M sabiti mevcut-
tur.) ve (4.11) kosulunu saglasn.
k
d = min h,
M
olmak uzere [a d, a + d] aralgnda
y = f (x, y)
denklemini saglayan y = g (x) bir tek c
oz
umu vardr.
Uyar 4.20. Lipschitz kosulu ve Teorem 4.19ye benzer teorem (4.7) sistemi ici de form
ule edilebilir.
Uyar 4.21. C

oz
um
un varlg icin f (x, y) fonksiyonun s
urekliligi yeterli bir kosulken teklik icin yeterli degildir.
Ornek 4.22.
1 3
y = 0 ve y = (x 2)
p 27
fonkssyonlar y = 3
y 2 denkleminin integral egrisidir.
Teorem 4.23.

y (n) = f x, y, y, y, . . . , y (n1) (4.13)
diferansiyel denklemini ve P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktasn ele alalm.
f f f
f, , , , (n1)
y y y
fonksiyonlar s
urekli olsun. Bu durumda P noktasnn bir komsulugunda (4.13) denklemini ve
g (a) = b1 , g (a) = b2 , . . . , g (n1) (x) = bn (4.14)
kosulunu saglayan y = g (x) tek c
oz
um
u mevcuttur.
Uyar 4.24. Lipschitz kosulunu kullanarak (4.13) denklemi icin Teorem 4.19ye benzer bir teorem form
ule
etmek m
umk
undur.
Teorem 4.23 lokal karakterlidir. Yani
y (n) + an1 (x) y (n1) + + a1 (x) y + a0 (x) y = b (x) (4.15)
denkleminin coz
um
un
un varlg ve tekligi I aralgnda mevcuttur.
Uyar 4.25. (4.13) denklemi icin (4.14) kosullar saglansn. (n + 1) boyutlu P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktas ver-
ilsin. Q b
olgesi P noktasn iceren b
olge ve (4.13) denkleminin bu noktada Teorem 4.23e g ore tek bir c oz
um u
olsun. Buna gore asagda bu tarz denklemler icin genel c
oz
um kavramn tanmlayacagz.
Tanm 4.26. (4.13) denkleminin c ozum
u n tane bagmsz keyfi sabit iceriyorsa bu c
oz
ume Q b
olgesinde (4.13)
denkleminin genel c
oz
um
u (integrali) denir.
Uyar 4.27. Eger sabitlerden herhangi birisini, digerleriyle yer degistirmek m
umk
un degil ise bu durumda bu
sabitlere bagmsz denir. Yani hic biri gereksiz degil ise.
Ornek 4.28.
y = c1 exp 2x + c2 exp (x)
fonksiyonu
y y 2y = 0
denkleminin genel c
oz
um
ud
ur.
c1 exp (x + c2 )
fonksiyonu
y y = 0
4. TEMEL KAVRAMLAR 11
denkleminin genel c
oz
um
u degildir. C
unk
u
c1 exp (x + c2 ) = c1 exp (x) exp (c2 ) = K exp x
olarak yazabiliriz.
Uyar 4.29. Genel durumda

F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0 (4.16)
denklemi icin genel integralden bahsetmek cok m
umk un degildir. C
unk
u c
oz
um
un tekligi sorusunun o
ncelikle
cevaplanmas gerekmektedir. Orne gin
y2 x4 y 2 = 0 (4.17)
denklemi asagdaki degerler icin saglanr:
y = x2 y, y = x2 y
Eger belli bir b
olgeden ve ya baslangc kosullarndan bahsediyorsak, (4.16) denkleminin genel c
oz
um
unden bah-
setmek m umk undur.
Tanm 4.30. Eger her noktada c ozum
un tekligi kosulu saglanmyorsa bu durumda y = f (x, y) denkleminin
c
oz
um
une tekil c
oz
um (integral) denir.
Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi p

y = 3 y 2
ADD nin tekil c
ozumudur cu
nk
u (2, 0) noktas boyunca
1 3
y= (x 2)
27
fonksiyonu da diger bir integral egrisidir.
Uyar 4.32. y = f (x, y) denklemi bir parametreli genel c
oz
ume sahiptir. Eger c
oz
um mevcut ise verilen
denklemin tekil integraline esittir.
Uyar 4.33. f (x, y) 6= 0 icin
dy 1
= (4.18)
dx f (x, y)
denklemi ile
dx
= f (x, y) (4.19)
dy
denklemi denktir. f (x, y) = 0 durumunda (4.18) denklemi tanmsz iken (4.19) denklemi tanmldr. B oylece
genelde (4.18) denklemine (4.19) denklemini ekleriz ve (4.18) denkleminin integral egrisi ile hem (4.19) den-
kleminin hem de (4.18) denkleminin integral egrilerinin d
usu
necegiz.
Ornek 4.34.
x2 + y 2 4 = 0 (4.20)
cemberi
x
y =
y
(2, 0) , (2, 0) noktalarnda bile ADD nin integral egrisidir. Cu
nk
u bu noktalarda (4.20) fonksiyonu
dx y
=
dy x
ADD yi saglar.
CHAPTER 2
Birinci mertebeden ADD
5. y = f (x) formundaki denklemler

f (x) verilen I aralgnda s
urekli bir fonksiyon olmak u
zere
y = f (x)
ADD nin genel coz
um
u
Z
y= f (x) dx
seklindedir ve belirsiz integral keyfi sabiti icerir.

y (x0 ) = y0
baslangc kosulu verildiginde coz
um
Z x
y = y0 + f (t) dt
x0
seklindedir.
Ornek 5.1.
y = 3x2
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z
y= 3x2 dx y = x3 + c
Ornek 5.2.
y = 3x2
y (3) = 27
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z
y= 3x2 dx y = x3 + c 27 = 27 + c c = 0 y = x3
Ornek 5.3.
y = sin x
ADD nin c
ozumun
u bulunuz.
C
oz
um
Z Z
y = sin xdx y = cos x + c1 y = (cos x + c1 ) dx y = sin x + c1 x + c2

13
14 2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD
Ornek 5.4.
y = 3x2 6x + 1
y (2) = 0
BDP nin c
oz
um
unu bulunuz.
C
oz
um
Z

y= 3x2 6x + 1 dx y = x3 3x2 + x + c 0 = 8 12 + c c = 20 y = x3 3x2 + x + 20
Ornek 5.5.
y = exp (x)
y (0) = 1, y (0) = 1, y (0) = 3
BDP nin c oz
umun
u bulunuz.
C
oz
um
Z Z

y = exp (x) dx y = exp (x) + c1 y = ( exp (x) + c1 ) dx y = exp (x) + c1 x + c2

Z 1 = 1 + c3
x2
y = (exp (x) + c1 x + c2 ) dx y = exp (x) + c1 + c2 x + c3 1 = 1 + c2
2
3 = 1 + c1
y = exp (x) + 2x2

6. y = f (y) formundaki denklemler

f (y) 6= 0 s
urekli bir fonksiyon olmak u
zere (Bkz. Uyar 4.33)
y = f (y)
ADD ni
dx 1
=
dy f (y)
olarak yazabiliriz. Buna gore genel coz
um Z
dy
x=
f (y)
dir ve egri (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa coz
um
Z y
dt
x x0 =
y0 f (t)
formundadr. Eger f (y0 ) = 0 ise coz
um
y = y0
seklindedir.
Ornek 6.1.
y = y 2 , y 6= 0
ya da
dx 1
= 2
dy y
ADD nin c
oz
um
u
1
x= +c
y
ya da
1
y=
cx
KENLERINE AYRILABILEN ADD
7. DEGIS 15
dir. Eger c
oz
um (3, 1) noktasndan geciyorsa c
oz
um
1
y= .
4x
Eger c
oz
um (3, 0) noktasndan geciyorsa c
oz
um
y=0
dr cu
nk
u
y = 0 y = c
ve baslangc kosullarndan y = 0 elde ederiz.
Ornek 6.2.
1 3
y + y =
5 5
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z Z
1 dy 1
y = (3 + y) = dx
5 y3 5

1 1
ln |y 3| = x + ln c y 3 = c exp x
5 5

Ornek 6.3.
p
y = 2 y1
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
p Z Z
dy
y = 2 y1 = dx
2 y1
p 2
y1 = x + c y = 1 + (x + c)

7. De
giskenlerine ayrlabilen ADD
Teorem 7.1. f (x) , [a, b] aralgnda s
urekli, g (y) , [c, d] aralgnda s
urekli fonksiyonlar ve g (y) 6= 0 olsun.
f (x)
y =
g (y)
ADD nin c
oz
um
u Z Z
f (x) dx = g (y) dy
formundadr. Eger c
oz
um (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x Z y
f (x) dx = g (y) dy
x0 y0
Uyar 7.2.
y = f (x) g (y)
denklemi icinde benzer teorem gecerlidir. C
oz
um
Z Z
1
f (x) dx = dy
g (y)
seklindedir ve c
oz
um (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x Z y
1
f (x) dx = dy
x0 y0 g (y)
dir. Eger g (y0 ) = ise c

oz
um
y = y0
dr.
Ornek 7.3.
y = xy 3 sin x
y (0) = 1
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Degiskenlere ayrma yontemini kullanrsak
Z Z
dy
= x sin xdx
y3
elde ederiz. Bu durumda genel coz
um
1 1
= x cos x sin x + c
2 y2
ve y (0) = 1 kosulundan c = 1/2 elde edilir. Boylece coz
um
1
y= .
2x cos x 2 sin x + 1
y (0) = +1 kosulundan dolay pozitif kok alnmstr.
Ayn denklemin y (0) = 0 baslangc kosullu coz
um
u y = 0 dr.
Ornek 7.4.
y
y = , x 6= 3
x3
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
dy dx
= dy
y x3
seklinde yazabiliriz. Buna gore denkleminin coz
um
u
ln y = ln (x 3) + ln c
y (x 3) = c

Ornek 7.5.

(3x + 8) y 2 + 4 dx 4y x2 + 5x + 6 dy = 0
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
(3x + 8) 4y
dx 2 dy = 0
(x2 + 5x + 6) (y + 4)
seklinde yazabiliriz. Buna gore
(3x + 8) 2y
dx 2 2 dy = 0
(x + 2) (x + 3) (y + 4)

2 1 2y
+ dx 2 2 dy = 0
x+2 x+3 y +4
KENLERINE AYRILABILEN ADD
7. DEGIS 17
denkleminin coz
um
u
2
ln (x + 2)2 + ln (x + 3) ln y 2 + 4 = ln c
" #
2
(x + 2) (x + 3)
ln 2 = ln c
(y 2 + 4)
2
(x + 2) (x + 3)
= c
(y 2 + 4)2
2 2
(x + 2) (x + 3) = c y2 + 4

Ornek 7.6.

x (y + 1)2 dx + x2 + 1 yey dy = 0
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
x yey
dx + 2 dy = 0
(x2 + 1) (y + 1)
Z Z
x yey
dx + 2 dy = 0
(x2 + 1) (y + 1)
Z Z
1 (y + 1) ey ey
ln x2 + 1 + 2 dy 2 dy = c
2 (y + 1) (y + 1) ey = u
dy 1
(y+1)2
= dv v = (y+1)
Z Z
1 ey ey ey
ln x2 + 1 + dy + dy = c
2 (y + 1) (y + 1) (y + 1)
denkleminin coz
um
u
1 ey
ln x2 + 1 + =c
2 (y + 1)

Ornek 7.7.
dy x
=
dx y (1 x2 )1/2
denklemini c
oz
un
uz.
C
oz
um Denklemi
x
ydy 1/2
dx = 0
(1 x2 )
Z Z
x
ydy 1/2
dx = 0
(1 x2 )
1 2 1/2
y + 1 x2 = c
2
denkleminin coz
um
u
1 2 1/2
y + 1 x2 =c
2

8. Homojen ADD
f (tx, ty) = tn f (x, y)

formunda yazlabilen fonksiyonlara n. dereceden homojen fonksiyonlar denir. Sag taraf fonksiyonu 0. dereceden
homojen olan
y
y = f (8.1)
x
formundaki ADD lere homojen denklemler denir.
Uyar 8.1. Verilen bir ADD in homojen olup olmadgn anlamak icin
f (tx, ty) = f (x, y)
bagntsnn saglanmas gerekmektedir.
Ornek 8.2.
x+y x+y
y = ln x ln y + f (x, y) = ln x ln y +
xy xy
tx tx + ty
f (tx, ty) = ln + = f (x, y)
ty tx ty
oldugundan ADD homojendir.
Ornek 8.3.
y 3 + 2xy y 3 + 2xy
y = f (x, y) =
x2 x2
3 3 2 3
t y + 2t xy ty + 2xy
f (tx, ty) = = 6= f (x, y)
t2 x2 x2
oldugundan ADD homojen degildir.
C
oz
um icin (8.1) denklemi yerine
y (x)
z (x) = ya da y (x) = xz (x) (8.2)
x
bagnts olan z (x) fonksiyonunu bulmaya calsalm. 2. bagnty kullanrsak
y = z + xz (8.3)
elde ederiz. Bunu (8.1) denkleminde kullanrsak
z + xz = f (z)
veya
f (z) z
z = (8.4)
x
ADD yi elde ederiz. Bu denklem degiskenlerine ayrlabilir ADD elde ederiz.
Ornek 8.4. y = ey/x + y

ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
x
C um u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

oz
u + xu = eu + u eu u = x
Z Z
eu du 1 u 1
= e du = dx
dx x x
c
eu = ln x ln c eu = ln
x
c c
u = ln ln u = ln ln
x x

Ornek 8.5. ( y + x + y x) dx ( y + x y x) dy = 0 ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.

a1 x+b1 y+c1
9. y = f a2 x+b2 y+c2 FORMUNDAKI ADD 19
C um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

oz

y+x+ yx
y =
y+x yx

xu + x + xu x
u + xu =
xu + x xu x

u+1+ u1
u + xu =
u+1 u1
2
u+1+ u1
u + xu =
u + 1 (u 1)

u + 1 + u 1 + 2 u2 1 p
= = u + u2 1
p Z2 Z
2
du dx
xu = u 1 =
u2 1 x (32).int
p p
ln |u + u2 1| = ln x + ln c u + u2 1 = cx
u=y/x
r
y y 2
+ 1 = cx
x x

Ornek 8.6. 3x2 + 9xy + 5y 2

dx 6x2 + 4xy dy = 0, y (2) = 6 BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

oz
3x2 + 9xy + 5y 2
y =
6x2 + 4xy
3x2 + 9ux2 + 5u2 x2
u + xu =
6x2 + 4ux2
3 + 9u + 5u2 3 + 9u + 5u2 6u 4u2
u + xu = xu =
6 + 4u 6 + 4u
Z Z
3u + u2 + 3 4u + 6 dx
xu = du =
4u + 6 3u + u2 + 3 x
2
2 ln |3u + u2 + 3| = ln x + ln c 3u + u2 + 3 = cx
u=y/x
2
y y 2 2 9
3 + +3 = cx y (2) = 6 (9 + 9 + 3) = 2c c =
x x 2
2 9
3u + u2 + 3 = x
2

a1 x+b1 y+c1
9. y = f a2 x+b2 y+c2 formundaki ADD

a1 b1
6= 0 (9.1)
a2 b2
olmak u
zere
a1 x + b 1 y + c1
y = f (9.2)
a2 x + b 2 y + c2
ADD nin coz
um
u icin
x = X + h, y = Y + k (9.3)
degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

dY a1 X + b 1 Y + a1 h + b 1 k + c1
=f (9.4)
dX a2 X + b 2 Y + a2 h + b 2 k + c2
diferansiyel denkleminde
a1 h + b 1 k + c1 = 0 (9.5)
a2 h + b 2 k + c2 = 0
olacak sekilde secersek
dY a1 X + b 1 Y
=f (9.6)
dX a2 X + b 2 Y
denklemini elde ederiz ki bu denklem homojen denklemdir ve homojen denklemler icin gecerli olan coz um
yontemi kullanlr.
Eger (9.1) determinant sfr ise yani a2 x + b2 y = k (a1 x + b1 y) ise (9.2) denklemi kolayca coz
ul
ur.
z = a1 x + b1 y a2 x + b2 y = kz
yazarak
z a1
z = a1 + b1 y y =
b1
ifadelerini (9.2) denkleminde yazarsak

z a1 z + c1 dz
= +f = dx
b1 b1 kz + c2 z+c1
a1 + b1 f kz+c 2
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Ornek 9.1.
2x y + 9
y =
x 3y + 2
ADD nin coz
um
un
u bulunuz.
C oz
um

2 1

1 3 6= 0
oldugundan (9.5) denkleminin cozersek h = 5, k = 1 buluruz. x = X 5, y = Y 1 yazd
gmzda ve
denklemde yerine yazdgmzda
dY 2X Y
=
dX X 3Y
homojen denklemini elde ederiz.
Y
z = , Y = zX
X
don
usu
m
un
u denklemde yazarsak
dz 2z dz 2 2z + 3z 2
X +z = ya da X =
dX 1 3z dX 1 3z
degiskenlerine ayrlabilir ADD ni elde ederiz. Buna gore coz
um
Z Z
1 3z dX
2
dz =
2 2z + 3z X
1
ln 2 2z + 3z 2 = ln (X) + ln c
2
1 c1 1
ln 2 2z + 3z 2 = 2 ln (cX) = ln 2 2 = ln 2 , c1 = 2
c X X c
c1
2 2z + 3z 2 = ,
X2
Y
z= X geri don
usu
m
un u ve X = x + 5, Y = y + 1 geri don usu
m
un
u yaparsak
2X 2 2XY + 3Y 2 = c1
10. LINEER ADD 21
ya da
2 (x + 5)2 2 (x + 5) (y + 1) + 3 (y + 1)2 = c1
coz
um
un
u elde ederiz.
Ornek 9.2.
(2x + 3y + 1) dx + (4x + 6y + 1) dy = 0
ADD nin coz
um
un
u bulunuz.
C oz
um
dy 2x + 3y + 1
=
dx 4x + 6y + 1
ve
2 3

4 6 =0
oldugundan z = 2x + 3y 4x + 6y = 2z don usu
m un
u kullanarak z = 2 + 3y y = (z 2) /3 elde ederiz.
Bunlar denklemde kullandgmzda
z 2 z+1
=
3 2z + 1
3 (z + 1)
z = +2
2z + 1
z1
z =
2z + 1
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Z Z
2z + 1
dz = dx
z1
Z Z
3
2+ dz = dx
z1
2z + 3 ln (z 1) = x + c
coz
um
un
u elde ederiz. z = 2x + 3y don
usu
m
un
u tekrar kullandgmzda
2 (2x + 3y) + 3 ln (2x + 3y 1) = x + c
coz
um
un
u elde ederiz.
10. Lineer ADD
y + a (x) y = b (x) (10.1)

formundaki denklemlere lineer denklemler denir.
y + a (x) y = 0 (10.2)
denklemine de (10.1) denklemine karslk gelen homojen lineer denklem denir.
Homojen terimi homojen ADD ile karstrllmamaldr. Buna ragmen literat urde bu terim kullanlmaktadr.
a (x) , b (x) I aralgnda s
urekli fonksiyonlar olsun. Uyar 4.24i kullanarak (10.1) ve (10.2) ADD nin tek
coz
um
unden bahsedebiliriz. Oncelikle (10.2) denklemi degiskenlerine ayrlabilen ADDdir ve coz
um
Z Z
dy
= a (x) dx
y
Z
ln (Cy) = a (x) dx, Cy > 0
Z
Cy = exp a (x) dx ,
Z
y = c exp a (x) dx , C = 1/c (10.3)
seklinde elde ederiz.

Simdi (10.1) denkleminin genel coz

um
un
u elde edelim. C oz
um
u parametrelerin degisimi olarak adlandrlan
yontemi kullanarak bulalm. (10.1) in genel coz
um
un
u (10.3) formu seklinde arayalm. Fakat burada c, xin bir
fonksiyonu olsun, Z
y = c (x) exp a (x) dx . (10.4)
(10.4) denklemini diferansiyellersek

Z Z
y = c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx (10.5)
ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak

Z Z Z
c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx + a (x) c (x) exp a (x) dx = b (x)
Z
c (x) exp a (x) dx = b (x)
ifadesinden Z
c (x) = exp a (x) dx b (x)
elde ederiz ki degiskenlerine ayrlabilen ADD dir. Buna gore (10.1) denklemindeki c (x) fonksiyonu
Z Z
c (x) = b (x) exp a (x) dx dx + c1
seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak coz

um
u
R
Z R

y = e a(x)dx b (x) e( a(x)dx) dx + c1 (10.6)
Ornek 10.1.
y + 2xy = x3 (10.7)
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C um (10.1) denklemine gore a (x) = 2x, b (x) = x3 dir. Buna gore (10.6) formuna gore
oz
R
Z R

2xdx 3 ( 2xdx)
y = e x e dx + c1
Z
2 2
y = ex x3 ex dx + c1
Z
x2 2 x2
y = e x xe dx + c1 ,
" 2
#
x2 = u, xex dx = dv
2
2xdx = du, v = 12 ex
Z
x2 1 2 x2 1 x2
y = e x e 2xe dx + c1
2 2

x2 1 2 x2 1 x2
y = e x e e + c1
2 2
1 2 2
y = x 1 + c1 ex (10.8)
2
ve (10.7)denkleminin coz
um
u (10.8) seklindedir.
Uyar 10.2. (10.1) denklemi y0 = 0 baslangc kosulunu saglasa bile (10.6) c
oz
um
u tektir. Orne
gin (10.7)denkleminin
c
oz
um
u (0, 0) noktasndan geciyorsa (10.8) a gore c
oz
um
1 2 1 2
y= x 1 + ex
2 2
10. LINEER ADD 23
dir.
Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi y

ontemi yerine (10.1) denkleminin c
oz
um
un
u
y (x) = u (x) v (x) (10.9)

olarak arayalm. Bu ifadeyi (10.1) denkleminde yerine yazdgmzda
uv + uv + auv = b (10.10)
seklinde elde ederiz. S
imdi u (x) fonksiyonunun
u + au = 0 (10.11)
lineer homojen ADD i sagladgn varsayalm, yani (10.11) denkleminin c
oz
um
u
R
a(x)dx
u = e
dir. (10.10) denklemini
(u + au) v + uv = b
olarak yazp (10.11) i kullanrsak
uv = b
ya da
Z R
a(x)dx
v= b (x) e +c (10.12)
olarak elde ederiz. C

oz
um
un (10.9) ifadesini kullanrsak daha
onceki (10.6) formunu elde ederiz.
Ornek 10.4.

dy 2x + 1
+ y = e2x
dx x
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
2x+1
C
oz
um (10.1) denklemine gore a (x) = x , b (x) = exp (2x) dir. Buna gore (10.6) formuna g
ore
Z
exp (2x) e( x dx) dx + c1
R 2x+1 R 2x+1
y = e x dx
Z
e2x
y = exp (2x) exp (2x) xdx + c1
x

e2x x2
y = + c1 ,
x 2
xe2x e2x
y = + c1 (10.13)
2 x
: ve denkleminin coz
um
u
xe2x e2x
y= + c1
2 x
seklindedir.
Ornek 10.5.
dy
x2 + 1 + 4xy = x
dx
y (2) = 1.
ADD denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
4x x
C
oz
um (10.1) denklemine gore a (x) = (x2 +1) , b (x) = (x2 +1) dir. Buna gore (10.6) formuna g
ore
Z !
x 4x
R
4x dx
R
dx (x2 +1)
y = e (x2 +1) e dx + c1
(x2 + 1)
Z
2 x 2
y = x2 + 1 2
x2 + 1 dx + c1
(x + 1)
4
2 x x2
y = x2 + 1 + + c1 ,
4 2

2 16 4
y(2) = 1 1 = (5) + + c1 c1 = 19 (10.14)
4 2
ve denkleminin coz
um
u
2
2 x4 x2
y = x +1 + + 19
4 2
seklindedir.
11. Bernoulli denklemi
y + a(x)y = b(x)y n (11.1)

formundaki ADD lere Bernoulli ADD denir.
a (x) , b (x) I aralgnda s
urekli fonksiyonlar olsun. n = 0 ya da n = 1 durumu icin srasyla (10.1) ve (10.2)
lineer ADD yi elde ederiz. Burada n saysnn 0 ve 1 den farkl durumlarn ele alacagz. (11.1) denklemini y n
ye boldugumuzde
y a(x)
+ n1 = b(x) (11.2)
yn y
1
z = n1 = y n+1
y
don
usum un
u kullandgmzda
y z
z = (n + 1) y n y n =
y (n + 1)
buluruz. Bu ifadeleri (11.2) denkleminde yazarsak
z
+ a(x)z = b(x) (11.3)
(n + 1)
lineer denklemini (Bkz. (10.1)) ve coz
um
u (10.6) olarak elde ederiz.
Ornek 11.1.
y + xy = xy 3 (11.4)
ADD coz
umu bulunuz.
C oz
um (11.4) denklemini (11.1) ile karslastrrsak
a (x) = x, b (x) = x, n = 3
elde ederiz. Bunu (11.3) da yerine yazdgmzda
z
+ xz = x
2
z
= 2x
(z 1)
dz
= 2xdx
(z 1)
ln (z 1) = x2 + c
11. BERNOULLI DENKLEMI 25
ve z = y 2 don
usu
m
unden
1 y2
ln = x2 + c
y2
(11.4) denkleminin coz
um
ud
ur.
Ornek 11.2.
dy
x + y = 2x6 y 4
dx
ADD coz
umu bulunuz.
C um denklemi xy 4 ya bolelim:
oz
dy
y 4 + x1 y 3 = 2x5
dx
elde ederiz.
dz dy
z = y 3 = 3y 4
dx dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z 1 cin dz
hom ojen denklem i dx
+ z = 2x5 =3
3 x z x
z = cx3 z = c (x) x3
3
c x3 + 3x2 c (x) c (x) x3 = 6x5
x
c = 6x2 c (x) = 2x3 + c1
1/3
3
3 1/3 2x3 + c1
z = 2x + c1 x y = z =
x
ve 1/3
2x3 + c1
y=
x
denkleminin coz
um
ud
ur.
Ornek 11.3.
dy y
+ = xy 3
dx 2x
y(1) = 2
ADD coz
umu bulunuz.
C um denklemi y 3 ya bolelim:
oz
dy y4
y3 + =x
dx 2x
elde ederiz.
dz dy
z = y4 = 4y 3
dx dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z 1 hom ojen denklem i
cin dz dx
+ z = x = 2
4 2x z x
z = cx2 z = c (x) x2
2
c x2 2x3 c (x) + c (x) x2 = 4x
x
c = 4x3 c (x) = x4 + c1
1/4
z = x2 + c1 x2 y = z 1/4 = x2 + c1 x2
1/4
2 = (1 + c1 ) c1 = 15
ve
y 4 = x2 + 15x2
denkleminin coz
um
ud
ur.
12. Riccati Denklemi
y = a (x) y 2 + b (x) y + c (x) (12.1)

forundaki denklemlere Riccati denklemleri denir. a (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi lineer denklemdir ve
c (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi Bernoulli denklemidir.
Genel olarak Riccati denklemini analitik olarak cozmek m umk un degildir. Eger (12.1) denkleminin bir coz
um u
biliniyorsa genel coz
um
u elde etmek m
umkundur: y1 (x) (12.1) denkleminin bir coz um u olsun, yani
y1 = a (x) y12 + b (x) y1 + c (x) (12.2)
yazlr.
y = y1 + z (12.3)
ile yeni ibr z fonksiyonu tanmlayalm. (12.3) ifadesini (12.1) denkleminde kullanrsak
y1 + z = a (x) (y1 + z)2 + b (x) (y1 + z) + c (x)
y1 + z = a (x) y12 + 2a (x) y1 z + a (x) z 2 + b (x) y1 + b (x) z + c (x)
(12.2) den faydalanrsak
z = (2a (x) y1 + b (x)) z + a (x) z 2 (12.4)
Bernouilli denklemini elde ederiz.
Ornek 12.1.
xy 3y + y 2 = 4x2 4x (12.5)
ADD icin bir
ozel c
oz
um y1 = Ax + B olmak u
zere genel c
oz
umun
u bulunuz.
C
oz
um Ozel coz
um y1 = Ax + B (12.5) da yerine yazarsak
xA 3Ax 3B + A2 x2 + 2ABx + B 2 = 4x2 4x
ifadesinden
A = 2, B = 0
elde ederiz. Boylece denklemin bir ozel coz
um
u
y1 = 2x
dir. (12.1) denklemine gore (12.5) da
1 3
a (x) = , b (x) = , c (x) = 4x 4
x x
(12.3) don
usu
m
u ile
y = 2x + z
(12.4) denklemi
3 1
z = 4 + z z2
x x
Bernoulli denklemine don
usu
r. (11.1) Bernoulli denkleminin ifadesine gore
3 1
a (x) = 4 , b (x) = , n = 2
x x
dir. Buna gore
1
u=
z
don
usu
m
unden
3 1
u + 4 u=
x x
lineer ADD elde ederiz. Tekrar (10.1) lineer denklemin formuna gore
3 1
a (x) = 4, b (x) =
x x
12. RICCATI DENKLEMI 27
ve coz
um
un (10.6) formuna gore
Z
1 R ( x3 4)dx
= e ( x 4)dx
R 3
u (x) e dx + c1
x
Z
1 3 ln x4x
= e3 ln x+4x e dx + c1
x
Z
3 1 3
= eln x +4x eln x 4x dx + c1
x
Z
1
= x3 e4x x3 e4x dx + c1
x
Z
= x3 e4x x2 e4x dx + c1
(integral tablo (50))

2
3 4x x 2x 2
= x e + e4x + c1 x3 e4x
4 16 64
2
x 2x 2
= x3
+ + c1 x3 e4x
4 16 64
elde ederiz.
1
z=
u
ters don
usu
m
u ve
y = 2x + z
don
usu
m
u ile (12.5) ADD nin coz
um
un
u elde etmis oluruz.
12.1. Riccati denkleminin

ozel durumlar.
12.1.1. A..
y = ay 2 + by + c
t
ur
undeki denklemler. Burada a, b, c sabitlerdir. Denklem Bolum 6 ve 7 teki yontemler kullanlarak coz
ul
ur.
12.1.2. B..
b
y = ay 2 + 2
x
t
ur
undeki denklemler. Burada a, b keyfi sabitlerdir.
1
y=
z
don
usu
m
u ile
z
y =
z2
bulunur. Bu ifadeleri denklemde yerine yazdgmzda
z a b
= 2+ 2
z2 z x
ve
z 2
z = a b
x
homojen denklemi elde edilir ve Bol
um 8 teki yontem ile coz
um elde edilir.
13. Tam ADD

Uyar 13.1. y = (x, y) denklemi
f (x, y)
y + =0 (13.1)
g (x, y)
formundadr. Burada f, g fonksiyonlar ve onlarn 1. mertebeden t urevleri O b olgesinde s
urekli fonksiyonlar ve
g (x, y) 6= 0 dr. Teorem 4.12 ve Uyar 4.16 ye g
ore c
oz
um
un varlg ve tekligi mevcuttur. (13.1) denklemini
f (x, y) dx + g(x, y)dy = 0 (13.2)
formunda yazabiliriz.
Teorem 13.2. (13.2) denkleminin sol taraf F (x, y) fonksiyonunun tam diferansiyeli olsun. Eger
f g
= (13.3)
y x
kosulu saglanyorsa (13.2) denklemine tamdr denir. Eger O b

olgesi basit baglantl b
olge ise (13.2) denklemi
veya (13.1) denkleminin genel coz
umu
F (x, y) = c (13.4)
fonksiyonudur.
Buna gore coz

um asagdaki sekilde bulunur:
F
= f (x, y)
x
ifadesinde integral aldgmzda
Z
F (x, y) = f (x, y) dx + (y) (13.5)
elde ederiz. Burada tekrar y ye gore t

urev aldgmzda
Z
F
= f (x, y) dx + (y) = g (x, y)
y y
Z

(y) = g (x, y) f (x, y) dx
y
elde ederiz. Burada son denklemin sag taraf denklemin tam olmasndan dolay x degiskeninden ba
gmszdr ve
denklemin coz
um
u
Z Z

(y) = g (x, y) f (x, y) dx dy
y
seklindedir. Bunu (13.4) coz
um
unde yerine yazdgmzda (13.2) denklemi veya (13.1) denkleminin genel coz
um
un
u
elde ederiz.
Ornek 13.3.

x2 y 2 dx + y 3 2xy dy = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um

x2 y 2 y 3 2xy
= = 2y (13.6)
y x
13. TAM ADD 29
oldugundan (13.3) kosulu saglanr.

F
= f (x, y) = x2 y 2
x Z

F (x, y) = x2 y 2 dx + (y)
x3
F (x, y) = xy 2 + (y) (13.7)
3
F
= g (x, y) 2xy + (y) = y 2 2xy
y
y3
(y) = y 2 (y) = +c
3
son (y) ifadesini (13.7) denkleminde yerine yazarsak (13.6) denkleminin genel coz
um
un
u
x3 y3
F (x, y) = xy 2 + +c
3 3
Ornek 13.4.

2x cos y + 3x2 y dx + x3 x2 sin y y dy = 0
y (0) = 2
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um

2x cos y + 3x2 y x3 x2 sin y y
= = 3x2 2x sin y
y x
F
= f (x, y) = 2x cos y + 3x2 y
x Z

F (x, y) = 2x cos y + 3x2 y dx + (y)
F (x, y) = x2 cos y + x3 y + (y) (13.8)

F
= g (x, y) x2 sin y + x3 + (y) = x3 x2 sin y y
y
y2
(y) = y (y) = +c
2
son (y) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz
um
u
y2
F (x, y) = x2 cos y + x3 y +c
2
seklinde elde ederiz. Son olarak baslangc kosulundan,
4
0 = +cc=2
2
y2
x2 cos y + x3 y = 2
2
coz
umd
ur.
Ornek 13.5.
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x) dx + (xexy cos 2x 3) dy = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x) (xexy cos 2x 3)
= = exy (cos 2x 2x sin 2x + xy cos 2x)
y x
F
= f (x, y) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
x
F
= g (x, y) = xexy cos 2x 3
y
Z
F (x, y) = (xexy cos 2x 3) dy + (x)

F (x, y) = (cos 2x) exy 3y + (x) ((cos 2x) exy 3y)
x
F
= yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
x
y (cos 2x) exy 2 (sin 2x) exy + (x) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
(x) = 2x (x) = x2 + c
son (x) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz
um
u
F (x, y) = (cos 2x) exy 3y + x2 + c

14. Integrasyon C
arpan
Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil ise yukardaki yontem uygulanamaz. B oyle bir durumda
(13.2) denklemini tam ADD yapacak sekilde sfrdan farkl bir fonksiyon ile carpmalyz. Yani,
m (x, y) f (x, y) dx + m (x, y) g (x, y) dy = 0 (14.1)
denklemi tam ADD olacak sekilde m (x, y) 6= 0 fonksiyonu bulmalyz.
Tanm 14.1. Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil fakat (14.1) denklemi tam diferansiyel
denklem ise m (x, y) fonksiyonuna (13.2) denkleminin integrasyon carpan (integration factor) denir.
Ornek 14.2.

3y + 4xy 2 dx + 2x + 3x2 y dy = 0
ADD tam degildir. C
unk
u
f (x, y) = 3y + 4xy 2 , g (x, y) = 2x + 3x2 y
f g
= 3 + 8xy, = 2 + 6xy
y x
f g
6=
y x
fakat m (x, y) = x2 y icin

3x2 y 2 + 4x3 y 3 dx + 2x3 y + 3x4 y 2 dy = 0
denklemi
(mf ) (mg)
= 6x2 + 12x3 y 2 =
y x
kosulunu sagladgndan tamdr. Bu durumda m (x, y) = x2 y integrasyon carpandr.
Uyar 14.3. Eger m (x, y) fonksiyonu integrasyon carpan ise yani (14.1) denklemi tam diferansiyel denklem
ise
(mf ) (mg)
=
y x

14. INTEGRASYON C
ARPANI 31
kosulu saglanr. Buradan

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m (14.2)
x y y x
elde ederiz.
Genelde integrasyon carpann bulmak oldukca zordur. Bu y uzden (14.2) ifadesini kullanarak m (x, y) inte-
grasyon carpan sadece x ve sadece y nin fonksiyonu oldugu ozel durumlarda inceleyecegiz.
14.1. I.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece x in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde m
y = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m f g
g (x, y) = m
x y x

f g
dm y x
= dx (14.3)
m g (x, y)

Z f g
y x
ln m = dx
g (x, y)

Z f g
y x
m (x) = exp dx (14.4)
g (x, y)
Uyar 14.4. (14.3) denkleminde dx in katsays x in bir fonksiyonu olmaldr.

14.2. II.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde m
x = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m f g
f (x, y) = m
y y x

f g
dm y x
= dy (14.5)
m f (x, y)

Z f g
y x
ln m = dy
f (x, y)

Z f
g
y x
m (x) = exp dy (14.6)
f (x, y)
Uyar 14.5. (14.5) denkleminde dy in katsays y in bir fonksiyonu olmaldr.
Ornek 14.6.
(x y) dx dy = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
f (x, y) = (x y) , g (x, y) = 1
f g
= 1, =0
y x
f g
6=
y x

oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f g
y x
=1
g (x, y)
ve sadece x in bir fonksiyonudur. (14.4) coz

um
unden integrasyon carpan

Z f g Z
y x
m (x) = exp dx = exp dx = ex
g (x, y)
olarak bulunur. Buna gore

ex (x y) dx ex dy = 0 (14.7)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = ex (x y) , g (x, y) = ex
f g
= ex , = ex
y x
f g
=
y x
ve coz
um
u
F
= f (x, y) = ex (x y)
x Z
F (x, y) = (ex (x y)) dx + (y) (49) ve (51) nolu form
ullerden
F (x, y) = ex (x 1) yex + (y) (14.8)

F
= g (x, y) ex + (y) = ex
y
(y) = 0 (y) = c
um
un
u
F (x, y) = ex (x 1) yex + c
F (x, y) = ex (x y 1) + c
Ornek 14.7.
ydx + (3 + 3x y) dy = 0
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
f (x, y) = y, g (x, y) = (3 + 3x y)
f g
= 1, =3
y x
f g
6=
y x

oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f g
y x 2
=
g (x, y) (3 + 3x y)
sadece x in bir fonksiyonu degildir. Buna gore m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olma
durumunu inceleyelim:

f g
y x 2
=
f (x, y) y

14. INTEGRASYON C
ARPANI 33
sadece y in bir fonksiyonudur. (14.6) coz

um unden integrasyon carpan

Z f
g Z
y x 2 2
m (y) = exp
dy = exp dy = e2 ln y = eln y = y 2
f (x, y) y
olarak bulunur. Buna gore

y 3 dx + y 2 (3 + 3x y) dy = 0 (14.9)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = y 3 , g (x, y) = y 2 (3 + 3x y)
f g
= 3y 2 , = 3y 2
y x
f g
=
y x
ve coz
um
u
F
= f (x, y) = y 3
x Z
F (x, y) = y 3 dx + (y) (1) nolu form
ulden
F (x, y) = xy 3 + (y) (14.10)

F
= g (x, y) 3xy 2 + (y) = y 2 (3 + 3x y)
y
Z
(y) = y 2 (3 y) (y) = y 2 (3 y) dy + c (1) nolu form
ulden
y4
(y) = y 3 +c
4
um
un
u
y4
F (x, y) = xy 3 + y 3 +c
4

Ornek 14.8. 3x2 + y + 3x3 y dx + xdy = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C um f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y, g (x, y) = x
oz

f 3x2 + y + 3x3 y
= = 3x3 + 1,
y y
g (x)
= =1
x x
f g
6=
y x
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) formul
une gore

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m
x y y x
f g
= 3x3 + 1 1 = 3x3
y x
m m
= 0, x = 3x3 m
y x
Z Z
dm
= 3x2 dx
m
ln m = x3
3
m = ex
integral carpandr. Buna gore
3 3
3x2 + y + 3x3 y ex dx + xex dy = 0
3 3
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex , g (x, y) = xex
3
f 3x2 + y + 3x3 y ex 3 3
= = ex + 3x3 ex ,
y y
3
g xex 3 3
= = ex + 3x3 ex
x x
f g
=
y x
F 3
= g (x, y) = xex
y
Z
3
F (x, y) = xex dy
3
= xyex + (x)
3

F xyex + (x)
=
x x
3 3
= yex + 3x3 yex + (x)
3
= f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex
3 3 3
yex + 3x3 yex + (x) = 3x2 + y + 3x3 y ex
Z
3 3
(x) = 3x2 ex (x) = 3x2 ex dx
3
(x) = ex + c
3
F (x, y) = xyex + (x)
3 3
F (x, y) = xyex + ex + c = 0
coz
umd
ur.
Ornek 14.9. (2xy 2 + y)dx + (2y 3 x)dy = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.

C um f (x, y) = 2xy 2 + y, g (x, y) = 2y 3 x
oz

f 2xy 2 + y
= = 4xy + 1,
y y

g 2y 3 x
= = 1
x x
f g
6=
y x

14. INTEGRASYON C
ARPANI 35
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) formul

une gore

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m
x y y x
f g
= 4xy + 2
y x
m m
= 0, (2xy 2 + y) = (4xy + 2) m
x y
Z Z
dm 2
= dy
m y
ln m = 2 ln y
m = y 2
integral carpandr. Buna gore
(2xy 2 + y)y 2 dx + (2y 3 x)y 2 dy = 0
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2 , g (x, y) = (2y 3 x)y 2

f (2xy 2 + y)y 2 1
= = 2,
y y y

g (2y 3 x)y 2 1
= = 2
x x y
f g
=
y x
F
= g (x, y) = (2y 3 x)y 2
y
Z

F (x, y) = (2y 3 x)y 2 dy
x
= y 2 + + (x)
y

F y + xy + (x)
2
=
x x
1
= + (x)
y
= f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2
1
+ (x) = (2xy 2 + y)y 2
y
Z
(x) = 2x (x) = (2x) dx
(x) = x2 + c
x
F (x, y) = y 2 + + (x)
y
x
F (x, y) 2
= y + + x2 + c = 0
y
coz
umd
ur.
14.3. (13.1) denkleminin tekil noktas. Eger f, g, f /y, g/y fonksiyonlar (x0 , y0 ) noktas komsulu gunda
s
urekli fonksiyonlar ve g (x0 , y0 ) 6= 0 ise Teorem 4.19ye gore tek coz
um soz konusudur ve e
ger g (x0 , y0 ) = 0
fakat f (x0 , y0 ) 6= 0 ise (13.1) denklemini Uyar 4.33 ya gore
dx g (x, y)
= (14.11)
dy f (x, y)
seklinde yazabiliriz ve ayn kosullar altnda coz
um
un varlgndan soz edebiliriz.
Tanm 14.10. Eger

g (x0 , y0 ) = 0, f (x0 , y0 ) = 0
kosulu saglanyorsa (x0 , y0 ) noktasna (13.1) denkleminin tekil noktas denir.
Tekl nokta icin coz
um
un varlg degisik olaslklar tasmaktadr. Bunlar ile ilgili baz ornekler verelim.
Ornek 14.11.
y
y =
x
denklemi icin (0, 0) noktas tekil noktadr. Degiskenlerine ayrlabilir ADD oldugundan c
oz
um kolayca
y = cx
olarak elde edilir ve c
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmektedir.
Tanm 14.12. Eger ADD in c oz
um
u tekil noktadan gecerse bu tekil noktaya d
ugu
m noktas denir. Ornek
14.11 de (0, 0) noktas bir d
ugu
m (node) noktasdr.
Ornek 14.13.
y
y =
x
oz
um kolayca
c
y=
x
olarak elde edilir ve c
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. Fakat
y = 0, x = 0
c
oz
um
un asimptotlardr.
Tanm 14.14. Eger ADD in tekil noktasndaki coz
umu asimptotlar ise bu tekil noktaya semer (saddle) noktas

denir. Ornek 14.13 de (0, 0) noktas bir semer noktasdr.
Ornek 14.15.
x
y =
y
oz
um kolayca
x2 + y 2 = c
olarak elde edilir. C
oz
umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. ve
y = 0, x = 0
c
oz
um
un asimptotlar degildir.
Tanm 14.16. Eger ADD in tekil noktasndaki coz
um
u asimptotlar degil ise ve c
oz
um tekil noktadan gecmiyorsa

bu tekil noktaya merkez (center) noktas denir. Ornek 14.15 de (0, 0) noktas bir merkez noktasdr.
CHAPTER 3
Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
15. Dik Y
or
ungeler
xy d
uzlemi icinde bir D bolgesinde tarif edilmis bulunan bir egri ailesi
f (x, y, c) = 0 (15.1)
denklemi ile ifade edilir. Burada c bir parametredir ve c nin her degeri yeni bir egriyi tarif eder. Bu e
griler
birlikte bir egri ailesi olusturur.
Tanm 15.1. Bir egri ailesinin egrilerinin herbirini ayn bir acs ile kesen bir egrisine - y
or
ungesi denir.
acs 90 olursa bu y
or
ungeye dik y
or
unge denir.
Verilen bir egri altesinin - yor
ungesini bulmak icin bu ailenin f (x, y, y) = 0 diferansiyel denkleminden yarar-
lanlr.
ye tan
y = tan = tan ( ) =
1 + ye tan
ifadesinden - yor
unge egrisinin diferansiyel denklemi

ye tan
f x, y, =0 (15.2)
1 + ye tan

olarak elde edilir. Ozel olarak dik yor
unge durumu icin
ye tan 1
lim =

2 1 + ye tan y
elde edilir. Buna gore (15.2) ifadesinden

1
f x, y, =0
y
sekline d
on
usu
r.
Uyar 15.2. Verilen egrinin diferansiyel denklemi
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 (15.3)
37
38 3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
seklinde ele alnrsa, burada dy/dx yerine dx/dy yazmak suretiyle, dik y
or
unge egrisinin diferansiyel denklemi
Q(x, y)dx P (x, y)dy = 0 (15.4)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklem ile ifade edilen egri ailesi de, ilk verilen egri ailesinin
dik y
or
ungesini olusturur.
Ornek 15.3.
x2 + y 2 = c2 , c > 0 (15.5)
egi ailesi, ayn O merkezli ve c yarcapl dairelerdir. Bu egrilere dik olan egri ailesini bulunuz.
C
oz
um (15.5) ifadesinde diferansiyel alrsak
2xdx + 2ydy = 0 (15.6)
ADD elde ederiz. (15.3) e gore
P (x, y) = 2x, Q (x, y) = 2y
ve (15.4) e gore (15.5) egri ailesine dik egri ailesi
2ydx 2xdy = 0 (15.7)
olarak elde ederiz. ADD in coz
um
u
dy dx
2ydx 2xdy = 0 = y = mx
y x
ile ifade eilen dogru aileleridir.
16. Mekanik problemleri

Bilindigi gibi Newtonun ikinci hareket kanunu,
dv d2 x
F = ma = m =m 2
dt dt
w
m =
g
seklinde ifade edilir. Burada m cismin k
utlesi, F cisme etki eden sabit kuvvet, a cismin hareketinin Ivmesi, v
hz ve gidilen yol x , w ise cismin agrlg ile ifade edilir.

Ornek 16.1. K utlesi m olan bir cismin yerden oldukca y hzsz olarak serbest
uksekte bulunan bir noktadan Ilk
d
usmeye braklyor. Cisme etki eden yercekim kuvveti sabit ve hava direncinin cismin hz le orantl oldugu
kabul edildigine g
ore. herhangi bir t annda cismin baslangc noktasndan hangi uzaklkla oldugunu ve o anda
hangi hzla hareket etmekte oldugunu bulunuz.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 39
C
oz
um S ekil 4 te gor
uld
ugu
gibi, pozitif x-ekseni boyunca asag dogru d
usmekte olan cisim bir t annda O

baslangc noktasndan x kadar uzakta ve bir v hz Ile hareket etmekte olsun, k pozitif bir katsay olmak u zere,

cisim v hz ile asag dogru hareket etmekte Iken cismin hareketine engel olmaya calsan hava direnme kuvveti
orantldr ve kv ye esittir. Cisme etki eden yercekim kuvveti de mg olduguna g
cismin hz Ile ore, t annda
cisme etki eden toplam kuvvet mg kv olur. O zaman, Newton un ikinci hareket kanununa g ore
dv dv dt kdv kdt
m = mg kv = =
dt de
giskenlerine ayrlan mg kv m mg kv m
t t
ln (mg kv) = k + ln c mg kv = cek m
m
elde edilir. t = 0 annda cismin hz (ilk hz) sfr oklugundan v (0) = 0
mg = c
olarak bulunur. Buna gore genel coz

um
gm mg k t
v= e m
k k
olarak bulunur.
dx gm mg k
= v dx = vdt dx = e m t dt
Z dt Z k k
gm mg k t mg m k
dx = e m dt x = t + e m t + c
k k k k
2 2
m g m g
x (0) = h h = 2 + c c = h 2
k k
mg m k t m2 g
x = t+ e m +h 2
k k k

Ornek
16.2. Uzerindeki donanmlar ile birlikte bir parasu
tcu
n
un agrlg 160 lb (libre) verilmistir. Parasu
t
aclmadan once hava direnci hzn yarsna esittir. Parasu
t 5 sn sonra acldgnda hava direnci hzn karesinin
5/8i kadar oluyor. Parasut aclmadan ve acldktan sonra parasu tcu
n
un hzn bulunuz. (Yercekimi ivmesini
g = 32 f it/sn2 olarak alnz.)
C
oz
um Parasu
t aclmadan onceki hzn bulalm.
w
w = 160 lb m = = 160/32 = 5
g
dr. Newtonun 2.kuramndan

dv dv v dv v
F = m = F1 + F2 m = 160 5 = 160
dt dt 2 dt 2
dv 320 v dv dt 1
5 = = ln (320 v) = t ln c
dt 2 320 v 10 10
1 1
320 v = ce 10 t v (t) = 320 ce 10 t
olarak buluruz. Parasu
tcu
n
un ilk zamanda hznn olmamasndan
v (0) = 0
kosulundan
0= 320 c c = 320
1

v (t) = 320 1 e 10 t
parasu
t aclmadan onceki parasu
tcu
n
un hzn vermektedir. 5 sn. sonraki hz
100
50
0
-5 -2.5 0 2.5 5
x
-50
-100
-150
-200
1

v (5) = 320 1 e 10 5
olarak buluruz. Buna gore 5 sn sonraki diferansiyel denklemi

dv 5v 2
m = 160
dt 8
1
v (5) = 320 1 e 10 5 = 125.91
: olarak verebiliriz. Denklemin coz

um
u

dv dt 1 1 1 dt
= + dv =
16 v 2
2 8 32 16 v 16 + v 8
16 + v 16 + v
ln = 4t + ln c = ce4t v 1 + ce4t = 16 ce4t 1
16 v 16 v

16 ce4t 1 1
10 5
v = v (5) = 320 1 e
(1 + ce4t )
1
1 16 ce20 1 336 320e 2 110 20
320 1 e 10 5 = 20
c = 39 e
(1 + ce ) 320e 2 304e 20 142

16 110
142 e
20+4t
1
v (t) = 110 20+4t
, t5
1 + 142 e
olarak bulunur.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 41
30
48 sin 30
48 cos 30
48
30

Ornek 16.3. Agrlg 48 lb olan bir cisim yatayla 30 olan egik bir d
uzlemin en ust
unden braklyor. Hava
direnci, hzn yarsna ve s urt
unme katsays da 0.25 olarak verildigine g ore, cisim brakldktan 2sn sonraki
hzn ve toplam yol 24 ft(fit) olduguna gore cisim alt ksma vardgnda cismin hz nedir (g=32 ft/sec2 )?
C
oz
um Formulasyon:
(1) Agrlg 48 lb, dikey olarak belirtilen kuvvettir.
(2) N notmal kuvveti, yatay d uzleme dik olan yondedir.
Simdi ise toplam kuvvetleri belirleyelim:
(1) F1 , agrlgn yatay bileseni ile verilen kuvvettir
F1 = 48 sin 30 = 24
(2) F2 , s
urt
unme kuvveti, agrlgn dikey bileseni ile s
urt
unme kuvvetinin carpmdr:
1
F2 = N = 48 cos 30 = 6 3
4
v
(3) F3 , hava direnci 2 ve v > 0 oldugundan negatif yondedir
v
F3 =
2
S
imdi Newtonun kural
F= ma = F1 + F2 + F3 ,
w 48 3
m = = =
g 32 2
dv v
m = 24 6 3
dt 2
v (0) = 0
diferansiyel denklemini cozelim:
dv dt
=
48 12 3 v 3
t
ln 48 12 3 v = + ln c
3
t
48 12 3 v = ce 3 v (0) = 0

48 12 3 = c
t

v = 48 12 3 1 e 3
2

v (2) = 48 12 3 1 e 3 13.2(f t/ sec2 )
elde ederiz. S
imdi yolun 24 olmas durumunda son noktadaki hznn ne oldugu sorusuna gelelim:
dx t

= v = 48 12 3 1 e 3
dt t

x = 48 12 3 t + 3e 3 + c2 x (0) = 0

c2 = 3 48 12 3
t

x = 48 12 3 t + 3e 3 3
t

24 = 48 12 3 t + 3e 3 3

3t 47 + 2 3
3e = t
13
denkleminin yaklask coz
um
u 2.6 dr.
2.6

v = 48 12 3 1 e 3 16.2f t/ sec
17. Oran Problemleri

Oran problemleri, bir fiziksel b
uy
ukl
ukteki, birim zaman icinde meydana gelen degisme olarak tarif edilir.

Ornek 17.1. Radyoaktif bir elementin bozunma hz elementin mevcut miktar ile dogru orantldr. Rayoaktif
elementin orjinal agrlgnn yars 1500 yl icinde dagldgna g
ore
(1) 4500 yl sonra, radyoaktif elementin agrlgn bulunuz.
(2) Orjinal agrlgnn %10 una varmas icin ne kadar zaman gecmesi gerektigini bulunuz.
C
oz
um x radyoaktif elementin miktarn gostermek u zere dx/dt radyokatif bozulmann orann belirtir. Bu
oran mevcut miktar ile dogru orantl oldugundan
dx
= kx
dt
miktarda alama oldugundan isaret negatifdir.
x (0) = x0
ve 1500 yl sonraki bozulma miktar
x0
x (1500) =
2
dir.
dx
= kx, x (0) = x0
dt
diferansiyel denkleminin coz umu
x0
x = x0 ekt x (1500) =
2
olduguna gore
x0 ln 2
= x0 e1500k k = 0.00046 x = x0 e0.00046t
2 1500
1/1500 t/1500
1 t 1
ek = x = x0 ek = x0
2 2

(1) t = 4500 icin bozunma
4500/1500
1 x0
x = x0 =
2 8
Bu ise 4500 sene sonunda bozunmann 1/8 veya %12.5 oldugunu soyler
(2)
t/1500
x0 x0 1 ln 10
x= = x0 t = 1500 4985
10 10 2 ln 2
yl sonra gerceklesir.

18. POPULASYON PROBLEMLERI 43

Ornek 17.2. Newtonun soguma kuramna g ore, soguyan bir cisimin scaklg, cismin scaklg ve cismi
kaplayan ortamn sabit scaklgnn fark ile orantldr. t = 0 daki 50 sabit scaklkl bir ortamdaki scaklg 80
ore ve 5 saniye sonra cismin scaklg 70 e d
olduguna g ust
ugu
ne g
ore cismin scaklgnn, t ye bagl fonksiyonunu
bulunuz ve 10 sn sonraki scaklgn bulunuz.
C
oz
um x,t zamandaki cismin scaklgn gostersin buna gore diferansiyel denklem
dx
= k (x 50)
dt
x (0) = 80
ve
x (5) = 70
kosullarmz vardr.
dx
= kdt ln (x 50) = kt + ln c x 50 = cekt x = 50 + cekt x (0) = 80
x 50
1/5
kt 5k 5k 2 k 2
30 = c x = 50 + 30e 70 = 50 + 30e e = k 0.08109 e =
3 3
t/5
2
x = 50 + 30
3
10 sn sonraki cismin scaklg
10/5
2
x = 50 + 30 = 63.33
3

18. Pop
ulasyon Problemleri
Populasyon icin diferansiyel model
dx
= kx
dt
olarak d
usu
n
ul
urken realistik model
dx
= kx x2
dt
seklindedir.
Ornek 18.1. Populasyon icin realistik model

dx 1 1
= x 8 x2
dt 100 10
olarak veriliyor. 1980 ylnda sehrin pop
ulasyonu 100000 olarak verildigine g
ore 2000 ylndaki sehrin pop
ulasyonu
nedir? Hangi ylda, 1980 deki pop ulasyonunun 2 kat kadar populasyon olur?
C
oz
um

dx 1 1 dx 1 106
= x 8 x2 2 = dt 100 + dx = dt
dt 100 10 10 x 108 x2 x 1 106 x
t x
ln x ln 1 106 x = + ln c = cet/100
100 1 106 x
cet/100 5 5 ce1980/100
x= , x (1980) = 10 10 =
1 + c106 et/100 1 + c106 e1980/100
106 2000/100
99 e
106 9e 5
c = 99 x (2000) = 6 119495
9e 5 1 + 1099 106 e2000/100
9e 5
2. skkn coz
um
u icin:
106
99 et/100 4
5
2.10 = 9e 5
106
e19.8t/100 = t 2061
1+ 99 106 et/100 9
9e 5
19. Karsm Problemleri

Burada karsmlardaki oranlar ele alnr. S maddesi belli oranlardaki karsmlar icerip, karsm, karstrc ile
sabit tutuluyor. x ile S maddesinin miktarn gosterirsek dx/dt x deki degisimin t ye gore orann verir. Buna
gore diferansiyel modeli
dx
= giris verileri cks verileri
dt
olarak verilir.

Ornek 19.1. Baslangcta 50 gal(gallon, 3.78lt lik bir olcu
) saf su iceren bir tanker de t = 0 annda 3 gal/sn lik
hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren c
oz
ulm
us tuzlu su eklenmektedir. Karstrc ile karsm homojen tutulurken,
baska bir vanadan ayn hzla karsm bosaltlmaktadr. Buna g ore, tankta herhangi t zamanndaki tuz orann
nedir?
C
oz
um Giris verileri: 3 gal/sn lik hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren coz
ulm
us tuzlu su
giris verileri = 2(lb/gal)3(gal/sn) = 6 lb/sn
Ekleme hz ile bosaltma hz ayn oranda oldugundan tank herhangi bir zamanda 50 gallik bir karsm icermektedir.
Ve bunun x lbsi tuz ise tuz konsantrasyonu x/50 olarak verilir.
x 3x
cikis verileri = (lb/gal)3(gal/sn) = lb/sn
50 50
dir. O halde diferansiyel denklem:
dx 3x dx dt dx 3dt 3
= 6 = = ln (x 100) = t + ln c
dt 50 300 3x 50 x 100 50 50
x 100 = ce3t/100 x (0) = 0
kosulundan
c = 100 x = 100 1 e3t/100

Ornek 19.2. Buy
uk bir su tankeri, baslangcta icinde 10lb lik tuz oran bulunan 50 gal lik bir tuzlu su
icermektedir. Gallonunda 2 lb lik tuz bulunduran baska bir tuzlu su karsm 5gal/sn lik hzla karsma ilave
edilmektedir. Karstrc ile tuzlu su karsm homojen tutulurken 3gal/sn lik hzla baska bir vanadan dsar
bosaltlmaktadr. Herhangi bir zamanda, su tankerindeki tuz orann bulunuz?
20. ELEKTRIK DEVRE PROBLEMLERI 45
C
oz
um Grisler:
giris verileri = 2(lb/gal)5(gal/sn) = 10 lb/sn
giris hz 5 ve cks hz 3 olduguna gore toplam hz
53=2
ve boylece herhangi zamandaki tuzlu su miktar, baslangcta da 50 oldugundan
50 + 2t
ve tuz konsantrasyonu ise
x
50 + 2t
olarak verilir. Boylece
x 3x
cikis verileri = (lb/gal)3(gal/sn) = lb/sn
50 + 2t 50 + 2t
O halde diferansiyel denklem:
dx 3x dx 3
= 10 + x = 10
dt 50 + 2t dt 50 + 2t
lineer denklemini elde ederiz.
dx 3 dx 3 3
+ x = 0 = dt ln x = ln (50 + 2t) + ln c
dt 50 + 2t x 50 + 2t 2
3/2 3/2
x = c (50 + 2t) x = c (t) (50 + 2t)
homojen olmayan denklemin coz
um
u olsun.
3/2 5/2 3 3/2
c (50 + 2t) 3c (t) (50 + 2t) + c (t) (50 + 2t) = 10
Z 50 + 2t
3/2 3/2
5/2
c = 10 (50 + 2t) c = 10 (50 + 2t) dt = 8 2 (t + 25) + c1

x = 8 2 (t + 25)5/2 + c1 (50 + 2t)3/2 x (0) = 0
kosulundan

5/2 3/2
0 = 8 2 (25) + c1 (50) c = 25 000 2

5/2 3/2
x = 8 2 (t + 25) 25 000 2 (50 + 2t)
sonuc olarak buluruz.
20. Elektrik Devre Problemleri

En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist or (
ornegin
elektrik amp ul
u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d ugme kapatlrsa bir I akm rezist ore dogru
akacak ve bir voltaj d usmesine sebep olucaktr. Yani rezistor un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj dusu
su
ise Voltmetre denilen bir elt ile olcu
lebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
VL + VR + VC = E (t)
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind
uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y
uk
unu gostermek uzere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor u
zerindeki voltaj d
usu
kl
ugu
akm ile do
gru
orantldr:
VR = RI
Resistr
Kaynak
Dme
burada R rezistor un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d usu

su
ise kapasitordeki elektrik yuku ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind uktordeki voltaj dusu
su
ise akmn de
gisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktor un ind
uktans denir (henry ile olculur) (inductance). Kirchoff kuralna g ore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada t urev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
LI + q + RI = E (t)
C
1
LI + RI + I = E (t)
C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Induktor
un olmadg durumda devreye RC devresi denir ve denklem
1
VC + VR = E (t) q + RI = E (t) I = q
C
1
Rq + q = E (t)
C
olan 1. mertebeden ADD elde ederiz.

Ornek 20.1. S
ekilde verilen RC devresinde (a)
once S anahtarnn 1 konumuna getirilmesi durumunda (b)
S anahtarnn 2 konumuna getirilmesi durumunda devreden gecen akm siddetini bulunuz.
E(t)
C
C
oz
um (a) eger anahtar bir durumunda ise emf-electromotive force E (t) dir ve denklem
1 1 E (t)
Rq + q = E (t) q + q=
C RC R
lineer denklemdir ve coz
um
Z

R 1
dt E (t) R 1
dt
q = e RC e RC dt + c1
R
E (t) 1
q = q=I
R RC Z
E (t) 1 t E (t) t
I = e RC e RC dt + c1
R RC R
(b) skk icin ise E (t) = 0 durumudur ve denklemin coz
umunde yerine yazdgmzda
c1 t
I = e RC
RC
olarak buluruz. Buradaki - isareti akmn ters yone dogru gittigini gosterir.

Ornek 20.2. 20 luk bir direnc teli, 0.01F (F arad) lk bir kapasitans olan kondansat or, emf(electromotive
force)si 40e2t +20e4t lik bir u
retece seri olarak baglanyor. Baslangc zamanda y
uk
u olmadgna g
ore herhangi
bir andaki yuk
unu bulunuz?
C
oz
um
R = 20, C = 0.01F, E (t) = 40e2t + 20e4t
verileri ve denklem:
1 E (t)
q + q =
RC R
q (0) = 0
lineer denklemi icin once homojen denklemi ele alalm:
dq 1
= dt = 5dt q = ce5t
q RC
ve homojen olmayan denklemin coz
um
u
q = c (t) e5t
olsun.
c e5t 5ce5t + 5e5t = 40e2t + 20e4t

40 3t
c = 40e3t + 20et c (t) = e + 20et + c1
3
40 3t t 100
q= e + 20e + c1 e5t q (0) = 0 c1 =
3 3

40 3t 100 5t
q= e + 20et e
3 3

Basit bir elektrik devresini olarak ifade edebiliriz. Simdi srasyla herbir durumu irdeleyelim:
A. VR = RI ve V VR = 0 olmal. Bunun anlam ise V ve VR karslkl olarak ters yonde hareket etti ginden
isaretleri farkl olmaldr. V = VR bagntsndan ise voltaj d
usu
kl
ugu
n
un olmadgn soyleyebiliriz.
B. V V1 V2 = 0 kosulundan ve V1 = I.R1 , V2 = I.R2 V = I (R1 + R2 ) olarak buluruz. Rs = R1 + R2 ise
toplam resistans verir.
V
V = I (R1 + R2 ) I =
R1 + R2
R1
V1 = I.R1 = V,
R1 + R2
R2
V2 = I.R2 = V
R1 + R2
C. kosulunda ise
V = VR = I1 R1 = I2 R2 I = I1 + I2

1 1 R1 R2
I = V + V = I
R1 R2 R1 + R2
V 1 R1 R2 R2
I1 = = I= I
R1 R1 R1 + R2 R1 + R2
V 1 R1 R2 R1
I2 = = I= I
R2 R2 R1 + R2 R1 + R2
sonuclarn elde ederiz.
Ornek 20.3. Bu sekilde ve yukradaki sekilde V ile g

osterilen aslnda E (t) dir.
dVR VR 1
IC = C , Ir = ,I = (V VR )
dt R2 R1
1 dVR VR
I = IC + IR (V VR ) = C +
R1 dt R2

dVR 1 1 V
+ + VR =
dt CR2 CR1 R1
CHAPTER 4
1. mertebeden y
uksek dereceli ADD
1.mertebeden y
uksek mertebeli ADD genel formu
F (x, y, y) = 0 (15.1)
seklindedir. Genel olarak
y = p
olarak gosterilir. Buna gore (15.1) denklemi
F (x, y, p) = 0 (15.2)
Uyar 15.4. (15.1) denklemini c ozmek genelde cok kolay degildir. Ve hatta c
oz
um
un olmas da gerekmez.
Bunun icin en o
nemli sonuclar burada belirtecegiz.
16. y = f (x, p) formundaki ADD

(15.1) denklemi
y = f (x, p) (16.1)
formunda olsun.
dy
= p dy = pdx
dx
ve (16.1) denkleminden
f f
dx + dp = dy = pdx dx e bolersek
x p
f f dp
+ = p (16.2)
x p dx
(16.2) denklemi p ve x in denklemidir ve Bol yontemleri ile coz

um 2 deki cozUm um elde edilebilir.
Ornek 16.1.
y 2 1 + y2 = 0 (16.3)
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (16.3) denklemini
p
y= 1 p2 (16.4)
51
52
4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK DERECELI ADD
olarak da yazabiliriz. (16.2) ifadesinden

p
f (x, p) = 1 p2
f f dp
+ = p
x p dx
p dp
p = p
1 p2 dx
!
1 dp
p 1+ p = 0
1 p2 dx
1 dp
1+ p = 0, p = 0
1 p dx
2
1 dy
p dp = dx, =0
1 p2 dx
arcsin p = x + c, y = c
p = sin (x + c) , y = c
y = cos (x + c) , y = c
(16.4) ADD nin coz
umleridir.
17. x = f (y, p) formundaki ADD

(15.1) denklemi
x = f (y, p) (17.1)
formunda olsun.
dx 1 1
= dy =
dy dx
p
ve (17.1) denkleminden
f f dp dx 1
+ = =
y p dy dy p
f f dp 1
+ = (17.2)
y p dy p
(17.2) denklemi p ve y in denklemidir ve Bol
um 2 deki coz
um yontemleri ile coz
um elde edilebilir.
Ornek 17.1.
x 1 + y2 = 0 (17.3)
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (17.3) denklemini
x = 1 p2
olarak da yazabiliriz. (17.2) ifadesinden
f (x, p) = 1 p2
f f dp 1
+ =
y p dy p
dp 1
2p = 2p2 dp = dy
dy p
1/3
2 dy 3
p3 = y+cp= = (y + c)
3 dx 2
2/3
dy 1 (y + c)
1/3 = dx 1/3
=x
32 (y + c) (3/2) 2/3
(17.3) ADD nin coz
umleridir.
18. LAGRANGE DENKLEMI 53
18. Lagrange Denklemi
y = (y) x + (y) (18.1)

veya
y = (p) x + (p) (18.2)
t
ur
undeki denklemlere Lagrange denklemi denir. (18.2) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp dp
p = (p) + x (p) + (p)
dx dx
dp dp
p (p) = x (p) + (p)
dx dx
x (p) dp (p) dp
1 = +
p (p) dx p (p) dx
dx (p) (p)
= x+ (18.3)
dp p (p) p (p)
lineer denklemini elde ederiz ve coz
um
un
u
x = t (p, c) (18.4)
(Bkz. Bol
um 2 te lineer ADDin coz
um
unden elde ederiz) olarak yazalm. Buna gore (18.4) y (18.2) coz
um
unde
yerine yazarsak cou
z
um
un parametrik gosterimi olarak
y = (p) x + (p) (18.5)
elde ederiz.
Ornek 18.1.
y = 2xy + y2 ya da y = 2xp + p2 (18.6)
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (18.1) ifadesine gore
(p) = 2p, (p) = p2
ve (18.3) don
usu
m
unden
dx 2 2p 2
= x+ = x2
dp p 2p p 2p p
lineer denklemini elde ederiz. (10.1) ifadesinden
2
a (p) = , b (p) = 2
p
ve (10.6) coz
um
unden
Z
R p R 3
x = e p dp 2e
dp + c1 p dp
Z
ln p2 ln p2
= e 2e dp + c1
Z
2 2
= p 2p dp + c

2 2 3
= p p +c (18.7)
3

elde ederiz. (18.7) u (18.6) de yerine yazdgmzda

2 3
y = 2p 1
p + c + p2 (18.8)
3
elde ederiz. (18.7) ve (18.8) , (18.6) n genel coz
um
un
un parametrik denklemidir.
54
4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK DERECELI ADD
19. Clairaut Denklemi

Lagrange denkleminde (p) = p durumunda
y = xy + (y) veya y = px + (p) (19.1)

t
ur
undeki denklemlere Clairaut denklemi denir. (19.1) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp dp
p = p+x + (p)
dx dx
dp dp
(x + (p)) = 0 =0
dx dx
p = c (19.2)
coz
um
un
u elde ederiz. Bu (19.2) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel coz
um
un
u
y = cx + (c) (19.3)
elde ederiz.
Bunun yannda eger
x + (p) = 0 (19.4)
saglanrsa bu denklemin genel coz
um
un
u de
p = t (x) (19.5)
olarak gosterelim. Tekrar (19.5) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel coz
um
un
u
y = xt (x) + (t (x)) (19.6)
olarak elde ederiz.
Ornek 19.1.
dy dy dy
1 yx = ya da (p 1) (y xp) = p (19.7)
dx dx dx
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um (19.7) y d
uzenledigimizde
p
y = px + (19.8)
p1
elde ederiz. (19.2) ifadesine gore
p
(p) = (19.9)
p1
ve (19.2) don
usu
m
unden
p=c (19.10)
elde ederiz. Bu (19.10) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz
um
un
u
c
y = cx + (19.11)
c1
elde ederiz. Eger (19.4) saglanrsa
p (p 1) pp p
x + (p) = x + 2 =x 2 =0
(p 1) (p 1)
Z Z
dp dp
= xdx = xdx (6) ifadesinden
(p 1)2 (p 1)2
1 x2 + c
=
p1 2
2
p = 1 2 (19.12)
x +c
elde ederiz. Bu (19.12) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz
um
un
u

2 1
y = 1 2 x+1+ (19.13)
x +c 1 x22+c 1
19. CLAIRAUT DENKLEMI 55
elde ederiz.
CHAPTER 5
Y
uksek Mertebeden Lineer ADD
21. Giris
Tanm 21.1. n. inci mertebeden homojen olmayan bir lineer ADD genel olarak
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x) (21.1)
dn y dn1 y dy
a0 (x) n + a1 (x) n1 + + an1 (x) + an (x) y = F (x)
dx dx dx
seklinde yazlr. Burada a0 (x), a1 (x), . . . , an (x) degisken katsaylardr. Bu katsaylar ve F (x) fonksiyonu, x in
bir I = [a, b] aralgnda tanmlanms s urekli fonksiyon lardr.
Tanm 21.2. Eger, F (x) = 0 ise, (21.1) denklemi
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = 0 (21.2)
seklini alr. O zaman bu denkleme, n inci mertebeden degisken katsayl homojen lineer ADD denir.
Ornek 21.3. y + 3xy + x3 y = ex lineer 2. mertebeden ADD dir.
22. Lineer homojen ADD i

cin temel teoremler
homojen olmayan n.inci mertebeden de gisken katsayl bir lineer diferansiyel denklemin, yani (21.1) denkleminin
genel coz
umun
u bulmak amacmzdr. Bunun icin once (21.2) homojen diferansiyel denklemin genel coz um un
un
bulunmas incelenecektir. ((21.1) diferansiyel denkleminin coz umu ile ilgili varlk teoremi Teorem (4.23) de ele
alnmstr.)
Teorem 22.1. n. inci mertebeden bir homojen diferansiyel denklemin biribirinden farkl m sayda c ozum
u
y1 , y2 , ..., ym olsun. Burada m ndr. Bu durumda c1 , c2 , ..., cm katsaylar keyfi sabit saylar olmak u
zere,
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym fonksiyonu da ayn denklemin bir c oz
umu olur.
Tanm 22.2. y1 , y2 , ..., ym herhangi fonksiyonlar ve c1 , c2 , ..., cm herhangi keyfi sabit saylar olsunlar. Bu
durumda c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym ifadesine y1 , y2 , ..., ym fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu denir.
Uyar 22.3. Tanm 22.2 e g
ore (21.2) homojen diferansiyel denklemin c
oz
umlerinin lineer kombinasyonu da
bir c
oz
umd
ur.

Ornek 22.4. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin c
oz
um
ud
ur. Uyar 22.14a g
ore y = c1 cos x +
c2 sin x de denklemin c
oz
umudur.
Tanm 22.5. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., ym fonksiyon k umesi icin, hepsi sfr olmayan
c1 , c2 , ..., cm gibi sabit saylar bulunabilirse ve xin bu aralktaki b
ut
un degerleri icin,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0
ise, bu fonksiyonlara aralarnda lineer bagml fonksiyonlar denir.
Ornek 22.6. x ve 2x fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmldr. C

unk
u
c1 x + c2 (2x) = 0 (c1 + 2c2 ) x = 0, x [0, 1] c1 + 2c2 = 0 c1 = 2c2
Ornegin c2 = 1, c1 = 2 icin ifade saglanms olur.

Tanm 22.7. Bir a x b aralgnda lineer bagml olmayan fonksiyonlara ise, lineer bagmsz fonksiyonlar
denir. Yani,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0 c1 = c2 = = cm = 0
57
58
5. YUKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

Ornek 22.8. x ve x2 fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmszdr. c1 x + c2 x2 = 0 ifadesini diferan-
siyellersek c1 + 2c2 x = 0 elde ederiz ve x ile bu denklemi carparsak c1 x + 2c2 x2 = 0 elde ederiz.
c1 x + c2 x2 = 0 ve c1 x + 2c2 x2 = 0, x [0, 1]
denklemlerini ckartrsak c2 x2 = 0, x [0, 1] elde ederiz. Buna g
ore c2 = 0 = c1 dir.
Teorem 22.9. (21.2) homojen diferansiyel denklemi n lineer bagmsz c oz
ume sahiptir. y1 , y2 , ..., yn (21.2)
homojen diferansiyel denkleminin lineer bagmsz c
oz
umleri ise (21.2) nin genel c
oz
um
u
c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
ile ifade edilir. Burada c1 , c2 , ..., cn keyfi sabit saylar.

Ornek 22.10. sin x ve cos x lineer bagmsz fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin c
oz
um
ud
ur. Uyar 22.14a ve
Teorem 22.9 g
ore y = c1 cos x + c2 sin x de denklemin c
oz
umud ur.
Simdi, iki veya daha fazla fonksiyonun hangi kosullarda lineer bagml veya lineer bagmsz oldu
gunu arastralm.
Tanm 22.11. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., yn fonksiyonlar (n 1) . mertebden tureve
sahip olsunlar.
y1 y2 ... yn

y1 y2 ... yn

W (y1 , y2 , ..., yn ) = .. ..
. .
(n1)
y (n1)
y2
(n1)
. . . yn
1
determinantna Wronskian denir ve a x b noktasndaki degeri ksaca W (y1 , y2 , ..., yn ) ile g
osterilir.
Teorem 22.12. y1 , y2 , ..., yn (21.2) homojen diferansiyel denkleminin c
oz
umleri lineer bagmsz olmas icin
gerek ve yeter kosul W (y1 , y2 , ..., yn ) 6= 0 olmaldr.
Ornek 22.13. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin lineer bagmsz c

oz
um
ud
ur ve

sin x cos x
W (sin x, cos x) = = 1 6= 0
cos x sin x
Uyar 22.14. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin c

oz
um
u y (x) olsun ve
y (x0 ) = 0, y (x0 ) = 0, . . . , y (n1) (x0 ) = 0
kosulunu saglyorsa bu durumda c
oz
um y (x) = 0 dr.
Tanm 22.15. Uyar 22.14 deki c
oz
ume asikar c
oz
um denir.
23. Mertebenin indirgenmesi

Teorem 23.1. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f c
oz
um
un
u biliyorsak y = f v
d
on
usu
m
u ile denklemi (n 1) . mertebeye indirgeyebiliriz.
Teorem 23.2.
a0 (x)y + a1 (x)y + a2 (x)y = 0 (23.1)
homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f olsun.
y = fv (23.2)
d
on
usu
m
un
u denklemde yerine yazalm

a0 (x) (f v) + a1 (x) (f v) + a2 (x)f v = 0

a0 (x) (f v + 2f v + f v ) + a1 (x) (f v + f v ) + a2 (x)f v = 0
(a0 (x)f + a1 (x)f + a2 (x)f )v + a0 (x) f v + (2a0 (x) f + a1 (x) f ) v = 0
| {z }
=0
ile (23.1) denklemini
dw
a0 (x)f (x) + [2a0 (x) f (x) + a1 (x) f (x)] w = 0 (23.3)
dx
23. MERTEBENIN INDIRGENMESI 59
denklemine indirgeyebiliriz. Burada w = v dr. Buna g ore (23.3) denkleminin c

ozumu
R
exp aa10 (x)
(x) dx
w=
[f (x)]2
ve
Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
w = v v = 2 dx (23.4)
[f (x)]
seklindedir.

Ornek 23.3. y = x fonksiyonu x2 + 1 y 2xy + 2y = 0 denkleminin bir c ozumu olmak u
zere, mertebenin
indirgenmesi yontemini kullanarak lineer bagmsz c
oz
um u bulunuz.
C um (23.1) e gore a0 (x) = x2 + 1, a1 (x) = 2x, a2 (x) = 2 dir. (23.4) ten
oz

Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
v = 2 dx
[f (x)]
R
Z exp 2x Z R du
x2 +1 dx exp u
= dx 2 = dx
x2 x +1=u2xdx=du x2
Z Z Z 2 Z
exp (ln u) u+c x +1 1
= dx = dx 2 = dx = 1 + 2 dx
x2 x2 x +1=u x2 x
1 1
= x +c=x +c
x x
(23.2) don
usu
m
unden cozum u
1
y = x x + c = x2 + cx 1
x
seklinde elde ederiz. Teorem 22.1 e gore

y = c2 x + c3 x2 + cx 1

= A x2 1 + Bx
genel coz
umd
ur.
Ornek 23.4. y = x fonksiyonu

x2 y 4xy + 4y = 0
denkleminin bir c
oz
um
u olsun. Mertebenin indirgenmesi y ontemi ile genel c
oz
um
u bulunuz.
C
oz
um
y = xv
don
usu
m
un
u denklemde yerine yazalm.
x2 (xv) 4x (xv) + 4xv 0 x2 (2v + xv ) 4x (v + xv ) + 4xv = 0

=
dw dx
x2 (xv 2v ) = 0 xv 2v = 0 xw = 2w =2
w=v w x
ln w = 2 ln x + ln c w = cx2 v = cx2 dv = cx2 dx
w=v
3
cx3 cx cx4
v = + c1 y = x + c1 = + c1 x
3 3 3
seklinde elde ederiz. Teorem 23.9 e gore

cx4
y = c2 x + c3 + c1 x
3
x4
= A + Bx
3
genel coz
umd
ur.
60
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD
a0 y (n) + a1 y (n1) + ... + an 1 y + an y = 0 (24.1)

sabit katsayl homojen denklemin coz
um
un
u
y = emx (24.2)
olarak arayalm. Buna gore
dk y
= mk emx , k = 1, .., n
dxk
t
urevlerini (24.1) denkleminde yerine yazarsak

emx a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0
denklemini elde ederiz. emx 6= 0 oldugundan
a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0 (24.3)
elde edilir.

Tanm 24.1. (24.3) e diferansiyel denklemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem ninci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna g
ore, denklemin m1 , m2 , ..., mn gibi n tane kok
u olmaldr. Bu kokler birer birer
denklem (24.1)da yerine konursa her defasnda bir
ozel coz
um elde edilecektir. Buna g
ore denklemin koklerine
g
ore c
oz
um
u irdeleyelim.
24.1. 1. Durum: Ayrk reel k
okler. (24.3) denkleminin n tane farkl (ayrk) kok
un
un oldu
gu durum-
dur.
Teorem 24.2. (24.3) denkleminin n tane m1 , m2 , ..., mn gibi farkl (ayrk) reel k
ok
u var ise (24.1) denkleminin
genel c
oz
um
u
y = c1 em1 x + c2 em2 x + ... + cn emn x (24.4)
seklindedir. c1 , c, ..., cn keyfi sabitlerdir.
Ornek 24.3. y 3y + 2y = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C um Karakteristik denklem m2 3m + 2 = 0. Boylece denklemin coz

oz um
u (m 1) (m 2) = 0 m1 =

1, m2 = 2. (24.4) dan
y = c1 ex + c2 e2x
coz
umd
ur.

Uyar 24.4. Ornek 24.3de g
or
uld
ugu
uzere ex ve e2x fonksiyonlar lineer bagmszdr.

ex e2x
x 2x
W e ,e
= x = ex 6= 0
e 2e2x
dr.
Ornek 24.5. y y 12y = 0, y (0) = 3, y (0) = 5 BDP nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Diferansiyel denklemin karakteristik denklemi
m2 m 12 = 0
coz
umler m1,2 = 3, 4, ve 1. Durum: dir. Buna gore
e3x , e4x
lineer bagmsz coz
umlerdir. Teorem 23.9 a gore
y = c1 e3x + c2 e4x
coz
umd
ur.
y (0) = 3, y (0) = 5
24. SABIT KATSAYILI HOMOJEN LINEER ADD 61
kosullarndan
c1 + c2 = 3
c1 = 1, c2 = 2
3c1 + 4c2 = 5
y = e3x + e4x
coz
umd
ur.
24.2. 2. Durum: Tekrarl k

okler.
Teorem 24.6. (24.3) denkleminin k okleri k defa tekrarlanyorsa (m1 = m2 = = mk = m) bu durumda
(24.1) denkleminin tekrar eden k
oklere karslk gelen c
oz
umu

c1 + c2 x + + ck xk1 emx (24.5)
seklindedir. mk+1 , mk+2 , . . . , mn birbirinden farkl reel k
okler olmak u
zere (24.1) denkleminin genel c
oz
um u

y = c1 + c2 x + + ck xk1 emx + ck+1 emk+1 x + ck+2 emk+2 x + ... + cn emn x (24.6)
formundadr.
Ornek 24.7. y iv + 5y + 6y + 4y 8y = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Denklemin karakteristik denklemi
m4 + 5m3 + 6m2 + 4m 8 = 0
ve denklemin kokleri 2, 2, 2, 1 dir. Buna gore tekrar eden m = 2 kokune karslk gelen coz
um (24.5) dan
2
2x
y 1 = c1 + c2 x + c3 x e
ve m2 = 1 kok
une karslk gelen coz
um
y2 = c4 ex
dir. Buna gore genel coz
um (24.6) den

y = y1 + y2 = c1 + c2 x + c3 x2 e2x + c4 ex
dr.
Ornek 24.8. y (5) 2y (4) + y = 0 denkleminin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
m5 2m4 + m3 = 0
ve coz
umler m1,2,3,4,5 = 0, 0, 0, 1, 1 ve 2. Durum: Tekrarl kokler dir. Buna gore
1, x, x2 , ex , xex
lineer bagmsz coz
y = c1 + c2 x + c3 x2 + c4 ex + c5 xe
coz
umd
ur.
24.3. 3. Durum: Kompleks eslenik k

okler.
Tanm 24.9. i2 = 1 olmak u zere kompleks saylar a + ib, b 6= 0 formundadr. (a, b reel saylar). a ib
saysna ise a + ib nin kompleks eslenigi denir.
Teorem 24.10. (24.3) denkleminin kompleks eslenik k
okleri a + ib ve a ib tekrarlanmasnlar. Bu durumda
genel c
oz
um
y = eax (c1 sin bx + c2 cos bx) (24.7)
olarak yazlr.
62
Proof. Genel coz

um
u
k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x
olarak yazabiliriz. Burada
ei = cos + i sin
Euler formul
un
u kullanrsak
k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x = k1 eax eibx + k2 eax eibx

= eax k1 eibx + k2 eibx
= eax (k1 (cos bx + i sin bx) + k2 (cos bx i sin bx))
= eax ((k1 + k2 ) cos bx + i (k1 k2 ) sin bx)
= eax (c1 sin bx + c2 cos bx) , c1 = k1 + k2 , c2 = k1 k2
elde ederiz.
Ornek 24.11. y 6y + 25y = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C um ADD nin karakteristik denklemi m2 6m + 25 = 0 dr. Denlemin kokleri

oz

6 36 100 6 8i
m = = = 3 4i
2 2
a = 3, b = 4
(24.7)
y = e3x (c1 sin 4x + c2 cos 4x)
coz
umd
ur.
Teorem 24.12. (24.3) denkleminin kompleks eslenik k okleri a+ib ve aib k defa tekrarlansnlar. Bu durumda
tekrarlanan k
oklere karslk gelen genel c
oz
um

y = eax c1 + c2 x + + ck xk1 sin bx + eax c1 + c2 x + + ck xk1 cos bx (24.8)
olarak yazlr.
Ornek 24.13. y vi 2y + y = 0 ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
m6 2m3 + 1 = 0

coz
umler m1,2,3 = 1, 21 + i 23 , 21 + i 23 ,
ve digerleri esit olmak u zere 1. Durum: Ayrk reel k okler & 2. Durum
& 3. Durum: Kompleks eslenik kokler dir. Buna gore

x x 1
x 3x 1 x 3x 1
x 3x 1
x 3x
e , xe , e cos
2 , e sin
2 , xe cos
2 , xe sin
2
2 2 2 2
lineer bagmsz coz

1 3x 1 3x 1 3x 1 3x
y = c1 ex + c2 xex + c3 e 2 x cos + c4 e 2 x sin + c5 xe 2 x cos + c6 xe 2 x sin
2 2 2 2
cozumdur.
25. Homojen olmayan ADD

(21.1) homojen olmayan denklemi ele alalm:
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x)
Teorem 25.1. v fonksiyonu (21.1) homojen olmayan denklemin bir c oz
um
u ve u fonksiyonu (21.2) homojen
denklemin c
oz
um
u ise u + v fonksiyonu da (21.1) homojen olmayan denklemin bir c
oz
um
ud
ur.

Ornek 25.2. y = x fonksiyonu y + y = x homojen olmayan denkleminin bir c oz
umud ur. sin x fonksiyonu

y +y = 0 homojen ADD nin c oz
umud ore y = x+sin x fonksiyonu da y +y = x denkleminin
ur. Teorem 25.1e g
c
ozum
ud
ur.
25. HOMOJEN OLMAYAN ADD 63
(21.2) homojen denklemin genel coz um u olan yc (complementary function)nin nasl bulundu gunu biliyoruz.
Simdi ise amacmz, homojen olmayan bu denklemin bir ozel coz um
u olan ve bir keyfi sabit say icermeyen yp
(particular integral ) coz
um
un
u ve sonuc olarak (21.1) homojen olmayan denkleminin genel coz um unu bulmaktr.
yp nin bulunmas ile ilgili olarak birkac metot gelistirilmistir. Bu metotlar, sras ile,
(i): Belirsiz Katsaylar Metodu
(ii): Parametrelerin Degisimi Metodu
25.1. Belirsiz Katsaylar Metodu.
Tanm 25.3. Eger

(1) xn , n 0 pozitif say
(2) eax , a 6= 0
(3) sin (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
(4) cos (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
fonksiyonlarndan birisi veya bunlar lineer kombinasyonu ise fonksiyona UC (undetermined coefficient) fonksiy-
onu denir.
Ornek 25.4. x3 , e2x , sin (3x/2) , cos (2x + /4) UC fonksiyonlardr.
Tanm 25.5. Lineer bagmsz UC fonksiyonlarnn k

umesine ksaca UC k
umesi denir.
UC fonksiyonu UC
n kumesi
1 xn x , xn1 , . . . , x, 1
2 eax {eax }
3 sin (bx + c) {sin (bx + c) , cos (bx + c)}
veya cos (bx + c)
4 xn eax xn eax , xn1 eax , . . . , xeax , eax
{xn sin (bx + c) , xn cos (bx + c) ,
xn sin (bx + c) xn1 sin (bx + c) , xn1 cos (bx + c) ,
5
veya xn cos (bx + c) . . . , x sin (bx + c) , x cos (bx + c) ,
sin (bx + c) , cos (bx + c)}
6 eax sin (bx + c) {eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}
veya eax cos (bx + c)
{xn eax sin (bx + c) , xn eax cos (bx + c) ,
xn1 eax sin (bx + c) , xn1 eax cos (bx + c) ,
7 xn eax sin (bx + c)
. . . , xeax sin (bx + c) , xeax cos (bx + c) ,
veya xn eax cos (bx + c)
eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}

Ornek 25.6. f (x) = x2 sin x fonksiyonunun UC k

umesi x2 sin x, x2 cos x, x sin x, x cos x, sin x, cos x
Yontem
(21.1) homojen olmayan denkleminde
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x)

F (x) fonksiyonunu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olmas durumunda bu yontemi ugulayabiliriz.
(1) F = c1 u1 + c2 u2 + + cm um olsun. Burada u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlardr.
(2) u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlarna karslk gelen UC k umelerini S1 , S2 , . . . , Sm olarak belirleyelim.
(3) Denk veya birbirinde icerilen k umeleri elimine edelim veya u st k
umeyi secelim.
(4) Eger UC k umelerinin elemanlar, t
urdes ksmn coz
umunde olmayacak eskilde x in en k ucu
k kuvveti
ile carpp k umeyi yeniden duzenleyelim.

(5) Ozel cozum u bu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu oldugunu varsayalm.
(6) Lineer kombinasyondaki bilinmeyen katsaylar denklemde yerine yazarak belirleyelim.
Ornek 25.7. y 2y 3y = 2ex 10 sin x ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
64
C
oz
um
y 2y 3y = 0
homojen denklemin coz
um
u
m2 2m 3 = 0
karakteristik denkleminin coz unden m1 = 3, m2 = 1 yc = c1 e3x + c2 ex formundadr. S
um imdi homojen
olmayan terime gelelim:
2ex 10 sin x
fonksiyonu
(1)
ex , sin x, cos x
UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olarak yazlmstr. Buna gore UC k
umeleri
(2)
S1 = {ex }
S2 = {sin x, cos x}
(3) Birbirine denk ve esit k

ume olmad gndan bu adm gecelim.
(4) S1 ve S2 k
umelerinin elemanlar ile homojen ksmn fonksiyonlar bir biri ile ayn degildir. Bu skkda gecelim.
(5) 3 ve 4. durumlar saglanmadgndan bir sonraki durum.

(6) Ozel fonksiyonu bu k umelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazld gn varsayalm:
yp = Aex + B sin x + C cos x
yp = Aex + B cos x C sin x
yp = Aex B sin x C cos x
denklemde yerine yazarsak
y 2y 3y = 2ex 10 sin x Aex B sin x C cos x 2 (Aex + B cos x C sin x
3 (Aex + B sin x + C cos x) = 2ex 10 sin x
4Aex + (4B + 2C) sin x + (4C 2B) cos x = 2ex 10 sin x
4A = 2,
4B + 2C = 10
1
4C 2B = 0 A = , B = 2, C = 1
2
1 x
yp = e + 2 sin x cos x
2
ozel coz
um ve
1
y = yc + yp = c1 e3x + c2 ex ex + 2 sin x cos x
2
genel coz
umd
ur.
Ornek 25.8. y 3y + 2y = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y 3y + 2y = 0
um
u
m2 3m + 2 = 0
karakteristik denkleminin coz unden m1 = 1, m2 = 2 yc = c1 ex + c2 e2x formundadr. S
um imdi homojen
olmayan terime gelelim:
2x2 + ex + 2xex + 4e3x
fonksiyonu
(1)
x2 , ex , xex , e3x

umeleri
(2)
2
S1 = x , x, 1
S2 = {ex }
S3 = {xex , ex }
3x
S4 = e
(3) S2 S3 oldugundan S1 , S3 , S4 kumeleri ele alncaktr.

(4) S3 = {xex , ex } kumesi ex fonksiyonunu icerdiginden ve ex fonksiyonu homojen denklemin coz um u icinde
oldugundan S3 k umesinin elemanlarn x ile carpp yeniden duzenleriz: S3 = {x2 ex , xex } k
umesinin elemanlar
ile ozle c
oz
umdeki fonksiyonlar ayn degildir.
(5) Yeniden d uzenlenen kumeler srasyla:
2
S1 = x , x, 1
S3 = {x2 ex , xex }
3x
S4 = e
seklindedir.

(6) Ozel fonksiyonu bu k
umelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazld
gn varsayalm:
yp = Ax2 + Bx + C + Dx2 ex + Exex + F e3x
yp = B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex
yp = 2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex
y 3y + 2y = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x 2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex

3 B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex + 2Ax2 + Bx + C + Dx2
+Exex + F e3x = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x (2A 3B + 2C) + (2B 6A) x + 2Ax2
3x x x
+2De 2Exe + (2E F ) e = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x
2A 3B + 2C = 0
2B 6A = 0
2A = 2
2D = 4
2E = 2
7
2E F = 1 A = 1, B = 3, C = , F = 3, D = 2, E = 1
2
7
yp = x2 + 3x + + 2x2 ex xex 3e3x
2
ozel coz
um ve
7
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + x2 + 3x + + 2x2 ex xex 3e3x
2
genel coz
umd
ur.
Ornek 25.9. y iv + y = 3x2 + 4 sin x 2 cos x ADD nin c

oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y iv + y = 0
um
u
m4 + m2 = 0
karakteristik denkleminin coz
um
unden m1,2 = 0, m3,4 = i yc = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x formundadr.
Simdi homojen olmayan terime gelelim:
3x2 + 4 sin x 2 cos x
66
fonksiyonu
(1)
x2 , sin x, cos x
umeleri
(2)
2
S1 = x , x, 1
S2 = {sin x, cos x}
S3 = {cos x, sin x}
(3) S2 = S3 oldug undan S1 , S2 k

umeleri ele alncaktr.
(4) S1 = x2 , x, 1 k umesi x, 1 fonksiyonlarn icerdiginden ve x, 1 fonksiyonlar homojen denklemin coz umu
icinde oldugundan S1 kumesinin elemanlarn x2 ile carpp yeniden d uzenleriz: S1 = {x4 , x3 , x2 }. B
oylece bu
k umenin elemanlar turdes ksmn coz
um
undeki fonksiyonlardan farkldr. Yine S2 kumesinin elemanlar, t urdes
ksmn coz
umunde oldugundan, elemanlar x ile carpalm: S2 = {x sin x, x cos x}
(5) Yeniden d uzenlenen k umeler srasyla:
S1 = {x4 , x3 , x2 }
S2 = {x sin x, x cos x}
seklindedir.

(6) Ozel fonksiyonu bu k
umelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazld
gn varsayalm:
yp = Ax4 + Bx3 + Cx2 + Dx sin x + Ex cos x
yp = 2Cx + E cos x + D sin x + xD cos x xE sin x + 4Ax3 + 3Bx2
yp = 2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
yp = 6B + 24Ax 3E cos x 3D sin x xD cos x + xE sin x
ypiv = 24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x
y iv + y = 3x2 + 4 sin x 2 cos x 24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x
+2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
= 3x2 + 4 sin x 2 cos x
24A + 2C = 0
6B = 0
12A = 3
2D = 2
1
2E = 4A= , B = 0, C = 3, D = 1, E = 2
4
1 4
yp = x 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
ozel coz
um ve
1
y = yc + yp = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x + x4 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
genel coz
umd
ur.
25.2. Parametrelerin De
gisimi Metodu.
y + a (x) y = b (x)
formundaki denklemlere lineer denklemini hatrlayalm. Denklemin
y + a (x) y = 0
t
urdes denklemine karslk gelen coz
um
u
Z
y = c exp a (x) dx ,
olarak elde etmistik.

(10.1) in genel coz
um
un
u
Z
y = c (x) exp a (x) dx .
formunda aramstk ki bu teori olarak parametrelerin degisimi metodu dur. Yontemi 2. mertebden de
gisken
katsayl bir ADD icin anlatalm:
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = F (x) (25.1)
denklemini ele alalm. y1 ve y2
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = 0 (25.2)
homojen denkleminin lineer bagmsz coz
umleri olsunlar. Bu durumda
y c = c1 y 1 + c2 y 2
(25.2) homojen denkleminin bir genel coz
um
ud ur. Parametrelerin degisimi yonteminde c1 , c2 sabitleri yerine
fonksiyonlar d
usu
n
ul
ur. Yani
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.3)
fonksiyonu (25.1) denkleminin bir cozum
ud
ur. Burada v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarnn ifadelerini bulmamz
gerekmektedir. Elimizde 2 bilinmeyen var ve 1 kosul olarakda (25.3) fonksiyonunun coz
um olmas var. Dolaysyla
2. bir ek kosula ihtiyac duyulmaktadr.
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.4)
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0 (25.5)
alalm. Simdi fonksiyonun 2. t
urevini alrsak
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.6)
elde ederiz. (25.3) fonksiyonunun coz
um oldugundan (25.3) , (25.4) , (25.6) ifadelerini (25.1) denkleminde yerine
yazarsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] +
a1 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] + a2 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)]
= F (x)

v1 (x) [a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) + a2 (x) y1 (x)] +
v2 (x) [a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x)] + a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] (25.7)

= F (x)
elde ederiz. y1 ve y2 homojen denkleminin lineer bagmsz coz umleri oldugundan a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) +

a2 (x) y1 (x) = 0 ve a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x) kosullar saglanr. (25.7) de bunlar dikkate alrsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] = F (x) (25.8)
kosulunu elde ederiz.Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin
(
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0
(25.9)
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = aF0(x)
(x)
denklem sistemini elde ederiz. Katsaylar determinant

y (x) y2 (x)
W [y1 (x) , y2 (x)] = 1
y1 (x) y2 (x)
68
olarak elde ederiz. y1 ve y2 lineer bagmsz coz

umler oldugundan Wronkiyen W [y1 (x) , y2 (x)] 6= 0 dr. B
oylece
(25.9) sisteminin tek coz u vardr. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn
um

0 y2 (x)

F (x)
a0 (x) y2 (x) F (x) y2 (x)

v1 (x) = = (25.10)
y (x) y (x) a 0 (x) W [y1 (x) , y2 (x)]
1 2
y1 (x) y2 (x)

y (x) 0
1
F (x)
y1 (x) a0 (x) F (x) y1 (x)

v2 (x) = = (25.11)
a (x) W [y1 (x) , y2 (x)]
y1 (x) y2 (x) 0
y1 (x) y2 (x)
Boylece (25.10) ve (25.11) de integral aldgmzda v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn buluruz.
Ornek 25.10.
y + y = tan x
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Homojen ksmn coz
um
u
yc = c1 sin x + c2 cos x
oldugundan genel coz
um
u
yp = v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
olsun.
yp = v1 (x) cos x v2 (x) sin x + v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
urevini alrsak
yp = v1 (x) sin x v2 (x) cos x + v1 (x) cos x v2 (x) sin x
elde ederiz. Denklemde yerine yazarsak
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn

0 cos x

tan x sin x
v1 (x) = = sin x v1 (x) = cos x + c3

sin x cos x
cos x sin x

sin x 0

cos x tan x sin2 x cos2 x 1
v2 (x) = =
=
sin x cos x cos x cos x
cos x sin x
Z
v2 (x) = (cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz

um
yp (x) = v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
= ( cos x + c3 ) sin x + (sin x ln (sec x + tan x) + c4 ) cos x
= c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x
olarak elde ederiz.
y = yc + yp = c1 sin x + c2 cos x + c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x

= A3 sin x + B cos x ln (sec x + tan x) cos x
Ornek 25.11.
y 6y + 11y 6y = ex
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Homojen ksmn coz
um
u
m3 6m2 + 11m 6 = 0 m1,2,3 = 1, 2, 3

yc = c1 ex + c2 e2x + c3 e3x
oldugundan genel coz

um
u
yp = v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
olsun.
yp = v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x + v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
2. kosul olarak
v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0

urevini alrsak
yp = v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x
elde ederiz. 3. kosul olarak da
v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
buluruz. 3. t
urevi de alrsak
yp = v1 (x) ex + 8v2 (x) e2x + 27v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x
elde ederiz. Bunlar denklemde yerine yazarsak
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0
v (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
1
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex
70
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlarn

0 e2x e3x

0 2e2x 3e3x
x
e 4e2x 9e3x ex e2x e3x 1
v1 (x) = x

2x 3x
=
x e2x e3x
v1 (x) = x + c4
e
x e e 2e 2
e 2e 2x
3e 3x
x
e 4e2x 9e3x
x
e 3x
x 0 e 3x
e
x 0x 3e3x
e e 9e 2e2x e3x
v2 (x) = x 2x 3x
= x e2x e3x
= ex v2 (x) = ex + c5
e
x e e 2e
e 2x 3x
x 2e2x 3e3x
e 4e 9e
x
e 2x
x e 2x 0
e 2e 0
x
e 4e2x ex e2x e2x 1 1
v3 (x) = x 2x 3x
=
x e2x e3x
= e2x v3 (x) = e2x + c6
e
x e e 2e 2 4
e 2e 2x
3e 3x
x
e 4e2x 9e3x
Z
v2 (x) = (cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
: : : : 0 : olarak elde ederiz. Buna gore genel coz

um
yp (x) = v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x

1 x
2x 1 2x
= x
x + c4 e + e + c5 e + e + c6 e3x
2 4
1 x 1
= xe + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2 4
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz
um
1 1
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + c3 e3x + xex + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2 4
x 2x 3x 1 x
= Ae + Be + Ce + xe
2
buluruz.
26. Cauchy-Euler denklemi

Tanm 26.1.
a0 xn y (n) + a1 xn1 y (n1) + ... + an 1 xy + an y = 0 (26.1)
denklemine Cauchy-Euler denklemi denir.
Teorem 26.2. x = et d
on
usu
m
u ile (26.1) denklemi sabit katsayl lineer denkleme d
on
usu
r.
Ornek 26.3.
x2 y 2xy + 2y = x3
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C um x = et don
oz usu
m
u ile
dy dy dt 1 dy
t = ln x = =
dx dt dx xdt
d2 y 1 d2 y dt 1 dy 1 d2 y dy
= =
dx2 x dt2 dx x2 dt x2 dt2 dt
26. CAUCHY-EULER DENKLEMI 71

21 d2 y dy 1 dy
x 2 2x + 2y = x3
x dt2 dt x dt
d2 y dy
3 + 2y = e3t
dt2 dt
yc = c1 et + c2 e2t
ozel coz
um
u belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = Ae3t
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
1 1
9Ae3t 9Ae3t + 2Ae3t = e3t A = yp = e3t
2 2
1
y = yc + yp = c1 et + c2 e2t + e3t t
2 x=e
2 1 3
y = c1 x + c2 x + x
2

Ornek 26.4.
x3 y 4x2 y + 8xy 8y = 4 ln x
ADD nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C um x = et don
oz usu
m
u ile
dy dy dt 1 dy
t = ln x = =
dx dt dx xdt
d2 y 1 d2 y dt 1 dy 1 d2 y dy
= = 2
dx2 x dt2 dx x2 dt x dt2 dt
3
d3 y 1 d y dt 2
d y dt 2
2 d y dy
= 2 3
dx3 x2 dt3 dx dt dx x dt2 dt
3 2
2

1 d y d y 2 d y dy
= 2 3
x3 dt3 dt x dt2 dt
3 2

1 d y d y dy
= 3 2 +2
x3 dt3 dt dt
3 2
3 1 d y d2 y dy 2 1 d y dy 1 dy
x 3 3 2 +2 4x 2 + 8x 8y = 4t
x dt3 dt dt x dt2 dt x dt
d3 y d2 y dy
7 + 14 8y = 4t
dt3 dt2 dt
yc = c1 et + c2 e2t + c3 e4t
ozel coz
um
u belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = At + B
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
1 7 1 7
14A 8At 8B = 4t A = , B = yp = t
2 8 2 8
t 2t 4t 1 7
y = y c + y p = c1 e + c2 e + c3 e t
2 8 x=et
1 7
y = c1 x + c2 x2 + c3 x4 ln x
2 8

CHAPTER 6

Sabit katsayl Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin
Uygulamalar
27. Salnm Hareketi

Sistem denge konumunda bir miktar asag dogru cekilir ve braklrsa gidip-gelme hareketi yapar. Buna salnm
hareketi vey titresim hareketi denir. Hava direnci ihmal edilirse, bir baska deyisle surt
unme kuvveti yok kabul
edilirse, cisim yukarda ve asagda ayn limitler arasnda bir gidip-gelme hareketi yapcaktr. Buna basit harmonik
hareket denir. Eger surt
unme varsa cismin salnm genligi gittikce azalcak ve cisim bir s ure denge konumuna
gelicektir. Cismin bu t ur hareketine serbest s onuml
u harmonik hareket i denir. Bunun yan sra, cisme devaml
ve sinusoidal bir fonksiyonla ifade edilebilen bir harmonik etki verilebilir. Bu durumda cismin hareketi zorlanms
s
onumlu harmonik hareket tir.
1: Basit Harmonik Hareket

Hooke yasasna gore cekilen ve braklan bir yayn b
uy
ukl
ugu
, yayn uzama miktar ile orantl bir geri ca
grc
kuvvettir. Buna gore kuvveti,
F = kx
ile gosteririz. Buna gore diferansiyel denklem
d2 x d2 x k
m = kx + 0 x = 0, 0 =
dt2 dt2 m
olarak verilir.
2: Serbest Son
uml u Harmonik Hareket
Denge konumundan x uzaklgnda buluna bir cisme etki eden sond ur
ucu kuvvetin b
uy
ukl
ugu

dx
b
dt
ile verilir. b > 0 sabittir ve sond
urme katsays olarak adlandrlr. Sond
ur
uc
u kuvvetin yonu, cismin hareket
yon
une zttr. Buna gore diferansiyel denklemi
d2 x dx d2 x dx
m = kx b m +b + kx = 0
dt2 dt dt2 dt
olarak veririz.
73
74 6.
SABIT KATSAYILI IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
3: Zorlanms Son
umlu Harmonik Hareket
Dsardan verilen bir kuvvet ile birlikte diferansiyel denklemi
d2 x dx
m 2
+b + kx = F (t)
dt dt
olarak yazarz.

Ornek 27.1. Bir ucundan tavana asl duran bir yayn diger ucuna m = 2kg agrlgnda bir cisim asldg
zaman yay 20cm uzuyor. Denge konumunda 6cm uzaklga cekilip baslangc annda ilk hzsz olarak serbest
braklan cimin
(1) s
urt
unme kuvveti ihmal edilerek 10s sonraki hzn ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
(2) S
urt
unme kuvveti cismin hznn 4 kat ve devaml olarak cisme etki eden kuvvet cos t oldu
gunda cismin
10s sonraki hz ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz. Burada g = 9.8m/s2 olarak alnz.
C
oz
um
(1)
kx = mg k 0.2m = 2kg 9.8m/s2 k = 98N/m
yayn esneklik katsaysdr.
d2 x d2 x d2 x
m = kx 2 = 98x 2 + 49x = 0 m2 + 49 = 0 m1,2 = 7i
dt2 dt 2 dt
x (t) = c1 cos 7t + c2 sin 7t
x (0) = 0.06 c1 = 0.06
ilk hzsz olmas ise
v (0) = x (0) = 0 x (t) = 0.42 sin t + 7c2 cos 7t x (0) = 0
7c2 = 0 c2 = 0
x (t) = 0.06 cos 7t x (10) = 0.06 cos (70 ) = 2. 052 1 102
(2)
d2 x dx d2 x dx
2 2
= 4 98x + cos t 2 2 + 4 + 98x = cos t
dt dt dt dt
once homojen denklemi cozelim
d2 x dx
2 +4 + 98x = 0 2m2 + 4m + 98 = 0 m2 + 2m + 7 = 0
dt2 dt

m1,2 = i 6 1 xc (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t
simdi gelelim homojen olmayan denklemin ozel coz

um
une UC yontemini kullanrsak:
u1 = cos t S1 = {cos t, sin t} xp (t) = A cos t + B sin t xp = A sin t + B cos t xp = A cos t B sin t
d2 x dx
2 +4 + 98x = cos t 2 (A cos t B sin t) + 4 (A sin t + B cos t) + 98 (A cos t + B sin t) = cos t
dt2 dt
96A + 4B = 1 6 1
(96A + 4B) cos t + (4A + 96B) sin t = cos t A= ,B =
4A + 96B = 0 577 2308
6 1
xp (t) = cos t + sin t
577 2308
Buna gore coz
um
6 1
x (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t + cos t + sin t
577 2308
6
x (0) = 0 c1 =
577
1 1
x (0) = 0 c2 6 = c2 = 6
2308 13 848
6 1 6 1
x (t) = et cos 6t 6 sin 6t + cos t + sin t
577 13 848 577 2308


En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist or (
ornegin
elektrik ampul
u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d ugme kapatlrsa bir I akm rezist ore dogru
akacak ve bir voltaj dusmesine sebep olucaktr. Yani rezistor un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj d
usu
su
ise Voltmetre denilen bir elt ile olcu
lebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
Resistr
Kaynak
Dme
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t

um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
76 6.
SABIT KATSAYILI IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind
uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y
uk
unu gostermek uzere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor u
zerindeki voltaj d
usu
kl
ugu
akm ile do
gru
orantldr:
VR = RI
burada R rezistor un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d usu
su
ise kapasitordeki elektrik yuku ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind uktordeki voltaj dusu
su
ise akmn de
gisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktor un ind
uktans denir (henry ile olcul
ur) (inductance). Kirchoff kuralna g ore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada t urev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
Lq + Rq + q = E (t)
C
1
LI + q + RI = E (t)

C
1
LI + RI + I = E (t)

C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.

Ornek 28.1. Direnci 10 olan bir direnc teli ve oz induksiyon katsays L = 0.2 henry olan bir bobin,
elektromotor kuvveti 40 volt ve kapasitans olmayan bir dogru akm u
retecine seri olarak baglanyor. Baslangcta
akm ve elektrik y
uk
u olmadgna gore.herhangi zamandaki elektrik yuk
unu ve akm bulunuz.
C
oz
um Yukardaki denklem gore
R = 10, L = 0.2, E (t) = 40, VC yok

0.2q + 10q =
40 m2 + 50m = 0 m1 = 0, m2 = 50
qc (t) = c1 + c2 e50t
ozel coz
um icin:
4
u1 = 1, S1 = {1} S1 = {t} qp (t) = At 50A = 40 A =
5
4 4
qp (t) = t q (t) = c1 + c2 e50t + t
5 5
4 4 4 4
q (0) = 0 c1 + c2 = 0, I = q = 50c2 e50t + I (0) = 0 50c2 = c2 = c1 =
5 5 250 250
4 4 4
q (t) = e50t 1 + t, I (t) = 1e 50t
250 5 5

CHAPTER 7
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri
Su ana kadar bir bilinmeyenli bir diferansiyel denklemleri inceledik. Simdi ise iki bilinmeyen fonksiyonu bulunan
iki diferansiyel denklemi ve genel olarak n bilinmeyen fonksiyonu bulunan n diferansiyel denklemi inceleyece giz.
Daha once Diferansiyel denklem sistemlerini tantmak ile baslayalm.
29. Lineer sistem t bilinmeyenli iki denklem)

urleri (Iki
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak u zere 1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y = F1 (t)
(29.1)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr. Burada t bagmsz de
giskendir.
Ornek 29.1.
2x + 3y 2x + y = t2
x 3y + 3x + 4y = et
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak u zere 2. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y + a5 (t) x + a6 (t) y = F1 (t)
(29.2)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y + b5 (t) x + b6 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr.
(29.1) sistemini ozel olarak
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
(29.3)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
yazlr ve bu forma Normal form denir.
Ornek 29.2.
x = t2 x + (t + 1) y + t3
y = tet x + t3 y et
1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklemi ve
x = 5x + 7y + t2
y = 2x 3y + 2t
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
n sayda diferansiyel denklemden olusan sistemi genel olarak,
x1 = a11 (t) x1 + a12 (t) x2 + + a1n (t) xn + F1 (t)
x2 = a21 (t) x1 + a22 (t) x2 + + a2n (t) xn + F2 (t)
.. (29.4)
.
xn = an1 (t) x1 + an2 (t) x2 + + ann (t) xn + Fn (t)
seklinde yazlr.
79
80 7. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERI
30. Diferansiyel operat

orler
Burada sabit katsayl bir lineer diferansiyel denklem sistemi icin sembolik diferansiyel operat
or y
ontemini ele
alacagz.
dx
= x = Dx
dt
sekilde yazlabilir.n. mertebeden diferansiyel operator
dn x
= x(n) = Dn x
dtn
sekilde yazlabilir.
Ornek 30.1. (i)

(D + c) x x + cx, c sabit
(ii)
(aDn + bDm ) x ax(n) + bx(m) , a, b sabitler
(iii)

a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an x a0 x(n) + a1 x(n1) + + an1 x + an x, a0 , a1 , . . . , an sabitler

Ornek 30.2. x (t) = t3 fonksiyonu icin 3D2 + 5D 2 x ifadesini bulunuz.

2
d2 t3 d t3
3D + 5D 2 x = 3 +5 2t3 = 18t + 15t2 2t3
dt2 dt
Simdi daha genel olarak,
L a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
yazalm. a0 , a1 , . . . , an sabitlerdir.
Teorem 30.3. c1 ve c2 keyfi sabitler olmak u
zere
L [c1 f + c2 g] = c1 L [f ] + c2 L [g]
Ornek 30.4.
L 3D2 + 5D 2
olsun. f = t2 , g = sin t icin
L [3f + 2g] = 3L [f ] + 2L [g]
oldugunu g
osteriniz.
C
oz
um
d2 d
L [3f + 2g] = 3 3t2 + 2 sin t + 5 3t2 + 2 sin t 2 3t2 + 2 sin t
dt2 dt
= 30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18
d2 d 2
L [f ] = 3 2 t2 + 5 t 2 t2
dt dt
= 2t2 + 10t + 6
d2 d
L [g] = 3 2 (sin t) + 5 (sin t) 2 (sin t)
dt dt
= 5 cos t 5 sin t

3L [f ] + 2L [g] = 3 2t2 + 10t + 6 + 2 (5 cos t 5 sin t)
= 30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18
L [3f + 2g] = 3L [f ] + 2L [g]

31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC YONTEMI
IN OPERATOR 81
31. Sabit katsayl lineer sistemler i

cin operat
or y
ontemi
Simdi sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemini acklayacagz.
L1 x + L2 y = f1 (t)
(31.1)
L3 x + L4 y = f2 (t)
lineer sistemini ele alalm. Burada L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L1 a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
L2 b0 Dm + b1 Dm1 + + bm1 D + bm
L3 c0 Dp + c1 Dp1 + + cp1 D + cp
L4 d0 Dq + d1 Dq1 + + dq1 D + dq
ve ai , bi , ci , di katsaylar sabittir.
Ornek 31.1.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sistemini
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
ile g
osterebiliriz. Buna g
ore L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operat
orleri asagdaki formdadr:
L1 2D 3
L2 2D
L3 2D + 3
L4 2D + 8
Yontem
(31.1) sisteminde 1.denklem L4 operator
u ile carplr, 2. denklem ise L2 operator
u ile carplp taraf tarafa
ckartlr:
L4 L1 x + L4 L2 y = L4 f1 (t)
L2 L3 x + L2 L4 y = L2 f2 (t)
(L4 L1 L2 L3 ) x = L4 f1 (t) L2 f2 (t) (31.2)
sabit katsayl, tek bilinmeyenli lineer ADD elde edilir. Bol um 5daki yontemler kullanlarak coz
um bulunur.
Benzer sekilde bilinmeyen y fonksiyonunu bulmak icin ise (31.1) sisteminde 1.denklem L3 operat oru ile carplr,
2. denklem ise L1 operatoru ile carplp taraf tarafa ckartlr:
L3 L1 x + L3 L2 y = L3 f1 (t)
L1 L3 x + L1 L4 y = L1 f2 (t)
(L3 L2 L1 L4 ) y = L3 f1 (t) L1 f2 (t) (31.3)
Ornek 31.2.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Lineer sistemi operator formu ile
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
seklinde gosterebiliriz. Buna gore

(2D + 8) / (2D 3) x 2Dy = t
2D / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 8) (2D 3) + 2D (2D + 3)] x = (2D + 8) t + 2D (2)

16D + 8D2 24 x = 8t + 2
1
D2 + 2D 3 x = t +
4
oncelikle homojen denklemin coz
um
un
u bulalm:

D2 + 2D 3 x = 0
karakteristik denklemi
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
xc = c1 e3t + c2 et

olarak elde ederiz. Ozel coz
um icin
xp = at + b
formunda arayalm:
d2 d 1
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t +
dt2 dt 4
1
2a 3b 3at = t +
4
2a 3b = 41 1 11
a = ,b =
3a = 1 3 36
1 11
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3 36
y coz
um
un
u bulmak icin de benzer sekilde
(2D + 3) / (2D 3) x 2Dy = t
(2D 3) / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 3) 2D + (2D 3) (2D + 8)] y = (2D + 3) t + (2D 3) (2)

16D + 8D2 24 x = 3t 8
3
D2 + 2D 3 x = t 1
8
um
un
u bulalm:

D2 + 2D 3 y = 0
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
yc = k1 e3t + k2 et

um icin
yp = at + b
formunda arayalm:
d2 d 3
2
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t 1
dt dt 8
3
2a 3b 3at = t 1
8
2a 3b = 1 1 5
a = ,b =
3a = 38 8 12
1 5
y (t) = yc + yp = k1 e3t + k2 et + t +
8 12
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC YONTEMI
IN OPERATOR 83
Simdi c1 , c2 , k1 , k2 katsaylarnn secimini belirleyelim:

2x 2y 3x = t

d 1 11
2 c1 e3t + c2 et t
dt 3 36

d 1 5
2 k1 e3t + k2 et + t +
dt 8 12

1 11
3 c1 e3t + c2 et t = t
3 36
(c1 2k1 ) et + (9c2 + 6k2 ) e3t = 0
c1 2k1 = 0 c1 = 2k1

9c2 + 6k2 = 0 c2 = 23 k2

x (t) c1 e3t + c2 et 13 t 11
36
=
y (t) k1 e3t + k2 et + 18 t + 125

2k1 e3t + 23 k2 et 31 t 11
36
=
k1 e3t + k2 et + 18 t + 12
5

Alternatif Yontem
Diger yontem gibi oncelikli olarak x (t) coz
um
u bulunur. y (t) coz
umun u bulmak icin, (31.1) sisteminde y nin
t
urevini iceren terim yok olucak sekilde yeni bir bagnt eldeedilip y (t) coz
um
u elde edilir.
Ornek 31.3.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Bir onceki ornekten
1 11
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3 36
olarak elde etmistik. y coz
um
un
u bulmak icin
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
sisteminde y yok olacak sekilde d
uzenleme yapalm: Sistemi taraf tarafa topladgmda
4x + 8y = t+2
t + 2 4x
y =
8
aranan coz
umd
ur.

t + 2 4 3c1 e3t + c2 et 13
y =
8
3 3t 1 t 1 5
= c1 e c2 e + t +
2 2 8 12

Ornek 31.4.
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
lineer sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um Lineer sistemi operator formu ile
(D 2) x (D 4) y = t
(D 1) x + (D 1) y = 1
seklinde gosterebiliriz. Buna gore
(D 1) / (D 2) x (D 4) y = t
(D 4) / (D 1) x + (D 1) y = 1
[(D 1) (D 2) + (D 4) (D 1)] x = (D 1) t + (D 4) (1)

2D2 8D + 6 x = t 3
um
un
u bulalm:

2D2 8D + 6 x = 0
m2 4m + 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel coz
um
u
xc = c1 e3t + c2 et

um icin
xp = at + b
formunda arayalm:
d2 d
2 2
(at + b) 8 (at + b) + 6 (at + b) = t 3
dt dt
6b 8a + 6at = t 3
6b 8a = 3 1 13
a = ,b =
6a = 1 6 18
1 13
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
6 18
Simdi y coz
um
un
u bulalm:
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
denklem siteminde y li terimi yok edersek:
2x 3x t 1
2x 3x + 3y = t + 1 y =
3
d
2 dt c1 e3t + c2 et 61 t 13
18 3 c1 e3t + c2 et 16 t 13
18 t1
y=
3
1 1 5
y = c1 e3t c2 et t +
3 6 18

bilinmeyenli iki denklem)

32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki
Tanm 32.1.
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
(32.1)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
sistemine homojen olmayan, iki bilinmeyenli sistem denir.
F1 (t) = 0, F2 (t) = 0
durumunda sisteme homojen sistem denir.

32. NORMAL FORMDA LINEER DENKLEM SISTEMLERI (IKI BILINMEYENLI IKI DENKLEM) 85
Ornek 32.2.
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sistemdir ve
x = 2x y 5t
y = 3x + 6y 4
homojen olmayan sistemdir.
Teorem 32.3. a11 (t) , a12 (t) , a21 (t) , a22 (t) , F1 (t) , F2 (t) fonksiyonlar s
urekli fonksiyonlar ise (32.1) sistem-
inin bir tek
x = f (t)
y = g (t)
c
oz
um
u vardr.
32.1. Homojen lineer sistemler i
cin temel
ozellikler.
x = a11 (t) x + a12 (t) y
(32.2)
y = a21 (t) x + a22 (t) y
homojen sistemini ele alalm.
Tanm 32.4.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz c
oz
umleri olsun. Bu durumda

f1 (t) f2 (t)

g1 (t) g2 (t)
determinantna bu fonksiyonlarn Wronskian denir ve W (t) ile g
osterilir.
Teorem 32.5.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
oz
umleri olmas icin gerek ve yeter kosul

f1 (t) f2 (t)
W (t) = =6 0
g1 (t) g2 (t)
olmasdr.
Teorem 32.6.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
oz
umleri olsun. Bu durumda
x = c1 f1 (t) + c2 f2 (t)
y = c1 g1 (t) + c2 g2 (t)
fonksiyonuna sistemin genel c
oz
um
u denir.
Ornek 32.7.
x = e5t x = e3t
5t ve
y = 3e y = e3t
fonksiyonlar
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sisteminin lineer bagmsz bir c
oz
umleri oldugunu g
osteriniz. Buna g
ore genel c
oz
um
u belirtiniz.
C
oz
um
5t
e e3t
W (t) = = 2e8t 6= 0
3e5t e3t
oldugundan lineer bagmszdr.
x (t) = c1 e5t + c2 e3t
y (t) = 3c1 e5t c2 = 0
fonksiyonu genel coz
umd
ur.
32.2. Sabit katsayl homojen lineer sistemler.
x = a11 x + a12 y
(32.3)
y = a21 x + a22 y
homojen sistemini ele alalm. Sabit katsayl homojen denklemin coz
um
un
u
x = Aet
(32.4)
y = Bet
olarak arayalm. Buna gore
x = Aet
y = Bet
t
urevlerini (32.3) sisteminde yerine yazarsak
Aet = a11 Aet + a12 Bet
Bet = a21 Aet + a22 Bet
sistemini elde ederiz. et 6= 0 oldugundan
(a11 ) A + a12 B = 0
(32.5)
a21 A + (a22 ) B = 0
sistemi elde edilir. Sistemin sfrdan farkl coz
um
un olmas icin

(a11 ) a12
=0 (32.6)
a21 (a22 )
olmas gerekir. Buna gore
2 (a11 + a22 ) + a11 a22 a12 a21 = 0 (32.7)

Tanm 32.8. (32.7) e diferansiyel sistemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem 2inci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna g
ore, denklemin 1 , 2 , gibi 2 tane k
ok
u olmaldr. Bu k
okler birer birer denklem
(32.3)da yerine konursa her defasnda bir
ozel c oz
um elde edilecektir. Buna g
ore denklemin k oklerine g
ore
c
oz
umu irdeleyelim.
32.2.1. 1.Durum: Ayrk Reel k
okler.

Teorem 32.9. 1 ve 2 , (32.7) e karakteristik denklemin ayrk reel k
okleri olsun.
x = A1 e1 t x = A2 e2 t
1 t ve
y = B1 e y = B2 e2 t
oz
umleridir ve genel c
oz
um
x = c1 A1 e1 t + c2 A2 e2 t
y = c1 B1 e1 t + c2 B2 e2 t
olarak yazarz. Burada c1 , c2 keyfi sabitlerdir.
Ornek 32.10.
x = 6x 3y
y = 2x + y
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.

C
oz
um Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(6 ) A 3B = 0
2A + (1 ) B = 0
ve sisteme karslk gelen karaktestik denklem

(6 ) 3
= 0
2 (1 )
2 7 + 12 = 0
1,2 = 3, 4
koklerdir.
1 = 3
icin elde edilen cebirsel denklem
3A 3B = 0
A=B=1
2A 2B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 4
2A 3B = 0
2A = 3B = 6
2A 3B = 0
icin
x (t) = 3e4t
y (t) = 2e4t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t x (t) = 3e4t
3t ve
y (t) = e y (t) = 2e4t
fonksiyonlar sisteminin lineer bagmsz cozumleridir ve genel coz
um
x = c1 e3t + 3c2 e4t
y = c1 e3t + 2c2 e4t
olarak yazarz.
Ornek 32.11.
x = 2x + 7y
y = 3x + 2y
x (0) = 9
y (0) = 1
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(2 ) A + 7B = 0
3A + (2 ) B = 0

(2 ) 7
= 0
3 (2 )
2 25 = 0
1,2 = 5
koklerdir.
1 = 5

3A + 7B = 0
3A = 7B = 21
3A + 7B = 0
icin
x (t) = 7e5t
y (t) = 3e5t
coz
umd
ur.
2 = 5
7A + 7B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e5t
y (t) = e5t
coz
umd
ur.
x (t) = 7e5t x (t) = e5t
5t ve
y (t) = 3e y (t) = e5t
fonksiyonlar sisteminin lineer bagmsz coz
umleridir ve genel coz
um
x = 7c1 e5t + c2 e5t
y = 3c1 e5t + c2 e5t
olarak yazarz.
x (0) = 9
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
7c1 + c2 = 9 x = 7e5t + 2e5t
c1 = 1, c2 = 2
3c1 + c2 = 1 y = 3e5t + 2e5t
coz
umdur.
32.2.2. 2.Durum: Esit Reel k
okler.

Teorem 32.12. , (32.7) e karakteristik denklemin esit tekrar eden reel k
ok
u olsun.
x = Aet x = (A1 t + A2 ) et
ve
y = Bet y = (B1 t + B2 ) et
oz
umleridir ve genel c
oz
um
x = c1 Aet + c2 (A1 t + A2 ) et
y = c1 Bet + c2 (B1 t + B2 ) et
Ornek 32.13.
x = 4x y
y = x + 2y
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(4 ) A B = 0
A + (2 ) B = 0

(4 ) 1
= 0
1 (2 )
2 6 + 9 = 0
1,2 = 3

koklerdir.
1 = 3
AB =0
A=B=1
AB =0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur. Ve diger lineer bagmsz coz
um
x (t) = (A1 t + A2 ) e3t
y (t) = (B1 t + B2 ) e3t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e3t (A1 + 3A1 t + 3A2 ) = 4 (A1 t + A2 ) e3t (B1 t + B2 ) e3t
e3t (B1 + 3B1 t + 3B2 ) = (A1 t + A2 ) e3t + 2 (B1 t + B2 ) e3t
(A1 B1 ) t + (A2 A1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) t + (A2 B1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) = 0, A2 A1 B2 = 0
A1 B1 = 0 A2 B1 B2 = 0
A1 = B1 = A2 B2 = 1
A2 = 1, B2 = 0
x (t) = e3t x (t) = (t + 1) e3t
ve
y (t) = e3t y (t) = te3t
um
x = c1 e3t + c2 (t + 1) e3t
y = c1 e3t + c2 te3t
olarak yazarz.
Ornek 32.14.
x = 6x 4y
y = x + 2y
x (0) = 2
y (0) = 3
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(6 ) A 4B = 0
A + (2 ) B = 0

(6 ) 4
= 0
1 (2 )
2 8 + 16 = 0
1,2 = 4
koklerdir.
1 = 4
2A 4B = 0
A = 2B = 2 A = 2, B = 1
A 2B = 0
icin
x (t) = 2e4t
y (t) = e4t
coz
umd
ur. Ve diger lineer bagmsz coz
um
x (t) = (A1 t + A2 ) e4t
y (t) = (B1 t + B2 ) e4t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e4t (A1 + 4A1 t + 4A2 ) = 6 (A1 t + A2 ) e4t 4 (B1 t + B2 ) e4t
e4t (B1 + 4B1 t + 4B2 ) = (A1 t + A2 ) e4t + 2 (B1 t + B2 ) e4t
(2A1 4B1 ) t + (2A2 A1 4B2 ) = 0
(A1 2B1 ) t + (A2 B1 2B2 ) = 0
(2A1 4B1 ) = 0, (2A2 A1 4B2 ) = 0
(A1 2B1 ) = 0 A2 B1 2B2 = 0
A1 = 2B1 = A2 2B2 = 2
A1 = 2, B1 = 1, A2 = 4, B2 = 1
x (t) = (2t + 4) e4t
y (t) = (t + 1) e4t
seklindedir
x (t) = 2e4t x (t) = (2t + 4) e4t
4t ve
y (t) = e y (t) = (t + 1) e4t
um
x = 2c1 e4t + c2 (2t + 4) e4t
y = c1 e4t + c2 (t + 1) e4t
olarak yazarz.
x (0) = 2
y (0) = 3
kosullarndan
2c1 + 4c2 = 2
c1 = 5, c2 = 2
c1 + c2 = 3
x = 10e4t 2 (2t + 4) e4t
y = 5e4t 2 (t + 1) e4t

32.2.3. 3.Durum: Kompleks eslenik k
okler.

Teorem 32.15. 1 = a + ib ve 2 = a ib, (32.7) e karakteristik denklemin kompleks eslenik k
okleri olsun.
x = (A1 + iA2 ) eat (cos bt + i sin bt)
y = (B1 + iB2 ) eat (cos bt + i sin bt)
veya
x = eat (A1 cos bt A2 sin bt) x = eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
ve
y = eat (B1 cos bt B2 sin bt) y = eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
ozumleridir ve genel c
oz
um
x = c1 eat (A1 cos bt A2 sin bt) + c2 eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
y = c1 eat (B1 cos bt B2 sin bt) + c2 eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
Ornek 32.16.
x = 3x + 2y
y = 5x + y
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.

C
oz
(3 ) A + 2B = 0
5A + (1 ) B = 0

(3 ) 2
= 0
5 (1 )
2 4 + 13 = 0
1,2 = 2 3i
koklerdir.
1 = 2 + 3i
(1 3i) A + 2B = 0
(1 3i) A = 2B A = 2, B = 1 + 3i
5A (1 + 3i) B = 0
icin
x = 2e2t (cos 3t + i sin 3t)
y = (1 + 3i) e2t (cos 3t + i sin 3t)
coz
umd
ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 2e2t cos 3t x = 2e2t sin 3t
2t ve
y = e ( cos 3t 3 sin 3t) y = e2t (3 cos 3t sin 3t)
um
x = 2c1 e2t cos 3t + 2c2 e2t sin 3t
y = c1 e2t ( cos 3t 3 sin 3t) + c2 e2t (3 cos 3t sin 3t)
olarak yazarz.
Ornek 32.17.
x = 7x 4y
y = 2x + 3y
x (0) = 2
y (0) = 1
sisteminin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
(7 ) A 4B = 0
2A + (3 ) B = 0

(7 ) 4
= 0
2 (3 )
2 10 + 29 = 0
1,2 = 5 2i, 5 + 2i
koklerdir.
1 = 5 2i
(2 + 2i) A 4B = 0
(2 + 2i) A = 4B A = 4, B = 2 + 2i
2A + (2 + 2i) B = 0
icin
x (t) = 4e(52i)t = 4e5t (cos 2t i sin 2t)
y (t) = (2 + 2i) e(52i)t = (2 + 2i) e5t (cos 2t i sin 2t)
coz
umd
ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 4e5t cos 2t x = 4e5t sin 2t
5t ve
y = e (2 cos 2t + 2 sin 2t) y = e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
um
x = 4c1 e5t cos 2t + 4c2 e5t sin 2t
y = c1 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) + c2 e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
olarak yazarz.
x (0) = 2
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
4c1 = 2 1 x = 7e5t + 2e5t
c1 = , c2 = 1
2c1 + 2c2 = 1 2 y = 3e5t + 2e5t
x = 2e5t cos 2t 4e5t sin 2t
y = 12 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
coz
umd
ur.
CHAPTER 8
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar
33. Salnm Hareketi
F1=-k1x1 F1=-k2(x2-x1)
m1 kutlesindeki yer degistirmeyi x1 ile m2 k

utlesindeki yer degistirmeyi ise x2 ile gosterelim. 1. telin esneklik
sabiti k1 , 2. sinin ise k2 olsun. Simdi m1 k utlesine etkiyen kuvvetleri d usu
nelim. Burada 1.tel ve 2. telin
uygulams olduklar kuvvetler mevcuttur. 1. telin uygulams oldugu kuvvet
F1 = k1 x1
2.k
utlenin yer degistirmesi ise (x2 x1 ) kadardr. 2. tele negatif olarak verilen kuvvet 1. tele pozitif olarak
etkiyecektir. Boylece Newton un 2. kuralna gore
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
2.k
utleye uygulanan kuvvet Hooke kuralna gore
F2 = k2 (x2 x1 )
ve Newton 2. kuralna gore
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
ve
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
diferansiyel denklem sitemini elde ederiz.

Ornek 33.1. Yatay ve s urt
unmesiz bir d uzlem u zerinde hareket etmekte olan m1 = 2kg ve m2 = 1kg olan
cisimler sekilde g
or
uld
ugu
gibi agrlksz yaylarla birbirine tutturulmus olarak denge konumlar etrafnda salnm
hareketi yapmaktadrlar. 1. telin esneklik katsays k1 = 4N/m 2. telin ise k2 = 2N/m olarak veriliyor.
Baslangcta 1. k
utlenin uzaklg 1m ve 2. k utlenin uzaklg 5m/s hzsz olarak verildigine g
ore herbirinin denge
konumundan hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
C
oz
um
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
93
94 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
sisteminde verilenleri yerine yazp d

uzenledigimizde
2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 2x1 + 2x2 = 0
x1 (0) = 1, x1 (0) = 0
x2 (0) = 5, x2 (0) = 0
sistemini cozmeliyiz.

D2 + 2 / 2D2 + 6 x1 2x2 = 0

2 / 2x1 + D2 + 2 x2 = 0

D2 + 2 2D2 + 6 4 x1 = 0

2D4 + 10D2 + 8 x1 = 0

m4 + 5m2 + 4 = 0 m2 + 1 m2 + 4 = 0
m1,2 = i, m3,4 = 2i
x1 (t) = c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t
2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 = x1 + 3x1
= (c1 cos t c2 sin t 4c3 cos 2t 4c4 sin 2t) + 3 (c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t)
= 2c1 cos t + 2c2 sin t c3 cos 2t c4 sin 2t
c + c3 = 0
x1 (0) = 1, x2 (0) = 5 1 c1 = 2, c3 = 1
2c1 c3 = 5
c2 + 2c4 = 0
x1 (0) = 0, x2 (0) = 0 c2 = 0, c4 = 0
2c2 2c4 = 0
x1 (t) = 2 cos t cos 2t
x2 (t) = 4 cos t + cos 2t

1
q = I, VR = RI, VC =q, VL = LI
C
Sekile gore ABGF kapal devresinde toplam voltajlar esit olmaldr. Buna gore
VR1 + VL1 = E R1 I1 + L1 (I1 I2 ) = E L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E
BCFG kapal devresinde ise
VL1 + VR2 + VL2 = 0 L1 (I2 I1 ) + R2 I2 + L2 I2 = 0
R1 B R2 C
A
I2
I I1
I1 I2 L2
E L1
G F D
diferansiyel denklemleri ile

L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E
L1 I1 + (L1 + L2 ) I2 + R2 I2 = 0
sistemini elde ederiz.

Ornek 34.1. Yukardaki elektrik sisteminde L1 = 0.02H(enry), R1 = 10, L2 = 0.04H, R2 = 20, E = 30V
ve baslangc akm sfr olduguna g
ore herhangi zamandaki akm bulunuz.
C
oz
um
0.02I1 0.02I2 + 10I1 = 30 I I + 500I1 = 1500
1 2
0.02I1 + 0.06I2 + 20I2 = 0 I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
(3D + 1000) / (D + 500) I1 DI2 = 1500

D / DI1 + (3D + 1000) I2 = 0

(3D + 1000) (D + 500) D2 I1 = (3D + 1000) (1500)

2D2 + 2500D + 500 000 I1 = 1500000

D2 + 1250D + 250000 I1 = 750000
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 750000
denkleminin oncelikle homojen ksmn coz
um
un
u elde edelim:
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 0 m2 + 1250m + 250000 = 0 (m + 250) (m + 1000) = 0
m1 = 250, m2 = 1000 I1,c (t) = c1 e250t + c2 e1000t
ozel coz
um icin
I1,p = A A = 3 I1 (t) = c1 e250t + c2 e1000t + 3
olarak buluruz.
I1 I2 + 500I1 = 1500
I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
sisteminde I2 terimlerini yok edersek:
4500 2I1 1500I1
2I1 + 1500I1 + 1000I2 = 4500 I2 =
1000
4500 2 250c1 e250t 1000c2e1000t 1500 c1 e250t + c2 e1000t + 3
I2 =
1000
500c2 e1000t 1000c1 e250t
=
1000
c2 1000t
I2 = e c1 e250t
2

96 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
35. Karsm Problemleri
r r12
c rout
A1 A2
r21
sekildeki sistemde, 1. tanka c gr l

l bir kimyasal r dk hzla bo saltlmaktadr. Ayrca 1. tanktan r12 hz ile bir
bosaltm ve r21 hz ile 2. tanktan akm meydana gelmektedir.2. tanka ise 1. tanktan r12 hznda bir miktar
kimyasal girisi olurken r21 ve rout hz ile cks meydana gelmektedir. A1 ve A2 ile 1. ve 2. tankerdeki kimyasal
miktarlarn belirtirsek ve V1 , V2 ile srasyla 1.ve 2. tankerin hacmini belirtirsek
dA1 A1 A2
= rc r12 + r21
dt V1 V2
dA2 A1 A2
= r12 (r21 + rout )
dt V1 V2
diferansiyel denklem sisteminin coz

um
u 1. ve 2. tankerdeki kimyasal miktarlarn vericektir.

Ornek 35.1. Birbiriyle baglantl X ve Y tanklarnda X baslangcta100lt lik tuzlu suyun icinde 5kg tuz, Y
ise 100lt like tuzlu suyun icinde 2kg lk tuzlu su icermektedir. 6 l/dk lk bir hz ile X tankerine saf su girisi
olmaktadr. X tankerinden Y tankerine tuzlu su 8 l/dk lk bir hzla akmaktadr. Y tankerinden X tankerine
ise 2 l/dk lk hzla tuzlu su geri pompalanmaktadr. Y tankerinden tuzlu su 6 l/dk hzla bosaltmaktadr. Herbir
tankta c
ozun
url
uk homojen olucak sekilde karstrldgna g
ore tanklardaki, herhangi bir zamandaki tuz miktar
nedir?
C
oz
um
c = 0, r = 6l/dk, r12 = 8l/dk, r21 = 2l/dk, rout = 6l/dk
1. tankta 6l/dk lk bir giris ve toplamda 8 2 = 6 l/dk lk bir cks oldugundan toplam litrede bir degisim
olmayacaktr. Ve benzer sekilde Y tanknda da 8-2=6 lk bir giris ve 6 lk bir cks oldugundan Y deki hacim
degismeyecektir. Buna g
ore denklemi
dx x y
= 8 +2
dt 100 100
dy x y
= 8 8
dt 100 100
x (0) = 5, y (0) = 2
35. KARIS
IM PROBLEMLERI 97
sisteminin c
oz
um
unden
8
2
1008
100 = 0 2 + 4 + 3 = 0 1 = 1 , 2 = 3
100
8
100 25 625 25 25
1 1
1 x = Ae 25 t x = e 25 t
1 = 1 4A + 2B = 0 B = 2, A = 1 1
25 y = Be 25 t y = 2e 25 t
3 3
3 x = Ae 25 t x = e 25 t
1 = 3
t 4A + 2B = 0 B = 2, A = 1 3
25
y = Be 25 y = 2e 25 t
1 3
x = c1 e 25 t c2 e 25 t
1 3 x (0) = 5, y (0) = 2
y = 2c1 e 25 t + 2c2 e 25 t
1 3
5 = c1 c2 x = 3e 25 t + 2e 25 t
c1 = 3, c2 = 2 1 3
2 = 2c1 + 2c2 y = 6e 25 t 4e 25 t

CHAPTER 9
N
umerik Y
ontemler
y = f (x, y)
(35.1)
y (x0 ) = y0
BDP nin cozum
un
u bulmak herzaman m
umk
un olmayabilir. Bu y
uzden bunlarn coz
umleri icin di
ger bir
yaklasm da n
umerik yontemlerdir.
36. Euler1 y
ontemi
(35.1) BDP nin gercek coz
um
u (x) olsun. h yeterince k
ucu
k pozitif bir artm olmak u
zere
x1 = x0 + h
x2 = x1 + h
...
xn = xn1 + h
Bu noktalardaki yaklask coz
umler y1 , y2 , ..., yn ve gercek coz
umler (x1 ) , (x2 ) , ..., (xn ) olsunlar.
Tanm 36.1.
yn (xn )
% = .100
(xn )
oranna y
uzdelikli bagl hata denir.
(x) , fonksiyonu gercek coz
um ise (35.1) BDP yi saglar.
(x) = f (x, (x))
(x0 ) = y0
denklemde her iki tarafn (x0 , x1 ) aralgnda integralini alrsak
Z x1 Z x1
(x) dx = f (x, (x)) dx
x0 x0
Z x1
(x1 ) (x0 ) = f (x, (x)) dx
x0
Z x1
(x1 ) = y0 + f (x, (x)) dx
x0
Euler yontemi soldaki integraldeki f (x, (x)) degeri yerine f (x0 , (x0 )) = f (x0 , y0 ) degerini alr. Buna g
ore
Z x1
(x1 ) y0 + f (x0 , y0 ) dx
x0
Z x1
f (x0 , y0 ) dx = f (x0 , y0 ) (x1 x0 ) = hf (x0 , y0 )
x0
(x1 ) y0 + hf (x0 , y0 )
Buna gore (x1 ) yaklasmn
y1 = y0 + hf (x0 , y0 ) (36.1)
1Leonhard Paul Euler (15 April 1707 18 September 1783) was a pioneering Swiss mathematician and physicist who spent
most of his life in Russia and Germany.
99
100 9.
NUMERIK
YONTEMLER
olarak elde ederiz. (36.1) yaklasmnn herbir x1 , x2 , ..., xn noktalar icin genellestirilmesine
yn = yn1 + hf (xn1 , yn1 ) (36.2)
Euler form
ul
u denir.
Ornek 36.2.
y = 2x + y
y (0) = 1
BDP nin x = 0.1, 0.2, 0.3, 0.4, 0.5, 0.6, 0.7, 0.8, 0.9, 1 noktalarndaki gercek ve yaklask c
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
C

oz
um Oncelikle gercek c
oz
um
u bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn c
oz
um
u
y = c (x) ex
homojen olmayan ksmn c
oz
umleri olmak u
zere
Z
c (x) ex + c (x) ex = 2x + c (x) ex c (x) = 2xex c (x) = 2xex dx
c (x) = 2ex 2xex + c1

y = 2 2x + c1 ex
y (0) = 1 kosulundan
c1 = 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp (x)
(0.1)
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y
xn Kesin c
oz
um Yaklask c
oz
um %
0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1 1, 3906
0.2 1, 2642 1, 23 2, 7059
0.3 1, 4496 1, 393 3, 903
0.4 1, 6755 1, 5923 4, 9642
0.5 1, 9462 1, 8315 5, 8902
0.6 2, 2664 2, 1147 6, 6924
0.7 2, 6413 2, 4462 7, 3869
0.8 3, 0766 2, 8308 7, 9911
0.9 3, 5788 3, 2738 8, 5214
1 4, 1548 3, 7812 8, 9923

Ornek 36.3.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
C

oz
oz
um
u bulalm (Bernoulli denklemi):
y y x 1
= + z=
y2 y 2 10 y
x
z = z+
10
homojen ksmn c
oz
um
u
z = c (x) ex
36. EULER2 YONTEMI
101
h = 0.5 h = 0.25
4.5 4.5
Exact Solution Exact Solution
4 Approximate solution 4 Approximate solution
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
Maximum error= 33.8122% when h is 0.5 Maximum error= 19.9918% when h is 0.25
35 20
30
15
25
20
error
error
10
15
10
5
5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
10 5
8 4
6 3
error
error
4 2
2 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x

oz
umleri olmak u
zere
Z
x x x x
c (x) ex + c (x) ex = + c (x) ex c (x) = ex c (x) = e dx
10 10 10
1 1
c (x) = xex + ex + c1
10 10
1
1 1 1 1
z = x+ + c1 ex y = x + + c1 ex
10 10 10 10
102 9.
NUMERIK
YONTEMLER
2
c1 =
5
1
1 1 2
y = (x) = x+ + ex
10 10 5
(0.1)
xy 2
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = y + 10
xn Kesin c
oz
um Yaklask c
oz
um %
0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2 0, 57431
0.2 2, 454 2, 4248 1, 1896
0.3 2, 7298 2, 6791 1, 8579
0.4 2, 7298 2, 9685 2, 5944
0.5 3, 4175 3, 3006 3, 4196
0.6 3, 8532 3, 6852 4, 361
0.7 4, 3738 4, 1352 5, 4562
0.8 5, 0067 4, 6684 6, 7579
0.9 5, 7928 5, 3096 8, 3423
1 6, 7957 6, 0942 10, 322

37. Runge-Kutta Y
ontemi
x1 , x2 , ..., xn noktalar icin Runge-Kutta yontemi ile yaklask cozum

k1 = hf (xn , yn )

k2 = hf xn + h2 , yn + k21
h k2 (37.1)
k3 = hf xn + 2 , yn + 2

k4 = hf (xn + h, yn + k3 )
1
K = (k1 + 2k2 + 2k3 + k4 ) (37.2)
6
yn+1 = yn + K (37.3)
olarak elde edilir..
Ornek 37.1.
y = 2x + y
y (0) = 1
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
C

oz
oz
um
u bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn c
oz
um
u
y = c (x) ex
oz
umleri olmak u
zere
Z
x x x x
c (x) e + c (x) e = 2x + c (x) e c (x) = 2xe c (x) = 2xex dx
c (x) = 2ex 2xex + c1

y = 2 2x + c1 ex
37.
RUNGE-KUTTA YONTEMI 103
h = 0.5 h = 0.25
7 7
Approximate solution Approximate solution
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
35 25
30
20
25
15
20
error
error
15
10
10
5
5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
12 6
10 5
8 4
error
error
6 3
4 2
2 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
c1 = 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp (x)
(0.1)
104 9.
NUMERIK
YONTEMLER
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y
xn Kesin c
oz
um Yaklask c
oz
um %
0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1155 2, 279e 005
0.2 1, 2642 1, 2642 4, 4449e 005
0.3 1, 4496 1, 4496 6, 4263e 005
0.4 1, 6755 1, 6755 8, 1928e 005
0.5 1, 9462 1, 9462 9, 7438e 005
0.6 2, 2664 2, 2664 11, 097e 005
0.7 2, 6413 2, 6413 12, 277e 005
0.8 3, 0766 3, 0766 13, 312e 005
0.9 3, 5788 3, 5788 14, 229e 005
1 4, 1548 4, 1548 15, 05e 005
Ornek 37.2.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
oz
umlerini bulup y
uzdelik
hatay elde ediniz.
C

oz
oz
um
u bulalm (Bernoulli denklemi):
y y x 1
= + z=
y2 y2 10 y
x
z = z+
10
homojen ksmn c
oz
um
u
z = c (x) ex

oz
umleri olmak u
zere
Z
x x x x
c (x) ex + c (x) ex = + c (x) ex c (x) = ex c (x) = e dx
10 10 10
1 1
c (x) = xex + ex + c1
10 10
1
1 1 1 1
z = x+ + c1 ex y = x + + c1 ex
10 10 10 10
2
c1 =
5
1
1 1 2
y = (x) = x+ + ex
10 10 5
(0.1)
37.
RUNGE-KUTTA YONTEMI 105
h = 0.5 h = 0.25
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
Maximum error= 0.067558% when h is 0.5 3 Maximum error= 0.0051908% when h is 0.25
x 10
0.07 6
0.06 5
0.05
4
0.04
error
error
3
0.03
2
0.02
0.01 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
4 Maximum error= 0.0001505% when h is 0.1 5 Maximum error= 9.8056e006% when h is 0.05
x 10 x 10
1.6 1
1.4
0.8
1.2
1 0.6
error
error
0.8
0.6 0.4
0.4
0.2
0.2
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
xy 2
fonksiyonu gercek c
oz
umd
ur. h = 0.1, f (x, y) = y + 10
xn Kesin c
oz
um Yaklask c
oz
um %
0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2127 6, 4525e 006
0.2 2, 454 2, 454 1, 3774e 005
0.3 2, 7298 2, 7298 2, 234e 005
0.4 2, 7298 2, 7298 3, 2728e 005
0.5 3, 4175 3, 4175 4, 5861e 005
0.6 3, 8532 3, 8532 6, 3288e 005
0.7 4, 3738 4, 3738 8, 7773e 005
0.8 5, 0067 5, 0067 12, 458e 005
0.9 5, 7928 5, 7928 18, 457e 005
1 6, 7957 6, 7957 29, 224e 005
106 9.
NUMERIK
YONTEMLER
h = 0.5 h = 0.25
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
0.14 0.012
0.12 0.01
0.1
0.008
0.08
error
error
0.006
0.06
0.004
0.04
0.02 0.002
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
4 Maximum error= 0.00029224% when h is 0.1 5 Maximum error= 1.8317e005% when h is 0.05
x 10 x 10
2
1.5
2
error
error
1
0.5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x

Asagdaki grafik ile 1. ve 2. orneklerin Euler ve Runge-Kutta yontemi ile coz
um
unden elde edilen yaklask
coz
umlerin karslastrlmas gosterilmektedir.
38. SISTEMLER IC
IN EULER YONTEMI 107
h = 0.5 h = 0.25 eR= 0.067558, eE= 33.8122% when h is 0.5 eR= 0.0051908, eE= 19.9918% when h is 0.25
4.5 4.5
Exact Solution Exact Solution 20
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta 40
4 4
Appr. sol. with Euler Appr. sol. with Euler 15
30
3.5 3.5 RungeKutta RungeKutta
Euler 10
20 Euler
3 3
10 5
2.5 2.5 0
0
0.5 0.5
2 2
0 0
1.5 1.5 0.5 0.5
1 2 1
1 1 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1
x x x x
h = 0.1 h = 0.05 eR= 0.0001505, eE= 8.9923% when h is 0.1 eR= 9.8056e006, eE= 4.6922% when h is 0.05
4.5 4.5 10 6
4 Appr. sol. with RungeKutta 4 Appr. sol. with RungeKutta
Appr. sol. with Euler Appr. sol. with Euler 4
RungeKutta
3.5 3.5 5
Euler RungeKutta
2
3 3 Euler
2.5 2.5 0 0
0.5 0.5
2 2 0 0
1.5 1.5 0.5 0.5

1 1
1 1 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1 2
x x x x
h = 0.5 h = 0.25 eR= 0.1363, eE= 30.4708% when h is 0.5 eR= 0.010672, eE= 20.3552% when h is 0.25
7 7
Exact Solution Exact Solution 30
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta 40
RungeKutta
6 Appr. sol. with Euler 6 Appr. sol. with Euler RungeKutta
Euler 30 20
Euler
20
5 5 10
10
4 4 0 0
0.5 0.5
0 0
3 3
0.5 0.5
1 2 1
2 2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1
x x x x
h = 0.1 h = 0.05 eR= 0.00029224, eE= 10.3223% when h is 0.1 eR= 1.8317e005, eE= 5.6885% when h is 0.05
7 7 15 6
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta
RungeKutta
6 Appr. sol. with Euler 6 Appr. sol. with Euler RungeKutta 10 4
Euler
Euler
5 5 5 2
0 0
4 4
0.5 0.5
0 0
3 3
0.5 0.5
1 1
2 2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1 2
x x x x

Figure 37.1. Ornek
1. icin ve Ornek 2. icin
38. Sistemler i
cin Euler y
ontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
(38.1)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
108 9.
NUMERIK
YONTEMLER
sistemi icin Euler yontemi

tn+1 = tn + h
xn+1 = xn + hf (tn , xn , yn )
yn+1 = yn + hg (tn , xn , yn ) (38.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
Ornek 38.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask c
oz
um
un
un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y
uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
C
oz
um Oncelikle gercek coz
um
u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 ) 2
= 0
3 ()
2 5 + 6 = 0
1,2 = 3, 2
koklerdir.
1 = 3
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 2
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
icin
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e y (t) = 3e2t
um
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
39. SISTEMLER IC
IN RUNGE-KUTTA YONTEMI 109
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1 x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2 y = e3t + 3e2t
coz
umd
ur.
xx
h yyh
tn x (tn ) xh (tn ) y (tn ) yh (tn ) x .100 y .100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 1 2, 3143 2, 3 0, 64535 0, 62002
0.2 1, 1615 1, 19 2, 6534 2, 63 2, 451 0, 88022
0.3 1, 1846 1, 259 3, 0068 2, 987 6, 2775 0, 65696
0.4 1, 131 1, 2911 3, 3565 3, 3647 14, 159 0, 24413
0.5 0, 95487 1, 2637 3, 6732 3, 752 32, 343 2, 1473
0.6 0, 59059 1, 1452 3, 9107 4, 1311 93, 902 5, 6368
0.7 0, 05577 0, 89151 3, 9994 4, 4747 1698, 5 11, 883
0.8 1, 1171 0, 44233 3, 8359 4, 7421 139, 6 23, 625
0.9 2, 7804 0, 28494 3, 2692 4, 8748 89, 752 49, 114
1 5, 3074 1, 4024 2, 0816 4, 7894 73, 577 130, 08
39. Sistemler i
cin Runge-Kutta y
ontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
(39.1)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
sistemi icin Runge-Kutta yontemi
tn+1 = tn + h
k1 = hf (tn , xn , yn )
m1 = hg (tn , xn , yn )

h k1 m1
k2 = hf tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k1 m1
m2 = hg tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k2 m2
k3 = hf tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k2 m2
m3 = hg tn + , xn + , yn +
2 2 2
k4 = hf (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
m4 = hg (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
k1 + 2k2 + 2k3 + k4
K =
6
m1 + 2m2 + 2m3 + m4
M =
6
xn+1 = xn + K
yn+1 = yn + K (39.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
110 9.
NUMERIK
YONTEMLER
h = 0.5 h = 0.25
t t
6 6
x x
exact exact
4 y 4 y
exact exact
x x
appromiate appromiate
2 y 2 y
approximate approximate
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
h = 0.1 h = 0.05
t t
6 6
x x
exact exact
4 y 4 y
exact exact
x x
2 y 2 y
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
max x = 132.9727% , max y = 176.2257% when h is 0.5 max x = 365.2054% , max y = 179.0405% when h is 0.25
error error t error error t
x 400 x
200 error error
y y
error 300 error
150
200
100
50 100
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 2 1
2
error 1.5 1 error 1.5 1
t t
2000 1500
x x
error error
1500 y y
error 1000 error
1000
500
500
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 1
error 1.5 1 2 error 1.5 1 2
t t
Ornek 39.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask c

oz
um
un
un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y
uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
39. SISTEMLER IC
C
oz
um Oncelikle gercek coz
um
u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 ) 2
= 0
3 ()
2 5 + 6 = 0
1,2 = 3, 2
koklerdir.
1 = 3
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
coz
umd
ur.
2 = 2
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
icin
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
coz
umd
ur.
x (t) = e3t x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e y (t) = 3e2t
um
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1 x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2 y = e3t + 3e2t
coz
umd
ur.
xx yyh
tn x (tn ) xh (tn ) y (tn ) yh (tn ) h
.100
x y .100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 093 2, 3143 2, 3144 0, 0014448 0, 00056314
0.2 1, 1615 1, 1616 2, 6534 2, 6534 0, 0037923 0, 0014062
0.3 1, 1846 1, 1847 3, 0068 3, 0068 0, 0077479 0, 0026421
0.4 1, 131 1, 1311 3, 3565 3, 3567 0, 01498 0, 0044487
0.5 0, 95487 0, 95517 3, 6732 3, 6734 0, 030614 0, 0071228
0.6 0, 59059 0, 59107 3, 9107 3, 9111 0, 081778 0, 0112
0.7 0, 05577 0, 054996 3, 9994 4, 0001 1, 388 0, 017752
0.8 1, 1171 1, 1159 3, 8359 3, 837 0, 10858 0, 029289
0.9 2, 7804 2, 7786 3, 2692 3, 271 0, 067179 0, 053374
1 5, 3074 5, 3046 2, 0816 2, 0843 0, 053445 0, 12825
112 9.
NUMERIK
YONTEMLER
h = 0.5 h = 0.25
t t
4 4
x x
exact exact
y y
2 exact 2 exact
x x
y y
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
h = 0.1 h = 0.05
t t
6 4
x x
exact exact
4 y y
exact 2 exact
x x
2 y y
0
0
2
2
4
4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
x 6 x
30 error error
y y
error error
4
20
10 2
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 2 1
2
t t
1.5 0.1
x x
error error
y y
1 error error
0.05
0.5
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 1
error 1.5 1 2 error 1.5 1 2
t t

Asagdaki grafik ile Euler ve Runge-Kutta yontemlerinin karslastrlmas verilmistir.
39. SISTEMLER IC
ht = 0.5 ht = 0.25
6 6
xexact xexact
4 yexact 4 yexact
xRK
appr.
xRK
appr.
2 2
yRK
appr.
yRK
appr.
E E
0 xappr. 0 xappr.
yE yE
appr. appr.
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
ht = 0.1 ht = 0.05
6 6
xexact xexact
4 yexact 4 yexact
xRK xRK
appr. appr.
2 2
yRK
appr.
yRK
appr.
0 xEappr. 0 xEappr.
yEappr. yEappr.
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
max xRK
error
= 11.8949% , max yRK
error
= 27.7342% max xRK
error
= 4.8906% , max yRK
error
= 3.3697%
max xEerror= 132.9727% , max yEerror= 176.2257% when ht is 0.5 max xEerror= 365.2054% , max yEerror= 179.0405% when ht is 0.25
xRK
error
xRK
error
400
200 yRK
error
yRK
error
300
xEerror xEerror
yEerror 200 yEerror
100
100
0
0
0.5
0.5
0 0
4
0.5 0.5
3 4
1 2 1 3
2
t
t
max xRK
error
= 1.388% , max yRK
error
= 0.12825% max xRKerror
= 0.098895% , max yRK
error
= 0.0091463%
max xEerror= 1698.548% , max yEerror= 130.0772% when ht is 0.1 max xEerror= 1031.1298% , max yEerror= 83.316% when ht is 0.05
1500
2000 xRK xRK
error error
1500 yRK
error 1000 yRK
error
xEerror xEerror
1000
yEerror 500 yEerror
500
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 4 1
23 4
error 1.5 1 error 1.5 1 2 3
t t
CHAPTER 10
Laplace D
on
usu
m
u
40. Laplace ve Ters Laplace d

on
usm
u
Laplace don
usu
mleri, baslangc snr deger problemlerinin coz umleri icin cok etkili bir yontemdir. Burada
uygulanacak olan islemler srasyla
Adm 1.: Verilen ADD cebirsel denkleme don ust
ur
ul
ur.
Adm 2.: Cebirsel denklem coz ulur
Adm 3.: 2. admdaki cebirsel denklemin coz um u, ters don
usu
m ile ADD nin coz um u elde edilir.
Bu yontemin cok onemli avantajlar mevcuttur.
1.: Baslangc deger probleminin cozumu direkt olarak elde edilir. Diger yontemlerde c sabitleri ile elde
edilen coz
umde baslangc kosullar verilerek c sabitleri bulunur.
2.: En onemli avantaj homojen olmayan denklemlerde, sag taraftaki fonksiyonun s urekli olmad g du-
rumlarda da cozum u elde edebiliriz.
Tanm 40.1. f (t) , t 0 fonksiyonun Laplace1 d
onusu
m
u F (s) ile g osterilir
Z
F (s) = L (f ) = est f (t) dt (40.1)
0
ile tanmlanr.
Tanm 40.2. F (s) fonksiyonun ters Laplace d
on
usu
m
u ise f (t) , t 0 dir
f (t) = L1 (F )
ile g
osterilir.
Notasyon 40.3. t ye bagl olanlar fonksiyonlar s ye bagl olanlar da d onusu
mler olarak d
usu
necegiz. Fonksiy-
onlar k
ucu
k harfler ile d
on
usu
mleri ise b
uy
uk harfler ile g
osterecegiz. f (t) fonksiyonun don usu
mu F (s), y (t)
fonksiyonunun d onusu
mu Y (s) .
Ornek 40.4. f (t) = 1 fonksiyonun Laplace d

on
usu
m
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z

st 1 st 1
L (f ) = e dt = e =
0 s 0 s

Ornek 40.5. f (t) = eat , a sabit fonksiyonun Laplace d

on
usu
m
un
u bulunuz.
C
oz
um
Z

1 (sa)t 1
L (f ) = est eat dt = e = s a, s > a
0 sa 0

Teorem 40.6. Laplace d
on
usu
m
u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L (af + bg) = aL (f ) + bL (g)
1Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827) Fransz matematik

ci, Pariste profes
orl
uk yapms ve Napoleon Bonaparte 1
senelik
o
grencisi olmusltur.
115
116 10. US
LAPLACE DON UM
U
Proof.
Z Z Z
L (af + bg) = est (af (t) + bg (t)) dt = a est f (t) dt + b est g (t) dt = aL (f ) + bL (g)
0 0 0

Teorem 40.7. Ters Laplace d
on
usu
m
u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L1 (af + bg) = aL1 (f ) + bL1 (g)
Ornek 40.8. cosh at ve sinh at fonksiyonlarnn Laplace d

on
usu
mlerini bulunuz.
C
oz
um
eat + eat
cosh at =
2
eat + eat 1 1
L (cosh at) = L = L eat + L eat
2 2 2

1 1 1 s
= + = 2
2 sa s+a s a2
eat eat
sinh at =
2
eat eat 1 1
L (sinh at) = L = L eat L eat
2 2 2

1 1 1 a
= = 2
2 sa s+a s a2
f (t) F (s) = L (f ) f (t) F (s) = L (f ) f (t) F (s) = L (f )

1 at sa (b2 a2 )s
1 s e cos wt (sa)2 +w 2
cos at cos bt (s2 +a2 )(s2 +b2 )
1 w ebt eat
t s2
at
e sin wt (sa)2 +w 2 t ln sa
sb
2(1cosh at) 2 2
2! 1
t 2
s3 teat (sa)2 t ln s sa
2
2(1cos wt) 2 2
n! n!
tn sn+1 tn eat (sa)n+1 t ln s +w
s2
1 2ws sin wt
eat sa t sin wt (s2 +w 2 )2 t arctan ws
s w2 a (a+1)
cos wt s2 +w 2 1 cos wt s(s2 +w 2 ) t , a > 1 a+1
w w3
ps
sin wt s2 +w 2 wt sinwt s2 (s2 +w 2 ) t1/2
s
s 2w 3
cosh at s2 a2 sin wt wt cos wt (s2 +w 2 )2
t1/2 2s3/2
a 2w 2 s 1 sc
sinh at s2 a2 sin wt + wt cos wt (s2 +w 2 )2
u (t c) se
Teorem 40.9. f (t) fonksiyonunun Laplace d onusu u F (s) olsun. eat f (t) fonksiyonunun Laplace d
m on
usu
m
u
F (s a) dr
L (f (t)) = F (s) L eat f (t) = F (s a)
ve
eat f (t) = L1 (F (s a))
Proof. Z Z

F (s a) = e (sa)t
f (t) dt = est eat f (t) dt = L eat f (t)
0 0

Ornek 40.10. eat cos wt, eat sin wt fonksiyonlarnn Laplace d

on
usu
m
un
u bulunuz.
US
40. LAPLACE VE TERS LAPLACE DON MU
117
C
oz
um
s
F (s) = L (cos wt) =
s2 + w 2
sa
F (s a) = L eat cos wt = 2
(s a) + w2
w
F (s) = L (sin wt) = 2
s + w2
w
F (s a) = L eat sin wt = 2
(s a) + w2

Ornek 40.11.
3
F (s) = L (f (t)) =
s2 + 100
ise f fonksiyonu nedir?
C
oz
um
3
3 3 10 10 3 1 10 3
L (f (t)) = 2 f (t) = L1 2
=L 1
= L = sin (10t)
s + 100 s + 100 s2 + 102 10 s + 102
2 10

Ornek 40.12.
25
F (s) = L (f (t)) =
s2 4s + 29
ise f fonksiyonu nedir?
C
oz
um
! !
25 25 5.5 5
L (f (t)) = 2 = 2 f (t) = L1 2 = 5L 1
2 = 5e2t sin (5t)
s 4s + 29 (s 2) + 25 (s 2) + 52 (s 2) + 52

Ornek 40.13.
3s 137
L (f ) =
s2 + 2s + 401
olduguna g
ore f (t) fonksiyonu nedir?
C
oz
um
3s 137 3s 137 3 (s + 1) 140
L (f ) = = 2 = 2
s2 + 2s + 401 (s + 1) + 400 (s + 1) + 202
(s + 1) 140 20
= 3 2
(s + 1) + 20 2 20 (s + 1)2 + 202
!
1 (s + 1) 140 20
f = L 3 2
(s + 1) + 202 20 (s + 1)2 + 202
! !
(s + 1) 20
= 3L1 2 7L1 2
(s + 1) + 202 (s + 1) + 202
= 3et cos (20t) 7et sin (20t)

f (t) fonksiyonunun Laplace don
usu
m
u olmas icin s
urekli olmas gerekmez ancak belli kosullar sa
glamaldr.
Tanm 40.14. Herbir sonlu aralkta s
urekli olan f (t) fonksiyonuna parcal s
urekli fonksiyon denir.
118 10. US
LAPLACE DON UM
U
Teorem 40.15. f (t) fonksiyonu parcal s

urekli ve
|f (t)| M et , M > 0
kosulunu saglyorsa, fonksiyonun Laplace d

on
usu
m
u vardr.
41. T
urev ve Integrallerin Laplace D
on
usu
m
u
Teorem 41.1. f (t) fonksiyonu (n 1) . mertebeye kadar t
urevleri s
urekli olsun
L (f ) = sL (f ) f (0)
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
L (f ) = s3 L (f ) s2 f (0) sf (0) f (0)
...
L f (n) = sn L (f ) sn1 f (0) sn2 f (0) sn3 f (0) sf (n2) (0) f (n1) (0)
Ornek 41.2. f (t) = t sin wt fonksiyonu icin L (f ) degerini hesaplaynz.
C
oz
um
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
f (0) = 0
f (t) = sin wt + wt cos wt
f (0) = 0
2ws 2ws3
L (f ) = s2 L (f ) = s2 2 = 2
(s2 + w2 ) (s2 + w2 )
Teorem 41.3. F (s) fonksiyonu f (t) fonksiyonunun Laplace d

on
usu
m
u olsun.
Z t Z t
1 1
L f () d = F (s) f () d = L1 F (s)
0 s 0 s
Ornek 41.4. Teorem 41.3 u

kullanarak
1 1
ve 2 2
s (s2 + w2 ) s (s + w2 )
fonksiyonlarnn ters Laplace d

on
usu
mlerini bulunuz.
42. BDP PROBLEMLERINE UYGULAMALARI 119
C
oz
um
1 sin wt
F (s) = L1 (F (s)) = = f (t)
(s2 + w2 ) w
Z t t
1 1 sin w 1 1
L 1
= L 1
F (s) = d = 2 cos w = 2 (1 cos wt) = g (t)
s (s2 + w2 ) s 0 w w 0 w
Z t t
1 1 1 1 1 1
L1 = L1 = (1 cos w) d = sin w
s2 (s2 + w2 ) 2
s s (s + w )2 2 2
0 w w w 0

1 sin wt
= t
w2 w
42. BDP problemlerine uygulamalar

Simdi Laplace don
usu
m
un
un BDP problemlerinin coz
um
une nasl uygulandgn gorelim:
y + ay + by = r (t) (42.1)
y (0) = k0 ,
y (0) = k1
BDP problemini ele alalm. (42.1) denklemine Laplace don

usu
m
u uygulayalm:
L (y + ay + by) = L (r (t))
L (y ) + aL (y ) + bL (y) = R (s)

s2 L (y) sy (0) y (0) + a (sL (y) y (0)) + bL (y) = R (s)

s2 + as + b Y (s) = R (s) + (s + a) k0 + k1
R (s) + (s + a) k0 + k1
Y (s) = L (y) =
s2 + as + b

1 R (s) + (s + a) k0 + k1
y (t) = L
s2 + as + b
Ornek 42.1.
y y = t,
y (0) = 1, y (0) = 1
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
120 10. US
LAPLACE DON UM
U
C
oz
um
L (y y) = L (t)
1
L (y ) L (y) = 2
s
1
s2 L (y) sy (0) y (0) L (y) = 2
s
1
s2 1 L (y) = 2 + s + 1
s
1 s+1
L (y) = 2 2 +
s (s 1) (s2 1)

1 1 1
= +
s2 1 s2 s1

1 1 1
y = L1 +
s2 1 s2 s1

1 1 1
= L1 L 1
+ L 1
s2 1 s2 s1
= sinh t t + et

Ornek 42.2.
y + 16y = 5 sin x,
y (0) = 0, y (0) = 0
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
L (y + 16y) = L (5 sin x)
5
L (y ) + 16L (y) = 2
s +1
5
s2 L (s) sy (0) y (0) + 16L (y) =
s2 + 1
5
s2 + 16 L (y) =
s2 + 1

5 5 1 1
L (y) = =
(s2 + 1) (s2 + 16) 15 s2 + 1 s2 + 16

1 1 1
y = L1
3 s2 + 1 s2 + 16

1 1 1 1 4
= L1 L
3 s2 + 1 4 s2 + 16

1 1
= sin x sin 4x
3 4

Ornek 42.3.
y + y = 2t,

y = , y =2
4 2 4
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
43. BASAMAK FONKSIYONU (HEAVISIDE3 FONKSIYONU) 121
C
oz
um Once coz
um
u 0 noktasna otelemeliyiz.

t=x+
4
don
usu
m
u ile t degiskenine bagl fonksiyonu x degiskenine don ust
urm
us oluruz. Buna gore BDP yi

y + y = 2 x + ,
4

y (0) = , y (0) = 2
2

L (y + y) = L 2 x +
4

L (y ) + L (y) = 2L x + = 2L (x) + L (1)
4 2
2
2
s L (s) sy (0) y (0) + L (y) = 2 +
s 2s
2 s
s2 + 1 L (y) = 2 + + +2
s 2s 2
1
= 2
(s + 4) s2 + 1
2s
(s + 4) 2
L (y) = 2
= + 2
2s 2s s
1 2
y=L +
2s s2

1 1 1 1
= L + 2L
2 s s2

= + 2x = + 2 t = 2t
2 2 4

43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu)

Makine muhendisliginde ve elektrik m
uhendisliklerinde sistemin kapal veya ack olmasn ifade eden onemli bir
fonksiyondur birim basamak fonksiyonudur.
Tanm 43.1.
0, t < a
u (t a) = , a0
1, t > a
fonksiyonuna birim basamak fonksiyonu veya Heaviside fonksiyonu denir.
2Oliver Heaviside (1850-1925), ingiliz elektrik m
uhendisi
122 10. US
LAPLACE DON UM
U
Ornek 43.2.

0, 0 < t <
y (t) = 1, < t < 2 ,

0, t > 2
fonksiyonunu birim basamak fonksiyonu cinsinden ifade ediniz.
oz
um
y (t) = u (t ) u (t 2)

Ornek 43.3.

1, 1 < t < 0

1, 0 < t < 1
y (t) = ,

2, 1 < t < 2

3, t > 3
C
oz
um
y (t) = (u (t + 1) u (t)) + (u (t) u (t 1)) + 2 (u (t 1) u (t 2)) + 3u (t 3)

Tanm 43.4.
Ornek 43.5.

t, 1 < t < 0
2
t , 0<t<1
y (t) = ,

2 cos t, 1 < t < 2

2 sin t, t > 3
C
oz
um
y (t) = t (u (t + 1) u (t)) + t2 (u (t) u (t 1)) + 2 cos t (u (t 1) u (t 2)) + 2 sin tu (t 3)

Ornek 43.6. Birim basamak fonksiyonunun Laplace d

on
usu
m
un
u hesaplaynz.
C
oz
um
Z Z

est eas
L (u (t a)) = est u (t a) dt = est dt = =
0 a s a s
Tanm 43.7. f (t) fonksiyonunun

oteleme fonksiyonu

0, t < a
fe(t) = f (t a) u (t a) =
f (t a) , t > a
olarak verilir.

Teorem 43.8. f (t) fonksiyonunun Laplace donusu
mu F (s) ise fe(t)
oteleme fonksiyonunun Laplace d
on
usu
m
u
as
e F (s) dir.
F (s) = L (f ) eas F (s) = L fe = L (f (t a) u (t a))
Teorem 43.9.
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))
2
Ornek 43.10. (t 1) u (t 1) ve t2 u (t 1) fonksiyonlarnn Laplace d
onusu
mlerini bulunuz.
C
oz
um
2es
2
L (t 1) u (t 1) = es L t2 = 3
s
2
s 2
L t u (t 1) = e L (t + 1)

2 2 1
= es L t2 + 2L (t) + L (1) = es + +
s3 s2 s

124 10. US
LAPLACE DON UM
U
Ornek 43.11.

48e2t , 0 < t < 4
y + 16y =
0, t > 4
y (0) = 0, y (0) = 0
BDP nin c
oz
um
un
u bulunuz.
C
oz
um
y + 16y = 48e2t (u (t) u (t 4))

y (0) = 0, y (0) = 0
olarak yazabiliriz. Bu durumda Laplace don

usu
m
un
u denkleme uyguladgmzda

L (y + 16y) = L 48e2t (u (t) u (t 4))

L (y ) + 16L (y) = 48L e2t u (t) 48L e2t u (t 4)
ve burada
F (s) = L (f ) eas F (s) = L (f (t a) u (t a))
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))
ifadelerini kullanrsak

2
48 48e4s 48 1 e4s
s L (y) sy (0) y (0) + 16L (y) = =
s2 s2 s2

48 1 e4s 12 24 12s
L (y) = = 1 e4s
(s 2) (s2 + 16) 5 (s 2) 5 (s2 + 16) 5 (s2 + 16)

12 1 1 1 1 1 s
y= L 2L L
5 (s 2) (s2 + 16) (s2 + 16)
4s 4s

12 1 e 1 e 1 e4s
L 2L L ,
5 (s 2) (s2 + 16) (s2 + 16)

12 2t 2 12 2(t4) 2
= e sin 4t cos 4t e sin 4 (t 4) cos 4 (t 4) u (t 4)
5 4 5 4

Ornek 43.12. Bir RLC devresinde C = 102 F (arad), L = 0.1H(enry), R = 11 ve 2 saniyeye kadar verilen
elektromotive kuvvet E (t) = 100 sin (400t) , 0 < t < 2 ve sonra bir kuvvet verilmemektedir: E (t) = 0, t > 2.
Baslangcta elektrik y
uk
u ve akm olmadgna g
ore herhangi zamandaki elektrik yuk
un
u bulunuz.
C
oz
um
1
q = I, VR = RI, VC = q, VL = LI
C
1
RI + q + LI = E (t)
C
1
Lq + Rq + q = E (t)
C
100 sin (400t) , 0 < t < 2
0.1q + 11q + 102 q =
0, t > 2
q (0) = 0, q (0) = 0

3 103 sin (400t) , 0 < t < 2
q + 110q + 10 q =
0, t > 2
= 103 sin (400t) (1 u (t 2))

L q + 110q + 103 q = L 103 sin (400t) (1 u (t 2))
L (q ) + 110L (q ) + 103 L (q) = 103 (L (sin (400t)) L (sin (400t) u (t 2)))

s2 L (q) sq (0) q (0) + 110 (sL (q) q (0)) + 103 L (q)
= 103 (L (sin (400t)) L (sin (400 (t 2)) u (t 2)))

2 3
2 104 3 2s 20 2 104 1 e2s
s + 110s + 10 L (q) = 2 10 e =
s + 400 s2 + 400 s2 + 400

2 104 1 e2s
L (q) = 2
(s + 400) (s + 10) (s + 100)
11 3
1 520 000 s 26 000 1
= 2 104 1 e2s
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)
11 3
1 520 000 s 26 000 1
= 2 104
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)
11
1 s 26 3000 1
520 000 2 104 e2s
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)

2 104 1 1 11 2 104 1 s 3 4 1 20
q= L L + 2 10 L
45 000 s + 10 520 000 s2 + 400 20 26 000 s2 + 400

2 104 1 1
L
936 000 (s + 100)

2 104 1 e2s 11 2 104 1 se2s 3 4 1 20e2s
L + L 2 10 L
45 000 s + 10 520 000 s2 + 400 20 26 000 s2 + 400

2 104 1 e2s
+ L
936 000 (s + 100)
4 10t 11 3 5 100t
= e cos (20t) + sin (20t) e
9 26 26 234
4 10t 11 3 5 100t
e cos (20t) + sin (20t) e u (t 2)
9 26 26 234

4 10t 11 3 5 100t
= e cos (20t) + sin (20t) e (1 u (t 2))
9 26 26 234

Bibliography
[1] L. Lamport. LATEX A Document Preparation System Addison-Wesley, California 1986.
127

Aerdem Dif1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aerdem Dif1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adi diferansiyel denklemler notlari

1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

List of Tables vii

Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn coz

Chapter 2. Birinci mertebeden ADD 13

Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 37

Chapter 4. 1. mertebeden yuksek dereceli ADD 51

Chapter 5. Yuksek Mertebeden Lineer ADD 57

27. Salnm Hareketi 73

olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve g

1.10. Maxwell denklemi. Elektromagnetik alan 2 bilesene sahiptir. E elektrik alan g

1.11. Navier-Stokes Denklemi. Yapskan maddelerin akm bu t

1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli

1.13. Is denklemi. Yaylma(dif

1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi

1.17. Dalga denklemi. Tel vb. gibi maddeler u

n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Diferansiyel denklemler ve onlarn

3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas

Ornek 3.9. ut = k (x) uxx veya u

Ornek 4.5. y = sin x fonksiyonu y + y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel c

Uyar 4.6. (4.3) denkleminin c oz

Ornek 4.7. x2 + y 2 = 4 fonksiyonu

Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) b olgesinde s

Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi p

Birinci mertebeden ADD

5. y = f (x) formundaki denklemler

seklindedir ve belirsiz integral keyfi sabiti icerir.

6. y = f (y) formundaki denklemler

dir. Eger g (y0 ) = ise c

f (tx, ty) = tn f (x, y)

Ornek 8.4. y = ey/x + y

C um u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

C um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

Ornek 8.6. 3x2 + 9xy + 5y 2

C um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.

10. Lineer ADD

y + a (x) y = b (x) (10.1)

seklinde elde ederiz.

Simdi (10.1) denkleminin genel coz

(10.4) denklemini diferansiyellersek

ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak

seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak coz

seklinde elde ederiz.

Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi y

y (x) = u (x) v (x) (10.9)

olarak elde ederiz. C

11. Bernoulli denklemi

y + a(x)y = b(x)y n (11.1)

12. Riccati Denklemi

y = a (x) y 2 + b (x) y + c (x) (12.1)

(integral tablo (50))

12.1. Riccati denkleminin

13. Tam ADD

f (x, y) dx + g(x, y)dy = 0 (13.2)

kosulu saglanyorsa (13.2) denklemine tamdr denir. Eger O b

Buna gore coz

elde ederiz. Burada tekrar y ye gore t

kosulu saglanr. Buradan