Elektronski fakultet u Niu

ELEKTRONSKE KOMPONENTE

(Semestar II, 2010. god)

Zadaci sa raunskih vebi, prvi deo

ZADATAK 1: Razmatra se standardni niz nazivnih vrednosti otpornosti.
a) Odrediti koja vrednost tolerancije odgovara nizu E12.
b) Odrediti kom standardnom nizu odgovara tolerancija 2.5%.
................................
Reenje:
Niz nazivnih vrednosti (otpornosti, kapacitivnosti, itd.) je geometrijski niz iji je faktor q.
Oznaka niza se formira prema broju lanova niza u jednoj dekadi. Ako u jednoj dekadi nazivnih
vrednosti (od 1 do 10, ili na primer od 100 do 1000) imamo n lanova, onda e oni biti:
prvi: a1 = 1 q = q
drugi: a2 = a1 q = q 2 n-ti: an = q n = 10 q = n 10
trei: a3 = a2 q = q 3

Nazivne vrednosti, ukljuujui toleranciju , treba da pokriju sve realne vrednosti, tj.
maksimalna prethodna vrednost treba da se poklapa sa minimalnom narednom nazivnom
vrednou:

an max = a( n +1) min

an (1 + ) = a( n +1) (1 ) dakle, 1 + = q (1 )

an (1 + ) = an q (1 )
1
a) Za niz E12 imaemo da je geometrijski faktor niza q = 12 10 = 10 12
= 1.2115 , pa je

1 + = q q q 1
= = 0.09564 10%
(1 + q ) = q 1 q +1

Dakle, komponente ije nazivne vrednosti pripadaju nizu E12 su sa tolerancijom 10%.

b) Neka je sada data tolerancija =2.5% =0.025. Odredimo broj lanova niza preko faktora q
1 + 1.025
q= = = 1.05128
1 0.975
Kako je
1 1 1 1
q = n 10 = 10 n
log q = to se dobija n = = = 46
n log q log1.05128

a to znai da bi tolerancija 2.5% odgovarala nizu E46. Medjutim, taj niz ne postoji i ovde se u
stvari radi o nizu E48 sa tolerancijom 2%. U praksi imamo sledee nizove (E6, E12, E24, E48,
E96, E192) kojima odgovaraju redom tolerancije (20%, 10%, 5%, 2%, 1%, 0.5% ). Tako,
niz E24 sadri pored svih lanova niza E12 i geometrijske sredine susednih lanova niza. Primer
otpornosti iz niza E12:
1.0 1.2 1.5 1.8 2.2 2.7 3.3 3.9 4.7 5.6 6.8 8.2
ZADATAK 2: SMD otpornik pravougaonog oblika, duine a=2mm i irine b=0.5mm,
nalazi se zalemljen na tampanoj ploi (PCB). Otpornik je realizovan od oksida kalaja, ija
je slojna otpornost RS=250 /, a tampana ploa od kompozitnog FR-4 (FlameRetardant)
debljine d=1 mm i koeficijenta termike provodnosti k=0.25 WK-1m-1.
a) Odrediti vrednost otpornosti ovog SMD otpornika.
b) Ako je maksimalna snaga ovog otpornika 1/8 W, odrediti maksimalni napon na
koji se on sme prikljuiti.
c) Ako je maksimalno dozvoljeno pregrevanje SMD otpornika 80oC, odrediti
koliko se toplote sa njega odvodi procesom provodjenja kroz PCB.
................................
Reenje:

Otpornost SMD otpornika je

a a
R= = = RS n
bh h b

gde je slojna otpornost RS = otpornost
h
jednog kvadrata. Kako je broj kvadrata
a 2mm
n= = =4
b 0.5mm
to je otpornost ovog otpornika
R = RS n = 250 4 = 1k
b) Maksimalna snaga koja se razvija na otporniku iznosi
2
U max
Pmax = = 125 mW ,
R
odakle se moe odrediti masimalni napon koji se sme dovesti na otpornik, a da se ova snaga ne
prekorai
U max = R Pmax = 1000 0.125 = 11.18V

c) Povrina otpornika, tj povrina kojom on nalee na tampanu plou je

S = a b = 1 mm 2
Toplota se sa otpornika odaje kroz tri mehanizma: provodjenjem (kondukcija), opstrujavanjem
vazduhom (konvekcija) i zraenjem (radijacija). Za proces provodjenja toplote postoji analogija
sa Omovim zakonom za provodjenje elektrine struje, gde je koliina proteklog naelektrisanja
U S
q = I t = t = S t = t
R l l
Dakle, za koliinu toplote (energije) koja se pri razlici temperatura T kroz sredinu provodnosti
k i debljine (duine) provodnog puta d prenese preko povrine S za vreme dobija se izraz
T S
Q = P = k ,
d
pa je konano traena snaga
T S W 80o C 1 106 m 2
P=k = 0.25 = 20 mW
d mK 1 10 3
ZADATAK 3: Struja kroz neosvetljeni fotootpornik pri naponu U=10V iznosi 400 A.
Kada se pri istom naponu on izloi osvetljaju E1=500 lx, struja kroz njega je 2 mA, a pri
osvetljaju E2=1500 lx struja kroz ovaj fotootpornik iznosi 6 mA. Koliki e biti pad napona
na ovom fotootporniku kada je on osvetljen sa 1000 lx i kada je struja kroz njega 2.2 mA.
........................................
Reenje:
Kada je fotootpornik neosvetljen u
njemu postoji odredjena koncentracija
termiki generisanih nosilaca (elektrona n0 i
upljina p0) koji na odredjenom naponu daju
struju tame. Kada se fotootpornik osvetli,
pored termike generacije nosilaca prisutna je
i fotogeneracija nosilaca (unutranji
fotoefekat), pa je specifina provodnost
fotootpornika

= q{ n (n0 + n) + p ( p0 + p)} = q( n n0 + p p0 ) + q( n n + p p) = 0 + f
1442443
fotoprovodnost

zbir specifine provodnosti u mraku i specifine fotoprovodnosti. Na osnovu ovoga se ukupna

struja pri nekom naponu moe izraziti kao zbir struje tame i fotostruje
S S
I = G U = U = U ( 0 + f ) = I t + I f
l l
pri emu je zavisnost fotostruje od osvetljaja E data izrazom
I f = C Ex

Struja je dakle direktno srazmerna naponu. Pri naponu U=10V struja tame je It=400 A.
Vrednosti fotostruje na dva razliita osvetljaja E1 i E2 iznose
I f 1 = I1 I t = 2000 400 = 1600 A = C E1x

I f 2 = I 2 I t = 6000 400 = 5600 A = C E2x

Iz odnosa ovako dobijenih fotostruja odredjujemo nepoznate parametre C i x
I
ln f 2
If2 E
x I ln(3.5) I f 1 1600 A
= 2 x =
f1
= = 1.1403 C= = = 1.3381 A
I f1 E1 E2 ln 3 E1x 5001.1403
ln
E1
Kada bi fotootpornik bio izloen osvetljaju E3=1000 lx struja kroz njega bi pri U=10V bila
I = I t + I f 3 = I t + C E3x = 400 + 1.3381 10001.1403 = 3927 A
to znai da je pri osvetljaju od 1000 lx otpornost ovog fotootpornika
U 10 V
R= = = 2546
I 3927 A

Prema tome, kada kroz ovaj fotootpornik bude proticala struja od 2.2 mA, traeni pad napona na
njemu bie U = 2546 2.2 103 = 5.6 V .
ZADATAK 4: Fotootpornik na radnom naponu od 10V daje struju od 100 A u tami,
500 A pri osvetljaju od 300 lx i 2 mA pri osvetljaju od 1200 lx. Odrediti kolikom
maksimalnom osvetljaju sme da se izloi ovaj fotootpornik, na radnom naponu, ako je
njegova maksimalna dozvoljena snaga disipacije 0.05 W.
........................................
Reenje:
Ukupna struja kroz osvetljeni fotootpornik je zbir struje u tami It=100 A i fotostruje If
(struje nosilaca generisanih unutranjim fotoefektom).
I = It + I f

Zavisnost fotostruje od osvetljaja E je po zakonu

I f = C Ex
gde su C i x konstante (C zavisi od napona na otporniku). Prema tome, maksimalna snaga na
fotootporniku dobie se za onu vrednost osvetljaja za koju je fotostruja maksimalna
Pmax = U I max = U ( I t + I f max )

Odavde je maksimalna fotostruja

Pmax
I f max = I t = 4900 A
U
za koju vai
I f max = C Emax
x

Potrebno je najpre odrediti nepoznate parametre C i x. Kako je

I f 1 = I1 I t = 500 100 = 400 A = C E1x E1=300 lx

I f 2 = I 2 I t = 2000 100 = 1900 A = C E2x E2=1200 lx

iz odgovarajuih odnosa dobijamo

I
ln f 2
If2 E
x I ln(4.75) I f 1 400 A
= 2 x =
f1
= = 1.124 C= = = 0.6573 A
I f1 E
1 E ln 4 E1x 5301.124
ln 2
E1
Konano, maksimalni osvetljaj kome sme da se izloi fotootpornik, a da se ne prekorai
maksimalna snaga je
1
I x
Emax = f max = 2787 lx
C
ZADATAK 5: Fotootpornik u potpunom mraku ima otpornost R0=100 k. Kada se upali
takasti izvor svetlosti, koji je na rastojanju 1.2 m od ovog fotootpornika, njegova
otpornost padne na R1=4 k, a kada se izvor svetlosti priblii na 75 cm, otpornost
fotootpornika padne na R2=1.46 k. Odrediti kolika e biti otpornost ovog fotootpornika
ako se takasti izvor svetlosti priblii na 50 cm od fotootpornika.
........................................
Reenje:
Pretpostavimo da je fotootpornik prikljuen na napon U=1 V. Struja mraka je tada
U 1V
It = = = 10 A
R0 100k
Na rastojanju r1=120 cm je osvetljaj E1, pa je tada ukupna struja
U 1V
I1 = = = 250 A , dok je fotostruja I f 1 = I1 I t = 240 A
R1 4k
Na isti nain je na rastojanju r2=75 cm osvetljaj E2, pa je ukupna struja
U 1V
I2 = = = 685A , dok je fotostruja I f 2 = I 2 I t = 675 A
R2 1.46k
Polazei od toga da je fotostruja data izrazom
I f = C Ex
i da je zavisnost osvetljaja od rastojanja po zakonu 1/r2,
1
E = A
r2
za odnos fotostruja dobiemo
x 2x
If2 C E2x E2 r1
= = =
I f1 C E1x E1 r2
odakle odredjujemo
1 log(I f 2 / I f 1 ) 1 log 2.8125
x= = = 1.1
2 log(r1 / r2 ) 2 log1.6
Sada se za rastojanje r3=50 cm i osvetljaj E3 koji odgovara ovom rastojanju dobija
x 2x 2.2
If3 E r 120
= 3 = 1 = = 6.8622
I f1 E1 r3 50
pa je
I f 3 = 240 A 6.8622 = 1647 A

I 3 = I f 3 + I t = 1657 A

Konano je traena otpornost

U 1V
R3 = = = 603.5
I 3 1657 A
ZADATAK 6: Otpornost ianog otpornika na temperaturi T1=70oC iznosi 120 , a na
temperaturi T2=100oC iznosi 126 . Izraunati vrednost ovog otpornika na T3=45oC.
.......................................
Reenje:
Kod ianih otpornika, kao i kod legura i metalnih provodnika, otpornost se linearno
poveava sa temperaturom po zakonu
R = R0 (1 + T ) = R0 [1 + (T T0 )]

gde je temperaturni koeficijent otpornosti, a R0 otpornost na temperaturi T0 (obino je to 0oC

ili 20oC). Na dve temperature T1=70oC i T2=100oC imaemo za otpornosti
R1 = R0 (1 + T1 ) = 120

R2 = R0 (1 + T2 ) = 126
odakle je
R2 R1 = R0 (T2 T1 ) = R0 (T2 T1 ) = 6
Iz poslednjeg izraza je
R2 R1 6
R0 = = o = 0.2 / oC
T2 T1 30 C
Na slian nain, izraavanjem otpornosti na temperaturi T3=45oC
R3 = R0 (1 + T3 )
dobijamo

R2 R3 = R0 (T2 T3 ) = R0 (T2 T3 ) = 0.2 o (100o C 45o C ) = 11
C
pa je odavde
R3 = R2 11 = 115

Napomena: tipino poveanje otpornosti kod metala (bakra, na primer) je oko 40% za promenu
temperature od 100oC. Ako je na temperaturi 0oC otpornost ice 10, na temperaturi 100oC
otpornost e biti 14. To znai da je temperaturni koeficijent = 40% / 100o C = 4 10 3 oC 1 .
Izuzetno isti metali (bez primesa), imaju jako dobro definisanu i reproduktivnu temperaturnu
karakteristiku otpornosti. Tako je za platinu, koja se kao plemeniti metal lako reprodukuje u
istom stanju, otpornost data izrazom
R (t ) = R0 [1 + At + Bt 2 + C (t 100)3 ]
gde je
A = 3.940 10 3 oC 1
B = 5.8 10 7 oC 2 1 + At + Bt 2 + C (t 100)3
C = 4.0 10 12 oC 3
pa se otpornik od platine koristi kao standard za badarenje u opsegu temperatura od -190oC do
+660oC.
ZADATAK 7: Izvesti uslove za temperaturnu kompenzaciju otpornosti kod:
a) Redne veze otpornika
b) Paralelne veze otpornika
........................................
Reenje:
Neka su data dva otpornika R1 i R2 iji su temperaturni koeficijenti otpornosti 1 i 2.
Izraavanjem zavisnost otpornosti od temperature kao
R1 = R10 (1 + 1T ) i R2 = R20 (1 + 2 T )
za rednu vezu dobiemo
Re = R1 + R2 = R10 (1 + 1T ) + R20 (1 + 2 T )
= R10 + R20 + ( R101 + R20 2 )T
R + R20 2
= ( R10 + R20 ) 1 + 10 1 T
R10 + R20
Oigledno, razlomak u velikoj zagradi jeste ekvivalentni temperaturni koeficijent redne veze

R101 + R20 2
Re =
R10 + R20
Da bi redna veza otpornika bila temperaturno kompenzovana, potrebno je da ekvivalentni
temperaturni koeficijent bude jednak nuli, pa je uslov temperaturne kompenzacije
R101 = R20 2
Za odredjivanje ekvivalentnog temperaturnog koeficijenta kod paralelne veze otpornika sledei
pristup se pokazao jako pogodnim. Temperaturni koeficijent se moe izraziti na sledei nain:
1 R 1 dR
R = = (vai kod malih promena temperature dTT)
R T R dT
Kako za paralelnu vezu otpornika vai
1 1 1
= +
Re R1 R2
Diferenciranjem leve i desne strane po temperaturi dobijamo
1 dRe 1 dR 1 dR
2
= 2 1 2 2
Re dT R1 dT R2 dT
odnosno
1 1 dRe 1 1 dR1 1 1 dR2
= +
Re Re dT R1 R1 dT R2 R2 dT
Re 1 2
= +
Re R1 R2

1 2 RR R + R1 2 R21 + R1 2
Re = Re + = 1 2 2 1 =
R1 R2 R1 + R2 R1R2 R1 + R2
Da bi paralelna veza bila temperaturno kompenzovana potrebno je da je ekvivalentni
temperaturni koeficijent jednak nuli, odnosno da je ispunjen uslov:
R1 2 = R21
ZADATAK 8: NTC otpornik (termistor) na temperaturi 45oC ima otpornost R1=4 k, a na
temperaturi 70oC R2=1.25 k. Odrediti:
c) Parametre u izrazu za temperaturnu zavisnost otpornosti NTC otpornika
d) Vrednost otpornosti i temperaturni koeficijent na temperaturama 90oC i 110oC
........................................
Reenje:
a) Temperaturna zavisnost otpornosti NTC (Negative Temperature Coefficient) otpornika
je jako opadajua eksponencijalna funkcija i moe se predstaviti sledeim izrazom
B
R (T ) = R e T

gde je B koeficijent temperaturne osetljivosti termistora [K], T apsolutna temperatura [K], i

R - konstanta koja zavisi od materijala i dimenzija termistora i predstavlja uslovnu otpornost na
beskonano visokoj temperaturi, odnosno asimptotsku vrednost. Iz poznatih otpornosti na dve
temperature formiramo sistem jednaina za odredjivanje dve nepoznate B i R.
B

R1 = R e T1
= 4 k T1 = 45o C = 318 K
B

R2 = R e T2
= 1.25 k T2 = 70o C = 343 K
Deljenjem ovih jednaina eliminiemo parametar R i odredjujemo parametar B
1 1 T2 T1
B
R1 T T
B
T1T2 R
=e 1 2 =e T1T2
odakle je B= ln 1 = 5074.8 K
R2 T2 T1 R2
a iz nekog podatka za otpornost dobijamo i
B

R = R2 e T2
= 0.46922 m

b) Poto znamo parametre temperaturne karakteristike NTC otpornika R i B, moemo

odrediti otpornost na bilo kojoj temperaturi. Tako, na T3=90oC=363K i T4=110oC=383K iznose
B B

R3 = R e T3
= 553.2 i R4 = R e T4
= 266.6
Kako je temperaturni koeficijent otpornosti po definiciji (za male promene temperature)
1 dR
R =
R dT
to je kod NTC otpornika
B
1 dR 1 B B
NTC = = R e T 2 = 2
R dT R T T

Na temperaturama T3 i T4 on iznosi

B
NTC 3 = = 38.5 10 3 K 1 i NTC 4 = 34.6 10 3 K 1
T32
ZADATAK 9: Jedan PTC otpornik ima otpornosti 60, 70 i 84 na temperaturama 60, 70 i
80oC, respektivno.
e) Izraunati parametre temperaturne zavisnosti PTC otpornika
f) Na osnovu dobijenih rezultata izraunati temperaturni koeficijent PTC
otpornika na temperaturi T=70oC.
g) Ako se ovaj otpornik paralelno vee sa otpornikom koji na 20oC ima otpornost
R=200 i temperaturni koeficijent otpornosti R=-2x10-3K-1, izraunati
ekvivalentni temperaturni koeficijent ove paralelne veze na T=70oC.
........................................
Reenje:
a) Temperaturna karakteristika PTC (Positive Temperature Coefficient) otpornika je

R (T ) = A + C e BT

gde je su A [], C [ ] i B [K-1] parametri. Iz poznatih vrednosti otpornosti za tri temperature

R1 = A + C e BT1 R1 = 60 T1 = 333K
R2 = A + C e BT2 R2 = 70 T2 = 343K
R3 = A + C e BT3 R3 = 84 T3 = 353K

dobijamo sistem jednaina iz kojeg odredjujemo tri parametra, A, B i C. Oduzimanjem ovih

jednaina oigledno eliminiemo parametar A

(
R3 R2 = C e BT3 e BT2 )
R2 R = C (e
1
BT2
e BT1 )
Deljenjem poslednjih jednaina eliminisaemo i parametar C

R3 R2 e BT3 e BT2 e BT2 [e B (T3 T2 ) 1]

= BT2 =
R2 R1 e e BT1 e BT1 [e B (T2 T1 ) 1]

Dobijena jednaina je jednaina po parametru B. Kako je u naem sluaju T3-T2=T2-T1 to se

poslednja jednaina znatno uprouje

R3 R2 e BT2
= BT1 = e B (T2 T1 )
R2 R1 e

odakle se redom dobijaju vrednosti parametara PTC otpornika

1 R R2
B= ln 3 = 33.647 10 3 K 1
T2 T1 R2 R1

R R1
C= 2
= 340.31 10 6
e e BT1
BT2

A = R1 C e BT1 = 35
b) Po definiciji, temperaturni koeficijent otpornosti (za male promene temperature) je
1 dR
R =
R dT
Za PTC otpornik je
C B e BT
PTC =
RPTC
a prema poslednjem izrazu, na temperaturi T2=70oC=343K on iznosi

PTC = 16.823 10 3 K 1

c) Ekvivalentni temperaturni koeficijent paralelne veze dva otpornika je

1R2 + 2 R1
e =
R1 + R2
Na temperaturi 70oC otpornik koji se paralelno vezuje PTC otporniku ima otpornost
R = R20 (1 + R T ) = 180

pa je ekvivalentni temperaturni koeficijent

16.823 103 180 2 103 70

e = = 11.552 10 3 K 1
70 + 180
ZADATAK 10: Struja varistora pri naponu na njemu U1=100V iznosi I1=1mA, a pri
naponu U2=120V je I2=1A. Kolike su statike i dinamike otpornosti varistora pri tim
naponima?
........................................
Reenje:
Varistor je nelinearni otpornik ija strujno-naponska karakteristika pokazuje linearnu
zavisnost u logaritamskom koordinatnom sistemu (logI=f(logU)) i moe se opisati izrazom
I = k U
Statika otpornost je jednostavno kolinik jednosmernog napona i jednosmerne struje na
krajevima komponente. Dakle,
U1 100V U 2 120V
RV 1 = = = 100 k RV 2 = = = 120
I1 1 10 3 A I2 1A

Dinamika otpornost je odnos malih prirataja napona i malih prirataja struje

UV dUV 1
rV = =
IV dIV dIV
dU V
Da bismo nali odgovarajui izvod struje po naponu potrebno je najpre definisati strujno-
naponsku karakteristiku, odnosno odrediti njena dva parametra k i . Iz sistema od dve jednaine
I1 = k U1 = 1mA
I 2 = k U 2 = 1A

lako dobijamo
I2
log
I2 U2 I1 log1000
= = = = 37.888
I1 U1 U
log 2 log1.2
U1

I1 103
k= = = 10 78.776 = 1.67 10 79 [ A]
U1 10037.888
Sada se dinamika otpornost moe izraziti kao
1 1 UV U R
rV = =
=
= V = V
dIV k UV 1
k UV IV
dU V
pa konkretne vrednosti iznose
RV 1 100k RV 2
rV 1 = = = 2.64 k rV 2 = = 3.167
37.888
ZADATAK 11: NTC otpornik, temperaturne osetljivosti B=1800 K, ima na temperaturi
T=300 K otpornost R=1 k. Kada se ovaj NTC otpornik redno vee sa kondenzatorom
kapacitivnosti C=100 nF, moduo impedanse takve redne veze pri uestanosti =103 rad/s
temperaturno je stabilan u okolini temperature 300K. Odrediti pri kojoj e uestanosti biti
temperaturno stabilan moduo impedanse paralelne veze ovog NTC otpornika i datog
kondenzatora u istom temperaturnom opsegu.
........................................
Reenje:
Kvadrat modula impedanse redne veze otpornika i kondenzatora je
2 1
Z = R2 +
C2
2

Kako je moduo impedanse temperaturno stabilan, to je oigledno da je kapacitivnost

temperaturno zavisna. Diferenciranjem gornjeg izraza po temperaturi dobijamo
dZ dR 2 dC
2Z = 2R 2 3
dT dT C dT
odnosno
2 2
2 Z Z = 2R2 R
C2 C
2

gde su po definiciji temperaturni koeficijenti

1 dZ 1 dR 1 dC
Z = R = C =
Z dT R dT C dT

Kako je moduo impedanse temperaturno stabilan, to je

C
Z =0 R2 R =0
2C 2
Kod NTC otpornika je zavisnost otpornosti od temperature data sa
B B
R (T ) = R exp R =
T T2
R za NTC otpornik oigledno zavisi od temperature. U okolini T=300 K temperaturni
koeficijent NTC otpornika iznosi
1800
R = 2
= 2 10 2 K 1
300
Sada je temperaturni koeficijent kondenzatora

C = 2 R 2C 2 R = 2 10 4 K 1

Moduo impedanse paralelne veze e biti temperaturno stabilan na istoj temperaturi i istoj
uestanosti na kojoj je moduo admitanse temperaturno stabilan. Dakle, uslov Z = 0 bie
ekvivalentan uslovu Y = 0 , ali je razmatranje admitanse u ovom sluaju matematiki
jednostavnije. Kvadrat modula admitanse paralelne veze otpornika i kondenzatora je
2 1
Y = 2C 2 +
R2
Diferenciranjem po temperaturi dobijamo

dY dC 2 dR
2Y = 2 2C
dT dT R 3 dT
2 2
2 Y Y = 2 2C 2 C R
R2
Iz uslova Y = 0 dobijamo

R
2C 2 C =
R2
odakle je traena uestanost

1 R
= = 105 rad / s
RC C
ZADATAK 12: Tubasti kondenzator dobijen je namotavanjem metalnih folija debljine
=10 m i dielektrinih folija sledeih karakteristika

debljina [m] [m] r

I folija 15 2x1014 3.6
II folija 20 1014 2.5

Folije su motane na cilindrino telo prenika 4 mm i duine 2.5 cm, tako da formirani
kondenzator ima prenik 1.5 cm. Ako je kondenzator bio prikljuen na napon 6V i
ostavljen da se slobodno prazni, odrediti posle kog vremena e koliina naelektrisanja na
njemu biti 1 C.
........................................
Reenje:
Motaju se dve metalne folije (dve elektrode kondenzatora) i dve dielektrine folije, kao
na slici. Pri tome, usled namotavanja folija prenik cilindra d naraste na vrednost D.

Izjednaavanjem zapremina umotanog materijala dobijamo

L b (2 + d1 + d 2 ) = (D2 d 2 ) b
4
(D2 d 2 )
L= = 298.5 cm (duina folija)
4(2 + d1 + d 2 )
Ekvivalentnu emu ovog kondenzatora moemo predstaviti paralelnom vezom dva kondenzatora

Kapacitivnost ovog kondenzatora je

bL bL
C = 0 r1 + 0 r 2 = 0bL r1 + r 2 = 241.12 nF
d1 d2 d1 d 2
a duinu 2.5 cm otpornost izolacije
1 1 1 bL bL bL ( 1d1 + 2 d 2 )
= + = + =
R R1 R2 1d1 2 d 2 1 2 d1d 2
1 2 d 1 d 2
R= = 16.086 10 9
bL( 1 d1 + 2 d 2 )
Vremenska konstanta kondenzatora je sada
= R C = 3878 s

Ako je kondenzator bio prikljuen na napon U, na njegovim oblogama bie naelektrisanje

Q0 = C U , koje e se u toku spontanog pranjenja smanjivati po eksponencijalnom zakonu sa
vremenskom konstantom
t t
Q (t ) = Q0 exp = CU exp

odakle je
CU 6 241.12 109
t = ln = 3878 ln = 1432 s 24 min
Q(t ) 10 6
ZADATAK 13: Dat je realni kondenzator.
a) Nacrtati ekvivalentnu emu, fazorski dijagram napona i struja i izvesti izraz za tg.
b) Ako su donja i gornja granina frekvencija kondenzatora f1g=10 Hz i f2g=10 MHz,
odrediti koliko iznosi frekvencija na kojoj tg ima minimalnu vrednost i odrediti
kolika je ta vrednost.
........................................
Reenje:
Realni kondenzator ima dielektrik koji i pored velike otpornosti ipak neznatno provodi
struju, tako da dolazi do oticanja naelektrisanja sa obloga kondenzatora kroz ovaj dielektrik. U
ekvivalentnoj emi neidealnost dielektrika se predstavlja velikim paralelnim otpornikom R (reda
M ili vie). Pored toga, na vrlo visokim uestanostima impedansa kondenzatora nije jednaka
nuli zbog redne otpornosti kontakata i izvoda, to se u ekvivalentnoj emi predstavlja malim
rednim otpornikom r (reda ili manje). Ova se otpornost esto naziva ESR (Equivalent Serial
Resistance). Dakle, idealno je r = 0, R , a realno je r > 0, R < . U zavisnosti od toga
kako se otpornik r vezuje, razlikujemo dve ekvivalentne eme. Razmotrimo sledeu emu

Impedansa ekvivalentne eme je

R
j C R R R 2C
Z =r+ =r+ =r+ j
R+
1 1 + jRC 1 + 2 R 2C 2 1 + 2 R 2C 2
j C
Napon na impedansi se moe izraziti kao
U = Z I = Re{Z } I + j Im{Z } I

Odavde je tg tangens ugla izmedju komponente napona koja je u fazi sa strujom i komponente
napona koja kasni za /2, tj.
R
r+
Re{Z } 1 + 2 R 2C 2 = r + R C r + R = r + rC + 1
2 2 2
tg = =
Im{Z } R 2 C R 2 C R 2 C RC
1+ R C
2 2 2

Kako je redna otpornost r obino mala, a paralelna otpornost R velika, to se prvi lan moe
zanemariti, pa se za tg dobija priblian izraz
1
tg = rC +
RC
Na niskim uestanostima je impedansa kondenzatora velika, te se mali otpornik r ne vidi i
moe se zanemariti, pa je tada
 1
tg
RC
S druge strane, na vrlo visokim uestanostima mala impedansa kondenzatora premoava
otpornik R, te se on izbacuje iz eme i tada je
tg rC
Zavisnost tg od uestanosti prikazana je na sledeoj slici

Granine uestanosti se dobijaju za sluaj kada je tg =1. Za vrednosti tg vee od 1 impedansa

sve manje ima kapacitivni, a sve vie otporni karakter. Dakle, za granine uestanosti dobijamo
1 1 1
=1 1g = , f1g =
1g RC RC 2RC

1 1
2 g rC = 1 2 g = , f2 g =
rC 2rC
Diferenciranjem izraza za tg po uestanosti dobijamo uestanost na kojoj tg ima minimum
dtg 1 1
= rC 2 =0 * =
d RC C rR
a zamenom * u izraz za tg odredjujemo i koliko ta minimalna vrednost iznosi
1 1 C rR r
tg min = * rC + = rC + =2
* RC C rR RC R
Na osnovu gornjih izraza se lako moe zakljuiti da izmedju izvedenih veliina postoji veza

* = 1g2 g f*= f1g f 2 g

1g f
tg min = 2 = 2 1g
2 g f2g

Koristei vrednosti graninih frekvencija iz zadatka konano dobijamo

f*= f1g f 2 g = 10 10 106 = 10 kHz

f1g 10
tg min = 2 =2 = 2 10 3
f2g 10 10 6
Ekvivalentna ema kondenzatora se moe formirati i na drugi nain (kao na narednoj slici), pa e
i fazorski dijagram biti neznatno izmenjen.

Impedansa je u tom sluaju

1 1 + jrC
R r + R
j C j C R (1 + jrC )
Z= = =
1 1 + j (r + R )C 1 + j (r + R )C
R + r +
jC j C
odnosno

R (1 + jrC ) 1 j (r + R)C R + 2 rR(r + R)C 2 R 2C

Z= = j
1 + j (r + R)C 1 j (r + R)C 1 + 2 (r + R) 2 C 2 1 + 2 (r + R) 2 C 2

Pa se za tg dobija

Re{Z } R + 2 rR(r + R)C 2 1 r2

tg = = = + C + rC
Im{Z } R 2C RC R

U poslednjem izrazu se srednji lan na desnoj strani moe zanemariti (s obzirom da je r malo, a
R veliko), pa se praktino dobija isti rezultat kao i u prethodnom izvodjenju.
ZADATAK 14: U jednom oscilatornom kolu, koje radi na uestanosti f=100 kHz,
upotrebljen je kondenzator kapacitivnosti 100 nF i temperaturnog koeficijenta
C = 2 10 4 K 1 . Odrediti induktivnost kalema u ovom kolu i njegov temperaturni
koeficijent, ako se zna da je uestanost ovog oscilatornog kola temperaturno stabilna.
................................
Reenje:
Iz izraza za uestanost oscilatornog kola odredjujemo vrednost induktivnosti

1 1
f = L= = 25.33 H
2 LC (2f ) 2 C

Uslov temperaturne stabilizacije najelegantnije se izvodi polazei od logaritma krune

uestanosti
1
= = ( LC ) 1 / 2
LC
1
ln = (ln L + ln C )
2
Diferenciranjem leve i desne strane po temperaturi dobijamo

1 d 1 1 dL 1 dC
= +
dT 2 L dT C dT

1
= ( L + C )
2
Uslov da je uestanost temperaturno stabilna = 0 praktino se svodi na

L = C = 2 10 4 K 1
ZADATAK 15: Sistem za kontrolu unoenja metalnih predmeta na aerodromima i
bankama ima kalem ija se induktivnost povea za 2% kada kroz kapiju prodje ovek sa
metalnim satom. Kolika bi trebalo da iznosi osnovna uestanost kola pa da se ovaj prolazak
detektuje u vidu apsolutne promene uestanosti od 2 kHz.
................................
Reenje:
Osnovna uestanost oscilatornog kola bi bila
1
f0 =
2 L0C

Uestanost sa uveanom induktivnou kada je detektovan metalni predment je

1
f1 = = f 0 f
2 ( L0 + L)C

Iz odnosa ovih uestanosti imaemo

f0 f0 L0 + L
= = = 1.02
f1 f 0 f L0

odnosno
f 0 f f 1
=1 = = 0.99015
f0 f0 1.02
odakle je
f f
= 0.00985 f0 = = 101.5 2kHz = 203 kHz
f0 0.00985
ZADATAK 16: Kalem je namotan na tanko torusno jezgro koje zatvara linije magnetnog
polja, tako da nema gubitaka magnetnog fluksa. Povrina preseka jezgra je S=1 cm2,
srednja duina linija magnetnog polja l=30 cm, a relativna magnetna propustljivost jezgra
r=400. Magnetna propustljivost vakuuma je 0 = 4 10 7 H / m . Odrediti induktivnost
kalema ako je na jezgru namotano:
a) N1=100 namotaja
b) N2=200 namotaja
c) N3=N1+N2=300 namotaja .
................................
Reenje:

Iz Amperovog zakona za cirkulaciju vektora magnetnog polja dobijamo

NI
H dl = I H l = NI H=
l
Magnetna indukcija u jezgru i fluks po jednom zavojku iznosie
NI S NI
B = 0 r H = 0 r = B S = 0 r
l l
Ukupan fluks koji obuhvata N zavojaka i induktivnost L bie sada

S N 2I def
S N2
= N = 0 r L = = 0 r
l I l
Induktivnosti redom iznose
S N12 1 104 1002
L1 = 0 r = 4 10 7 400 = 1.6755 mH
l 30 10 2
S N 22
L2 = 0 r = 6.702 mH
l
S N 32
L3 = 0 r = 15.079 mH
l
Odavde se mogu izvesti dva vrlo vana zakljuka:
1) Induktivnosti rastu sa kvadratom broja zavojaka.
2) Rednim vezivanjem dva kalema (N3=N1+N2) dobija se induktivnost koja je vea od zbira
induktivnosti L1+L2. Ovo se deava kada su kalemovi spregnuti preko fluksa i tada izmedju
njih postoji i medjusobna induktivnost njihove sprege M. Kalemovi bez jezgra osim to
imaju manju induktivnost, imaju vee rasipanje magnetnog fluksa i osetljiviji su na
spoljanje uticaje (metalni predmeti u njihovoj blizini).
ZADATAK 17: Koristei podatke iz prethodnog zadatka odrediti:
a) Faktor induktivnosti AL torusnog jezgra
d) Koeficijent medjusobne induktivnosti izmedju kalema L1 (namotanog sa 100
zavojaka) i kalema L2 (namotanog sa 200 zavojaka), ako se oni nalaze na istom
jezgru.
................................
Reenje:
a) Pokazano je da se kod kalemova induktivnost poveava sa kvadratom broja zavojka

L ~ N2

Koeficijent koji stoji ispred lana N2 je tzv. faktor induktivnosti AL

L = AL N 2

Za torusno jezgro iz prethodnog zadatka se dobija

S 1 104
AL = 0 r = 4 10 7 400 = 167.55 nH
l 30 10 2
i AL-vrednost jednostavno bi se izraavala kao AL=167.55, gde se podrazumeva da je jedinica
nH.

b) Kod spregnutih kalemova je ukupna

induktivnost

Ltot = L1 + M + L2 + M = L1 + L2 + 2M

gde je medjusobna induktivnost

M = k L1 L2

U naem sluaju je L1=1.6755 mH,

L2=6.702 mH i Ltot=L3=15.079 mH.,
pa je
1
M = ( Ltot L1 L2 ) = 3.35075 mH
2
Konano, koeficijent sprege je sada

M 3.35075
k= = =1
L1 L2 1.6755 6.702

Dakle, kalemovi su u idealnoj sprezi jer nema gubitaka magnetnog fluksa (fluks jednog kalema
je kompletno obuhvaen zavojcima drugog kalema). Ovo je zbog toga to magnetni materijal
jezgra kompletno vodi linije magnetnog polja. Kod kalemova bez jezgra ovo nee biti sluaj i
tamo je koeficijent sprege manji od 1.
ZADATAK 18: Na cilindrino kalemsko telo od nemagnetnog materijala prenika D=4 cm
namotan je tankom icom debljine 0.1 mm sloj namotaja ukupne duine l=2 cm, pri emu
je tano na sredini izmedju krajeva namotaja izvuen srednji izvod. Primenom
empirijskog izraza za induktivnost kratkih cilindrinih jednoslojnih kalemova
d0 N 2
L = 2.26 10 2 [ H ]
l
1 + 2.25
d0
odrediti koeficijent sprege izmedju ove dve polovine kalema.
................................
Reenje:
Oznaimo li krajeve kalema sa (1) i (3),
a srednji izvod sa (2) imaemo za ukupnu
induktivnost kalema
L13 = L12 + L23 + 2M = 2 L12 + 2M

gde je medjusobna induktivnost

M = k L12 L23 = k L12

Dakle, koeficijent sprege je

M L13 2 L12 L
k= = = 13 1
L12 2 L12 2 L12

Oigledno, treba odrediti induktivnost polovine kalema L12 i induktivnost celog kalema L13.
Ukupan broj zavojaka je
l 2 cm
N13 = = = 200 zavojaka
d zice 0.1 mm
Srednji prenik kalema je
d zice
d0 = D + 2 = D + d zice = 4cm + 0.1mm 4 cm
2
pa je induktivnost
d 0 N132 4 2002
L13 = 2.26 10 2 = 2.26 10 2 = 1702 H
l 2
1 + 2.25 1 + 2.25
d0 4
Polovina kalema induktivnosti L12 imae isti srednji prenik d0=4 cm, ali upola manje zavojaka
(N12=100) i upola manju duinu (l=1 cm). Zbog toga e njegova induktivnost biti
4 1002
L12 = 2.26 10 2 = 579 H
1
1 + 2.25
4
Konano, traeni koeficijent sprege je
L13 1702
k= 1 = 1 = 0.47
2 L12 2 579
ZADATAK 19: Korienjem empirijskog izraza za induktivnost kratkih cilindrinih
jednoslojnih kalemova
d0 N 2
L = 2.26 10 2 [ H ]
l
1 + 2.25
d0
gde su srednji prenik d0 i duina kalema l u [cm], odrediti induktivnost kalema
namotanog tankom icom debljine 0.1 mm na kalemsko telo od nemagnetnog materijala
prenika D=3 cm, ako sloj namotaja ini 40 zavojaka motanih u jednom smeru, a zatim 60
zavojaka motanih u suprotnom smeru.
................................
Reenje:
Kalem se praktino sastoji iz dva kalema, L1 (sa 40 zavojaka) i L2 (sa 60 zavojaka) koji
su zbog blizine u sprezi, pa je ukupna induktivnost izmedju krajeva
L = L1 M + L2 M = L1 + L2 2M

gde je M medjusobna induktivnost. Srednji prenik oba kalema je isti i iznosi

d 0 = D + d zice = 3cm + 0.1mm 3 cm

a duine kalemova
l1 = N1 d zice = 40 0.01 = 0.4 cm l1 = N 2 d zice = 0.6 cm
Induktivnosti kalemova su sada

d 0 N12 3 402
L1 = 2.26 10 2 = 2.26 10 2 = 83.45 H
l1 0.4
1 + 2.25 1 + 2.25
d0 3

d 0 N 22 3 602
L2 = 2.26 10 2 = 2.26 10 2 = 168.33 H
l2 0.6
1 + 2.25 1 + 2.25
d0 3
Da su oba kalema motana u istom smeru, ukupna induktivnost bila bi

d 0 ( N1 + N 2 ) 2 3 1002
Ltot = 2.26 10 2 = 2.26 10 2 = 387.43 H
(l1 + l2 ) 1
1 + 2.25 1 + 2.25
d0 3
to znai da se medjusobna induktivnost tada moe odrediti iz
Ltot = L1 + L2 + 2M
i iznosi
2M = Ltot L1 L2 = 387.43 83.45 168.33 = 135.65 H

Konano, traena induktivnost za kalem iji su zavojci motani u oba smera iznosi

L = L1 + L2 2M = 83.45 + 168.33 135.65 = 116.13 H

ZADATAK 20: Namotaj jednoslojnog cilindrinog kalema ine 120 zavojaka tanke
bakarne ice (debljine 0.1 mm, specifine otpornosti =0.017 mm2/m) tako da je srednji
prenik zavojaka d0=2cm. Korienjem empirijskog izraza za induktivnost ovakvih
kalemova
d0 N 2
L = 2.26 10 2 [ H ]
l
1 + 2.25
d0
gde su d0 i l u [cm], odrediti Q-faktor ovog kalema na uestanosti f=10 kHz.
Kada se ovaj kalem ubaci u lonasto jezgro ija je AL vrednost 320, izmerena
vrednost Q-faktora takvog kalema na uestanosti f=10 kHz iznosi Qj=4.8. Odrediti
ekvivalentnu otpornost gubitaka u materijalu jezgra.
................................
Reenje:
Na osnovu gornjih podataka, duina kalema je
l = N d zice = 120 0.01 = 1.2 cm
pa je njegova induktivnost
d0 N 2 2 1202
L = 2.26 10 2
= 2.26 10 = 277 H
2
l 1.2
1 + 2.25 1 + 2.25
d0 2
Duina upotrebljene ice za namotavanje kalema je
lzice = N d 0 = 7.54 m

a njena omska otpornost

lzice 4lzice 4 7.54
R0 = = = 0.017 = 16.32
S zice d zice
2
0.12

Q-faktor kalema bez jezgra na uestanosti f iznosi

L 2f L 2 104 277 106

Q= = = = 1.066
R0 R0 16.32

Kada se kalem ubaci u lonasto jezgro sa AL vrednou 320 (podrazumeva se da je jedinica nH),
induktivnost je tada

L j = AL N 2 = 320 109 1202 = 4608 H

Q-faktor kalema sa jezgrom odredjuje omska otpornost ice R0 i otpornost gubitaka u jezgru Rj

L j 2f L j
Qj = = = 4.8
Rtot R0 + R j
Odavde se za ekvivalentnu otpornost gubitaka u jezgru (histerezisni, remanentni gubici, gubici
usled vihornih struja) dobija

2f L j 2 10 4 4608 10 6
Rj = R0 = 16.32 = 44
Qj 4 .8
ZADATAK 21: Data su dva potpuno identina vieslojna kalema bez jezgra, unutranjeg
prenika d=4 cm, spoljanjeg prenika D=6 cm, i duine l=12mm. Korienjem Vilerovog
obrasca za induktivnost kratkih cilindrinih vieslojnih kalemova
d 02 N 2
L = 78.7 10 3 [ H ]
3d 0 + 9l + 10h
gde su d0, l i h u [cm], odrediti:
a) Koliko maksimalno moe da iznosi koeficijent sprege izmedju ovih kalemova
b) Induktivnost ovih kalemova, ako je izmereni prenik izolovane ice 0.4mm.
................................
Reenje:
Koeficijent sprege k izmedju kalemova definie se na osnovu njihove medjusobne
induktivnosti M
M = k L1L2 = k L
Maksimalni koeficijent sprege se dobija kada jedan kalem maksimalno obuhvata fluks drugog
kalema, to se moe postii kada se kalemovi postave jedan pored drugog (kao na slici). Tada se
oni mogu razmatrati kao jedinstven kalem istog srednjeg prenika d0, iste visine namotaja h, ali
dvostruke duine l i dvostrukog broja zavojaka.

Tada je ukupna induktivnost

Ltot = 2 L + 2 M = 2 L (1 + k )
a koeficijent sprege
Ltot
k= 1
2L
Na osnovu raspoloivih dimenzija, visina namotaja i srednji prenik kalemova iznose
Dd
h= = 1 cm d 0 = d + h = 5 cm
2
Induktivnost jednog kalema i induktivnost dva vezana kalema mogu se izraziti kao
52 N 2 3 25 N
2
3 N2
L = 78.7 10 = 78.7 10 = a
3 5 + 9 1.2 + 10 1 35.8 35.8

52 ( 2 N ) 2 25 4 N 2 4N 2
Ltot = 78.7 10 3 = 78.7 10 3 = a
3 5 + 9 2.4 + 10 1 46.6 46.6
Sada se jednostavno odredjuje koeficijent sprege
4N 2
a
L
k = tot 1 = 46.6 1 = 2 35.8 1 = 0.536
2L N2 46.6
2 a
35.8
Smatrajui da pri motanju kalema ne dolazi do preklapanja slojeva ice, povrina preseka
namotaja moe se izraziti preko broja zavojaka
l h 1 1 .2
l h = N d zice
2
N= 2
= = 750
d zice 0.04 2

pa je induktivnost jednog kalema

3 52 7502
L = 78.7 10 = 30.91 mH
3 5 + 9 1.2 + 10 1
ZADATAK 22: Mreni transformator ima na primaru N1=800 zavojaka, a na sekundaru
N2=60 zavojaka. Ako je izlazna struja transformatora I2=2A, odrediti ulaznu struju i snagu
ovog transformatora pretpostavljajui da je on idealan.
Odrediti vrednosti imedansi primara Z1 i sekundara Z2 i njihov odnos.
................................
Reenje:
Poto se radi o mrenom transformatoru, to znai da je U1=220 V i f=50 Hz.

Iz odnosa broja zavojaka odredjujemo izlazni napon

N1 U1 N2 60
= U2 = U1 = 220 = 16.5 V
N2 U 2 N1 800
Izlazna snaga je
P2 = U 2 I 2 = 16.5V 2 A = 33 W

Ako je transformator idealan (nema gubitaka u jezgru usled vihornih struja i histerezisa) niti
gubitaka u namotajima (na otpornostima primara i sekundara), onda je ulazna snaga jednaka
izlaznoj, a koeficijent korisnog dejstva =100%.
U2 N
P1 = P2 U 1 I1 = U 2 I 2 I1 = I 2 = 2 I 2 = 150 mA
U1 N1
Impedansa primara je
U1 220 V
Z1 = = = 1467
I1 0.15 A

Impedansa sekundara je
U 2 16.5 V
Z2 = = = 8.25
I2 2A

Odnos ovih impedansi je

U1
2 2
Z1 I1 U1 I 2 N1 800
= = = = = 178
Z 2 U 2 U 2 I1 N 2 60
I2
Transformator se, dakle, moe iskoristiti za prilagodjenje impedanse.
ZADATAK 23: Pitoljska lemilica snage 75 W napaja se iz mree. Sekundar
transformatora lemilice ima samo dva zavojka od profilisanog debelog bakarnog
provodnika koji su kratko spojeni preko tankog provodnika na vrhu lemilice. Ako u
primarnom namotaju ima N1=1100 zavojaka, odrediti izlaznu struju koja zagreva vrh
lemilice. Gubitke zanemariti..
................................
Reenje:
Poto je transformator prikljuen na mreu, to znai da je U1=220 V i f=50 Hz.

Izlazni napon je oigledno mali, jer imamo samo dva zavojka na sekundaru

N1 U1 N2 2
= U2 = U1 = 220 = 0.4 V
N2 U 2 N1 1100
Ali je zato struja na sekundaru velika jer se velika ulazna snaga P1=75 W prenosi sa primara.
Ulazna struja je
P1 75 W
I1 = = = 341 mA
U1 220 V

Izlazna struja dobija se iz odnosa

N1I1 1100 341 mA
N1 I1 = N 2 I 2 I2 = = = 187 A
N2 2
Zbog gubitaka u transformatoru, realna struja bie neto nia.
ZADATAK 24: Mreni transformator ima jezgro od limova EI-60 profila (povrina
preseka srednjeg stuba Seff=20x20 mm2, duina linija magnetnog polja leff=120 mm,
relativna magnetna propustljivost r=2500). Primar je namotan bakarnom icom
(=0.017 mm2/m) debljine 0.4 mm i ima N1=1200 zavojaka za koje se moe proceniti da je
srednja duina jednog zavojka l1sr=120 mm. Odrediti:
a) Maksimalnu snagu i struju primara maksimalno optereenog transformatora
b) Ako je sekundar otvoren, odrediti kolika je struja primara kada je
transformator prikljuen na akumulator od 12V, a kolika kada je prikljuen na
mreu (~220V).
................................
Reenje:
Transformator je mreni, to znai da je a) Maksimalna snaga transformatora zavisi
U1=220 V i f=50 Hz. Jezgro je od limova od veliine jezgra preko koga se ona prenosi
EI-60 profila (kao na slici), a namotaji sa primara na sekundar. Iz pribline formule
primara i sekundara su na srednjem stubu
iji je popreni presek kvadratnog oblika Seff = P2 [cm 2 ]
dimenzija 20x20 mm. Linije magnetne
indukcije duine 120 mm zatvaraju se preko odredjujemo snagu transformatora
bonih stubova.
P2 = Seff2 = 42 = 16 W

Pod pretpostavkom da nema gubitaka u

transformatoru, odnosno da je P1=P2=16 W,
dobijamo struju primara

P1 16 W
I1 = = = 73 mA
U1 220 V

b) Kada je sekundar otvoren (kroz namotaje sekundara ne protie struja i nema poremeaja
fluksa) primar ne osea prisustvo sekundara i ponaa se kao kalem sa jezgrom ija je
induktivnost
Seff 400 10 6
L1 = AL N12 = 0 r N12 = 4 10 7 2500 1200 2 = 15.08 H
leff 120 10 3

Iz ukupne duine ice upotrebljene za namotavanje primara, odredjujemo otpornost primara

l = l1sr N1 = 120 10 3 1200 = 144 m

l 4l 4 144
R1 = = 2 = 0.017 = 19.5
S d zice 0 .4 2

Ako se transformator prikljui na akumulator od 12 V, kroz primar e proticati jednosmerna

struja

( DC ) U1 12 V
I1 = = = 615 mA
R1 19.5
koja lako moe da dovede do pregorevanja primarnog namotaja zbog velike gustine struje kroz
izuzetno tanku icu primara. Ako se pak neoptereen transformator prikljui na naizmenini
mreni napon od 220 V, impedansa primara velike induktivnosti

Z1 = R12 + 2 L12 = R12 + (2f L1 ) 2 2f L1 = 4735

ograniavae struju primara na vrednost

U1 220 V
I1 = = = 46.5 mA
2fL1 4735

Snaga gubitaka na omskoj otpornosti primara iznosie

P = R1 I12 = 19.5 0.04652 = 42 mW

to ukazuje da je koeficijent korisnog dejstva transformatora manji od 100%.

ZADATAK 25: Tri mrena transformatora namotana su na tri identina jezgra. Prvi
transformator ima na primaru 600, a na sekundaru 200 zavojaka, drugi na primaru ima
500, a na sekundaru 240 zavojaka, i trei na primaru ima 700, a na sekundaru 300
zavojaka.
a) Ako se transformatori redno veu (primar drugog na sekundar prvog) pri emu
se prvi transformator vezuje na mreni napon od 220 V, koliko e iznositi napon na izlazu.
b) Ako se primari ovih transformatora rednu veu i prikljue na mreni napon
220 V, koliki e biti napon na redno vezanim sekundarima kroz koje ne tee struja?
................................
Reenje:
a) Za rednu vezu transformatora (kao na slici), izlazni napon dobija se iz odnosa broja zavojaka.

U1 600 200
= U2 = U1 = 73.3 V
U 2 200 600
U 2 500 240 300
= U3 = U 2 = 35.2 V U4 = U 3 = 15.08 V
U 3 240 500 700
b) U sluaju redne veze tri primara, doi e do raspodele ulaznog napona od 220V izmedju
transformatora, pa je potrebno odrediti koliki ulazni napon pripada svakom transformatoru. Kada
je sekundar neoptereen, primar se ponaa kao induktivnost koja je srazmerne kvadratu broja
zavojaka. Budui da transformatori imaju identina jezgra, ulazne impedanse mogu se izraziti
kao
X L1 = L1 = AL N12 = AL 600 2 = a 36 X L 2 = a 25 X L 3 = a 49

X L1
U1 ' = U1
X L1 + X L 2 + X L 3
a 36
= 220 = 72V
a (36 + 25 + 49)
X L2
U2 '= U1 = 50V
X L1 + X L 2 + X L 3
X L3
U3 '= U1 = 98V
X L1 + X L 2 + X L 3
200 200
U 1" = U1 ' = 72 = 24V
600 600
240 240
U 2"= U 2 ' = 50 = 24V
500 500
300 300
U 3" = U3 ' = 98 = 42V
Ulazni naponi na transformatorima bie 700 700
ZADATAK 26: Mreni transformator iji je odnos transformacije napona n=0.1 ima stepen
korisnog dejstva 88%. Izmerena otpornost ice primara je 8 , a sekundara 0.5 . Debljina
ice sekundara je takva da je maksimalna struja kroz zavojke sekundara 3 A. Odrediti
koliko iznose gubici usled vihornih struja i histerezisa u jezgru ovog transformatora.
................................
Reenje:
Izlazni napon transformatora je
U 2 = n U1 = 0.1 220V = 22 V

Kako je izlazna struja I2=3A, to je izlazna snaga transformatora

P2 = I 2U 2 = 66 W

Ulazna snaga dobija se na osnovu stepena korisnog dejstva

korisna snaga P2 P2 P2
= = = P1 = = 75 W
utrosena snaga P1 P2 + Pgubitaka
to znai da je snaga gubitaka
Pgubitaka = P1 P2 = 9 W

Ulazna struja je
P1
I1 = = 341 mA
U1
Snaga gubitaka u namotajima (bakru) je

PCu = R1I12 + R2 I 22 = 0.93 + 4.5 = 5.43 W

pa se za snagu gubitaka u jezgru (gvodju) dobija

PFe = Pgubitaka PCu = 3.57 W
ZADATAK 27: Mreni transformator snage 100 W sa jezgrom EI profila treba da daje
napon na sekundaru od 12 V. Na osnovi fizikih dimenzija jezgra moe se proceniti da je
srednja duina zavojaka u primaru 18 cm, a u sekundaru 22 cm. Pretpostavljajui da je
maksimalna dozvoljena gustina struje kroz provodnike primara i sekundara J=8/ [A/mm2]
i da je koeficijent sekundarnih gubitaka =1.10, proceniti koliko e da iznosi promena
napona na sekundaru kada je:
a) transformator maksimalno optereen,
b) sekundar transformatora optereen otpornikom od 4 .
NAPOMENA: Broj zavojaka primara proraunava se na osnovu izraza
U1
N1 = 10 4 Se [cm 2 ]
4.44 f Bm Se

Specifina otpornost bakra je 0.017 mm2/m.

................................
Reenje:
Za mreni transformator snage P = 100 W = P2 P1 imaemo

U1 = 220V , U 2 = 12 V , f = 50 Hz, Bm = 1.2T , Se = P2 = 100 = 10 cm2

pa je broj zavojaka na primaru

U1 220
N1 = 10 4 = 10 4 = 826
4.44 f Bm Se 4.44 50 1.2 10

Broj zavojaka na sekundaru je sada

U2
N 2 = 2 N1 = 50
U1

to je 10% vie zavojaka (=1.10) u odnosu na idealan transformator. Struje kroz namotaje iznose
P1 100 P2 100
I1 = = = 454.5 mA I2 = = = 8.33 A
U1 220 U 2 12

Minimalne povrine poprenih preseka ica odredjuju se na osnovu gustine struje

I1 I2
S1 = = 0.1785 mm 2 S2 = = 3.2724 mm 2
J J
Znajui broj zavojaka, srednju duinu jednog zavojka i povrinu poprenog preseka, odredjujemo
otpornosti primara i sekundara
l zav1 N1 0.18 826 l zav 2 N 2
R1 = = 0.017 = 14.15 R2 = = 57.15 m
S1 0.1785 S2

a) Transformator je maksimalno optereen kada kroz njegove zavojke protiu maksimalne struje,
tj. I1 = 454.5 mA i I 2 = 8.33 A . Na osnovu ekvivalentne eme transformatora, koja ukljuuje
otpornosti primara i sekundara (date na slici), za pad napona na sekundaru imaemo
U2
U 2 = R2 I 2 + R1 I1 = 0.48 + 0.35 = 0.83 V
U1
Prvi lan na desnoj strani u poslednjem izrazu je smanjenje napona na sekundaru usled pada
napona na otpornosti sekundara, a drugi lan predstavlja smanjenje napona na primaru usled pada
napona na otpornosti primara koje se sa odnosom transformacije U2/U1 preslikava na sekundar.
Prema tome, sada se moe odrediti vrednost koeficijenta sekundarnih gubitaka
U 2 + U 2 12.87
2 = = = 1.072
U2 12
Usled postojanja i drugih gubitaka u transformatoru, realna vrednost ovog koeficijenta je neznatno
vea, pa se sa pravom moe uzeti da iznosi oko 1.10, tj. oko 10-12% vie zavojaka treba imati na
sekundaru u odnosu na idealni transformator da bi se ovi efekti kompenzovali.

b) Kada je na izlaz transformatora prikljuen otpornik RL=4, kroz sekundarni namotaj tei e
struja
U 12 V
I2* = 2 = = 3A
RL 4
Otpornost sekundara je u ovom sluaju zanemarena (R2<<RL). Da bi kompenzovao smanjenje
fluksa koje sekundar sa ovom strujom izaziva u jezgru, primar e povui dodatnu struju tako da
bude ispunjeno
N2 I2 *
N1 I1* = N 2 I 2 * I1* = = 0.1816 A
N1
Promena napona na sekundaru e u ovom sluaju biti
U2
U 2 = R2 I 2 * + R1I1 * = 0.17 + 0.14 = 0.31 V
U1
ZADATAK 28: Polazei od fundamentalnih zakona elektrotehnike i injenice da se struja u
primaru mrenog transformatora menja po prostoperiodinom zakonu i1(t)=Imcost, izvesti
izraz za izraunavanje broja zavojaka na primaru transformatora
U1 10 4
N1 = Seff [cm 2 ]
4.44 f Bm Seff

................................
Reenje:

Struja primara je prostoperiodina

i1 (t ) = I m cos t

pa je i fluks prostoperiodian
Seff
(t ) = L i1 (t ) = 0 r N12 I m cos t
leff

Ovako promenljiv fluks indukovae na primaru elektromotornu silu koja dri ravnoteu ulaznom
naponu

d (t ) S
ems = = 0 r eff N12 I m sin t = u1 (t )
dt leff

Amplituda ulaznog napona je

Seff 2
U1m = 0 r N1 I m 2f = 2 U1
leff

gde je U1 = 220V efektivna vrednost mrenog napona. Maksimalna struja na primaru Im dae
maksimalnu indukciju Bm i maksimalni fluks. Izmedju ovih veliina postoji dobro poznata veza
B

N1I m
Bm = 0 r H m = 0 r
leff

Zamenom ovog izraza u prethodni dobijamo

U1m = Bm Seff N1 2f = 2 U1

Odavde se dobija izraz za odredjivanje broja zavojaka na primaru transformatora

U1 U1
N1 = = Seff [m 2 ]
2 4.44 f Bm Seff
f Bm Seff
2
U sluaju kada se povrina poprenog preseka jezgra izraava u [cm2], dobija se konano

U1 10 4
N1 = Seff [cm 2 ]
4.44 f Bm Seff