Filozofski fakultet Beograd

04. 09.2012.

Zavrni rad

Tema: Predstave ptica na antikim freskama sa teritorije Srbije

Mentor: Student:

prof.dr. Miroslav Vujovi Marija Jovi AR/07-22

1
 Zahvaljujem se ovom prilikom mentoru prof. dr Miroslavu Vujoviu i arheolozima: dr
Sofiji Petkovi, dr Gordani Jeremi, dr Ivani Popovi i Toniju erkovu na ustupljenoj
literaturi, fotografijama i savetima kojima su me usmerili na odreene probleme u radu. Isto
tako se zahvaljujem Ivani Pavlovi, Kristini Radovi, Aleksandri Popovi, Ivani Stojanovi i
Milici Miti koje su mi pomogle oko tehnikih pitanja u vezi sa radom, kao i porodici i
prijateljima.

2
Uvod

Na teritoriji Srbije u antiko doba postojalo je nekoliko umetnikih centara koji su izraivali
fresko dekoraciju. U ovom radu opisani su primeri predstava ptica na freskama, koje imamo na
lokalitetima: Beka, Sirmijum, Singidunum, Viminacijum i Jagodin Mala. Datovanje se kree od prve
polovine II veka (Sirmijum) pa do IV veka (Viminacijum, Jagodin Mala). Freske su se nalazile kako
u profanom tako i u funerarnom kontekstu; to u okviru hrianskog tako i u okviru paganskog
konteksta. Predstave nalaze svoje paralele na freskama pronaenim u zemljama u okruenju i onim
udaljenijim.

3
Istorijsko -geografski okvir

Teritorija dananje Srbije ukljuena je u rimsku dravu poetkom I veka nove ere (
1994: 66). Pretvaranje Mezije u provinciju datuje se u 15. godinu nove ere (Mirkovi 1968: 22).
Osvojivi Makedoniju sredinom II veka pre nove ere, Rimljani su, branei njene severne granice,
postepeno prodirali prema sredinjim oblastima Balkana, i tek sedamdesetih godina I veka pre nove
ere prvi put stigli do Dunava ( 1994: 66). 86. godine, za vreme vladavine cara Domicijana,
Mezija je podeljena na Gornju i Donju. Legije u Gornjoj Meziji bile su VII Claudija i IV Flavia, dok
su legije u Donjoj bile I Italica i V Macedonica (Mirkovi 1968: 22,27). Bilo je, meutim, potrebno
jo deset godina ratovanja da bi Dunav postao granica rimske drave. Na levu obalu Dunava Rimljani
su preli tek u Trajanovo vreme, poetkom II veka nove ere ( 1994: 66).
Preokret u rimskoj politici usledio je s dolaskom Trajana na vlast. Ve 96. godine on je
zapoeo pripreme velikog obima za rat sa Daanima: mnogobrojne legije i pomoni odredi prebaeni
su na gornjomezijski limes; pristupilo se graenju utvrenja na desnoj obali Dunava i osposobljavanju
puteva za transport trupa. Sa ogromnom vojskom Trajan je preao Dunav kod dananjeg Rama i
Tekije i prodro duboko u daku zemlju. Ve po okonanju prvog rata protiv Decebala, 102. godine,
pod rimskom kontrolom ostao je juni Banat s putevima koji su vodili prema centru dake drave;
preko Dunava je sagraen most, izmeu kastela Pontes na desnoj i Drobete na levoj obali. Preko
mosta je prebaena vojska u drugom dakom ratu i osvajanje Dakije je okonano 107. godine.
Osnivanjem provincije Dakije obezbeeni su za period od vie od 160 godina mir na Dunavu i
nesmetan privredni razvoj( 1994: 76).
Trajanovi ratovi i osnivanje provincije Dakije na levoj obali Dunava za due vreme su
otklonili opasnost od napada na Meziju sa severa. Meutim, zemlja Jeziga izmeu Dunava i Tise nije
bila ukljuena u okvire rimske drave i ostala je koridor, koji je, poevi od poslednjih decenija II
veka, sluila i drugim plemenima za upade u rimsku provincije Donju Panoniju, severoistonu
Dalmaciju i Gornju Meziju. Jezigi su ve posle Trajanove smrti (117.g.) preduzeli napad na Meziju;
ozbiljan rat je izbio u vreme Marka Aurelija (161-180.g.)1, kada je upravnik provincija Dakije i
Gornje Mezije, Klaudije Front, bio poraen i ubijen u njihovoj zemlji. Car je nameravao da uniti ovo
pleme i izmeu Dunava i Tise osnuje novu provinciju. No ratovi koji su izbili na istoku primorali su
ga da sklopi mir, koji je obavezivao Jezige da vrate rimske zarobljenike i daju 8.000 konjanika
( 1994: 89).

1
Godine vladavine rimskih careva preuzete su iz : Makin N.A. 2005. Istorija starog Rima. Beograd: Nauna
KMD.

4
 U vreme careva Filipa Arapina (244-249.g.) i Decija (249-251.g.), poela je da preti i
opasnost od Gota sa donjeg Dunava. Opta nesigurnost na dunavskoj granici poveala se posle
naputanja provincije Dakije i evakuacije Rimljana na desnu obalu Dunava, u vreme Aurelijana oko
272. godine ( 1994: 90).
Pogranina vojna posada esto nije uspevala da se suprotstavi napadima neprijatelja jer je
veliki deo trupa bio odsutan zbog ratova na Istoku ili na Rajni, ili je pak bio zauzet u unutranjim
sukobima oko vlasti. Unutranji dogaaji u III i IV veku dali su poseban znaaj vojsci Podunavlja.
Ilirske legije, regrutovane na Balkanu, smatrane su za najbolje trupe, pa je njihova podrka esto bila
odluujua pri izboru careva. Prvi car na rimskom prestolu iz balkanskih provincija bio je Maksimin
Traanin, koga su 236. godine proglasile za cara podunavske trupe sakupljene na Rajni radi borbe
protiv Germana. 249. godine na Balkanu je proglaen za cara Pokacijan, koji je uspeo da se odri
jedno vreme i kuje svoj novac. Kada se u Podunavlju s vojskom pojavio senator Decije, koga je protiv
uzurpatora poslao car Filip Arapin (244-249.g.), vojska se okrenula protiv Pokacijana i proglasila za
cara Decija. Nisu sve legije bile slone u izboru cara, dok se on borio za vlast u Italiji donjomezijske
trupe, koje su bile ostavljene u vojnom logoru u Viminacijumu, pobunile su se i odbile da sa zastave
skinu likove Filipa i njegovog sina. Ova pobuna je okonana nakon to su upuene u Viminacijum
panonske trupe iz Akvinkuma. U vreme Valerijana i Galijena (253-(260)268.g.) izbile su jo dve
pobune koje su uguene, odigrale su se u kratkom vremenskom razmaku 259. i 260. godine. rtva
vojne zavere bio je i car Prob (279-282.g.). On je pokazivao sposobnosti obdarenog upravljaa i
sposobnog vojnika ali je ubijen 282. godine prilikom pokuaja da iskoristi vojsku za isuivanje
movare na donjoj Savi i saenju vinograda u okolini Sirmijuma i Gronjoj Meziji ( 1994:
90,91).
Period vojne anarhije, jedan je od najteih u rimskoj istoriji, zavrava se Dioklecijanovim
dolaskom na vlast. Kratkotrajna vladavina Ilira, Kara i njegovih sinova Karina i Numerijana, nije
ostavila vidljiv trag. Numerijan, koga su ostavile sopstvene trupe, zavrio je ivot u sukobu sa
Dioklecijanom, u bitki na Moravi 285. godine ( 1994: 92).
Dioklecijan (284-305.g.) je u poetku lino vodio ratove na dunavskoj granici. Kasnije je taj
zadatak najee poveravan njegovom savladaru Galeriju (293-305) koji je poticao iz sela
Romulijana u Priobalskoj Dakiji. Dioklecijanova vladavina donela je niz promena u unutranjoj
organizaciji. Neke od njih su zapoele i ranije. Podela starih provincija na vei broj manjih jedinica -
proces koji ini jednu od osnovnih crta Dioklecijanovog upravnog sistema- zapoela je u Podunavlju
jo u vreme cara Aurelijana (270-275.g.), posle naputanja Dakije. Nove provincije Dacia Ripensis
(Priobalska Dakija) i Dacia Mediterranea (Sredozemna Dakija), stvorene su na desnoj obali Dunava,
ne teritoriji istone Gornje Mezije, zapadne Donje Mezije i Trakija, potvrene su jo u vreme Kara,
Dioklecijanovog predhodnika; Dardania, na jugu Gornje Mezije, i Moesia Prima, na severu, osnovane
su verovatno u Dioklecijanovo vreme i zajedno sa dvema dakim provincijama Prevalitanom , na jugu
Dalmacije, inile su mezijsku dijacezu , koja se kasnije naziva i dakom; Pannonia Secunda, na donjoj

5
Savi, s gradom Sirmium, ulazila je u Panonsku dijacezu. Nove jedinice nazivale su se praesidas. Na
Dunavu je Dioklecijan izmeu 294. i 303. godine vrio obnovu limesa i podizanje novih utvrenja
( 1994: 92).
U politikim planovima Dioklecijanovih naslednika, Ilirik je imao rezliito mesto. Galerije
(293-311.g.) je ostao na Balkanu do svoje smrti. Za Licinija je Ilirik bio centralna oblast i on je
nastojao da u njemu odri vlast. U sukobu sa Konstantinom, bitka na Cibali 316. godine, morao je da
napusti Sirmijum i da se povue u Trakiju. Ubrzo posle toga bio je prinuen da se odrekne veeg dela
Ilirika u korist Konstantina (306-337.g.) ( 1994: 92,94).
Odbrani dunavske granice Konstantin je posvetio punu panju. Posle jednog napada Sarmata,
322, krenuo je s vojskom iz Panonije i preavi preko movarnog Banata izbio je na gornjomezijsku
obalu kod Marguma. Posle ove pobede podignuto je utvrenje na levoj obali Dunava, kod
nekadanjeg dakog grada Drobeta. Od Konstantinovog vremena zapoinje i razbijanje jedinstva
starih legija, iji se delovi taktiki osamostaljuju. U spisu Notitia dignitatum, legija VII Claudia
spominje se u Viminacijumu i Kupama; natpis pokazuje da se jedan odred nalazio i u Talijati. Legija
IV Flavia spominje se jedino u Singidunumu, XIII Gemina koja se nalazila u Dakiji bila je raporeena
u pet utvrenja Priobalske Dakije od Egete do Eskusa ( 1994: 94).
U vreme Konstantina ili neposredno posle njegove smrti dolo je do stvaranja prvih
teritorijalnih prefektura. Ilirik je sa Italijom i Afrikom u poetku bio pod upravom jednog
pretorijanskog prefekta. 357-358. godine on je prvi put dat na upravu posebnom prefektu, meutim,
dolaskom Julijana na vlast 361. godine Ilirik je ponovo ukljuen u centralnu prefekturu.
U sukobima oko vlasti posle Konstantinove smrti, Ilirik je zadrao vojno-politiki znaaj, kao
oblast koja lei izmeu dve polovine Carstva. Za vreme vladavine Konstantinovih sinova, vojska
Galije je dva puta kretala prema Iliriku radi osvajanja vlasti. U vreme kada se uzurpator Magnencije,
koga je vojska u Galiji izabrala za cara, preavi Alpe uputio dolinom Save prema Sirmijumu,
Konstancije (337-361.g.) se nalzio daleko odatle, zauzet borbama sa Persijom. Da bi spreio prelazak
ilirske vojske na stranu uzurpatora, Konstancije je izvojevao pobedu u Sirmijumu u proglaenje
vojnog komandanta Ilirika Vetraniona za cara. Ovaj nije imao nameru da zadri vlast, kada je
Konstancije stigao do Naisa, Vetranion mu je predao vojsku i javno se pokorio. U bitki kod Murse
350. godine , Konstancije je naneo Magnenciju poraz. Jednu deceniju kasnije, vojska Galije se
ponovo uputila prema Podunavlju. Novi protivnik Konstancija bio je Julijan (361-363.g.), koga su
trupe u Parizu proglasile za cara. Posle hvatanja lokalnog komandanta vojske Julijan je nesmetano
uao u Sirmijum, odakle je posle tri dana nastavio put ka Naisu gde ga je doekala vest o
Konstancijevoj smrti. Julijan ubrzo gine u borbama sa Persijancima. Nakon Jovijana (363-364.g.),
koji ga je nasledio, dolaze na vlast Valentinijan (364-375.g.) i Valens (364-378.g.), poreklom iz
Cibale (Vinkovci). Novi carevi su nakon dogovora u Medijani i u Sirmijumu podelili zadatke u upravi
i odbrani Carstva. Valentinijan je branei granice od Sarmata poginuo na Dunavu u nastupu gneva
prilikom pregovora sa sarmatskim voama, dok je Valens poginuo u bitki kod Hadrijanopolja, gde je

6
rimska vojska poraena od strane Gota, to je izazvalo nemire na Balkanu. Grupe varvara preplavile
su rimske provincije. Ubrzo se u opasnosti nala i teritorija dananje Srbije. Goti su stigli do Gornje
Mezije, Gracijan nije mogao sa njima da se bori tako da je Teodosije (379-395) u Sirmijumu krunisan
za cara. Pobeda koja je ubrzo zadobijena nad Gotima nije dala trajnije rezultate. Preko Dunava su
prele nove grupe i sledee, 380. godine Ostrogoti su prepravili Trakiju, a druga grupa u kojoj je
pored Gota bilo i Alana i Huna preuzela je napad na Gornju Meziju i Panoniju i stigla do Murse i
Stridona na panonsko-dalmatinskoj granici. Gracijan i Teodosije pribegli su pregovorima i dozvolili
Gotima da se nasele u Panoniji. U vreme borbe protiv Gota izvrena je i prva podela Ilirika.
Prefektura Ilirik, koja je obuhvatala zemlje od Norika do Crnog mora na istoku i Egejskog mora na
jugu nije mogla ostati celovita. Daka i makedonska dijaceza 396.godine ustupljene su Arkadiju, kada
su konstituisane u posebnu prefekturu. Panonska dijaceza ostala je na zapadu i inila je deo centralne
prefekture Italije. Zapadni dvor je tek 437. godine ustupio Ilirik istonom cartvu ( 1994:
94-96).
Preko dananje Srbije prolazilo je nekoliko magistralnih puteva koji su povezivali Italiju i
zapadne provincije sa Istokom ( 1994: 77). Trgovaki put, koji je u rimskom periodu
dopirao do Singidunuma i Viminacijuma je, prolazei kroz Naisus i Serdiku, iao ka
Konstantinopolju, i predstavljao, od najdavnijih dana, put koji se najvie koristio izmedju Italije i
centralne Evrope, s jedne strane i zemalja na Istoku, s druge. Rimljani su napravili via militaris.
Ureivanje ovog puta je zapoeto odmah po rimskom osvajanju. Jedan natpis koji potie iz odeljka
Naissusa-Serdica nas informise da su u 61.g., pod vlau Nerona, izgraene tabernae i praetoria, i
imamo pravo da mislimo da je u tom periodu ve zavrena izrgradnja puta. Obnove su vrene tokom
III v. i posvedoena su novcem Filipa Arapina na putu Naissus-Viminacijum i Naissus-Serdika
(Krupac, Dragoman, Kalotino,) kao i novcem Decija otkrivenim u Brainu i Valerijana u Horreum
Margi (Petrovi 1979: 20).
Polazei od Viminacijuma, put je pratio dolinu Mlave i Velike Morave; putanja verovatno
nije naputala istonu padinu doline. Vrhovi Bukovika, juzno od Horreum Margi, predstavlja ovde
najveu prepreku; znamo na osnovu natpisa da su planine prekrivene gustim umama u III veku
sluile kao pribeita razbojnicima (latrones). Od Rutevca (Praesidium Pompei) put se sputao u
dolinu June Morave i dopirao je do Naisusa. Njegova putanja je ovde posvedoena meaima i
iskopavanjima. Od Naisusa do Serdike, put je pratio dolinu Niave i moda je prolazio kroz Sievacku
klisuru, mada bi to bilo teko izvodljivo. On je ovde inidiciran celom serijom antikih aglomeracija.
Antiki put Viminacijum-Naisus-Serdika je dugo korien. Na osnovu iskaza putnika XVI v.,
moemo, od njihovog vremena, videti male delove ovog puta delom unitene, otkrivene u blatu i
bunju (Petrovi 1979: 21).
Najvei broj gradova u rimskom periodu razvio se u jugoistonoj Panoniji i podunavskon delu
Gornje Mezije. Osim Sirmijuma u Panoniji se nalazila i Basiana (kod Rume); u severozapadnoj
Gornjoj Meziji, na relativno malom rastojanju, nastali su gradovi Singidunum (Beograd), Margum

7
(Dubravica kod Oraja) i Viminacijum (selo Stari Kostolac). Naselje Aureus Mons, kod ua potoka
Seona u Dunav, izmeu Singidunuma i Marguma, i Aquae, kod Prahova, prerasla su u gradove tek u
doba poznog carstva. Prvo gradsko naselje juno od Dunava, na glavnom putu, bilo je Horeum Margi
(uprija), a zatim je sledio Naisus, gradski status je verovatno imala i Remesijana (Bela Palanka). U
junom delu Gornje Mezije, osim kolonije Scupi nalazila su se samo jo dva grada Ulupijana
(Graanica) i Municipium Dardanorum (Soanica) na Ibru. Poloaj na glavnom trgovakom putu
doprineo je razvoju gradova, kao i blizina rudnika kada su u pitanju Ulupijana i Municipijum
Dardanorum. Pored gradova nastao je i niz naselja: Taurunum (Zemun), Tricornium (Ritopek),
Talijata (stari Donji Milanovac), Egeta (Brza Palanka), Transdrobeta (u blizini Kostola), Timacum
Minus (Ravna) ( 1994: 79,81).
Najstarije gradsko stanovnitvo formiralo se od doseljenika iz Italije i zapadnih provincija, iz
grkih zemalja, Male Azije i Sirije. Razlog doseljavanja bila je trgovina ili sluba u rimskoj vojsci; po
naredbi careva vrena su masovna preseljavanja u rudnike distrikte, a ree u poljoprivredne oblasti
opustoene ratom. U svim gradovima Gornje Mezije, jugoistone Panonije i istone Dalmacije, gornji
sloj stanovnitva inili su u prvo vreme doseljeni rimski graani. Tom sloju su se u II i III veku
prikljuili i romanizovani starosedeoci. Ratovi izmeu plemena i sukobi s rimskom vojskom doveli
su do smanjenja broja stanovnika na teritoriji dananje Srbije ( 1994: 82,83).
Religija do kraja III veka nosi peat doseljenika. U njoj preovlauju rimska, grka i
orijentalna shvatanja. Kod starog stanovnitva u selima, a esto i u okolini gradova zadrale su se crte
predrimskog razvoja u duhovnoj sferi i celokupnom nainu ivota. Tragovi starih balkanskih
verovanja mogu se otkriti na rimskim spomenicima najpre u agrarnim oblastima, a u drugoj polovini
III veka i na gradskoj teritoriji. Romanizacija starosedelake sredine sporo je napredovala. Ona nije
bila rezultat sistematski sprovedenih mera ve lagani proces, koji je imao spontani tok, te je njegovo
dejstvo u prvim vekovima Carstva bilo je jedva osetno. Romanizacija je najvie uspeha imala u jae
urbanizovanoj obalsti na donjoj Savi i Dunavu. Iz okoline Sirmijuma i priobalskog dela Gornje
Mezije potie nekoliko careva III i IV veka. Sredinu, koja ih je dala, rimski pisci su smatrali
zaostalom ( 1994:84,85).

8
Fresko slikarstvo

Zidno slikarstvo i mozaici predstvaljaju najrasprostranjeniju granu rimske dekorativne

umetnosti. U svakoj bogatijoj vili oni su obavezan ukras podova i zidova. Manje su brojni ostaci
ouvanih fresaka. Celi zidovi ukraeni freskama ouvani su samo u gradovima koje je zasuo pepeo
Vezuva, a to su Pompeji i Herkulanum. Nalazi u ostalim provincijama uglavnom su samo
fragmentarni i retki (remonik 1984: 7).
Zahvajujui tehnici izrade fresaka u rimskim ruevinama, odrao se izvestan broj slika koje su
raene u fresko tehnici, pa su postojanije od zidnih slika raenih na suvoj podlozi. Boje su se, naime,
nanosile na vlanu osnovu maltera. Osuene povrine maltera esto su se naknadno pojaavale
slikanjem u tempera-tehnici, a takvu podlogu je osobito traila plava boja. Boje na suvoj podlozi nisu
bile trajne, one su se ljutile (remonik 1984: 129).
Malter se sastojao od smese koja je, osim gaenog krea, sadrala i ivi kre, isitnjen kamen,
zemlju i pesak. On se nanosio veinom u tri sloja, a svaki je sadrao razliitu veliinu zrnastog
materijala. Prvim slojem su se grubo poravnavale povrine zida; drugim, koji je bio finije smese,
poravnavan je zid, a na kraju je povrina pokrivana tankim slojem maltera sa mermernim prahom na
koji su nanoene boje. Prilikom suenja je boja na povrini maltera kalcinirala i pretvarala se u sloj
kalcijuma, koji je sa nanesenom bojom sainjvao vrlo vrst i trajan sloj, pa su zato freske ouvale
sveinu boja do danas. U III veku tehnika fresko slikarstva opada. Na poslednji sloj se vie ne nanosi
malter od mermernog praha, nego masa od krea ili gipsa, a povrina se vie ne glaa pa ostaje
hrapava i bez sjaja (remonik 1984: 129).
Boje su veinom bile prirodnog izvora ali su neke i sintetike. Prema Vitruviju bela boja se
dobijala iz glaanog kamena, oker iz srebrnih ruda, crvena iz oksida gvozdja, smea peenjem okera,
a crna boja iz drvenog uglja. Lepe nijanse boja na boljim freskama pokazuju da su rimski umetnici
bili majstori u meanju boja (remonik 1984: 129,130). Koriene su i vetake boje, kao egipatsko
plava, ali i sjajni pigmenti, pre svega cinober-crvena koja na dnevoj svetlosti prelazi u crnu, zatim
azurit, indigo i purpur (Popovi 2008: 78).
Veina fresaka osim malobrojnih nije imala neku veu umetniku vrednost, nisu ih radili
umetnici u pravom smislu rei, nego sposobni majstori po gotovim uzorcima. Plinije spominje da su
se ljudi posebno specijalizirali za freske, i to iz klase robova, jer se tada slikarstvo nije smatralo
asnim poslom. Dioklecijanov edikt spominje dve vrste zanatlija koji se bave freskoslikarstvom i to
pictor parietarius i pictor imaginarius. Prema tome, postojao je poseban slikar za slikanje figuralnih
prikaza (remonik 1984: 130).Postojala je i profesija pictor colorator, na dnu lestvice u slubi
majstora slikarsva (Popovi 2008: 76). Meu slikarima koji se spominju u izvorima osobito je veliki
broj grkih imena, i to u periodima kada se umetnost jae orijentie ka imitiranju grke umetnosti.

9
Slikari koji se spominju na nadgrobnim spomenicima veinom su robovi ili slobodnjaci i veinom su
u pitanju rimska imena (remonik 1984: 130). Znaajan podatak o statusu slikara prua jedan
nadgrobni spomenik iz II veka, naen u Panoniji na lokalitetu Savaria, podignut u ast dva slikara-
stranca (pelegrini). Ovaj natpis pokazuje da su se u panonskim slikarskim radionicama u koje spada i
sirmijumska, pored graana radili i stranci, najverovatnije putujui majstori koji su donosili skice
motiva (Popovi 2008: 75).
Dominirajui stil u izradi slika uvek je bio vezan za centre odakle su umetnici i zanatlije
poticali ili uili, dakle za tlo Italije (Popovi 2008: 75). Meutim, raspon vremena potrebnog za
primenu stilskih inovacija u dekoraciji objekata provincijskih centara zavisio je od njegove
geografske udaljenosti i strateke vanosti, odnosno intenzitetom komunikacija sa znaajnim centrima
na italskom tlu. Glavni pravci umrtnikog razvoja, kao i stilski ikonografski modeli, stvarani su u
prestonicama- najpre u Carigradu i Solunu (uri 1985: 251).

10
 Katalog

Beka

Lokalitet se nalazi u Sremu , na mestu zvanom Brest u ataru sela Beke (Karta 1, Karta 2).
Nekropola se prostire na blagoj padini brega i sputa se prema severu u dolinu frukogorskog potoka
Patka i susednom bregu zvanom Selite. Od desne obale Dunava udaljen je oko 5 km. Lokalitet
prostorno zahvata povrinu od 3500 m2 (Marijanski-Manojlovi 1987: 9).
Prema antikoj karti nekropola se locira u pograninoj zoni limesa izmeu Cusuma
(Petrovaradin) i Acumincuma (St. Slankamen), u neposrednoj blizini puta pored Dunava. Najblii
kastrum zapadno od lokaliteta nalazi se u ortanovakoj umi, udaljen oko 11 km (Marijanski-
Manojlovi 1987: 9).
Prilikom jesenjeg dubokog oranja 1965. godine otkrivena je grobnica sa freskama. U prolee
1966. godine Vojvoanski muzej, u saradnji sa Pokrajinskim zavodom za zatitu spomenika kulture,
preduzeo je orijentaciona istraivanja sa ciljem da se utvrdi da li se radi o nekropoli ili o usamljenoj
memorijalnoj grobnici. Nalazi spaljenih i skeletnih grobova potvrdili su postojanje rimske nekropole.
Iste godine izvreno je podizanje fresaka i njohovo opremanje kao muzejskih eksponata, a lokalitet je
stavljen pod zatitu zakona (Marijanski-Manojlovi 1987: 9).
Grobnica se nalazila na dubini od 40 cm u odnosu na nivo terena, tako da je deo krovne
konstrukcije tokom otkrivanja oteen (Marijanski-Manojlovi 1987: 17). Pravougaone je osnove,
orjentisana I-Z, imala je krovnu konstrukciju na dve vode sainjenu od spojenih tegula. Dugaka je
197 cm, iroka 130 cm i visoka 50 cm. Donji deo grobnice bio je zidan kamenom, a gornji pravilnim
redovima opeke. Pod se sastojao od opeka pokrivenih vodonepropustivim malterom (opus signinum)
(uri 1985: 1). Zidovi grobnice malterisani su i dekorisani freskama veoma sveih boja. Prvi slikani
sloj je od krea sa sitnozrnim peskom beliaste boje, debljine 0,4 cm, a drugi je od maltera, sa veom
koliinom sitnozrnog peska, sive boje, debljine 1,5 do 3,7 cm (Marijanski-Manojlovi 1987: 17).
Na zapadnoj strani freska zahvata povrinu dimenzija 1,15 x 1,18-1,25 m. Oteena je
naroito u gornjem delu i u desnom uglu, a itava slikana povrina slabo je vidljiva (Marijanski-
Manojlovi 1987: 17). Na ovoj strani predstavljeni su frontalno pokojnik-gospodar grobnice i njegova
ena (uri 1985: 1). Pokojnik je odeven u belu tuniku sa crnim orbikularom na ramenu, a ogrnut je
crvenom hlamidom koja je na desnom ramenu prikopana krstastom fibulom. Leva ruka je pod
ogrtaem a desna poloena na grudi. enska figura je odevena u dugu, svetloljubiastu haljinu i beli

11
ogrta. Ruke, savijene u laktovima, podignute su na grudima. U desnoj ruci dri beli ljiljan a u levoj-
bocu sa mirisom. Na glavi ima beli turban sa takama (- 1993: 281).
Na suprotnoj, istonoj strani prikazane su tri enske figure, tri Parke u dugim crvenim
tunikama i tamnozelenim ogrtaima. Oko vrata imaju ogrlice od belih perli. U rukama dre atribute
prema kojima se raspoznaju- Atropos (vaga), Lahesa (svitak), Glota (preslicu). Oko glave imaju uto-
smei nimb (- 1993: 281).
Na junoj strani freska zauzima povrinu dimenzija 1,10 x 2,04 m i podeljena je u pet zona
(Slika 1) . Prva zona koja ima figuralne predstave, podeljena je na etiri metope odvojene vertikalnim
crvenim trakama, irine 4-5 cm, koje su uokvirene crnom linijom, irine 2 cm. U metopi dimenzija 28
x 34 cm, desno od gospodara grobnice stoji mlada ena obuena u crveno-mrku dalmatiku sa dugim
irokim, crno obrubljenim rukavima. Dalmatika je ukraena dvema vertikalnim crnim trakama. Preko
grudi i ramena ima beli plat. Kosa uto-mrke boje, na temenu je sakupljena u punu, a oko glave je
uvijena crnom trakom iji krajevi zajedno sa uvojcima padaju ispod uiju. Oko vrata ima ogrlicu od
belih perli. Pored leve noge viri thorakion, neka vrsta malog tita. U rukama ispred sebe dri korpu
mrke boje, sa plodovima naznaenim ukastom bojom. Pozadina slike je bela, sa crvenom girlandom
i bledozelenim trakama (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
U sledeoj metopi, dimenzija 42 x 36 cm, stoji mladi u kratkoj beloj tunici sa dugim
rukavima. Tunika je ukraena crnim orbikulama i paragandama, obrubljena crnim trakama na
krajevima rukava i po donjoj ivici. Kratka hlamida prebaena je preko levog ramena. Na glavi ima
visoku cilindrinu kapu, oko vrata torkves sa bulom, a oko struka svetlocrveni pojas sa trouglastim
privescima. U desnoj ruci dri mreastu zastavicu, u levoj tamnoplavi grozd. Pozadina je bela, sa
girlandama i trakama iste boje kao i kod predhodne metope (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
U treoj metopi, dimenzija 44 x 36 cm, stoji mladi u kratkoj plavoj tunici sa dugim
rukavima, koja je ukraena na ramenima i u donjem delu utim orbikulama. Preko levog ramena
prebaena je bela hlamida, koja se sputa ispod desne ruke i lepra. Oko stuka ima crveni pojas sa
trouglastim privescima. uto-smea kosa, sa mrko oznaenim vlasima, kratko je podseena. U desnoj
ruci dri kupasti pehar, u levoj krag sa duom stopom. Pozadina je bela sa girlandama i trakama kao
i kod predhodnih sa dole naslikanom zelenom travom (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
U etvrtoj metopi, dimezija 52 x 37 cm, predstavljen je mladi odeven isto kao figura u beloj
tunici ali bez kape. Oko vrata ima torkves sa lunulastim priveskom ute boje. Obema rukama ispred
sebe dri plavi posluavnik sa pecivom koje je naznaeno utom bojom. U gornjim uglovima ove
metope vise beli zastori, ukraeni zlatno-utim meandrom, sa naborima oznaenim tamnocrvenom,
mrkom i zelenom bojom. Izmeu zastora visi girland (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
Drugi red , irine 25 cm, podeljen je u devet kvadrata i predstavlja stropne grede. Krajevi
greda su crni, ukraeni simetrino postavljenim belim takicama, od kojih je jedan u centru, a ostale
etiri u uglovima. Oko ovog kvadrata nalaze se zelene, ute, crvene i sivo-plave trake koje, rombino
postavljene, formiraju kasete. Crvena traka, postavljena je u obliku meandra i povezuje ove kasete.

12
Crna trouglasta polja smetena u uglovima kvadrata, kao i sami kvadrati, naizmenino vie i nie
postavljeni, daju iluziju dubine i sliku preseenih greda. Drugi red je od treeg odvojen crvenom
trakom, irine 5 cm, koja se nalazi izmeu dve linije iroke 1 cm (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
Trei friz, irine 14 cm, ima belu pozadinu sa zeleno-plavom lozicom, smeim i plavim
grozdovima i pticama koje kljucaju groe. Ptice su obojene tamnijom crvenom bojom, a krila su
uta, sa perjem oznaenim mrkocrvenom bojom sa belim takicama (Slika 2) (Marijanski-Manojlovi
1987: 18).
etvrti friz ima zeleno-sivu pozadinu sa svetlosivim spiralnim ornamentima i crvenim
bobicama. Odvojen je od predhodnog friza crnom trakom irine 1 cm. Gornji, peti friz, irine 7 cm,
ouvan je samo u duini od 0,50 m. Pozadina je tamnija plavo-siva, sa ornamentom spiralne zlatno-
ute boje (Marijanski-Manojlovi 1987: 18).
Na sevornoj, duoj strani, freska je podeljena u tri zone. Donja zona je irine 46 cm, sa tri
bele pravougaone metope razliitih duina, postavljene na tamnocrvenoj podlozi. U metopama su
naslikane mermerne ploe oiviene crnom trakom koja se zrakasto vezuje za tamnocrvenu podlogu.
Mermer je predsavljen neravnomerno rasporeenim krunim i elipsoidnim elijama ute boje. Dve
metope preko cele povrine imaju koso povuene linije zelene i ute boje, koje imitiraju mermerne
ile (Marijanski-Manojlovi 1987: 18,19).
Srednja zona, podeljena je u osam kvadrata i odgovara gredoredu na suprotnoj , junoj strani
grobnice (Marijanski-Manojlovi 1987: 19).
U gornjoj zoni,koja je ouvana u irini od 31 cm, na beloj pozadini nalaze se tri pauna. Dva su
postavljena jedan naspram drugog, a trei je bez para. Telo pauna je plave boje, sa utim krilima,
oivienim crvenom linijom, dugi rep je crven, sa utim i crvenim prugama, takasto ornamentovan
plavom bojom. Plavi grozdovi i zeleno lie ispunjavaju prazan prostor izmeu pauna (Slika 3)
(Marijanski-Manojlovi 1987: 19).
Freske grobnice iz Beke najpre moemo vezati za do sada nasliniju grobnicu u Silistri
(Slika 22), za grobnice u Solunu, kao i za stil mozaika Piazza Armerinae. Meutim, i od grobnice u
Silisti i od navedenog mozaika one su kvalitativno neto slabije izvedene, iako je upotrebljen moda i
vei spektar kolora. Freske ove grobnice, oigledno, nije radio jedan umetnik. Razlika u nainu
slikanja postaje uoljiva kad se uporede istona i zapadna strana grobnice. Majstor koji je radio
istonu stranu grobnice ima odreeniji i odseniji potez kiice, sa tvrim crteom kontura i slinim
likovima. Ovom umetniku se mogu prepisati crtei pokojnikove pratnje. Nasuprot ovom stoji znatno
nenije i meke predstavljen prikaz gospodara sa enom. Umetnik je naroito obratio panju na
ukraavanje detalja kao to su orbikule, tablioni, rombini segemnti i obrubi rukava na odelu
gospodara grobnice. Raeni su u tamnosmeoj ili crnoj boji, sa protkanim nitima i arama druge,
odgovarajue boje. Friz loze sa pticama, dva gornja friza tekuih spirala, kao i friz na suprotnj strani
sa punovima, izvedeni su mekim bojama na slian nain, verovatno rukom istog umetnika
(Marijanski-Manojlovi 1987: 31,32).

13
 Pored stilskih odlika koje prua ivopis grobnice i koji govori, da je graena u vreme
tetrarhije, krajem III ili u samom poetku IV veka, inventar u ovoj grobnici precizno datira ovaj nalaz.
Pozlaena krstasta fibula pripada prvoj razvojnoj fazi krstastih fibula i datuje se od 290 do 320 g.
Fragmenti hemisferine ae na prstenastoj stopi, italskog porekla, iz II i III vek, no nalazi se u
upotrebi i tokom IV veka. I fragmenti staklenog kraga, koji potie iz radionica u Galiji, datira se od
prve polovine IV veka. Dve gleosane lampe koje su nove neupotrebljene stavljene u grob, pripadaju
vremenu Konstantina, dok je novac URBS ROMA kovan 330. godine (Marijanski-Manojlovi 1987:
32).

Singidunum

Pre dolaska Rimljana Singidunum (Karta 1, Karta 2) je bio keltsko utvrenje. Rana istorija
rimskog naselja Singidunuma skoro je sasvim nepoznata. Moe se pretpostaviti da je Singidunum
imao veoma rano izvestan znaaj u vojnom pogledu, jer je zauzimao pogodan poloaj u odnosu na
varvare na levoj obali Dunava. Pretpostavlja se da se u njemu nalazio vojni logor jedne od dve prve
mezijske legije, IV Scythica ili V Macedonica. Kao vojni logor Singidunum je prvi put posvedoen
sredinom II veka. Kao njegova poseda navedena je IV Flavia, koja je za vreme Trajana tu premetena.
Civilno naselje prvi put je potvreno u II veku. U to vreme je ve imalo municipijalni status, to
znai da je znatno ranije moralo nastati. Grad je bio izgraen po rimskim principima. Prvi datovani
spomenik na kome je Singidunum posvedoen kao kolonija potie iz 287.godine. Nastanak kolonije
Singidunum treba traiti u vremenu izmeu vlade Septimija Severe, kada je Singidunum poslednji put
potvren kao municipijum i vlade Dioklecijana, kome je posveen za sada najstariji natpis na kome se
spominje colonia Singidunum. Godine 441. zajedno sa ostalim mezijskim gradovima, Singidunum je
osvojen od Huna, da bi ga 471. zauzeli Sarmati. Zajedno sa ostalim tvravama na Dunavu,
Singidunum je obnovljen 535. godine. Poslednji put Singidunum se spominje krajem VI veka, nakon
toga spominje se kao slovensko naselje Belegradon (Mirkovi 1968: 37, 40- 44, 48).
Tragovi antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracije otkriveni su arheolokim istraivanjima
urbanog centra Beograda na nekoliko lokaliteta koji na izvestan nain uokviruje teritoriju jezgra
antikog naselja. Fragmenti oslikanog zidnog materijala otkriveni su na pet arheolokih nalazita:
donji grad beogradske Tvrave, ul. T. Kouka, Studenski trg, raskrsnica Kneza Mihailove u Ulice
1300 kaplara i Kosaniev venac (Vujovi 1997: 169).
Fragmenti zidnih slika rimskog doba uglavnom su zateeni u utu odbaenom u jame ili
nasutom radi nivelacije terena za potrebe kasnije izgradnje, tako da se fragmetarno ouvani slikani
ornamenti mogu teko ili vrlo nesigurno vezati za konkretne arhitektonske objekte, pa tada njihov
raspored u enterijeru antikih graevina ostaje nepoznat. Meu otkrivenim ostacima zidne slikane

14
dekoracije iz Singidunuma, mogue je izvriti podelu na nekoliko uobiajenih ornamentalnih grupa:
geometrijski ornamenti, imitacije mermerne oplate, floralni ukrasi i figuralne predstave (Vujovi
1997: 170).
Najmalobrojniju grupu zidanih slikanih ukrasa ine predstave figura, i ovom sluaju,
predstave ptica. Fragmentovani delovi kompozicija sa pticama otkriveni su na lokalitetu stambenog
bloka na preseku ulica Tadeua Kouka, Gospodar Jevremove i Rige od Fere. Izdvajaju se dve
predstave : zelena ptica (Slika 4), izvedena naizgled nemarnim i jednostavnim, ali vetim potezima
slikara; i predstava sive ptice (Slika 5), koja je sudei prema identinoj malternoj podlozi, iako sa
istog prostora, raena rukom nekog verovatno nekog manje vetog umetnika sa izgraenim oseajem
za detalje (Vujovi 1997: 174).
Na osnovu keramikog materijala neenog u otpadnoj jami zajedno sa oslikanim fragmentima
zidnog maltera koji pripada razdoblju s kraja II i prvoj polovini III veka, jednostavni i nemarni potezi
kojima su islikane predstave ptica, kao i vegetabilni i geometrijski motivi izvedeni na beloj malternoj
podlozi, mogli bi takoe da ukau na ovu epohu razvoja rimskog provincijalnog slikarstva (Vujovi
1997: 177).

Viminacijum

Najvee gradsko naselje u Gornjoj Meziji, Viminacijum (Karta 1, Karta 2), nastaje na desnoj
obali Mlave, u blizini njenog ua u Dunav, kod dananjeg Kostolca, to je oblast sa jasno omeanim
prirodnim granicama: Dunavom na severu, rekom Mlavom i Sopotskom gredom na zapadu i
ograncima Homoljskih planina na istoku i jugoistoku (-, 2002: 13).
Podruije Viminacijuma je inilo jednu dobro povezanu celinu iz koje su se ravali putevi ka
zapadnim, istonim i junim oblastima Carstva. Sam grad se nalazio na svim rimskim kartama tzv.
itinerarima. Na uu Mlave u Dunav ukrtale su se tri vane komunikacije. Glavni put je dolazio sa
zapada, od Akvileje, preko Sirmijuma, Singidunuma, Marguma do Viminacijuma odakle se odvajao
ka jugu, do Naisa i vodio ka Grkoj. Druga vana komunikacija je du Dunava povezivala Panoniju
sa Crnim morem. Trei put je preko Laderate (Rama), povezivao Viminacijum sa Dakijom i
transilvanskim rudnicima (-, 2002: 13,18).
Nastanak Viminacijuma usledio je nakon dugih ratova, koji su tokom I veka pre nove ere
voeni sa domorodakim stanovnitvom. Dolaskom legije VII Claudija iz Dalmacije, 60-tih ili 70-tih
godina, zapoinje izgradnja zidanog logora u Viminacijumu. 86. godine nakon to je Mezija podeljena
na Gornju i Donju, glavni grad Gornje Mezije postaje Viminacijum. On ubrzo izrasta u grad to je
ozvanieno proglaenjem municipijuma, pod Hadrijanom 117. godine. Promena u pravnom statusu
Viminacijuma nastaje pod Gordijanom III, kada dobija najveu privilegiju i stepen koji je mogao

15
dostii jedan provincijski grad. Postao je kolonija, a njegovi stanovnici su postali punopravni rimski
graani. Vekovno uporite, na granici Carstva, prestaje da postoji tokom VII veka pod udarima
Slovena (-, 2002: 20-24,29).
Prve podatke o viminacijumskim nekropolama zabeleio je daleke 1882. godine M. Vlatrovi.
U odnosu na vojni logor i naselje, M. Valtrovi je grubo izdvojio teritorije severnih, junih, istonih i
zapadnih nekropola. Iscrpnu analizu grobnih oblika sa viminacijumskih nekropola izvrio je prof. M.
Vasi 1907.godine (-, 2002: 181).
Graenjem termoelektrane Kostolac B, ugroena je teritorija junih nekropola. Obimni
istraivaki radovi zatitnog karaktera trajali su od 1977-1992. godine. U tom trenutku istraeno je
blizu 13.000 grobova, u kojima je sahranjeno vie od 30 000 ljudi. Osim nekropole iz bronzanog,
latenskog i srednjovekovnog perioda, izdvojeno je sedam nekropola u hronolokom rasponu od
sredine I do sredine VI veka (-, 2002: 181,182).
Grobnice su zidane od opeka, u irokom iskopu. Tipoloki, radi se o grobnicama trapezoidnog
preseka (izuzetak su etiri grobnice sa poluobliastim svodom) sa dvoslivnim ili ravnim pokrivaem
uljebljenim u strane grobnice. Grobni koveg zidan je do visine 1,20 m, od horizontalnih sloenih
opeka koje su vezane krenim malterom. Dno grobnice je patosno sa vie nizova do po nekoliko
opeka. Opeke su poloene na podlogu od krenog maltera. Miloje Vasi je kao specifinost nekropola
na Viminacijumu okarakterisao ovaj tip kao viminacijumski. Grobnice su sluile za viekratna
sahranjivanja i u njima su nalaene kosti pokojnika, uglavnom dislocirane i fragmentovane.
Orijentisane su zapad-istok (Kora 2000: 10-12).
Na zapadnom zidu grobnice G 5464 oslikana su dva naspramno postavljena pauna izmeu
kojih se nalazi loptasta amfora (Slika 6). Amfora je prikazana linearno i to tamnobraon bojom.
Paunovi su oslikani kobaltno i svetloplavom bojom. Pre ispune konture njihova tela su iscrtana
tamnobraon bojom. Cela predstava je uokvirena crvenom bordurom. Istoni zid grobnice oslikan je
geometrijskim motivima koji se sastoje od dekorativne dvodelne spirale. Spirale su oslikane
tamnoplavom i tamnocrvenom bojom. Ova predstava je takoe uokvirena crvenom bordurom. Na
bonim, podunim stranama grobnice kombinovani su geometrijski i floralni motivi. Oslikane su
girlande u kobinaciji sa vreama, srcolikim listovima i groem. Datuje se u vreme vladavine Jovijana
363-364 godina (Kora 2000: 23,24,29).
Grobnica G 4734 je fresko slikana i to na beloj pozadini, crvenom, crnom, oker, tamnoplavom
i tirkiznom bojom. Na bonim stranama oslikan je po jedan paun. Paunovi su oslikani u ambijentu
koji je oslikan floralnim motivima. Najbolje je ouvan paun na zapadnom zidu. Ouvan je vei deo
repa, deo krila kao i dela tela sa nogama. Cela kompozicija je uokvirena crvenom bordurom. Na
ouvanom delu eonih strana, vidljivo je pet stilizovanih rua, oslikanih crnom i crvenom bojom, na
beloj pozadini. Datuje se u prvu polovinu IV veka (Kora 2000: 24,25,29).
Fresko deokaraciju poseduje i grobnica G 3130 (Slika 7). Na zapadnoj strani u uokvirenim
poljima oslikan je geometrijski motiv koji imitira strukturu mermera, a na junoj strani u skrivenom

16
uokvirenom polju oslikan je paun, od kojeg su ouvane noge. Datuje se u drugu polovinu IV veka
(Kora 2000: 25,29).
Grobnica G 5313 ja unitena pljakanjem (Slika 8). (Anelkovi, Rogi, Nikoli 2011: 234).
Na istonoj eonoj strani, unutar trapezoidnog okvira, nalikana je ptica, verovatno paun. Na zapadnoj
eonoj strani, takoe u okviru trapezoidnog polja, uokvirenog crvenom bordurom, tonovima
svetloplave, crvene , oker i svetlozelene boje, naslikane su najverovatnije, dve ptice. Na junoj bonoj
strani, pravougaoni okvir je izveden oker bordurom, oivien trakom tamnobraon boje. Unutranjost
okvira ispunjena je vegetabilnim motivima: podeljena je dijagonalno postavljenim granicama- kojih
ima ukupno deset, islikanih crnom i zelenom, na koje su upravno postavljene granice oker i crvene
boje. Ovakvim rasporedom dobijena je mrea koja se sastoji od rombova. U svakom od rombova
naslikan je po jedan cvet sa etiri crvene srcolike latice i etiri dvostruka zelena listia izmeu. Datuje
se u vreme vladavine Konstantina II 337-340 (Kora 2000 : 23-25,29)
Paganska grobnica obeleena kao G 2624 u svojoj unutranjosti ima po jednu figuralnu
predstavu na eonim i kombinaciju zoomorfnih i vegetabilnih motiva na bonim stranama (Kora
2000: 63). Svaki zid je, kao posebno polje, prvo bio oivien debelom crvenom bordurom, koja je sa
unutranje strane podvostruena tankim crnim okvirom. Na podunim zidovima, okrenuti glavama
prema zapadu, dva pauna piju vodu iz kantarosa (Slike 9,10). Iza njih u pozadini su po tri etvorolisna
velika cveta. Na zapadnom zidu je dopojasni lik pokojnice. Predtavljena je frontalno, samo neznatno
okrenute glave na levo. Iza glave predtsvljen je kvadratni plavi nimb iz koga, do uglova zida, vise
girlande, gore mrke, dole crvene boje. Pokojnica je ena tridestih godina, izduenog ovalnog lica,
krupnih kestenjastih oiju, dugog nosa i punih usana. Odevena je u haljinu sa irokim okovratnikom
na iju su utu osnovu aplicirani elipsasti i kvadratni dragi kamenovi. Desnom rukom na grudima
dri boicu. Na istonom zidu je stojea figura sluge prinosioca. Guste je zagasitomrke kovrdave
kose, krupnih crnih oiju, sa tankom ogrlicom uz vrat. Na velikom plavom posluavniku sluga nosi
dva krupna grozda uz neko manje voe. Sa leve i desne strane pozadini su plavi i dva crvena velika
etvorolisna cveta i i dva crvena brljenova lista (uri 1985: 11). Datuje se u vreme vladavine
Konstantina II 337-340 (Kora 2007: 29)
Tokom istraivanja obavljenih 2003 godine sa spoljanje strane, severne strane mouzoleja
otkrivena je fresko oslikana grobnica G 160 tzv. Grobnica sa Kupidonom. Sva etiri unutranja
zida su oslikana freskama. Naalost, freske na zapadnoj, eonoj strani, su samo delimino ouvane.
Ova strana uokvirena je crvenom trakom neujednaene irine od 5 cm do 8 cm. Zatim je podeljenja na
dva nejednaka polja, vee donje i manje gornje. Donje, vee trapezoidno polje uokvireno je oker i
zelenom bordurom, a sa unutranje strane crnom. Delimino su ouvani floralni motivi oslikani
crvenom bojom na oker podlozi. Gornje, manje polje trapezoidnog preseka je uokvireno oker i
zelenom bordurom. U ovom polju se nalazio natpis koji je veim delom uniten. Istona strana je
takoe uokvirena trakom neujednaene irine od 5 cm do 8 cm. Kao i na zapadnoj strani, podeljena je
u dva nejednaka, trapezoidna polja donje vee i gornje manje. Oba polja uokvirena su oker i zelenom

17
bordurom. U donjem, veem polju oslikana su dva Kupidona sa rairenim krilima, postavljena u
dinaminom stavu pored kantarosa. Oko njihovih glava viju se ukrasne trake. Na junoj, podunoj
strani, u gornjim zonama, zelenom i crvenom bojom na oker podlozi, oslikan je floralni motiv. Ispod
njega u jednom od polja, blie istonoj eonoj strani oslikan je paun nad kantarosom. Paun je glavom
okrenut ka centralnoj predstavi na zapadnoj strani. U sledeem polju su jo dva pauna, u ljubavnoj
igri, sa glavama zaklonjemi iza tela. U delu blie zapadnoj eonoj strani nalazi se pravougaono polje
na kojem je prikazana predstava sluge prinosioca, sluga je odeven u dugaku haljinu i u rukama dri
posluavnik na kojem se nalaze ritualni hlebovi. Na severnoj strani je takoe u gornjim zonama na
oker podlozi, zelenom i crvenom bojom oslikan floralni motiv, ispod njega se nalaze dva polja u
kojem su prikazani paunovi. U polju blie istonoj strani, oslikan je paun i predstave posuda ispunjene
voem i cveem. Paun je okrenut glavom ka centralnoj predstavi na zapadnoj eonoj strani. U polju
do njega a ispod polja sa floralnim motivima, oslikana su dva pauna, koji su pandan predstavama
paunova, na junoj strani. U pravougaonom polju koje se nalazi uz zapadnu stranu oslikan je jo jedan
sluga prinosilac predstavljen kao i onaj na junoj strani. Grobniva se datuje u II- polovinu III veka.
(Kora 2007: 29,125,127,129,131,134,136-140).
Na jednoj od nekropola Viminacijuma, u kasnoantikom nivou sahranjivanja, otkrivena je
hrianska grobnica G 5517. Na zapadnoj eonoj strani, centralni motiv je Hristov monogram u
floralnom vencu. Monogram je naznaen preko cele zapadne strane tako da je volumen i pimarnost
predstave sa Hristovim monogramom jo vie naglaena. Floralni venac kojim je monogram
podvostruen formiran je od lovorovih listova izvedenih tamnoplavom i tirkiznom bojom a pojedini
listovi i belom. S leve i desne strane monograma nalaze se, izvedena belom bojom, apokaliptina
slova alfa i omega. Iznad bordure, a ispod monograma, polazi spiralna traka tamnocrvene boje koja se
razvija u floralni motiv. Kao pandan zapadnoj strani, na istonoj je predstava rajskog vrta, sa
paunovima (Slika 14), fontanom u obliku kantarosa i drvetom ivota. Paun na levoj strani okrenut je
glavom ka kantarosu, a desni u suprotnom smeru u odnosu na kantaros. Telo paunova je oslikano
tamnoplavom i tirkiznom bojom, kao dominantnom, a detalji tamnocrvenom i belom. Iz kantarosa
izlazi Sveta voda izvedena belom i tirkiznom bojom, dok je iza paunova tamnom i svetloplavom, u
stilizovanoj formi, naslikano po jedno drvo ivota. Na severnoj bonoj strani, u centralnom polju koje
uokviruje tamnocrvena bordura sa tamnoplavim trakama, predstavljen je jaha na konju. Jaha je
gornjom polovinom tela prikazan u troetvrtinskom stavu, dok su noge date iz profila. Pogled jahaa
je usmeren ravno napred, dok je desna ruka podignuta uvis i zabaena unazad. Njome jaha dri
koplje kojim cilja pravo u eljusti lava u skoku. Iza jahaa nalazi se lav ranjen kopljem jahaa. Ispred
i iznad jahaa, u gornjim zonama, ukopmponovane su vegetabilni ornament spiralne linije. Na junoj,
bonoj strani, koja je uokvirena, osim bordure tamnocrvene boje, naslikana je scena lova. Osnova je u
polutonovima oker i bele boje. Centralna predstava je jaha u pokretu sa desnom rukom zabaenom
unazad u stavu odapinjanja koplja, i glavom u troetvrtinskom poloaju. Jaha je odeven u palijum,
privren na desnom ramenu fibulom. Ispred jahaa u poloaju skoka, odozgo, prikazan je panter,

18
tirkizne boje sa tamnoplavim i belim pegama po telu, otvorenih eljusti i nakostreene dlake. Iza
jahaa je pas u trku, oslikan tamnocrvenom bojom, sa zavrnom konturom tamnoplave boje. itava
scena se odigrava u prostoru, gde je drvee oslikano na isti nain kao i drvee rajskog vrta, u svetlim i
tamnoplavim tonovima. Datuje se u vreme vladavine Konstantina II 337-340 (Kora 2007:
29,33,34,43,49,52,53,57,59).
Ovde je primetan kruni tok naracije: od severnog (zemaljskog jahaa), preko istonog (gde
su prikazani paunovi) do junog zida (rajski konjanik), scena se zavrava prikazom Hristovog
monograma na zapadnom zidu (Anelkovi, Rogi, Nikoli 2011: 240).

Sirmijum

Naselje Sirmijum (Karta 1, Karta 2) osnovano je na teritoriji domorodakih plemena

Sirmijaca i Amatina. Na poetku I veka nove ere, u vreme Dalmatinsko-panonskog ustanka, Sirmijum
je ve bio grad slobodnih rimskih graana. Za vreme Flavijevaca, najverovatnije Domicijana (81-
96.g.), grad je stekao status kolonije. Tokom sledea dva veka po osnivanju kolonije, rimski hroniari
uglavnom pominju Sirmijum kao povremeno sedite careva koji su na Dunavu ratovali protiv varvara.
Posebnu panju privlai Filostratova vest da je Marko Aurelije, koji je umro u Sirmijumu, imao u
gradu palatu. Posle Marka Aurelija, Sirmijum se kao carska rezidencija prvi put pominje za vreme
Maksimijana Traanina, koji je ratujui protiv Sarista, u gradu proveo najvei deo svog vremena. U
III veku ostao je zapamen kao neslavno sedite uzurpatora Ingeniusa i Regalijana (oko 259-260.g.).
U poslednjim decenijama istog veka za Sirmijum se vezuju carevi Aurelijan, Prob i Klaudije Gotski.
Rani tetrarhijski period nije imao vei uticaj na razvoj grada. Silom prilike Dioklecijan je u njemu
boravio vie puta,dok je Licinije prvi koji se u gradu nastanio tokom vie godina (308-314.g.). U
oktobru 314. godine Konstantin Veliki posle odluujue borbe kod Cibale, Licinija je proterao i nakon
toga proveo nekoliko godina u Sirmijumu (316-321.g.) kao i njegov sin Konstancije II (
1993: 16,17).
U geografskom i stratekom smislu Sirmijum je imao veoma povoljan poloaj jer se nalazio u
zaleu dunavskog limesa, na savskoj obali pogodnoj za prirodnu odbranu, saobraaj i trgovinu.
Zahvaljujui toj injenici grad se brzo razvio kao raskrsnica puteva i vremenom prerastao u
administrativno-ekonomski centar Donje Panonije ( 2001: 21).
Sistemantska iskopavanja Sirmijuma poela su 1957.godine, godinu dana posle otkrivanja
ostataka monumentalnog rezidencionalnog objekta na lokalitetu 1a, identifikovanog kao carska palata.
Do 1962. godine radovima je rukovodio Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture iz Novog
Sada, a zatim je rukovoenje projekta preuzeo Arheoloki institut iz Beograda. Dolaskom na elo
istraivakog tima dr Vladislava Popovia prouavanja Sirmijuma dobijaju meunarodni karakter.

19
Zajednika jugoslovensko-amerika iskopavanja, uz uee Arheolokog instituta iz Beograda,
Smithsonian Institution, Washington, Denision University, Ohaio i City University Albany, New
York, odvijala su se u periodu od 1968. do 1972. godine. Od 1972/73. do 1977. godine istraivanja su
se sprovodila u saradnji Arheolokog instituta iz Beograda, Francuske kole iz Rima i Univerziteta
Paris IV- Sorbona. Posle smrti akademika Vladislava Popovia 1999. godine, nauno istraivakim
projektom istraivanja Sirmijuma rukovode nauni savetnici Arheolokog instituta u Beogradu, dr
Ivana Popovi i dr Miroslav Jeremi, uz povremenu saradnju strunjaka iz Francuske, Slovenije i
Austrije (Popovi 2008: 9).
Tokom pedeset godina sistematskih istraivanja ove panonske metropole na velikom broju
lokaliteta otkriveno je vie stotina veih ili manjih fragmenata fresaka. Najvei broj fragmenata potie
iz rezidencijalnih javnih ili privatnih objekata (carska palata, gradske vile), podignutih ili obnovljenih
krajem III ili tokom IV veka. Freske sa antropomorfnim ili zoomorfnim predstavama registrovane su
u stambenim objektima najstarije faze u razvoju graevina od vrstog materijala u Sirmijumu, koja se
okvirno datuje u II vek, a koja je, usled kasnijih popravki, pregradnji i nadziivanja, danas najslabije
poznata. Sirmijum je ve poetkom II veka postao jedan od znaajnih provincijskih slikarskih centara,
u kome se negovala vetina fresko dekoracije zidnih povrina nastala na tradicijama pompejanskog
slikarstva, ali koja je rimskoj likovnoj umetnosti dala originalni doprinos (Popovi 2008: 9-11).
Arheoloka istraivanja lokaliteta 21 odvijala su se u periodu od 1959. do 1964. godine. Re
je o etiri individualne jedinice, nastale u prvoj polovini II veka, mada arheoloki materijal ispod
podova upiuje i na raniji period naseljavanja ovog terena. U poetnoj fazi razvoja ovog kompleksa
podignute su etiri zasebne graevinske celine du ulice pravca sever-jug. Graevine A,C i D bile su
na zapadnoj, a B na istonoj strani ulice. U dva objekta sa nalazima fresaka (A, B), registrovani su i
relativno skromni ostaci dekorativene plastike. Najvei broj fragmentovanih fresaka otkriven je u
objektu B tzv. Dalmacijeva kua. Freske su registovane u prostorijama 12,13 i 14. One su bile u
sekundarnom poloaju, nabacane ispod podova arhitektonskih ostataka delimino istraene graevine
iz mlae faze objekta. Pomenute prostorije formiraju zid XXX sa severa i istoka i zid XXVIII sa juga
i zapada, a popreni zidovi pravca zapad-istok omeavaju prostoriju 14. Fragmenti fresaka nalaeni
su u zidnom malteru poprenih zidova u ustonom delu zida XXX, zatim ispod kanala u prostoriji 13 i
oko stubova hipokausta, kanala i pilastara i prostoriji 12. Zakljueno je da su zidovi XXVIII na
zapadu i jugu i zid XXX na severu stariji od ostalih i da su se freske , po svoj prilici, na njima
nalazile. Ostaci fresaka registrovani su svuda oko tih zidova, a u prostoriji 13 zajedno sa njima neeni
su razrueni delovi zapadnog zida XXVIII, skoro sasvim oteenog na delu na kome je konstatovana
najvea koliina fresaka. Budui da freske nisu naene in situ, nije se mogla odrediti niveleta poda
prostorije koju su ukraavale. Meutim u sve tri prostorije zajedno sa freskama registrovani su i
fragmenti debelog poda od tucane opeke i krea, uglaanog i obojenog u crveno. Deo ovog poda
naen je spojen sa fragmentom sokla ute osnove, to svedoi da su pod i freska pripadali istoj
prostoriji (Popovi 2008: 15-17).

20
 Unutar prostorije 13, s obzirom na sekundarni poloaj naenih fresaka, njihova dispozicija se
ne moe u potpunosti rekonstruisati. Ipak se mogu izdvojiti paneli sa freskama koji su pripadali soklu
o oni koji su bili deo dekoracije gornje povrine zidnog platna (Popovi 2008: 17).
Zidni sokl sa fresko dekoracijom imao je belu osnovu na kojoj su sivom bojom predstavljene
barske ptice (Slika 15), aplje i rode, a vodeno bilje prikazano je u vidu buna zelenih listova i belih
cvetova. Slika je raena u fresco tehnici. Iznad polja ute osnove nalazi se bordura crvene boje.
Povrina iznad sokla podeljena je na nekoliko irih polja sa predstavama ljudskih figura, ptica i
biljaka na crvenoj, beloj i plavoj osnovi i nekoliko uih polja crne podloge sa viebojnim
vegetabilnim ornamentima. Neke predstave su bile u krunim medaljonima a neke slobodno
raporeene. Predstave u medaljonima izvedene su na panelima crvene osnove, na donjoj i gornjoj
ivici obrubljenim spojenim polukrunim poljima ljubiaste osnove, na kojima je oslikano zeleno lie
brljena. Polukruna polja oiviena su rubom koji ine beli listovi. Unutar etiri medaljona
predstavljene su muze: Melpomena koja je indetifikovana na osnovu tragike maske, Terpsihora
(lira), Talija? (breljenov venac) i Klio? (poluotvorena knjiga) (Slika 16). Freske se datuju u prvu
polovinu II veka (Popovi 2008: 19-23).
Pored ovih pronaena je i freska sa predstavom tri pauna, oslikanih mrkim tonovima, to,
verovatno predstavlja deo vee kompozicije, na kojoj su po dve nasatino postavljene ptice prikazane
u nizu, sauvane su glave, delovi trupa i nogu ptica (Slika 17) (Popovi 2008: 35).
Lokalitet 1a smeten je na uglu Pivarske ulice i ulice Branka Radievia. Arheolokim
istraivanjima otkrivena je imperijalna palata Sirmijuma, razvijena oko pravougaonog dvorita, sa
ostacima vie prostorija i hodnika sa mozaikim podovima. Ispod veine hodnika i prostorija bio je
ouvan sistem hipokausta. U dvorinom prostoru otkriveni su ostaci graevine sa tetrapilonom.
Lokalitet se datuje u V-VI vek. (Miladinovi-Radmilovi 2011: 391).
Na lokalitetu 1a, pronaeni su fragmenti freske sa sektora 1, u okviru objekta 356 na kojoj je
prikazana ptica (dokumentacija Arheolokog instituta u Beogradu, br. fotografije 356/1978). Od
figure ptice ostala je ouvana glava, vrat, obe noge i deo repa i deo levog krila (Slika 18). Pogled ptice
usmeren je u pravcu repa. Ne postoji mogunost da se identifikuju boje kojim je oslikana freska,
poto se raspoloe samo crno-belom fotografijom.

21
Jagodin Mala

Teren na desnoj obali Niave, obuhvaen nazivom Jagodin mala (Karta 1, Karta 2), dosad je
najbolje istraeno podruije antikog Naisa. Arheoloki radovi izvode se na ovom lokalitetu od 1933.
(Slaveti), a u posleratnom periodu od 1956. godine, s prekidom punih deset godina (M. Grbi, N.
Petrovi, Lj. Zotovi i dr.). Ovim radovima, kao i putem brojnih sluajnih nalaza, utvrene su granice
jedne od najrasprostranjenijih kasnoantikih nekropola u naoj zemlji. U hronolokom vidu,
nekropola u Jagodin Mali u upotrebi je u dugom periodu od IV do VI veka. Oblici nekoliko stotina
arheoloki istraenih grobova i grobnica vrlo su raznoliki: od slobodno ukopanih i jednostavnih
kontrukcija ograenih kamenom, do grobnica veih razmera, pravougaone ili kvadratne osnove, s
poluobliastim svodom ili kalotom, dekorisanih raznobojnim mermerom i freskama. Najvei broj
grobova, naroito zidanih grobnica, bio je opljakan jo u antiko doba. Tamo gde su neoteeni,
zapaa se siromatvo u prilozima, to je svakako posledica hrianskog uenja o zagrobnom ivotu, a
sa njim i zabrana polaganja priloga uz pokojnike ( 1999: 79,80).
10. marta 1953. godine, prilikom igre dece u dvoritu Doma dece poginulih boraca u Niu, u
Jagodin Mali, provalila se na jednom mestu zemlja, ispod koje se nalazila starohrianska grobnica,
koja je na taj nain sluajno otkrivena. Zavod za zatitu i prouavanje spomenika kulture NR Srbije
otpoeo je radove na zatiti ( 1956: 53,54).
U grobnici su se nalazila tri groba sa tri pokojnika. Grobovi su bili u obliku sarkofaga, bez
poklopca. Grobnica je dugaka 2,63 m, iroka 2,23 m, a visoka 1,78 m. Zidana je ciglom
poluobliasto zasvedena, sa oblepljena je jako tankim slojem maltera. Datuje se u kraj III i IV vek.
( 1956: 55).
Glavni ukras grobnice su slike na svim zidovima i na svodu grobnice, pa i na samim
grobovima spolja i iznutra. Na istonom zidu grobnice prikazan je Hristov monogram sa
apokaliptinim slovima alfa i omega, okruen vencem od palminih grana, dok ispod monograma
izlazi iz obe strane po jedna palmina grana. Sa svake strane ulaznih vrata nalazi se po jedna svetaka
figura. Juno od vrata je figura sveca sa bradom i gusto kosom, koji u rukama dri svetaku knjigu.
Desno je slina figura koje desnom rukom blagosilja sa dva prsta, a u levoj ruci dri svitak. Pored
obeju figura je drvee i rastinje. Sveci su obueni u tuniku i beo pallium. Na tunici su vidljive dve
iroke pruge koje idu od otvora vrata vertikalno do ruba tunike dole, spreda i pozadi. Ispod bordure na
kojoj stoje ova dva lika u samim grobovima je naslikana ograda, iza koje je rastinje ( 1956:
55,57).
Na zapadnom zidu slike odgovaraju po kompoziciji onima na istonom zidu, s tom razlikom,
to na zapadnom zidu ne postoje vrata ve manja nia. Na ovom zidu je isti monogram sa
apokaliptinim slovima okruen vencem od palminih grana i nimbom. Juno od monograma je
naslikana svetaka figura sa bradom, u istoj odei kao to su one na istonom zidu, a ruke dri u

22
deisisnom stavu prema Hristovom monogramu. Severno od monograma je takoe jedna figura sa
bradom. Desnom rukom blagosilja sa dva prsta, a leva je nejasna (kao da dri savijen svitak) oko ove
dve figure je drvee i rastinje zelene i crvene boje. Ispod bordure na kojoj stoje ove dve figure, u
samom grobu je ograda, a iza nje rastinje. Ograda je oslikana crvenom i oker bojom (
1956: 55).
Na severnom zidu, iznad samog groba koji je uz severni zid grobnice, naslika je svetlosiva
ograda oiviena rumenom linijom. Povrine izmeu ograde su crvene, oker i zelene boje. Kroz
sredinu ograde ide pepeljava linija. Iza ograde se vidi rastinje i palmine grane, a izmeu ovih vide se
male grudne figure bez nimba i bez ruku, est na broju ( 1956: 55).
Juni zid slikan je isto kao i severni s tim to ovde imamo etiri male grudne figure i jedna se
istie veliinom ( 1956: 55).
Iznad opisanog, na junom i severnom zidu je iroka bordura, crvene boje, i na celom svodu
je naslikana zelena loza sa rumenim i oker liem, sa lastarom i sivo-crnim grozdovima, meu kojima
su ptice (Slike 19,20), koje stoje pred grozdovima ili ih jedu ( 1956: 55).
Takozvana grobnica sa sidrom je sluajno otkrivena septembra 2006. godine prilikom
kopanja temelja za kuu u Pantelejskoj ulici (danas ulica Ratka Pavlovia 55) u naselju Jagodin Mala,
u zapadnom delu ranohrianske gradske nekropole. Bager je otetio zapadni deo grobnice i deo
svoda (Rakocija 2009: 87).
Grobnica je orijentisana istok-zapad, sa ulazom na istoku. etvorougaone je osnove (2,25 x
2,30 m), zasvedena i njena visina iznosi 2,04 m (Rakocija 2009: 87).
Zidovi grobnice su oslikani. Prvi sloj podloge za freske debeo je 2-3 cm, napravljen od finog
maltera sa primesama pleve. Freske su odraena na drugom, uglaanom sloju debljine 1-2 mm
(Rakocija 2009: 87).
Slikana dekoracija grobnice podeljena je po horizontali crvenom trakom debljine 12 cm.
Ispod bordure, donja polovina zidova nije oslikana. Iznad bordure razvija se loza oker-ute boje, na
kojoj u istonim uglovima i severnog i junog zida stoje ptice golubovi (Slika 28). Na zapadnom
zidu iznad imitacije parapetnih ploa, bilo je nalsikano sidro u medaljonu okrueno cvetovima. Na
svodu je kruni medaljon sa Konstantinovim monogramom u clypeus-u koji okruuje prsten ispunjen
lovorovim vencem. Na zapadnom zidu plohe razdvaja dekorisana traka, nudei utisak mermernog
rama. Junu plohu ine talasaste linije. Severnu plohu ine tamnoute jajolike forme, koja slii zidu
od kamenih oblutaka (Rakocija 2009: 93,105).

23
 Diskusija

Predstave ptica na antikim freskama sa teritorije Srbije nalaze se kako u funerarnom tako i u
profanom kontekstu. Zastupljene su i u okviru paganske i u okviru hrianske ikonografije.
Fragmenti fresaka iz Sirmijuma pripadaju grupi fresaka naenoj u profanom kontekstu.
Fragmenti sa predstavama ptica pronaeni su na lokalitetu 21, unutar objekta B, tzv. Dalmacijeva
kua, u prostoriji 13. Zidni sokl sa fresko dekoracijom imao je belu osnovu na kojoj su sivom bojom
predstavljene barske ptice (Slika 15) (Popovi 2008: 16,19). Predstava ptice moe nedvosmisleno da
ukazuje na labuda (Cygnus), ali poto je nemogue odrediti boju kljuna ne moe se izvriti blia
identifikacija vrste.2 Na rekonstruisanom panelu sa muzama detalj sa pticom se nalazi u okviru sokla
(Slika 16). Labud predstavlja svetu pticu boga Apolona, dok su muze usko povezane sa bogom
Apolonom. Pripoveda se da su Harmonijine, Apolonove ili Uranove i Gejine erke. U mitu one
pevaju uz Apolonovu svirku i razgaljuju srca bogova na Olimpu. (C, 2004: 40,
275 ). Predstava labuda ovde moe da simbolizuje boga Apolona.
Freska sa ovim motivima svoje analogije nalazi u zidnim slikama iz zavrne faze
pompejanskog slikarstva, datovane u treu etvrtinu I veka. Po izboru motiva bliska je sa slikama iz
Casa del Menandro u Pompejima, iz peristila Maison aux Echassiers (Slika 22) na lokalitetu Vienn u
Galiji i iz objekta ispod pilastra carskih termi u Trijeru. Meutim, po koloritu u kojem je izveden
motiv barskih ptica i bilja, fresci iz Sirmijuma blisku analogiju predstavlja freska datovana u sredinu
II veka iz Ptuja, kao i primerci sa lokaliteta Vidy i Ferren u vajcarskoj. Ove paralele ukazuju da se
freske iz Sirmijuma datuju u poetak II veka (Popovi 2008: 50).
Pored ovih pronaena je i freska sa predstavom tri pauna (Slika 17), oslikanih mrkim
tonovima, to, verovatno predstavlja deo vee kompozicije. Ova freska takoe je datovana u prvu
polovinu II veka.
Na lokalitetu 1a, pronaeni su fragmenti freske sa sektora 1, u okviru objekta 356 na kojoj je
prikazana ptica (dokumentacija Arheolokog instituta u Beogradu, br. fotografije 356/1978). Na
osnovu karakteristika ptice koje su vidljive na fresci mogue je da se radi o paunu (Slika 18).
Predstave paunova u profanom kontekstu nalazimo i u Pompeinoj vili u Oplontisu iz perioda
Republike (Slika 29), kao i u okviru kompleksa Pietra Papa (Koridor T) u Rimu iz I veka (Slika 23),
gde pored paunova imamo i predstavu barskih ptica koja je slian freskama sa sokla iz Simijuma.

2
Identifikaciju vrsta ptica i sve informacije o njima dao je kustos Prirodnjakog muzeja u Beogradu, ornitolog,
Dr Voislav F. Vasi.

24
 S obzirom da se ove predstave paunova nalaze u okviru profanog konteksta, stambenih
objekata i administrativnih zgrada, mogue je da one nemaju neko dublje simboliko znaenje ve
da je njihova funkcija iskljuivo dekorativne prirode.

U okviru funerarnog konteksta pronaene su freske, sa predstavama ptica, na lokalitetima:

Beka, Jagodin Mala i Viminacijum. Freske su bile i u okviru hrianskog i u okviru paganskog
konteksta.
U grobnicama u Beki i Jagodin Mali, prisutan je motiv vinove loze i ptice koje kljucaju
groe koji simbolie i doarava raj, paradisos, mir i blagostanje pokojnika koji ga oekuju posle
smrti (Marijanski-Manojlovi 1987: 19). U Beki imamo predstavu raja u paganskom (Slika 2), dok
je u Jagodim Mali u hrianskom kontekstu (Slika 19,20) (uri 1985:157). S. uri u okviru svoje
doktorske disertacije determinie ptice koje su oslikane na freskama ove dve grobnice kao golubove.
Golub simbolie Sveti duh i duu pravednika (Grison1983: 169). Kod Grka i kod Rimljana bio je
simbol due, pa je esto prikazivan na nadgrobnoj skulpturi, ali i u slikarstvu. Afrontirani golubovi
koji kljucaju groe omiljeni su motiv na nadgrobnoj plastici i epitafima Jevreja. Motiv goluba koji
kljuca groe javlja se sasvim rano u nadgrobnoj umetnosti i protee se i na ranohriansku umetnost.
Ovo moe da ukae na prenoenje znaenja iz paganske u hriansku umetnost i prihvatanje goluba
kao znaenje iste i pobone due i kod hriana (uri 1985: 218).
Na osnovu morfolokih karakteristika- izduenog vrata i kljuna, repa i krila koji su normalne
duine i rumenkaste boje- kao inspiracija za oslikavanje u grobnici u Beki mogle su da poslue i
ptice pevaice srednje veliine koje se hrane groem: drozdovi, kosovi i vorci.
U grobnici u Jagodin Mali ne mogu se sve ptice odrediti kao golubovi jer se meusobo
razlikuju. Od etiri naslikane ptice (Slika 20), ptica koja se krije ispod vinove loze, u krajnjem
desnom uglu, odreena je kao prepelica (Coturnix coturnix) na osnovu kratkog vrata, nogu i repa.
Simbolizam prepelice povezan je sa navikama koje poseduje kao ptica selica, tj. sa ciklinou koja
karakterie proces selidbe. Dobro je pozant vedski mit o osloboenju prepelice, koga izvode bogovi
blizanci sa konjskim glavama - Avini. Avini su prema uobiajenom tumaenju vezani za nebo i
zemlju, dan i no. Prepelica koju osobaaju bila bi dakle zora, svetlost predhodno progutana, zatoena
u peini (Grison1983: 531). Simbolizam zore, svetlosti i prosvetljenja odgovara kontekstu raja u kome
se predstava nalazi. Crveno-zelena ptica moe biti i paunica. Preostale dve naslikane ptice mogu biti
kako golubovi tako i drozdovi, vorci ili kosovi.
Moramo dovesti u pitanje tumaenje predstava u Grobnica sa sidrom iz Jagodin Male.
Rakocija prilino ematizovane figure koje stoje na lozi tumai kao ptice- golubove. Ako posmatramo
kvalitet predstava Hristovog monograma, sidra, i loza koje su prilino realistino odraene,
ematizovane predstave ptica onda prilino odudaraju kvalitetom izrade. Mogue je da su to delovi
loze, to jest lie, jer sline figure prepoznajemo na freskama drugih grobnica. Predstave listova na
lozi sa fresaka iz Domusa do svetilita Jupitera Dolihena u Rimu na Aventinu (Slika 27) i groba II u

25
okviru tumula A u Ainei (Slika 30), mogu biti primer slinih prikaza koji su mogli posluiti kao
inspiracija umetniku prilikom oslikavanja loze Grobnice sa sidrom u Jagodin Mali.
Predstave paunova imamo u grobnicama Viminacijuma i u Beki, u funerarnom kontekstu,
dok se u Sirmijumu nalaze u okviru stambenih jedinica. Postoji mogunost da na svodu grobnice u
Jagodin Mali imamo predstavu paunice, ali je to jo uvek u okvirima predpostavki.
Paunovi (Pavo cristatus) pripadaju redu kokoaka (Galliformes). Od svih ostalih kokoki
razlikuju se gornjim repnim pokrivnim perjem, koje je posebno i natproseno razvijeno i moemo ga
smatrati njegovom najvanijom karakteristikom. Perje pauna je na glavi, vratu i prednjem delu prsa
grimizno-plavo sa zlatnim i zelenim odsjajem, na leima zeleno, svako pero je na rubovima bakarne
boje. Nije ustanovljeno kada su paunovi prvi put stigli u Evropu. Aleksandar Veliki nije poznavao
pauna kao pripitomljenu pticu, po predanju ih je on doneo. Aristotel, koji je samo dve godine
nadiveo Aleksandra, kae za pauna da je svuda u zemlji poznata i rasprostranjena ptica. Na gozbama
rimskih careva igrao je istaknutu ulogu. Na otoku Samosu uzgajali su paunove u hramu boginje
Junone i utisnuli ih na noviima (Brehm 1989 : 309).
U antika vremena, paun na naa podruija stie sa Mediterana. Umetnici koji su oslikavali
grobove, osim ablona koje su koristili, mogli su sigurno ove ptice da posmatraju i u prirodi.
(Anelkovi, Rogi, Nikoli 2011: 232). Svoju popularnost u rimskoj umetnosti duguje injenici da je
jedan od simbola kulta Dionisa, a u isto vreme znak vrhovnog enskog boanstva- Junone. Jedan od
razloga njegove omiljenosti je i dekoraivnost koju poseduje, te mu, u profanoj umetnosti posebno,
treba esto prepisati samo ulogu ukrasa. Hriani vrlo rano i rado prihvataju pauna kao motiv u svojoj
umetnosti, naroito funerarnoj. U njihovim oima on je izgubio svoje znaenje vezano za Dionisa ili
Junonu, ali je zato svakako i kod njih bilo rasprostranjeno verovanje u neraspadivost njegovog tela
koje se lako vezivalo za ideju vaskrsenja tela po drugom dolasku Hristovom (uri 1985: 221). U
hrianstvu paun simbolizuje sunev toak, pa je stoga simbol besmrtnosti, dok njegov rep podsea na
zvezdano nebo (Davy 1983: 486). U svakom sluaju, u kasnoj antici, on je i kod hriana i kod pagana
opteprihvaen simbol besmrtnosti (uri 1985: 221).
U grobnici u Beki naslikana su tri pauna (Slika 3). Dva postavljena antitetino i trei bez
para (Marijanski-Manojlovi 1987: 19). Arhitektonska koncepcija rasporeda ivopisa grobnice, kao i
izvesna pretrpanost motiva, pored simbolike besmrtnosti jo uvek ne mogu da zamagle dionizijsko
znaenje pauna, s obzirom na motiv susednog pojasa- loze sa groem i pticama kao i paganski
karakter grobnice (uri 1985: 221,222). Paunovi su vrlo verno prikazani, kako morfoloki tako i
kada je u pitanju kolorit. Ovakav prikaz antitetino postavljenih paunova i treeg koji nema par,
imamo i u Sirmijumu s tim to je u kontekstu stambenog objekta, pa je tako mogue da je njena
funkcija strogo dekorativan, bez nekog dubljeg simbolikog znaenja.

26
 Motiv paunova afrontiranih oko kantarosa imamo u dve viminacijumske grobnice (G 5464 i
G 5517)3 (Slike 6, 14), dok motiv pauna koji pije vodu iz kantarosa na svakom podunom zidu imao u
viminacijumskoj grobnici (Slike 9,10)(G 2624). U hrianskom (G 5517) i u paganskom (G 5464 i G
2624) kontekstu. Ovde imamo spoj dva simbola- pauna i kantaros. Kantaros ima isto tako dugo
poreklo i tradiciju u antikoj grobnoj umetnosti. Bilo da stoji prazan, bilo da je pun groa ili da uz
njega izlazi loza, predstavlja vino besmrtnosti koje nosi u sebi, kako u shvatanjima pagana tako i u
hrianstvu. Simbol Dionisove euharistije i besmrtnosti ne dobija novu hriansku interpretaciju ve
biva neposredno preuzet u ranohrianskoj ikonografiji. Kantaros ne znai uvek i samo vino
(besmrtnost), plava boja u katarosu (G 5517) oznaava vodu (ivot i besmrtnost), to je jedan od
simbola hrianstva i Hrista (uri 1985: 222).
U takozvanoj grobnici sa Kupidom oznaenoj kao G-160, imao na podunim zidovima
prikaze pauna sa korpom voa (Slike 11, 12), simbolika ovih predstava se ne razlikuje od onih prikaza
u kojima je prisutan umesto korpe kantaros (Anelkovi, Rogi, Nikoli 2011: 237). Na junom zidu
grobnice oslikana je i predstava dve pauna afrontirane oko kantarosa (Slika 13) (Kora 2007: 136).
Autor teksta ptice oko kantarosa deklarie kao paunove iako one nisu nalik, ni kada je u
pitanju kolorit niti kada su u pitanju morfoloke karakteristie, ostalim oslikanim paunovima iz
grobnice. Ove ptice imaju minijaturni kljun i bezvratni oblik i kao takve ukazuju na vrstu koja ne
nastanjuju teritoriju Srbije niti bliu okolinu. Ovo moe da ukazuje na to da je slikar iz drugih krajeva,
i da je sa sobom doneo siku ovih ptica. S obzirom da su do i preko puta predstave ptica, prikazani
paunovi sa svim svojim prepoznatljivim karakteristikama mala je verovatnoa da su ptice ne
realistino prikazane. Ipak, ne iskljuuje se ova mogunost jer je paun lako prepoznatljiv u fresko
slikarstvu. .
Predstave paunova oko kantarosa ili korpe sa voem, pored pomenute grobnice u Silistri
(Slika 21), imamo u : grobnici sa lokalitetu Via Portuense u Rimu koja se datuje u II vek (Slika 24) i
grobu 25 sa nekropole Isola Sacra u Ostiji iz III-IV veka (Slika 25 ).
O freskama iz Singidunuma nemamo informaciju u okviru kog su konteksta pronaene. Ovde
imamo naslikane dve ptice: sivu i zelenu.
Moda se na predstavi sive ptice (Slika 5) moe prepoznati jedna vrsta divljeg goluba-gugutka
(Streptopelia decaocto), raspoznatljiva po bledosivoj boji perja i crnoj poprenoj prugi na vratu
(Vujovi 1997: 174). Sasvim je mogue da se radi o gugutki ili jo verovatnije nekoj od vrsta pitomih
afrikih gugutaka roda Streptopelia, ali je mogue da se radi i o golubu grivinau (Columba
palumbus). Crveni kljun, kotur oko oka, grivnasta grivna na vratu, boja perja i crvene noge ukazuju na
goluba grivinaa. Gugutke nemaju ruiasti kljun niti prstenove oko oka. Divlje gugutke u Srbiju su

3
Numeracija grobnica preuzeta iz: Kora M. 2000. Slikarstvo grobnica u Viminacijumu. Poarevac: Narodni
muzej Poarevac.

27
doneli Turci, neto posle XVI veka, dok su u Beograd stigle u XVIII veku, ovo ne iskljuuje
mogunost da se radi o gugutki jer je majstor koji je izradio fresku mogao biti sa juga.
Zelena ptica (Slika 4) ima tipinu aru kakvu slikari primenjuju kada prikazuju jarebice
kamenjarke (Alectoris graeca) na freskama i podnim mozaicima, naroito crna linija od oka unazad i
nadole. Sombolizam jarebice je prilino nejasan. Mogue da je njena uloga prilikom prikazivanja bila
isto dekorativne prirode.
Na osnovu svetle pozadine i vrste rastinja koje okruuje ove dve ptice, fragmenti fresaka iz
Singidunuma pre podseaju na one iz Sirmijuma. Stie se utisak da su pre deo nekog veeg pejzaa
koji je krasio zid neke stambene kue ili pak administrativne zgrade nego da su se nalazile u
funerarnom kontekstu.
Freske sa predstavama raznovrsnih ptica u okviru pejzaa imamo u Livijinoj vili u Primaporti
u Rimu (Slika 26), u Pompeji- Casa del Bracciale dOro (Baldassarre, Pontrandolfo, Rouvert,
Salvadori 2002: 152,153, 194-196)

28
 Zakljuak

Na teritoriji Srbije potvrene su dve umetnike radionice, u antikom periodu, koje su

izraivale fresko dekoraciju: u Sirmijumu (Popovi 2007: 75) i Viminacijumu (Kora 2000: 110).
Primere predstava ptica na freskama imamo u vremenskom okviru od II do IV veka, zabeleene na
lokalitetima: Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Jagodin Mala i Beka. U ovom periodu teritoriju
Srbije potresali su razni nemiri. Daki ratovi u vreme vladavine Trajana, u II veku, stalna nesigurnost
zbog pretnja od upada varvara i stalne smene careva tokom III i IV veka ( 76,90,91). Na
freskama imamo raznovrsne vrste ptica: trinaest predstava pauna; dve predstave na kojima su
prikazani golubovi, drozdovi, kosovi ili vorci; jednu predstavu goluba ili gugutke; jednu predstavu
jarebice kamenjarke i jednu predstavu labuda. Ptice su prikazivane i u profanom i u funerarnom
kontekstu, i u zavisnsti od toga se menjalo njihovo simboliko znaenje. U funerarnom kontekstu
najee su slikani paunovi i golubvi (mogue drozdovi, kosovi ili vorci) koji su prikazivanu u
okviru predstave raja. Njihovo simboliko znaenje je bilo povezano sa besmrtnou i istoom due.
U profanom kontekstu prikazivanje ptica nije bilo toliko uslovljeno sa njihovim simbolikim
znaenjem koliko sa dekorativnim efektom koji su odavale lepotom svog perja. Neke od predstava
(antitetino posatvljeni paunovi, paunovi oko kantarosa, golubovi koji kljucaju groe, labudovi
okrueni barskim biljem) bile su deo ikonografske eme koju pronalazimo i na drugim freskama
irom teritorija Rimskog Carstva.

29
Katalog slika

30
Karta 1- Rimske provincije ranog carstva u okvirima granica savremene Srbije, sa mapiranim
lokalitetima na kojima su freske sa predstavama ptica (Autor : Marija Jovi)

31
Karta 2- Rimske provincije poznog carstva u okvirima granica savremene Srbije, sa mapiranim
lokalitetima na kojima su freske sa predstavama ptica (Autor : Marija Jovi)

32
Slika 1- freska na istonom zidu grobnice u Beki (Dokumentacija Arheolokog instituta u
Beogradu)4

Slika 2- Friz sa pticama na istonom zida grobnice u Beki (Dokumentacija Arheolokog instituta u
Beogradu)

4
Zahvaljujem se Dr Ivani Popovi na ustupljnim fotografijama.

33
Slika 3- freska sa paunovima na sevrnom zidu grobnice u Beki (Dokumentacija Arheolokog
instituta u Beogradu)

Slika 4 Fragment freske sa predstavom zelene ptice iz Singidunuma (Vujovi M. B. 1997. Prilog
prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracija na tlu Singidunuma, Singidunum, I: 173)

34
Slika 5 - Fragment freske sa predstavom sive ptice iz Singidunuma (Vujovi M. B. 1997. Prilog
prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracija na tlu Singidunuma, Singidunum, I: 173)

Slika 6 Freska sa predstavom dva pauna iz grobnice G 5464 iz Viminacijuma (Anelkovi J., Rogi
D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian art, Arheologija i
prirodne nauke, 6: 234)

35
Slika 7 Fragment freske sa predstavom paunovih nogu iz grobnice G 3130 iz Viminacijuma
(Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian
art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 235)

Slika 8 - Fragment freske sa predstavom paunovih nogu iz grobnice G 5313 iz Viminacijuma

(Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian
art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 236)

36
Slika 9 Predstava pauna sa june strane Paganske grobnice- G 2624 iz Viminacijuma (Anelkovi
J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian art, Arheologija
i prirodne nauke, 6: 237)

Slika 10 Predstava pauna sa severne strane Paganske grobnice- G 2624 iz Viminacijuma

(Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian
art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 237)

37
Slika 11 - Predstava pauna sa june strane Kupidonove grobnice - G 160 iz Viminacijuma
(Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian
art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 238)

Slika 12 - Predstava pauna sa severne strane Kupidonove grobnice - G 160 iz Viminacijuma

(Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early christian
art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 238)

38
Slika 13 - Predstava ptica sa june strane Kupidonove grobnice - G 160 iz Viminacijuma (Kora M.
2000. Slikarstvo grobnica u Viminacijumu. Poarevac: Narodni muzej Poarevac. str.135)

Slika 14 - Predstava paunova oko kantarosa na istone strane Grobnice sa Hristovim monogramom
- G 5517 iz Viminacijuma (Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late
antique and early christian art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 239)

39
Slika15 Sokl sa fresko slikama barskih ptica iz Sirmijuma (Popovi I. 2008. Figuralno zidno
slikarstvo Sirmijuma. Beograd: Arheoloki institut.str. 18)

Slika 16 Teoretska rekonstrukcija sobe Muza (Popovi I. 2008. Figuralno zidno slikarstvo
Sirmijuma. Beograd: Arheoloki institut.str. 69)

40
Slika 17 Freska sa predstavom paunova iz Sirmijuma (Popovi I. 2008. Figuralno zidno slikarstvo
Sirmijuma. Beograd: Arheoloki institut.str. 35)

Slika 18 Freska sa predstavom ptice iz Sirmijuma (dokumentacija Arheolokog instituta u

Beogradu, br. fotografije 356/1978)

41
Slika 19 Crte fresaka sa svoda grobnice u Jagodin Mali (Dokumentacija Zavoda za zatitu
spomenika kulture Ni)

PAUNICA PREPELICA

Slika 20 Rekonstrukcija fresaka sa svoda grobnice u Jagodin Mali (Autor: Toni erkov)

42
Slika 21 Grobnica u Silistri (Baldassarre I., Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002.
Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur Sptanike. Rom: Dumont : 365)

Slika 22 Detalj freske iz Maison aux Echassiers na lokalitetu Vienn u Galiji (Baldassarre I.,
Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur
Sptanike. Rom: Dumont : 269)

43
Slika 23 Predstava paunova i barskih ptica iz kopleksa Pietra Papa u Rimu (Baldassarre I.,
Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur
Sptanike. Rom: Dumont : 181)

Slika 24 Predstava paunova iz grobnice sa lokaliteta Via Portuense u Rimu (Baldassarre I.,
Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur
Sptanike. Rom: Dumont : 314)

Slika 25 Predstava paunova iz groba 25 sa nekropole Isola Sacra u Ostiji (Baldassarre I.,
Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur
Sptanike. Rom: Dumont : 352)

44
Slika 26 Freska sa prikazom rajskog pejzaa iz Livijine vile u rimskom predgrau Primaporti
(Baldassarre I., Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom
Hellenismus bis zur Sptanike. Rom: Dumont :232)

Slika 27 Detalji fresko dekoracije iz Domusa do svetilita Jupitera Dolihena u Rimu na Aventinu
(Baldassarre I., Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom
Hellenismus bis zur Sptanike. Rom: Dumont : 280)

45
Slika 28 Fresko dekoracija Grobnice sa sidrom iz Jagodin Male u Niu (Rakocija M. 2011. Das
frhe Christentum in Naissus/Ni (Serbien), Mitteilungen zur Christlichen Archologie, 17: 42.)

Slika 29 Freska iz Pompejine vile u Oplontis-u (Baldassarre I., Pontrandolfo A., Rouveret A.,
Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom Hellenismus bis zur Sptanike. Rom: Dumont : 99)

46
Literatura:

1. Anelkovi J., Rogi D., Nikoli E., 2011. Peacock as a sign in the late antique and early
christian art, Arheologija i prirodne nauke, 6: 231-248.

2. Baldassarre I., Pontrandolfo A., Rouveret A., Salvadori M., 2002. Rmische Malerei Vom
Hellenismus bis zur Sptanike. Rom: Dumont.

3. Brehm A.E. 1989. Paunovi. U: ivot ivotinja sa 335 slika u boji, (ur. B. Zadro).Prosvjeta, str.
309.

4. remonik I. 1984. Mozaici i zidno slikarstvo rimskog doba. Sarajevo: Veselin Maslea.

5. - . 1993. . :
, (. . ). , . 281-286.

6. Davy M-M. 1983. Paun. U: Rijenik simbola, (ur. B. Donat). Nakladni zavod MH, str. 486.

7. uri S. 1985. Kasnoantike i ranohrianske zidane grobnice u Iliriku: (III-IV v). Doktorska
disertacija. Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet, Beograd.

8. Grison P. 1983. Golub. U: Rijenik simbola, (ur. B. Donat). Nakladni zavod MH, str. 169.

9. Grison P. 1983. Prepelica. U: Rijenik simbola, (ur. B. Donat). Nakladni zavod MH, str. 531.

10. Kora M. 2000. Slikarstvo grobnica u Viminacijumu. Poarevac: Narodni muzej Poarevac.

11. Kora M. 2007. Slikarstvo Viminacijuma. Beograd: Centar za nove tehnologije- Viminacium.

12. Marijanski-Manojlovi M. 1987. Rimska nekropola kod Beke u Sremu. Novi Sad:
Vojvoanski muzej.

13. Makin N.A. 2005. Istorija starog Rima. Beograd: Nauna KMD.

14. Miladinovi-Radmilovi N. 2011. Sirmium Necropolis. Beograd : Arheoloki institut ;

Sremska Mitrovica : Blago Sirmijuma.

15. . 2001. . : .

16. . 1956. , V-VI: 53-71.

17. Mirkovi M. 1968. Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji. Beograd : Arheoloko
drutvo Jugoslavije.
18. . 1994. - II III . :
I, (. . ). , . 79-85.
19. . 1994. . :
I, (. . ). , . 66-77.
20. . 1994. . :
I, (. . ). , . 89-96.

47
21. Petrovi P. 1979. Inscriptions de la Msie Suprieure: Vol. IV. Beograd: Centre d'tudes
pigraphiques et numismatiques de la Facult de philosophie de l'Universit .

22. . 1999. . : .

23. Popovi I. 2008. Figuralno zidno slikarstvo Sirmijuma. Beograd: Arheoloki institut.

24. Rakocija M. 2009. Painting in the crypt with an anchorn in Ni, , VII: 87-
106.

25. Rakocija M. 2011. Das frhe Christentum in Naissus/Ni (Serbien), Mitteilungen zur
Christlichen Archologie, 17: 42.

26. - . 2002. .
: .

27. . 1993. Sirmium- . :

, (. . ). , . 16,17.

28. ., ., . : , (. .
, . ). , , . 40.

29. ., ., . : , (. .
, . ). , , . 275.

30. Vujovi M. B. 1997. Prilog prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracija na tlu
Singidunuma, Singidunum, I: 169-179.

48
Sadraj rada:

Uvod ....................................................................................................................................... 3

Istorijsko-geografski okvir ....................................................................................... 4

Fresko slikarstvo.........................................................................................................9

Katalog .................................................................................................................................. 11

Beka ....................................................................................................................... 11
Singidunum ............................................................................................................. 14
Viminacijum ............................................................................................................ 15
Sirmijum .................................................................................................................. 19
Jagodin Mala ........................................................................................................... 22

Diskusija ............................................................................................................................... 24

Zakljuak .............................................................................................................................. 29

Katalog ................................................................................................................................. 30

Literatura .............................................................................................................................. 47

49