Zhan Zhak Ruso

Jean-Jacques Rousseau (Zhan Zhak Ruso) (1712-1778), mendimtar e shkrimtar i

famshm frng

Zhan Zhak Ruso konsideronte se te gjith njerzit, pr nga natyra, jan t barabart.

Sipas Rusos pushteti i prket popullit dhe ai duhet t vendos pr mnyrn e qeverisjes

s vendit. Ai ishte pr heqjen e mbretris dhe vendosjen e republiks.

Nuk mund t ket atdhetarizm pa liri, liri pa virtyt, virtyt pa qytetar; krijoni qytetarin dhe

keni do gj q iu nevojitet; pa at ju keni asgj, prvese skllevr q nga sundimtari e

deri posht.Rusoi e zhvilloi kariern e tij gjat iluminizmit franez, n epokm e arsyes,

e cila ne Francn e shekullit t tetmbdhjet dominohej nga Volteri (1694-1778),

Monteskie (1689-1755), Didero (1713-1784), Kadorcet (1730-1794), Holbah dhe t

tjer, t cilt njiheshin si filozoft e asaj kohe. Duke besuar se arsyetimi njerzor sht

drejtuesi m i sigurt i fatit t njeriut, ata theksonin se, arsyetimi sht pr filozofin,

ndrkoh q lutjet jan pr t krishtert. Me nj forc t madhe emocionale, ktu, ai

kmbngul se morali sht i korruptuar nga zvendsimi i besimit me shkencn, nga

ndjeshmria artistike, nga imoralja n letrsi dhe nga vendosja e ndjenjave mbi logjikn.

Dy vepra t rndsishme u shfaqn m 1755 " Debat" pr origjinn e pabarazis

ndrmjet njerzve dhe a sht ajo e autorizuar nga ligji natyror? dhe s dyti" Nj debat

pr Ekonomin politike" , e cila u botua n Enciklopedi. M 1761, Rusoi botoi nj histori

dashurie, Juli ose Helioza e re, e cila u b nj nga romanet m t shquara t shekullit

XVIII. Libri i tij Emili, i botuar m 1762, ofroi nj propozim t guximshm pr nj arritje t

re n arsim dhe gjithashtu prmbante nj pjes provokative tek Rrfimet e besimit t

Savoyard Vicarit, e cila ishte nj kritik ndaj institucioneve fetare, t cilat prkrahnin
rndsin e besimit pr njerzimin. N t njejtin vit ai publikoi veprn e tij m t

famshme, Kontrata Sociale, n t ciln ai krkoi t prshkruante kalimin nga primitivizmi

n shoqrit civile dhe ti prgjigjej pyetjes pse ligjet e ksaj shoqrie, t cilt qeverisin

njerzit jan legjitime.

Gjithashtu librat e tij u kritikuan disa her si nga kisha ashtu edhe nga shtetit, dhe ata

hapn fjaln se Rusoi duhej t arrestohej dhe duhej te sillej n burgun Concierge, n

Pallatin e Drejtsis. Kshtu q, ai u arratis dhe n kt koh pranoi ftesn e David

Hjumit pr ti br vizit atij n Angli ku kaloi gjasht muaj. Ai u kthye n Franc i bindur

se armiqt e tij kishin pushuar s shpifuri pr t.

Kur i treguan se Volteri kishte vdekur, ai tha:"Jett tona ishin t lidhura ngusht me njra

tjetrn. Un nuk do t jetoj shum pas tij!!".

Fransua Mari Arue ose ndryshe
i quajtur Volter.

Lindi ne Paris me 21 nentor te vitit 1694. Ishte i biri i nje noteri

parisien. Nga i ati ai
trashegoi deshiren per tu marre me tregeti. Ai u be nxenes i kolegjit
Luigji i Madh, ku
qendroi 10 vjet. Duke pare prirjet dhe mendimet e tij, mesuesit
murgj iu drejtuan atij
me keto fjaleTi do te jesh nje nga korgejte e deizmit. Mesuesit
jezuite e kuptuan se nuk mund te edukonin sipas deshires se tyre.
Volteri i cili dallohej sa per vullnetin per

pune, aq edhe per mendjemprehtesine por nuk i shkonte per shtat

binja e verber. Ne
kolegj Volteri ishte bashkenxenes me vellezerit D Arzhans.
Mbrojtese e Volterit u be
Abati de Shatnof, qe ishte njohese e thelle e shume gjuheve,
muzikes, shkences e
filozofise se kohes. Shtepine e saj ajo e kishte shnderruar ne nje
klub te mendimit te
lire, ku viheshin ne diskutim dogmat skolastike, filozofike e fetare.
Ajo i dhuroi disa
leke per te blere libra dhe e afroi ne nje mendesi qe perputhej
me aspiratat e
mendimtarit te mevonshem. Pikerisht ketu, Volteri u njoh me
filozofine materialiste te
Epikurit e cila e clironte njeriun nga frika e perulja para perendive.
Volteri qe deri
atehere kishte njohur Biblen, latinishten dhe mendimin
teologjik por qe skishte mesuar asgje nga filozofia e
shendoshe, matematika, historia e popujve, i beri
pershtypje te thelle filozofia e Epikurit. Ne vepren Edipi autori u
bente thirrje njezve tju besojne vete gjerave qe

ndjejne, qe degjojne dhe qe i shikojne vetem me syte e tyre dhe mos tu

besojne
mashtrimeve te prifterinjve katolike. Ne kemi besim vetem te vetja jone
thoshte ai, ti
shikojme sendet vetem me syte tane. Prifterinjte nuk jane ata qe
perfytyron populli,
tere shkenca qendron ne besimin tone te kote

Sharl Monteskje

Baron de La Brde et de Montesquieu, shkrimtar francez, filozof i s drejts dhe

shtetit (16891755) ; 1714 antar i kshillit parlamentar,17161726 president i

parlamentit n Bordo ; 1728 antar i Acadmie Franaise. Kryevepra e tij sht shkrimi

shtetror dhe filozofiko-kulturor "De l'Esprit des lois", n t cilin zhvilloi doktrinn

antropologjiko-socio-historike mbi ligjvnien n marrdhniet mes tri formave t rendit

shtetror : republiks (demokracis), monarkis dhe despotizmit. Republika dhe

monarkia bazohen mbi t drejtn, despotizmi (tirania) mbijeton vetm me ndihmn e

friksimit dhe varet nga zakonet (e jo nga ligjet). Monteskieja prcakton duke u nisur

nga kjo edhe krkesn mbi ndarjen e pushtetit si parim i ndrtimit t brendshm

shtetror, e cila ka si qllim mnjanimin e veprimeve arbitrare t individve apo

grupeve. Kt ai e zhvilloi nn shembullin e kushtetuts angleze. Ky formulim u b ide e

bazave m t rndsishme t kushtetutave t para n Amerikn e Veriut (17761787)

dhe t kushtetutave t tjera t mvonshme me ndarje t pushtetit. Monteskie shkroi

edhe romane dhe novela; konsiderohet si iluministi i par francez. "Mbi frymn e

ligjeve..." - N kt vepr Monteskje krahason sistemet politike n vende t ndryshm

t bots, duke marr parasysh ndikimin t shum faktorve t ndryshm si pr

shembull klima dhe natyra n ndrtimin e ligjeve. Sipas tij kemi tri forma qeverisjes,

despozitimin, ku pushteti sht n dor t nj personi dhe ai e drejton vendin n baze te

dshirave te tija dhe duke ushtruar nj frike mbi popullin ; monarkin, ku nj person

qeveris nprmjet ligjeve t pandryshuesheme, dhe republikn, q mund t jet

aristokraci ose nj demokraci n varsi te faktit nse sovran sht i gjith popullit apo

vetm nj pjes e veant e tij.