Khi qut v

lch s nc M

An Outline of U.S. History

Chia s ebook : http://downloadsach.com/

Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

Gii thiu
Chng 1: Nc M thi lp quc
NHNG NGI M U TIN
NHNG NGI TH XY DNG I G V NHNG NGI LNG CA NGI BN A
NHNG NN VN HA CA NGI DA
NHNG NGI CHU U U TIN
NHNG KHU NH C U TIN
JAMESTOWN
MASSACHUSETTS
TN H LAN V MARYLAND
MI QUAN H GIA THC DN V NGI DA
TH H TH HAI CC THUC A CA ANH QUC
DN DI C, N L V NHNG K HU

Chng 2: Thi k thuc a

NHNG DN TC MI
NEW ENGLAND
CC THUC A MIN TRUNG
CC THUC A MIN NAM
X HI, TRNG HC V VN HA
THNH LP CHNH PH THUC A
CUC CHIN TRANH VI NGI PHP V TH DN DA
MT DN TC PHI THNG?
NHNG PH THY SALEM

Chng 3: Chng ng ginh c lp

MT H THNG THUC A MI
O LUT THU TEM
NH THU KHNG CN I DIN
CC O LUT TOWNSHEND
SAMUEL ADAMS
BA TIC TR BOSTON"
CC O LUT CNG BC
CUC CCH MNG BT U
LNG TRI V C LP
NHNG THT BI V NHNG THNG LI
LIN MINH PHP-M
QUN ANH NAM TIN
THNG LI V NN C LP
TM QUAN TRNG CA CUC CCH MNG M

Chng 4: Xy dng mt chnh ph quc gia

HIN PHP CA CC TIU BANG
 CC IU KHON CA LIN BANG
VN M RNG LNH TH
HI NGH LP HIN
TRANH LUN V THA HIP
PH CHUN V TUYN NGN NHN QUYN
TNG THNG WASHINGTON
CUC TRANH LUN GIA HAMILTON V JEFFERSON
CNG DN GENET V CHNH SCH I NGOI
ADAMS V JEFFERSON
BANG LOUISIANA V NC ANH
CUC CHIN TRANH NM 1812
CN GIC NG V I LN HAI

Chng 5: M rng sang pha Ty v s khc bit gia cc vng

GY DNG TNH ON KT
M RNG CH N L
CHU M LA-TINH V HC THUYT MONROE
CH NGHA B PHI V CC CHNH NG
CUC KHNG HONG V HIU HA
TRN CHIN CA NGN HNG
CC NG VIN NG CNG HA, NG DN CH V PHI BT KH TRI
NHNG KHUY NG CA CI CCH
QUYN CA PH N
TY TIN
MIN BIN I, MIN TY V TRI NGHIM CA NC M

Chng 6: Xung t a phng

HAI NC M
MIN T HA
CH CHIM HU N L V CH NGHA A PHNG
NHNG NGI THEO CH NGHA BI N
BANG TEXAS V CUC CHIN TRANH VI MEXICO
THA HIP NM 1850
MT DN TC B CHIA R
LINCOLN, DOUGLAS V BROWN
CUC BU C NM 1860

Chng 7: Ni chin v cng cuc ti thit

LY KHAI V NI CHIN
TN CNG PHA TY, B TC PHA NG
T GETTYSBURG TI APPOMATTOX
KHNG CHT T TM C
CNG CUC TI THIT CP TIN
 KT THC CNG CUC TI THIT

Chng 8: Tng trng v ci cch

CNG NGH V THAY I
CARNEGIE V K NGUYN CA THP
CC TP ON V THNH PH
NG ST, LUT L V THU QUAN
CCH MNG TRONG NNG NGHIP
MIN NAM B CHIA R
BIN GII CUI CNG
CNH TUYT VNG CA TH DN DA
QUC NC I
CON KNH O V CC NC CHU M
HOA K V CHU
J.P. MORGAN V CH NGHA T BN TI CHNH

Chng 9: Bt mn v ci cch
KH KHN TRONG NNG NGHIP V S RA I CA CH NGHA DN TY
NHNG CUC U TRANH CA TNG LP LAO NG
S THI THC PHI CI CCH
NHNG CI CCH CA ROOSEVELT
TAFT V WILSON
MT DN TC CA NHIU DN TC

Chng 10: Chin tranh, thnh vng v suy thoi

CHIN TRANH V CC QUYN TRUNG LP
HOA K THAM GIA CHIN TRANH TH GII LN TH NHT
HI QUC LIN
TNH TRNG BT N SAU CHIN TRANH
NN KINH T THNH VNG TRONG THP NIN 20
NHNG CNG THNG TRONG VN NHP C
S XUNG T CA CC NN VN HA
CUC I SUY THOI

Chng 11: Chnh sch kinh t mi v Chin tranh Th gii th hai

ROOSEVELT V CHNH SCH KINH T MI
CHNH SCH KINH T MI LN TH NHT
CHNH SCH KINH T MI LN TH HAI
MT LIN MINH MI
CHIN TRANH V NN TRUNG LP KHNG D DNG
NHT BN, TRN CHU CNG V CHIN TRANH
TNG NG VIN CHO CUC CHIN
CUC CHIN BC PHI V CHU U
CUC CHIN TRN THI BNH DNG
 CHNH TR TRONG CHIN TRANH
CHIN TRANH, CHIN THNG V BOM NGUYN T
S PHT TRIN CA CC NGHIP ON

Chng 12: Nc M sau chin tranh

S NG THUN V S THAY I
CC MC TIU CA CHIN TRANH LNH
S LNH O CA TNG THNG HARRY TRUMAN
NGUN GC CA CHIN TRANH LNH
CHNH SCH NGN CHN
CHIN TRANH LNH CHU V TRUNG NG
EISENHOWER V CHIN TRANH LNH
CHIN TRANH LNH TI NC M
NN KINH T M THI HU CHIN: 1945-1960
CHNH SCH KINH T CNG BNG
CCH TIP CN CA EISENHOWER
VN HA M THP NIN 1950
NHNG CN NGUYN CA PHONG TRO I QUYN CNG DN
CHM DT S CHIA R SC TC

Chng 13: Nhng thp nin ca s thay i 1960-1980

PHONG TRO I QUYN CNG DN T 1960 N 1980
PHONG TRO PH N
PHONG TRO CA NGI M LA-TINH
PHONG TRO CA NGI M DA BN A
PHONG TRO VN HA I KHNG
CH NGHA MI TRNG
KENNEDY V S TI NI LN CA CH NGHA T DO CNG VI VAI TR LN CA CHNH PH
KENNEDY V CHIN TRANH LNH
CHNG TRNH NGHIN CU V TR
CI CHT CA MT V TNG THNG
LYNDON JOHNSON V MT X HI V I
CUC CHIN TRANH VIT NAM
CUC BU C NM 1968
NIXON, VIT NAM V CHIN TRANH LNH
NHNG THNH CNG V THT BI CA NIXON
THI GIAN LM TNG THNG TM QUYN CA FORD
NHNG NM THNG CM QUYN CA CARTER

Chng 14: Ch ngha bo th mi v trt t th gii mi

MT X HI TRONG THI K QU
CH NGHA BO TH V VIC LN NM QUYN CA RONALD REAGAN
NN KINH T NHNG NM 1980
 CC HOT NG NGOI GIAO
QUAN H X-M
NHIM K TNG THNG CA GEORGE H.W. BUSH
NGN SCH V CC KHON THM HT
KT THC CHIN TRANH LNH
CHIN TRANH VNG VNH
PANAMA V HIP NH MU DCH T DO BC M (NAFTA)
CC NG C VIN C LP V NG TH BA

Chng 15: Cy cu bc sang th k XXI

CUC BU C TNG THNG NM 1992
NHIM K TNG THNG MI
TRIN KHAI CHNH SCH I NI MI
NN KINH T M TRONG THP K 90
CUC BU C NM 1996 V HU QU CHNH TR CA N
QUAN H NGOI GIAO CA M TRONG HAI NHIM K TNG THNG CA BILL CLINTON
NHNG E DA CA CH NGHA KHNG B
CUC BU C TNG THNG NM 2000 V CUC CHIN CHNG KHNG B
CUC BU C TNG THNG NM 2004

LI KT
Gii thiu
Chng trnh Thng tin Quc t, B Ngoi giao Hoa K, nm 2005

Khi qut v lch s nc M l n phm ca B Ngoi giao Hoa K. n bn u tin (1949-

1950) c hon tt theo sng kin ca Francis Whitney, lc u thuc Vn phng
Thng tin Quc t ca B Ngoi giao v sau ny l Cc Thng tin Hoa K (USIA). Richard
Hofstadter, Gi|o s S hc ti trng i hc Columbia, v{ Wood Gray, Gi|o s Lch s Hoa
K ti trng i hc George Washington, l{ t vn hc thut. D. Steven Endsley thuc
trng i hc Berkerley, California, son ti liu b sung. n phm n{y c cp nht
v hiu chnh rt nhiu ln trong nhng nm qua bi Keith W. Olsen, Gi|o s Lch s Hoa
K ti trng i hc Maryland, Nathan Glick, nh{ vn v{ nguyn l{ bin tp vin tp ch
Dialogue ca USIA, cng nhiu ngi kh|c. Alan Winkler, Gi|o s S hc ti trng i hc
Miami (Ohio), vit c|c chng v hu Chin tranh Th gii Th hai cho cc ln xut bn
trc.

n bn mi ln n{y c Alonzo L. Hamby, Gi|o s S hc ti i hc Ohio, hiu chnh

v cp nht ho{n to{n. Gi|o s Hamby c nhiu tc phm v ca ng c Ngi con ca
dn tc, Cuc i Harry S. Truman, v V s sng cn ca nn dn ch: Franklin Roosevelt
v cuc khng hong trn th gii thp nin 1930.
Tng bin tp - George Clack
Ph Tng bin tp - Mildred Sol Neely
Ph trch ngh thut /thit k - Min-Chih Yao
Minh ha ba - Tom White
Nghin cu nh - Maggie Johnson Sliker
Chng 1: Nc M thi lp quc

NHNG NGI M U TIN

Lc nh cao ca thi k bng h vo khong gia nm 34000 v nm 30000 trc cng nguyn,
phn ln lng nc trn th gii c bao bc trong nhng lp bng lc a rng ln. V vy,
bin Bering nng hn mc nc bin ngy nay hng trm mt, ng thi khi c mt di t
mang tn Beringia ni ln gia chu v Bc M. Ngi ta cho rng, ti nh ca n,
Beringia rng ti 1.500 km. L vng t tr tri v m t, Beringia c bao ph bi thm c
v cc loi thc vt, thu ht cc loi th ln - nhng con mi m con ngi thi tin s sn
bt m bo s sinh tn ca chnh h.

Nhng con ngi u tin n Bc M chc chn ti y m khng h bit rng h vt

qua bin c n mt lc a mi. Chc chn h sn ui cc loi th nh t tin h lm
sut hng nghn nm dc b bin Siberia v sau bng qua vng t ni y.

Khi ti Alaska, nhng c dn Bc M u tin c th phi mt thm hng nghn nm

na mi xuyn qua nhng khong trng trong nhng tng bng h khng l pha nam n
vng t ngy nay l Hoa K. Ngi ta vn tip tc tm thy nhng bng chng v cuc sng
thi tin s Bc M. Tuy nhin, c rt t bng chng c th c xc nh mt cch ng tin
cy l c t trc nm 12000 trc cng nguyn, chng hn, vic mt chi canh sn bn
min Bc Alaska c pht hin gn y c th c t thi gian . Nhng mi lao c gia
cng rt kho cng nhng c vt khc tm thy gn Clovis, bang New Mexico, cng c xc
nh c nin i nh vy.

Cc di vt tng t cng c tm thy ti nhiu ni khp Bc v Nam M. iu chng t

cuc sng c th rt pht trin phn ln din tch thuc Ty bn cu trc nm 10000 trc
cng nguyn. Cng trong thi gian , voi ma-mt bt u b tuyt dit v b rng thay th
voi ma -mt lm ngun cung cp thc phm v da cho nhng c dn Bc M thi xa xa y.
Theo thi gian, do ngy cng nhiu loi th ln b dit vong v b sn bn qu mc hoc do thin
tai, nn cc loi cy, qu mng v cc loi ht ngy cng ng vai tr quan trng hn trong thc
phm ca ngi M thi tin s. Dn dn, vic tm kim thc n v nhng n lc canh tc nng
nghip nguyn thy xut hin. Nhng ngi da khu vc nay l min Trung Mexico
tin phong trong vic trng ng, b v u c th ngay t u nm 8000 trc cng nguyn. Dn
dn, tri thc ca h c ph bin ln pha Bc.

Cho n nm 3000 trc cng nguyn, loi ng nguyn thy c trng cc lu vc sng
tiu bang New Mexico v Arizona. Sau , nhng du hiu u tin ca cng tc thy li xut
hin v ti nm 300 trc cng nguyn, nhng du hin u tin v cuc sng theo cng x
nguyn thy bt u.

Trong nhng th k u sau cng nguyn, ngi Hohokum sng cc khu vc qun c nhng
khu vc gip Phoenix, bang Arizona ngy nay. H xy dng nhng ngi nh hnh cu v kim
t thp nh nhng ci g khin chng ta lin tng ti nhng cng trnh c pht hin
Mexico, v h cng xy dng mt h thng knh v thy li na.

NHNG NGI TH XY DNG I G V NHNG NGI LNG

CA NGI BN A
Nhm ngi da u tin xy dng nhng khu i g khu vc nay l ca Hoa K thng
c gi l ngi Adenans. H bt u xy ct nhng khu ngha a v thnh ly vo khong
nm 600 truc cng nguyn. Mt s g i trong thi k cn c hnh nhng con chim hay
nhng con rn ln. C th nhng khu vc c dng cho nhng mc ch tn gio nhng
cho n nay ngi ta vn cha hiu bit trn vn.

Ngi Adenans dng nh b ng ha hoc b nhng nhm ngi khc - thng c gi

chung l Hopewellian - nh ui khi khu vc ny. Mt trong nhng trung tm quan trng nht
trong nn vn ha ca h c pht hin min Nam bang Ohio vi nhng du tch ca hng
ngn i g nh th vn cn st li. Ngi ta tin rng ngi Hopewellian l nhng li bun c
khi bi l h s dng v trao i cc cng c v nguyn liu mt khu vc rng hng trm
cy s.

Cho n khong nm 500 sau cng nguyn, ngi Hopewellian cng bin mt v dn dn
nhng v tr cho mt nhm ng o cc b lc mang tn Mississippi hoc vn ha n. Ngi
ta cho rng th Cahokia gip Collinsville, bang Illinois vo thi k hng thnh nht u th k
XII c s dn chng hai vn ngi. Ti trung tm thnh ph c mt g t ln vi mt phng
trn nh, cao 30 mt v y rng 37 hcta. Xung quanh cng c ti 80 ci g i khc.

Ngun thc phm v cc nhu yu phm khc nhng th nh Cahokia ph thuc vo vic kt
hp sn bt, cp ph, bun bn v lm nng nghip. Trc nh hng ca nhng x hi phn
thnh pha nam, cc th ny pht trin thnh nhng x hi c tn ti trt t phc tp, c chim
hu n l v t thn bng con ngi.

vng t thuc ty nam Hoa K, ngi Anasazi - t tin ca ngi da Hopi hin i - bt
u xy dng nhng ngi lng bng v gch th vo khong nm 900. Nhng kin trc ging
nh khu chung c c o ny thng c xy dc theo cc vch . Ni ting nht l lu i
vch Mesa Verde, Colorado, c hn 200 phng. Mt ni khc - nhng tn tch ca lng
Bonito dc sng Chaco bang New Mexico - tng c hn 800 phng.

C l nhng dn tc phn thnh nht trong s nhng ngi da chu M thi k tin Columbus
sng min Ty bc Thi Bnh Dng tr ph, c nhiu c v nguyn liu th lm ngun
thc phm rt di do v xy dng nhng ngi lng khong nm 1000 trc cng nguyn. S xa
hoa trong nhng bui l phn pht ca ci vn l mt chun mc nh gi s hoang ph v cnh
hi h nh m dng nh khng g c th snh ni trong lch s nc M thi lp quc.

NHNG NN VN HA CA NGI DA
Nh vy, nc M khi cho n nhng ngi chu u u tin hon ton khng phi l vng
t hoang. Ngy nay, ngi ta cho rng vo thi , dn s ca Ty bn cu ngang bng
Ty u - khong 40 triu ngi. Nhng c tnh v s ngi da sinh sng vng t nay l
Hoa K khi mi l thuc a ca ngi chu u dao ng t 2 ti 18 triu. Tuy nhin, phn ln
cc nh s hc chn con s thp hn. Mt iu chc chn l ngay t bui u tip xc, nhng
cn bnh c mang ti t chu u gy ra nhng hu qu tn khc cho c dn bn x. c
bit, bnh u ma tn ph ton b nhiu cng ng v c coi l nguyn nhn trc tip lm
st gim nhiu ngi da vo nhng nm 1600 hn l cc cuc chin v giao tranh vi dn di
c t chu u.

Phong tc v vn ha ca ngi da thi gian a dng mt cch l thng do h sinh sng

trn vng lnh th rng ln v thch nghi vi nhiu mi trng khc nhau. Tuy nhin, chng ta
vn c th c kt mt s khi qut chung v h. Hu ht cc b lc, c bit min ng c
rng bao ph v min Trung Ty, kho lo kt hp sn bt, hi lm, trng ng v nhng
sn phm khc c lng thc. Thng thng ph n m ng vic trng cy v phn
phi thc n, cn n ng th i sn bn v tham gia chin u.

Xt t mi gc , x hi ca ngi da Bc M gn b cht ch vi t ai. Vic tm hiu

thin nhin v cc hin tng t nhin gp phn to nn nhng tn ngng ca h. Cuc sng
ca h v c bn c t chc theo hnh thc lnh a v cng x, trong tr em c hng
nhiu quyn t do v khoan dung hn so vi phong tc chu u khi .

Tuy mt s b lc Bc M c pht minh ra mt kiu ch tng hnh gi gn tri thc, song nn

vn ha ca ngi da vn mang m nt truyn khu, cao vic thut li cc cu chuyn v
nhng gic m. ng thi, gia cc b tc khc nhau c nhiu mi quan h bun bn. C rt
nhiu bng chng y thuyt phc cho thy nhng b lc sng gn nhau duy tr nhng mi
quan h tht rng ri v nghim tc - c c hu ho ln th nghch.

NHNG NGI CHU U U TIN

Nhng ngi chu u u tin n Bc M - t nht l vi nhng ngi u tin m chng ta c
bng chng ng tin cy - l ngi Na Uy. H khi hnh t Greenland i v hng ty -
ni th lnh Erik the Red lp mt khu nh c vo khong nm 985. Ngi ta cho rng Leif,
con trai ca ng, vo nm 1001 thm him vng duyn hi ng Bc - Canada ngy nay - v
sng t nht mt ma ng.

Mc d nhng trng ca ca ngi Na Uy m t cc thy th ngi Viking phiu lu thm

him duyn hi i Ty Dng ca Bc M n ti tn vng Bahamas, song nhng ni dung
nh vy vn cha c chng minh. Tuy nhin, vo nm 1963, nhng du tch ca mt s ngi
nh ca ngi Na Uy c nin i t thi c pht hin L'Anse-aux-Meadows ti min
Bc Newfoundland, do minh chng cho t nht mt s ni dung trong trng ca ca ngi
Na Uy.

Nm 1497, ng 5 nm sau khi Christopher Columbus t chn ln vng t Carib i tm

ng t pha Ty sang chu , mt thy th ngi Venetia (vng ng bc Italia) tn l John
Cabot ti Newfoundland theo s mnh ca vua Anh. Mc d nhanh chng b chm vo qun
lng, song chuyn hnh trnh ca Cabot v sau ny tr thnh cn c ngi Anh ra yu
sch vi Bc M. Chuyn i cng m ng ti nhng khu vc giu hi sn ngoi khi khu
vc Georges Bank. Khng lu sau , ng dn chu u, c bit l ngi B o Nha,
thng xuyn lui ti khu vc ny.
Mc d Columbus cha bao gi nhn thy t lin ca Hp chng quc Hoa K tng lai, song
nhng cuc thm him u tin vi s gip ca ng c t chc nh ng gp vt cht
ca ngi Ty Ban Nha. Cuc thm him u tin trong s c tin hnh nm 1513 khi mt
nhm thy th di s ch huy ca Juan Ponce de Leon t chn ln b bin Florida gn
thnh ph St.Augustine ngy nay.

Nh chinh phc c Mexico vo nm 1522, ngi Ty Ban Nha cng c vng chc v tr
ca mnh Ty bn cu. Nhng pht hin tip theo b sung thm cho tri thc ca ngi chu
u v min t m by gi c gi l nc M (America) theo tn ca nh hng hi ngi
Italia - Amerigo Vespucci. Amerigo c nhng bi m t ni ting v cc cuc hnh trnh ca
ng ti Tn Th gii. n nm 1529, ngi ta v c nhng tm bn ng tin cy ca
vng b bin i Ty Dng t Labrador n Tierra del Fuego. Tuy nhin, tri qua hn mt th
k na th nim hy vng pht hin ra con ng pha ty sang chu mi hon ton b gc b.

Mt trong nhng cuc thm him u tin quan trng nht ca ngi Ty Ban Nha l ca
Hernando De Doto. ng tng thp tng Francisco Pizzaro trong cuc chinh phc Peru. Sau
khi ri Havana vo nm 1539, on thm him ca De Soto t chn ti Florida v i su vo
min ng nam nc M ti tn sng Mississippi tm kim ca ci.

Mt ngi Ty Ban Nha khc, Francisco Coronado, khi hnh t Mexico vo nm 1540 i
tm by th huyn b ca x Cibola. Nhng cuc thm him a Coronado ti vng Grand
Canyon v Kansas, nhng ng khng tm thy vng hay kho bu m ngi Ty Ban Nha ra
sc tm kim.

Trong khi ngi Ty Ban Nha ra sc thm him min Nam th min Bc nc M cng dn
c pht hin thng qua nhng chuyn i ca cc nh thm him nh Giovanni da Verrazano.
L ngi x Florence li thuyn thu cho ngi Php, Verrazano t chn ti Nam Carolina
vo nm 1524 v tin v pha bc dc theo i Ty Dng n tn cng New York ngy nay.

Mi nm sau, mt ngi Php tn l Jacques Cartier, cng ging nh nhng ngi chu u
khc trc , ra khi vi hy vng tm c tuyn ng bin ti chu . Cc cuc thm
him ca Cartier dc theo sng St. Lawrence tr thnh cn c ngi Php a ra yu sch
i t Bc M. Nhng yu sch ny cn ko di ti tn nm 1763.

Sau khi thuc a Quebec u tin ca h b sp vo nhng nm 1540, nhng ngi Php
theo o Tin Lnh tm cch nh c vng b bin pha bc Florida sut hai mi nm sau .
V cho rng ngi Php l mi e da i vi tuyn ng thng mi dc hi lu Gulf Stream
ca mnh nn ngi Ty Ban Nha tn ph thuc a ny vo nm 1565. Tht tr tru, th lnh
ca i qun Ty Ban Nha, Pedro Menendez, ngay sau xy dng mt th trn cch
khng xa mang tn St. Augustine. y l khu vc nh c lu di u tin ca ngi chu u
vng t l nc M ngy nay.

S ca ci khng l t cc thuc a Mexico, qun o Carib v Peru c ch v Ty Ban

Nha thi thc nhiu cng quc chu u khc. Nhng quc gia hng hi mi ni ln nh
Anh bt u quan tm n Tn Th gii, mt phn l v cc cuc tn cng di s ch huy ca
Francis Drake nhm vo tu ch kho bu ca ngi Ty Ban Nha thnh cng.
Nm 1578, Humphrey Gibert, tc gi lun thuyt v vic tm ng theo hng ty bc, c
N hong Elizabeth cho php thnh lp mt thuc a cho nhng vng t cn man di, mi r
Tn Th gii ni cc nc chu u khc vn cha xc lp quyn kim sot. Phi mt nm nm
Humphrey Gibert mi thc s bt u nhng n lc ca mnh. Song khi ng b mt tch trn
bin, ngi em trai cng m khc cha ca ng l Walter Raleigh tip bc.

Nm 1585, Raleigh thit lp thuc a ca ngi Anh u tin Bc M trn o Roanoke ngoi
khi b bin bang Bc Carolina. Sau thuc a ny b t b, v nhng n lc tip theo ca
ng hai nm sau cng b tht bi. Hai mi nm sau ngi Anh mi c gng ln na ti
Jamestown vo nm 1607. Thuc a ca h thnh cng v Bc M bc vo mt k nguyn
mi.

NHNG KHU NH C U TIN

Ln sng nhp c t t chu u sang Bc M bt u vo u nhng nm 1600. Phong tro
ny ko di sut hn ba th k, bt u t nhm nh vi trm ngi Anh ti s xut hin t ca
hng triu ngi nhp c mi. c thi thc bi nhng ng lc mnh m khc nhau, h
xy dng mt nn vn minh mi phn pha bc ca lc a ny.

Nhng dn nhp c ngi Anh u tin ti min t l Hoa K ngy nay vt i Ty

Dng rt lu sau khi ngi Ty Ban Nha gy dng c nhng thuc a giu c Mexico,
Ty n v Nam M. Cng ging nh tt c nhng ngi u tin n Tn Th gii, h ti y
trn nhng con tu nh b, cht chi. Sut chng ng ko di t su ti 12 tun l, h ch c
n rt t v rt nhiu ngi cht v bnh tt. Tu ca h thng xuyn b nh ti t trong cc
cn bo v mt s tu mt tch ngoi khi.

Phn ln dn di c chu u vt bin trnh cc cuc n p chnh tr v tm n nhng vng

t c t do hnh o hoc c hng nhng c hi lun nm ngoi tm tay ca h c
quc. T nm 1620 n 1635, nc Anh nhanh chng lm vo cnh kh khn kinh t. Nhiu
ngi khng th tm c vic lm. Thm ch ngay c nhng ngh nhn cng ch c mc thu
nhp gip h sng trn mc thiu thn. Nhng t mt ma cng lm tnh cnh khn kh tr nn
ti t hn. Ngoi ra, cuc cch mng thng mi m ng cho ngnh dt pht trin mnh m
v i hi ngun cung cp lng cu tng nhanh cha tng c nhm duy tr hot ng ca nhng
c my dt. a ch ro t, ui nng dn dnh t nui cu. Do , vic m rng thuc
a tr thnh li thot cho nhng t in b gt ra ngoi l x hi nh vy.

Cm nhn u tin ca nhng ngi dn di c ti vng t mi l khung cnh nhng cnh rng
bt ngn. Nhng chc hn h khng th sng st nu nh khng c nhng ngi da tt
bng gip v dy cch trng nhng loi cy bn a nh b ng, b, u v ng. Ngoi ra,
nhng cnh rng nguyn sinh rng ln tri di gn 2100 cy s dc duyn hi pha ng cung
cp cho h ngun ci g v nhng loi th sn tht phong ph. Rng cng cung cp cho h g
dng nh, ng , ng thuyn v sn xut nhng mt hng c gi tr xut khu.

Mc d lc a mi c thin nhin u i, song vic bun bn vi chu u vn ng vai tr

quan trng sng cn, gip nhng ngi nh c c c nhng mt hng h khng th t sn
xut c. Khu vc duyn hi rt c ngha vi nhng ngi nhp c. Dc theo ton b chiu
di ca b bin c v s vnh v hi cng. Ch c hai khu vc Bc Carolina v Nam New Jersey
l thiu cc cng cho tu vin dng ti neo u.

Nhng dng sng hng v nh Kennebec, Hudson, Delaware, Susquehanna, Potomac v rt

nhiu con sng khc ni cc vng t nm gia b bin v dy ni Appalachian vi i dng.
Tuy nhin, ch duy nht dng sng St. Lawrence thuc quyn kim sot ca ngi Php
Canada l tuyn ng thy ni vi vng H Ln v trung tm ca lc a. Nhng cnh rng
ngt ngn, s phn khng ca mt s b lc da v dy ni Appalachian cao sng sng lm
nn lng nhng ngi mun lp khu nh c cch xa ng bng ven bin. Ch c nhng ngi
t by th ly da v nhng li bun mi mo him tin vo vng t hoang vu. Trong mt trm
nm u tin, nhng ngi i khai hoang xy dng nhng khu nh c tht khng kht bn
nhau dc theo b bin.

C nhiu l do chnh tr thi thc ngi ta di c sang M. Vo nhng nm 1630, ch cai tr

chuyn quyn ca vua Anh Charles Nht tr thnh ng lc thc y phong tro di c.
Cuc ni dy v nhng thng li sau ca nhng ngi chng i Charles Nht di s
lnh o ca Oliver Cromwell trong nhng nm 1640 khin nhng tn nnh thn trong triu
nh phi tha hng ti vng t Virginia. nhng khu vc ni ting c ti chu u, cc
chnh sch n p ca nhiu v hong thn c t tng hp hi - c bit v vn tn gio -
cng vi hu qu nng n ca hng lot cc cuc chin to ln sng di c sang M cui th k
XVII v XVIII.

Mi chuyn i u i hi vic lp k hoch v qun l tht cn trng v phi tnh ti chi ph

cng nhng ri ro. Nhng ngi di c phi vt chng ng di gn 5000 km trn bin c.
H cn c nhng dng c, qun o, ht ging, cng c, vt liu xy dng, vt nui, v kh v n
dc. Khc vi cc chnh sch thc dn ca cc quc gia vo nhng thi k khc nhau, phong
tro di c t nc Anh khng trc tip do chnh ph hu thun, m do cc nhm gm nhng c
nhn ring r thc hin vi ng c ch yu l li nhun.

JAMESTOWN
Thuc a u tin ca nc Anh c thit lp Bc M l khu Jamestown. Theo chiu ch ca
vua James Nht ban cho cng ty Virginia (hay cng ty Lun n), vo nm 1607, mt nhm
khong 100 ngi ln ng ti vnh Chesapeake. trnh xung t vi ngi Ty Ban Nha,
h chn mt khu vc cch vnh chng 60 cy s thng lu sng James.

Nhm ngi ny ch yu l dn th v nhng ngi phiu lu, thch tm vng hn lm nng

nghip. H hon ton khng c ch kh hay kh nng lp thn mt vng t hoang s. Trong s
h, thuyn trng John Smith vn ln thnh nhn vt ch cht. Mc d c cc cuc ci v,
nhng trn i v cc cuc tn cng ca ngi da , nhng ng vn tng cng tnh k lut ni
b. Chnh iu gip to nn tinh thn on kt trong khu nh c b nh trong sut nm
u tin.

Nm 1609, sau khi Smith tr v nc Anh, khu nh c ri vo tnh trng v chnh ph.
Sut ma ng nm 1609-1610, phn ln nhng ngi li khng th chin thng c bnh
tt. n thng 5/1610, ch cn 60 trong s 300 ngi sng st. Cng vo nm , th trn
Henrico (ngy nay l thnh ph Richmond) c xy dng khu vc xa hn na thuc
thng lu sng James.

Tuy nhin, khng bao lu sau c mt s kin lm nn cuc cch mng trong nn kinh t ca
Virginia. Nm 1612, John Rolfe bt u lai ging cy thuc l nhp t vng Ty n vi cy bn
a v to ra ging mi hp khu v ngi chu u. Chuyn tu bin u tin ch loi thuc
l ny cp cng Lun n nm 1614. Trong sut mt thp nin sau , loi thuc l ny
tr thnh ngun thu nhp chnh ca Virginia.

Du vy, s giu c cng khng n vi h mt cch qu d dng v nhanh chng. T l t vong

do bnh tt v s lng nhng cuc tn cng ca ngi da vn rt cao. T nm 1607 n nm
1624 c khong 14.000 ngi di c ti khu vc ny, song vo nm 1624 ch cn vn vn
1.132 ngi vn sng . Theo kin ngh ca mt y ban trong hong triu, nh vua gii tn
cng ty Virginia v bin khu vc ny thnh thuc a ca hong gia ngay trong nm .

MASSACHUSETTS
Trong nhng bin c tn gio xy ra vo th k XVI, mt nhm gm c nam v n tn Thanh
gio tm cch ci t Anh gio ngay t bn trong. H yu cu mi nghi l v t chc gn vi
Gio hi La-m phi c thay th bng nhng hnh thc tn ngng v nghi l Can-vanh n
gin hn. Vi vic ph b tnh thng nht gia nh nc v nh th, t tng ci cch tn gio
ca h e da chia r cng chng v ngm ph hoi quyn lc ca hong triu.

Nm 1607, mt nhm nh nhng ngi Phn lp - phi Thanh gio cp tin khng tin Gio hi
chnh thc c th c ci t - b ti Leyden, H Lan bi ti y, H Lan cho php h c
hng quy ch t nn. Tuy nhin, nhng ngi H Lan theo phi Can-vanh li hn ch h ch
c lm nhng cng vic c mc lng thp. Mt s ngi trong gio on chn nn vi s
k th ny v quyt tm di c sang Tn Th gii.

Nm 1620, mt nhm nhng tn Thanh gio Leyden c cng ty Virginia cp php s

hu t. 101 ngi trong s h ln ng ti Virginia trn con tu Mayflower. Mt trn bo
nh dt h v pha bc v h t chn ln vng t New England ti Mi C tuyt (Cape
Cod). Do tin rng h nm ngoi phm vi ti phn ca bt k mt chnh ph c t chc no nn
h son mt iu c chnh thc cam kt tun th nhng o lut cng bng v bnh ng do
cc nh lnh o c h la chn son tho. chnh l Hip c Mayflower.

n thng 12, tu Mayflower cp cng Plymouth. Nhng ngi hnh hng bt u xy dng
khu nh c trong sut ma ng. Gn mt na s ngi i khai hoang b cht trong cnh
mn tri chiu t v v bnh tt, nhng nhng ngi da thuc b lc Wampanoag gn
cung cp cho h kin thc gip h tn ti: l cch trng ng. n ma thu nm sau, nhng
ngi hnh hng c mt v ng bi thu v ngh bun lng th v g x pht trin mnh
m.

Mt ln sng nhp c mi p n b bin Vnh Massachusetts vo nm 1630 sau khi vua

Charles Nht ban chiu cho php h lp thuc a. Nhiu ngi trong s h theo Thanh
gio v nhng nghi l tn gio ca h ngy cng b cm nghim ngt nc Anh. John
Winthrop, th lnh ca h, ku gi xy dng mt thnh ph trn i Tn Th gii - mt ni
h hon ton c th sng theo ng c tin ca mnh v l tm gng cho tt c nhng ai theo
o C-c.

Thuc a Vnh Massachusetts chc hn ng vai tr rt quan trng qu trnh pht trin ton
b vng New England ni chung, mt phn l v Winthrop v nhng chin hu theo Thanh gio
ca ng c th mang ti y hin chng ca ring mnh. Do , quyn lc ca chnh ph
thuc a ch gii hn Massachusetts, ch khng phi nc Anh.

Theo nhng iu khon ca hin chng, quyn lc thuc v Ta n Ti cao c thnh vin l
nhng cng dn t do - mt iu kin bt buc tr thnh thnh vin ca gio on Thanh
gio. iu ny bo m cc tn Thanh gio va l lc lng chnh tr va l lc lng tn
gio chnh thuc a. Ta n Ti cao bu ra thng c, v v thng c khng l ai khc ngoi
John Winthrop.

Khng phi ai cng a gio l kht khe ca Thanh gio. Mt trong s nhng ngi u tin cng
khai thch thc Ta n Ti cao l Roger Williams, mt mc s tr tui. ng phn i vic
thuc a chim t ca ngi da , nhng ng h vic tch bit nh th v nh nc. Anne
Hutchinson, mt ngi bt ng chnh kin khc, phn bc nhng trit l ch o trong gio
l ca Thanh gio. Kt qu l h v nhng ngi ng h b trc xut khi thuc a.

Nm 1636, Williams mua t ca ngi da thuc b lc Narragansett khu vc

Providence, bang Rhode Island ngy nay. Nm 1644, Quc hi Anh do phe Thanh gio kim
sot cho php ng bin Rhode Island thnh thuc a ring, trong nh th hon ton tch
khi nh nc v ngi dn c t do hnh o.

Nhng ngi b coi l tn d gio nh Williams khng phi l nhng ngi duy nht ri b
Massachusetts. Nhng tn Thanh gio chnh thng vi mc tiu tm n nhng vng t v
vn hi tt hn cng bt u ri b thuc a Vnh Massachusetts. Chng hn, nhng tin tc
thung lng sng Connecticut mu m thi thc nhng nng dn ang gp kh khn v t ai
bc mu, kh kit. n u thp nin 1630, nhiu ngi sn sng i u vi nguy c b
ngi da tn cng chim vng t bng phng v mu m. Nhng khu dn c mi nh vy
thng yu cu bt buc b quy ch ch thnh vin gio hi mi c quyn bu c. Bng cch
h m rng quyn bu c ti s lng ngi ng o hn.

Cng trong thi gian ny, nhng khu nh c khc bt u xut hin dc theo duyn hi New
Hampshire v Maine bi l ngy cng c nhiu ngi nhp c i tm t ai v t do Tn Th
gii.

TN H LAN V MARYLAND
Vo nm 1609, cng ty ng n, H Lan thu Henry Hudson kho st khu vc xung quanh
vng t thnh ph New York ngy nay v dng sng mang tn ng cho ti tn pha bc Albany,
bang New York ngy nay. Nhng cuc hnh trnh tip theo ca ngi H Lan tr thnh cn
c i t ca h v xy dng nhng khu nh c u tin ca ngi H Lan khu vc ny.

Ging nh ngi Php pha bc, ngi H Lan trc tin quan tm ti ngh bun bn lng th.
lm c iu , ngi H Lan gy dng mi quan h gn gi vi nm b tc ca ngi
Iroquois. H l ngun cung cp lng th ch yu vng t trung tm ny. Vo nm 1617,
ngi H Lan xy dng mt pho i im gp nhau ca hai con sng Hudson v Mohawk
thuc thnh ph Albany ngy nay.

Khu nh c trn o Manhattan bt u c xy dng t u thp nin 1620. Vo nm 1624,

ngi ta mua hn o ny t tay nhng da a phng vi gi 24 -la. Ngay sau , hn
o c i tn thnh New Amsterdam.

thu ht ngi nh c ti khu vc sng Hudson, ngi H Lan khuyn khch xy dng ch
qu tc phong kin, hay cn gi l ch in ch. Thi p ln nh vy u tin c thit
lp dc theo dng sng Hudson nm 1630. Theo ch in ch , bt k ng ch no thu ht
c 50 ngi ln ti sinh sng trong lnh a ca mnh trong thi gian hn bn nm th s c
thng mt khu t di 25 km dc theo trin sng Hudson, c hng c quyn nh c v
sn bn, v c quyn ti phn dn s v hnh s trong lnh a ca mnh. i li, in ch phi
cung cp cho h vt nui, cng c v nh . T in phi tr tin thu t v u tin cho in ch
mua nng sn d tha.

Ba nm sau, mt cng ty thng mi Thy in c quan h vi ngi H Lan c gng lp

khu nh c u tin ca h dc sng Delaware v pha nam. Do khng sc cng c v tr
ca mnh, khu New Sweden (Tn Thy in) dn dn b sp nhp vo khu New Netherland
(Tn H Lan) v sau ny l bang Pennsylvania v bang Delaware.

Nm 1632, dng h Calvert theo o C-c c vua Charles Nht cho php s hu vng
t nm pha bc sng Potomac - bang Maryland ngy nay. V chiu ch ca nh vua khng
nu r vic cm xy dng cc nh th khng thuc o Tin Lnh, nn thuc a ny tr thnh
thin ng i vi nhng tn C-c gio. Th trn u tin ca bang Maryland l St.Mary's
c thnh lp nm 1634 gn khu vc ni sng Potomac vo Vnh Chesapeake.

Trong khi thit lp khu t nn cho nhng tn C-c gio ngy cng b Anh gio ngc i
thm t, dng h Calvert vn quan tm ti vic to ra nhng bt ng sn sinh li. lm c
iu v trnh phin h vi Chnh ph Anh, h cng khuyn khch cc tn Tin Lnh ti
nhp c.

Chiu ch ca nh vua ban cho vng t Maryland va c nhng ni dung c h, va c nhng

ni dung cp tin. Mt mt, dng h Calvert c quyn lp thi p, mt khc h ch c th ban
hnh lut nu c nhng cng dn t do (nhng ngi c ban t) chp thun. H thy rng
thu ht ngi nh c - v kim li t vic cho thu t - h phi cho nhng ngi nh
c trang tri ch khng ch c duy nht vic thu in trang. Do , s lng cc trang tri c
lp tng ln. Nhng ng ch trang tri cng i hi c ting ni trong nhng chuyn i s
ca thuc a. C quan lp php u tin ca bang Maryland c triu tp vo nm 1635.

MI QUAN H GIA THC DN V NGI DA

Cho n nm 1640, ngi Anh thit lp c nhng thuc a vng chc dc b bin New
England v Vnh Chesapeake. gia nhng thuc a ca h l khu vc sinh sng ca ngi H
Lan v mt nhm nh ngi Thy in. pha ty l khu vc sinh sng ca nhng ngi th
dn da .
Ht thn mt ri ti th nghch, cc b lc min ng khng cn xa l vi ngi chu u.
Mc d th dn da c li nh tip cn cng ngh mi v thng mi, song bnh tt v cn
st t ai do nhng ngi nh c u tin em ti tr thnh thch thc nghim trng vi li
sng vn c t lu i ca h.

Lc u, vic bun bn vi ngi chu u em li nhiu li ch. H c dao, ru, v kh,

nu n, li cu c v v s cc loi hng ha khc. Nhng ngi da bun bn vi ngi
chu u ngay t u nhiu li th hn so vi nhng i th cnh tranh sau ny ca h. Trc
nhu cu ca ngi chu u, cc b lc nh ngi Iroquois bt u dc sc sn bt th ly da
trong sut th k XVII. n tn th k XVIII, lng v da th cha thuc gip cc b lc c
tin mua hng ha ca thc dn chu u.

Mi quan h gia th dn da vi thc dn chu u trong giai on u va mang tnh hp tc

va mang tnh u tranh. Mi quan h hu ho n mu mc ko di trong sut na th k
tn ti ca Pennsylvania. Tuy nhin, c v s nhng tr ngi, giao tranh v chin tranh ko
di, v bao gi cng vy, th dn da lun b thua v mt t.

Cuc ni dy quan trng u tin ca ngi da n ra ti bang Virginia vo nm 1622,

khin gn 347 ngi da trng b thit mng, trong c mt s nh truyn gio mi t chn ti
Jamestown.

Vic ngi da trng nh c khu vc sng Connecticut chm ngi cho cuc chin vi ngi
Pequot vo nm 1673. Nm 1675, vua Philip - con trai ca mt t trng tng k ha c u
tin vi nhng ngi hnh hng vo nm 1621 - c gng on kt cc b lc min Nam
New England chng li vic ngi chu u tip tc xm ln t ai ca h. Tuy nhin, Phillip
b t trn v nhiu ngi da b bn i lm n l.

Dng ngi di c lin tc v khu vc ho lnh cc thuc a min ng ph v cuc

sng ca th dn da . Do cc loi th hoang d b sn bn n cn kit nn cc b lc buc
phi ng trc nhng la chn y kh khn - hoc l b cht i hoc l gy chin hoc xung
t vi cc b lc khc pha Ty.

Ngi Iroquois sinh sng h lu vng h Ontario v Erie Bc New York v bang
Pennsylvania thnh cng hn trong vic chng li cc cuc tn cng ca ngi chu u. Nm
1570, nm b lc hp nht thnh mt quc gia a dng nht ca th dn da lc by gi -
Ho-De-No-Sau-Nee" hay cn gi l Lin minh Iroquois. Lin minh ny do mt hi ng gm
50 i din t tng b lc trong tng s nm b lc iu hnh. Hi ng gii quyt cng vic
chung ca tt c cc b lc, nhng khng quyt nh cch thc cc b lc t do v bnh ng gii
quyt cc vn hng ngy ca h nh th no. Khng mt b lc no c php t tuyn chin.
Hi ng thng qua cc o lut i ph vi ti phm, trong c ti git ngi.

Lin minh Iroquois l mt th lc hng mnh trong th k XVII v XVIII. H bun bn lng
th vi ngi Anh v ng v pha Anh chng li ngi Php trong cuc chin ginh v tr
thng lnh chu M t nm 1754 n 1763. Chc hn nu khng c s gip nh vy ca h,
ngi Anh khng th chin thng trong cuc chin .
Lin minh Iroquois vn hng mnh cho ti khi Cch mng M n ra. Ln u tin sau , hi
ng khng th nht tr quyt nh ng h phe no. Cc b lc thnh vin t a ra quyt
nh ring ca h. Mt s cng chin u vi ngi Anh, mt s ng v pha nhng ngi khai
hoang, s cn li th gi thi trung lp. Do vy, tt c u chng li Lin minh Iroquois. Tn
tht ca h qu ln v lin minh khng bao gi c th hi phc tr li.

TH H TH HAI CC THUC A CA ANH QUC

Cc cuc ni lon ca dn chng v xung t tn gio nc Anh vo gia th k XVII cn
tr phong tro nhp c v khin cho mu quc thiu quan tm ti nhng thuc a cn non nt
chu M.

Nm 1643, li dng nc Anh ang xao nhng cc bin php phng ng, cc thuc a Vnh
Massachusetts, Plymouth, Connecticut v New Heaven thnh lp Lin minh New England.
l n lc u tin ca nhng ngi chu u i khai hoang nhm thng nht a gii.

Nhng trang s u tin ca ngi Anh i khai hoang vng t mi cha ng v s nhng
mu thun tn gio v chnh tr. Cc phe phi khc nhau cnh tranh quyn lc v v tr trong ni
b v vi nhng ngi lng ging ca h. c bit, bang Maryland phi gnh chu nhng
cuc xung t tn gio gay gt vn tng gy tn tht to ln cho nc Anh trong thi k ca
Oliver Cromwell. Mt trong s nhng tn tht l vic hy b o lut Khoan dung trong
nhng nm 1650. Tuy nhin, chng bao lu sau, o lut ny c phc hi cng vi quyn
t do tn gio.

Cng vi vic vua Charles Nh khi phc li ngai vng vo nm 1660, ngi Anh li mt ln
na quan tm ti Bc M. Trong mt thi gian ngn, cc khu nh c ca ngi chu u u
tin c thit lp ti Carolinas, cn ngi H Lan b nh bt khi khu vc New
Netherland. Cc thuc a c s ch s hu ring cng c thnh lp cc bang New York,
New Jersey, Delaware v Pennsylvania.

Cc khu vc nh c ca ngi H Lan nm di s lnh o ca cc thng s c ti c c

ti t chu u. Qua nhiu nm, c dn trong cc khu vc ny xa lnh h. Do vy, khi thc
dn Anh bt u xm chim t ai ca ngi H Lan Long Island v Manhattan, cc thng s
khng c lng dn khng th ku gi dn chng ng v pha h. Khu vc New
Netherland b sp vo nm 1664. Tuy nhin, cc iu kin trong tha c rt n ha, cho
php c dn H Lan vn tip tc duy tr s hu v hnh o theo mun ca h.

Ngay t u thp nin 1650, khu vc Albemarle Sound ngoi khi pha bc bang Bc Carolina
ngy nay ch yu c c dn t bang Virginia chuyn xung sinh sng. V thng s u tin c
c ti khu vc ny vo nm 1664. Mi ti khi mt nhm ngi Php theo o Tin Lnh n
Albemarle vo nm 1704 th th trn u tin mi c xy dng khu vc ny - mt vng t
thm ch n nay vn cn ho lnh.

Nm 1670, nhng ngi nhp c u tin t New England v o Barbados thuc Ca-ri-b
chuyn ti khu vc Charleston, bang Nam Carolina ngy nay. Ngi ta chun b sn cho
thuc a mi ny mt h thng chnh quyn ht sc cng phu theo t tng ca John Locke,
trit gia ngi Anh. Mt trong nhng c im ca h thng chnh quyn ny l loi b vic xy
dng ch qu tc cha truyn con ni. Song mt trong nhng im ti t nht ca thuc a
ny l h bt u bun n l ngi da t rt sm. Tuy nhin, theo thi gian, g, go v bt
chm gip thuc a ny c nn tng kinh t vng chc hn.

Nm 1681, William Penn, mt tn Quaker giu c v l bn ca vua Charles Nh, c

ban mt vng t ln nm pha Ty sng Delaware - sau ny l bang Pennsylvania. gip
tng dn s trong khu vc ny, Penn ch ng tuyn m hng lot nhng ngi bt ng tn
gio nc Anh v chu u - bao gm nhng tn Quaker, tn dng Menno (Tin Lnh H
Lan), Amish, Moravia v Baptist (gio phi ch ra ti cho ngi ln).

Mt nm sau khi Penn chuyn ti khu vc ny c ngi H Lan, Thy in v ngi Anh
sinh sng dc theo sng Delaware. Cng chnh ti ng thnh lp Philadelphia - Thnh
ph ca Tnh huynh ".

Trong khi vn gi vng c tin ca mnh, Penn c thi thc nh tinh thn bnh ng
thng khng th tm thy nhng thuc a khc chu M lc by gi. Do , ph n bang
Pennsylvania c quyn t rt lu trc khi nhng ph n khc nc M c hng nhng
quyn nh vy. Penn v nhng chin hu ca ng cng rt quan tm ti vic thc y quan h
vi ngi da bang Delaware v m bo nhng ngi th dn da ny cng c tr tin
cho nhng mnh t dnh cho ngi chu u ti nh c.

Ngi ta nh c ti bang Georgia vo nm 1732 - thuc a cui cng trong tng s 13 bang
thuc a c thnh lp. Nm gn st, nu khng mun ni l thc s nm trong a gii ca
vng t Florida ca ngi Ty Ban Nha, khu vc ny c coi l vng m chng li cc cuc
t nhp ca ngi Ty Ban Nha. Tuy nhin, khu vc ny cn c mt nt ni bt khc: Tng
James Oglethorpe chu trch nhim v cc cng trnh b phng ca bang Georgia l mt ngi
c t tng ci cch. ng ch ng xy dng mt khu vc nng nu an ton cho nhng
ngi ngho v t nhn trc y gip h c nhng c hi mi.

DN DI C, N L V NHNG K HU
Nhng ngi t quan tm ti cuc sng mi nc M thng c li ko sang Tn Th gii
nh nhng li thuyt phc iu luyn ca nhng ngi khi xng phong tro. Chng hn,
William Penn tuyn truyn v nhng vn hi mi ang n ch nhng ngi sang nh c ti
thuc a Pennsylvania. Cc thm phn v chc sc trong cc nh lao cho phm nhn c hi di
c sang cc thuc a nh Georgia thay cho vic chu kt n t.

Nhng hu nh khng ai trong s h c tin chi tr cho chuyn vt bin ca chnh h v

gia nh h nhm bt u mt cuc sng mi min t mi. Trong mt s trng hp, thuyn
trng ca cc tu kim c nhng khon tin kch x t vic k hp ng vi nhng ngi di
c ngho kh - hay cn gi l ngi hu. H cng s dng mi ngn ngh t ha ho cho ti bt
cc cng thu ht nhiu s hnh khch trn tu cng tt.

Trong nhng trng hp khc, chi ph i li v n ung, sinh hot li do cc cng ty, nh cng ty
Virginia v Vnh Massachusetts chi tr. Nhng i li, nhng ngi hu phi cam kt lm
vic cho nhng cng ty ny thng thng t bn ti by nm theo ch hp ng. Khi ht thi
hn, h s c trao quyn t do, i khi bao gm c mt mnh t nh.
C th mt na s ngi n nh c cc thuc a pha nam New England n M theo
hnh thc ny. Mc d hu ht trong s h hon thnh nhng bn phn theo ng cam kt,
song cng c mt s k b trn. Du vy, cui cng, nhiu ngi trong s h c t v xy
nh hoc l nhng thuc a m h t chn n t u hoc l nhng thuc a ln cn.
Tuyt nhin khng c s k th trong x hi i vi gia nh lp nghip nc M theo hnh
thc ny. Tt c cc thuc a u c lnh o trc y tng mt thi l ngi hu theo kh
c nh vy.

Cn mt ngoi l rt quan trng trong m hnh ny, l n l chu Phi. Nhng ngi da en
u tin c a ti bang Virginia vo nm 1612, ng 12 nm sau khi th trn Jamestown
c thnh lp. Lc u, nhiu ngi trong s h c coi l nhng ngi hu theo kh c v
sau ny c th c t do. Tuy nhin, cho n nhng nm 1660, do nhu cu v lao ng trong
cc n in thuc a min Nam ngy cng gia tng nn ch n l bt u tr nn h khc
i vi h. Nhiu ngi chu Phi b xing xch a sang M lm n l bt buc sut c cuc
i.

IU HUYN B BT TN CA NGI ANASAZI

Nhng khu lng Pueblo b phi pha theo thi gian v nhng th trn trn ghnh nm
gia nhng ngn ni g gh, tr tri cng nhng hm ni Colorado v New Mexico l nt
c trng ca nhng ni sinh sng ca nhng c dn thi tin s Bc M, hay cn gi l
ngi Anasazi (theo ting Navajo, t ny c ngha l nhng ngi c i).

n nm 500 sau Cng nguyn, ngi Anasazi xy dng mt s ngi lng u tin Ty
Nam nc M. Ti y, h i sn v trng ng, b v u. Ngi Anasazi pht trin
hng thnh qua nhiu th k. H xy dng h thng iu v thy li rt tinh xo cng
ngh gm s kho lo v c o. H khot su vo nhng vch dng ng xy
dng nhng ngi nh nhiu phng. Cho n nay, nhng cng trnh kin trc ca h vn l
mt trong nhng khu kho c ni bt nht Hoa K ngy nay.

Tuy nhin, n nm 1300, h ri b cc khu nh c ca mnh, b li mi gm s,

cng c, c, thm ch c qun o - c nh l h c nh quay tr li. Tuy vy, s tn
ti ca h ch cn li trong s sch. Mi ti khi cc b lc mi nh Navajo v Ute, t
chn ti y v sau l nhng ngi Ty Ban Nha v chu u khc th qu hng ca h
mi ht cnh hiu qunh sau hn mt th k.

Cu chuyn v ngi Anasazi gn cht vi vng t m h la chn sinh sng - tht

ti p nhng cng khng km phn khc nghit. Nhng khu nh c u tin ch c
nhng ngi nh hm gin d c khot su vo trong lng t v sau ny tr thnh
nhng cn phng b ln su c s dng lm ni t hp v hnh l. Nhng th h k tip
tm ra phng php to nn xy dng nhng ngi lng Pueblo vung bng . Nhng s
thay i gh gm nht trong cuc sng ca ngi Anasazi li l quyt nh chuyn ti
nhng vch bn di nhng ngn ni c nh bng phng. Chnh ti ni y, ngi
Anasazi khot vch thnh nhng cn nh nhiu tng p n kinh ngc.

Ngi Anasazi sng theo m hnh lng x. H bun bn vi nhng dn tc khc trong vng,
tuy nhin c rt t vt tch v nhng cuc chin tranh. Mc d ngi Anasazi chc chn c
cc th lnh tn gio v cc th lnh khc cng nh nhng ngi th ti hoa, song gn nh
khng c bt k s phn bit v x hi hay giai cp no tn ti trong x hi ca h.

Nhng ng lc tn gio v x hi chc chn ng vai tr quan trng trong vic xy

dng nhng khu dn c trn vch v vic quyt nh ri b khu vc . Nhng vic vt
ln tm c thm lng thc trong hon cnh ngy cng kh khn c th l nguyn nhn
chnh dn ti nhng s kin trn. Khi dn s tng, nng dn li tng din tch canh tc trn
nhng ngn ni c nh bng phng. Chnh iu khin mt s cng ng phi canh
tc trn nhng phn t st vch ni trong khi nhng nhm khc ri cc nh ni bng
phng sang khu vc vch . Nhng ngi Anasazi khng th ngn chn tnh trng
t ai dn dn mt ph nhiu do lin tc phi canh tc. H cng khng th chng chi
li c nhng trn hn hn theo chu k. Chng hn, vic phn tch cc vng tui thn cy
cho thy t hn hn cui cng ko di 23 nm, t nm 1276 n nm 1299, v cui
cng buc nhng nhm ngi Anasazi cui cng phi vnh vin ri b khu vc ny.

Mc d ngi Anasazi phi ly tn khi vng t ca t tin, song nhng di sn m h

li vn cn nguyn vn trong du tch kho c v cn lu li trong nhng tc ngi nh
Hopi, Zuni v nhng ngi Pueblo l con chu ca h.
Chng 2: Thi k thuc a
Vy dn tc M, dn tc mi y l g?
Nh vn kim nh nng hc ngi M J. Hector St. John de Crevecoeur, 1782

NHNG DN TC MI
Phn ln dn di c ti M vo th k XVII l ngi Anh, nhng cng c c ngi H Lan, Thy
in v c min Trung, mt s ngi Php theo o Tin Lnh bang Nam Carolina v mt
s ni khc, n l chu Phi ch yu min Nam, v ri rc nhng nhm nh ngi Ty Ban
Nha, ngi Italia, ngi B o Nha sng khp cc thuc a. T sau nm 1680, nc Anh
khng cn l im xut pht ch yu ca phong tro di c do s lng ngi Scotland v
Scotland-Ireland (tn Tin Lnh Bc Ai-len) nhiu hn. Ngoi ra, hng chc ngn ngi
di tn ri b Ty Bc u trnh chin tranh, nhng cuc n p v ch chim hu rung
t. n nm 1690, dn s nc M tng ln ti mt phn t triu ngi. K t n nm
1775, c 25 nm con s ny li tng ln gp i cho n khi t mc trn 2, 5 triu ngi. Mc
d cc gia nh thng chuyn n ht thuc a ny ti thuc a khc song gia cc thuc a
vn c nhng nt rt khc bit. Nhng nt c th thm ch cn ni r hn gia ba nhm
thuc a phn nh theo khu vc.

NEW ENGLAND
New England nm min ng bc. t ai ni y nhn chung cn ci, y si , him ni
bng phng v ma ng ko di. iu khin cuc sng thun nng tht kh khn, cht vt.
C l v th m nhng ngi dn New England li dng sc nc v xy dng cc nh my
xay ng cc v cc xng ca. Nhng cnh rng bt ngn g khuyn khch ngh ng tu
pht trin. Nhng bn cng v tr v cng thun li thc y thng mi. Bin tr thnh
ngun li ln. Massachusetts, ch ring ngh nh bt c tuyt cng nhanh chng em li
s giu c.

Do ngi nh c u tin tp trung rt ng trong cc lng v cc th trn quanh cc cng bin

nn nhiu ngi New England tip tc ngh kinh doanh hoc bun bn. Nhng ng c
thuc t cng v nhng cnh rng p ng mi nhu cu ca ngi dn th trn lm vic trn
cc nng tri nh gn . Dn c tp trung cng gip xy dng trng lng, nh th v ta th
chnh ngi dn c th gp g trao i nhng vn cng quan tm.

Thuc a Vnh Massachusetts tip tc m rng thng mi. T gia th k XVII tr i, thuc
a ny tr nn giu c v Boston tr thnh mt trong nhng hi cng ln nht nc M.

Nhng cnh rng min ng Bc l ngun cung cp g si ng tu thy, g thng lm

ct bum v hc -n lp kn nhng khe ghp ca tu. Nh t ng c tu v giong bum ti
cc hi cng khp ni trn th gii, nhng ngi th ng tu ti hoa ca thuc a Vnh
Massachusetts t nn mng cho lnh vc thng mi ngy cng ng vai tr quan trng. n
cui thi k thuc a, mt phn ba i tu mang c nc Anh c ng New England.
C, cc ca hng trn tu v g thc y xut khu pht trin. Nhng li bun v nhng
ngi lm vn ti New England chng bao lu sau pht hin thy ru rum v n l l
nhng mn hng bo b. Mt trong nhng kiu lm n to bo - nu khng mun ni l phi o
c - ca h thi by gi l bun bn tay ba. Cc li bun mua n l t duyn hi chu Phi bng
ru rum New England, ri bn n l Ty n (West Indies), v ti y h mua mt ng
mang v nh bn cho cc nh sn xut ru rum a phng.

CC THUC A MIN TRUNG

X hi cc thuc a min Trung a dng v phong ph, ha ng v khoan dung hn nhiu so
vi New England. Nh s lnh o ca William Penn, Pennsylvania vn hnh tht sun s v
tng trng nhanh chng. n nm 1685, dn s y ln ti xp x 9.000 ngi. Th ph
ca thuc a l thnh ph Philadelphia c nhng con ng rng ln v rp bng cy, nhng
ngi nh xy bng gch, vng chc v nhng bn tu nhn nhp. n cui thi k thuc a,
khong mt th k sau, c 30.000 ngi sng y, i din cho nhiu ngn ng, tn ngng
v ngh nghip. Ti nng kinh doanh v thnh cng ca h bin Philadelphia tr thnh mt
trong nhng trung tm hng thnh bc nht ca ch Anh.

Mc d tn phi Quaker gi vai tr ch o Philadelphia, song nhiu ni khc bang

Pennsylvania tnh cht i din ca nhm dn s khc vn c m bo rt tt. Ngi c
tr thnh cc nng dn kho tay bc nht thuc a ny. Cc ngnh th cng nh dt, ng
giy, ng g, m thut v cc ngh khc cng ng vai tr quan trng. Bang Pennsylvania
cng l ca ng bc vo Tn Th gii i vi nhng tn Tin Lnh Bc Ai-len. H n
y t u th k XVIII. Mt chc sc bang Pennsylvania gi h l nhng con ngi xa l
y mu tr v dng cm. H cm ght ngi Anh v nghi ng tt c mi hnh thc chnh quyn.
Nhng tn Tin Lnh Bc Ai-len c xu hng nh c nhng vng ho lnh ni h khai
hoang, sng bng ngh sn bt v nng nghip t cung, t cp.

Bang New York l v d in hnh v tnh cht a ngn ng ca nc M. n nm 1646 c dn

sinh sng dc theo sng Hudson gm ngi H Lan, Php, an Mch, Na Uy, Thy in, ngi
Anh, Scotland, ngi Ai-len, c, Ba Lan, B-h-ming, B o Nha v Italia. Ngi H Lan
tip tc c nh hng ln v kinh t v x hi New York mt thi gian di sau khi New
Netherland b sp v ha nhp vo h thng thuc a ca Anh. Nhng mi nh dng cao ca
h tr thnh nt c trng lu di trong kin trc ca thnh ph. Nhng li bun H Lan cng
gip khu Manhattan c mi trng kinh doanh y no nhit.

CC THUC A MIN NAM

Tri vi New England v cc thuc a min Trung, cc thuc a min Nam ch yu l nhng
khu dn c thun nng.

Khong cui th k XVII, i sng kinh t v x hi bang Virginia v bang Maryland ph

thuc ch yu vo cc ch n in ln v cc ch tri tiu nng. Cc ch n in khu vc
Tidewater nh c ngun lao ng n l chim gi hu ht quyn lc chnh tr v vng t
mu m nht. H xy nhng ngi nh tht trng l, sng theo kiu qu tc v lun n nhn
nhng lung vn ha mi nht t nc ngoi.

Cc ch tri tiu nng canh tc trn din tch t nh hn li tham gia cc hi ng lp php v
t tm cch tham gia vo i sng chnh tr. Tnh thng thn, bc trc ca h lun l li cnh
bo vi nhm u s chnh tr bao gm nhng ch n in ln: khng c xm phm qu mc
quyn ca nhng con ngi t do.

C dn vng Carolinas nhanh chng bit cch kt hp nng nghip vi thng mi. Chnh
v vy, th trng tr thnh ngun ca ci vt cht khng l i vi h. Nhng cnh rng bt
ngn cng l mt ngun thu: g x, hc-n, nha thng l ngun nguyn liu ng tu tt nht
trn th gii. Khng phi ph thuc vo duy nht mt v canh tc nh bang Virginia, hai bang
Bc v Nam Carolina sn xut v xut khu go, thuc nhum mu chm tm - mt loi thuc
nhum c chit xut t cc loi cy a phng dng nhum vi. n nm 1750, c hn
100.000 ngi sng c hai thuc a Bc v Nam Carolina. Charleston, bang Nam Carolina,
tr thnh trung tm thng mi v hi cng hng u trong khu vc.

cc thuc a cc Nam, cng tng t nh tt c mi ni khc, tng trng dn s khu vc

ho lnh c ngha c bit quan trng. Do khng mun nh c khu vc Tidewater chu s
nh hng nng n ca ngi Anh nn nhng ngi nhp c t c v tn Tin Lnh Bc Ai-
len nh di chuyn su vo i lc. Nhng ngi khng th bo v c nhng mnh t mu
m dc b bin hoc t ai ca h tr nn bc mu th pht hin nhng ngn i v pha Ty
l vng t mi tr ph y ha hn. D cn gp mun vn kh khn song nhng c dn ni y
vn khng ngng ra i. n thp nin 1730, h ti thung lng Shenandoah bang Virginia
v chng bao lu sau, vng t ny c rt nhiu nhng trang tri.

Nhng gia nh sng vng gip ranh vi ngi da dng nhng tp lu g, khai v t
hoang trng ng v la m. Nam gii mc qun o da hu hoc da cu cn ph n mc qun o
c may bng vi h dt qu c. Thc n ca h gm tht hu, nai, g rng v c. H
cng c nhng th tiu khin ring - nhng ba tic n tht nng ngoi tri, khiu v, si m
ngi nh cho nhng cp v chng mi ci, thi bn sng v lm chn bng. Cc cuc thi lm
chn cho n nay vn cn l mt truyn thng nc M.

X HI, TRNG HC V VN HA
Mt nhn t quan trng km hm giai cp qu tc hng mnh hay qu tc lp di xut hin
cc thuc a l kh nng bt k ngi no sng mt thuc a c thnh lp u c th
tm c mt ch mi gip bin gii. V l , nhng nhn vt c quyn sinh quyn st
Tidewater dn dn buc phi ni lng nhng chnh sch chnh tr, nhng yu cu cp t v
nhng nghi l tn gio trc nguy c ngi dn x n sinh sng bin gii. Mt nhn t
khc cng khng km phn quan trng vi tng lai ca h l vic thnh lp nhng trung tm
gio dc v vn ha nc M trong giai on thuc a. Trng i hc Havard c thnh
lp nm 1636 Cambridge, bang Massachusetts. n cui th k, trng i hc William v
Mary c xy dng bang Virginia. Mt vi nm sau, trng i hc Connecticut, sau ny tr
thnh trng i hc Yale, cng c thnh lp.

Nhng ng ch hn l s ln mnh ca h thng trng hc do chnh quyn qun l. Vic

Thanh gio cao vic tn c trc tip Kinh thnh cao tm quan trng ca vic xa m
ch. Nm 1647, chnh quyn thuc a Vnh Massachusetts ban hnh o lut chng qu sa
tng, yu cu tt c cc th trn c 50 gia nh tr ln phi m mt trng trung hc dy ting
La-tinh ( o to hc sinh chun b vo i hc). Ngay sau , tt c cc thuc a khc vng
New England, ngoi tr bang Rhode Island, u theo tm gng ny.
Nhng ngi hnh hng v nhng tn Thanh gio mang theo nhng t sch b nh ca
h v tip tc nhp sch t Lun n. n u thp nin 1680, nhng ngi kinh doanh sch
Boston tr nn pht t nh bn cc tc phm vn hc, lch s, chnh tr, trit hc, khoa hc,
thn hc v vn chng c in. Nm 1638, nh xut bn u tin cc thuc a ca nc Anh
v l nh xut bn th hai Bc M c xy dng ti trng i hc Harvard.

Trng hc u tin ti bang Pennsylvania c m ca vo nm 1683. Trng ny dy c,

vit v k ton s sch. Sau , mi gio x Quaker u m trng tiu hc cho tr em. Vic
ging dy cp cao hn - dnh cho cc mn ngn ng, lch s v vn hc c in - c thc
hin Trng cng i hu (Friends Public School). Trng ny vn cn hot ng cho n tn
ngy nay Philadelphia mang tn William Penn Charter School. Trng ging dy min ph cho
hc tr ngho, nhng cc bc ph huynh nu c iu kin th vn c yu cu tr hc ph cho
con ci ca h.

Philadelphia c rt nhiu trng hc t thc khng gn b vi tn gio dy ngn ng, ton

hc v khoa hc t nhin. C mt s trng hc bui ti cho ngi ln. Ph n khng hon ton
b xem thng, nhng mi c hi hc tp ca h ch gii hn trong vic hc nhng k nng lm
vic nh. Gia s cng dy thm ting Php, m nhc, khiu v, hi ha, ht, ng php v thm
ch ghi chp s sch k ton cho nhng c con gi ca cc gia nh giu c Philadelphia.

Vo th k XVIII, s pht trin v tri thc v vn ha ca Pennsylvania c phn nh qua

hai nhn cch ln - James Logan v Benjamin Franklin. Logan l th k ca chnh quyn thuc
a v chnh ti th vin ring ca ng, anh chng Franklin tr tui tm thy nhng tc phm
khoa hc mi nht. Nm 1745 Logan cho xy mt ta nh lm ni lu tr b su tp sch ca
ng, ng thi ng vit di chc tng c ta nh ln s sch cho thnh ph.

Franklin thm ch cn ng gp nhiu hn vo i sng tr tu ca thnh ph Philadelphia. ng

thnh lp cu lc b tranh lun - ht nhn ca ca Hi Trit hc Hoa K sau ny. Nhng n
lc ca ng dn ti vic xy dng mt vin hn lm v sau ny tr thnh trng i hc
Tng hp Pennsylvania. ng cng l ngi tin phong trong vic thnh lp th vin cho mn
sch thu ph. ng gi y l hnh mu ca tt c nhng th vin thu ph Bc M.

cc thuc a min Nam, cc ch n in v nh bun giu c thu gia s t Ai-len hay Xct-
len km cho con ci h. Mt s ngi cho con ci i hc Anh. Do c nhiu c hi khc
nh vy nn tng lp thng lu Tidewater khng quan tm ti vic pht trin gio dc cng.
Hn na, cc nng tri v n in phn tn cng khin cho vic lp cc trng hc cng ng
tr nn kh khn. V l , ch c rt t cc trng hc min ph bang Virginia.

Tuy nhin, nim kht khao c i hc khng b hp trong phm vi nhng cng ng c t
chc. khu vc bin gii, tn Tin Lnh t Bc Ai-len mc d ch sng trong nhng tp lu
ti tn nhng li l nhng ngi v cng ham hc. H ra sc mi gi nhng mc s thng thi
ti khu nh c ca mnh.

Sng tc vn chng cc thuc a vn ch tp trung New England. Ti y ngi ta quan

tm c bit n nhng ch tn gio. Nhng bi thuyt gio l nhng n phm ph bin nht
ca ngnh xut bn. V mc s Thanh gio ni ting, c cha Cotton Mather, vit khong 400
tc phm, trong Magnalia Christi Americana l bc tranh thu nh ton b lch s vng New
England. Nhng tc phm ni ting nht thi l trng thi Ngy tn th ca c cha Michael
Wigglesworth, m t li phn quyt cui cng bng nhng ngn t y khip s.

Nm 1704, Cambridge, Massachusetts, pht hnh t bo u tin thnh cng cc thuc a.

n nm 1745 c 22 t bo c xut bn Bc M thuc Anh.

New York, mt bc tin quan trng trong nguyn tc t do ngn lun din ra vi trng
hp ca Johann Peter Zenger, ch bt Tun bo New York (New York Weekly Journal) bt u
hot ng t nm 1733 v l ting ni i lp vi chnh quyn. Sau hai nm xut bn, v thng
s khng th chu ni nhng li ma mai chua cay ca Zenger c na, v ra lnh tng giam
Zenger v ti ng ti nhng li bi nh xi gic ni lon. Zenger vn tip tc bin tp cho t
bo ca mnh trong sut chn thng chu t giam. Chnh s kin khin cng chng cc
thuc a ht sc quan tm. Andrew Hamilton, v lut s tr danh bnh vc cho Zenger, lp
lun nhng li co buc do Zenger ng ti trn bo l s tht ch khng phi l bi nh. Bi
thm on tuyn n Zenger v ti v ng c tr t do.

Cc th trn cng tr nn giu c th cng lm ngi ta lo s rng c th iu ang li ko c

x hi i theo nhng iu trn tc, v gp phn gy ra ln sng phn i ca tn gio trong
thp nin 1730 - hay cn gi l phong tro Tnh ng V i. Nguyn nhn ca phong tro ny
xut pht t George Whitefield, ngi theo gio phi thc tnh lng m o Wesley n t
nc Anh nm 1739, v Jonathan Edwards, ngi phc v trong nh th gio on
Northampton, Massachusetts.

Whitefield bt u phong tro thc tnh lng m o Philadelphia v sau m rng ti

New England. Mi mt ln ng thu ht ti 20.000 ngi ti d thng qua nhng mn kch v ti
din thuyt y xc cm. Nhng cuc ni lon mang tnh tn gio lan khp New England v
cc thuc a min Trung khi cc mc s ri b cc nh th i thc tnh lng m o.

Trong s nhng ngi chu nh hng ca Whitefield v phong tro Tnh ng V i c

Edwards. ng gp to ln nht ca ng th hin qua bi thuyt ging nm 1741 mang tn
"Nhng k ti li nm trong tay Cha tri gin d". Edwards khng s dng kch ngh m
truyn t nhng thng ip ca mnh vi phong thi bnh thn v su sc. ng lp lun rng cc
nh th ra sc tm cch tc kh nng cu th ca C c gio trc nhng ti li. Kit tc v
i ca ng mang ta V t do ch" (1754) c gng ha gii phi Can-vanh vi phong
tro Khai sng.

Phong tro Tnh ng V i m ng cho s ra i ca cc gio phi Phc m (cc nhnh

C- c gio tin vo kh nng ci t quy chnh ca mi c nhn v s khng th sai lm ca
Kinh thnh khng bao gi sai) v thc tnh lng m o. Cc phong tro ny tip tc ng vai
tr quan trng trong i sng vn ha v tn gio M, ng thi lm suy yu a v ca gii
tng l v ku gi cc tn cao lng tm ca chnh h. C l iu quan trng nht l phong
tro thc y cc gio phi pht trin mnh m. Kt qu l, iu khuyn khch cng
chng chp nhn nguyn tc khoan dung tn gio.
THNH LP CHNH PH THUC A
Trong tt c thi k u ca ch thuc a, c mt c im rt ng ch l Chnh ph Anh
c rt t nh hng mang tnh kim sot y. Tt c cc thuc a, ngoi tr bang Georgia, u
xut hin vi t cch l cc cng ty ca cc c ng, hoc s hu phong kin nh chiu ch ca
nh vua. Vic nh vua trao ch quyn trc tip cho cc cng ty c phn hoc cc a ch i
vi cc khu nh c Tn Th gii chc chn khng c ngha l nhng ngi i khai hoang
M c t do, nm ngoi tm kim sot t bn ngoi. Chng hn, theo cc iu khon trong
iu l ca Cng ty Virginia th ton b quyn hnh ca chnh ph c trao cho chnh cng ty.
Tuy nhin, hong gia cho rng cng ty s nm trong lnh th ca nc Anh. Do vy, c dn
Virginia s khng c ting ni nhiu trong chnh quyn ca h mt khi nh vua gi quyn lc
tuyt i.

Du vy, tt c cc thuc a li t coi mnh l cc quc gia hoc cc nc thnh vng chung,
bnh ng nh nc Anh, v ch c quan h lng lo vi chnh quyn Lun n. mt
phng din nht nh th quyn lc tuyt i t bn ngoi li tn. Nhng ngi i khai
hoang - tha hng truyn thng u tranh ginh t do chnh tr nc Anh t lu - a
nhng khi nim t do vo hin chng u tin ca Virginia. Hin chng quy nh nhng
ngi Anh i khai hoang s c hng tt c cc quyn t do, quyn b phiu v quyn c
min truy t nh h sinh ra v sng vng quc Anh ca chng ta. Do , h cng c
hng tt c mi quyn li c quy nh trong i hin chng ca nc Anh do vua John
ban hnh nm 1215 m bo quyn t do chnh tr v dn s cho ngi dn, v trong h thng n
l. Nm 1618, Cng ty Virginia ra ch th cho v thng s c c sang cho php nhng c
dn t do trong cc n in c quyn bu ra nhng ngi i din cng vi vin thng s
v hi ng c b nhim thng qua cc sc lnh v li ch ca thuc a.

Cc bin php ny c nh hng rng ri nht trong ton b thi k thuc a. K t ,

ngi ta nht tr rng nhng ngi i khai hoang c quyn tham gia vo vo chnh quyn ca
ring h. Trong mi trng hp, sau ny khi ban chiu, nh vua u quy nh ngi dn t do
ca x thuc a c quyn c ting ni trong vic ban hnh nhng o lut nh hng n h.
Do vy, cc chiu ch ban cho gia nh Calverts bang Maryland, William Penn bang
Pennsylvania, cc ch t cc bang Bc v Nam Carolina v cc ch t bang New Jersey
nu r o lut ch c thng qua nu c s chp thun ca nhng ngi t do.

Trong nhiu nm vng New England, thm ch c mt chnh ph t tr hon thin hn so

vi cc thuc a khc. Trn tu Mayflower, nhng tn Thanh gio ngi Anh thng qua
mt vn bn php l m bo s vn hnh ca chnh ph mang tn Hip c Mayflower "
chng ta on kt li thnh mt chnh th dn s m bo tt hn trt t ca chng ta... v t
son tho, xy dng v ban hnh nhng o lut, sc lnh, lut, hin php v c quan cng
bng v bnh ng... p ng tt nht nhu cu v thun li nht cho li ch chung ca c thuc
a...".

Tuy khng c c s php l cho php nhng tn Thanh gio ngi Anh thnh lp mt h
thng chnh ph ca chnh h, song khng c ai phn i vic lm ca h, ng thi theo Hip
c Mayflower, nhng ngi nh c Plymouth trong nhiu nm c th gii quyt nhng
cng vic ca ring h m khng c s can thip t bn ngoi.
Cu chuyn tng t cng xy ra Cng ty Vnh Massachusetts. Cng ty ny cng c php t
tr. Nh vy, ton b quyn lc nm trong tay nhng ngi sinh sng thuc a. Lc u,
khong mi thnh vin ban u ca cng ty n M c gng thit lp ch chuyn quyn.
Nhng khng bao lu sau, nhng ngi i khai hoang khc i hi c ting ni trong nhng
cng vic chung v tuyn b bt k hnh ng no khc t i hi chnh ng ca h u c
th s dn ti vic di c hng lot.

Cc thnh vin cng ty phi chu thua v quyn kim sot chnh ph c chuyn sang
nhng i biu dn bu. Kt qu l nhng thuc a khc vng New England nh bang
Connecticut v bang Rhode Island - cng tr thnh nhng khu vc t tr ch bng cch n
gin khng nh h khng nm trong tm kim sot ca bt k mt chnh quyn no khc, v
ngay sau xy dng h thng chnh tr ca ring h theo m hnh ca tn Thanh gio
ngi Anh Plymouth.

Ch trong hai trng hp l yu cu cai tr b loi b. l bang New York c ban cho em trai
Charles Nh, Cng tc x York (sau ny tr thnh vua James Nh) v bang Georgia c
ban cho mt nhm nhng "ngi c y thc". Trong c hai trng hp ny, nhng iu khon
v cai tr cht yu v nhng ngi khai hoang nht quyt i c i din c quan lp
php mnh ti mc chng bao lu sau chnh quyn phi chu thua.

Gia th k XVII ngi Anh sao lng n mc khng theo ui chnh sch thuc a v cuc
Ni chin (1642-1649) v nn cng ha Thanh gio ca Oliver Cromwell. Sau khi Charles
Nh v triu i Stuart c khi phc vo nm 1660, nc Anh quan tm ti qun l thuc a
hn. Tuy nhin, ngay c khi , vic qun l ca h vn km hiu qu v thiu k hoch ng
b. Cc thuc a phn ln b b mc t do xoay s.

S xa xi cch tr do i dng bao la cng khin cho vic kim sot cc thuc a tr nn kh
khn. Thm vo l tnh cht rt ring ca cuc sng nc M thi k s khai. Xut thn
t nhng t nc c khng gian cht hp xen ln l nhng thnh ph ng dn, nhng ngi
nh c tm n x s dng nh rng ln v tn. lc a nh vy, cc iu kin thin
nhin thi thc con ngi pht huy tinh thn t lc v v vy nhng c dn ni y quen
vi vic t a ra nhng quyt nh. nh hng ca chnh quyn n nhng khu vc ho lnh rt
chm chp. Do vy, v chnh ph l tnh trng ph bin thng xuyn khu vc bin gii.

Tuy nhin, vic t tr cc chnh quyn thuc a khng c ngha hon ton khng c thch
thc. Trong thp nin 1670, y ban Thng mi v n in trc thuc hong gia c thit lp
nhm p dng ch trng thng thuc a tin ti vic bi b hin chng ca Cng ty
Vnh Massachusetts v cc thuc a chng li chnh sch kinh t ca Chnh ph Anh. Nm
1685, James Nh thng qua xut thnh lp lnh th t tr vng New England v a
cc thuc a min Nam ko di n tn bang New Jersey vo thm quyn ti phn ca New
England, t c th tng cng s kim sot ca hong gia i vi ton b khu vc. Edmund
Andros, thng s do hong gia c sang, s dng mnh lnh hnh chnh nh thu, p dng
nhiu bin php cng rn khc v b t tt c nhng ai phn i.

Khi nhng tin tc v cuc Cch mng Vinh quang (nm 1688-1689) ph trut James Nh lan
ti Boston, ton b dn chng ni dy v tng giam Andros. Theo hin chng mi,
Massachusetts v Plymouth ln u tin c hp nht vo nm 1691 thnh thuc a Cng
ty Vnh Massachusetts trc thuc hong gia. Cc thuc a khc vng New England nhn
cng nhanh chng khi phc li chnh quyn trc y ca h.

Tuyn ngn v Quyn v o lut Khoan dung ca ngi Anh ban hnh nm 1689 khng
nh quyn t do th phng ca tn C- c gio cc thuc a cng nh Anh, v c
nhng quy nh hn ch quyn lc ca hong gia. Cng quan trng khng km l Chuyn lun
th hai v chnh quyn ca John Locke (nm 1690) - c s l lun chnh ca cuc Cch mng
Vinh quang. Chuyn lun ca ng nu l thuyt v chnh quyn khng da vo quyn lc
thn thnh, m da vo kh c. Chuyn lun tha nhn con ngi ngay t khi sinh ra c
t nhin ban cho quyn sng, quyn t do v quyn s hu, do cng c quyn ni lon khi
chnh ph vi phm quyn ca h.

n u th k XVIII gn nh tt c mi thuc a u nm di quyn ti phn trc tip ca

Hong gia Anh, nhng li theo nhng nguyn tc c xc lp qua cuc Cch mng Vinh quang.
Cc thng s tm cch thc thi nhng quyn m nh vua b tc ot nc Anh, nhng c
quan lp php ca thuc a, nh bit c nhng s kin din ra nc Anh, quyt tm
khng nh quyn v quyn li t do ca h. Th mnh ca h th hin hai quyn quan trng
c bn tng t nh ca Quc hi Anh - quyn b phiu v thu v chi tiu, v quyn xut
cc d lut ch khng ch n thun phn ng li cc xut ca thng s.

Cc c quan lp php s dng nhng quyn ny gim st quyn lc ca thng s do hong

gia c ti v thng qua cc d lut khc nhm m rng quyn v phm vi nh hng ca h.
Nhng mu thun lin tc din ra gia thng s v c quan lp php khin bu khng kh
chnh tr thuc a ngy cng tr nn hn n v cng khin nhng ngi i khai hoang thc
v s khc bit trong li ch gia M v Anh. Trong nhiu trng hp, gii chc hong gia
khng hiu ngha quan trng trong vic lm ca c quan lp php thuc a, v do vy h
th khng . Tuy nhin, nhng tin l v cc nguyn tc c xc lp trong cc cuc xung
t gia c quan lp php thuc a v cc thng s cui cng tr thnh mt b phn quan
trng trong hin php bt thnh vn ca cc thuc a. Bng cch , cc c quan lp php a
phng khng nh c quyn t tr ca h.

CUC CHIN TRANH VI NGI PHP V TH DN DA

Php v Anh can d vo v s cuc chin tranh chu u v Ca-ri-b trong sut th k
XVIII. Mc d nc Anh chim c nhiu u th - ch yu cc o sn xut nhiu ng
Ca-ri-b - song cc cuc ng vn khng phn thng bi. Php vn duy tr c v tr hng
mnh Bc M. n nm 1754, Php vn duy tr quan h rt tt vi mt s b lc th dn da
Canada v dc theo vng H Ln. H kim sot sng Mississippi v xy dng mt ch
hng mnh hnh li lim tri di t Quebec ti New Orleans nh vic xy dng h thng cc
cng bin v thng im. Ngi Anh vn ch gii hn vnh ai pha ng dy Appalachian.
Nh vy, ngi Php khng ch e da ch Anh m c nhng ngi i khai hoang M bi
l khi chim c thung lng Mississippi, Php c th ngn chn vic m rng cng vc ca
h sang pha Ty.

Vo nm 1754 n ra mt cuc ng v trang pho i Duquesne - Pittsburgh, bang

Pennsylvania ngy nay - gia mt n v lnh chnh quy ca Php vi du kch bang Virginia di
s ch huy ca chng trai 22 tui George Washington - mt ch n in v l ngi lp bn
Virginia. Chnh ph Anh c gng gii quyt xung t bng cch triu tp i din ca cc
bang New York, Pennsylvania, Maryland v thuc a vng New England. T ngy 19/6 n
10/7/1754, i hi Albany gp g vi ngi da Iroquois ti Albany, bang New York
ci thin quan h vi h v m bo h s lun ng v pha ngi Anh.

Tuy nhin, cc i biu cng tuyn b vic thnh lp lin minh cc thuc a M c ngha
cc k cn thit m bo s tn ti ca cc thuc a ny, ng thi thng qua xut ca
Benjamin Franklin. K hoch Lin minh Albany quy nh mt tng thng c nh vua b
nhim v mt i hi ng bao gm cc i biu c cc c quan lp php thuc a la chn,
trong mi thuc a s c s i din tng ng vi t l ng gp ti chnh vo ngn kh
chung. C quan ny s chu trch nhim v quc phng, quan h vi th dn da , thng mi
v khu vc nh c min Ty. iu quan trng nht l c quan ny c quyn ban hnh cc sc
lnh thu. Tuy nhin, khng thuc a no chp nhn bn k hoch ny v h khng mun phi
quyn nh thu hoc kim sot m rng cng vc sang pha Ty ri vo tay mt c quan
chnh quyn trung ng.

Nh c v tr chin lc tt hn v b my lnh o gii hn nn nc Anh cui cng chin

thng trong cuc xung t vi Php, cuc xung t thng c ngi M gi l Cuc chin
tranh vi Php v th dn da , v ngi chu u gi l cuc chin tranh By nm. Ch c mt
phn rt nh trong cuc chin tranh ny din ra pha Ty bn cu.

Trong Ha c Paris k kt nm 1763, nc Php b tt c vng t Canada, H Ln v lnh

th pha ng sng Mississippi cho ngi Anh. Gic m v mt ch Php Bc M hon
ton sp .

Sau khi chin thng Php, nc Anh phi ng u vi mt kh khn m h b mc t

lu - cai tr ch ca h. Lun n cho rng h cn phi t chc li nhng vng t rng ln
ca h to iu kin cho vic phng th, lm hi ha li ch rt khc nhau ca cc vng v
dn tc khc nhau, ng thi phn b cng bng hn nhng ph tn qun l thuc a.

Ch ring Bc M, lnh th ca Anh tng hn gp i. Nu nh trc y c dn y ch

yu l tn Tin Lnh ngi Anh th gi y cn c thm nhng ngi theo o Thin Cha ni
ting Php t Quebec v ng o th dn da mi theo C c gio. Vic phng th v qun
l nhng lnh th c v mi lun i hi phi c nhng khon tin ln v nhn lc ngy cng
tng. B my qun l thuc a c r rng khng p ng nhng yu cu ny. Tuy nhin,
cc bin php thit lp b my mi li n cha nhiu mi hoi nghi t pha nhng ngi i khai
hoang bi l h thy nc Anh khng cn l ngi bo v quyn li cho h, m ch l mi e
da vi chnh h.

MT DN TC PHI THNG?
Phi mt 175 nm sau khi mt nhm gm hu ht cc thuc a ca Anh c thnh lp th Hoa
K mi tr thnh mt quc gia. Nhng ngay t u, Hoa K l mt x hi hon ton khc bit
trong con mt ca ngi chu u vn quan st h t xa, cho d vi nim hy vng hay ni lo s.
Hu ht nhng ngi nh c ni y - d l th h con chu ca gii qu tc, nhng ngi bt
ng tn gio hay nhng ngi hu b bn cng ha - u c cun ht bi tng lai y trin
vng hoc quyn t do m h khng th c Cu Th gii. Nhng ngi M u tin li c
hi sinh mt cch t do, c khng nh chnh mnh vng t hoang s khng b bt k mt
trt t x hi no cn tr, ngoi tr cuc sng nguyn thy ca nhng ngi th dn m h
chim t. B li ng sau gnh nng ca trt t phong kin c, h hu nh khng gp phi bt
k tr ngi no trong qu trnh xy dng x hi da trn cc nguyn tc t do chnh tr v x hi
c xy dng trong thi k y kh khn th k XVII v XVIII chu u. Da theo t duy
ca nh trit hc John Locke, m hnh t do cao quyn ca cc c nhn v hn ch
quyn lc ca chnh ph.

Hu ht ngi nhp c n M u xut pht t qun o Anh - chnh th t do nht chu u

cng vi H Lan. V tn gio, phn ln trong s h i theo cc nhnh khc nhau ca gio phi
Can-vanh, cao c mi quan h thn thnh v th tc theo kh c. Tt c nhng iu
m ng cho s ra i ca mt trt t x hi c xy dng trn nn tng quyn c nhn v s
uyn chuyn ca x hi. Vic xy dng mt x hi trng thng phc tp v c trt t cht ch
hn cc thnh ph duyn hi trong th k XVIII cng khng cn tr xu th ny. Chnh cc
thnh ph ny li tr thnh ci ni ca cuc Cch mng M. ng thi vic thng xuyn xy
dng li x hi vi vic m rng bin gii pha Ty nhanh cha tng thy cng gp phn thc
y t tng dn ch - T do nh vy.

chu u, cc l tng v quyn c nhn din ra chm hn v khc bit hn. Khi nim dn
ch thm ch cn xa l hn th. Nhng c gng nhm tng cng quyn c nhn v dn ch
quc gia gi ci nht chu u dn ti cuc Cch mng Php. Nhng n lc p tan ch
phong kin mi ng thi thit lp quyn ca c nhn v t tng bc i dn ch gy ra ni
khip s, dn ti ch c ti v chuyn quyn ca Napoleon. Cui cng, iu dn ti
nhng phn ng v vic hp php ha trt t c ang suy tn. Hoa K, hnh nh chu u xa
b nha i trc nhng l tng xut hin tht t nhin trong qu trnh xy dng mt x hi
mi trn vng t hoang s. Nhng nguyn tc t do v dn ch ni ln rt mnh ngay t giai
on u. Mt x hi gt b nhng gnh nng trong lch s chu u cui cng khai sinh mt
dn tc t thy mnh l phi thng trong lch s.

NHNG PH THY SALEM

Nm 1692, mt nhm thiu n Salem Village, bang Massachusetts lm vo nhng cn au
n k l sau khi nghe nhng cu chuyn do mt ngi n l da min Ty k li. H kt
ti mt s ph n l ph thy. Dn th trn thy khip s nhng khng h kinh ngc bi nim tin
vo php thut ph thy lan rng c M v chu u sut th k XVII. Gii chc th trn
triu tp mt phin ta phn x nhng li co buc v php thut. Trong vng mt thng, su
ph n b kt n v treo c.

Nhng iu g xy ra sau - tuy l mt s kin ring bit trong lch s nc M - gip

ngi ta c mt ci nhn sng r ti th gii x hi v tm l ca x New England Thanh gio.
Gii quan chc thnh ph triu tp mt phin ta nghe nhng li buc ti thut ph thy
v nhanh chng kt n, hnh hnh mt n ch qun ru lng Bridget Bishop, ch trong mt
thng, nm ph n khc b kt n v b treo c.

Tuy nhin, cn hong lon ngy cng gia tng phn ln l v ta cho php nhn chng khng
nh h tng nhn thy nhng k b co buc l nhng linh hn hoc bng ma. Thc ra nhng
bng chng ma nh vy khng th chng minh v cng khng th kim chng mt cch khch
quan. n ma thu nm 1692, 20 nn nhn trong c mt s nam gii, b hnh quyt v hn
100 ngi khc b giam (nm ngi b cht trong t), trong s c vi ngi l nhng cng
dn ni ting ca thnh ph. Khi nhng li co buc c nguy c lan khi Salem th cc v mc
s khp thuc a yu cu chm dt xt x. V thng s nht tr. Nhng ngi vn cn b
giam sau cng c trng n hoc c n x.

Mc d ch l s kin n l nhng cu chuyn Salem li khin ngi M xn xao sut mt

thi gian di. Hu ht cc s gia nht tr rng Salem Village vo nm 1692 tri qua mt cn
kch ng (hysteria) ln, li c bi thm bi nim tin thc s vo ma thut. Mc d c mt s
thiu n c th ng kch song nhiu ngi ln tham gia tr m lon ny.

Khi phn tch k hn c im ca nhng ngi co buc v ngi b co buc, ngi ta cn

pht hin thy nhiu iu hn. Salem Village cng ging nh thuc a New England khi
ang trong qu trnh chuyn i t mt x hi a phn nng nghip vi vai tr p o ca tn
Thanh gio sang ch th tc mang tnh thng mi. Nhiu k kt n l i din ca np sng
c gn vi nng nghip v gio hi, trong khi mt s ngi b quy kt l ph thy li thuc tng
lp doanh thng ang ngy cng ln mnh gm ch ca hng v nhng li bun. Cuc tranh
ginh quyn lc chnh tr v x hi gia nhng nhm c v tng lp thng nhn mi cng l
cuc tranh u din ra lin tc trong cc cng ng trong sut chiu di lch s nc M. Nhng
cuc u tranh y cng c nhng khc ngot tht k l v nguy him khi m cng dn ca h li
b nao nng trc nim tin cho rng ma qu xut hin trong nh ca h.

Nhng v xt x ph thy Salem cng tr thnh mt cu chuyn bi thm v nhng h ly cht

ngi ca vic to ra nhng li co buc tht git gn nhng gi di. 300 nm sau, chng ta vn
gi nhng li co buc gi di chng li nhiu ngi l "sn lng ph thu".
Chng 3: Chng ng ginh c lp
Cuc Cch mng din ra trc khi chin tranh bt u. Cch mng nm trong tri tim
v khi c ca nhn dn".Cu Tng thng John Adams, 1818

Sut th k XVIII, tt c cc thuc a Bc M ca Anh ang trng thnh tt yu u xy

dng mt bn sc ring. H ln mnh c v kinh t v vn ha. Gn nh tt c u tri qua
nhiu nm c hng ch t tr. Trong thp nin 1760, tng s dn ca h vt
1.500.000 ngi - tng su ln k t nm 1700. Tuy nhin, mi n tn nm 1763, Anh v M
mi thc s bt u cng khai chia tch sau hn mt th k ri xy dng khu nh c lu di
u tin Jamestown, bang Virginia.

MT H THNG THUC A MI
Sau cuc chin tranh vi Php, Lun n thy cn phi xy dng mt m hnh quc mi
mang tnh cht tp quyn nhiu hn, chia s nhng chi ph vn hnh ca ch bnh ng hn v
m bo li ch ca c cng ng ngi Canada gc Php v th dn da Bc M. Tri li,
tt c cc thuc a vn t lu quen c hng c lp gi y li hy vng c t do nhiu
hn ch khng phi t hn. Do mi e da t Php b loi b nn h cm thy t cn s hin
din qu mnh ca ngi Anh ti y. Trong khi hong gia v Quc hi thiu nhy bn bn
kia i Ty Dng t thy h phi cnh tranh vi nhng ngi i khai hoang vn quen vi
m hnh t tr v khng chu c tnh trng can thip.

Vic t chc qun l Canada v thung lng Ohio i hi phi c nhng chnh sch khng c
lm cho ngi Php v th dn da xa lnh. Nhng y Lun n li i ngc li li ch c
bn ca cc thuc a. Do dn s tng nhanh v nhu cu t ai nh c ngy cng ln nn cc
thuc a i quyn m rng cng vc v pha Ty chu th sng Mississippi.

Lo s s xy ra hng lot cc cuc chin vi th dn da , Chnh ph Anh khng nh vic m

rng t ai cho cc thuc a cn c thc hin theo tng bc. Vic hn ch i li cng l
mt phng cch bo m s kim sot ca Hong gia i vi cc khu nh c hin c trc khi
cho php h lp nhng khu nh c mi. Tuyn b ca Hong gia vo nm 1763 chuyn tt c
lnh th pha ty nm gia dy Allegheny, bang Florida, sng Mississippy v Quebec cho th
dn da s dng. Nh vy, Hong gia c bc b yu cu m rng cng vc sang pha Ty
ca 13 thuc a v chm dt phong tro khai hoang sang pha Ty. Tuy tuyn b cha bao
gi c thc thi, song theo nhiu ngi i khai hoang, quy nh ny li l mt bng chng r
rng v thi xem thng quyn c chim v nh c nhng vng t min Ty ca h.

Hu qu nghim trng hn ca quy nh ny l chnh sch thu ngn sch mi ca Chnh ph

Anh. Lun n cn c nhiu tin hn h tr ch ngy cng ln mnh ca h, ng thi h
ang vp phi s bt mn ngy cng ln ca nhng ngi dn np thu trong nc. Vn ny
ch c th c gii quyt thng qua nhng loi thu mi do Quc hi p t, song li lm tn
hi li ch ca cc chnh quyn t tr ca thuc a.
Bc u tin l s thay th o lut Mt ng nm 1733, vn t ra mc thu ct c i
vi ru vang v mt ng nhp khu t mi khu vc nm ngoi nc Anh, bng o lut
ng nm 1764. o lut ny cm nhp khu ru rum; p mc thu tng i vi mt ng
nhp t tt c mi ni, nh thu ru vang, la, c ph v nhiu mt hng xa x khc. Ngi ta
hy vng vic gim thu mt ng s lm gim ng c bun lu mt t min Ty n thuc H
Lan v Php phc v cc l ct ru rum vng New England. Chnh ph Anh ra sc thc
hin o lut ng. Cc quan chc hi quan cng c lnh tng cng hiu qu lm vic.
Cc tu chin ca Anh vng lnh hi ca Hoa K cng c lnh bt gi bun lu. Nh vua
cng ban hnh cc sc lnh cho php cc s quan khm xt nhng khu vc b tnh nghi.

C thu quan nhp khu theo quy nh o lut ng v cc bin php thc thi o lut ny
u khin cc li bun vng New England hoang mang. H cho rng vic chi tr cc khon
thu, thm ch mc thp vn c th khin cng vic kinh doanh ca h b ph sn. Cc li
bun, cc c quan lp php v cc cuc hp ca th chnh u phn i o lut. Cc lut s
thuc a phn i vi khu hiu "nh thu khng cn i din" thuyt phc nhiu ngi
M rng h ang b chnh mu quc p bc.

Cui nm 1764, Quc hi ban hnh o lut Tin t nhm ngn chn cc loi tin giy k t nay
c pht hnh bt k thuc a no thuc Hong gia khng c tr thnh ng tin hp
php. Do cc thuc a lun b thm ht thng mi v thng xuyn thiu ngoi t mnh, nn
bin php ny gy thm mt gnh nng nghim trng cho nn kinh t thuc a. Mt o lut
cng b thuc a phn i tng t l o lut Hu cn c thng qua nm 1765 yu cu cc
thuc a phi cung cp thc phm v doanh tri cho cc n v qun i Hong gia.

O LUT THU TEM

Mt phng php nh thu khng cn i din lm bng ln s phn khng c t chc ln
nht l o lut Thu tem (Stamp Act). o lut ny quy nh tt c bo ch, biu ng, sch nh,
giy mn bi, hp ng thu mn v cc loi vn bn php lut khc u b dn tem nh
thu. S tin do hi quan M thu c s c s dng cho phng th, bo v v duy tr an ninh
cho cc thuc a.

c p dng nh nhau i vi tt c mi ngi bt k ngnh, ngh kinh doanh, o lut Thu

tem khin nhng nhm hng mnh v c ting ni nht trong cng ng dn c M c thi
th nghch: cc nh bo, lut s, tng l, li bun v cc doanh nhn c min Bc v min
Nam, min ng v min Ty. Cc li bun c th lc nht tp hp lc lng phn khng
v lp ra nhng hip hi phi nhp khu.

Thng mi vi mu quc st gim vo ma h nm 1765 v nhng nhn vt c uy th t

hp thnh nhm nhng ngi con ca t do- nhng t chc b mt c thnh lp phn i
o lut Thu tem, thng l bng cc bin php bo lc. T bang Massachusetts ti bang Nam
Carolina, nhng m ng buc nhng vin chc thu ti nghip phi thi vic, ng thi p
tan nhng con tem nh thu. Phong tro phn khng ca du kch cng v hiu ha c o
lut ny.

c i biu Patrick Henry khch l, Quc hi bang Virginia thng qua mt lot ngh quyt
vo thng 5 ln n vic nh thu khng cn i din l mt s e da i vi cc quyn t do
ca thuc a. Quc hi cng tuyn b ngi dn Virginia c mi quyn nh ngi Anh, v do
vy ch c cc i biu do h bu chn mi c quyn p thu. Hi ng Lp php bang
Massachusetts mi tt c cc thuc a c i biu ti d i hi Thu tem New York t
chc vo thng 10/1765 xem xt nhng li ku gi Hong gia v Quc hi Anh gim thu. 27
i biu t chn thuc a nhn c hi ny tranh th d lun thuc a. Sau nhiu cuc tranh
ci, i hi thng qua mt lot ngh quyt khng nh khng c loi thu no tng hay c
th c p ln h, ngoi tr bi c quan lp php ca ring h v Thu tem th hin r rng
xu hng bi b mi quyn v t do ca nhng ngi i khai hoang.

NH THU KHNG CN I DIN

Cu hi c nu ra nh vy ch xoay quanh vn i din. Nhng ngi i khai hoang tin
rng h s khng c i din trong Quc hi tr phi h thc s bu ra cc Thng ngh s.
Nhng tng ny tri ngc vi nguyn tc ca ngi Anh v i din thc t, theo mi i
biu Quc hi u i din cho li ch ca c nc v ca c ch - ngay c khi khu vc c tri
ca v i biu ch bao gm mt s rt t ch s hu ti sn. L thuyt ny cho rng tt c thn
dn Anh u c chung li ch nh nhau vi t cch l ngi s hu ti sn khi bu cc i biu
Quc hi.

Cc nh lnh o M li lp lun rng h ch c quan h hp php duy nht vi Hong gia.

Chnh nh vua cho php thit lp cc thuc a bn kia i dng v chnh nh vua cung
cp cho h b my chnh quyn. H khng nh rng nh vua va l ngi tr v nc Anh va
tr v tt c cc thuc a, song h qu quyt Quc hi Anh c quyn ban hnh cc sc lut cho
thuc a th c quan lp php ca thuc a cng c quyn ban hnh lut php cho nc Anh.
Tuy nhin, trn thc t, cuc u tranh ca h vi vua George Tam cng quyt lit khng
km so vi Quc hi. Cc phe phi cu kt vi Hong gia nhn chung kim sot Quc hi v th
hin quyt tm ca nh vua mun duy tr ch qun ch hng mnh.

Quc hi Anh bc b lp lun ca thuc a. Tuy nhin, cc li bun ngi Anh do nh gi

c tc ng ca phong tro ty chay M nn ng h phong tro i hy b lut. Nm
1766, Quc hi li bc, bi b Thu tem v sa i o lut ng. Tuy nhin, xoa du
nhng ngi ng h ch trung ng tp quyn i vi cc thuc a, Quc hi thc hin cc
bin php nu trn, ng thi thng qua o lut Tuyn b quyn lp php, khng nh Quc hi
u c quyn ban hnh php lut c hiu lc i vi tt c cc thuc a trong bt lun mi
trng hp. Cc thuc a ch c tm thi min thi hnh trong trng hp sp xy ra mt cuc
khng hong.

CC O LUT TOWNSHEND
Nm 1767 chng kin hng lot cc bin php khc cha ng nhng nhn t gy mu thun.
Charles Townshend, B trng Ti chnh Anh c xy dng mt chng trnh ti kha mi
sau khi lin tc c s phn i tnh trng su cao, thu nng trong nc. Vi nh gim thu
cho ngi Anh bng cch thu thu trit hn vo ngnh thng mi ca M, Charles
Townshend xit cht qun l thu quan, ng thi p t thu nhp khu i vi cc thuc a
khi nhp cc cc mt hng ca Anh nh giy, thy tinh, ch v ch. Cc o lut Townshend
c a ra vi lp lun cho rng thu nh vo hng ha nhp khu ca cc thuc a l hp
php nhng loi thu trong nc (nh Thu tem) li khng hp php.
Cc o lut Townshend c ban hnh gia tng ngun thu, mt phn l lo cho cc quan
chc thuc a v duy tr lc lng qun i Anh ti M. Trc tnh hnh , lut s
Philadelphia l John Dickinson trong tc phm Nhng bc th ca mt ch tri x Pennsylvania
lp lun rng Quc hi c quyn kim sot thng mi ca ch nhng khng c quyn
nh thu cc thuc a, cho d cc khon thu quan nh vo hng trong nc hay nc
ngoi.

Tnh trng phn i vic thng qua cc sc thu Townshend t mang tnh bo lc hn so vi cn
thnh n ca dn chng i vi Thu tem. Tuy vy, n vn mnh m, c bit cc thnh ph
duyn hi min ng. Mt ln na, cc li bun li tha thun khng nhp khu, ng thi
ngi dn buc phi s dng cc sn phm a phng. Chng hn, nhng ngi i khai hoang
gi y mc qun o dt bng si se ti nh v dng nhng ung khc thay th nc ch. H
s dng giy t ch, cn nh ca th khng cn qut vi. Boston, vic thc thi cc quy nh
mi chm ngi cho bo lc. Khi phng thu tm cch thu thu, h b qun chng tn cng
v i x th bo. V l do vi phm nh vy nn hai trung on t nc Anh c c ti
bo v nhn vin thu v.

S hin din ca qun lnh Anh Boston tr thnh nguyn nhn thng xuyn dn ti tnh
trng ri lon. Ngy 5/3/1770, mu thun gia dn chng vi binh lnh Anh li bng n thnh
bo lc. Vic nm tuyt v hi vo binh s Anh lc u gi y chuyn thnh cuc tn cng
ca m ng hn n. Mt k no ra lnh bn. Khi khi sng tan i, ba ngi dn Boston
nm cht trn tuyt. c gi l v thm st Boston, s kin ny c m t l mt bng
chng v s tn nhn v bo ngc ca ngi Anh.

Phi i mt vi tnh trng phn i nh vy, nm 1770, Quc hi quyt nh rt lui chin
lc v hy b tt c cc lut thu Townshend, ngoi tr thu nh vo ch - mt loi hng xa x
thuc a ch rt t ngi c iu kin ung. i vi hu ht mi ngi, quyt nh ca Quc
hi Anh chng t cc thuc a ginh c mt s nhng b ln v phong tro chng nc
Anh phn ln lng xung. Lnh cm vn ca thuc a i vi ch Anh vn tip tc nhng
khng c p dng mt cch qu cng nhc. i sng ngy cng c ci thin, do vy phn
ln cc nh lnh o thuc a u sn sng tng lai mun din ra nh th no ty .

SAMUEL ADAMS
Trong sut ba nm yn lng, mt s t nhng ngi cp tin vn ra sc dy ln cuc tranh lun.
H tha nhn vic tr thu ng ngha vi vic chp nhn nguyn tc Quc hi Anh cng c
quyn cai tr cc thuc a. H lo s n mt lc no trong tng lai, nguyn tc cai tr qua
ngh trng c th s c p dng v lm tn hi ti tt c cc quyn t do ca cc thuc a.

V th lnh tch cc nht trong s nhng ngi cp tin l Samuel Adams bang Massachusetts.
ng chin u khng mt mi duy nht ch v mt mc ch: c lp. K t khi tt nghip i
hc Harvard nm 1743, Adams l cng chc tri qua nhiu chc v - thanh tra cc ng khi,
nhn vin thu thu v ngi iu khin cc phin hp ta th chnh. Tuy lun tht bi trong
kinh doanh nhng ng l ngi nhy bn v rt gii v chnh tr. Cc cuc hp ca Ta th chnh
New England l mnh t dung np ti nng ca ng.
Adams mong mun gii phng con ngi thot khi ni kinh s trc nhng k y quyn uy v
x hi v chnh tr, gip h nhn thy sc mnh v tm quan trng ca chnh mnh v t thi
thc h hnh ng. t c nhng mc tiu ny, ng vit bo v ng n ti cc cuc
hp ta th chnh, khi xng nhng ngh quyt ku gi ngi dn x thuc a cao dn
ch.

Nm 1772, ng thuyt phc cuc hp ca ta th chnh Boston bu ra y ban quan h th t

nu r mi quyn v ni bt bnh ca ngi dn thuc a. y ban phn i quyt nh ca
ngi Anh s dng ngun thu thu tr lng cho thm phn. H lo ngi thu nhp ca cc
thm phn s khng cn ph thuc vo c quan lp php na, do cc thm phn s khng cn
trch nhim vi c quan ny. y chnh l cn nguyn thc y mt hnh thc chnh ph chuyn
quyn xut hin. y ban cng trao i vi cc th trn khc v vn ny v ngh h phc
p. Cc y ban c thnh lp gn nh tt c cc thuc a v chnh h tr thnh nng
ct ca cc t chc cch mng tch cc. Du vy, Adams vn cha c nhin liu thi bng ln
m chy.

BA TIC TR BOSTON"
Tuy nhin, vo nm 1773, nc Anh gy ra mt s kin khin Adams v ng minh ca ng
thi bng ln ngn la cch mng. Cng ty ng n hng mnh lm vo tnh trng bi t v ti
chnh cu vin Chnh ph Anh cho php cng ty c c quyn xut khu ch sang thuc
a. Chnh ph cng cho php Cng ty ng n trc tip phn phi ch cho nhng ngi bn l
ch khng thng qua cc nh bn bun thuc a. n thi im , hu ht s lng ch tiu
th M u c nhp khu tri php v hon ton khng chu thu. Vi vic bn ch thng
qua cc i l ring vi gi thp hn gi thng thng, Cng ty ng n khin cho vic bun
lu tr nn khng c li v gy nguy c nh bi tt c cc li bun c lp thuc a. Khng
ch tc gin v thua l trong bun ch m cn v tnh trng c quyn t bn ngoi, cc li bun
thuc a lin kt vi nhng ngi cp tin kch ng phong tro ginh c lp.

cc hi cng dc theo i Ty Dng, i l ca Cng ty ng n b p phi t b cng vic.

Nhng l ch mi ch n hoc b tr li nc Anh hoc phi bc d vo kho ngay. Tuy nhin,
Boston, cc nhn vin i l chng li ngi dn thuc a. li th ca vin thng s, h
chun b cho cp bn nhng l hng mi ch n bng tu bin bt chp s phn i. m ngy
16/12/1773, mt nhm ngi ci trang thnh ngi da Mohawk do Samuel Adams ch huy
t nhp ln ba chic tu Anh ang bung neo v cc kin ch xung cng Boston. Do khng
tin quyt tm gi vng nguyn tc ca ngi dn thuc a nn h s rng nu ch c em ln
b, dn khai hoang cui cng c th li mua ch v tr thu.

Vo lc ny, mt cuc khng hong ang t ra vi nc Anh. Cng ty ng n thc thi

theo lut do Quc hi ban hnh. Nu vic ph hy s ch khng b trng pht th Quc hi s
t tha nhn vi th gii h khng th kim sot c thuc a. D lun chnh thc nc Anh
hu nh u nht tr ln n s kin Ba tic tr Boston l hnh ng c tnh hy hoi ti sn v
ng h cc bin php hp php buc dn khai hoang ni lon phi tun phc.
CC O LUT CNG BC
Quc hi p li bng cc o lut mi m ngi dn thuc a gi l cc o lut cng bc
hay c on. u tin, o lut Cng Boston ng ca cng Boston cho n khi s ch
c bi thng y . Hnh ng ny khin c i sng ca c dn thnh ph b lm nguy,
bi l vic ngn Boston khng giao thng bng ng bin cng ng ngha vi mt thm ha
kinh t. Cc o lut khc hn ch quyn lc ca chnh quyn a phng v cm t chc hu
ht cc cuc hp hi ng thnh ph nu khng c thng s chp thun. o lut Hu cn yu
cu gii chc a phng tm ch n ph hp cho binh lnh Anh, k c nh dn nu cn thit.
Thay v ch khut phc v c lp bang Massachusetts theo ban u ca Quc hi, nhng o
lut ny li tp hp cc thuc a khc gip cho bang Massachusetts. o lut Quebec
c thng qua gn nh cng lc m rng a gii pha Nam Quebec n tn sng Ohio.
ph hp vi cc quy nh trc ca Php, o lut ny cho php xt x khng cn bi thm
on, khng thit lp c quan lp php mang tnh i din, ng thi cho php C- c gio
hng quy ch bn chnh thc. Pht l nhng quy nh nu trong hin chng trc y, o
lut ny cn e da chn ng vic m rng cng vc sang pha Bc v Ty Bc. o lut ny
cng tha nhn cc gio phi Tin Lnh xc phm Ta thnh La-M v c v tr p o tt
c mi thuc a. Tuy khng c thng qua nh bin php trng pht, song o lut Quebec
cng vn b ngi M nh ng vi cc o lut cng bc khc. Tt c cc o lut sau
ny b ngi ta gi l "Nm o lut khng th dung th".

Theo ngh ca Hi ng Th dn Virginia, i din cc thuc a nhm hp ti

Philadelphia ngy 5/9/1774 xem xt thc trng ng bun hin nay ca cc thuc a. Cc i
biu tham d cuc hp ny - hay cn gi i hi Lc a ln th nht - c bu chn qua i
hi nhn dn. Duy nht bang Georgia khng c i biu ti d, song tng s 55 i biu
ln bo m tnh a dng quan im, ng thi cng nh t chc cuc tranh lun thc
s v hnh ng hiu qu. S bt ng kin trong cc thuc a gy ra tnh hung tin thoi
lng nan tht s cho cc i biu. Mt mt, h s phi th hin s nht tr mnh m thuyt
phc Chnh ph Anh nhng b, nhng mt khc h phi trnh l bt k t tng cp tin
hay tinh thn c lp vn c th s lm nhng ngi M ch trng n ha hn cm thy lo s.

Mt bi din vn thn trng, km theo l mt cam kt khng tun th cc o lut cng bc,
kt thc bng vic thng qua mt lot ngh quyt khng nh ngi dn thuc a c quyn
sng, t do v s hu, v cc c quan lp php a phng c quyn gii quyt tt c mi trng
hp nh thu v chnh tr ni b. Tuy nhin, quyt nh quan trng nht ca i hi l vic
thnh lp Lin hip Lc a nhm khi phc cc bin php ty chay thng mi. i hi cng
xy dng h thng cc y ban iu tra hi quan, cng b tn nhng li bun vi phm cam kt,
tch thu hng ha nhp khu ca h, khuyn khch tit kim, pht trin kinh t v cng nghip.

Lin hip Lc a ngay lp tc m nhn vai tr lnh o cc thuc a, khuyn khch cc t

chc mi a phng xa b nhng quyn hnh ca hong gia cn st li. Di s cho li ca
nhng nh lnh o ng h c lp, h tranh th c s ng h khng ch ca nhng tng
lp ngho hn m c nhng ngi thuc tng lp tr thc (c bit l cc lut s), hu ht cc
ch n in thuc a min Nam v mt s li bun. H li ko nhng ngi cn do d tham
gia phong tro dn ty; trng pht nhng k th ch; bt u tch ly qun nhu phm v ng
vin binh s; v hng d lun thi bng ln ngn la cch mng.
Nhiu ngi tuy phn i vic ngi Anh xm phm cc quyn ca mnh nhng li ng h gii
php thng thuyt v tha hip. Nhm ny gm cc s quan do nh vua b nhim, tn
Quaker v tn cc gio phi phn i s dng bo lc, nhiu li bun (c bit cc thuc a
min Trung), nhng nng dn bt mn v nhng c dn vng gip ranh bin gii cc thuc a
min Nam.

L ra nh vua c th gy dng c lin minh vi ng o nhng phn t n ha, ng thi

cng vi nhng nhng b ng lc, cng c c v th ca h ti mc i qun cch mng s
kh c th i ph vi lc lng th ch. Nhng vua George Tam khng c nh
nhng b. Thng 9/1774, pht l n thnh cu ca cc tn Quaker Philadelphia gi ti,
ng vit gi y vn ng thuyn, cc thuc a hoc s phi khut phc hoc h s chin
thng. ng thi ny c lp phe Bo hong ang rt lo s trc nhng din bin ca cc s
kin din ra sau khi ban hnh cc o lut cng bc.

CUC CCH MNG BT U

Tng Thomas Gage, mt qu tc ngi Anh rt tt bng, c v l ngi c sinh ra M,
ch huy mt n v n tr Boston. y l khu vc cc hot ng chnh tr gn nh thay th
v tr ca thng mi. Nhim v chnh ca Gage cc thuc a l y mnh vic thc thi cc
o lut cng bc. Khi nhn c tin ngi dn thuc a Massachusetts ang thu gom thuc
sng v binh kh thnh ph Concord cch 32 cy s, Gage lin gi mt nhm qun tinh
nhu i tch thu v kh.

Sau mt m hnh qun, i qun ngi Anh ti lng Lexington ngy 19/4/1775 v nhn thy
mt nhm gm 77 du kch ng ng st kh - gi nh vy l v h lun sn sng chin u ngay
lp tc - hin ra trong lp sng m ban mai. Nhng du kch ch c nh phn i bng cch
gi im lng, nhng thiu t hi qun John Pitcairn, ch huy nhm binh lnh Anh ht ln: Gii
tn ngay, l bo lon ng nguyn ra! ch, ct!". i y John Parker, ngi ch huy nhm
du kch, ra lnh cho lnh ca ng khng c n sng tr phi h b bn trc. Du kch ngi M
ang rt lui th ai n sng, ting sng khin qun Anh bn vo du kch qun. Sau
lnh Anh tn cng bng li l v li trn bi chin trng tm xc cht v 10 ngi b
thng. Theo cch ni ca nh th Ralph Waldo Emerson - tc gi nhng vn th vn thng
c trch dn th l ting sng vng khp hnh tinh.

Sau qun Anh tip tc tin vo Concord. Ngi M giu hu ht v kh, nhng ph b tt
c nhng g cn st li. Trong lc , cc lc lng qun s ca M nng thn c iu
ng quy ri qun Anh trn ng h rt v Boston. Trn tt c mi no ng, t sau
nhng vch , trin i v nhng ngi nh, du kch qun t tt c cc trang tri v ngi lng
Middlesex cha thng sng vo nhng chic o khoc mu nht ca m binh lnh Anh.
n khi i qun kit sc ca Gage l bc n Boston th h c hn 250 lnh b cht v b
thng. Pha qun du kch c 93 ngi hy sinh.

i hi Lc a ln th hai khai mc Philadelphia, bang Pennsylvania, ngy 10/5. i hi

b phiu quyt nh tham chin, tuyn m du kch qun thuc a vo lc lng qun i lc
a. i hi c i t Geoge Washington bang Virginia lm Tng T lnh ngy 15/6. Ch
trong hai ngy, qun M b tn tht nng n v ngi ti i Bunker ngay ngoi thnh
Boston. i hi cng ra lnh cho cc i qun vin chinh M hnh qun ln pha Bc ti Canada
trc ma thu. Sau khi chim c Montreal h thua trong trn t kch ma ng vo
Quebec v cui cng phi rt v New York.

Bt chp xung t v trang n ra, mt s i biu d i hi Lc a vn phn i tng ly

khai hon ton khi nc Anh. Vo thng 7, i hi thng qua Li thnh cu Cnh liu (Olive
Branch Petiton), cu xin nh vua ngn chn mi hnh ng th ch leo thang cho n khi t
c mt tha thun no . Vua George bc b; tri li, ngy 23/8/1775 li tuyn b cc thuc
a ang gy ra tnh trng ni lon.

Nc Anh hy vng cc thuc a min Nam vn trung thnh, mt phn l v h phi da vo ch

n l. Nhiu ngi cc thuc a min Nam s rng cuc khi ngha chng li mu quc c
th cng s chm ngi cho mt cuc khi ngha ca n l. Thng 11/1775, Dunmore, Thng s
bang Virginia, c li dng ni lo s bng cch trao t do cho tt c nhng n l s chin
u v ngi Anh. Tuy nhin, tuyn b ca Dunmore khin cho nhiu ngi Virginia l ra trc
y vn l bo hong th nay li ng v pha qun ni lon.

Thng s bang Bc Carolina, Josiah Martin, cng ku gi ngi dn Bc Carolina trung thnh
vi nh vua. Khi 1500 qun p li li ku gi ca Martin th h lin b qun i cch mng
nh bi trc khi qun i Anh c th ti cu gip.

Tu chin Anh tip tc tin xung b bin Charleston, bang Nam Carolina v n pho vo thnh
ph vo u thng 6/1776. Nhng ngi dn Nam Carolina c thi gian chun b v h
nh bt c qun Anh khi khu vc vo cui thng 6. Hai nm sau, nhng chic tu chin
Anh vn khng dm quay tr li.

LNG TRI V C LP
Thng 1/1776, Thomas Paine, mt l thuyt gia chnh tr v nh vn cp tin t nc Anh n
M nm 1774, n hnh cun sch dy 50 trang mang ta Lng tri". Trong vng ba
thng, 100.000 bn ca cun sch ny bn ht. Paine tn cng t tng qun ch cha
truyn con ni. ng nu r mt con ngi trung thc s c gi tr i vi x hi nhiu hn tt c
phng lu manh v li np bng triu nh tng sng trn ci i ny. ng cng a ra
nhng gii php thay th - hoc l tip tc cam chu ci u trc tn vua tn bo v mt chnh
ph mc rung, hoc l t do v hnh phc vi t cch l mt nn cng ha c lp, t ch.
c ph bin khp cc thuc a, Lng tri" tip thm sc mnh cho quyt tm ly khai.

Tuy nhin, nhim v ku gi tng thuc a thng qua tuyn ngn chnh thc vn cn . Ngy
7/6, Richard Henry Lee ngi bang Virginia trnh by mt ngh quyt ti i hi Lc a ln
th hai, tuyn b rng nhng thuc a hp nht ny c, v c quyn phi c tr thnh
nhng quc gia t do v c lp... Ngay lp tc mt y ban nm ngi do Thomas Jefferson
ngi bang Virginia ng u c phn cng nhim v son tho mt tuyn ngn b
phiu thng qua.

Phn ln tc phm Tuyn ngn c lp c thng qua ngy 4/7/1776 ca Jefferson khng ch
tuyn b s ra i ca mt quc gia mi m cn trnh by mt trit l v t do ca con ngi.
y chnh l ng lc thc y s pht trin trn ton th gii. Mc d bn Tuyn ngn c lp
tip thu trit l khai sng ca phong tro Khai sng Anh v Php song mt vn kin quan
trng cng c mt nh hng c bit to ln: Chuyn lun th hai v chnh ph ca John Locke.
John Locke tip thu nhng khi nim v quyn vn c t lu ca ngi Anh v ph bin
chng thnh quyn t nhin ca ton nhn loi. on m u ca bn Tuyn ngn c lp
nhc li kh c x hi ca Locke v cai tr:

Chng ti khng nh mt chn l hin nhin rng mi ngi sinh ra u bnh ng, rng to ha
ban cho h nhng quyn tt yu v bt kh xm phm, trong c quyn sng, quyn c t
do v mu cu hnh phc. Rng m bo cho nhng quyn ny, cc chnh ph c lp ra
trong nhn dn v c c nhng quyn lc chnh ng trn c s s nht tr ca nhn dn, rng
bt c khi no mt th ch chnh quyn no ph v nhng mc tiu ny, th nhn dn c
quyn thay i hoc loi b chnh quyn v lp nn mt chnh quyn mi, t trn nn tng
nhng nguyn tc cng nh t chc thc thi quyn hnh theo mt th ch sao cho c hiu qu tt
nht i vi an ninh v hnh phc ca h.

Jefferson trc tip lin h nhng nguyn l ca Locke vi tnh hnh cc thuc a. u tranh
ginh c lp cho nc M l u tranh xy dng mt chnh ph theo s chp thun ca nhn
dn thay th cho mt chnh ph ca mt ng vua cng vi mt s th lc khc buc chng ta
phi tun theo quyn ti phn xa l vi hin php ca chng ta v khng c lut php ca
chng ta cng nhn.... Ch c mt chnh ph da trn s tn thnh ca dn chng mi c th bo
v c mi quyn t nhin - quyn c sng, quyn t do v mu cu hnh phc. Nh vy,
tranh u v nn c lp ca nc M l tranh u v quyn t nhin ca mi con ngi.

NHNG THT BI V NHNG THNG LI

Mc d ngi M lm vo thoi tro nghim trng trong nhiu thng sau khi tuyn b c
lp, song tnh bn b v lng kin tr ca h cui cng c n p. Thng 8/1776, trong trn
chin Long Island ti New York, Washington tr nn kh c th tr vng, v v vy ng cng
binh lnh rt lui rt kho lo trn nhng con thuyn nh t Brooklyn n b bin Manhattan.
Tng Anh William Howe hai ln chn ch v mc qun M b chy. Tuy nhin cho n
thng 11, Howe chim c Pho i Washington trn o Manhattan. Thnh ph New York
nm trong tm kim sot ca qun Anh cho ti khi chin tranh kt thc.

Thng 12 nm , cc lc lng ca Washington gn nh tan r v khng c vin binh v cu

tr nh ha hn. Mt ln na, Howe li b qua c hi nh bi hon ton qun M vi quyt
nh ch n tn ma xun mi tip tc chin u. ng ngy Ging sinh 25/12/1776,
Washington vt sng Delaware pha bc Trenton, bang New Jersey. T m sng ngy 26/12,
cc chin binh ca ng bt ng tn cng n v n tr ca qun Anh , bt sng hn 900 t
binh. Mt tun sau, ngy 3/1/1777, Washington tn cng qun Anh Princeton, chim li hu
ht lnh th m qun Anh chnh thc chim ng. Nhng thng li Trenton v Princeton
ly li tinh thn phn chn ca qun M.

Tuy nhin, n thng 9/1777, Howe nh bi qun M ti Brandywine bang Pennsylvania,

chim Philadelphia v buc i hi Lc a phi b chy. Washington phi tri qua mt ma
ng lnh ct da ct tht nm 1777-1778 Thung lng Forge, bang Pennsylvania, thiu thc
phm, qun o v qun dng. Nng dn v li bun i hng ly ly vng v bc t ngi
Anh ch khng ly loi tin giy khng ng tin cy do i hi Lc a v cc bang pht hnh.
Thung lng Forge l im thoi tro ti t nht i vi qun i lc a ca Washington, nhng
nhiu ni khc trong nm 1777 xut hin mt bc ngot ca cuc chin. Tng Anh John
Burgoyne, chuyn qun t Canada sang pha Nam, m mu chim New York v New
England qua h Champlain v sng Hudson. Tht khng may, ng c qu nhiu qun trang
nng n n ni khng th vt qua c vng m ly v rng rm. Ngy 6/8, ti Oriskany,
bang New York, mt nhm Bo hong v th dn da di s ch huy ca Burgoyne ng
vi lc lng c ng ca M ang tm cch ngn chn bc tin ca h. Mt vi ngy sau
ti Bennington, bang Vermont, ngy cng nhiu binh lnh ca Burgoyne khi i tm qun nhu
thit yu b cc chin binh M y li.

Chuyn sang pha Ty lu vc sng Hudson, i qun ca Burgoyne tin vo Albany. Nhng
chin binh M mai phc sn. Di s ch huy ca Benedict Arnold - ngi sau ny phn
bi qun M West Point, bang New York - cc chin binh M hai ln y li bc tin ca
qun Anh. Ln ny b tn tht nng n, Burgoyne phi rt v Saratoga, New York ni lc lng
hng hu hn nhiu ca M di s ch huy ca Tng Horatio Gates bao vy qun Anh.
Ngy 17/10/1777, Burgoyne u hng ton b - bao gm su v tng, 300 s quan v 5.500
lnh.

LIN MINH PHP-M

Php, tinh thn ng h s nghip cch mng ca ngi M ngy cng dng cao: bn thn gii
tr thc Php ang khuy ng phong tro chng ch phong kin v c quyn trong x hi.
Tuy nhin, nh vua li ng h cc thuc a v l do a chnh tr hn l v l do h t tng.
Chnh ph Php rt mun tr th Anh ngay sau khi h b bi trn nm 1763. nu cao ngn
c cch mng M, Benjamin Franklin c c sang Paris nm 1776. S thng minh, ti tr v
am hiu ca ng khin s hin din ca phi on do Benjamin dn u thnh s kin ng
ch th ca Php, ng thi nhng phm cht y ng vai tr quan trng trong vic
tranh th s ng h ca Php.

Php bt u vin tr cho cc thuc a t thng 5/1776 bng cch c 14 tu ch cc qun nhu
phm sang M. Trn thc t, hu ht s thuc sng do qun i M s dng c ngun gc t
Php. Sau tht bi ca qun Anh Saratoga, Php thy c c hi lm suy yu k th truyn
kip v ly li th cn bng lc lng vn b mt i trong cuc Chin tranh By nm (hay cn
gi cuc Chin tranh Php v ngi da ). Ngy 6/2/1778, M v Php k Hip c Thn
thin v Thng mi, trong Php cng nhn v dnh nhng u i thng mi cho M. Hai
nc cng k Hip c Lin minh, quy nh rng nu Php tham chin th khng nc no c
h v kh chng no tt c cc thuc a M vn cha ginh c lp, rng khng nc no c
k kt ha c vi Anh nu khng c s chp thun ca nc kia, v rng mi nc phi bo
m ti sn ca pha bn kia M. Tnh n nm 1949 th y l hip c phng th song
phng duy nht m Hp chng quc Hoa K hoc cc thuc a trc tng k kt.

Lin minh Php - M chng bao lu sau m rng cuc xung t. Thng 6/1778, tu chin Anh
bn vo tu ca Php v hai quc gia giao chin. Nm 1779, do hy vng ginh li c
nhng phn lnh th b nc Anh chim trong cuc Chin tranh By nm, Ty Ban Nha bt
u tham gia v ng v pha Php trong cuc xung t. Tuy nhin, Ty Ban Nha li khng l
ng minh ca M. Nm 1780, Anh tuyn chin vi H Lan v tip tc bun bn vi M. S
gn kt gia cc cng quc chu u m ng u l nc Php tr thnh mi e da nguy
him vi nc Anh hn nhiu so vi him ha t cc thuc a ring r M.

QUN ANH NAM TIN

Sau khi ngi Php can d, qun Anh lin tng cng nhng n lc ca h cc thuc a
min Nam bi h vn tin rng phn ln dn min Nam l nhng ngi Bo hong. Mt cuc tin
cng din ra vo cui nm 1778, bt u bng vic chim gi Savannah, bang Georgia. Chng
bao lu sau, b binh v hi qun Anh cng tin v Charleston, bang Nam Carolina, hi cng
chnh min Nam. H cng tm cch dn cc lc lng ca M trn bn o Charleston. Ngy
12/5/1780, Tng Benjamin Lincoln dng np ton b thnh ph cng 5.000 binh s. y l
tht bi ln nht ca qun M trong chin tranh.

Nhng tnh th b o ngc nh vy ch khch l tinh thn nhng phin qun m thi. Binh lnh
Nam Carolina bt u sc so khp vng nng thn v tn cng cc ng tip vin ca qun
Anh. Trong thng 7, Tng M Horatio Gates - trc y tng tp hp lc lng d b gm
dn qun cha c hun luyn - tin qun ti Camden, bang Nam Carolina i ph vi
lc lng ca Anh do Tng Charles Cornwallis ch huy. Tuy nhin, nhng binh s cha tng
c hun luyn hong s v b chy khi phi i mt vi lnh chnh quy ca Anh. Binh lnh
ca Cornwallis chm trn vi qun M nhiu ln na, nhng trn nh quan trng nht
din ra Cowpens, bang Nam Carolina u nm 1781. Chnh ti y, qun M chin thng
tht v vang trc qun i Anh. Sau cuc truy ui n kit sc nhng khng c kt qu qua
bang Nam Carolina, Cornwallis h quyt tm chim bng c bang Virginia.

THNG LI V NN C LP
Thng 7/1780, vua Php Louis XVI c ti M i qun vin chinh gm 6.000 ngi di s
ch huy ca B tc Jean de Rochambeau. Ngoi ra, hm i Php quy ri vic vn ti bin
ca Anh v ngn cn vic chi vin v cc ngun cung cp ca qun i Anh bang Virginia.
Lc lng b binh v hi qun ca Php v M vi tng s 18.000 ngi c sc mnh ngang
bng vi binh lc ca Cornwallis trong sut ma h v u ma thu. Cui cng, ngy 19/9/1781,
sau khi b mc by Yorktown gn ca bin Vnh Chesapeake, Cornwallis phi dng np
ton b i qun gm 8.000 lnh Anh.

Mc d tht bi ca Cornwallis khng chm dt chin tranh ngay lp tc - cuc chin tranh
cn ko di dai dng thm gn hai nm na - song tn chnh ph ca Anh quyt nh ha m
Paris u nm 1782. i in ca pha M l Benjamin Franklin, John Adams v John Jay.
Ngy 15/4/1783, i hi Lc a thng qua hip c cui cng. Ha c Paris c k ngy
3/9 tha nhn nn c lp, t do v ch quyn ca 13 thuc a c, nay l cc tiu bang. Hp
chng quc Hoa K mi ra i c bin gii ko di v pha Ty n tn lu vc sng
Mississippi, v pha Bc n tn Canada v v pha Nam n tn Florida - vng t c tr
li cho Ty Ban Nha. Cc thuc a cn non nt m Richard Henry Lee tng ni ti hn by
nm trc cui cng tr thnh cc tiu bang t do v c lp. Song nhim v gn kt cc tiu
bang thnh mt dn tc vn cn .
TM QUAN TRNG CA CUC CCH MNG M
Cch mng M c ngha quan trng khng ch b hp trong phm vi bin gii lc a Bc M.
Cuc cch mng thu ht s ch ca chnh gii khp chu u. Nhng nhn vt tr danh theo
ch ngha l tng nh Thaddeus Kosciusko, Friedrich von Steuben, v Marquis de Lafayette
cng nhau khng nh t tng t do m h hy vng s c lan ta ti cc quc gia ca h.
Thnh cng ca cuc cch mng to ch da vng chc cho khi nim quyn t nhin khp
th gii phng Ty v cng th hin r hn nhng li ph phn ca nhng ngi theo ch ngha
duy l trong thi k Khai sng v m hnh c in da trn ch qun ch cha truyn con ni
v gio hi. Trn thc t, Cch mng M l pht sng bo hiu cuc Cch mng Php, nhng li
khng c tnh cht bo lc v bo lon nh cuc Cch mng Php bi l n din ra mt x hi
vn rt t do.

Nhng t tng cch mng c th hin r rng nht qua chin thng p o ca trit thuyt
kh c x hi /quyn t nhin ca John Locke. Din ra tht ng lc, tnh cht ca cuc cch
mng ny cn bc b tht nhanh chng tm quan trng ca o Tin Lnh phi Can-vanh bt
mn. T nhng ngi hnh hng n nhng tn Thanh gio u ng h nhng l tng ca
kh c x hi v cng ng t tr. Nhng hc gi ng h trit thuyt ca John Locke v gii
tng l Tin Lnh u l lc lng c xy nhng t tng t do ch ngha vn rt pht trin
cc thuc a Bc M thuc Anh.

Cc hc gi cng lp lun rng t tng cng ha cng gp phn lm nn cuc cch mng
ny. H cho rng t tng cng ha khng ph nhn s tn ti ca quyn t nhin m t nhng
quyn ny di nim tin cho rng cn phi c mt nh nc cng ha t do duy tr trch
nhim cng ng v dung dng tnh cht t o thi trong cc nh lnh o ca h. Tri li,
vic cao quyn c nhn, thm ch c mu cu hnh phc c nhn, dng nh l qu ch k. C
mt thi t tng cng ha e da gt b cc quyn t nhin vi t cch l ch ln ca
cuc cch mng. Tuy vy, hu ht cc s gia ngy nay li tha nhn s khc bit nh vy b
cao qu mc. Hu ht mi c nhn u ngh nh vy trong th k XVIII v thy rng hai t
tng khc nhau ny cng ch nh hai mt ca mt ng xu tr tu m thi.

Cch mng thng gn lin vi nhng o ln v bo lc trong x hi trn quy m ln. Nu theo
nhng tiu ch nh vy th Cch mng M tng i n ha. Khong 100.000 nhn vt bo
hong ri b Hp chng quc mi c thnh lp. Vi ngn ngi thuc gii tinh ty trc
y b tch thu ti sn v trc xut. Nhiu ngi khc l dn thng trung thnh vi nh vua.
Phn ln trong s h lu vong mt cch t nguyn. Cuc cch mng khng m ra v thc y
t do nhiu hn mt x hi vn t do. bang New York v hai bang Carolina, bt ng sn
ln ca nhng k bo hong b chia cho nng dn ngho. Nhng gi thuyt ca t tng t do
tr thnh chun mc chnh thng trong vn ha chnh tr M - cho d l th hin vic bi b
gio hi Anh, nguyn tc bu chn gii chc hnh php ca tiu bang v quc gia, hay vic ph
bin rng ri t tng t do c nhn. Song c cu x hi hu nh khng thay i. Cho d c cch
mng hay khng th hu ht ngi dn vn c m bo an ton trong cuc sng, quyn t do
v s hu ca ring h.
Chng 4: Xy dng mt chnh ph quc gia
Mi ngi dn thng, v tt c mi ngi trn tri t ny, u c quyn t tr".
Thomas Jefferson, 1790 - Ngi son tho Bn Tuyn ngn c lp

HIN PHP CA CC TIU BANG

Thnh cng ca cuc cch mng em li cho ngi M c hi xy dng khung php l cho
nhng l tng ca h nh c trnh by trong bn Tuyn ngn c lp, ng thi khc
phc mi ni oan c thng qua cc bn hin php ca tiu bang. Ngy 10/5/1776, i hi Lc
a thng qua mt ngh quyt ku gi cc thuc a thnh lp cc chnh ph mi m bo tt
nht vic mu cu hnh phc v an ton cho tt c mi c tri. Mt s chnh ph lm c nh
vy, v trong vng mt nm sau khi Tuyn ngn c lp ra i, tt c ngoi tr ba tiu bang,
son tho xong hin php.

Cc bn hin php mi th hin nh hng ca cc t tng dn ch. Khng c bn hin php

no on tuyt th bo vi qu kh c v tt c cc bn hin php u c xy dng trn mt
nn tng vng chc ca nhng tri nghim qua thi k thuc a v thc tin cuc sng nc
Anh. Nhng mi bn hin php u c thi thm lung sinh kh mi ca tinh thn ch ngha
cng ha - mt l tng vn t lu c cc trit gia thi k Khai sng ca ngi.

Theo l t nhin, mc tiu u tin ca nhng ngi khi tho nhng bn hin php bang l bo
v nhng quyn tt yu bi vic vi phm nhng quyn l nguyn nhn khin cc thuc a c
ot tuyt vi nc Anh. Nh vy, mi bn hin php u bt u bng mt tuyn ngn v
quyn. Bn hin php ca bang Virginia vn c coi l mu mc cho tt c cc bang khc bao
gm bn tuyn ngn v cc nguyn tc nh ch quyn nhn dn, gi chc lun phin, t do bu
c v xc nh nhng quyn t do cn bn: bo lnh c mc v trng pht mang tnh nhn
o, x n nhanh thng qua bi thm on, t do bo ch v t do tn ngng, v quyn ca a
s c ci cch hay thay i chnh ph.

Cc bang khc m rng danh mc cc quyn t do b sung thm quyn t do ngn lun,
hi hp v thnh nguyn. Cc bn hin php ca h thng c nhng quy nh nh quyn c
mang v kh, quyn bo h nhn thn, quyn bt kh xm phm ni c tr v bnh ng trc
php lut. Tuy nhin, tt c cc bn hin php u by t s trung thnh vi m hnh tam quyn
phn lp - hnh php, lp php v t php - mi c quan u c hai c quan cn li kim sot
v cn bng.

Hin php bang Pennsylvania l cp tin nht. tiu bang ny, cc ngh nhn Philadelphia, tn
Tin Lnh n t Bc Ai-len sinh sng bin gii v cc ch trang tri ni ting c nm
vai tr kim sot. Hi ng lp php a phng thng qua hin php cho php mi ngi ng
thu l nam gii v cc con trai ca mnh c quyn bu c; yu cu cc chc v phi c m
nhim theo ch lun phin (khng ai c th c lm i din qu bn nm trong mi nhim
k by nm) v xy dng c quan lp php n nht.

Cc bn hin php bang c mt s hn ch r rng, c bit nu xt theo tiu ch hin nay. Cc

hin php c khi tho m bo cho mi ngi nhng quyn t nhin ca h nhng li
khng bo v c cho tt c mi ngi quyn t nhin cn bn nht - bnh ng. Cc thuc a
pha nam bang Pennsylvania tc i ca nhng ngi dn n l cc quyn tt yu vi t
cch l nhng con ngi. Ph n khng c cc quyn chnh tr. Khng bang no i xa ti mc
cho php quyn ph thng u phiu cho tt c nam gii. Thm ch ngay c nhng bang cho
php tt c nhng ngi ng thu c i bu c (ngoi bang Pennsylvania cn c cc bang
Delaware, Bc Carolina v Georgia), th nhng ngi gi chc v trong chnh quyn bt buc
phi c mt lng ti sn nht nh.

CC IU KHON CA LIN BANG

Trn chin vi nc Anh lm c nhiu iu khin thi ca thuc a thay i. Cc hi
ng lp php a phng bc b K hoch Lin minh Albany vo nm 1754, kin quyt
khng trao quyn t tr, d l nh nht, cho bt c ai khc, k c nhng ngi m chnh h
bu ra. Nhng trong sut qu trnh din ra cch mng, s tng tr ln nhau chng minh c
hiu qu, ng thi ni lo s v vic loi b quyn lc c nhn gim i rt nhiu.

Nm 1776, John Dickinson son tho Nhng iu khon ca Lin bang v Lin minh vnh
cu. i hi Lc a thng qua cc iu khon ny vo thng 11/1777. Ngay sau khi c tt c
cc bang ph chun, cc iu khon trn c hiu lc vo nm 1781. Do th hin tnh cht rt
mong manh ca t tng lp quc mi cn chp chng, cc iu khon ny quy nh thnh
lp mt lin minh rt lng lo. Chnh ph quc gia khng c quyn p thu quan, iu tit
thng mi v nh thu. ng thi, chnh quyn lin bang kim sot rt t v quan h quc t:
mt s cc bang bt u m phn vi nc ngoi. Chn bang t chc qun i ring, v
mt s c hi qun ring. Do thiu mt ng tin chung thng nht nn trong lnh vc thng
mi, quc gia mi phi s dng kt hp loi tin xu v tin giy phc tp do chnh h v cc
tiu bang pht hnh. Tuy vy, tt c cc ng tin u nhanh chng mt gi.

Nhng kh khn kinh t sau chin tranh ging ln nhng hi chung i thay i. Cuc chin
kt thc li hu qu nghim trng i vi cc li bun trc y tham gia cung cp cho
qun i c hai phe v gi y, h mt i nhng li th c c t vic tham gia vo h
thng mu dch nc Anh. Cc tiu bang u tin cho hng ha M trong cc chnh sch thu
quan, nhng cc biu thu quan li khng nht qun. Chnh iu thi thc cn phi c mt
chnh ph trung ng mnh hn thc thi mt chnh sch thng nht.

C l cc ch tri b thit thi nhiu nht do nhng kh khn kinh t sau cuc cch mng. Ngun
cung cp nng sn vt cu. Tnh trng bt n tp trung ch yu nhng ch tri ang mc
n. H mong mun c nhng bin php mnh trnh vic tch thu ti sn hoc tng giam v
mc n. Cc ta n nhn c qu nhiu n kin i n. Sut ma h nm 1786, cc hi ngh
ca ta th chnh v cc cuc hp khng chnh thc mt s bang yu cu ci cch trong cc
c quan hnh chnh bang.

Ma thu nm , nhng m ng ln xn gm cc ch tri bang Massachusetts di s lnh

o ca cu i y Daniel Shays bt u dng v lc ngn cn khng cho cc ta n gii
quyt cc v kin v n do ch n khi xng, ng thi tr hon cuc bu c tiu bang sp
n. Thng 1/1787, mt i qun rch ri gm 1.200 ch tri tin v kho v kh ca Lin
bang Springfield. Qun ni dy c trang b bng phn ln cc thanh g ng thng ru v
cy xa rm b mt lc lng nh dn qun bang y lui. Tng Benjamin Lincoln sau
n cng lc lng tng vin t Boston v nh tan tc nhng ngi cn li i theo Shays, chnh
ng cu i y ny chy thot v Vermont. Chnh ph bt 14 ngi ni lon v x t hnh,
nhng cui cng tha bng cho mt s v th nhng ngi khc sau mt thi hn t ngn ngi.
Sau khi nh bi qun ni lon, mt c quan lp php mi c bu m phn ln s ngi ng
h nhng ngi ni lon v chp nhn mt s yu cu gim nh n cho h.

VN M RNG LNH TH
Cng vi s kt thc ca cuc cch mng, Hp chng quc Hoa K li phi i mt vi vn
min Ty vn cha c gii quyt - vn m rng lnh th vi nhng mt phc tp v t ai,
bun bn lng th, ngi da , khu nh c v chnh quyn a phng. B quyn r bi t ai
v cng mu m mi c pht hin, nhng ngi tin phong vt qua dy ni Appalachian
v tin ti xa hn na. Cho n nm 1775, nhng trin i xa xi nm ri rc dc theo nhng
tuyn ng sng c n hng chc nghn ngi nh c. B chia cch bi nhng dy ni v
hng trm cy s xa nhng trung tm quyn lc chnh tr min ng, c dn thnh lp
cc chnh quyn ca ring mnh. C dn t tt c cc bang vng Tidewater dn v cc thung
lng sng mu m c nhng tho nguyn bao la nm su trong lc a. Ti nm 1790, dn s ca
vng Appalachian ln ti hn 120.000 ngi.

Trc chin tranh, mt s thuc a a ra nhng tuyn b khng nh phn t s hu ca

h tht ln v nhiu khi chng cho vt khi dy Appalachian. i vi nhng ngi khng c
nhng yu sch nh th th chin li phm v lnh th giu c ny dng nh c chia phn
khng cng bng. ng v pha nhng ngi , bang Maryland a ra mt quyt ngh khng
nh cc vng t min Ty phi c coi l ti sn chung do i hi Lc a phn chia thnh
nhng chnh quyn t do v c lp. tng ny khng c n nhn mt cch h hi. Tuy
vy, vo nm 1780 bang New York tin phong bng cch nhng li tt c phn t m h
khng nh thuc quyn s hu. Nm 1784 bang Virginia vn nm gi nhng quyn s hu ln
nht t b ton b t ai pha bc sng Ohio. Cc bang khc cng nhng li nhng
vng t h khng nh thuc quyn s hu. i hi c th s tha hng quyn s hu tt c
mi t ai pha bc sng Ohio v pha Ty dy ni Allegheny. Vic s hu chung hng triu
hc - ta t chung nh vy l mt bng chng hin nhin nht v tnh cht quc gia v tnh thng
nht, v iu em li ni dung nht nh cho t tng thng nht v hp nht thnh quc
gia, ng thi nhng phn lnh th rng ln ny cng l mt kh khn i hi phi c gii
quyt.

i hi Lin bang xy dng mt h thng t tr hn ch cho vng lnh th Ty Bc mi .

Sc lnh Ty Bc nm 1787 quy nh v b my t chc mi ny. Lc u, y c coi l
mt qun vi ngi ng u l thng s cng cc thm phn do i hi b nhim. Khi lnh th
ny c n 5.000 c dn nam gii t do nm trong tui bu c th s c c quyn lp Quc
hi lng vin, v chnh khu vc ny s t bu ra H vin. Ngoi ra, khu vc ny cn c c
mt i biu khng c quyn b phiu ti i hi. C khi no mt trong s cc bang c ti
60.000 c dn t do th s c gia nhp Lin bang c v th bnh ng vi cc bang sng lp
trn mi phng din. Sc lnh cng m bo cc quyn dn s v cc quyn t do, khuyn
khch gio dc v nghim cm ch n l hay cc thc n l cng bc khc.
Chnh sch mi bc b quan nim vn c t lu i cho rng cc thuc a tn ti v li ch
ca mu quc v l thuc v chnh tr, c a v thp km v x hi. Tri li, chnh sch mi
ra nguyn tc cc thuc a (lnh th) l phn m rng ca quc gia v c php - khng phi
l c quyn v ch l quyn - c hng tt c mi li ch ca bnh ng.

HI NGH LP HIN
n thi im Sc lnh Ty Bc c ban hnh, cc nh lnh o M vn ang trong qu trnh
son tho bn hin php mi, mnh m hn thay th cho cc iu khon Lin bang. George
Washington, tng cng trnh s trong qu trnh , m t rt chnh xc rng cc tiu bang hp
li vi nhau ch bng si dy ct. Nhng tranh chp gia bang Maryland v bang Virginia v
tuyn ng thy trn sng Potomac dn ti vic t chc hi ngh i biu ca nm tiu bang
ti Annapolis, bang Maryland nm 1786. Mt trong s cc i biu l Alexander Hamilton
thuyt phc cc ng nghip ca ng rng thng mi c quan h mt thit vi cc vn kinh
t v chnh tr. Do vy, iu cn lm l phi c mt t duy mi cn bn v Lin bang.

Hi ngh Annapolis ra li ku gi tt c cc tiu bang c i din ti d i hi s c t

chc vo ma xun nm sau ti Philadelphia. i hi Lc a lc u phn n trc bc i to
bo ny, nhng sau chp thun khi George Washington ng h phng n ny v c c
lm i biu. Trong sut ma thu v ma ng nm sau, cc cuc bu c c t chc tt
c cc bang, tr bang Rhode Island.

Thng 5/1787 din ra mt cuc hp quan trng ca nhng ngi xut chng ti i hi Lin
bang. Cc c quan lp php bang c cc nh lnh o dy dn kinh nghim t chnh quyn
thuc a v bang, i hi Lc a, qun i v tn gio. George Washington vn c coi l
cng dn xut sc ca t nc v tnh lim chnh v ti thao lc ca ng trong thi cch mng
c chn lm ch tch.

Trong s cc thnh vin tch cc nht c hai ngi n t bang Pennsylvania: Gouverneur
Morris - ngi thy cn phi c mt chnh quyn lin bang, v James Wilson - ngi lao
ng khng mt mi v t tng quc gia. Bang Pennsylvania cng bu Benjamin Franklin
khi ng sp kt thc s nghip phi thng phng s nhn dn v t nhng thnh tu khoa hc
rc r. T bang Virginia cn c James Madison, mt chnh khch tr tui c suy ngh thc t,
mt ngi am tng chnh tr v lch s. Theo li ca mt ngi ng s th xt t gc sing
nng v u c thc t th... y l mt ngi am hiu tng tn nht v bt k mt im tranh
lun no. Madison c cng nhn l cha ca Hin php.

Bang Masachusetts c hai i din ti l Rufus King v Elbridge Gerry, nhng thanh nin y
nng lc v kinh nghim. Roger Sherman, t anh th ng giy tr thnh thm phn, l mt
trong s cc i biu ca bang Connecticut. i din cho bang New York c Alexander
Hamilton, ngi xut t chc hi ngh. Vng mt ti hi ngh c Thomas Jefferson - khi
ng l cng s i din cho Hoa K ti Php, v John Adams - ang nm gi chc v nh
Jefferson nc Anh. Trong s 55 i biu th thanh nin chim a s vi tui trung bnh l
42.

i hi Lc a y quyn cho Hi ngh tho cc iu sa i nhng iu khon Lin bang,

nhng, nh Madison vit sau ny, cc i biu vi nim tin mnh m vo t nc ca h
gc cc iu khon sang mt bn v tp trung xy dng mt hnh thc chnh quyn hon ton
mi.

H nhn thy iu v cng cn thit l hi ha hai cp chnh quyn khc nhau - chnh quyn
a phng hin c ca 13 bang bn c lp, v chnh quyn trung ng. H thng qua
nguyn tc khng nh tt c mi chc nng v quyn lc ca chnh ph thng nht - hon ton
mi v mang tnh ci m - phi c xc nh v cng khai cn thn trong khi tt c nhng chc
nng v cc quyn lc khc cn phi c hiu l thuc v cc bang. Nhng do hiu r chnh
ph trung ng cn phi c quyn lc thc t nn cc i biu cng nht tr l chnh ph phi
c trao quyn - c tin, qun l thng mi, tuyn b chin tranh v thit lp ha bnh cng
nhng quyn khc.

TRANH LUN V THA HIP

Cc chnh khch nhn xa trng rng ca th k XVIII tng nhm hp Philadelphia l nhng
ngi trung thnh vi khi nim cn bng quyn lc trong chnh tr ca Montesquieu. Nguyn
tc ny c cng c thm nh thc tin din ra thi k thuc a v qua nhng tc phm
ca John Locke tr nn quen thuc i vi hu ht cc i biu d hi ngh. Nhng nh
hng nh vy cng c nim tin vng chc rng cn phi thit lp ba nhnh chnh quyn
ngang bng v tng h ln nhau. Cc quyn lp php, hnh php v t php phi c cn bng
mt cch hi ha sao cho khng mt c quan no li c th ginh c th p o. Cc i biu
cng nht tr c quan lp php, tng t nh cc c quan lp php thuc a v Ngh vin Anh,
phi l lng vin.

Trong hi ngh c s nht tr cao v nhng im ny. Nhng cng c nhng kin khc nhau
ny sinh. Cc i biu ca cc bang nh, nh New Jersey chng hn, phn i nhng iu
thay i c th s lm gim nh hng ca h trong chnh ph trung ng nu da theo quy m
dn s ch khng da vo v th bnh ng ca tiu bang nh c quy nh trong cc iu
khon ca Lin bang.

Mt khc, i din ca nhng bang ln nh Virginia li lp lun ng h cho quyn i din theo
t l. Cc cuc tranh ci ny c nguy c ko di bt tn cho n khi Roger Sherman a ra cc
lun c ng h quyn i din theo t l dn s ca cc bang trong mt vin ca Quc hi - H
vin - v quyn i din bng nhau vin kia - Thng vin.

Vic tp hp nhng bang ln p o bang nh sau tan r. Nhng hu nh bt k vn k

tip no cng u lm ny sinh nhng chia r mi, ch c th c gii quyt thng qua tha
hip. i din min Bc mun s n l c thng k tnh mc thu ng gp ca mi bang,
nhng con s ny khng quyt nh s gh mt tiu bang s c trong H vin. Theo mt tha
hip t c m hu nh khng c bt ng quan im th s thnh vin trong H ngh vin s
c phn chia theo s dn t do cng vi ba phn nm s n l.

Mt s thnh vin nh Sherman v Elbridge Gerry vn cn khn kh v cuc ni lon ca Shays.

H lo s qung i qun chng thiu s khn ngoan cn thit t tr, v vy h khng mun bt
c nhnh no trong chnh quyn lin bang c nhn dn bu trc tip. Nhng ngi khc li
cho rng chnh quyn lin bang cn phi da vo qun chng cng rng ri cng tt. Mt s i
biu mong mun loi tr vng min Ty ang ngy cng ln mnh khng c tr thnh tiu
bang; nhng v khc th bo v nguyn tc bnh ng c xc lp trong Sc lnh Ty Bc nm
1787.

Khng c s khc bit nghim trng v nhng vn kinh t quc gia nh tin giy, cc o lut
lin quan ti nhng ngha v hp ng, hoc vai tr ca ph n vn b loi tr ra ngoi chnh tr.
Nhng xut hin nhu cu cn bng nhng li ch kinh t ca cc tng lp; gii quyt nhng
cuc tranh lun v quyn hn, nhim k v la chn ngi ng u c quan hnh php; v gii
quyt nhng vn lin quan ti nhim k ca thm phn v cc loi hnh ta n cn c thnh
lp.

Lm vic sut trong ma h nng bc Philadelphia, cui cng Hi ngh t c d tho

trnh by ngn gn vic t chc mt chnh ph tinh vi nht t trc ti nay - mt chnh ph c
quyn tuyt i trong phm vi c xc nh v hn ch r rng. Chnh ph lin bang c ton
quyn nh thu, vay tin, lp cc sc thu thng nht v thu gin thu, c tin, xc nh cc
n v trng lng v o lng, cp bng sng ch pht minh v chng nhn bn quyn, thit lp
cc bu in v xy dng cc ng bu in. Chnh ph lin bang cng c quyn tuyn m v
duy tr qun i v hi qun, qun l cc cng vic lin quan ti ngi da , thc hin chnh
sch i ngoi v tin hnh chin tranh. Chnh ph lin bang s thng qua cc o lut nhp tch
cho ngi nc ngoi v qun l t cng, v cho php cc tiu bang mi gia nhp trn c s
bnh ng tuyt i vi cc tiu bang c. Quyn thng qua ton b o lut thch hp v cn thit
thc thi nhng quyn lc c xc nh r rng c trao cho Chnh ph Lin bang c
th p ng nhng nhu cu v i hi ca cc th h mai sau v ca mt chnh th c m
rng ng k.

Nguyn tc tam quyn phn lp c th im hu ht hin php ca cc tiu bang v

chng t c hiu qu. V l , Hi ngh lp ra h thng chnh quyn vi ba nhnh ring bit -
lp php, hnh php v t php - mi nhnh u c hai nhnh cn li kim sot. Chnh v vy
cc d lut ca Quc hi s khng tr thnh lut cho n khi c tng thng ph chun. Tng
thng cng phi trnh tt c nhng c vo v tr quan trng v tt c nhng hip c do ng k
kt Thng vin thng qua. n lt mnh, tng thng c th b buc ti hay bi chc theo
quyt nh ca Quc hi. C quan t php phi xt x tt c mi trng hp ny sinh theo quy
nh ca lut php v Hin php lin bang. Trn thc t cc ta n c trao quyn din gii c
lut c s v lut thnh vn. Nhng cc thnh vin ca c quan t php do tng thng c v
c Thng vin cng nhn cng c th b Quc hi ph trut.

bo v cho hin php trnh b thay i vi v, iu V quy nh nhng iu b sung sa

i Hin php phi c ngh hoc bi hai phn ba c hai vin ca Quc hi, hoc bi hai
phn ba s bang tham d hi ngh. Cc xut phi c ph chun bi mt trong hai phng
php: hoc do cc c quan lp php ca ba phn t cc bang hoc do hi ngh ba phn t cc
bang v Quc hi ngh cch thc c p dng.

Cui cng hi ngh phi ng trc mt vn quan trng nht: cc quyn lc c trao cho
chnh ph mi phi c thi hnh nh th no? Theo cc iu khon lin bang trc y, trn l
thuyt, chnh quyn lin bang nm nhng quyn lc quan trng, song trn thc t nhng
quyn lc ny v gi tr v cc bang khng h quan tm n nhng quyn lc y. Vy phi
lm g cu vn chnh ph mi trnh khi s phn nh th?
Ngay t lc u, hu ht cc i biu nht tr vi cu tr li duy nht - s dng v lc. Nhng
h mau chng nhn thy rng vic s dng v lc i vi cc bang s ph hoi lin minh.
Ngi ta quyt nh chnh ph khng ch o cc bang m ch nh hng cho dn chng
cc bang, v nn ban hnh lut qun l ton b cc cng dn ca t nc. Hi ngh thng
qua hai li tuyn b ngn gn nhng rt quan trng v l vn ch o ca Hin php:

Quc hi c quyn... ban hnh tt c cc o lut cn thit v thch hp thc thi... Quyn lc
quy nh trong Hin php ny c trao cho Chnh ph ca Hp chng quc Hoa K (iu I,
Khon 7).

Hin php ny, cc o lut ca Hoa K c ban hnh theo Hin php ny, mi iu c
hoc s c k kt di thm quyn ca Hoa K s l lut ti cao ca quc gia. Quan ta cc
bang u phi tun theo nhng lut ny; bt c mt iu g trong Hin php hoc lut ca cc
bang m tri ngc vi Hin php Lin bang u khng c gi tr. (iu VI)

Do cc b lut ca Hp chng quc c kh nng thc thi ti cc ta n quc gia thng qua cc
thm phn v cnh st trng, cng nh trong cc ta n bang thng qua cc thm phn bang v
cc quan chc thc thi lut php bang.

Cuc tranh lun cn tip tc cho ti tn ngy nay v nhng ng c thi thc nhng ngi vit
Hin php. Nm 1913, nh s hc Charles Beard, trong cun Gii thch Hin php t gc
kinh t, lp lun rng nhng ngi cha lp quc i din cho li ch ca tng lp t bn
thng mi ang ngy cng ln mnh v i hi cn phi c mt chnh ph trung ng hng
mnh. ng cho rng rt nhiu ngi trong s h c th c thi thc bi h nm gi qu
nhiu tri phiu b mt gi ca chnh ph. Tuy nhin, chnh James Madison, ngi son tho
chnh ca hin php li khng c tri phiu v ch l mt ch n in bang Virginia. Tri li,
nhng ngi phn i Hin php li s hu mt lng ln chng khon v tri phiu. Nh vy,
khng ch c li ch kinh t nh hng n din tin ca cuc tranh lun m c nhng li ch
ca cc tiu bang, tng lp dn c v thc h cng chi phi. Nhn t khng km phn quan
trng chnh l ch ngha l tng hn su trong nhng ngi tho hin php. L sn phm ca
phong tro Khai sng, nhng ngi cha lp quc xy dng mt chnh quyn m h tin rng s
thc y t do c nhn v bn tnh thin ca con ngi. Nhng l tng th hin trong bn Hin
php M l mt thnh t quan trng to nn bn sc dn tc M.

PH CHUN V TUYN NGN NHN QUYN

Ngy 17/9/1787, sau 16 tun cn nhc cn thn, bn hin php hon thin c 39 trong s 42
i biu c mt k kt. Franklin ch vo hnh na mt tri v bng mu vng chi sau chic
gh ta ca Washington v ni:

Sut nhng ngy din ra Hi ngh, ti thng xuyn... nhn vo chic gh (kia) pha sau lng
tng thng m khng th phn nh c l mt tri ang mc hay ang ln; nhng gi y
cui cng th ti thc s hnh phc bit rng l vng mt tri lc bnh minh ch khng phi
lc hong hn.

Hi ngh kt thc, cc thnh vin tn ra qun ru thnh ph, cng n v chia tay nhau tht
chn thnh, m p. Tuy nhin, mt ni dung quan trng trong u tranh xy dng mt lin minh
hon ho hn vn t ra pha trc. Vn cn phi c s chp thun ca cc hi ng lp php
dn bu cc tiu bang trc khi vn kin hin php c th c hiu lc.

Hi ngh quyt nh rng hin php s c hiu lc ngay sau khi hi ng lp php ca 9 trong
tng s 13 bang ph chun. n thng 6/1788, c chn bang theo yu cu ph chun hin
php, nhng cc bang ln nh Virginia v New York th cha. Hu ht mi ngi u thy nu
khng c s ng h ca h th hin php s khng bao gi c tn knh. i vi nhiu ngi,
bn hin php dng nh cn n cha v s nhng mi nguy: liu chnh ph trung ng hng
mnh to nn hin php c p bc v hnh h h bng cc khon thu kha nng n v li
h vo cuc chin tranh hay khng?

Nhng quan im khc bit v cc vn ny dn ti s tn ti ca hai phe nhm - nhng

ngi ng h ch lin bang v mt chnh quyn trung ng mnh m, v nhng ngi phn
i ch lin bang mun c mt lin minh lng lo ca tng bang ring r. Nhng lp lun ca
c hai phe c chuyn ti qua bo ch, cc c quan lp php v cc hi ngh bang.

Virginia, nhng ngi chng ch ngha lin bang tn cng chnh ph mi c xut
bng cch phn bc on m u ca Hin php: Chng ti, nhng ngi dn ca Hp chng
quc. Bng vic khng s dng cc tn ring ca cc bang trong Hin php, cc i biu lp lun
cc bang s khng duy tr c quyn hay quyn lc ring r ca mnh. Phi chng ch ngha
lin bang Virginia th do Patrick Henry lnh o. ng tr thnh ngi pht ngn chnh cho
nhng ngi nng dn vng su, vng xa vn rt lo s trc nhng quyn lc ca Chnh ph
Lin bang mi. Cc i biu cn do d b thuyt phc bi ngh ca hi ngh bang Virginia
a ra Tuyn ngn Nhn quyn, cn phi chng ch ngha lin bang lin minh vi nhng
ngi ng h ch ngha lin bang ph chun Hin php ngy 25/6.

Ti New York, Alexander Hamilton, John Jay v James Madison ku gi ph chun Hin
php qua mt lot cc bi lun ni ting mang ta Bt k ca nhng ngi ng h lin bang.
Nhng bi lun ng ti trong cc t bo New York tr thnh lp lun c in ng h chnh
quyn lin bang trung ng theo m hnh tam quyn phn lp - hnh php, lp php v t php
kim sot v cn bng ln nhau. Do nhng bi Bt k c nh hng ln ti i biu New York
nn Hin php c ph chun ngy 26/7.

Mi c cm vi mt chnh quyn trung ng mnh ch l mt mi lo lng duy nht trong s

nhng mi lo ca nhng ngi phn i Hin php; mt mi lo ngi tng ng i vi nhiu
ngi l ni lo s rng Hin php khng bo v quyn con ngi v cc quyn t do c nhn
mt cch c hiu qu. George Mason, ngi Virginia, tc gi bn Tuyn ngn Nhn quyn ca
bang Virginia nm 1776, l mt trong ba i biu tham d Hi ngh Lp hin t chi k vn
kin cui cng v n khng lit k ra nhng quyn c nhn. Cng vi Patrick Henry, ng ra
sc chng li bang Virginia ph chun Hin php. ng nhin, nm bang bao gm c
Massachusetts ph chun Hin php vi iu kin rng nhng iu b sung sa i hin php
cn phi c b sung lp tc.

Khi phin hp Quc hi u tin din ra thnh ph New York thng 9/1789, nhng li ku gi
c cc iu b sung sa i bo v cc quyn c nhn thc s ginh c s nht tr rt
cao. Quc hi nhanh chng thng qua 12 iu b sung sa i nh vy; n thng 12/1791,
 c s bang ph chun 10 iu b sung sa i a chng vo thnh mt phn ca
Hin php v gi chung l Tuyn ngn Nhn quyn. Trong s cc quy nh ca cc iu b sung
sa i c: quyn t do ngn lun, bo ch, tn gio v quyn hi hp mt cch ha bnh, quyn
phn i v yu cu cc thay i (iu b sung sa i th nht); Bo v chng li nhng cuc
khm xt, tch thu khng hp l ti sn v bt giam (iu b sung sa i th t); th tc t tng
cng bng tt c cc v n hnh s (iu b sung sa i th nm); Quyn c x n cng
bng v nhanh chng (iu b sung sa i th su); Bo v chng li hnh pht d man v bt
thng (iu b sung sa i th tm); v iu khon cho rng mi ngi c s dng nhng
quyn b sung m khng c ghi trong Hin php (iu b sung sa i th chn).

T khi thng qua Tuyn ngn Nhn quyn ch c 16 iu b sung sa i c b sung vo

Hin php. Tuy mt s iu b sung sa i tip theo iu chnh cu trc v hot ng ca
Chnh ph Lin bang, nhng phn ln cc iu khon ny vn tun theo nhng tin l do Tuyn
ngn Nhn quyn xc lp v m rng cc quyn c nhn v cc quyn t do.

TNG THNG WASHINGTON

Mt trong nhng cng vic cui cng ca Quc hi lin bang l t chc cuc bu c tng thng
u tin tin hnh, ly ngy 4/3/1789 l ngy khai sinh chnh ph mi. Mt ci tn c tt thy
mi ngi nhc ti cng v ngi lnh o quc gia l George Washington v ng c tn
nhim bu lm tng thng v tuyn th nhm chc ngy 30/4/1789. Bng nhng li tuyn th m
sau ny bt k tng thng no cng s dng, Washington cam kt thc thi nhng bn phn
ca chc v tng thng mt cch trung thnh, v c gng ht sc mnh nhm bo ton, bo v v
che ch Hin php ca Hp chng quc Hoa K.

Khi Washington nhm chc tng thng th Hin php mi cha h quan tm ti tp qun ln ng
h hon ton quan im ca d lun c nh hng. Chnh ph mi phi xy dng b my
ring v iu tit mt h thng thu m bo s hot ng ca chnh mnh. Cc b lut vn
cha c thc thi chng no c quan t php vn cha c thnh lp. Qun i th nh b.
Lc lng hi qun tm thi khng cn tn ti na.

Quc hi mau chng thnh lp B Ngoi giao v B Ti chnh vi Thomas Jefferson v

Alexander Hamilton gi chc b trng tng ng. B Chin tranh v B T php cng c
thnh lp. Do Washington ch mun a ra cc quyt nh sau khi tham vn kin nhng ngi
c tr tu c ng nh gi cao, nn Ni cc ca Tng thng M c thnh lp, bao gm
B trng ca tt c cc b m Quc hi c th lp ra.

Trong khi , t nc vn lin tc pht trin v ln sng nhp c t chu u ang gia tng.
Ngi M ang chuyn sang min Ty: Ngi cc bang New England v Pennsylvania ang
chuyn ti bang Ohio; ngi cc bang Virginia v Carolina chuyn sang cc bang Kentucky v
Tennessee. Ch cn c s tin nh cng mua nhng trang tri mu m, v do vy, nhu cu
lao ng khng ngng tng. Min thung lng mu m tri di pha trn cc bang New York,
Pennsylvania v Virginia chng bao lu sau tr thnh khu vc trng la m.

Tuy nhiu mt hng vn cn c sn xut th cng ti gia, nhng cuc cch mng cng nghip
vn cn ang bui bnh minh M. Bang Massachusetts v Rhode Island ang t nn mng
cho cc ngnh cng nghip dt quan trng; bang Connecticut bt u sn xut hng thic v
ng h; cc bang New York, New Jersey v Pennsylvania ch to giy, thy tinh v st. Vn ti
bin M pht trin ti quy m ln mc ch ng th hai sau nc Anh. Thm ch cho ti
nm 1790, cc tu M ti Trung Quc bn lng th v mang v ch, hng liu v t la.

Vo thi khc quyt nh trong s nghip pht trin t nc, s lnh o ti tnh ca
Washington ng vai tr v cng quan trng. ng t chc chnh quyn lin bang, ban hnh
cc chnh sch nh c cc vng lnh th trc kia nm trong tay nc Anh v Ty Ban Nha,
bnh nh bin gii ty bc v gim st vic kt np ba tiu bang mi: bang Vermont (1791),
bang Kentucky (1792) v bang Tennessee (1796). Cui cng trong Din vn T bit ca mnh,
Washington cnh bo c nc M nn trnh xa nhng lin minh lu di c nh vi bt c th
lc no th gii bn ngoi. Li khuyn ny nh hng ti thi ca ngi M i vi th
gii trong nhiu th h tng lai.

CUC TRANH LUN GIA HAMILTON V JEFFERSON

c mu thun ny sinh trong thp nin 1790 gia cc ng phi chnh tr u tin M. Trn
thc t, phi ng h ch ngha lin bang do Alexander Hamilton lnh o, v phe chng ch
ngha lin bang do Thomas Jefferson ng u, l nhng chnh ng u tin th gii phng
Ty. Khc vi cc nhm chnh tr lng lo trong H vin Anh, hay cc thuc a M trc thi
k cch mng, c hai chnh ng ny u c cng lnh v nguyn tc tng i nht qun, lc
lng ng h tng i n nh v b my t chc mang tnh lin tc.

Phi ng h ch ngha lin bang nhn chung i din cho nhm li ch thng mi v cng
nghip bi l h cho rng y chnh l nhng ng lc thc y tin b trn th gii. H tin rng
thng mi v sn xut ch c th c thc y qua bn tay ca mt chnh quyn trung ng
hng mnh, c sc huy ng vn tn dng v pht hnh ng tin n nh. Mc d cng khai
nghi ng ch ngha cp tin ang m trong qun chng nhn dn, song h li thu ht c cng
nhn v th th cng. Lc lng chnh tr hng mnh ca h nm cc tiu bang vng New
England. Thy nc Anh, xt trn nhiu gc , l mt m hnh m nc M nn chy ua nn
h ng h duy tr quan h hu ho vi mu quc trc y.

Mc d Alexander Hamilton cha bao gi c th c sc tranh th s ng h ca dn chng

i vi vic la chn cc chc v qua bu c, song ng li l b no ca phi ng h ch ngha
lin bang v h t tng v chnh sch cng. ng cng hin cho x hi nim am m hiu qu,
trt t v t chc. p li li ku gi ca H vin v k hoch huy ng tn dng cng, ng
a ra v ng h cc nguyn tc khng ch p dng vi nn kinh t quc dn m cn vi mt
chnh ph hiu qu. Hamilton ch r nc M phi c tn dng h tr pht trin cng nghip,
thng mi v hot ng ca chnh quyn. Nhng bn phn ca chnh ph i hi phi c nim
tin v s ng h ca dn chng.

c nhiu ngi mong mun chi b cc khon n cng hay ch tr mt phn ca khon n
y. Tuy nhin, Hamilton cng quyt i thanh ton hon ton v cng yu cu c k hoch
tip qun cc khon n pht sinh t thi cch mng nhng cc bang vn cha tr c. Hamilton
cng bo tr mt o lut ca Quc hi nhm xy dng Ngn hng Trung ng Hp chng quc
theo m hnh Ngn hng Trung ng Anh. Ngn hng ny va l thit ch ti chnh trung ng
ca quc gia va c cc chi nhnh hot ng nhiu ni khc khp c nc. ng bo tr cho
xng c tin quc gia, ng h thu quan, v nhn mnh vic bo h tm thi cho cc cng ty
mi l cn thit thc y s pht trin ca cc ngnh cng nghip quc gia c sc cnh tranh.
Nhng bin php ny - t nn tng vng chc cho cc khon tn dng ca chnh ph trung ng
v cung cp cho chnh ph tt c ngun lc cn thit - khuyn khch thng mi v cng
nghip pht trin, ng thi to ra mng li nhng li ch to ch da vng chc cho chnh
quyn lin bang.

ng Cng ha di s lnh o ca Thomas Jefferson ch yu ng v pha li ch v gi tr

nng nghip. H nghi ng cc nh bng v hu nh khng quan tm ti thng mi v sn xut.
H tin rng t do v dn ch s m hoa kt tri tt nht trong mt x hi thun nng, gm
nhng nng dn t cung t cp. H cm thy khng cn mt chnh ph trung ng hng mnh.
Thc ra, h coi mt chnh ph nh vy ch l nguy c gy n p trong tng lai. Tm li, h c
xy cho quyn ca cc tiu bang. H c lc lng hng mnh nht min Nam.

Mc tiu cao c ca Hamilton l mt b my chnh quyn hiu qu hn, trong khi Jefferson
li ni "Ti khng phi l ngi ng h mt chnh ph qu nhit huyt". Hamilton lo s tnh
trng v chnh ph v lun suy ngh m bo an ninh, trt t; trong khi Jefferson li lo s tnh
trng chuyn ch v lun suy ngh m bo quyn t do. Nu Hamilton coi nc Anh l mt
hnh mu th Jefferson - cng s ti Php trong giai on u ca cuc Cch mng Php - li coi
vic lt ch qun ch Php l mt hin thn ca nhng l tng t do ca thi k Khai
sng. Tri vi bn nng bo th ca Hamilton, Jefferson li thin v ch ngha cp tin dn ch.

Mt mu thun ny sinh rt sm gia hai ngi ngay sau khi Jefferson nhm chc ngoi trng
dn ti mt cch l gii mi v rt quan trng ca Hin php. Khi Hamilton trnh d lut
thnh lp ngn hng quc gia ca mnh th Jefferson - i din cho nhng ngi c xy quyn
lc ca cc tiu bang - lp lun rng Hin php lit k mt cch r rng ton b nhng
quyn lc thuc v Chnh ph Lin bang v dnh tt c nhng quyn lc khc cho tt c cc tiu
bang. Khng c quy nh no trong Hin php cho php chnh ph c thit lp ngn hng.

Hamilton phn bc li rng, v y c mun vn chi tit cn thit nn mt b lut quy nh v

quyn phi c din gii t nhng quy nh chung, v mt trong nhng quyn l cho php
Quc hi ban hnh tt c cc o lut cn thit v ph hp thc thi nhng quyn lc khc
c trao c th. Hin php trao quyn cho chnh quyn lin bang t ra v thu cc loi thu,
tr n v vay tin. Ngn hng quc gia s gip v mt vt cht trong vic thc hin nhng
chc nng ny c hiu qu. V vy, theo nhng quyn lc c suy rng ra, Quc hi c quyn
thnh lp mt ngn hng nh vy. Washington v Quc hi chp nhn quan im ca
Hamilton - v nh vy to mt tin l m rng vic din gii quyn lc ca Chnh ph Lin
bang.

CNG DN GENET V CHNH SCH I NGOI

Tuy mt trong nhng nhim v u tin ca chnh ph mi l cng c nn kinh t trong nc v
lm cho quc gia c an ton v ti chnh, song Hoa K khng th coi thng nhng vn i
ngoi. Nhng nn tng ca chnh sch i ngoi ca Washington l duy tr ha bnh, gip t
nc c thi gian phc hi nhng vt thng v tip tc qu trnh hp nht dn tc. Nhng s
kin chu u e da cc mc tiu ny. Nhiu ngi M theo di mt cch say sa v dnh
thin cm su sc cho cuc cch mng Php. Thng 4/1793, nhng tin tc dn dp v, thng
bo Php tuyn chin vi Anh v Ty Ban Nha, ng thi c phi vin mi ca Php,
Edmond Charles Genet - cng dn Genet - ang trn ng sang M.

Sau cuc cch mng Php dn ti vic Vua Louis XVI b x t thng 1/1793, Anh, Ty Ban Nha
v H Lan can d vo cuc chin vi nc Php. Theo Hip nh Lin minh Php - M nm
1778, Hoa K v Php l nhng ng minh vnh vin v nc M c ngha v gip nc Php
bo v khu vc Ty n. Tuy nhin, Hoa K vn cn l mt nc rt yu v qun s v kinh t, v
do vy khng c kh nng can d vo mt cuc chin tranh mi vi cc cng quc chu u.

Ngy 22/4/1793, Washington bi b thnh cng cc iu khon ca Hip c 1778 - iu c

gip M c th ginh c lp thng qua vic tuyn b Hp chng quc mong mun hu ngh
v v t, khng thin v vi tt cc cng quc ang tham chin. Khi ti nc M, Genet c
nhiu cng dn hoan h, nhng c tip n bng nghi thc lnh nht ca Chnh ph. Genet
ni gin v vi phm li ha, khng cung cp mt chic tu chin Anh b bt gi vi t cch l
tu lng (tu ca t nhn c chnh ph giao nhim v chuyn i bt tu bun ch). Sau
Genet e da trc tip nu vn cho nhn dn M thy. Ngay sau Hoa K yu cu Chnh
ph Php triu hi ng v nc.

S kin Genet lm cng thng nhng mi quan h gia M vi Php gia lc quan h vi
nc Anh cn lu mi c coi l khng kht. Qun i Anh cn chim ng cc pho i
min Ty, ti sn b binh lnh Anh chim ot trong thi cch mng vn cha c khi phc
hay tr li, v hi qun Anh ang chn cc tu M chun b ti cc cng Php. Hai nc dng
nh vn tin n bn b ca mt cuc chin. Trc tnh hnh , Washington c John Jay,
Chnh n Ta n Ti cao u tin, lm c phi vin ti Lun n. Jay m phn mt hip
c bo m vic rt qun Anh ra khi cc pho i min Ty v v li ha ca Lun n s
n b thit hi do vic nc Anh chim gi cc tu v hng ha M vo nm 1793 v 1794,
nhng li khng nu cam kt s khng c cc v bt gi trong tng lai. Hn na, hip nh
khng gii quyt vn ht sc nhc nhi l ngi Anh vn cng bc tng qun cc thy th
M tham gia lc lng Hi qun Anh, cn tr gh gm vic bun bn ca M vi Ty n, ng
thi chp nhn quan im ca Anh cho rng qun trang qun dng ca hi qun v cc vt
liu chin tranh u l hng lu, v s b bt gi nu ch ti cng bin ca quc gia th ch trn
tu ca cc quc gia trung lp.

Nh ngoi giao ngi M Charles Pinckney th thnh cng hn trong thng thuyt vi Ty Ban
Nha. Nm 1795, ng m phn mt hip nh quan trng gii quyt vn bin gii Florida
theo yu cu ca M v cho php ngi M tip cn cng New Orleans. Cng tng t nh vy,
Hip nh Jay vi ngi Anh phn nh v th tip tc suy yu ca M so vi mt siu cng
trn th gii. Hip nh ny khng c cng chng ng h rng ri, nhng li c nhng
ngi ng h ch ngha lin bang cng khai ng h bi l h cao mi quan h kinh t v vn
ha vi nc Anh. Washington ng h hip nh ny v n l mn qu mc c tt nht c th c
trong bi cnh lc by gi. Sau mt cuc tranh lun ny la, Thng vin thng qua hip nh
ny.

V tr h cng dn Genet v Hip c Jay chng minh c nhng kh khn m mt nc

nhc tiu phi ng u khi b kt gia hai cng quc, v khong cch rt xa trong quan
im gia phe ng h ch ngha lin bang v nhng ngi theo ch ngha cng ha. i vi
nhng ngi ng h ch ngha lin bang, nhng k theo ch ngha cng ha ng h cuc Cch
mng cp tin v y bo lc Php l nhng tn cp tin y nguy him (Gia-c-banh). i
vi nhng ngi cng ha, nhng ngi ng h chnh sch thn Anh l nhng k bo hong,
dm vt b quyn t nhin ca ngi M. Nhng ngi ng h ch ngha lin bang gn hiu qu
v pht trin quc gia vi thng mi; cn nhng ngi ch trng cng ha li coi tng lai
ca nc M l tng lai ca mt nn cng ha thun nng rng ln. Cuc cnh tranh trong
quan im mu thun nhau ca h ngy cng tr nn trm trng.

ADAMS V JEFFERSON
Washington ngh hu nm 1797, kin quyt ri nhim s sau hn sau hn tm nm lm Tng
thng. Thomas Jefferson, ngi bang Virginia (ch trng cng ha), v John Adams (ng h
lin bang) cnh tranh nhau k nhim ng. Adams chin thng trong mt cuc bu c vi s
phiu st sao. Tuy nhin, ngay t u, ng l ngi ng u mt ng v mt chnh quyn b
chia r gia nhng ngi ng h ng v nhng ngi thuc phe ca Hamilton i nghch vi
ng.

Adams gp mun vn kh khn bn ngoi. Gin d trc vic hip c ca Jay c k vi

Anh, Php quay sang p dng nh ngha bun lu ca hip nh trn v bt u bt gi tu
ca M khi trn ng sang Anh. n nm 1797, Php chim gi 300 tu ca M v ct
t cc quan h ngoi giao vi Hoa K. Khi Adams gi ba ngi i din ti Paris m phn,
cc i din ca ngoi trng Charles Maurice Talleyraud (nhng ngi c Adams t bit
hiu X, Y v Z trong bo co ca mnh gi Quc hi) thng bo cho ngi M rng nhng
cuc m phn ch c th bt u nu Hoa K cho Php vay 12 triu -la v hi l cc quan
chc Chnh ph Php. S th ch ca nc M i vi nc Php dng ln ti tt im. V
p-phe XYZ dn ti vic tuyn binh lnh v cng c lc lng hi qun cn non tr ca nc
M.

Vo nm 1799, sau mt lot trn hi chin vi Php, chin tranh dng nh khng th trnh
khi. Trong cuc khng hong ny, Tng thng Adams bc b nhng li khuyn t Hamilton
- ngi mun tin hnh chin tranh - v ni li m phn vi Php. Napoleon lc y va mi ln
nm quyn, ng tip cc phi vin ca M rt chn tnh v him ha ca cuc xung t
lng xung sau khi c cuc m phn v Hip nh nm 1800. Hip nh ny chnh thc gii
phng nc M khi lin minh qun s c k kt vi Php 1778. Tuy nhin, do bit c
th yu ca M nn Php t chi vic tr 20 triu -la n b cho nhng chic tu M b hi
qun Php chim gi.

S th ch vi nc Php khin Quc hi thng qua cc o lut v Ngoi kiu v ni lon.

Nhng o lut ny ny ngc li nghim trng nhng quyn t do dn s ca M. o lut
Nhp quc tch thay i yu cu nhp quc tch t nm nm ln ti 14 nm l nhm vo ngi
nhp c Ai-len v Php vn b nghi ng ng h nhng ngi ch trng cng ha. o lut
Ngoi kiu ch c hiu lc trong hai nm trao cho tng thng quyn trc xut hay tng giam
nhng cng dn nc ngoi trong thi chin. o lut Ni lon cm vic vit, ni hay xut bn
bt c ni dung gi di, xc phm v c chng li tng thng hay Quc hi. Mt vi v kt n
thnh cng theo o lut Ni lon ch ra nhng k t v o chin u v s nghip t do dn
s v cng gia tng s ng h cho phe Cng ha.
Cc o lut vp phi s chng i. Jefferson v Madison bo tr cho vic thng qua cc
ngh quyt ca hai bang Kentucky v Virginia do cc c quan lp php ca h trnh vo thng 11
v 12/1798. Khng khi tuyn b cc quyn ca tiu bang, cc ngh quyt nhn mnh cc tiu
bang c th nu nhng quan im ca h v nhng hnh ng ca lin bang cch v v hiu ho
cc hnh ng y. Hc thuyt v v hiu ha sau ny c cc bang min Nam s dng chng
li thu quan bo h v ch n l.

n nm 1800, nhn dn M sn sng thay i. Di s lnh o ca Washington v Adams,

phi ng h ch ngha lin bang thit lp c mt chnh quyn mnh, nhng i khi
khng tn trng nguyn tc Chnh ph Lin bang phi lng nghe nguyn vng ca dn v chnh
ph theo ui cc chnh sch xa l vi ng o nhn dn. Chng hn, nm 1798, h ban
hnh sc thu v nh ca, t ai v n l, lm nh hng ti tt c ch s hu M.

Jefferson dn dn tp hp mt lc lng qun chng gm ng o cc ch tri nh, nhng

ch ca hng v nhng ngi lm cng n lng khc ng h ng. ng c c vi kt qu st
sao. Jefferson rt c lng dn bi ng ku gi thc hin ch ngha l tng M. Trong bi
din vn nhm chc - din vn nhm chc u tin ti th mi l Washington, D.C. - ng cam
kt xy dng mt chnh quyn khn ngoan v tit kim, m bo trt t cho dn chng nhng s
cng cho cng chng t do theo ui ngh nghip v tin b.

Ch c s hin din ca Jefferson Nh Trng mi c th khuyn khch nhng tin trnh dn

ch. ng ging gii v thc hin nhng trit l n gin v dn ch, trnh xa hoa v ph trng
thng gn lin vi chc v tng thng. Theo t tng cng ha, ng ct gim chi tiu qun
s. Do tin rng nc M l thin ng ca nhng ngi b p bc, ng thng qua lut nhp
quc tch t do. n cui nhim k hai ca ng, v B trng Ti chnh nhn xa trng rng ca
ng, Albert Gallatin, gim n cng xung cn di 560 triu -la. V c lng dn nn
Jefferson ti c c tng thng nhim k tip theo mt cch d dng.

BANG LOUISIANA V NC ANH

Mt trong s nhng o lut ca Jefferson nhn i din tch nc M. Vo thi k cui ca
cuc Chin tranh By nm, nc Php nhng quyn cho Ty Ban Nha s hu vng lnh th
pha Ty sng Mississippi. Vic tip cn cng New Orleans gn ca sng ny c ngha sng
cn i vi vic vn chuyn hng ha ca M bng tu t vng thung lng sng Ohio v
Mississippi. Ngay sau khi Jefferson c c tng thng, Napoleon buc Chnh ph Ty Ban
Nha tr li lnh th rng ln Lousiana cho Php. ng thi ny khin ngi M e s v
cm phn. Nhng k hoch ca Napoleon nhm xy dng mt ch thuc a bao la pha Ty
e da s pht trin trong tng lai ca Hp chng quc. Jefferson tuyn b "nu nc
Php chim li Louisiana th k t giy pht , chng ta phi t kt thn vi ngi Anh v hm
i ca h".

Tuy nhin, Napoleon khng cn quan tm n Lousiana sau khi Php b nh bt khi Haiti
trong cuc ni dy ca n l. Khi bit rng mt cuc chin tranh khc vi nc Anh ang sp
xy ra, Napoleon quyt nh b sung ngn sch v t Louisiana ngoi tm vi ca ngi
Anh bng cch bn vng t ny cho Hoa K. ngh ca Napoleon a Jefferson vo tnh
th kh x: Hin php khng nu c th quyn mua bn lnh th. Mt mt, Jefferson mun
xut mt iu b sung sa i Hin php song mt khc, vic tr hon cng c th khin
Napoleon thay i nh. Sau khi c tham mu rng quyn mua lnh th nm sn trong
quyn k kt cc iu c, Jefferson du i v ni rng "lng tri ca dn tc ta s sa sai hu
qu ca mt s gii thch khng cht ch mt khi s gii thch y sn sinh ra nhng kt qu
khng mong mun".

Hp chng quc mua c Louisiana vi gi 15 triu -la vo nm 1803. Min ny rng

hn 2,6 triu km2 v c cng New Orleans. Nc M c c mt vng t bao la c nhng
ng bng mu m, nhng dy ni, nhng khu rng v h thng sng ngi. Ch trong vng 80
nm, khu vc ny tr thnh trung tm ca nc M - v l va la m ca th gii.

Khi Jefferson bt u nhim k th hai ca mnh vo nm 1805, ng tuyn b quy ch trung lp

ca M trong cuc chin gia Anh v Php. Tuy c hai phe u c gng hn ch vn chuyn
hng hi trung lp ti phe kia, song s kim sot ca Anh trn bin c khin lnh cm v bt
gi ca nc ny cng tr nn nghim trng hn nhiu so vi bt c hnh ng no do Php ca
Napoleon gy ra. Cc ch huy hi qun Anh thng xuyn khm xt tu M, tch thu tu v hng
ha, v cp i nhng thy th m h cho l thn dn ca nc Anh. H cng thng xuyn
cng p ng dn M i lnh cho h.

Khi Jefferson tuyn b ra lnh cho cc tu chin Anh ra khi lnh hi ca M th ngi Anh
phn ng li bng cch cng bc tng qun cng nhiu thy th ngi M hn. Jefferson quyt
nh s dng sc p kinh t. Thng 12/1807, Quc hi thng qua o lut Cm vn, cm tt c
hot ng ngoi thng. Tr tru thay, lut li yu cu cn c lc lng cnh st hng hu, v
chnh iu ny gia tng rt nhiu quyn hn ca Chnh ph Lin bang. V mt kinh t, bin
php ny qu l li bt cp hi. Ch ring trong mt nm, xut khu ca M gim mt phn
nm so vi trc. Ngnh vn ti bin cng b mt i do bin php ny. Tnh trng bt mn tng
mnh New England v New York. Ngnh nng nghip b nh hng nng n. Gi c hng ha
st gim khi cc ch tri min Nam v min Ty khng th xut khu c lng ng cc,
bng, tht v thuc l d tha ca h.

Lnh cm vn khng khin nc Anh phi cht i n mc phi thay i chnh sch. Do s
phn i trong nc ngy cng gia tng, Jefferson quay sang bin php mm mng hn nhm
hi ha li ch ca ngnh vn ti bin. u nm 1809 ng k o lut Khng giao dch, cho
php bun bn vi tt c cc nc tr Anh hay Php v nhng nc ph thuc h.

James Madison k nhim Jefferson lm tng thng nm 1809. Quan h vi nc Anh tr

nn ti t hn, v hai nc nhanh chng i n bn b vc ca cuc chin. Tng thng
trnh Quc hi mt bn bo co chi tit, ch dn hng nghn dn chng v vic ngi Anh cng
bc cng dn M tng qun. Ngoi ra, nhng ngi nh c Ty Bc b th dn da tn
cng v b mt v Anh Canada kch ng. Kt qu l, nhiu ngi M ng h vic chinh
phc Canada v loi b nh hng ca Anh Bc M, ng thi tr th cho mn n cng bc
tng qun v n p v thng mi. n nm 1812, khng kh chin tranh bao trm khp ni, v
nc M tuyn chin vi Anh ngy 18/6.

CUC CHIN TRANH NM 1812

Nc M tham chin m ni b chia r su sc. Nu nh min Nam v min Ty ng h chin
tranh th cc bang New York v New England li phn i bi l chin tranh cn tr vic lm n
bun bn ca h. Lc lng qun s ca M rt yu. C binh lc mi c di 7.000 qun chnh
quy, li ng ri rc dc b bin gn bin gii vi Canada v vng ni a xa xi. Lc lng
dn phng ca cc tiu bang ch c hun luyn th s v v k lut.

S th nghch gia hai nc bt u t vic xm lc Canada. L ra nu c dn xp kp

thi v hp l th h chung tay chng li Montreal. Tic thay, ton b chin dch tht bi
v kt thc vi vic qun Anh chim ng Detroit. Tuy nhin, hi qun M li t nhiu thng
li. Ngoi ra, cc tu chin M do t nhn qun l, di chuyn khp i Ty Dng, bt gi
c 500 tu Anh trong nhng thng ma thu v ma ng hai nm 1812 v 1813.

Chin dch nm 1813 ch yu din ra H Erie. Tng William Henry Harrison - sau ny l
tng thng - lnh o lc lng gm dn qun, lnh tnh nguyn v qun thng trc t bang
Kentucky vi mc tiu chim li Detroit. Ngy 12/9, trong khi vn cn thng ngun sng
Ohio th ng nhn c tin tc cho bit Thiu tng Hi qun Oliver Hazard Perry nh
bi hon ton hm i Anh trn H Erie. Harrison bao vy Detroit v y li qun Anh sang
Canada, p tan i qun Anh bi trn ang tho chy cng b l th dn da ca chng trn
sng Thames. Gi y ton b vng t ny nm trong s kim sot ca M.

Mt nm sau, Thiu tng Thomas Macdonough ginh chin thng trong cuc u sng tm
ngn vi hm i nh ca Anh trn H Champlain vng New York thng. Mt s ym tr
ca hi qun, i qun xm lc ca Anh gm 10.000 ngi rt lui v Canada. Tuy nhin,
hm i ca Anh li quay sang quy ri vng b bin min ng vi khu hiu tiu dit v tn
ph. m ngy 24/8/1814, mt lc lng vin chinh t kch vo lc lng dn qun ca M,
ri hnh qun ln Washington D.C., sau rt lui v li thnh ph trong khi la. Tng thng
James Madison phi rt chy v bang Virginia.

Cc nh m phn Anh v M hi m ti chu u. Tuy nhin, cc phi vin ca Anh quyt

nh nhng b khi h bit tin v chin thng ca Macdonough trn H Champlain. Trc tnh
trng ngn kh ngy cng thm thng phn ln l do cc chi ph qu ln trong cc cuc chin
tranh ca Napoleon, cc nh m phn ca Anh chp nhn Hip nh Ghent vo thng
12/1814. Hip nh chm dt tnh trng th ch, t du chm ht cho vic phc hi cc cuc
chinh phc, ng thi xc nh mt y ban ph trch gii quyt tranh chp bin gii. Do khng
bit ha c c k kt nn c hai bn vn tip tc giao chin New Orleans, bang
Louisiana. Di s ch huy ca Tng Andrew Jackson, qun M ginh chin thng trn b
v vang nht, chm dt mi mi bt k tia hy vng no ca ngi Anh v vic ti lp s nh
hng ca h pha Nam bin gii Canada.

Trong khi ngi Anh v ngi M ang m phn gii quyt th cc i biu ng h ch ngha
lin bang c cc c quan lp php ca cc bang Massachusetts, Rhode Island, Connecticut,
Vermont v New Hampshire la chn tp trung Hartford, bang Connecticut phn i
cuc chin tranh ca Ngi Madison. Bang New England c giao thng vi k th trong sut
cuc chin, v mt s vng thc t tr nn giu c nh hot ng thng mi ny. Tuy nhin,
nhng ngi ng h ch ngha lin bang li tuyn b rng cuc chin tranh hy hoi nn kinh
t. Do c th xy ra kh nng ly khai khi lin minh, nn hi ngh xut mt loi cc d
tho iu b sung sa i Hin php nhm bo v li ch ca bang New England. Song on kt
ca cuc chin - b ngng li sau chin thng v vang New Orleans - li trong nhng
ngi ng h ch ngha lin bang mt vt nh nhc nh v s phn bi m h khng bao gi c
th ty c.

CN GIC NG V I LN HAI
n cui th k XVIII, nhiu ngi M c hc thc t nhn khng cn theo nhng tn
ngng C- c truyn thng na. p li phong tro th tc ang din ra trong thi i, phong
tro phc hng tn gio nhanh chng tin v pha ty vo na u th k XIX.

Cn gic ng v i ln hai ny c nhiu loi hnh hot ng v c s khc bit theo a phng
v cch thc th hin gn b tn gio. bang New England, tinh thn tn gio tri dy kch
thch mt ln sng tuyn truyn mnh m trong x hi. pha ty New York, tinh thn phc
hng khuyn khch s xut hin nhng gio phi mi. vng Appalachian thuc bang
Kentucky v Tennessee, phong tro phc hng cng c cc gio phi Gim l v Baptist, v
sn sinh mt hnh thc th hin tn gio mi - t hp trong lu tri.

Tri vi Cn gic ng v i trong thp nin 1730, phong tro phc hng min ng ni ting
v khng c kch ng cung lon v cng khai cm xc. Tri li, nhng ngi phi tn ngng
kinh s vi s im lng ng knh ca nhng ngi ang mang nhng bng chng cho c tin ca
h. Tinh thn phc hi phi phc m bang New England dn n s ra i nhng hi truyn
gio lin gio phi truyn b phc m ti min Ty. Cc thnh vin ca nhng gio phi ny
khng ch hnh ng nh nhng tng v c tin m cn nh nhng nh gio dc, nhng nh
lnh o nhn dn v i din ca nn vn ha th min ng. Vic n hnh sch bo v cc
hi gio dc gp phn y mnh truyn b o C- c. Ni bt nht trong s cc hi ny l
Hi Thnh kinh Hoa K thnh lp nm 1816. Lng hng say hot ng x hi vn c kch
thch bi phong tro phc hng tn gio gp phn m ng cho cc nhm bi n, Hi
Khuyn khch Thanh tnh v nhng n lc ci to nh t, ng thi chm sc ngi tn tt v
ngi thiu nng tr tu.

Min Ty New York, t H Ontario n dy ni Adirondack l ni hot ng ca nhiu cuc

phc hng tn gio trc y - hay cn gi l phong tro Rc chy khp qun. Chnh ti ni y
c mt nhn vt ni ting, Charles Grandison Finney, lut s tri qua l hin linh v chun b
ging Phc m. Phong tro thc y lng m o ca ng c chun b chu o, thu ht
c ng o qun chng v qung b rt rng. Finney ging o khu vc Rc chy khp
qun sut thp nin 1820 v u thp nin 1830 trc khi chuyn ti bang Ohio vo nm 1835
lm ging vin thn hc ti i hc Oberlin. Sau ny ng tr thnh hiu trng ca trng.

Hai gio phi khc M l Mormons (cc Thnh ngy nay) v Seventh Day Adventists (gio
phi Tin vo ln xut hin th hai ca Cha), cng khi u min t rc chy ny.

khu vc Appalachian, phong tro phc hng tn gio c nhng nt c im ging Cn gic
ng v i ca th k trc. Nhng ti y, trung tm ca phong tro phc hng l nhng cuc
gp g trong lu - mt nghi l tn gio ko di nhiu ngy cho nhm tn phi lu li ni hnh
l v qu xa nh. Nhng ngi tin phong vng tha tht dn c tm n nhng bui hnh l
trong lu lm ni trn trnh cuc sng n ci ni bin i. Nim hn hoan t vic tham gia bui
l phc hng tn gio cng vi hng trm v c l hng nghn ngi thi thc h vui ca, nhy
ma, h ht thu sut cc bui l.
Phong tro phc hng tn gio nhanh chng lan khp cc bang Kentucky, Tennesssee v min
Nam bang Ohio, trong ngi hng li ch yu l tn Gim l v Baptist. Mi gio phi
u c ti sn gip h tr nn hng thnh min bin i. Cc tn Gim l c b my t chc
rt hiu qu, ch yu da vo cc mc s - hay cn gi l nhng k s kinh l - tm n nhng
con ngi sinh sng khu vc bin gii xa xi. Cc k s kinh l n vi dn thng gip
h gy dng quan h vi cc gia nh sng ven bin gii. H hy vng s ci bin nhng con
ngi ny thnh nhng tn . Nhng ngi thuc Gio phi Baptist khng c t chc gio hi
chnh thc. Nhng ngi ging o kim ch trang tri ca h qc tn vinh l "nhng ngi
nhn c li hiu triu ca Cha Tri". H hc kinh thnh v lp nh th ni sau ny chnh h
s c th phong. Nhng ng vin mc s khc cng xut pht t cc nh th ny, gip gio
phi Baptist thit lp c s hin din xa hn vo min t hoang s. S dng nhng phng
php nh vy, gio phi Baptist ng vai tr ch o khp cc bang gip bin gii v hu
ht min Nam.

Cn gic ng v i ln hai c nh hng mnh m ti lch s nc M. Sc mnh ca cc tn

Baptist v Gim l gia tng ng k so vi nhng gio phi ch o khc thi thuc a -
Anh gio, Gio hi Trng lo v nhng ngi theo gio on. S khc bit ngy cng ln trong
ni b gio hi Tin Lnh Hoa K phn nh s ln mnh v a dng ca mt dn tc ang
vn dy.
Chng 5: M rng sang pha Ty v s
khc bit gia cc vng
Hy tin v pha ty, hi chng trai, v hy ln ln cng t quc"Bin tp vin Horace
Greeley, 1851

GY DNG TNH ON KT
Cuc Chin tranh 1812, xt t gc no , l cuc chin ln th hai ginh c lp v khng
nh s on tuyt vnh vin ca nc M vi nc Anh. Khi chin tranh khp li, nhiu kh
khn trm trng t ra vi nn cng ha non tr k t thi cch mng gi bin mt. Nh nc
lin bang theo Hin php em li s cn bng gia t do v trt t. Cng vi khon n cng
rt nh v mt lc a ang ngng ch c khm ph, cnh ca ha bnh, thnh vng v tin
b x hi m ra trc dn tc M.

Hot ng thng mi cng lm cho tnh on kt dn tc thm vng chc. Nhng mt mt

trong chin tranh gip nhiu ngi nhn thy tm quan trng phi bo v cc nh sn xut M
cho n khi h c th mt mnh chng chi c vi s cnh tranh ca nc ngoi. Nhiu ngi
lp lun rng c lp v kinh t cng quan trng khng km c lp v chnh tr. c sy tinh
thn t lc cnh sinh, cc nh lnh o Quc hi nh Henry Clay thuc tiu bang Kentucky v
John C. Calhoun thuc tiu bang Nam Carolina ku gi thc hin chnh sch bo h mu
dch, hn ch hng nhp khu nhm thc y ngnh cng nghip M pht trin.

y l thi im thun li tng thu quan. Cc linh mc Vermont v Ohio mun bo h

chng li s trn ngp ca len nc Anh. bang Kentucky, ngnh dt cy gai du a phng
thnh vi si may bao v ti mi ra i b ngnh cng nghip dt vi may ti bao Scotland e
do. Pittsburgh bang Pennsylvania vn l mt trung tm cn thp rt pht trin, nay st sng
thch thc cc nh cung cp thp Anh v Thy in. Biu thu ban hnh nm 1816 mnh
bo h thc s cc nh sn xut.

Ngoi ra, dn min Ty cn ng h mt h thng ng s v knh o quc gia ni kt h

vi cc thnh ph v hi cng min ng, v m mang nhng vng t min bin gii cho
vic nh c. Tuy nhin, h khng thnh cng trong vic ku gi chnh quyn lin bang tham
gia pht trin ni b bang do c s phn i t bang New England v min Nam. Nhng con
ng v nhng con knh cn li l mi quan tm ca cc bang cho n khi o lut H tr
ng b Lin bang nm 1916 c thng qua.

V th ca Chnh ph Lin bang vo thi gian ny c cng c mnh m nh c mt s

quyt nh ca Ta n Ti cao. Mt ngi i in ng h ch ngha lin bang, John Marshall,
ngi bang Virginia, tr thnh Chnh n Ta n Ti cao nm 1801 v gi chc v ny cho ti
khi ng qua i nm 1835. Ta n vn yu t trc khi ng nhm chc th gi y tr thnh
mt ta n mnh, c v tr ngang hng vi Quc hi v tng thng. Theo cc quyt nh mang
tnh lch s sau , Marshall xy dng quyn ca Ta n Ti cao v cng c chnh quyn lin
bang.
Marshall l ngi u tin trong hng ng ng o cc v thm phn Ta n Ti cao m nhng
quyt nh ca h to nn ngha v p dng cho Hin php. Khi ng kt thc s nghip phc
v ca mnh th Ta n Ti cao gii quyt chng 50 v n lin quan ti cc vn hin php.
Mt trong nhng phn quyt ni ting nht ca Marshall - v Marbury kin Madison (1803) -
ng kin quyt khng nh quyn ca Ta n Ti cao c xem xt tnh hp hin ca tt c
cc b lut ca Quc hi Lin bang hay ca c quan lp php ca tiu bang. Trong v Mc
Culloch kin Maryland (1819) ng khng khi nu cao l thuyt ca Hamilton cho rng, suy
rng ra, Hin php ban cho chnh ph nhng quyn hn vt ra ngoi phm vi nhng quyn
c quy nh r rng trong vn kin ny.

M RNG CH N L
Ch n l mc d cho n lc ny cn t thu ht s ch ca cng chng song bt u c
c tm quan trng hn nhiu vi t cch l mt vn quc gia i s. Vo nhng nm u
tin ca nn cng ha, khi cc bang min Bc ang tin hnh gii phng n l, nhiu nh lnh
o cho rng ch n l s b th tiu. Nm 1786, George Washington vit rng, ng
chn thnh cu chc cho mt k hoch no c th c thng qua theo ch n l c th
c bi b mt cch t t, chc chn v tinh t. Jefferson, Madison v Monroe t Virginia v
cc chnh khch min Nam hng u khc u c nhng li pht biu tng t.

Sc lnh Ty Bc ban hnh nm 1787 cm ch n l lnh th min Ty bc. Cho ti nm

1808, khi vic bun bn n l quc t b bi b th c nhiu ngi min Nam ngh rng ch
chim hu n l s mau chng chm dt. Song mi s mong i nh vy khng c thnh
hin thc bi v trong th h sau , dn min Nam lin kt cht ch vi nhau bin vic t chc
chim hu n l thnh nhng nhn t kinh t, khin cho ch ny cng em li li nhun nhiu
hn so vi trc nm 1790.

Nguyn nhn chnh l do s pht trin ngh trng bng quy m ln min Nam nh vic p
dng canh tc cc ging bng mi v pht minh my ta ht bng ca Eli Whitney vo nm 1793
gip tch c cc ht ra khi bng. ng thi, cuc Cch mng Cng nghip thc y ngnh
cng nghip dt hot ng vi quy m ln, lm gia tng nhu cu v bng nguyn liu. Vic trin
khai cc vng t mi min Ty sau nm 1812 m rng rt ln khu vc c th trng bng.
Ngh trng bng dch chuyn nhanh chng t cc bang thuc khu vc Tidewater duyn hi
min ng qua min Nam trng thp hn ti vng ng bng chu th sng Mississippi v cui
cng l ti bang Texas.

Ma, mt loi cy trng khc s dng nhiu lao ng, cng gp phn m rng ch n l
min Nam. Nhng vng t m, mu m ng Nam Louisiana rt l tng cho vic trng ma
em li li nhun cao. Ti nm 1830, bang Louisiana cung cp cho c nc khong mt na
lng ng. Cui cng, nhng ngi trng thuc l chuyn sang min Ty v mang theo h
ch n l.

V x hi t do ca min Bc v x hi chim hu n l ca min Nam u bnh trng sang

pha Ty nn c l s c li v chnh tr nu duy tr c s bnh ng vng chc gia cc bang
mi ang tin v nhng vng lnh th min Ty. Nm 1818, khi Illinois c chp nhn vo lin
minh, 10 bang c php c ch n l, 11 bang cm ch ny; nhng s cn bng
c phc hi sau khi bang Alabama c tha nhn theo ch n l. Dn s min Bc tng
nhanh hn, cho php cc bang min Bc chim a s gh trong H vin. Tuy nhin, s bnh ng
gia min Bc v min Nam vn c duy tr Thng vin.

Vo nm 1819, bang Missouri c 10.000 n l xin gia nhp lin bang. Dn min Bc tp hp
li phn i vic gia nhp ca Missouri tr phi l mt bang t do, v ln sng phn i
lan khp c nc. C mt thi gian Quc hi lm vo tnh trng b tc, nhng Henry Clay
t c mt tha thun mang tn Tha hip Missouri: Missouri c gia nhp vi t cch l
mt bang c ch n l cng lc vi bang Maine gia nhp vi t cch l mt bang t do. Ngoi
ra, Quc hi cm ch n l lnh th Louisiana vn c mua li t nc Php khu vc
pha bc bin gii pha Nam ca bang Missouri. ng thi quy nh ny dng nh tr thnh
mt thng li i vi cc bang min Nam v ngi ta khng ng rng vng sa mc M bao la
ny li c ngi n sinh sng. Cuc tranh lun tm thi c gii quyt n tha, nhng
Thomas Jefferson vit cho mt ngi bn rng "vn trng yu ny ta h ting chung bo
chy khin ti tnh gic vi ni s khng khip. Ngay lp tc ti cho rng l hi chung
khai t Lin bang".

CHU M LA-TINH V HC THUYT MONROE

Vo nhng thp nin u tin ca th k XIX, min Trung v Nam M hng v Cch mng.
T tng t do khuy ng nhn dn chu M La-tinh t thi cc thuc a Anh chin u
ginh t do. Cuc chinh phc Ty Ban Nha ca Napoleon nm 1808 bo hiu ngi M La-
tinh s vng ln khi ngha. Cho ti nm 1822, di s lnh o ti tnh ca Simon Bolivar,
Francisco Miranda, Jos de San Martin v Miguel Hidalgo, tt c khu vc ni ting Ty Ban Nha
v B o Nha chu M - t Argentina v Chile min Nam ti Mexico min Bc - u
ginh c c lp.

Nhn dn Hp chng quc Hoa K quan tm su sc n vic cng c li nhng kinh nghim
ca chnh h trong vic on tuyt vi ch cai tr ca chu u. Nhng phong tro i c lp
chu M La-tinh khng nh nim tin ni h v quyn t tr. Nm 1822, Tng thng James
Monroe, trc p lc ngy cng ln ca d lun, cho php cng nhn cc quc gia mi M
La-tinh v nhanh chng trao i cng s vi cc quc gia ny. Tng thng cng nhn h l
cc quc gia c lp thc s, hon ton tch khi nhng mi rng buc trc kia vi chu u.

Chnh lc , Nga, Ph v o thit lp Lin minh Thn thnh bo v h trc cc cuc

cch mng. Bng vic can thip vo nhng nc ni phong tro ca qun chng ang e da ch
qun ch, lin minh ny - c s tham gia ca Php thi hu Napoleon - hy vng c th
ngn chn cch mng lan rng. Chnh sch ny i ngc li vi nguyn tc t quyt ca nc
M.

Chng no m Lin minh Thn thnh gii hn nhng hot ng ca h trong phm vi cu th
gii th iu khng gy lo lng cho Hp chng quc Hoa K. Nhng khi Lin minh tuyn b
nh mun phc hi cc thuc a c ca Ty Ban Nha th ngi M bt u lo u. Do M La-
tinh c ngha rt quan trng vi li ch thng mi ca Anh nn nc Anh quyt nh ngn
chn hnh ng ny. Lun n hi thc m rng cc bo m ca Anh - M i vi chu M
La-tinh, nhng Ngoi trng John Quincy Adams li thuyt phc Monroe hnh ng n
phng: C th s ngay thng, chn tht hn, cng nh ng hong hn nu ta tuyn b
nhng nguyn tc ca mnh mt cch r rng vi Nga v Php so vi vic leo ln mt con
thuyn nh ui theo tu chin ca Anh.

Thng 12/1823, khi bit hi qun Anh s bo v chu M La-tinh chng li Lin minh Thn
thnh v Php, Tng thng Monroe nhn dp gi thng ip hng nm ti Quc hi cng b
nhng iu m sau ny ngi ta gi l Hc thuyt Monroe - chi t chp nhn bt c mt s m
rng thng tr tip theo ca chu u cc nc chu M:

Cc lc a chu M... t nay tr i khng th c coi l i tng ca thc dn ha trong

tng lai do bt c mt cng quc chu u no tin hnh.

Chng ta phi coi bt k toan tnh no v phn h nhm m rng h thng [chnh tr] ca h ti
bt c b phn no ca bn cu ny u l nguy him i vi ha bnh v an ninh ca chng ta.

Chng ta khng can thip v s khng can thip vo nhng thuc a hay cc x ph thuc
no ca bt c cng quc chu u no. Nhng vi nhng chnh ph tuyn b nn c lp
ca mnh v bo v nn c lp y v c chng ta tha nhn th chng ta phi coi bt k mt
s can thip no nhm mc ch p ch h hay kim sot s phn ca h bng bt k phng
thc no do bt c cng quc chu u no thc hin u th hin khuynh hng th nghch i
vi nc M.

Hc thuyt Monroe th hin tinh thn on kt vi cc nn cng ha mi ginh c lp

chu M La-tinh. Nhng dn tc ny cng nhn tm quan trng ca quan h chnh tr vi Hoa
K bng vic thit lp cc hin php mi ca mnh theo m hnh ca Bc M xt trn nhiu
phng din.

CH NGHA B PHI V CC CHNH NG

trong nc, nhim k tng thng ca Monroe (1817-1825) c mnh danh l thi i ca
nhng tnh cm tt lnh. Cm t ny tha nhn chin thng v chnh tr ca ng Cng ha
trc ng ng h ch ngha lin bang b tht bi vi t cch mt lc lng dn tc. ng thi,
y cng l thi k c xung t b phi v ct c.

Kt cc ca nhng ngi theo phi ng h ch ngha lin bang dn ti s chia r thnh b

phi trong chnh tr v gy ri lon cho h thng c tng thng ca cc chnh ng trong Quc
hi. Khi , cc c quan lp php bang c th ch nh cc ng c vin. Vo nm 1824, cc bang
Tennessee v Pennsylvania chn Andrew Jackson cng vi Thng ngh s bang Nam Carolina
l John C. Calhoun tham gia lin danh. Bang Kentucky chn Ch tch H vin l Henry Clay;
bang Massachusetts chn Ngoi trng John Quincy Adams, con trai ca v tng thng th hai
ca Hoa K l John Adams; y ban thng trc ca Quc hi - c quan b ch nho l phi dn
ch - th chn B trng Ti chnh William Crawford.

Nhn cch v t tng cc b a phng ng vai tr quan trng trong vic xc nh kt qu

bu c. Adams thng c trong cc cuc b phiu ca i c tri t bang New England v phn
ln bang New York; Clay thng c cc bang Kentucky, Ohio v Missouri; Jackson thng c
min ng Nam, cc bang Illinois, Indiana, Bc v Nam Carolina, Pennsylvania, Maryland v
New Jersey; cn Crawford thng cc bang Virginia, Georgia v Delaware. Khng c ng c
vin no t a s phiu i c tri, v vy theo cc iu khon ca Hin php th cuc bu c
c chuyn sang H vin gii quyt. Ti y Clay l mt nhn vt c nh hng nht. ng ng
h Adams, v Adams ginh c chc tng thng.

Trong nhim k ny ca Adams, nhng lin minh ng mi xut hin. Nhng ngi ng h
Adams ly tn Nhng ngi theo phi Cng ha quc gia th hin s ng h ca h i
vi Chnh ph Lin bang ngy cng m ng vai tr ln hn trong cng cuc pht trin t
nc. Tuy Adams lnh o t nc trung thc v c hiu qu, nhng ng khng phi l mt
tng thng c ngi ta a. Adams khng thit lp c mt h thng ng s v knh o
quc gia. c tnh bc trc lnh lng nhng giu cht tr tu ca ng khng c lng bn
b. Ngc li, Jackson c sc li cun qun chng mnh m v c b my chnh tr hng mnh.
Nhng ngi ng h ng hp li thnh lp ng Dn ch. H cho rng ng ny trc tip
xut thn t ng Cng ho - Dn ch ca Jefferson. Trn thc th, ng Dn ch c sy
nguyn tc chnh ph phn cp nhng nh gn. Tp hp lc lng chng Adams, h quy kt
tng thng tham nhng khi b nhim Clay lm ngoi trng. Trong cuc bu c nm 1828,
Jackson nh bi Adams bng mt chin thng p o.

Jackson vn l chnh khch bang Tennessee, mt chin binh chng li ngi da v l ngi
hng trong trn chin New Orleans trong chin tranh nm 1812. ng ginh c s ng h t
qun chng. ng ln nm gi chc tng thng nh phong tro dn ch dn ty ang dng cao.
Cuc bu c nm 1828 l du mc quan trng trong xu th th hin s tham gia ca c tri ngy
cng rng ln hn. Vo thi im , hu ht cc tiu bang hoc thng qua quyn ph thng
u phiu cho nam gii da trng, hoc gim thiu yu cu v ti sn. Nm 1824, cc thnh
vin ca c tri on su tiu bang vn c c quan lp php ca bang la chn. n nm
1828, cc thnh vin ca c tri on c la chn qua ph thng u phiu tt c cc bang
ngoi tr hai bang Delaware v Nam Carolina. Nhng din bin ny l sn phm ca mt quan
im rng ri cho rng ngi dn nn cai tr v chnh ph ca tng lp tinh ty truyn thng
i n du chm ht.

CUC KHNG HONG V HIU HA

Vo cui nhim k tng thng u tin ca mnh, Jackson buc phi i u vi bang Nam
Carolina - tiu bang quan trng nht trong tt c cc bang trng bng ang ni ln vin Nam -
v vn biu thu bo h. Nhng gii doanh thng v nng nghip bang ny vn hy vng
Jackson s s dng quyn lc tng thng ca mnh sa i cc lut thu ban hnh nm 1828
m h gi l o lut Gh tm. Theo quan im ca h th tt c cc li ch ca vic bo h u
ri vo ti cc nh sn xut min Bc v trong khi c nc giu ln th ring bang Nam Carolina
li ngho i. Nm 1828, chnh tr gia hng u ca tiu bang - ng thi cng l Ph Tng thng
ca Jackson cho n khi ng t chc vo nm 1832 - John C. Calhoun tuyn b ti cuc u
xo v biu tnh Nam Carolina rng cc bang c quyn v hiu ha o lut mang tnh n p
ca chnh quyn lin bang.

Nm 1832, Quc hi thng qua v Jackson k d lut gim mc thu ban hnh nm 1832,
nhng iu cng khng xoa du a s ngi dn Nam Carolina. Bang ny thng qua
Sc lnh V hiu ha, tuyn b c mc thu quan ban hnh nm 1828 v 1832 u v hiu trong
phm vi bin gii ca h. C quan lp php ca bang cng thng qua cc o lut thc thi sc
lnh ny, bao gm cho php xy dng qun i v chun chi mua v kh. V hiu ha l ch
phn i vn c t lu nhm chng li nhng hnh ng b cho l thi qu ca chnh quyn
lin bang. Jefferson v Madison xut khi nim v hiu ha trong cc ngh quyt ca bang
Kentucky v Virginia nm 1798 nhm phn i cc o lut Ngoi kiu v Ni lon. Hi ngh
Hartford nm 1814 vin dn khi nim ny phn i cuc chin nm 1812. Tuy nhin
trc y cha tng bao gi c mt tiu bang thc s c gng p dng v hiu ha. Quc gia
non tr gi y li phi i mt vi cuc khng hong trm trng nht ca chnh mnh.

chng li mi e da ca bang Nam Carolina, Jackson phi by tu hi qun nh v mt

tu chin ti Charleston vo thng 12/1832. Ngy 10/12 ng ra mt tuyn b anh thp chng
li nhng k ng h vic v hiu ha. Tng thng tuyn b rng, bang Nam Carolina ng
trn b vc ca phn lon v phn bi v ng ku gi nhn dn ca bang ny khng nh li
lng trung thnh ca h vi lin bang. ng cng nu r rng, nu cn thit, c nhn ng s lnh
o qun i Hp chng quc thc thi php lut.

Khi vn v cc biu thu quan li c trnh ra trc Quc hi, th i th chnh tr ca

Jackson, Thng ngh s Henry Clay, mt ngi ng h rt mnh cho vic bo h mu dch,
ng h mt bin php tha hip. D lut thu quan ca Clay - mt d lut nhanh chng c
thng qua nm 1833 - xc nh r rng ton b cc mc thu vt qu 20% gi tr cc hng
ha nhp khu s c gim xung hng nm n nm 1842, cc khon thu nh vo tt c
cc mt hng s t mc biu thu va phi ca nm 1816. ng thi, Quc hi thng qua o
lut Qun s, cho php tng thng s dng sc mnh qun s thc thi php lut.

Bang Nam Carolina hy vng ginh c s ng h ca cc bang min Nam khc, nhng h
pht hin thy h t c lp chnh mnh (ng minh tin cy nht ca h l bang Georgia
mun v c c qun lc Hoa K loi b cc b lc da ra khi lnh th ca h). Cui
cng, Nam Carolina bi b quyt nh ca mnh. Tuy nhin, c hai pha u tuyn b chin
thng. Jackson bo v vng chc lin bang. Nhng bng vic th hin s chng i ca mnh,
tiu bang Nam Carolina t c nhiu yu cu ca h v minh chng rng mt bang n
l vn c th p Quc hi chp nhn ch ca mnh.

TRN CHIN CA NGN HNG

Mc d nhng tranh ci v vn v hiu ho mt o lut ca Quc hi trn lnh th bang l
mm mng ca cuc Ni chin, song n khng phi l mt vn chnh tr nghim trng bng
cuc u tranh y cam go m bo s tn ti ca ngn hng trung ng ca lin bang - Ngn
hng th hai ca Hp chng quc. Ngn hng th nht c thnh lp nm 1791 di s lnh
o ca Alexander Hamilton v c trao c quyn trong mt giai on l 20 nm. Tuy
chnh ph c nm gi mt s vn c phn ca ngn hng ny, nhng ngn hng ny - tng t
Ngn hng Trung ng ca Anh v cc ngn hng trung ng khc cng thi - li l cng ty t
nhn, trong li nhun c chuyn cho nhng c ng ca n. Chc nng phc v nh nc
ca ngn hng ny l ni lu tr cc khon thu ca chnh ph, cho chnh ph vay ngn hn, v
trn ht l m bo mt ng tin vng mnh bng cch khng chp nhn gi tr danh ngha ca
tin (tin giy) do cc ngn hng nh nc cho php pht hnh qu kh nng b p ca chnh
ph.

i vi gii ti chnh v kinh doanh min Bc, ngn hng trung ng l cng c cn thit
m bo chnh sch tin t thn trng. Nhng ngay t u, ngn hng ny b dn min Nam
v min Ty phn i v h tin rng s thnh vng v pht trin trong khu vc ca h da vo
lng tin v tn dng d dt. ng Cng ha ca Jefferson v Madison nghi ng tnh hp
hin ca ngn hng ny. Khi iu l ca ngn hng ny ht hn vo nm 1811 th n khng
c gia hn.

Trong vi nm tip theo, hot ng ngn hng nm trong tay cc ngn hng c nh nc cp
c quyn m pht hnh nhng lng tin nhiu qu mc. iu ny gy ra s hn n v
lm gia tng lm pht. Mt iu tr nn ngy cng r rng l ngn hng ca cc tiu bang
khng th cung cp cho t nc mt ng tin ng tin cy, v do vy vo nm 1816, Ngn
hng th hai ca Hoa K - tng t ngn hng u tin - c cp c quyn trong 20 nm.
Ngay t khi bt u, Ngn hng th hai khng c ph bin cc bang mi v cc vng
lnh th mi, v s ngi thnh t bit ti ngn hng ny cng t hn. Cc i th cho rng
ngn hng nm c quyn thc s vi khon tn dng v tin t ca quc gia, v h khng
nh r ngn hng ny i din cho quyn li ca mt s rt t ngi giu c.

Xt tng th th ngn hng ny c qun l tt v cung cp c dch v c gi tr; nhng

Jackson l ngi t lu c cng quan im vi phe Cng ha l khng tin tng vo nh ch
ti chnh ny. c bu ln vi t cch mt ngi c lng dn, ng bit rng ngi lnh o
mang dng mu qu tc ca ngn hng ny, Nicolas Biddle, l mt ngi d b nh bi. Khi
phe ng h ngn hng trong Quc hi thc p vic gia hn sm iu l ca ngn hng, Jackson
p li bng hnh ng ph quyt v ln n c quyn c li. N lc xa b hiu lc ca vic
ph quyt ny khng thnh cng.

Trong chin dch bu c tng thng tip theo, vn ngn hng gy ra s chia r ln. Cc
thng nhn ln, gii sn xut v ti chnh ng h mt ng tin mnh. Cc nh bng v doanh
nhn cc khu vc ng h vic cung cp tin nhiu hn v t l li thp hn. Nhng ngi i
vay n, c bit l nng dn, cng nht tr vi quan im ny. Jackson v nhng ngi ng h
ng gi ngn hng trung ng l con c qu v nhanh chng ginh c thng li d dng
trong cuc tranh c vi Henry Clay.

Jackson thy s ti c ca mnh nm 1832 l bng chng s y nhim ca nhn dn nhm

nh bi ngn hng khin n khng th no c th vc dy c. Thng 9/1833 ng ra lnh cm
khng cho mt khon tin no ca chnh quyn c gi vo ngn hng, k c vic rt dn s
tin ang gi ti y. Chnh ph gi tin ca mnh cc ngn hng ca cc tiu bang c
la chn - hay phe i lp cn gi l ngn hng c u i.

Trong thi gian ca th h k tip, nc M xoay x c nh mt h thng ngn hng tiu

bang kh ln xn khng c qun l, vic ny gip cho vic kch thch s m rng v pha
Ty nh khon tn dng r nhng khin cho c quc gia d b tn thng trc c sc nh
k. Trong thi k Ni chin, Hoa K khi xng h thng c quyn dnh cho cc ngn hng
a phng v khu vc. Nhng cui cng, vo nm 1913, nc M quay li s dng mt
ngn hng trung ng duy nht vi s ra i ca h thng Cc D tr Lin bang.
CC NG VIN NG CNG HA, NG DN CH V PHI BT
KH TRI
Nhng i th chnh tr ca Jackson khng c hy vng thnh cng l v trong s h cn c
nh tri nhau. Do vy h cu kt tt c nhng thnh phn bt mn li vi nhau, nhp vo mt
chnh ng chung c tn gi l ng Whig. Tuy h t chc ngay sau khi chin dch bu c nm
1832 nhng phi mt hn mt thp nin trc khi h c th gii quyt c nhng im khc
bit v c th to nn mt cng lnh chnh thng. Phn ln nh sc hp dn ca Henry Clay v
Daniel Webster - nhng chnh khch mn tu bc nht ca ng Whig - h cng c c lc
lng ng vin ca mnh. Nhng vo cuc bu c nm 1836, ng Whigs vn cn b chia r
nn khng th on kt c di s dn dt ca mt nh lnh o duy nht hay da trn mt
lp trng chung. Martin Van Buren New York, Ph Tng thng ca Jackson, thng trong
cuc ua ny.

Tnh trng tr tr ko di ca kinh t v nhn cch c phng i ca ngi tin nhim lm

lu m nhng cng lao ca Van Buren. Nhng hot ng cng khai ca ng khng lm dy ln
c lng nhit tnh say m v ng thiu nhng phm cht c sc hp dn mnh m ca phong
cch lnh o v ti nhy cm gy n tng su sc vn th hin trong mi ng thi ca
Jackson. Cuc bu c nm 1840 xy ra vo lc t nc ang au n vt v vi thi k gian
kh v ng lng thp, v c bit l cc ng vin ng Dn ch ang trong th phng ng.

ng c vin tng thng ca ng Whig l William Henry Harrison ca bang Ohio. ng ni ting
vi t cch l mt ngi hng trong cc trn xung t vi ngi da cng nh chin tranh nm
1812. Cng nh Jackson, ng c coi l i din cho min Ty dn ch. ng c vin ph tng
thng l John Tyler ngi Virginia. ng c nhng quan im ng h cc quyn ca cc bang v
cc biu thu thp rt ni ting min Nam. Harrison ginh c chin thng p o.

Tuy nhin ngay trong thng t chc l nhm chc, Harrison qua i tui 68, v Tyler tr
thnh tng thng. Nhng nim tin ca Tyler rt khc vi nim tin ca Clay v Webster, nhng
ng vn l ngi c nh hng ln nht trong Quc hi. Kt qu l c s on tuyt cng
khai gia tn tng thng v ng bu ng. Nhim k tng thng ca Tyler khng t c
iu g khc r rng hn ngoi quy nh, nu mt tng thng qua i th ph tng thng s k
nhim vi y quyn lc trong sut nhim k ca mnh.

Tuy vy ngi M thy mnh b chia r nhng phng din phc tp hn nhiu. ng o
nhng ngi nhp c theo cng gio La-m vo na u th k XIX, ch yu l ngi Ai-len v
ngi c chm ngi gy nn nhng phn ng cc oan trong nhng ngi M bn a theo
Tin Lnh gio. Dn nhp c mang ti b bin nc M nhng phong tc v hnh o mi
tht k l. H ua tranh vi dn bn a ginh git vic lm cc thnh ph dc vng b
bin min ng. Hn na, nhng thay i v chnh tr ca nhng nm 1820 v 1830 lm gia
tng kh nng hot ng chnh tr ca nhng ngi nhp c. Nhng chnh tr gia dng di qu
tc b tht th li cho ngi nhp c v lm h mt i quyn lc. S tht bi ca C c
gio nhm ng h phong tro gim ung ru mnh lm dy ln nhng li buc ti rng La-
m ang c gng lt nc Hoa K bng ru.
Quan trng nht trong cc t chc theo thuyt bm sinh vn xut hin trong giai on ny l
mt hi kn, l Dng tu ca L c im sao, thnh lp nm 1849. Khi cc thnh vin ca hi
ny t chi nhn din mnh, h mau chng c t tn l Nhng ngi bt kh tri. Trong mt
s nm, h t chc c b my khp c nc v c quyn lc chnh tr tng i.

Nhng ngi bt kh tri c xy vic m rng v thi gian i hi cho vic nhp quc tch t 5
nm ln ti 21 nm, v loi tr ngi nhp c v cc tn cng gio La-m khi cc chc v
nh nc. Nm 1855, t chc ny ginh c quyn kim sot cc c quan lp php bang
New York v Massachusetts. n lc , chng 90 ngh s M c lin h vi ng ny. Sau
, cuc khng hong gia Bc v Nam v vn m rng ch n l gy chia r su sc
trong ng, gi li cc cuc tranh lun gia ng Whig v Dn ch vn p o nn chnh tr
M trong 25 nm cui cng ca na u th k XIX.

NHNG KHUY NG CA CI CCH

S bin ng t ngt ca tinh thn dn ch trong vn chnh tr m c minh chng bng
cuc bu c Jackson ch l mt giai an trong cuc tm kim di lu ca nc M v nhng
quyn v nhng c hi ln hn cho tt c cc cng dn. Mt cuc bin ng khc l s bt u
ca t chc ngi lao ng. Nm 1835, cc lc lng lao ng Philadelphia, bang
Pennsylvania thnh cng trong vic gim thi gian lm vic trong ngy trc y t sng sm
n ti mt xung cn 10 ting mt ngy. n 1860, quy nh ngy lm vic mi c ban
hnh trong lut mt s tiu bang, v nhn chung c chp nhn l chun mc.

S lan truyn ca phong tro i quyn bu c dn ti quan im mi v gio dc, v cc

chnh khch nhn xa trng rng khp ni hiu rng ph thng u phiu i hi c tri phi bit
ch v c kin thc. Cc t chc ca cng nhn i hi phi c trng hc min ph, c h
tr thu dnh cho tt c tr em. Dn dn, ht bang ny n bang khc, cc o lut c ban
hnh cung cp gio dc min ph cho tr em. S lnh o ca Horace Mann bang
Massachusetts lc ny c bit hiu qu. H thng trng cng tr thnh ph bin khp khu
vc min Bc nc M. Tuy nhin, cc khu vc khc ca t nc, cuc u tranh v nn gio
dc cng lp vn tip tc xy ra trong nhiu nm.

Mt phong tro x hi c nh hng ln khc xut hin trong giai on ny l s chng li vic
bn v s dng ru, tc l phong tro vn ng hn ch ru. Phong tro ny bt ngun t
nhng mi quan tm lo ngi v h qu ca n nh: cc nim tin tn gio, hu qu ca ru i
vi sc khe ca ngi lao ng, nn bo lc v nn ngc i ph n v tr em. Vo nm 1826
cc mc s Boston t chc hi khuych trng phong tro hn ch ru. By nm sau
Philadelphia, Hi ny t chc mt hi ngh quc gia v thnh lp Lin hip hn ch ru M.
Lin hip ny ku gi t b tt c cc loi ung c cn v gy p lc vi cc c quan lp
php bang cm vic bn v sn xut ru. Cho ti nm 1855, 13 bang thc hin nh vy, tuy
nhin cc b lut sau b thch thc ti ta n. Cc b lut ny ch tn ti min Bc New
England, nhng d sao th vo nhng nm, t 1830 n 1860, phong tro hn ch ru cng
lm gim sn lng ru tiu th theo u ngi.

Nhng nh ci cch khc hng ti cc vn nh t v chm sc nhng ngi b bnh tm

thn. Nhng n lc c thc thi bin cc nh t vn nhn mnh vic trng pht tr thnh
cc tri ci hun, ti y, cc phm nhn s c phc hi, ci to. bang Massachusetts,
Dorothea Dix lnh o cuc tranh u nhm ci thin cc iu kin cho nhng ngi mc
chng tm thn, nhng ngi b giam gi trong nhng tri t bn thm hi, khn kh v cc
nh t. Sau khi ginh c s ci thin Massachusetts, b a chin dch ca mnh hng
ti min Nam ni c chn bang lp cc bnh vin cho ngi mc chng tm thn vo nhng
nm 1845 v 1852.

QUYN CA PH N
Nhng cuc ci cch nh vy khin nhiu ngi ph n nhn thc c v tr bt bnh ng
ca h trong x hi. T thi thuc a, nhng ph n cha chng c hng nhiu quyn
hp php nh nam gii, tuy nhin phong tc buc h phi ly chng sm. Khi kt hn th ph
n thc s mt i nhng quyn ca h trc lut php. Ph n khng c php i bu c v
vic hc hnh ca h vo cc th k XVII v XVIII ch yu ch mc bit c, bit vit, m
nhc, khiu v v may v.

S thc tnh ca ph n bt u vi cuc i thm M ca Frances Wright, mt ging vin v nh

bo Scotland, ngi cng khai khuych trng cc quyn ca ph n khp nc M vo
nhng nm 1820. Vo thi gian ny ph n b cm pht biu nhng ni cng cng, th Wright
khng ch ln ting pht biu m cn khin ch ta kinh ngc bi nhng quan im ca b bnh
vc quyn ca ph n tm kim thng tin v vic kim sot sinh v ly d. n nhng nm
1840, mt phong tro v quyn ph n M ni ln. Lnh o u tin ca phong tro ny l
Elizabeth Cady Stanton.

Vo nm 1848, Cady Stanton v ng nghip l Lucretia Mott t chc mt hi ngh quyn

ph n - hi ngh ph n u tin trong lch s th gii ti Seneca Falls bang New York. Cc i
biu son tho mt Tuyn ngn Tnh cm yu cu quyn bnh ng vi n ng trc php
lut, quyn bu c, c hi cng bng trong gio dc v vic lm. Cc ngh quyt c nht tr
thng qua tr ngh quyt v quyn i bu c. Ngh quyt ny sau ginh c a s phiu
ch sau khi Frederick Douglas, mt ngi da en theo ch ngha bi n, pht biu mt bi gy
xc ng mnh ng h ngh quyt ny.

Ti Seneca Falls, Cady Stanton tr nn ni ting vi t cch va l nh vn va l ngi ln

ting ng h quyn ph n. B nhn thy t rt sm rng nu khng c quyn b phiu, ph
n khng bao gi c th bnh ng vi nam gii. Noi gng William Lloyd Garrison, mt ngi
ng h bi n, b pht hin thy rng mu cht i ti thnh cng nm ch thay i quan
im ca cng chng, ch khng phi l hnh ng ca ng. Seneca Falls tr thnh cht xc
tc cho s thay i trong tng lai. Chng bao lu sau, cc hi ngh khc v quyn khc ca ph
n c t chc. Nhng ngi ph n khc tin phong bc ln tuyn u ca phong tro
u tranh bnh ng chnh tr v x hi ca h.

Cng vo nm 1848, Ernestine Rose, mt ngi nhp c Ba Lan u tranh mt o lut

c thng qua ti bang New York. o lut ny cho php ph n kt hn c gi phn ti
sn ca mnh theo tn ca mnh. Trong s nhng lut l u tin loi ny M th o lut v ti
sn ph n kt hn khuyn khch cc c quan lp php bang khc ban hnh cc lut tng
t.
Vo nm 1869, Elizabeth Cady Stanton v mt nh u tranh tch cc ch o khc cho n
quyn, Susan B. Anthony, thnh lp Hip hi quc gia v quyn bu c ca ph n (NWSA),
hip hi ny ng h mt iu b sung sa i Hin php v quyn ph n c i bu c. Hai
ngi ny s tr thnh nhng ngi bnh vc ng h thng thn nht ca phong tro ph n. Khi
m t s hp tc hot ng ca h, Cady Stanton ni "Ti to nn cc ting st cn ch y bn
nhng ting st y".

TY TIN
Min bin gii lm c nhiu iu to dng nn cuc sng ca nc M. Nhng iu
kin dc ton b vng b bin i Ty Dng kch thch di dn ti nhng khu vc mi m
hn. T New England ni t ai khng th em li nhng nng sut ng cc cao, xut
pht c mt dng ngi u n gm nhng ngi n ng v n b ri cc trang tri v lng
mc vng ven b bin ca h ti vng t ni a mu m ca lc a. cc khu nh c min
xa xi ca cc bang Nam v Bc Carolina v Virginia, dn chng b bt li v thiu nhng con
ng v nhng con knh cho php tip cn nhng th trng ven bin, v h cng chu khn
kh v s thng tr v chnh tr ca cc ch n in vng thy triu vn cng phi di chuyn v
min Ty. Cho n nm 1800, cc thung lng sng Mississippi v Ohio ang tr thnh vng bin
gii rng ln. "Cho nh, chng ti ra i, tri xui dng trn x Ohio", li ht ny tr thnh
bi ca ca hng ngn dn di c.

Dng dn c tin v min Ty vo u th k XIX dn ti s phn chia nhng vng lnh th

c, v xc lp nhng ng bin gii mi. V c cc bang mi c kt np nn tm bn
chnh tr n nh ha vng pha ng ca Mississippi. T nm 1816 n nm 1821, 6 bang
c thnh lp: Indiana, Illinois v Maine (y l 3 bang t do) v Mississippi, Alabama v
Missouri (cc bang n l). Min bin gii u tin gn b cht ch vi chu u, min bin
gii th hai c quan h cht ch vi cc vng nh c ven b bin, nhng thung lng sng
Mississippi l c lp v dn c vng ny chm ch nhn sang min Ty hn l sang min ng.

C dn min bin gii l mt nhm c dn khc. Mt du khch Anh m t h nh l mt sc

dn to bo, liu lnh v chu c gian kh ang sng trong nhng cn lu ti tn... H l nhng
ngi th l nhng hiu khch, d thng i vi ngi ngoi quc, h trung thc v c tin. H
gieo trng t ng ca ngi da , b ng, nui heo v nhiu khi h c mt hay hai con b...
Khu sng trng l phng tin chng chnh yu ca h. Vn rt kho lo, lnh ngh vi
cy ru, ci by v chic cn cu, nhng ngi ny t dn nhng con ng i, dng nhng cn
lu u tin bng g sc v i chi vi nhng b lc da bn a c t ai b h chim.

Khi ngy cng c nhiu c dn nhp c lt su vo vng t hoang d th nhiu ngi tr

thnh cc ch tri cng nh th sn. Mt cn nh tin nghi bng g sc vi cc ca s lp knh,
mt ng khi v cc phng ring bit thay th cho chic lu g, ging nc thay th cho
dng sui. Nhng ngi nh c sing nng cn c s nhanh chng dn quang nhng vng t
mc y cy to bng vic t g ly tro lm phn bn v li cc gc cy n mc nt. H
trng ng cc, rau v qu; sp xp cc cnh rng nui hu, g ty rng v ly mt; h nh
c nhng con sui gn nh; chm sc n gia sc v heo. Nhng ngi u c t ai mua
nhng khonh t rng, r, v nu gi t tng h bn nhng rung t ca h i v h tip tc
i xa hn na v min Ty, m ng cho nhng ngi khc.
Cc thy thuc, lut s, ch ca hng, bin tp vin, nh truyn gio, th c kh v cc nh chnh
tr chng bao lu sau i theo cc ch tri. Tuy nhin, cc ch tri l mt c s vng chc.
nhng ni h nh c, h c nh li v hy vng con ci h s sau khi h qua i. H
xy dng nhng kho la ln v nhng ngi nh gch hay nh khung. H mua gia sc ging
ci to, cy cy t ai v gieo nhng loi ht c nng sut cao. Mt s ngi dng nhng xng
xay bt, xng ca v l ct ru. H to nn nhng con ng chnh rt bn tt, h xy nhng
ngi nh th v trng hc. Nhng bin i kh c th tin c hon tt ch sau vi nm. Vo
nm 1830 chng hn, Chicago bang Illinois ch l mt khu lng bun bn vi mt pho i
khng c trin vng g; nhng ngay mt thi gian di trc khi mt s ngi nh c u tin
qua i th khu lng tr thnh mt trong s nhng thnh ph rng ln nht v giu c nht
nc M.

Tht d dng c th s hu nhng trang tri. Sau nm 1820, t ca nh nc c th mua c

vi gi 1,25 -la cho mt na hc -ta v sau o lut Trang tri ban hnh nm 1862 th t
c th c c ch cn bng chim c v ci to thi. Hn na, nhng cng c canh tc t
ai cng d kim. l ci thi khi m, theo cu ni ca John Soule vit ra v c nh bo
Horace Greeley ph bin, nhng ngi tr tui c th tin v min Ty v ln ln cng t nc.

Ngoi tr vic di c ti vng Texas do Mexico s hu th bin gii vng nng nghip pht trin
sang pha ty ch mi ti nm 1840 mi qua min Missouri. Vo nm 1819, tr cng cho vic
ot c nhng quyn khai khn ca cng dn M vi tr gi 5 triu la, nc M ot t
tay Ty ban Nha c vng Florida ln quyn ca Ty Ban Nha s hu khu vc Oregon min
Vin Ty. ng thi, min Vin Ty tr thnh khu vc hot ng rng ln ca vic bun bn
lng th m vn d c gi tr hn nhiu so vi da th. Cng nh nhng ngy u tin ca cuc
thm him ca ngi Php thung lng Mississippi, li bun l ngi m ng cho dn nh
c vt qua sng Mississippi. Nhng th by th ly da l ngi Php v ngi Xcotlen - Ai-len
khi kho st nhng con sng ln v cc nhnh sng pht hin ra nhng on o trn cc dy
ni Rocky v Sierra, t dn ti vic di dn bng ng b vo thp nin 1840 v sau ny, m
ra kh nng khai khn vng ni a nc M.

Xt mt cch ton din th s tng trng ca t nc tht to ln: dn s tng t 7, 25 triu ln

hn 23 triu t nm 1812 n nm 1852, t ai sn c cho vic nh c tng gn bng din tch
chu u - t 4, 4 triu ln ti 7, 8 triu km2. Tuy nhin, vn vn cha c gii quyt l
nhng cuc xung t cn bn gia cc a phng m cho n nhng nm 1860 bng n thnh
ni chin. Mt iu cng khng th trnh khi l cuc m rng sang min Ty khin dn
nhp c xung t vi dn bn a ca min t ny l ngi da .

Vo u th k XIX, nhn vt kit xut nht gn b vi nhng xung t l Andrew Jackson,

ngi min Ty u tin chim lnh Nh Trng. Vo gia cuc chin tranh nm 1812, Jackson
khi ph trch lc lng dn qun Tennesse c phi ti pha nam Alabama, ti y ng
n p khng thng xt cuc khi ngha ca dn da Creek. Sau , ngi Creek
nhng hai phn ba t ai ca h cho Hoa K. Sau ny Jackson nh tan nhng bng nhm
ngi da Seminole, khin h phi chy khi nhng vng tr n ca h Florida do ngi Ty
Ban Nha s hu.
Vo nhng nm 1820, B trng Chin tranh ca Tng thng Monroe, ng John C. Calhoun,
theo ui chnh sch la nhng b lc cn li ra khi min Ty Nam c knh v ti nh c h
bn kia sng Mississippi. Jackson tip tc chnh sch ny vi t cch l tng thng. Vo nm
1830, Quc hi thng qua o lut di chuyn ngi da , cung cp ti chnh a cc b
lc min ng qua sng Mississippi. Vo nm 1834, mt vng lnh th c bit ca ngi da
c thit lp khu vc m by gi l bang Oklahoma. Tnh tng cng th cc b lc k
94 hp ng trong thi gian hai nhim k ca Jackson nhng quyn s hu hng triu hcta
t cho Chnh ph Lin bang v di di hng chc b lc ra khi vng t chn nhau ct rn ca
t tin h.

C l chng bi hng nht trong cun s bt hnh ny lin can ti ngi da Cherokees m t
ai ca h vng pha ty bang Nam Carolina v bang Georgia c bo m bng hip c
t nm 1791. Vn l mt trong nhng b lc tin b nht trong cc b lc min ng, s phn
ngi Cherokees c quyt nh khi vng c pht hin trn t ai ca h vo nm 1829.
Ngi Cherokees b bt buc phi tin hnh cuc di chuyn lu di v him ngho ti
Oklahoma vo nm 1835. Nhiu ngi cht v bnh tt v tnh trng vt v, thiu thn trn
con ng ni ting mang tn on trng nc mt.

MIN BIN I, MIN TY V TRI NGHIM CA NC M

Bin gii - ranh gii gia lnh th c ngi nh c vi vng t cha c ngi - bt u t
Jamestown v Plymouth Rock. Bin gii dch chuyn v pha Ty sut chiu di gn 300 nm,
bng qua nhng vng t hoang s, rp bng rng v nhng ng bng trng tri cho n khi
cuc iu tra dn s c mi nm mt ln tin hnh nm 1890 cho thy ch t, Hp chng quc
khng cn nhn thy ranh gii phn chia nh c mt cch r rng na.

Vo thi , i vi nhiu ngi, mt chng lch s di khp li - mt chng s m

t nc vn ln t vi thng im nh mang du n vn minh ca ngi Anh ti v th
ca mt quc gia c lp c bn sc ring. Ngi ta d dng c th tin rng qu trnh khai hoang
v hu khai hoang, c th lin tc din ra khi ngi ta i chinh phc mt lc a mi, chnh l
nhn t quyt nh ti s pht trin ca quc gia non tr ny.

Nm 1893, nh s hc Frederick Jackson Turner, khi th hin mt cm xc thng thy nhiu

ngi nh ng hi , tuyn b chnh min bin gii khin cho nc M khng phi l
mt khc tha ca chu u. Min bin cng gip to nn mt dn tc c vn ha c l th
rp hn ca chu u nhng giu thc t, nhit huyt, c tnh v dn ch hn. S tn ti ca
nhng khu vc t t do rng ln gip to nn mt dn tc c nhiu ch s hu v l van an
ton cho nhng tm t un khc cc thnh ph v nhng ni nh c qu ng. Nhng phn
tch ca ng hm mt nc M khng c min bin i hn s rt ging nh mt chu u ru
r, vi nhng ch x hi b phn tng, xung t giai cp v him c c hi tt.

Sau hn mt trm nm, cc hc gi vn cn tranh lun v tm quan trng ca min bin i trong
lch s Hoa K. Rt t ngi cho rng min bin i gi y vn cn mang ngha quan trng
quyt nh nh Turner nu. Mt s ngi thm ch cn i xa hn bng cch bc b lp lun
ca Turner. H cho rng ng lng mn ha c mt qu trnh lch s m mu v nc mt -
vi nhng du n nh cuc chin chinh phc Mexico, cch thc i x gn nh dit chng vi
cc b lc da v tn ph mi trng. H cho rng nhng hnh nh thng thy min bin
gii l ch l kh i v tht bi.

Du vy, tht kh c th tin rng ba th k di trong phong tro Ty tin li khng c tc ng

no ti bn sc dn tc. Chng ta hy nh li, nhng nh quan st y tinh t ngi nc ngoi
nh hc gi ngi Php Alexis de Tocqueville li m mn trc min Ty Hoa K. Thc vy,
khu vc nh c cui cng bin gii - mt vng t rng thnh thang, tri di t Texas ln pha
Bc cho ti tn bin gii Canada m ngy nay ngi M gi chung l min Ty - dng nh vn
mang nhng l tng c trng nht v ch ngha c nhn, dn ch v c hi hin hu r rng
hn nhiu so vi phn cn li ca nc M. C l chng ta cng c th pht hin thy rng nhiu
ngi nhiu vng t khc, khi nghe thy hai ting ngi M cng u lin tng ngay ti
biu tng ca vng bin gii cui cng - "cao bi".
Chng 6: Xung t a phng
Mt gia nh b chia r chng li nhau th khng th ng vng c. Ti tin rng nh
nc ny khng th ko di mi c tnh trng na n l, na t do" ng c vin Thng
ngh s Abraham Lincoln,1858

HAI NC M
Khng mt v khch no n thm nc M li li mt ghi chp t m v nhng cuc du hnh
v quan st ca mnh hn nh vn v nh lun thuyt chnh tr ngi Php Alexis De
Tocqueville. Cun Nn dn ch M ca ng c n hnh ln u tin nm 1835 tr thnh
mt trong s nhng phn tch sc bn v thu o t bn trong i sng x hi v chnh tr ca
nc M. Tocqueville l mt nh quan st rt thng thi, v vy ng khng th khng ph phn
nc M, tuy nhin nhn nh phn xt ca ng v cn bn l tch cc. ng vit "Chnh ph ca
nn dn ch em li khi nim v quyn chnh tr cho nhng tng lp cng dn bnh thng
nht, cng nh vic phn phi ca ci em li nhn thc rng ai cng c quyn s hu ti sn".
Tuy nhin, Tocqueville ch l mt trong s nhiu nh t tng lo lng rng liu mt s bnh ng
s ng nh vy c th tn ti hay khng trong cuc chm trn vi h thng nh my ang pht
trin vn e da to ra nhng chia r gia nhng ngi cng nhn cng nghip v tng lp
qu tc kinh doanh mi.

Nhng khch du lch khc th kinh ngc vi s tng trng v sc sng ca nc M ni m h

c th nhn thy khp mi ni nhng biu hin r rng v s pht trin thnh vng v s pht
trin mnh m trong nng nghip, thng mi v dch v cng cng tuyt vi. Nhng nhng
nhn nh lc quan nh th v hin trng nc M tt nhin khng phi l ph bin. Nh vn
ngi Anh Charles Dickens, ngi i thm nc M ln u tin vo nhng nm 1841 - 1842
l mt ngi hoi nghi v iu ny. "y khng phi l nn cng ha m ti n tn mt
chng kin - ng vit trong mt l th - y khng phi l nn cng ha trong tr tng tng
ca ti... Ti cng ngh v tui tr v sc mnh ca n bao nhiu th n hin hin trc mt ti
cng ngho nn v tm thng by nhiu trn mi phng din. Trong tt c nhng g nn
cng ha y ph trng - tr c nn gio dc ton dn v s chm sc tr em ngho th n
chm nghm thc s di ci mc m ti tng mong i".

Dickens khng phi l ngi duy nht. Trong th k XIX cng nh sut chiu di lch s ca
mnh, nc M sn sinh ra nhng iu k vng v tnh cm mnh m vn thng khng tha
mn, ng vi ci hin thc va phm tc, va phc tp hn th. S a dng v rng ln ca
nc M non tr gy nn kh khn cho vic thng nht v ko theo s mu thun: nc M l
mt x hi va yu chung t do, va duy tr chim hu n l, l mt quc gia c lnh th m
rng v lnh th nguyn thy, va l mt x hi gm nhng th c hnh thnh trn nn tng
ca s pht trin thng mi v cng nghip ha.

MIN T HA
Cho ti nm 1850, lnh th Hoa K tri rng trn cc cnh rng, ng bng v ni non. Hai
mi ba triu ngi trong mt Lin minh gm 31 bang sng trn mt lnh th bao la. min
ng, cng nghip bng n v pht trin. min Trung Ty v min Nam, nng nghip hng
thnh. Sau nm 1848, cc m vng California rt dng sui vng vo cc knh thng mi.

Cc bang vng New England v Trung i Ty Dng l nhng trung tm chnh ca cc

ngnh cng nghip, thng mi v ti chnh. Sn phm c bn ca cc vng ny l hng dt, g,
vi vc, my mc, da v len. ng thi ngnh hng hi t ti nh cao ca s thnh vng.
Nhng chic tu mang c M chy ngang dc cc i dng, mang theo hng ha ca mi quc
gia.

Min Nam t i Ty Dng ti sng Mississippi v xa hn l mt nn kinh t tp trung vo

nng nghip. Thuc l si rt quan trng vi nn kinh t ca cc bang Virginia, Maryland v Bc
Carolina. bang Nam Carolina, la l loi cy trng ph bin. Kh hu v t ai bang
Louisiana khuyn khch vic trng ma ng. Nhng cui cng th bng li l sn phm ch
lc ca min Nam v min Nam ni ting nh trng bng. Cho ti nm 1850, min Nam nc
M trng hn 80% sn lng bng ton th gii. N l l ngi trng tt c cc loi cy ny.

Min Trung Ty vi cc tho nguyn mnh mng v dn s gia tng nhanh chng tr nn
hng thnh. Ngi chu u v cc khu vc nh c lu i hn M cn cc sn phm t la m
v tht ca vng ny. Vic p dng cc my mc cng c tit kim lao ng - ni bt nht l my
gt McCormick (mt loi my gt) - khin cho s gia tng khng g snh c ca sn xut
nng nghip tr thnh hin thc. Trong khi sn lng cc v thu hoch la m ca M tng
t 35 triu hec-to-lt nm 1850 ln khong 61 triu hec-to-lt nm 1860, v hn mt na phn sn
lng y c trng min Trung Ty.

Mt yu t tc ng quan trng cho s thnh vng ca nc M l s ci tin mnh m trong

cc thit b giao thng vn ti: t nm 1850 n nm 1857, dy ni Applachian, vt chng ngi
cn tr giao thng b nm con ng st chnh xuyn qua ni min Trung Ty vi min ng
Bc. Nhng con ng ni kt thit lp quyn li kinh t, cng c lin minh chnh tr ca
lin bang t nm 1861 n nm 1865. Min Nam b tt hu. Mi cho ti cui thp nin 1850
mi c ng xe la thng sut chy qua nhng ngn ni ni lin h lu sng Mississippi vi
min Nam vng b bin i Ty Dng.

CH CHIM HU N L V CH NGHA A PHNG

C mt vn lm trm trng hn nhng khc bit theo vng v kinh t gia min Bc v
min Nam: l ch chim hu n l. Mt phn v nhng mn li to ln do cc doanh nhn
min Bc tch lu c t vic tiu th bng, dn min Nam lin quy s lc hu ca h l do s
giu c ln ca dn min Bc. Trong khi , ngi min Bc tuyn b rng ch chim hu n
l - mt ch li thi m ngi min Nam coi l thit yu i vi nn kinh t ca h - li l
nguyn nhn chnh dn n s tt hu v cng nghip v ti chnh ca min Nam so vi min
Bc.

K t khi c Tha c Missouri nm 1819 th s phn chia lnh a cng ngy cng lm trm
trng thm vn n l. min Bc, ln sng ng h ch bi n ngy cng mnh m. Ngi
min Nam thng hu nh chng thy c li vi nhng ngi n l v u tranh duy tr ch
n l mt cch mnh m. mt s vng ven bin th ch n l tn ti c hn 200
nm tnh ti nm 1850 v l mt b phn khng th thiu i vi nn kinh t c bn ca vng.
Mc d iu tra dn s nm 1860 cho thy c gn bn triu n l trong tng s 12, 3 triu dn
ca 15 bang theo ch n l nhng nhm ngi da trng min Nam s hu n l li thuc
nhm thiu s. C khong 385.000 ch n trong tng s c chng 1,5 triu gia nh ngi da
trng. Mt na s ch n ny s hu khng qu nm n l. Mi hai phn trm ch n s hu t
20 n l tr ln, con s ny cho thy ch trang tri ang dn tr thnh ngi qun l n in.
Ba phn t s gia nh ngi da trng min Nam, trong bao gm c ngi da trng ngho,
nhng ngi c a v thp nht trong x hi min Nam, khng s hu bt k mt n l no.

Chng ta d dng hiu c li ch ca ch n in khi h mun duy tr ch n l. Nhng

ngay c cc tiu in ch v ngi da trng ngho cng ng h ch n l. H s rng nu
ngi da en c t do th ngi da en s cnh tranh vi ngi da trng v mt kinh t v s
thch thc v tr x hi cao hn ca ngi da trng. Ngi da trng min Nam bo v ch
n l khng ch v l do kinh t m cn l v t tng cho rng ngi da trng u vit hn ngi
da en

V u tranh vi nh hng ca cng lun min Bc nn cc nh lnh o chnh tr ca min

Nam, cc tng lp tr thc v phn ln gii tng l gi y khng cn thy mc cm v ch n
l na, m cn ng ra bo v ch ny. Chng hn, cc nh bo min Nam cho rng mi quan
h gia t bn v lao ng trong h thng chim hu n l cn nhn o hn trong h thng
lng ca min Bc.

Trc nm 1830, h thng gia trng c ca qun l n in v vic gim st c nhn i vi

cc n l do ch ca h thc hin vn cn rt c trng. Tuy nhin, cng vi s ra i ca vic
sn xut bng quy m ln ti cc bang min Nam pha di, ch chim hu dn dn t b vic
gim st c nhn cht ch i vi n l, h thu cc nhn vin trng coi chuyn nghip m thi
hn lm vic ca h ph thuc vo kh nng bt buc n l phi lm vic mc cao nht.
Trong trng hp ny th ch n l tr thnh mt h thng tn bo v p bc vi vic nh
p v chia ct gia nh nng n ri mua bn n l ph bin. Tuy nhin trong nhng trng hp
khc th ch n l cng t h khc hn.

Tuy nhin, cui cng th vic ph phn anh thp nht i vi ch n l khng phi l hnh vi
ca cc ch n l v ngi qun l n l. Nhng ngi theo ch ngha bi n ch ra rng vic i
x c h thng i vi ngi lao ng da en ging nh i x vi vt nui trong gia nh khin
cho ch n l vi phm quyn t do bt kh xm phm ca con ngi.

NHNG NGI THEO CH NGHA BI N

Trong nn chnh tr quc gia th dn min Nam ch yu i tm s bo h v m rng cc quyn
li cho h thng n l v vic trng bng. Vic m rng t ai c coi l nhu cu thit yu bi
v vic trng mt loi cy duy nht - cy bng - nhanh chng lm suy kit t v lm gia tng
nhu cu v t ai mi ph nhiu. Ngoi ra, lnh th mi cng s thit lp thm cc bang theo
ch n l b vo nhng bang xin gia nhp nhm cc bang theo ch t do. Dn min Bc
c t tng chng ch n l nhn nhn thy trong quan im ca min Nam mt m mu
mun khuych trng s ng h ch n l, v v vy n thp nin 1830, s i lp ca h
tr nn quyt lit.
Mt phong tro chng ch n l t trc , nhnh pht trin ca Cch mng M, cui cng
ginh thng li vo nm 1808 khi Quc hi bi b vic bun bn n l vi chu Phi. T tr
i, vic phn i ch n l ch yu l ca cc tn gio phi Quaker, nhng ngi duy tr
mt cch phn i m du, nhng khng c hiu qu. Trong khi , my tch ht bng v cng
cuc m rng sang min Ty ti vng ng bng sng Mississippi ang to ra mt nhu cu ngy
cng tng v n l.

Phong tro bi n xut hin vo u thp nin 1830 mang tnh chin u mnh m, kin quyt
khng tha hip v nhn mnh vic chm dt ngay lp tc ch n l. Quan im ny tm
c ngi lnh o l William Cloyd Garrison, mt thanh nin qu Massachusetts, ngi
kt hp c lng dng cm can trng ca chin s t v o vi lng nhit tnh tranh u ca
k m dn. Vo ngy 01/1/1831, Garrison xut bn s u tin t bo ca mnh, t Ngi Gii
phng, mang li tuyn ngn Ti s chin u kin cng v s nghip ban quyn cng dn ngay
lp tc cho ngi dn n l ca chng ta V vn ny, ti khng mun ngh hay ni, hoc vit
vi li l n ha - Ti rt nghim tc - Ti s khng ni nc i - Ti s khng b qua - Ti s
khng li bc d ch mt phn - V MI NGI S LNG NGHE TI.

Nhng phng php c tc ng mnh ca Garrison thc tnh ngi min Bc ch ti s

xu xa trong th ch m t lu nhiu ngi tng coi nh khng th thay i c. ng c
gng duy tr s ch ca cng chng ti nhng kha cnh gh tm nht ca ch n l v i
hi phi trng pht nhng k chim hu n l, nhng tn chuyn tra tn v bun bn cuc sng
con ngi mt cch phi o c. ng khng tha nhn quyn ca cc k ch n, khng cng
nhn tha hip, khng tha th s tr hon. Nhng ngi theo ch ngha bi n khc do khng
mun tham gia vo chin thut gy cn tr php lut ca ng nn cho rng, ci cch nn tin
hnh bng cc bin php ha bnh v ng lut. Garrison tranh th c ting ni ng h
mnh m khc t pha Frederick Douglass, mt n l trn chy khuy ng ngi min Bc.
Theodore Dwight Weld v nhiu ngi theo ch ngha bi n khc vn ng chng li ch
n l ti cc bang min Ty Bc vi s nhit tnh ca gio phi Phc m.

Mt hot ng trong phong tro chng ch n l l vic gip cc n l trn thot ti nhng
ni di tn an ton min Bc hay vt bin gii sang Canada. "Con ng st b mt, mt
mng li rt phc tp, tinh vi ca nhng con ng b mt c thit lp vng chc vo thp
nin 1830 tt c cc vng min Bc. Ch ring bang Ohio, t nm 1830 n nm 1860 c
n 40.000 n l c gip c c t do. S lng cc hi chng ch n l cc a
phng gia tng mc cao n mc cho ti nm 1838 c chng 1.350 hi vi s lng
thnh vin chng 250.000 ngi.

Tuy nhin phn ln dn min Bc vn ng ngoi phong tro chng ch n l hoc chng li
phong tro ny mt cch tch cc. Chng hn vo nm 1837, mt bn du th du thc tn cng
v git cht bin tp vin chng ch n l Elijah P. Lovejoy Alton bang Illinois. Thm vo
, s n p t do ngn lun ca cc bang min Nam cho php nhng ngi theo ch ngha
bi n gn vn n l vi s nghip gii phng quyn t do dn s cho ngi da trng. Vo
nm 1835, mt m ng gin d ph hy cc sch bo mang tnh cht bi n bu in
Charleston, bang Nam Carolina. Khi ng Tng cc trng bu in tuyn b s khng tin hnh
vic chuyn cc ti liu mang tnh cht bi n th nhng cuc tranh lun quyt lit din ra
ngay sau trong Quc hi. Phi ng h ch ngha bi n quyt nh gi lin tip n Quc hi
nhng thnh cu i c hnh ng chng li ch n l. Vo nm 1836, H vin biu quyt
hon xem xt nhng thnh cu ny mt cch t ng, khin cho nhng n thnh cu ny khng
c tc dng. Cu Tng thng John Quincy Adams, ngi c bu vo H vin nm 1830,
tranh u chng li ci gi l quy nh cm t do ngn lun ny khi coi y l mt s vi phm
iu b sung sa i th nht ca Hin php v cui cng th quy nh ny b hy b vo
nm 1844.

BANG TEXAS V CUC CHIN TRANH VI MEXICO

Trong sut thp nin 1820 ngi M nh c vng lnh th bao la ca bang Texas, thng
thng h c giy giao t ca Chnh ph Mexico. Tuy nhin, con s ng o nhng ngi
nh c chng bao lu khin chnh quyn s ti lo s v h cm vic tip tc nhp c vo nm
1830. Nm 1834, Tng Antonio Lopez de Santa Anna thit lp ch c ti Mexico, v
vo nm sau ngi Texas khi ngha. Santa Anna nh bi cc cuc ni lon ca ngi
M Alamo vo u nm 1836, nhng c dn Texas di s ch huy ca Sam Houston tiu
dit qun i Mexico v bt c Santa Anna mt thng sau trong trn nh San Jacinto v
m bo nn c lp ca Texas.

Trong sut gn mi nm, Texas l mt nc cng ha c lp, ch yu l do s sp nhp ca

bang n l ln ny c th s lm ph v th cn bng chnh tr mong manh ca M. Vo nm
1845, Tng thng James K. Polk, ngi thng c st sao vi cng lnh m rng v pha ty,
a Cng ha Texas gia nhp Lin minh. ng thi ny ca Tng thng Polk l bc i u tin
trong mt k hoch ln hn. Texas tuyn b bin gii ca bang vi Mexico l sng Rio Grande;
trong khi Mexico cho rng bin gii nm tt trn pha bc dc theo sng Nueces. Trong khi
nhng ngi nh c trn ngp lnh th vng New Mexico v California. Nhiu ngi M
tuyn b rng Hoa K c quyn hin nhin c m rng v pha Ty cho ti Thi Bnh Dng.

Nhng n lc ca M nhm mua lnh th New Mexico v California tht bi. V sau cuc
ng gia qun i Mexico v M dc sng Rio Grande, nc M tuyn chin vo nm
1846. Lc lng qun i M chim ng vng lnh th New Mexico tha dn c, sau
ng h cuc ni dy ca dn nh c California. Lc lng ca M di s ch huy ca
Zachary Taylor tn cng Mexico, ginh nhiu thng li Monterey v Buena Vista nhng
khng th a Mexico ti bn thng lng. Thng 3/1847, qun i M do Winfield Scott ch
huy b gn Vera Cruz b bin pha ng Mexico v nh vo Mexico City. Hoa K
p Mexico k Hip c Guadalupe Hidalgo m theo Mexico nhng quyn s hu vng Ty
Nam nc M v California vi gi 15 triu -la.

Cuc chin tranh l mt nn tng c s hun luyn cho cc s quan M, nhng ngi sau s
chin u trong c hai phe trong cuc Ni chin. cng l mt cuc chin tranh gy chia r v
mt chnh tr. Tng thng Polk, trong mt cuc i u ng thi vi nc Anh, buc ngi
Anh cng nhn ch quyn ca Hoa K vng Ty Bc Thi Bnh Dng cho ti v tuyn 49.
Tuy nhin th nhng lc lng chng ch n l, ch yu l ng Whig, chng li vic m
rng lnh th ca Tng thng Polk v h coi y l mu ng h ch n l.

Vi kt qu thu c trong cuc chin tranh vi Mexico, nc M ot c mt vng lnh

th mi bao la gm 1,36 triu km2, quy t cc bang ngy nay l New Mexico, Nevada,
California, Utah, phn ln bang Arizona v nhng khu vc ca bang Colorado v Wyoming.
Nhng cng l chin li phm gy nn nhng iu bt li v n lm sng li vn d gy
bng n nht trong nn chnh tr ca nc M thi : nhng vng lnh th mi s i theo ch
chim hu n l hay l t do?

THA HIP NM 1850

Cho n nm 1845, dng nh ch chim hu n l s ch gii hn nhng khu vc m n
tng tn ti t trc. Ch n l c xc nh ranh gii theo tha hip Missouri a ra
nm 1820 v ch n l khng c c hi vt ra khi ranh gii . Nhng cc vng lnh
th mi khin cho vic m rng ranh gii ca ch chim hu n l tr thnh mt kh nng
thc t c th xy ra.

Nhiu ngi min Bc tin rng nu khng c php m rng th ch chim hu n l cui
cng s suy sp v co chung. bin h cho s phn i ca mnh i vi vic b sung thm
cc bang c ch n l, h nu ra nhng tuyn b ca Washington v Jefferson, v c Sc lnh
nm 1787 cm vic m rng ch n l sang min Ty Bc. Vng Texas vn cho php ch
n l tn ti ng nhin nhp vo lin bang vi t cch mt bang c chim hu n l.
Nhng California, New Mexico v Utah khng c ch n l. Ngay t u xut hin nhng
mu thun gay gt v vic cc bang ny theo ch no.

Nhng ngi min Nam khng khng cho rng tt c t ai ot c Mexico phi c trao
cng khai cho nhng ngi chim hu n l. Nhng ngi min Bc chng ch n l li yu
cu cc vng mi phi ngn chn khng cho ch n l lan ti. Mt nhm nhng ngi n ha
ngh rng ranh gii trong tha hip Missouri nn c ko di ti vng Thi Bnh Dng vi
nhng bang t do pha bc v cc bang n l pha nam. Mt nhm khc yu cu vn ny
phi c dnh cho ch quyn ca nhn dn, tc l chnh ph nn cho php dn nh c ti
nhng vng lnh th mi c hoc khng c n l nh h mun v khi t chc li vng thnh
cc bang th chnh dn chng s phi t quyt nh vn ny.

Hu ht ngi min Bc u khng mun thch thc s tn ti ca ch n l min Nam cho

d phong tro bi n rt sc si min Bc. Tuy nhin nhiu ngi min Bc chng li vic m
rng cc bang n l. Vo nm 1848 c gn 300.000 ngi b phiu ng h cc ng c vin ca
ng t t do, nhng ngi tuyn b rng chnh sch tt nht l hn ch, khu bit v ngn chn
nn chim hu n l. Tuy nhin, sau cuc chin vi Mexico th quyn t ch ca nhn dn c
nhiu ngi ng h nht.

Thng 1/1848, vic pht hin ra vng California thc y cuc x vi v ca hn 80.000
dn nh c i tm vng ch ni trong nm 1849. Quc hi phi nhanh chng xc nh quy ch
ca vng t mi ny nhm thnh lp mt chnh quyn c t chc. Thng ngh s ng knh
ca bang Kentucky tn l Henry Clay, ngi hai ln trc y a ra nhng bin php tha
hip vo nhng giai on khng hong, gi y li a ra mt k hoch phc tp c cn nhc
k lng. i th c ca ng, Thng ngh s Daniel Webster ca bang Massachusetts, ng
h k hoch ny. Thng ngh s ng Dn ch bang Illinois, Stephen A. Douglas, ngi ng
u nhm ng h quyn t ch ca nhn dn, lm rt nhiu a k hoch ny ra Quc hi.

Tha hip nm 1850 gm nhng iu khon sau: (1)- California c gia nhp lin bang vi t
cch l bang t do; (2)- phn cn li ca t ai mi chim c ca Mexico phi c chia
thnh hai vng lnh th ca bang New Mexico v Utah v c t chc lm sao khng dnh
dng g ti ch n l; (3)- nhng i hi ca Texas vi phn t phn chia cho bang New
Mexico s c lm tha mn bng vic thanh ton 10 triu -la; (4)- mt b lut mi (o lut
N l b trn) c thng qua bt li nhng n l chy trn v tr li cc ch ca h; v (5)-
vic mua v bn n l (nhng khng phi l ch n l) b bi b Qun Columbia.

Nc M th pho nh nhm. Trong ba nm sau , tha hip ny dng nh gii quyt

c ton b cc im khc bit. Tuy nhin, o lut N l b trn ngay lp tc tr thnh
ngun gc cng thng. Lut ny khin nhng ngi dn min Bc bt bnh su sc, nhiu
ngi t chi tham gia vo vic bt gi n l. Mt s ngi ch ng dng bo lc chng
li lut ny. Cc con ng st b mt tr nn hiu qu hn v to bo hn trc y.

MT DN TC B CHIA R
Trong thp nin 1850, vn n l lm chia r cc mi quan h chnh tr vn tng gn kt
nc M li vi nhau. Vn ny lm suy yu hai ng chnh tr ln ca M, ng Whig v
ng Dn ch. ng Whig b sp v ng Dn ch b chia r khng th hn gn c. Vn
ny cng khin cho cc Tng thng yu th hn do h b nh hng bi s thiu quyt on
trong ng. Vn ny ng nhin cng lm mt th din ca Ta n Ti cao.

Tinh thn quyt tm bi b ch n l ngy cng ln mnh. Nm 1852, Harriet Beecher Stowe
cho n hnh cun Tp lu Bc Tm, mt cun tiu thuyt c gy cm hng t vic ban
hnh Lut N l b trn. Hn 300.000 bn bn ht trong nm u tin. Cc c my in phi
chy sut ngy m cho kp vi yu cu ca c gi. Tuy a cm v c nhiu tng dp
khun nhng Tp lu Bc Tm khc ha mt bc tranh vi mt sc mnh khng th chi ci
v s c c ca ch n l v cc cuc xung t cn bn gia x hi t do v x hi c n l.
N kch ng lng nhit tnh ca ng c u tranh chng ch n l. Tc phm hp dn
c mi ngi do n ng chm n nhng tnh cm bn nng ca con ngi - l lng
cm phn i vi s bt cng v lng thng xt i vi nhng nn nhn bt lc trc s bc lt
tn nhn.

Vo nm 1854, vn v ch n l cc vng lnh th c xi ln v cuc tranh ci tr

nn gay gt hn. Khu vc m ngy nay bao gm cc bang Kansas v Nebraska c ngi
dn n nh c nhanh chng, iu ny lm gia tng p lc i hi thit lp nhng c quan chnh
quyn ca lnh th v sau l ca bang.

Theo nhng iu khon ca tha hip Missouri nm 1820, ton b vng ny khng cho php ch
n l. Nhng thnh phn chim hu n l chnh yu Missouri phn i vic cho php
Kansas tr thnh khu vc lnh th t do v khi bang ca h s c ba bang lng ging cm n
l (Illinois, Iowa v Kansas) v bang Missouri cng c th s b bt buc tr thnh bang t do.
Cc i biu Quc hi bang Missouri, c dn min Nam ng h, ngn cn tt c nhng n
lc nhm t chc vng ny.

Vo lc , Stephen A. Douglas khin nhng ngi ng h phong tro bi n phi ni gin.

Douglas lp lun rng Tha hip nm 1850 tng cho cc bang Utah v New Mexico t do
gii quyt cho chnh mnh v vn n l, nay thay th cho Tha hip Missouri. K hoch ca
ng hng n hai vng lnh th Kansas v Nebraska. K hoch ny cho php dn nh c c
mang n l vo cc lnh th trn v sau t thn cc c dn c quyt nh h s gia nhp
lin bang vi t cch bang t do hay bang n l.

Nhng ngi phn i Douglas buc ti ng nnh ht min Nam thng c tng thng nm
1856. Phong tro i t do vn lng du nay li bng ln vi ng lc mnh hn trc. Tuy
nhin, vo thng Nm 1854, k hoch ca Douglas mang tn o lut Kansas - Nebraska
c Tng thng Franklin Pierce k ban hnh sau khi Quc hi b phiu thng qua. Nhng
ngi min Nam bn i bc n mng. Nhng khi Douglas ti thm Chicago sau pht
biu bin h cho mnh th tt c cc con tu trn cng h c ca h xung n na ct c, cc
nh th ging chung cu hn sut mt gi v m ng mt vn ngi h ht to n ni
khng ai c th nghe c ng ni.

Nhng kt qu tht quan trng ngay lp tc ny sinh t nhng bin php tai hi ca Douglas.
ng Whig, vn dao ng v vn m rng ch n l, b xa s v mt t chc mi
hng mnh xut hin thay th ng ny, l ng Cng ha vi nhu cu tin quyt l ch
n l phi b loi b khi tt c cc vng lnh th. Vo nm 1856, ng Cng ha ch nh
John Fremont ra tranh c. ng l ngi ni ting nh c nhng cuc thm him ti min Vin
Ty. Tuy Fremont tht c nhng ng Cng ha pht trin ra c mt vng rng ln ca min
Bc. Cc th lnh chng ch n l nh Salmon P. Chase v William Seward c nh hng
ln hn bao gi ht. Cng vi h xut hin mt lut s ngi Illinois cao ln l Abraham
Lincoln.

Trong khi , dng ngi k c cc ch n min Nam v cc gia nh chng ch n l ti

Kansas lm ny sinh xung t v trang. Chng bao lu sau vng lnh th ny c gi l
min Kansas m mu. Ta n Ti cao cn lm vn tr nn ti t hn vi phn quyt Dred
Scott qu nghim khc vo nm 1857.

Scott l mt n l bang Missouri, gn 20 nm trc b ch a n sng Illinois v vng lnh

th Wisconsin, nhng ni ch chim hu n l b cm. Khi tr v Missouri v v bt mn
vi cuc sng ca mnh , Scott kin i t do trn c s ng c tr trn lnh th khng c
ch n l. Ta n Ti cao do ngi min Nam chim a s quyt nh rng Scott thiu t
cch hu ta v ng khng phi l cng dn; rng lut l ca mt bang t do (Illinois) khng c
hiu lc v thn phn ca ng v ng l ngi c tr bang c ch n l (Missouri); rng
cc ch n c quyn mang ti sn ca h i bt c u trn khp lnh th lin bang v rng Quc
hi khng th hn ch s m rng ca ch n l. Nh vy quyt nh ca Ta n v hiu
ha cc Tha c trc v ch n l v khin cho khng th a ra c nhng tha c
mi.

Phn quyt i vi Dred Scott dy ln s cm phn d di khp min Bc. Trc kia cha
bao gi Ta n li b kt ti c lit n th. Vi phe Dn ch min Nam th quyt nh ca Ta
n l mt thng li ln v n em li s bo v php lut cho s bin minh ca h v ch
chim hu n l trn ton b cc vng lnh th.

LINCOLN, DOUGLAS V BROWN

Abraham Lincoln t lu coi nn chim hu n l l mt ti c. Ngay t nm 1854 trong mt
din vn ni ting ng tuyn b rng ton b cc c quan lp php quc gia phi c thit
lp theo nguyn tc m theo ch n l phi c hn ch v cui cng b ph b. ng cng
cm phn cho rng nguyn tc v ch quyn nhn dn l gi di, v nn chim hu n l cc
vng lnh th min Ty l mi lo ngi khng ch ca dn chng a phng, m c ca ton
b nc M.

Nm 1858, Lincoln i khng vi Stephen A. Douglas trong cuc bu c vo chc Thng ngh
s bang Illinois. Trong on din vn m u chin dch tranh c ngy 17/7, Lincoln cp
vi t tng ch o ca lch s nc M trong by nm k tip:

Mt gia nh b chia r chng li nhau th khng th ng vng c. Ti tin rng nh nc ny

khng th chu ng mi c tnh trng na n l, na t do. Ti khng mun lin bang gii th
- Ti khng mun gia nh sp - m ti mong mun gia nh lin bang chm dt b chia r.

Lincoln v Douglas u tham gia vo mt lot by cuc tranh lun vo nhng thng sau trong
nm 1858. Thng ngh s Douglas c mnh danh l ngi khng l b nh c mt uy tn
ng ghen t vi t cch mt nh din thuyt ti ba, nhng ng gp tay k phng ch th
Lincoln, ngi dng ti hng bin thch thc quan im v ch quyn nhn dn theo li m
Doughlas nh ngha. Cui cng, Douglas c c vi t l st nt nhng Lincoln li ot
c v th ca mt nhn vt tm c quc gia.

Vo lc th cc s kin vt ra khi tm kim sot. Vo m ngy 16/10/1859, John

Brown, mt ngi ch trng chng ch n l tng bt v git nm ngi dn nh c ng
h ch n l Kansas ba nm trc, ch huy mt nhm ngi ng h tn cng vo kho v
kh lin bang bn ph Harper's (nm vng Ty Virginia ngy nay). Mc tiu ca Brown l s
dng cc v kh chim c dn dt ch huy cuc ni dy ca n l. Sau hai ngy nh nhau,
Brown v nhng chin s ca ng cn sng st b lc lng lnh thy nh b M do i t
Robert E. Lee ch huy bt lm t binh.

i vi nhiu ngi min Nam th nhng g Brown lm khng nh nhng ni s hi ti t

nht ca h. Ngc li, nhng nh hot ng chng ch n l li cho n Brown nh mt
chin s t v o nhm mt mc tiu cao c. Brown b bang Virginia x n v ti m mu
phn nghch v git ngi. Ngy 2/12/1859 ng b treo c. Mc d hu ht ngi min Bc lc
u u ln n ng, nhng ngy cng c nhiu ngi chp nhn quan nim ca ng cho ng l
mt cng c trong tay ca Cha.

CUC BU C NM 1860
Trong cuc bu c tng thng nm 1860, ng Cng ha ch nh Abraham Lincoln lm ng c
vin ca mnh. Cng lnh ca ng Cng ha tuyn b rng ch n l khng th lan rng
thm c na. ng cng ha nh thu bo h cho cng nghip v cam oan ban hnh lut
cp cc trang tri min ph cho nhng dn nh c no gip trong vic khai khn min Ty.
Cc ng vin Dn ch min Nam, sau v n Dred Scott khng hng ng quan im ch
quyn nhn dn ca Douglas, tch khi ng v c Ph Tng thng John C. Breckenridge
thuc bang Kentucky ng c tng thng. Stephen A. Douglas l ng c vin ca ng Dn ch
min Bc. ng Whig vn bo th n cng cc bang min bin gii nhp vo lp ng
Lin minh Lp hin v c John C. Bell bang Tennesse.
Lincoln v Douglas ua tranh min Bc, cn Breckenridge v Bell ua tranh min Nam.
Lincoln ch t c 39% s phiu ph thng nhng li dnh a s tuyt i trong 180 phiu i c
tri tt c 18 bang t do. Bell thng c cc bang Tennessee, Kentucky v Virginia;
Breckenridge ginh thng li tt c cc bang c ch n l khc ngoi tr bang Missouri l
bang Douglas thng. Mc d tranh c km nhng Douglas ch thua Lincoln trong vic ginh l
phiu ph thng.
Chng 7: Ni chin v cng cuc ti thit
Di s che ch ca Cha, dn tc ny s c mt nn t do mi"Tng thng Abraham
Lincoln, ngy 19/11/1863

LY KHAI V NI CHIN
Vic Lincoln thng c tng thng thng 11/1860 khin cho vic bang Nam Carolina ly khai
khi lin bang ngy 20/12 l mt kt qu c th on trc. Bang ny ch i s kin ny t
lu, mt s kin s lin kt c min Nam chng li cc lc lng chng ch n l. Cho ti
ngy 1/2/1861, nm bang khc na ly khai. Vo ngy 8/2, su bang ny thng qua hin
php tm thi cho cc bang ly khai. Tuy nhin, cc bang min Nam cn li vn trong lin bang
cho d bang Texas bt u chun b ly khai.

Cha y mt thng sau , ngy 4/3/1861 Abraham Lincoln tuyn th nhm chc tng thng
Hoa K. Trong din vn nhm chc ng tuyn b s ly khai khng c hiu lc v mt php lut.
Bi din vn ca ng kt thc bng vic ku gi phc hi nhng mi lin kt ca lin bang,
nhng min Nam bng tai gi ic. Ngy 12/4, sng phe ly khai n nhm vo cc binh i
lin bang n tr n Sumter ti hi cng Charleston, bang Nam Carolina. Chin tranh bt
u, mt cuc chin m trong s ngi M t trn nhiu hn bt k cuc xung t no trc
y v v sau.

Trong by bang ly khai, dn chng tch cc p li hnh ng v lnh o ca tng thng mi

ca cc bang ly khai, ng Jefferson Davis. C hai phe lc ny u cng thng ch i hnh ng
ca cc bang duy tr ch n l m khi vn rt trung thnh. Bang Virginia ly khai ngy 17/4;
cc bang Arkansas, Tennessee v Bc Carolina cng nhanh chng lm theo.

Khng c bang no ri lin bang li min cng hn bang Virginia. Cc chnh khch ca bang
ny tham gia lnh o trong chin thng ca Cch mng v khi tho Hin php v bang ny
cng cung cp nm tng thng cho t nc. i t Robert E. Lee i theo bang Virginia, ng ny
khc t mnh lnh ca Qun i Lin bang gi lng trung thnh vi bang ca mnh.

Gia cc bang ly khai c m rng v cc bang t do min Bc l cc bang n l st bin

gii gm Delaware, Maryland v Kentucky v Missouri. Cc bang ny cho d c i cht cm
thng vi min Nam nhng vn trung thnh vi lin bang.

Mi bn u tham chin vi nim hy vng rt cao vo chin thng nhanh chng. Min Bc c
c nhng li th r rng v cc ngun lc vt cht. Hai mi ba bang vi s dn 22 triu
ngi dn trn chng li 11 bang vi 9 triu dn gm c n l. S vt tri v cng nghip ca
min Bc thm ch cn quan trng hn c u th v dn s khi cung cp c cho min Bc
lng di do cc thit b ch to v kh v n dc, qun o v cc cung cp khc. Mng
li ng st min Bc cng c u th vt tri.

Min Nam cng c nhng li th nht nh. Li th quan trng nht l a l, min Nam ang
tin hnh chin tranh t v trn lnh th ca mnh. Min Nam c th dnh c c lp khi nh
bi i qun min Bc. Min Nam cng c truyn thng qun s mnh hn v c nhng th lnh
qun i c nhiu kinh nghim hn.

TN CNG PHA TY, B TC PHA NG

Trn nh ln u tin ca chin tranh ti Bull Run, bang Virginia (cng ni ting vi ci tn
Manassas th nht) gn Washington, ph tan mi o tng cho rng chin thng s nhanh
chng hay d dng. N cng to nn mt mu hnh, t nht min ng nc M, v cc chin
thng m mu ca min Nam khng bao gi chuyn thnh li th qun s mang tnh quyt nh
cho cc bang ly khai.

Tri ngc vi nhng tht bi qun s ca mnh min ng, cc lc lng Lin bang c
cc chin thng chin trng pha Ty v lm tr hon thnh cng chin lc trn bin ca phe
ly khai. Phn ln lc lng Hi qun vo lc mi xy ra chin tranh nm trong tay lin bang,
nhng lc lng hi qun dn tri v yu. B trng Hi qun Gideon Welles nhanh
chng thi hnh cc bin php cng c lc lng ny. Sau Lincoln tuyn b bao vy cc b
bin min Nam. Tuy hiu qu ca cuc bao vy lc u l khng ng k nhng cho ti nm
1863, cuc bao vy hu nh hon ton ngn chn c nhng chuyn tu ch bng i
chu u v ct t vic nhp khu v kh n dc, qun o v y t m min Nam ang cn
n.

T lnh hi qun xut sc ca Lin bang, David Farragut, tin hnh hai chin dch tuyt vi.
Thng 4/1862, ng a mt hm i lin bang ti ca sng Mississippi v buc New Orleans,
bang Louisiana, thnh ph ln nht min Nam, phi u hng. Thng 8/1864, vi ting h
"Khng s thy li, tin ln vi tc ti a", ng dn mt lc lng i xuyn qua li vo
c phng th cht dn ti vnh Mobile, bang Alabama, bt sng c mt tu bc st ca phe
ly khai v vy cht cng.

thung lng sng Mississippi, cc lc lng Lin bang ginh c mt lot chin thng lin
tip. Cc chin thng bt u bng vic p tan tuyn qun ly khai ko di bang Tennessee,
bi th nn qun Lin bang c th chim phn ln ton b phn pha ty ca bang ny. Khi cng
Memphis quan trng sng Mississippi b chim, qun i Lin bang li tin thm c chng
320 cy s v pha trung tm ca phe ly khai. C Tng Ulysses S. Grant kin cng bn b ch
huy, qun i Lin bang chng li c cuc phn cng bt ng ca phe ly khai ti Shiloh
trn cc b dc nhn ra sng Tennessee. S ngi b cht v b thng Shiloh vt qu con s
10.000 mi phe, mt t l thng vong m M cha bao gi thy trc y. Nhng ch l
mn mo u ca cuc tn st.

Tri li, Virginia qun i Lin bang tip tc gp ht tht bi ny n tht bi khc. Trong khi
tip tc nhng n lc m mu nhm chim c Richmond, th ca phe ly khai, cc lc
lng Lin bang lin tc b y li. Phe ly khai c li th phng th ln l v s nhng dng
sng, sui ct ngang con ng ni Washington v Richmond. Hai vin tng gii nht, Robert
E.Lee v Thomas J (Stonewall) Jackson, tri vt hn nhiu v kh nng so vi cc v t lnh
ch huy qun i lin bang thi k u. Vo nm 1862, mt ch huy qun i lin bang, ng
George MeClellan c mt n lc chm ri cn thn qu mc chim Richmond. Nhng
trong trn nh by ngy t ngy 25/6 n 1/7, qun i Lin bang b y li lin tc, c hai
bn u phi chu nhng tn tht gh gm.
Sau mt thng li khc ca phe ly khai ti trn nh th hai Bull Run (hay l trn Manassas
th hai) Tng Lee vt qua sng Potomac v chim bang Maryland. McClellan li phn ng
lng chng mc d bit rng Lee chia ct c qun i ca ng v tri hn hn v s qun.
Cc n v qun i ca lin bang v phe ly khai chm trn Antietam Creek gn Sharpsburg,
bang Maryland ngy 17/9/1862, l mt ngy m mu nht ca cuc Ni chin: Hn 4.000
ngi cht c hai phe v 18.000 ngi b thng. Tuy c li th v s qun nhng McClellan
vn tht bi trong vic nh tan cc phng tuyn ca Lee hay bp c cuc tn cng v v
vy Lee c th rt lui qua sng Potomac cng o qun nguyn vn ca mnh. V vy Lincoln
bi nhim McClellan.

Tuy trn Antietam l cha dt khot v phng din qun s nhng nhng h qu ca n l
trng i. Nc Anh v nc Php, c hai tuy sn sng cng nhn phe ly khai, tr hon
quyt nh ca mnh, v min Nam khng c cng nhn v mt ngoi giao v tr gip kinh t
t chu u, iu m min Nam ang n lc tm kim.

Antietam cng em li cho Lincoln c hi ng cn cng b Tuyn b Gii phng N l s b,

vn kin ny tuyn b rng t ngy mng 1/1/1863, tt c n l cc bang thuc phe ly khai
ang chng li Lin bang c t do. V phng din thc tin th Tuyn b c t tc ng tc
thi; n gii phng cho n l ch cc bang ca phe ly khai, trong khi li gi nguyn tnh
trng n l cc bang bin gii. Tuy vy v mt chnh tr, Tuyn b c ngha rng, ngoi vic
tr gip bo v Lin bang, vic bi b ch n l lc ny c tuyn b l mc tiu ca n lc
chin tranh do Lin bang tin hnh.

Tuyn b Gii phng N l cui cng c ban hnh ngy 1/1/1863 cng cho php tuyn ngi
da en vo qun i Lin bang, mt vic m cc th lnh phong tro bi n nh Frederick
Douglass thc gic ngay t u cuc xung t v trang. Trn thc t, cc lc lng bo v
Lin bang bo v nhng n l chy trn nh l lm tr bun lu thi chin tranh, nhng theo
Tuyn b Gii phng N l th qun i Lin bang tuyn m v hun luyn cc trung on
lnh da en v i qun ny chin u xut sc trong cc trn chin u t Virginia ti
Mississippi. Khong 178.000 ngi M gc Phi phc v trong cc Binh chng hn hp ca
M, v 29.500 ngi da en phc v trong lc lng Hi qun Lin bang.

Tuy c nhng li ch v mt chnh tr do Tuyn b Gii phng N l th hin, nhng cc trin

vng qun s ca min Bc vn m nht v qun i Bc Virginia ca Lee tip tc nh mnh
i qun Potomac ca Lin bang, trn th nht ti Fredericksburg, bang Virginia vo thng
12/1862 v sau ti Chancellorsville vo thng 5/1863. Tuy trn Chancelllorsville l mt trong
nhng thng li qun s rc r nht ca Lee, nhng y cng l chin thng t gi nht. Tng
Stonewall Jackson, s quan c gi tr nht, b chnh qun ca mnh bn nhm v t trn.

T GETTYSBURG TI APPOMATTOX
Tuy nhin, khng chin thng no ca phe ly khai mang tnh quyt nh c. Chnh ph Lin bang
tp trung cc i qun mi v li c gng tn cng. Cho rng tht bi tan tc ca qun min Bc
Chancellorville em li mt c hi, Lee lin tin nh ln pha bc ti bang Pennsylvania v
vo u thng 7/1863, ng gn nh ti c th ph ca bang Harrisburg. Mt lc lng
mnh ca Lin bang chn c Tng Lee Gettysburg, ti y trong mt trn nh ln ko
di ba ngy - trn quyt chin ln nht trong cuc Ni chin - binh lnh phe ly khai ht sc
dng cm chin u nhm p tan cc phng tuyn ca lin bang. Nhng h tht bi v sau
nhng tn tht tai hi, cc i qun ca Tng Lee phi rt lui v bn kia b sng Potomac.

Hn 3.000 binh s Lin bang v 4.000 lnh phe ly khai t trn Gettysburg, tng s binh lnh b
thng v mt tch mi bn ln ti hn 20.000 ngi. Vo ngy 19/9/1863, Lincoln khnh
thnh mt ngha trang quc gia mi Gettysburg vi bi din vn c l l ni ting nht trong
lch s nc M. ng kt lun nhng nhn xt ngn ngi ca mnh bng nhng li sau:

...Ti y chng ta qu quyt rng s hy sinh ny s khng h v ch - rng dn tc ny, n

Cha, s c nn t do mi - rng mt chnh ph ca nhn dn, do nhn dn v v nhn dn s
khng b tiu dit trn tri t ny.

Trn sng Mississippi s kim sot ca Lin bang b ngn chn Vicksburg ni qun phe ly
khai cng c chc chn trn nhng b dc cao n ni hi qun khng th tn cng c. Cho
ti u nm 1863, Grant bt u tin qun v xui v xung quanh Vicksburg, a n vo v tr b
bao vy trong su tun. Vo ngy 4/7 ng chim c thnh ph ny v nh bi o qun phe
ly khai mnh nht min Ty. Lc ny con sng hon ton lt vo tay Lin bang. Phe ly khai
b chia ct thnh hai phn v ngi ta khng th mang tip vin t Texas v Arkansas n
c na.

Cc chin thng ca qun min Bc Virksburg v Getysburg vo thng 7/1863 nh du

bc ngot ca cuc chin tranh, tuy cc cuc chm git m mu vn tip tc khng h gim
st trong sut mt nm ri.

Lincoln phi Grant sang min ng v b nhim ng lm Tng T lnh ton b cc lc lng
qun i Lin bang. Thng 5/1864, Grant hnh qun tin su vo bang Virginia v gp o
qun phe ly khai ca Tng Lee trong trn nh ko di ba ngy Wilderness. Nhng tn tht
c hai phe tht nng n, nhng khc vi cc v ch huy khc ca Lin bang, Grant khng rt lui.
Thay v nh th, ng n lc dn qun nh thc sn Lee bng cch ko cng phng tuyn qun
phe ly khai ra v dng pho binh n mnh ri a b binh tn cng. "Ti ngh nh bn ny
n cng sut phng tuyn cho d c mt c ma ng"- v ch huy qun Lin bang ni
vy Spotsylvania trong sut nm ngy chin u trong chin ho m mu vn rt c trng
cho cuc chin u mt trn min ng trong sut gn mt nm.

min Ty, cc lc lng Lin bang ginh c quyn kim sot bang Tennessee vo ma
thu nm 1863 bng cc thng li Chattanooga v gn ni Lookout v m ng cho Tng
William T. Sherman nh chim bang Georgia. Sherman dng chin thut gii hn nn nh bi
mt s i qun nh hn ca phe ly khai v chim c th ph bang l Atlanta, sau ng
hnh qun ti b i Ty Dng, trn ng i ng cho ph hy mt cch h thng cc ng
st, nh my, kho hng v nhng phng tin khc. Binh lnh ca ng do b ct t khi nhng
ngun tip vin nn cp ph lng mc ly lng thc. T b bin, Sherman hnh tin ln
pha bc, v ti thng 2/1865, ng chim Charleston Nam Carolina ni nhng lot n u
tin ca cuc Ni chin c pht ha. Hn bt c mt tng lnh lin bang no khc, Sherman
hiu rng, vic ph hy ch v tinh thn ca min Nam cng quan trng nh nh bi cc o
qun ca h.
Trong khi , Grant ang tin hnh bao vy thnh Petersburg, bang Virginia trong sut chn
thng cho ti khi Lee b c thnh Peterburg ln th ph ca phe ly khai l Richmond trong mt
n lc rt chy v pha nam vo thng 3/1865. Nhng nh th qu mun. Vo ngy 9/4/1865,
b cc o qun ng o ca Lin bang bao vy, Lee u hng Tng Grant ti tr s Ta n
Appomattox. Tuy cc trn nh l t vn tip tc mt s ni trong vi thng nhng nh vy l
cuc Ni chin chm dt.

Nhng iu kin u hng ti Appomattox qu thc l qung i, v t khi gp g vi Lee tr

v, Grant lm cho nhng cuc diu hnh n o ca binh lnh di quyn ng tr nn im lng
bng li l nhc nh h: Nhng k ni lon li l ng bo ca chng ta y. Cuc chin tranh
v nn c lp ca min Nam tuy tr thnh mt s nghip tht bi, nhng ngi anh hng ca s
nghip , Robert E. Lee, c ng o mi ngi thn phc v s xut sc trong ti lnh
o v s v i ca ng trong tht bi.

KHNG CHT T TM C
Vi min Bc th cuc chin tranh sn sinh ra mt v anh hng cn v i hn trong con ngi
Abraham Lincoln - mt con ngi st sng, m say hn hn nhng ngi khc mun hn gn
lin bang li vi nhau, nhng khng phi bng sc mnh v n p, m bng tnh cm m p v
s ho phng. Vo nm 1864, ng c bu lm tng thng nhim k th hai sau khi nh
bi i th ca ng thuc ng Dn ch, George McClellan, mt v tng m Lincoln bi
chc sau trn Antietam. Bi din vn nhm chc ln th hai ca Lincoln kt thc bng nhng li
l sau:

... khng cht t tm c c, vi lng t thin khoan dung v mi ngi, vi nim tin vng chc
vo l phi nh c tin v Cha khin chng ta nhn thy iu ng n, chng ta hy n lc
hon thnh cng vic chng ta ang lm hn gn nhng vt thng ca dn tc; chm lo
cho ngi lnh tng phi ra trn, chm lo cho ga ph v nhng a tr m ci - lm tt
c nhng g c th em li v nui dng nn ha bnh cng bng v di lu gia ng bo
chng ta v vi tt c cc dn tc.

Ba tun sau , v l hai ngy sau khi Lee u hng, Lincoln c bi din vn cui cng gi
quc dn ng bo, trong ng trnh by mt chnh sch ti thit rng ri. Vo ngy 14/4/1865,
Tng thng triu tp mt cuc hp m tr thnh mt cuc hp ni cc cui cng ca ng.
Bui ti hm y, ng cng mt cp v chng tr l khch ca ng ti xem bui biu din ti
nh ht Ford's. Ti , khi ng ngi trong l ginh cho tng thng th b tn John Wilkes
Booth, mt din vin ngi bang Virginia ng cay tht vng v tht bi ca min Nam, m st.
Vi ngy sau , tn Booth b git cht trong mt cuc chm sng mt kho thc vng qu
Virginia. Nhng k ng la ca y b bt v sau b hnh quyt.

Lincoln qua i trong mt cn phng ng tng di mt ngi nh bn kia ng gn nh ht

Ford's vo bui sng ngy 15/4. Nh th James Russell Lowell vit:

Trc bui sng thng 4 chong vng y cha bao gi li c nhiu ngi n th, cha chan
nc mt khc ci cht ca mt con ngi h cha tng thy mt, dng nh s hin din thn
tnh ca ngi y vnh vin b tc i khi cuc i h v li h lnh lo hn, tm ti hn.
Cha bao gi c khc tng ca tang l no li hng bin nh ci nhn im lng ca ni nim thng
cm m nhng ngi xa l trao i vi nhau khi h gp nhau ngy ny. Tt c ng bo mt
i mt ngi thn thch.

Nhim v ln lao u tin i mt vi min Bc chin thng - lc ny di s lnh o ca v

ph tng thng ca Lincoln, Andrew Johnson, mt ngi min Nam vn trung thnh vi Lin
bang - l xc nh cng v ca cc bang ly khai. Lincoln a ra sn l trnh. Theo quan
im ca ng th mi ngi cc bang min Nam cha bao gi ly khai hp php c; h b
mt s cng dn phn lon la di dn ti vic thch thc khng tun phc Chnh quyn Lin
bang. V v chin tranh l hnh ng ca cc c nhn nn Chnh ph Lin bang s x l nhng
c nhn ny ch khng phi vi cc bang. Do , vo nm 1863, Lincoln tuyn b rng, nu
trong bt k bang no m 10% nhng ngi i bu vo nm 1860 thnh lp chnh ph trung
thnh vi Hin php nc M v cng nhn s phc tng cc lut ca Quc hi v nhng tuyn
b ca tng thng, th ng s cng nhn chnh ph c thnh lp y nh mt chnh quyn hp
php ca bang.

Quc hi bc b k hoch ny. Nhiu ng vin Cng ha s rng vic ny s khin cho
nhng k ni lon trc y s ln nm quyn; h phn i quyn ca Lincoln gii quyt vn
cc bang ni lon m khng c tham kho kin. Mt s ngh s Quc hi ng h cho vic
trng pht nghim khc tt c cc bang ly khai; mt s ngi khc th cho rng cuc chin
khng thu c thng li khi cc lc lng min Nam li khi phc c quyn lc ca h. Tuy
nhin, thm ch ngay trc khi chin tranh hon ton chm dt, cc chnh ph mi vn c
thit lp cc bang Virginia, Tennessee, Arkansas v Louisiana.

gii quyt mt trong nhng mi lo lng chnh yu - iu kin ca cc n l trc y - vo

thng 3/1865, Quc hi thnh lp Cc Ph trch n l c gii phng hot ng vi t
cch ngi bo v cho nhng ngi M gc chu Phi v hng dn h cuc sng t lp. n
thng 12 nm , Quc hi ph chun iu b sung sa i th 13 ca Hin php, vn kin
ny bi b ch chim hu n l.

Trong c ma h nm 1865, Johnson tip tc thc hin chng trnh ti thit ca Lincoln vi
nhng thay i nh. Bng tuyn b ca tng thng, ng b nhim thng c cho tng bang
trong s cc bang thuc phe ly khai trc y v phc hi mt cch rng ri cc quyn chnh
tr cho ng o c nhn min Nam thng qua vic s dng cc lnh n x ca tng thng.

Cc hi ngh kp thi nhm hp tt c cc bang thuc phe ly khai trc y th tiu cc

sc lnh ly khai, bi b cc mn n thi chin v khi tho cc hin php bang mi. ng
nhin mt ngi theo ch trng Lin bang khi tr thnh thng c ca mi bang vi quyn lc
lin triu tp hi ngh nhng c tri trung thnh vi Lin bang. Johnson ku gi tng hi ngh u
tranh lm mt hiu lc ca s ly khai, bi b ch n l, khng tha nhn mi khon n
dng tr gip cho phe ly khai v ph chun iu b sung sa i th 13 ca Hin php. Cho
n cui nm 1865, vi mt vi ngoi l, qu trnh ny c hon tt.

CNG CUC TI THIT CP TIN

C Lincoln v Johnson u thy trc rng Quc hi s c quyn ph nhn gh ca cc nh
lp php bang min Nam trong Thng vin hay H vin M cn c theo iu khon ca Hin
php cho rng Mi vin s l ngi phn quyt nhng tiu chun ca cc ngh s thuc vin .
iu ny c thng qua khi di s lnh o ca Thaddeus Stevens, cc ngh s c mnh
danh l nhng ng vin ng Cng ha cp tin, nhng ngi thn trng vi cng cuc ti thit
nhanh gn, t chi sp xp ch cho cc Thng ngh s v H ngh s ca min Nam mi
c bu. Sau trong vng vi thng tip theo, Quc hi nhm hp tho ra mt k hoch ti
thit min Nam rt khc vi k hoch do Lincoln bt u v Johnson tip tc.

S ng h rng ri ca d lun dn dn pht trin c li cho cc ngh s Quc hi ch trng

nhng ngi da en cn c trao quyn cng dn hon ton. Cho ti thng 7/1866, Quc hi
thng qua d lut cc quyn dn s v thnh lp mt Cc Ph trch n l mi c gii phng -
c hai vic ny u nhm ngn nga s phn bit chng tc do cc c quan lp php min Nam
tin hnh. Tip theo vic ny, Quc hi thng qua iu b sung sa i th 14 ca Hin
php, iu khon ny ni rng tt c mi ngi sinh ra trn nc M hay c nhp quc tch
M, v v th c quyn li php l, u l cng dn ca Hp chng quc v ca cc bang ni h
c tr. iu b sung sa i ny bi b lut Dred Scott vn ph nhn quyn cng dn ca n
l.

Tt c cc c quan lp php bang min Nam, ngoi tr bang Tennessee, u khc t ph

chun iu b sung sa i ny, mt s bang ng lng b phiu chng li. Hn na, cc c
quan lp php bang min Nam thng qua nhiu b lut qun l ngi da en t do. Cc
lut ny khc nhau cc bang, nhng mt s iu khon l chung. Ngi da en b i hi phi
tham gia cc hp ng lao ng thng nin vi nhng hnh pht c thc thi trong trng hp
vi phm; tr em sng ph thuc phi bt buc hc vic v b ch trng pht bng roi vt; v
nhng ngi lang thang c th b em bn lm vic cho t nhn nu h khng th tr cc
khon tin pht nng n.

Nhiu ngi min Bc cho rng phn ng ny ca min Nam l n lc nhm ti lp ch n l

v khng cng nhn chin thng ca Lin bang trong cuc Ni chin. Vic Johnson, mc d l
ngi ng h Lin bang, l mt ng vin ng Dn ch min Nam vi thi quen dng t hoa
m qu mc v ght tha hip chnh tr cng khng gip gii quyt c tnh hnh ny. ng
Cng ha chim a s trong cuc bu c Quc hi nm 1866. Sau khi c quyn lc, nhng
ngi Cp tin p t chng trnh Ti thit theo h.

Trong o lut Ti thit thng qua thng 3/1867, Quc hi pht l nhng chnh ph c
thnh lp cc bang min Nam v chia min Nam thnh nm khu vc qun s, mi khu vc do
mt vin tng ca Lin bang iu hnh. Vic qun l qun s thng xuyn s khng p dng
cho nhng bang m y thnh lp cc chnh ph dn s ph chun iu b sung sa i th
14 v chp nhn quyn bu c ca ngi da en. Nhng ngi ng h phe ly khai v khng
tuyn th trung thnh vi nc M thng khng c i bu c. iu b sung sa i th 14
c ph chun nm 1868. iu b sung sa i th 15 c Quc hi thng qua vo nm sau
v c cc c quan lp php bang ph chun nm 1870 quyt nh rng quyn i bu c
ca cng dn Hoa K s khng b ph nhn hay hn ch bi Chnh ph Hoa K hay chnh ph
bt k bang no v l do chng tc, mu da hay tnh trng n l trc y.

Nhng ng vin Cng ha cp tin trong Quc hi ni khng ln v nhng ln ph quyt

(mc d nhng ph quyt ny b bc b) ca Tng thng Johnson i vi lut bo v nhng
ngi da en mi c gii phng v trng pht nhng th lnh ca phe ly khai trc y bng
cch tc b quyn tham gia qun l nh nc ca h. Mi c cm ca Quc hi i vi
Johnson ln n mc, ln u tin trong lch s nc M, vic lun ti c tin hnh nhm
bi min tng thng.

Hnh ng chng i chnh ca Johnson l vic ng i u vi cc chnh sch trng pht ca

Quc hi v th ngn ng th bo m ng dng ph phn cc chnh sch . S buc ti theo
lut php nghim trng nht m nhng k th ca ng c th nhm vo chng li ng l tuy
c Lut B nhim (mt o lut i hi s tn thnh ca Thng vin v vic bi min bt k
quan chc no m Thng vin trc y ph chun b nhim) nhng ng bi nhim khi
Ni cc ca mnh vin B trng Chin tranh, mt ngi ng h trung thnh ca Quc hi. Khi
vic lun ti c tin hnh ti Thng vin, Johnson c chng minh l ng bi nhim
thnh vin Ni cc ca mnh theo ng quyn hn. Thm ch cn quan trng hn khi ngi ta
vch r rng mt tin l nguy him s c lp ra nu Quc hi buc phi bi nhim mt tng
thng ch v ng bt ng vi a s cc ngh s ca Quc hi. Vic b phiu cui cng khng
t hai phn ba s phiu theo yu cu kt ti ng.

Johnson tip tc ti v cho n khi nhim k ca ng kt thc vo nm 1869, nhng Quc hi

thnh lp c uy lc ca mnh cho ti tn cui th k XIX. Chin thng ca ng Cng ha
trong cuc bu c tng thng nm 1868, vin cu tng ca Lin bang Ulysses S. Grant, gip
cho vic trin khai nhng chnh sch ti thit m phe Cp tin khi xng.

Cho ti thng 6/1868, Quc hi ti chp nhn phn ln cc bang thuc phe ly khai vo lin
bang. Trong nhiu bang c ti thit ny, a s cc thng c, H ngh s v Thng ngh s l
ngi min Bc - nhng ngi c mnh danh l m ngi u c chnh tr- h n min
Nam sau chin tranh sp t thi vn chnh tr ca mnh, thng l lin minh vi nhng ngi
M gc Phi mi c gii phng khi ch n l. Trong cc c quan lp php bang Louisiana
v Nam Carolina, ngi M gc Phi thc s ginh c a s gh.

Nhiu ngi da trng min Nam do u th chnh tr v x hi ca h b e da nn quay sang

dng nhng bin php bt hp php ngn chn ngi da en ginh c quyn bnh ng.
Bo lc chng ngi da en ca cc t chc bt hp php nh Ku Klux Klan tr nn ngy cng
thng xuyn. Vo nm 1870 s hn lon pht trin mnh dn ti vic thng qua cc o lut
Cng ch nm 1870 v 1871 trng pht nghim khc nhng k no m mu tc ot nhng
quyn dn s ca ngi n l da en c gii phng.

KT THC CNG CUC TI THIT

Thi gian cng tri qua th ngi ta cng thy r rng hn l nhng vn ca min Nam khng
th gii quyt c bng nhng lut l khc nghit v tip tc to mi him th chng li cc
bang thuc phe ly khai trc y. Hn na, mt s chnh quyn bang Cp tin min Nam vi a
s quan chc ngi M gc Phi c du hiu tham nhng v km hiu qu. Nc M nhanh
chng tr nn mt mi vi n lc p t nn dn ch cp tin v gi tr t do i vi min Nam
bng sc mnh qun s ca Lin bang. Thng 5/1872, Quc hi thng qua o lut n x
chung nhm phc hi cc quyn chnh tr cho tt c mi ngi, ngoi tr chng 500 k ni lon
trc y.
Dn dn cc bang min Nam bt u bu cc ng vin ng Dn ch vo cc chc v, trc xut
cc chnh quyn c gi l u c chnh tr v hm da ngi da en i b phiu hay c gng
nm gi cc chc v qun l nh nc. Cho n nm 1876, cc ng vin ng Cng ha cm
quyn ch ba bang min Nam. Nh mt phn ca vic mc c nhm gii quyt cc cuc bu c
tng thng cn ang tranh ci vo nm c li cho Rutherford B. Hayes, ng Cng ha
ha rt qun i lin bang n tr ti min Nam nhm h tr cho cc chnh quyn ca ng
Cng ha. Vo nm 1877, Hayes thc thi li ha ca mnh, ngm t b trch nhim ca lin
bang nhm thi hnh cc quyn dn s ca ngi da en.

Min Nam vn l mt vng b tn ph bi chin tranh, chu gnh nng n nn chng cht do
qun l nh nc km v nhng h tc v mt thp nin chin tranh chng tc. Tht khng may,
con lc ca chnh sch quc gia v chng tc vng t thi cc ny sang thi cc khc. Trc
y Chnh ph Lin bang ng h nhng hnh pht tn nhn chng li cc th lnh da trng
min Nam, th ngy nay chnh ph li khoan dung cho nhng kiu phn bit chng tc chng
ngi da en kiu mi. Hai mi lm nm cui th k XIX chng kin v s vic ging nh
lut l Jim Crow cc bang min Nam, lut ny phn bit chng tc cc trng cng, cm
hoc hn ch ngi da en vo nhiu khu vc cng cng nh qun n, cng vin v khch sn;
ph nhn quyn ca phn ln ngi da en c i b phiu bng vic nh cc sc thu thn v
thc hin cc cuc kim tra tnh trng bit c bit vit mt cch ty tin. Jim Crow l thut ng
bt ngun t mt bi ht trong mt bui ht rong nm 1828 v trong bui din ny ln u tin
mt ngi da trng biu din vi b mt en.

Cc nh s hc c khuynh hng phn xt nghim khc cng cuc Ti thit nh mt giai on

ca xung t chnh tr, tham nhng v tht li v cng cuc Ti thit ny khng t c
nhng mc tiu cao c ra m cn ri vo tnh trng phn bit chng tc nguy him. N l
c t do nhng min Bc hon ton khng p ng c nhu cu kinh t ca h. Cc Ph trch
N l c gii phng khng c kh nng em li c hi v kinh t v chnh tr cho ngi n l
c tr t do. Qun i lin bang n tr thng thm ch khng bo v ngi da en trc bo
lc v e da. Thc ra th chnh cc s quan qun i lin bang v cc nhn vin Cc Ph trch
N l c gii phng thng li l ngi theo ch ngha phn bit chng tc. Khng c cc
ngun lc kinh t ca ring mnh, nhiu ngi da en min Nam bt buc phi tr thnh nhng
nng dn lm thu trn mnh t m cc ch c ca h s hu, h li b nm vo ci gung
ngho i m s cn tip tc cho ti th k XX.

Cc chnh ph ca thi k ti thit to ra nhng li ch ch thc trong vic xy dng li cc

bang min Nam vn b ph hoi do chin tranh v trong vic m rng cc ngnh dch v cng
cng, ni bt l trong vic thit lp nhng trng hc cng khng phi ng tin dnh cho ngi
da en v ngi da trng. Tuy nhin, nhng ngi min Nam bt tr, ngoan c rnh chp ly
cc trng hp v nn tham nhng, sa a (vn chng him hoi g min Nam thi k y) v li
dng chng ph hoi cc ch cp tin. S tht bi ca cng cuc Ti thit c ngha rng,
cuc u tranh ca ngi M gc Phi ginh quyn bnh ng v t do b lui li cho ti th k
XX - khi cuc u tranh y tr thnh vn ca c dn tc, ch khng phi ca ch ring min
Nam.

NI CHIN V HNH THI CHNH TR MI CA HOA K

Nhng mu thun ca thp nin 1850 lm tan r ng Whig, sng lp ra ng Cng ha
v chia r ng Dn ch theo hai min. Cuc Ni chin cho chng ta thy rng nhng
ngi ca ng Whig khng th duy tr c ng ca mnh v nhng ng vin Cng
ha l nhng ngi tn ti c. Cuc Ni chin cng t ra nn tng cho s thng nht
ca ng Dn ch.

ng vin ng Cng ha thay th ng vin ng Whig min Bc v min Ty bi

ng Cng ha khng ch n thun l mt lc lng chng li ch n l /ng h ch
t do. Hu ht lnh o ca ng Cng ha u xut thn t ng Whig v h k tc
nhng li ch ca ng Whig trong chng trnh pht trin quc gia do lin bang h tr.
Vic ch o chin s khng h nh hng n vic ng Cng ha ban hnh thu quan bo
h (nm 1861) nhm thc y ngnh cng nghip ch to ca M, o lut Homestead
(1862) nhm khuyn khch vic nh c ca ngi chu u, o lut Morill (1862) nhm
to nn tng cho cc trng i hc cng ngh v nng nghip v hng lot cc o lut
ng st Thi Bnh Dng (1862-1864) nhm xy dng tuyn ng st xuyn lc a.
Nhng bin php ny tp hp c s ng h khp Lin bang t cc nhm coi vn n
l l vn quan trng th hai v m bo c s k tc ca ng Cng ha nh l i
din mi nht ca mt nhm chnh tr do Alexander Hamilton v Henry Clay lnh o.

Ni chin cng to c s cho s thng nht ca ng Dn ch bi phe phn i chin tranh

min Bc chnh l ng Dn ch. C th l do ch trng ca ng ny l ch quyn
nhn dn nn mt s ng vin Dn ch cho rng vic tin hnh chin tranh ton din
duy tr Lin bang l iu phi l. y l nhm c tn Dn ch Ha bnh. Nhng phn t cc
oan ca nhm ny c gi l Rn h mang.

Hn na, rt t ng vin Dn ch, d theo phe ch chin hay ch ha, cho rng vic gii
phng n l khng ng phi nh i bng xng mu ca ngi min Bc. ng Dn ch
t lu c chnh sch chng li vic gii phng n l. Chng hn nh vo nm 1862, gn
nh tt c ng vin ng Dn ch Quc hi b phiu chng li vic xa b ch n
l Qun Columbia v cm ch n l cc bang khc.

Phn ln s phn i ny l ca tng lp lao ng ngho, c bit l t nhng ngi nhp

c gc c v Ai-len theo o Thin Cha. H s rng nhng ngi da en c t do s
nhp c t ln pha Bc. H cng bc tc vi vic a ra d tho lut qun s (thng
3/1863) c nh hng bt cng i vi h. Nhng cuc bo lon sc tc n ra ti mt vi
thnh ph min Bc. Cuc bo lon ti t nht xy ra New York t ngy 13 n ngy 16
thng 7/1863 do Thng c Horatio Seymour thuc ng Dn ch phn i chnh sch
cng p tng qun. i qun Lin bang va mi giao chin vi ngy trc ti
Gettysburg c c n New York vn hi trt t.

Phe Cng ha theo ui cuc chin khng phi v h quan tm n t do dn s. Thng

9/1862, Lincoln nh ch lnh nh quyn giam gi vo p t qun lut i vi nhng ai
ngn cn vic tuyn qun hay tr gip cho phe phn lon. S vi phm dn lut ny, mc d
l hp hin khi c khng hong, to ra c hi cho phe Dn ch ch trch Lincoln. B
trng B Chin tranh Edwin Stanton thc thi qun lut rt nghim khc v hng ngn
ngi - phn ln l nhng ngi ng h min Nam hay ng vin ng Dn ch - b bt.

Cho d Lin bang dnh thng li ti Vicksburg v Gettysburg nm 1863, cc ng c vin

phe ch ha ca ng Dn ch vn tip tc li dng l bi sc tc v s bt hnh ca dn
tc. Thc ra, tm l ngi min Bc chnh l iu m Lincoln cho rng ng s b mt im
trong cuc ti tranh c gh tng thng thng 11/1864. Ch yu l v l do ny m ng
Cng ha i tn l ng Lin bang v d nh a Andrew Johnson, ng vin Dn ch
bang Tennessee, lm lin danh tranh c vi Lincoln. Chin thng ca Sherman min Nam
m bo cho chin thng trong bu c ca h.

Vic Lincoln b m st, s pht trin ca ch ngha Cng ha Cp tin v s lnh o ti

ca Johnson dn n mt hnh thi chnh tr thi hu chin theo ng Cng ha b
tn tht khi c gng xy dng li min Nam trong khi phe Dn ch thng qua nhng ch
trch ca h i vi cng cuc Ti thit lin minh vi ngi da trng chim a s min
Nam thuc phe ly khai mi. V th anh hng dn tc ca Grant gip phe Cng ha chin
thng trong hai cuc bu c tng thng, nhng khi min Nam hi phc t cng cuc Ti
thit th r rng l nc M li gn nh b chia i vi hai ng chnh tr.

ng Cng ha chim u th vt tri vng cng nghip ng Bc cho ti tn thp nin

1930 v mnh cc bang khng thuc min Nam. Tuy nhin, uy tn ca ng Cng ha v
c chnh ph mnh v chnh sch quc gia tt ngy cng c coi l do h ng h gii ti
phit v doanh nghip ln.

Khi Tng thng Hayes kt thc cng cuc Ti thit, ng hy vng rng c th pht trin
c ng Cng ha min Nam vi vic s dng cu ng vin ng Whig lm tin
v ly vic pht trin min Nam lm vn chnh. Nhng vo thi im , ngi da trng
chim a s min Nam li coi ch ngha Cng ha l ch ngha cao v th ngi da en
m h rt ght. Trong 75 nm sau th min Nam hon ton thuc v phe Dn ch. Trong
sut thi gian , ng Dn ch quc gia ch nht nht i theo ng li quyn li ca
bang v pht l quyn cng dn. Nhm b tn hi ln nht t di sn ca cng cuc Ti thit
chnh l nhm ngi M gc Phi.
Chng 8: Tng trng v ci cch
Nn vn minh nhn loi ph thuc vo chnh s bt kh xm phm ca ti sn"Nh cng
nghip, nh t thin Andrew Carnegie, 1889

Gia hai cuc chin ln - Ni chin v Chin tranh Th gii Th nht - Hoa K pht trin v
trng thnh. Trong giai on cha ti 50 nm, Hoa K chuyn t mt nc cng ha nng
nghip thnh mt nc cng nghip. Bin gii dn bin mt. Cc nh my ln v xng luyn
thp, cc tuyn ng st xuyn lc a, cc thnh ph sm ut, cc khu nng nghip rng ln
xut hin khp t nc. Vi tng trng kinh t v thnh vng nh vy nn ko theo mt
lot vn . Xt trn bnh din c nc, mt s t doanh nghip chi phi ton b cc ngnh
cng nghip theo phng thc hoc l kt hp vi cc doanh nghip khc hoc l t c quyn.
iu kin lm vic thng rt t. Cc thnh ph pht trin nhanh nn khng cung cp nh
cho c dn hay khng th qun l c dn s tng ln qu nhanh.

CNG NGH V THAY I

Mt nh vn vit: Cuc Ni chin to ra mt vt thng ln trong lch s nc M; cuc
chin ny to ra mt c sc gy ra nhng thay i ln bt u din ra t 20 hay 30 nm
trc . Nhu cu phc v chin tranh kch thch mnh m sn xut, thc y qu trnh kinh
t da trn vic khai thc s dng qung st, ng c hi nc, nng lng in v pht trin
khoa hc v pht minh sng ch. Trong nhng nm trc 1860 c 36.000 bng pht minh sng
ch c cp; trong 30 nm tip theo c 440.000 bng pht minh sng ch c cp v vo 25
nm u tin ca th k XX th s bng pht minh sng ch c cp ln ti con s xp x mt
triu.

Ngay t nm 1844, Samuel F. B. Morse hon thin cng ngh in tn; ngay sau cc vng
xa xi ho lnh ca nc M c kt ni vi nhau bi cc ct in v dy in. Vo nm
1876, Alexander Graham Bell trnh din cng c in thoi; ch trong vng na th k, 16
triu my in thoi khin cuc sng kinh t x hi ca nc M din ra nhanh hn. Tc
tng trng ca doanh nghip c y nhanh nh pht minh ra my ch vo nm 1867, my
tnh nm 1888 v my m tin nm 1897. My in sp ch li -n c pht minh nm 1886 v
my in quay, my gp giy gip ta in c 240.000 t bo tm trang ch trong mt ting ng
h. Chic n chiu sng ca Thomas Edison thc s chiu sng hng triu gia nh. My
quay a c Edison hon thin v Edison kt hp vi George Eastman cng nhau pht trin
ngnh in nh. Nhng pht minh kiu ny v cc ng dng khoa hc khc khin nng sut
lao ng c y ln mt mc cao mi hu ht cc lnh vc.

ng thi, ngnh cng nghip c bn ca M - ngnh st thp - cng tin b v c bo h bi

mc thu quan cao. Ngnh luyn kim chuyn v pha Ty khi cc nh a cht pht hin ra cc
m qung mi, c bit l m dy ni Mesabi rng ln nm u ngun h Superior tr
thnh mt trong nhng m ln nht th gii. Do gi thnh khai thc r v d dng, c bit l
khng c ln tp cht nn qung Mesabi c sn xut thnh thp cht lng tuyt ho vi chi
ph bng mt phn mi so vi chi ph thng thng trc .
CARNEGIE V K NGUYN CA THP
Andrew Carnegie l ngi to ra phn ln nhng tin b trong vic sn xut thp. Carnegie
ti M t Ai-len khi cn l mt cu b 12 tui v i ln t mt cu b nht sut ch mt nh
my bng, sau chuyn sang lm nhn vin in tn v nhn vin ngnh ng st bang
Pennsylvania. Trc khi 30 tui ng c nhng v u t khn ngoan v c tm nhn xa v t
nm 1865 tr i ng ch tp trung u t vo ngnh qung st. Ch trong vi nm, ng thnh
lp hay c c tc trong cc cng ty sn xut cu st, ng ray xe la v u my. Mi nm
sau, ng xy dng xng thp ln nht nc M trn b sng Monongahela ti bang
Pennsylvania. ng khng ch kim sot cc nh my thp mi m cn kim sot c cc m than
v qung than, qung st vng h Superior, mt i tu hi nc trn vng H Ln, mt
thnh ph cng h Erie v h thng ng st. Doanh nghip ca ng lin minh vi hng chc
doanh nghip khc lm ch cc tuyn ng st v ng thy. Cha bao gi ngi ta li thy
ngnh cng nghip tng trng nhanh nh vy Hoa K.

Mc d Carnegie kim sot ngnh cng nghip trong mt thi gian di, ng cha bao gi hon
ton c quyn v ti nguyn thin nhin, giao thng, nh my cng nghip trong ngnh sn xut
thp. Trong thp nin 1890, cc cng ty mi ra i thch thc v tr c tn ca ng. ng
b thuyt phc sp nhp cc cng ty ca ng vo mt cng ty mi v cng ty mi ny nm gi
hu ht sn lng st thp ca c nc M.

CC TP ON V THNH PH
Tp on Thp Hoa K, kt qu ca vic sp nhp nm 1901, cho thy mt qu trnh kp di
trong 30 nm: s kt hp cc cng ty cng nghip c lp thnh cc nghip on hay cc cng ty
tp trung. Bt u t khi Ni chin n ra, xu hng ny pht trin mnh m t sau thp nin
1870 khi cc doanh nhn bt u lo rng hin tng sn xut d tha s dn ti gim gi v gim
li nhun. H nhn thy rng nu h kim sot c c sn xut ln th trng th h c th hp
nht c cc cng ty ang cnh tranh vi nhau vo lm mt. Cc tp on hay t -rt c hnh
thnh t c mc tiu trn.

Cc tp on, vi ngun d tr vn di do v cho php cc cng ty tn ti lu di v c tnh c

lp cao, hp dn cc nh u t v c li nhun c tnh v gii hn trch nhim trong trng
hp cng ty ph sn. Trn thc t cc t -rt l s kt hp cc tp on m c ng ca mi tp
on li giao c phn cho cc y vin qun tr qun l (T-rt vi t cch l phng php kt
hp cc tp on nhanh chng to tin cho vic thnh lp cng ty m, nhng thut ng ny li
khng tn ti c). T-rt to ra s kt hp trn quy m ln, tp trung kim sot v iu hnh,
dng chung cc bng pht minh sng ch. Ngun vn ln ca t-rt khin cho n c kh nng
m rng v cnh tranh vi cc i th nc ngoi v c sc mnh m phn vi cc nghip on
lao ng lc ny bt u c t chc hot ng c hiu qu. Cc t-rt cng c th yu cu
c hng cc iu kin u i t ngnh ng st v gy tc ng ti chnh tr.

Cng ty du kh Standard do John D. Rockeffeller gp vn thnh lp l mt trong nhng tp

on sm nht v hng mnh nht, v sau th hng lot cc tp on khc c nhanh chng
thnh lp trong cc ngnh du ht bng, ch, ng, thuc l si v cao su. Ngay sau cc
doanh nhn nng n bt u nh hnh cc lnh vc cng nghip ca ring mnh. Bn cng ty tht
hp ln, trong ln nht l Philip Armour v Gustavus Swift, lp ra t -rt tht b. Cyrus
McCormick to lp u th trong ngnh kinh doanh my gt p. Mt cuc iu tra nm 1904
cho thy hn 5.000 cng ty c lp trc tp hp thnh khong 300 t-rt cng nghip.

Xu hng hp nht lan sang c nhng lnh vc khc, c bit l trong lnh vc giao thng v
thng tin lin lc. Hng Western Union, chim u th trong ngnh in tn, hp nht cng Bell
Telephone System v sau l cng vi Cng ty in thoi v in tn Hoa K. Trong thp
nin 1860, Cornelius Vanderbilt hp nht 13 cng ty ng st ring r thnh mt cng ty c
800 km ng st ni lin New York vi Buffalo. Trong thp nin tip theo, ng kim sot
cc tuyn ng st i Chicago bang Illinois v Detroit bang Michigan v thnh lp cng ty
ng st Trung tm New York. Ngay sau cc tuyn ng st chnh ca M c t chc
thnh cc tuyn v h thng chnh do mt s t ngi qun l.

Trong trt t cng nghip mi ny, thnh ph l trung tm u no quy t tt c cc ngun lc

kinh t nng ng nht ca M: tch t t bn di do, doanh nghip, t chc ti chnh, sn ga,
cc nh my, i qun lao ng chn tay v tr c. Cc lng mc thu ht ngi dn t cc vng
nng thn v t bn kia b i dng ti v tr thnh cc th trn, v cc th trn bng chc tr
thnh thnh ph. Vo nm 1830, c 15 ngi M th c mt ngi sng ti cc cng ng c t
8.000 c dn tr ln; vo nm 1860 t l ny tng ln mt trn su ngi v vo nm 1890 th
t l ny l ba trn mi. Vo nm 1860 cha c thnh ph no c s dn t mt triu ngi;
nhng 30 nm sau th dn s New York l 1,5 triu; thnh ph Chicago bang Illinois v thnh
ph Philadelphia bang Pennsylvania c dn s hn mt triu ngi. Trong ba thp nin ny th
dn s ca Philadelphia v Baltimore bang Maryland tng gp i; dn s thnh ph Kansas
bang Missouri v Detroit bang Michigan tng gp bn ln; Cleveland bang Ohio tng su ln v
Chicago tng mi ln.

Thnh ph Minneapolis bang Minesota, Omaha bang Nebraska v nhiu ni tng t - khi Ni
chin n ra th vn cn l nhng thn lng nh b - c s dn tng thm khong 50% hoc
hn.

NG ST, LUT L V THU QUAN

ng st c bit quan trng khi m rng lnh th quc gia v vic xy dng ng st thng
b ch trch. Ngnh ng st ngy cng a ra mc ph vn chuyn r hn cho nhng ngi gi
hng vi s lng ln thng qua vic gim bt mt phn cc ph, v v vy nhng ngi gi
hng vi s lng t b chu thit. Mc cc ph cng thng khng tnh tng ng theo khong
cch; cnh tranh khin cho mc ph chuyn ch gia cc thnh ph c nhiu hng ng st hot
ng b gim xung. Mc cc ph gia nhng a im ch c mt hng ng st hot ng
thng mc cao. V vy gi hng t Chicago n New York vi khong cch 1.280 km c chi
ph thp hn so vi vic gi hng t Chicago n nhng ni cch Chicago vi trm kilomet.
Ngoi ra, trnh tnh trng cnh tranh th cc cng ty ng st i khi chia (i chung) vic
vn chuyn theo cc k hoch c sp xp t trc v s doanh thu t hot ng ny s
c a vo mt qu chung chia sau.

S tc gin ca dn chng i vi vic ny khin chnh quyn bang phi a ra quy nh,
nhng vn ny mang tnh cht quc gia. Nhng ngi gi hng yu cu phi c hnh ng
ca pha Quc hi. Vo nm 1887, Tng thng Grover Cleveland k o lut Thng mi
Lin bang nghim cm vic thu thm cc ph, i chung, gim gi cc v phn bit mc cc.
o lut ny lp ra y ban Thng mi Lin bang (ICC) theo di vic tun th quy nh ca
o lut nhng y ban ny li hu nh khng c trao quyn cng ch. Trong nhng thp nin
u tin k t khi ra i, hin nhin l tt c cc n lc ca ICC nhm iu tit v ct gim mc
cc khng c a ra xem xt ti ta.

Tng thng Cleveland cng phn i thu quan bo h nh vo hng ha nc ngoi vn

thng c coi l chnh sch quc gia vnh vin di thi cc tng thng thuc ng Cng
ha, nhng ngi chi phi chnh tr ca giai on ny. Cleveland, mt ng vin Dn ch bo
th, coi bo h thu quan l mt loi tr cp phi php dnh cho cc doanh nghip ln, cho php
cc t-rt quyn p gi gy bt li cho ngi thng dn M. Th hin quyn li ca phe min
Nam, ng Dn ch quay li vi chnh sch thi trc Ni chin l phn i bo h v ch
trng ch nh thu vo doanh thu.

Cleveland chin thng st sao trong cuc bu c nm 1884 v khng thnh cng trong vic ci
cch thu quan trong nhim k u ca mnh. ng a vn ny ra lm ch chnh cho chin
dch ti tranh c ca mnh nhng ng c vin ng Cng ha Benjamin Harrison, mt ngi
ng h ch ngha bo h, ginh chin thng trong mt cuc ua st nt. Nm 1890, Chnh
quyn Tng thng Harrison thc hin c li ha tranh c khi thng qua c lut thu
quan McKinley, lut thu tng thm thu sut nhp khu vn rt cao. B ch trch l lm cho
gi bn l tng ln qu cao, lut thu McKinley khin cho bt bnh lan rng v dn n s tht
bi ca ng Cng ha trong cuc bu c nm 1890, m ng cho vic quay tr li chc v
tng thng ca Cleveland trong cuc bu c tng thng nm 1892.

Trong giai on ny, c cm ca cng chng i vi cc t -rt ngy cng tng. Cc tp on

khng l b nhng cuc tn cng mnh lit ca cc nh ci cch nh Henry George v Edward
Bellamy trong thp nin 1880. o lut Chng c quyn mang tn Sherman c thng qua
nm 1890 cm tt c nhng s kt hp nhm ngn cn thng mi gia cc bang v a ra mt
s bin php cng ch vi ch ti nghim khc. n sau nhng quy nh chung chung, o lut
ny hu nh khng c tc dng ngay sau khi c thng qua. Nhng mt thp nin sau Tng
thng Theodore Roosevelt p dng o lut ny mt cch mnh m.

CCH MNG TRONG NNG NGHIP

Cho d t c nhng thnh tu ln trong cng nghip nhng nng nghip ca M vn l
ngnh c lc lng lao ng ch yu. Cuc cch mng trong nng nghip - ng thi din ra vi
cch mng cng nghip sau cuc Ni chin - chuyn lao ng chn tay sang lao ng my
mc v t sn xut nng nghip t cung t cp sang sn xut nng nghip hng ha. T 1860
n 1910, s lng nng trang M tng gp ba ln, t hai triu ln su triu nng trang trong
khi din tch canh tc tng ln hn hai ln, t 160 triu hec-ta ln 352 triu hec-ta.

T 1860 n 1890, vic sn xut cc mt hng nguyn liu c bn nh la m, ng, bng vt

xa nhng con s trc ca Hoa K. Trong cng thi k ny dn s Hoa K tng ln gp i
vi tc tng nhanh nht l cc thnh ph. Nhng nng dn M trng ng cc v bng,
nui b v ln, ct lng cu lm len khng nhng cho cng nhn M m cn to ra mt
lng d tha ln cha tng c.
Thnh qu rc r ny l do mt vi yu t. Mt trong nhng yu t l s m rng v pha
Ty. Yu t na l cuc cch mng cng ngh. Vo u th k XIX, vi lim ct bng tay th
nng dn ch mong ct c mt phn nm hec-ta la m mt ngy. 30 nm sau, vi hi c
khung gt ngi nng dn c th ct bn phn nm hec-ta mt ngy. Vo nm 1840, Cyrus
McCormich th hin mt iu k diu khi ct t hai n hai hec-ta ri mt ngy vi chic my
gt m ng mt gn 10 nm nghin cu ch to. ng tin v pha ty ti nhng th trn mi
trn tho nguyn ca Chicago. Ti y ng thnh lp nh my v ti nm 1860 th ng bn
c 250.000 chic my gt.

Nhng my mc nng nghip khc cng t c nhng thnh cng nhanh chng: my t ng
buc, my p, my gt p hay my kt hp tt c cc chc nng. My trng cy, ct cy, my
xay xt, my bc v xut hin v ng thi cng xut hin my tch kem, my bn phn, my
trng khoai ty, my sy c, l p trng gia cm v hng lot cc pht minh khc na.

Khng km phn quan trng so vi my mc trong cch mng nng nghip l khoa hc nng
nghip. Vo nm 1862, o lut Cp t cho cc trng i hc mang tn Morill giao t
cng cho tng bang thnh lp cc trng i hc cng nghip v nng nghip. Cc trng ny
va l c s gio dc va l cc trung tm nghin cu khoa hc nng nghip. Sau Quc hi
phn b ngn sch cho vic thnh lp cc c s th nghim nng nghip trn khp c nc v
giao ngn sch trc tip cho B Nng nghip ti tr cho cc mc ch nghin cu. Vo u
th k XX, cc nh khoa hc trn khp nc M tham gia rt nhiu cc d n nng nghip.

Mt trong s cc nh khoa hc ny, Mark Carleton, chuyn t B Nng nghip sang Nga.
Nga, ng tm ra v xut khu v qu nh loi la m ma ng chu hn v chng c bnh
g st v hin gi ging la m ny chim ti hn mt na sn lng la m ca M. Mt nh
khoa hc khc, Marion Dorset, khng ch c bnh t ca ln v mt nh khoa hc khc,
George Mohler, gip chng li bnh l mm long mng. T Bc Phi, mt nh nghin cu
mang v ging ng Kaffir; t Turkestan, mt nh nghin cu khc nhp khu v loi c linh lng
hoa vng. Luther Burback bang California sn xut ra rt nhiu loi rau hoa qu mi; bang
Winconsin, Stephen Babcock pht minh ra cch kim tra xc nh hm lng m b trong
sa; ti Hc vin Tuskegee bang Alabama, nh khoa hc M gc Phi George Washington
Carver tm ra hng trm cch s dng ht lc, khoai lang v ht u.

nhng mc khc nhau, s pht trin ca khoa hc nng nghip v k thut nh hng
n nng dn trn khp th gii, nng sut tng ln, s ngi sn xut t i, to ra ln sng di c
ln thnh ph. Hn na, ng st v tu hi nc bt u khin cho cc th trng khu vc ha
nhp thnh mt th trng chung cho c th gii vi gi c c cp nht lin tc gia hai b
i Ty Dng thng qua cp v dy in. Tin tt cho ngi tiu dng thnh th, gi nng sn
gim st e da cuc sng ca nhiu nng dn M v gy ra mt ln sng bt bnh ca nng dn.

MIN NAM B CHIA R

Sau cng cuc Ti thit, cc nh lnh o min Nam c gng thu ht pht trin cng nghip.
Cc bang a ra nhiu khuyn khch ln v gi nhn cng r cc nh u t pht trin
ngnh thp, g, thuc l si v dt may. Tuy nhin cho n u th k XX th t trng cng
nghip ca min Nam so vi t trng cng nghip ca c nc vn gi mc nh nm 1860.
Ngoi ra, ci gi phi tr cho xu th cng nghip ha ny rt cao: Bnh tt v lao ng tr em l
hin tng ph bin cc th trn c nh my. Ba mi nm sau Ni chin, min Nam vn cn
ngho, ch yu l sng nh nng nghip v b ph thuc v kinh t. Hn na, quan h chng tc
min Nam khng ch phn nh di sn ca ch n l m cn phn nh mt vn ang ni
ln nh l ch trng tm ca lch s Hoa K - quyt tm duy tr s u vit ca ngi da trng
bng mi gi.

Nhng ngi da trng min Nam khng chu khoan nhng tm nhiu cch thu tm quyn qun
l chnh quyn bang duy tr s thng tr ca ngi da trng. Mt s phn quyt ca Ta n
Ti cao cng ng h nhng n lc ny bng cch tn thnh nhng quan im truyn thng
ca min Nam v vic phn chia hp l quyn lc ca chnh quyn bang v lin bang.

Nm 1873 Ta n Ti cao thy rng iu b sung sa i th 14 ca Hin php (quyn cng dn

khng th b tc ot) khng trao c n hay min trch no nhm bo v ngi M gc Phi
trc quyn lc ca bang. Hn na, nm 1883 Ta n Ti cao phn quyt rng iu b sung
sa i th 14 khng bo v c c nhn trc nhng hnh ng phn bit i x ca chnh
quyn bang. V trong v n Plessy kin Ferguson (nm 1896), Ta n Ti cao thy rng khng
gian cng cng tch bit nhng ngang bng dnh cho ngi M gc Phi nh ch trn tu ha v
trong nh hng khng vi phm quyn ca h. Ngay lp tc nguyn tc phn bit chng tc c
tin hnh rng ri khp mi lnh vc cuc sng min Nam t tu ha cho ti nh hng, khch
sn, bnh vin, trng hc. Ngoi ra, bt c lnh vc cuc sng no m khng c phn bit
theo lut th s b phn bit theo phong tc v thng l. Tip theo l vic tc bt quyn bu c.
Nhng v hnh hnh ngi da en do bn du cn tin hnh lin tip xy ra cng nhn mnh
thm quyt tm ca min Nam n dch ha nhm dn M gc Phi.

i mt vi nhng s phn bit trn lan, nhiu ngi M gc Phi i theo Booker T.
Washington, ngi t vn cho h tp trung vo nhng mc tiu kinh t khim tn v chp nhn
tm thi tnh trng phn bit trong x hi. Nhng ngi da en khc di s lnh o ca nh tr
thc gc Phi W.E.B Du Bois li mun u tranh chng li nn phn bit thng qua hnh ng
chnh tr. Nhng vi vic c hai chnh ng ln nht u khng quan tm ti vn ny v hc
thuyt khoa hc thi thng cng chp nhn s thp km ca ngi da en nn yu cu i
bnh ng v sc tc t nhn c s ng h.

BIN GII CUI CNG

Nm 1865, ng bin gii nhn chung l theo gii hn pha ty ca cc bang tip gip vi sng
Mississippi nhng phnh ra bn ngoi v pha ng cc bang Texas, Kansas v Nebraska. Sau
, bin gii chy ln pha bc v pha nam ti gn 1.600 km, bao trm c cc dy ni ln, nhiu
dy ni giu cc loi khong sn nh bc, vng v kim loi khc. V pha ty, cc ng bng v
sa mc tri di cho ti tn cc khu rng ven bin Thi Bnh Dng. Ngoi nhng qun c ngi
nh c California v nhng vng nh c xa xi nm ri rc th khu vc t lin rng ln l
ni c tr ca th dn da : trong s c cc b lc vng ng bng Great Plains - Sioux v
Blackfoot, Pawnee v Cheyenne - v cc nn vn ha Anh- ing ca min Ty Nam, trong
bao gm cc b lc Apache, Navao v Hopi.

Ch 25 nm sau, gn nh tt c vng t ny u c chia thnh cc bang v vng lnh th.

Th m i n khp cc khu vc min ni, o hm su vo lng t, thnh lp ra cc cng
ng nh bang Nevada, Montana v Colorado. Cc ch trang tri gia sc tn dng cc ng c
ln lm ch mt vng t rng ln tri t Texas cho n thng ngun sng Missouri. Nhng
ngi chn cu tm ra ng n cc thung lng v trin ni. Nng dn cy cy trn cc cnh
ng v xa nha khong cch gia pha ng v pha Ty. Cho ti nm 1890 th ng bin
gii khng cn na.

Cng cuc nh c c khch l bng o lut cp t cho ngi di c nm 1862. o lut ny

cp min ph 64 hec-ta trang tri cho cc cng dn c ng v ci to mnh t . Tht tic cho
nhng ngi ng nh ra tr thnh nng dn bi phn ln din tch vng Great Plains li ph
hp hn cho vic chn nui gia sc ch khng phi l cho vic trng trt v cho ti nm 1880 th
gn 22.440.000 hec-ta t min ph thuc v ngi chn nui gia sc hay cc hng ng st.

Nm 1862 Quc hi cng b phiu thng qua tuyn b v vic thnh lp Lin minh ng st
Thi Bnh Dng. Tuyn ng ny s tin v pha ty t Council Bluffs bang Iowa, s dng
ch yu lao ng l cu chin binh v dn Ai-len nhp c. Cng lc, cng ty ng st Trung
tm Thi Bnh Dng cng bt u xy dng tuyn ng st tin v pha ng t Sacramento
bang California, ch yu s dng lao ng Trung Quc nhp c. C nc M hi hp ch hai
tuyn ng st ngy cng xch li gn nhau v cui cng vo ngy 10/5/1869 th hai tuyn
ng ny gp nhau Promontory Point bang Utah. Hnh trnh gian kh ko di nhiu thng
gia hai b i dng gi y gim xung cn su ngy. H thng ng st lc a pht
trin mnh v cho ti nm 1884 c bn tuyn ng st ln ni trung tm vng Thung lng
Mississippi vi Thi Bnh Dng.

Cuc di dn t ln u tin ti min Vin Ty ko ngi dn ti cc khu vc min ni ni

pht hin ra vng bang California nm 1848, bang Colorado v Nevada 10 nm sau ,
bang Montana v Wyoming vo thp nin 1860 v vng Black Hills min qu bang Dakota
trong thp nin 1870. Th m khai ph vng nng thn, thnh lp nn cc cng ng v t
nn tng cho vic nh c lu di. Tuy nhin, cui cng th mc d mt vi cng ng tip tc
tp trung ton b vo cng vic khai m, nhng ca ci thc s ca cc bang Montana,
Colorado, Wyoming, Idaho v California li c tm thy ng c v t ai. Vic chn nui
gia sc, mt thi gian di l ngnh quan trng Texas, pht trin mnh sau Ni chin khi
nhng con ngi dm ngh dm lm bt u xua n gia sc sng di ln pha bc i qua khu
vc t cng. Va i va nui, n gia sc ca h khi ti im chuyn ch gia sc bng tu ha
Kansas ln hn v bo hn nhiu so vi khi bt u ln ng. Vic la n gia sc ny
hng nm tr thnh mt s kin thng xuyn; ng i ca n gia sc ln pha bc thnh
mt vt di hng trm kilmt.

Tip theo, nhiu trang tri nui gia sc rng ln xut hin cc bang Colorado, Wyoming,
Kansas, Nebraska v lnh th Dakota. Cc thnh ph pha ty pht trin thnh cc trung tm
git m gia sc ly tht. Chn nui gia sc pht trin mnh nht vo gia thp nin 1880. Vo
thi im , khng xa cc trang tri chn nui l cc xe nga c mui ca nng dn mang theo
gia nh h cng nga ko, b, ln. Theo o lut cp t cho ngi di c, h ng cc x t v
ro mnh t ca h bng dy thp gai, mt pht minh mi. Ch trang tri nui gia sc b ht
cng khi mnh t m h n m khng c giy t cng nhn v mt php l.

Chn nui v la gia sc to ra cho thn thoi ca M thn tng cui cng ca nn vn ha
bin gii - vn ha cao bi. Thc cht ca cuc sng cao bi l cuc sng vt qua nhiu cam
kh. Theo m t ca cc nh vn nh Zane Grey v theo din xut ca cc din vin in nh
nh John Wayne, cao bi l nhng nhn vt thn thoi khe mnh, nhng con ngi hnh ng
mnh m v to bo. Cho n tn cui th k XX th chng ta mi bt u xy dng li hnh
tng cao bi. Cc chuyn gia lch s v cc nh lm phim bt u m t min Ty hoang d
nh l mt ni bn thu, ni sinh sng ca nhng con ngi mang c tnh thin v th hin
nhng iu xu xa ch khng phi nhng iu tt p trong bn cht con ngi.

CNH TUYT VNG CA TH DN DA

Cng nh pha ng, vic cc th m, ngi chn nui gia sc v ngi nh c tin ra cc
ng c v ni non dn n xung t ngy cng gia tng vi th dn da pha Ty. Nhiu
b lc th dn da - t Utes thuc vng Great Basin cho ti Nez Perces thuc vng Idaho -
thi thong chin u chng li ngi da trng. Nhng b lc Sioux vng ng bng pha bc
v b lc Apache vng Ty Nam l nhng b lc chng li vic tin ra vng bin gii mnh
m nht. c lnh o bi nhng th lnh giu tim lc nh Red Cloud v Crazy Horse, b lc
Sioux c bit tinh nhu vi vic chin u trn lng nga ang phi tc cao. B lc Apache
cng gii tng ng v rt kh tm thy h khi h chin u trn sa mc v trong hm ni.

Xung t vi ngi da vng ng bng tr nn ti t hn sau s kin ngi Dakota (mt

nhnh ca ngi Sioux) git nm ngi da trng, tuyn chin vi Chnh ph Hoa K do nhng
bt ng t lu. Cc cuc ni lon v tn cng vn tip tc trong sut thi k Ni chin. Nm
1876 cuc chin nghim trng cui cng vi ngi Sioux n ra khi dng ngi o vng x
n Black Hills Dakota. Qun i c nhim v ngn khng cho th m n khu vc sn bn
ca ngi Sioux nhng li khng lm g bo v t ai ca ngi Sinoux. Tuy nhin khi c
lnh hnh ng chng li cc nhm ngi Sioux i sn trn phm vi quy nh ca hip nh th
qun i li thc hin qu nhanh v mnh.

Nm 1876, sau mt vi ln chm trn l t, i t George Custer dn u mt phn i k binh

giao chin vi lc lng tinh nh ng o ca b lc Sioux v ng minh ca h trn b sng
Little Bighorn. Custer v binh lnh di quyn b tiu dit hon ton. Tuy nhin chng bao lu
sau, s ni lon ca ngi M da b n p. Sau , vo nm 1890, mt l nghi nhy ma
k qui ti vng t dnh ring cho ngi Sioux pha Bc Wounded Knee bang Nam Dakota
bin thnh mt cuc ni dy v cuc chin cui cng y bi thng ny kt thc vi gn
300 ngi Sioux c nam, n, tr em b git cht.

Nhng t trc rt lu th li sng ca ngi M da vng Plains b hy hoi do s bnh

trng ca ngi da trng, ca cc tuyn xe la, ca vic git m tru b, hu ht u b tn st
trong thp nin sau nm 1870 do nhng ngi nh c sn bn ba bi.

Nhng cuc giao tranh vi b lc Apache ti min Ty Nam ko di cho n tn khi Geronimo,
th lnh quan trng cui cng ca b lc, b bt vo nm 1886.

Chnh sch ca Chnh ph cho ti tn thi Chnh quyn Tng thng Monroe l a ngi M da
ra khi bin gii ca ngi da trng. Nhng r rng l vng t ring ca ngi da ngy
cng b thu hp v tr nn ng c. Mt s ngi M bt u phn i cch c x ca chnh
ph i vi th dn da . Chng hn nh Helen Hunt Jackson, mt ngi min ng n sinh
sng ti min Ty vit cun Mt th k nhc nh (nm 1881) k li cnh khn kh ca ngi
da v khi dy lng tm ca c nc M. Hu ht cc nh ci cch u cho rng th dn da
cn c ng ha vo nn vn ha ln. Chnh ph lin bang thm ch xy dng mt
trng hc Carlisle bang Pennsylvania vi n lc p t gi tr v nim tin ca ngi da trng
i vi thanh nin th dn da (Chnh ti ngi trng ny Jim Thorpe, ngi thng c coi
l vn ng vin gii nht m M tng c, tr nn ni ting trong u th k XX).

Vo nm 1887 o lut Dawes (Lut phn t) thay i chnh sch ca Chnh ph i vi th

dn da , lut ny cho php tng thng chia t ca cc b lc v chia nh 65 hec -ta t cho
ngi ch ca mi gia nh. Vic phn t ny c tin hnh vi s y thc ca chnh ph
trong sut 25 nm v sau khong thi gian ny ngi ch mnh t s c y t cch v
quyn cng dn. Tuy nhin nhng mnh t khng c phn chia cho ngi da s c bn
cho ngi nh c. Chnh sch ny tuy c dng tt nhng li gy ra bt hnh do chnh sch ny
cho php vic chim ot thm t ca th dn da . Ngoi ra, s can thip ca chnh sch ny
vo m hnh t chc x hi ca cc b lc y nhanh s bng hoi nn vn ha truyn thng
ca h. Nm 1934, chnh sch ca Chnh ph M c thay i li mt ln na vi vic ban
hnh o lut Ti t chc ngi da nhm duy tr li sng b lc v cng ng ti nhng vng
t dnh ring cho ngi da .

QUC NC I
Nhng thp nin cui th k XIX l giai on bnh trng quc ca Hoa K. Tuy nhin, qu
trnh quc ha ti Hoa K khng din ra nh cc nc chu u i ch khc, bi lch s
u tranh chng cc quc chu u ca Hoa K v bi c s pht trin c nht v nh ca nn
dn ch ti y.

Ngun gc dn n s bnh trng ca Hoa K cui th k XIX l do nhiu l do. Xt tnh hnh
quc t, y l giai on m ch ngha quc pht trin in cung. Cc th lc chu u xu
x chu Phi v, cng vi Nht Bn, cnh tranh ln nhau nhm ginh quyn lc chnh tr v
thng mi ti chu . Rt nhiu ngi M, trong c cc nhn vt y th lc nh Theodore
Roosevelt, Henry Cabot Lodge v Elihu Root nhn thy rng, m bo quyn li ca chnh
mnh, nc M cng cn phi ginh ly cho mnh nhng li ch kinh t. Quan im ny c
tip sc bi cc cuc vn ng hnh lang mnh m ca lc lng hi qun, theo mng li
cc cng bin v i tu ca M c m rng, p ng yu cu pht trin kinh t v bo m an
ninh quc gia. Nhn chung, hc thuyt bnh trng do nh mnh, trc y thng c vin
dn ti nhm bin minh cho cng cuc bnh trng lc a ca M nay li c khng nh li
vi tuyn b rng nc M c quyn v ngha v m rng nh hng cng nh nn vn minh
ca mnh ra Bn cu Ty v vng bin Carib cng nh cc nc bn kia Thi Bnh Dng.

Cng trong thi gian , cc ting ni chng ch ngha quc t nhiu lin minh ca nhng
thnh vin ng Dn ch pha Bc v cc thnh vin Cng ha cp tin vn vang ln khng
ngng v mnh m. iu ny khin cho cng cuc bnh trng ca quc M din ra chm
chp v mang tnh nc i. Cc chnh quyn mang t tng thc dn thng quan tm nhiu
hn n vn kinh t v thng mi hn l n quyn lc chnh tr.

Phi v lm n mo him u tin ca nc M vt ra khi lnh th l v mua li Alaska, vng

t dn c tha tht v l ni c ng ca ngi Inuit v cc nhm dn bn a khc, t Nga vo
nm 1867. Lc , hu ht dn M u th hoc phn n trc hnh ng ny ca Ngoi
trng William Seward v Alaska b nhng ngi ch trch William gi l hnh ng in r ca
Seward v ci hp bng ca Seward. Th nhng 30 nm sau khi ngi ta pht hin c vng trn
sng Klondike ca Alaska, hng ngn ngi M x v phng bc v rt nhiu ngi
trong s h nh c vnh vin ti Alaska. Khi Alaska tr thnh bang th 49 ca Hoa K vo
nm 1959, n th ch ca Texas vi v tr l bang c din tch ln nht trong lin bang.

Trn chin Ty Ban Nha-M nm 1898 nh du mt bc ngot trong lch s Hoa K. Sau
trn chin ny, Hoa K nm hon ton quyn kim sot cc o trong vng bin Carib v Thi
Bnh Dng.

Cho n trc nhng nm 1890, Cuba v Puerto Rico l hai thuc a duy nht cn st li ti
Tn Th gii ca quc Ty Ban Nha vn c thi hng mnh; trong khi qun o
Phillipines l trung tm quyn lc ca Ty Ban Nha ti vng bin Thi Bnh Dng. Cuc chin
n ra do ba nguyn nhn chnh: thi phn i rng khp i vi chnh sch cai tr c on
ca Ty Ban Nha ti Cuba; s cm thng i vi cuc u tranh ginh c lp ca nhng ngi
Cuba; v mt tinh thn t tn dn tc c thi bng ln mt phn bi gii bo ch vi nhng
bi vit gy xc cm mnh v y tnh dn tc.

n nm 1895, s phn khng ngy mt mnh m ca nhng ngi Cuba bin thnh mt
cuc chin tranh du kch ginh c lp. Hu ht ngi M lc by gi ng cm vi ngi dn
Cuba nhng tng thng Cleveland vn cng quyt gi thi trung lp. Tuy nhin, ba nm sau,
vo thi Tng thng William McKinley, chin hm Maine ca M c phi ti Havana trong
mt chuyn gh thm x giao nhm mc ch th hin mi quan tm ca nc M trc cc
cuc n p m mu ca Ty Ban Nha, n tung trong bn cng. Hn 250 ngi thit mng.
C th chin hm Maine b ph hy do mt v n tai nn bn trong con tu nhng hu ht ngi
M cho rng ngi Ty Ban Nha phi chu trch nhim v con tu. S phn n, c thm
du vo la bi cc bi bo git gn, lan khp nc M. Lc u Tng thng McKinley c
duy tr ha bnh nhng sau vi thng, tin rng tr hon thm cng l v ch, v tng thng ny
tuyn b can thip v trang vo Cuba.

Cuc chin vi Ty Ban Nha din ra v cng nhanh gn v chng vnh. Trong sut bn thng
din ra chin tranh, qun M khng h thua mt trn no. Mt tun sau khi tuyn b tnh trng
chin tranh, Thiu tng hi qun George Dewey, lc ang ch huy hm i Asiatic Squadron
gm su chin hm ti Hng Kng tin ti Phillipines. Gip mt vi ton b i tu ca Ty
Ban Nha ti Vnh Manila, hm i ca George ph hy ton b i tu ny m khng h thit
mng mt ngi no.

Trong khi , ti Cuba, qun i M tin vo Santiago v tn cng cng ny sau mt lot trn
thng chp nhong. Bn tu chin Ty Ban Nha ri Vnh Santiago chn hm i ca M v b
tiu dit gn.

T Boston ti San Francisco, ting ci vang v nhng l c tung bay khi tin Santiago tht th
bay v. Cc t bo phi phng vin ti Cuba v Phillipines ni nhng ngi anh hng mi ca
dn tc c vang danh. Trong s cc v anh hng ni bt nht l Thiu tng hi qun
Dewey v i t Theodore Roosevelt, ngi t chc tr l b trng hi qun ch huy
trung on tnh nguyn Rough Riders ca mnh ti Cuba. Ty Ban Nha nhanh chng yu cu
chm dt chin tranh. Hip nh ha bnh c k kt ngy 10/12/1898, theo Cuba thuc
quyn kim sot tm thi ca M trc khi quc o ny ginh c lp. Ngoi ra, Ty Ban Nha
cng nhng li Puerto Rico v Guam thay cho cc n b thit hi do chin tranh v nhng li
cho M qun o Phillipines i ly 20 triu -la.

Nc M vn tuyn b rng cc chnh sch ca mnh khuyn khch cc lnh th mi theo hng
t tr dn ch, mt h thng chnh tr m cha mt quc gia no trong s cc lnh th ny tng
tri qua. Trn thc t, nc M ng vai tr ca mt nc thc dn. N vn duy tr quyn
kim sot v mt hnh chnh i vi Puerto Rico v Guam, ch trao cho Cuba nn c lp trn
danh ngha v n p d man phong tro c lp c v trang ti Phillipines (Phillipines ginh
quyn bu c c hai vin lp php ca mnh vo nm 1916. Nm 1939, lin hip Phillipines vi
quyn t tr ln c thnh lp. Nm 1946, sau Chin tranh Th gii Th hai, qun o ny
ginh c nn c lp thc s).

Can thip ca M trong khu vc Thi Bnh Dng khng ch gii hn qun o Phillipines.
Trong nm din ra cuc chin Ty Ban Nha-M, nc M cn bt u t quan h vi qun o
Hawaii. Trc kia, cc mi lin lc vi Hawaii ch yu l qua cc nh truyn gio v cc thng
gia. Tuy nhin, sau nm 1865, cc nh u t M bt u khai thc cc ngun ti nguyn trn
o - ch yu l ma v da.

Khi chnh ph ca Hong hu Liliuokalani by t thi mun chm dt mi nh hng nc

ngoi vo nm 1893, cc thng gia M lin kt cng mt s ngi Hawaii c th lc nhm
lt b ta. c khch l bi i s M ti Hawaii v lc lng qun i M n tr ti y,
chnh quyn mi ngh sp nhp Hawaii vo M. Tng thng Cleveland, lc mi bt u
nhim k hai bc b ngh ny. Hawaii tr thnh mt lnh th c lp trn danh ngha cho
n cuc chin gia Ty Ban Nha v M, khi vi s hu thun ca Tng thng McKinley,
Quc hi ph chun hip nh sp nhp. Nm 1959, Hawaii tr thnh bang th 50 ca M.

mt gc no , c bit l trong trng hp ca Hawaii, cc li ch kinh t ng vai tr

ln trong vic bnh trng ca Hoa K nhng i vi cc nh lp php y th lc nh
Roosevelt, Thng ngh s Henry Cabot Lodge, v Ngoi trng John Hay v i vi cc nh
chin lc nhiu nh hng nh c Alfred Thayer Mahan, mc ch chnh l v tr a l.
i vi h, li ch ln nht ca vic chim c Hawaii chnh l Trn chu Cng (Pearl Harbor)
ni s l cn c hi qun chin lc ca M ti trung tm Thi Bnh Dng. Qun o
Phillipines v Guam cng l ni t hai c s khc ti Thi Bnh Dng - Wake Island, Midway
v American Samoa. Puerto Rico l bn p quan trng ti khu vc Carib ni ang c v tr
ngy cng quan trng khi M ang toan tnh v mt knh o ca khu vc Trung M.

Chnh sch thc dn ca M c xu hng nghing v khuyn khch ch t tr dn ch. Cng

ging nh thc hin vi Phillipines vo nm 1917, Quc hi M cho ngi dn Puerto Rico
bu c tt c cc nh lp php ca h. Mt o lut tng t bin hn o ny chnh thc tr
thnh lnh th ca M v mi ngi dn Puerto Rico c hng quyn cng dn ca M. Nm
1950, Quc hi trao cho Puerto Rico ton quyn quyt nh tng lai ca mnh. Nm 1952, dn
Puerto Rico b phiu chng c vic bin hn o ny thnh mt bang ca M ln vic ginh
quyn c lp hon ton cho quc o ny. Thay vo , h chn hnh thc lin hip. Hnh thc
ny tn ti sut t n gi bt chp n lc ca phong tro ln ting i ly khai. Rt ng
ngi Puerto Rico ti nc M ni h c quyn nhp c v c hng mi quyn li
chnh tr v cng dn nh bt k cng dn M no.

CON KNH O V CC NC CHU M

Sau cuc chin vi Ty Ban Nha, nc M li bt u quan tm n vic xy dng mt knh o
bc ngang eo bin Panama, ni lin hai i dng. Li ch ca mt con knh nh vy i vi
vic chuyn ch hng ha trn bin c nhiu quc gia thng mi ln nhn ra; ngi Php
o con knh t cui th k XIX nhng phi b cuc v khng gii quyt ni cc thch thc
v k thut. L mt th lc ti vng bin Carib v Thi Bnh Dng, nc M thy con knh
o khng ch li ch v kinh t m n cn l phng tin gip chuyn ch tu chin t i
dng ny sang i dng khc nhanh hn.

Vo thi im chuyn giao th k , nc Panama ngy nay ch l mt tnh pha bc ca

Colombia. Khi chnh quyn Colombia nm 1903 t chi ph chun hip nh cho M quyn xy
v qun l con knh, mt nhm ngi Panama vi s gip ca Lnh thy nh b M ni
dy v tuyn b c lp cho Panama. Ngay lp tc quc gia mi ly khai ny c Tng thng
Theodore Roosevelt cng nhn. Theo iu khon ca hip nh c k vo thng 11 nm ,
Panama trao cho M quyn thu vnh vin di t rng 16 km (Khu vc knh o Panama) nm
gia i Ty Dng v Thi Bnh Dng c nhn 10 triu -la v khon l ph 250.000
-la mi nm. Colombia cng nhn c 25 triu -la nh mt phn tin n b. 75 nm sau,
Panama v M k kt mt hip nh mi. Hip nh ny tha nhn ch quyn ca Panama ti
Vng Knh o v cam kt chuyn giao knh o ny tr li cho Panama vo ngy 31/12/1999.

Vic xy dng xong Knh o Panama nm 1914 do i t George W. Goethals ch o l mt

thnh tu ln trong ngnh c kh. Vic y li cng lc bnh st rt v st vng da khi cng
gp phn gip cng trnh c hon thnh v ng thi tr thnh mt trong nhng chin cng
vang di nht trong phng cha bnh trong th k XX.

Ti cc khu vc khc ca chu M La-tinh, M cng lin tc c nhng hnh ng can thip.
Trong khong thi gian gia nm 1900 v 1920, M tin hnh su v can thip dai dng ti
su nc pha Ty Bn cu - trong ni bt l Haiti, Cng ha Dominica v Nicaragua.
Washington a ra hng lot cc li bin minh cho cc hnh ng can thip ny nh: thit
lp n nh chnh tr v chnh ph dn ch, to mi trng u t thun li cho M (thng
c gi l chnh sch ngoi giao -la), duy tr tuyn ng bin ni vi Knh o Panama
v thm ch l trnh cho cc nc chu u khi vic i n bng v lc. Nm 1867, M p
Php phi rt qun i ra khi Mexico. Tuy nhin, na th k sau, trong mt phn ca chin dch
sai lm nhm n p cuc ni dy ca ngi Mexico v ngn chn cc cuc t kch vo lnh
th ca M, Tng thng Woodrow Wilson c 11.000 qun ti vng pha bc ca Mexico
trong mt n lc khng thnh nhm vy bt th lnh ni lon Francisco Pancho Villa.

Vi vai tr l nc mnh nht v t do nht Ty Bn cu, nc M cng ng vai tr thit lp c

s th ch cho s hp tc gia cc quc gia M La-tinh. Nm 1889, Ngoi trng James G.
Blaine a ra sng kin rng 21 quc gia c lp Ty Bn cu s tham gia vo mt t chc c
nhim v gii quyt cc bt ng bng cc bin php ha bnh v thc y hn na hp tc kinh
t. Kt qu l Lin minh Pan-M ra i nm 1890 v l tin thn ca t chc T chc cc
quc gia chu M (OAS) ngy nay.
Chnh quyn sau ny ca Herbert Hoover (1929-33) v Franklin D. Roosevelt (1933-45) bc b
quyn can thip ca M chu M La-tinh. c bit, Chnh sch lng ging tt ca Roosevelt
nm 1930 d khng th xa ht cc cng thng gia M v chu M La-tinh gip gim bt
thi th ch vi cc hnh ng can thip v n phng trc y ca M.

HOA K V CHU
Mi ginh c v tr ti Phillipines v vng vng ti Hawaii vo thi im chuyn giao ca
th k, nc M rt k vng vo mi quan h thng mi bng n vi Trung Quc. Tuy nhin,
Nht Bn v cc nc chu u to lp v tr vng chc ti th trng ny vi cc cn c hi
qun, cc vng lnh th cho thu, cc c quyn thng mi v c quyn u t vo cc ngnh
xy dng ng st v khai m.

Trong chnh sch i ngoi ca M, ch ngha l tng tn ti song song cng kht vng cnh
tranh cng cc th lc chu u ti khu vc Vin ng. V vy m Chnh ph M lun yu cu,
nh mt vn nguyn tc, s bnh ng trong cc c quyn thng mi cho tt c cc quc
gia. Thng 9/1899, Ngoi trng John Hay tuyn b ng h chnh sch M ca cho tt c cc
quc gia c mt ti Trung Quc - tc l, s bnh ng trong cc c hi kinh doanh (bao gm
thu, thu hi quan v cc ph ng st cng bng) ti cc khu vc do chu u qun l. D c
nhng ni dung l tng, Chnh sch M ca, v bn cht, l mt cng c qun l tn dng c
cc u th ca ch ngha thc dn trong khi vn trnh c cc tht bi thng gp trong vic
thc hin. Chnh sch ny cng ch t c thnh cng va phi.

Vi cuc ni lon ca Ngha ha on nm 1900, Trung Quc bt u phn khng li vi cc th

lc nc ngoi. Trong thng 6, ngha qun chim c Bc Kinh v tn cng cc ta cng s
nc ngoi y. Ngoi trng Hay nhanh chng thng bo cho c pha chu u v Nht Bn
rng nc M s phn khng li bt k hnh ng no i ngc li cc quyn qun l hnh chnh
hay quyn v lnh th ca ngi Trung Quc v khng nh li Chnh sch M ca. Khi cuc
ni lon b dp tt, Hay bo v Trung Quc khi nhng khon bi thng khng l. Ch yu
l v li ch ca Trung Quc m Anh, c v cc th lc thc dn yu hn chnh thc cng
nhn Chnh sch M ca v nn c lp ca Trung Quc. Trn thc t, h cng c li nhng
a v c tn ca mnh ti quc gia ny.

Mt vi nm sau , Tng thng Theodore Roosevelt lm trung gian ha gii cho cuc chin
tranh b tc gia Nga v Nht nm 1904-1905. Xt v nhiu phng din, cuc chin ny l
cuc tranh ginh nh hng v quyn lc ti tnh Mn Chu pha bc ca Trung Quc.
Roosevelt hy vng rng vic dn xp ca mnh c th em li c hi m ca cho cc cng ty M
nhng k th trc y v cc th lc quc khc thnh cng trong vic y M ra khi
Trung Quc. y cng ging nh cc ni khc, nc M khng sn lng trin khai qun
i ch phc v cho ch ngha quc v kinh t. Tuy nhin t ra th Roosevelt cng c th
hi lng vi Gii Nobel Ha bnh (1906). Ngoi ra, mc d Nht Bn cng nhn c nhiu
li ch, nhng mi quan h gia M v quc o y kiu hnh v quyt on ny tri qua
nhiu pht sng gi trong nhng thp nin u ca th k XX.
J.P. MORGAN V CH NGHA T BN TI CHNH
Nn cng nghip ca M pht trin khng ch nh vo cc nh cng nghip v i. Mt nn cng
nghip ln i hi mt lng vn ln; s pht trin kinh t vt bc cn ti cc nh u t nc
ngoi. John Pierpont (J.P) Morgan l nh ti chnh v i nht ca M tha mn c hai iu
kin trn.

Trong sut cui th k XIX u th k XX, Morgan lm ch ngn hng u t ln nht ti Hoa
K. Ngn hng ny lm mi gii gia cc cng ty chng khon M vi cc nh u t giu c
trong nc v ngoi nc. Do cc nh u t nc ngoi cn c m bo rng cc khon u
t ca h lun c i din bi mt ng tin n nh, Morgan rt quan tm n vn gn
ng -la vi gi tr bng vng ca n. Trong khi nc M cha c mt ngn hng trung ng,
ngn hng ca ng, trn thc t, thc hin nhim v ca mt ngn hng trung ng.

K t nhng nm 1880 n u th k XX, Morgan v cng ty ca ng khng ch qun l cc

cng ty chng khon bo lnh cho nhiu v sp nhp cng ty quan trng, m n cn khi xng
kh nhiu v sp nhp . Ngon mc nht l v sp nhp Tp on Thp ca M t cng ty
Thp Carnegie vi nhiu cng ty khc. Gi tr c phiu v tri phiu m tp on ny bn ra cho
cc nh u t t mc cha tng c trong lch s trc l 1,4 t -la.

Morgan o din v thu nhng khon li nhun khng l t cc v sp nhp. ng vai tr l

ngn hng ch o ca cc d n ng st, ng thnh cng trong vic ngn chn s cnh
tranh gia cc cng ty. Cc n lc t chc ca ng mang li s n nh cho nn cng nghip
M qua vic chm dt cc cuc chin tranh gi c v mang phn thua thit n cho nng dn v
cc nh sn xut nh, nhng ngi coi ng nh k th. Trong nm 1901, khi ng thnh lp Cng
ty Chng khon pha Bc qun l cc cng trnh ng st quan trng, Tng thng Theodore
Roosevelt thng qua o lut Chng c quyn Sherman nhm ngn chn v sp nhp ny.

Vi vai tr khng chnh thc ca mt ngn hng trung ng, ngn hng ca Morgan i tin
phong trong vic gi gi ng -la trong sut thi k khng hong kinh t gia nhng nm
1890 bng vic cho bn s lng ln tri phiu chnh ph nhm gy qu cho kho d tr vng
ca Kho bc nh nc. ng thi, cng ty ca ng cng ng ra bo lnh ngn hn d tr vng
ca quc gia. Nm 1907, ng dn u cng ng ti chnh New York trong vic ngn chn nguy
c ph sn hng lot ca cc cng ty. Trong qu trnh ny, cng ty ca chnh ng mua li
c mt cng ty thp c lp ln, sau ny c sp nhp vi Cng ty Thp ca M v ch
thn Tng thng Roosevelt thng qua v sp nhp ny nhm trnh mt cuc khng hong ti
t.

Vo thi im , quyn lc ca Morgan ln n mc hu ht dn M bng quay ra nghi ng v

khng a ng. Vi mt cht cng iu, nhiu nh ci cch miu t ng l gim c ca t -
rt ti chnh kim sot ton b nc M. Vo lc ng qua i nm 1913, nc M ang trong
qu trnh hon tt vic thit lp mt ngn hng trung ng, Cc D tr Lin bang, thc hin cc
nhim v m trc y ng vn m nhim mt cch khng chnh thc.
Chng 9: Bt mn v ci cch
Mt nn dn ch v i s khng cn l v i v dn ch nu n khng tin b"Cu Tng
thng Theodore Roosevelt, vo khong nm 1910.

KH KHN TRONG NNG NGHIP V S RA I CA CH NGHA

DN TY
Mc d c nhng tin b ng k, nng dn M vo cui th k XIX phi tri qua nhiu
thi k y gian kh. Cc tin b v c kh lm tng sn lng trn mi hecta t trng. Din
tch canh tc tng rt nhanh vo na sau th k XIX do cc tuyn ng st v cc cuc khai ph
ca ngi da vng ng bng dn to ra cc min t mi cho nhng ngi nh c
phng Ty. Tng t, din tch t trng cng tng ln cc quc gia khc nh Canada,
Argentina v Australia, lm trm trng hn nhng kh khn trn th trng th gii, ni tiu th
phn ln cc loi nng sn ca M. Khp mi ni, lng cung qu ln y gi nng sn
xung thp.

Nng dn ti vng Trung Ty ngy cng t phn i mc cc ph vn chuyn bng ng st

m h cho l qu t chuyn ch hng ha ca h n ni tiu th. H cho rng cc loi thu
bo h, tr cp cho cc doanh nghip ln khin cho gi c trang thit b dng cho nng nghip
ngy cng tng. Phi chu p lc ng thi do chi ph cao v gi nng phm trn th trng li
qu r, nng dn rt bt bnh i vi cc gnh nng n nn ngy cng chng cht v i vi cc
ngn hng ang tm gi ti sn th chp ca h. Ngay c iu kin thi tit cng rt khc nghit.
Trong nhng nm cui th k XIX, hn hn tn ph vng Great Plains (ng bng Ln)
pha Ty v khin hng nghn nng dn y b ph sn.

Ti min Nam, ch n l chm dt em li nhiu i thay ln. Nhiu t nng nghip nay
c canh tc bi cc lnh canh, tc l nhng ngi thu t lm rung v phi tr cho ch
t mt na nng phm thu hoch c thay cho tin thu t, tin ht ging v tin chi tr cho
cc trang thit b cn thit. c tnh khong 80% nng dn M da en v 40% nng dn M da
trng min Nam lm vic theo h thng bc lt ny. a phn trong s h khng thot
khi vng lun qun ca n nn, v hy vng duy nht ca h l tng cng canh tc thot
khi vng lun qun . iu ny khin bng v thuc l c sn xut qu nhiu, khin cho
gi gim v khin t ai tip tc b suy kit.

N lc c t chc u tin nhm gii quyt cc vn v nng nghip c thc hin bi gii
ch vng Husbandry, mt nhm cc nng dn ni ting trong phong tro Grange. c khi
xng bi cc vin chc B Nng nghip M nm 1867, ban u, phong tro Grange tp trung
vo cc hot ng x hi chng li s c lp i vi phn ln cc gia nh nng dn M. S
tham gia ca ph n vo phong tro ny rt c ng h. Bc pht t cuc khng hong nm
1873, phong tro Grange nhanh chng ln mnh, c ti 20.000 tng hi v 1,5 triu thnh
vin.

Nhng ngi theo phong tro Grange thnh lp cc h thng qung co, bn hng, cc khu
vc sn xut, cc nh my, cc hp tc x ring ca h, nhng a phn cui cng hu ht u
tht bi. Phong tro ny cng t c mt s thnh cng v chnh tr. Trong nhng nm
1870, mt s bang thng qua o lut Grange nhm hn ch cc mc cc ph chuyn ch
bng xe la v cc mc ph lu kho.

Nm 1880, phong tro Grange bc vo giai on suy thoi v c thay th bng Lin minh
Nng dn. Lin minh ny c nhiu hot ng tng t nh phong tro Grange nhng cng khai
hn v mt chnh tr. Nm 1890, Lin minh ny - ban u l cc t chc t tr ca tiu bang -
c ti 1,5 triu thnh vin t New York n California. Cng lc , mt nhm ngi M gc
Phi - Lin minh Nng dn da mu Quc gia - cng c ti hn mt triu thnh vin. L lin
minh gia hai vng Nam Bc rng ln, cc lin minh ny xy dng cc chng trnh kinh t
dnh cho nng dn M nhm bo v h chng li nhng lut l phn bit tng lp v vic xm
phm vn tp trung.

n nm 1890, mc suy kit t ai tr nn nghim trng nht t trc n nay sau nhiu
nm canh tc qu mc i ph vi thu McKinley. Phi hp vi cc ng vin Dn ch ti
min Nam v cc ng th ba nh l min Ty, khi Lin minh Nng dn vn ng mnh
m tng cng quyn lc chnh tr. Mt ng chnh tr th ba - ng Nhn dn (cn gi l
ng Dn ty) - ni ln. Trong lch s chnh tr Hoa K t trc ti nay, cha c cn st
chnh tr no tng t nh cn st ng h ng Dn ty. Cn st ny lan truyn khp cc
tho nguyn v cc vng trng bng. Cuc tuyn c nm 1890 mang li quyn lc cho ng
ny ti 12 bang pha Nam v pha Ty, ng thi a cc ngh s v cc i biu ca ng
Dn ty vo Quc hi.

i hi u tin ca ng Dn ty din ra vo nm 1892. Cc on i biu ca nng dn,

ngi lao ng v cc t chc ci cch nhm hp ti Omaha, bang Nebraska nhm tc ng
ti h thng chnh tr ca Hoa K - mt h thng m h nh gi l ang b tham nhng nghim
trng do cc tp on c quyn v ti chnh v cng nghip. Tuyn b ca ng nu r:

Chng ta gp g nhau khi t nc ang phi chng kin s suy thoi v o c, chnh tr v
vt cht. Tham nhng thng tr cc hm phiu, cc c quan lp php, Quc hi, v ng chm
ti c cc quan chc ti ta n... Cng sn sinh ra t s bt cng ca chnh ph, chng ta chia
thnh hai giai cp ln - giai cp ngho kh v nhng nh triu ph.

Tuyn b ca h ku gi quc hu ha ng st, mc thu quan thp, cc khon bo m cho

vay bng cc nng phm khng h hi trong cc kho cha thuc quyn s hu ca nh nc; v
quan trng hn c l vn lm pht tin t thng qua vic mua vo ca Kho bc Nh nc, v
cui cng l t l i tin xu bc theo t l truyn thng l 16 ounce bc tng ng vi mt
ounce vng.

Phi Dn ty th hin sc mnh ca h min Ty v min Nam; ng c vin chc tng

thng ca h t c hn mt triu phiu bu. Nhng vn tin t mau chng lm lu m
cc vn khc. Cc pht ngn vin nng nghip min Ty v min Nam thuyt phc dn
chng bng lp lun cho rng mi kh khn ca h bt ngun t vic thiu tin trong lu thng,
bi vy, vic gia tng lng cung tin c th s gin tip lm tng gi nng phm v tng lng
trong cc ngnh cng nghip, nh , cc khon n s c tr bng ng tin b lm pht. Tuy
nhin, cc nhm bo th v cc nh ti chnh p tr rng t l quy i 1:16 khin gi ng
bc tng gn gp i so vi gi c th trng. Mt chnh sch mua vo khng hn ch c th
khin Cc D tr Lin bang mt ht lng d tr bng vng, khin ng -la mt gi nghim
trng v tn ph sc mua ca cc tng lp lao ng v trung lu. H cho rng ch c ch bn
v vng mi em li s n nh.

Cuc khng hong ti chnh nm 1893 khin cc cuc tranh lun ny thm phn cng thng.
Cc ngn hng v n lin tc min Nam v min Trung Ty. Nn tht nghip tng vt v gi
nng sn tt gim thm hi. Cuc khng hong ny v vic Tng thng Grover Cleveland nht
quyt bo v ch bn v vng khin ng Dn ch b chia r nghim trng. Cc ng vin
ng Dn ch tng ng h ng bc gia nhp ng Dn ty khi cuc bu c tng thng nm
1896 ang n gn.

i hi ng Dn ch nm chng kin mt trong nhng bi din vn ni ting nht trong

lch s chnh tr Hoa K. Khn thit yu cu i hi ng ng inh nhn loi vo cy thp c
bng vng, William Jennings Bryan, mt ng vin tr tui qu bang Nebraska ginh c
v tr ng c vin tng thng ca ng Dn ch. ng Dn ty cng ng h Bryan trong cuc
bu c ny.

Trong cc hot ng tranh c sau , Bryan ginh c s ng h cc bang min Nam v

ton b min Ty. Nhng ng tht bi cc khu vc ng dn c hn - vng cng nghip
pha Bc v pha ng. Cui cng, ng tht bi trc ng c vin ng Cng ha l William
McKinley.

Vo nm sau , nn ti chnh M bt u c ci thin, mt phn l nh vic pht hin ra vng

Alaska v vng Yukon. iu to c s quan im bo th v cung tin tng ln. Nm
1898, cuc chin Ty Ban Nha - M thu ht s ch ca dn chng, khin h khng cn
n cc vn ca ng Dn ty na. Ch ngha Dn ty v vn s dng ng bc tiu
vong. Tuy nhin, nhiu tng ci cch khc ca phong tro ny th vn cn sng mi.

NHNG CUC U TRANH CA TNG LP LAO NG

Cuc sng ca ngi cng nhn cng nghip M th k XIX rt cc kh. Thm ch ngay c vo
nhng thi k thun li th ng lng ca h vn thp, gi lm vic ko di v cc iu kin lao
ng rt khc nghit. Ch c mt s rt t s thnh vng t s pht trin ca t nc l n
c vi ngi lao ng. Hn na, ph n v tr em chim t l cao trong lc lng lao ng
mt s ngnh cng nghip v h thng ch c tr lng rt thp, bng mt phn nh so vi
s tin nam gii kim c. Nhng cuc khng hong kinh t thng xuyn tn ph nc
M, khin ng lng tr cho cng nhn ngy cng t i v lm gia tng nn thp nghip.

Bn cnh , nhng ci tin cng ngh lm tng sn lng quc gia v tip tc lm gim nhu cu
lao ng tay ngh cao. Tuy vy, lc lng lao ng tay ngh thp vn khng ngng tng ln v
lng ngi nhp c cao cha tng thy trc y - t nm 1880 n nm 1910 c ti 18
triu ngi ti M kim vic lm.

Trc nm 1874, khi bang Massachussets thng qua o lut quc gia u tin nhm hn ch s
gi lao ng ca ph n v tr em nh my mc 10 ting mt ngy, th nc M, trc ,
cha thc s c mt o lut lao ng no tn ti. Mi n thp nin 1930, Chnh ph Lin
bang mi thc s vo cuc. Trc , lnh vc lao ng c giao cho chnh quyn cc tiu
bang v a phng, v hu nh khng c c quan chnh quyn no quan tm n nhu cu ca
ngi lao ng ging nh h quan tm n cc nh t bn cng nghip giu c.

Ch ngha t bn t do thng tr x hi M trong na sau th k XIX, khuyn khch tp trung

vn v quyn lc vo tay mt s ngi c b my t php ng h nhm chng li nhng ai
dm thch thc h thng. Trong h thng ny, ngi ta ch tun theo mt hc thuyt thng tr
ca thi i . Da vo s hiu bit n gin ha ca hc thuyt Darwin, nhiu nh t tng x
hi cho rng s tng trng v cng vic kinh doanh rng ln ca cc doanh nghip nh cng
vi s thnh vng ca mt s t ngi bn cnh s ngho i ca nhiu ngi ch n gin l h
qu s tn ti ca nhng k mnh nht v l mt sn phm ph tt yu ca s tin b.

Ngi lao ng M, c bit l gii lao ng c tay ngh cao, c v c cuc sng t nht cng
ngang bng vi nhng ngi lao ng trong khu vc cng nghip chu u. Tuy nhin, chi ph
x hi li rt cao. Cho n tn nm 1900, nc M vn c t l t vong lin quan ti vic lm
cao nht trong s cc nc cng nghip trn th gii. Phn ln cng nhn cng nghip thng
phi lm vic 10 gi mt ngy (12 gi trong ngnh thp), tuy vy s tin h kim c cn thp
hn c mc lng ti thiu duy tr mt cuc sng m bc. S lng tr em tham gia lc
lng lao ng tng gp i t nm 1870 n nm 1900.

N lc quan trng u tin t chc cc nhm cng nhn trn ton quc xut hin vi s ra
i ca t chc Mnh lnh Cao qu ca cc Hip s Lao ng nm 1869. Lc u, t chc ny
l mt hi kn, khng chnh thc, do cng nhn ngnh dt may Philadelphia thnh lp v vn
ng cho cc chng trnh hp tc. Sau ny, n m rng cho mi ngi dn lao ng tham
gia, bao gm c nhng ngi da en, ph n v nng dn. T chc ny pht trin chm chp cho
n khi cc cng nhn ng st chin thng trong cuc bi cng chng li ng ch ng st
Jay Gould nm 1885. Ch trong vng mt nm, t chc ny c thm 500.000 ngi lao ng
tham gia vo danh sch thnh vin. Tuy nhin, do khng thu ht c cc t chc cng on v
khng duy tr c nhng thnh cng ca mnh, t chc ny sm ri vo thoi tro.

V tr ca t chc ny trong phong tro lao ng dn c thay th bi Lin on Lao ng

Hoa K (AFL). T chc AFL khng m rng quy ch hi vin cho tt c mi ngi m ch l
mt nhm cc cng on ca cc cng nhn c tay ngh, c lnh o bi mt cu vin chc
cng on x g - Samuel Gompers. Mc tiu ca t chc ny l trong sch, n gin, v phi
chnh tr: l cc mc tiu tng lng, gim gi lm v ci thin cc iu kin lao ng. T
chc ny hng phong tro lao ng khi nhng quan im x hi ch ngha ca phn ln
cc phong tro lao ng chu u.

Tuy vy, c trc v sau khi AFL c thnh lp, lch s lao ng Hoa K vn l mt lch s
y xung t. Trong cuc tng bi cng ca ngnh ng st nm 1877, cc cng nhn ng
st trn khp nc M tham gia nh cng phn i vic ct gim 10% tin lng tr cho
mi ngy lao ng. Cc n lc nhm chm dt cuc nh cng dn n cc cuc ni lon v
ph hy quy m ln ti mt s thnh ph nh: Baltimore bang Maryland, Chicago bang Illinois,
Pittsburgh bang Pennsylvania, Buffalo bang New York v San Francisco thuc bang California.
Cc n v qun i lin bang c a n mt s khu vc trc khi cuc bi cng chm
dt.
Chn nm sau, trong bin c xy ra ti qung trng Haymarket, Chicago, mt s ngi nm
bom vo cnh st ang sp sa can thip vo mt cuc tun hnh khng c php ca chnh
ph ng h mt cuc bi cng ang din ra Cng ty McCormick Harvester ti Chicago.
Trong cn no lon, by cnh st v t nht bn cng nhn cht. Khong 60 cnh st khc
b thng.

Nm 1892, ti cc nh my thp Carnegie Homestead, bang Pennsylvania, mt nhm gm 300

thm t ca hng Pinkerton c cng ty thu chm dt cuc bi cng ca cc cng nhn
thuc Tng Cng ty St, Thp v Thic. Cc thm t dng sng bn vo cc cng nhn bi
cng, nhng cui cng h thua cuc. i v binh quc gia c iu n nhm bo v ngi
lao ng khng thuc cng on v cuc bi cng b p tan. Cc cng on khng c
php hot ng tr li cho ti tn nm 1937.

Nm 1894, vic ct gim lng ti Cng ty t Pullman Palace ngoi Chicago lm bng
ln mt cuc nh cng c s ng h ca Cng on ng st M v mau chng lm t
lit nhiu h thng ng st trn c nc. Do tnh hnh ngy cng tr nn xu i, Tng Chng
l M - Richars Olney - mt cu lut s ngnh ng st - ng ra i din cho hn 3000
ngi trong n lc nhm khai thng tr li cc tuyn ng st. Tip theo , Ta n Lin bang
ra lnh cm cng on can d vo ngnh ng st. Khi cuc ni lon xy ra, Tng thng
Cleveland phi qun i lin bang ti v cuc bi cng cui cng b dp tt.

Kin cng nht trong s cc cng on t chc bi cng l Hip hi Cng nhn Cng nghip
Quc t (IWW). c thnh lp t cc t chc cng on u tranh i ci thin iu kin lao
ng trong ngnh cng nghip khai khong min Ty, t chc IWW, hay Wobblies nh ngi
ta thng gi, tr nn ni ting sau nhng cuc ng cc m khai khong ti Colorado
nm 1903 v sau khi h b n p d man. B nh hng bi cc qun nhn theo ch ngha v
chnh ph v do cng khai ku gi u tranh, Wobblies chim c s ng h mnh m sau
khi h chin thng trong cuc nh cng kh khn ti cc nh my dt Lawrence, bang
Massachusetts nm 1912. Tuy nhin, vic h ku gi nh cng vo thi im gia cuc Chin
tranh Th gii Th nht b Chnh ph n p thng tay nm 1917 v p tan phong tro ny.

S THI THC PHI CI CCH

Cuc bu c tng thng nm 1900 em li cho nhn dn M c hi xt on chnh quyn
Cng ha ca Tng thng McKinley, c bit chnh sch i ngoi ca chnh quyn ny. Gp g
nhau Philadelphia, cc ng vin Cng ha biu l nim hn hoan v thnh cng trong cuc
chin vi Ty Ban Nha, v s phc hi thnh vng v v n lc nhm ginh c cc th trng
mi nh chnh sch m ca. McKinley d dng mt ln na nh bi i th ca mnh l
William Jennings Bryan. Nhng v tng thng ny khng cn thi gian tn hng thng
li ca mnh. Thng 9/1901, trong mt cuc trin lm Buffalo, bang New York, ng b m
st v tr thnh v tng thng M th ba b m st k t thi Ni chin.

Theodore Roosevelt, Ph Tng thng ca McKinley k nhim chc tng thng. S k nhim
ca Roosevelt trng hp vi mt thi k mi trong i sng chnh tr v quan h i ngoi ca
nc M. Lc a ng dn c v bin gii th bin mt. Mt quc gia nh b theo ch
cng ha trc y nay tr thnh mt cng quc th gii. Nhng nn tng chnh tr ca t
nc c thit lp t cc cuc chin tranh vi bn ngoi v cc cuc Ni chin, t s thnh
vng v c t cc cuc suy thoi. Nhng bc tin ln c thc hin trong nng nghip v
cng nghip. Gio dc cng c trin khai rng ri v min ph, t do bo ch c m
bo. L tng v t do tn gio c duy tr. Tuy nhin, nh hng ca nn kinh doanh ln
lc ny c cng c nhiu hn bt c lc no khc, chnh quyn a phng v chnh quyn
thnh ph thng nm trong tay cc nh chnh tr tham nhng.

i ph li s suy thoi ca ch ngha t bn th k XIX v s suy i v chnh tr, mt

phong tro ci cch xut hin v c tn l phong tro tin b. Phong tro ny khin nn
chnh tr v t tng M c mt vi im khc bit t khong nm 1890 cho ti khi nc M
tham gia vo Chin tranh Th gii Th nht nm 1917. Phong tro tin b c cc mc tiu khc
nhau. Tuy nhin, nhn chung, nhng ngi tham gia phong tro ny t coi mnh l cc ng vin
dn ch u tranh chng li s lm dng ca gii ch chnh tr thnh th v ca gii ch cp
bc tham nhng ti cc cng ty ln. Mc ch ca phong tro ny l xy dng mt nn dn ch
v cng bng x hi rng ln hn, duy tr mt chnh ph trung thc, iu tit kinh doanh hiu
qu hn v cam kt ci thin cc dch v cng. H tin rng vic m rng phm vi qun l ca
chnh ph s bo m cho s tin b ca x hi M v phc li cho mi cng dn M.

Nhng nm t 1902 n 1908 nh du thi k ci cch rng ln nht, khi cc nh vn v cc

nh bo u u tranh mnh m phn i cc nguyn tc v thc t vn c tha hng t nn
cng ha nng thn th k XVIII hin ang t ra khng ph hp vi cc bang th ha ca th
k XX. Nhiu nm trc , vo nm 1873, nh vn li lc Mark Twain ch trch v bc trn
x hi M trong tc phm Thi i giu c. Lc ny, cc bi bo sc bn chng li cc cng ty
c quyn, gii ti phit, cc loi thc phm khng sch, hot ng xu xa ca ngnh ng st
bt u xut hin trn cc t nht bo v trong cc tp ch ni ting nh McClure's v
Collier's. Tc gi ca nhng bi bo ny - v d nh nh bo Ida May Tarbell, ngi u tranh
chng li Cng ty c quyn du m Standard - nhanh chng ni danh l nhng ngi phanh
phui b bi.

Trong cun tiu thuyt gy xn xao d lun ca mnh - Rng rm - vn ho Upton Sinclair
m t nhng iu kin lm vic bn thu trong cc phn xng ng gi tht Chicago v ln n
s km kp ca cng ty c quyn tht b i vi ngun cung cp tht ca nc M. Theodore
Dreiser trong cun tiu thuyt Nh ti phit v Ngi khng l khin dn chng d dng hiu
c nhng mu ca cc cng ty ln. Cun Bch tuc ca Frank Norris ln n gii ch
ng st v o c, cun H by ca ng bc trn nhng th on b mt trn th trng
ng cc Chicago. Tc phm S xu h ca cc thnh ph ca Lincoln Steffen vch trn nn
tham nhng chnh tr. S bng n ca cc tc phm vn hc hin thc ny ku gi dn chng
hnh ng.

nh hng mnh m ca cc nh vn khng h bit tha hip v cc tng lp nhn dn vng ln

ngy cng rng khp kch ng cc lnh t chnh tr tin hnh mt lot cc bin php thc t.
Nhiu bang ban hnh nhng b lut nhm ci thin iu kin sng v lm vic ca dn chng.
p li li ku gi khn thit ca nhng nh ph bnh x hi xut chng nh Jane Addams,
nhng b lut v lao ng tr em c cng c v cc b lut mi c thng qua. Ni
dung ca cc b lut ny l tng gii hn v tui, gim bt gi lm vic, hn ch lm vic ban
m v yu cu tr em phi i hc.
NHNG CI CCH CA ROOSEVELT
Vo u th k XX, phn ln cc th ln v hn mt na s bang thc hin ch lm
vic tm gi mt ngy cc cng s. Mt b lut khc cng khng km phn quan trng l lut
bi thng cho ngi lm thu. Cc b lut ny quy nh gii ch lao ng phi chu trch
nhim trc php lut i vi nhng tai nn lao ng ca ngi lm thu. Nhng b lut mi v
thu nhp cng c ban hnh, nhm nh thu vo cc ti sn tha k, cc khon thu nhp v
cc ti sn hoc li nhun ca cng ty. Cc b lut ny chuyn gnh nng chi ph ca chnh
ph ln vai nhng ngi c thu nhp cao.

i vi nhiu ngi - nht l i vi Tng thng Theodore Roosevelt v cc th lnh ng Tin

b Quc hi (ni ting hn c l Thng ngh s Robert LaFollette ca bang Wisconsin) - r
rng l nhng vn m cc nh ci cch quan tm nht ch c th c gii quyt nu chng
c tin hnh trn khp nc M. Roosevelt tuyn b v quyt tm ca mnh mun em li
cho ngi dn M mt s i x cng bng.

Trong nhim k tng thng u tin ca mnh, ng c mt sng kin - chnh sch nhm tng
cng s kim sot ca chnh ph thng qua vic thc thi cc o lut chng c quyn. Trc
s vn ng ca ng, Quc hi thng qua o lut Elkins nm 1903, nhm cm cc cng ty
ng st h gi vn chuyn cho mt s ch tu quen. o lut ny khin cc mc cc ph
vn chuyn c thng nht theo quy chun ca lut php v cc ch tu u bnh ng vi nhau
khi ngnh ng st h gi cc vn chuyn. Bn cnh , Quc hi thnh lp mt B
Thng mi v Lao ng mi, trong bao gm c Vn phng Doanh nghip c chc nng iu
tra cc v lm n ca cc tp on.

Roosevelt c ca ngi l mt chin s chng c quyn, nhng thi ca ng i vi cc

doanh nghip ln dng nh cn phc tp. ng tin rng mt nn kinh t tp trung l khng th
trnh khi. Mt s tp on c quyn l tt, mt s khc th li xu. Nhim v ca chnh ph l
phi c s phn bit r rng. V d, khi Vn phng Doanh nghip pht hin ra vo nm 1907
rng Cng ty tinh ch ng Hoa K gian ln thu nhp khu, cng ty ny phi np pht 4
triu -la v mt s quan chc ca cng ty b kt n. Cng ty du Standard cng b truy t v
ti nhn tin chit khu b mt t Cng ty ng st Chicago v Alton. Khon tin pht ln ti
29 triu -la.

Tnh cch ni bt ca Tng thng Roosevelt v cc hot ng chng c quyn ca ng ginh

c s ng h ca nhng ngi dn bnh thng; mi ngi d bt k ng phi no u t
tn thng nhng bin php tin b ca ng. Thm vo , nn kinh t thnh vng ca t nc
trong giai on ny khin dn chng cm thy hi lng vi ng cm quyn. Roosevelt
thng c mt cch d dng trong cuc bu c tng thng nm 1904.

c khch l bi thng li tranh c vang di, Roosevelt ku gi ci cch mnh m ngnh

ng st. Thng 6/1906, Quc hi thng qua o lut Hepburn. Lut ny cho php y ban
Thng mi Lin bang c iu chnh thu, m rng quyn lc php l ca y ban v buc cc
cng ty ng st phi t b quyn li ca h trong cc cng ty ng thy v cc cng ty khai
thc than.
Nhng bin php khc ca Quc hi tip tc y mnh hn na nguyn tc kim sot ca lin
bang. Lut Thc phm Sch ban hnh nm 1906 cm s dng bt k mt loi thuc, ha cht
hay cht bo qun thc phm c hi no trong thuc men v thc phm. o lut Thanh tra Tht
cng c ban hnh vo nm ny v cho php thanh tra lin bang kim tra tt c cc c s ng
gi tht tham gia giao dch lin bang.

Bo tn ti nguyn thin nhin, s pht trin c qun l ca nhng khu t cng, v khai ph
nhng vng t rng ln by lu b b qun l mt s nhng thnh tu quan trng khc na ca
thi i Roosevelt. Roosevelt v cc ph t ca ng cn hot ng nhiu hn c nhng nh bo
tn, nhng vi s khai thc nhng ngun ti nguyn thin nhin mt cch v ti v trc ,
cng tc bo tn vn l mt thch thc ln trong chng trnh hnh ng ca h. Trong khi
nhng ngi tin nhim ca ng ginh 18.800.000 hecta cho cc khu rng bo tn v cng
vin th Roosevelt tng din tch ny ln ti 59.200.000 hecta. ng cng bt u mt lot cc
n lc nhm ngn nga nn chy rng v ti trng rng trn nhng khu t trc.

TAFT V WILSON
Uy tn ca Roosevelt ln n nh cao khi chin dch tranh c nm 1908 ang n gn, nhng
ng khng mun ph v truyn thng v cha c tng thng no gi cng v tng thng nhiu
hn hai nhim k. ng ng h William Howard Taft, ngi lm vic trong chnh quyn ca
ng vi cng v l Thng c Philippines v B trng Chin tranh. Trong cuc vn ng tranh
c, Taft cam kt tip tc cc chng trnh ci cch ca Roosevelt. ng nh bi Bryan -
ngi ba ln tranh c chc tng thng v y cng l ln tranh c cui cng ca ng ny.

V tng thng mi tip tc lm trong sch cc cng ty c quyn, nhng vi thi mm do

hn Roosevelt, ng tip tc cng c quyn lc cho y ban Thng mi Lin bang, thnh lp mt
ngn hng tit kim bu in v mt h thng bu phm, m rng cc ngnh dch v dn s v
bo tr vic ban hnh hai iu b sung sa i Hin php c thng qua nm 1913.

iu b sung sa i th 16 ca Hin php - ch c ph chun ngay trc khi Tng thng Taft
kt thc nhim k - cho php thc hin thu thu nhp lin bang; iu b sung sa i th 17 -
c thng qua mt vi thng sau - cho php dn chng trc tip bu cc Thng ngh s,
thay th cho h thng trc khi m cc thng ngh s c c quan lp php bang la chn.
Tuy nhin, bn cnh nhng thnh tu ny, Tng thng Taft cho php duy tr mt biu thu
quan mi c mc bo h cao hn; ng cng chng li vic bang Arizona gia nhp Lin
bang v Hin php t do ca bang ny; v tng thng ngy cng da nhiu hn vo cnh bo th
trong ng ca mnh.

Nm 1910, ng ca Taft b chia r gh ghm. Vo cuc bu c gia nhim k, ng Dn

ch ginh quyn kim sot Quc hi. Hai nm sau , Woodrow Wilson, Thng c tin b
thuc ng Dn ch ca bang New Jersey tin hnh mt chin dch tranh c cnh tranh vi
Taft - ng c vin ng Cng ha, v cnh tranh vi Roosevelt - lc ny cng tham gia tranh c
vi t cch l ng c vin ca ng Tin b mi. Wilson nh bi hai i th ny trong mt
chin dch tranh c rt quyt lit.

Trong nhim k tng thng u tin, Wilson a ra nhng chng trnh lp php ni ting
nht trong lch s Hoa K. Nhim v u tin l sa i thu quan. Wilson ni "Cc mc thu
quan cn phi c sa i". Chng ta phi bi b tt c nhng g mang tnh c quyn. Biu
thu Underwood c k ngy 3/10/1913, nhm gim thu nhp khu i vi cc loi nguyn
liu th v thc phm quan trng, i vi cc mt hng len, vi th, vi st v thp; ng thi,
biu thu ny cng bi b cc loi thu nh vo hn mt trm mt hng khc. Tuy o lut ny
vn cn nhiu im mang tnh bo h, nhng n l mt n lc thc s lm gim chi ph sinh
hot. b p cho cc khon tht thu thu nhp khu , o lut ny p dng mt mc
thu tng i thp nh vo thu nhp.

Cng vic th hai trong chng trnh ca ng Dn ch l vic t chc li h thng ngn hng
v tin t. Wilson ni, Vic kim sot phi l ca nh nc ch khng phi l ca mt c nhn.
Chnh ph phi c nhim v kim sot ngn hng tr thnh cng c, ch khng tr thnh ng
ch ca cc hot ng kinh doanh v ca cc doanh nghip v sng kin c nhn.

B lut D tr Lin bang ban hnh ngy 23/12/1913 l mt trong nhng thnh cng v lp php
ca Wilson. Cc ng vin Bo th ra sc ng h vic thnh lp mt ngn hng trung ng.
Nhng b lut mi ca Wilson - c ban hnh theo ch trng ca i biu ng Dn ch
Jeffersonian - li chia t nc thnh 12 qun, mi qun c mt Ngn hng D tr Lin bang, tt
c cc ngn hng ny u do y ban D tr Lin bang gim st v ch c quyn hn nht nh
trong vic a ra cc mc li sut khc nhau. o lut ny m bo cho hot ng cung tin
c linh hot hn v gip cho khon d tr tin t ca cc ngn hng d tr lin bang p ng
c nhu cu kinh doanh. H thng ny c tp trung ha mc cao hn vo nhng nm
1930.

Nhim v quan trng k tip l iu tit cc cng ty c quyn v iu tra cc v vi phm php
lut trong cc cng ty. Quc hi cho php y ban Thng mi Lin bang ban hnh cc lnh
cm cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh trong cc giao dch bun bn lin bang. B lut
Chng c quyn Clayton cm nhiu hot ng ca cc tp on ang vi phm lut php nh
vic cc ban gim c cu kt vi nhau, phn bit i x v gi i vi cc khch hng, s dng
mnh lnh trong nhng cuc tranh chp vi ngi lao ng v vic mt cng ty s hu c phn
trong nhiu doanh nghip tng t nhau.

Nng dn v nhng ngi lao ng khc cng khng b qun lng. B lut Smith-Lever nm
1914 thnh lp mt h thng m ca cc c quan nh nc nhm h tr nng dn trn khp
quc gia. Cc B lut tip theo cho php nng dn vay tin vi li sut thp. B lut Seamen
ban hnh nm 1915 cng ci thin cc iu kin sng v lm vic trn cc tu bin. B lut
Bi thng cho ngi lao ng Lin bang nm 1916 m bo cp tin tr cp cho ngi lao
ng b tn ph khi ang lm vic trong cc ngnh dch v dn s, v xy dng mt hnh mu tr
cp tng t p dng trong cc doanh nghip t nhn. B lut Adamson ban hnh cng nm
thit lp ch lm vic tm gi mt ngy cho lao ng ngnh ng st.

Nhng thnh tu ny khin Wilson chim c mt v tr vng chc trong lch s nc M

vi t cch l mt trong nhng nh ci cch chnh tr tin tin nht ca dn tc. Tuy nhin, uy tn
i ni ca ng nhanh chng b lu m trc nhng thnh tch trong cng vic i ngoi vi t
cch l mt v tng thng thi chin tranh, ngi dn t nc ti chin thng, nhng sau
li khng th duy tr c s ng h ca dn chng i vi nn ha bnh.
MT DN TC CA NHIU DN TC
Khng c mt quc gia no trn th gii li c lch s gn b cht ch vi nhng dng ngi
nhp c nhiu nh Hoa K. Trong 15 nm u tin ca th k XX, hn 13 triu ngi n
Hoa K. Nhiu ngi trong s h nhp c vo nc M thng qua o Ellis - trung tm nhp c
ca Lin bang, c m ca nm 1892 ti cng New York (Mc d khng cn hot ng na,
song o ny c m ca li nm 1992 lm i tng nim hng triu ngi tng
bc qua ngng ca ca nc M ti y).

Cuc thng k dn s u tin nm 1790 c tnh dn s M l 3.929.214 ngi. Gn mt

na dn s ca 13 bang u tin c ngun gc t nc Anh; phn cn li l ngi Scotlen, Ai-
len, ngi c, ngi H Lan, ngi Php, ngi Thy in, ngi x Wales v ngi Phn
Lan. Nhng ngi chu u da trng ny phn ln u theo o Tin Lnh. Mt phn nm dn s
M l nhng n l chu Phi.

T rt sm, ngi M coi nhng ngi nhp c nh mt ngun lc cn thit m rng bin
gii. Kt qu l ch c rt t quy nh hn ch dng ngi nhp c vo M cho ti tn thp nin
1920. Tuy nhin, khi ngy cng c nhiu dn nhp c ti nc M th mt s ngi M li lo
ngi rng nn vn ha ca h ang b e da.

Nhng ngi lp quc, c bit l Thomas Jefferson, t ra mu thun trong quan im v vic
nc M c nn cho n dng ngi nhp c t mi ni trn tri t hay khng. Tng thng
Jefferson t cu hi liu nn dn ch c c an ton trong bn tay ca nhng con ngi mi
ti nc M t nhng x s vn vn duy tr ch qun ch hoc lut l hong gia hay khng.
Tuy vy, t ngi ng h vic ng ca hon ton i vi lc lng lao ng nhp c t nc
ngoi.

Phong tro nhp c c xu hng chm li vo cui th k XVIII v u th k XIX v cc cuc

chin tranh ngn cn giao thng xuyn i Ty Dng v cc chnh ph chu u ngn
cm di c gi li thanh nin trong tui tng qun. Sau , dn s chu u tng ln. Vic c
nhiu ngi hn trn mt vng t c khin nng dn phi thu hp cc khonh t canh tc,
n ni gia nh h ch tn ti. Hn na, cc ngnh cng nghip nng thn ang tr thnh
nn nhn ca cuc Cch mng Cng nghip m thc cht chnh l vic hot ng sn xut c
c kh ha. chu u, hng ngn th th cng b tht nghip v h khng mun hoc khng
th tm c vic lm trong cc nh my.

Gia thp nin 1840, hng triu ngi nhp c tm ng ti M v Ai-len, khoai ty b ph
hi do cn trng v c, cc cuc cch mng c xy ra lin min. ng thi, mt s ngi
nhp c t min ng Nam Trung Quc ngho kh cng n cc bang b Ty nc M.

Vo nhng nm t 1890 n 1921, gn 19 triu ngi nhp c n M. y cng chnh l

nm m Quc hi M ln u tin thng qua cc quy nh hn ch s lng ngi nhp c. Phn
ng nhng ngi nhp c ny ti t Italia, Nga, Ba Lan, Hy Lp v cc nc vng Ban-cng.
Nhng ngi khng phi t chu u cng n nc M: ngi Nht n nc M t pha ng,
ngi Canada t pha nam v ngi Mexico t pha bc.
Cho ti u thp nin 1920, mt lin minh c hnh thnh gia nhng ngi lm cng n
lng c t chc v nhng ngi ng h nhp c hn ch v l do chng tc hay tn gio - l
Lin on Ku Klux Klan v Hn ch Nhp c. B lut Nhp c Johnson - Reed nm 1924
khin lng ngi nhp c b ct gim vnh vin bng cc hn ngch nhp c cn c trn quc
tch gc ca h.

Cuc i suy thoi nhng nm 1930 khin dng ngi nhp c ngy cng gim. Ni chung,
cng chng phn i cc dng ngi nhp c, thm ch i vi c nhng ngi thiu s n t
chu u. Do , ch c t ngi t nn tm c ni tr n nc M sau khi Adolf Hitler ln
cm quyn nm 1933.

Trong sut nhiu thp nin sau chin tranh, Hoa K tip tc duy tr hn ngch da vo quc tch
gc ca nhng ngi nhp c. Nhng ngi ng h o lut Mc Carran - Walter nm 1952 cho
rng s ni lng hn ngch c th khin nc M chu nguy him khi qu nhiu ngi theo t
tng Mc-xt n M t ng u.

Nm 1965, Quc hi thay th hn ngch da trn ngun gc nhp c bng cc hn ngch da

trn vic ngi n t bn cu Nam hay bn cu Bc. H hng ca cc cng dn M s c
u tin, cng nh nhng ngi nhp c c trnh tay ngh cao - lc lng m nc M ang
thiu. Nm 1978, hn ngch theo bn cu c thay th bng mc trn p dng cho ton th
gii l 290.000 ngi nhp c mi nm. Sau khi Quc hi M thng qua o lut T nn nm
1980 th con s ny gim xung 270.000 ngi mi nm.

T gia thp nin 1970, nc M phi i mt vi mt ln sng nhp c mi t chu , chu

Phi v chu M La-tinh. Nhng cng ng dn c ny lm bin i ng k cc cng ng
dn c khc trn khp nc M. c tnh hin nay d bo rng tng s ngi nhp c vo M
mt cch hp php hng nm chng 600.000 ngi.

Tuy nhin, hn ngch v ngi nhp c v ngi di tn khin cho nhu cu v lao ng khng
c p ng y . Do , nn nhp c bt hp php vn l mt vn nghim trng. Hng
ngy, ngi Mexico v ngi chu M La-tinh vn vt qua bin gii ty nam nc M tm
kim vic lm vi mc lng cao hn v c hng mt nn gio dc cng chm sc y t tt
hn cho gia nh h. Tng t, dng ngi di c bt hp php vn n M t Trung Quc v
cc nc chu khc. Cc c tnh l khc nhau, nhng nhiu c tnh cho rng c ti 600.000
ngi nhp c bt hp php n Hoa K hng nm.

Ln sng nhp c khng l ny gy ra nhng cng thng v x hi cng vi nhng li ch v

kinh t v vn ha. Tuy nhin, mt iu n su trong tim thc ca ngi M l nim tin vo
Tng N thn T do ang ng sng sng nh mt biu tng cho nc M khi b ging cao
ngn uc trc chic cng vng cho n nhng con ngi ang nng lng c ht th bu
khng kh t do. Nim tin y, v s hiu bit chc chn rng, t tin ca ngi M tng l
nhng ngi nhp c, khin cho nc M vn l mt dn tc ca nhiu dn tc.
Chng 10: Chin tranh, thnh vng v suy
thoi

CHIN TRANH V CC QUYN TRUNG LP

i vi cng chng M, cuc chin tranh bng n chu u vo nm 1914 - khi qun i c -
o - Hung tn cng Anh-Php-Nga - gy nn mt c sc. Lc u, cuc chin y c v nh
rt xa nc M, nhng li gy ra nhng nh hng v kinh t v chnh tr rt nhanh chng v su
sc. Nm 1915, nn cng nghip M ang b suy thoi nh nay c phc hi nh nhng n
t hng qun trang v v kh t cc nc ng minh phng Ty. C hai phe s dng nhng
phng tin tuyn truyn nhm nh thc nhng tnh cm mnh m ca ngi M - mt phn ba
trong s h l ngi nc ngoi hoc c cha, m hay c b v m u l ngi nc ngoi. Hn
na, c Anh v c trc kia u phn i vn ti ng bin ca M ngoi khi v iu
khin Tng thng Woodrow Wilson ln ting phn i kch lit.

Nc Anh, vn c th mnh v hng hi, chn v khm xt cc tu bin ca M ri sau

sung cng cc chuyn tu ch hng n nc c. Ngc li, c s dng th v kh hi
qun quan trng nht ca mnh l tu ngm nh chm cc tu vin dng n Anh v Php.
Tng thng Wilson cnh bo rng Hoa K, vi t cch mt quc gia trung lp, s khng t b
quyn li truyn thng ca mnh l c php giao thng trn cc i dng. ng cng tuyn
b rng, nc M s buc c phi chu trch nhim nghim khc v nhng thit hi ca cc
con tu vin dng M v v sinh mng ca ngi M. Vo ngy 7/5/1915, mt tu ngm c
nh chm con tu Lusitania ca Hng hi nc Anh, khin 1198 ngi cht, trong c 128
l ngi M. Trc s cm phn ca cng chng M, Wilson yu cu nc c phi chm
dt ngay lp tc cc cuc tn cng vo cc tu khch v tu bun trn bin.

n trnh chin tranh vi Hoa K, nc c ng l s cnh bo cho cc tu bun, k c

tu c treo c ca i phng, trc khi bn vo nhng con tu . Nhng sau khi hai cuc tn
cng na li tip tc xy ra - tu hi nc Arabic ca nc Anh b nh m vo thng
8/1915 v tu Sussex ca Php b nh m bng ng li vo thng 3/1916 - Wilson ra ti
hu th tuyn b Hoa K s ct t quan h ngoi giao vi c nu nc ny khng t b cc
cuc tn cng bng tu ngm. Nc c chp thun yu cu v khng gy ra mt cuc tn
cng no khc cho n tn cui nm.

Wilson ti c c tng thng nm 1916 mt phn nh khu hiu Wilson gip nc M

trnh c chin tranh. Cm thy mnh c mt trng trch phi hnh ng nh mt ngi gn
gi ha bnh, ngy 22/1/1917, trong bi din vn c trc Thng vin, Wilson ngh cc
quc gia ang tham chin hy chp nhn mt nn ha bnh khng c chin thng.

HOA K THAM GIA CHIN TRANH TH GII LN TH NHT

Tuy nhin, ngy 31/1/1917, Chnh ph c tip tc cuc chin tranh bng tu ngm khng
hn ch. Sau khi nm tu M b bn chm, ngy 2/4/1917, Wilson yu cu Quc hi cho php
nc M tuyn chin. Quc hi nhanh chng thng qua yu cu ny. Ngay lp tc, Chnh ph
tin hnh huy ng cc ngun lc qun s, cng nghip, lao ng v nng nghip. n thng
10/1918, vo m chin thng ca Khi ng minh, qun i M gm 1.750.000 binh s
c trin khai ti Php.

Vo ma h nm 1918, di s ch huy ca Tng John J. Pershing, cc n v thin chin ca

M ng vai tr quyt nh trong vic y li cuc tn cng cui cng ca c trn t lin.
Vo ma thu nm , qun M gp phn quan trng trong cuc tn cng chin tuyn Meuse
Argonne v b gy chin tuyn Hindenburg ni ting l kin c ca qun c.

Tng thng Wilson c ng gp ln lao vo vic sm chm dt chin tranh. ng xc nh

r nhng mc tiu chin tranh ca Hoa K v lun nhn mnh rng cuc chin ny c tin
hnh khng phi chng li nhn dn c, m nhm chng li chnh ph chuyn ch ca nc
c. Mi bn im ni ting do ng a ra c trnh trc Thng vin vo thng
1/1918, c ni dung ku gi: bi b nhng hip c quc t b mt, t do khai thc cc tuyn
ng bin, t do thng mi gia cc quc gia, gii tr qun b, iu chnh nhng i hi ca
ch thc dn lin quan ti quyn li ngi dn, m bo quyn t tr v t do pht trin kinh
t ca cc dn tc chu u, v quan trng nht l thnh lp Hi Quc Lin trn nguyn tc tn
trng ln nhau v c lp chnh tr v ton vn lnh th i vi cc quc gia ln cng nh cc
quc gia nh.

Thng 10/1918, ng trc s tht bi chc chn, Chnh ph c ku gi Wilson m phn

trn c s mi bn im. Sau mt thng m phn b mt m khng h a ra mt m bo
chc chn no i vi nc c, mt hip nh nh chin (v mt k thut th l s ngng
bn, cn trn thc t th l s u hng ca qun c) c k kt ngy 11/11/1918.

HI QUC LIN
Tng thng Wilson hy vng rng hip nh cui cng do cc quc gia thng trn son tho s
lm hi lng cc bn, nhng nhng mt mt v vt cht v tinh thn sau bn nm chin tranh
khin cc ng minh chu u a ra nhng i hi khc nghit. B thuyt phc bi nim tin rng
mt Hi Quc Lin - hy vng ln nht ca ng v ha bnh sau chin tranh - s khng bao gi
tr thnh hin thc nu ng khng c nhng nhng b i vi Khi ng minh, nn Tng
thng Wilson tha hip cc iu khon v quyn t quyt, v nn ngoi giao ci m v v
nhng vn c th khc. Tuy nhin, ng bc b thnh cng yu sch ca Th tng Php,
Georges Clemanceau, i tch ton b vng Rhineland khi nc c. ng cng bc b
ngh buc nc c phi bi hon ton b tn tht chin tranh. Tuy nhin, Hip c cui cng
(Hip c Versailles) cng cho php Php chim ng vng Saar Basin vi cc m than v
thic giu c, ng thi, cng buc nc c phi chu mt gnh nng to ln trong vic bi
thng tn tht chin tranh.

Cui cng, cc ngh ca Wilson v mt nn ha bnh rng ri v lu di hu nh u tht bi

ngoi vic thnh lp Hi Quc Lin - mt ni dung m Wilson a vo trong hip nh nh
chin. Tuy nhin, do t ra khng c sc thuyt phc, ng khng a c nhng ngi
lnh o ng Cng ha vo trong cc cuc m phn ha bnh. Sau , cng vi vi mt vn
kin mang tnh ng phi, ng khng chu a ra nhng nhng b cn thit lm an lng
nhng mi quan ngi ca ng Cng ha v vn bo v ch quyn cho nc M.
Trong khi Hip nh ang b mt y ban ca Thng vin nh li, Wilson thc hin mt
chuyn i vng quanh nc M ku gi s ng h ca dn chng. Ngy 25/9/1919, vn b
suy kit v th lc do nhng ln ln vt v cho s nghip kin to ha bnh v do nhng sc p
ca nhim k tng thng trong thi bui chin tranh, ng b t qu. Sau nhiu tun m nng,
ng khng bao gi hon ton bnh phc c na. Trong hai ln b phiu khc nhau - thng
11/1919 v thng 3/1920, mt ln na, Thng vin bc b Hip c Versailles trong c
ngh thnh lp Hi Quc Lin.

Hi Quc Lin khng bao gi c kh nng duy tr trt t th gii. Tht bi ca Wilson ch ra
rng dn chng M cha sn sng ng vai tr ngi lnh o cc cng vic quc t. Tm nhn
khng tng ca Tng thng Wilson c v cho nc M trong mt thi gian ngn, nhng s
tht bi ca tm nhn y vi cng vi hon cnh thc ti nhanh chng khin dn M khng
cn o tng i vi cc s kin quc t. T , nc M bt u quay li vi ch ngha bit
lp bn nng ca mnh.

TNH TRNG BT N SAU CHIN TRANH

Qu trnh chuyn tip t chin tranh sang ha bnh thc s l hn n. S bng n kinh t sau
chin tranh din ra cng vi gi tiu dng leo thang. Cc cng on lao ng vn khng h c
cuc nh cng no trong chin tranh nay bt u c nhng i hi quan trng v vic lm. Ma
h nm 1919, mt s cuc ni lon sc tc xut hin, phn nh ni lo s i vi s ni ln ca
phong tro ngi da en mi - tc l nhng ngi tham gia qun ng hoc di c ln pha
Bc lm vic trong cc ngnh cng nghip chin tranh.

Nhng s kin ny xy ra ng thi vi mi lo ngi trn khp nc M v mt phong tro cch

mng quc t mi xy ra. Nm 1917, ngi Bn-s-vch thu tm quyn lc nc Nga. Sau
chin tranh, h thc hin thnh cng cc cuc cch mng c v Hungari. n nm 1919,
dng nh h n nc M. Noi theo nhng tm gng Bn-s-vch, nhiu qun nhn M
ca ng X hi ng ra thnh lp ng Cng sn nc M. Thng 4/1919, c quan bu
in ngn chn c hn 40 tri bom gi ti a ch ca cc quan chc cao cp. Ni ca
Tng Chng l A. Mitchell Palmer ti Washington cng b nh bom. tr a, Palmer
cho php cc ton qun lin bang c php thu thp h s v cc phn t cp tin ni ting v
trc xut nhng phn t khng phi l cng dn M. Nhng cuc vy rp ny lm tn thng
nhiu nhn vt cp tin v c m t nh nhng pht sng m mn cho mt cuc thanh trng.

Nhng li cnh bo gh gm ca Palmer chm ngi cho mi kinh s bn , nhng ni lo s

ny cng lng xung vo gia nhng nm 1920. Ngay c cuc nh bom Ph Wall vo thng
9 cng khng lm mi lo ngi tr li. Tuy nhin, t nm 1919 tr i, mt ln sng i u v
qun s i vi ch ngha cng sn cch mng ngm ngm chy trong cuc sng ca ngi
dn nc M.

NN KINH T THNH VNG TRONG THP NIN 20

Tng thng Wilson, qu bn tm v nhng lo toan chin tranh v sau li b t qu, x l
cc vn sau chin tranh rt ti. Nn kinh t tng trng mnh m bt u suy sp vo gia
nhng nm 1920. Cc ng vin ng Cng ha tranh c chc Tng thng v Ph Tng thng l
Warren G. Harding v Calvin Coolidge d dng nh bi cc ng vin ca ng Dn ch i
lp l James M. Cox v Franklin D. Roosevelt.

Sau s ph chun iu b sung sa i th 19 trong Hin php M, ln u tin, ph n M

c quyn tham gia bu c tng thng.

Hai nm u tin trong nhim k tng thng ca Hardings l thi gian t nc vn trong tnh
trng suy thoi kinh t vn bt u di thi Wilson. Tuy nhin, nm 1923, s thnh vng
quay tr li. Trong su nm sau , nc M c mt nn kinh t thnh vng nht trong lch
s, t nht l i vi cc khu th. Cc chnh sch kinh t ca chnh ph trong nhng nm 1920
vn mang t tng bo th r rt. Nhng chnh sch ny da trn quan im cho rng nu chnh
ph khuyn khch khu vc kinh t t nhn pht trin th hu ht cc tng lp dn c khc u s
c hng nhng li ch t s pht trin .

ng Cng ha c gng to ra nhng iu kin thun li nht cho ngnh cng nghip Hoa
K. o lut Thu quan Fordney-McCumber nm 1922 v o lut Hawley-Smoot nm 1930
y cc hng ro quan thu ln ti mc cao hn nhm m bo cho cc nh sn xut M mt v
th c quyn ht trong lnh vc ny ti lnh vc khc trn th trng ni a. Nhng nhng o
lut ny cng cn tr thng mi lnh mnh vi chu u - mt hot ng thng mi l ra
c th thc y kinh t th gii. o lut Smoot - Hawley ra i vo giai on u ca cuc i
suy thoi chm ngi cho hng lot hnh ng tr a ca cc quc gia cng nghip khc,
khin thng mi quc t suy gim nghim trng v y kinh t th gii vo mt giai on suy
thoi su sc hn.

Chnh ph Lin bang cng bt u mt chng trnh ct gim thu, iu ny phn nh ch

trng ca B trng Ti chnh Andrew Mellon cho rng mc thu thu nhp v thu doanh
nghip cao s ngn cn u t vo cc doanh nghip cng nghip mi. Quc hi ng h
nhng xut ca ng bng hng lot cc iu lut c thng qua trong khong thi gian t
1921 n 1929.

Cng vic chnh ca ngi M l kinh doanh" - ng Calvin Coolidge tuyn b nh vy. ng
l v Ph Tng thng, sinh ra Vermont, k nhim nm 1923 sau khi Tng thng Harding
qua i. Sau , ng chnh thc c bu lm tng thng trong cuc bu c nm 1924.
Coolidge cng kch cc chnh sch kinh t bo th ca ng Cng ha, nhng ng l mt nh
qun l c nng lc hn so vi Harding yu km, v chnh ph ca ng ny b buc ti tham
nhng trong nhng thng trc khi ng qua i.

Trong sut nhng nm 1920, cc doanh nghip t nhn nhn c s khuyn khch ln t
pha chnh ph, bao gm cc khon vay xy dng, cc hp ng vn chuyn th tn c li v
nhng khon tr cp gin tip khc. Chng hn, o lut Vn ti nm 1920 trao quyn qun
l h thng ng st quc gia cho t nhn vn thuc v chnh ph trong thi gian chin tranh.
i tu bun tng thuc quyn s hu ca chnh ph nay cng c bn cho cc nh qun l t
nhn.

Tuy nhin, cc chnh sch ca ng Cng ha trong nng nghip ngy cng b ph phn v nng
dn t c hng li t s hng thnh kinh t trong thp nin 20. Giai on t 1900 n 1920 l
mt trong nhng thi k m gi nng phm gia tng, mt phn l do nhu cu ln cha tng c v
sn phm nng nghip trong thi gian chin tranh kch thch sn xut. Nhng n cui nm
1920, chin tranh kt thc ko theo s suy gim trong tiu th nng sn khin thng mi
nng nghip vi cc sn phm chnh l la m v ng b sa st nghim trng. Nhiu nguyn
nhn c nu ra gii thch cho tnh trng suy thoi ca nng nghip M, nhng nhn t
quan trng nht vn l do cc th trng nc ngoi ca M khng cn na. Hin tng ny xy
ra mt phn l do cc phn ng i vi chnh sch quan thu ca nc M, nhng ng thi
cng l do sn lng nng nghip tng trng qu mnh - mt hin tng ph bin trn th
gii vo thi im by gi. Khi cuc i suy thoi din ra trong nhng nm 1930, n ph hy
nn kinh t trang tri M trc vn rt mong manh.

Nu khng tnh n nhng kh khn trong nng nghip, c th ni rng thp nin 20 mang li
cuc sng tt p nht cho i a s ngi M. y l thp k m nhng gia nh M bnh
thng c th mua chic xe t u tin ca h, mua t lnh, my ht bi, gii tr bng radio v
thng xuyn ti rp chiu bng. Thnh vng l c tht v mang li li ch cho a s ngi
dn M. Kt qu l ng Cng ha chim c lng tin ca dn chng v do , c c
nhng ng h quan trng v chnh tr.

NHNG CNG THNG TRONG VN NHP C

Trong nhng nm 1920, ln u tin trong lch s, nc M bt u cm ngi nhp c t nc
ngoi. T lu nay, dng ngi nhp c ln t nc ngoi gy ra nhng cng thng x hi su
sc, nhng nhng ngi ny ch yu l t Bc u - nhng ngi nu khng nhanh chng ng
ha th cng c nhng nt tng ng vi hu ht dn M. Tuy nhin, vo cui th k XIX, i
a s dn nhp c n Hoa K l ngi Nam u v ng u. Theo thng k nm 1900, dn s
M ch khong 76 triu ngi. 15 nm sau, hn 15 triu ngi nhp c n sinh sng trn t
M.

Khong 2/3 trong s nhng ngi ny l thuc cc dn tc cp tin v cc nhm dn tc thiu s

khc - ngi Do Thi gc Nga, ngi Ba Lan, ngi Slavic, ngi Hy Lp, ngi Nam Italia.
H l nhng ngi khng theo o Tin Lnh, cng khng theo o Thin Cha Bc u, v nhiu
ngi M e ngi rng nhng ngi nhp c mi ny khng chu ng ha. H thng lm
nhng cng vic nng nhc, nguy him v c tr cng thp - nhng h cng l nguyn nhn
khin tin lng ca nhng ngi M nh c b gim i. H thng sng tp trung trong nhng
khu vc ring ti tn ca tng dn tc v vn gi nhng phong tc a phng ca Cu Th gii,
bit rt t ting Anh v ng h cc b my chnh tr xu xa phc v cho nhng nhu cu ca h.
Nhng ngi theo ch ngha dn M chnh gc mun gi tr nhng ngi dn mi nhp c ny
v chu u cn cc nh x hi th mun M ha h. C hai gii ny u cho rng h l mi e
da i vi bn sc vn ha M.

Tm chng li do Chin tranh Th gii Th nht, ln sng nhp c tr li vo nm 1919,

nhng nhanh chng vp phi s phn i mnh m ca cc nhm dn c trong x hi M nh
Lin on Lao ng M v t chc Klux Klan. Hng triu ngi dn M khng thuc c hai t
chc ny ng tnh vi quan im ca nhiu ngi cho rng nhng ngi di c n t cc dn
tc khng thuc Bc u l nhng ngi thp km hn h, v do ng h quan im hn ch
nhp c. Tt nhin cng c nhng quan im ng h ngi nhp c dn tc M trng thnh
hn, nhng vi iu kin phi hn ch s lng nhp c.
Nm 1921, Quc hi thng qua o lut Nhp c Khn cp Hn ch. N c thay th bi
o lut Johnson-Reed National Origins Act nm 1924. o lut ny quy nh mt hn ngch
nhp c cho mi mt quc tch. Cc hn ngch ny c xy dng da trn s liu iu tra dn
s nm 1890 - nm m tro lu nhp c mi cha li du n ca n. o lut ny vp phi
s phn i ca nhng ngi nhp c t Nam v ng u, v lm gim s lng ngi nhp c
i ng k. Sau nm 1929, nhng nh hng kinh t ca cuc i suy thoi cng l nguyn nhn
lm cho lng ngi nhp c t i li di c ra khi nc M - cho n khi cc ngi dn t
nn t cc nc chu u pht xt bt u gy p lc c cho php nhp cnh vo Hoa K.

S XUNG T CA CC NN VN HA
Mt s ngi M th hin s bt mn ca mnh i vi c im ca cuc sng hin i ca thp
nin 20 bng cch ch trng i sng gia nh v i sng tn gio khi x hi ngy cng mang
sc thi thnh th v coi trng vt cht, khin gy ra nhng xung t vi cc phong tc truyn
thng nng thn. Cc nh truyn gio theo ch ngha chnh thng nh Billy Sunday m
ng cho nhiu ngi tng mong mun c quay v vi mt qu kh n gin hn.

C l biu hin mnh m nht ca kht khao ny l cuc u tranh d di ca phi chnh thng
nhm tm nhng lun im t thnh kinh chng li l thuyt khoa hc v tin ha sinh hc
ca Darwin. Vo thp nin 20, nhng d lut cm ging dy thuyt tin ha trong nh trng
bt u xut hin trong lut ca cc bang min Nam v min Trung Ty. Ngi cm u cuc
tranh u d di ny l William Jennings Bryan - pht ngn vin bo v cc gi tr vn ha nng
thn v l mt nh chnh tr cp tin. ng kho lo dung ha quan im chng thuyt tin ha
ca mnh vi thuyt cp tin v kinh t do ng a ra trc , cho rng s pht trin "bng cch
t chi nhu cu hay kh nng ti sinh v tn gio, ngn cch tt c cc cuc ci cch".

Cng thng ln n nh im vo nm 1925 khi John Scopes, mt gio vin tr dy trng

trung hc, b kt n l vi phm lut php bang Tennessee v lut php bang ny cm dy v
thuyt tin ha ti cc trng cng lp. V n ny tr thnh mt s kin c quan tm trn
khp nc M v c ni n trong tt c cc bn tin. Lin hip T do cng dn M yu cu
lut s Clarence Darrow bo cha cho Scopes. Bryan tranh ci vi v lut s c bit ny v
sau t ra kh in r khi cho php Darrow gi ng l ngi lm chng th ch. Nhng l
l ln xn ca Bryans nhm bo v cc iu rn dy ca Kinh thnh nh l s tht theo ngha
en trn tc hn l theo ngha n d gy mt ln sng phn i rng ri. Scopes, gn nh
b b qun trong v tranh ci, nay b kt n phm ti nhng c bo lu v tnh cht phm ti
khng qu nghim trng. Bryan cht vi ngy sau khi v n kt thc. Ta n bang khn
kho t chi xt x li v n. Cc c dn thnh th nho bng cc tn cc oan nhng ch
ngha cc oan vn tip tc c sc mnh chi phi khu vc nng thn v cc th trn nh trn
nc M.

Mt v d khc v xung t vn ha - vi nhng hu qu nghim trng hn trn khp quc gia -

l o lut Cm ru. Nm 1919, sau gn mt th k tuyn truyn c ng, iu b sung sa
i th 19 trong Hin php c ban hnh, c ni dung cm sn xut, bn hoc vn chuyn
cc loi ung cha cn. C mc tiu l loi b hnh nh v cc qun ru v nhng ngi
nghin ru ra khi x hi M, Lut Cm ru ny li lm ny sinh hng ngn qun ru bt
hp php khc, c gi l Speakeasy, km theo l mt hnh thc ti phm vi li nhun cao
- vn chuyn ru bt hp php - np di tn lng l Boot - legging. Lut cm ny l mt vn
nhy cm trong thp nin 20, c tun th cc vng nng thn v b vi phm rng ri ti
cc khu vc thnh th M. Khi cuc i suy thoi n ra, o lut ny cng ngy cng tr nn
khng cn ph hp. iu b sung sa i th 18 c khi phc vo nm 1933.

Tro lu chnh thng v o lut Cm ru l mt phn d thy nht trong nhng phn ng rng
ri i vi x hi hin i v cuc cch mng tri thc, vi nhng li c x v quy chun o c
thay i, khin cho thp nin 20 c mnh danh l thi i nhc Jazz, thp nin 20 n o, hay
k nguyn ca thanh nin si ni. Chin tranh Th gii Th nht o ln trt t o c v
trt t x hi thi Victoria. S thnh vng v kinh t to nn mt phong cch sng ci m v
hng lc trong tng lp thanh nin trung lu.

Cc nh hc gi hng u by t quan im ng h s thay i ny. H.L. Mencken, mt nh

ph bnh x hi ni ting nht ca thp nin 20, ln n khng thng xt tnh gi to v nnh
m tn ti trong i sng ca ngi M. ng thng xuyn quan st thy nhng biu
hin ny cc vng nng thn v trong gii doanh nhn. Nhng ngi ng h ng trong cc
phong tro tin b by t lng tin ca h vo nhn dn v ln ting ku gi mt x hi dn
ch. Mencken, tn ca Nietzsche, gi nhn vt ng h dn ch ny l k kh kho v coi
tng lp trung lu M l tng lp kh kho.

Nh vn F. Scott Fitzgerald m t sc sng, s hn lon v o tng ca dn chng M trong

thp nin ny qua cc cun sch ca ng nh Ngi p v nhng tm hn b y a (1922),
Gatsby v i (1925). Sinclair Lewis, ngi M u tin ot gii Nobel vn hc ch nho
nhng ngi bao thu cht hp ch k, ch chy theo li nhun trong tiu thuyt trn ng ph
(In Street 1920) v Babbitt (1922). Ernest Hemingway phc ha tnh trng bt n do cuc
chin gy ra qua cun tiu thuyt Mt tri cng mc (1926) v cun T bit v kh (1929).
Fitzgerald, Hemingway, v nhiu nh vn ni ting khc th hin s xa lnh nc M ca
mnh bng cch chuyn n sng Paris trong hu ht thp nin .

Vn ha M gc Phi cng n r. Vo khong thi gian t nm 1910 n nm 1930, hng lot

ngi M da en di c t min Nam ln min Bc tm kim vic lm v t do c nhn.
Phn ln trong s h nh c cc khu vc th nh Harlem ca thnh ph New York, Detroit,
v Chicago. Vo nm 1910, W.E.B Dubois v nhng tr thc khc thnh lp Hip hi quc
gia v s tin b ca ngi da en (NAACP), nhm gip ngi M gc Phi ginh c ting
ni trn ton t M, mt ting ni ngy cng c tm quan trng trong nhng nm sau .

ng thi, mt phong tro vn hc v ngh thut ca ngi M gc Phi ly tn l Phong tro

phc hng khu Harlem xut hin. Ging nh phong tro Th h mt, nhng nh vn nh
Langston Hughes v Countee Cullen chi b cc gi tr ca giai cp trung lu v nhng hnh
thc vn chng truyn thng khi h m t cuc sng hin thc ca ngi M trong cc tc
phm ca mnh. Cc nhc s ngi M gc Phi nh Duke Ellington, King Oliver, Louis
Armstrong ln u tin khin nhc Jazz tr thnh mt yu t chnh trong i sng vn ha M
trong nhng nm 1920.
CUC I SUY THOI
Thng 10/1929, th trng chng khon ang pht trin mnh b sp khin nhiu nh u
t ph sn. Nhng vic th trng chng khon sp khng trc tip gy ra cuc i suy thoi,
mc d n phn nh chuyn cc chnh sch tn dng qu d di khin th trng vt ra
ngoi tm kim sot. N cng lm trm trng hn nn kinh t vn mong manh chu u - l
th trng c lin quan cht ch n cc khon cho vay ca nc M. Trong ba nm sau , cuc
suy thoi kinh t bt u t nc M tr thnh mt phn ca cuc suy thoi kinh t trn ton
th gii. Cc doanh nghip ng ca, cc nh my ngng sn xut, cc nh bng ph sn v mt
cc khon tin gi tit kim. Thu nhp nng nghip gim khong 50%. n thng 11/1932, c
nm ngi M th c khong mt ngi tht nghip.

Chin dch tranh c tng thng nm 1932 ch yu l cuc tranh lun v cc nguyn nhn v
nhng gii php c th cho cuc i suy thoi. Tng thng Herbert Hoover khng may mn
khi bc vo Nh Trng ch tm thng trc khi th trng chng khon tan v, buc phi n
lc v lm vic cng thng hn bt k tng thng M no trc i ph vi giai on kinh
t v cng kh khn ny. ng c gng t chc kinh doanh, y nhanh tin xy dng nhng
cng trnh cng cng, thnh lp Cng ty Ti thit Ti chnh nhm h tr cc th ch kinh doanh
v ti chnh, v thuyt phc Quc hi cn ang min cng, cho php thnh lp mt c quan
bo lnh th chp nh ca. Tuy nhin, cc n lc ca ng khng c my hiu qu v ng l
mt hnh nh ca s tht bi.

i th thuc ng Dn ch ca ng l Franklin D.Roosevelt, vn ni ting t khi lm thng

c bang New York trong thi k khng hong ang ln cao. T ng lun ta ra mt tinh thn
lc quan c tnh lan ta mnh. Sn sng s dng quyn lc nh nc a ra cc gii php cn
mnh tay hn, Roosevelt ginh c 22.800.000 phiu bu ph thng so vi 15.700.000
phiu bu cho Tng thng ng nhim Hoover. Nc M ang chun b bc vo mt k
nguyn mi vi s thay i ln v kinh t v chnh tr.
Chng 11: Chnh sch kinh t mi v Chin
tranh Th gii th hai
Chng ta phi l kho v kh v i ca nn dn ch"Tng thng Franklin D. Roosevelt,1941

ROOSEVELT V CHNH SCH KINH T MI

Vo nm 1933, v tng thng mi Franklin D. Roosevelt mang ti mt bu khng kh t tin
v nim lc quan, v iu mau chng tp hp c dn chng n vi tm biu ng
chng trnh ca ng mang tn Chnh sch kinh t mi (New Deal). iu duy nht khin chng
ta s hi chnh l bn thn ni khip s - v tng thng tuyn b nh vy trong din vn nhm
chc ca mnh trc dn tc.

Xt trn kha cnh no th Chnh sch kinh t mi ch n thun a ra nhng ci cch x hi

v kinh t vn rt quen thuc i vi ngi chu u t hn mt th h nay. Hn na, Chnh
sch kinh t mi l cao tro ca mt xu hng di hn nhm tin ti bi b ch ngha t bn
khng can thip, tr li vic kim sot ng st vo nhng nm 1880, v a ra hng lot ci
cch lut php bang v lin bang c khi xng trong k nguyn tin b thi cc Tng
thng Theodore Roosevelt v Woodrow Wilson.

Tuy nhin, iu thc s mi m trong Chnh sch kinh t mi l n nhanh chng t c

nhng thnh tu m trc phi mt nhiu th h mi c c. Rt nhiu chng trnh ci
cch trong s ny c khi tho mt cch vi v v c qun l lng lo; mt s khc th
li mu thun vi nhng m hnh ci cch cn li. Hn na, chnh sch ny cha bao gi thnh
cng trong vic em li s thnh vng. Tuy vy, nhng hnh ng trong Chnh sch kinh t mi
gip hng triu ngi M, xy dng nn tng cho mt lin minh chnh tr hng mnh, v
khin mi cng dn M li thc s quan tm n chnh ph.

CHNH SCH KINH T MI LN TH NHT

Ngn hng v Ti chnh.
Khi Roosevelt tuyn th nhm chc tng thng, h thng ngn hng v ti chnh ca M ang
trong tnh trng t lit. u tin, cc ngn hng quc gia nhanh chng b ng ca, v sau , ch
c hot ng tr li khi chng c kh nng chi tr. Chnh quyn thc thi chnh sch lm
pht tin t va phi tng gi c ca hng ha v gip cho cc gnh nng n nn nh nhm
phn no. Cc c quan mi ca chnh ph cp nhng khon tn dng ho phng cho nng
nghip v cng nghip. Cng ty Bo him Tin gi Lin bang (FDIC) bo him ti 5000 -
la cho cc khon tin tit tit kim gi ngn hng. Cc iu lut Lin bang cng c p dng
cho hot ng bn chng khon trn s giao dch chng khon.

Tht nghip.

Tng thng Roosevelt phi i mt vi mt t l tht nghip cao cha tng c trong lch s.
Vo thi im ng nhm chc, c khong 13 triu ngi M - chim mt phn t lc lng lao
ng - khng c vic lm. Nhng hng ngi ch i c phn pht bnh m l cnh tng
thng thy ti hu ht cc thnh ph. Hng trm nghn ngi lang thang khp t nc tm
kim thc n, vic lm v ni tr ng. "Ngi anh em i, bn c mi xu khng? l on ip
khc trong mt bi ht thnh hnh thi .

Bc i u tin nhm gii quyt nn tht nghip l hnh thnh i Bo tn Dn s (CCC), mt

chng trnh tr gip thanh nin t 18 n 25 tui. CCC tp hp thanh nin khng c vic lm
thnh nhng tri lao ng do qun i qun l. Trong thp nin , c khong hai triu thanh
nin tham gia chng trnh ny. H hot ng trong nhiu d n bo tn: trng cy chng xi
mn, bo v cc khu rng quc gia, loi b nhim cc dng sui, xy dng cc khu bo tn c,
th sn v chim, bo v cc va than, m du, phin dt, m kh t, m mui natri v m kh
heli.

C quan Qun l cc cng trnh cng cng (PWA) cung cp vic lm cho nhng cng nhn c
tay ngh cao trong ngnh xy dng, ch yu lm vic trong cc d n ln hoc cc d n c quy
m va. Cc cng trnh ni ting trong giai on ny l p nc Bonneville, p Ln Coulee ti
min ng Bc Thi Bnh Dng, h thng cng Chicago, cu Triborough thnh ph New
York, v hai tu sn bay (Yorktown v Enterprise) cho Hi qun M.

C quan Tennessee Valley (TVA), va l mt chng trnh to cng n vic lm, va l mt d

n quy hoch cc cng trnh cng cng, pht trin vng thung lng ngho ca sng Tennessee
bng cch xy dng mt lot cc p nc nhm kim sot l lt v lm thy in. Bng vic
cung cp in vi gi r cho ton b vng Tennessee, c quan ny thc y s tng trng
nht nh v kinh t, nhng li khin cc cng ty in lc t nhn ghen ght v th ch. Cc nh
kinh t x hi mi ca ngi rng y l mt v d tiu biu v dn ch c s.

Trong sut hn 2 nm hot ng t 1933 n 1935, C quan Cu tr Khn cp Lin bang

(FERA) trc tip phn pht cu tr, ch yu di hnh thc tr tin trc tip cho hng trm
nghn ngi. i khi, t chc ny cn tr cp lng cho cc gio vin v nhn vin trong cc c
quan hnh chnh a phng. T chc ny cng trin khai nhiu d n cng cng quy m
nh cung cp vic lm, cng ging nh C quan Lao ng Dn s (CWA) t cui nm 1933 n
ma xun nm 1934. y b ch trch l nhng vic lm gi tr, nhng cng vic ny c loi,
t vic o ho ti sa cha ng cao tc v dy hc. Roosevelt v cc quan chc nng ct ca
ng trong chnh ph lo lng v cc khon chi ph dnh cho nhng d n cung cp vic lm
ny, nhng ng vn tip tc ng h cc chng trnh chng nn tht nghip, da trn nguyn tc
to ra cng n vic lm ch khng phi l tr cp phc li x hi.

Nng nghip.

Vo ma xun nm 1933, khu vc kinh t nng nghip ang trong tnh trng suy sp. iu
khin nhng ngi khi xng Chnh sch kinh t mi c c s th nghim nim tin ca h
rng vic iu tit nhiu hn s gii quyt c nhiu vn ca t nc. Nm 1933, Quc hi
thng qua Lut iu chnh Nng nghip (AAA) nhm tr gip kinh t cho nng dn. AAA
xut tng gi nng sn bng cch tr cho nng dn mt khon tr cp n b cho phn sn lng
t nguyn ct gim. Ngun tin cho nhng khon tr cp ny c c do s thu t thu nh vo
nhng ngnh cng nghip ch bin nng sn. Tuy nhin, cho n khi iu lut ny chnh thc tr
thnh lut, th v gieo trng din ra ri, v AAA buc phi tr cho nng dn mt khon tin
tr cp h ph b cc mnh t c gieo trng. Vic ct gim sn lng v tr cp nng
nghip thng qua Cng ty Tn dng Nng sn - l cng ty thu mua nng sn ct tr - khin
cho sn lng trn th trng gim xung v gi nng sn tng ln.

T nm 1932 n nm 1935, thu nhp ca nng dn tng hn 50% nhng ch phn no l nh

vo cc chng trnh lin bang m thi. Trong nhng nm , khi ch t c khuyn khch
khng dng t vo trng trt, thi hi nhng ngi lm thu v nhng ngi lnh canh, th mt
trn hn hn khc nghit p xung cc bang vng Plains. Gi mnh v nhng cn bo ct
tn ph khp vng khin min ny ni danh l x bi trong sut nhng nm 1930. Ma mng b
tn ph v cc nng tri b ph hy.

Cho n nm 1940, khong 2, 5 triu ngi ri khi cc bang vng Plains, to thnh dng
ngi di c ln nht trong lch s nc M. Trong s , khong 200.000 ngi n
California. Nhng ngi di c khng ch gm c nng dn m cn bao gm c lao ng chuyn
mn, ngi bn l v nhiu lp ngi khc m sinh k ca h gn vi s thng trm ca cc
cng ng nng nghip. Nhiu ngi trong s h cui cng phi tranh nhau tm kim nhng
cng vic mang tnh thi v nh thu hi nng sn vi ng lng cc k r mt.

Chnh ph ra tay cu tr bng cch thnh lp C quan Bo ton t ai nm 1935. Nhng tp

qun canh tc lm tn ph t ai lm cho nh hng ca hn hn cng trm trng thm. C
quan ny hng dn nng dn cc bin php lm hn ch xi mn. Ngoi ra, gn 30.000 km
cy trng c trng ln lm gim sc mnh ca gi.

Tuy AAA phn nhiu l thnh cng, nhng n vn b bi b vo nm 1936, khi cc khon thu
nh vo cc cng ty ch bin thc phm b Ta n Ti cao cho l khng hp hin. Quc hi
nhanh chng thng qua mt iu lut h tr nng dn, cho php chnh ph tr cp cho nhng
nng dn chp nhn b t khng gieo trng nhm mc ch bo ton t ai. Nm 1938, vi a
s thnh vin ng h Chnh sch kinh t mi ti Ta n Ti cao, Quc hi phc hi iu lut
AAA.

Cho ti nm 1940, gn su triu nng dn nhn c tr cp lin bang. Cc chng trnh

Chnh sch kinh t mi cp cc khon vay cho nhng v gieo trng tng thm, cung cp bo
him la m v h thng ct tr theo k hoch, nhm m bo ngun cung cp lng thc n
nh. Cui cng, chnh sch n nh kinh t cho nng dn cng c hon tt, mc d chnh
ph phi gim st v cng cht ch v b ra nhng khon chi ph khng l.

Cng nghip v lao ng.

C quan Phc hi Quc gia (NRA) c thnh lp nm 1933 cng vi o lut Phc hi Cng
nghip Quc gia (NIRA) chm dt cnh tranh gay gt bng vic a ra cc b lut v cnh
tranh cng bng nhm to nhiu vic lm hn v do s lm tng sc mua. Tuy lc u, NRA
rt c hoan nghnh, nhng n sm b phn nn v iu tit qu mc v khin cho vic
phc hi cng nghip khng c hon thnh. C quan ny b tuyn b l khng hp hin
vo nm 1935.
NIRA m bo cho lao ng quyn c thng lng tp th thng qua cc t chc cng
on i din cho tng lp cng nhn. Tuy nhin, NRA khng vt qua c s phn i
mnh m ca gii doanh nghip i vi ch ngha nghip on c lp. Sau khi c quan ny gii
th vo nm 1935, Quc hi thng qua Lut Quan h Lao ng Quc gia. Lut ny khng
nh li s bo m v cm gii ch lao ng can thip vo hot ng ca Cng on. Quc
hi cng lp ra Ban Quan h Lao ng Quc gia (NLRB) gim st cc cuc thng lng tp
th, iu hnh cc cuc bu c v bo m cho cng nhn quyn la chn t chc i din cho
h trong vic thng lng vi gii ch.

S tin b ln lao t c trong t chc lao ng mang li cho ngi lao ng thc ngy
cng tng v nhng quyn li chung, v sc mnh ca cc tng lp lao ng tng ln khng
ch trong cng nghip, m c v mt chnh tr. ng Dn ch ca Roosevelt c li rt nhiu
t nhng tin b ny.

CHNH SCH KINH T MI LN TH HAI

Trong nhng nm u thc thi, mc d Chnh sch kinh t mi thc hin hng lot cc sng
kin lp php v lm sn lng v gi c tng ln ng k, song n vn khng chm dt c
thi k suy thoi kinh t. Khi ni lo s v cuc khng hong du i, th nhng nhu cu mi li
xut hin. Cc doanh nhn tic nui v chnh sch khng can thip khng cn tn ti na v bt
bnh trc nhng quy nh ca NIRA. Nhng cuc khu chin m cng xut hin t pha cc
phe phi chnh tr cnh t v cnh hu, do nhng k m mng, nhng k m mu v cc chnh tr
gia mi ni mang theo nhng phng thuc phc hi kinh t thu ht s ch ca ng o dn
chng. Tin s Francis E. Townsend xut cc khon lng hu hu hnh cho ngi gi. Cha
Coughlin, mt v linh mc tng pht biu trn i pht thanh, ku gi cc chnh sch chng lm
pht v ch trch cc ch nh bng quc t trong nhng bi din vn c tung ra ti tp ca ng,
mang t tng bi xch Do Thi v Rp. n tng nht l Huey P. Long, Thng ngh s bang
Lousiana, mt din gi ni ting v ti hng bin v s thng thn lun ng h cho nhng ngi
b thit thi yu th, vn ng cho chnh sch ti phn phi thu nhp (Nu khng b m st
vo thng 9/1936 th Huey P. Long rt c th l mt thch thc i vi chic gh tng thng
ca Franklin Roosevelt vo cuc bu c nm 1936).

Trc nhng p lc ny, Tng thng Roosevelt a ra mt lot nhng bin php mi v kinh
t v x hi. Ni bt nht trong s l nhng bin php u tranh chng i ngho, mang li
vic lm cho nhng lao ng ang tht nghip v xy dng mt mng li an sinh x hi.

C quan Xc tin Vic lm (WPA), mt c quan h tr trng yu ca Chnh sch kinh t mi ln

th hai, l t chc cung cp vic lm ln nht thi k . C quan ny trin khai cc d n
quy m nh trn khp t nc, xy dng nh ca, ng s, sn bay v trng hc. Cc din
vin, ha s, nhc s v nh vn c lm vic cho cc D n Nh ht Lin bang, D n Ngh
thut Lin bang v D n Nh vn Lin bang. Ngoi ra, C quan Thanh nin Quc gia cng
cung cp vic lm bn thi gian cho sinh vin, thit k cc chng trnh o to v tr cp cho
nhng thanh nin cha c vic lm. WPA tnh ton c khong ba triu ngi tht nghip trong
thi im ; v cho n khi b bi b nm 1943 th c quan ny gip c tng cng chn
triu ngi.
Theo Tng thng Roosevelt th nn tng ca Chnh sch kinh t mi l o lut Bo him X
hi nm 1935. Bo him X hi to ra mt h thng phc li do nh nc qun l, nhm tr
cp cho ngi tn tt, ngi ngho v ngi tht nghip da trn cc khon ng gp ca tiu
bang v lin bang. N cng to ra mt h thng bo him hu tr quc gia, rt tin t mt qu tn
thc do ch lao ng v ngi lao ng tham gia ng gp. Nhiu quc gia cng nghip khc
cng tng ban hnh nhng chng trnh nh vy, nhng nhng li ku gi cho sng kin ny
Hoa K trc b b qua. Ngy nay, h thng bo him x hi l chng trnh quc ni ln
nht do Chnh ph M qun l.

Thm vo , Roosevelt cho ra i thm cc iu lut khc l o lut Quan h Lao ng

Quc gia; o lut Thu thu nhp - nhm tng thu thu nhp ca ngi giu; o lut v cc
Cng ty cng ch - nhm thng nht cc cng ty in lc thnh cc tp on ln; o lut Ngn
hng - m rng quyn lc ca Cc D tr Lin bang i vi cc ngn hng t nhn. Mt ng
thi quan trng khc l vic thnh lp C quan in kh ha Nng thn cung cp in cho cc
trang tri trn khp t nc.

MT LIN MINH MI
Vo cuc bu c nm 1936, Roosevelt ginh chin thng quyt nh trc i th ng Cng
ha Alf Landon, thng c bang Kansas. Roosevelt ni ting nh vo phm cht c nhn v
nh cc ci cch kinh t. ng ginh c s ng h ca hn 60% c tri v thng c tt c
cc bang, ngoi tr hai bang l Maine v Vermont. Mt khi lin minh mi vi ng Dn ch
c thnh lp, bao gm cc tng lp lao ng, phn ln nng dn, cc nhm chng tc th
ngi M gc Phi v ng Dn ch truyn thng min Nam. ng Cng ha nhn c s
ng h ca gii doanh nhn v nhng ngi thuc tng lp trung lu cc thnh ph nh v cc
khu ngoi . Mc d c nhng bin ng v thay i, nhng khi lin minh chnh tr ny tn
ti nguyn vn trong sut nhiu thp nin.

Nhim k th hai ca Roosevelt l thi gian cng c lin minh on kt. ng mc phi hai
sai lm chnh tr nghim trng: chng trnh m rng Ta n Ti cao (chng trnh ny nhn
c nhng li c vn sai lm v tht bi) v n lc nhng khng c kt qu trong vic loi
khi ng Dn ch nhng ngi bo th cng ngy cng cng u min Nam. Hn na, khi
ng ct gim nhng chi tiu t ca chnh ph, th nn kinh t suy sp. Cc s kin ny
lm tng thm khi lin minh bo th trong Quc hi, mt lin minh khng mn m vi cc sng
kin ci cch.

T nm 1932 n nm 1938, cng chng tranh lun si ni v ngha ca cc Chnh sch

kinh t mi i vi i sng chnh tr v kinh t ca t nc. Hin nhin l ngi M mun
chnh ph nhn trch nhim ln hn i vi vic to ra mt cuc sng tt p hn cho ngi
dn, tuy h c th khng thch th g mt chnh ph cng knh. Chnh sch kinh t mi t
nn mng cho mt nh nc phc li hin i nc M. Roosevelt - c th c coi l mt
trong nhng v tng thng M tiu biu nht trong th k XX - to ra mt chun mc mi v
s lnh o t nc.

Khng c mt v tng thng no, trc v sau ny, li c kh nng s dng i pht thanh
mt cch hu hiu nh Roosevelt. Trong bi pht biu trn i pht thanh nm 1938, Roosevelt
tuyn b "Nn dn ch bin mt mt s dn tc ln khc, khng phi v nhn dn h th
ght nn dn ch m v h tr nn mt mi, chn nn trc nn tht nghip v s bt an, v h
phi thy con ci h b i cn h th bt lc trc s bi ri v s yu km ca chnh ph do
thiu kh nng lnh o". ng kt lun rng nhn dn M mong mun bo v quyn t do bng
bt k gi no v hiu r rng vn quan trng nht trong s m bo y l m bo an ninh
kinh t.

CHIN TRANH V NN TRUNG LP KHNG D DNG

Trc khi nhim k th hai ca Roosevelt c trin khai tt p th chng trnh quc ni ca
ng b lu m bi mt mi him ha mi: nhng k hoch bnh trng ca cc ch chuyn
ch Nht Bn, Italia v c. Vo nm 1931, Nht Bn xm chim Mn Chu v tiu dit
qun khng chin Trung Hoa v lp ra mt nh nc b nhn Manchukuo. Italia, di thi
Benito Mussolini, m rng ng bin gii ca mnh ti Libi, v vo nm 1935, tn cng
Ethiopia. Nc c, di thi c Quc x ca Adolf Hitler, qun s ha nn kinh t v ti
chim vng Rhineland (vng phi qun s theo Hip c Versailles) nm 1936. Nm 1938, Hitler
sp nhp nc o vo nc c, sau , nh chim vng Reich thuc c v yu cu tch
vng Sudetenland ra khi Tip Khc. Nhng ng thi ny khin cuc chin tranh c th bng
n bt k lc no chu u.

Do tan v o tng v b tht bi trong cuc u tranh v nn dn ch trong Chin tranh Th

gii Th nht, Hoa K tuyn b trong bt k tnh hung no cng khng gip bt k quc
gia no dnh lu n cuc xung t. o lut Trung lp c ban hnh dn dn theo tng phn t
nm 1935 n nm 1937, trong , cm bun bn hay cung cp v kh cho cc quc gia tham
chin, yu cu phi tr tin mt cho tt c cc hng ha khc v cm cc tu bun treo c M
chuyn ch cc hng ha ny. Mc ch l ngn nga mi s can d ca nc M vo mt cuc
chin nc ngoi bng bt c gi no.

Vi cuc tn cng ca qun c Quc x vo Ba Lan nm 1939 v s bng n Chin tranh Th

gii Th hai, tinh thn ch ngha bit lp tng ln, cho d ngi M r rng ng h nhng
nc l nn nhn ca cc cuc xm lc do Hitler tin hnh v ng h Lin minh Dn ch Anh
v Php. Tuy nhin, Roosevelt ch c th ch i cho n khi cc s kin xy ra khin cho dn
chng M phi thay i quan im v s tham gia ca M vo cuc chin.

Sau s tht th ca nc Php v c Quc x khi bt u khng kch vo nc Anh vo gia

nm 1940, cuc tranh lun gia nhng ngi ng h cc nc ng minh vi nhng ngi
thuc phi bit lp chng chin tranh n ra ti M. Roosevelt thuyt phc cng lun ng
cho M can thip vo cuc chin. M lin kt vi Canada trong y ban Quc phng Tng h
v lin minh vi cc nc Cng ha chu M La-tinh xy dng tuyn phng th chung vi
cc nc pha Ty bn cu.

Phi i mt vi cuc khng hong ang ngy cng ln cao, Quc hi b phiu thng qua cc
khon chi ln cho vic trang b v kh hin i v vo thng 9/1940, Quc hi thng qua Sc
lut cng bc tng qun thi bnh u tin ca nc M. Trong thng ny, Roosevelt cng
k kt mt hip nh y to bo vi Th tng Anh Winston Churchill. Nc M tng cho
Hi qun Anh 50 tu khu trc khng dng n i ly vic qun Anh t cc cn c khng
qun v hi qun ti Newfoundland v Bc i Ty Dng.
Chin dch tranh c tng thng nm 1940 minh chng rng nhng ngi ng h ch ngha
bit lp ch l thiu s. Wendell Wilkie, i th thuc ng Cng ha ca Roosevelt hc
c nhiu iu t quyt nh can thip hay khng can thip ca M vo cuc chin tranh th
gii. Cui cng, cuc bu c thng 10 em li phn ln phiu bu cho Roosevelt, khin ng
tr thnh mt chnh tr gia u tin v cng l cui cng trong lch s nc M c bu nhim
k th ba.

Vo u nm 1941, Roosevelt c Quc hi ng thng qua Chng trnh cho vay - cho
thu, cho php Roosevelt chuyn giao v kh v thit b chin tranh cho bt k quc gia no (c
bit l Anh, Lin X v Trung Quc) c nh gi l quan trng sng cn i vi s phng th
ca nc M. Tng s ton b khon tr gip cho vay - cho thu ny, tnh n cui cuc chin
c tnh l hn 50 t -la.

S kin ng ghi nh nht l cuc gp g thng 8 gia Roosevelt v Th tng Anh Winston
Churchill ti b bin Newfoundland. Hai nh lnh o k kt Tuyn b chung v tng tr
chin tranh, c h gi l Hin chng i Ty Dng. Hin chng ny gn ging vi Tuyn
b 14 im ca c Tng thng Woodrow Wilson, nhm vo cc mc tiu sau: khng m rng v
thay i lnh th nu khng c s ng ca dn chng, quyn t quyt ca cc dn tc trong
vic la chn hnh thc cai tr, ci t chnh ph, hp tc kinh t gia cc quc gia, cc dn tc
khng c chin tranh, khng phi lo s, v c t do mu cu hnh phc, t do trn bin, v
khng s dng qun i lm cng c cho cc chnh sch quc t.

Nh vy, gi y, nc M ch cn l mt quc gia trung lp trn danh ngha m thi.

NHT BN, TRN CHU CNG V CHIN TRANH

Trong khi phn ln ngi M ang lo lng theo di din bin cuc chin chu u, th s cng
thng li leo thang chu . Li dng c hi tng cng v tr chin lc ca mnh, nc Nht
to tn tuyn b v mt trt t mi, theo , nc Nht s chim v th b ch khu vc Thi
Bnh Dng. Trong khi giao chin chng li c Quc x, nc Anh khng th khng c li
v buc phi rt lui khi Thng Hi, ri tm thi ngng tr gip cho Trung Hoa thng qua con
ng t Min in. Vo ma h nm 1940, Nht Bn c Chnh ph Vichy ang suy yu
ca nc Php cho php c s dng cc sn bay Bc ng Dng (Bc Vit Nam). n
thng 9, ngi Nht chnh thc lin minh vi trc Rome - Berlin. Nc M phn i bng
cch cm vn xut khu phi thp sang Nht Bn.

Thng 7/1941, qun Nht chim Nam ng Dng (min Nam Vit Nam), bo hiu nh ca
Nht Bn mun hng v pha nam nhm ng cc m du, n in cao su, cc m thic ca
Malaysia thuc Anh v vng ng n thuc H Lan. p li, nc M phong ta ti sn ca
Nht Bn v tin hnh cm vn hng ha quan trng bc nht i vi nc Nht l du m.

Tng Hideki Tojo tr thnh Th tng Nht Bn vo thng 10/1941. Vo gia thng 11, ng
c c phi vin ti M gp Ngoi trng Cordell Hull. Trong s nhng vn c tho
lun, Nht yu cu M gii phng cc ti sn ca Nht v ngng m rng lc lng hi qun M
trn Thi Bnh Dng. Ngoi trng Hull p li i hi ny bng vic yu cu Nht ngng tt
c cc cuc chinh phc ca mnh. Nht Bn thng thng bc b yu cu trn vo ngy 1/12,
khin cc cuc i thoi ri vo b tc.
Sng ngy 7/12, nhiu my bay xut pht t tu sn bay Nht trin khai mt cuc tn cng bt
ng hy dit ton b hm i Thi Bnh Dng ca M ti Trn Chu Cng, Hawaii.

21 tu chin M b hy dit hon ton hoc b tn ph nng n, 323 my bay M b ph hy;

2388 lnh, thy th v cng dn M thit mng. Tuy nhin, cc tu sn bay M c vai tr
quyt nh trong cuc chin hi qun sau ny trn Thi Bnh Dng li ang ngoi khi v
khng bung neo Trn Chu Cng vo thi im xy ra cuc tn cng.

Ngi M, vn vn cn c nhng quan im khc nhau v cuc chin chu u, ch sau mt

m hon ton thng nht li m trc y Tng thng Roosevelt ni - l mt ngy nhc.
Vo ngy 8/12, Quc hi M tuyn chin vi Nht Bn; ba ngy sau c v Italia
tuyn chin vi Hoa K.

TNG NG VIN CHO CUC CHIN

Nc M nhanh chng thch ng vi vic ng vin dn chng v huy ng ton b ngnh
cng nghip ca t nc cho cuc chin tranh. Sau ba nm ri, ngnh cng nghip phc v
chin tranh t c nhng nhng mc tiu sn xut ng kinh ngc: 300.000 my bay, 5.000
tu vn ti, 60.000 tu b v 86.000 xe tng. Ph n M, c th hin qua hnh nh tiu biu
ca c th tn inh Rosie, c nhng ng gp quan trng hn bao gi ht vo sn xut cng
nghip. Tng s binh s trong qun i M tnh n cui cuc chin l khong 12 triu ngi.
Tt c cc hot ng ca quc gia nh trng trt, sn xut, khai thc m, bun bn, lao ng, u
t, truyn thng, thm ch gio dc v vn ha, trn mt kha cnh no u c din ra di
s kim sot mi v trn phm vi rng.

V hu qu ca cuc tn cng Trn Chu Cng v ni khip s i vi cc gin ip chu ,

ngi M phm phi mt hnh ng m sau ny b nh gi l thiu khoan dung: l vic
giam gi nhng ngi M gc Nht. Thng 2/1942, gn 120.000 ngi M gc Nht sng
California b cng bc ri khi nh ca h v b giam gi ng sau hng ro dy thp gai
trong 10 khu tri tm giam, sau , h b chuyn ti cc trung tm ti nh c ngoi vi cc
thnh ph bit lp min Ty Nam nc M.

Gn 63% ngi M gc Nht ny c sinh ra trn t M v l cng dn M. Mt s t trong s

h l ngi Nht nhng khng c bng chng no chng t h c hot ng gin ip. Nhng
ngi khc th tnh nguyn tng qun cho qun i M v u chin u rt xut sc v can m
trong hai n v b binh ti mt trn Italia. Mt s khc lm phin dch v bin dch trn cc hm
i Thi Bnh Dng.

Vo nm 1983, Chnh ph M cng nhn s bt cng trong vic giam gi ny v tr mt

khon tin bi thng ln cho nhng ngi M gc Nht hin cn sng v phi chu ng
nhng bt cng ti thi im .

CUC CHIN BC PHI V CHU U

Khng lu sau khi Hoa K tham chin, M, Anh v Lin X (trong cuc chin tranh vi c t
ngy 22/6/1941) quyt nh rng cc n lc qun s chnh ca h phi tp trung chu u.
Trong nm 1942, qun i Anh v c chm trn nhau khng phn thng bi ti Libi v Ai
Cp ginh quyn kim sot knh o Suez. Vo ngy 23/10, qun i Anh, di s ch huy
ca Tng Bernard Montgomery y li qun c khi El Alamein. c trang b 1000 xe
tng, m phn ln do M sn xut, sau hai tun giao chin, qun Anh nh bi qun c do
Tng Erwin Rommel ch huy. Ngy 7/11, qun i M v Anh b ln vng thuc a ca
Php Bc Phi. B kt gia cc i qun ang tin n t c pha ng v pha Ty, qun c,
sau khi chng tr d di, u hng vo thng 5/1943.

Nm 1942 cng l bc ngot trn mt trn pha ng ni Lin X, sau khi phi chu nhng tn
tht nng n, chn ng cuc xm lng ca qun c Quc x ti ca ng thnh L-nin-g-
rt v Matx-c-va. Ma ng nm 1942-1943, Hng qun nh bi qun c Stalingrat
(Volgograd) v bt u cuc phn cng trng k y li qun c Quc x rt lui v Berlin
nm 1945.

Thng 7/1943, qun i Anh v M tn cng o Sicil v trong thng , kim sot c
ton b o ny. Trong thi gian ny, Benito Mussolini t chc Italia. Ngi k nhim ng
bt u m phn vi lc lng ng minh v lp tc trao tr li cc vng t m qun i Italia
nh chim hi thng 9. Tuy nhin, qun i c Quc x vn cn ang kim sot bn o
Italia. Cuc chin u chng lc lng c Quc x Italia thc s gian kh v lu di. Mi
n ngy 4/6/1944, thnh Rome mi c gii phng. Trong lc tin qun chm chp v pha
Bc, qun ng minh xy dng cc sn bay t tin hnh cc v khng kch c lit nhm
vo h thng ng st, nh my v cc kho v kh ti min Nam nc c v Trung u, trong
c c nhng kho cp du Ploesti, Rumani.

Cui nm 1943, sau nhiu cuc tranh lun v chin lc, qun ng minh quyt nh m mt
trn trn t Php, buc qun c phi rt cc i qun ln hn nhiu, ra khi mt trn Lin
bang X-vit.

Tng M Dwight D.Eisenhower c c lm T lnh Ti cao cc lc lng ng minh chu

u. Sau nhng t chun b cng phu, ngy 6/6/1944, lin qun M, Anh, Canada c lc
lng khng qun bo v b ln nm bi bin vng Normandy. Sau khi ginh c cc
v tr u cu trn cc b bin sau nhng trn nh c lit, nhiu n v khc tip tc b
vo min Bc nc Php v khin qun c phi rt lui ht trn ny n trn khc. Vo ngy
25/8, thnh ph Paris c gii phng.

Cc cuc phn cng ca qun ng minh b chng li vo ma thu nm , v sau i

xung ti min ng nc B trong sut ma ng nm . Tuy nhin, ti thng 3, lin qun
Anh - M vt qua sng Ranh, cn Hng qun Lin X vn tip tc tin ln khng ngng t
pha ng. Vo ngy 7/5, nc c Quc x u hng v iu kin.

CUC CHIN TRN THI BNH DNG

Tuy cc binh i M b bt buc phi u hng Philippin vo u nm 1942, nhng i
qun M hi phc vo nhng thng sau . Tng James Jimmy Doolitle ch huy khng
qun M nm bom Tokyo vo thng 4. Tuy cuc tn cng c t gi tr qun s trn thc t,
nhng n em li cho qun i M mt s cng c mnh m v tm l.
Vo thng 5, trong trn nh bin San h - trn thy chin u tin trong lch s m tt c cc
cuc nm bom u do phi c trn tu sn bay tin hnh - mt hm i tu chin Nht c c i
tn cng Australia v New Ghin buc phi quay v trc sc tn cng gip l c ca lc
lng c nhim M. Mt vi tun sau , trn nh Midway ti Trung Thi Bnh Dng
khin Hi qun Nht phi chu tht bi ln u tin trong lch s, trong Hi qun Nht mt
bn tu sn bay. Nh vic chm dt s tin qun ca Nht Bn ngang qua Trung Thi Bnh
Dng, nn trn Midway c coi l mt bc ngot quan trng.

Nhng trn nh khc cng gp phn vo thng li ca phe ng minh. Trn nh ko di su

thng trn t lin v cc trn nh trn bin chim o Guadalcanal (t thng 8/1942 n thng
2/1943) l chin thng quan trng u tin ca qun i M, gp phn vo thng li ca M trn
bin Thi Bnh Dng. Trong hai nm sau , lin qun M - Australia chin u m ng
ln pha bc, dc theo chic thang ni gm cc o Trung Thi Bnh Dng v sau , chim
c cc qun o Solomons, Gilberts, Marshalls v Marianas bng mt lot cc cuc t kch
ca lnh thy nh b.

CHNH TR TRONG CHIN TRANH

Bn cnh nhng n lc qun s ca khi ng minh, mt lot cc cuc gp g quc t quan
trng c tin hnh, bn v cc mc tiu chnh tr ca chin tranh. Thng 1/1943, ti
Casablanca, Marc, Hi ngh Anh - M tuyn b rng ha bnh s khng c k kt vi cc
nc thuc phe Trc v cc nc ch hu vng Ban Cng, ngoi tr cc nc ny chu u hng
v iu kin. iu khon ny do Roosevelt a ra, nhm bo m vi nhn dn thuc tt c cc
dn tc ang tham chin rng, s khng c nhng cuc m phn ha bnh ring r no c tin
hnh vi i din ca ch pht -xt v Quc x; ng thi, s khng c tha hip no v cc
mc tiu chnh tr l tng ca chin tranh. Tt nhin, nhng ngi vn ng chnh tr ny mun
dng iu kin ny khng nh rng phe ng minh ang tham gia vo mt cuc chin ca s
hy dit.

Thng 11/1943, ti Cairo, Roosevelt v Churchill gp g th lnh Quc dn ng Trung Hoa

l Tng Gii Thch thng thuyt v nhng iu kin t ra cho Nht Bn, bao gm c vic
t b nhng ngun li c c nh cc cuc xm lc trong qu kh. Ngay sau , ti Tehran,
Roosevelt, Churchill v ngi ng u Hng qun X-vit - Joseph Stalin c nhng tha
thun cn bn v vic chim ng nc c sau chin tranh v vic thnh lp mt t chc quc
t mi - Lin Hp Quc.

Thng 2/1945, ba nh lnh o ny li gp nhau Yalta (thuc Ucraina hin nay), khi chin
thng dng nh chc chn. Ti y, Lin X b mt ng tham chin chng qun Nht
ba thng sau khi qun c u hng. Lin bang X-vit s c quyn kim sot vng Mn chu
v tip qun qun o Kurile v na pha Nam qun o Sakhalin. Vng bin gii pha ng Ba
Lan, trc kia c xc nh s b bng ranh gii Curzon vo nm 1919, do Lin X s
c quyn kim sot mt na vng lnh th trc chin tranh. Cc cuc tho lun v vic i
c Quc x phi bi thng chin tranh do Stalin khi xng khng c s ng tnh ca
Roosevelt v Churchill, do , khng i n quyt nh cui cng. Cc cuc gp c bit
c tin hnh nhm bn v vic chim ng nc c v xt x ti phm chin tranh. Ti
Yalta, cc nh lnh o cng tha thun rng cc cng quc trong Hi ng Bo an Lin Hp
Quc c quyn ph quyt i vi cc vn lin quan n an ninh quc gia ca h.

Hai thng sau khi t Yalta tr v, Franklin Roosevelt qua i v bnh nhi mu no trong khi
ang ngh Georgia. C rt t nhng nhn vt trong lch s M li c thng tic su sc n
nh vy, v trong sut mt thi gian di, ngi M au n do s mt mt khng g thay th
c ny. Ph Tng thng Harry Truman, cu Thng ngh s bang Missouri k nhim lm
tng thng.

CHIN TRANH, CHIN THNG V BOM NGUYN T

Nhng trn nh cui cng trn vng Thi Bnh Dng l nhng trn chin c lit nht ca
Chin tranh Th gii Th hai. Thng 6/1944, trn nh trn bin Philippin ph tan Hi qun
Nht v buc Th tng Nht lc l Tojo phi t chc. Tng Douglas MacArthur, ngi
min cng ri Philippin hai nm trc trnh b qun Nht bt gi - tr v qun o ny
vo thng 10. Trn nh ng thi Vnh Leyte dn ti tht bi mang tnh quyt nh ca Hi
qun Nht v vic phc hi quyn kim sot vng lnh hi Philippin cho Khi ng minh.
Thng 2/1945, qun i M chim c Manila.

Sau Hoa K t cc i quan st trn hn o chin lc l o Iwo Jima thuc qun o

Bonin nm gia tuyn ng ni qun o Marianas vi Nht Bn. Ngi Nht, vn c hun
luyn l phi sn sng chin u hi sinh v Nht hong, sng cht gi o bng cch trn gi
cc hang ng t nhin v s dng a th ni non. n gia thng 3, qun M mi chim c
o, nhng phi chu hi sinh sinh mng ca chng 6.000 lnh thy qun lc chin. Cn hu ht
lnh nh b ca Nht u b thit mng. Sau , qun M tin hnh cc cuc khng kch trn
din rng vo tu bin v sn bay ca Nht. ng thi, lin tip m cc cuc nm bom vo cc
thnh ph trn lnh th Nht Bn.

T ngy 1/4 n ngy 21/6/1945, ti Okinawa, ngi M gp phi s chng tr cn quyt lit
hn. V rt t qun Nht chu u hng, qun i v thy qun M buc phi m mt cuc
chin hy dit. Hng lot my bay cm t nm bom cn c ca qun ng minh khin qun
i M v Hi qun lc chin M b khng kch nng n ti Kamikaze, gy ra thit hi ln hn
c trong trn nh Vnh Leyte. Qun Nht mt t 90 n 100 nghn qun v c th s dn thng
Okinawa thit mng cng tng t nh vy. Thit hi pha qun M l hn 11.000 binh s b
thit mng v gn 34.000 ngi b thng. Nhiu ngi M cho rng cuc chin ny l mt
v d h c th thy trc nhng g ang ch i trong mt cuc xm lc c tnh ton t
trc ca Nht Bn.

Cc nguyn th ca M, Anh v Lin X gp nhau Potsdam, ngoi thnh ph Berlin t

ngy 17/7 n ngy 2/8/1945 tho lun v cc cuc tn cng chng li qun Nht v gii
quyt ha bnh chu u, ng thi a ra mt chnh sch cho tng lai ca nc c. C th
trc khi kt thc tho lun lin minh, h khng gp kh khn g trong vic tha thun v nhng
vn m h v nguyn tc hay nhng vn thc t ca vic chim ng qun s, nhng li
khng thng nht c vi nhau v nhiu ni dung c th, trong c vn bi thng thit
hi chin tranh.
Mt ngy trc khi Hi ngh Potsdam bt u, cc nh nghin cu nguyn t M trong D n
Mahathan b mt cho n th mt qu bom nguyn t Alamogordo, bang New Mexico. y
l kt qu nh cao ca ba nm nghin cu rt vt v trong cc phng th nghim trn khp nc
M. iu ny dn ti Tuyn b Postdam ngy 26/7 ca Anh v M, trong tuyn b rng
nc Nht s khng b tn cng v hy dit nu chp nhn u hng. Tuy nhin, nu nc Nht
vn tip tc duy tr cuc chin th n s b tn ph v hy dit hon ton. Tng thng Truman,
tnh ton rng bom nguyn t c th c s dng bt buc Nht Bn phi nhanh chng u
hng v nc M s bt c nhiu tn tht do khng cn phi tin hnh cc cuc tn cng trn
mt t, ra lnh s dng bom nguyn t nu Nht Bn khng chu u hng vo hn cht l
ngy 3/8/1945.

Mt y ban bao gm cc quan chc qun s, chnh tr v cc nh khoa hc ca M cn nhc

v cc mc tiu cho loi v kh mi ny. B trng Chin tranh Henry L.Stimson bin lun
thnh cng rng, Kyoto, c ca nc Nht, l kho tng lu gi nhiu ti sn qu gi ca dn
tc v ca tn gio Nht Bn, do , khng phi l mc tiu ca cuc nm bom. Hiroshima,
trung tm cng nghip chin tranh v cc hot ng qun s c chn lm mc tiu u tin.

Vo ngy 6/8, mt phi c M, chic Enola Gay, nm mt qu bom nguyn t xung thnh
ph Hiroshima. Ngy 9/8, qu bom nguyn t th hai c th xung Nagasaki. Hai qu bom
nguyn t tn ph phn ln c hai thnh ph v khin hng nghn ngi thit mng. Ngy 8/8,
Lin X tuyn chin vi Nht v tn cng qun i Nht Bn Mn Chu. Ngy 14/8, nc
Nht ng vi cc iu khon trong tuyn b Postdam. Ngy 2/9/1945, nc Nht chnh
thc u hng. Ngi M th pho nh nhm rng bom nguyn t y nhanh s chm dt
ca chin tranh. Song, cho n mi sau ny, ngi M mi nhn thc c v tnh hy dit ng
s ca n.

Sau mt thng, ngy 24/10/1945, Lin Hp Quc chnh thc c thnh lp, sau cuc hp
San Francisco, bang California bao gm cc i biu t 50 quc gia trn th gii. Hin chng
Lin Hp Quc c phc tho nhm thit lp mt t chc quc t m trong mi khc bit
quc t u c th c tho lun mt cch ha bnh, vi mc tiu chung l chng li i ngho
v bnh tt. Tri ngc vi vic phn i quyn thnh vin ca Hoa K trong Hi Quc Lin sau
Chin tranh Th gii Th nht, Thng vin M nhanh chng ph chun Hin chng Lin
Hp Quc vi 89 phiu thun v hai phiu chng. ng thi ny khng nh vic chm dt
ch ngha bit lp ca M vn vn c coi l mt thnh t ch o trong chnh sch i ngoi
ca Hoa K.

Thng 11/1945, ti Nuremberg nc c, theo tha thun ti Postdam, cc phin ta hnh s xt

x 22 th lnh c Quc x c tin hnh. Trc mt nhm cc thm phn xut sc n t
Anh, Php, Lin X v Hoa K, nhng tn c Quc x ny b co buc l khng ch c m
mu v gy chin tranh xm lc, m cn vi phm cc iu lut chin tranh v gy ra nn dit
chng c h thng, c gi l Nn dit chng, i vi ngi Do Thi chu u v cc dn tc
khc. Cc phin ta ko di hn mi thng. 22 k dit chng b buc ti, v 12 trong s
phi lnh n t hnh. Cc phin ta tng t cng c tin hnh xt x cc th lnh trong
chin tranh Nht Bn.
S PHT TRIN CA CC NGHIP ON
Mc d thp nin 1920 l nhng nm tng i thnh vng Hoa K, song cng nhn trong
cc ngnh cng nghip nh ngnh luyn thp, t, cao su v dt may li nhn c t li ch hn
so vi nhng nm sau Chin tranh Th gii Th hai. iu kin lm vic trong nhiu ngnh cng
nghip c ci thin. Mt vi cng ty vo nhng nm 1920 bt u thit lp ch ngha t
bn phc li bng cch tr lng hu cho lao ng, chia li nhun, quyn chn mua c phiu
cng ty v cc chng trnh chm sc sc khe nhm c c s gn b trung thnh t pha
ngi lao ng. Tuy nhin, ti thi im ny, mi trng lm vic ca cng nhn vn khc
nghit v mang tnh chuyn ch.

Nhng nm 1920 chng kin vic gii ch trong ngnh cng nghip tng cng gp i mi
n lc ca mnh nhm ngn nga s pht trin ca cc t chc cng on, vn tng ginh
c mt s thnh cng trong Chin tranh Th gii Th nht di s lnh o ca Lin on
Lao ng M (AFL). Hnh ng ca gii ch th hin di nhiu hnh thc, trong c vic s
dng gin ip v s dng nhng k ph hoi bi cng c v trang v bng cch sa thi nhng
ngi b nghi ng ng h cc t chc cng on. Cc cng on c lp thng b buc ti l
Cng sn. ng thi, nhiu cng ty thnh lp cc t chc cng on ring cho cng nhn ca
mnh v gi l cc cng on cng ty.

V truyn thng th cc c quan lp php u ng h quan im ca tng lp trung lu M v

mt phn xng m, nhm ngn khng cho cng on tr thnh i din duy nht ca tt c
cng nhn. iu khin cho cc cng ty d dng hn trong vic ph nhn quyn tha thun
tp th ca cc cng on v gy cn tr cho qu trnh thnh lp cng on thng qua cng ch
ca ta n.

T nm 1920 n nm 1929, s lng thnh vin cng on Hoa K st gim t gn nm

triu ngi xung cn ba triu ri. Cn nhng ngnh cng nghip ln s dng lao ng gin
n hoc nhng lao ng c tay ngh thp th vn cha c t chc cng on ca mnh.

Cuc i suy thoi n ra dn ti nn tht nghip trn din rng. Cho ti nm 1933, c hn
12 triu ngi M mt vic lm. V d nh trong ngnh cng nghip t, lc lng lao ng b
ct gim mt na trong khong thi gian t nm 1929 n nm 1933. ng thi, tin lng b
ct gim ti hai phn ba.

Tuy nhin, vic bu Franklin Roosevelt lm tng thng lm thay i tnh trng ng bun ca
ngi lao ng trong cc ngnh cng nghip M. Bng chng u tin cho thy Roosevelt quan
tm ti iu kin sng v lao ng ca tng lp cng nhn l vic ch nh Frances Perkins -
ngi tin phong ng h phc li x hi - lm B trng Lao ng (Perkins cng l ngi ph
n u tin gi cng v B trng trong Ni cc). Sau , Quc hi thng qua o lut Ti
thit Cng nghip Quc gia nhm tng tin lng, gim gi lm v chm dt mi hnh thc lao
ng tr em. Quan trng hn c l o lut ny cng nhn quyn c t chc v tha thun
tp th thng qua cc i din do ngi lao ng la chn.

John L.Lewis, th lnh kho lo v c ti n ni ca Lin minh Cng nhn ngnh M (UMW) l
ngi hiu r hn bt k th lnh lao ng no khc v nhng iu m Chnh sch Kinh t X
hi mi em li cho tng lp cng nhn. Da vo s ng h ca Roosevelt, Lewis thc
hin mt chin dch pht trin cng on v khin s thnh vin ca UMW tng t 150.000
ngi ln ti 500.000 ngi trong vng mt nm.

Lewis cng lin kt vi Lin on Lao ng M (AFL), trong , ng l thnh vin ca Ban
Chp hnh, khi xng mt cuc vn ng tng t trong cc ngnh cng nghip sn xut
hng lot. Nhng t chc AFL, vi trng tm truyn thng l phc v quyn li ca nhng cng
nhn tay ngh cao trong ngnh thng mi li khng mun lm nh vy. Sau mt cuc tranh ci
ni b gay gt, Lewis v mt s ngi khc ct t quan h vi AFL v thnh lp y ban T
chc Cng nghip (CIO), sau ny i tn thnh i hi cc T chc Cng nghip. Vic thng
qua o lut Quan h Lao ng Quc gia (NLRA) nm 1935 v mi thin cm ca y ban Quan
h Lao ng Quc gia trao cho CIO sc mnh v quyn t quyt bn cnh Chnh quyn Lin
bang.

Nhng mc tiu u tin ca CIO l cc ngnh cng nghip t v thp vn ni ting v thi
bi xch cc t chc cng on. Vo cui nm 1936, mt lot cc cuc bi cng do Lin on
Cng nhn t di thi Walter Reuther lnh o bng n cc nh my ca cng ty
General Motors Cleveland, Ohio v Flint, bang Michigan. Chng bao lu sau, 135.000 cng
nhn tham gia bi cng v hot ng sn xut ca GM b nh n.

Cng vi s ng h ca thng c bang Michigan, vic gii quyt cc yu cu trong cuc biu
tnh c tin hnh vo nm 1937. Cho ti thng 9 nm , Lin on Cng nhn t c
tha thun vi 400 cng ty trong ngnh cng nghip t, nhm m bo cho ngi lao ng c
mc tin lng ti thiu l 75 xu cho mt gi lao ng v mi tun h ch phi lm vic 40 gi.

Trong su thng u tin sau khi c thnh lp, y ban T chc Cng nhn ngnh Thp
(SWOC) do ngi tu tng ca Lewis l Philip Marrey lnh o thu ht c 125.000 thnh
vin. Cng ty thp ln nht ca M, U.S. Steel, nhn thc c rng thi th thay i, v
cng tha hip vi SWOC vo nm 1937. Cng nm , Ta n Ti cao duy tr tnh cht
hp hin ca NLRA. H qu l cc cng ty nh hn vn c truyn thng chng i cc t chc
cng on, thm ch cn bi xch mnh hn c cc cng ty ln, cui cng cng nhng b.
Dn dn, cc ngnh cng nghip khc nh cao su, du m, in t v dt may, cng tun t tha
hip vi cc t chc cng on. S ln mnh ca lc lng lao ng gy ra hai nh hng
ln c tnh di hn. N tr thnh ni dung quan trng trong t chc ca ng Dn ch Quc gia
v mang li nhiu li ch vt cht cho cc thnh vin; ng thi, xa m khong cch kinh t
gia tng lp cng nhn lao ng v tng lp trung lu nc M.
Chng 12: Nc M sau chin tranh
"Chng ta phi xy dng mt th gii mi, mt th gii tt p hn nhiu - trong chn gi
tr vnh cu ca con ngi phi c tn trng"
Tng thng Harry S. Truman,1945

S NG THUN V S THAY I
Trong nhng nm ngay sau Chin tranh Th gii Th hai, nc M c nh hng ln chi
phi cc cng vic ton cu. L ngi chin thng trong cuc Chin tranh Th gii, li khng b
tn ph bi chin tranh, c dn tc M tin tng vo s mng quc gia trong c chnh sch i
ni v i ngoi. Nhng ngi lnh o Hoa K mun duy tr cu trc dn ch m h bo v
vi mt gi t v mun chia s rng ri nhng li ch ca s thnh vng. Vi h, nh Henry
Luce, ch bt tp ch Time, ni, giai on ny l th k ca nc M.

Trong sut 20 nm, phn ln ngi M u tin tng vo quan im ny. H ng vi lp

trng phn i Lin X trong Chin tranh Lnh vn bt u bc l ngay sau nm 1945. H
tn thnh vic tng cng quyn lc ca chnh ph v tha nhn nhng nguyn tc chung ca
nh nc thnh vng vn c hnh thnh t thi k Chnh sch kinh t mi. H tn hng
s thnh vng sau chin tranh, s thnh vng to ra nhng thang bc mi ca s giu c.

Nhng dn dn, mt s ngi M bt u nghi ng nhng gi nh chnh . Thch thc trn rt

nhiu mt trn p tan s ng thun trc . Vo thp nin 1950, nhng ngi M gc Phi
khi xng mt chin dch vn ng ln, m sau ny nhn c s hng ng ca cc
nhm dn tc thiu s v cc nhm ph n, nhm chia s rng ri hn ci gi l gic m M.
Vo thp nin 1960, nhng sinh vin tch cc hot ng chnh tr phn i vai tr ca M
nc ngoi, c bit trong cuc chin tranh khin nc M hao tn qu nhiu ti Vit Nam.
Nhm thanh nin trong phong tro vn ha mi xut hin cng thch thc nguyn trng ca cc
gi tr vn ha M. Ngi M thuc nhiu tng lp ang c gng xc lp trng thi cn bng
chnh tr x hi mi nc M.

CC MC TIU CA CHIN TRANH LNH

Chin tranh Lnh l vn chnh tr quan trng nht trong thi k ngay sau Chin tranh Th gii
Th hai. N xut pht t nhng bt ng ko di gia Lin X v Hoa K bt u xut hin
ngay t sau Cch mng Thng 10 Nga nm 1917. ng Cng sn Lin X do V.I. Lnin lnh
o xem mnh c s mng dn u mt phong tro quc t lm thay i trt t chnh tr ang
tn ti phng Ty, v t , lm thay i trt t chnh tr trn th gii. Nm 1918, qun i
M tham chin trong qun i ng minh can thip vo Nga ly c i din cho cc lc
lng chng Bn-s-vch. Mi n nm 1933, nc M mi cng nhn ngoi giao i vi Lin
X. Nhng thm ch sau th gia hai quc gia vn lun c s nghi ng v phng ln nhau.
Tuy nhin, trong Chin tranh Th gii Th hai, hai nc tr thnh ng minh v cng gt b
nhng bt ng cng u tranh chng li Ch ngha Pht-xt c.

Khi chin tranh kt thc, s i ch li mt ln na xut hin. Nc M mong mun c chia

s cng vi cc quc gia khc nhng khi nim mi v t do, bnh ng v dn ch. Nc M
cng hc c nhiu bi hc t nhng sai lm mc phi trong k nguyn hu Chin tranh
Th gii Th nht, khi n duy tr ch ngha bit lp, khng chu tham gia cc cam kt chnh tr
v thc hin bo h kinh t, khin ch ngha pht xt v cc ch c ti c c hi pht trin v
thng lnh ti chu u v ti mt vi ni khc trn th gii. Li phi i mt vi mt th gii
thi hu chin y ry cc cuc Ni chin v cc quc ang tan r, nc M hy vng s
em li s n nh lm c s cho cng cuc ti thit. Nh li bng ma ca thi k i suy thoi
(1929 - 1940), gi y, nc M ch trng m ca ngoi thng v hai l do: to th trng
cho cc sn phm cng nghip v nng nghip v bo m kh nng xut khu ca cc nc Ty
u - phng cch tt nht cc quc gia ny ti thit kinh t. Cc nh hoch nh chnh sch
th trng ca M tin rng vic gim hng ro thu quan c th thc y tng trng kinh t
trong v ngoi nc M, ng thi gip c cc quc gia ng minh v bn b ca nc
ny.

Lin X li c chng trnh hnh ng ring. Phng thc qun l tp trung bao cp truyn
thng trong lch s nc Nga tri ngc hn vi hnh mu dn ch ca nc M. H t tng
Mc-xt L-nin-nt tm lng trong chin tranh nhng vn tip tc l kim ch nam cho cc
chnh sch ca Nga. t nc b tn ph nng n, 20 triu ngi n X-vit cht trong chin
tranh, Lin X cn phi tp trung ton lc ti thit t nc v t bo v mnh khi nhng
xung t mi c th xy ra. Ngi dn X-vit c bit cnh gic trc nguy c b xm ln t
ai t pha Ty. Sau khi y li s tn cng ca Hitler, Lin X quyt tm ngn nga nhng
cuc tn cng tng t. H yu cu mt ng bin gii c bo v v cc ch thn hu
ng u, ng thi truyn b h t tng ca Ch ngha Cng sn. Tuy nhin, Hoa K ch
trng b rng, mt trong nhng mc tiu chin tranh m M hng ti l o ngc nhng nh
hng ti Ba Lan, Tip Khc v cc quc gia khc Trung v ng u.

S LNH O CA TNG THNG HARRY TRUMAN

Harry Truman k v Franklin D. Roosevelt lm tng thng trc khi chin tranh th gii chm
dt. Vn l mt ngi khim tn, tng l Thng ngh s ng Dn ch bang Missouri, sau
lm Ph Tng thng, lc u, Truman cm thy mnh cha c chun b tt c th lnh o
t nc. Roosevelt khng tho lun nhng vn phc tp thi hu chin vi ng, v ng c t
kinh nghim trong cc vn quc t. "Ti cha trng thnh cho cng vic ny", ng
tng ni vi mt ng nghip c nh vy.

Nhng Truman nhanh chng thch ng c trc nhng thch thc mi. i khi c v nh
hp tp trc nhng vn nh, nhng ng li t ra rt sn sng a ra nhng quyt nh kh
khn v cn nhc thn trng i vi cc vn ln. Mt tm bin t trn bn lm vic ca ng
Nh Trng vit: Ti l ngi chu trch nhim cui cng v mi vic". Nhng cn nhc
ca ng v vic phn ng li i vi Lin X nh th no cui cng c nh hng quan trng
ti thi k u ca Chin tranh Lnh.

NGUN GC CA CHIN TRANH LNH

Chin tranh Lnh xy ra khi nhng khc bit v hnh th ca th gii thi hu chin to ra
nhng nghi ng gia M v Lin X. Bt ng u tin v kh gii quyt nht l vn Ba Lan:
mt na lnh th pha ng ca nc ny phi chu s nh hng ca Lin X; trong khi ,
Washington li mun em ti cho quc gia ny mt th ch chnh tr theo khun mu ca
phng Ty. Hi ngh Yalta thng 2 nm 1945 i n mt tha thun v mt ng u m
ca cho cc m thc khc nhau. Tha thun ny cng ha hn v cc cuc bu c t do v
khng hn ch.

Gp g Ngoi trng Lin X Vyacheslav Molotov ngay trong tun th hai sau khi nhm chc
Tng thng, Truman by t quan im cng quyt ca Hoa K mun ngi dn Ba Lan
c thc hin quyn t quyt ca h v nhc nh nc Nga phi thc hin ng nhng tha
thun c Yalta. Khi Molotov phn i rng "Cha ai dm ni vi ti bng ci ging nh
vy", th Truman p li "Nu ng thc hin ng nhng g ng tha thun, th ng s
khng b ngi ta ni chuyn bng ci ging na". T , quan h ngoi giao gia Lin X
v M ngy mt xu i.

Trong nhng thng cui cng ca Chin tranh Th gii Th hai, qun i Lin X c mt
ton b khu vc ng v Trung u. Matx-c-va s dng sc mnh qun s h tr cho cc
n lc ca cc ng Cng sn ng u v p tan cc ng dn ch. Nhng ngi Cng sn
ln nm quyn ht quc gia ny n quc gia khc trong khu vc. Tin trnh ny kt thc bng
cuc o chnh gy chn ng ti Tip Khc vo nm 1948.

Cc bi pht biu trc dn chng ca c hai phe chm ngi cho Chin tranh Lnh. Nm
1946, Stalin tuyn b rng ha bnh th gii l iu khng th c nu vn cn tn ti hnh
thc pht trin t bn ch ngha trong nn kinh t th gii. Cu Th tng Anh Winston
Churchill trnh by bi din vn n tng ca mnh Fulton, Missouri, cng s gp mt ca
Truman trn khn i. ng ni, t Stettin Ban-tch n Trieste Adriatic, mt tm mn st
bung xung chn ngang chu lc. ng tuyn b rng Anh v M cn phi cng nhau chng li
mi e da t Lin X.

CHNH SCH NGN CHN

Chnh sch ngn chn Lin X tr thnh chnh sch ca M trong nhng nm hu chin tranh.
George Kennan, quan chc cao nht ca i s qun M Matx-c -va xc nhn mt quan
im mi trong mt bc in di gi ti B Ngoi giao M nm 1946. Sau khi tr v M, ng
trnh by k hn nhng phn tch ca mnh trong mt bi bo c ng ti di ch k X trong
t tp ch c uy tn ln Foreign Affairs. Ch ra cm gic truyn thng ca nc Nga v s khng
an ton, Kennan bin lun rng Lin X s khng thay i lp trng ca h d trong bt k
tnh hung no. ng vit, Matx-c -va tin tng mt cch cung tn rng bt tay vi nc M
s khng th em li s n nh; h mun rng s hi ha bn trong x hi M s b ph v. p
lc ca Matx-c -va nhm m rng quyn lc ca mnh buc phi b ngn li bng mt chnh
sch kin quyt v cnh gic nhm ngn chn xu hng bnh trng nh hng ca Lin X...

u tin, Hc thuyt v Chnh sch Ngn chn c p dng vng ng a Trung Hi. u
nm 1946, M yu cu v buc Lin X phi rt qun khi pha Bc Iran, phn lnh th m Lin
X chim ng trong chin tranh. Ma h nm , M t r s ng h Th Nh K chng
li nhng i hi ca Lin X trong vic kim sot vng eo bin gia Bin en v a Trung
Hi. Vo u nm 1947, chnh sch ca M kt tinh khi Anh thng bo vi Hoa K rng h
khng cn kh nng tip tc ng h Chnh ph Hy Lp chng li s bnh trng mnh m ca
Cng sn na.
Trong mt bi din vn hng hn trc Quc hi, Truman tuyn b "Ti tin rng Hoa K
phi c mt chnh sch ng h cc dn tc t do ang u tranh chng li s bnh trng t cc
nhm thiu s c v trang hay t nhng p lc bn ngoi". Cc nh bo nhanh chng gi bi
pht biu ny l Hc thuyt Truman. Tng thng yu cu Quc hi cung cp 400 triu -la
vin tr kinh t v qun s, ch yu cho Hy Lp nhng cng dnh cho c Th Nh K. Sau
mt cuc tranh lun gay gt ging nh cuc tranh lun tng n ra gia phi ng h t tng
bit lp v phi ng h t tng can thip hi trc Chin tranh Th gii Th hai, khon tin ny
c Quc hi nht tr thng qua.

Sau , nhng li ch trch t cnh hu ch trch rng, thuyt phc ngi M ng h chnh
sch ngn chn, Truman cng iu ha mi e da ca Lin X i vi Hoa K. Nhng li
tuyn b ca ng lm dy ln mt ln sng cung lon chng Cng sn trn khp nc M. Tuy
nhin, mt s ngi khc th cho rng quan im trn khng tnh n s phn i d di c
th s n ra nu Hy Lp, Th Nh K v cc nc khc ri vo qu o ca Lin X m khng
c s phn i no t pha M.

Chnh sch ngn chn cng ku gi nhng khon vin tr kinh t khng l nhm h tr cho vic
phc hi cc nc b tn ph sau chin tranh Ty u. V rt nhiu quc gia trong khu vc ny
khng n nh v kinh t v chnh tr, nn Hoa K lo s rng cc ng Cng sn a phng
c Matx-c -va ch o s li dng chin cng chng qun Quc X ca mnh ginh quyn
lc. Ngi bnh ang nguy cp trong lc cc bc s vn cn ang cn nhc", Ngoi trng
George C. Marshall nhn xt nh vy. Vo gia nm 1947, Marshall ngh cc nc
chu u ang gp kh khn cn khi tho mt chng trnh khng chng li bt k quc gia no
hay bt k hc thuyt no, m ch chng li nn i, s ngho kh, ni tuyt vng v s hn
lon.

Ngi Lin X tham gia vo cuc hp tr b u tin, sau h cng rt lui v khng chia
s cc d liu kinh t, v chu s kim sot ca phng Ty trong vic chi tiu khon vin tr.
Mi su quc gia cn li tho ra mt bn yu cu v cui cng, con s 17 t -la cho giai
on bn nm c a ra. Vo u nm 1948, Quc hi M b phiu thng qua vic cp
kinh ph cho K hoch Marshall, nhm vin tr phc hi kinh t cho cc nc Ty u. Nhn
chung, y l mt trong s nhng sng kin chnh sch ngoi giao thnh cng nht ca M trong
lch s.

Nc c thi hu chin l mt vn c bit. N b chia thnh cc khu vc chim ng ca

M, Lin X, Anh v Php vi th c ca c l Berlin (chnh thnh ph ny cng b chia
thnh bn khu vc), nm gn trung tm khu vc do Lin X chim ng. Khi cc cng quc
phng Ty cng b nh ca h nhm to ra mt Nh nc Lin bang Hp nht t cc khu
vc do h chim ng th Stalin c phn ng. Vo ngy 24/6/1948, cc n v qun i Lin
X bao vy Berlin, ct t tt c cc ng b v ng st t phng Ty dn ti thnh ph
ny.

Cc nh lnh o M lo s rng, vic mt Berlin c th l khc do u cho vic mt ton b

nc c v tip theo l ton b chu u. V vy, trong cuc ph din by t quyt tm ca
phng Ty, c bit di ci tn Cu khng vn Berlin, cc lc lng khng qun ng minh
chim lnh bu tri tip t cho Berlin. Cc my bay M, Php v Anh cung cp gn
2.250.000 tn hng ha, bao gm lng thc v than. Stalin chm dt bao vy thnh Berlin
sau 231 ngy vi 277.264 chuyn bay ca phng Ty.

Sau , s thng tr ca Lin X ng u, v c bit l cuc o chnh Tip Khc bo

ng cho cc nc phng Ty. Kt qu, do cc nc Ty u khi xng, l mt lin minh
qun s b sung cho nhng c gng v kinh t trong Chnh sch Ngn chn. Nh s hc
ngi Na Uy Geir Lundestad mnh danh lin minh l V Hong c mi n. Vo
nm 1949, Hoa K v 11 quc gia khc thnh lp T chc Hip c Bc i Ty Dng
(NATO). Nu mt quc gia thnh vin b tn cng, th phi coi l cuc tn cng chng li tt
c cc quc gia thnh vin khc, v do , phi c p tr bng sc mnh thch hp. NATO l
mt lin minh qun s thi bnh u tin trong lch s nc M m quyn lc ca n vt ra
khi a phn Ty Bn Cu.

Mt nm sau , Hoa K xc nh r rng mc tiu phng th ca mnh. Hi ng An ninh

Quc gia (NSC) - mt din n trong Tng thng, cc thnh vin Ni cc v cc thnh vin
hnh php xem xt cc vn an ninh quc gia v chnh sch i ngoi - tin hnh r sot
ton b chnh sch i ngoi v quc phng ca Hoa K. Vn kin mang tn NSC 68 ca din
n ny ghi nhn mt phng hng mi trong chnh sch an ninh ca M. Da trn gi nh
rng Lin X c mt n lc cung tn nhm kim sot mi chnh ph bt k ni no c th,
vn kin ny giao ph cho nc M mt nhim v tr gip cc quc gia ng minh bt k
ni no trn th gii ang b Lin X e do. Sau khi cuc Chin tranh Triu Tin n ra, Truman
min cng ph chun vn kin ny. Hoa K tip tc tng chi tiu cho quc phng mt cch
mnh m cha tng c.

CHIN TRANH LNH CHU V TRUNG NG

Trong khi tm cch ngn nga h t tng Cng sn ang lan trn chu u, Hoa K cng phn
ng li nhng thch thc ti nhiu khu vc khc trn th gii. Trung Quc, ngi M lo ngi
nhng bc tin ca Mao Trch ng v ng Cng sn ca ng. Trong Chin tranh Th gii
Th hai, Chnh ph Quc dn ng ca Tng Gii Thch v cc lc lng cng sn gy ra
cuc Ni chin, thm ch ngay trong khi h ang u tranh vi qun Nht. Tng Gii Thch
tng l ng minh thi chin, nhng chnh ph Tng mt hiu lc mt cch v vng v ang
thi nt v nn tham nhng. Cc nh hoch nh chnh sch ca M ch c t hy vng duy tr
c ch Tng Gii Thch v coi chu u l mt khu vc quan trng hn nhiu. Do phn
ln h tr ca M ang tp trung b i Ty Dng, lc lng Mao Trch ng cui cng
ginh c chnh quyn vo nm 1949. Chnh quyn Tng Gii Thch chy sang bn o
i Loan. Khi Mao Trch ng tuyn b rng ch mi ca ng s ng h Lin X chng
li quc M th r rng l ch ngha cng sn pht trin rng ri ngoi tm kim sot ca
Hoa K, ch t cng l chu .

Cuc Chin tranh Triu Tin lm bng n cuc xung t v trang gia Hoa K v Trung
Quc. Khi ng minh phn chia Triu Tin dc theo v tuyn 38 sau khi gii phng nc
ny khi ch thng tr ca Nht Bn vo cui Chin tranh Th gii Th hai. Vn lc u ch l
tin li v qun s, gii tuyn ny ngy cng tr nn khc nghit, hai cng quc ln u
lp chnh ph ti cc khu vc chim ng ring r ca mnh v tip tc ng h cc chnh ph ,
thm ch ngay c sau khi rt qun.
Thng 6/1950, sau khi tham vn v c s ng h v qun s ca Lin X, v lnh o Bc
Triu Tin Kim-Il Sung ch huy cc binh i Bc Triu Tin vt qua v tuyn 38, v nh v
pha nam sau khi trn qua Seoul. Nhn nhn Bc Triu Tin l lc lng thn cn do Lin X ch
o trong cuc chin ton cu, Truman chun b cho cc lc lng v trang M sn sng tham
chin v ra lnh cho Tng Doughlas McArthur - ngi hng trong Chin tranh Th gii Th
hai - ti Triu Tin. Trong khi , Hoa k thuyt phc c Lin Hp Quc ra ngh quyt coi
Bc Triu Tin l k xm lc (Lin X, vn c quyn ph quyt trong Hi ng Bo an, ty
chay Lin Hp Quc phn i quyt nh khng kt np nc Cng ha Nhn dn Trung Hoa
di thi Mao Trch ng vo t chc ny).

Cuc chin tranh xy ra c lit trong th ging co gia hai pha. Qun i Hoa K v Triu
Tin lc u b y v pha nam vng t lt gia khu vc xung quanh thnh ph Pusan. Cuc
b to bo ca lnh thy nh b M t ngoi bin ti Inchon, mt cng ca thnh ph Seoul,
y lui qun Bc Triu Tin v e da chim ng ton b vng bn o Triu Tin. Vo
thng 11, Trung Quc tham chin v phi cc lc lng qun s ca mnh vt qua sng
Yalu. Lc lng Lin Hp Quc, m ch yu l qun M, li phi rt lui trong mt trn nh
c lit. Di s ch huy ca Tng Matthew B. Ridgway, qun M chn ng ng tin ca
qun i Trung Quc, sau , dn dn ginh li con ng tr v vi v tuyn 38. Trong khi ,
Mac Arthur thch thc quyn lc ca tng thng Truman bng cch ku gi s ng h ca
dn chng trong vic nm bom Trung Quc v h tr cho lc lng Trung Hoa Dn Quc ca
Tng Gii Thch tn cng Trung Quc lc a. Thng 4/1951, Truman min nhim Mac
Arthur v thay ng bng Tng Mathew Ridgeway.

Nhng ri ro ca Chin tranh Lnh l rt ln. thc c v u tin dnh cho chu u, Chnh
ph M quyt nh ngng a qun ti Triu Tin v sn sng ng vi hin trng trc
chin tranh. iu ny gy tht vng cho nhiu ngi M vn khng th hiu c s cn thit
ca vic kim ch chin tranh. Uy tn ca Truman tt xung, vi t l ng h 24% - mc thp
nht k t khi c cc cuc thm d d lun v uy tn ca cc tng thng M. Nhng cuc thng
thuyt ngng bn c bt u vo thng 7/1951. Cui cng, c hai bn t c tha thun
vo thng 7/1953 trong nhim k u ca Dwight Eisenhower, tng thng k nhim Truman.

Nhng xung t trong Chin tranh Lnh cng xy ra Trung ng. Tm quan trng chin lc
ca khu vc ny vi t cch l mt ngun cung cp du m khin Hoa K tm mi cch y
cc n v qun i X-vit ra khi Iran nm 1946. Hai nm sau , Hoa K chnh thc tha
nhn nh nc Israel ch 15 pht sau khi nc ny tuyn b thnh lp - mt quyt nh m
Truman a ra bt chp s phn i mnh m t pha Marshall v B Ngoi giao. Kt qu l
mt tnh hung kh x ko di xy ra - lm th no duy tr quan h vi Israel, ng thi,
vn phi gi c mi bang giao tt p vi cc quc gia Arp chng Israel (nhng li c nhiu
du m).

EISENHOWER V CHIN TRANH LNH

Nm 1953, Dwight D. Eisenhower tr thnh v Tng thng ng Cng ha u tin trong 20
nm. L anh hng thi chin hn l mt chnh khch chuyn nghip, ng c mt tc phong t
nhin, thn mt khin cho ng rt c lng dn. "Ti thch Ike" l khu hiu trong chin dch
tranh c thi . Sau khi l Tng T lnh ti cao ca qun ng minh ti mt trn Ty u trong
Chin tranh Th gii Th hai, Eisenhower l ngi ph trch qun i, Ch tch trng i
hc Columbia, v sau l lnh o qun s ca khi NATO trc khi lm ng c vin tng
thng ca ng Cng ha. L ngi c k nng thu ht mi ngi cng lm vic, ng hot
ng nh mt nh hng bin trc cng chng v mt nh qun l, v mc no khng
tham gia vo qu trnh hoch nh chnh sch mt cch chi tit.

Bt chp nhng bt ng v mt s chi tit, ng vn c chung quan im c bn vi tng thng

tin nhim Truman v chnh sch i ngoi ca Hoa K. Eisenhower cng nhn thc c rng
ch ngha cng sn l mt lc lng vng chc ang u tranh ginh u th trn trng quc t.
Trong bi din vn nhm chc u tin ca mnh, ng tuyn b "Nhng sc mnh ca ci thin
v ci c ang tp trung v trang v i lp nhau gay gt nht trong lch s. T do ang chng li
ch n l, cng nh nh sng chng li bng ti".

V Tng thng mi Eisenhower v Ngoi trng John Foster Dulles ch r rng Chnh sch
Ngn chn cha c trin khai y nhm ngn nga s bnh trng ca Lin X. Cn phi
c mt chnh sch t do tch cc hn na gii phng cc dn tc ang b cng sn khng ch.
Song, mc d c nhng li l hng bin hoa m, khi cc cuc khi ngha dn ch bng n
Hungari nm 1956, th Hoa K li ng ngoi cuc trong khi qun i Lin X li c mt cuc
chnh bin y.

Cam kt c bn ca Eisenhwer nhm kim ch ch ngha cng sn vn khng thay i, v

thc hin iu ny, ng tng cng s trng cy ca nc M vo l chn ht nhn. M
to ra nhng qu bom nguyn t u tin. Nm 1950, Truman cho php ch to mt qu bom
kh hydro mi c sc cng ph mnh hn. Lc ny, lo s rng cc khon chi cho quc phng c
th vt qu kh nng kim sot, Eisenhower phn i li chnh sch NSC-68 ca Truman
dng mt khon chi ln xy dng qun i. Nh ci m Dulles gi l "Tr a t", Chnh
quyn Eisenhower t rng mnh s s dng cc v kh nguyn t nu nc M v nhng
quyn li sng cn ca n b e do.

Tuy nhin trn thc t, kh nng s dng v kh ht nhn ch c th c cho php trong nhng
trng hp chng li nhng cuc tn cng rt quan trng. Ni chung, nhng e da thc s t
phe cng sn u khng mang tnh trc tip. Eisenhower phn i tt c nhng ngh s dng
v kh ht nhn ng Dng ni qun Php b cc lc lng Cng sn Vit Nam nh bi vo
nm 1954. Nm 1956, qun i Anh, Php tn cng Ai Cp, sau khi nc ny tin hnh quc
hu ha knh o Suez v Israel xm chim Sinai ca Ai Cp. Tng thng gy p lc mnh
buc qun i ca c ba quc gia ny rt khi cc khu vc chim ng. Tuy nhin, vic M e
da s dng v kh ht nhn c th c Chnh ph Cng sn Trung Quc coi l vn
nghim tc, nn h khng nhng khng tn cng i Loan, m cn khng chim ng nhng
hn o nh b ngay gn i lc do Quc Dn ng ang cai qun. Li e da s dng v kh
nguyn t cng khin Lin X khng dm a qun ti Berlin, mt vn ngy cng tr nn
nhc nhi trong hai nm cui cng trong nhim k tng thng ca Eisenhower.

CHIN TRANH LNH TI NC M

Chin tranh Lnh khng ch nh hnh cho chnh sch i ngoi ca Hoa K, m cn gy nh
hng ln lao ti mi s kin trong nc M. t lu, ngi M lo s phi cp tin s lt
ch . Nhng ni lo s ny i khi b li dng thi qu bin minh cho nhng hn ch
chnh tr l ra khng th chp nhn c trong hon cnh bnh thng. Nhng s tht l cc c
nhn thuc ng Cng sn v nhiu ngi theo ch ngha cng sn ginh s ng h chnh tr
ca h khng phi cho M m l cho phong tro cng sn quc t, c th l cho Matx-c-va.
Trong thi k Ni s Cng sn vo nhng nm 1919 - 1920, Chnh ph M c gng loi tr
mi e da i vi x hi M. Nhng n lc thm ch cn mnh m hn c thc thi sau
Chin tranh Th gii Th hai trit b tn gc ch ngha cng sn trong lng nc M. Cc s
kin quc t, cc v b bi chnh tr v nhng v tai ting v hot ng gin ip dy ln mt
phong tro chng Cng trn din rng.

Khi ng Cng ha thng th trong cuc bu c quc hi gia nhim k vo nm 1946 v sn

sng tin hnh iu tra hot ng lt chnh ph, Tng thng Truman khi xng Chng
trnh Lng trung thnh ca vin chc Lin bang. Chng trnh ny khng c my nh hng n
cuc sng hng ngy ca cc cng dn, nhng c khong 100 vin chc lin bang b cch
chc, trong s , c nhng ngi b cch chc mt cch bt cng.

Nm 1947, y ban Hot ng phi M ca H vin iu tra ngnh cng nghip in nh xc

nh xem cc t tng cng sn c c phn nh trong nhng b phim ni ting hay khng.
Khi mt s nh vit kch bn (tnh c h li l ng vin b mt ca ng Cng sn) khng chu
b kim tra, h lin b gi ra hu ta v b tng ngc. Sau s kin , cc cng ty in nh
t chi khng tuyn dng bt c ai c mt qu kh ng ng, d ch l cht t.

Nm 1948, Alger Hiss, ngi tng lm tr l Ngoi trng v C vn cho c Tng thng
Roosevelt Yalta b Whitaker Chambers, cu tnh bo Lin X, buc ti l gin ip cho phe
cng sn. Hiss ph nhn s buc ti , nhng vo nm 1950, nhng chng c tm c sau
cho thy l ng.

Nm 1949, Lin X cho th qu bom nguyn t ca mnh, mt v n lm cho ngi M

chong vng. Vo nm 1950, chnh ph pht hin ra mt mng li gin ip Anh-M
chuyn cho Lin X nhng ti liu v ch to bom nguyn t. Hai ngi hot ng trong mng
li ny l Julius Rosenberg v v ca ng l Ethel b kt n t hnh. Tng Chng l J.
Howard McGrath tuyn b rng c rt nhiu ngi M theo cng sn, v mi ngi trong s
h u mang theo mnh nhng vi trng cht ngi cho x hi".

Ngi mang t tng chng cng gay gt nht l Thng ngh s Joseph R. Mc Carthy, i biu
ca ng Cng ha, bang Wisconsin. ng ny ginh c s ch ca nc M vo nm
1950, sau li tuyn b rng ng ang nm trong tay mt bn danh sch 205 ng vin cng sn
ni ting ang lm vic trong B Ngoi giao. Tuy sau McCarthy vi ln thay i con s
ny v tht bi trong vic chng minh bt c ngi no trong danh sch l ng vin cng
sn, song ng cng nh ng c phn ng ca cng chng.

McCarthy ginh c quyn lc khi ng Cng ha chim quyn kim sot Thng vin
nm 1952. Vi t cch l Ch tch y ban Thng vin, Carthy c din n cho nhng t
tng chng cng ca mnh. Da vo vic a tin rng ri trn bo ch v truyn hnh, ng tip
tc kt n cc quan chc cao cp trong chnh quyn Eisenhower v ti phn bi. Ham m vai tr
ca mt k hnh ng khng thng xt, lm nhng cng vic bn thu nhng cn thit, ng tip
tc tch cc truy qut nhng k m ng coi l cng sn.
McCarthy vt qu gii hn trch nhim ca bn thn mnh khi ng kin qun i Hoa K v
mt trong nhng tr l ca ng b cng bch qun dch. Truyn hnh truyn i nhng phin
x ta n ti hng triu gia nh. Nhiu ngi M ln u tin tn mt nhn thy cch c x
hung hn ca McCarthy, v s ng h ca cng chng i vi ng bt u suy gim. ng Cng
ha, trc kia nh gi Carthy l hu dng cho vic thch thc ng Dn Ch di thi Tng
thng Truman, nay li coi ng nh mt iu h thn. Cui cng, Thng vin ln n ng v t
cch o c.

V nhiu mt, McCarthy l i din cho nhng chnh sch i ni ti t nht ca Hoa K trong
Chin tranh Lnh. Khi ngi dn M bc b cch nhn nhn ca ng, th cng l l t nhin
khi h cho rng mi e da Cng sn bn trong v bn ngoi nc M b thi phng qu mc.
Vo thi im nc M ang chuyn mnh bc sang nhng nm 1960, nhng ngi c t
tng chng cng ngy cng tr nn hoi nghi hn, c bit l gii tr thc v nhng ngi c
nh hng su rng n quan im ca cng chng.

NN KINH T M THI HU CHIN: 1945-1960

Trong thi gian 15 nm sau Chin tranh Th gii Th hai, Hoa K c s tng trng kinh t
phi thng v cng c c v th ca mnh vi t cch l quc gia giu c nht th gii. Tng
thu nhp quc dn (GNP), n v o lng ton b hng ha v dch v c sn xut Hoa K
nhy vt t 200 t -la nm 1940 ln 300 t -la nm 1950 v 500 t -la nm 1960. Ngy
cng c nhiu ngi M t coi mnh thuc tng lp trung lu.

S tng trng ny bt ngun t cc nguyn nhn khc nhau. ng lc kinh t t nhng khon
chi tiu ln ca Chnh ph sau Chin tranh Th gii Th hai l c hch u tin cho s tng
trng ny. Hai nhu cu c bn ca tng lp trung lu gp phn ng k vo vic duy tr s
tng trng . S lng t c sn xut hng nm tng ln gp bn ln t nm 1946 ti
nm 1955. Vic bng n trong xy dng nh ca c kch thch phn no nh nhng khon vay
mua nh th chp c th tr c d dng dnh cho cc qun nhn gii ng, kch thch nn
kinh t pht trin. S gia tng chi tiu cho quc phng v Chin tranh Lnh leo thang cng ng
mt vai tr nht nh trong pht trin kinh t.

Sau nm 1945, cc cng ty ch cht M pht trin mnh m vi quy m thm ch cn ln

hn trc. Trc y, xut hin nhng ln sng hp nht cc cng ty thng mi vo nhng
nm 1890 v 1920, v mt ln sng tng t cng din ra vo thp nin 1950. Cc cng ty
nhng quyn kinh doanh nh nhng nh hng n nhanh ca McDonald's cho php cc doanh
nhn nh tr thnh chi nhnh ca nhng doanh nghip ln, hot ng c hiu qu. Cc cng ty
ln ca M cng pht trin cc chi nhnh nc ngoi ni thng c chi ph lao ng thp hn.

Ngi lao ng thy cuc sng ca h cng ang thay i cng vi s thay i ca mt nc
M c cng nghip ha. Cng ngy cng c t ngi tham gia sn xut hng ha, v cng c
nhiu ngi tham gia vo cc ngnh dch v. Ngay t nm 1956, phn ln nhng ngi lao ng
M u tm c nhng cng vic tr c nh qun l, gio vin, bn hng v nhn vin vn
phng. Mt s cng ty bo m cho ngi lao ng mt khon tin lng n nh hng nm,
k hp ng di hn vi ngi lao ng, cng vi cc hnh thc phc li khc. Cng vi nhng
thay i ny, nhng ngi lao ng khng cn phi u tranh i quyn li na v s phn ha
gia cc tng lp cng bt u m nht dn.
Trong nng nghip, cc ch nng tri, t nht cng l cc ch tri nh, li phi i mt vi mt
thi bui gian nan. Nng sut tng ln dn ti s hp nht trong nng nghip v ngh nng
tr thnh mt ngh kinh doanh ln. S ch tri ri b t ai ngy cng nhiu hn.

Nhng ngi M khc cng di c. Min Ty v min Ty Nam ang pht trin nhanh chng - xu
th ny tip din cho n cui th k. Cc th vng SunBelt nh Houston, bang Texas;
Miami, bang Florida; Albuquerque, bang Mexico; Tucson v Phoenix, bang Arizona c m
rng rt mau chng. Thnh ph Los Angeles ca bang California pht trin vt Philadelphia,
Pennsylvania, tr thnh thnh ph ln th ba nc M, v sau cn vt c Chicago, th ph
ca khu vc Trung Ty. Cuc iu tra dn s nm 1970 cho thy California thay th v tr ca
bang New York, tr thnh bang ln nht Hoa K. n nm 2000, Texas vt ln trn
NewYork v chim v tr th hai.

Mt hnh thi di c cn quan trng hn khin ngi M ri khi cc khu vc ni th ti cc

vng ngoi mi ni h hy vng tm c nh vi gi c phi chng cho nhng gia nh ln
tr nn ng c do s bng n sinh con thi hu chin. Nhng nh thu xy dng nh
William J. Levitt xy dng nhng cng ng dn c mi - vi nhng cn nh trng ging ht
nhau - bng cch s dng k thut xy dng hng lot. Nhng ngi nh ca Levitt c ch to
sn - mt phn c lp ghp ti nh my ch khng lp ti cng trng. Cc ngi nh ny trng
rt bnh dn nhng phng php ca Levitt lm gim gi thnh v cho php nhng ch nhn
mi c s hu mt phn gic m ca ngi M.

V cc khu ngoi pht trin mnh nn cc doanh nghip chuyn ti cc khu vc mi. Nhng
trung tm mua bn ln hn bao gm cc loi ca hng khc nhau lm thay i phng
thc mua sm ca ngi tiu dng. Con s nhng trung tm mua sm ny gia tng t tm
trung tm vo cui Chin tranh Th gii Th hai ln ti 3.840 trung tm vo nm 1960. Vi cc
bi xe thun tin v thi gian bn hng tin li vo bui ti, khch hng hon ton c th
trnh c vic chy i mua bn trong thnh ph bn rn nh trc kia.

Cc xa l mi khin giao thng ti cc khu ngoi v nhng ca hng ln tr nn d dng hn.

o lut ng Cao tc nm 1956 cung cp 26.000 triu la, mt khon chi tiu dnh cho
cc cng trnh cng cng ln nht trong lch s nc M, xy dng hn 64.000km ng lin
bang, ni kt tt c cc khu vc trn khp t nc.

Truyn hnh cng c mt nh hng mnh m ti cc m thc hot ng kinh t v x hi. Tuy
ra i t thp nin 1930, nhng ch sau chin tranh, my thu hnh mi c by bn rng ri.
Vo nm 1946, c nc ch c di 17.000 my thu hnh. Ba nm sau, ngi tiu dng mua
250.000 chic trong mt thng, v cho ti nm 1960, ba phn t cc h gia nh c t nht mt
chic my thu hnh. Vo gia thp nin 1960, mt gia nh bnh thng xem truyn hnh t bn
n nm ting mt ngy. Nhng chng trnh ph bin cho tr em bao gm Howdy Doody Time
v The Mickey Mouse Club; ngi ln th thch nhng v hi kch nhiu tp nh I love Lucy v
Father Knows Best. Ngi M thuc tt c cc la tui tr thnh i tng ca cc chng
trnh qung co c thit k ngy cng tinh vi, cng phu hn, gii thiu nhng sn phm m
ngi ta ni l cn thit cho mt cuc sng tt p.
CHNH SCH KINH T CNG BNG
Chnh sch kinh t cng bng (The Fair Deal) l tn ca chng trnh quc ni ca Harry
Truman. Khi xy dng k hoch ny da trn Chnh sch kinh t mi ca Tng thng tin nhim
Roosevelt, Truman cho rng, Chnh ph Lin bang nn m bo c hi kinh t v s n nh x
hi. ng tranh u nhm t c cc mc tiu , bt chp s chng i d di v chnh tr
t nhng nh lp php bo th ang cng quyt h thp vai tr ca chnh ph.

u tin th nht ca Truman trong giai on ngay sau khi chin tranh chm dt l thc hin
bc qu sang nn kinh t thi bnh. Cc qun nhn mun nhanh chng tr v qu hng,
nhng khi v n nh, h phi i mt vi vic mt nh ca v vic lm. D lut G.I. c thng
qua trc khi chin tranh kt thc gip cc qun nhn d dng ha nhp vi i sng dn s,
thng qua vic cung cp cc khon phc li nh: cc khon tin cho vay c bo m mua nh
, tr gip cho vic o to ngh nghip v gio dc i hc.

iu gy lo lng hn l s bt n trong tng lp lao ng. V nn sn xut phc v chin tranh

chm dt nn nhiu cng nhn lm vo tnh trng tht nghip. Nhng ngi khc mun c
tng lng, mt s tng lng m h cm thy phi ch i qu lu. Vo nm 1946, 4, 6 triu
cng nhn bi cng - mt con s ln nht trong lch s nc M. H thch thc cc ngnh
cng nghip t, thp v in lc. Khi h tip tc bi cng cc tuyn ng st v cc m than
mm, th Truman phi can thip ngn chn s i hi thi qu ca cc cng on, nhng
iu ch lm cho nhiu ngi lao ng thm xa lnh ng m thi.

Trong khi phi gii quyt nhng vn rt cp bch, Truman cng a ra mt ngh trnh hnh
ng ton din hn. Cha y mt tun sau khi chin tranh chm dt, ng trnh ln Quc hi
mt chng trnh 21 im, nhm u tranh chng li nhng hin tng thu nhn cng bt bnh
ng, i mt mc lng ti thiu cao hn, cc khon tin bi thng tht nghip ln hn v tr
gip nh ca nhiu hn. Sau vi thng, ng b sung cc khon ngh khc v bo him y
t v lut nng lng nguyn t. Nhng cch tip cn ri rc ny khin cho nhng u tin ca
Truman tr nn khng r rng.

ng Cng ha nhanh chng tn cng. Trong cuc bu c quc hi nm 1946, h hi "Chng ta

thy chn ngy cha?" v cc c tri p li rng h qu chn. Chim a s trong c hai
Vin ca Quc hi, ln u tin t nm 1928, ng Cng ha quyt tm xoay ngc xu
hng t do nh ca nhng nm di thi Roosevelt.

Truman tranh u vi Quc hi v Quc hi ct gim chi tiu v gim thu. Vo nm 1948,
ng vn th ti ng c mc d cc cuc thm d d lun cho thy rng ng t c c hi thng c.
Sau mt chin dch tranh c mnh m, Truman thng im, mt trong nhng kt qu gy bt
ng ln trong nn chnh tr M khi ng nh bi ng c vin ng Cng ha, Thomas Dewey,
thng c bang New York. Bng cch lm hi sinh tinh thn Lin minh on kt ca Chnh sch
kinh t mi trc y, Truman tranh th c cc c tri thuc tng lp lao ng, gii ch
nng tri v ngi M gc Phi.

Khi Truman mn nhim vo nm 1953, Chnh sch Kinh t Cng bng ca ng c t c mt

s thnh cng. Thng 7/1948, ng cm nn phn bit chng tc trong quy trnh tuyn dng
cn b ca Chnh ph Lin bang v ra lnh chm dt nn chia r sc tc trong qun i. Mc
tin lng ti thiu c gia tng v cc chng trnh an ninh x hi c m rng. Chng
trnh nh mang li nhiu li ch nhng vn cn nhiu gia nh c nhu cu cha c p
ng. Bo him y t quc gia, cc bin php tr gip gio dc, tr cp nng nghip v chng
trnh ban hnh o lut quyn dn s ca ng cha c Quc hi thng qua. Mi bn tm ca
Truman v cc vn ca Chin tranh Lnh l mc tiu quan trng nht ca ng, khin ng
c bit kh khn trong vic ginh c s ng h i vi cch thc ci cch x hi trong hon
cnh b phn i kch lit.

CCH TIP CN CA EISENHOWER

Khi k nhim Truman, Dwight Eisenhower ng v cn bn vi khung trch nhim ca
Chnh ph do Chnh sch kinh t mi xc lp nn, nhng ng c gng gi mt gii hn nht nh
i vi cc chng trnh v cc khon chi tiu. ng gi l Ch ngha bo th nng ng hay
l Ch ngha cng ha cp tin. C ngha l, theo ng gii thch, cc chng trnh ny mang tnh
bo th khi n lin quan ti tin bc, mang tnh t do khi n lin quan ti con ngi. C nhng
ch trch cho rng Eisenhower mnh m ln ting khuyn ngh xy dng tht nhiu trng
hc... nhng li khng chu b tin ra.

u tin th nht ca Eisenhower l lm cn bng ngn sch sau nhiu nm thm ht. ng mun
ct gim chi tiu, ct gim thu v duy tr gi tr ca ng -la. ng Cng ha t ra sn sng
liu lnh ph mc nn tht nghip kim sot c nn lm pht. Do khng mun kch thch
pht trin kinh t qu mc, cho nn h phi chng kin nc M ba ln phi tri qua suy
thoi trong vng tm nm di thi Eisenhower, nhng khng t suy thoi no xy ra qu trm
trng.

Trong nhng lnh vc khc, Chnh ph Lin bang trao quyn kim sot cc khu khai thc du
m ngoi khi ca Chnh quyn Lin bang cho cc bang. Chnh ph cng ng h vic pht trin
cc cng ty nng lng t nhn ch khng bt buc phi theo quan im cng cng m phi Dn
ch xng. Ni chung, thin hng ca Chnh ph l ng h gii doanh nghip.

So vi Truman, Eisenhower ch c mt chng trnh quc ni khim tn. Mi khi ng hng hi

vn ng xy dng mt o lut mi, th dng nh iu li lm cho tnh k tha ca Chnh
sch kinh t mi gim i i cht - chng hn nh vn gim tr cp nng nghip hay vn
hn ch phn no hot ng ca cc nghip on. Vic ng khng thc y nhng thay i cn
bn theo mt hng c th no tng thch vi tinh thn ca nhng nm 50 giu c. ng l
mt trong s rt t nhng v tng thng M vn cn c lng dn khi chm dt nhim k ca
mnh.

VN HA M THP NIN 1950

Trong sut thp nin 1950, nhiu s kin vn ha chng t rng t tng ng nht thm
nhp khp x hi M. Tnh tun theo chun mc l rt ph bin. Mc d c nam gii ln ph n
u buc phi theo nhng m thc ngh nghip trong Chin tranh Th gii Th hai, nhng khi
chin tranh kt thc, th vai tr truyn thng lin c phc hi. n ng l ch gia nh, cn
ph n th coi v tr thch hp nht ca mnh l t gia ni tr, thm ch c khi h l ngi lm
cng n lng. Trong cun sch gy nh hng mnh ca mnh - cun m ng c n - nh
x hi hc David Riesman gi x hi mi ny l mt x hi b nh hng bn ngoi chi phi,
m c trng ca n l tnh tun theo chun mc, nhng ng thi cng c tnh bnh n. Truyn
hnh, vn cn c t cc chng trnh la chn, cng ng gp vo xu hng ng ha vn
ha ny thng qua vic cung cp cho thanh nin v ngi gi nhng khun mu x hi chung d
c chp nhn.

Nhng khng phi tt c nhng ngi M u thch ng vi nhng chun mc vn ha ny.

Nhiu nh vn, nhng thnh vin ca Th h lp d phn khng nhng gi tr quy c, thch
thc cc tn ti trt t ang c tn trng v do gy ra mt c sc v vn ha. Nhn mnh
vo tnh t pht v tm linh, h thch dng trc gic hn l l tr, thuyt thn b phng ng hn
l tn gio kinh vin ca phng Ty.

Cc tc phm vn chng ca h din t cm xc v s cch bit v nhu cu c cng nhn

bn thn. Jack Keronac nh my cun tiu thuyt n khch nht ca ng, cun Trn ng,
trn mt bng giy di 75 mt. Bng th php b du chm cu v khng tun theo quy tc
chung v cu trc on vn, cun sch ca ngi cuc sng t do. Nh th Allen Ginsberg cng tr
nn ni ting nh bi th Ting go r - mt tc phm ph phn cay c nn vn minh hin i
c c kh ha. Khi cnh st buc ti tc phm ny l suy i v tch thu cc bn in pht
hnh, Ginsberg i cht thnh cng ti ta n.

Cc nhc s v cc ha s cng ni lon. Ca s Elvis Presley, bang Tennessee l ngi da trng

thnh cng nht trong vic ph bin th m nhc M gc Phi y cm xc v rn rng vi tn
gi nhc Rock and Roll. Trc ht, ca s ny lm tng lp trung lu M sng st vi kiu tc
ui vt v cch nh hng un ln ca anh khi biu din. Nhng mt vi nm sau, cc bui
biu din ca anh phn no t gy sc hn cng vi s ra i ca nhng ca s v ban nhc sau
, nh ban nhc Rolling Stones ca Anh. Tng t, trong thp nin 50, cc ha s nh Jackson
Pollock loi b gi v v xp t cc toan v trn sn, sau dng sn du, ct v nhng cht
liu khc to thnh nhng vt mu hoang di mnh lit. Tt c nhng ha s v nhng nh
vn, nh th , cho d h dng phng tin no i chng na, th u a ra nhng m hnh
mi cho mt cuc cch mng x hi rng ri v c nh hng su sc ca thp nin 1960.

NHNG CN NGUYN CA PHONG TRO I QUYN CNG DN

Nhng nm sau chin tranh, ngi M gc Phi tr thnh vn ngy cng cng thng. Trong
chin tranh, h u tranh chng k th chng tc trong vic thc hin ngha v qun s, tuyn
dng lao ng, v h t c nhng thnh qu nht nh. Hng triu ngi M da en ri
b cc nng tri min Nam ln cc thnh ph min Bc ni h hy vng s tm c cng n vic
lm tt hn. Thay v nhng g m c, h ch tm c mt ch cht chi, chen chc trong cc
khu nh chut ti cc th. Gi y cc qun nhn ngi M da en tr v qu nh, v
nhiu ngi trong s h kin quyt khng chp nhn thn phn cng dn hng hai ca mnh.

Jackie Robinson khuy ng vn chng tc vo nm 1947, khi anh ph v ranh gii mu

da trong bng chy v bt u chi cho cc gii u bng chy ln hn. Khi l thnh vin ca
i bng Brooklyn Dodgers, anh thng phi i mt vi nhng rc ri do i th cng nh cc
cu th cng i gy ra. Nhng ma thi u u tin xut sc dn ti vic ngi ta phi tha
nhn ti nng ca anh v khin s nghip thi u ca nhng cu th da en khc tr nn d dng
hn. Nhng cu th ny bt u ri khi cc i bng chy ca ngi da en m trc kia, h
buc phi thi u .
Cc quan chc chnh ph v nhiu ngi M khc pht hin thy mi quan h gia cc vn
chng tc v cc vn chnh tr trong Chin tranh Lnh. Vi t cch l ngi lnh o th gii
t do, Hoa K c gng tm kim s ng h ca chu Phi v chu . Nn phn bit chng tc
trong chnh nc M lm cn tr nhng n lc li ko ng minh nhng khu vc khc trn
th gii.

Harry Truman ng h phong tro i quyn cng dn u tin. C nhn ng tin vo quyn
bnh ng v chnh tr, tuy ng khng tin vo quyn bnh ng x hi, v ng cng nhn tm
quan trng ngy cng tng ca c tri ngi M gc Phi cc th. Nm 1946, khi c thng
bo v nhng v hnh hnh khng h xt x ca m ngi phn bit chng tc da trng i vi
ngi da en v nhng hnh thc bo lc chng li ngi da en min Nam, ng yu cu y
ban Quyn Cng dn c nhim v iu tra s k th chng tc v tn gio. Bn bo co c nhan
l m bo nhng quyn con ngi ny, c cng b vo nm sau , minh chng r
rng a v hng hai ca ngi da en trong i sng x hi M v khuyn ngh rt nhiu bin
php m Chnh ph Lin bang cn thc hin nhm bo m nhng quyn vn c dnh cho tt
c cng dn.

Truman phn ng bng vic gi ti Quc hi mt chng trnh 10 im v quyn cng dn.
Cc thnh vin thuc ng Dn ch min Nam trong Quc hi cn tr vic thng qua chng
trnh ny. Mt s ngi gin d nht, ng u l Strom Thurmond, Thng c bang Nam
Carolina, thnh lp nn ng Bang quyn nm 1948 phn i Tng thng. Truman cho
ban hnh mt sc lut cm k th chng tc trong vic tuyn dng nhn vin cho cc c quan
Lin bang, ra lnh i x bnh ng trong cc lc lng v trang v yu cu mt y ban c
nhim v chm dt nn chia r sc tc trong qun i. Cui cng, nn phn bit chng tc trong
qun i cng chm dt vo thi k Chin tranh Triu Tin.

Trong nhng nm 1950, ngi M da en min Nam c hng rt t (nu khng ni l

khng c hng) quyn cng dn v quyn chnh tr. Nhn chung, h khng c quyn bu c.
Nhng ngi c gng ghi tn vo danh sch c tri u c th b nh p, mt vic lm, mt tn
nhim hoc b trc xut ra khi ni c tr. Cc cuc hnh hnh khng xt x vn tip din. Cc
lut Jim Crow thc hin s chia r sc tc trn t, tu ho, khch sn, nh hng, bnh vin,
nhng c s gii tr v trong cng n vic lm.

CHM DT S CHIA R SC TC
Hip hi Quc gia v Tin b ca Ngi Da mu (NAACP) i tin phong trong nhng n lc
lt gio iu t php c thit lp trong mt v kin Ta n Ti cao, v Plessy kin
Ferguson nm 1896, trong , s chia r sc tc ca cc hc sinh da en v da trng trng hc
l hp hin nu c s v phng tin hc tp l ring bit nhng bnh ng. Phn quyt
c thc thi sut nhiu thp nin, cng lm nghim trng hn s chia r sc tc nghit ng
min Nam ni m nhng c s v phng tin rt him khi, nu khng ni l chng bao gi,
bnh ng.

Ngi M gc Phi t c mc tiu ca h trong vic lt li bn n Plessy vo nm 1954 khi

Ta n Ti cao - c ch tr bi ngi do Eisenhower ch nh - Chnh n Ta n Ti cao Earl
Warren - a ra phn quyt ca mnh trong v Brown kin Hi ng Gio dc. Ta nht tr
tuyn b rng "Cc c s v phng tin hc tp ring r bn thn n vn l khng bnh ng
v do , sc lnh gio iu ring bit nhng bnh ng s khng cn c p dng ti cc
trng cng". Mt nm sau , Ta n Ti cao yu cu cc hi ng trng hc a phng
phi thc thi quyt nh ny vi nhp khn trng.

Mc d cm thng vi nhng nhu cu ca min Nam khi min ny ang tri qua s chuyn i
ln, song Eisenhower vn hnh ng nhanh chng chng t rng lut php c tun th
trc s phn i t phn ln cc bang min Nam. Eisenhower phi i mt vi mt v khng
hong ln Litter Rock, bang Arkansas vo nm 1957, khi Thng c bang ny, Orval Faubus,
c nh cn tr mt k hoch chm dt s chia r sc tc khi ku gi vic nhn chn hc sinh
da en vo Trng Trung hc Trung tm ca thnh ph vn trc y ch dnh cho hc sinh da
trng. Sau khi n lc m phn khng c kt qu, Tng thng Eisenhower c qun i lin
bang xung Little Rock cng ch thc thi k hoch ny.

Thng c Faubus p tr bng cch ra lnh ng ca cc trng trung hc Little Rock

trong nm hc 1958-1959. Tuy nhin, mt ta n lin bang ra lnh m ca li cc ngi trng
ny vo nm sau . Cc trng hc m ca nhng khng kh rt cng thng, vi mt s rt t
cc hc sinh M gc Phi. V th, qu trnh bi b nn phn bit chng tc trong trng hc
din ra rt chm chp v khng trit ti hu ht cc bang min Nam.

Mt du mc quan trng khc trong phong tro i quyn cng dn din ra vo nm 1955
Montgomery, bang Alabana. Rosa Park, mt n th may ngi M gc Phi 42 tui, ng thi l
th k phn ban Hip hi Quc gia v Tin b ca ngi da mu (NAACP), ngi trn gh trc
ca mt chic xe but cng cng. Hng gh trc, theo lut v theo tp qun, vn l dnh cho
ngi da trng. Khi b ra lnh phi ngi pha sau xe, ch t chi. Cnh st ti v bt giam
ch v ti vi phm cc o lut phn chia sc tc. Cc th lnh ngi M gc Phi, vn ang ch
mt v vic nh vy, lin t chc ty chay h thng xe but.

Martin Luther King Jr, mt mc s tr thuc gio hi Baptist ni nhng ngi M gc Phi
thng gp g nhau, tr thnh ngi pht ngn cho phong tro phn i . ng ni " n
lc con ngi ta chn ngy... v b hnh h v b i x th bo bi nhng bn chn tn c ca
nn p bc". Luther King b bt giam v sau ng cn b bt nhiu ln na, thm ch mt qu
bom ph hy mt trc ngi nh ca ng, nhng nhng ngi M gc Phi Montgomery vn
tip tc ty chay khng i xe but. Chng mt nm sau , Ta n Ti cao ra quyt nh
khng nh rng vic chia r sc tc trn xe but cng nh vic phn chia sc tc trng hc l
tri vi hin php. Cuc ty chay kt thc, phong tro i quyn cng dn ginh c mt
thng li quan trng v pht hin c mt th lnh mnh m, thng thi v y t cht hng
bin ca phong tro, l Martin Luther King Jr.

Nhng ngi M gc Phi cng n lc ginh quyn bu c ca mnh. Mc d iu b sung sa

i th 15 trong Hin php Hoa K m bo quyn bu c, nhng nhiu bang tm cch
trnh khng thi hnh iu lut ny. Cc bang nh thu thn hay kim tra trnh bit c
bit vit - thng kht khe hn i vi ngi M gc Phi ngn khng cho c tri da en c
trnh vn ha thp i b phiu. Khi lm vic vi th lnh phe a s ti Thng vin - Lyndon
B. Johnson - Eisenhower ng h ng ny trong n lc ca Quc hi nhm m bo quyn bu
c cho cc c tri ngi M gc Phi. o lut Quyn Cng dn nm 1957, ln u tin sau 82
nm, to nn mt bc tin v trao cho Lin bang quyn can thip vo nhng v n m
trong ngi da en b chi b quyn bu c. Tuy vy, vn cn nhng k h ca lut php, v
do nhng nh hot ng chnh tr thc y thnh cng s ra i ca o lut Quyn Cng
dn nm 1960, trong , ra cc mc pht nghim khc hn cho nhng vi phm v quyn bu
c. Tuy nhin, o lut ny vn cha trao cho cc quan chc lin bang quyn c ng k danh
sch c tri cho ngi M gc Phi.

Da vo nhng n lc ca chnh ngi M gc Phi m phong tro i quyn cng dn pht

trin mnh m vo nhng nm sau Chin tranh Th gii Th hai. Thng qua Ta n Ti cao v
thng qua Quc hi, nhng ngi ng h quyn cng dn xy dng c nn tng cho mt
cuc cch mng to ln nhng ho bnh trong quan h sc tc ca nc M vo thp nin 1960.
Chng 13: Nhng thp nin ca s thay i
1960-1980
"Ti m c c mt ngy kia, trn nhng ngn i chy bang Georgia, con ci ca nhng
ngi n l v ca ch n xa c th ngi bn nhau nh nhng ngi anh em"Martin Luther
King Jr, 1963

n nm 1960, nc M sp sa chng kin s thay i x hi ln lao. X hi M lun l

mt x hi ci m v linh hot hn bt k mt quc gia no khc trn th gii. Tuy nhin, x hi
M cho n thi im vn do ngi da trng thng tr. Trong nhng nm 1960, cc nhm dn
c trc kia khng c ting ni hoc b coi l thuc tng lp di tr nn mnh m hn v
t c thnh cng trong vic i quyn dn s cc phong tro nh: phong tro ca ngi M
gc Phi, ca ngi da , ph n, con ci ca cc dn tc da trng mi nhp c v ngi chu
M La-tinh. Phn ln s ng h m h nhn c n t tng lp thanh nin ng o hn bao
gi ht, mt tng lp thanh nin c tip cn vi h thng cc trng cao ng v i hc ang
pht trin vi tc cha tng c trong lch s. Thng ua theo nhng li sng phn vn ha
v cc h t tng chnh tr cp tin, nhiu con ci ca th h Chin tranh Th gii Th hai
ni ln nh nhng ngi vn ng cho mt nc M mi m c trng ca n l s a vn ha
v a sc tc - mt x hi m trc y, ng cha h thy kh c th chp nhn c.

PHONG TRO I QUYN CNG DN T 1960 N 1980

Cuc u tranh i quyn bnh ng ca ngi M gc Phi t c nh cao vo thp nin
1960. Sau nhng thng li lin tip vo thp nin 1950, ngi M gc Phi cng cam kt mnh
m hn i vi hnh thc u tranh trc tip khng dng bo lc. Cc t chc nh Hi ngh
Quyn lnh o Thin Cha gio min Nam (SCLC) to ra tng lp tng l ngi M gc Phi
v y ban Phi hp n ha Sinh vin (SNCC) gm cc nh hot ng tr tui l nhng t chc
u tranh cho ci cch thng qua i khng ha bnh.

Nm 1960, cc hc sinh trung hc ngi M gc Phi ngi ti quy n phn bit sc tc ti trng
Woolworth, bang Bc Carolina v c tuyt khng chu di i. Cuc biu tnh ca h thu ht
s ch ca cc phng tin thng tin i chng v khi xng cho cc cuc biu tnh tng t
khp cc bang min Nam. Vo nm sau, nhng ngi biu tnh i quyn cng dn t chc
cc cuc diu hnh i t do bng xe but, ngi da en v da trng u ln nhng chic xe but
tin v min Nam, i ti nhng bn xe vn cn gi nguyn thi phn bit chng tc. nhng
cuc biu tnh ny c th thu ht s quan tm ca cc phng tin thng tin v khin tnh hnh
phi dn dn thay i.

Cc i biu cng t chc nhng cuc hp quan trng m s kin ln nht l Cuc tun hnh
Washington nm 1963. c hn 200.000 ngi tp trung ti th nc M biu th cam
kt ca h v quyn bnh ng cho tt c mi ngi. Cao tro ca mt ngy trn ngp ting ht
v nhng bi pht biu hng hn n cng vi bi pht biu ca Martin Luther King Jr.,
ngi xut hin vi t cch l ngi pht ngn tiu biu cho quyn cng dn. "Ti m c c
mt ngy trn nhng ngn i chy x Georgia, con ci ca nhng n l v nhng ch n xa
c th ngi bn nhau bn chic bn ca tnh huynh " - Luther King tuyn b. Mi khi ng ni
on ip khc "Ti c mt c m", c m ng li h to hng ng.

Nhng s tin b ban u t c khng tng xng vi nhng li pht biu hng hn ca
phong tro i quyn cng dn. Tng thng Kennedy ban u lng l khng gy sc p vi
nhng ngi da trng min Nam phi ng h quyn cng dn ca ngi da en v ng ang
cn nhng l phiu ca h cho nhng vn khc. Tuy nhin, cc s kin m ngi M gc Phi
khi xng buc ng phi ra tay. Khi James Meredith b t chi khng c chp nhn vo
hc trng i hc Mississippi vo nm 1962 v l do sc tc, Kennedy phi a qun i
lin bang ti vng ny duy tr lut php. Sau nhng cuc biu tnh chng nn phn bit chng
tc Bermingham, bang Alabama, cnh st phn ng bng bo lc. Tng thng trnh
ln Quc hi mt d lut mi v quyn cng dn, chm dt nn phn bit chng tc ni cng
cng. Tuy nhin, ngay c cuc Tun hnh Washington cng khng th khin Tiu ban Quc hi
chu thng qua. D lut vn cn b ch li Quc hi khi Tng thng Kennedy b m st nm
1963.

Tng thng Lyndon B. Johnson t c nhiu thnh cng hn. Vi k nng m phn m
ng thng xuyn s dng trong nhng nm ng cn m nhn cng v lnh o phe a s
Thng vin, Johnson thuyt phc c Thng vin hn ch cc chin thut ngn cn vic
b phiu cui cng thng qua o lut mang tnh bc ngot v Quyn Cng dn nm 1964. B
lut ny chm dt nn phn bit chng tc ti ni cng cng. o lut v Quyn bu c mt
nm sau , nm 1965, cho php Chnh ph Lin bang ng k c tri ti nhng ni m trc
kia, cc quan chc khng cho php c tri da en ng k b phiu. Cho n nm 1968, mt triu
ngi M gc Phi c ng k bu c ti cc vng xa xi ti min Nam. Nm 1968, Quc
hi thng qua lut cm phn bit chng tc trong cung cp nh .

Tuy nhin, khi c gii phng, cuc cch mng i quyn cng dn khin cc th lnh
phong tro tr nn nn nng v tc thay i din ra chm chp v ngi M gc Phi vn cha
c ha nhp hon ton vo x hi chnh thng ca ngi da trng. Malcolm X., mt nh hot
ng chnh tr c ti hng bin l ngi tin phong ku gi loi b vic phn bit ngi M gc
Phi khi cng ng da trng. Stokely Carmichael, mt ngi lnh o phong tro sinh vin, cng
c nhng o tng nh vy v quan im khng dng bo lc v vic hp tc gia cc chng
tc. Anh khin cho cu khu hiu quyn ca ngi da en tr nn ni ting, v phi t c
bng mi gi, theo nh li ca Malcolm X.

Bo lc xut hin cng vi nhng li ku gi hiu chin v ci cch. Nhiu cuc bo lon
bng n mt s th ln vo nm 1966 v 1967. Vo ma xun nm 1968, Martin Luther
King Jr. ng xung di vin n ca mt k m st. Mt vi thng sau , Thng ngh s
Robert Kennedy, ngi pht ngn cho nhng ngi b thit thi, mt ngi phn i cuc Chin
tranh Vit Nam, anh trai ca v c tng thng b m hi, cng cng chu chung s phn. Vi
nhiu ngi th hai v m st ny nh du s co chung ca thi i ngy th v l tng
ha trong c phong tro i quyn cng dn ln phong tro phn chin. Tnh hiu chin ngy
cng tng ca cnh t kt hp vi nhng phn ng thi qu ca phi bo th to ra mt s
chia r trong tinh thn dn tc m ngi ta phi mt nhiu nm mi hn gn c.
Tuy nhin, n thi im , mt phong tro i quyn cng dn vi s ng h ca nhng quyt
nh ca ta n, s thng qua cc o lut ca quc hi, v cc qui nh ca chnh quyn lin
bang, an ci vo trong tng kha cnh ca i sng x hi M, v y l mt xu th khng
th o ngc. Cc vn quan trng l thc hin quyn bnh ng v s tip cn ngang bng,
ch khng phi l tnh hp php ca s phn bit i x hay vic tc quyn bu c. Nhng
cuc tranh lun trong thp nin 1970 v nhng nm sau u lin quan n nhng vn nh
bt bn tr phi i xe but ra xa khu vc chng sng ch c c s cn bng v chng tc
cc ngi trng trong thnh th, hay v vn s dng cc bin php khng nh. Mt s ngi
coi cc chnh sch v chng trnh ny l nhng bin php tch cc nhm m bo c hi bnh
ng v gio dc v vic lm, cn mt s ngi khc th li coi nhng chnh sch vn l nn
phn bit chng tc, ch c iu theo chiu hng ngc li m thi.

Ta n cng c cch gii quyt vn ring ca mnh, thng qua cc phn quyt thng khng
nht qun. ng thi, vic ngi M gc Phi dn dn c mt trong tng lp trung lu M v ti
cc khu ngoi yn tnh vn trc ch thuc v ngi da trng lng l phn nh mt s
thay i su sc v nhn khu hc trong x hi M.

PHONG TRO PH N
Trong hai thp nin 1950 v 1960, cng ngy cng c nhiu ph n c gia nh tham gia lc
lng lao ng, nhng vo nm 1963, mt ph n i lm ch c mc lng trung bnh bng 63%
mc lng ca mt lao ng nam gii tng ng. Vo nm , tc gi Betty Friedan xut
bn cun iu huyn b ca phi n, mt tc phm ph phn gy chn ng, ch trch nhng m
thc sng ca tng lp trung lu, m b cho l li sng khin cho nhiu ph n cm thy
khng hi lng. Ch ra rng ph n thng khng c cch no khc by t suy ngh tnh cm
ca mnh ngoi vic ly chng v con, Friedan khuyn khch c gi tm kim nhng vai
tr v nhng trch nhim mi, v tm ra bn sc ngh nghip v bn sc c nhn, hn l bung
xui theo mt x hi do nam gii ng tr.

Phong tro ph n vo nhng thp nin 1960 v 1970 ly cm hng t phong tro i quyn
cng dn. Phong tro ny ch yu bao gm cc thnh vin ca giai cp trung lu, do vy, tip
nhn phn no tinh thn ni lon ca thanh nin thuc tng cp trung lu trong thp nin 1960.

Cc lut v ci cch cng thc y s thay i trong x hi. Trong cuc tranh lun v d lut
Quyn Cng dn nm 1964, phi i lp hy vng s lm ph sn hon ton d lut ny bng
cch xut mt iu b sung sa i nhm cm s phn bit i x da trn gii tnh v chng
tc. Lc u, iu lut b sung ny c thng qua, sau , chnh o lut Quyn Cng dn
c thng qua v em li cho ph n mt cng c php l gi tr.

Nm 1966, 28 ph n i lm, trong c b Betty Friedan, thnh lp T chc Ph n Quc

gia (NOW) hnh ng nhm a ph n M ha nhp hon ton vo i sng x hi chnh
yu ca nc M ngy nay. Mc d NOW v cc t chc ph n tng t t ho rng ngy nay
mnh c mt s lng thnh vin ng o, ta c th ni rng nhng t chc ny c nh
hng ln nht vo u thp nin 1970, thi m nh bo Gloria Steinem v mt s ph n khc
lp ra tp ch Ms. H cng thc y s ra i ca cc nhm chng bnh ng ngh nghip cho
ph n, thng cng do ph n ng u, bao gm ngi vn ng chnh tr ni ting nht l
Phyllis Schlafly. Cc nhm ny ng h vai tr truyn thng ca ph n trong gia nh v phn
i iu b sung sa i hin php c xut mang tn Quyn bnh ng.

c Quc hi thng qua nm 1972, iu b sung sa i tuyn b rng Quyn bnh ng

theo lut nh s khng b Hoa K hay bt k bang no trn t nc Hoa K ph nhn v l do
gii tnh. Trong vi nm sau , 35 bang trong s 38 bang ph chun iu b sung sa i
ny. Cc ta n cng ra tay m rng quyn bnh ng cho ph n. Nm 1973, trong v Roe
kin Wade, Ta n Ti cao tha nhn ph n c quyn ph thai trong nhng thng u mang
thai. y l mt trong nhng thng li quan trng i vi phong tro ph n, nhng Roe cng
to ra mt phong tro phn i vic ph thai ca ph n.

Tuy nhin, vo thi k gia v cui thp nin 1970, phong tro ph n dng nh b ngng
tr. Phong tro khng lm cho nhng li ku gi ca mnh n c vi nhng tng lp x
hi khc, ngoi tng lp trung lu. Nhng chia r v bt ng bt u xut hin gia cc phi
n ha v cp tin. Phi bo th i lp t chc mt chin dch phn i iu b sung sa i
Cc quyn bnh ng trong Hin php, v iu b sung sa i ny b hy b nm 1982 v
khng c s tn thnh ca 38 bang, mt iu kin cn thit c Quc hi ph chun.

PHONG TRO CA NGI M LA-TINH

nc M thi k sau Chin tranh Th gii Th hai, ngi M gc Mexico v Puerto Rico cng
phi ng u vi nn phn bit chng tc. Nhng ngi mi di c n t Cuba, Puerto Rico,
Mexico v Trung M thng khng c chuyn mn ngh nghip v khng ni c ting Anh,
cng b phn bit i x. Mt s lao ng ni ting Ty Ban Nha lm vic nng tri v i khi
b bc lt tn t; nhng ngi khc th v cc th, v , cng ging nh nhng nhm
dn nhp c trc kia, h phi i mt vi nhng kh khn khi mu cu mt cuc sng d chu
hn.

Tuy nhin, nhng ngi Chicanos, tc l ngi M gc Mexico, c huy ng vo cc t chc

nh Hip hi Quc gia ngi M gc Mexico, cng cha c phn khng cho mi n thp nin
1960. Vi hy vng chng trnh chng ngho i ca Lyndon Johnson s mang li nhiu c hi
hn cho h, ngi Chicanos v cng tht vng khi thy rng, gii quan chc khng p
ng c nhng yu cu ca cc nhm dn c thp c b hng trong x hi. c bit, tm gng
v phong tro hot ng ca ngi da en cho ngi M ni ting Ty Ban Nha mt bi hc
v tm quan trng ca sc p chnh tr trong mt x hi a sc tc.

o lut v Quan h Lao ng X hi Quc gia nm 1935 khng cho nng dn c quyn t
chc v thng lng tp th. Nhng Cesar Chavez, ngi sng lp T chc Cng nhn trong
nng nghip m ch yu thnh vin l nhng ngi ni ting Ty Ban Nha, chng t rng
hnh ng u tranh trc tip l cch tt nht ginh c s cng nhn ca gii ch i vi
cng on ca mnh. Cc ch trang tri nho California phi ng thng lng vi cng
on ca anh sau khi Chavez ku gi ngi tiu dng trn ton quc ty chay nho. Nhng cuc
ty chay tng t i vi rau dip v cc sn phm khc cng thnh cng. Tuy cc ch nng
tri tm cch cn tr hot ng ca t chc ca Chavez, nhng c s hp php c xc
lp, cho php nng dn nhp c c quyn i hi nhng khon lng cao hn v cc iu kin
lao ng tt hn thng qua cc t chc i din cho h.
Ngi M ni ting Ty Ban Nha cng tr nn tch cc hn v mt chnh tr. Nm 1961,
Henry B.Gonzalez thng c vo Quc hi bang Texas. Ba nm sau , Elizo (Kika") de la
Garza, mt ngi Texas khc tip bc ng, cng vi Joseph Montoya bang New Mexico
trng c vo Thng vin. Sau ny, c Gonzalez v De la Garza u ln ti chc Ch tch y
ban Thng vin. Vo hai thp nin 1970 v 1980, nhp hot ng chnh tr ca ngi M ni
ting Ty Ban Nha gia tng. Nhiu ngi c b nhim vo ni cc ca Tng thng Bill
Clinton v George W. Bush.

PHONG TRO CA NGI M DA BN A

Vo thp nin 1950, th dn da u tranh chng li cc chnh sch ca chnh ph yu cu
h phi di di khi cc vng t vn dnh ring cho ngi da v dn h vo sng cc th
ni h c th b ng ha v mi mt trong i sng x hi ca nc M. Ngi M da bn
a b y khi ni chn rau ct rn gp kh khn trong vic thch nghi vi i sng thnh th.
Nm 1961, khi chnh sch ny b nh ch, y ban Quyn cng dn ca Hoa K ghi nhn rng,
i vi ngi M da , s ngho nn v tnh trng b tc ot l ph bin.

Vo cc thp nin 1960 v 1970, quan st thy s pht trin ca phong tro dn tc trong th gii
th ba v s tin b ca phong tro i quyn cng dn ti chnh nc M, th dn da tr
nn ngy cng kin quyt trong vic i hi cc quyn li chnh ng ca h. Mt th h lnh t
mi ti ta n bo v nhng vng t ai cn st li ca b lc hay i li s t ai b
tc ot mt cch phi php trc y. H u tranh v ch ra nhng vi phm trong hip c
ti ht bang ny n bang khc, v vo nm 1967, ginh c thng li u tin trong nhiu
thng li ca mnh. T , h c m bo t ai v ngun nc vn b lm dng by lu nay.
Phong tro ngi M da (AIM) thnh lp nm 1968 gp phn phn phi cc khon tin
ca chnh ph ti cc t chc do ngi da lnh o v tr gip cho nhng ngi da b b
ri v b coi r ti cc th.

Nhng v i khng tr nn ph bin hn. Nm 1969, mt on gm 78 th dn da b

chim o Alcatraz ti vnh San Francisco v chim gi o ny cho ti khi cc quan chc Lin
bang chuyn h ra khi o nm 1971. Nm 1973, mt nhm ngi M da nh chim
lng Wounded Knee bang Nam Dakota ni binh lnh tn st cc b lc Sioux vo cui th
k XIX. Nhng ngi bo ng hy vng thu ht s ch ca chnh ph v iu kin sng bn
cng ti cc vng t dnh ring cho ngi bn a xung quanh cc thnh ph ni nn nghin
ru lan trn. S kin ny chm dt sau khi mt ngi da b git v mt ngi khc b
thng. Chnh ph ng xem xt li cc quyn li ca ngi da c quy nh trong
Hip c.

Song, nhng hot ng chnh tr tch cc ca ngi da mang li kt qu. Nhng ngi M
khc nhn thc r hn v nhu cu ca th dn da . Cc quan chc chnh ph p li i
hi ca h bng cc bin php tch cc, trong c iu lut H tr Gio dc nm 1975 v iu
lut Nh v o lut Quyn t quyt cho th dn da nm 1996. Thng ngh s th dn da
u tin, Ben Nighthorse Campbell bang Colorado, c bu vo Thng vin nm 1992.
PHONG TRO VN HA I KHNG
S kch ng i c hi bnh ng lm bng ln nhng bin ng t ngt khc. c bit,
thanh nin phn i li sng ca tng lp trung lu m cha m h to ra vo cc thp nin
sau Chin tranh Th gii Th hai. Mt s ngi tham gia vo cc hot ng chnh tr cp tin;
nhiu ngi khc chp nhn nhng chun mc mi v trang phc v hnh vi tnh dc.

Nhng du hiu r rt ca phong tro vn ha i nghch lan ta khp x hi M cui thp

nin 1960 v u thp nin 1970. Tc di hn v mt ru tr nn ph bin. Qun Jean xanh
v o phng th ch cho qun ty, o vt v c vt. Vic s dng cc loi ma ty bt hp php
gia tng. Nhc Rock and Roll pht trin, tr nn ht sc ph bin v bin th thnh nhiu th
loi m nhc khc. Beatles, Rolling Stones cng nhng ban nhc nc Anh khc dy ln mt
ln sng say m trn nc M. Nhc Hard Rock tr nn thnh hnh, nhng ca khc c li ca m
tnh chnh tr x hi, nh nhng ca khc ca ca s kim nhc s Bob Dylan c ph bin khp
ni. Phong tro vn ha i nghch t c cao im cc thnh vo khong thng 8/1969 ti
Woodstock, mt i hi ti lin hoan m nhc ko di ba ngy vng nng thn bang New York
vi na triu ngi tham d. i hi lin hoan vn c huyn thoi ha trong phim nh v bng
a thi k ny c mnh danh l th h Woodstock.

Mt s th hin tng t v tnh nhy cm ca gii tr l s ra i ca phi Cnh t mi, mt

nhm thanh nin cp tin, tui cn ang l sinh vin cao ng, i hc. Nhng k cnh t mi
ny, vi nhng i tc gn gi Ty u, thng l con ci ca nhng ngi thuc th h cp
tin trc y. Tuy nhin, h bc b h t tng Mc-xt. Thay vo , h coi cc sinh vin i
hc nh h l tng lp b p bc, nhng ngi c nhng quan im c bit v cuc u tranh
ca nhng nhm ngi b p bc khc trong x hi M.

Nhng ngi thuc phi cnh t mi tham gia cc phong tro i quyn cng dn v u tranh
chng ngho i. Thnh cng ln nht ca h - mt s kin m h ku gi c s ng h
rng ri - l cuc u tranh phn i Chin tranh Vit Nam, mt vn m nhng thanh nin
thi thc hin ch quan dch ca h rt quan tm. Cui thp nin 1970, nhm sinh vin Cnh
t mi gii th, nhng nhiu nh hot ng ca t chc ny vn tip tc con ng ca h
trong i sng chnh tr x hi M.

CH NGHA MI TRNG
bng ln phong tro i quyn cng dn, phong tro vn ha i nghch, v phi Cnh t mi
cng kch thch s ra i ca phong tro u tranh bo v mi trng vo gia thp nin 1960. Nhiu
ngi c gic ng sau khi cun sch Ma xun im lng" ca Rachel Carson c xut bn
nm 1962. Cun sch ny co buc rng cc loi thuc tr su ha hc, c bit l DDT - lm
nguyn nhn gy bnh ung th v mt s cn bnh nguy him khc. Mi lo ngi ca dn chng v
mi trng tip tc tng ln trong sut thp nin 1960 v nhiu ngi nhn thc c v cc
cht gy nhim xung quanh h nh: kh thi t, cht thi cng nghip, cc v trn du, u l mi
e da i vi sc kho ca h v cnh quan mi trng xung quanh. Vo ngy 22/4/1970, ln u
tin, cc trng hc v cc cng ng dn c trn ton nc M k nim Ngy Tri t. Cc
cuc hi tho gip ngi M hiu c mi him ha to ln ca nhim mi trng.
Mc d khng my ai phn i nhim l mt vn nghim trng, nhng cc gii php xut
u tn km v cha tin li. Nhiu ngi tin rng nhng gii php ny s lm gim tng trng
kinh t v t khin mc sng ca ngi M b nh hng. Tuy nhin, vo nm 1970, Quc
hi sa i iu lut Khng kh Sch nm 1967 nhm xy dng nhng tiu chun thng nht
trn ton quc v cht lng khng kh. Quc hi cng thng qua o lut Ci thin Cht lng
Nc, buc nhng ngi gy nhim phi chu trch nhim dn sch nhng vt du loang ngoi
khi. Cng vo nm 1970, C quan Bo v Mi trng (EPA) c thnh lp v hot ng
nh mt c quan lin bang c lp kim sot cc hnh vi vi phm lut bo v mi trng. Trong
sut ba thp nin sau ny, nh c lut php quy nh m quyn lc ca EPA ngy cng c
tng cng, v t chc ny tr thnh mt trong nhng c quan chnh ph tch cc nht,
chuyn ban hnh nhng quy nh v cht lng khng kh v cht lng nc.

KENNEDY V S TI NI LN CA CH NGHA T DO CNG VI

VAI TR LN CA CHNH PH
n nm 1960, Chnh ph tr thnh mt lc lng y quyn lc trong i sng dn chng.
Trong cuc i suy thoi nhng nm 1930, cc c quan hnh php mi c thnh lp
gii quyt nhiu vn trong cuc sng thng ngy ca ngi dn. Trong Chin tranh Th gii
Th hai, s lng ngi lm vic cho Chnh ph Lin bang tng t mt triu ngi ln 3, 8
triu ngi, sau gi mc n nh l 2,5 triu ngi trong nhng nm 1950. Chi tiu ca
Lin bang l 3.100 triu -la nm 1929, tng ln 75.000 triu -la nm 1953 v ln ti 150.000
triu la trong nhng nm 1960.

a s ngi M u chp nhn vai tr ngy cng ln ca Chnh ph, mc d li bt ng kin

trong vic xem xt xem phm vi quyn lc ca chnh ph s c tip tc m rng n mc no
trong tng lai. Nhn chung, phi Dn ch mun Chnh ph m bo c tng trng v n
nh. H mun tng cng hn na cc hnh thc phc li lin bang v gio dc, y t v an sinh.
Nhng ngi theo ng Cng ha th ng tnh vi mc trch nhim cao ca Chnh ph, ng
thi hy vng hn ch chi tiu v khuyn khch cc sng kin c nhn. Cuc bu c tng thng
nm 1960 phn nh rt r nt s phn chia tng i cn bng gia hai khuynh hng trn
trong x hi M lc by gi.

John F. Kennedy, ngi chin thng ca ng Dn ch trong cuc bu c tng thng nm 1960,
43 tui, l ngi c c tng thng tr nht trong lch s nc M cho ti thi im . Trn
truyn hnh, trong mt lot cc cuc tranh lun vi i th ca mnh l Richard Nixon, ng t
ra l ngi c nng lc, c ti bin thuyt, nng n v y nhit huyt. Trong chin dch tranh
c, ng trnh by rt si ni v k hoch chuyn mnh ca nc M trong thp nin mi, cho
mt ranh gii mi ang tn ti cho d chng ta c tm kim n hay khng. Trong bi din vn
nhm chc u tin ca mnh, ng kt lun bng mt li ku gi y thuyt phc: "Bn ng
hi t nc lm c g cho bn, m hy hi bn s c th lm c g cho t nc. Trong
sut thi gian ngn ngi trn cng v tng thng, s kt hp c bit gia sc ht, tr thng
minh v phong thi ca Kennedy - nhng iu ny cn n tng hn nhiu so vi chng trnh
lp php ca ng - khin ng gi c s ni ting v c nh hng mnh m ti nhng th
h chnh khch k tip.
Kennedy mong mun tng cng phc li kinh t cho tt c cng dn M, tuy nhin, thng li
qu st sao trong cuc tranh c hn ch quyn lc ca ng. Tuy ng Dn ch kim sot c
hai Vin ca Quc hi, nhng phe bo th min Nam thuc ng Dn ch li thng v cnh
vi ng Cng ha trong cc vn lin quan n mc can thip ca Chnh ph vo i sng
kinh t. H phn i cc k hoch tng tr cp lin bang cho gio dc, cung cp bo him y t
cho ngi gi v thnh lp mt B mi - B Vn th. V th, bt chp ti hng bin ca
ng, cc chnh sch ca Kennedy thng b hn ch v b ngn cn.

Mt u tin ln ca Kennedy l tm cch chm dt suy thoi, mt xu th ang din ra khi ng ln

nhm chc, v phc hi tng trng. Nhng vo nm 1962, khi ng thnh cng trong vic hn
ch s tng gi qu mc trong ngnh cng nghip ch to thp, theo nhn nhn ca Chnh ph,
th Kennedy khng cn chim c lng tin ca gii lnh o doanh nghip na. Tuy ng
thnh cng trong nhng mc tiu trc mt, nhng ng li mt dn nhng ngun ng h quan
trng. Khi c c vn kinh t ca mnh thuyt phc l vic ct gim mnh cc khon thu s
thc y pht trin kinh t, Kennedy trnh ln Quc hi mt d lut v gim thu. Tuy
nhin, phi i lp bo th trong Quc hi dp tt mi hy vng ca ng v vic d lut s
c thng qua, v hu ht cc ngh s trong Quc hi u cho rng mt o lut nh vy s ch
lm cho ngn sch b thm ht trm trng thm.

Cc ci cch lp php ca chnh quyn Kennedy cn ngho nn hn. Tng thng c mt s

hnh ng thin i vi lnh t ca cc phong tro i quyn cng dn nhng khng t c
nhng mc tiu ca phong tro ny cho ti khi Martin Luther King Jr. buc ng phi ra tay nm
1963. Ging nh Truman, Kennedy khng th thuyt phc c Quc hi thng qua cc khon
tr cp lin bang cho gio dc cng, chng trnh chm sc y t cho ngi gi. ng ch t c
thnh cng khim tn trong vic i tng mc lng ti thiu cho ngi lao ng. Tuy nhin,
ng m bo c vic cp vn cho chng trnh nghin cu v tr v lp ra cc T chc
Ha bnh a ngi M ra nc ngoi tr gip cho cc nc ang pht trin v p ng
nhng nhu cu ca h.

KENNEDY V CHIN TRANH LNH

Tng thng Kennedy nhm chc cam kt s tip tc cuc Chin tranh Lnh mt cch mnh
m, nhng ng cng hy vng s c s tha hip v chn ch trong vic tng cng sc mnh
v quyn lc ca nc M trn trng quc t. Trong mt nm ri u tin nhm chc, ng
t chi khng cho nc M can thip sau khi cuc tn cng ca nhng ngi Cuba lu vong do
CIA ch o vo Vnh Con ln tht bi, ng cng cho quc gia ng Nam - nc Lo
ri vo tay kim sot ca Cng sn v ngm ng vi vic dng ln Bc tng Berlin. Cc
quyt nh ca Kennedy u cng c mt cm nhn v s tha hip m Tng B th Lin X,
Nikita Khrushchev to ra trong cuc gp c nhn duy nht gia hai ngi, mt cuc gp
thng nh vo thng 6/1961 ti Vienna.

Chnh trong bi cnh ny m Kennedy gp phi s kin nghim trng nht ca cuc Chin
tranh Lnh, cuc khng hong tn la Cuba.

Ma thu nm 1962, Chnh quyn M bit c rng Lin X ang b mt b tr cc dn tn la

ht nhn trn t Cuba. Sau khi cn nhc cc la chn khc nhau, ng quyt nh kim dch
ngn chn khng cho tu chin X-vit tip tc vn chuyn thm tn la ti Cuba. ng thi,
ng cng khai yu cu Lin X rt b mi loi tn la v v kh ht nhn v cnh bo rng
hnh ng qu khch ca Lin X trn hn o Cuba c th s dn n mt cuc tn cng tr a
Lin bang X-vit. Sau vi ngy cng thng, khi m th gii ng k ming vc thm ha
chin tranh ht nhn, Lin X ng rt lui cng vi dn tn la ca h. Nhng ngi ph
phn buc ti ng l nh liu vi thm ha ht nhn trong khi chnh sch ngoi giao ha
bnh vn c th l thch hp. Cuc khng hong tn la Cuba ln u tin khin Kennedy
tr thnh mt nh lnh o ni ting ca phng Ty dn ch.

Nhn nhn li, cuc khng hong tn la Cuba nh du mt bc ngot quan trng trong
quan h X-M. C hai bn u nhn thy s cn thit phi gim bt cng thng c th dn ti
xung t qun s trc tip. Mt nm sau , Hoa K, Lin X v Anh k mt vn kin quan
trng - Hip c Cm th V kh ht nhn Cc b nhm cm mi hnh thc th v kh ht nhn
trn khng.

ng Dng (Vit Nam, Lo, Campuchia), vn l thuc a ca Php t trc Chin tranh Th
gii Th hai, vn l mt chin trng khc ca Chin tranh Lnh. N lc ca nc Php nhm
ti lp ch thng tr vp phi s phn khng ca H Ch Minh, mt ngi Cng sn Vit Nam,
lnh t phong tro Vit Minh trong cuc chin tranh du kch chng li ch cai tr ca thc dn
Php.

C Truman v Eisenhower u mun duy tr s ng h ca Hoa K i vi nc Php nhm

thc thi chnh sch ngn chn nh hng ca Ch ngha Cng sn chu u nn cung cp
cho nc Php nhiu tr gip v kinh t, to iu kin thun li cho vic tham chin ca Php
Vit Nam. Song Php tht bi hon ton vo thng 5/1954 ti in Bin Ph. Ti hi ngh
quc t Geneva, Lo v Campuchia c trao quyn c lp. Vit Nam b chia ct lm hai min,
H Ch Minh l lnh t min Bc v Ng nh Dim - mt phn t chng cng theo o C
c trong mt t nc m ng o dn chng l tn Pht gio - ng u chnh ph min
Nam. Cc cuc bu c d nh s c t chc hai nm sau thng nht t nc. Do b
thuyt phc rng s sp ca min Nam Vit Nam c th dn ti s tht bi ca Myanmar,
Thi Lan v Indonesia nn Eisenhower ng h Ng nh Dim t chi tin hnh tng tuyn
c vo nm 1956 v bin min Nam Vit Nam thnh mt chnh quyn tay sai cho M.

Kennedy tng cng vin tr cho chnh quyn Ng nh Dim v a mt s c vn qun s

ti min Nam Vit Nam, nhng cuc chin tranh du kch gia min Bc v min Nam vn tip
din. Dim mt uy tn trc cng chng v tnh hnh qun s ngy cng tr nn xu i. Cui nm
1963, Kennedy b mt ng h mt cuc o chnh ti min Nam Vit Nam, nhng trc s
ng ngng ca Tng thng M, Dim v ngi em y quyn lc ca ng Ng nh Nhu - b
git. Vo chnh thi im bc ngot ny, nhim k tng thng ca Kennedy cng chm dt ba
tun sau .

CHNG TRNH NGHIN CU V TR

Trong nhim k th hai ca Tng thng Eisenhower, chinh phc v tr tr thnh mt u
trng khc cho cuc cnh tranh quyn lc gia M v Lin X. Nm 1957, Lin X phng
thnh cng v tinh nhn to Sputnik, t chng t rng h c th ch to nhng qu tn la
mnh hn so vi M. Ti nm 1958, Hoa K phng v tinh u tin, Explorer 1. Nhng ba
thng sau khi Kennedy nhm chc tng thng, Lin X a c con ngi u tin ln qu
o. Kennedy p li bng vic giao cho Hoa K s mnh a c con ngi ln mt trng
v cng nh tr v tri t trc khi thp nin ny chm dt. Vi d n Mercury nm 1962, John
Glenn tr thnh nh du hnh v tr M u tin bay ln qu o tri t.

Sau ci cht ca Kennedy, Tng thng mi Lyndon Johnson ra sc ng h cc chng trnh

khng gian. Vo gia nhng nm 1960, cc nh khoa hc Hoa K ch to con tu v tr vi
hai phi cng - con tu Gemini. Gemini t c mt s k lc u tin, trong c chuyn
bay tm ngy vo v tr thng 8/1965 - chuyn bay v tr di ngy nht tnh ti thi im -
v vo thng 11/1966, Gemini tin hnh thnh cng v tr v kh quyn tri t c iu
khin t ng ln u tin. Gemini cng thc hin thnh cng v ni kt hai tu v tr ang bay
do con ngi thc hin ln u tin, v thc hin nhng cuc do chi ngoi khng gian u tin
ca ngi M.

Con tu v tr dnh cho ba phi cng mang tn Apollo t c mc tiu do Kennedy ra v

chng minh cho ton th gii thy rng M vt Lin X trong vic chinh phc v tr. Ngy
20/7/1969, vi hng trm triu khn gi truyn hnh trn ton th gii ang xem chng trnh
truyn hnh trc tip, Neil A. Armstrong tr thnh ngi u tin bc chn ln mt trng.

Nhng chuyn bay khc ca Apollo vn c tip tc sau , nhng nhiu ngi M bt u
t cu hi v gi tr ca nhng chuyn bay vo v tr ca con ngi. Vo u thp nin 1970,
v nhng u tin khc ang tr nn cp bch hn, nn Hoa K ct gim chi ph cho Chng
trnh khng gian. Mt s chuyn bay ca Apollo b hy b; v ch c mt trong hai trm
khng gian Skylab theo xut trc c xy dng m thi.

CI CHT CA MT V TNG THNG

John Kennedy ginh c uy tn trn th gii sau khi gii quyt thnh cng cuc khng hong
tn la Cuba, ng thi, ng cng ginh c s ng h t ng o qun chng trong nc
M. Nhiu ngi tin rng ng s ti c c mt cch d dng trong cuc bu c tng thng nm
1964. Nhng ngy 22/11/1963, ng b m st trn chic xe mui trn trong chuyn i thm
thnh ph Dallas, bang Texas. Ci cht ca ng, c truyn hnh trc tip, l mt s kin au
thng i vi dn chng M, ging nh ci cht ca Tng thng Roosevelt 18 nm v trc.

Khi nhn li, ngi ta thy r rng ting vang ca Kennedy l bt ngun t phong cch v nhng
l tng c ni mt cch y hng bin ca ng hn l t vic thc thi chnh sch. ng c
mt chng trnh ngh s y tham vng, nhng cho n khi ng cht, vn cn rt nhiu chng
trnh ng xut b ch li Quc hi. Chnh nh nng lc chnh tr v nhng thnh cng v lp
php ca ngi k nhim ng khin Kennedy c v nh mt ng lc thc y cc ci cch
tin b.

LYNDON JOHNSON V MT X HI V I
Lyndon Johnson, mt ngi Texas, tng l th lnh phe a s ti Thng vin trc khi lm
Ph Tng thng ca Kennedy, l mt chnh khch lo luyn. ng c rn luyn ti Quc hi
ni ng pht trin c ti nng kit xut trong vic x l cc tnh hung hon thnh mi
nhim v. ng c th bo cha, bin h, thuyt phc hay e da khi cn thit t c cc
mc tiu ca mnh. T tng t do ca ng c th cn su sc hn ngi tin nhim Kennedy.
Vi t cch l Tng thng, ng mong mun c s dng quyn lc ca mnh loi tr ngho
i v mang cuc sng thnh vng ti cho tt c mi ngi.

Johnson nhm chc vi quyt tm s m bo cho chng trnh lp php ca Kennedy c

Quc hi thng qua. Nhng u tin u tin ca v Tng thng mi l cc d lut ca ngi tin
nhim v gim thu v m bo quyn cng dn. S dng nhng k nng thuyt phc v ku gi
s tn trng ca cc nh lp php i vi v tng thng b st hi, Johnson thnh cng
trong vic thuyt phc Quc hi thng qua c hai d lut ngay trong nm u tin sau khi nhm
chc. Vic gim thu thc y nn kinh t pht trin. Cn o lut Quyn Cng dn nm
1964 l mt o lut c tm nhn xa nht trong lnh vc ny k t thi k ti thit.

Johnson cng bt u trin khai cc chng trnh khc. n ma xun nm 1964, ng bt u

ni n X hi v i m t chng trnh ci cch kinh t x hi ca mnh. Ma h nm ,
Quc hi thng qua chng trnh Vic lm Lin bang cho cc thanh nin ngho khng c vic
lm. y l bc i u tin ca cuc chin Chng i ngho". Trong cuc bu c tng thng
thng 11 nm , ng thng phiu p o trc i th ng Cng ha bo th Bary
Goldwater. ng ch l cuc bu c tng thng nm 1964 mang li cho nhng ngi thuc
ng Dn ch t do s kim sot Quc hi vng chc ln u tin k t nm 1938. iu
khin h c th thng qua cc o lut m khng e ngi s bt hp tc ca hai phe i lp l
ng Cng ha v cc i biu bo th ca ng Dn ch min Nam.

Cuc chin chng i ngho tr thnh nhim v trung tm ca Chng trnh X hi v i.

C quan C hi Kinh t, c thnh lp nm 1964, gip cho ngi ngho c o to v
thit lp cc c quan hnh ng cng ng khc nhau, vi t tng dn ch ngi ngho c
c ting ni ca mnh trong cc chng trnh v nh ca, sc kho v gio dc.

Tip theo l cc chng trnh chm sc y t. Di s lnh o ca Johnson, Quc hi ban

hnh Lut Chm sc y t, mt chng trnh bo him y t cho ngi gi, v Lut Tr cp y t,
mt chng trnh h tr chm sc sc kho cho ngi ngho.

Johnson cng thnh cng trong n lc cung cp nhiu tr gip lin bang hn na cho cc trng
tiu hc v trung hc c s, vn theo truyn thng, l h thng thuc chc nng ca cc bang v
cc a phng. Bin php h tr l cp tin cho cc bang, da vo s lng tr em sinh ra trong
cc gia nh c thu nhp thp. Cc qu ny cng c th c s dng gip hc sinh trong
cc trng cng cng nh cc trng t.

Tin rng nc M ang ng trc mt cuc khng hong th m biu hin r nt l cc khu
ni th ang thu hp dn, nhng ngi kin to nn Chng trnh X hi v i a ra mt
o lut mi v Nh , v cung cp cc khon h tr tin thu nh cho ngi ngho. ng
thi, h cng lp ra B Nh v Pht trin th.

Cc o lut khc cng c ban hnh v c nh hng rt ln n mun mt i sng ca

ngi M. Tr gip Lin bang cn c cp cho cc ngh s v cc gio vin trung hc v tiu
hc nhm h tr cho cng vic kh khn ca h. Thng 9/1966, Johnson k hai o lut v
giao thng. o lut th nht cp qu cho chnh quyn cc bang v a phng nhm xy dng
cc chng trnh an ton giao thng. o lut th hai xc lp cc tiu chun lin bang v an
ton ca sm lp v ca cc loi xe t. Chng trnh th hai ny phn nh n lc ca mt lut
s tr cp tin - Ralf Nader. Trong cun sch n hnh nm 1965 ca mnh, Nguy him mi tc
, nhng him ha tim tng ca t M, Nader ch trch rng cc nh sn xut hy sinh
nhng tiu chun an ton t nhng mc ch v kiu dng t, v co buc rng nhng li
trong thit k v ch to gp phn gy ra tai nn trn xa l.

Nm 1965, Quc hi bi b o lut phn bit i x nm 1924 quy nh hn ngch nhp c

tu thuc vo quc tch gc ca h. ng thi ny gy ra mt ln sng nhp c mi, ch yu
t Nam , ng v chu M La-tinh.

Chng trnh X hi v i qu l mt thi k bng pht cc hot ng lp php k t thi Chnh

sch kinh t mi. Nhng s ng h cho chnh quyn ca Johnson bt u yu i vo u nm
1966. Mt s chng trnh ca Johnson khng c thc thi ng theo nhng mong i ca dn
chng; nhiu chng trnh c cp tin khng . Cuc khng hong th c chiu hng xu
i. Tuy vy, d l nh vo nhng khon chi tiu cng trong Chng trnh X hi v i hay nh
vo s tng trng kinh t mnh m, ngho i gim bt, d ch l gim i cht, di thi
ca Tng thng Johnson.

CUC CHIN TRANH VIT NAM

Quyt tm ngn chn nhng bc tin ca cng sn min Nam Vit Nam, Johnson bin
cuc chin tranh Vit Nam tr thnh cuc chin ca chnh ng. Sau khi ly c mt cuc tn
cng ca hi qun Bc Vit Nam vo hai tu trc hm ca M, ngy 7/8/1964, Johnson thuyt
phc c Quc hi thng qua Ngh quyt Vnh Bc B, cho php Tng thng thi hnh tt c
cc bin php cn thit y lui bt k mt cuc tn cng v trang no chng li cc lc lng
qun s ca Hoa K v ngn nga mt cuc xm lc tip theo. Sau khi ti c c thng
11/1964, ng lao vo tin hnh chnh sch leo thang chin tranh Vit Nam. T 25.000 binh
s vo u nm 1965, con s binh lnh - bao gm c lnh tnh nguyn v lnh qun ch - tng
ti 500.000 ngi vo u nm 1968. Mt chin dch nm bom t tn ph nng n c hai
min Nam v Bc Vit Nam.

Sau khi chng kin nhng trn nh rng rn c trnh chiu trn truyn hnh vi nhng bnh
lun y tnh ph phn, ngi M bt u phn i vic nc M dnh lu vo cuc chin tranh
ny. Mt s ngi cho rng cuc chin ny l v o c, mt s khc th t ra hoang mang khi
chin dch qun s t dng nh khng hiu qu. S phn i chin tranh ngy cng rng khp
trong dn chng M, c bit l trong tng lp thanh nin v s bt mn ca dn chng ngy
cng tng buc Johnson phi bt u tin hnh cc cuc m phn ha bnh.

CUC BU C NM 1968
Nm 1968, nc M lm vo tnh trng hn lon do Chin tranh Vit Nam v nhng cuc ni
lon thnh th phn nh s bt mn ca ngi M gc Phi. Vo ngy 31/3/1968, Tng thng
tuyn b khng c nh tranh c cho nhim k mi. Mt tun sau , Martin Luther King Jr.
b bn cht ti Memphis, Tennessee. Em trai ca John Kennedy, Robert, ngi t chc mt
cuc diu hnh chng chin tranh v l ngi c c i din cho ng Dn ch cng b m
st sau vo thng 6.

Ti Hi ngh quc gia ca ng Dn ch ti Chicago, bang Illinois, nhng ngi phn i chin
tranh ng vi cnh st trn ng ph. Ph Tng thng Hubert Humphrey, ngi c
b nhim l i din cho ng Dn ch, tng l ngi hng trong cc chin dch i quyn t
do, nay li b coi l trung thnh ca Johnson. Phi i lp da trng chng li vic thc thi
quyn cng dn vo thp nin 1960 v s ra ng c ca ng th ba ca Thng c bang
Alabama l George Wallace (ngi thng c bang qu hng ng v cc bang
Mississippi, Arkansas, Louisiana v Georgia), ngi cnh tranh vi ng c vin ca ng
Dn ch. Richard Nixon thuc ng Cng ha thng c st nt vi k hoch a Hoa K
thot khi cuc chin tranh v thit lp li lut php v trt t trong nc M.

NIXON, VIT NAM V CHIN TRANH LNH

Quyt tm t c ha bnh trong danh d, Nixon dn dn rt qun i M khi min Nam
Vit Nam, ng thi tng mnh vin tr v kh phng tin min Nam Vit Nam c th tip
tc cuc chin. ng cng ra lnh tin hnh mt lot cc cuc tn cng d di, m cuc tn cng
quan trng nht l xm lc Campuchia vo nm 1970 nhm ct t cc tuyn ng cung cp
ca min Bc ti min Nam Vit Nam chy qua Campuchia. Hnh ng ny lm dy ln
nhng cuc phn i v biu tnh mi. Sinh vin nhiu trng i hc biu tnh trn ng
ph. Ti Kent State, bang Ohio, cc n v v binh quc gia c gi ti duy tr trt t lm
cht bn sinh vin.

Tuy nhin, cho n ma thu nm 1972, s binh s M c mt ti Vit Nam rt xung cn

di 50.000 ngi, v lnh qun dch vn gy ra s bt bnh to ln ti cc khu sinh vin,
khng cn hiu lc. Cui cng, vo nm 1973, lnh ngng bn do Henrry Kissinger, C vn An
ninh Quc gia ca Chnh quyn Nixon, tin hnh m phn thay mt Hoa K c k kt.
Tuy cc n v qun i M rt i, song chin tranh vn cn ko di cho ti ma xun nm
1975, khi Quc hi M ct hon ton vin tr cho min Nam Vit Nam, v Bc Vit Nam
ginh c quyn kim sot trn ton b t nc.

Cuc Chin tranh Vit Nam li mt nc Vit Nam b tn ph vi hng triu ngi cht v
tn tt. Cuc chin cng li ng sau mt nc M au thng. Hoa K tiu ph hn 150
t -la vo mt n lc v ch vi ci gi l 58.000 sinh mng ngi M. Cuc chin tranh ny
cng chm dt s ng thun trong chnh sch i ngoi ca Chin tranh Lnh v khin nhiu
ngi M lo ngi v nhng hnh ng khc na ca dn tc h ti nc ngoi.

Khi chin tranh chm dt, chnh quyn Nixon tin hnh cc bc i lch s tht cht quan
h vi cc cng quc cng sn quan trng. Bc i ngon mc nht l vic thit lp quan h ci
m vi nc Cng ha Nhn dn Trung Hoa. Trong sut hai mi nm, k t khi Mao Trch
ng ginh chin thng, Hoa K bin thuyt rng Chnh ph Quc dn ng i Loan mi
l i din cho Trung Quc. Vo nhng nm 1971 v 1972, Nixon lm du i lp trng ca
M, gim nh nhng hn ch mu dch v tr thnh tng thng M u tin i thm Bc Kinh.
Tuyn b Thng Hi c k kt trong chuyn thm ny l mc ngot nh du s thay i
trong chnh sch ca M i vi Trung Quc: nc M cng nhn ch c mt nc Trung Hoa,
i Loan ch l mt phn ca Trung Quc v nhng tranh lun ha bnh ca Trung Quc cng l
mi quan tm ca Hoa K.

Vi Lin X, Nixon thnh cng nh i vi Trung Quc trong vic theo ui chnh sch m
ng v Ngoi trng Henry Kissinger gi l s ha du. Nixon c mt vi cuc gp g thn
mt vi nh lnh o Lin X Leonid Brezhnev trong h tha thun hn ch kho d tr tn
la, hp tc thm him khng gian v gim nh nhng hn ch v mu dch. Nhng cuc m
phn Hn ch V kh Chin lc (SALT) t c thnh cng vo nm 1972 bng Hip nh
Kim sot V kh, hn ch vic tng cng cc kho v kh ht nhn v hn ch h thng chng
tn la n o.

NHNG THNH CNG V THT BI CA NIXON

Vn l Ph Tng thng di thi Eisenhower trc cuc chy ua ginh gh tng thng bt
thnh nm 1960, Nixon c coi l mt trong nhng nh chnh tr ti ba ca nc M. Tuy ng
ng vi t tng Cng ha v trch nhim ti kha, nhng ng cng chp nhn vai tr ngy
cng ln ca Chnh ph, v ng h c s nn tng ca mt nh nc an sinh. Ch n gin l ng
mun qun l cc chng trnh ca Chnh ph mt cch tt hn. V nguyn tc, ng khng phn
i phong tro i quyn cng dn ca ngi M gc Phi, m ch lo lng v tnh quan liu ca
phong tro quyn cng dn ca lin bang. Tuy nhin, Chnh quyn Nixon kin quyt thc thi
cc phn quyt ca ta n v vic chm dt nn phn bit chng tc trng hc, mc d iu
khin Nixon khng c cc c tri da trng min Nam ng h.

C l vn i ni nghim trng nht m Nixon phi i ph l tnh trng kinh t ca nc

M. ng va phi tha hng s tr tr v kinh t ca thi Johnson do cuc chin Vit Nam gy
ra, va phi gii quyt tnh trng lm pht trm trng vn l mt sn phm ca cuc chin. Trong
vn th nht, ng tr thnh v tng thng Cng ha u tin coi thm ht chi tiu chnh
ph l ng lc khi phc kinh t. Trong vn th hai, ng cho thi hnh cc bin php kim
sot gi - lng vo nm 1971. Ngay lp tc, cc quyt nh ny ca ng n nh c nn
kinh t v to thun li cho vic ti c c ca Nixon trong cuc bu c nm 1972. ng chin
thng p o i th ch trng ha bnh - Thng ngh s ng Dn ch - George McGoven.

Mi vic tr nn nghim trng hn trong nhim k tng thng th hai ca Nixon. ng phi
i mt t rt sm vi nhng li co buc rng y ban vn ng ti tranh c ca ng dnh lu
n v t nhp vo ta nh Watergate - tr s ca y ban Dn ch Quc gia v ng che y,
giu gim s dnh lu ca mnh. Nhng cng t vin c bit v mt y ban Quc hi iu tra
v kt lun v s dnh lu ca Nixon trong v vic ny khin ng phi sm t chc nm 1974.

Nhiu s kin nm ngoi tm kim sot ca Nixon xy ra v lm xi mn cc chnh sch kinh

t ca ng. Nm 1973, chin tranh gia Israel, Ai Cp v Syria thc y Arp Xt ban hnh
lnh cm vn cc tu ch du n Hoa K - ng minh ca Israel. Nhng nc thnh vin khc
ca t chc cc nc xut khu du m (OPEC) tng gi du ln gp bn ln. Ngi M phi
ng u vi c s thiu ht du m ln s tng gi du ln nhanh chng. Thm ch khi cm
vn chm dt vo nm sau, gi du m vn cao v nh hng ti mi khu vc trong nn kinh t
M. Nm 1974, lm pht ln ti 12% v dn ti t l tht nghip cn cao hn. Giai on tng
trng kinh t cha tng c t nm 1948 kt thc.

Nhng li hoa m m Nixon dng ni v s cn thit phi c php lut v trt t ngn
chn tnh hnh t l ti phm ngy cng tng, vic s dng ma ty tr nn ph bin v nhng
quan im d di v tnh dc thuyt phc c nhiu ngi M. Nhng mi quan ngi ny
khng lu m c nhng quan ngi do qun l kinh t tht bi v c bit l sau v
Watergate. Tm mi cch cng c v m rng khu vc c tri chnh tr ca mnh, Nixon
cng kch d di nhng ngi biu tnh, tn cng bo ch v ti a tin xuyn tc v c sc bt
ming cc i th. Nhng tri li, ng gy ra nhng n tng xu trong lng dn chng v
nhiu ngi M, thng qua truyn hnh, c cm gic rng ng l mt ngi khng n nh.
Thm vo nhng rc ri ca Nixon, v Ph Tng thng Spiro Angnew li c cc hnh vi chng
li gii truyn thng v nhng ngi theo phi t do, b buc phi t chc nm 1973 khi ng
khng phn i li buc ti c hnh vi trn thu.

C th Nixon khng tham gia trc tip vo v Watergate nhng d sao ng cng tm cch che
giu v vic v do , ni di cng chng M v cc vn lin quan n v vic ny.
ng nhin l s ng h ca dn chng dnh cho Nixon suy gim. Vo ngy 27/7/1974, y
ban T php ca H vin b phiu buc ti Nixon. ng trc nguy c chc chn b min
nhim, ng t chc ngy 9/8/1974.

THI GIAN LM TNG THNG TM QUYN CA FORD

Ph Tng thng ca Nixon, Gerald Ford (c b nhim thay th Angnew), mt con ngi
khim tn dnh ton b cuc i hot ng x hi ca mnh lm vic trong Quc hi,
tr thnh Tng thng k nhim Nixon. u tin ln nht ca ng l phc hi lng tin ca dn
chng vo chnh ph. Tuy nhin, do cm thy cn phi c mt ng thi trnh cho Nixon b
buc ti trong tng lai, ng c quyt nh tha th cho ngi tin nhim ca mnh. i vi
ng, c th ng thi ny l cn thit nhng quyt nh li khng c dn chng ng h.

Trong chnh sch i ni, Ford tip tc ng li m Nixon xc lp. Nhng cc vn kinh t
vn trong tnh trng nguy kch v lm pht v tht nghip gia tng. Lc u, Ford c gng trn an
cng chng nh Herbert Hoover tng lm nm 1929. Khi thy iu ny khng c tc dng,
ng lin ban hnh cc bin php kim ch lm pht v gim t l tht nghip xung di 8%.
Vic ct gim thu kt hp vi nhng khon tr cp tht nghip cao hn tuy c khin tnh hnh
kh quan hn nhng nn kinh t vn cha thot khi tnh trng yu km.

V chnh sch i ngoi, Ford p dng chnh sch n ha do Nixon khi xng. C l ng
thi quan trng nht ca ng trong chnh sch i ngoi l Hip c Hensinki nm 1975, trong
Hoa K v cc nc Ty u tha nhn th b ch ca Lin X ng u i li cam
kt nhn quyn ca Lin X. Hip c ny khng c nhng nh hng ng ghi nhn ngay lp
tc, nhng v di hn, n s khin cho vic duy tr ca ch X-vit tr nn kh khn hn.
Trn thc t, cc quc gia phng Ty s dng thnh cng nhng cuc hp r sot li Hip
c Helsinki c t chc nh k nhm ku gi s ch ca d lun ti nhng hnh vi c th
lm dng v vi phm quyn con ngi ca cc ch cng sn thuc khi ng u.

NHNG NM THNG CM QUYN CA CARTER

Jimmy Carter, cu thng c thuc phe dn ch bang Georgia thng c tng thng nm 1976.
Khi t khc ha chn dung mnh trong cuc vn ng tranh c nh mt ngi ng ngoi i
sng chnh tr ca Washington, ng ha hn mt cch tip cn mi m trong vic cai tr t
nc, nhng do thiu kinh nghim qun l tm quc gia nn nhim k tng thng ca ng
gp kh khn ngay t bui u. Vn c o to tr thnh mt s quan hi qun v mt k
s, nn ng thng t ra l mt nh k tr, trong khi ngi M li mun c mt ngi lnh o
c tm nhn hn a h vt qua thi bui kh khn, phc tp ny.
Trc cc kh khn kinh t, u tin, Carter thc thi chnh sch chi tiu thm ht. Lm pht ln
ti 10% mi nm khi Cc D tr Lin bang - c quan chu trch nhim v hoch nh chnh sch
tin t - tng lng cung tin khc phc cc khon thm ht ngn sch. Carter phn ng li
bng vic ct gim ngn sch nhp lm pht chm li, nhng nhng ct gim li nh
hng ti cc chng trnh x hi vn l mu cht trong chnh sch ca ng Dn ch. Gia
nm 1979, s chn nn trong gii ti chnh buc Carter phi b nhim Paul Volcker gi chc
Ch tch Cc D tr Lin bang. Volcker l mt ngi st kin quyt chng li nn lm pht
bng cch tng li sut kim sot s tng gi, gy nn nhng hu qu bt li cho nn kinh
t.

Carter cng phi i mt vi cc ch trch khc do ng khng th thuyt phc Quc hi thng
qua mt chnh sch nng lng c hiu qu. ng xut mt chng trnh bao qut ton din
nhm gim thiu s ph thuc vo du m ca nc ngoi. Phi i lp phn i chng
trnh ny ti Quc hi.

Mc du Carter t coi mnh l ngi theo ch ngha dn ty, nhng nhng u tin v chnh tr
ca ng cha bao gi thc s r rng. ng tn thnh vai tr bo tr ca chnh ph, nhng sau
li bt u tin hnh thuyt phi iu tit - tc l bi b s kim sot ca chnh ph trong i sng
kinh t. ng l lun rng cc hn ch trong ng li chnh tr ca th k trc hn ch cnh
tranh v lm tng gi hng ha tiu dng. ng t tn thng vic bi b kim sot trong cc
ngnh cng nghip du m, hng khng, ng st v vn chuyn hng ha.

Cc n lc chnh tr ca Carter khng ginh c s ng h ca c dn chng ln Quc hi.

Cho ti cui nhim k ca mnh, ng b 77% ngi M khng tn thnh v dn chng li bt
u li trng mong vo ng Cng ha.

Thnh cng ln nht trong chnh sch i ngoi ca Carter l vai tr trong cuc m phn ha
bnh gia Ai Cp di thi Tng thng Anwar al-Sadat v Israel di thi Th tng Menachem
Begin. ng vai tr va l ngi tham d va l trung gian ha gii, Carter thuyt phc hai
nh lnh o kt thc cuc chin tranh ko di sut 30 nm gia hai quc gia ny. Hai nh lnh
o ny n Hoa K k Hip c Ha bnh ti Nh Trng vo thng 3/1979.

Sau nhiu cuc tranh lun ko di v y cm xc, Carter thuyt phc c Thng vin ph
chun Hip c s trao tr Knh o Panama cho nc Cng ha Panama vo nm 2000. ng
cng i thm mt bc so vi ng li ca Nixon bng vic chnh thc cng nhn quan h
ngoi giao vi nc Cng ha Nhn dn Trung Hoa.

Vn i ngoi kh khn nht m Carter phi i mt l vn Iran. Sau cuc cch mng Hi
Gio chnh thng do th lnh hi gio dng Shiite l Gio ch Ruhollah Khomeini lnh o, th
chnh ph tham nhng nhng thn thin trc kia b thay th. Carter chp nhn vua Ba-
t b ph trut ti Hoa K cha bnh. Nhng binh s ni gin ngi Iran, c Chnh ph Hi
gio ng h, chim s qun M Teheran v bt gi 53 con tin ngi M trong hn mt
nm. Cuc khng hong con tin ko di lm u m nm cui cng ca nhim k tng thng v
khin Carter khng cn c may ti c c.
Chng 14: Ch ngha bo th mi v trt
t th gii mi
"Ti lun tin tng rng mt s sp t thnh thn no ca to ha khin cho chu lc
rng ln nm gia hai i dng ny c tm thy bi nhng ngi c mt tnh yu chy
bng i vi t do v mt lng dng cm c bit"Thng c bang California, Ronald Reagan,
1974

MT X HI TRONG THI K QU
Bc sang thp nin 1980, s thay i trong cu trc x hi M vn c bt u t nhiu
nm, thm ch t nhiu thp nin trc y, tr nn r rng. C cu dn c v nhng ngnh
ngh, nhng k nng quan trng nht trong x hi M c nhng i thay cn bn.

S thng tr ca ngnh dch v trong nn kinh t tr nn khng th ph nhn. Cho n gia

nhng nm 1980, c 3/4 s cng nhn vin lm vic trong khu vc dch v. H l cc nhn vin
bn l, nhn vin vn phng, gio vin, thy thuc v cc vin chc chnh ph.

S xut hin v s dng my vi tnh ngy cng tng em li nhiu li ch cho hot ng trong
ngnh dch v. K nguyn tin hc n, vi phn cng v phn mm c kh nng tch hp cc
d liu khng l m trc y ngi ta kh c th hnh dung khi xut hin mi ra v nhng
khuynh hng kinh t v x hi. Chnh ph lin bang u t ng k vo cng ngh my tnh
trong hai thp nin 1950 v 1960 cho cc chng trnh qun s v v tr ca mnh.

Nm 1976, hai doanh nhn tr tui California, lm vic ti mt xng sa cha t, lp t

chic my tnh u tin dng cho gia nh c cho bn rt rng ri, t tn cho loi my ny l
Apple, v thi bng ln mt cuc cch mng. Cho ti u thp nin 1980, hng triu my vi tnh
xm nhp vo cc doanh nghip v cc gia nh M, v vo nm 1982, tp ch Time trao
danh hiu C my ca nm ca mnh cho chic my tnh.

Trong khi , cc ngnh cng nghip nng ca nc M suy thoi. Ngnh cng nghip t
M chao o di s canh tranh ca cc cng ty ch to t c hiu qu rt cao ca Nht Bn.
Cho ti nm 1980, cc cng ty Nht Bn sn xut ra mt phn nm cc loi phng tin c
bn trn th trng M. Cc nh sn xut xe hi M phi vt v cnh tranh vi mt s thnh
cng nht nh snh c mc hiu qu v gi thnh v tiu chun k thut ca cc i th
Nht Bn, nhng a v thng tr th trng xe hi trc kia ca h th mi mi khng cn
na. Nhng cng ty thp khng l xa kia cng b thu hp v tr nn kh m nht khi cc nh
sn xut thp nc ngoi p dng cc cng ngh mi mt cch nhanh chng, d dng hn.

Ngi tiu dng l nhng ngi c hng li t cc cuc cnh tranh khc lit ny trong cc
ngnh cng nghip ch to, song cuc u tranh vt v nhm gim chi ph y cng ng ngha
vi vic hng trm nghn cng nhn lao ng gin n mi mi b mt vic lm. Mt s ngi
chuyn sang lm vic trong cc ngnh dch v, cn mt s ngi khc th nh chu cnh tht
nghip.
Cc c cu dn c cng thay i mnh m. Sau khi cuc bng n tr s sinh sau chin tranh
chm dt (t 1946 n 1964), th t l tng dn s gim v c dn tr nn gi hn. Cu trc
h gia nh cng bin i. Nm 1980, t l cc h gia nh suy gim; 1/4 ca cc nhm gia
nh c xp loi l nhng h khng phi l gia nh, trong , c hai hay nhiu hn hai ngi
khng c quan h rut tht sng chung vi nhau.

Nhng ngi mi nhp c lm thay i tnh cht x hi ca nc M theo nhng cch khc.
Ci cch nm 1965 v chnh sch nhp c khng cn t trng tm vo nhng ngi nhp c
t Ty u na, v lm tng s ngi nhp c t chu v chu M La-tinh. Nm 1980, 808.000
ngi nhp c ti M, con s cao nht trong vng 60 nm, khi nc M mt ln na li tr
thnh ni c ng cho tt c mi ngi t khp ni trn th gii.

Cc nhm dn c mi ny tr thnh cc thnh vin tham gia tch cc trong cuc chin tranh
i c c nhng c hi bnh ng. Nhng ngi ng tnh luyn i s dng chin thut v
ng li ca phong tro tranh u i quyn cng dn, t cho mnh l nhng ngi b k th
ang u tranh i c cng nhn nhng quyn cn bn. Nm 1975, y ban Cng tc Dn s
Hoa K bi b lnh cm tuyn dng nhng ngi ng tnh luyn i, v nhiu bang ban
hnh lut chng k th.

Sau , vo nm 1981, ngi ta pht hin ra bnh AIDS (hi chng suy gim min dch). Ly
nhim qua ng tnh dc hay ng truyn mu, cn bnh ny tc ng nng n n nhng
ngi ng tnh luyn i v nhng ngi tim chch ma ty, mc d nhng ngi dn bnh
thng cng c nguy c b ly nhim. Cho ti nm 1992, c hn 220.000 ngi M b cht v
bnh AIDS. Bnh dch AIDS khng ch gii hn trong nc M, v n lc cha tr cn bnh ny
hin nay c s tham gia ca cc dc s v cc nh nghin cu y hc trn khp th gii.

CH NGHA BO TH V VIC LN NM QUYN CA RONALD

REAGAN
i vi nhiu ngi M, nhng xu hng kinh t, x hi v chnh tr ca hai thp nin va qua -
ti c v phn bit chng tc ti nhiu trung tm th, cc thch thc i vi nhng gi tr
truyn thng, v s tr tr v kinh t v nn lm pht di thi Carter - gy ra tm trng tht
vng ca dn chng. N cng lm cho dn chng cng thm hoi nghi i vi chnh ph v kh
nng ca chnh ph trong vic gii quyt mt cch c hiu qu nhng vn x hi v chnh tr
ca t nc.

Nhng ngi thuc phi bo th lu nay vn b gt ra ngoi b my quyn lc quc gia nay
li c v th chnh tr thun li trong bi cnh mi. Nhiu ngi M mau chng lnh hi quan
im v mt chnh ph hn ch, v mt nn quc phng vng mnh v v vic bo v cc gi tr
truyn thng.

S bng pht ca ch ngha bo th c nhiu l do. Mt nhm ngi ng o gm cc tn

Cng gio chnh thng c bit lo ngi v s gia tng ti c v cc quan im tri o c v
tnh dc. H mong mun a tn gio tr li v tr trung tm trong i sng ngi M. Mt
trong nhng nhm c nh hng nht v chnh tr, vo u nhng nm 1980, c tn l a s o
c do Jerry Falwell - mt B trng theo o Thin Cha lnh o. Mt nhm khc do
Reverend Pat Robertson lnh o xy dng nn mt t chc ly tn l Lin minh Cng gio.
Cho ti nhng nm 1990, t chc ny vn l mt lc lng c nh hng ln trong ng Cng
ha. S dng truyn hnh ph bin rng ri thng ip ca h, Falwell, Robertson v nhng
ngi nh h li ko c ng o ngi ng h.

Mt vn khc mang sc thi qu khch ca nhng ngi bo th l mt vn tnh cm - vn

ph thai. Phn i quyt nh ca Ta n Ti cao nm 1973 trong v Roe kin Wade, trong
Ta n ng h quyn ph thai trong nhng thng u mang thai ca ph n, nhng ngi bo
th tp hp c mt lc lng ln cc t chc v c nhn. Trong khng ch bao gm
ng o cc tn Cng gio La m, m cn c nhng ngi ng h ch ngha bo th v
nhng ngi thuc phi chnh thng tn gio, phn ln nhng ngi ny u coi vic ph thai
di bt c hon cnh no u tng ng vi hnh vi git ngi. Nhng cuc biu tnh ng
h quyn la chn ca ngi m v quyn c sng ca thai nhi (c ngha l ng h chuyn
ph thai hay phn i chuyn ph thai) tr thnh tm im trong bi cnh chnh tr lc by
gi.

Ngay trong ng Cng ha, phe bo th mt ln na li ginh c v tr thng th. Trong mt

thi gian ngn, h ginh c quyn kim sot a s trong ng Cng ha vo nm 1964 vi
ng c vin tng thng ca ng l Barry Goldwater, sau khng cn c ngi ta ch
na. Tuy nhin, cho ti nm 1980, vi tht bi ca ch ngha t do di thi Carter, phe Tn
Hu li c th tm c v tr thng tr ca mnh.

Nh s dng cc k thut th tn trc tip v sc mnh ca cc phng tin truyn thng

truyn i cc thng ip v thc hin vic gy qu da trn sng kin ca nhng ngi theo ch
ngha bo th nh nh kinh t Milton Friedman, nh bo William F. Buckley v George Will v
cc c quan nghin cu nh Qu Di sn, cnh Tn Hu gi mt vai tr quan trng trong vic
nh ra ng li ca nhng nm 1980.

Cnh Cu Hu ng h quan im hn ch can thip ca chnh ph vo nn kinh t. Quan im

ny c cng c hn na khi mt nhm Tn Hu gm nhng nh chnh tr theo ch ngha bo
th t do ng vc vai tr ca chnh ph ni chung v phn i s can thip ca nh nc vo
hnh vi c nhn. Nhng cnh Tn Hu cng bao gm c mt b phi mnh hn, gm nhng
ngi theo trng phi Phc m, mun dng quyn lc ca nh nc nhm cng c cho quan
im ca mnh. H ng h nhng bin php chng ti phm, ng h quan im xy dng mt
nn quc phng hng mnh, ng h mt iu khon trong hin php cho php c cu kinh ti
cc trng cng v phn i vic ph n ph thai.

Nhn vt tp trung c tt c nhng xu hng khc bit ny li vi nhau l Ronald Reagan.

Reagan sinh ra bang Illinios, l din vin in nh Hollywood v din vin truyn hnh trc
khi chuyn sang hot ng chnh tr. Lc u, ng ginh c uy tn chnh tr nh mt bi
din vn c pht trn truyn hnh ton quc vo nm 1964 c ni dung ng h Barry
Goldwater. Nm 1966, Reagan thng c chc thng c bang California v gi v tr ny ti nm
1975. ng sut thng c vi s phiu st sao c c l i biu ca ng Cng ha ra
tranh c tng thng vo nm 1976 trc khi c chnh thc c nm 1980 v tip tc thng
c tng thng trong cuc tranh ua vi tng thng ng nhim Jimmy Carter.
Tinh thn lc quan khng h nao nng ca Tng thng Reagan cng kh nng bit ca tng nhng
thnh tu v nhng cm hng ca dn chng M khng h thuyn gim trong sut hai nhim
k ng lm tng thng. i vi nhiu ngi M, Reagan l mt v tng thng em li s bnh
yn v n nh. Khi ng trc micr v ng knh ca my quay trong cc bui truyn hnh,
Reagan c mnh danh l Ngi c k nng giao tip xut chng.

Nhc li mt cu ni c t th k XVII ca lnh t John Winthrop, Reagan tuyn b vi ton th

nc M rng Hoa K l thnh ph nh sng trn ngn i, l t nc c Cha ban cho s
mnh phi bo v th gii chng li s bnh trng ca ch ngha cng sn.

Reagan tin rng, chnh quyn can thip qu su vo i sng ca ngi dn M. ng mun
ct gim nhng chng trnh m ng cho rng nc M khng cn n v ng thy rng nhng
chng trnh l lng ph, gian tr v lm dng. Reagan thc y chng trnh phi iu tit vn
c Jimmy Carter khi xng trc . Reagan cng c gng xa b nhiu quy nh gy
nh hng xu ti ngi tiu dng, n ch lm vic v mi trng. Theo ng, nhng quy nh
ny u khng hiu qu, gy t v ngn cn tng trng kinh t.

Reagan cng ng vi quan im ca nhiu nh chnh tr bo th cho rng lut php cn phi
c p dng mt cch h khc ngn nga ti phm. Ngay sau khi tr thnh tng thng, ng
phi i mt vi mt cuc nh cng trn ton quc ca nhng nhn vin kim sot khng lu
M. Mc d hnh ng ny b php lut nghim cm, nhng trc , nhng cuc nh cng
nh vy thng vn c cho qua. Khi nhng nhn vin kim sot khng lu t chi khng chu
quay li lm vic, tng thng ra lnh sa thi tt c nhng ngi trong s h. Vi nm sau ,
h thng ny c thit lp li vi nhng nhn vin mi.

NN KINH T NHNG NM 1980

Chng trnh i ni ca Tng thng Reagan bt ngun t quan im cho rng t nc s thnh
vng hn nu sc mnh ca khu vc kinh t t nhn c ci tri. L thuyt kinh t hc ch
o quan im ny l l thuyt trng cung. L thuyt ny cho rng vic cung cp nhiu loi hng
ha v dch v s khin u t kinh doanh tng ln v do , l con ng ngn nht dn n
tng trng kinh t. thc hin ch trng ny, chnh quyn Reagan cho rng vic ct gim
thu s lm tng u t xy dng c bn v li nhun ca cc doanh nghip, do , mt mc
thu thp hn nh vo nhng khon thu nhp doanh nghip ln ny s gip cho thu nhp ca
chnh ph cng tng ln.

Mc d s ng vin Cng ha Thng vin l rt t, cn H vin th do ng Dn ch kim

sot, song Tng thng Reagan thnh cng trong nm cm quyn u tin ca mnh do nhng
chng trnh kinh t m ng ra, bao gm vic ct gim thu 25% theo tng giai on trong
hn ba nm cho cc c nhn. Chnh quyn cng gia tng chi ph quc phng nhm hin i
ha qun i M v nhm i ph vi mi e da m nc M cm thy ang ngy cng tng t
pha Lin X.

Di thi Paul Volcker, vic Cc D tr Lin bang tng li sut mt cch chng mt lm
trm trng hn nn lm pht vn bt u t cui nhng nm 1970. Suy thoi chm y vo
nm 1982, vi mc li sut chnh ln ti gn 20% v kinh t th suy gim nghim trng. Trong
nm , tng sn phm quc ni (GNP) thc t gim 2%; t l tht nghip tng ln gn n
mc 10% v gn 1/3 cc nh my cng nghip M ri vo tnh trng tr tr. Sut min Trung
Ty, cc cng ty ln nh General Electric v International Harvester u phi sa thi cng nhn.
Gi du m ln cao khng khip cng gp phn khin kinh t suy thoi. Cc i th cnh tranh
ca M l c v Nht Bn chim c th phn ln hn trong thng mi quc t, v ngi
M tiu dng nhiu hn nhng hng ha c sn xut t nc ngoi.

Nng dn cng phi tri qua mt giai on kh khn. Vo nhng nm 1970, nng dn M
tng tr gip cho n , Trung Quc, Lin X v cc nc khc ang b ma mng tht bt v
phi vay nng li mua t ai v pht trin sn xut. Nhng s tng gi ca du m y chi
ph ln cao v s suy sp bt ng ca kinh t th gii nm 1980 lm gim nhu cu v cc sn
phm nng nghip. Sn lng trong nng nghip gim mnh v sn xut ch tp trung vo tay
mt s nh ch tri c quy m ln. Tng lp nng dn nh phi i mt vi nhng kh khn
ln tn ti.

Ngn sch qun s gia tng - cng vi vic ct gim thu v chi tiu ca chnh ph cho y t tng
ln - khin cho chi tiu ca chnh ph vt qu xa nhng khon thu hng nm ca chnh ph.
Mt s nh phn tch cho rng cc khon thm ht ny l do chin lc qun l c ch nhm
ngn chn nhng khon chi ph quc ni ngy cng gia tng ca phe Dn ch. Tuy nhin c phi
Dn ch ln phi Cng ha trong Quc hi u t chi ct gim cc khon chi ph ny. T 74 t
-la nm 1980, mc thm ht tng ln 221 t -la nm 1986 trc khi quay tr li mc 150
t -la nm 1987.

Nhng cuc suy thoi kinh t su sc vo u nhng nm 1980 kim ch thnh cng nn lm
pht phi m bt u di thi Carter. Hn na, gi du m li bt u gim mnh khin Reagan
cng vng tin hn khi quyt nh xa b kim sot gi c v tr cp kh t. Vo ma thu nm
1984, nn kinh t hi phc khin Reagan yn tm trin khai chin dch vn ng ti tranh c
ca mnh vi khu hiu Bnh minh li n trn t M. ng nh bi i th ng Dn ch l
cu Thng ngh s v Ph Tng thng Walter Mondale vi s phiu p o.

Hoa K bc vo mt trong nhng giai on tng trng kinh t bn vng v lu di nht k

t Chin tranh Th gii Th hai. Cc khon chi tiu ca ngi tiu dng tng ln do nh nc
ct gim thu. Th trng chng khon tng trng v n phn nh mt khng kh tiu dng lc
quan. Trong sut nm nm sau khi kinh t c phc hi, tng sn phm quc dn tng 4,2%
mt nm. T l lm pht hng nm duy tr mc t 3-5% trong nhng nm t 1983 n 1987,
ngoi tr nm 1986, t l ny gim ti di 2% - t mc thp nht trong sut nhng thp
nin va qua. Tng sn phm quc ni tng trng bn vng trong sut nhng nm 1980. T
nm 1982 n nm 1987, nn kinh t M to ra hn 13 triu vic lm mi.

Kin nh trong cam kt ca mnh v vic ct gim thu, trong nhim k th hai ca mnh,
Reagan k ban hnh mt bin php ci cch thu c quy m rng ri nht trn ton lin bang
k t 75 nm nay. Vi s ng h rng ri ca c ng Dn ch v ng Cng ha, chnh sch
thu mi ny ct gim thu thu nhp, n gin ha cc mc thu v khc phc c nhng l
hng trong qun l thu.

Tuy nhin, t l tng trng ng k ny l do cc khon thm ht chi tiu. Hn na, cc khon
n quc gia tng ln gp ba v cn xa mi c n nh nh tng trng kinh t mnh. S
tng trng ny phn ln n t cc ngnh dch v k nng cao v cc ngnh k thut. Nhiu gia
nh ngho v tng lp trung lu khng pht t c nhiu nh vy. ng thi, mc d ln
ting ku gi t do thng mi, nhng chnh quyn Reagan gy p lc vi Nht Bn buc
quc gia ny chp nhn mt hn ngch t nguyn i vi vic xut khu mt hng t sang th
trng M.

Nn kinh t M li mt ln na b chao o ngy 19/10/1987 - Ngy th Hai en ti" trong lch

s th trng chng khon - khi th trng ny st gi ti 22,6% ch trong mt ngy. Nguyn
nhn ca s v ny l do cc khon thm ht thng mi quc t ln ca Hoa K, cc khon
thm ht trong ngn sch lin bang, cc khon n ln ca t nhn v doanh nghip, v cc k
thut bun bn chng khon c my tnh ha cho php bn chng khon v cc hp ng
tng lai ngay lp tc. Tuy nhin, mc d s v ny gi li nhng k c v nm 1929,
nhng thc ra n ch l mt s kin tm thi v c rt t nh hng. Trn thc t, tng trng
kinh t vn tip tc vi t l tht nghip gim xung 5,2% vo thng 6/1988 - mc thp nht
trong 14 nm qua.

CC HOT NG NGOI GIAO

Trong chnh sch i ngoi, Reagan lun c gng nc M ng vai tr quyt nh trong cc
cng vic quc t. Ln u tin, ng tin hnh th nghim vai tr ny khu vc Trung M.
Hoa K tr gip kinh t v hun luyn qun s cho El Salvador khi cc du kch ni lon e
da lt chnh ph nc ny. Hoa K cng tch cc ng h mt chnh ph c bu ln mt
cch dn ch nhng nhng n lc ny ch thnh cng phn no. S tr gip ca Hoa K gip
El Salvador n nh chnh ph, nhng mc bo lc t nc ny vn khng suy gim. Cui
cng, mt hip nh ha bnh cng c k kt vo u nm 1992.

Chnh sch ca Hoa K i vi Nicaragua gy ra nhiu tranh lun hn. Nm 1979, nhng ngi
cch mng t xng l cc chin s Sandinista lt ch Somoza cnh hu v thnh lp
mt ch thn Cuba v Lin X. Mi n lc chn chnh ti khu vc ny u tht bi, do ,
chnh quyn M chuyn sang ng h lc lng khng chin chng li Sandinista hay cn gi
l lc lng Contras.

Tip theo mt cuc tranh lun chnh tr cng thng v chnh sch ngoi giao ny, Quc hi
chm dt ton b tr gip qun s cho lc lng Contras vo thng 10/1984. Nhng sau ,
di p lc ca chnh ph, Quc hi thay i quyt nh vo ma thu nm 1986 v thng qua
mt khon tr gip qun s tr gi 100 triu -la cho lc lng ny. Tuy nhin, tht bi trn
chin trng, nhng li ch trch vi phm nhn quyn v vic khm ph ra rng cc khon tin c
c do b mt bn v kh cho Iran c chuyn sang cho lc lng Contras lm suy gim
s ng h v chnh tr trong Quc hi i vi vic tip tc cc khon tr gip qun s ny.

Sau ny, chnh quyn ca Tng thng George H. W. Bush, ngi k nhim Reagan nm 1989
bi b bt k s ng h no nhm gip qun s cho lc lng Contras. Chnh ph Bush cng
gy p lc tin hnh tuyn c t do v ng h lin minh chnh tr i lp. Lin minh ny
thng c vi mt kt qu bt ng gy nhiu sng st, nh bi nhng ngi Sandinista vo thng
2/1990.
Chnh quyn ca Tng thng Reagan may mn hn khi c chng kin s tr li ca nn
dn ch ti cc quc gia cn li chu M La-tinh, t Guatemala ti Argentina. S xut hin ca
cc chnh ph c bu ln mt cch dn ch khng ch hn ch chu M La-tinh; chu ,
chin dch chnh quyn ca nhn dn Corazon Aquino lt ch c ti ca Ferdinand
Marcos v cc cuc bu c Hn Quc chm dt ch qun phit tn ti hng my chc
nm nc ny.

Tri li, Nam Phi vn t ra khng chu tha hip trc nhng n lc ca Hoa K nhm khuyn
khch s chm dt ch phn bit chng tc A-pc-thai qua mt chnh sch gy nhiu tranh ci
v "mt s can thip c tnh xy dng" v thng qua mt nn ngoi giao lng l cng vi s ng
h ci cch ca dn chng. Vo nm 1986, tht vng v khng c bt k s tin b no, Quc hi
M gt b quyn ph quyt ca Reagan v a ra mt lot cc bin php trng pht kinh t
chng Nam Phi. Thng 2/1990, Tng thng Nam Phi F.W de Klert cng b tr t do cho
Nelson Mandela v bt u dn dn chm dt ch ngha phn bit chng tc A-pc-thai.

Mc d lun by t thng thn tinh thn chng cng, nhng chnh quyn Reagan rt hn ch
s dng trc tip cc lc lng qun s. Ngy 25/10/1983, cc lc lng qun i M b
ln o Grenada thuc vng bin Carib sau li ku gi gip khn cp ca cc nc lng
ging. Hnh ng ny din ra sau v m st Th tng Grenada thuc cnh t do nhng thnh
vin trong chnh ng thn Mc-xt ca chnh ng tin hnh. Sau mt thi gian ngn giao chin,
cc ton qun M bt gi hng trm chin binh Cuba, xy dng lc lng v ngn chn tr
gip v kh t Lin X. Thng 12/1983, nhng n v chin u cui cng ca qun i M
ri Grenada, v t nc ny t chc cc cuc bu c dn ch mt nm sau .

Tuy nhin, Trung ng, tnh hnh t ra kh khn hn nhiu. S xut hin cc lc lng qun
i M Li-bng ni Hoa K ang c gng gip mt chnh ph thn phng Ty nhng li
t ra yu ui v n ha, c mt kt cc bi thm khi 241 lnh thy nh b M cht trong
mt cuc nh bom khng b thng 10/1983. Thng 4/1986, cc my bay thuc lc lng hi
qun v khng qun M tiu dit cc mc tiu Tripoli v Benghazi ca Libi nhm tr a
cc cuc tn cng ca Libi.

Vnh Ba T, s v trc y trong quan h M - Iran v cuc chin tranh Iran - Irc gy
dng tin cho cc hot ng ca hi qun M trong khu vc. Lc u, Hoa K p li yu cu
t pha C-ot mun bo v i tu ch du ca mnh, song cui cng, vi cc chin hm ca
Hi qun M n t Ty u, Hoa K chim gi cc con ng hng hi sng cn ca cc
on tu ch du v tu thuyn ca cc nc trung lp khc i li trn vng Vnh.

Cui nm 1986, ngi M pht hin ra chnh quyn b mt bn v kh cho Iran nhm mc
ch hn gn li quan h ngoi giao vi chnh quyn Hi gio cc oan v nhm gii phng cho
cc con tin M b bt gi ti Li-bng do cc t chc tn gio m Iran kim sot. Cc cuc iu
tra ny cng kt lun rng s tin c c t bn v kh c cp cho lc lng Contras
Nicaragoa trong thi gian Quc hi ra sc lnh cm mi tr gip qun s cho lc lng ny.

Nhng phin iu trn sau v lc lng Contras ca Iran trc y ban hn hp ca Thng
vin v H vin iu tra v kh nng vi phm php lut v v vn ln hn l xc nh
nhng li ch quc t trong chnh sch i ngoi ca Hoa K ti Trung ng v Trung M. Trn
ngha rng th nhng phin iu trn ny chnh l mt cuc tranh lun ti Quc hi lin quan n
nhng b mt ca chnh ph v v quyn hn ca tng thng so vi quyn hn ca quc hi trong
vic tin hnh cc hot ng ngoi giao. Khng ging nh v tai ting Watergate 14 nm trc
y, y ban ny thy rng khng c c s no buc ti tng thng v khng c kt lun c th
g v cc vn gy tranh ci ko di ny.

QUAN H X-M
Trong mi quan h vi Lin X, chnh sch m Tng thng Regan tuyn b l mt chnh sch
ha bnh thng qua sc mnh. ng tuyn b r rng thi i nghch ca mnh i vi quc
gia ny. Hai s kin sm xy ra lm quan h X-M thm phn cng thng: l s kin
Phong tro lao ng on kt Ba Lan thng 12/1981 v vic tn la ca Lin X khin 269
ngi cht trong chuyn bay dn s s 007 ca hng hng khng Hn Quc ngy 1/9/1983. Hoa
K cng ln n vic X-vit tham gia vo lnh th Afghanistan v tip tc tr gip qun s
c t thi Carter cho qun khng chin Mujahedeen Afghanistan.

Trong nhim k u ca Reagan, Chnh ph ca ng chi nhng khon tin ln cha tng c
cho vic tng cng lc lng v trang, bao gm vic chuyn cc tn la ht nhn tm trung n
chu u i ph li vic Lin X trin khai cc tn la tng t. Vo ngy 23/3/1983, trong
mt cuc tranh lun chnh sch ny la nht trong sut hai nhim k tng thng ca mnh,
Reagan cng b chng trnh nghin cu v Sng kin Phng th Chin lc (SDI) nhm tm
ra cc cng ngh tin tin nh tia laser v cc u n tn la nng lng cao phng ng
chng li cc tn la n o xuyn lc a. Mc d nhiu nh khoa hc t nghi ng tnh
kh thi v mt cng ngh ca SDI v cc nh kinh t ch ra cc khon chi ph v cng ln,
song chnh ph vn tip tc trin khai d n ny.

Sau khi ti c c nm 1984, Reagan gim nh lp trng cng rn ca mnh v kim sot v
kh. Matx-c -va cng t ra sn sng tha hip, mt phn v nn kinh t Lin X dnh mt
phn ln hn nhiu trong tng sn phm quc dn cho qun s so vi t l chi qun s ca M.
Nh lnh o Lin X, Mikhail Gorbachev, s rng nu tip tc tng t l chi cho qun s ny
thm na th k hoch t do ha nn kinh t Lin X s b nh hng.

Thng 11/1985, Reagan v Gorbachev ng trn nguyn tc v vic gim 50% v kh ht

nhn quc phng chin lc v tin ti mt hip nh tm thi v cc loi v kh ht nhn tm
trung. Thng 12/1987, Tng thng Reagan v Tng B th Gorbachev k Hip c v V kh
ht nhn Tm trung (INF), chun b cho vic ph hy ton b loi v kh tm trung ny. Sau ,
i vi Hoa K, Lin X khng cn l mt i th ng s na. Reagan c th c khen
ngi v gip cho Chin tranh Lnh ngui i ng k, nhng khi nhim k ca ng kt thc,
gn nh khng ai c th nhn ra c Lin bang X-vit tr nn lung lay n mc no.

NHIM K TNG THNG CA GEORGE H.W. BUSH

Tng thng Reagan tr nn c bit c lng dn vo thi gian cui nhim k th hai, nhng
theo cc quy nh ca Hin php M th ng khng th ra tranh c mt ln na vo nm 1988.
ng c vin ca ng Cng ha, Ph Tng thng George Herbert Walker Bush c bu lm
Tng thng th 41 ca Hoa K.
Bush vn ng tranh c bng vic ha vi cc c tri l s tip tc duy tr s thnh vng m
Reagan mang li cho nc M. ng thi, ng cng chng minh rng kh nng chuyn mn
ca ng c th h tr mt nn quc phng mnh m mt cch ng tin cy hn ng c vin
Michal Dukakis ca ng Dn ch. ng cng ha hn s phn u cho mt nc M tt p v
lch lm hn. Dukakis, Thng c bang Massachuset, tuyn b rng nhng ngi M km
may mn hn ang b tn thng v kinh t v chnh ph cn phi gip nhng ngi ny
bng cch kim sot tt cc mn n ca Lin bang v cc chi ph cho quc phng. Tuy nhin dn
chng b thuyt phc bi thng ip kinh t ca Bush: khng c cc sc thu mi. Trong kt qu
b phiu, Bush thng c vi t l phiu bu l 54% so vi 46% phiu ph thng.

Trong nm u tin trn cng v tng thng, Bush tip tc chng trnh ti kha bo th,
theo ui cc chnh sch m chnh ph ca Reagan tin hnh v thu, v chi tiu v v cc
khon n. Nhng v tng thng mi sm nhn thy rng ng b mc kt gia cc khon thm
ht ngn sch khng l v lut gim thm ht. Ct gim chi tiu dng nh l cn thit v Bush
ch c rt t c hi xut nhng khon chi ngn sch mi.

Chnh quyn Bush thng qua cc sng kin chnh sch v cc vn m khng yu cu cc
khon chi ln t ngn sch. Do , vo thng 11/1990, Bush k mt d lut a ra nhng tiu
chun lin bang v khi bi th, kh thi t, nhim c khng kh v ma axt, nhng phn
ln cc chi ph l do nhng c s cng nghip gy nhim phi chi tr. ng cng ph chun
lut yu cu s tip cn cho nhng ngi tn tt, nhng cc chi ph ci to ch v ch lm
vic cho ph hp vi vic i li bng xe ln khng c ly t ngn sch lin bang. Tng thng
cng bt u trin khai chin dch khuyn khch tinh thn t nguyn m ng ca tng l "mt
ngn im sng".

NGN SCH V CC KHON THM HT

Tuy nhin, nhng n lc ca Chnh quyn Bush nhm kim sot c cc khon thm ht ngn
sch li gp rt nhiu kh khn. Mt cn nguyn ca kh khn l cuc khng hong v tit
kim v cho vay. Cc ngn hng tit kim - trc kia c qun l rt cht ch vi li sut tit
kim thp i vi dn thng - nay c phi iu tit, cho php cc ngn hng c th cnh tranh
khc lit hn nh tr li sut cao hn nhng cng khin ri ro ca cc khon vay tr nn ln
hn. Vic nng mc bo him tin gi ca Chnh ph lm gim cu ca ngi tiu dng i
vi cc t chc tin gi c uy tn. Gian ln, qun l ti, cng nhng xu hng sa st trong kinh
t dn ti nhng trng hp khng c kh nng tr n v ph sn trong nhng t chc tit
kim ny (t chc tit kim l mt thut ng chung ch nhng t chc hng v ngi tiu
dng nh nhng hip hi tit kim v cho vay, hay cc ngn hng tit kim). Cho n nm 1993,
tng ph tn ca vic bn v ng ca nhng t chc tit kim b ph sn l mt con s khin
ngi ta phi chong vng: gn 525 t -la.

Thng 1/1990, Tng thng Bush trnh bn xut ngn sch ca ng ln Quc hi. Phe
Dn ch cho rng nhng k hoch v ngn sch ca chnh ph l qu lc quan, rng vic p ng
nhng yu cu trong lut gim thm ht s i hi phi tng thu v ct gim mnh cc chi ph
cho quc phng. Thng 6 nm , sau nhiu cuc m phn ko di, Tng thng Bush ng
tng thu. ng thi, vo nm 1991, s kt hp gia suy thoi kinh t, nhng chi ph pht sinh t
vic cu tr cc hot ng kinh doanh tit kim v cho vay, nhng khon chi ph v chm sc
sc khe ngy cng tng trong cc chng trnh chm sc v tr gip y t v hiu ha nhng
bin php nhm gim thm ht ngn sch v gy ra mt khon thm ht khng km phn nghim
trng so vi khon thm ht vo nm trc.

KT THC CHIN TRANH LNH

Khi Bush tr thnh Tng thng, Lin bang X-vit ang ng bn b vc ca s v. Cc
n lc ca Gorbachev nhm m ca nn kinh t Lin X t ra lng tng. Nm 1989, cc chnh
quyn cng sn ng u ln lt v, sau th ngi ta thy r l Lin X s khng a
qun n gip h khi phc chnh quyn. Vo gia nm 1991, nhng ngi kin nh
th lm mt cuc o chnh, nhng b Boris Yeltsin, Tng thng Nga, lm cho tht bi. Vo
cui nm , Yeltsin, lc rt c th lc, buc Lin bang X-vit phi gii tn.

Chnh quyn Bush l ngi trung gian cho vic kt thc Chin tranh Lnh, hp tc cht ch vi
Gorbachev v Yeltsin. ng thi nc M cng ch tr cc cuc thng thuyt thng nht
ng c v Ty c (thng 9/1990), t c tha thun v ct gim v kh chu u (thng
11/1990), v ct gim hng lot cc kho v kh nguyn t (thng 7/1991). Sau khi Lin bang X-
vit tan r, Hoa K v Lin bang Nga mi thnh lp tha thun s hy b tt c cc loi tn
la mang nhiu u n ht nhn trong thi gian 10 nm.

Vic hy b cc v kh ht nhn v s lo ngi hin hu hn bao gi ht v s ph bin v kh ht

nhn gi y thc s xa b nguy c v xung t nguyn t gia Washington v Matx-c -va.

CHIN TRANH VNG VNH

S hoan h do Chin tranh Lnh kt thc b lu m ng k bi s kin Irc xm lc t nc
C-ot nh b ngy 2/8/1990. Irc, di thi Saddam Hussein v Iran di ch Hi gio cc
oan mi ni ln thnh hai cng quc qun s v du m ti khu vc Vng Vnh Ba T. Hai
quc gia ny c mc m vi Hoa K trong nhng nm 1980. So vi Iran th Irc t i ch
vi M hn v nhn c mt s tr gip t chnh quyn Reagan v Chnh quyn Bush. Vic
Irc chim ng C-ot v him ha m Irc t ra i vi rp Xt ch trong chc lt lm
thay i mi tnh ton ngoi giao ca Hoa K.

Tng thng Bush ln n mnh m hnh ng ca Irc v yu cu Irc lp tc rt qun v iu

kin. ng thi, ng cng gi ngay mt lc lng qun i ng o n Trung ng. Tng
thng cng tp hp mt trong nhng khi ng minh qun s v chnh tr c bit nht trong
lch s hin i bao gm cc lc lng qun s t chu , chu u, chu Phi v t chnh cc
nc Trung ng.

Trong nhiu ngy v nhiu tun sau khi xy ra cuc xm lc, Hi ng Bo an Lin Hp Quc
thng qua 12 ngh quyt ln n cuc xm lc ca Irc v p t nhng bin php trng pht
quy m ln v kinh t i vi quc gia ny. Vo ngy 29/11, Hi ng Bo an ph chun vic
qun i cc quc gia thnh vin Lin Hp Quc s dng lc lng v trang nu Irc khng rt
qun khi C-ot trc ngy 15/1/1991. Lin bang X-vit ca Gorbachev - mt trong nhng
nh cung cp v kh chnh cho Irc - khng lm g bo v v khch hng c ca mnh.

Bush cng phi i u vi cc vn ln lin quan n hin php. Hin php Hoa K trao cho
c quan lp php quyn c tuyn chin. Tuy nhin, vo na sau th k XX, Hoa K dnh
lu vo Vit Nam v Triu Tin m khng tuyn b chnh thc chin tranh v ch c s ng
rt m h t c quan lp php l Quc hi. Vo ngy 12/1/1991, ba ngy trc khi n hn rt
qun cui cng m Lin Hp Quc a ra, Quc hi cho php Tng thng Bush c c
thm quyn m ng vn ng - thm quyn tin hnh chin tranh r rng v mnh m nht
c trao cho mt v tng thng trong sut gn na th k.

Lin qun Hoa K, Anh, Php, Italia, rp Xt, C-ot v cc quc gia khc thnh cng
trong vic gii phng C-ot bng mt chin dch khng kch ph hy do Hoa K ch huy ko
di hn mt thng. Tip theo chin dch ny l mt cuc tn cng t vo C-ot v Irc bng
cc lc lng thit gip v b binh b bng ng khng. Vi tc , tnh c ng v ha lc
vt tri ca mnh, lin qun p o lc lng qun i Irc trong mt chin dch tn cng
trn b ko di ch trong vng 100 gi.

Tuy nhin, chin thng vn cha trn vn v lin qun vn cha thy hi lng. Ngh quyt ca
Lin Hp Quc ch ku gi lc lng lin qun nh ui Irc ra khi lnh th C-ot. Song
Saddam Hussein vn cm quyn v n p tn bo ngi Kurd min Bc v ngi Shiite
min Nam, c hai dn tc ny u c Hoa K tr gip trong cuc khi ngha ca h. Hng
trm ging du b qun Irc ch tm t chy chy cho n tn thng 11 mi c dp tt ht.
Chnh quyn Saddam cng toan tnh cn tr cc thanh tra ca Lin Hp Quc n Irc theo cc
ngh quyt ca Hi ng Bo an xc nh v tr v ph hy cc loi v kh git ngi hng
lot ca Irc, bao gm c cc thit b ht nhn hin i hn ngi ta ngh trc v nhng kho
v kh ha hc khng l.

Chin tranh Vng Vnh khin Hoa K c th thuyt phc c cc quc gia rp, Israel v
on i biu Palestin bt u cc cuc thng lng trc tip nhm gii quyt cc vn phc
tp v c quan h an xen ln nhau cui cng c th tin ti mt nn ha bnh lu di trong
khu vc. Cc cuc hi m bt u Madrid, Ty Ban Nha ngy 30/10/1991. Cc cuc m
phn b mt Na Uy dn ti mt Tha thun lch s gia Israel v T chc Gii phng
Palestin c k ti Nh Trng ngy 13/9/1993.

PANAMA V HIP NH MU DCH T DO BC M (NAFTA)

Tng thng cng nhn c s ng h rng ri ca hai ng ti Quc hi cho vic tm chim
ng Panama ngy 20/12/1989, nhm ph trut nh c ti - Tng Manuel Antonio Noriega.
Trong nhng nm 1980, t nghin ht ccain lm lan truyn cc bnh dch, do vy Tng
thng Bush tuyn b trin khai cuc chin chng ma tu v coi y l trung tm ca chng
trnh quc ni ca mnh. Hn na, Noriega, mt nh c ti c bit kht ting, cng khai
tuyn b thi chng M ca mnh. Sau khi t nn S qun Vatican, Noriega t np mnh
cho chnh quyn Hoa K v sau ng b ta n Lin bang M xt x v kt n Miami,
bang Florida vi ti danh bun lu ma ty v tin gi.

Trong lnh vc kinh t, Chnh quyn Bush m phn Hip nh Mu dch T do Bc M

(NAFTA) vi Mexico v Canada. Hip nh ny s c ph chun sau mt cuc tranh lun d
di trong nm u tin ca Chnh quyn Clinton.
CC NG C VIN C LP V NG TH BA
Hoa K l mt quc gia c h thng hai ng phi. Trn thc t, qu l nh vy: hoc l ngi
ca ng Dn ch hoc l ngi ca ng Cng ha cai qun Nh Trng sut t nm 1852 n
nay. Tuy nhin, cng thi gian , nc M ny sinh ng th ba v cc ng nh. Chng
hn, 58 ng c s phiu bu t nht l bng tng s phiu bu c ca mt bang trong cuc
bu c tng thng nm 1992. Trong s cc ng ny c nhng ng t ting tm nh ng
Apathy, ng Looking back, ng New Mexico, ng cc cng dn c lp Tish v ng
nhng ngi ng thu Vermont.

Cc ng th ba c t chc xung quanh mt lnh vc n l hay mt h thng cc lnh vc.

Cc ng ny c khuynh hng hot ng tin b khi h c c mt v lnh o c ti. V vic
tranh c tng thng l nm ngoi tm vi nn phn ln cc ng ny u c gng xy dng mt
din n tuyn truyn v mi quan tm chnh tr v x hi ca mnh.

Theodore Roosevelt - cu Tng thng M, ng c vin thnh cng nht ca ng th ba trong

th k XX l ngi ca ng Cng ha. ng Tin b hay ngHu c ca ng ginh
c 27,4% phiu bu trong cuc bu c nm 1912. Cnh tin b ca ng Cng ha, do mt tin
tng vi Tng thng William Howard Taft, ngi m Roosevelt ct cng chn la cn thn
lm ngi k nhim, thuyt phc Roosevelt c gng c c s c ca ng vo nm
1912. ng lm c iu khi nh bi Taft mt lot cc vn ch cht nht. Tuy nhin
Taft l ngi qun l b my ca ng nn ng ginh c quyn c.

Nhng ngi ng h Roosevelt khi lin t b ng Cng ha v thnh lp ng Tin b.

Bng vic tuyn b mnh kho nh Nai sng (t sinh ra tn dn gian ca ng ny),
Roosevelt vn ng tranh c theo mt cng lnh nhm iu chnh cc doanh nghip ln, ng
h quyn bu c ca ph n, nh thu thu nhp lu tin, knh o Panama v bo v mi
trng. N lc ca ng nh bi Taft. Tuy vy, bng vic chia s phiu bu cho ng
Cng ha, chnh ng li gip cho ng c vin Woodrow Wilson ca ng Dn ch thng c.

Phi x hi

ng X hi t nh cao vo nm 1912 sau khi t 6% s phiu bu ph thng. ng c

vin cao tui Eugene Debs ginh c hn 900.000 phiu bu vo nm , sau khi ng tuyn
truyn ng h quyn s hu tp th trong cc ngnh giao thng v thng tin lin lc, rt ngn gi
lm v thc thi nhng d n v vic lm. B b t do xi gic ni lon vo thi Chin tranh Th
gii Th nht, Debs vn ng tranh c ngay trong x lim vo nm 1920.

Robert LaFollette

Mt ng vin khc ca ng Tin b - Thng ngh s Robert LaFollette ginh c 16,6%

s phiu bu trong cuc bu c nm 1924. Vn l mt ngi bo v tch cc cho cng nhn cng
nghip v nng dn, cng l mt ngi hng hi chng li tng lp ch doanh nghip ln,
LaFollette l ngi u tin xng cho vic phc hi phong tro ca ng Tin b sau Chin
tranh Th gii Th nht. c nng dn v cng nhn b phiu ng h, cng nh c phe x
hi v nhng ngi cn li ca ng Hu c ca Roosevelt tip sc, La Follette vn ng
tranh c theo cng lnh c mc tiu l quc hu ha cc cng ty xe la v cc ngun ti nguyn
thin nhin ca t nc. ng cng ng h mnh m vic tng thu nh vo tng lp giu c v
ng h quyn c m phn tp th vi gii ch. ng ch ginh c s phiu thuyt phc
bang Wisconsin ni qu hng ng m thi.

Henry Wallace

ng Tin b li ti lp vo nm 1948 bng vic c Henry Wallace, cu B trng Nng

nghip v Ph Tng thng di thi Franklin Roosevelt. Cng lnh nm 1948 ca Wallace
nhm chng Chin tranh Lnh, K hoch Marshall v gii ch kinh doanh ln. ng cng m
chin dch u tranh nhm chm dt nn phn bit chng tc chng li ngi da en v ph n,
ng ng h mt mc lng ti thiu v ku gi bi b y ban ca H vin chu trch nhim v
cc hot ng ca nhng ngi khng phi l ngi M. Tht bi ca ng trong vic t chi
cng nhn ng Cng sn M l ng ng h ng, lm xi mn uy tn ca ng. ng t
c hn 2,4% s phiu bu ph thng.

ng Dn ch phn lp min Nam

Ging nh ng Tin b, ng Cc quyn bang hay ng Dn ch phn lp min Nam do

Thng c bang Nam Carolina, Strom Thurmond lnh o, mi ni ln t nm 1948. S i lp
ca h khng phi bt ngun t cc chnh sch v Chin tranh Lnh ca Truman, m do lp
trng ca ng v cc quyn cng dn. Tuy ng ny c xc nh bng cc quyn ca bang,
song mc tiu chnh yu ca ng l tip tc phn bit chng tc v thi hnh Lut Jim Crow l
mt o lut duy tr s phn bit ny.

George Wallace

Nhng bin ng c cn nguyn chng tc v x hi vo nhng nm 1960 khin cho George

Wallace, mt thng c bang min Nam khc thc hin chnh sch phn bit chng tc, c c
nc M ch . Wallace thu ht c mt lp ngi ng h mnh thng qua nhng cuc tn
cng mang tnh cht phn bit mu da chng li cc quyn cng dn, chng nhng ngi t do
v Chnh ph Lin bang. Bng vic thnh lp ng c lp M nm 1968, ng tin hnh
cuc vn ng tranh c ca mnh t Montgomery, bang Alabama v ginh c 13,5% tng s
phiu bu trn ton nc M.

H. Ross Perot

Bt c ng th ba no cng u c gng tm kim li ch cho mnh t s khng bng lng ca

dn chng i vi hai ng quan trng nht v vi Chnh ph Lin bang. Tuy nhin, trong lch
s nc M, t c ln no m tnh cm bt mn y li mnh m nh trong cuc bu c nm 1992.
Mt doanh nhn giu c bang Texas, Perot truyn i mt thng ip kinh t v trch nhim
thu kha v ti chnh ti ng o ngi dn M. Do kch kch lit gii lnh o t nc v
bit n gin ha thng ip v kinh t ca mnh thnh mt cng thc d hiu nn Perot khng
gp kh khn trong vic thu ht s ch ca cc phng tin truyn thng. T chc vn ng
tranh c ca ng mang tn on kt th ng vng, ch yu bao gm cc tnh nguyn vin v
c cp vn t ti sn ring ca ng. Nhiu ngi khm phc sn nghip giu c ca ng v
ngng m s thnh cng trong kinh doanh ca Perot cng nh s t do hnh ng v cc khon
tin c bit ho phng dnh cho qu vn ng tranh c. Perot rt khi cuc chy ua tranh
c vo thng 7. Bng vic ti tham gia cuc chy ua mt thng trc ngy bu c, ng ginh
c 19 triu phiu bu, mt con s ln nht m mt ng c vin ng th ba ginh c t
trc n nay v ch ng th hai sau t l phiu bu ca Roosevelt nm 1912 nu xt v phn
trm trn tng s phiu.
Chng 15: Cy cu bc sang th k XXI
"Hy vng tt nht v ha bnh trn th gii ca chng ta l m rng t do trn ton th
gii"Tng thng George W. Bush, 2005

i vi phn ln ngi M, thp nin 90 l giai on ca ha bnh, thnh vng v nhng tin
b nhanh chng v cng ngh. Mt s ngi cho rng c c iu ny l nh Cuc cch mng
ca Reagan v vic kt thc Chin tranh Lnh. Mt s ngi khc th li cho rng l do ng
Dn ch mt ln na cai qun Nh Trng. Trong giai on ny, i a s ngi M - nu gt
chnh tr sang mt bn - u khng nh s ng h ca h i vi cc gi tr gia nh truyn
thng, thng c t trong nim tin ca h. Ngi ph trch chuyn mc ca t New York
Times bnh lun rng nc M ang c nhng sa cha v o c khi c nhng biu hin
ca s v x hi, tng tng trm trng trong nhng nm cui cng ca thp nin 60 v 70,
tm chng li trong thp nin 1980 gi y ang gim dn.

Nu khng tnh n tnh trng ti phm v cc con s thng k x hi khc ang c ci thin,
th c th ni i sng chnh tr M ang b chia r mnh m vi cc t tng ch o v cc
tnh cm chnh tr khc nhau. Hn na, ngay sau khi t nc bc vo thin nin k mi, cm
gic an ton ca thi k hu Chin tranh Lnh v hon ton khi mt cuc tn cng khng
b cha tng c trc y xy ra v t t nc vo mt hon cnh quc t mi y kh
khn.

CUC BU C TNG THNG NM 1992

Khi cuc bu c tng thng nm 1992 n gn th ngi M cm nhn c bn thn h ang
sng trong mt th gii bin i trn nhng phng din m h khng th tng tng ni
ch vo bn nm trc . Nhng du mc quan trng quen thuc ca Chin tranh Lnh - t Bc
tng Berlin ti h thng tn la xuyn lc a v nhng phi c nm bom lun trong tnh trng
bo ng - lui vo d vng. ng u c lp, Lin bang X vit tan r, nc c
thng nht, ngi rp Xt v ngi Israel cng ngi vo bn thng lng trc tip, v ni
lo s xung t ht nhn khng cn na. Dng nh mt giai on lch s v i khp li v
mt giai on lch s mi ang m ra.

Tuy nhin, trong ni b nc M th dn chng t lc quan hn v h phi i mt vi mt s

vn nghim trng v quen thuc. Hoa K lm vo mt cuc suy thoi su sc nht k t
nhng nm 1980. Tnh trng mt vic lm din ra rng ri trong tng lp cng chc cng
v qun l cp trung ch khng ch din ra trong tng lp cng nhn trong ngnh ch to nh
trc y. Thm ch ngay c khi nn kinh t bt u phc hi nm 1992 th nn kinh t M cng
cha tng trng mt cch r rng cho n tn cui nm. Hn na, thm ht ngn sch vn tip
tc gia tng, ch yu do nhng khon chi ngy cng ln cho chm sc y t.

Tng thng Bush v Ph Tng thng Dan Quayle d dng c ng Cng ha ti c. V

pha ng Dn ch, Bill Clinton, Thng c bang Arkansas nh bi nhiu ng c vin
ginh c s c ra tranh chc tng thng ca ng ny. ng chn Thng ngh s Al
Gore, Thng c bang Tennessee lm ng c vin Ph Tng thng ca mnh. Al Gore ni ting
l mt ngh s c ch trng bo v mi trng mnh m nht trong Quc hi.

Nhng tnh trng bt n su sc ca t nc v phng din kinh t to iu kin thun li

cho s ng c ca mt ng c vin c lp xut sc - nh t bn giu c bang Texas, H.Ross
Perot. Perot cp n cc l do khin Washington tht bi trong vic gii quyt c hiu qu
cc vn kinh t, ch yu l vn thm ht ngn sch lin bang. ng c mt tnh cch sinh
ng v c nng khiu i thoi chnh tr trc tuyn. ng c coi l ng c vin ca ng th
ba thnh cng nht k t thnh cng trc ca Theodore Roosevelt nm 1992.

N lc ti c c ca Bush c xy dng xoay quanh cc tng truyn thng tng c cc

bc tin nhim s dng: kinh nghim v lng tin. George Bush, 68 tui, l v Tng thng cui
cng tng tng qun trong Chin tranh Th gii Th hai, ang phi ng u vi mt i th
tr tui - Bill Clinton - 46 tui, cha tng tham gia qun i v tng tham gia vo cc cuc
biu tnh phn i Chin tranh Vit Nam. Khi cao kinh nghim vi t cch l Tng thng v
Tng T lnh qun i ca mnh, Bush cng hng s ch ca dn chng ti s thiu kinh
nghim tm quc gia ca Clinton.

V phn mnh, Bill Clinton trin khai cuc vn ng ca ng xung quanh mt ch khc
hn vi nhng khu hiu c: s i thay v tui tr. Khi cn l hc sinh trung hc, Clinton
mt ln gp g Tng thng Kennedy; 30 nm sau, nhiu cu ng ni lp li mt cch c
thc nhng tng ca Kennedy trong chin dch vn ng tranh c ca v c Tng tng ny t
nm 1960.

Do tng lm Thng c bang Arkansas sut 12 nm, Clinton c th ch ra nhng kinh

nghim ca mnh trong vic gii quyt nhng vn kinh t, gio dc v chm sc y t - nhng
vn m theo cc kt qu thm d d lun l nhng im yu trong chnh sch ca Bush. Khi
Bush ngh mt chng trnh kinh t vi cc khon thu thp v ct gim chi tiu chnh ph th
Clinton li xut cc khon thu cao hn i vi ngi giu, tng chi ph cho u t vo gio
dc, giao thng v thng tin lin lc - l nhng khu vc m ng tin rng s lm tng nng sut v
tng trng kinh t, t s lm gim thm ht ngn sch. Tng t, cc xut v chm sc y
t m Clinton a ra i hi Chnh ph Lin bang phi can thip nhiu hn so vi cc xut
ca Bush.

Clinton chng t mnh l mt nhn vt c ti hng bin xut chng khng ch trn truyn hnh
- phng tin m ng dng qung b cho s lch thip v tr thng minh ca mnh. Nhng
thnh cng to ln ca ngi tin nhim Bush trong vic kt thc Chin tranh Lnh v buc Irc
rt qun khi C-ot cng lm tng thm sc mnh cho lun im ngm ca Clinton rng cc
hot ng i ngoi tr nn t quan trng hn, khi t nc ang phi i mt vi nhng yu
cu cp bch v kinh t x hi ang tn ti ngay trong lng nc M.

Vo ngy 3/11, Bill Clinton c c v tr thnh v Tng thng th bn hai ca Hoa K, vi

43% tng s phiu bu ph thng, trong khi , Bush ginh c 37% v Perot c 19% s
phiu bu.
NHIM K TNG THNG MI
Trn nhiu mt, Clinton l mt nh lnh o ton ti trong mt ng ang b chia r thnh hai
phe - t do v n ha. ng phi tp hp nhng quan im khc bit ny li vi nhau v dung ha
nhu cu v li ch ca cc nhm trong ng Dn ch m khng chia r h.

Trnh dng nhng li l l tng ha tuyn b rng chnh ph ln l mt iu tch cc, ng

xut nhiu chng trnh khin ng c mnh danh l mt nh Dn ch kiu mi. Kim sot
nn quan liu v vic b nhim nhng v tr trong ngnh t php trn ton lin bang l mt bin
php lm hi lng cc t chc lao ng v cc nhm dn s. i vi vn gy tranh ci v
quyn ph thai ca ph n, Clinton ng h quyt nh ca ta n trong v Roe kin Wade, nhng
ng cng tuyn b rng vic ph thai cn phi c thc hin an ton, hp php, v khng c
din ra thng xuyn.

Ngi tr l gn gi nht ca Clinton l v ca ng, Hillary Rodham Clinton. Trong chin dch
tranh c, ng tuyn b rng nhng ai b phiu cho ng s c mua mt tng mt. B Hillary
bn cnh chng mnh gip ng ng u vi nhng li buc ti v i sng ring t
ca Tng thng.

Cng l mt nh hot ng chnh tr nng n y nhit huyt nh chng, b Clinton m

ng vai tr tin phong hn bt k nht phu nhn no trc , k c Eleanor Roosevelt.
ng gp quan trng u tin ca b c l l vic xy dng chng trnh y t quc gia. Nm
2000, khi nhim k tng thng ca chng sp kt thc, b c bu lm Thng ngh s ca
bang New York.

TRIN KHAI CHNH SCH I NI MI

Trn thc t, ch trng n ha ca Clinton yu cu phi c cc la chn i khi gy ra nhng
tnh cm mnh m trong dn chng. Sng kin chnh sch u tin ca Tng thng l tha mn
cc nhu cu ca ngi ng tnh, vn l nhng nn nhn ca nn k th. Sng kin ny khin
gii ng tnh tr thnh mt khu vc c tri quan trng ng h ng Dn ch.

Ngay sau din vn nhm chc, Tng thng Clinton xa b quy nh c t lu nay v vic sa
thi nhng qun nhn b pht hin l ng tnh ra khi qun i. Quyt nh ny lp tc nhn
c nhiu li ch trch t pha qun i, c bit t pha nhng ng vin Cng ha v t nhiu
tng lp trong x hi M. Clinton nhanh chng iu chnh sc lnh ny bng mt sc lnh
khng hi, khng ni, thc t l phc hi li chnh sch c nhng khng khuyn khch ch ng
iu tra v i sng tnh dc ca cc c nhn.

N lc hon thnh chng trnh y t quc gia t ra l mt bc tht li ln. Chnh ph cho
php thnh lp mt nhm chuyn trch ln do Hillary Clinton ng u, bao gm cc nh hot
ng chnh tr v cc nh tr thc chnh sch ni ting lm vic lin tc trong nhiu thng xy
dng mt chng trnh y t nhm cung cp bo him y t cho mi ngi dn M.

Gi nh ca k hoch ny l mt k hoch ngi c tr tin duy nht do chnh ph qun l c

th cung cp dch v y t trn ton lnh th mt cch hiu qu hn so vi h thng phi tp trung
hin hnh - mt h thng vi hng nghn cng ty bo him v hng nghn nh cung cp dch v
gin tip. Tuy nhin, vo thng 9/1993, khi c a ra Quc hi, k hoch ny phn nh s
phc tp vn l bn cht ca chm sc y t. Phn ln cc ng vin Cng ha v mt vi ngi
thuc ng Dn ch ch trch k hoch ny l mt s tip qun v vng ca nh nc i vi
nn y hc M. Sau mt nm tranh ci, k hoch ny tht bi v khng c mt ai trong Quc
hi b phiu thng qua.

Clinton thnh cng hn lnh vc khc khi ng khi phc s thnh vng ca nn kinh t
M. V Tng thng tin nhim, George Bush, m phn Hip nh Thng mi T do Bc
M (NAFTA) nhm xy dng mt khu vc thng mi hon ton t do gia M, Canaa v
Mexico. Cc khu vc c tri quan trng ca ng Dn ch t phn i Hip nh ny. Cc cng
on tin rng Hip nh ny c th khuyn khch xut khu vic lm v lm xi mn cc tiu
chun lao ng ca M. Nhng nh mi trng th lo ngi rng Hip nh ny s khin cc
ngnh cng nghip ca M chuyn dch n nhng quc gia yu km hn trong kim sot
nhim. y l nhng biu hin u tin ca mt ln sng ngy cng dng cao ca cnh hu trong
i sng chnh tr M nhm chng li vin cnh v mt h thng kinh t th gii hi nhp.

Tuy nhin, Tng thng Clinton li ng vi lun im cho rng thng mi t do s mang li
li ch cho tt c cc bn v n to iu kin thun li cho cc dng chy ln hn v hiu qu
hn v hng ha v dch v. Chnh quyn ca ng khng ch trnh NAFTA trc Ngh vin,
m cn ng h vic xy dng mt h thng thng mi quc t t do hn v c qun l bi
T chc Thng mi Th gii (WTO). Sau mt cuc tranh lun ny la, Quc hi thng qua
NAFTA nm 1993 v thng qua vic M tr thnh thnh vin ca WTO mt nm sau .

Mc d trong cuc vn ng tranh c ca mnh, Clinton ni v mt chng trnh ct gim

thu cho tng lp trung lu nhng ng vn xut trc Quc hi mt ngn sch i hi phi
tng thu rng ri. Ban u, chng trnh ny bao gm vic tng thu rng ri i vi tiu th
nng lng nhm mc ch bo v mi sinh, nhng sau nhanh chng c thay th bi
vic tng thu danh ngha trong tiu th kh t trn ton quc. Chng trnh ny cng nh thu
ln li tc bo him x hi i vi ngi th hng c thu nhp cao v trung bnh. Tuy nhin,
quan trng nht l vic tng thu thu nhp i vi ngi c thu nhp cao. Mt cuc tranh ci si
ni li din ra gia nhng ngi ng h gim thu v nhng ngi ng h trch nhim thu kha
vn rt in hnh trong nhim k tng thng ca Ronald Reagan. Cui cng, Clinton cng t
c mong mun ca mnh, nhng ch vi mt chin thng st sao. Chng trnh thu kha ca
ng c H vin thng qua vi ch mt phiu tha.

ng lc , cc chin dch bu c Quc hi nm 1994 bt u khi ng. Mc d Chnh quyn

Clinton a ra rt nhiu quyt nh v chnh sch i ngoi, nhng nhng vn i ni r
rng l quan trng nht i vi cc c tri. Cc ng vin Cng ha ch trch Clinton v cc ng
vin Dn ch l khng ci cch thu kha v chi tiu chnh ph. Chnh bn thn Clinton cng
ang b mc kt do b buc ti v mt d n bt ng sn Arkansas trc kia ang b kt lun
l c vn v ti chnh; ng thi, phi ng u vi nhng li buc ti mi v quan h tnh
dc khng lnh mnh. Vo thng 11, ln u tin k t cuc bu c nm 1952, cc c tri trao
cho ng Cng ha quyn kim sot c hai Vin trong Quc hi. Nhiu nh quan st tin
rng Bill Clinton s ch gi chc tng thng trong mt nhim k. Tuy nhin, bng vic a ra
mt quyt nh ph hp vi thc t chnh tr mi, Clinton dung ha cuc chy ua chnh tr
ca mnh. ng ch a ra rt t sng kin chnh sch trong thi gian cn li ca nhim k tng
thng. Tri vi d bo ca ng Cng ha v vic kinh t M s m m, chnh sch tng thu
nm 1993 khng cn c s tng trng vng chi ca nn kinh t M.

Ngc li, nhng ngi lnh o mi ca ng Cng ha trong c hai Vin li gy sc p ln

trong vic hon tt nhng mc tiu chnh sch ca h, ngc hn li vi ch trng n ha mi
ca chnh quyn. Khi cc phn t cc oan cnh t cho n bom mt ta nh Lin bang ti thnh
ph Oklahoma vo thng 4/1995, Clinton tr li vi mt ging n ha, nhn mnh quan im
ca ng v lm du nhng k bo th mang t tng chng i. Vo cui nm , ng b
phiu ph quyt chng trnh ngn sch do ng Cng ha a ra khin chnh ph b ng bng
trong nhiu tun. a s dn chng u by t thi ln n ng Cng ha.

Tuy nhin, Tng thng cng vn tham gia vo cc chng trnh ca ng Cng ha. Trong
thng ip lin bang thng 1/1996, ng tuyn b hng hn rng "Thi i ca mt chnh ph
ln qua ri". Ma h nm , trong cuc vn ng ti tranh c ca mnh, ng k duyt mt
chng trnh ci cch quan trng - vn l sng kin do ng Cng ha a ra. Vn c mc tiu
chm dt vic tr cp vnh vin cho nhng ngi nhn tr cp nhm buc h phi tm kim vic
lm, sng kin ny b nhiu ng vin trong chnh ng Dn ch ca ng phn i. Nhn chung,
chng trnh ny cng thu c nhng thnh cng nht nh trong thp nin sau .

NN KINH T M TRONG THP K 90

Gia nhng nm 1990, nc M bt u hi phc sau mt cuc suy thoi kinh t ngn ngi
nhng trm trng xy ra trong nhim k tng thng ca Bush. Nc M ang bc vo mt
k nguyn tng trng thnh vng v bn vng, bt chp s suy gim ca cc ngnh cng
nghip truyn thng. C th ng lc ch yu ca s tng trng mi ny l vic bng n ca
my tnh c nhn.

Gn 20 nm sau khi ra i, my tnh c nhn tr thnh mt vt dng quen thuc, khng ch

trong tt c cc vn phng ca mi loi hnh doanh nghip m cn tt c cc gia nh M.
Mnh hn l ngi ta c th tng tng ra vo hai thp nin trc y, c kh nng lu tr mt
s lng khng l cc loi d liu v ch c gi thnh ngang vi mt chic t lnh tt, my tnh
c nhn tr thnh mt thit b ph bin ti tt c cc gia nh M.

Nh s dng cc phn mm c ci t sn, ngi ta c th s dng my tnh c nhn ghi

chp s sch k ton, son tho vn bn, hay dng n nh mt ni lu tr cc bn nhc, cc bc
nh v on video. S xut hin ca Internet pht trin t mt mng li d liu quc phng
trc b ng kn em li kh nng tip cn tt c cc loi thng tin, to ra cc c hi mua
sm mi, v bin th in t thnh mt phng thc giao tip ph thng. in thoi di ng
c s dng rng ri cng to ra mt ngnh cng nghip mi khng l pht trin cng vi my
tnh c nhn.

Giao tip ngay lp tc v kh nng x l d liu trong chp mt gip cho nhp ca nhiu
lnh vc kinh doanh tr nn chng vnh hn, lm tng nng sut v m ra cc c hi li nhun
mi. Cc ngnh cng nghip non tr nhm p ng nhu cu thit b mi ny bng chc tr
thnh nhng cng ty c ti sn nhiu t la, lm sn sinh ra mt tng lp trung lu mi ng
o bao gm cc k thut vin phn mm, cc nh qun l v cc nh qung co.
ng lc cui cng ca tng trng kinh t l thi im mt thin nin k mi ang n. Yu
cu phi cp nht v nng cp cc my tnh c, nhng thit b c th s khng nhn dng c
nm 2000 do s c Y2K, khin cc khon chi cho cng ngh d liu ln n mc k lc.

Nhng xu th pht trin ny xy ra trong nhim k u tin ca Tng thng Clinton. Vo cui
nhim k th hai ca ng, chng tr thnh mt ngun lc thc y tng trng kinh t. Khi ng
mi c bu lm tng thng, t l tht nghip l 7,4%. Khi ng bt u ti tranh c vo nm
1996, t l tht nghip l 5,4%. V khi cc c tri i b phiu chn ngi k nhim ng vo
nm 2000 th t l tht nghip ch cn 3,9%. Ti nhiu ni, vn khng nm ch phi chm
sc cho nhng ngi tht nghip, m ch lm sao tuyn dng c lao ng.

Khng ch Alan Greenspan, Ch tch Cc D tr Lin bang, quan st thy s leo thang chng
mt ca th trng chng khon vi mi lo ngi v li cnh bo rng th trng ny ang tng
trng mt cch phi l. S lc quan ca cc nh u t, mc cao nht k t nhng nm 1920,
vn tip tc tng ln v h tin rng nhng chun mc v xc nh gi tr chng khon ang tr
nn li thi bi mt nn kinh t mi vi tim nng khng gii hn. Giai on tt p ny ang
din bin nhanh chng n mc nguy him, nhng phn ln ngi M vn thch hng th
tng trng kinh t khi vn cn tng trng hn l chun b cho nhng rc ri c th xy ra trong
tng lai.

CUC BU C NM 1996 V HU QU CHNH TR CA N

Tng thng Clinton tin hnh cuc vn ng ti tranh c nm 1996 ca mnh trong mt bi cnh
v cng thun li. Nu khng phi l mt ngi c tnh cch gy c nh hng n ngi
khc theo phong cch ca Roosevelt, th Clinton cng c nng khiu bm sinh trong cc cuc
vn ng, vi s duyn dng y cun ht. ng lm tng thng trong mt giai on m nc
M phc hi ngy cng mnh m. ng la chn lp trng chnh tr trung lp nghing v
cnh hu. i th ng Cng ha ca ng, Thng ngh s Robert Dole bang Kansas, lnh o
ng Cng ha ti Thng vin, cng l mt nh lp php ti ba nhng li t thnh cng hn khi
cng v ng c vin cho chic gh tng thng.

Ha hn rng s xy "mt cy cu tin vo th k XXI cho nc M, Clinton d dng nh

bi Dole trong cuc ua tranh gia ba ng phi, t 49,2% so vi 40,7% s phiu bu cho Dole
v 8,4% phiu bu cho Ross Perot. ng tr thnh v Tng thng M th hai thng c hai
nhim k lin tip vi s phiu t hn quy nh a s trong tng s phiu bu (V Tng thng
trc kia thng c hai nhim k lin tip l Woodrow Wilson nm 1912 v 1916). Tuy nhin,
cc ng vin Cng ha vn gi quyn kim sot c hai Vin trong Quc hi.

Clinton khng ni nhiu v cc chng trnh quc ni trong nhim k th hai ca mnh. Vn
trng tm trong nm u tin l mt tha thun vi Quc hi nhm thit lp cn bng ngn sch.
Chng trnh ny cng khng nh mnh m hn quan im ca ng vi t cch l mt ngi t
do n ha c trch nhim v ti kha.

Nm 1998, i sng chnh tr M bc vo giai on ri lon khi Clinton b pht hin l c dnh
lu vi mt n thc tp sinh tr trong Nh Trng. u tin, Tng thng ph nhn iu ny v
tuyn b vi cng chng M rng "Ti khng c quan h tnh dc vi ngi ph n ny". Trc
y, Tng thng tng phi i mt vi nhng li co buc tng t. Trong v kin v ti quy
ri tnh dc mt ph n Arkansas, Clinton ph nhn iu ny bng mt li tuyn th trc
Nh Trng. Hnh ng ny c nhiu ngi dn M coi l s phn bi li th. Thng 10/1998,
H vin bt u cc phin iu trn v li buc ti, tp trung vo nhng li buc ti phn bi li
th v cn tr cng l.

D phng php tip cn c nhng u im g, song a s ngi M vn nhn nhn s vic

ny l chuyn ring ca c nhn, nn cho gia nh gii quyt. y qu l mt s thay i ln
lao trong thi ca dn chng M. iu cng ng ni na l Hillary Clinton vn tip tc ng
h chng mnh. Mt thun li na l tnh hnh kinh t thi im cng rt sng sa. Trong khi
cc cuc tranh lun v li buc ti ti H vin ang din ra, Tng thng tuyn b khon thng
d ngn sch ln nht trong vng 30 nm qua. Cc cuc trng cu dn th ch ra rng ch s tn
nhim Clinton ang cao nht k trong sut su nm ng lm tng thng.

Trong thng 11 nm , nhng ngi Cng ha tip tc mt nhiu gh trong cuc bu c Quc
hi gia nhim k, khin th a s ca h gi ch cn hn km rt st sao so vi phe Dn ch.
Ch tch H vin, Newt Gingrich, t chc, v ng Cng ha cng c gng to dng mt
hnh nh t ni bt hn. Tuy nhin, vo thng 12, H vin b phiu thng qua ngh quyt buc
ti u tin k t thi Andrew Johnson (1868) i vi tng thng ng nhim v a v vic ra
xt x trc Thng vin.

Phin ta x Clinton do Chnh n Ta n Ti cao M lm ch ta khng khin ngi ta hi hp

nhiu. Trong qu trnh din ra phin ta, Tng thng c bn Thng ip Lin bang thng
nin ca mnh trc Quc hi. ng khng khai nhn trc ta, v khng nh quan st nghim
tc no cho rng bt k li buc ti no trong s nhng li buc ti chng li Tng thng li c
th to ra s phiu chim c 2/3 s phiu cn thit min nhim ng. Cui cng, khng li
buc ti no t a s phiu c. Vo ngy 12/2/1999, Clinton c tuyn b trng n.

QUAN H NGOI GIAO CA M TRONG HAI NHIM K TNG

THNG CA BILL CLINTON
Bill Clinton khng d nh tr thnh mt v Tng thng ch trng nhiu n chnh sch i
ngoi. Tuy nhin, ging nh ngi tin nhim Bush, ng nhanh chng nhn ra rng mi
khng hong quc t dng nh u xut pht t Washington.

ng phi gii quyt nhng hu qu rc ri do Chin tranh Vng Vnh nm 1991 li. Tht
bi trong vic lt Saddam Hussein, M vi s hu thun ca Anh, c gng kim ch ng.
Ch trng pht kinh t do Lin Hp Quc qun l nhm cho php Irc bn du m chi
cho cc nhu cu nhn o t ra khng my hiu qu. Saddam chim dng phn ln tin bn
du m cho li ch ring ca mnh khin nhiu ngi dn Irc lm vo cnh bn cng. Cc vng
cm bay qun s, c thit lp ngn khng cho chnh ph Irc trin khai lc lng khng
qun chng li qun ni dy Kurds pha Bc v ngi Shiites pha Nam, i hi khng qun
ca Anh-M phi tun tiu trn khng, v nhng t tun tiu ny thng phi ngn cn cc tn
la tn cng my bay.

Hoa K cng cung cp nhng phng tin ch yu cho cc i thanh tra ca Lin Hp Quc n
Irc tm hiu v cc kho v kh ht nhn. Nhim v ca cc thanh tra ny l pht hin cc chng
trnh nguyn t, ha hc v sinh hc ca Irc, xc minh sc tn ph ca cc u n tn la hy
dit hng lot v chm dt cc k hoch sn xut nhng v kh ny. Cng ngy cng b pha Irc
cn tr, cui cng, cc thanh tra ca Lin Hp Quc b Irc trc xut nm 1998. tr a
cho vic ny v nhng ln khiu khch trc , M s dng tn la hn ch. Ngoi trng
M Madeline Albright tuyn b "Saddam vn cn ang trn trong ci hp ca ng ta".

Cuc tranh ci dng nh bt tn gia Israel v Palestin cng l mt nguyn c khin Chnh
ph M can thip, cho d c Tng thng Clinton ln cu Tng thng Bush c nhiu vic vi
Hip nh Oslo nm 1993 cho php Palestin c quyn cai qun nhng ngi Palestine trong
phm vi B Ty v di Gaza ng thi buc Palestin cng nhn quyn tn ti ca Israel.

Tuy nhin, ging nh vi nhiu tha thun trn nguyn tc trc y v Trung ng, Hip nh
Oslo cui cng tht bi khi cc bn bt u i vo m phn nhng ni dung chi tit. V lnh
t Palestin Yasser Arafat bc b cc ngh cui cng do nh lnh o Israel, Ehud Barak,
a ra vo nm 2000 v thng 1/2001. Hng lot cc cuc ni lon ca ngi Palestin, ch yu
l cc cuc n bom liu cht, n ra. Barak mt chc v c thay th bi mt nhn vt c lp
trng cng rn hn nhiu, Ariel Sharon. S gn b cht ch ca M i vi Israel c coi l
mt vn ln cn gii quyt cng vi cc vn khc trong khu vc. Tuy nhin, cc nh ngoi
giao M c th lm c nhiu hn l ngi hy vng hn ch bo lc. Sau khi Arafat qua i
vo cui nm 2004, nh lnh o mi ca Palestin t ra sn sng chp nhn m phn ha bnh
hn, v cc nh hoch nh chnh sch ca M li tng cng n lc y nhanh tin trnh ha
bnh Trung ng.

Tng thng Clinton cng tr nn c bit quan tm n cc rc ri Bc Ai-len. Mt bn l

Qun i Cng ha Ai-len hiu chin, c cc t chc Cng gio Ai-len hu thun, nhng
ngi mong mun sp nhp cc vng t thuc Anh ny vo Cng ha Ai-len. Bn kia l phi
Lin minh, vi sc mnh qun s v tnh hiu chin tng ng, c hu thun bi phn ln
dn c gc Ai-len-Sct theo o Tin Lnh, nhng ngi mong mun t nc ca h tip tc
thuc Vng quc Anh.

Clinton dnh cho nhng k ly khai mt s cng nhn nhiu hn so vi bt k s cng nhn
no m h tng nhn c t nc M. Nhng ng thi, ng cng hp tc cht ch vi
Chnh ph Anh ca Th tng John Major v Th tng Tonny Blair. Kt qu cui cng l Hip
c ha bnh Ngy Th su ti p c k kt nm 1998, bc u xy dng nn tin trnh
chnh tr nhng cng li nhiu vn chi tit cn phi tip tc gii quyt. Trong vi nm tip
theo, trt t m M mong mun c duy tr tt hn Bc Ai-len so vi Trung ng,
nhng vn cn tim n nhiu nguy c v. Cc nh m phn vn cha t c hip nh
cui cng.

S tan r sau Chin tranh Lnh ca Nam T (Yugoslavia) - mt t nc b phn chia v tn

gio v sc tc thnh cc quc gia ca ngi Serbia, ngi Sloven, ngi Croat, ngi Bosnia
Hi gio v ngi Kosovo gc Anbani - cng to s tham gia ca Hoa K sau khi cc chnh ph
chu u tht bi trong vic tham gia thit lp trt t y. Chnh quyn Bush t chi khng
can thip vo cc v bo lc ban u; nhng cui cng, Chnh quyn Clinton tham gia gii
quyt xung t. Nm 1995, nc M m phn xong Hip nh Dayton, bang Ohio, nhm
thit lp mt bu khng kh mi Bosnia. Nm 1999, ng trc cc cuc thm st ca Serbia
Kosovo, nc M dn u chin dch khng kch nm bom ca NATO ko di ba thng
chng li Serbia. Cuc khng kch ny cui cng cng buc Serbia ngi vo bn m phn.

Nm 1994, chnh quyn M khi phc li chc v cho Tng thng Haiti Jean-Bertrand
Aristide ang b trc xut. ng yn v trn chic gh tng thng trong vng chn nm trc
khi li b trc xut mt ln na. S can thip ny l kt qu ca vic Aristide c c s hu
thun ca M v cng l v ngi M rt lo ngi v ln sng ngi nhp c bt hp php t
Haiti.

Ni tm li, Chnh quyn Clinton lun tm kim cc gii php mnh can thip vo cc vn
quc t.

NHNG E DA CA CH NGHA KHNG B

Khi sp ht nhim k ca mnh, George H. W. Bush a qun M n Somalia, mt t nc
ang trong tnh trng hn lon ng Phi. Nhim v ca cc ton qun ny l dn u mt lc
lng Lin Hp Quc trin khai thng xuyn cc t vin tr lng thc cho nhng ngi
dn ang cht i.

Somalia li tr thnh mt vn na m Chnh quyn Clinton cn gii quyt. Cc n lc nhm

xy dng mt chnh ph i din quc gia ny tr thnh c mt d n ln xy dng nn
mt quc gia. Thng 10/1993, cc ton qun M c gi ti truy bt tn t lnh cm u
vp phi s chng c mnh m bt ng, vi tn tht l mt mt trc thng tn cng v 18 binh s
M b cht. K cm u khng b bt gi v vi thng sau , tt c cc n v chin u ca
M rt khi y.

Theo quan im ca chnh quyn, vic ch t mt cam kt lng lo, thiu c s ri tp trung vo
cc u tin khc l mt hnh ng c th coi l cn trng. Mi sau ny, ngi ta mi pht hin
ra rng tn t lnh cm u Somalia c hu thun bi mt t chc en ti mi xut hin
m sau ny c bit n di ci tn t chc al -Qaida do mt k theo Tro lu Hi gio chnh
thng l Osama bin Laden cm u. L mt k chng i d di nn vn minh phng Ty, bin
Laden lun tin tng rng ngi M s khng dm nh li khi b tn cng.

Ti thi im , nc M c kinh nghim v cc cuc tn cng do cc phn t Hi gio cc

oan thc hin. Thng 2/1993, mt chic xe t ch bom n trong mt bi xe di tng
hm ca mt trong hai ta thp i ca Trung tm Thng mi Th gii Mahattan. V n bom
ny git cht by ngi v khin gn 1000 ngi b thng, nhng n khng lm ta nh
sp vi hng nghn ngi ang lm vic trong . New York v Chnh quyn Lin bang coi
y l mt ti c hnh s. Bn k khng b b bt gi v kt n chung thn. Sau , nhiu m
mu khng b cho n cc ng hm giao thng, cc ta nh cng cng v thm ch Lin Hp
Quc cng u b pht hin v gii quyt theo cch thc tng t.

Tuy nhin, ch ngha khng b nc ngoi b chnh cc hot ng khng b trong nc lm

lu m. u tin l v n bom ti thnh ph Oklahoma. V vic ny do nhng k cc oan cnh
t Timothy McVeigh v Terry Nichols thc hin, khin 166 ngi cht v hng trm ngi khc
b thng, c hu qu nghim trng hn nhiu so vi v tn cng Trung tm Thng mi nm
1993. Nhng ngy 25/6/1996, mt v n bom khc xy ra ti ta nh qun s M thp
Khobar, rp Xt, khin 19 ngi cht v 515 ngi b thng. Mt bi thm on Lin bang
tuyn n 13 tn khng b rp Xt v mt tn ngi Li-bng v ti gy ra v tn cng ny,
nhng rp Xt bc b v vic ny.

Hai nm sau, ngy 7/8/1998, hai v n bom ng lot xy ra v ph hy cc i s qun ca

M ti Kenya v Tanzania, git cht 301 ngi v lm b thng hn 5000 ngi. tr a,
Clinton ra lnh thc hin cc cuc tn cng bng tn la vo cc tri hun luyn ca trm
khng b bin Laden Afghanistan, nhng nhng tri hun luyn ny u c v l c s
tn. Tng thng cng ra lnh tn cng bng tn la ph hy nh my ha cht Sudan -
t nc trc kia cho bin Laden n nu.

Vo ngy 12/10/2000, nhng tn nm bom cm t m thng tu cao tc Cole ca Hi qun

M trong chuyn ving thm ca chin thuyn ny ti Yemen. Mt lot cc bin php tch cc
c trin khai sau gi cho chin thuyn khng b chm, nhng 17 thy th cht. R
rng l Bin Laden ng sau cc cuc tn cng rp Xt, chu Phi v Yemen, nhng Chnh
quyn Clinton vn khng bt gi c hn d chun b tin qun vo Afganistan truy bt
tn trm khng b ny.

Chnh quyn Clinton khng bao gi mun thc hin cc bc i ny. Nhng iu ny cn phi
c thc hin ngn chn cc hnh ng tn st gy cht ngi hng lot c th s li xy ra
trong tng lai. Cc cuc tn cng c trin khai ri rc nhng vng ho lnh ca
Afganistan. Nc M khng cm thy vui khi thc hin nhng cuc tn cng ny nhng y l
iu nc M bt buc phi lm vi t cch l mt cng quc trn th gii. Bin Laden vn l
mt bng ma e da, nhng hn khng phi l mi quan tm hng u ca mt chnh quyn
ang sp kt thc nhim k ca mnh.

CUC BU C TNG THNG NM 2000 V CUC CHIN CHNG

KHNG B
ng Dn ch ch nh Ph Tng thng Al Gore lm ng c vin tranh c chc tng thng
trong cuc bu c nm 2001. i th ca ng ny l ng c vin ng Cng ha George W.
Bush, Thng c bang Texas v l con trai ca cu Tng thng George H. W. Bush.

Gore ra tranh c vi t cch l mt ngi theo trung thnh vi quan im t do, tp trung ch
yu vo bo v mi trng v em li nhiu h tr hn cho nhng tng lp dn chng t c u
i trong x hi M. C v nh ng chn cho mnh mt lp trng chnh tr nghing v cnh hu
hn so vi Clinton.

Bush th li chn cho mnh quan im chnh tr gn vi lp trng ca Ronald Reagan hn l vi

quan im ca cha mnh. ng th hin mi quan tm c bit n gio dc v t gi mnh l mt
ngi bo th nhit thnh. c tin ca ng i vi o Thin Cha - m ng tuyn b rng
c tin ny lm thay i cuc sng ca ng sau mt thi trai tr nhiu sai lm - tr thnh
mt u th c bit quan trng. c tin ny khin ng ng h cc gi tr vn ha truyn thng,
tri ngc hn li vi quan im k thng hin i ca Gore. Ralph Nader, vi t tng
nghing v cnh hu hn so vi Gore, cng tham gia tranh c vi t cch l i din ca ng
Xanh. Cn Patrick Buchanan - mt ngi thuc phi Cng ha bo th - cng tham gia tranh c
vi t cch l ng c vin t do.
Vng b phiu cui cng gn nh ch ph thuc vo cc khu vc i c tri. Nng ct l bang
Florida ni m cc ng c vin ch chnh nhau rt t phiu bu v hng nghn l phiu b t vn
nghi vn. Sau hng lot cc cuc kim tra ca Ta n bang v Ta n Lin bang, cng nh sau
khi xem xt cc iu lut lin quan, Ta n Ti cao ra quyt nh rng phn thng thuc v
Bush. ng Cng ha nm quyn kim sot c hai Vin trong Quc hi vi s phiu chnh
lch rt t.

Tng s phiu cui cng phn nh kt qu rt st sao ca cuc bu c: Bush thng c vi

271 phiu bu ca i c tri, trong khi Gore t 266 phiu. Nhng Gore li dn u trong tng s
phiu bu ph thng vi 48,4% trong khi Bush t 47,9%, Nader t 2,7% v Buchanan t 4%.
Gore c cc bang vng ng Bc v b Ty ng h - cc vng ny c t mu xanh trn cc
bn truyn thng. ng cng c tn nhim cc bang cng nghip ch cht vng Trung
Ty. Bush chim u th cc bang min Nam, cc bang cn li vng Trung Ty v cc bang
min ni - khu vc ng h ng c t mu . Cc bnh lun vin trn khp nc M u hi
hp theo di s cch bit gia vng mu v mu xanh trn bn nc M - mt s phn
chia c ngun gc su xa t s khc bit v vn ha v x hi hn l v kinh t, v do cng
mang tnh cht tnh cm. George Bush nhm chc tng thng trong mt khng kh b phi
cay ng.

Ban u, Bush d tnh s tp trung ch yu vo chnh sch i ni. ng mun ci cch gio dc.
Trong cuc vn ng tranh c ca mnh, ng tuyn b v vic ci cch h thng bo him x
hi. ng cng mun i theo chng trnh ct gim thu ca Reagan.

Tng thng nhanh chng nhn thy rng ng cn phi i ph vi mt nn kinh t ang bt u
i xung sau khi t mc tng trng cao trong nhng nm cui ca thp nin 90. iu ny
khin chng trnh ct gim thu ca ng c thng qua vo thng 5/2001. Cui nm ,
ng cng c Quc hi thng qua Lut Khng c tr em no b tt hu, c ni dung yu cu
cc trng cng lp phi t chc kim tra hng nm kh nng c bn ca hc sinh v c v lm
ton. Lut ny cng quy nh cc bin php pht i vi nhng trng hc khng t tiu chun
v gio dc. Nhng khon thm ht c d on trong qu tn thc bo him x hi vn cha
c gii quyt.

Nhim k tng thng ca Bush c mt s xo ng ln lao vo ngy 11/9/2001, khi nc M

bng hong trc mt cuc tn cng khc lit nht t bn ngoi vo lnh th nc M. Bui
sng hm , nhng tn khng b Trung ng ng lot bt cc bn my bay dn s ca M
v s dng hai chic my bay trong s lm phng tin liu cht ph hy ta thp i ca
Trung tm Thng mi Th gii. Chic th ba m vo Lu Nm gc - tr s ca B Quc
phng M nm ngay ti ngoi th Washington. Chic my bay th t, c th l m vo
nh Quc hi M nhng m xung vng ngoi Pennsylvania do cc hnh khch trn my
bay nh tr li bn khng tc.

a s ngi thit mng l cc cng dn ang lm vic ti Trung tm Thng mi, c tnh
khong gn 3.000 ngi, nhiu hn s thng vong m Nht Bn gy ra cho nc M trong
trn chin Trn Chu Cng nm 1941. Tn tht v kinh t cng rt nng n. Trung tm thng
mi b ph hy ko theo mt vi ta nh bn cnh cng b sp v cc th trng chng khon
th ngng hot ng trong nhiu ngy. Hu qu l cuc suy thoi kinh t vn xut hin nay li
b ko di lu hn na.

Ngay sau khi nc M va bc ra khi tn thm kch ngy 11/9, mt ngi hoc mt nhm
ngi nc danh gi i cc bc th cha y vi khun bnh than. Mt s bc th c gi n
cc thnh vin trong Quc hi v cc vin chc chnh ph, cc bc th khc th c gi n
dn thng. Khng c quan chc no b nhim bnh, nhng c nm nn nhn b cht v mt
s ngi khc b m nng. V gi th ny gy ra mt ln sng hn lon trn ton nc M,
sau , n t ngt ngng li nh t ngt xy ra, v n gi vn l mt iu b him.

S kin ny buc Quc hi phi thng qua o lut Yu nc ngy 26/10/2001. o lut ny
c a ra nhm chng li nn khng b ni a v trao cho Chnh quyn Lin bang quyn
c truy bt, bt gi v b t nhng tn khng b. Cc nhn vt thuc phi chng i th cho
rng o lut ny vi phm nghim trng quyn con ngi theo Hin php. Nhng ngi ng
h th p li rng t nc ang trong tnh trng chin tranh v n cn phi c cc bin php
t v.

Sau mt thi gian do d, Chnh quyn Bush quyt nh ng h vic thnh lp mt B An ninh
Ni a mi c quy m khng l. c php thnh lp vo thng 11/2002, c nhim v iu
phi cc hot ng chng li cc cuc tn cng khng b trn nc M, B An ninh Ni a mi
ny l t chc hp nht ca 22 c quan Lin bang.

nc ngoi, chnh quyn lp tc tr a li th phm gy ra cc cuc tn cng ngy 11/9.

Cho rng cuc tn cng ny l do t chc al -Qaida tin hnh, nc M m mt cuc tn
cng qun s t chng li Osama bin Laden v chnh ph Hi gio Afganistan. Nc M
hp tc vi Lin bang Nga, thit lp quan h vi cc nc Cng ha thuc Lin X c c chung
bin gii vi Afganistan, v trn ht, ni li lin minh vn b sao lng t lu vi Pakistan, l
quc gia ng h M v mt chnh tr v cho php M s dng cc cn c khng qun y.

Nh s dng cc lc lng qun s c bit v cc hot ng bn qun s ca C quan Tnh bo

Trung ng, chnh quyn M lin kt vi qun ni dy Afganistan vn t lu khng cn ng
vai tr quan trng. c hu thun hiu qu bng khng qun, Lin qun lt chnh ph
Afganistan trong vng hai thng. Bin Laden, nhng k cm u qun Taliban v nhiu binh lnh
khc ca chng trn thot ra vng ngoi - l khu vc bn t tr nm pha ng Bc
Pakistan. T y, chng tp hp li vi nhau v tm cch tn cng Chnh ph Afganistan mi
cn ang non yu.

Trong thi gian , Chnh quyn Bush xc minh c ngun gc nhng k th khng b
khc. Trong bn Thng ip Lin bang nm 2002, Tng thng nu ra mt trc tam gic c
kh nng nh hng ti an ninh quc gia: l Irc, Iran v Bc Triu Tin. Trong ba quc gia
ny, theo nhn nh ca Tng thng v ca cc c vn th Irc c v nh l mi e da st sn
nht. Saddam Hussein thnh cng trong vic trc xut cc thanh tra v kh ca Lin Hp
Quc. Cc bin php trng pht kinh t i vi Irc c g b v mc d chnh quyn nc
ny c v nh khng dnh lu g n v tn cng ngy 11/9 nhng Irc hnh nh vn c cc mi
lin h vi al Qaida - Hoa K tin rng khng ch trn t M m cn khp ni trn th gii,
Irc vn ang tng tr nhng v kh ha hc v sinh hc, ng thi vn ang tip tc xy dng
kho v kh ht nhn. Vy ti sao li khng tip tc gi n y cc on thanh tra v tip tc p
dng cc bin php trng pht?

Trong nm , Chnh quyn Bush gy sc p Lin Hp Quc ra ngh quyt yu cu thanh

tra v kh hng lot v cc thanh tra vin c quyn ra vo t do tt c cc a im trn lnh
th Irc. Thng 10/2002, Bush c Quc hi cho php s dng qun i - vi s phiu ng
h l 296/133 ti H vin v 77/23 ti Thng vin. Qun i M bt u gi ngi v phng
tin n C-ot.

Thng 11/2002, Hi ng Bo an Lin Hp Quc ng thun thng qua Ngh quyt s 1441
yu cu Irc cho php v iu kin cc thanh tra ca Lin Hp Quc tm kim v kh b cm ti
bt k a im no trn lnh th Irc. Nm ngy sau, Irc tuyn b ng . Tuy nhin, cc thanh
tra phn nn rng chnh quyn Irc khng gi li ha. Thng 1/2003, Trng on thanh tra
Hans Blix trnh by bn bo co trc Lin Hp Quc. Bn bo co tuyn b rng Irc khng
tng tr v kh ph hy hng lot, nhng cng khuyn co rng nhm thanh tra cn phi n lc
kim tra nhiu hn na trc khi rt khi Irc.

Bt chp s hp tc khng tha ng ca Saddam vi cc thanh tra v kh, k hoch ca M

nhm lt ng gp phi s phn i d di bt ng t cc quc gia chu u. Php, Nga v
c v nhiu nc na u phn i vic s dng qun i, khin cho Hi ng Bo an Lin
Hp Quc khng th thng qua mt Ngh quyt an ninh mi cho php s dng qun i chng
li Irc. Ngay c ti cc quc gia m chnh ph ng h M th dn chng cng ln ting phn i
rng ri k hoch ny. Anh tr thnh ng minh quan trng nht ca M trong cuc chin sau
; Australia v a s cc quc gia mi c lp ng u cng tham gia h tr. Chnh ph Ty
Ban Nha v Italia cng gi qun i n tham chin. Th Nh K, mt ng minh ng tin cy
lu nay ca M, t chi khng tham gia lin qun.

Vo ngy 19/3/2003, cc ton qun Anh - M, c cc ton qun n t mt s quc gia khc
hu thun, bt u xm lc Irc t pha Nam. Cc ton khng kch nh min Bc phi hp
vi qun i ca ngi Kurd. Trn c 2 mt trn, qun i Irc u chng tr rt quyt lit nhng
u nhanh chng b nh bi. Th Bt- a tht th ngy 9/4. Ngy 14/4, cc quan chc Lu
Nm gc tuyn b chin dch qun s kt thc.

Xm chim Irc l mt cng vic d dng hn nhiu so vi vic qun l t nc ny. Ngay
ngy u tin sau khi chin dch qun s kt thc, trn ton lnh th Irc xy ra cc v cp bc.
Cc cuc tn cng du kch vo lin qun din ra lin tip v sau , tr thnh mt hot ng c
t chc, mc d Saddam Hussein b bt gi v hai con trai cng ngi k nhim ca ng b
git. Trong thi gian ny, nhiu b phi khc nhau trn t nc Irc quay sang gy chin
tranh chng i ln nhau.

Cc i thanh tra v kh mi cng khng th tm ra c cc kho v kh ha hc v sinh hc.

Mc d iu ny c l gii theo cch no i chng na th ngi M vn c cho rng c nhiu
kh nng v kh c chuyn ti mt quc gia khc.

Sau khi Bt-a tht th, Anh v M, vi s hp tc cht ch hn ca Lin Hp Quc, tin ln
thnh lp mt chnh ph lm thi nhm bo m mt chnh th mi trn ton Irc. N lc ny
din ra gia tnh trng bo lc ngy cng tng, nhng v bo lc khng ch nhm vo cc ton
qun ng minh m cn vo nhng ngi Irc c bt c quan h no vi chnh ph mi. a s
cc v tn cng ny l do nhng ngi trung thnh vi Saddam gy ra, cn li l do cc phn t
Hi gio. Khng r l mt quc gia mi liu c th c thnh lp trong cnh hn lon ny hay
khng, nhng chc chn rng nc M khng th p t mt chnh ph mi nu chnh ngi dn
Irc khng mong mun iu .

CUC BU C TNG THNG NM 2004

Gia nm 2004, khi nc M phi ng u vi cc v xung t ti Irc v ln sng phn i
chin tranh Irc t bn ngoi, th trong ni b, t nc li mt ln na b chia r thm ch mc
su sc hn so vi bn nm trc. Thch thc ca Tng thng Bush l mt ng c vin ng
Cng ha - Thng ngh s John F. Kerry bang Massachusetts. Kerry l mt cu binh trong
Chin tranh Vit Nam, c kinh nghim lu nm ti Washington, c tnh quyt on v ti hng
bin. Tt c nhng phm cht ny khin ng tr thnh ng c vin l tng on kt nhng
thnh vin trong ng ca mnh trong cuc tranh c. Chin lc tranh c ban u ca ng nhm
trnh s chia r su sc gia cc thnh vin trong ng Dn ch trong cc vn lin quan n
chin tranh. ng thi, ng nhn mnh u im ca mnh l tng tham chin trong Chin
tranh Vit Nam nn ng c kh nng qun l tt hn hnh dng qun s ti Irc so vi Bush.
Tuy nhin, cc ng vin Cng ha li nhn mnh vo vic Kerry u tin b phiu ng
trao cho tng thng quyn xm lc Irc th nhng sau li b phiu chng li nhng khon
chi cho chin tranh. Thm vo , mt nhm cu binh s trong Chin tranh Vit Nam ch
trch qu kh tham gia qun i ca Kerry v ch ngha vn ng phn chin sau ca ng.

Ngc li, Bush t khc ha mnh l mt nhn vt lun thng thn v nht qun trong c li
ni ln hnh ng, mt con ngi hnh ng lun sn sng lm bt c iu g cn thit lm
mnh thm t nc. ng nhn mnh vo cc chng trnh ct gim thu v cc ci cch gio
dc, ng thi tip tc cao cc gi tr o c truyn thng. Cc cuc iu tra d lun ch
ra rng Kerry ginh c mt t l ng h nht nh trong vng tranh lun u tin trong ba
vng tranh lun, nhng ng c vin ny khng lm suy gim c s ng h quan trng i
vi v tng thng ng nhim. Ging nh vo nm 2000, Bush ginh c s ng h ca a
s ngi M - nhng ngi i l nh th t nht mt ln mi tun v s c tri sng o Thin
Cha ng h ng tng ln k t cuc tng tuyn c nm 2000.

Nhp t chc cc cuc vn ng tranh c din ra gp rt v gay cn. C hai ng c vin

u ra sc li ko s ng h. S lng c tri tham gia b phiu ph thng tng gn 20% so
vi nm 2000. Bush thng c vi 51% so vi 48%, cn li 1% phiu bu cho Ralph Nader v
mt s ng c vin t do khc. Kerry c v nh khng thnh cng trong vic thuyt phc a
s dn M rng ng c mt chin lc hiu qu kt thc chin tranh. Cc ng vin Cng ha
cng ginh c nhng thnh cng nh nhng quan trng trong Quc hi.

Vo thi im George W. Bush bt u nhim k tng thng th hai ca mnh, nc M ang

phi i mt vi nhiu thch thc cng mt lc: tnh hnh Irc, cng thng trong Lin minh i
Ty Dng, c mt phn lin quan n Irc, thm ht ngn sch tng ln, chi ph cho an sinh x
hi tng cao, v gi tr ca ng -la khng n nh. Cc i c tri vn tip tc mu thun su
sc. Trong qu kh, nc M ln mnh t nhng cuc khng hong tng t. Tuy nhin, liu
nc M c li pht trin trong tng lai hay khng, ta vn cn phi i thi gian tr li.
LI KT
T thu s khai l mt s vng thuc a v danh bn b bin i Ty Dng, Hoa K tri
qua mt thi k lch s chuyn bin ln lao tr thnh mt x s m nh phn tch chnh tr
Ben Wattenberg tng gi l dn tc c tm c th gii, vi s dn gn 300 triu ngi, i din
cho hu ht cc quc tch v nhm dn tc trn tri t. cng l mt dn tc m ti , tc
v phm vi ca s thay i - v kinh t, cng ngh, vn ha, nhn khu hc v x hi - din ra
khng ngng. Hoa K lun lun l ngi i u trong vic hin i ha v tin b, l nhng
bc i tt yu nhm thc y cc dn tc v cc x hi khc trong mt th gii ngy cng ph
thuc ln nhau v tng tc vi nhau.

Tuy vy, nc M vn gi c mt thc v s tip ni, mt lot cc gi tr truyn thng vn

c bo tn t thu lp quc. Nhng gi tr bao gm nim tin vo t do c nhn, vo mt
chnh quyn dn ch v vo mt cam kt v c hi kinh t v tin b cho tt c mi ngi. S
mnh lu di ca nc M l bo m cho cc gi tr v t do, dn ch v c hi - di sn ca mt
tin trnh lch s phong ph, y bin ng - lun c bo v v m hoa kt tri khi nc M
v ton b th gii bc sang th k XXI.

Chia s ebook : http://downloadsach.com/

Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi