HEMNLLERDE UNUTARAK ve GZLENEREK

VAR OLMAK

Talin Bykkrkciyan

stanbul Bilgi niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Kltrel ncelemeler Yksek Lisans Program

Do. Dr. Ferhat Kentel

2011
 T.C
stanbul Bilgi niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Kltrel ncelemeler Yksek Lisans Program

HEMNLLERDE UNUTARAK ve GZLENEREK

VAR OLMAK

Yksek Lisans Tezi

109611026

Talin Bykkrkciyan

Tez Danman

Do. Dr. Ferhat Kentel

stanbul, 2011
ZET

Heminlilerde Unutarak ve Gizlenerek Var Olma isimli bu tezde tarihsel sre

iinde ve bugn Heminlilerin brnd kimliin nitelii aratrlmtr.

Heminliler Ermenice dilinin farkllam bir hali olan Hemince diline ve/veya

kelimelerine sahip ve Goffmann kulland anlamda Mslman ve milliyeti

performans sergileyen bir topluluk. Bu tezin temel varsaym da Heminlilerin bu

performansa ramen Ermeni kimliklerinin izlerini tayan/yeniden reten bir zellik

sunduudur. Buna bal olarak tezde dnen ve ayn kalan Heminlilerin

zellikleri aratrlmaya alld. Yntem olarak yazl kaynaklar ve sahada yaplan

niteliksel grmeler kullanld. Heminlilerin kimliklerini nasl koruduklarn

anlamak iin gndelik hayat temel alnd ve Michel De Certeaunun stratejiler

karsnda direnii ne karan kavramsal erevesi kullanld.

Gizli bir kimlik olarak Hemin kimlii masallar, hikayeler, gndelik dil ve pratikler

zerinden incelendi. Saha aratrmasnda yaplan grmelerden faydalanlarak

ncelikle szl tarihten rnekler vermeye alarak; hafzann, anlatlanlarn yan

sra asl masallarda yer bulduu gsterilmeye alld. Ardndan korkuyu ve

tekilemeyi yine zellikle masallar zerinden okuyarak, Hristiyanlktan kalan

ipular deerlendirilip, enliklerden rnekler verildi. Bu balklarn hepsinin iinde

Hemin masallar ve masal iindeki hafza bulgular gsterildi. Ardndan

Heminlilerin baz zelliklerini kaybederlerken yine de kimliklerini korumu

olmalarnn sebebini uyum ve direnite, direniin de dillerini ve geleneklerini

korumalarnda grld gsterildi.

i
ABSTRACT

This thesis, which has a name To exist by forgetting and hiding in Heminlis, it

has been researched on Hemshinlis identity formation in historical process and

today. Heminlis owning the Hemin language and/or words, which is the distorted

version of Armenian is a society which shows as Goffman used Muslim and

nationalist performance. This thesiss basic assumption is despite this

performance Hemshinlis keep to show their Armenian identities traces and

regenerate these features. Connected to these, in this thesis Hemshinlis features that

has transformed but stayed as itself has tried to be researched. As for the

method written sources and qualitative interviews that has been done at the field

been used. In order to understand how Hemshinlis kept their identity it has been

based on daily life and Michel De Certeaus foregrounding conceptual outline of

resistance against strategies.

As a hidden identity Hemhin identity has been researched through fairy tales,

stories, daily language and practices. By making use of the interviews that are done

at the field primarily by giving examples from the oral history it has been tried to

show that memory, as well as the thought has found its space in the fairytales. After

that by reading fear and alienation through fairy tales, evaluating the hints that are

left from Christianity examples from carnivals have been given. In all of these

subjects Hemin fairytales and the memory verifications in the fairytales have been

showed. Then it is showed that Heminlis by loosing some of their characteristics

still kept their identity by coherency and resistance, finding the resistance in

keeping their language and customs.

ii
TEEKKR

Sevgili Hrant Dink

Sen olduun, korkmadn

ve kocaman bir yree sahip olduun iin ok teekkrler.

Bu tezi yazma fikri 2006da Agosda alrken Hrant Dinkin Hemin ezgilerinden

oluan Vova albmn grp heyecanlanmasnn bende brakt izin, tez yazma

aamasna geldiimde, ortaya kmasyla dodu. Hrant Dink olmasayd ve ben o

sralar Agosta alyor olmasaydm belki de bunun yerine imdi bambaka bir tez

ortaya km olacakt.

Sevgili Ferhat Kentele tezime hi enmeden ekil verip benimle ylmadan

konumasndan ve bilgilerini aktarmasndan dolay sonsuz teekkrler. Blm

hocalarm, Blent Somay, Saime Turul, Ferda Keskin, Murat Belge, Levent

Ylmaz, Halil Nalaolu ve Arus Yumula bana verdikleri bilgilerden dolay ok

teekkr ederim. Akademik bilgiye verdiim sekiz yllk aradan sonra aklarm

kapatmaya almam zor fakat retici ve keyif vericiydi.

Sevgili brahim, Perihan, Deniz, Glsn Demirci ve tm aile bana yreklerini ve

evlerini atlar. Onlar olmasayd bu tez bu ekliyle ortaya kmam olurdu. Onlara

sonsuz teekkrler. zcan Alper beni Cemil ve Harunla tantrd. Cemil ve

Harunun bu teze ve bana kattklarysa kelimelerle anlatlamayacak kadar byk.

Sleyman Anl ve Kerim Bora tezime kitaplar nererek ve vererek katk saladlar.

Babacm Nurhan Bykkrkciyan dier her eyde olduu gibi bu tezi hazrlarken

de benim yanmdayd ve bana Ermenice den Trke ye yapt evirilerle byk

iii
destek salad. Sevgili Sarkis Seropyan bana verdii bilgi ve kaynaklarla tezime

byk katk salarken Mahir zkann toplad masallar bana yol gsterici

nitelikte oldu. Agos Gazetesinden Lusyun Kopar takldm yerlerde bana destek

vererek, Cem Bico ise tecrbesiyle bana yn vererek yardmc oldu. Aileme ve

yaknlarma bana bu tezi yazma srecinde gsterdikleri sabr ve anlay iin sonsuz

teekkrler.

iv
ZET
ABSTRACT

TEEKKR

NDEKLER

NSZ

1. GR
2. METODOLOJ
3. TARHE
4. GNDELK HAYAT VE BRTAKTK OLARAK MASAL
5. Pratikler: Gizlenme, Unutma ama Var Olma
5.1. Anlatlan Tarih
5.2. Tarih, Hafza ve Masal
5.3. Korku
5.4. tekileme
5.5. Hristiyanlk ve enlikler
5.6. Uyum, Direni ve Dil
6. SONU

KAYNAKLAR

EKLER
EK.1: MASALLAR
EK.2: TRKLER
EK.3: PERHANIN AITI

v
NSZ

Bu tezi beni yazmaya iten iki ey Agosun kmas ve Agosta almak oldu. Hrant

Dinkin ban ektii Agos Gazetesinin 1996 ylnda Trke ve Ermenice olarak

haftada bir baslmas Trkiyede bir eylerin deitiine iaretti. Bu gazete

Trkiyede bir aznlk olarak ve grnmez bir ekilde yaayan Ermenilerin

kendilerini ve sorunlarn anlatmada nc bir rol stlendi. Gazete ayrca daha nce

konuulmas tabu olan ve szde n kelimesiyle kullanlan, 1915de Ermenilerin

oturduklar evlerinden karlp lke dna srlmelerini, yolda lmelerini ve

katledilmelerini anlatan Ermenilerin yok olularn, ilk defa szde n kelimesi

olmadan kullanan bir gazete olma zelliini tad.

1998 senesinin yaznda benim oraya girip almaya balamam babamn beni Hrant

Dink ve Sarkis Seropyanla tantrmas sayesinde gerekleti. Ermeni Cemaatinin

travmasn ilk defa dile getiren yine Hrant Dink ve Agos Gazetesi oldu. Ermeni

Cemaati unutarak travmasn geirmeye alsa da ocuklara anlatlamayan gemi

ve byrsen anlatrm szlerinden dolay ocuklar, byrken korkun bir

gemileri olduunu hissetmenin gerginliiyle bydler, bymeye devam

ediyorlar, hatta belki de bymekten korkuyorlar. Genellikle kltr sanat haberleri

yapsam da gazetenin haftalk toplantlarndan lkenin gndemini ve Agosun o

gndeme nasl bir eletirel gzle yaklaacan veya tepki vereceini takip

edebiliyordum. Orada olaylara farkl bakmay, gerei korkmadan sylemeyi ve

haberini yapmay rendim.

Bu tez almas fikrinin olgunlamas ve pratik olarak ilerlemesi Hemin

konusunda ilk aratrmalar yapm olan ve aralkl olarak Anadoluya ve Hemine

seyahatlerde bulunan Sarkis Seropyan vastasyla balad. Agos Gazetesinin

vi
Ermenice sayfalarnn genel yayn ynetmeni olmasnn verdii bilgi ve kaynak

birikimiyle bana hem Ermenice basl kaynaklar hem de ngilizce olarak baslm

olan The Hemshin kitabn vererek almama byk destek salad. Babam,

Hamenagan adl Hemince baslm olan drt ciltlik seriden baz blmleri, dilin

Ermeniceye ok yakn fakat ayr bir lehesi gibi olmasndan kaynaklanan rahatlkla,

zellikle masal tercmeleri yaparak bana yardmc oldu.

vii
1. Giri

Rizedeki Hemin ve amlhemin ileleri, Hemin ilesinin da kyleri olan Ba

1
Hemin ve amlheminin arkas olan Arka Hemin (Pazar Hemin) ve

Artvindeki Hopa ve Borka yreleri olarak temel be blgeye ayrlyor. Hopa

Hemin Artvin ilinin Hopa ve Borka ilesinin Heminlilerin yaad da kyleri

ve yaylalarn kapsyor. Heminde Hopa Heminliler halen Hemince (Bat

Ermenice diyalektinden daha farkl bir diyalekt) konuuyorlar ve bu diyalekt

Ermeniler tarafndan anlalabilir olsa da Dou Heminliler iin Ermeniceyi

anlamak sz konusu deil. Kulaklarna yabanc gelmeyen Ermeniceyi stanbul

Ermenicesinin adal dilinden dolay tam olarak zemeyip, bu dili dlayp

anlamyorlar. amlheminde ise Trkeyi Hemin azyla konuuyor, bu dilin

iinde Ermeniceden gelen kelimelerin dilden dile aktarlrken bozulmu halini

kullanyorlar.

Bu tez, Heminlilerin gizlenmelerini, saklanmalarn ve asimilasyona kar direni

taktiklerini anlatan bir alma olarak tasarland. Heminliler gemilerini unutmu

olsalar da; dillerini ve eski soyadlarn lakap olarak bu gn dahi kullanyor olmalar

asimilasyonun tam olarak gerekleip gereklemediini sorgulamak asndan

nemli bir gereke olarak nmzde durmakta.

Trkiyede yaanan 1915 olaylarndan sonra Anadoludaki kimliklere gizli

Ermenilik veya dnmelik de eklendi. Ermenilerin bu zel durumundan, tabu olan ve

bahsedilmeyen bu dnemden dolay korku, gizlenme ve saklanma bu topraklarda o

zamandan beri sren bir durum. Trkiyede ve Avrupada en youn yaanan

1 amlhemin ve Pazar Heminliler bir dan iki ters yamacnda yaadklar ve birbirlerinin
arkasnda olduklar iin amlheminliler arkalarnda kalan yere Arka dere ya da Tuzsuz dere, Arka
Heminliler amlhemin blgesine Byk dere derler.

1
demografik deiim sreci 1850-1950 yllar arasnda olup; sadece devlet eliyle

bir mhendislik operasyonu olmakla kalmaz, byk lde o blgenin yerel

glerinin katlmyla da gerekleir. 19. yzyln sonlarna yaklatka etnik

atmalar ve oalan nfus, aznlklarn zorla yer deitirmelerine sebep olurken

milliyetilik, demografi mhendisliinin ardndaki hakim itici g haline gelir.

(Zrcher 2005, 10) Trkiyede milliyetilik 19.yyn ikinci yarsndan sonra

kimlikle zdelemeye balarken birok aznlk asimile olmu eski kimliklerinin

yerine milliyetilii koymaya balad. Buna ingeneler, Lazlar ve Heminliler

rnek olarak verilebilir.

Heminliler Ermenice diline sahip Mslman ve grnte milliyeti

diyebileceimiz bir topluluk. Hopa Heminliler Ermenice dilini konuurken ayn

anda slami deerlere de sahip kmaktadrlar. amlheminliler Trke

konumakta fakat Ermeniceden Trkeye geen kelimeler kullanmakta ve Ermeni

olduklarn kabul etmeye daha yakn durmaktadrlar. Bu durum bu tr kimlik

aratrmalarndaki karmaann basit olmaktan uzak durumlarla kar karya

olduumuzun gstergesidir.

Heminlilik eitli zellikleriyle kendine zg bir kimlik. Birok kyden oluan

birka kasabann farkl bir kimlik olarak toplumsal tahayylde yer almas gizemli

bir kimlik sunduu; hem dardan bakanlar asndan hem ieriden kendilerine

bakan Heminliler asndan Heminliliin farkl bir kimlik olarak ina edildii

sylenebilir. Heminlilerin kendilerini farkl bir kimlik olarak grmelerinin yan sra

son yllarda bu konuya ilgi bir hayli artt. Trkiyede Dou Karadeniz blgesinde

bulunan Hemin yresinin tarihi ve kltr hakknda younluklu olarak

konuulmaya zcan Alperin ilk filmi olan, kurmaca belgesel tarznda 2000 ylnda

ekilen Momi ile baland. Bunun ardndan 2006 ylnda Vova adl Hemince

2
ezgilerin topland ilk albmn kmas ve bunun da ardndan gelen yine zcan

Alperin 2009 ylnda ektii Sonbahar filmiyle younluk kazand.

Yine bu konuda ilk Trke kaynak 1996 ylnda baslan Levon Haikyann Hemin

Gizemi adl Belge Yaynlarndan kan kitaptr. Bu kitap ad stnde bu gne kadar

Heminlilerin kimler olduu, aslen Mslman m Ermeni mi olduklar sorusuna

cevap verme araynda olan gizemin ne olduunu anlatmaya alr.

Bu insanlarn tarih boyunca hayatta kalma pratikleri bazen susmak, bazen

kabullenmek, bazen din deitirmek etrafnda dnerken; durum elverdiinde tekrar

kendi dinlerine dndklerini ve bunu hep gizlenerek yaptklarn Simoniann

2
anlattklarndan grebiliyoruz. Simonian, rnein; kadnlarn, ocuklarn

kocalarndan saklayp ldn syleyerek baka bir ehre, zellikle Trabzona

karp orada misyoner okullarna gnderdiklerini yazyor. eitli zamanlarda

dinlerine dnen fakat bunu hep gizlenerek yapan Heminliler hayatta kalmaya

abalamlar; ancak kendilerini gizleme ou zaman bilinli bir gizlenme abasyla

deil daha ok unutma prosedrleriyle yaplmtr.

Gizlenme Heminlilerde kimliklerini ina ederlerken nemli bir yer tekil

etmektedir. Heminlilerin Ermenilikle ilikilerine dair tarihte bir takm bulgular

olmasnn yan sra baz yazarlar ve tarihiler onlarn Ermeni olduklarn net olarak

sylemektedirler. rnein Aliye Altn Tarihin ve Bugnn Aynasnda Hemin-

Ermenileri adl tezinde, Hemin Ermenileri tarihte yeni deildir, aksine neredeyse

2 Hovan Simonian. 2007. The Hemshin. London; New York: Routledge

3
 bin yllk bir uygarla ve ezamanl tarihsel bir erime sahip olan Ermeni halknn

bir parasdr cmlesiyle amaktadr.3

Gizlenmenin nemi hakknda dnmemizi gerektiren bir durum olduu iin bu

tezde Heminlilerde gizlenme ve hayatta kalma stratejileri zerine younlaacak ve

aratracam. Bu aratrmann Hemini anlarken, Ermenileri gz nnde tutarak

katliam, bask gibi durumlara maruz kalp gizlenerek var olan dier topluluklar da

anlamamza katk salayacan umuyorum.

Hayatta kalma pratikleri neredeyse sonsuzdur ve zamana gre yeniden adapte

olurlar. Bu nedenle Heminlilik zerine yaplm ve szn ettiimiz kaynaklarn

tesinde ayrntl bir ekilde bu gnk Heminlilerin Ermenilikle ilikilerinin

aratrlmaya muhta bir konu olarak kendisini ortaya koyuyor. Bu tez,

Heminlilerin Heminlilik kimlii etrafnda ortaya kan bu sorunsal amak iin

gemiin Hemin Ermenilerinin ve bugnn Mslman Heminlilerinin kltrleri,

bugn konutuklar dilleri ve bugne gemiten kalan veya dnen kelimeleri,

ksaca, kimlikleri, tarih anlaylar ve yaadklar toplum iindeki var olma pratikleri

zerine younlaacaktr. Bir kltrn dnse de iz srerek yrmesini, kltr,

etnik yap asimilasyon gibi bir takm yollarla dnme maruz kalsa da srdrlen

bir bileenin gndelik pratikler iinde nasl srdrldnn yntemleri

aratrlacaktr.

3 Aliye Alt. 2005. Tarihin ve Bugnn Aynasnda Hemin- Ermenileri eviren: Saliha Nazl Kaya
Belge Yaynlar 2005 stanbul. s.15

4
2. Metodoloji

Her eyden nce Heminli olmak bir kimlik tartmasn gerektirmektedir.

Heminlilerin Ermenilikle ilikisinin, Mslmanl kabul eden ve gizlenerek

yaayan bir topluluk olarak var olmalarnn izini srdm bu tezin kuramsal

erevesini, sz konusu kimliin asimilasyon karsnda nasl direndii

oluturmaktadr. Osmanl mparatorluu ve Trkiye vatandal kimlii altnda

Heminli kimliini anlamak iin makro kavramlarn yan sra gndelik hayat

pratiklerinden yararlanmak gerekmektedir. Gndelik hayatn var olma yntemleri

Heminde kendini en ok masallarda gstermektedir. Heminlilerin unutmu

olduklar veya zellikle aktarlmam olan tarihin en azndan bir ksmnn

ipularnn masallarda bulunabilecek olmas bu almaya ynelmemin de

sebeplerinden biri oldu.

Bu erevede, bu tezde Heminlilerin Mslmanl kabul eden bir topluluk olarak,

unutarak, gizlenerek var olmay seerlerken, dnerek yine de kendileri kalmay

baarma abalarnn masallardaki yansmasn bulmay amalyorum. Masallarn

post-travmatik durumlarda yorumlanmasn incelediim bu tezde, masallarn, midi,

korkuyu, arzuyu ve gndelik hayat gsteren, doa st bir anlatmla da olsa, ortaya

kt dnemi, yaanan duygular ve olaylar bu gne aktarmada bizlere yardmc

olan bir hikayeleme tr olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Gndelik hayat

pratiklerini anlamak zere yrttm saha grmelerinden elde ettiim bulgular,

masallar anlamak iin Michel De Certeaunun strateji ve taktikler yaklamn

temel alarak yaptm okumalarla destekledim. De Certeauya gre strateji bir

mekan iaretleyip, snrlarla sabitletirirken taktik, mekan olarak sadece bu ekilde

olumu olan ve iktidar temsil eden tekinin mekann kullanr; bu nedenle yabanc

5
bir gcn yasalaryla dzenlenmi haliyle kendisine dayatlan alanda oyununu

kurmak zorundadr ancak zamandan faydalanr; zaman sreksizletirir. (De Certeau

2008, 113) De Certeau strateji ve taktiklerin egemen g altnda yaayanlarn oyunu

olduunu ve bunlar bir hayatta kalma, kendileri kalma biimi olarak kullandklarn

syler. Masallar da anlatlmak isteneni masal kahramanlar zerinden anlatr, ders

verir, taktik gsterir, yol yordam retir ve imkanszn gereklemesini salar.

De Certeau geree yakn durmann mmkn olmadn gerekten uzaklalarak

yknn zamanszlatrldn sylerken Evvel zaman iinde... sznn bir

hamleyi betimlemekten ok, bu hamleyi gerekletirmekte olduunu anlatr.

(De Certeau 2008, 169) Masal bir bakma stratejinin iinde taktikler vastasyla

imkanszn gereklemesidir; stratejik gerekliin kaydrlmasdr. amlheminde

yaptm grmelerde bana anlatlan masal ya da cin hikayelerinde, anlatan kiinin

anlatlan hikayeyi yaadn ve anlatt eye inandn gzlemlemek bu tezde

masallar aratrma malzemesi olarak kullanmamdaki temel etken oldu. De

Certeaunun Kantdan aktard gibi, anlatc neyi nereye koyacan, hangi dili ve

zaman kullanacan sezgisel olarak bilip ona gre bir anlatm dili seer. (De

Certeau 2008, 169)

amlhemine 2010 ylnn Haziran ve Austos aylarnda yaptm iki ziyaret ve

Artvin Hopa Hemine 4 Austos aynda yaptm bir ziyaret neticesinde yre

halkyla yaptm grmelerden topladm masallar, arklar ve gerek hikayeler

nemli kaynaklar olarak aratrmama eklendi. Hamenagan adl Hemince olarak

Ermenistanda baslm olan 4 cilt kitaptan aldm masallar ve Mahir zkann

Agosta yaynlanm olan masallarn da toplayarak masallar zelinden, toplumsal

korku ve bu korkunun dntrlmesi zerine bir deerlendirme yaptm.

4
Hopada Heminden g etmi ve dillerini korumu olarak yaayan Heminlilerin yaad kyler.

6
amlheminde masaldan ok cin hikayeleriyle karlatm. Dou Heminde ise

grtm insanlar masal hatrlamasalar da kendisi Dou Heminli yani Hopa

Heminli5 olan Mahir zkann annesinden dinledii masallar, masaln Hopadaki

varlna iaret etmektedir. Bu masallar ve yre halkyla yaptm gndelik sorular

zerinden ynlendirdiim derinlemesine grmeleri masallarn yapsn ve

anlatmak istediklerini gz nnde bulundurarak sosyolojik ve psikolojik bir bak

asyla deerlendirdim.

Saha aratrmalarmda Hopadaki grmeleri Baoba kynde, Hopa merkezde ve

Hopa Heminlilerin yazlarn geirmek ve yaylaclk yapmak iin ktklar Ardahan

snrndaki 2700 m yksekliindeki Bilbilan Yaylasnda yaptm. Baoba kynde ve

Hopa merkezde iki aileyle 2 saate varan derinlemesine grmeler yapp onlarn

aile hikayelerini dinledim. Ayrca Bilbilan yaylasnda Hopa/Kemalpaal iki aile ile

katlmc gzlemle birlikte grmeler yaptm ve onlardan Hemin trkleri

dinledim. amlhemine ilk gidiimde 5 ikincisinde 10 gn kaldm. Ortan kynde

yallarla derinlemesine grmeler yaptm. Ortan kynde yaayanlarn yaylas

olan Pokuta kp birka gn orada kalp yayladaki yallarla ve az da olsa

genlerle grtm. Bu grmelerde en ok bilgiyi verenler amlheminli iki

kadn ve Hopa Heminli bir erkek oldu. Baz grmeler kalabalk, dierleri teke

tek veya iki, kiiyle birlikte yaptm ziyaretler eklinde geliti. Bu grmelerde

ziyaret ettiim kiinin evinde derinlemesine grmeleri katlmc gzlem eliinde

yaptm. Btn bu ziyaretler neticesinde toplam 25 kii ile grtm.

Grtm kiilerin syledii szlerin, bir olay anlatrken kulland kavram ve

kelimelerin hangi tarihsel sre iinde ekillendiini, hangi kltrel bilgi

birikiminden ve siyasi amatan g aldn inceleyen bir teknik olan sylem analizi
5
Dou Hemin, Hopada Hemlinlilerin yaadklar kyler. Bat Hemin, Rize; Pazar Hemin, ayeli
ve amlheminde yaayan Heminlilerin yaadklar kyler.

7
tekniini tezim iin yaptm grmeleri incelerken kullandm. Bu teknii

kullanarak bir grmede konumacnn anlatsnda bo brakt alanlar zerine

okuma ve yorumlama denemeleri yaptm.

8
3. Tarihe

Bu blm Ermenistanda baslm olan ve daha nceki Hemine dair Trke olarak

yaplan aratrmalarda kullanlmam olan Hamenagan isimli drt ayr yazarn kaleme

ald Ermenice kitaplardan faydalanlarak, ayrca Hovaan Simonian, Aliye Alt, Erhan

Grsoy ve Yonca Saati gibi Hemin zerine aratrmalar yapm olan kiilerin kitap,

tez veya makalelerinden yararlanlarak anlatlacaktr. Ermenistanda ortalama on sene

aralkla baslm olan drt kitaptan nde Heminin edebi eserlerine ve masal,

atasz gibi szl anlatmlarna deinilmekte, ayrca Heminin ksa tarihesi de

anlatlmaktadr.

Bunlardan ilk kitap olan Hamenaganda Hemin adnn nasl ortaya kt yle

anlatlr: Ermenistann ilerinden Trabzona giden pek Yolu Heminden gemekte

idi. Seluklular devrindeki Kk Ermenistan, iinde Hemini de barndran zerk bir

devletti. 788 yllarnda Hamam Amaduni orada kale ve ehir ina eder ve adna

Hamamaen der. Sonradan bu isim deierek Hemin adn alr. (Hankatyan 1971, 7)

Yonca Saati Hemin Horonlarnda Atma Trkler balkl tezinde Ali Gndzn

Heminliler - Dil - Tarih - Kltr balkl kitabndan Heminlilerin nereden

geldiklerine dair efsanevi bilgiler verir.

Hemsinlilerin Karadeniz Blgesine gelileri daha ok efsanelere ve seyyahlarn

naklettiklerine dayandrlmaktadr. Heminlilerin anlattklar birinci efsane, ulu atalar

Erzurum, Kars blgelerinden bugnk Hemin blgesine gelmilerdir. Ham/Hem ve

Sem/Sin adndaki iki karde Hristiyanlk dnemlerinde oruh ve Kakar dalarnn

denize yakn blgelerinde ve dere kenarlarna yerleiyor. Zamanla bu iki kardein soyu

sopu artyor. Daha sonra yurt edindikleri yerlere smayarak drt kola ayrlyorlar.

Ekinci ve bac olan 1. Pazar (Atina) Heminlii 2- Vie Heminlii 3- Abu

9
Heminlii (bunlar erken Mslman olmulardr) 4- ou gebe ve yaylac olan

Hopa Heminlii. kinci efsane ise; Ulu atalar Hem / Hem ile Sem / Sim adl iki

karde Karsn dousundaki eski Ani vilayeti blgesinden imdi ki Heminlike gelip

yerlemilerdir. O zaman Hristiyan dininde imisler. oalmlar slamlk yaylnca

slaml kabul etmiler. (Saati 2008, 4)

Erhan G. Ersoy ise Heminin eski adnn Grc prensinin yeeninden

kaynaklandna deinir.

Amaduni Prensi olan Hamam, Shapuh ve Neffenin oullar ve kaynaklara gre

Grc prensi olan Vashtian Beyin yeeni idi. Adamlarn 620 yl civarnda Kakar

Dalarnn altndaki blgeye gtrm olan ve virane haldeki Dampur/Tambur

denilen yeri yeniden ina ettii sylenen kiidir. Bu yer (Dampur), kendisini bayndr

eden prensin adna atfen Hamam-a-en olmutur. (Ersoy 1995, 71-72)

Hemin zerine derleme bir kitap yaynlam Hovann Simonyan Hamamashen ve

Hamshenin konumland yeri yle anlatr: Muhtemelen Varo Kale civarlarnda

(1800 m rakmnda) Yukar Kale veya Kala-i Bl/Hemin-i Bl (Farsa bl, yukar),

Tamburun yar mitik ilesi. Ayrca kalenin yanndaki kalntlarn Varo Kale

civarndaki imdiki kylerden daha byk bir neme sahip bir kasaba oluunu gsterir

nitelikte olduunu syler. (Simonian, 2007, 55)

Simonian Heminlilerin ilk yerleim yerini Pontus dalar olarak belirtir. lk Ermeni

yerleimi Pontus Dalarnn kuzey yamacndaki Frtna Deresinin iki kolu tarafndan

oluturulan yayla blgesindedir. (Prytanis, Portanis, veya erken zamanlarn Pordanisi)

daha kk olan Hala (Khala) kolu ve ana Byk Dere kolu ve bu gnk karl

olan Rize ilinin amlhemin ilesi. (Simonian 22)

10
Saati, P.Minas Bjkyann Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas adl

almasndan alntlayarak Heminlilerin sonradan Mslman olduunu ve hala

Hristiyanlk adetlerini koruduklar anlatr.

Hamen veya Hamamaen, (Hemin) bir gnlk yol yukarda, Barkal Dann

yannda muhtelif kylerden ibarettir. Burada mevcut eski bir manastrn iinde

harikulade byk bir kazan ve dan iinde oyulmu olup Frtna deresine ulaan garip

bir yol bulunur. Hamende Elavit ve Haevan adl iki ay eitli aalar ve Ermenice

adl muhtelif nebatla dolu muazzam ormanlar vardr. (Saati 2008, 7)

Levon Haikyana gre ise Hemin Gizemi adl kitabnda syledii gibi Heminde

Ermeni egemenliinin kesin tarihini belirlemek iin en gvenilir kaynan Gevondan

bize ulaan verilerdir. Bu 7. yy kaynana gre, Arap diktatrl altnda inleyen

Ermeni halknn ekonomik ve hukuksal durumu zellikle 788-790 tarihlerinde,

Ubeydullah bn-al Mahdi adl vostikan ile onun vekaleten atad beterin beteri

Sleymann ynetimi yllarnda ekilmez olur. Bunun sonucunda Heminliler

binlerce yllk yurtlarn terk edip baka lkelere g ederler. ( Haikyan 1996, 13)

Saati, Sebahattin Arcnn Dampur Tarihi isimli almasndan alntlayarak

Heminlilerin kkenleriyle ilgili bilgi karmaasna netlik kazandrmaya alr. Arc,

son zamanlarda Ermeni ve yerli siyasi tarih yazarlarnn Hemenliler hakknda

belirttikleri ana bilginin; Amaduni g iinde yer alm ve Amaduniler olarak ilk

yurtlar olan Horasandan kalkarak Hamadana (ran), Hamadan Ayrarat blgesine

(Ermenistan), oradan da 600 yllarnda oruh boylarna ve Rizenin yksegine

yerlemi olan topluluk olduunu belirtir. Amatunilerin Hamadandan kuzeye kp

rann bu blgesine de yaylm olmalar olasdr. (Saati 2008, 15)

Saati, Arcnn Hemenlilerin 620 tarihinden evvel Hemene geldiklerini ve

11
Dampuru kurduklarna inandn belirtirken, Trklerin Hemen blgesine gelileri

iinde 577 tarihini baz aldn syler. Bunun sebebini ise Jstinyenin Sasani

saldrsndan nce savas Avarlar bu tarihte getirerek Dou Anadolu ve

Karadenizde yerletirmi olmasna balarken, 620 ylnda bir amann bakanlnda

(Hammasey ya da Hamma), Emen Eming halknn geldiini bir gr olarak ileri

srdn belirtir. Sonu olarak faydaland dier kaynaklar ve bilgilerden

Amadunilerin, Hamadana gelmeden nce, (Arikler lkesindeyken) bu adla

anlmadklarn, tarihilerin onlara saf bir rk olmadklar iin toptan bir kken ad

vermediklerini, toplu olarak Amadandan Ayrarat blgesine yerletirildikleri iin

kendilerine Amadandan gelenler anlamna gelen Amaduni szcyle adlandrm

olabileceklerini ifade eder. Bununla birlikte dier iki seeneide vurgulayarak atalar

olan Amandan dolay kendilerine Aman-uni (Aman soyundan gelenler) denilmi

olabileceini ya da Heminlilerin Horosandan gelmediklerini, Ermenistandaki yerli

Trklerden olabilecei gibi dncelerinden bahseder. (A.g.e 2008, 16)

1966 ylnda almalarna balam olan Grasnotar'n, deniz kenarndaki Lor kynde

Heminlinin Sesi adl edebi bir topluluun kard nc kitapta Heminin neresi

olduu, Karadenizin kuzeydou sahillerinde yaayanlara neden Heminli dendii,

onlarn Trabzonun deiik kasabalarndan ne zaman g ettikleri ve onlara neden

bazen Trabzonlu, Ordulu, nyeli, arambal dendii aratrlmtr. Burada belki de

Van Krallnn kral ikinci Sartur dneminde (. 764 -735) Karadenize doru yol

yaplmaya balandndan bahsedilir. (Vartanyan 1989, 9)

Kale Kaps zerindeki yazlardan onun iki defa Golha (Golhita, Gokis) taraflarna

aknlar yapt yazldr. Golhitann birlemesi (.. 750-748 yllarnda) meydana

geldii sanlmaktadr. .. 520 ylnda Ermenistann iki blgeye ayrlmasndan sonra

tarihi Herodota gre, 13. olarak adlandrlan blgeye, tahminen Ordudan Termeton

12
nehrine, Karadenizin gney sahillerine kadar bu topraklara girdikleri yazldr.

Termetona eskiden Araks denirdi. ok ilgintir, Sinop limanna Armene denmektedir.

(Vartanyan 1989, 10)

Heminlilerin Orta Asyadan Kakar dolaylarna gelerek yerlemi olduklarna dair

eitli kaynaklar vardr. Bunlara rnek Yonca Saatinin Muzaffer Arcdan aktard

u szlerdir:

Orta Asyann Altay dolaylarndan (Orta Asyann byk bir blmnn ad olan

Horasandan), g eden Trkmen Ouzlar, gney-baty takip ederek, uzun zaman ve

birok zorluklar neticesinde, komutanlar Hamam Bey nderliinde Kakar dolaylarna

gelerek, 620 tarihinde Hemin Blgesini kurmulardr. Trkmen Ouzlar, Orta

Asyann Horosan blgesinden, kuraklk nfus younluu ve arazi ktl gibi

nedenlerle, M.. 250 tarihinde g ederek Hamadan dolaylarna geldiklerinde, o

yrede Parth mparatorluu yeni kurulmaktadr. (M.. 247) Parth mparatorluu

Arsakllar slalesinden olup, kurucular da Arsakestir. Parsakllar lkesinin halkna

Parthlar denmektedir. Kendilerini Trkmen saymaktadrlar. Dede Korkut

Ouznamelerinde bunlar Eski Ouz olarak gemektedirler. Sakalar gibi atl ve sava

bir topluluktur. (Saati 2008, 9)

Aliye Alt ise Heminlileri batan Ermeni olarak kabul edip, Hemin Ermenileri adl

kitabnda Heminlilerin Horasandan Hamadana g etmi olduklarndan bahseder.

Horasan eskiden, Uzak Dou ve dev ran mparatorluunun dier blgeleri arasnda

kltrel ve bilimsel gei yolu saylyordu ve tm zamanlarn en byk ktphanesi ve

satran figrleri gibi ina edilmi olan Neyapur kenti, aslnda Hemin-

Ermenilerinin ilkin yaadklar bu blge gelikin sosyo- kltrel gemii iin bir

iarettir. Eskiden Mezopotamyann bakenti Hamadan (Ekbatana) tarihsel olarak

rann batsnda ok nemli bir kentti ve bu kent de ayn ekilde gelikin bir kltrel

13
gemie sahip olup birok gezgin, ozan, yazar ve her brantan bilim insan iin bir

ekim merkezi konumundayd.(Alt 2005, 24)

Yonca Saati tezinde Kirziolunun aklamalarna dayanarak Heminlilerin atalarnn

Horasandan Arsakllarla birlikte Amadan (Hamedan) blgesine geldikleri belirtirken,

Altaylardan Kakarlara Hemin adl kaynaa dayanarak ise Trkmen Ouzlarn

Hamadan blgesine geldiklerinde o yrede Parth mparatorluunun yeni kurulmakta

olduuna deinir. (Saati 2008, 9)

Vartanyan Heminin yerini aklarken Rize ve Atina (Pazar ilesi) ufak limanlar

arasnda, Ermenilerin Bararyan sradalarnn dou yataklarnda olduunu anlatr.

Bararyan sradalar eskiden beri Ermenilerin yaadklar yerlerdi, tehlikeli

zamanlarda Ermeni prensleri oralarda saklanrlard. 8 yl Trabzonda yaam ve

eitimini orada alm olan Anania iragatsiye dayanarak Avarayr muharebesinden

sonra birok komutan ve asker bu sradalarda saklanm ve Perslere kar atmaya

devam etmilerdir. O zamanlarda 654 yllarnda Ermeni prens Teotoros Rduni

Trabzonu fethetti der. (Vartanyan 1989,11-12)

Baz tarihiler Heminlilerin Arap iktidar dnemini anlatrlarken Aliye Alt Hemin

Ermenileri kitabnda Hemin- Ermenilerinin ilk yerleim yerlerine bir geri dn

yaparak, Hemin Ermenilerinin tarihsel olarak balangta Horasanda, yani Pers bilimi

ve kltrnn odanda olup daha sonra rann kuzeybatsndaki Hamadan

blgesine gtklerini anlatr.

Pers mparatorluu, Sassani-hanedannn kaba kast hkmleri ve yksek tutulan ahsi

ve toprak vergileri nedeniyle kyllerle emekilerin gelien honutsuzluu dolaysyla

i birlii ve byk imparatorluun destabilizasyonuna yol aan sosyal antagonizmalar

ve huzursuzluklar yaratr. Bundan ksa bir sre sonra, M.S. 656 ylnda Araplar rana

14
saldrarak merkezi hkmet erkini devralr, ktphaneleri yakp ykar ve tm lkede

idari ilikilerde Pers dilini yasaklarlar. Otuz yl boyunca Pers dili resmi dil olarak

nemini btnyle yitirir. Bu Douda, Kuzeyde ve Kuzeybatda Araplarn davran

biimine kar youn direniler ortaya kmasna yol aar. Bu iteki gericilerin,

yoksullam kyllerin ve emekilerin Araplar iin mcadele ettii ve Sassanid-

hkmdarn denemez vergi tutarndan kurtulma umuduyla onlarn inanlarn

kabullendii randa, yabanc egemenliine kar politik iktidar mcadelelerine etkide

bulunur. O zamanki toplum biimi, alt tabakalarn slam inancn benimseyerek dinini

deitirmesinin nedenlerini ekonomik avantajlar ve kolaylklar oluturur. (Alt 2005,

17)

Vartanyan tarihte iz srerek daha sonralar bu topraklara tek tk yeni Ermeni

topluluklarn yerletiinden bahseder; o devirde yaam tarihi ()Gevontdan aktarr:

Araplarn srekli saldrlarndan yorulmu olarak abuh ve Hamam

Amaduni, baba oul prenslerin nclnde 789-790 yllarnda yaklak
12.000 insan, kendi anavatanlarn terk ederek Bararn dou yamalarna
ve ovalarna yerlemitir. Ermenistann kuzey dou taraflarndaki Go
kasabasn takip eden Arap birliklerinin kllarnda ok insan can
vermitir ama sonunda Bizans hakimiyetine gemi olan Ermeni
topraklarna yerlemeyi baardlar. (Vartanyan 1989, 12)
Vartanyan Strabondan yararlanarak 11.yyda Trabzon ve Parnakyann Kk Ermeni

Krallna bal olduunu syler. Ayrca, .. 1. yy da Karadenizin gneydou ve

kuzey sahillerinde kral Byk Dikran ile Pontus Kral Mihrtad Evbador arasnda yakn

ibirlii vard demektedir.

Yonca Saati Haim Karpuzun Rize isimli almasnda Alexios Kommeneosun

Grclerden yardm alarak Trabzon-Rum Devletini (1204-1461) kurduunu, bu

dnemde Rize ve evresinin Trabzon Devletine balandn belirtir. Bununla birlikte

baz kaynaklarn bu dnemde Hemin Blgesinde bir Ermeni cemaatinin varlndan

15
sz ettiklerini ifade ederken Bizans dneminde Rizenin i blgelerine Alan, Kpak ve

Kuman olan Hristiyan Trk Kavimlerinin yerletiini, Heminde yaayan bu

Hristiyan Trklerin bir Ermeni mezhebine (Gregorian) mensup olabileceini ifade

eder. Ayrca Akkoyunlu Trk Devleti zamannda (1350-1502) Rizenin Gney

kesimlerine ve Hemine birok Trk boyunun yerletiini belirtir. (Saati 2008, 12-

13)

Yonca Saati bu tr savlara rnek vermeye devam ederek Remzi Ylmazn 2003

tarihli Heminin Tarihi Kklerine Doru isimli almasndan aadaki blm aktarr.

Hemin 1498de fiilen Akkoyunlu fethi ile tamamen Trk yurdu olmu ve 500 yldr

aziz vatanmzn gzel bir kesini oluturmaktadr. Belli bir tarih devrinde

Ermenilerin yurt edindikleri de dorudur. Ancak, kendilerinden sonra blgeye intikal

edip yurt tutan Trkmen kavimlerinin de Ermeni olmak gibi bir mecburiyetleri yoktur.

Nitekim biz Hometziler zamanla Bat Hemine gelerek oralar yurt tutmuuz, vatan

edinmiiz.

Rize Hemine g yoluyla gelen Hometziler buraya Heminli olarak deil, Hometzi

olarak gelmilerdir. Hemin orada zaten vard. Hemin bir kavmi, bir halk tarif

etmiyor. Sadece yerel bir corafi yerin addr. Hemin ismi zamanla genelleerek tm

Hemindeki kavimlere, boylara verilen ad olmutur. Hemine pek ok Ouz Boylar

(Trkmenler) blkler halinde gelmilerdir. Bunlar Peenek, Sakalar, Arsak, Partlar,

Kumanlar, epni, Kpak, Akkoyunlu, Karakoyunlu gibi Trk Boylardr.

Hometzilerde bunlar gibi bugnk rann Horosan civarndan g edip gelen, asl

manas Horasan Gmeni Mslman Ouz Boylarndan Bir Blk olan Trkmen

Boylardr. (A.g.e. 2008, 10)

Vartanyan, Hovnan Mamigonyann tarihte iz srnden alntlayarak anlatr:

Hamam Amaduni Dampur ehrine yerleir, onun kuzeni Grc Vaten prensi,

16
Araplardan askeri birlikler alarak Dampur ehrine saldrp ykar. Prens Hamam ehri

yeniler ve Hamamaen a dn verir, sonralar bu isim ksaltlarak Hamen olur. lk

ismin uzun asrlar devam etmi olduunu 1506 tarihinde kopyalanm el yazmas dini

kitaplarda tarihinin bu kasabay Hamamaen diye anmakta olmasndan anlarz.

(Vartanyan 1989, 13)

Levon Haikyan ise Heminlilerin Arap boyunduruuna kar silaha sarlan insanlar

olduunu syler.

Bizans mparatorluunun kuzeydou ucundaki blgeye Kalya (Ermenice - Khatik)

denir ve Ermenistandan gerekleen d g sonucunda oluan Hamen Ermeni

toplumu bu topraklarda varln yzyllar boyu srdrp Ermeni halknn siyasal ve

kltrel tarihinde hissedilen bir rol oynamtr. Daha sonraki yzyllarda Hamen

dalk blgesinin geit vermeyen vadileri Ermenistann deiik blgelerinden ve

zellikle Hamene snr komusu olan Yksek Ermenistan blgesinden g eden yeni

topluluklara da yurt olmutur. Fakat Ermeni Hamenin asl kurucular, kukusuz

apuh ve Hamam Amatuniler nderliinde Arap boyunduruuna kar silaha sarlarak

onlar yenen ve kendilerine yeni bir vatan kazanan Ayrarat eyaletinin Aragatsotn ve

Kotayk blgelerinden gelmi o yiit insanlardr. (Haikyan 1996,15). Hamenagan

adl kitapta ise, Heminli Ermenilerin yannda adl blmde bir zamanlar Ermeni

topraklarnn Karadenizdeki ucunun Hemine kadar dayand anlatlr, Hemin

Batum civarlarna benzetilir, 15. yy da Ani Krall yanndaki Ermenilerin Hayasa

Krall hakknda yazara bilgi ulat sylenir. Ermeniler 3500 yl nce Kk

Ermenistan ve Yksek Ermenistan arasnda ilk Hayaa adl devleti bu topraklarda

kurdular. (Hankatyan 1971, 7).

17
Vartanyan nc kitapta son on yllar iinde birok din deitirmi Heminlinin

Grasnotarda Peloreenski ve Aberonski civarlarnda yer deitirdiklerini ve Heminli

Krt olduklarn syler.

Vartanyan bu yrenin geit vermez, ormanlk olmas nedeniyle Amaduni Krallnn

Hamamaen-Hameni 7 asr boyunca koruduundan bahseder ve akademist

L.Haikyann tarihi birok delilere dayanarak 15. asrda u prenslerin adlarn verdiini

syler; Arakel, Tavit, Vait, Veke, Tavit. kinci Hemin Kralna Kostantinopolusun

almndan 30 sene sonra 1489da Osmanllar tarafndan son verildiini syleyip

Heminli XV. yy da yaam nl dnr ve yazarlarn adlarn sayar: Hovhannes

Episkopos Heminli, XV-XVI yy yazarlar; Asdvazadur, Garabet, Hovhennes, Haadur,

Hagop, Movses ve dierleri. Bunlarn Hemin, Hakar, Kodents, Hujga ve dier

yerlerdeki manastrlarda alp rettiklerini anlatr. (Vartanyan 1989, 16)

The Hemshin kitabnda Hovann Simonian Osmanlnn zayflamaya balad yllarda,

yenilgileri karlnda 1699 ylnda Karlofa anlamasn imzalamak zorunda

kaldklarna ve bunun Heminliler zerindeki sonularna deinir.

Bu yllarda aznlklara, Yunanllar ve Ermenilere kar olan toleransszlk artm ve

merkezi ynetimin Anadolu zerindeki gc azalmtr. Bu dnemde Heminden

Mslmanlamamak iin kap Trabzona gelen Ermeniler, on yedinci yzyln

ortalarndan itibaren merkezi ynetimin gcnn azalmasyla tmarl sipahiler

derebeyliklerini ilan ettikleri iin zulmlerle karlamlardr.(Simonian 2007, 57)

Gnmze biraz daha yaklatmzdaysa Haikyan 1843-1844 yllarnda Hamenden

geerek dikkate deer gezi izlenimleri yazan Alman bilim adam Karl Kocha

dayanarak Osmanl mparatorluunun hkm srd bu yrenin Voyvod ad verilen

memurlar ynetiminde ve yar bamsz olduunu belirtir. Yine K. Kochun anlattna

18
gre Hamen sancann merkezinde asl Hamenden ayr de derebeylik yer

almaktadr. Bunlardan ilkinin merkezi Cemil ky, ikincisinin merkezi Mapavra nehri

kysndaki Ortaky, ncsnn ise deniz kysndaki Atena kasabasnn iki buuk

saat uzandaki Marmanad adl kydr. (Haikyan 1996, 19)

Simonian Malkahastan yapt alntda ise derebeylerinin Hemin Ermenilerine kar

olan Mslman toleransszlnn bayran tadklarn anlatr. Hemin Ermenileri,

derebeylerin kendi kontrolleri altndaki topraklardaki Hristiyan varlna tahamml

etmemelerinden dolay iddetli zulme maruz kalmlardr. Bu ar basklara

direnemeyen baz Ermeniler din deitirdi, dierleri ise g etti. (Simonian 2007, 57)

Vartanyan Heminli Krtlerin varlna deinir ve bu insanlarn torunlarnn kendi

soylarnn varln aratrmak amacyla seyahat ettiklerini anlatr.

1984 ve 1987 yllarnda bu Heminli Krtler tarihlerini, dillerini, milliyetlerini ve

edebiyatlarn aratrmak amacyla Krgzistan, Kazakistan, zbekistan ve dier

Sovyetler lkelerini ziyaret ettiler. 1984 ve 1988 yllarnda da onlarn temsilcileri

Erivan ziyaret ettiler (Vartanyan 1989, 6)

Vartanyan da yapm olduu bu ziyaretlerde 1900 ylnda domu olan Haki

Koanisenle yapt grmede byklerinden duyduklarna dayanarak byk

dedesinin soyadn deitirirse g ettirilmeyecei hakknda sz aldn dinler. Byk

dedesinin 680 yl nce 8 bin ailenin yaad Ani ehrinde yaadn, deprem olup

oklar hayatlarn kaybetmi olsa da, kalan yetimlerin deiik yrelere daldklarn

syler. Onlardan Osmanllarn toprana genlerin din deitirip, dillerini unutmu

olduklarn fakat kendi dedelerinin topluca din deitirdikleri iin dillerini

unutmadklarn ve Heminlilerin bu Ani ehri vatandalarnn bir devam olduuna

vurgu yapar. (A.g.e.15)

19
Simonian Mslmanlam Ermeniler hakkndaki somut bir rnekle devam eder ve

Minas G. Gasapiandan alntlar. imdilerde Ordu blgesinde yerlemi olan Hemin

Ermenilerinin szel gelenekleri derebeylerin kendilerini Ermeni kylerindeki

dnlere davet ettirmeleri ve kadnlar kendileriyle dans etmeye zorlamalardr. Erken

on sekizinci yzylda geen bir olayda bir derebeyi bir kadna tecavz eder ve bunun

ardndan gen Ermeni erkekleri tarafndan ldrlr. Sonra mektup Orduya ular

fakat bazlar kaarken yakalanrlar ve hayatlarn kurtarmak iin Mslmanla

gemek zorunda kalrlar. Bu anlatya gre, Mslmanlam Heminliler bu din

deitirenlerin soyundandrlar. (Simonian, 2007, 59)

Saati, Siharulidze, Yuri ve dierlerinin, Trabzondan Abhazyaya Dou Karadeniz

Halklarnn Tarih ve Kltrleri adl almasndan alntlayarak Heminlilerin etnik

kimliine netlik kazandrmaya almaktadr.

Heminliler oruh batsnda, yksek yaylalarda, ky boyu Lazistanna bitiik

blgelerde yaarlar. gal ettikleri topraklar Karadenizi i blgelere balayan nemli

geitlerden biridir. Heminliler Trkiyede nemli derecede kalabalk, ilgin bir etno-

inan grubudur. Gerek inancn da vurmayan kesimi saymazsak, Heminliler bugn

resmen Snni Hanefi mezhebine bal Mslmandrlar. (Saati 2008, 13)

Ermeniler arasnda XVII XVIII. yy. da youn biimde slamiyetin tercih edildiini

vurgulayan Saati bununla birlikte XX. yy. balarnda Hristiyanl ve Ermeni dilini

koruyabilen kiilerin var olduunu da belirtir. C. Palgreve gre, Hemin Buca

Lazistann yksek dalk bir blgesini kapsar. inden Ortasu adyla bir rmak akar.

Ortasu Irma Hemin topraklarn batan sona katettikten sonra Atina yaknlarndan

denize ular. Blgede en nemli yerleim birimi Hemindir. Hemin Bucanda

kalabalk bir Ermeni kolonisi oturur. Hemin Buca evresinde yaayan yaklak 40

20
ky ve 20.000 nfustan 17.000i Mslman, 3.000i de Hristiyan Ermenidir.(Saati

2008, 13-14)

Vartanyan da bu sav destekler nitelikte bilgiler verir, 18.yy balarnda Heminde

yaklak on bin Ermeni olduunu, yalnz Hemin deil Karadenizin kuzey dousunda

da ok Ermeni yaadn syler ve XVII yy da yaam Osmanl tarihi Mnazm

Paann yle itiraf ettiini syler: Ermenistann Karadenizdeki liman Trabzondu.

(Vartanyan 1989, 16)

Vartanyan bu yzyl sonu ve zellikle XVIII. yzyl balarnda Hemin Ermenilerinin

felaketinin baladn, Osmanllarn binlerden oluan topluluunun, lm gstererek

onlar din deitirmeye zorladklarn anlatr.

Dinlerini korumak iin verdikleri direni sonunda ok lmler olmu ve Ermenilerin

kanl vcut paralar Batumdan Trabzona kadar, oralardan Ordu, nye, Samsun ve

Sinopa kadar, yzlerce kilometre kendi yurtlarndan uzaklam olarak ortala

salmt. (A.g.e. 1989, 16)

Onlarn yalnz kendi dillerini deil, geit vermez yaylalarda ve ormanlk dalar

arasnda kendi varlklarn da devam ettirdiklerini syleyen Vartanyan, geen yzyl

balarnda Karadeniz sahillerinde dolam olan din adam Minas Vartabet Pjikyann

aramba kasabasna ok yakn Kurunlu blgesinde yaayanlardan aktardna gre;

Askere yazlan erlerin komutan Ermeni bir prens onlar idare etmektedir, kuvvetli

insanlard diye yazmtr. Vartanyan, Trabzon vilayetinin deiik blgelerindeki

prensliklerin ve yar bamsz airetlerin Hemin Ermeniliini devam ettirmekte

olduklarn fakat onlarn yaad kahramanlklarn anlatld yazl kaynaklarn g

yllarnda kaybolduunu syler. (A.g.e. 16)

21
Simonian ise daha ileri tarihler iin; Bayburt ve Anadolu hinterlandn Pontus kysna

balayan Trabzonun dousunda kalan Karaderede Orta adan kalma bir Ermeni

poplasyonu yaadndan ve burada tane kilise olduundan bahseder.

Tumayandan yapt alntya dayanarak ikinci bir gn genellikle 16. yy.da

Karaderenin hemen gneyinde bulunan ve Ispire daha da yakn olan Bayburttan

baladna deinir. Bayburttakilerle ayn olan Karaderedeki yer adlarnn

gmenlerin yeni yerleim yerlerine eski kylerinin adlarn verdiklerini gsterir

nitelikte olduunu syleyen Simonian daha sonra Bilgine dayanarak Ermeni varlnn

Osmanl kaytlarnda var olduunu, n adlarn Merkul, Kirkor, Tomas, Asdor, Ovenes

ve Mardaros olarak Mincano ky ahalisi iin listelenmi olduunu syler. (Simonian

2007, 61)

Simonian tezini ilerletip Tumayiandan alntlayarak, iddet ve baskdan kap oraya

yerleen Ermenilerin derebeyler veya tmarl sipahiler tarafndan, (Karadere/Srmene

derebeyleri sonradan ortaya ktklar iin), topra ekip bimek veya kendi

dmanlaryla savamak iin davet edildiklerini anlatr. (A.g.e. 61)

Vartanyan Karadeniz Heminlilerinden te Grcistan Heminlilerinin nasl ortaya

ktn, bir grup Ermeninin yar bamsz hayata dayanamayp kaarak Karadenizin

kuzey sahillerini yani Grcistan yurt edindiklerini belirtir.

O zamanlar airetler arasnda yaayanlar kapal bir hayat srp, d dnya ile iletiim

kurmaktan ekiniyorlard nk Osmanl mparatorluu, Hemin Ermenilerinin yar

bamsz yaamna tahamml edemiyor, yldan yla onlar yldrmay

kuvvetlendiriyordu. 140 sene nce, 1849da bir grup Ermeni kk yelkenlilerle

Osmanl deniz kuvvetlerinin takibinden kurtularak Karadenizin kuzey kylarna varr.

O yllarda amil bakanlnda erkezlerin Rus muntazam birlikleri ile arpmakta idi

22
ve bir Rus-Osmanl savann kanlmaz olacandan bahsediliyordu. te byle kaotik

bir devirde Hemin Ermenileri kk topluluklar halinde Novorosisk sahiline indiler.

(Vartanyan 1989,16)

ok gerekli bir sebep olmadka kimsenin byle yelkenlilerle denize almay

dnmeyeceini ekleyen yazar bu konuda mehur Amiral Lazar Serepryagov Nerses

Adaragetsiye yazd bir mektuptan alntlar.

Novorosisk ehrini kurduktan sonra Trk tbiyetinde olan Gregoryan Ermenileri

Trabzon, Sinop ve hududumuza yakn yerlere yerlemek iin buraya geldiler.

Novorosiske 14 Ermeni ailenin ve 25 bekarn yerletiini, bu yerleenlerin iinde

erkez Ermenilerinin de olduunu syler ve bu dalk blgeye XV-XVI. asrlardan

beri yerlemi olanlarn yanna yerletiklerini, bu insanlarn zamanla Ermeniceyi

unutsalar da, Hristiyanl muhafaza ettiklerini, 1839da Ermeni halkn oluturan bir

ehir kurduklarn ve eski yllarda yaayanlarn hatrasna adn Armavir koyduklarn

yazar. (Vartanyan 1989,17)

Simonian da nfus art konusunu Bilgine dayanarak destekleyerek Yunanllarn ve

Ermenilerin gnn, 1553 - 1583 arasnda Srmene blgesindeki ni nfus ve ky

artnn Osmanl kaytlarnda rapor edilmi olmasn aklar nitelikte olduunu syler.

(Simonian 2007, 61-62)

Simonian daha sonra Bzhshkiandan alntlayarak Karadere nfusunun Bayburtdan ve

Heminden gelenlerle oaldn syleyerek nfus art tezini ilerletir.

17.yy da Bayburtdan gelen yerleimcilere Hamshen blgesinden gelen kaaklar

eklenince blgedeki Ermeni nfusu ykseldi. 18. yyda Karadereden kaan gmenler

dier Ermeniler tarafndan Hamshenahayer veya Heminli Ermeniler olarak tanndlar

23
ve kendilerini onlarla bir tuttular. Bu yzden sonradan gelenlerin dierlerini asimile

etmi olarak sayca daha fazla olmalar gerekir. Karadeniz kylar boyunca yer alan

Ermeni krsal blgelerindeki Heminlilerin basknlnn baka bir olas aklamas da,

Bayburtlu yerleimcilerin kamaya zorlandklarnda, Hamshen Ermenileriyle birlikte

batya, Pontusun dier blgelerine gitmek yerine Ermeni yaylalarna, gneye, kendi

kkenlerinin olduu blgelere dnm olma ihtimalleridir. Dorusu, Karadere

mltecilerinin onda biri Bayburt civarndan kamlar. (A.g.e. 62)

Vartanyan ise Hemin ve Karadere Ermenilerinin Mslmanlama srecini 1840-1850

yllarnda Hemin ve Karadere civarnda Osmanl mollalarnn basksnn artmasyla

aklar.

Onlar Ermenilerin kendi z lisanlarndan vazgemediklerini grdklerinde, Ermenice

yedi kelime syleyen kfr etmi saylacak ve bir koyun tazminat deyecek. Onlar

kyleri kontrol edecek adamlar gndermekte, ayrca ev ev dolaarak Ermenice

konumay yasaklamaktaydlar. Fakat Heminli kadnlar odunlarla mollalar

kylerinden kovuyorlard. On yllarca Ermeni kilise adetlerinden uzak kalarak, papaz

yz grmeyerek, imparatorluun youn basks altnda kalarak, sonunda onlarn bir

ksm kendi z dillerini unuttular, yine de bugne kadar Ermeni kkenlerini

hatrlamakta ve Trklerden ayrldklarn gstermek iin kendilerini Pa- Heminli 6

saymaktalar (16-18.yy arasnda Hemin civarnda yaayan birok Rum, Laz ve Grc

din deitirmilerdir). (Vartanyan 1989, 204)

Grcistana g etmi olan Heminlilerin yerleimi hakknda bilgi veren Vartanyan,

Bzaduhun imdilerde Hemin Ermenilerinin deniz kenarnda salk merkezleri olan

Pjetuh ky olduuna deinir ve bu kyden biraz yukarda, dalar arasnda Hemin

6Blgede bugn bu tanmlama Ba Heminli olarak kullanlmaktadr.

24
Ermenileri byk bir yerleim yeri olan Denkingan (apsu) kurduklarn syler.

Buraya yerleim tarihlerini ise 1853-1856 Krm Savandan sonra olarak verir. Bu

tarihten sonra Hemin Ermenilerinin yeni kyler ve kiliseler ina ettiklerini, sadece

Grasnotar civarnda deil, Apazya kylarnda da yelkenlilerini ina edecek tersaneler

kurduklarn ve 1870lerde Trkiyeye g etmi Apazlarn terk etmi olduu binalara

yerleip, kyler kurduklarn anlatan Vartanyan, O tarihlerde Grasnotar

(Yegaderinotar) ehrinde Ermeniler yayorlard. 1863de okul, be sene sonra da kilise

ina ettiler. Hemin Ermenileri bu ehir ve civar kylerdeki Ermeniler arasnda byk

bir blm tekil ediyorlard der. (A.g.e. 18)

Saati, Heminlilerin Ermeni olduklar tezine antitez oluturacak nitelikteki Mehmet

Bilginin Dou Karadeniz Tarih-Kltr-nsan adl almasna deinir ve onun

Trabzonun fethinden ve blgedeki Osmanl hakimiyetinden bahsettiini aklar.

Bilgin, Trabzonun dousundaki topraklara yerletirilen ve blgenin Trkletirilmesine

yardmc olan Ouz Boylarnn varlna dikkat ekmitir. Eserde, Hemin ile ilgili

olarak verilen bilgiler arasnda, spirin eski merkezi olan Numanpaa kyne

gnmzde halk arasnda Hien denmesi fakat 17.yzyla ait kaynaklarda kyden

Hemin olarak bahsedilmesi de geer. Son olarak Hemen kynn Celali

isyanlarndan sonra tahrip edilen spir Sancann yeni merkezi olarak seildii ve

bundan dolay da Osmanlca enlendiren manasna gelen Hemen isminin verilmi

olduunu syler. Yazar almasnda Hemen Blgesinde yaayan halkn kkeninin

Akkoyunlularn Purnak Boyuna dayandn ifade ederken, Purnak Boyunun blge

zerindeki etkisinin ne derece nem tadndan da bahsetmitir. (Saati 2008, 16)

spir Blgesinde (Pazaryolu-Erzurum yolunun dousuna den Koun Boaz denilen

yerlerde) ve Furtuna Deresi vadisinde lkky ve Aa Vicedeki ko heykelleri,

amlhemin ve yaylalarnda koyun yataklarnn Purnek/Pornak/Pornag olarak

25
adlandrlmas, 18.yzylda Hemenden Srmeneye gm baz ailelerin

Purnaklolu ismi tamas ve 17.yzylda sakinleri Hemen Blgesinden gelerek

Karadere Vadisine yerleen Trabzonun Arakl ilesine bal Purnak (imdi Ta geit)

ky, Hemen Blgesindeki Purnak Boyunun varln tartmasz bir ekilde ortaya

koymaktadr. (A.g.e.17)

Sergei Vartanyan ise Heminlinin Sesi adl kitabn nc cildinde Trabzonlu Minas

Pjgyann 1818de Karadeniz sahillerinde dolaarak, din deitirmi Hemin

Ermenilerine rastlam, ilk olarak Ermeniler Heminden gelmilerdir, bugne kadar

adlar, soyadlar Ermenicedir. Baz yallar Hristiyanl biliyorlar, haa taparlar ve

gizlice kiliseye yardmda bulunurlar diye yazm olduunu syler. Baka bir yerde ise

yle yazmakta olduuna vurgu yapar; Heminliler yar yaryadr, ou dnmedir

fakat Hristiyan adetlerini yerine getirmeye devam ederler, kiliseye yardma devam

ederler, herkes de Vartavar yortusunda kiliseye gider mum yakar, kendi atalarnn

ruhuna kurban keserler, hepsi de Ermenice konuur. (Vartanyan 1989, 201-207)

Simonian, Inchichian ve Tashiana dayanarak bir karm yapmakta ve 19. yyn

banda Hemindeki az sayda Hristiyann, din deitirmeler baladktan bir buuk

asr sonra, Mslmanl baarmak iin gemesi gereken zaman bize gstermektedir,

demektedir ve Heminde birok kydeki Hristiyan varlnn ayrca, Aa ve Yukar

Vie ve Hala Derenin olas darda braklmalaryla ki onlar ok daha nceden

Mslamanlam olabilirler, orta on yedinci ve erken on dokuzuncu yzyllar arasnda

karma bir nfusu olduunu gstermektedir diye ekler. Nfus dalmnn, yine de, bu

dnem iinde deiiklik gsterdiini syleyerek Hristiyanlarn saylarnn aamal

olarak azalmas ve aksi olarak Mslmanlarn saylarnn artmasnn, bununla birlikte,

Hristiyanlar ve Mslmanlar arasndaki snrn bir nc kategoriden, keskes (Erm.

26
yarm-yarm) olarak bilinen gizli Hristiyanlardan dolay bulank ve dinsel balamn

bundan daha kark olduunu belirtmektedir. (Simonian 2007, 67)

Simonian Heminlilerin Vardavar ve Verapokhumu kutladklarn 1817de blgeyi

ziyaret eden Bzhshkiandan alntlayarak aktarr.

Heminliler yar-yaryalar, biroklar din deitirmilerdir fakat Hristiyan

geleneklerini devam ettirmilerdir ve dualar karmazlar; Vardavarda Hazreti sa'nn

grnmnn deimesi ve Verapokhumda Hz. Meryem'in Ge Ykselii

hemen hemen hepsi kiliseye gider, mum yakar, atalarnn ruhlar iin kurban keserler;

hepsi Ermenice konuur. (A.g.e. 69)

Vartanyan Heminlinin Sesi kitabnda bu yreleri gezen Amerikallardan Smith ve

Tuaytn 1833de Bostonda yaynlanm seyahat notlarna deinmitir.

Yaklak 200 sene nce Mslmanl kabul etmiler, ancak bugn onlar Ermenice

konumakta ve biroklarnn eleri baka hibir dil bilmemektedir. Vartanyan,

Tumayan ve S. Hayguninin geen yzyl sonlarnda Hemin Ermenilerinin bir

ksmnn din deitirmi olduklarn yazdn ve S. Hayguniye gre 1700de

Heminde yaklak 8-10 bin, Karadere civarnda 5-6 bin Ermeni evi olduunu,

bunlarn 4-5 papaz olduunu ve Karadere Ermenilerinin din deitirme hikayelerinden

ufak paralarn bizlere erimi olduundan dolay, bunlar sayesinde Hemindekilerin

de nasl din deitirdiklerini resmedebildiimizi syler. (Vartanyan 1989, 202)

Vartanyan Karaderedeki din deitirmelerin derebeyi Curufolu Mehmetle balam

olduunu ve Der Garabed adl papazn Karadere Ermenilerini din deitirmekten

korumak iin kahramanca kar kn bunun ardndan ldrlen Der Garabed yerine

27
onun ismini devam ettiren baka papazlarn geldiini ve gizlice senede bir

Karaderedeki Mslmanlam Ermenileri ziyaret ettiini anlatr.

Papaz Garabedin ailesinden kurtulanlar Galafka kyne yerleirler, onun olunu

aynen Der Garabed ismiyle papazlk yapmas ve senede bir gizlice Karaderede kalm

dindarlarn ziyaret etmesi iin papaz seerler. 1840 ylnda baka aileden biri Der

Garabed adyla papaz tayin edilir ve ncekilerin grevini devam ettirir. (A.g.e. 203)

Venedikteki St Lazarus Manastrnda Ermeni Elyazmalarnn bulunduu byk

katalogda, H. Barsegh Sargisian ve H. Grigor Sargisian tarafndan yazlm olan

kaynaktan aktaran Simonian, Karinden (Erzurum) bir rnek vererek Heminlilere k

tutar.

1775de Venedik Mekhitarist rahibi Pogos Meherian, Karindeki (Erzurum), ayn

zamanda gezici bir esnaf olan ve vilayetleri gezerken kendi meguliyeti iin el yazlar

satn alan, gnll bir papaz yardmcsna yetki verir. Mslman bir ailenin evinde

kalan gnll papaz yardmcs bir Cumartesi akam biraz uzakta yanan bir lamba

grr. Gnll papaz yardmcsna lambann her Cumartesi akam, atalarndan kalan

ncil onuruna yand sylenir. Aile 60 sene kadar nce, 1715 civarlarnda, Trk i.e.

Mslman basks yznden zorla Mslman olmaya zorlanm. Kutsal el yazmasn

gren gnll papaz yardmcs ki o bir ncil deil Mashtots du (ayin kitab)

dokuzuncu veya onuncu yzylda kopyalanmt- onu satn almay teklif etti, fakat

sahipleri nce kabul etmediler, el yazmasn satmak istemediklerini sylediler, onu

evlerinin bereketi sayyorlard. Daha sonra onlar ikna etmi olan gnll papaz

yardmcs el yazmasn satn almay baarmtr ve bu el yazmas Venedikdeki San

Lazzaro adasnda Mekhitarist Manastrnda saklanmaktadr. (Simonian 2007, 70-71)

28
Simonian dalarda yaamann Heminlilere bir eit zgrlk vermi olduunu, bu

zgrln, Hemin vakasnda ak bir Hristiyan topluluk muhafaza etmeye yeterli

olamasa da, eitli Hristiyan ayinlerinin ve geleneklerinin din deitiren gruplar

tarafndan, yar- Hristiyanlar ya da mkemmel olmayan din deitirenler, tarafndan

varlklarn srdrmek iin devam ettirildiini syler.

Dier taraftansa, dalarda yeni din deitirmi topluluklarn, Mslmanl yar-kalpli

kabullenileri ve kurallara uymann hevessizliiyle ngrlen kaidelerden

uzaklamalarna izin verilmitir. Baz Heminliler iki veya eit dinsel davran

ekli gelitirmilerdir. Mslmanla dair riteller ky blgesini ziyaretlerinde artm,

kylerinde azalm ve yazn ktklar meralarda tamamen kaybolduu grlmtr.

Esiz, modern Heminli kimliinin, kendi kendini yenileyen eitli Hristiyan

gelenekleri (bu gelenekler kendi orijinal dinsel anlamlarn zaman iinde kaybetmi

olsalar da) ve dalardaki yaamn zgrl olmasayd, ortaya km olmas kuku

gtrrd. (A.g.e. 73)

Simonian gerekeli ekonomik ve sosyal yer deitirmenin yaratt zayfln, benzer

durumlarda, rnein Grc, Laz (Lazuri) ve Yunanca konuan Mslman

topluluklarda, atalarndan kalan dile sadk kalmay baarmalaryla kapandn syler.

Heminli ve dierleri ise vazgemilerdir. Dilin birincil olarak babadan deil anneden

getii ve g faktr de dnlecek olursa, okula gitmeyip kylerindeki evlerinde

kalan, Heminli kadnlarn Ermenice konumay brakmalarnn sebebi aklanamaz.

Bu soruya verilebilecek cevap Hemindeki Ermeni dilinin kaybolmak yerine yer altna

girmi olduudur. (A.g.e. 73)

Simonian Atrpetin oruh havzasndaki, Olti (Oltu) ve dier yerlerdeki

Mslmanlam Ermeniler zerine yazarken, Ajariadaki Mslmanlam Grclerin

29
dillerini korumay baarrlarken, dierlerinin dillerini kaybetmelerinden yakndn

syler. Sonradan bu kyllerin Ermeniceyi Trke iin kaybettiklerini fark ettiini,

tonlamalar, telaffuzlar, hitap etmeleri ve szck bei yaplar Ermenice gibidir, ve

ayrca onlarn konuma diyalektinde birok Ermenice kelime kullanlmaya devam

edilmitir dediini aktarr. (A.g.e. 79)

Ayns Heminde olmutur. Ermenicenin yerini alan yerel Trke diyalekt

Ermeniceden dn alnm birok kelime barndrr. Bu dn alnm kelimeler,

genellikle duygusal olarak balanlm aktiviteleri yaparken kullanlr. (A.g.e. 80)

Wolfgang Feurstein Hemindeki dilbilimsel balamn Ermenicedeki belli bal

elerin yer deitirmesinden te, yeni bir ortama, Trke diline, aktarmnn daha

doru bir ifade edi ekli olduunu yazmaya ittiini syler. (A.g.e. 80)

Yukardaki karmlar amlhemin ve Ba Hemin blgesinde yaayanlar iin yapan

Simoniana Vartanyann yazdklar destek olacak niteliktedir. Vartanyan, Hemine

yakn Hopada din deitirmi fakat Ermenice konuan Hemin Ermenilerinin

saysnn ok olduuna deinir ve Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda 16.03.1921de

yaplan anlama sonucu kararlatrlm snrlar gerei u kylerin bu tarafta kaldn,

(Kzl-toprak, Carnal, Konio, Goriat, Avka veya Avkya - Sarp hudutu zerinde)

buralarda da din deitirmi Heminlilerin yaadn ve bu yrelerin o tarihlerde

yukarda yazl anlama gerei meydana getirilmi bamsz Azarya devleti iine

girdiklerini syler. (Vartanyan 1989, 204)

1944de birok din deitirmi Heminli cephedeydi. Stalinin emriyle onlarn aileleri

Krgzistan ve Kazakistana g ettirildi. Batumda yaamakta olan birka aile g

ettirilmedi. Dierleri Krgzistan ve Kazakistan ilerine datld ve nfus katlarnda

milliyet hanesinin karsna Hemsil yazld. (A.g.e. 205)

30
Aliye Alt ise Tarihin ve Bugnn Aynasnda Hemin Ermenileri isimli alsmasnda

Hemini dil konusunda da iki gruba ayrarak anlatr. Bu iki grup Hopa- Heminlileri

ve Ba Heminlilerdir.

Dou Heminliler, Trkenin yan sra, Bat Ermenice olan bir lehe konusurlar. Oysa

Batl Heminliler sadece belirgin bir Trke diyalekt konuurlar. Hemiinliler dillerini

Ermenice olarak tanmlamazlar, dillerini bu dilin konuulduu Grc corafyasna

dayandrrlar. Hemince veya Heminlice derler (Alt 2005, 24)

Vartanyan ise Heminli soyunu eitlendirerek Krgzistanda Oi ve Kazakistanda

ampul yrelerinde birok g etmi Krt yaadn ve bunlardan bir ksmnn

dierlerinden ayrldn gstermek iin kendilerine Heminli Krt dediklerini belirtir.

Bu insanlar Trke konuur ve bunlar da din deitirmi Heminlilerdir. Belki birka

on yl nce bu Krtlerin dedeleri de Ermenice konuuyorlard ve Heminli Ermenilerdi.

Onlar da 1944 ylnda Azaryaya g ettirildiler. Oralarda 1926 ylnda bin Krt ve

Krgzistanda az sayda Pa-Heminli yayordu. Onlar Mslmanl kanl basknlar

sonucu kabul ettiklerini biliyorlar. Bazlar, kendi dedelerinin soyadlarn hatrlyor.

Buna rnek olarak byk bir slale olan Karaibrahimolularnn olu shak

Karaibrahimof (doum yl 1888) eski soyadlarnn Cermakyan olduuna ahitlik

ediyor. (A.g.e. 205-206)

Simonian Vartanyann Krgzistan ve Kazakistan iin sylediklerine benzer bir

aklamay Benninghaus ve Alemdardan aktararak yapar.

Hemin aileleri, 1934deki isim reformu kanunu kabul edilene kadar, Ermeni

soyadlar tamaya devam ettiler, Apelolu, Arakelolu, Avedikolu, Kirkorolu veya

Matoslar v.b. gibi. (Simonian, 2007, 80)

31
Ermenice n adlarn Heminli kadnlar tarafndan 1890larda kullanldna dair

raporlar olduunu da Piroya dayanarak syleyerek, baka bir artc gelimenin de,

Heminin veya Homshetsmann Ermenice diyalektinin, Heminliler olarak

adlandrlan, Heminin dousunda Hopa blgesinde yerlemi olan bir Mslman

topluluk tarafndan konuulmaya devam etmesi olduuna deinir. (A.g.e. 80)

Vartanyan ise nce Karadeniz civarndaki Ermenilerin edebiyat ve kltrel

faaliyetlerinin ykseliinin durmasn, Grasnotar civar ve Abhazyaya olan g

anlatr, sonra Hemin Ermenilerinin 1923-1924 yllarndaki dokuz aylk savalarn

ardndan son gemilerle Karadeniz sahillerinden ayrlp kar sahillere, Abazyaya g

ettiklerini belirtir ve onlarn o yrelerdeki varlklarn yaynlanan gazetelerle aklar.

1894-1895 yllarndaki soykrm 7 ve byk felaket yllarnda Grasnotar civar ve

Abazya Ermenilerinin g byk boyutlara erimitir. Trabzon Ermenileri kendi z

topraklarnda vahetle karlap kan gl iinde kalnca, edebi ykseli durdu. Byk

felaketten nce 1908-1914 yllarnda Trabzon, Samsun ve Giresunda birok gazete

yaynlanmaktayd. rnein Kyl, Temel, Mozak, amanta, Bizak,

Bondos, Petag, Doktor, Reklam, Okul adlar ile, ayrca 155 okul, 145

manastr ve kilise, 21 tane de apel mevcuttu. Asrmzn birinci on yllarnda

Abazyada u Ermenice gazeteler yaynlanmakta idi; Luys (Ik: 1912-1913), Nor

Gyank (Yeni Hayat: 1918), Paros (Fener: 1919), Garmir Ast (Krmz Yldz: 1920),

sonralar da Ermenice haberler yaynlayan Sovediski Bisadel Apazi (1932-1935)

gazetesi. oide az sayda da Ermenice kitap yaynlanmt. Apazya bakentinde

Ermeni devlet tiyatro topluluu, genlik eitim yeri, Ermeni yazarlar dernei, ark,

dans, tiyatro topluluklar almakta idiler. Apazyann deiik yrelerinde onlarca

7 Hamidian

32
Ermeni okullar almt. 1941 ylnda bunlarn says 128 idi. (Vartanyan 1989, 205-

206)

33
4. Gndelik Hayat ve Bir Taktik Olarak Masal

Bu tezin giri ve metodoloji blmlerinde belirtildii gibi Heminlileri anlamak iin

De Certeaunun gndelik hayat yaklamn ve strateji, taktik, kimlik ve hafza

kavramlarn temel alyoruz. De Certeauya gre strateji, gler arasndaki ilikilerin

ancak bir istek ya da erk znesinin yaltlabilir olduu anda gerekletirebilecei oyun

ya da hesaplamadr. Ona gre strateji, bir mlkiyet olarak erevesi izilebilecek bir

mekann varln n kabul olarak benimser. (De Certeau 2008, 112) Strateji ancak

erkin mekannda ortaya kt ve kendine o mekanda bir alternatif izdii iin yersiz

yurtsuzdur. Ona gre taktik ise ne btncl bir projeye sahip olabilir ne de rakibini

grnr, nesnelletirebilir ve ayr bir uzamda toparlamak olanana sahiptir. Hamle

stne hamle yapar. Frsatlar deerlendirir ve bunlara baldr. Kazanlarn

depolayabilecei, mlklerini oaltabilecei ve klar ngrebilecei bir sse sahip

olmayan taktik De Certeauya gre kazandklarn saklayamaz. Bu mekanszlk ona

hareketlilik de salar. (A.g.e. 113)

Hemin kimlii strateji ve taktikleri kullanarak gizlenmi, fakat yeniden retilmi bir

kimlik olarak nmzde durmaktadr. Kimlik evreyle, toplumla birlikte retilen ve

giyilen bir kyafet gibidir. Heminliler kimlik sayesinde kendilerini korumay, yeri

geldiinde onlardan yeri geldiinde de kendilerinden olmay baarmlardr.

Bunu, bu gn baz durumlarda ak ak dile getirdikleri etnik kimlikleri, dier

durumlarda ise ulusal kimlikleri ve edindikleri dinlerini kullanarak var olarak, onlar

zerinden savunma yapyor olmalarndan grebilmekteyiz.

Hemin meselesi bir kimlik meselesidir nk kimlik gndelik hayatta retilir ve

inanla ilintilidir. De Certeau insanlarn, inancn nesnelerle zdelemi olduuna

inanp bu nesneler korunduunda inancn muhafaza edildiini varsayar ve ona gre

34
inanca yaplan yatrm mitten mite, ideolojiden ideolojiye ya da bir szceden tekine

geer. Ona gre inan, bir mitten ekilir ve bunu neredeyse dokunulmam ama

kullanlmam bir durumda, bir belgeye dnm halde brakr. (A.g.e. 298) De

Certau inancn nesneler zerinden muhafaza edildiini savunurken, te yandan

Lefebvre ritim zerine dnr ve gndelik olan, srekli ortaya kan, sradan olan,

incelenmeye deer klann tekrarlamal hareket olduunu syler. Gnmz dnyasnda

gnlk hayat uzaklatran hareket tekdze, tekrarlamal harekettir. Tekrarlamal

hareketler, rnein gndelik olarak yaplan uyumak ve yemek yemek gibi eylemler

planl hareketler olduu iin doal dzeni taklit etse dahi onu ihlal eder. (Lefebvre ve

Regulier 2005, say.191, 79-85). Lefebre gndeliin tanmn yaparken, zaman

kullanm, gn kk birimler halinde fragmanlara ayrmay gerektirir der ve

gndeliin esasn yakalamak iin onun ritmine nem vermek gerektiini syler. Ona

gre gndelik, geip giden zaman dilimlerinden deil, bu geip gitmelerin birbiri ard

sra diziliminden oluur: Onlarn toplam deil, ritmidir. (A.g.e 79-85)

Gndelik olanda darda kalmayp yine de istediini yapmak iin oluturulmu

taktikler vardr. Bu taktikler insanlar tarafndan zellikle yaplmayp duruma uymak,

hayatta kalmak ve kendini korumak iin retilmilerdir. Heminliler de gndelik

hayatlarnn gerekliliklerini yerine getirirlerken, kullandklar dil ve anlattklar masal

veya hikayeler yoluyla kimliklerini koruma yollar aramlardr. Bruner, kimlik

konularna gelindiinde, iinden klmaz ekilde beraber dokunmu olan,

otobiyografik hafzada hikaye anlatmann gerekliliinden bahseder. Kendimiz ve

bakalar hakknda kendimize anlattmz hikayeler bizim ve bakalarnn kim

olduklarna dair hislerimizi ve onlarla kendimizi nasl ilikilendirdiimizi belirlerler.

(Bruner 2001, 10)

35
nsanlarn kendi otobiyografik hikayelerini veya en basit gndelik hikayelerini

anlatmalarnn sebebinin bu anlatlarn altnda yatan gizli anlamlarn varlna iaret

ettiini syleyen Bruner, folk psikolojik rntlerin ayrlma noktalarnn ego

savunmas, arketip olma ve ie dnklk olarak yorumlar. Masalda ise anlatann

masalla bir sahiplenme ilikisi kurduunu, anlatcnn masal ve bu yolla masaln da

anlatcy sahiplendiini grebilmekteyiz. Bruner bunu otobiyografi zerinden

aklarken bir anlatcnn, kahramann imdiki geliimini anlatmas daha sonra onun

ismini paylaan olagelmesidir der. Kahraman gemiten bu gne yle bir getirilir ki

kahraman ve anlatc sonu olarak birbirinin iine girip, tek bilin paylaan bir kii

olurlar. (A.g.e. 28)

Brunnerin edebiyattaki yazar ve anlatc iin sylediini masalda da grebilmek

mmkndr nk masal anonimdir. lk anlatcyla sonradan anlatanlar arasnda

kimliklerin rtmesi gibi bir durum ortaya kabilmektedir. Son anlatan bu durumda

hep dinleyenden sonra bakasna aktaran olduu iin ilk anlatann dediklerini onun

anlatt gibi kar tarafa geirebilmek adna bir sembiyoz (rtme) durumu ortaya

kmaktadr. Masal anlatan kii ise anlatrken kendini masal yazan kii konumundan

uzaklatrmaya alsa da anlatma/aktarma durumunun doasndan dolay anlattka ve

sonlara yaklatka yazanla btnlemekten kaamayp tek bir bilinle masal anlatr.

Hatta gkten elma dt diyerek birini anlatana, birini dinleyene birini de oradaki

herhangi birine vererek bitirir. Yazanla anlatann kimlikleri birlemitir.

Masal gemi zaman kipiyle anlatlr ve anlatlan hikaye o andan ok uzak zamanlarda

neredeyse zamanszlkta geiyormu gibi yaplr. Otobiyografinin de genellikle gemi

zaman kipiyle yazlm olduuna dikkat eken Bruner anlatnn sorun zmediini

fakat anlalr olmalar iin durumlar konumlandrdn syler. Bunun psikolojik

hallerin ve aksiyonlarn belli olan oyununu insanlar birbirleriyle etkileim iinde

36
olurlarken ve iliki kurarlarken genellikle bu ikisinin olmas beklendii iin yapldna

deinir. (A.g.e. 30-31)

Gndelik hayatta kullanlan iletiim yntemlerinin en nemlilerinden birinin beden dili

olduu sylenebilir. Dilin konumasndan ok beden dilinin ne sylediinin nemli

olduunu, bu dilin altnda kiinin dnce ve duygularnn yatt grlebilir. Bu

bilgiyi eskiden beri insanlar birbirlerini anlamak, karlarndakinin gerei syleyip

sylemediini anlamak iin igdsel olarak kullanyorlard. Walter Fishera gre tm

sembolik hareketler hikayelerin parseli ve parasdr. (A.g.e.11) Bu fikir Jerome

Brunerin anlatnn halk psikolojisinin iyaps olduu fikriyle benzerlik

gstermektedir. Fishera gre bir otobiyografik anlatnn neden anlatld konusu

sakl bir eyi ifade ediyor olduunun gstergesidir. (A.g.e.29)

Sohbet esnasnda durup dururken kendimizle ilgili bir eyler anlatmaya ancak derdimiz

olduunda, bir sorunu zmek istediimizde balarz. Lefebvre ve Regulier bunu

bilinaltmzn konuma, alma, rahatlama arzusu olarak tanmlamaktadr.

Gndelik yaamda herkesin ayn saatlerde birbirine benzer ilerle itigal ettiini fakat

herkesin iini yaparken yalnz gibi olduunu syleyen Lefebvre ve Regulier,

(Lefebvre ve Regulier 2005, 79-85) gndelik hayattaki ritimlerimizin bizi

birbirimizden uzaklatrdna vurgu yapmaktadrlar. Bunun da gndelik olarak

konuma, paylama ve rahatlama arzumuzu ortaya kardn ve bunun gemiin

unutulmak istenmesinden dolay paylalamamasnn Heminlilerde, masallar ve

azdan aza geen gerek hikayeler yntemiyle ortaya ktn grebilmekteyiz.

Heminliler iin de masal ve hikaye tekniini kullanarak anlatma gerei duyduklar

eyleri anlatm, kendilerini ak ak olmasa da st rtl bir ekilde ifade etmi ve

rahatlamlardr denilebilir. Lefebvre ve Regulierin e zamanllk iin syledikleri ve

olaylarn tarihe havale edilmesi, gerei gizleyen bir yap olarak nmzde

37
durmaktadr. Ezamanllk, sadece dramatik ya da trajik olan baka trl gstermekle

kalmaz; zaman maskeler ve art-sremlilii [diakroni] gizler. Bu sadece tarihi ve

oluumu etkilemekle kalmaz, ortamlarn ve ritimlerin, dolaysyla lkelerin ve

insanlarn zerinde de etkide bulunur. Ezamanllkla ilgili yanllar ve sorunlar

bunlardr: Her ey tarihe havale edilir, nk hep imdiki zamanla ilgileniriz!

(A.g.e.79-85)

nsanlar sz kullanarak konutuklar iin buna dilsel retim yani sylem diyebiliriz.

Wittgensteinin (1953) syledii gibi konumak, yazmak, dinlemek ve dierleri dilsel

oyunlarn ayrlmaz paralardr. Ona gre anlatnn alt kategorilerini mitler, masallar

ve peri masallar, doal ve kurgusal hikayeler ve belirli tarihi, yasal, politik, dinsel,

felsefi ve bilimsel metinler kapsar. (Brockmeier ve Harre 2001, 42-43) Hikaye

anlatsn snflandrmann baka bir ok yolu ve hikayelerin birden fazla anlam vardr.

Hikayenin veya masaln verdii dersten te karakterlerinin oluum nedenlerine

bakmak yani alt metin okumak o hikaye ve anlatld zaman hakknda dinleyene bilgi

verir. Bakhtine gre (1981, 1986) her hikaye ve her sz oul seslendirilmitir,

anlam daha nce saysz balamda kullanmndan dolay belirlenmitir. Bakhtin buna

sylemin diyalojik ilkesi derken onu, isel bireysellikler araslk olarak niteler. Her

kelime, ifade, dile getirme veya anlat olas veya gerek bu kelime, ifade, dile getirme

veya anlatlarn tm konularn stlenir. (A.g.e, 46) Gndelik hayatta kullandmz

birok sylem ve dnce biz fark etmesek de kodlanm gibidir. Hangi durumda ne

tr tepki vereceimiz karmzdakinin bizden hangi tepkiyi beklediini bildiimiz

srece aynlar. Baktin, Sylediimiz, yaptmz, dndmz ve hayal ettiimiz

her eyde birok allagelmi sylem vardr. Ryalarmz dahi byk lde hikaye

tarznda dzenlenmitir der. (A.g.e. 47)

38
Kendimize dair bir hikayeyi anlatmak sadece iimizde tuttuumuz bir gereklii dar

kardmz anlamna gelmez. Biz dnya ve kendimiz hakknda anlatlar yoluyla bilgi

toplarz. Nasl ki birilerine bir ey retirken biz daha ok reniyorsak ayn ekilde

birine bir ey anlatrken veya otobiyografik bir anlat yaparken kendi kendimizi

reniriz. Freeman ve Brockmeiern Brunerden aktardklarna gre Anlat temsiliyet

biimiyle deil fakat spesifik olarak gereklii ina etmek ve oluturmakla

ilgilendiimizi gsterir. Hikaye, varsaymsal olan yorumlayc aklla zmleyerek

gerek hayat ina eden asl ve olas grnmlerin ortaya kmasn salar. Bunu dier

anlat trleri; masal, destan, an, vb. de grebilmekteyiz. Sonu olarak her anlat ekmek

paralarn takip ederek gemiimizi bulmak iin yrdmz yoldaki iaretlerden

biridir.

Anlat Heminliler iin gemilerini bulmak adna rettikleri bir strateji olmutur.

Ermeniler gibi Heminliler de zerinde konuamadklar tarihlerini nlerine kan her

frsatta, insanlarn aklna bir ip ucu sokmak iin masallarla, hikayelerle anlatmlar,

ilerini dkmlerdir.

Bir l iin yaplan defin ve matem olmadan lenin yaknlarnn bu travmay

atlatmalarnn mmkn olmamas gibi insanlarn da gemileriyle uzlamadan ileriye

bakamyacaklar gereini ortaya koymamz gerekmektedir. Burada Freeman ve

Brockmeierin iyi hayat fikrini ortaya atp otobiyografik sre nasl olursa olsun,

yazl, szl, birbirine bal, paralar halinde vb. gemiimizle uzlamay

aramaktayzdr demilerdir. (Freeman ve Brockmeier 2001, 75) yi hayat fikrinin

anlatnn btnlk derecesini glendirdiine deinilir ve insanlarn doalarnda

bulunan hikayeleri ve kimliklerini ortaya karan, drst anlatnn sadece harmoni

orann ve gzellii gstermekle kalmad sylenir. nemli olan etik ballklarn

39
tutarlln ve derinliinin gsterilmesidir.(A.g.e. 75) Heminlilerin de masallarnn

ve hikayelerinin tutarll grtm kiilerin anlatlaryla eitlenmektedir.

40
5. Pratikler: Gizlenme, Unutma ama Var Olma

5.1. Anlatlan Tarih

Dou Hemin blgesinde yaayan Heminlilerin hepsi amlheminden g etmi.

Yaylada ve kyde konutuum herkes vatanlarnn amlhemin olduunu sylemekte.

amlhemin blgesinde uygulanan basklardan kaanlar snra daha yakn olan Hopa

blgesine kap Ardahana yakn olan yaylalarda yaayp dillerini korumu fakat

dinlerini deitirmiler. Hasan, Hopadaki Baoba kynde kendi ailesinden

kardein kaldn syleyip gn sebebini detay vermeden savalar olarak gsterip ve

Heminlileri gm olduklar iin sanki srekli gebe yaayan bir halk gibi gsterip

gebe Heminliler tanmn kullanyor.

Biz de iekli kynde kalmz kizderenin. Biz burada 3 kardeiz. Her karde kavim
diyelim ki biz kardeiz. Savaoullar, Musluoullar, v.b gibi bunlar deirmen
yaptrmlar. Bu kardelerden kim ne zaman isterse gider o deirmeni kullanr. Bu kyn
bu taraf kardetir. Bu kardeler de e blnmtr. kardein bir kardeinin sadece
bir kardei burada kalm sonra o kardein de bir ocuu g etmi. u dan dibindeki
topraklarn hepsi Lazlarndr. Bu savalarn getirmi olduu, korku, kama, gebe
yaamdan ve hayvanclk yapan insanlarn ellerindeki hayvanlar korumak iin doal
olarak sava olmayan yerleri tercih etmilerdir. Heminliler zellikle byledir. Biraz bu
at kltrnn geliyor olmasnn nedeni de ok eziyetler ekmi olmasnn kaynadr
nk hibir ekilde savamamtr. Hep kamtr ve ezilmitir. Her sava sonucundaysa
bunlarn koyunlar... zellikle bu Hopa Hemin blgesinde gebe Heminlilerin
yaadklar tarihi olgudur. Mesela Gle kentini Heminliler oluturmutur. Glede kent
yokken ilk yerleenler hemen hemen Heminlilerdir. Gle Ardahanda, eskiden Karsa
balyd. imdi Ardahan oldu oras. Oradaki kylerin isimleri de Hemen hemen eski
Hemince ky isimleridir. (Eski Hemince diye bir dil olmad iin Hasann deinmek
istedii dil Ermenice fakat bunu ak ak syleyemiyor) Koremen gibi mesela Kosik diye
bir yer vardr. Kosik ayn zamanda Ardahan blgesinde Ermeni nclerinden birinin
addr. Kosik diye bizim yaylann sahibi varm mesela o dnemde. Hani btn bunlar
dndmz zaman o dnemde savalardan kaarken Kafkasyaya gidiyorlard bu
Hopa Heminliler. (Hasan, 45)

Hani btn bunlar dndmz zaman diyerek Hemince ve Ermenice isimlere

deinen Hasan yine genel bir tanm kullanarak Heminlilerin savalardan kap

Kafkasyaya gittiini syleyip Lazlarn Heminlileri neden o blgeye buyur ettiklerini

anlatyor:

41
 O dnemde de Osmanlnn snr boylar gvenliini hep Lazlar salyor burada. Onlar
burann muhafz ve ahalisiydi ayn zamanda. Bu blgeden gei yaparken bizimkiler gen
nfusla gei yapyor ve gerlerken de hani siz buradan gidiyorsunuz, koyundu, stt, etti,
peynirdi, yad falan geerken biz size bir tane kuzuya urada elli dnm arazi verelim. Bir
bakr kazana yz dnm arazi verelim gibi sembolik rakamlarla Heminlilerin burada
toprak sahibi olmalarn salamlar. Aslnda burada iki ey dnlebilir. 1. Ekmekti,
peynirdi, yad, etti, hani geim kaynayd, bir rahatlama biimi olarak da Heminlileri
burada saklam da olabilirler. 2. Lazlarn her ocuundan biri askere alnrd, ok
gerektiinde de ikincisi de alnrd. 16 yana kadar bu ocuklar askere alnrd. Srf bu gen
nfus burada kalsn, kalrlarsa bunlarn ocuklar da alnr, bizim ocuklarmzn da bir
blm yerinde dncesiyle istemi olabilirler. Hani savaa giden geri dnmyor. Bunlar
da gen nfus, burada bir tabiiyete ait olmad iin gidiyor. oban dediin 18, 20 yanda
adam gidiyor koyun peine. Ya burada demiler, ite bu tarla senin, u bahede biim
yaplm. Bu ev burada yaplm. 160 senelik evdir. Heminlilerin burada topraa bal
olarak bizim patza denilen Baraka tipi kk evlerden kp u evi oluturmalar 160
senedir. Heminlilerin burada olma sresi 210 senedir. 210 sene nceki Lazlar buraya
Heminlileri buyur etmilerdir. Lazlar burada yaamyor.(Hasan, 45)

Lazlarn bir art niyetle Heminlileri buraya buyur etmi olduklarn ilk seferde aka

anlatamayan Hasan grmemizin ilerleyen evrelerinde bize Lazlarn o zamanlar nasl

dnm olabileceklerini daha ak bir dille ifade ederek, Heminlilerin topra ekme,

bime ve korumadaki ustalklarn anlatrken Mslmanlamann evrimini zaman

iinde tamamladn ekinmeden sylyor.

Buras Lazlarn topra. Ak alanlar var. Ekiyorlar, ay yiyor, yaban hayvanlar yiyor.
Kendilerinin de hemen kar tarafta kocaman kocaman kyleri var. imdi doal olarak
onlarda bir dayanma, bir paylam gz nnde bulundururken menfaatleri olabileceini
de dnyorum. 1. Hakikaten yiyecek ve iecek babnda hayvancln burada gelimesini
istemiler. Bagne imdi gitsen 200 haneli kydr. Toplasan 20 tane inek bulursun.
Dierleri ky kentlilii kltrne sahiptirler. Kyde bile efendidirler. Bir dnem 1945lere
kadar bizimkiler buradan gitmi oradaki bo arazileri de ekmiler. Her gece (Goo
bedenu gooptel Ermenice soymak) denilen yaban hayvanlar zarar vermesin diye gece
beklemeleri yaplm. Bu gece beklemeleri srasnda da onlar bir dnem buraya gelmiler ki
burada da vergilendirme yaplm. Lazlar 2/3, Heminliler 1/3 olmu. Daha az vergi
vermiler. Heminlilerin nce ocuklar askere alnmam. Sonralar zellikle 1850den
sonra alnmaya balanm. nce insansz blge insanlatrlmaya allm sonra askere
alnm. Mslmanlama da evrimini buraya gelinceye kadar tamamlam. Hani doal
olarak burada hayat srmeye balaynca o zaman erkekten birini askere almlar.14, 15
yalarnda olmalar bireyi deitirmemi nk ayn zamanda onu getirip eitiyor. Byle
eitilmi ocuklarn aileleri de var. Mesela Eypoullarndan yine bizim Calcoullarndan
ocuk yata alnp devlet kademelerinde yetitirilmi, sonra bu blgeye srlp yetki
verilmi. Snr boylarnda zellikle Lazlar tarafndan seilen Heminlilerden oluan
muhafzlar olmu. Hatta 1840 bilimum tahrir defterinde bu isimler kaytlym. Orada
Kostikolu Mustafa diye isimler var.

42
Momi ksa filmini ekerek dikkatleri Hemin zerine toplam olan zcan Alperle

Talin Sucuyann yapt syleide Alper Heminin corafi ve sosyal konumunu

anlatrken dou ve bat Heminin blgelerini tanmlamakta Bat Hemin: Rize,

Frtna kysnda yaayan Heminliler ve ykseklerde yaayanlar. Dou Hemin...

Dou Heminliler Hopa ve Borka'da yaayan Heminliler. Dou Heminlilerin

kylerde kendi aralarnda Hemince konuarak dili koruyabilmi olduklarn syleyen

Alper, Bunun da nedeni 1945'lere kadar, Sovyetler Birlii ile snrlarn ak olmas.

Yazn burada hayvanlarn otlatp kn da Batum, Grcistan, Soumi blgelerinde bir

yaamn srdryordu halk. Kent yaamna fazla bulamadklarndan dillerini

koruyabilmiler diye anlatmakta. (Sucuyan 2001, Bianet)

Bilbilan Yaylasnda grtm Ahmet ise yallarndan duyduklarn yle

anlatmakta ve kendisine gre bir karm yapmaktadr:

Bizim Heminlileri Batumdan aldlar taa... Krgzistana kadar srdler. Oradaki rejime
kar gelen bizim Hemin toplumuydu. Bizim Heminlileri Grcistana gelmeden yollarda
attlar ama imdi imdi ortaya kt. Rusyaya Batumdan gelmiler Heminliler. Hopa -
Batum beraberdiler ay8 yoktu Osmanl dneminde. Ben imdi Batuma gittim. Orada bir
otel yaplyordu. Adam bak bu evler Heminlilerin dedi. Batuma varmadan Gyede
evleri var. Grcler talan ettiler gittiler. O zaman yani ben diyorum Ermenileri de ayn
Heminlileri srdkleri gibi srm olabilirler. Yani Ermenileri diyorum, Rusyada
diyorum. (Ahmet, 52)

amlhemindeki Ortan Kynde grtm Safiye Makrevis kynn adnn neden

Makrevis olduunu bilmiyor. Genellikle isimleri ardndan bir de lakaplar olan

Heminliler bunun neden byle olduunu sorgulamyorlar. imdilerde ad Kve

olarak bilinen kyn de asl adnn suva olduunu sylyor. Ayrca Ermenicede

manastr anlamna gelen vank kelimesinin Ermenice olduunu biliyor. Vank

amlheminde bir yerin ad. azina- hazineymi. yi toprak varm Hantsel dada.

O topraktan kiremit yaplrm. Oras toplanp ie gittikleri veya toplanp oturduklar

8 O dnemde henz bu blgelere ay ekilmiyordu.

43
yer. Eskiden Ermeniler varm da buradan kovmular. Cehennem olup gitmiler

diyerek gemi kurgusu yapmakta.

amlheminde genel kalp ve hayat algs Mslman Trkle yaknken, daha ok

okuyan Glsn (65) ise Safiyenin (65) tamamen tersi bir yaklam iinde.

Erzurumun birok ky Heminlidir. Yusufelinde Makrevis ve Samistal kyleri var.

Artvinden Yusufeline giderken spire gemeden Madur yeri var diyor (madur -
Ermenice gl). Heminde birok yer adnn sonu ur ekiyle bitiyor. ur Ermenice su
demek. Btn bu yer adlar da su kenarnda. Saleur da spir tarafnda. spiri geince az
ilerde sola sapp bir kpr geip devam edince oderura gelmeden. Punaglots spir
tarafnda derenin girdii yer (Ermenice pnagel - yaamak). Kei puhar ime suyu kan
yer, oderur civarnda. otunik, zo diyorsun. Zut diyorsun sakza. Tzut Ermenice sakz
demek. Salkuna derler. eneti (tereya yapmak iin stn kartrld alet) Anadolu
Ermenicesi. Orenkit Laz ky. (Orenk: Ermenice kural)

1800 ortalarnda Rusyadan pastacl renmi ve para kazanp kye dnm olan

tm erkekler ellerindeki paralarla Heminin tepe kylerine alt ta st tahta olan

konaklar yaptrmlar ve tahtalar Ermenilerin hakarlar 9 iledikleri gibi ileyerek

kullanmlar. O zamanlarda ta ve tahta ustalarnn Ermeni olduunu ve Ermenilerde

Demirciyan soyadnn oka olduunu dnecek olursak bu Ermenilikle balar

olmad sylencesini temel doru olarak kabullenmek glemekte; aksine

ocuklarn korumak iin birok detay gizlemi olan Ermeni ebeveynleri gibi

Heminlilerin de baz eyleri gizlemi olabileceklerini dndrmektedir. Safiye,

Babamz renberlik ederdi. Onun babas da demircilik yaparm. lhanin dedesinin

dedesi demircilik yapard. Bir tane demir cevheri kan bir demir ocaklar varm.

Orada bir atlyeleri varm. Demir dvyorlarm, diyor ve ekliyor Dedemin dedesi

Hemin Deresinin aasym. Bu evin alt hapishaneymi. Niye deitirsinler ki

isimleri yle kalm diyerek fazla sorgulamaya girmemeyi ye tutuyor. Civarda hi

9 Hakar, Ermenilerin mezar talarn ha eklinde oyup, ilemelerine verilen isim. Hakarlar
Ermenistanda kilise kaplarnn zerinde tahtadan oyulmu olarak da grlebilmekte.

44
sinema olup olmadn sorduumdaysa; Bu kyde sinema hi olmad. inivada

ortaokul vard. amlheminde de vard diye cevap vermekte.

45
5.2 Tarih, Hafza ve Masal

amlheminliler kendi tarihlerini, dedelerinin Rusyada pastanelerde alp,

pastacl renip kylerine dndklerinde kazandklar paralarla, amlhemin

kylerinde Rusyada grdkleri gibi konaklar yaptrp, ardndan yeniden para

kazanmak iin byk ehirlere pastaclk yapmaya, pastane amaya gmeleri orannda

hatrlyorlar. Srekli olarak hatrladklar ey ise aclar. Kadnlar kyde kalp

ocuklara tek balarna bakp, sonu gelmez bir gurbetlik karsnda hasret yaamlar.

Dou Heminliler (Hopa Heminliler) ise amlheminden g etmi olduklar iin

geldikleri yeri hatrlyor, hatta dillerini korumak iin g etmi olduklarn dahi

sylyor ve kendi aralarnda Hemince konuuyorlar. 2010un Austos aynda

Hopann Baoba kyne yapm olduum ziyarette Hasan ve ailesinin Hemincelerine

Ermenice karlk vererek onlarla anlaabildim. Ramazan ayyd ve Hasan da dier

herkes gibi oru tutuyordu. Ei tarafndan iftar hakknda sorulan bir soruya Hemince

karlk verdi. Ayrca unlar anlatt:

amlheminde benim geldiim kyn ad Tecina, Pazar Hemin ky ama bu kyn

birok ailesi kizderenin Bakynden gelmi. Bizim aletimiz tulum, tulumun atas kaval.
Tulum buraya girince kimlii belli ettii iin alnmaz olmu. Biraz da fetva eyleri ite,
br dnyada yanarsnz, gnahtr gibi. Bir defasnda tulum aldn bildiimiz birinin
almasn istediimizde alamam, ben Hac adamm demiti. alnca ne oluyor? br
dnyada hesabn sorarlar dedi. Dedim ki; Sen kimseyi elendirmeyeceksin, rak, arap
falan yok deyince bunu mantkl bulup alacan sylemiti. Bu kyde 100 kiinin kaval
aldn biliyorum. zellikle 60 yanda hemen herkes yle ok ustalkla alamasa da
kendi sevdii bir melodiyi alabiliyor. imdi kavaln revata olmas da bu Kazm
Koyuncuyla gelien yerel kltrlerin deer kazanmasndan. Kyde iki kii tulum alyor.
Hopadaki folklor sadece Hemin horonu. Dnlerde genelde Hemin horonu oynanm,
dierleri bozulmu durumda. evrede Borka, Ardanu, Arvin Hemini var ama sonu
olarak bizim geldiimiz yerde bir kltr vard, o kltr hala devam ediyor. (Hasan, 45)

Dou (Hopa) Heminde asimilasyonun hala srd tulum almann belirli bir kimlii

gsterdii iin dinsel olarak yasaklanmasndan anlalyor. Kimliin eitimle edinilen

bir kelime olduu dnlecek olursa, postmodern dnyada bu konularda yazp izen

46
birisi olan Hasan kimlik kelimesini kullanarak st rtl olarak Ermeni kimliini

kabul ediyor. Gizli Ermenilikten Kemal Yaln da Sar Gelin kitabnda

bahsetmektedir. Ancak Yaln gizlenmenin her durumda devam edemiyeceinin

rneini verir. Sar Gelindeki karakterlerden irin senelerce Krt olduunu

zannederek yaamtr ve bir gn 14 yandayken Ermeni olduunu renir. Byk bir

ok geiren irin odasnn kapsn kapatp anne ve babasn grmek istemezken babas

annesine Sustuk sustuk da ne oldu? Beni benden gizlediler de ne oldu? diyerek

acsn ifade eder. (Yaln 2006, 35)

Trkiyenin birok yerinde yaanan gizli Ermeniliin amlheminde de Heminliler

zelinde elence ve horonlarda sergilenen davran biimleriyle grebilmek mmkn.

amlhemindeki bir ky dnnde atlan silahlarn sevinci gstermenin yan sra

dier kylere gzda vermek ve korkutmak iin atlyor olduunu syleyenler var.

Bizim de burada olduumuzu bilsinler, onlara pabu brakmayz trnde szler

sylemekteler. Burada onlar zellikle Lazlar ve dierlerini temsil etmekte. Onlar

sylemiyle kendilerini tanmlamaktalar fakat bu tanmlamann ne olduunu kendileri

dahi bilmiyor, kendilerinden dahi gizliyorlar.

Hasan, Hopa Hemin horonunun amlhemin horonuyla yzde seksen benzerlik

gsterdiini sylyor ve ekliyor:

Adna Alika da denir. (Alik Ermenice Dalga) Yallarmzn oynad, bir de avatllarn
oynad Hemin horonu tamamen Hemin horonudur diye dnyorum.
amlheminlilerle akraba ilikimiz yok ama ordan geldiimiz kylerin isimleri ve hemen
hemen ayn akraba isimleri orada devam ediyor. Bize burada kimoullar diyorlarsa orada
da kimoullar var. rnein Ahmetolu diyor, orda da Ahmetolu var fakat savalar,
gebelik, bellek yitiminden dolay akraba ilikilerinde zayflama olmu durumda ama bu
kyden kan insanlar u dan arkasnda akrabalarmz var, ok yakn fakat biz
tanmyoruz derler. u son 80 yldr akraba ilikilerimiz tamamen o durumda ama biliriz
akrabamzdr. Cenazesi olur gitmeye alrz ama dn olur katlmayz mesela. Ayn
yerden km dedemin kardeinin de gidip de akrabalarn davet etmek aklna gelmez.

47
Grtm kiiler Hopa Hemin blgesinde ocuklara masal anlatlmadn, orada

masal olmadn sylyorlar. Hasan Kendilerine bir ey anlatlmaynca onlar da

anlatmamlardr. zellikle anlatlmam diyor. Ermenicede masal ve tarih anlamnda

kullanlan badmutyun Hemincede sadece masal demek. Tarih iin hinatur

kelimesi kullanlyor.

Hasan grmenin banda amlheminde dilden yana, Heminde dinden yana

tercih kullanarak asimile olduklarn sylyor. Hasann okuyan ve aratran bir insan

olduu iin onun tarafndan yaplan bylesine net bir tespit orann halk tarafndan

garip karlanmyor. Hemin erkeklerinin ou Rusyaya frncl renmeye gitmi.

kinci kuak frnclar Hopa, Borka, avatta var. Pideci Hzr amca 1920lerde

Hemin kyllkten ticarete gemi diyor ve ekliyor, Heminlilerle Ermeniler

arasnda 3 kopu yaanm. Vandan gelenlerde meknsal kopu, Osmanllarda dinsel

kopu ve Cumhuriyetin yaygnlamasyla dilsel bir kopu yaanyor. Ticaretin

yaygnlamasyla tamamen dilsel. Ermeni alfabesiyle yazlm Hemince metinler,

rahiplerin tuttuu gnlkler Kudsteki patrikhanede.

nsann aklna birden bire bir masal gelir veya dilinden dizeler dklverir. Bu dizeler

veya sral cmleler zaman iinde zihinde yerlerini bulmu olsalar da kii onlar ancak

dile dkld zaman farketmeye balar. Levi Straussa gre mitler insanda fark

ettirmeden dnce bulurlar. (Strauss 2002, 1) Tarihin oluumunda yazl olmayan,

dilden dile aktarlan masallar vardr. Homerosun liada ve Odisseias ve Hesiodosun

Teogonias kendi dnemlerine ait eldeki tek masal niteliindeki destans tarih

anlatmdr. Bir eyin doru olduu ispatlanmadka buna masal, efsane veya anlat

denilebilir. Tarih de masallarla anlatlr ve kiilerin znel anlatmlarna dayanr. Yani

ne kadar insan varsa o kadar eitli tarih vardr. Uzamn her kesi, her biri tarihsel

oluumu bakalaryla karlatrlamaz bir biimde toplayan saysz bireyler saklar;

48
zamann her dakikas, bu bireylerin her biri iin, toplamda her birinin kendi ilevi

bulunan fiziksel ve ruhsal olaylarla dolup taar. Evrensel olduunu syleyen bir tarih

bile, birka yerel tarihin yan yana getiriliinden baka bir ey deildir. (Levi-Strauss

1984, 273)

Bir anlat, bir an anlatld andan itibaren evrende bir tarih yazmaktadr. Pakizenin

anlatt aadaki hikaye kiiye zeldir fakat yaand dnemin gelenek ve

greneklerini gsterir. znelden yola karak genel bilgi verir.

Eskiden gelinler evlendikten sonra penkaplarn10 ne kadar uzun sre amazlarsa aile o
kadar saygn bir aile olurmu. Ben evlendiimde kaynpederimle birlikte baheye inmi
tarlada alyordum. Kaynpederim bana bir ey sordu. Ben de penkapm kapal olduu
iin cevap veremedim. Kaynpederim penkapn indir de konu, dedi. Ben de penkabm
indirip konutum. Sonra kaynpederim Sana 50 lira vereyim de yine kapat dedi. Ama ben
Bir kere atm bir daha kapatmam deyip kapatmadm. Bu penkapn bir evde bir de
kyde kma hikayesi vard. Kyde de herkesle ayr ayr bozulurmu yani kyn ileri gelen
erkekleriyle. Daha nce herkesle karmtm ama Dursun Dayyla deil. Nemrut, kimseyle
konumayan, sert bir adamd Dursun Day. Bir gn kyde birinin kolu krld. Bir
koturmacayd gidiyordu. Dursun Day da benimle karlat ve bana ne olup bittiini sordu.
Ben de penkapm olduu iin el kol hareketleriyle olan biteni anlatmaya alyordum.
Bundan bir ey anlamayp ndir penkapn da konu dedi. Ben de indirip olan biteni
anlattm. Bylelikle ne evde ne de kyde bir daha penkapm kapatmak zorunda kalmadm.
Pakizenin (65)

Bu kiisel tarih anlatsndan sadece o dnemki yasaklardan birini renmekle kalmyor,

eve gelen yeni gelinin mmkn olduunca ok konuturulmadan altrldna da

ahitlik ediyoruz. Her ne kadar Anadolunun her yerinde rtnmenin bir gelenek

olduu bilinse de geline dayatlan bu ekilde rtnmenin Hemin kylerinde gen

kadnlara hayatlarn gizlenerek yaayacaklarnn, fazla soru sormamalar gerektiinin

retilmesi, olarak da grlebilir. Soru sormak ve konumann ho karlanmayacan

10 Penkap: Az blgesini ve eneyi rtmek iin kullanlan earp, tlbent. Takan kadnn kendinden
yaa byk erkeklere kar duyduu saygy simgeledii iin penkap taklnca konuulmaz.
Hemin bann az da kapatarak balanmasna verilen ad penkap takmak. Heminliler, hemin
ba diye adlandrlan bir tlbent balama ekli kullanyorlar. Siyah, etraf beyaz boncuklu tlbent
sa rtecek ekilde taklp zerine renkli earp alnn nnde apraz yaplp ban arkasna doru
balanyor.

49
anlayan gelin farknda olmadan yaamnda merak etmek ve sorgulamaktan geri

duracaktr.

Bu gizem o dnem anlatlan masallarda da kendini gsterir. amlhemin masallar

tarihte yaayan insanlarn dnce yaplarn, korku, kayg ve inanlarn gstererek,

szl ve yazl tarih iin kaynak olutururlar. Masallarn kullanl sebeplerini ve

masaldaki eleri tanmlam olan Rus yazar Vladimir Proppa gre masallar, bir

yrenin kurallarn, korkularn, kartlacak dersleri, o civarda nasl yaanmas

gerektiini, yazl olmayan kltrel kodlarn, grg kurallarn anlatr. Bunu gerek

st yntemlerle yaparken gerei iinde gizler. (Propp 1995, 91)

Masallar bir toplumun bymesinde, ocuklarn renmeleri gereken eyleri kendi

zerlerinden deil masal kahramanlar zerinden renmelerini salamada nemli bir

yer tutar. Bykler masallarla ocuklara neyi yapp neyi yapmamalar gerektiini

anlatrlarken masallarn iinde ocuklara anlatlamayacak derecedeki gemiten gelen

aclarn gizlerler. Masallar mutlu sonla bitiyorsa dinleyen o masaln kahraman

olmutur fakat masal, t verici uyarc bir masalsa dinleyen o masal anlatan, t

veren kii olmutur adeta. Bu noktada masaln dinleyenler zerinde katarsis etkisi

yaratan bir zellii olduunu sylemek yanl olmaz. Masal bir defa anlatld m

bundan sonra masalda anlatlan konu herhangi bir yerde getiinde dinleyenin aklna

gelen ilk ey masalda anlatlanlar olacaktr, yani kiinin dnsel referans masal

olmaya balayacaktr. Masaln kiilerinin yann, cinsiyetinin, durumunun, tad

zelliklerle d grnmnn masala canllk, gzellik, sevimlilik verdiini, masal

zmlemenin biraz da bu sevimliliklerden syrlp zn grebilmekten getiini

anlatan Propp, Gerek yaamn kendisi de imgesel kiilerin yerini alan yeni ve renkli

kiiler yaratr, masal ada tarihsel gerekten, komu toplumlarn destans iirinden,

yazndan ve ister Hristiyan domalar olsun, ister blgesel halk inanlar, dinden

50
etkilenir der. (A.g.e. 91) Masal Eskia geleneklerinin ve trelerinin izlerini tar ve

azdan aza dolat iinse yava yava dnm geirir.

Destanlarn dilinin bir ritmi olmas gibi Lefebrein gndelik hayatn iinde olduunu

syledii ritim masalda da vardr. Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde diyerek

masal zamandan uzaklatrlr. Sonra pireler deve, develer tellal iken diyerek masal

doa st dzeye getirip, bu girile ister inan ister inanma anlamna gelen bir dizi

szlerle masal anlatlr ve sonu da yine ayn doastlkle bitirilir. Masaln hangi

durum ve dnemlerde ortaya km olduunu kavramak o masaln evrimini ve ortaya

k sebebini kavramamza yardmc olur. Propp, dinin nemine deinerek

Dnmlerin sebepleri genellikle masal dnda yatmaktadr ve biz masaln evresel

faktrlerini gz nnde bulundurmazsak hikayenin evrimini kavrayamayz der.

(Propp 2000, 53)

Hemin blgesinde zamannda bir ok masal anlatlagelmi. Bunlardan yaylalarda

anlatlanlar genellikle ocuklar korkutup, esirgemek amacyla anlatlan cad veya cin

masallar olmu. Bunun yan sra onlardan o dnemin gndelik hayat olaylarn ve

dinler aras srtmeleri anlatan yar masal yar gerek hikayeler de dinlemek mmkn.

Hemindeki cad masallarnda, cin hikayelerinde ve cadlar kendi dlarndaki mavi

gzl kadnlar olarak ilan etmelerinde korkunun bir fiksiyona dnm halini grrz.

Bunun yan sra korkuyu kendi zerlerinden silkip cadlarn zerlerine atm, oradan

beslenerek yaam yani ihtiyalar olduu kadar acy bir direni arac olarak alp

kullanmlardr. Gsterge olarak cad olan, kavram olarak kt olan, eytan olan,

ktlk bilip ktlk yapandr. mge gibi gsterge de somut bir varlktr; ama baka

bir eye gnderebilmesi bakmndan kavrama benzer: her ikisi de yalnzca kendi

kendilerini karlamakla kalmaz, kendilerinden baka bir eyin yerini de tutabilirler. Ne

51
var ki, bu bakmdan kavramn olanaklar snrszdr, oysa gstergelerin olanaklar

snrl kalr. (Levi-Strauss 1984,41-42)

Eski alarda ocuklar olmayan kadnlar cad, ebe, aman veya fahie olarak

toplumun biraz veya tam dnda yerlerini bulurlarken cadlar bir gsterge olarak

kty simgelerken, Hemin halkna yaplan zulm cadlar zerinden bugne aktarlr.

Zaman iinde asimilasyon evrelerini tamamlam olan amlheminliler kendilerine

yaplan zulmleri unutmu, ocuklarna aktarmam, hafzalardan silinmesini

salamlardr fakat kolektif hafza, tarihi ve kty cadlar zerinden yaatmaya

devam etmitir. Eski soyadlarn aile lakab olarak kullanan Heminliler, bu soyadlar

unutmak istemi, bir yandan da vaz geemeyip onlara lakap diyerek isimlerinin nnde

kullanmaya devam etmiler. Eski soyadlar gibi aclarn da unutmak istemi fakat

becerememi, bu aclar cad masallar anlatarak, cadlar zerinden yaatmlardr.

Rene Girard kkensel, kurucu iddetin benzersiz ve kendiliinden olduundan

bahsederken kurbanlarn genellikle topluluk dndan seildiini fakat ayinlemi

kurban ediminde kurbann artk insanlar tarafndan belirlenebildiini syler. Heminde

de cadlk topluluk dna atlm, deersiz ve ie yaramaz grlm kadnlara

yaktrlm bir isimlendirme olduu iin kurban edilebilir kategoriye sokulmutur.

Gerek insanlara taklan cad yaktrmas masallarda mitletirilmi ve gerek hayattan

uzaklatrlmtr fakat gerek hayattan uzaklatrlm olan gndelik hayattan da

uzaklatrlabilmi midir?

Girard, kurban etme eyleminin akut bunalm dnemlerinin dnda bavurulmakta

olduunu nk etkisinin tedavi edici deil, nleyici olduunu sylemektedir. (Girard

2003, 143) Heminde de genellikle renkli gzl olan yal kadnlarn cad olarak

seilip, yanlarndayken hi bir ey yokmu gibi davranlp, uzaklatklarnda

arkalarndan konuulup, toplum dna atldna dikkat edilecek olursa ve toplulukta

52
renkli gzllerin Laz; kara gzllerin de Heminli olduu gz nnde bulundurulacak

olursa, genellikle Laz kadnlar veya zelde ak gz rengi olanlar, cad (kurban) olarak

seilip topluluk dna atlmtr denilebilir. Ayin, kurala gelmez bir eyi kurala

balama giriimidir. Ayin yoluyla, kurucu iddetten gerek bir arndrc yattrma

teknii karmaya allr. (A.g.e. 143)

Heminliler de kendilerini gizleyerek var olmaya alrlarken kendi gemilerini

unutmaya alm olmalarna ramen cadlar kurban semi, cad masallar anlatma

ritelini de bir ayin olarak uygulamlardr. Girardn dedii gibi Ayin, kurala gelmez

bir eyi kurala balama giriimidir. (A.g.e. 144) Cadnn ayn zamanda ktlkleri

dntren bir yaps olduu, anormal kabul edilen, stn gleri olan kadnlarn

amalar gibi ifac konumuna getirilerek ifa dattklar dnlecek olursa cadlar

toplulukta negatif ve de pozitif anlamda nemli bir yer tekil etmektedirler.

Bir kt yaratma edimi kurban etme eylemini merulatrmas asndan gereklidir.

Topluluk kendilerine uygulanm olan iddetin acsn ancak kurban etme eylemiyle

kararak bu eylemi topluluk dndan bir kurban seerek merulatrmtr. Kendi

kendilerine unutturduklar aclar, kolektif bilinaltnda yaamaya devam eder ve

kendilerini arndrmadka huzur bulamazlar. Eer, kurbanlarn -genellikle topluluk

dndan olan- kurban edilebilir kategorilerden semeyip de kurucu iddet gibi o da

topluluk mensuplarndan seseydi, tm etkisini yitirir, nlemesi gerekeni kendisi

kkrtm, kurban bunalmna yeniden dlmesinin yolunu am olurdu. Kolektif

ldrme ayn anda hem olaand hem de kural koyucu olan ilevine ne kadar

uygunsa, kurban edimi de kendi olaan ilevine o kadar uygundur. Kurban ediminin

salad dk arnma derecesi, kolektif ldrmenin tanmlad byk arnmann

trevidir diye dnmemiz iin her tr neden vardr.(A.g.e. 144)

53
Heminlilerin gndelik bir eylem olarak anlattklar cad hikayelerini ilerindeki iddet

ykseldike kendilerini arndrmak iin kullanarak, ocuklar korkutarak hem

elenmekte hem de bir yandan kendileri de bu masallara inandklar iin ktl

cadya, doa st olana ykleyip, iyilii insanlara verip Hemin blgesinde

yaamlarn huzurlu bir ekilde srdrmeye almlar fakat Heminde cadlarn yeni

doan ocuklarn cierlerini yiyerek ldrdkleri korkusu bir masalla ekillenmi.

Glsn kyde birinin cad seilip, herkesin onun arkasndan konutuunu, sylyor ve

Cad inee geldi bir bacan kard, derlermi diyor.

Psikanalizden basklamann asl srecinin, sezgisel bir fikri imha yoluyla sonlandrmak

deil onun bilin stne kmasn engellemekten getiini biliyoruz. (Freud 1925, 98-

136) Heminde de din deitirmi olan Ermenilerin bu basklamay yaptklar gemie

dair hi bir ey hatrlamamalarndan anlalabilir. Bu basklamann da bilin stne

kmaktan kama olmas ise Heminlilerin da cadlar ve cinler retip onlar gerekmi

gibi yaatmalarndan anlalabilir.

Cad Hikayesi 1 (Kalp yiyen cad)

Bir Hemin kynde yeni evli bir ift varm. Gen ift ilk bebeklerini kucaklarna
aldnda byk bir mutluluk yaam. Ama mutluluklar ksa srm. Bir sre sonra bebek
annesini emmez olmu. Beti benzi atm. Bembeyaz kesilmi. nce bebei bakasna
emzirtmek istemiler. Ama fayda etmemi. Nazara geldiine inanmlar. Bebei hocalara
gtrmler. Nazar dualar, korku dualar okunmu ama fayda etmemi. Yavrular
gzlerinin nnde erimi. Sonunda doktora gtrmeye karar vermiler. Hibir ey are
olamam dertlerine. Bebekleri lm. Byk znt yaamlar. Gel zaman git zaman
kadn tekrar gebe kalm. Adam byk mutluluk iindeymi. Eine ok zen gstermi.
Sonunda bebekleri dnyaya gelmi. Lusnikayi bes- ay gibi parlayan bir bebekmi. Ama
bir sre sonra bu bebekte dieri gibi solmaya balam. Yemeden imeden kesilmi. Tm
areleri denemelerine ramen ocuu kurtaramamlar. Kadn nc bebeini yaza yakn
dourmu. Her yaz olduu gibi ev ahalisinin yallar ve ocuklar yaylaya km. O
zamanlar genler ve kadnlar ilk srm ay topladktan sonra yaylaya kar, ikinci srm
ay iin geri kye gelirlermi. Anne bebei ok kk olduu iin yaylaya gndermek
istememi. Momi dier ocuundan olan torunlaryla km yaylaya.

ocuk olduka salkl grnyormu. Adam ise bebeklerinin durup dururken neden
ldklerini anlayamamakta, bu bebeini de kaybetme korkusuyla yanp tutumaktaym.
Bir yal kadn adamn bu durumunu renince gelip adama nasihatte bulunmu: Orti, ku
daotse cadun guda, kierner bedaa, perna caduin- yavrum senin ocuklar cad yiyor.

54
 Geceleri bekle, yakala cady. Yal kadn, cadnn bebekleri, zellikle de en sevdiklerini
yediini anlatm adama. Cad geceleri gizlice gelir, ocuun gs kafesinden kalbini
sker alr ve yermi. Bunu belli srelerle yapmak zorundaym. nk cadlar byle
beslenirmi.

Bunun zerine adam evinin kapsnda geceleri nbet tutmaya balam. Gnlerce nbet
tutmu. Nbette olduu gecelerin birinde, yal bir kadnn bir domuzun srtnda kapsna
yaklatn grm. Tam kapdan ieri girmek zereyken sakland yerden km ve
kadn yakalam. Grd yz karsnda dehete kaplm. nk yakalad kii
annesiymi. Annesi hemen yalvarmaya balam: Orti mema enoim, in gelli umets asel
mi- yavrum bir daha yapmayacam, ne olur kimseye syleme. Adam aa kalm. Cad
geldii gibi domuzun srtna binmi ve karanlkta kaybolmu.

Yayla yolu yaya bir gnde ancak gidilebilecek bir yolmu. Adam yaylaya haber salm.
Annesinin nerede olduunu, ne yaptn renmek istemi. Gelen habere gre annesi
yaylada normal yaantsn srdryormu. ocuklarla ilgileniyor, onlara hikayeler
anlatyormu. 11

Bu masalda cadnn aile iinden birisi tarafndan temsil edildiine dikkat edilecek

olursa, masal bize ktln her taraftan gelebileceini ve en yakn sanlan insanlarn

suretlerine brnebileceini anlatr. Hristiyanlktaki eytan imgesi gibi cad baka

birinin suretine brnmtr. Kiliselerdeki ikonalarda kanlar ve aclar iindeki sann

farkl resmedilmeleri grlr. nanl kiinin kiliseye gittiinde karlat ilk ey bu

acl sa ve Meryem tablolardr. Ac atalarndan gelme bir duygu olarak ilk andan

itibaren ona aktarlr. nan acyla ve korkuyla btnleerek ekillenir ve inanl kii o

aclar kendisi tarafndan yaanmad iin kreder ve kendi bana gelmemesi iin dua

eder. Doduu andan itibaren gnahl saylan ocuk ancak vaftiz edildiinde

gnahlarndan arnr ve temizlenir. Bundan sonraki gnahlar onun kendi hayatna

ekledii gnahlar olacaktr yani eytan tarafndan batan karldktan sonra tanr

katnda maruz kalaca zulmn sebebi kendisi, kendi bilincidir. eytan ise her an her

ey olabilir. Kiinin yaknnn veya sevdii bir kiinin klna girmi biri eytan

olabilir. O yzden kii on gnahtan uzak durmal, arla kalmamaldr.

11 Mahir zkan tarafndan yazlp Agos' un 10 Ekim 2008 tarihli 653-654. saysnda yaynlanmtr

55
Burada cadlarn belli srelerle kalp yemelerinin, onlarn beslenme ekillerine bir

gereke olarak sunulmu olmasnn, say haa asan Yahudilerin onun lmyle

beslenecek olmalarna bir gnderme niteliinde olabilir. iddet gerekelendirilerek

merulatrlmtr. Heminlilerin din deitirmeleri yolunda grdkleri zulmler

yznden iddeti merulatrma gereinin bilinaltnda yatan bir paras olduu

dnlebilir. Unutulmu olan aclar, iddet grm bilinaltnn bir sonucu olarak

merulatrlmaktadr.

Glsnn Hemindeki kendini gizleyerek var olma abasna iyi bir rnek

oluturabilecek hikayesi ise yle: Eskiden oderurun kilisesinin papaz hem imam

hem papazm. ocuklar hasta olan bir ift ocuklarn okutmak iin kiliseye

gtrdklerinde (aslnda cami), Papaz Sizinkinden12 mi okuyaym yoksa bizimkinden

mi? diye sormu.

12 Burada sizinki sonradan Mslmanlaanlar iin bizimki de hala Hristiyan kalm olanlar iin
kullanlyor.

56
5.3 Korku

Heminliler masallarla hayat anlamaya, tanmlamaya ve kendilerini temize ekmeye

almlar, ok masal anlatmlar; masallardaki sembolleri kullanarak ve gerek hayatta

yaadklar korkularn masal kahramanlarna yaatarak bu korkular kendi

zerlerinden atp hem anlatana hem de dinleyende masal kahraman zerinden bir

katarsis yaatp korkularn masallarla temize ekmiler fakat en ksa yoldan

korkularndan kurtulamayan insanlarn korkuyu uzaklatrmak iin okuduklar bir

dualar var. Mahir zkan annesinden dinledii duay anlatmakta.

Korku Duas

Annem Ardeletsi Suti13 kendi kymzde ve evre kylerde apu14 yapm ve bunun
sonucunda ok kii korkularndan kurtulmutur. Annem hibir karlk beklemeksizin gelen
herkese Vahi duay 15 okumutur yllarca.

Korkan kii kadnsa bana balad yazmay, erkekse beline sard yazmay yedi okuma
bitene kadar hi karmaz. Srekli zerinde tard. Defalarca tank olduum bu apu
larda annem, bir ucunu korkmu kiiye verdii yazmann dier ucunu sol eliyle tutard. Sa
eliyle ise parmaklar bitiik olarak yazmann zerinde, bir elinin arkas bir n havaya
bakacak ekilde bir hareket yapard. Bu hareketi kiiye doru yazma zerinde yaklaarak
srdrrd. Sa eli yazmann korkmu kiinin tuttuu ksmna gelmesinden sonra yazmay
avucunun iinde toparlard. Bundan sonra toparlad yazmay korkmu kiinin gs
blgesinin drt noktasna dedirerek yazma zerinde elini gezdirirken mrldandklarndan
baka bir eyler mrldanrd. Bu hareketleri yedi defa tekrarladktan sonra yazmay yere
atar ve son defa bir eyler okurdu. Okumas bittikten sonra kii yazmay ya beline ya bana
balar ve bir daha ki okumaya kadar karmazd. apu sonras kii genellikle
yemeden kesilmise yemeye balar; yedi apu sonras ise tamamen iyileirdi.

Yllarca annemin ne okuduunu merak ettim durdum. Tahminler gelitirdim. Acaba

kuluvallah bir Elham m okuyordu. Fatiha m? Bildiim btn dualar, sureleri
dnyordum. Sonra bir gn renme ansn yakaladm. Annem beni yanna ardnda
11 yandaydm. Beni daha nce hi armad bir biimde armt. Yanna oturtarak
byk bir srr bana amt:

Orti, hemi kezi vah i duan sorvetsnoum. Tun al kuyroet sorvetsnoes (Yavrum imdi
sana korku duasn reteceim. Sen de ablana reteceksin). Ben tabi hemen sordum:

ni tun kuyris sorvetsne es (Neden sen ablama retmiyorsun?)

13 Ardalal Sultan: Heminlilerde kadnlar evlendikten sonra sklkla babalarnn kynn adyla
anlrlar.
14 apu: iinde baz dualarn okunduu bir eit saaltma riteli. Trke lmek anlamna gelir.

15 Vahi dua: korku duas

57
 Annem: As duas intsi im dade sorvetsuts, anu, mare sorvetsutsatsuni, anu a hopar e. As
duas man e geno e, genig e martun sorvestnel ga a (Bu duay bana babam retti. Ona
annesi retmi, ona da amcas. Bu duay erkek kadna, kadn erkee retebilir.)

Yalnzdk ve annem binlerce yl teden gelen bilgece bir ses tonuyla gemie alan
kaplarmdan birini at bana:

Orti, yazma is vaan yeek donum - amb u ot ku ka vordali ked ku ka demdembali - asoes.
Hedev tevet serdin tibtsenele yeek donum - gov e, tan e, serdid vah e da e - asoes. As
pones meg apuin ote donum enoes. Hedev al yazman tsadze vartsgoes. Mem al garto
es. nuk ote donum apes yazmas vaan bededetsnoa ( Yavrum yazmann stnde
defa - yldrm geliyor, baran aran dere geliyor demdembali diyeceksin. Sonra elini
gsne dedirirken defa - inek, ayran, yreindeki korku yerine - diyeceksin. Bu ii bir
okumada yedi kere yapacaksn. Sonra da yazmay yere atacaksn. Bir daha okuyacaksn.
Yedi kere apu yapana kadar yazmay zerinde gezdirecek )

Hareketlerin ve szlerin anlatt aslnda olduka ak ve reticiydi. nce korkular

tanmlanyordu. Yldrmlar dereler vs.. Tanmlama yaplrken yazmadan kurulan kpr
zerinde ilerliyordu eli ve yreine ulayordu korkan kiinin. Sonra yreinden ald
korkuyu esas yeri olan topraa brakyordu. Annem binlerce yl ncesinden sesleniyordu.
Korkularn tanyn birbirinizin, kprler kurun birbirinizin yreklerine. Ve bylece
kurtulun korkulardan. Korkularnz gmn. 16

Bu anlatda kuaktan kuaa gemenin mmkn olabilmesi iin iki cinsin birden

gerekli olduu okunabilmektedir. O yzden sadece kadn erkee, erkekse sadece

kadna aktarabilmektedir duay.

Hristiyanlktaki Meryem ve sa imgesi belirgin ve ayrlmazdr. nan, baba, oul ve

kutsal ruh lemesi zerine kurulmu olsa da Meryemin cinsel ilikide bulunmadan

bir ocuk dnyaya getirmesi ocuun kutsalln simgelerken Meryemi de gnahsz

ve el dememi klmaktadr. sa Tanrnn olu, Meryem ise vadedilmi ocuktur.

Meryemin, saya hayat vermeden nce, verdikten sonra ve lene kadar bakire olduu

kabul edilir. Korku duasnn kadndan erkee, erkekten de kadna gemesinin sembolik

gstergesi korkusuzluun Kutsal Meryemden Kutsal saya gemesi olarak

dnlebilir. sa da korkusuzluu kendi insanlarna, ncelikle Hristiyan kadnlara

yayacaktr nk soy Yahudilikte anneden gemektedir. Bir Yahudi olarak domu

16 Mahir zkan tarafndan yazlp Agos' un 08 Austos 2008 tarihli 645. saysnda yaynlanmtr.

58
olan sa da soyun ve korkuyu yenmenin anneden getiine inanmakta, kadn, anneyi

gl saymaktadr. Fakat din deitirmi olmann verdii sululuu zerlerinden

atamayan Heminliler, cadlk/ktlk vasfn yukarda aktarlan cad hikayesinde

olduu gibi anneye yklemektedirler.

Eskiden yaylaclk yaplrken hava karardktan sonra tm gn yaan yamur ve sisin

bykler zerinde kurduu etkiyle ocuklara korku temal masallar anlatlm. Bu

korku masallar yaylacln bir gelenei olarak ortaya km olsa da ayn zamanda

tarihte Heminlilerin din deitirmeleri iin zerlerinde kurulan basknn daha sonraki

nesillere dntrlerek aktarm olarak grlebilir. Heminliler, kimliklerini koruma

ve bunu yaparken bir arada kalma gdlerinden dolay fakat ayn zamanda ocuklarna

zarar gelmemesi iin korkularn ve gemite yaadklar basklar masal yoluyla

gelecek nesillere aktarmlar.

Din deitirmelerine ramen kimliklerini korumu olanlara rnek bir baka topluluk

ise Marranlardr. Portekizde kalmak iin Yahudilikten Hristiyanla gemek zorunda

braklan bu topluluk darya fazlasyla Hristiyan gzkrlerken evlerinin bodrumuna

kurduklar sunakta Yahudi ayinlerini devam ettirmilerdir. Bunun yan sra Hristiyan

olmalarnn bir gstergesi olarak da yemek seiminde arya kaarak Yahudiler iin

koar olmayan domuz ve karidesi tek bir yemek olarak piirip yemilerdir. (Malkiel,

1948, 177)

Hemin rneinde ise; din deitirmi olduklarna ramen dlanmamak iin

Trabzonda ve dier blgelerde olduu gibi ar milliyetilik giyilmi. Bunun yan sra

doa st yaratklar ise onlarn bu arln ntralize edip kendilerine, korkuya doru

bir ka salamlar. amlheminli Pakize doast varlklar anlatrken: Periler

varm. Bacaklar ie doru eri olurmu. ocuklar gtrrm. Bir de dev varm.

Dev ocuklar frna gtrp, frnda piirip yermi diyor. ocukken rendikleri,

59
ocuklar korkutarak gndelik hayatta dikkatli olmalarn salamak iin anlatlan cinli,

perili, cadl hikayelerden bahsederken ocukluunda kendisine anlatlm olan fakat

imdi kendisinin rnek vermek iin anlatt hikayelere hala inandn veya

hikayelerde doruluk pay olabileceini dndn, ara sra szlerinde -mili

gemi zaman kullanarak kendinden ok uzaklatrmak yerine -dili gemi zaman

kullanp kendi bandan gemi gibi anlatmasndan anlalmaktadr.

imdi Heminin batsnda, amlhemin blgesinde artk yaylaclk yaplmyor.

Eskiden yazn yaylaya klr, orada inekler otlatlr, onlarn stnden tereya ve peynir

yaplr, k iin hazrlanlrm. Her aile kendi yiyecei kadar ya ve peynir yaparm.

imdiyse hayvancln bitmesi ve ay tarmnn balamasyla gurbete byk ehirlere

almaya giden Heminliler ya yazn kye dnmyor veya ksa sreliine tatil

yapmak iin dnd ky evinden yaylaya ancak birka gn kalp hava alp dnmek

iin kyorlar. Yayla hayatn ve eski zamanlarda yaylaya kan araba yolu yokken

katrlarla yaplan, katrcln, saatlerce sren yolculuun zorluunu anlatan bu masal

tr hikaye dilden dile anlatlr olmu. Bunu dinleyen uzun yayla yolculuklarndan

korkar, bu masaldan kendine ders karr olmu.

Bak ki ben kuta miyem?

Amcam eskiden katrclk yapard. Katrla yaylaya kar, katra ykledii yk uzun
saatler sren bir yolculukla gidecei yere ulatrr hatta yeri gelir hi uyumadan tekrar kye,
ulatraca yk almaya inerdi. Bir gn yine yaylaya yk karrken akam vakti katrnn
nnde bir kpek grp durmu. Amcam katr ekiyor gelmiyor, itiyor yrmyormu. Bir
sre sonra kpek kaybolmu ve katrla adam yrmeye devam etmiler. Bir sre yol
aldktan sonra arkadan bir ses gelmi. Bu ses kpein sesiymi. Kpek bak ki ben kuta
miyem? (ben kpek miyim?) demi. Amcam bu sese ok arm ama sonra katr
yrtm ve yaylaya km. Ykn boaltp yaylada kalan ablasna uram. Ge bir
saatmi, sabaha karym. Ablasna Bana bir bardak st ver de ieyim demi. Ablas ona
bir tas stn iine msr ekmei dorayp yemesi iin uzatm. Ablas Ge oldu yatak
yapaym bu gece burada kal demi. Amcam Gideyim ki sabaha kyde olaym. Yarn
Ayder yaylasna gtrecek ykm var demi ve ablasn dinlemeyip yola koyulmu. Yolda
bir sre sonra katr yine durmu. Ne yaparsa yapsn katr gitmiyormu. Bir sre sonra
karsna iki tane gen adam km. Bizimle gel seni dne gtreceiz demiler.
Amcam Olmaz, benim iim var. Brakn beni yoluma gideyim demi. Genler amcay
brakmamlar, onu alp dne gtrmler. Sabaha kadar horon oynatmlar, sonra

60
 brakmlar. Adam geriye dnp iki genle karlat yerde brakm olduu katrn alp
evine dnm. ki gn yatm ve iki gn sonra da yorgunluktan lm. (Pakize, 65)

Bu masal tr gerek hikayeyi ailede bilmeyen yok. Kuaktan kuaa anlatlan gece

elencesi hikayelerinden biri olsa da iinde fakirliin ve ok almann verdii acy

barndrd iin her dinleyen iin hayattan karlacak bir ders niteliinde. Ayrca

hikayeden gece yaplan yolculuklarn korkutucu olduu sonucu kmakta. Bu yzden

bu anlat, yaylay bilmeyenler veya ocuklar iin nlem aldran bir hikaye olmann

yan sra buradaki halsinasyonun sebebinin dinlerini deitirmekten kaan Hemin

Ermenilerin travmasnn bir yansmas olarak, zararn nereden geleceinin

bilinmemesinin verdii korku, olarak dnlebilir. Propp masallarda kahramandan

genellikle bulunamayan bir eyi gidip bulmas istendiini veya bazen bir grevi yerine

getirmesi gerekmekte olduunu yazar (Propp, 2000, 61) Heminlilerde ise yukardaki

rnekte olduu gibi masallam bir hikayede kahramann kendi kendisini zorlad

grlr. Bu hikayedeki durum oradaki yaam artlar gz nne alndnda adamn

para kazanmak iin dinlenmeden yoluna devam etmek zorunda olduunun bir

gstergesi olsa da yorgunluk sonucu grd halsinasyonun ona ocukken anlatlan

cad masallar ve korku hikayeleri olmas kuvvetle muhtemeldir.

Propp masalda 5 tip asimilasyon rnei vermektedir. 1.ten motive olmu

asimilasyon: Buna bir Rus masalndaki ejderhann karlarnn srekli kahraman

kovalamalar ve bacaya, buluta veya yataa dnp kendilerini kahramann yoluna

karmalar rneini verir. 2. Dtan motive olmu asimilasyon: Buna da hayali

kulbenin gerek bir kulbe ve gerek bir maaraya dnmesini fakat iinde

yaayann yalnzlnn korunduu rneini vererek, masal ve gerein gerek

yaamda kendine iyilik eden bir asimilasyon rettiini syler. 3. tirafl asimilasyon:

61
Bu ileyie rnek olarak da ejderhann eytana dnmesini fakat onun da glde

ikamet ettiini, derinlerdeki eytani yaratklarn kyllerin aa mitolojileriyle bir

balants olmak zorunda olmadn ve genellikle bir eit dnm olduunu syler 4.

Batl inanca dayal asimilasyon: Burada bir tahta eytannn tavuk bacaklar zerindeki

bir kulbede yaamas rnek olarak gsterilir. 5. Edebi ve gemie ait asimilasyon:

Burada ise masaln bileenleri kendi doasna bal olarak korunurken, bir formun

dieri zerindeki asimilasyonundan ok batl inan bulunduunu syler. (A.g.e. 65-66)

Yukardaki hikayede iten motive olmu asimilasyon rneini grebilmekteyiz.

Katrcnn gznn nne gelen kpek de kendisinin yaratt bir halsinasyon, korku

esidir. Katrcnn halsinasyonu batl inancnn yani burada kpek ekline girmi

olan cinlerin korkusu, yorgunlukla birletiinde lmesine sebep olmutur nk cinler

te dnyann varlklardr. O da eer cin grmse te dnyaya gidip gelmitir ve

oraya aittir. Bu hikayede Hristiyanlktaki eytan inancnn Mslmanlktaki cin

inancyla birleiminden doan bir batl inan formu grlmektedir. Heminliler

sonuta hem Hristiyan hem de Mslmandrlar. nanlar da batl inanlar da iki dinin

gereklerini ve korkularn kapsarken, unutarak baskladklar tarihlerinin de korku

esi olarak ortaya kt grlmektedir.

Masaln yapsndan ve anlatm eklinden dolay nce dsel betimleme kurulur. ook

uzun yllar nce..., kylerin birinde.... zaman ve mekan net olarak verilmez.

Karakterler tanmlanr, onlarn iyi mi kt m olduklar zerinden insan m yoksa

doast bir yaratk m olduu sonucuna varlr. Ktler genellikle doast

canllardr. Buradan masallarda doast kaynakl bir betimlemenin sz konusu

olduunu grebiliyoruz. Masallarda dinleyene gerein grnts sunulur. Delik

Kaya ve Muradna Eremeyenler masalnda Cadnn yapt ktl fark edip

delirmesi gibi masalda bak yar yolda znenin bakndan, gzlem yapann bakna

62
dnmek zere devinimsizleir. (Greimas 1995, 47-49) Calvinoya gre: Bu, grsel

yzeye ve hatta gereklik basamana dn olan yavalamadr. znenin yava yava

nesneden ayrld grlr. (A.g.e. 1995, 47-49)

Delik Kaya ve Muradna Eremeyenler

Trabzona bir saat mesafede, gney dou tarafnda, ok gzel manzaraya sahip mehur
Amenaprgi (Kaymakl) adl manastra gelmeden, dan eteinde ok byk bir kayalk
ykselmekte. O kayaln eteinde hatrlanmayan bir zamanda, bir metre yksekliinde bir
yark alm, bylece o kayala Delik Kaya adn vermiler. Delik Kayann biraz
yukarsnda, ok eski zamanlardan kalma, yan yana duran bir ift mezar vardr. Ananeye
gre, oraya muradna erememi iki sevgili gml imi. Onlarn mezar civarnda yaayan
btn milletlerin ziyaret ettii bir trbeye dnm.

ok, ok seneler nce, hangi kraln devrinde, kimse hatrlamaz, delik kayann yaknnda
Bedik adnda zengin bir prens yaarm. Yzlerce kz, koyunu varm. Onun bindii
rahvan atn ayaklarn tutan yokmu. Onlarn evinde ar st bile eksik deilmi. Bu iftin
ocuklar stten kesilmeden lyorlard. Arka arkaya drt erkek ocuklar olmu, drd de
daha yrmeye balamadan lmler. Fakat sonunda ay yzl bir kz ocuklar dnyaya
geldi, adn Nazik koydular. Prens Bedik ve kars kzlar oyun ana geldiinde orada
yaayan obann oluyla oynamasn istediler. obann olu da Nazik kadard ve ad
Nazard. Birlikte oynayarak bydler fakat bir gn Nazikin annesi gelip artk
bydn gen bir kz olduunu ve obann olu Nazarla oynayamayacan syledi.

Nazik bu duruma ok zlse de Nazikten kap oynamad. Bir gn Nazik Nazar bir yerde
bulup ona olan akn anlatt ve baka biriyle evlenmeyeceine yemin ettirdi. Nazik de
Nazara akt ve sonunda bir gn bu isteini annesine at. Anne baba kzlarnn mutlu
olmasn istiyor fakat Nazar gibi bir obana kzlarn vermek istemiyorlard. Prens Bedik bir
bahane bulup Nazar yanna aard. Ona gsterdii bir kayay delmesini syledi. Eer
delebilirse kzn ona verecekti. Bunu duyan Nazar hemen kayann yanna koup gece
gndz alt. Delmesine az kalmken kral orada cad olarak anlan bir kadn yanna
arp bu ie bir son vermesini syledi. Cad Nazarn deldii kayann yaknnda bir aacn
altna oturup alamaya balad. Bunu gren Nazar Cadya ne olduunu sorunca cad
Nazikin ld haberini verdi. Nazar delirip, ykld ve baltann zerine dp ld. Cad
bu haberi Prense vermeye giderken sarayn etrafnda bir aacn altna oturup annesi iin al
ren Nazike rastar. Alayarak bararak koan cadya ne olduunu soran Nazik Nazarn
kaya banda dp ldn renip hemen Nazarn yanna kotu onu ylece kanlar
iinde grnce kendisinin de kalbi durdu ve Nazarn zerine dp ld.

Kyller obanlar ve davar gdenler toplanp iki muradna erememileri delik kayann
yaknna, yan yana yksek bir yere gmdler. Deliren cad srekli onlarn mezarn bana
gidip NAZK, NAZAR, uuu... diye bard. Bir sre sonra o da ld. Birka kii
toplanp onu muradna erememilerin balarnn yaknna yuvarlak bir ukura onun leini
bir kpek gibi gmdler ve zerine siyah ta koydular. ok gemeden obann biri, siyah
bir ylan ldrd. ekip, ekip getirdi, bir direin zerine geirdi, cadnn mezar bana
dikti. Birka sene geti, bu ahlatan bilemez, o cadnn mezar zerinde bir yabani gl bitti.
Yllar, yllar sonra bu dikenin kkleri uzad, muradna erememilerin mezarnn zerine indi,
mezarn ortasn dikenle evirdi. ki sevgili bylece birletiler. Derler ki cad cahillerin
gnahna girdii iin diken olmu. O civarda oturanlar bu dikenin adn cad dikeni, lilinin

63
 adn da cad lilik koydular. Bu gne kadar Heminliler bu dikene yatr demezler cad
dikeni derler, liliye de cad lilii derler.17

Yukardaki masalda ilk dikkati eken eyin mili gemi zaman gibi uzaklatrc bir

zamanla fiiller bitirilirken birdenbire daha yaknlatrc hatta tank olduunu gsteren

bir zaman olan dili gemi zamana dnlm olmasdr. Bak ki ben kuta miyem?

hikayesindeki gibi ok uzun yllar gemi olsa da bu masal da birinci azdan

anlatlmakta. Bu tarz anlatdan, anlatann masal sahiplenip, gerekliine, yani bir sre

nce (sre nemli deil) bu olayn olduuna inand karlabilir. Ayrca bu masalda

bir sre ocuklarnn lmeleriyle cezalandrlan egemen anne baba, daha sonra bu

kadar cezann yeterli olduu dnlp ama yine de en iyi olan erkek ocukla deil,

kz ocukla dllendirilirler. Cezalar azalm olsa da, tam olarak yaptklar

ktlklerin cezasn dememi olduklar iin onlara erkek ocuk yerine kz ocuk

verilmitir. Cezalanma sebeplerinin bilinaltnda yatan sebebi, din deitirmi olmalar

olsa de egemen konumundadrlar ve egemen olana dokunmak kutsal olana dokunmak

anlamndadr. Egemenlik ise lm karsnda kaytsz kalmak ve hayatn

srdrlmesini salayan kurallarn stnde olmaktr. Egemenlikle azizlik arasndaysa

ince bir izgi vardr, o da grnmdr. Aziz, lme doru ekilirken kral lm

kendi stne doru eker. Zaten aziz kelimesi kutsal anlamndadr; kutsal; yasak,

iddet ve tehlikedir ve ona dokunmak dahi yok olmaya yeter. Bunu hibir zaman

akldan karmamalyz: te Ktlk budur. (Bataille 1997, 141) Yani bir taraftan

cezalandrlan prensin dier taraftan kutsal olduunu ve ona dokunann ktlk

grdn, yani bu durumda egemenin yaptklar olumlanarak bu masalla da egemen

iin bir katarsis oluturulur. Aziz olan varlk, burada prensin kz gzelliini, sreye

kar kaytsz kalmaktan, hatta lm iin ekici olmaktan alr. (A.g.e. 141) Egemen

17 Sergei Vartanyan. Heminlinin Sesi. Erivan 1979, 58

64
veya aziz olann varl, tm ayrcalklara sahip olduu iin, klasik ahlkn temel ilkesi

olan varln yaama sresine gre belirlenirken, egemenliin (ya da azizliin) temel

ilkesi varln kendisi tarafndan belirlenir. (A.g.e. 141)

Egemen her istediini yapmaya ve kendisi iin doru olann ne olduunu mutlak

olarak karar verme hakkna sahipken, Nazarn kurallar inemesi ve sevmemesi

gereken kz sevip hakk olmayan eyi istemesi ayn lm gibi- korkutucudur; ayn

zamanda ekicidir de: sanki varlk, zayf olduu iin zamana tutunuyormu; sanki

coku, kurallar inedii anda lm de kmsyormu gibi (A.g.e.145) gelir.

Cad korkuyu, korku da gemii sembolize etmektedir. Artk Heminde yaz k

yaayan sadece birka yal insan var. Bu kiiler haricinde herkes para kazanmak iin

byk ehirlere g etmi. iftilik bittii iin yapacak i, kazanlacak para kalmam.

imdilerde sadece yayla turizmiyle para kazanld iin ve gemi geride kald iin

korkacak bir ey yok fakat yine de cad masallar dilden dile anlatlmaya devam ediyor

nk iddet deneyimi orann szel tarihi olarak anlatya dnm. Greimasn Totus

ve unus, tm ve tek ayn eydir sz birok korku masalnn deil tek birinin dahi

bize o corafyada yaayan insanlarn gizlenme arzusunu ele vermesi asndan nemli

olduunu gsterir. Korku ve endie dnerek insanlarn zihninde yer tutmaya,

anlatlamayanlarsa gizli kalmaya ve unutulmaya devam eder.

amlheminli Glsn Heminde Kanoloz denilen korkutucu hayali bir yarata

inanldn sylyor: Ylbandan 12 gn nce kanalozlar bozulur. Bunu

dzenleyen birileri kp sprgeleri ykyor, kryor diyerek anlatyor. Her

amlheminlinin mutfanda glimor adn verdikleri bir zincir asl. Bu zincir yine

glimor adn verdikleri korku saan yaratn eve girmesini engellemek iin aslyor.

Glimorun gelmemesi iin bu zinciri filelerle ocuklarn zerine atmak gerekiyor.

65
ocuklar glimordan korunarak dllendirilirlerken ayn zamanda zincirin arl

altnda kalarak zgrlklerinin bedelini dyorlar.

Kanaloz gibi hayali bir varlktan te cin hikayelerinin de ok olduu amlheminde

kendi diliyle Rizenin Atina kazasnn iniva kynde, iniva Rtye Okulunda

Trke ve Arapa eitim alm olan inival Zeki imdi okulu ykp ahr olarak

kullanmalarna ierlerken bir yandan da bir cin hikayesi anlatyor:

Cinler ekseriyetle anormalleri ve kk ocuklar avlar. 5-6 yana kadar bu ocuklarn

annesi babas gibi grnrler, ellerinden tutup alp kaybolurlar. Bu gerektir. 1.80 boyunda
68 yanda bir kadn hayvanlar otlatmaya gidiyor. O anormal, zrl, saf olduu iin o
kadn konuturuyorlar. Orada konutururlarken, akll olan ot bierken biraz sonra bakyor
ki kadndan yant gelmiyor. Bir de arkasna dnp bakyor ki kadn yok. Ka Gler! Ka
Gler! diye arar ama bulamaz. Ka ile gz arasnda Gler kayboldu. Erzurumdan askerler
geldi. Akut kpekler gnderdi. Bu kpekler 20 metreye kadar insan kokusunu alabiliyorlar.
Katiyen bulunamad. Gidi o gidi, cinlere kart. Zeki (73)

Dini btn bir Mslman olan Zeki cinlerin gerek olduuna inandn teyit etmek

iin Bu gerektir szn sylemekten geri durmuyor. Mslmanlkta cinlere olan

inancn tamamen gndelik hayata geip, cinlerin kk ocuklar ve zihinsel zrlleri,

yani savunmasz olanlar avladklar dncesi Heminlilerin zihinlerinde hakim olan

bir inan. Zeki korku saan varlklara olan inancn dinin etkisiyle ekillendirip bu

bilgiyi mutlak doru olarak kabul ediyor. Propp masaldaki temel kurallardan

bahsederken dini temel alarak deiimin sebeplerinin genellikle masaln dnda yer

aldn syler. Ayrca masaln evresel koullarn gz nnde bulundurmadan

hikayenin evrimini kavrayamayacamz anlatr. (Propp 2000, 53-54) Masal yaamdan

domu olmasna ramen gereklii ancak zayfa yanstr. Gereklikten tretilmi

olan her ey ikincil biim vermedir. Masaln k noktalarn belirlemek iin, gemiin

geni kltrel malzemelerinden yararlanmamz gerekir.(A.g.e. 53-54) Masaldaki

temel kurallardan ilki din olduuna gre yle veya byle temel kabul edilen dinsel

66
ekillerin uzak gemile balantl olduu ortaya kar. unlar nceden aklayp

formle edebiliriz: ayn form hem dinsel bir eserde ve de masalda ortaya karsa,

dinsel e birincil ve masal formu ikincildir. (A.g.e. 53-54)

Masallarda korku esi arlkl olarak yer tutuyor olsa da bunun yan sra

Heminlilerin doruyu savunan, cesur insanlar olduklar da aikar. Heminliler o

zamandan beri 1990 yllarnn sonunda yaptklar Frtna Vadisi direniiyle anlr

oldular. Heminliler szlerini saknmayan, atma trkleri de dncelerini sylemek

iin kullanan, doalama sz yetenekleri yksek, kadnlar gl bir topluluk. Buna

ramen Yrede cin, peri, cad, hortlak, hippilik, kara konoloz, Hzr-lyas gibi doa

st glere inanma halen yaygn. Ancak kara konolozu kovalamaya ynelik pratik ve

uygulamalar 60 ya grubunun zerinde kiiler bilmekte ve anlatmaktalar. (Karaca

2006, 25-26)

Heminlilerin sylemlerinde sert ve beddua eden tavra yaylalarda srekli yaan

yamurun durmas iin sylenen gne duas rnek olarak gsterilebilir. Bubrik ha

eklinde aklan tahta veya sopalara birka kat ocuk elbisesi giydirilerek hazrlanan,

korkulua benzer bir maket ocuktur. (Bubrik - Ermenice oyuncak bebek) ki kii bu

maketin yana alm kollarndan tutar, arkalarnda kyn dier ocuklaryla kap kap

dolarlar. Her evin kapsnda Bubrik, bubrik ne ister/ Allahtan gne ister/ Ya

kabndan ya ister/ Tuz kabndan tuz ister/ Verenin bir ko olu/ Vermeyenin topal kz

olsun/ O da dsn atee/Yansn kl olsun eklindeki dizeleri yksek sesle sralayp

dolarlar. Topladklar ya, peynir, yumurta, un gibi maddelerle yaptklar helvann bir

ksmn topluca yedikten sonra geri kalann da mezarlara datrlar. (A.g.e. 25)

Heminin ocuklar helvalk malzeme vermeyenleri topal kz dourmakla

korkuturlarken yemekten artan helvay mezarlara datmalar, lmlerin ruhlarna

duyduklar saygdan ok canlar ekip hortlamalarndan korktuklar iindir.

67
Bu dizeler Pakize tarafndan Publik publik ne ister/ Bir kack ya ister/ Hava

almak iin /Allahtan gne ister olarak hatrlanyordu. Buradan Heminde

kullanlan Ermenice kelimelerin de zaman iinde dnerek farkl syleyi biimleri

aldklarn grebilmekteyiz. Bubrik olarak kullanlan kelime sylemesi zor olduu iin

aslnda Latince bir kelime olan fakat kulaktan kulaa aktarlrken bozularak Publice

dnmtr. in ilgin olan bu tr farkl kelimeler kullanan Heminlilerin bunlarn

nereden geldiklerini hi sorgulamam olmalardr.

Heminliler para kazanmak iin 19.yyn balarnda Rusyaya gidip almlar. Orada

pastacl, frncl renmiler. Yllarca erkekler Rusyada alrken, eleri

Heminde ocuk bakp, hayvanclk, iftilik yaparak yaamlar. Sonra erkekler para

kazanp kylerine dnmler ve Rusyadaki konaklar gibi konaklar, ulam ok zor

olan da kylerine yaptrmlar ve aileleriyle orada yaam, altn ahr stn yaam

alan olarak kullanmlar. Erkeklerin Rusyada senelerce gurbetlik yaadklar

dnemlerde elerinden ve ocuklarndan ayr kalrlarken Rus kadnlaryla ilikileri

olmu, hatta baz erkekler Rus kadnlarla evlenmiler fakat gurbetlik bitip evlerine

dnenler eleri ve ocuklaryla yazlar Heminde klarysa yine para

kazanabilecekleri byk ehirlerde yaamlar. Temel uralar da pastane veya frn

iletmek olmu. Propp Cadlar genellikle kadndr ve genellikle renkli gzldrler.

Cadlarn kral Krml. Karadenizin Ukrayna taraf( Propp 2000, 54) diyerek

masallardaki cad karakterinin nereden geldiini aklar. Cadlar, Rusyaya giden

alan erkeklerin eleri tarafndan sarn Rus kadnlarna, ayn zamanda mavi gzl

Laz kadnlarna benzetilir. Bir fiksiyonun da vurumu cad karakterizasyonunda

grlr. Cad mavi gzldr ve ktdr. Ktdense korkulur. Ondan her tr tehlike

gelebilir. Metafor aknln dncesidir, her metaforik anlam iine edebi veya

68
gerek koyar, ki bu o sonradan anlalr. Metafor birinci derecede nemli bir kaypla

balantldr, yokluk, inkar veya yas. (Colebrook 2001, 546)

Cadlar ocuklara anlatlan masallarda metafor olarak kalm olsalar da cinler gndelik

hayatta yerlerini bulmular.

Rahmetli Andun Hasan (Andun aile lakab) kyden katrla gelirken bir kpee rastlyor.
Kpei alp Pokuta getiriyor. Yemek verip balyor. Sabah uyandnda kapsnn nnde
kpei balad yerde kpek yerine bir tabut durduunu gryor ve korkusundan kap
kye iniyor. Daha sonra korkusunu yenip tekrar yaylaya kp baktnda kapnn nnde ne
tabut var ne bir ey.(Ahmet, 40. Aile lakaplar Kergil)

Aadaki hikayede k gn yaylaya gelerek byk bir lgnlk yapm olduunu

dnen Ahmet, dncesinin yan sra ocukluunda dinledii cin ve cad

hikayelerinden etkilenerek kendi kendini korkutur:

Geldim Pokuta k gn, kar kyamet. ki ev vard ak. Onlar yukardaki mahalleden.
Horon sesi geliyor. Haykurlamak ( yaylada barmak ). Cam atm. Bir de baktm ki bir
sr millet gidiyorlar. Bu grdmn doru olmas imkansz. Sabah plm prtm
toplayp gittim. Mundu hopina olmutum. (Lazca - ok korkmak) (Ahmet, 40)

Ortan kyl Pakize bir akrabasnn bana gelip dilden dile aktarlan hikayeyi anlatyor.

Bu hikaye aile arasnda overnideki hikaye olarak biliniyor ve o korkutucu hikaye

olarak anlyor.

overnideki hikaye: overnide drt kulbe var. Kyller ot bimeye gider, akam
kalrlar kulbede. nekleri tekrar balarlar. St yourt yaparlar. Orada yatmlar o gece.
Birisi yukardan baryor ins misin cins misin? Diye. ns dese insan cins dese cin ama ne
diyeceini bilmiyor. Adam ile karlanca ne edecek? Alla ben ne ediim diye diye gider.
(Makrevisten aaya Hacaln mahallede bir adam yaylada lm) Adam yukardan aaya
yle bir grlt kararak gelir ki herkes korkar evine ekilir. Uzun boylu uzun beyaz bir
ey giyinmi bir adam ama boyu evler kadar var. O adam o kadar hudutu biriydi ki
hudutlarla urayor. Horoz tnce dyor, lnce her ey bitiyor. Bu beyaz adamn
Makreviste lm olan adamn hortla olduu sylentisi yaylyor.(Pakize 60)

69
Fazla insann olmad da kyleri ve yaylalarda veya daha ssz olan tarlalara giden

yollarda korkudan baka tutunacaklar bir dal olmad iin korkuyu bir gvenlik

mekanizmas olarak kullanan Pakize bu hortlak hikayesine inanyor. Artk oralarda

yaam bitmi, herkes gm olsa da yazn birka hafta tatil yapmak iin gittikleri

evlerinde ailelerin gece elencesi yine bu cin ve cad hikayeleri oluyor. Roland Barthes

metindeki anlam ya da anlamlar ilemenin fenomenolojik bir kalktan

koparlamayacan syler nk anlam okuyacak bir makine yoktur. eviri

makineleri olsa da bu makineler, dzanlamlar, gerek anlamlar dntrebilme

yeteneine sahip olabilmekle birlikte, bir metindeki ikincil anlamlar, yan anlamlar ve

armsal dzey stnde hibir biimde etkili olamazlar der. (Barthes 2009, 147-

148)

70
5.4 tekileme

Trkiye Ermenilerinin 1915den sonra ellerinden giden evlerini unutmaya almalar

veya milliyeti bir adamn Yozgatta Ermenilerin evinde oturuyor olduunu unutmaya

almas gibi Heminliler de yllar ve nesiller iinde Hristiyan olduklarn unutmaya

almlar. u anda ad Havik (Ermenice tavukuk) olan ve Ermenilere zg yz

hatlar tayan bir kadn 70 yanda orucunu tutmay ihmal etmiyor. Bu ismin nereden

geldiini bilmiyoruz fakat baz arkadalar bunun bir lakap olduunu sylyorlar.

Heminde grtm kiilerden bazlar Heminlilerin eski soyadlarn imdiki aile

lakab olarak kullandklarn fakat kendilerinin bunun byle olduunu bilmediklerini

sylyorlar. Bazlar sadece Onlarn lakab Kapidiandr diyebiliyor. Yine de

toplumsal hafzann brakt izler arada srada insanlarn azndan dklp etrafta

kimsenin olmadna ve kimsenin bunu duymadna dikkat ederek Biz zaten

Ermeniyiz diyebiliyorlar. Ermeni sz genellikle satama ve bazlar iin kfr olarak

kullanlyor. Bazlar buyuklarnn altndan bu sze glp geerlerken ve doru olduu

fikrine daha yakn yz ifadeleri kullanrlarken dierleri Sen ne demek istiyorsun,

estafurullah eklinde tepki verebiliyorlar. Hopa Heminliler ise Hristiyan veya

Ermeni olduklarn herkesin iinde sylemiyorlar. Onlar Mslmanlar fakat yaam

tarzlar iin Cevat(39), Kendi iine doru yaam olduu iin birbirlerine sahip karlar.

Irk deillerdir demekte.

Heminlilerde kendilerini farkl yerde hissetmenin izlerini kullandklar kelimelerde de

grebiliriz: rnein, Hemincede Momi anne anlamna geliyor. amlheminliler de

cadya cazi diyorlar. Hemincede hem Trkeye hem de Ermeniceye yakn kelimeler

kullanlyor. Mama Ermenicede anne demek. Momi Ermenicedeki Mamadan

etkilenerek deiim gstermise cazi da Trkedeki caddan etkilenmi. Heminliler

genellikle da kylerinde ve dan tepelerine ok yakn olan yaylalarda yaadklar iin

71
yakn gemie kadar araba yolu yokken devletin oralara ulamas g olmu. Kendileri

de darya almadklar iin anneye neden momi dediklerini veya cadya neden cazi

dediklerini hi sorgulamamlar. Derin bir unutma hastalna kaplm gibi

byklerinden onlara aktarlmayan korku dolu gemilerini hi bilmeden yaam,

sorgulamadan gndelik hayatlarna devam etmiler.

Heminde horonun kzl erkekli oynanmasndan tutun da, Hemin yresi erkeklerinin

Trkiyenin geneline bakldnda kadnlarna ok daha fazla deer veren eitliki bir

yapda olduklarna kadar, Heminde sosyal yap, farklln kk ipularyla gzler

nne seriyor. Bu durum genel ataerkil aile yapsn ve ev hayatndaki rol dalmn

etkilemese de aile ii bireylerin Trkiyenin dier birok kesimine nazaran birbirlerine

daha anlayl ve saygl olduklar sylenebilir.

Bunun yan sra amlhemin ve Hopa Hemin arasnda byk farklar var.

amlheminin erkekleri uzun yllar Rusyada pastaclk yaparak alm olduklar

iin orann kltrn zerlerine giyinmiler. Uzun seneler sonra alarak kazandklar

parayla amlhemin kylerinde Rusyadaki konaklara benzer konaklar yaptrm ve o

evlerde yaamlar. amlheminlilerin, daha zensiz olaca varsaylabilecek olan

yayla evleri dahi Hopa Heminlilerin yayla evlerinden daha konforlu. Hopa

Heminlilerin yaylalar ise Ardahanla komu ve onlarn yaylalar daha ak ve kurak

olduu iin koullar daha sert. amlheminin yaylalarnda ok yamur yaarken,

Hopa Heminin yaylalar sert rzgara ve kurutucu gnee sahip. Hopa Heminliler

geimlerini genellikle ofrlk yaparak salyorlar. Yayla evleri st ak tatan

yaplma evler. Her yaz yaylaya ktklarnda zerlerini naylonla kapatp yle yayorlar.

Tuvaletleri darda. Sular souk yayla suyu ve hayvanclkla geinmeye devam

ediyorlar. Hopa Heminlilerin kendileri de tarihe blmnde yazlanlar gibi

amlheminden geldiklerini kabul ediyorlar. Oradan kap Hopa civarna gelmiler.

72
Dinlerini deitirip dillerini korumular. Onlar, Bilbilan yaylasna kan yol zerindeki

byk yarktan insanlarn atlm olduunu hatrlyorlar. Fakat bu hatray dahi

kendilerine yaplm bir zulm olmaktan karp Hristiyanlara yaplm bir zulm

olduunu dnecek kadar kendilerini tekiletirmi, Ermeni olmaktan

uzaklatrmlar.

Menk (biz) Heminli Ermeniyiz (Hametsi). Mslman olmuuz bazlarmz. Biz

buralarda yaylaya kyoruz. Koyun, inek otlatyoruz. 600 yldr Hemindeyiz. Trke
konutuumuz zaman ayn amlheminli boaz, grtlak ve iveye sahibiz. Bunlar Hemin
Krd, Ermeni Krd. Hasky de Ermeni kydr. Bizim asl kymz ce Ardeen.
Nakliyecilik yaptm. Hopa, Kemalpaalym. Tam Sarptanm, huduttan. Biz Kakar
vadisinden Hopaya gelmiiz. Hopa Hemin, dou Hemin. Rizenin Azkoroz deresinden.
Fatma ayr yaylas var buradan 7-8 kilometre tede, oraya gelmiiz. Ben Erivan lehesini
de bilirim. Biz okula gidiyoruz 5 yanda Trkeyi orada reniyoruz. Evde Hemince
konuuyoruz. Zorla dnmz baskdan dolay 1700lerde ama hala korkuyorlar
sylemiyorlar. Rize amlhemin blgesinde etnik ve dini basklar daha ok yaanm
merkezi olduu iin. Bizim buralar merkezi otoriteden uzak kalmlar.(Mehmet 48)

Mehmet gibi tarihleriyle yzleme imkan yakalayan baz insanlar, rtl olan

aklayabiliyorlar fakat ou bu konu aldnda sz deitiriyor ve hemen

Mslman kimliini daha da ok zerine giyiniyor.

Hopa Heminlilerin tarihleri ve gemileri hafzalarndan silinmi grnyor. Kendi

aralarnda Hemince konuup bunu bakalarnn yannda, yani i yaptklar kiiler

yannda, sokakta veya devlet dairelerinde konumamalar gerektiini stanbuldaki

Ermeniler gibi biliyorlar. Bu bilginin Vatanda Trke Konu syleminin zihinlere

ilemesinden olduunu dnecek olsak dahi kendilerini yabanc grmedikleri iin

aslnda korkacak bir eyleri yok. Bu korkacak hi bir eyleri olmama durumu da

asimile olmu olduklarnn en iyi gstergesi. Kendilerine gre korkacak bir eyleri yok

nk farkl deiller.

73
Gordon Miltona gre yedi asimilasyon tipi asimilasyonun yedi evresini oluturuyor.

Birincisi ya da kltrel asimilasyon, aznlk grubunun ev sahibi topluma ait kltr

modellerini benimsedii evre. kincisi ya da yapsal asimilasyon, aznlk grubu

yelerinin, ev sahibi toplumun birincil gruplarna, yani takmlara, kulplere ya da

derneklere giriini betimliyor. nc evre, yani birleme srasnda aznlklar, kendi

kken gruplarnn dndan e seiyorlar. zdelemeye ynelik drdnc evrede ev

sahibi toplumla zdeleiyorlar. Beinci evre, aznlk grubunun, artk hibir

dmanlkla kar karya kalmad durumu ifade ediyor. Altncda ayrmcla da

maruz kalmyor. Nihayet yedinci ve son evrede, medeni asimilasyonu yayor:

Bylelikle aznlk grubu ile toplumun btn arasnda hibir siyasal atma

yaanmyor. (Schnapper 2005, 133)

Hopa Heminliler Mslmanl tmyle benimsemi ve dinin gereklerini yerine

getirerek yaarlarken gndelik hayatta Trkeden tamamen farkl bir dil olan

Heminceyi konuuyorlar. Bu dilin kendilerini farkl kldn sezseler de bu bilgiyi

bilin stne karmayp herkes gibi yaamlarn srdryorlar.

Hopa Heminlilerin Miltonn gsterdii asimilasyon evrelerinin tmnden geip

asimile olduklar, masallarn ok anlatlmamasna, te yandan mucizelerle,

gemileriyle ve kkenleriyle kurduklar balar koparmamalarna dayanarak rnek

olarak gsterilebilir. De Certeauya gre masal ve efsaneler oyunlarla ayn grevi

grr, gnlk mcadelelerden yaltlm ve darda kalm bir uzamda gerekleir, her

gn karmza kan yinin ve Ktnn oyunlarn bize gsterirler. (De Certeau 1990,

169) Masal bilmemek ve anlatmamak aynaya bakmak istemeyip, iyi ve kt hakknda

bilgi edinmekten kamak demektir.

74
Bu insanlar yine de iten ie kimliklerini korumay ve kendilerinden dahi gizledikleri

farkllklarn yaatmay baarmlardr. Bunun sebebini De Certeau fabrika iilerinin

taktiini anlatrken yle verir: Fabrika iileri ilerini yapar gibi gzkrlerken iten

alarlar. ten alan ii, serbesttir, yaratcdr ve belli bir kar gtmeyen bir i iin

aslnda fabrikann zamanndan alandr. (A.g.e. 99) i aslnda artan malzemelerle

kendilerine veya yaknlarna uzaktan bakann anlamayaca ekilde yeni bir rn retir.

i kendi yapt ii ve o iin dardan baklrken nasl grndn ok iyi bildii

iin iini yaparken fark ettirmeden kendi yapmak istedii rn de yapar. Heminliler

de gndelik hayatta herkes gibi davranp alrlarken evde kendi dillerini konumaya

devam etmiler. Bu dilin nereden geldiini bilmeseler de konutuklar dil baka olduu

iin genel halktan farkl olduklarn hissetmiler. Michel De Certaunun Peruk olarak

adlandrmasna paralel olan metafor gibi Heminliler de sokak kimliklerini eve

geldiklerinde peruklarn karr gibi karp kapya asm, kendileri olmaya devam

etmiler.

st taraftaki peruk meselesini anlamak iin tarihe bir geri dn yapalm. 1710-1730

yllar arasnda amlheminden Kafkasyaya doru yaplan youn g neticesinde

Lazlarn Heminlilere sembolik rakamlarla topraklar verip Heminlilerin Hopa

kylerine yerlemelerini salamalaryla bu gn Hopa Heminliler olarak anlan

topluluk ortaya km. Bu gelen Heminli grubu dillerini korumu fakat dinlerini

deitirmiler. Sokakta kullandklar Trkeyi eve geldiklerinde kapnn dnda

brakm, evde eleri, anneleri ve ocuklaryla Hemince konumay srdrmlerdir.

Hopa Heminliler amlheminden gelip Hopa kylerine yerletikten sonra zaman

iinde, eski kuaklarn ocuklarn korumak iin onlara fazla bir ey

anlatmamalarndan kaynaklanan bilgi eksikliinin unutmay kolaylatrmasyla eksi

travmalarn unutmu, orada kuracaklar hayatn gndelik gerekleri ve sorunlaryla

75
ilgilenmiler. Travmann sosyopolitik sebebini unutan topluluk zamanla travmay da

unutmutur.

Lazlar te iki, Heminliler te bir olmu. Daha az vergi vermiler. Heminlilerin nce
ocuklar askere alnmam. Sonralar zellikle 1850den sonra alnmaya balanm. nce
insansz blge insanlatrlmaya allm sonra askere alnm. Mslmanlama da
evrimini buraya gelinceye kadar tamamlam. Hani doal olarak burada hayat srmeye
balaynca o zaman erkekten birini askere almlar.14, 15 yalarnda olmalar bir eyi
deitirmemi nk ayn zamanda onu getirip eitiyor. Byle eitilmi ocuklarn aileleri
de var. Mesela Eyboullarndan, yine bizim Calcoullarndan ocuk yata alnp devlet
kademelerinde yetitirilmi, sonra bu blgeye srlp yetki verilmi. Snr boylarnda
zellikle Lazlar tarafndan seilen Heminlilerden oluan muhafzlar olmu. Hatta 1840
bilumum tahrir defterinde bu isimler kaytlym. Orada Kostikolu Mustafa diye isimler
var. (Hasan 45)

Gndelik yaam ve gerekleriyle ilgilenen Heminlilere nazaran Kostikin Trke bir

kelime olmadn, en azndan kulaa Trke gelmediini Hasan gibi insanlar

farkederken Heminlilerin geneli de bunu tahmin etmekteler. Kostikin arkasndan

Mustafa n adn kullanarak ismi ntralize etmi olsalar da Kostikolu gibi lakap

yerine geen eski soyadlarn kullanmaktan vaz gemeyip, Hristiyanla dair

sembollerini isimlerinde dahi tamaya devam etmiler.

Ricoeura gre sembolik sistemler metaforik potansiyellerinin henz konuulmam

olduu rezerv anlamlar retirler. Ve aslnda szlerin ve kltrn tarihi, eer dil bizim

sembolik deneyimlerimizin en yzeysel katmann oluturmuyor olsayd, bu derin

katman dilsel ve edebi seviyede oluarak bizim iin ulalabilir olurdu. Bu da en srar

edici metaforlarn, abucak sembolik altyap ve metaforik st yaplar birbirine

geirdiinin gstergesidir. (Ricoeur 1976, 65)

76
5.4. Hristiyanlk ve enlikler

Michel De Certeauun Latin Amerika benzetmesinde yerlilerin Pagan geleneini

Hristiyanlk zerine alarak, kendi strateji ve taktiklerini retmeleri gibi Heminde

aslen pagan fakat sonradan Hristiyan gelenei olan Vartovar farkl isim ve

kutlamalarla devam ettirmiler. Ramazanda Mslmanlarn czdanlarn oru baba

trbesine srtmeleri gibi tek tanrl dinler tarafndan hurafe olarak adlandrlan bu

pagan gelenekler bir ekilde toplum tarafndan inanlr ve uygulanr olmu. Genelde

egemen dzene boyun emi olan hatta boyun emekle kalmayp bu dzeni, kabul

etmi, benimsemi gzken bu yerliler, onlara dayatlan ritelleri, tasavvurlar ya da

kanunlar, fatihlerin bunlarn uygulanmasyla elde etmeyi dndkleri sonulardan

ok daha farkl bir biimde uygulam, gerekletirmi ksacas farkl bir biime

sokarak yeniden imal etmilerdir. Kendilerine dayatlanlar, elinden bir trl

kurtulamadklar bu dayatc sisteme yabanc gndermelere dayanarak ve farkl

hedeflere ynelik olarak kullanarak ve farkl uygulamalara tabi tutarak, derin bir

dnme uratmlardr. Yoksa bunlar reddetme ya da deitirme yoluna

gitmemilerdir. Onlar dardan sindirmeye, tmeye alan smrgecilik sistemi

ierisinde teki olarak kalmay baarmlardr. Egemen dzeni bu biimde kullanarak,

reddetme imkanlarndan ve aralarndan yoksun olduklar erkle oyun oynamlar; bu

dzenin elinden, bu dzeni terk etmeden, bu dzenden uzaklamadan, kap

kurtulabilmilerdir. Farkllklarnn gc, tketim biimleri ve yntemlerinden

gelmitir. (De Certeau 2008, 45-46)

Vartovar Ermenicede Vartavar adyla kutlanr ve bir pagan geleneidir. Ermeniler

Hristiyanlatktan sonra bu bayram sa ile zdeletirilmitir. nsanlarn birbirinin

zerine su serpmesiyle kutlanr ve elenilir. P.Minas Bjkyana gre Vartavar

Yortusu gnnn ismi Vartevor Vartivor kelime anlam olarak Yayla enlii demek.

77
Yayla enlikleri belli zaman dilimi ierisinde yaplan enliklerdir. Yani tek birgn ile

snrlanmaz. Ayn zamanda, Erzurum Narman yresinde Austos ay, Sarkam

yresinde Austosta esen frtna gibi anlamlara da gelmektedir. (Saati 2008, 8)

Pakize (65) Vartovoru yle anlatyor: Amlakitde Kotenur yaylasnda Vartovor

kutlanr. Akam nce erkek horonu oynanr. Horon bitince gen kz ve erkekler

toplanp baka bir yere gider orada da sabaha kadar birlikte horon oynarlar. Bundan

nce her gn 10 gn boyunca saat 12.00de kz horonu balar. Herkes kyden yaylaya

kar on gn boyunca izinlidirler. Gndz kzlar horon oynarken erkekler kahveye

gider, kumar oynarlar ya da hep birlikte piknie gidilir. Vartovar demek btn millet

bir araya toplanp Temmuzun 15inde Amlakite gitmek demek. Vartovarda kadnl

erkekli horon oynanr. Bunun ardndan genel olarak yaylacl kendi anlarna

dayanarak yle anlatyor Pakize: Scak olur buralar. Millet kp biraz hava alr.

Arlkl olarak Ortan ve Makrevitsden, birka aile de Podollar Kynden Pokut

Yaylasna kar. Orada bir ay kalnp hayvanlar otlatlp yaylaclk (kn yenecek

tereya ve peynir) yaplr. Bir ay sonra Pokutdaki otlar bitince daha yukardaki

Samistal yaylasna klr, bir ay da orada kalnr diyor Pakize (65).

Hseyinin Vartovar anlat ise yle; G ederdik yaylaya. Gelinler dizilirdi. En

byk gelin nde ve pei sra tulum, zurna ierdi. Tulumcu nde, gelinler arkada

giderdi. Erkekler, kadnlar, kzlar gelinlerin nnde giderdi. 5 saat yol yrrdk

Vartovar dzlne. Vartovar duzuna. Orada 1 saat horan oynanrd sonra herkes

evine dalrd. Vartovar sadece Amlakitte kutlanyor. Amlakittekine Vartovar

deniliyor. Btn yaylalarda g zaman kutlanp, horon oynanyor. (Hseyin, 81)

Vartovor Elevitde ot biimi adyla kutlanyor. Oraya ot bimeye giderler. Eskiden

yaylaclk yaplrken ot bime dnemine denk geldii iin Elevit yaylasnda yaayanlar

78
belli ki Vartovarn ismini deitirip ot bime yapm ve kendi asimilasyon srelerine

dahil etmiler.

Heminde Hristiyanlktan kalan iaretleri hala gndelik yaam iinde grebildiimiz

gibi, bunlar laf arasnda sylenen szlerde, gndelik dilde, gelenek ve grenek

kalntlarnda karmza kabiliyor. Hatta kalnt gibi grnen iaretlerin tesine de

geebiliyor ama gndelik hayatta Trkle dair sembolleri kendi veya arabalarnn

zerinde tayorlar.18 rnein, Heminlilerin Trk olduklarn srarla savunuyor ama

stanbul Kurtuluta pastaclk yaptklarn, oradaki pastaclarn Heminli olduklarn,

orann insann ok sevdiklerini, ok Ermeni arkadalar olduunu sylyorlar. Biriyle

konuurken neredeyse szckleri anlayacaktm ama anlayamyordum. Szcklerde

Ermenicede olan -ts sesini younluklu olarak kullanyor, Trkeyi bozarak

konuuyordu.

Gndelik hayatta hala eski ky isimleri kullanlyor olsa da etimolojik olarak bu

kylerin tam olarak eski isimlerini Heminin yerlilerinin bilmesi mmkn deil. Son

yllarda bu konudaki aratrmalarn srdren Sevan Nianyann Szlerin Soyaac

adl szlnn haricinde bir de ndex Anatolicus adnda bir web sitesi var.

amlhemindeki yer adlarnn gerek isimleri Nianyana gre yle:

amlheminde gndelik kullanmyla iniva Ky, imdiki adyla enyuvann

eski ad Ermenice nivadr veya Ortan Ky Ermenice Ortnents/Vortnensdir (Aziz

Vartanlar). Kuuve olarak bilinen imdiki adyla Yolky ky 1530 Hemin

Yerleimi olup ad Kuovadr. Hemen enyuvann altndaki lk Kynn

Ermenice ad Molevints olup Heminli Yerleimidir. atky Ermenice Daptr ve

Hemin Kydr. Yaylalardan Ayder Ermenice tmsekler anlamndadr. Palovit

79
Ermenice adyla Palovid Sisilidere anlamndadr. Pokut yaylasnn eski ad Pokut

Ermenice pokud Centiyanl anlamndadr ve Heminli yerleimidir. Ermenice pok,

zellikle Karadeniz dalarnda 1500 ila 2200 metre irtifada ok yaygn olarak yetien

mavi centiyan (Gentiana asclepiadea) bitkisinin addr. (ndex Anatolicus -

http://www.nisanyanmap.com)

amlheminde yerleim yerlerinin isimleri eskiden Ermenice iken gndelik

kullanmda bozulmu, ekil deitirmi olduu iin farkllam olmasna ramen hala

eski haline ok yakn kalan veya eski halini anmsatr trde isimler olarak kullanlmaya

devam ediyor. Bu isimler Heminlilerin kimlikleri hakknda bize yol gsterirken,

kutlamaya devam ettikleri bayramlarnn dinsel boyutu unutularak ortaya ilk k ekli

olan pagan ayinleri tarznda kutlanlyor. Bugn, bu yzden Hristiyan inanc tamamen

yok olmu. Buna ramen eskiden kullanlan enliklere verilen isimler halen

kullanlyor.

Vartovar isminin ne anlama gediine dair baka bir rnekte geleneklerin ekil

deitirmi hatta syleni eklinden dolay alay konusu olmu halini grebiliriz.

Vartovar aslnda Vartavardr. Biz Vartovor diyoruz. Vor Ermenice gt demektir. Gt

bayram etti derlerdi. Horan kilise ismidir. Horan oynamak ok gnaht eskiden

(Glsn 65) diyor. oran kilisenin iindeki sunak yeri iin kullanlr ve bir sz

benzerlii vardr fakat horon kelimesini Nianyan Yunanca xoron; el ele tutuarak

yaplan toplu dans, fiiline balyor. (Nianyan 2009, 246) Demek ki horon Lazlardan

alnan bir dans gelenei ve horon oynamak Lazlardan beri yaplagelen bir gelenek.

Horon Heminde ve Karadenizin dier blgelerinde de ok elenerek, kadnl erkekli

kol kola girilerek oynanan bir oyun fakat horon yrelere gre farkl isimlerle anlyor.

18 Grmelerden birinde bir Heminlinin kendi karna yarayacak bir durumda ve benim Ermeni
olduumu rendikten sonra, Ben Ermeniyim dediini fakat bunun yan sra arabasnn yerine

80
rnein Remzi Bekarn alm olduu eymakor Kz Horonu, bir ok tulumcu

ve horoncu tarafndan Bakoz Horonu olarak bilinmektedir ve bu ekilde icra

edilmektedir. Bununla birlikte Remzi Bekar Bakoz Horonu olarak farkl bir kaide

almaktadr (Saati 2008,127) diyen Yonca Saati isim elikisini aklyor. Cermak

Ermenice beyaz, ur da su anlamna gelir. Heminde byle bir yer ad bulunuyor ve

eskiler orada oynanan veya oradan km horonu eymakor Kz Horonu olarak

bilseler dahi sonradan bu ismin deitirilip Ermeniceyi hatrlatmayacak bir kelime olan

Bakoz Horonu ekline dnm olmas ya Heminlilerin kendilerini gizlemek iin

kullandklar bir taktik veya devletin basks sonucu oluan isim deiiklii olarak

dnlebilir. Heminliler de, Karadenizliler de horon oynamay ok seviyor, horonun

verdii ard arda devam eden hareket iinde kendilerini kaybediyorlar. Bu kaybedi

Lefebvreden daha nce aktarlan ritm kavramnda sylendii gibi hayat

tekdzeletirirken Heminlilerin kendilerini unutup, sorgulamayp, eskiden amanlarn

yapt gibi transa gemelerine sebep olmakta. Glsnn syledii Horan oynamann

gnah olduu fikri de Ermenicedeki sunak yeriyle olan isim benzerliinin orann eski

Ermenileri, imdiki Heminlileri tarafndan gnah saylmasyla aklanabilir.

Bakhtine gre karnaval ksa sre iin dzene ara verme ve tersyz etme anlamna

gelir, alan yksek, yksein alak olduu zamandr. Festivaller, enlikler, mardi

gras ve dier enlik formlar hiyerarinin ve deerin tersine evrildii zamanlardr.

(Hall 1997, 291)

Bakhtin, dil oyunlar, absrdlkler sembolik dzenin aslolan dnmn istismar

eder der. (A.g.e. 1997, 291) Heminliler her frsatta (dn, enlik, elence)

oynadklar horonu anlatrlarken dahi mutlulukla gzleri dolar. Onlar yaama,

masallarn yan sra Yunanllardan alm olduklar horonun okusu iinde kendilerini

Trk bayra kartmas yaptrdn gzlemledim.

81
kaybetmeleriyle tutunurlar. Bakhtine gre karnaval gibi olan kutlamalar yeni bir

enerji kaynayla balanty salar. Yaam ve ruh, doum, iftleme, taknlk,

dourganla eriim salar. Aslnda ehvetli enerjinin akmas duygusu, karnaval

zamannn sosyal ve sembolik transformasyonla ilikili olarak etkili bir metafor

oluturur. (A.g.e. 1997, 291)

enliklere Hopada kutlanan enlik olan Dodin inu aasda kadnlar yzmesini iyi

bilen gen kzlara teslim edilir, bu elenceye erkek sokulmazm. Baoba Kynden

Hasan Vartovarn Dou Heminde kutlanmadn syledi fakat Ermenilerin

kutlad Asdvadzazin Bayramna denk gelen enlik Dodin inu aas oluyor.

Ermeni dininde genellikle Austos ortasna denk gelen bir Pazar gnne kadar zm

yemek yasaktr. zmn olgunlamas beklenir ve Asdvadzazinde zm kilisede

papaz tarafndan okunup, kutsandktan sonra cemaate datlr. Aile bireyleri nce o

kutsanm olan zmden yedikten sonra eve alnm olan kutsanmam zmden

yiyebilmektedirler nk artk tm zmler olgunlam, kutsanm ve yenilebilir

kvama gelmi saylrlar.

Hopada Lazlarla yan yana olan yaamdan kaynaklanan gelenek paylamlarnn

sonucu olan Dodin inu aas enliini Hasan yle anlatyor:

Biz Lazlarla yan yana kalmak zorunda kaldk. Bu topraklar Lazlardan aldk. Biz de
burada kaldmz iin biraz daha Lazlara uyum salamaya altk. Burada Lazlarn da
kutlad deniz bayramlar vard. Bu gn hi kimse kutlamyor. Doin inu aas
dedikleri kadnlarn ve ocuklarn denize girdikleri, inciri bizim ancura dediimiz aacn
yapraklar ezilerek vcuda srld zms bir ey. 15-20 Austos arasnda kutlanr. 14
Austosta gne scak perdeden kp souk perdeye geer, artk gne eskisi gibi
stmyordur. Dodin inu aas - durmann zaman. Erkekler de daa karlar. Btn her
ey duruyor. O zamandan sonra bir ey retmiyor, daha az alyor toprak. Kadnlar o gn
denize girdikleri ve denizin en ifal gn olduu iin erkekler mahremiyeti korumak
amacyla daa karlar. Yzmesini iyi bilen gen kzlar da blgede gvenlik nlemleri alr.
50li yllardan nce burada pancarc enlikleri denen aslnda Ermeni bayramlar olan
enliklerde, yani bana gre Ermeni bayram, buradan kafileler halinde avata, Ardanua
pancarc enliklerine katlmaya giderlermi. O dnemde Pazar kurulurmu oralarda ve
zm, peynir, ya satlrm. imdi gittiin zaman sadece alkol satlr, et satlr. Baka bir
ey satlmyor. Blgede ticaret yapanlarn bir ou o blgedeki pancarc enliklerine

82
 ynlendirirmi ticareti. Pancarn kelime kk de Ermenicedir. Pan i demek, car are
demek iin aresi yani alternatif.(Hasan 47)

Heminlilerin yaylaclk geleneklerinin, o zamanki al veriin salanmasnn ve

genlerin birbirini grp tanmasnn, sevmesinin sebebi olan enlikler eskiden gelen

geleneklerini, inanlarn bu gne tamaya yardmc olmann yan sra Heminlilerin

kimliklerinin asln unutsalar da korumalarna ve bir arada durmalarna yardmc

olmutur.

Heminlilerin Bubrik treninde llerini kstrp, kzdrmamak iin ise helvadan

kalanlar mezarlara datmalarnn sebebinin ip ular Aliye Altn Ermeni halk

inancn anlatmasnda bulunabilir. Alt, Ermeni halk inancnda n ve karanln

dikkate deer dalizmi karakteristiktir derken aydnlk ve gnn iyinin ve ilahi olann

alanna, kt ruhlarn dnyasnn ise karanln kt prensibine ait olduuna deinir.

Kt ruhlarn egemenlii yalnzca gnein batyla balayan karanln kmesiyle

etki ettii iin ller karanlk kmeden gmlrler. (Alt 2005, 27) Bu inanta

llere olan sayg ve o saygnn saknmaya dnmesi grlr. Saknma korkularn

bastrlmas iin bir ara olarak kullanlm. Ferguson, Kirkegaardn dinsel

psikolojisini anlatrken Hristiyanlk znelliin en yksek formudur; saf dnceden

te saf ie dnklktr (Ferguson 1995, 152) demektedir. nan kiinin kendi

mutluluu iin tutkulu ilgi eklinde vardr ve tutku (burada korkuya olan tutku)

elinden alndnda inan artk yoktur. (A.g.e. 156) Heminliler iin inan, Hristiyanlk,

Mslmanlk, pagan gelenekler ve korkuyla beslenerek bir btnlk oluturmu.

Hristiyanlktaki lm ruhun yolculuuyla birlikte sonunda kiiyi eatolik bir

yarglanmaya gtrr. (Alt, 2005, 27) Ermeni halk mitolojisindeki cinvat kprs

ile Mslmanlktaki srat kprs ayn sembolik i hesaplamay len kiinin ruhuna

83
yaptrr. nsanlarn ruhlar bir sa teli (maze) kadar ince bir kprnn zerinden

gemek zorundadr.(A.g.e. 2005, 27) Gnah korkusu Hristiyanlkta da Mslmanlkta

da ayn ar yk olarak ortaya kmaktadr. Kii ldnde iyi ruhlarn karalara kar

mcadelesinin baladna deinen Alt, Frtnal yaam yolculuuna uygun olarak ruh,

ilahi yolda yolculuk srasnda ok eitli tehlikelerin tehdidi altndadr der. Ruh

ykseldiinde kendisini ele geirmeye alan kt gler tarafndan tehdit edilir.

(A.g.e. 2005, 27)

Melisa Bilal Kaybolan Ninniler ve Trkiyede Ermeni Olmaya Dair Dier Hikayeler

balkl tezinde Ermeni kadnlarnn tarihte yaadklar youn aclardan dolay

ocuklarna neeli ninniler syleyemediklerini, bunun yerine ellerinde olmadan

yreklerinde olan acy dar dkp aclarn anlatan ninnilerle ocuklarn

uyuttuklarn syler. (Bilal 2004) Bu tr acl, yaknmal ninni trn Anadoluda

anlatlan masallarda da grebiliyoruz. Pertev Naili Boratav Hsn Yusuf ehzade

masalnda; Sultan gergef ilerken, peri kularnn sihrine maruz kalarak beyaz bir ku

olmu Hsn Yusuf ehzade onun gergefini alar. Ak hastalna yakalanan Sultan da

tek bana yolculua kar. Kelolann gsterdii yolu takip eden Sultan ehzadesinin

ayn on drd gibi bir erkee dnt halini grr ve bir ekilde ehzadeden

hamile kalr. Sultan, sarayn samanlnda bir ocuk dourur. Bu ocua syledii

ninni yledir:

Padiah babamn elmastr tac

Gnl dedikleri ne mkl ac

Lokman hekim gelse yoktur ilac

84
Aman Bahtiyarm ldrn beni

Gl iken vcudum soldurun beni

Gergefim stne bir kutur kondu

Yand yreim de kan ile doldu

Derdimin devasn Kelolan buldu

Samanlk odas saraym oldu

Sar kalfalarm bama vurdu

Uyu Bahtiyarm ldrn beni

Gl iken vcudum soldurun beni.

Bu masalda Sultan ne yapp edip ehzade sevgilisine kavuur. Masallar kayglar,

istekleri duygular anlatrlarken numara yapma-yalandan yapma/gizlenme,

duygularn saklama, sinsilik etme gibi elere de yer verir. (De Certeau 2008, 96) De

Certeaua gre gnlk eylem, alkanlk ve uygulamalarn formalitesi bu yklerde

kendini belli eder. G ilikilerinin tersyz edildii bu ykler, mucize anlatlar gibi,

bahtszlarn, masals, topik bir uzamda zafer kazanmasn salar. Bu uzamda, zayfn

silahlar, yerleik dzenin gereklerine kar korunur. (A.g.e. 2008, 96) Tarih yazanlar

tarihe hkmettikleri iin zayflar da bu uzamda, toplumsal snflardan da gizlenmi

85
olduklar iin, kurtulmu olurlar. Bu kurtulu sonucunda bu masals ykler, kendi

okur ve dinleyici kitlelerine gelecekte kullanlmas mmkn olan taktik olaslklar

sunar diyen De Certeau tarih yazmnn, gemi zaman kipini kullanarak,

kurumsallatrlm erklerin stratejilerini anlattn syler. (A.g.e. 96)

Trklerdeki geni zaman kipinin kullanmna bakacak olursak orada da erklerin

stratejilerini tek bir cmleyle anlamak mmkn oluyor. rnein Hopadaki

Heminlilerin syledikleri bir trkde;

Kara gemi n gider

n gider de yan gider

Heminin gelinleri

slama kurban gider

slama kurban gider sz Heminlilerde kolektif kimliin srdrlmesi iin

herkesin bildii fakat inkar ettii gerei gzler nne sererek kurban gittikleri halde

aka gizlenmeye devam ettiklerini bir gsterir. Colebrook, Certeau ve Foucaultya

dayanarak Metafor verilmi olan balantdan veya mantktan herhangi bir ekilde

ayrlr der ve metaforun yasaklanm veya izin verilmi anlamn aka dile getiren

ikinci bir iirsel corafyay gerek corafya zerine kurarak baka bir mantk ortaya

kardn anlatr. (Colebrook 2001, 108-9; 557) Anadoluda yaayan birok

uygarlktan doan kltrel eitlilik hangi gelenein, yemein, masaln kime ait

olduunu net olarak sylemeye olanak tanrken tek bir yemein veya masal

kahramannn birok uygarlkta ayn veya ok benzer ekilde grldn

gstermektedir.

86
Pertev Naili Boratavn Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecilii kitabnda Krolu

karakterinin Ermenilerde ve Grclerde tpa tp ayns olmasa da kr edilen kral rnei

(ran Hkmdar II: apurun Ermeni Kral Tiran (saltanat 340-350) hile ile yanna

getirterek, gzlerini oydurtup onun yerine olu Arak (saltanat 351-367) tahta

geirmesi) grlr. (Boratav 1988, 147) Krolu zenginden alp fakire veren, ilk defa

987-988de Bolu taraflarnda grlen, ebedi bir hayat sren, yiit ve air bir

karakterken, (A.g.e. 153) Hemin masallarndaki cad karakteri kt, lebilen ve aile

yaknlarndan olabilen bir karakterdir. Heminin cadlar hep klk deitirir. Kyller

en yaknlarndan, aile yelerinin ve komularnn cad olabileceinden korkarlar. Bu,

kendilerinin de din deitirerek klk deitirmi olmalar, bundan dolay da

sululuklarn ve korkularn cad karakterine yklemelerinden kaynaklanabilmektedir.

Kendileri de Ermeni iken Mslman olmular. Artk aradan kimin eskiden Ermeni

olduunu bilemeyecek kadar ok zaman gemitir. O yzden De Certeau, Foucault ve

Colebrooka dayanarak Heminlilerin metaforun zelliklerini kullanarak, iirsel

corafyay yani cadlarn yaad yaylalar gerek corafya zerine kurarak

kendilerini cezalandrdklar sylenebilir. Simonian Kadnlar ocuklarn

kocalarndan saklayp ldn syleyerek baka bir ehre zellikle Trabzona karp

orada misyoner okullarna gndermilerdir (Simonian 2007, 59) derken, kadnlarn

vicdan azabndan kurtulmak iin kocalarna yalan sylemeyi gze alarak, drst

olmamakla kendilerini cezalandrrlarken ocuklarn Hristiyan olarak yetitirmenin

mutluluuyla hayata tutunmaya alm olduklarna vurgu yapmaktadr. Fergusonun

aktardna gre Kirkegaard inanc bir arac olmaktan te bir eliki olarak tarif

ederken onun ie dnkln sonsuz tutkusuyla tarafsz belirsizliin arasnda kalan

eliki olduunu syler. ( Ferguson 1995, 152) Bu eliki eski ile imdiki inan

arasnda ise yle grlr: Eskiden ocuklarn kocalarndan karan kadnlar bu gn

87
ocuklarn korumak iin onlarn yannda Hemince konumuyorlar. Hemin artk

zerinde konuulan ve gemii aratrlan bir kltr olmaya balad iin kadnlar bu

defa da ocuklarn korumak iin Hemince retmiyorlar. Bu durum Hasann ei

Fadik tarafndan gnll asimilasyon olarak tanmlanyor. Kirkegaardn dedii gibi,

Kesin olmama inancn bir n gerei olmakla kalmaz onunla srekli bulunmak

durumundadr. (A.g.e.160)

Hemindeki cad masallarnn retimine amlhemindeki insanlarn kendilerini

gizlediklerine dair anlatmlar destek olacak niteliktedir. Glsn, Her ey gemi, hi

kimse saf deildir. O saklanmalar hep olurdu. Ben 7 yalarndayken Arka Heminde

bir kadn vard, o felaketten kurtulmu bir kadnd. Ad Asiyeydi diyor. Eski

soyadlarnn deitiini O zamanki Kapidiyan imdiki Kaptandr diyerek anlatyor

ve ekliyor, O zamann isim veya soyadlar imdi lakap olarak kullanlyor. Andon var,

atik var, Petros-Bedros, Avedikler, Kamiler, Takolar var. Takuhiler, Kaputyanlar

var diyor ve bir sre sonra rnekleri daha derinletirip net karmlar yapyor:

Sahaglar var. Sahag Ermeni ismi. Sahag isimli birisi var yani ama imdi lakap olarak

kalm. Matiller, Matilddir. Tarpinler var. Demirci ustalar, Ermenilermi. ki dede

varm. (Glsn, 70)

Gemite yaananlar hatrlayan insan kalmam artk ne amlheminde ne de Hopa

Heminde fakat onlarn ocuklar, torunlar yer isimlerini ve adetlerini hala

hatrlyorlar. Hafza konusunda bu teze en ok yardmc olacak eyler ise doa st

yaratklarn, cadlarn, cinlerin olduu, zlemi ve korkuyu gsteren masallarn yan sra

gerek olaylar anlatan masal haline gelmi hikayeler. Bunlara iyi bir rnek aadaki

Ekmei Paylamak hikayesi.

88
 Ekmei Paylamak

Harpten nce Artvinde ok Ermeni yaarm. zellikle Ardanu yresinde nfuslar ok

fazlaym. Yrenin en zanaat insanlar Ermenilermi. Duvarc ustalar, gmler,
bakrclar, frnclar hep Ermenilerden karm. Ermeniler ok alkan insanlarm. Bu
yzden Ermenilerin zengin olduuna inanlrm.

lkeyi saran kara bulutlar Artvin zerine ulatnda bir srek av balam. Ermenilerin
bir ou Ardanutaki sesli kayadan aa atlarak ldrlm. imdilerde cehennem
deresi kanyonu denen kanyonun o gnlerden kalan ad sesli kayadr aslnda. nsan
lklarnn hala derinlerinden ykseldiine inanlr. Kalanlar, sallara doluup oruh un
azgn sularyla bouarak oluk ocuk Batum a gemeye almlar. Ama bu sefer de
eteler yollarn keser olmu.

Bu etelerden birinde bir Heminli eteci varm. Makaroluyla Batumda karlamlar.

Anlatm Markarolu: etecilik gnlerinde bir kafileyi ekmiler kyya. Ellerinde deerli
ne var ne yoksa almlar ellerinden. Birinin ayaklarnda bir ift ok gzel aa izmesi
varm. Bu eteci izmeleri de alm kendine. Tam hepsini kuruna dizecekleri srada
ilerinden biri: ekmeimi paylamtm seninle demi. etecinin hatrna gelmi. Zor bir
zamannda frnna snd adamm bu. Bunun zerine eli varmam ldrmeye, ikna
etmi arkadalarn ve brakmlar yeniden oruhun kucana yolcularn.

Gel zaman git zaman etecilii brakm iyice kocaynca. Yllar sonra yolu Batuma
dm. Bir frna girmi ve ekmek almak istemi. Frndaki adam mterisini szm ve
ayandaki izmelere gz taklm. Dnp yanndakine Ermenice: Asonk im muygers
yen. Asiga mezi goobda martne. Mart prnenk, pakhi (Bu izmeler benim izmelerim.
Bu bizi soyan adam. Tutalm adam karmayalm) demi. Tabi etecinin Heminli
olduundan haberi yokmu. Sylenenleri anlayan eteci kapya doru seirtip kacak
olmu ki, kapda karsna baka bir adam dikilivermi. Gz gze gelmiler. Derin
bakmlar. Gzlerinin derinlerinde ikisi de bir eyler grm. Zaman durmu bir anda.
Sonra adam usulca etecinin nnden ekilivermi. eteci hzla uzaklam. Kapda gz
gze geldii adam ekmeini paylat o adamm.19

Bu hikaye Heminlilerin bir travmayla ba etmeye altklarn ve iddet deneyiminin

anlatya dntn net olarak gsterirken, bu durumun masallarda yansmasn

bulmu olmasna da iyi bir rnek tekil ediyor. En kt olaylarda, insanln ayaklar

altna alnd, fakat yine de yaplan iyiliin hatrlanarak insan olmann iyilik ve

erdemle zdeletirildii burada grlebilir. Buradaki dier nemli nokta da etecinin

de bir Heminli olup, Hemince bilmesi. Bu da iyilik ve ktln din ve rktan

bamsz olarak her insann iinde olduunun iyi bir gstergesi fakat en nemlisi

yaplan iyiliin geri denmesi anlaynn herkesin bilincinde sorgusuz sualsiz var

19 Heminli bir oban olan Makarolu Hemdiden dinleyip aktaran Mahir zkan. Agos'un 28 Kasm
2008 tarihli 661. saysnda yaynlanmtr.

89
olmas. Hristiyanlk asndan bakacak olursak Kirkegaard, Hristiyan gereklii

varoluun gerekliidir derken bu gerekliin, idealizmin ve maddeciliin batan

karc aklklarna kontrast olarak hakikatte ve sadece hakikatte anlalabileceini

dile getirmiti. (Ferguson 1995, 161)

Kolektif travmalar, zerinden zaman getikten sonra masal, hikaye, anlat gibi

gstergebilimsel aralarla insanla anlatlr. Durum ncelikle inkar edilip sonra

basmakalp bir grle anlatlr diyen Igartuna ve Paez, Freudyen bir kavramla,

unuturlar derler ve bunun, Durkheimin gemii olumlu olarak yeniden yaplandrma

safhasnn takip ettiini sylerler. Sonunda olayda yer alan grup yelerinin hatralar

ne karlr ve onlarn bireysel trajedileri kabul edilir. Travma var olmaya devam

etse de onun sosyopolitik sebebi unutulmutur. (Igartuna ve Paez 1997, 83)

Yukardaki hikayelerin Heminde fazla olmad ve anlatlmad biliniyor.

Durkheimin dedii gemii olumlu olarak yeniden yaplandrma safhasnn Hemin

rnei, Heminlilerin gerek hikayeler yerine anlattklar cad masallar ve cin

hikayelerini, kt eylerin orada deil, ancak yar yalan yar gerek hikayelerde

olabilecei dncesinde, onlarn da bunlar ryaym gibi hatrlamalarnda grlr.

Heminde grlen masallar alt ana tema etrafnda toplanabilir; Cad Masallar, Cin ve

peri masallar, dzene olan isyan umutla ekillendiren masallar, hayvanlarn da dahil

olduu ve konutuu fabl tr masallar, iki rk birletiren, evlilik ieren masallar,

gerek hayat ve travmalar anlatan hikaye tr masallar. Dzene olan isyan umutla

ekillendiren masallar hari masallarn ortak zellikleri korku ve iddetin insanlar

zerinde yansmasn bulmas. Masallardaki temalar ise; korku, kayp, dnm, lm

ve kurtulu.

90
Hopa Hemindeki grmelerde herkes orada masal olmadn syledi. Sadece bir

kii ocuklarn evden uzaklamamalarn tleyen bir ay masal anlatt fakat masal

olmad sylenmesine ramen nemli bir masal toplaycs olan Mahir zkann iki

rkn zelliklerini gsteren masallarndan biri yle:

Hrsz

Bir zamanlar Hemin yaylalarnn birinde nam btn yaylalara yaylm bir aa yaarm.
Aann bir de olu varm. Aann olu babayiit bir delikanlym. Aa, oluna ok
gvenirmi. Btn ileri olu yrtrm. Olunun bir dediini iki etmek istemezmi aa.

O zamanlar Bilbilan yaylasnda kurulan hayvan pazar imdikinden ok bykm. Artvin

den Erzurum ve Ar ya, Idr dan Kars ve Ardahan a kadar btn yrenin srleri bu
pazarda grcye karm. Ayn zamanda buras evre yaylalarn her trl ev ihtiyacn
karladklar bir pazarm. Btn evre yaylalardan insanlar gelir burada alveri
yaparm.

te Aaolu hayvanlarn bu pazara getirdiinde grm Heviyi. Grr grmez de abay

yakm. Hemen sormu soruturmu. Bir gzel renmi kimdir? Kimlerdendir? diye.
Akam eve gelince am babasna konuyu. Babas nce raz olmak istememi. nk
Hevi, Qntsetamal kynden bir Krt aann kzym. Babas olunun bir Hemin kzyla
evlenmesini istiyormu. Ama olunun kara sevdaya tutulduunu gzlerinden anlam.
Olunu isteinden vazgeiremeyeceini grm gzlerinde. Oluna olan sevgisinden
dolay raz gelmi isteine.

Sabah aa toplam efradn, eli gitmi Krt aann evine. Krt aa elileri byk bir
hrmetle karlam. Aay dinlemi, sorular sormu, cevaplar alm. Sonunda Aa seni
tanrm. Mert adamsn, bilirim. Olunu da duymuluum vardr. Babayiit bir delikanl
olduu gelmitir kulama demi. Son bir sorum daha var demi: Olun hrszlk
yapmasn bilir mi?

Aa sinirlenmi bu soruya: Ben bir aaym! demi. Bir aa olu nasl hrszlk yapar.
Krt aa: Dnyann bin bir trl hali var aa! demi. Aalna hi gvenme. Ben
hrszlk bilmeyen adama kz vermem! demi. Sonra da eklemi: Benim ahrmda bir
doru at var. Buralarda benzeri grlmemi bir at. Ahrn evresinde dolaacak kadar uzun
iplerle balanm drt iri kpek korur atm. Her biri bir adam paralayabilecek cinsten
kpeklerdir bunlar. Oluna kzm ancak ahrmdan doru at alabilirse veririm demi.

Aa aresiz eli bo dnm evine. Sonucu merakla bekleyen oluna durumu anlatm.
Olu vazgeecek gibi deilmi sevdasndan. Dnm tanm. Anasndan drt para
kee ve ya hazrlamasn istemi. Ya eritmi. Keeleri yatrm yan iine. yice
yedirmi ya keelere. Gecenin karanlnda atna atlad gibi aann ahrna varm.
Ahra yaklanca kpekler hmla zerine atlm. Yaklaan her bir kpein nne yal
keelerden birini atm. Kpekler keelere saldrm. Tabi keeleri paralamalar
imkanszm. Kpekler keelerle bouurken Aaolu ahra girmi. Doru at ahrdan
karp yaylann yolunu tutmu.

Sabah Krt aann kahyas lk la aaya komu: Aa! Aa! Doru at almlar.
Doru at ahrda yok aa! Krt aa hi istifini bozmam: Telalanma kahya, ben
biliyorum atn yerini demi. Sonrada emretmi: Hemen git Hemin yaylasna. Aaya

91
 syle, dn alayn hazrlasn gelsin. Ha! Doru at da aamn babayiit delikanlya dn
hediyesidir de. 20

Stendhal Bakalar senin zerinde senden bir ey alabilecekleri oranda gce

sahiptirler diyerek kiinin kendisini dierleriyle eit dzeye getirip, onlar farkl

olmadna inandrabilirse onlarn kii zerindeki etkileri ve silahlarnn yok olacan

syler. (Greimas, Fontanille, 1993, 158) Hrsz hikayesinde Krt aa Heminli

damadn, kendisinden farkl olmadn ispatlamaya arr. Damat da bunu baararak

aayla eitlenir ve bylece kz alr. Bu masals hikayeden, Heminlilerin darya

kz vermenin yan sra aldklarn da renmekteyiz. Hasan eski zamanlarda

evlenmenin iki tarafn birbirini grerek olmadn, ailenin kz ve erkek adna karar

verdiini sylemiti fakat bu hikayede tek tarafl da olsa erkek muradna erer, anlayl

ve kendi inand dorular erkek tarafna retmekten geri durmayan bir kz

babasna denk gelir. Bu da Heminlilerin ve Krtlerin bir arada yaayp, birbirleriyle

gelenek ve grenek alveriinde bulunmu olmalarnn bir gstergesidir. Hasan eski

zamanlardaki evlenme tarzn anlatrken:

Genler trksyle devinim salar. Gen kzlar tepelere kp toplandklar yerlerde

Hemin trkleri sylerler. Burada hayat daha slami esaslara gre olduu iin toplum
kapal. Birbirlerini grmeden nianlanm, karar vermek zorunda kalmlar. Kimse bu
evliliklerden memnun kalmam(Hasan 47) der.

Bunun yan sra Cevat bugn anlatrken Heminlilerin dardan kz aldklarn

syler. Heminliler buna ramen kollektif kimliklerini masallar ve dil zerinden

srdrmeye devam ederek, yok olmadklarna dair ipucu veriyor:

20 Mahir zkan tarafndan yazlp 25 ubat 2009da http://hamshentsi.blogspot.coma eklenmitir.

92
 Eskiden daha azd ama artk bir ekince yok. Genelde yaylalarda komu olduumuz
Krtlerden, ya da Krtlemi ingenelerden, Lazlardan gelinlerimiz var. Son zamanlarda
Grclerden (Grcistan'dan) de gelinlerimiz var. Ama bunlar hi bir zaman youn
olmuyor. Lazlar Heminlilere kz vermiyor hala. Yaplan evliliklerin ou kz karma
yoluyla gerekleiyor. Krtlerde byle bir yaklam yok aksine onlar Heminlilere gelin
giden kzlarna rahatla kavutular gzyle bakyorlar. (Cevat 39)

Eskiden ne kadna ne de erkee sormadan byklerin karar alarak iki kiiyi

evlendirmelerinin, toprak, gelenek, aileyi korumak gibi nedenlerle yaplan evliliklerin

yaratt sonular zellikle Hopa Heminde grlmektedir. Kadn ve erkek

birbirleriyle uyumamalar durumunda kurban edilmi, sevgisiz braklm olurlar.

Kurban etme eylemi farkl ekillerde grlebilmektedir. Hayvanlarn kurban edilmesi

zerine yazan Georges Bataillee gre Kurban etme, dikkatleri, kaynaklarn imdiki

zamanda harcanmas stne eker; aslnda bu kaynaklar yarn kaygsyla muhafaza

edilen kaynaklardr. ( Bataille 1997, 44) Grc usul yaplan evlilikler de iki tarafn

da ok beklemeden, yani bir sre daha iki insann birbirini sevmesini beklemeden

tanmadklar kiilerle evlendirilerek sevgiyi kurban etmektedir. Kurban etme bir

karlk beklendii iin yaplr. Sevginin kurban edilmesinin karl da Tanrlarn

gelecei garanti etmesi beklentisidir. Heminlilerin ou hayatta kalm olmann

karln ak olmadan, sevmeden evlenerek demilerdir.

Yine gerei anlatan hikayelerden biri olan aadaki masalda da kurban etme

eylemini grmekteyiz fakat bu kurban nlem almak iin deil nceden yaplm olan

ktl telafi etmek iin verilmektedir.

93
 Karadenizin Laneti

Her gn Karadenizin nnde alayp zr dileyen kadn bir gn uzaktan gelen bir alama
sesine doru yrmeye balar. Alayan bir kadn grr ve onu alp evine gtrr.
Gen kadnn yal kadna anlattdr:
Kim olduumu bilmiyorum ben. Elbet benim de bir anam, bir babam vard herkes gibi. -
Allah rahmet eylesin.- Herkesin ad gibi adlar vard. Herkesin ky gibi bir kymz
vard bizimde. Orada dodum, orada bydm ben. Oradan gelin oldum telli duvakl.
Kymzde hi akrabamz yoktur bizim. Sonradan gelip yerlemi bizimkiler oraya. Hi
konumazd babam bu konuda. Nerden geldiklerini de bilmezdim, niye geldiklerini de.
Benim bilemediklerimi bilirmi birileri meer. Meer kymz herkesin ky gibi
deilmi bizim. Admz herkesin ad gibi deilmi. Ben bilmezdim. Bilen birileri varm
meer. Gelip sylemiler kocama da. Gavurun kzn beslersin koynunda demiler. Yola
gelmeyenlerin soyundan senin karn demiler. Arada kalmlardanm bizimkiler.
Heminin kaaklarndanm bizimkiler. Ne kalabilmiler. Ne de gidebilmiler kar
kylara. Adlarn saklamlar, kylerini saklamlar. Ben bilmezdim. Bilirmi birileri
meer. Kovdular evimden beni. Evim yok benim. Kimsem yok. Karadeniz in kylarna
vurdular beni. Benim yerim deli deniz.
Yal kadnn gen kadna anlattdr:
Sen benim beklediim iaretsin. Biz lanetlendik yavrum. Karadeniz sindiremedi takalarn
ykn. Lanetledi bizi. Olacak ey deildi takalarn ykl gitmesi deli denize. nsan
yklyd takalar yavrum. Balk istifi insan ykl. Adlar bize benzemeyen insan ykl
takalar ald Karadenize. lk yklyd takalar. Kadn l, ocuk l yklyd
takalar. Kudurdu deniz. Yapmayn. dedi. Dvd kylar. Yapmayn dedi. Yaptlar.
Balk dolu dnen takalar bo dnd geriye. Yllarca bize verdiklerine karlk insan verdik
denize. Kirlendi deli deniz. Sindiremedi takalarn ykn. Lanetledi bizi yavrum.
Takalarn reisi benim adamd yavrum. Yaman denizciydi. Bereketini esirgemezdi deniz
ondan. Karadeniz sevdalsyd onun. Konuurdu onunla. Anlard kendi dilince. Takalarn
ykn boalttktan sonra deniz kst. Konumad bir daha. Balk vermedi bir daha. O
lanet gnnden sonra hep bo dnd denizden. Sonunda iinin kylarn dvmeye balad
deniz gibi. Delirdi. Denize kamad bir daha. Kysna varamad. Denizi grmeden ld
sonunda. Laneti miras brakp ld. Olumda babas gibi denizci oldu delikanl anda.
Ne ettimse vazgeiremedim sevdasndan. Haftasna varmad delirdi. Varamad kysna bir
daha denizin. te o gnden beridir her sabah gelir otururum Karadeniz kysna. Yalvarr
dururum deli denize. Adaklar adadm. Kurbanlar verdim. Dualar okudum. Kaldrmad
lanetini zerimizden. imdi yavrum delikanl anda torunum lanetin kysnda. Seni
Karadeniz gnderdi yavrum. Laneti sen kaldracaksn.
Yal kadn torunuyla gen kadn evlendirdi. Ona kendisininkine benzemeyen bir ad
verdi.21

Heminliler bu tr gerek hikayelerle gizlediklerini aa karmakta, bir nevi gnah

karmaktadrlar fakat bu hikayeler hl insan iinde anlatlmaktan ok uzaklar. Bu

anlatda evden atlm olan kzn Heminli Ermeni olduunu, takalarla yal kadnn

kocasnn karya geirdiklerinin de Heminli Ermeni olduklar aka sylenmeden

21 Mahir zkan tarafndan yazlp 20 Kasm 2010da http://hamshentsi.blogspot.coma eklenmitir

94
anlatlmaktadr. Evden atlan kzn ancak denizde birok Ermeninin boulmasndan

sorumlu olan adamn torunuyla evlendiinde iki tarafn da lanetten kurtulaca gibi bir

sonula bitirilmitir. Bir kadnn tecavzcsyle evlenmesinin kadnn travmasna bir

zm bulmayaca ve ona tecavz edeni de temize karmayaca gibi burada da

Ermeni olduu iin evden atlan bir kadnn Ermenileri ldrm bir adamn torunuyla

evlenmek laneti ortadan kaldrmayacaktr fakat yal kadn tarafndan lanet olarak

adlandrlan af dileme yal kadnn gen kadn torunuyla evlendirmesiyle yaplmtr.

95
 5.5. Uyum, Direni ve Dil

Grlen kiilerden Figen Belkiyi ekmiler ki tilki km. Dorusunu syleyin bize

derken her belki sznn arkasnda gizlenen bir gerek olduunu ve devletin

politikas olarak bunun oradaki insanlara sylenmediini anlatmaya alyor. Bazlar

okuyor, reniyor ve sembolik ipularn deerlendiriyor. V. N. Volosinov Ne zaman

bir iaret varsa orada ideoloji de vardr. Her ideolojik sre bir semiyotik deere

sahiptir (Hall 1997, 295) diyerek Hemindeki tm eski yer adlarn ve soyadlarn

ortaya sermi, grnr klm oluyor bir bakma. (A.g.e.1997, 295) Hemindeki

evlerin zerindeki iaretler, Ermenice yazlar ve bunlarn varlnn kabuln ret etmek

Figenin syledii gibi tilkinin varlna iaret etmekle kalmyor, bize gizlenen fakat

var olan kimlii net olarak gsteriyor.

te yandan Glsn: Ortan Kynde Bayraktarlar var. Oras da daymn ky. Habak

(imdiki ad Baheli Konaklar) oradaki Okumulardan ve Makrevisdeki anlardan

ayrlm. Kolunada bir ky var. Bir aile Habaktaki Okumulardan ayrlmlar.

Kovelazlar diyorlarm. aleun Mahallesine gmler arazi ktlndan. Begi ve

Badasar Ermeni erkek ismidir. Andunantslar, Hocalantslar, Tikbaantslar,

akrantslar, ameyantslar. Aslnda amiram. Kehod, Kamnaod oderurun tepesi,

Ero sktte dan ismidir, (Ortan kynden sola doru baknca skt da),

Medzovit (Ermenice medz byk) demekte. De Certeau zel adlarn sahip olduu

byl gleri anlatrken eitli sslerle donattklar ve bir yerden baka bir yere

ynlendirdikleri gezgin ellerin stnde tanr gibidirler (De Certeau, 1990, 203)

benzetmesini kullanr. Onun iin isimler byldr. Ynler ve dorultular izerek bu

szckler ilk kez ad (A.g.e.1990, 203) olduklarn gsterir, zihinde ve mekanda

yerlerini aarlar.

96
Glsn baz kelimelerin veya cmlelerin Hemince syleni tarzn anlatmaya devam

ediyor: Peynuunu ettin mi? Peangn ettin mi? (orabn azn bitirmek ineyle)

Peran = Ermenice az. Bu tatikleri bir seveyim denir (Tatik - Ermenice elcik).

Frambuaza co deriz. (co - Ermenice ok). Madmanlarm krld denir birinin

aya ardnda (Ermenice mad - parmak). Yn ayrmak iin kullanlan sopaya da

madman denir. Puak - msr yapra, hadik taneleri iin kullanlr (Ermenice

hadik - tanecik). Tertsan, msrn pskllerine denir (Ermenice tertsan - iplik).

Tertsan atmak msr byyp ba verdiinde, iplik iplik ktnda verilen addr.

(Glsn, 65)

Glsn bol bol kitap okuyor, reniyor ve dier Heminlilerin inkarn tek bana

krmaya alyor. Makreviste eleti srtnda kilise var. Sonra okul olmu. Pagentur

(Ermenice; pagel kapatmak, tur kap), Kedanots kak (Ermenice; gllk, gl yeri), or

(Ermenistan Ermenicesinde elbise, kyafet, stanbul Ermenicesinde bebek bezi) eskiden

or derdik. orta- or gibi ince yaprak (orta, Heminde yetien byk yapraklar

olan bir bitki), pambaot, ot iin kullanlyor. Pamuk otu ince ot anlamnda (Pambak,

Ermenice pamuk), biz titer diyoruz siz titernik diyorsunuz kelebee, Ependos,

Melikipos-ayr isimleri, poots derler karki yollara (poots, Ermenice yol), apur

denir emeye, apurler denir. (apr = Ermenice eme)

Hopa Hemin olarak adlandrlan, Heminlilerin g etmi olduu birka kyden

Hopadaki Baoba kynde Ermenice olarak Ingeros mi tpir (Arkadama

dokunma) Hemince Ingeroes dignumi eklinde sylenmekte, veya

amlheminde Ermenice papaum olan arpnt kelimesi perperu olarak

kullanlmakta. Farknda olsalar da olmasalar da gemi bu gnk dilinde yayor.

Hopa Heminin yayla kylerinden Ardahan ilinin snrlar iine giren Bilbilan

Yaylasndaki Mehmetle Hemince anlayoruz. O Hemince ben Ermenice

97
konuuyorum. Merkezi otoriteden uzak kalan Hopa civarnda yaayan Heminliler

dillerini korumular fakat okuma yazma oran ok dk olduundan, yazp okuyarak

deil konuarak nesilden nesle aktarmlar. Bu da kulaktan dolma bir yntem olduu

iin zamanla dilde bozulmalara sebep olmu. Ermenicenin zor anlalr bir lehesi

konumuna gelmi.

Heminlilerin Ermenice diliyle olan balar grlrken ayn zamanda bu ban ak bir

ekilde dile gelmesi karsnda geitirme olarak nitelendirilebilecek taktikler de

devreye sokuluyor. Mehmetin Ermeni Krddr dedii Suata anadilini nasl

konutuu sorulduunda ayn Trke gibi ama biraz deiik diye cevap veriyor.

Naslsn? yi misin? demesini istediimdeyse oradaki daha yalca olan brahim (67)

Trke Naslsn, iyi misin? dedikten sonra beni bir tehdit olarak alglayp grevimi

soruyor. Beni sevmi olan ve ortamn snmasn istemeyen Yusuf (75) benim yerime

cevap verirken brahim sohbetten kama yntemi olarak Yusufun bir trk

sylemesini neriyor:

Knal Gelin

Gleli dalar karl neeli

Yaylasna vardm mor menekeli

Gleleli mi gelin, sevdal m gelin?

On parmann zeri knal m gelin?

Hele sen Glenin neyini grdn?

Srden ayrlan koyunu grdm

yz alm kzn boyunu grdm

98
Gleli mi gelin?

Sevdal m gelin?

On parmann zeri knal m gelin?

Gemii ina etme ve kritik miras konularyla ilgilenen Zhang ve Schwartz sosyologlar

ve tarihilerin seerek dlamak, balamndan ayr biimde deerlendirmek, ya da

gemi olaylar arptmak eilimini rejimin meruluu veya bir ulusun gururunun risk

altnda olduu zamanlar grldn sylerler. (Zhang ve Schwartz, 2003,103)

brahim de konunun kendisine ve sakladklar bir eye zarar vereceini dnerek

konuyu baka bir tarafa, en naif ve elenceli olan ark sylemeye eviriyor.

Yaylamzdan geen bu ipek yolu Ermenistan, Grcistan, Azerbaycana kadar gidiyor.

Eskiden araba yolu yoktu bu yoldan giderlerdi atlarla, eeklerle, diyen Zlf (50) ile

Ermenice konutuumda yzme bakp, utanarak glyor. Hemince bir kelime veya

cmle etse ardndan hemen yanl yaptn dnp dilini Trkeye evirerek benimle

sohbet ederken iselletirmi olduu Trk kimliiyle konuup; Bizim Trkler eskiden

Ruslar buradan taaa... Grcistana srmler. Bizim atalarmz srm, Ermenileri de

pelerinden dedikten hemen sonra arkada, Ermenistanda gvenli bir ekilde

yatabilirsin. Ermenistan gvenilir bir yer, diyerek sohbeti kendince olmas gerektii

yere ekiyor. Bilbilan yaylasn Ardahal Krt Yusuf Ardahan Bilbilan olarak

tanmlarken Heminli Zlf, Hopa Hemin Bilbilan yaylas olarak tanmlyor. De

Certeau Strateji erkin varlnn n kabulyle hareket eder demektedir. (De Certeau

1990, 201) Bilbilan Yaylasndaki grmelerimde erk olarak kabul edilip benimle

konuanlarn batan ihtimaml bir davran ekli sergilemeleri bunu dorular

nitelikteydi.

99
Hopa Hemin diline bakacak olursak, dou Heminlilerin konutuu Hemincede

fiiller mla yaplyor. rnein Ermenicede sorvil olan renmek fiili Hemincede

sorvu oluyor. ne sorvel veya ays pans sorvil bidi bu ii reneceim veya bu ii

renmek lazm. Sonunda da ek kullanldnda anlam o anki konuya gre deiiyor.

amlheminliler ise -c yerine Ermenicede olan ts harflerini kullanyorlar. Canavara,

tsanavar diyorlar. Hereye ekliyorlar. Uruyorlarm yerine uruyormler

deniliyor.

Hopa Heminlilerin dillerini korumalar, kimsenin onlar duymadan gndelik

hayatlarn srdrmeleriyle ilikilendirilebilecekken bu tezi dorular nitelikte bir

aklama Zlfden gelmekte: Dal olduumuz iin merkezi otoriteden bamsz.

Cumhuriyetten sonra gebeliin son bulmasyla denetlemek mmkn oluyor.(Zlf

50)

Heminlilerin kendileri kalmalarnn en byk sebebi yallarn yeni dili yani Trkeyi

iyi renmemi olmalar. Buna eitimsizlik ya da inat diyebiliriz fakat en gzelini

Mahir zkann annesi sylemi: yorgunluk...

Yorgun

Anlarmz birbirine karr. Trke yaadmz anlar Hemince anlatmak, Hemince

anlarmz Trke anlatmak zor gelir. Evlerimizde Hemince konuuruz. Okulumuzda
Trke. Anlarmz birbirine karr. Trke yaadmz anlar Hemince anlatmak,
Hemince anlarmz Trke anlatmak zor gelir.
Annem bu alkanln eve gelen arkadalarmzla da srdrmezse ortada bir sorun yoktur.
Ancak annem bu gelenei Hemince bilmeyen arkadalarmzla da srdrr.
Yine bir gn, eve gelen bir arkadam ald karsna balad Trke anlatmaya: Hey gidi
olum biz neler ektik, eskiden bu kadar rahatlk yoktu. Beni okutmadlar. Kz ksm
okuyup ta ne yapacak diye. Askere mi gidecek sanki. Siz ne gzel okumusunuz. imdi
geldik ehre. Yaz bilmem, yol bilmem. E in aav hemi, yes a kir kidana, yes intsi dziyap
erta. m aigin dune erta gayna in gellir. ( E ne oldu imdi, ben de yaz bilsem, kendi
kendime arya gitsem. Kendi kzmn evine gidebilsem ne olurdu?) Arkadan anlamaz
gzlerle baktn fark edince duraksad annem. Biz glmseyerek: Anne yine ikinci
kanala getin, dediimizde o vurucu szckler dklverdi dilinden: E orti in enim
turka hosim a na tatrigum ( E yavrum ne yapaym Trke konuunca yoruluyorum.)22

22 Agos'un 2 Ocak 2009 tarihli 666. saysnda yaynlanmtr. Tamam Ek1de.

100
Heminliler hayatta kalmak iin asimile olmu, hatta kendi ilerindeki asimilasyonun

etkilerinden dolay maskelenmi olsalar da g ve marjinallemeden dolay,

beklenilmedik durumlara ayak uydurmak iin adaptasyonun etkileri yznden

deimilerdir.(De Certeau 1998, 159) Yallarnn Trkeyi tam olarak

bilmemelerinden kaynaklanan yorgunluklarndan ve evde Hemince konuulmasnn

verdii rahatlktan dolay, asimile olmu olsalar da, kimliklerini kaybetmemiler.

Onlar iin ait olmak, sadece politik mcadelenin sahnesi deil, fakat onlarn amac

olsa da etnik referanslarn politiklemesi nlendii anda ideoloji haline gelmitir.

(De Certeau 1998, 161) Bu ideoloji kendini var etmek iin masallar politik sava arac

olarak kullanm, masallar yardmyla kendisini anlatm ve ayakta kalmtr. Bu

aklamalardan sonra Heminliler iin asimile olmular demek glemektedir.

Adornoya gre zgrlk ve zgr olmama birincil bir fenomen deildir, herhangi bir

zamanda belirli bir sre iinde kiiler zerinde egemenlii deneyen btnlkten trer.

(Adorno 2006, 207) Heminliler de din deitirme basksyla karlamam olsalard

kendileri kalma, var olma gibi bir sava vermemi olacaklard. Bu baskyla karlaan

Heminliler igdsel olarak kendileri kalma yntemleri tretmiler, yorulduklar iin

kendi dillerini konumaya devam etmiler ve gelecek nesillere masallarla, korkularn

ve tarihlerini anlatmlar.

Klinik aratrmalar unutmann fonksiyon bozukluklar veya sylendii gibi hafza

bozukluklar olduunu sylerler fakat belirli durumlarda izlerin ortadan

kaldrlmasna iaret eden koulsuz unutma bir tehlike olarak deneyimlenir: bu

unutmaya karn biz hafza iini (oeuvre de memoire) yolu uzatmak, neredeyse uzak

tutmak iin ynetiriz diyen Ricoeur hafzann unutmann artlarndan biri olduuna

deinir, (Ricoeur 2004, 426) nk hatrlamak ac verir. Her gn travmayla yaanmaz.

Yaplacak en iyi ey unutarak travmay uzakta tutmaktr. Sonuta unutma hafzayla

101
ilikilidir: baz durumlarda stratejidir, ki bunun geliimi gerek vgye layk unutma

sanatnn sonucudur. (A.g.e. 2004, 426) Heminlilerin unutmay setikleri aikar fakat

psikanaliz deneyimlenmi gemiin yklamaz olduuna ek olarak hatrlamann yas

tutma yaplmadan ortaya kmayacan syler. (A.g.e. 2004, 446) Heminliler

unuttuklarn bilmeden unutmu olduklar iin yas tutmay da masallar ve dil

yardmyla yapm fakat kendileri de bunun farkna varmamlardr. Kendi aile

soyadlarn unutmu olmalar isim unutmann seici cehalet (A.g.e. 2004, 446)

olduunun gstergesidir. Planlar unutma -bir eyi yapmay hesaba katmama

durumunu- ortaya koyar. Dil buna; dil srmeleriyle, bedensel jestlerle, yanllar,

gariplikler ve baarsz olduu dier aksiyonlarla katkda bulunur. (A.g.e. 2004, 446-

47) Heminlilerin Trke konuurlarken dillerinin srmesi veya kelimeleri eski haline

benzeterek kullanmalar planlar unutmalarna iyi bir rnektir. Kendileri kalmak

isteyerek Trkeyi bozarak kullanmlar, hatta Trabzonlular rneinde rastlanabildii

gibi deimi, dnm olduklarn unutup iten ie kendilerini vmeyi, Ermeni ve

Grcleri verek yapmlardr.

Bizim Trabzonlular Milliyetidir ya ama gidip Azerbaycanda i yapan Trabzonlu

MHPli olsun olmasn Aman Azerinin yannda srtn dnme, Ermeni ve Grclerle
istediin gibi i yap derler. (Cevat 39)

ki farkl duygu hali uyum ve direniin, elikili gibi grnen, ancak bir anlamda

varolmaya ilikin bir hali yanstmaktadr.

102
6. Sonu

Bu tezde Heminlilerin anlattklarndan ve aratrmalarmdan yararlanarak tarihin,

yaanmlklarn ve geen zamann insanlarda nasl bir dnm yarattn inceledim.

Bunu gndelik hayat pratiklerine dayanarak, insanlarn kimliklerini ve btnlklerini

koruma yntem ve taktilerini aratrarak yaptm.

Korku tm insanlarda olan bir duygu. Karanlktan, lmden, isteklerini elde

edememekten, yrtc hayvanlardan, kaybetmekten korkulur. Heminde ise korkulan

en nemli ey insann yaknlar, bilinmezlik ve herkesten gelebilecek ktlktr.

Kendini bilmek, bilmemek veya saklad kendisini gzler nne seren birisinin kp

gelecei korkutur onlar. Ben de Bilbilan Yaylasnda korkuttum beni evlerinde konuk

eden ev sahiplerimi. Bilmeden korkuttum. Onlar da korktuklarn bilmeden, beni

grmenin, yeni bir insanla tanmann verdii neeyle korktular nk sordum,

konutuk, paylatk, sorguladk, anlattk ama talep ettim. Kendileri olmalarn talep

ettim. Olmadklar, unuttuklar, sakladklar, gizledikleri eyi onlardan talep ettim ve

korkuttum onlar. Mahir zkan korkunun insann iinden karlp atlmasnn srrn

annesinden renmi. Korkular olan Heminliler bu korkulardan kurtulmay da

bilmiler o yzden kendilerini gizleyerek de olsa var olmay, Heminli kimliini

korumay baarmlar.

Fakat ocuklar iin yaramazlk, bykler iinse byk hata olabilecek Hemince

konumay nerede konuup nerede konumayacaklarn renmiler. Mahir zkann

Yaramaz ocuklar23 hikayesinde anlatt gibi okulda Hemince konumak o ocuk

iin tahtaya isminin yazlmasna sebep olabilecek denli byk bir yaramazlk olunca

ocuk o yata Heminceyi toplum iinde konumamas gerektiini renmi.

103
Tarihe bakarak Heminlilerin kimler olduunu anlamaya altm bu tezde masallar,

dil ve gndelik hayat pratiklerinden yola karak Heminlilerin unutarak ve gizlenerek

var olmalarn, kendileri kalmalarn aratrdm. Korku, kendilerini korumak iin

kullanmaktan saknmadklar bir duyguyken, tekileme dierlerine benzemek ve ayr

durmamak iin kullandklar bir taktik olmu. enlikler, Hristiyanla ait geleneklerini

baka isimler vererek srdrdkleri, igdsel olarak kimliklerini hatrlama ve

elenme aralar olmu. Direnileri dillerini ve kelimelerini korumalar olmakla

beraber, uyumlar darya ak bir evlilik ve aile hayatlaryken, ne olursa olsun okula

gitmeyip, yaylada veya kyde evde kalan yallarn geleneklerini devam ettirmeleri ve

Hemince konumalar onlarn kimliklerini korumalarnn sebebi olmu. Masallarda

dile gelen korkular ise onlarn kendilerini temize karma yntemleri olmu.

Masal yoksa, hayal gc yok, hayal gc yoksa illzyon yok, illzyon da yoksa yaam

yok demektir. Heminliler kendileri iin yaam masallarla ina etmiler.

ehov, hayat boyunca hep kendi ruhsal btnl iinde yaad. Her zaman kendisi

olmay, i zgrln korumay baard. Bakalarnn zellikle de daha kaba

insanlarn Anton ehovdan beklediklerine hi aldrmad... (Trke 2011)

Heminliler de kendi ruhsal btnlklerini masallar yardmyla korudular. Kendileri

kalmay farkl olduklarn hissederek ama bu farkn ne olduunu bilmeden baardlar

ve evrelerindeki dier halklarn ne sylediklerine aldr gsterip deimeye alsalar

da kendileri kalmaktan vaz geemediler. Bu durumda Heminliler iin asimile olmu

bir halk olduklarn sylemek yanl olacaktr, onlar uyum iinde direnerek kendi

kimliklerini yaatmaya devam etmektedirler.

23 Mahir zkann yazd hikaye Agos' un 07 Kasm 2008 tarihli 658. saysnda yaynlanmtr. Ek
1de okunabilir.

104
KAYNAKA

Adorno, Theodor W. 2006. History and Freedom derleyen Rolf Tiedemann. eviren:

Rodney Livingstone. Cambridge ve Malden: Polity Press

Alt, Aliye. 2005 Hemin Ermenileri. eviren. Saliha Nazl Kaya. stanbul: Belge

Yaynlar

Barthes, Roland. 2009. Gstergebilimsel Serven. eviren: Mehmet Rfat ve Sema

Rfat. stanbul:YKY

Bataille, Georges. 1997. Edebiyat ve Ktlk. eviren: Ayegl Snmezay. stanbul:

Ayrnt

Bjikyan, P. Minas. 1969. Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas. 1411 stanbul:

. Edebiyat Fakltesi Yaynlar

Bilal, Melisa. 2004. The Lost Lullaby and Other Stories About Being an Armenian in

Turkey, baslmam Yksek Lisans Tezi. Boazii niversitesi Sosyoloji Blm

Boratav, Pertev Naili. 1992. Zaman Zaman inde. stanbul: Adam Yaynlar

(Stendhal, De lamour, p.124) (Greimas, Fontanille, 1993, 158)

Boratav, Pertev Naili. 1988. Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecilii. stanbul: Adam

Yaynlar

Brockmeier, Jens ve Harre, Rom. 2001 Narrative. Narrative and Identity: studies

in autobiography iinde derleyen Jens Brockmeier ve Donal Carbaugh, 42-43

Amsterdam; [Great Britain] : John Benjamins Publishing Company

Bruner, Jerome. 2001. Self-making and world-making. Narrative and

Identity:studies in autobiography iinde derleyen Jens Brockmeier ve Donal Carbaugh,

106
10-31 Amsterdam; [Great Britain] : John Benjamins Publishing Company

Colebrook, Claire. 2001 Certeau and Foucault: Tactics and Strategic Essentialism

South Atlantic Quarterly 100:2, 546 Durham: Duke University Press

Colebrook, Claire. 2001. Certeau and Foucault: Tactics and Strategic Essentialism.

South Atlantic Quarterly iinde, 100:2, 543-574 Durham: Duke University Press

De Certeau, Michel. 2008. Gndelik Hayatn Kefi-I. eviren Lale Arslan zcan.

stanbul: Dost

De Certeau, Michel. 1998 The Capture of Speech and Other Political Writings.

derleyen Luce Giard. eviren: Tom Conley. 159 Minneapolis; London: University of

Minnesota Press

Ersoy, Erhan G. 1995 Heminli etnik kimliine antropolojik bir bak. Birikim 71-

72:139-143

Ferguson, Harvie. 1995. Melancholy and The Critique of Modernity: Sren

Kierkegaards Religious Psychology, London ; New York: Routledge

Freud, Sigmund. 1915. The Unconscious: The Standard Edition of the Complete

Psychological Works of Sigmund Freud. eviren: C.M.Baines, Say XIV (1914-1916)

On the History of the Psycho-Analytic Movement, Papers on Metapsychology and

Other Works, 159-215

Girard, Ren. 2003. iddet ve Kutsal. eviren: Necmiye Alpay. stanbul: Kanat Kitap

Greimas, Algirdas Julien. 1995. Kusur Konusunda. eviren: Aye Kran. stanbul:

Yap Kredi Yaynlar

107
Greimas, Algirdas Julien ve Fontanille, Jacques. 1993. The Semiotics of Passions.

eviren Paul Perron ve Frank Collins. Minneeapolis and London: University of

Minnesota Press

Hall, Stuart. 1997 Critical Dialogues in Cultural Studies. derleyen David Morley ve

Kuan-Hsing Chen. London ve New York: Routledge

Aristoteles, Retorika, II, 24,1402a: ki savdan en zayf olan en gl sav klmak

(M.Dufour ev., Paris Les Belles Lettres, Bud, 1967, 2. Cilt, s. 131)

Haikyan, Levon. 1996. Hemin Gizemi. eviren: Badik Avedisyan. stanbul: Belge

Yaynevi

Hankatyan, Sero. 1971. Hamshenagan I. Erivan: Erivan niversitesi Yaynlar

Igartua, Juanjo ve Paez, Dario. 1997. Art and Remembering Traumatic Collective

Events: The Case of the Spanish Civil War Collective Memory of Political Events:

social psychological perspectives iinde derleyen James W. Pennebaker, Dario Paez ve

Bernard Rime, 83 Mahwah, N. J.: Lawrence Erlbaum Associates

Karaca, brahim. 2006. Hemin Tarih Dil Gelenek ve Grenekler.

stanbul:Chiviyazlar Yaynevi

Lefebvre, Henri ve Regulier, Katherine. 2005 Gndelik Hayat ve Ritmleri

eviren: Elin Gen Birikim. No:191,79-85

Levi-Strauss, Claude. 1984. Yaban Dnce. stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar

Lvi-Strauss, Claude. 2002. Myth and Meaning. London;New York: Routledge

108
Malkiel, Yakov. 1948 Hispano-Arabic marrano and Its Hispano-Latin Homophone

Journal of the American Oriental Society iinde. Vol. 68, No. 4 (Oct. - Dec) 175- 184

Michigan: American Oriental Society

Nianyan, Sevan. 2009 Szlerin Soyaac ada Trkenin Etimolojik Szl .

stanbul: Everest Yaynlar

Ricoeur, Paul. 2004 Memory, History, Forgetting. III. The Historical Condition.

eviren: Kathleen Blamey ve David Pellauer. Chicago&London: The University of

Chicago Press

.Propp, Vladimir. 1995. Masaln Biimbilimi. stanbul: Bilim/Felsefe/Sanat Yaynlar

Propp, Vladimir. 2000. Fairy Tale Transformations Modern Genre Theory iinde,

derleyen David Duff, 53-54 Harlow, England ; New York : Longman

Ricoeur, Paul. 1976 Interpretation Theory: Discourse and the Surplus of Meaning.

Texas: Christian University Press

Saati, Yonca. 2008. Hemin Horonlarnda Atma Trkler. stanbul Teknik

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Mzii Anabilim Dal, Baslmam

Yksek Lisans Tezi

Schnapper, Dominique. 2005. teki ile liki. eviren: Ayegl Snmezay. stanbul:

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar

Simonian, Hovan. 2007. The Hemshin: History, society and identity in the Highlands

of Northeast Turkey. London; New York: Routledge

109
Sucuyan, Talin. 2001. "Momi" ve "Hometsi" Olmak..... 25 Mays (Eriim tarihi: 22

Mart 2011) http://www.hemshin.org/articles/MomiVeHomsetsiOlmak%20-

%20Bianet25052001.pdf)

Trke, mer. 2011 Hi eskimeyen halleriyle ehov 1 Mays 2011. Sabit Fikir

Gncel Edebiyat Dergisi. say 3.

Vartanyan, Sergey. 1989. Heminlinin Sesi III. Erivan: Erivan niversitesi Yaynlar

Yaln, Kemal. 2006. Sar Gelin - Sar Gyalin. stanbul: Birzamanlar Yaynlar

Zeytunyan, Antranik. 1979. Heminlilerin Sesi II. Erivan: Erivan niversitesi

Yaynlar

Zhang, Tong ve Schwartz, Barry. 2003 Confucius and the Cultural Revolution: A

Study in Collective Memory States of Memory: continuities, conflicts, and

transformations in national retrospection iinde, derleyen Jeffrey K.Olick, 103

Durham: Duke University Press

Zrcher, Erik Jan, ed. 2005. mparatorluktan Cumhuriyete Trkiyede Etnik

atma.stanbul: letiim

110
Ek 1: Masallar

Ekmei Paylamak

Yaylalarn uzun gecelerinde ihtiyar sohbetlerinin tad bir bakadr. Yaam doaya

ayarlanmtr. Elektrik yoktur. Televizyon, gazete yoktur. nsanlar bakalarnn

hikayelerine seyirci deildirler. Kendi hikayelerini anlatrlar. Bu hikayeler gerek

hikayelerdir. Onlara biim verilmemitir. Samimidirler. Baka bir tarihin ipularn

verirler.

Makarolu Hemdi Heminli bir obandr. Snrlarn henz geilmez olmad

zamanlarda Artvin, Erzurum, Ardahan ve Batum un yaylaklarnda obanlk etmitir.

Uzun sreler Batum da kald iin Grcce ve Rusa bilir. ok grm geirmi bir

kiidir. Tarihin karanlk zamanlarna tanklk etmitir. Bir ok hikaye biriktirmitir

karanlk uzun gecelere. Bunlarn bazlar anlatlmas zor hikayelerdir. Bu gece sesine

yerlemi bouk titreme bundandr:

Harpten nce Artvinde ok Ermeni yaarm. zellikle Ardanu yresinde nfuslar

ok fazlaym. Yrenin en zanaat insanlar Ermenilermi. Duvarc ustalar,

gmler, bakrclar, frnclar hep Ermenilerden karm. Ermeniler ok alkan

insanlarm. Bu yzden Ermenilerin zengin olduuna inanlrm.

lkeyi saran kara bulutlar Artvin zerine ulatnda bir srek av balam.

Ermenilerin birou Ardanutaki sesli kayadan aa atlarak ldrlm. imdilerde

cehennem deresi kanyonu denen kanyonun o gnlerden kalan ad sesli kayadr

aslnda. nsan lklarnn hala derinlerinden ykseldiine inanlr. Kalanlar, sallara

doluup oruh un azgn sularyla bouarak oluk ocuk Batum a gemeye

almlar. Ama yol hite tekin deilmi. nk boutuklar tek ey oruhun azgn

sular deilmi. Ermenilerin mallarn altna evirdikleri ve bir ksmn gmerek bir

ksmn yanlarna alp gtrmeye altklar dilden dile yaylm. O zamanlar etecilik

111
ok yaygnm. Bu rivayet etecilerin kulaklarna herkesten nce varm. eteler

oruhun dar boazlarnda iki yana dizilir pusular kurarlarm. oruhun zorunlu

yolcularn beklemeye koyularak gelen sallar kyya ekmeye zorlarlarm. Kyya

ekmeyenleri yaylm ateine tutarlarm. Kyya ekenleri ise soyup soana

evirirlermi. ok insann canna kymlar. ok kadnn rzna gemiler. ok insan

da kendi canna kym, kyya kmaktansa kendini oruhun kahverengi amurlu

sularna brakm.

Bu etelerden birinde bir Heminli eteci varm. Makaroluyla Batumda

karlamlar. Bu olaylardan seneler sonra. Batumdaki klanda adrna konuk

olmu. Laf laf am anlatm bandan geenleri. etecilik gnlerinde bir kafileyi

ekmiler kyya. Ellerinde deerli ne var ne yoksa almlar ellerinden. Birinin

ayaklarnda bir ift ok gzel aa izmesi varm. Bu eteci izmeleri de alm kendine.

Tam hepsini kuruna dizecekleri srada ilerinden biri: ekmeimi paylamtm

seninle demi. etecinin hatrna gelmi. Zor bir zamannda frnna snd

adamm bu. Bunun zerine eli varmam ldrmeye, ikna etmi arkadalarn ve

brakmlar yeniden oruhun kucana yolcularn.

Gel zaman git zaman etecilii brakm iyice kocaynca. Yllar sonra yolu Batuma

dm. Bir frna girmi ve ekmek almak istemi. Frndaki adam mterisini szm

ve ayandaki izmelere gz taklm. Dnp yanndakine Ermenice: Asonk im

muygers yen. Asiga mezi goobda martne. Mart prnenk, pakhi (bu izmeler benim

izmelerim. Bu bizi soyan adam. Tutalm adam karmayalm.) demi. Tabi etecinin

Heminli olduundan haberi yokmu. Sylenenleri anlayan eteci kapya doru

seirtip kacak olmu ki, kapda karsna baka bir adam dikilivermi. Gz gze

112
gelmiler. Derin bakmlar. Gzlerinin derinlerinde ikisi de bir eyler grm. Zaman

durmu bir anda. Sonra adam usulca etecinin nnden ekilivermi. eteci hzla

uzaklam. Kapda gz gze geldii adam ekmeini paylat o adamm.

Hrsz

Bir zamanlar Hemin yaylalarnn birinde nam btn yaylalara yaylm bir aa

yaarm. Aann bir de olu varm. Aann olu babayiit bir delikanlym. Aa,

oluna ok gvenirmi. Btn ileri olu yrtrm. Olunun bir dediini iki etmek

istemezmi aa.

O zamanlar Bilbilan yaylasnda kurulan hayvan pazar imdikinden ok bykm.

Artvin den Erzurum ve Ar ya, Idrdan Kars ve Ardahan a kadar btn yrenin

srleri bu pazarda grcye karm. Ayn zamanda buras evre yaylalarn her trl

ev ihtiyacn karladklar bir pazarm. Btn evre yaylalardan insanlar gelir burada

alveri yaparm.

te Aaolu hayvanlarn bu pazara getirdiinde grm Hevi yi. Grr grmez de

abay yakm. Hemen sormu soruturmu. Bir gzel renmi kimdir? Kimlerdendir?

diye. Akam eve gelince am babasna konuyu. Babas nce raz olmak istememi.

nk Hevi, Qntsetamal kynden bir Krt aann kzym. Babas olunun bir

Hemin kzyla evlenmesini istiyormu. Ama olunun kara sevdaya tutulduunu

gzlerinden anlam. Olunu isteinden vazgeiremeyeceini grm gzlerinde.

Oluna olan sevgisinden dolay raz gelmi isteine.

Sabah aa toplam efradn, eli gitmi Krt aann evine. Krt aa elileri byk bir

113
hrmetle karlam. Aay dinlemi, sorular sormu, cevaplar alm. Sonunda Aa

seni tanrm. Mert adamsn, bilirim. Olunu da duymuluum vardr. Babayiit bir

delikanl olduu gelmitir kulama demi. Son bir sorum daha var demi: Olun

hrszlk yapmasn bilir mi?

Aa sinirlenmi bu soruya: Ben bir aaym! demi. Bir aa olu nasl hrszlk

yapar.

Krt aa: Dnyann bin bir trl hali var aa! demi. Aalna hi gvenme. Ben

hrszlk bilmeyen adama kz vermem! demi. Sonra da eklemi: Benim ahrmda

bir doru at var. Buralarda benzeri grlmemi bir at. Ahrn evresinde dolaacak

kadar uzun iplerle balanm drt iri kpek korur atm. Her biri bir adam

paralayabilecek cinsten kpeklerdir bunlar. Oluna kzm ancak ahrmdan doru at

alabilirse veririm demi.

Aa aresiz eli bo dnm evine. Sonucu merakla bekleyen oluna durumu anlatm.

Olu vazgeecek gibi deilmi sevdasndan. Dnm tanm. Anasndan drt para

kee ve ya hazrlamasn istemi. Ya eritmi. Keeleri yatrm yan iine. yice

yedirmi ya keelere. Gecenin karanlnda atna atlad gibi aann ahrna varm.

Ahra yaklanca kpekler hmla zerine atlm. Yaklaan her bir kpein nne

yal keelerden birini atm. Kpekler keelere saldrm. Tabi keeleri paralamalar

imkanszm. Kpekler keelerle bouurken Aaolu ahra girmi. Doru at ahrdan

karp yaylann yolunu tutmu.

Sabah Krt aann kahyas lk la aaya komu: Aa! Aa! Doru at almlar.

Doru at ahrda yok aa! Krt aa hi istifini bozmam: Telalanma kahya, ben

biliyorum atn yerini demi. Sonrada emretmi: Hemen git Hemin yaylasna. Aaya

syle, dn alayn hazrlasn gelsin. Ha! Doru at da aamn babayiit delikanlya

dn hediyesidir de

114
Karadenizin Laneti

Karadeniz! Karadeniz! Yetmedi mi! Daha ne istiyorsun benden. Dualarm, adaklarm

yetmedi mi! Gzpnarlarm kurudu. Gzyalarm yetmedi mi! dedi yal kadn;

Says belirsiz yllardr her gn gelip oturduu kayann zerinden Karadeniz e

seslenirken. Sonra sustu, Karadeniz i dinledi. Deniz ses vermedi. Deniz henz kayalar

dvmeye balamamt. Kprtsz susuyordu. Balk takalarnn sesi duyulmuyordu

daha. Gn amamt.

Bir ey syle! Deli deniz! Bir iaret ver! Gcm kalmad artk! Bir ses ver bana ya da

sesimi al, kylarna vur! dedi.

Uzaklara bakan gzlerini ayaklarnn dibindeki durgun karanla evirdi. Bakt, bakt,

bakt. Suda suretini arad. Koyu karanlktan baka bir ey grmedi. Ayaa kalkt. Baka

trl kalkt. nceki gnlere benzemiyordu bu kalk. Yerinde akl kalmt.

Gzlerini denizin koyu karanlndan ayramyordu. Bir glmseme gelip dondu

dudaklarnda. Delice parlad gzleri. Gzbebekleri byd. Ben de mi? diye

dnd.

te tam o anda bir ses duydu. Bir hkrk. Sese dnd yzn. Kulak kesildi.

Kayalardan baka bir ey grmedi. Alyor muydu deli deniz? Yrd sese doru.

Hkrklar. Dikkatli kk admlarla yaklat sese doru. Kayalarn arasndan yol

bulmu otlara tutuna tutuna ilerledi. Sese iyice yaklamt. Kayalarn arasnda onu

grd. Ban dizlerinin arasna alm durmakszn alyordu. Bandaki boncuklu

yazmasnn altndan kara salar srtna dklyordu. Admlarn hzlandrd. Cevap

beklemedii sorularla Yavrum ne oldu sana? Tvbe, tvbe, tvbe. Neyin var

yavrum? diyerek yanna indi. Gen kadn kucaklad. Titriyordu. Ban avularnn

arasna ald. Yzn evirdi. Gen kadnn yznde tuzunu boaltan bir Karadeniz

115
grd.

Ah yavrum! Ne oldu sana, senin kimin kimsen yok mu?

Gen kadn avularnn arasnda titremeye ve alamaya devam ediyordu. Ban

omzuna dayad smsk sarld. Sual edilecek zaman deildi. Ala yavrum, ala!

dedi. Sustu. Ne vakit o halde kaldlar kimse bilmedi. Tuttu kollarndan ayaa kaldrd

sonra gen kadn.

Gel yavrum dedi. msn.

Yolun karsna getiler. ki yan fndk aalaryla dolu ta deli patikadan yukar

kye yollandlar. Eve geldiklerinde yal kadn, zerini deitirmesi iin giysi verdi

gen kadna. Oca yakt. Yemek hazrlad. Hibir ey sormad. Hi konumadlar.

Szn zamann bulmasn bekliyorlard. Kimse bilmez ne kadar vakit geti. Sz

zamann buldu.

Gen kadnn yal kadna anlattdr:

Kim olduumu bilmiyorum ben. Elbet benim de bir anam, bir babam vard herkes

gibi. -Allah rahmet eylesin.- Herkesin ad gibi adlar vard. Herkesin ky gibi bir

kymz vard bizimde. Orada dodum, orada bydm ben. Oradan gelin oldum telli

duvakl. Kymzde hi akrabamz yoktur bizim. Sonradan gelip yerlemi bizimkiler

oraya. Hi konumazd babam bu konuda. Nerden geldiklerini de bilmezdim, niye

geldiklerini de. Benim bilemediklerimi bilirmi birileri meer. Meer kymz

herkesin ky gibi deilmi bizim. Admz herkesin ad gibi deilmi. Ben bilmezdim.

Bilen birileri varm meer. Gelip sylemiler kocama da. Gavurun kzn beslersin

koynunda demiler. Yola gelmeyenlerin soyundan senin karn demiler. Arada

kalmlardanm bizimkiler. Heminin kaaklarndanm bizimkiler. Ne kalabilmiler.

Ne de gidebilmiler kar kylara. Adlarn saklamlar, kylerini saklamlar. Ben

116
bilmezdim. Bilirmi birileri meer. Kovdular evimden beni. Evim yok benim. Kimsem

yok. Karadeniz in kylarna vurdular beni. Benim yerim deli deniz.

Yal kadnn gen kadna anlattdr:

Sen benim beklediim iaretsin. Biz lanetlendik yavrum. Karadeniz sindiremedi

takalarn ykn. Lanetledi bizi. Olacak ey deildi takalarn ykl gitmesi deli

denize. nsan yklyd takalar yavrum. Balk istifi insan ykl. Adlar bize

benzemeyen insan ykl takalar ald Karadeniz e. lk yklyd takalar. Kadn

l, ocuk l yklyd takalar. Kudurdu deniz. Yapmayn. dedi. Dvd

kylar. Yapmayn dedi. Yaptlar. Balk dolu dnen takalar bo dnd geriye.

Yllarca bize verdiklerine karlk insan verdik denize. Kirlendi deli deniz. Sindiremedi

takalarn ykn. Lanetledi bizi yavrum. Takalarn reisi benim adamd yavrum. Yaman

denizciydi. Bereketini esirgemezdi deniz ondan. Karadeniz sevdalsyd onun.

Konuurdu onunla. Anlard kendi dilince. Takalarn ykn boalttktan sonra deniz

kst. Konumad bir daha. Balk vermedi bir daha. O lanet gnnden sonra hep bo

dnd denizden. Sonunda iinin kylarn dvmeye balad deniz gibi. Delirdi. Denize

kamad bir daha. Kysna varamad. Denizi grmeden ld sonunda. Laneti miras

brakp ld. Olumda babas gibi denizci oldu delikanl anda. Ne ettimse

vazgeiremedim sevdasndan. Haftasna varmad delirdi. Varamad kysna bir daha

denizin. te o gnden beridir her sabah gelir otururum Karadeniz kysna. Yalvarr

dururum deli denize. Adaklar adadm. Kurbanlar verdim. Dualar okudum. Kaldrmad

lanetini zerimizden. imdi yavrum delikanl anda torunum lanetin kysnda. Seni

Karadeniz gnderdi yavrum. Laneti sen kaldracaksn. Yal kadn torunuyla gen

kadn evlendirdi. Ona kendisininkine benzemeyen bir ad verdi.

117
Delik Kaya ve Muradna Eremeyenler

Trabzona bir saat mesafede, gney dou tarafnda, ok gzel manzaraya sahip mehur

Amenaprgi (Kaymakl) adl manastra gelmeden, dan eteinde ok byk bir

kayalk ykselmekte. O kayaln eteinde hatrlanmayan bir zamanda, bir metre

yksekliinde bir yark alm, bylece o kayala Delik Kaya adn vermiler.

Delik Kayann biraz yukarsnda, ok eski zamanlardan kalma, yan yana duran bir ift

mezar vardr. Ananeye gre, oraya muradna erememi iki sevgili gml imi.

Onlarn mezar civarnda yayan btn milletlerin ziyaret ettii bir trbeye dnm.

ok, ok seneler nce, hangi kraln devrinde, kimse hatrlamaz, delik kayann

yaknnda Bedik adnda zengin bir prens yaarm. Yzlerce kz, koyunu varm.

Onun bindii rahvan atn ayaklarn tutan yokmu. Onlarn evinde ar st bile eksik

deilmi.

Bu prens, hatun hanm ile ok mesut bir ekilde yayormu. Dnyada dert kasaveti

yokmu. Fakat gel gr ki kalp arsn insan bilmez. Bu iftin ocuklar stten

kesilmeden lyorlarm. Arka arkaya drt erkek ocuklar olmu, drd de daha

yrmeye balamadan lmler.

Ey Allahm diyorlard, bizim hangi suumuz iin bamza bu kadar ate

dkyorsun? Gece gndz dua ediyorlard. Ka yerlere dilek tutmaya gittiler, ka

kurban kestilerse de para etmedi. Bylece ah ve vahla bir yl daha geti. Bu sefer

hanm tombul bir kz ocuu dourdu. Demek ki, Allah bize acd dediler. Kz

ocuuna baktnzda ne doru yryordu, bu rya deil. Allah vermiti bu ocuu,

onlara iyi gn gsterecekti. On adet koyunu kurban edip fakirlere dattlar.

118
Yeni doan ocua bir ey olmasn diye, eve ocuk bakcs kadn getirdiler, btn gn

yanndan ayrlmasn, her nazyla oynasn diye. Kzn ismini Nazik koydular.

Gn be gn Nazik byd, boy att, gzelleti, bir yana gelmeden yrmeye balad.

Prensin ve hanmnn yzlerinin rengi yerine geldi. len ocuklarn acs biraz azald.

Nazik iki yana gelmiti ve oynamak istiyordu. Bir kz ya da erkek kardei yoktu ki

onunla oynasn.

Prens anslyd nk orada yaayan birobann Nazikin yanda ad Nazar olan bir

olu vard. Prens obann yanna gidip yle dedi: Sen ansl adamsn, Allah sana

erkek evlat eksiklii gstermemi, bana ise bir kz evlat uygun grd. ocuu yalnz

brakmak gnahtr, oynamak ister. Gel Nazar bize gnder, Nazikle beraber

oynasnlar. Ben onu Nazik gibi yedirir, giydiririm. Hi bir eyini eksik etmem anladn

m?

oban ban edi, Sahibimin emri kanundur diyerek koyunlarn ahlna gitti. Ertesi

gn oban Nazarn elinden tutu, Nazikin yanna getirdi. O gnden sonra Nazar ve

Nazik birbirlerinden ayrlmadlar. Gn boyunca birbirleriyle oynar, kk evler

yaparlard. Bakc kadn da onlardan ayrlmazd. kisini birden yedirir, iirir, leden

sonralar elma aacnn glgesinde yere bez serer yatrrd.

Nazik yedi sekiz yana geldiinde bir zanaat renmesi iin ehirden iyi bir

retmen getirttiler. Nazik vaktinin ounu makinann nne oturup gergefle gzel

iekler yapmay renerek geiriyordu. Nazar da onun yanna oturup onun nazik

parmaklaryla yapt iekleri seyrediyordu.

119
Nazikin ne zaman can sklsa, ba ise, ineyi bir kenara brakr, Nazar ile oynard.

Nazar elma aacna kar, elma toplar, Nazike atard. Aaya iner birbirleri ile oyun

oynarlard. Birbirlerine ok almlard. Zannedersin ki, ayn anneden domulard.

Nazik gn be gn byyor, boyu nar gibi ykseliyordu. On iki yanda yoktu,

bym, erikin bir kz olmutu. Kz, sylemesi ayp bir ay paras idi. Yz gl gibi

tatl, gzleri parlak, kalar kalemle izilmi gibiydi. Uzun rgl siyah salar

dizlerine kadar iniyordu. Prens ve hanm ona bakarak seviniyordu.

Bir gn annesi Nazikin yanna giderek gzelce gznden ve yznden pt ve yle

dedi: Benim tatl kzm, benim ruhum, ben sana kurban olaym, artk sen ufak ocuk

deilsin, bydn, byk kz oldun. imdi artk erkeklerle oynamak ok ayptr. Artk

Nazar ile bile oynamyacaksn. Bizden habersiz, dadndan habersiz evden

uzaklamayacaksn. yi kulak ver, dediklerimi iyi dinle.

Nazik sessizce annesini dinledi, onlarn fikrini ald. Ertesi gn Nazar dier gnler gibi

koarak Nazike yaklat. Nazikin yz kzard, gergefi brakt ve kamak istedi.

- Nazik, Nazik neden kayorsun, dur biraz oynayalm dedi, Nazar.

- Yok, Nazar hayr, hatun annem seninle birlikte gzkmemi, konumam istemiyor,

Byk kz oldun, artk Nazarla veya baka bir erkekle oynamyacaksn,

konumayacaksn, ayptr dedi.

Bunu demesiyle kamas bir oldu. Zavall Nazar ne yapabilir. Kzn arkasndan yle

bir bakt, olanlar pek anlamad, ba eik evine gitti.

Nazar Nazike ak oldu. Her gn babas ile koyunlar otlatmaya gidiyordu. Gece

gndz onlarla beraberdi. Nazikten sonra akln, fikrini kaval almaya verdi.

120
Birka ay gemeden kaval almay o kadar iyi rendi ki koyunlar, keiler kafalarn

yukar kaldrarak Nazar dinlemeye geliyorlard.

Akamlar eve geldiinde ya bir aacn zerine karak, ya yerde kaval yle bir

flyordu ki Nazikin ruhunun tellerini titretiyordu. Yas yapacan yapar. Genlikten

gelen temiz sevgi yava yava kalbini yakan atee dnd. Nazar Nazikin sevdasndan

geceleri uyuyamyordu. Geceleri kavalla, gndzleri aklyla Naziki gryordu. Gz

Nazikin yolunu gzlyordu.

Artk sabr tkendi, bir gn kalbinin ateini Nazike amaya karar verdi. Birka zaman

sonra, bir gn Naziki yalnz grnce, Nazar ku gibi uarak onun yanna gitti.

- Artk ben sensiz yaayamam, deli oldum, baka biriyle evlenmiyeceine yemin et

dedi. Gnln ne isterse yapacam, sadece bana sz ver.

Nazar, utanmaktan kp krmz olan Nazikin dudaklarna, gzlerine bakarak aylarca,

yllarca kafasnda tam olduu fikrini Nazikten cevap beklemeden ona syledi.

- Syle, abuk syle, diye baard.

- Benim de kalbimin istedii odur, diye fsldad Nazik. Fakat anne ve babamn

iradesi nnde ne yapabilirim? Git burden bamn belas, ka, uzakla. Bizi bir gren

olur rezil oluruz. Annem beni seninle grse, evden dar kmama izin vermez.

- Anne babann ayaklarna kapanaym, bu sylediklerime yalnz bama karar vedim,

seni bakasna yar etmem. Syle annene anlat, bizim gnahmza girmesinler. Nazar

kesin konutu.

121
ki cahil gzlerinin kirpikleriyle birbirlerini unutmayacaklarna sz verdiler. Nazar

uzatt elleriyle Nazikin tombulca ellerini skt, kabini ve ruhunu Nazikte brakarak,

geri geri giderek oradan uzaklat.

Nazarn gitmesinden sonra Nazik durduu yerde dondu kald. Nazarn gelii ve gidii

bir rya gibi geldi ona. Nazarn szleri Nazikin kalbinde oktan yerlemiti fakat

bunu birine sylemeye, bu konuda biriyle konumaya utanyordu. Nazarn ruhunu

biliyordu ve kendisi de ate iinde yanyor, piiyordu.

Birok zengin erkek Nazikin elini istemek, onunla evlenmek iin prensin ayana

geldi. Nazik annesinin ayana eilerek, yalvarp, alayp, Benim gzel annem, ac

bana, yanndan uzaklatrma, ben bakasnn yanna gitmek istemiyorum diyordu.

Prens ne yapsn, bir tek gz ars kz vard, hatrn krmak istemiyor, ayana kadar

gelenlere Benim evlendirecek kzm yok diyor, onlar geri eviriyordu.

Nazarla birlikte yemin ettikten sonra, Nazikin ruhu biraz hafifledi fakat dnceleri

daha derinleti. Prens babasnn kzn bir obana layk grmeyeceini biliyordu onun

iin annesine acsn anlatamyordu. Gece gndz uykusu yoktu. Eli bir ey yapmaya

varmyordu. Yemiyor, imiyor, gn getike zayflyor, yz mos mor oluyordu.

Prens ve hanm Nazikin ya gibi eridiini gryor, ok zlyorlard. Bu ne ateti

balarna dklen. Drt ocuklarn da topraa verdikten sonra Nazik onlarn yzn

biraz gldrmt, o da imdi deliye dnmt, artk onlar iin bu dnyada yaamaya

deer miydi?

Doktorlar, cin karanlar aardlar. Biri geliyor, biri gidiyordu. Hi birinin bir

faydas dokunmuyordu. Nazik bir deri bir kemik kalmt.

Nazarn tarafna bakalm:

122
Nazikin yanndan ayrlp evine hafiflemi olarak gler yzle geldi. Dnyadaki en

ansl erkek kendisi idi. Nazik o gzel gzleriyle bana yemin etti, artk ona kim yan

gzle bakabilir. On kuvvetli kii gelse, onlarn hakkndan gelirim, Nazik benimdir, ben

Nazikinim. Byle diyerek kendine cesaret veriyordu.

Ey gidi Nazar, vah sana Nazar. Sen unutma, senin sevdiin kz bir prensin kzdr. Sen

kimsin, prensin yannda koyunlarn otlatan boynu bkk bir obann olusun. Sen

nerede, o nerede. Daha prensin haberi yok, prens kzn denize atar, sana vermez.

Bouna yanp tutuuyorsun.

Dnelim Nazikin tarafna:

Hanm kznn bu haline ok zlmekte devaml gz ya dkmektedir. Gl gibi kzma

byle ne oldu? Korkarm ki kt kiilerin gz dedi. Biz ne yapmalyz? Ne kestikleri

kurbanlardan, ne de yazdrdklar muskalardan bir fayda grdler. Deli tavua

dnmt, yoldan geene akl danyordu.

Her eyden midi kesmi olarak bir gn kzna sarld, ban tutarak gzlerini,

kirpiklerini, alnn pt, sonra da Nazike sessizce yle dedi: Syle bana benim

gzmn nuru, civan kzm senin acn nedir ki kimse anlamyor? Annen baban sana

kurban olsun. Dnya zerinde gnln ne isterse yaparz, ne istersen buluruz, yalnz

gnlnn arzu ettiini syle bize. Canl canl bizi mezara sokma.

Nazik kalbine den atei sylemeyi oktan aklna koymutu, byle iyi bir zaman bir

daha elde edemezdi, yce Allahtan kuvvet alarak, utanmay bir tarafa koyup anasnn

boynuna sarlarak, alayarak, szlayarak kekeledi: Benim tatl annem, beni dnyaya

getiren, helal stle byten annem, sana kurban olaym, yalvaryorum, beni

istemediim biri ile evlendirmeyin. Benim sevdiim insan bizim obann olu

123
Nazardr, biz birimize yemin ettik. Beni baka birine verirseniz Karadenizin

balklarna yem olurum, ya da kendimi asarm.

- Sevgili kzm, hi olacak ey mi bu, o kim, sen kim, o bir kul, uak. Sense prensin

tek kzsn. Dnya senin gzelliinden bahsetmekte, imdi sen kyorsun, bizim

yemek artklarmzla beslenen olan alaym diyorsun, duyanlar ne der, rezil rsva

oluruz, her ey dengi dengine olur. Seni nasl bir ulsuz adama veririz. Nazar

aklndan kar, ka tane zengin, byk isim yapm ailenin olu ehirden ve kylerden

gelip senin elini istediler, hangisini seersen seni ona veririz. Seni el stnde

tutacaklarn sylyorlar. Dinle beni blblm bu Nazardan vazge.

- Nazarn ne gnah var, sadece fakir. Bizim varlmz hepimize yeter. Nazarn

ayana giden kim var? Bin kii de gelse onun gibi birini bulamazsn. Hayr, anne,

bana verdiin ruhu da alsan ben Nazardan vazgemem. Yemin etttim, bakasn

almam. Bu konuda bana baka bir ey syleme.

Ayb ve korkuyu aklndan kararak, ksa ve z konutu Nazik annesiyle. Hanm

kznn fikrini deitirmeye niyeti olmadn grerek, daha fazla kalbini krmak

istemedi. Gzlerinden pp, Gidip babana syleyeyim bakalm ne der dedi ve gitti.

Hanm olan biteni eine anlatt. Kar koca derin dncelere daldlar. Ne yapalm da

Nazikin kalbini daha fazla krmayalm hem de Nazara bir are bulalm diye

dndler. Prens bir sre dndkten sonra, birinin bir kese altn bahi getirdiini

zannedersin, yz gld, hanmna yaklat, elini omuzuna koydu sen merak etme,

ben bir aresini buldum dedi.

Ertesi gn Nazara yanna gelmesi iin haber yollad. Nazar at kald. Bu ne itir,

prens beni aarr diye dnd. Gidip yeni elbiselerini giydi, prensin yanna gitti, on

124
metre geride ba ne eik ayakta bekledi. Prens yle bir Nazara bakt, yukardan

aaya szd. Uzun uzun soruturmadan;

- Doru syle bana Nazar, duyduuma gre sen benim biricik kzm Nazikle birlikte

bize danmadan evlenmeye yemin etmisiniz. Buna kar kmam, sen drst bir

erkeksin fakat benim kzm almak isteyen yle bir ey yapmal ki duyanlar ok

arsn. Bak bu byk kayal gryor musun? Bu kayay bir tarafndan dier

tarafna tek bana deleceksin, eer bunu baarrsan, Nazik de senin olur benim btm

varlm da. Yiyecek, ieceini ben yollayacam. Anladn m? imdi, git greyim

seni, ie bala.

Nazarn ayaklar yerden kesildi. Nazikin akna bu kayay deil, da deler karya

geerim diye aklndan geirerek, prensin nnde ban iki defa eerek koarak

evine gitti, eski elbiselerini giyindi. Ta krmak iin gerekli balyoz, mur, kama,

kazma ve krei alarak, bir matara da su doldurup omuzuna asarak, gz ap

kapayncaya kadar, kayaln yanna gitti.

stndekileri karp att, gmleinin kollarn yukar katlad, eldivenlerini giydi

murcu kayann altna soktu karsndaki kaya deil yumuak toprakt. Kayalar para

para drt tarafa dklyordu. Nazar artk gece gndz kayaln yanndan

ayrlmyordu. Gn boyunca gne altnda, geceleri ay nda ve yldzlarn nda

vuruyor da vuruyordu. ok yorulduunda bir aacn altnda yatar, yere bir bez serer,

bir ta bann altna koyar, biraz dinlenir, sonra yine kar ta krard. Gnlerin nasl

getiinden haberi yoktu. Gzn kayann deliine takmt. Delik biraz derinleince

ierisi zindan gibi oldu, gidip talar srterek ate yakt ve onun yla alt.

125
Nazik her gn gnde defa yiyecek iecek gnderiyor, deliin bitmesine ok kalm

m diye reniyor, Nazardan ald haberlerle gzlerinin yerine geliyor, solmu

yz nceki gibi parlamaya, gn be gn gzellemeye balyordu.

Prens ve kars Nazikin yznn glmesine, yemesi imesinin normale dnmesine

ok seviniyor, Allaha krediyorlard. Fakat kayann delinmesine az kaldn

duyduklarnda onlar bir dncedir ald. Prens Nazar kendine damat almay iine

sindiremiyordu. Kalben Nazikin iyilemesini istiyorlard fakat niye kzlarn Nazara

versinlerdi.

Kyde ismi cadya km bir kadn vard. Prens bu cadya yanna gelmesi iin haber

yollad. Nazarn Nazikten uzaklamas, elini ekmesi iin bir care bulursa ona byk

bahi vereceini syledi.

Cad gidip, bir iki gn sonra geldi, Nazike kekek piirtti, bir kazan dop dolu

kekekten doldurtup gidip delik kayann yaknnda yolun stne oturdu, krlam

salarn omuzlarna, yznn stne serip, yle bir yksek sesle bard ki her duyan,

ku dahi yanna gelip, bu ne itir, cad ne yapmak istiyor diye bakt.

Nazar, kayann deliini am, ter yznden akarken, krekle deliin nndeki talar

atarak yoldan geliyor, prensin gelip gzyle grmesi iin kayay bir tarafndan teki

tarafna kadar am olduunu haber vermeye gidiyordu.

Cadnn tarfndan geerken, kreini atp, koup gidip cadnn yanna sordu:

- Bu nedir bacm, niye hngr hngr alyorsun?

Cad daha yksek sesle alayarak, elbiselerini yrtarak, salarn yolarak yle dedi:

126
- Daha ne olacak. Byle zulm olur mu, bizim prensin bir tanecik melek gibi kz

hatun Nazikin ruhunu azrail alm. Vah bize, vah, hem de ne vah, bu ne atetir, Allah

bamza dkt, vah sana Nazik, ey gidi Nazik!

Zavall Nazar, bahtsz Nazar, kimsesiz fakir bakasnn klesi Nazar. Byk dert sahibi,

Nazikin akna kayay delen Nazar. Haberin yoktu ki bu oyunlarn hepsi senin bana

geldi, Naziki senin elinden almak iin yaplm oyunlard.

Nazar bu byk acy duyunca, gz karard, birden bunad, elleri ve ayaklar titredi,

ayayla cadya vurmasyla, cadnn dne dne d, kendisinin de delirmi gibi

at kaya deliinin yaknndaki kazmann stne dmesi bir oldu. Deliin nne

nefessiz kalarak dt.

Cad biraz kendine gelince, gzlerini aralayp etrafna bakmaya balad ama Nazar

gremedi. Bir de bakt ki kaya deliinin nnde biri yerde yatyor. Kotu gitti bakt bir

de ne grsn, Nazar kanlar iinde yerde yatyor. Korktu, dizleri titredi, kz gibi sesler

kararak prensin yanna gitmeyi dnd.

Nazik elma aacnn altnda oturmu, annesi iin al ryordu, cadnn barmalarn

iitince, yanna gitti ve niin bardn sordu.

eytan cad, ah ve vah diyerek hem alyor, hem anlatyordu: Keke dizlerim tutulsa

da gitmeseydim. Nazar kaya deliini am m diye grmeye gittim, hem gelip sana

gzn aydn diyeyim. Aaaa gzlerim kr olsun, keke grmeseydim, N, Na, zar

deliin nnde cansz yatyordu.

Cad szlerini daha bitirmeden Nazik taz gibi kayaln yanna kotu. Nazik Nazarn

kanlar iinde yerde yattn grnce kendisinin de kalbi durarak Nazarn stne dt.

127
ok gemeden iki muradna erememileri, birbirlerine sarlm, gzleri ak, bu

dnyadan uzaklam olarak delik kayann nnde buldular. Kyller toplandlar,

obanlar ve davar gdenler iki muradna erememileri delik kayann yaknna, yan

yana yksek bir yere gmdler.

Cad bu iki cahilin ldn grnce, yapt bunca ktlkler aklna geldi, durduu

yerde bunad, delirdi. Gece gndz darda kald. Onu ok kere bu muradna

erememilerin mezar banda grdler. Eyyyy Nazar! diye saatlerce baryordu.

NAZK, NAZAR, uuu, yemek yemez, salarn yolup onlar mezarnn stne

dkerdi. Bu byle uzun srmedi. Bir gn de onu bu mezarlarn yannda l buldular.

Birka kii toplandlar, muradna erememilerin balarnn yaknna yuvarlak bir ukur

atlar, onun leini bir kopek gibi gmdler ve zerine siyah ta koydular. ok

gemeden obann biri, siyah bir ylan ldrd. ekip, ekip getirdi, bir direin

zerine geirdi, cadnn mezar bana dikti.

Birka sene geti, bu ahlatan bilemez, o cadnn mezar zerinde bir yabani gl bitti.

Yllar, yllar sonra bu dikenin kkleri uzad, muradna erememilerin mezarnn

zerine indi, mezarn ortasn dikenle evirdi. ki sevgili bylece birletiler. Derler ki

cad cahillerin gnahna girdii iin diken olmu.

O civarda oturanlar bu dikenin adn cad dikeni, lilinin adn da cad lilik koydular. Bu

gne kadar Heminliler bu dikene yatr demezler cad dikeni derler, liliye de cad lilii

derler.

128
Yorgun

Anlarmz birbirine karr. Trke yaadmz anlar Hemince anlatmak,

Hemince anlarmz Trke anlatmak zor gelir. Evlerimizde Hemince konuuruz.

Okulumuzda Trke. Heminli cemiyetlerinde Hemince konuuruz, Heminli

olmayanlarla Trke. Bu yzden olmal; ocukluumda okumu ablalarm,

aabeylerim Trke konumaya zen gsterirlerdi benimle. Aman ocuun dili

bozulmasn, Trkeyi dzgn konuamaz sonra, diyip dururlard. Ama ninelerimiz,

annelerimiz pek dikkat etmezdi buna. Dilleri yle kolay dnmezdi Trkeye. Hele yaz

geldi mi yapacak bir ey kalmazd. ocuklar teslim edilirdi momilerin kucanda

gemilerine, yaylada. Btn abalarna ramen Hemince renmemi

"engelleyemediler" bu yzden.

Yayla anlar Hemincedir Heminlilerin. Hemince bilmeyen arkadalara anlatlrken

duraksanr, bulunamaz cmlenin o yerindeki kelime. akayla kark bir yabancnn

Trke konumasna zenerek: Siz Trkler nasl diyor, denip devam edilir hikayeye.

Tarif edilir, anlatlrda kardan Trke karl gelince: ha tamam o ite denir.

Bazen de srarla Hemincesi anlatlr hikayenin, sonra evrilir. evrilince kafiyesi

bozulur. Glnesi hikayeye glnmez. Actacak hikaye actmaz yrekleri.

Bazen de koyu bir sohbete daldnzda karnzdakinin kim olduunu unutuverirsiniz.

Evde iki dili de kullandmz iin bizim iin sorun olmaz bu. Gemite yaanm bir

olay konuurken, olayn Trke yaanan ksmlarn Trke, Hemince yaanan

ksmlarn Hemince konuuruz. ehirde ev dnda yaanan bir olay anlatrken

Trke, kendi aramzda yaanm bir olaydan sz ederken Hemince anlatrz. Tabi

annem genellikle Hemince yaad iin onunla konuurken ounlukla Hemince

konuuruz. Annem bu alkanln eve gelen arkadalarmzla da srdrmezse ortada

129
bir sorun yoktur. Ancak annem bu gelenei Hemince bilmeyen arkadalarmzla da

srdrr.

Yine bir gn, eve gelen bir arkadam ald karsna balad Trke anlatmaya: Hey

gidi olum biz neler ektik, eskiden bu kadar rahatlk yoktu. Beni okutmadlar. Kz

ksm okuyup ta ne yapacak diye. Askere mi gidecek sanki. Siz ne gzel okumusunuz.

imdi geldik ehre. Yaz bilmem, yol bilmem. E in aav hemi, yes a kir kidana, yes

intsi dziyap erta. m aigin dune erta gayna in gellir. ( E ne oldu imdi, ben de yaz

bilsem, kendi kendime arya gitsem. Kendi kzmn evine gidebilsem ne olurdu?)

Arkadan anlamaz gzlerle baktn fark edince duraksad annem. Biz glmseyerek:

Anne yine ikinci kanala getin, dediimizde o vurucu szckler dklverdi

dilinden: E orti in enim turka hosim a na tatrigum ( E yavrum ne yapaym Trke

konuunca yoruluyorum).

Yaramaz ocuklar

lkokul deneyimlerim yaramazlk konusunda dnmeme ve sorular sormama neden

olmutur hep. ocuklar neden yaramazlk yaparlar? Ne tr yaramazlklar yaparlar?

Byklerin yaramazlk olarak nitelendirdii davranlar ocuklar iin ne ifade eder?

Yaramazlk yapmak neden bu kadar elencelidir? vs. vs.

ocukluumda olduka yaramaz bir ocuk saylrdm. Bir keresinde masa rtsn

atee vermitim. Ev ahalisinin kadn ksm tarlada, erkek ksm ay fabrikasnda

olduu iin len yemeklerine eve geldiimde yalnz oluyordum. Masann zerinde

duran rtnn gen ucuna verdim kibriti. Yanp yanmayacan merak etmitim.

130
Yand. Annem erken gelmese evimiz kl olacakt.

Sonra evdekilere kzdmda evden kaardm. Tarlalarda, ormanlarda dolardm tek

bama. Bir taraftan izlerdim onlar. Beni aramalar houma giderdi. Beni ararlarken

onlar izlemek houma giderdi. Karanlk bastrnca gizlice evin altnda,

kullanmadmz odadaki divana gelir yatardm. Sabahlar kendi yatamda uyanrdm

ama.

Tarlaya almaya gittiimizde iten kaar, oyun oynamaya giderdim arkadalarmla.

Bazen onlarla almak zorunda kalrdm ama hi yk gelmezdi bu bana.

Arkadalarmla beraber kyn btn gzel bahelerini gezer en gzel meyveleri,

salatalklar domatesleri toplar, derenin kenarna gider bir gzel piknik yapardk.

Yaramazlk sizi sokmaya altklar kalplarn dnda kalmak abasdr aslnda. Size

izilen snrlarn dna kma abas. Bir eit bakaldrdr yaramazlk. Kart uslu

olmaktr. Yani akll olmak. O yzden akll ol! tehdidi yaramaz ocuklara ynelir.

Us ama hangi us. Akll olmamz istenirken hangi akldan sz edilir. Kimin aklndan?

Bunun altn biraz kazdmzda altndan egemenlik ilikileri kar. Ve daha bir ok

ey. Bu nedenle yaramaz ocuklar severim ben. Kendi aklnn peinde koarlar

yaramaz ocuklar.

Yaramaz ocuk zgr ocuktur biraz da. Yaramaz ocuklar soru sorarlar durmakszn.

Merak ederler. Kolay tatmin edilemezler. Yaramaz ocuk neden? diyebilen ocuktur.

Bir yasak koyduunuzda sorar hemen: neden? Yeterince tatmin edici yantlar

alamadnda sormaya, sorgulamaya devam eder. Bazen kestirip atarsnz: Neden mi?

131
Ben yle istiyorum da ondan. Ama sizin isteiniz onu dizginlemeye yetmez.

Karnza dorudan kamadnda kendine zg direni yollar gelitirir. Ama teslim

olmaz sizin isteinize. Yaramazlk elencelidir velhasl.

Babam hep: orti tun anots bes hoyiv ello es. Garto, medz mart ello es(yavrum

sen onlar gibi oban olmayacaksn. Okuyacak, byk adam olacaksn) derdi.

Arkadalarmla karanlk kene kadar oyun oynadm zamanlarda. Bir de bir snf iki

kere okutacak gc olmadn sylerdi. Bu benim zerimde ok etkili olmutu. Bu

yzden okulda hi yaramazlk yapmazdm. Uslu durmaya ok dikkat ederdim.

Derslerime ok zen gsterirdim. Okulun en baarl rencilerindendim bu yzden.

retmenim de beni ok severdi.

Okulda snf bakan teneffslerde yaramazlk yapan ocuklarn isimlerini tahtaya

yazard. retmenimiz derse geldiinde tahtada ismi yazl olanlar yaramazlna gre

uyarr, kzar ve bazen dverdi byk yaramazlk yapmsa. Benim adm hibir zaman

o yaramazlk yapanlar listesine yazlmamt. Ama bir gn yazld. retmenimiz

derse girdiinde ismi yazl olanlara sormaya balad: Ahmet ne yaramazlk yaptn

yine?.....Ali sen?..HaticeMustafa.. . Cevaplar mahup gelirdi: Sraya ktm

retmenim, zr dilerim., Fatma bana barnca, ben aslnda yapmak

istememitim, nce o kfr etti ama.vs. vs. Sra bana gelmiti. retmenim

aknlkla: sende mi? dedi. Sen ne yaptn bakalm?. Ben ne yaptm

bilmiyordum. Bilmiyorum diyebildim yalnzca. Snf bakan sze girdi hemen:

retmenim o Hemince konutu.

132
O gn bugndr yaramazlk yapmak benim iin bir alkanlk halini ald. Byynce

de yaramazlk yapmaya devam ettim. Devam edeceim de..Bu yatan sonra akllanr

mym? Onu da bilemiyorum.

amlhemin Masal:

Sindrella gibi bir masal:

Adamn kz varm. Bir gn ehre inerken kzlarna Size ne alaym? diye sorar.

Byk kz elbise, kk kz bluz ister kk kz da ty almasn ister ve Baba

unutursan yollarn kaban olsun (kapansn) der. Adam elbiseyle, bluzu alp eve

dnerken yolar kapanr. Kznn ty istemi olduunu hatrlar ve tavuk ty arar, bulur.

Getirir herkesin hediyesini verir. Kk kzna tyn verir ama ona bu tyle ne

yapacan sorar. Kz sorma der. Kz ty alp odasna gider. Odada o ty olur bir

prens. Herkes yatnca bunlar ata binip dolarlar, dolarlar. Prens kza onu kimseye

anlatmamasn syler. Yoksa beni kaybedersin der. Kz bir sre boyunca kimseye bir

ey sylemez ama dier kardeleri elbiselerini giyinip gezmee karlar, balolara

giderler. Senin hi bir eyin yok diye alay ederler. Birka sefer sonra kz dayanamaz ve

sizin elbiseniz varsa benim de prensim var der. Akam eve gelince prensin

olmadn grr. Kz alar alar. Artk bunalma girer. Bir su kenarnda oturup

alarken atn stne binmi bir adam kza hi selam vermeden yanndan geer. Kz da

alamaya devam eder. Adam birka sefer yanndan getikten sonra neden aladn

sorar. Kz da bir prens bulmutum onu kaybettim ondan alyorum der. Adam Bin

de benim atma ben seni gtreyim der. Sonra kz ararlar ararlar. Kz prensine

kavuur ve bir daha hi geri dnmez.

133
Ek 2: Trkler

Hopa Hemin Trks 2:

Merai yone daa (Baltayla soy)

Kune onlun oloda (Senin nianln bitlidir)

ure yepana aa Su halyaym da stne dkeyim (bitlerini ldrmek iin)

Merek-mere-serender-hoan-maro

Hopa Hemin Trks 3: Zeki Abiden

Done dage bayera (Evin alt bayrdr)

Erzevare ayera (Bahede ot km)

Garatak akener garkenui dayea (Bu sene gen kz iin evlenmek senesidir)

Hopa Hemin Trks 4:

Sain arci deyebe (Grgenin yapra)

Sayilemi aaza (Sararm)

n aaza sevdayin (Ne olmu benim sevdama)

Reng symi aaza (Rengi neden solmu?)

Hopa Hemin Trks 5: Ayten Ylmazdan

Asa sevdam asa (Syle sevgilim syle)

Ku dardet batan ada (Senin derdin de benden oktur)

Madmonet mona mona (Hep annenin iidir)

134
Bitun kumo pona (ipi y)

Kezi inzi devetso (Seni bana vermedi)

Asdvaza kezi kola (Allah da seni yaksn)

Hopa Hemin Trks 6:

Vazi bir kales ku (Baz bir yrrsn daa)

Oni ve pada (Yokuta oduna)

Hopa Hemin Trks 7:

Ka tun tre saktser (Kz sen kapn beton yaptn)

Yes ter tre salats unim (Ben daha yapmamm)

Ha kvon asker ertaun (Sabah askere gidiyorum)

Ede tiyaz lo unim (Arkamdan alayan yok)

Hopa Hemin Trks 8:

Yaylann imeni mi

Otur gzelim otur

Sevda nedir bilmeysun

Yanarm yana yana

amdan sakz akyor kz

Nianln bakyor

ok da gzel deilsin

135
Cilven beni yakyor

amlhemin Trks 1:

Pudurun poharndan su imeden geilmez

O kadar souktur ki doyasya iilmez

amlhemin Trks 2:

Verane yaylalara giden geri gelmesin

Pudurun poharndan ienlere kalmasn

amlhemin Trks 3:

ktm skt dana

Seyrettim yaylalar

Yazn da hep az akar

Havaliin puhar

136
Ek 3: Perihan Demircinin kendisinin yazd trk

Oturde yollara bak, Nac gelir mi acab, Bilmem nasl edeyim, Oldu bana olacak

Alarm iim iim, Kim bana dur diyecek, Hi kimse bilmiyoruz, Sonumuz ne olacak

Bakarm etrafma, Nac nereden gelecek, Brakt bizi gitti, Nac hi gelmiyecek

ktlar yaylalara, Millet geri dnecek, Bizim hayallarmz, Hep askda kalacak

Sevmenler olsada, Dostlar hatrliyecek, Duman sarnca da, Dalar hep kararacak

Gz gelince yaylalar, Sararpte solacak, Verane yaylalara, Sa olanla gidecek

Dnya byle kurulmu, Hi birey yok diyecek, Derdi olan alarda, Olmyanlar

glecek

Ne yazk ki dnyadan, Herkes bir gn gidecek, Hi kimse bilmiyor ki, Sonumuz ne

olacak

Gz gelince dalara, Kar yar ince ince, Daha grmeyeceim, Seni mr byune

Yreime kz dt, Raporu okuyunce, Hi sana anlatmadm, Sklrsn iyice

Ya dolar gzlerime, Gelir alyacam, Beni braktn gittin, Sensiz ne edeceim

ktn dan bana, Kardan giderim karda, Darlmm felekten, Ayrd beni yardan

Hava izeli gnde, Bolan ey dere bolan, Ztm lene olur, Yaar geriye kalan

137
Akar gzmn ya, Kucama gl olur, Snmez yrekte ate, Yenilenir kor olur

Alarm iim iim, Dnya bana dar olur, yiler ger gider, Zalmlara yol olur

Aaadan Duman gelir, Da karalamaya, Dumanda benim gibi, Merertur alamaya

Sevdiim senin Akn, Cierlerimi deler, Hi mi dnmedin, Sevdiim byle alar

Yaz gelince yeerir, Dal stne yapraklar, Bakmaya kyamazdm, Ald kara topraklar

Yaylalarda bynr, Talar stne iek, Byle alamak ile, Hayatmz geecek

Yaylann imeninde, Meleiyor kuzular, Belkide byle idi, Alnmzda yazler

Yksek dalarn ba, Hem sisli hem de karl, Ezrail can alyor, Bakmiyor sa sol

Gzlerim Durmaz alar, Yreime kan damlar, Oturmu bekliyorum, Kap ne zaman

alar

Gittik harta haneye, Ezrail bizim ile, Hangisini syleyim, Dertlerim dizi ile

Ben nasl alamaym, Kat Dunyann tad, Dt suya hepisi, Ne mtlarim vard

Yreimin yaras, Salsn derine salsn, Seni alan ezrail, Gelsin benide alsn

Bu Dnyada muradine erenler, Otursun alasn yar gidenler, Kr olsun grbeti icad

edenler, Hasret ekip gz yan silenler

Verane yaylalarda, Koyun otlar kuzusuz, Neyleyim yaylalar, Hi sevilmiyor sensiz

138
Birakma ellerimi, Brakma yanlz beni, sterimki greyim, Hep ryalarda seni

Sen gittmisen gideli, Alarmda alarm, Derdime bir care yok, Yreimi dalarm

Ala gzlerim ala, Sana alamak kalm, El elem syler gler, Benim dnyam

kararm

Kara kara topraklar, Seni elimden ald, Bir garip otoraftan, Baka elde ne kald

Dereler Akar gider, Etrafa bakar gider, Bu Dnya bir pencere, Her gelen bakar gider

Ahgidi Benim derdim, Seni bitiremedim, Aniden kayp ettim, Ne oldu Anlamadm

Yreimdeki darlk, Boazma dayanr, Uykudan uyannca, Dnya bir garip olur

Yaylann imenleri, Dize geliyor dize, Daha gelmiyeceim , Onu diyeyim size

Oy yaylalar yaylalar, Duman Sardm size, Bakn grnecekmi, Ayaklarmn izi

Ay felek darlmm, Bana ettin zlm, Ayrdn bizi yardan, Laik grdn lm

mr dediin nedir, Dalda bir kuru yaprak, Bin senede yaansan, Son durak kara

toprak

Dnyalara gelirsan, Alamazsn hzn, Bir gn gelir ezrail, Alr tatl cann

Ey duman daamisin, Her geldim yaarmsn, Kaybana kara ikbal, Sade bir banamsn

139
Gzlerimden ya akar, Yreimde var keder, Ayrlk dnmezdik, Byle mi idi kader

Duman yrd daa, Yreim gibi kara, Duman yalvaryorum, Beni de gtr yare

Hey gidi yalan dnya, Evelde yalan midin, Kalrsn tek bana, Bana hep le derdin

Braktn bizi gittin, Hi alamadk haber, Kaderin bylesine, Yazklar olsun mu Der!

Ba yukar gidemem, Ba aadr yolum, Hi bir eye sevinme, Mademki vardr lm

Denizin ortasna, Elek donuyor elek, Buldur yaz beraberdik, Bu yl ayrd felek

me diyordum sana, Beni hi dinlemedin, Braktn gittin beni, Ne oldu anlamadm

Yaylalarn bana, Kar yayor inceden, Ald beni bir hzn, Ddm derinceden

Gz gelende, Dalarda aar, Beyaz iikle, Umudu olanlarde, Gelecek yaz bekler

Ne haber geliyor, Ne mektup senden, Syleki bileyim, Bktnmi benden

Bana kaderin, Bir oyunumu bu, Aldn sevgilimi, Verdin zulm

140