Halide Veliolu

O ey

Ortasndaki minik delikten ince siyah kordonlar iki yana alan haliyle-deliin bir yannda en
fazla bir santimlik bir atlak/yark var, aa doru indike cismin dokusuyla bir oluyor, bitimine
yakn cismin zerinde varla yok aras bir ince izgiye dnyor-, etrafnda sol yana doru alan
tavann gri imento svasn gsteren tmseiyle, o tmsein iinde imentonun geldii kumun
kumluunu hatrlatan yer yer beyaz prtkleriyle ve tmsein etrafn saran yine boyasz kalm
imento svadan gri halesine bakp duruyorum tavandaki yerinin. Sen misin, diyorum, karpuz
lambay beenmeyip yerine-olmadk ey-banyoya avize asacam diye tutturan! imdi yerinden
ettiim karpuzdan kalan glgeler, dokular ve tam olarak kamufle edilemeyen haliyle elektrik
klar yerli yersiz hep orada. Oysa avizeyi takan elektriki en az kere sormutu, Abla,
emin misin, salonun filan olmasn bu?. Sonra da bakn ite hallettim deyip-yasak savar gibi ya
da olabileceinin en ahanesi buymu gibi, bir idare edin bile demeden ama kesin o edayla-
iini bitirdiini ilan etti. Bu sonul beyan ve tehir an ok nemli ve naziktir ancak. Zira daha
fazla ya da baka birey isterseniz eer ve bunda srarc olursanz, yetersiz olduunu ima etmi
olursunuz ve bu size elde olanla baramam, olmadk eyler isteyen, kaprisli, kibirli veya
kendini ve haddini bilmez birisi olduunuz imalaryla geri dnebilir. Bulunduunuz koullar
ierisinde daha iyisini bulamayacanz bir biimde hatrlatlabilir. Hele ki yalnz yaayan bir
kadnsanz, tamirci ya da tesisat ile muhatap olan bir erkek yoksa aranzda- yzk ya da zilde
ad deilse, yan odadaki glgesi, ayakkablar, olmad, portmantodaki ceketi bile yeter ou
durumda-srarnz her an yanl ynlere ekilebilir. Evli kadnlar bu durumda avantajldr, zira
tamir ve tadilat cinsiyetli ilikisi dahilinde dile getirdikleri istekler, l ve snrlar son derece
verili, mutlak ve mukaddes olarak tesis edilen bir aidiyetin ierisinden doru bir para daha rahat
iletiebilirler. Sen yeter ki iste, abladan Abiye syle sana daha iyisini alsnlara snr ve
merep yoklayan ifadeler, bir abi ya da enitenin cismani ya da simgesel dolaymnda
bulduklar imkan ve snrlar dahilinde gerekleir. Tabii bir de elektriki-tesisat-tamirci
tayfasyla evin erkeinin kah iti kak, kah tatl tatl ya da fazla da konumaya gerek duymadan
bir sandaln iki krei gibi aralarnda anlap, bakmndan ve kullanmndan kadnlarn sorumlu
olduu alet, donanm ve eyalar zerindeki nfuzu kadnlara ramen tesis etme anlarndaki
cokulu cokusuz, rtk ya da ak ama mutlak kardelikleri...Evin her hali cinsiyetlidir.

O eyle nihayet babaa kaldk. Avize ya da sarkt lambalarn elektrik kayna ile bititii
yerde kablolar muhafaza eden bu klf, kah metalden ters dnm yass bir tepsi gibi de
olabiliyor, kadeh ya da bardak gibi de olabiliyor. Kimisine gre tij, kimine gre balk, kimine
gre kapsl, kimine gre de ad yok. Elimizin altnda, gzmzn seyrannda olan, adn
bilmeden de yanmzda yremizde bulundurduumuz, anca eksik ya da bozuk olunca varln
farkettiimiz evle ilgili bir dolu eyden biri. imdiki haliyle bendeki karl, kiracs olduum
bu apartman dairesinin geneline kyasla olduka dknt haldeki banyosunu, akmasndan olsun
bir kristal avize ngrtsyla enlendirme abamn civar elektrikilerinde bulunan malzeme,
estetik ehliyet ve banyo dokusu elinde ald isimsiz bir hal. O halde neler yok ki!
Tij/kapsl/balk ya da herneyse ondan doru avizeye elektrik aktaran kaln beyaz kordonu
duvara drt yerinden mhlayan, sal sollu vidal plastik tutturucular; avizenin, elektrik
kablolarn rten tutan eyin, bu ara kablonun ve etrafndaki tutturucularn beyaznn yapldklar
malzemeler ve banyo atmosferi ile temaslar uyarnca baka baka biimlerde glgelenmesi,
beyazn baka tonlarna brnmesi -eminim bunlarn kamuflaj iin daha uygun bir malzeme
vardr, hatta biliyorum, u plastik talardan olmal ama gelin grn ki, baka dnya ileri
bunlarn ne isimlerini ne de kendilerini bulmaya elveriyor-; evin onca olmam, eksik kalan
eyleri arasnda gzmn neden buraya takldn ya da bir yere, bir eve iine sindire sindire
yerlemenin ne kadar zor olduu zerine efkarl dncelerimi zerinde sourduum bir zemine
dnmesi; elektrikiye karpuzun eski yerinden arta kalan gri svasz badanasz yeri boyatmay
neden akl edemediim; zamanla bu haline bir biimde altm farketmem; sonra elektrikinin
biri ilkokul dieri anaokula giden kzlarnn hikayeleri, akama eve getirmesini istedii eyleri
sylemek iin einden gelen telefonu cevaplamasndaki acelenin benim bu gri svaszla
gnlsz sorgusuz raz olmamda pay olup olmadnn aklm ara ara yoklamas; avize
paralarnn isimlerini Trke bulamaynca bunlarn ngilizce ya da Franszca karlklarn
bulduktan sonra Trke tercmelerini aramaya koyulmu olmam; ngilizcedeki karlklarndan
birinin pendant oluu ve bunun Franszca anlamlarndan birinin o esnada olmas; buradan
doru, avizemi olmadk bir yere yerletirme gayretimle ezamanlla bir imge ya da figr bulma
zorluu arasnda bir balant olup olamayabilecei dncesi; pendant diye deil ama yine
ihtimal Franszcadan ngilizceye gemi bir szckle, hem amdan hem de avize anlamnda
chandelier diye grsel aradmda avize blmlerine dair hayal edemeyeceim kadar ayrntl
bir diyagramla karlam olmam-bu arada, aradm avize detaynn ad ngilizce canopy
imi-; bu diyagramn bizde karl olmayan ayrntl isim dizgesinden doru iinde yaadmz
evlerde adn bilmediimiz ve bilmemiz de gerekmeyen bir dolu eyle rl hayatmzn bizi
dizgesizlikle bartran, altran kurucu ya da yanstc bir durum olup olmadnn takipe deer
ama imdilik peine demeyeceim bir izlek olabilecei fikri; bu eyalar alemine dair isim
bilmezliimizin Trk edebiyatnn istisnalar dnda genel anlamda nesneye mesafeli-korku
deilse eer-hali hakknda da bireyler syleyebilecei ihtimali...ve bunlara benzer daha pek ok
ey. Ezcmle o ey, giderek bir hale, bir halin hem ifadesine hem de kurucu parasna dnt
gzmde. Eve yerlemek iin yaptm bu en cretli mdahaleyle iinde yaadm ev dahil
belki de hibir eve arzu ettiim, dlediim gibi yerleemeyeceimin iaret avadanlklarn da
yerletirmi olmalym ya da hibir zaman tam olarak yerlememe vaadini saklam...Kim bilir.

Ev hallerinde her obje bu avize gibi bir haleti ruhiyenin, basit bir yer deitirme hamlesinden
ironik bir klk elde etme ama ne yaplsa yerini yurdunu bulamama halinin ya da taraya kar
mesafe almay yine taral bir beeniyi younlatrmak jestiyle gerekletirmeye kalkmak
kadar ok ve znel anlamlar barndrmayabilir. Hatta evin pek ok hali ve nesnesi bir gze
grnmezlik halesiyle evrilidir. Ancak bir eve yeni tanrken, eyalarn, mekann ve yzeylerin,
tpk aina olduumuz eylerin krlma ya da bozulma anlarndakine benzer bir biimde bize
daha nce belirmeyen halleriyle aldn farkederiz. Bazen de eve ilk kez gelen bir yabancnn
gz, szleri bize bu evin nasl bir ey, ne tr bir yer olduunu hatrlatr yeniden-Duvar saatiniz
ne gzel, ata yadigar m? Hele u danteller, artk bulunmuyor bylesi?! Sormas ayp bu
sehpalar nerden aldnz? Ancak her konuk ya da yeni gelen sadece takdirini veya yeni bir
bakn n brakmaz eya ve ev zerinde, bazen de evin nasl bir yer olabileceine ya da
olmas gerektiine dair nerilerle gelirler. Haddini bilmezler, kendi zevkine bizimkinden ok
gvenenler, yaknln veya ilikinin derecesine gre sadece mdahale etme gcn denemeye
kalkanlar ya da ylesine, sadece eyayla, son model ev teknolojisiyle veya mekan
dzenlemesiyle ilgili bilgisini sergilemenin frsat olarak fikir beyan edenler-u l kanapeyi
pencerenin nnden u tarafa eksen de pencereden gelen kesmesen daha iyi olmaz m?
Hallarn kayyor bak, altna kaymasn diye kaydrmazlardan sersen...Yoksa sen sular hala
plastik damacadan...Ev sizin olduu kadar iine giren uzak yakn ziyaretilerin nazar, szleri ve
bazan da dorudan mdahalesiyle ekillenir. Beklediiniz belli belirsiz bir gzn bir gn gelip
grmesini, beenmesini arzu ettiiniz bir hal almas iin rpnrken siz, bazan da evin olan hali
krlp dklebilir. O zaman da tamirciler girer eve, devreye. Onlarn mdahalesi sadece krlan,
aksayan eyann dokusunu bir nceki salam, btn, igren haline dndrmekle kalmaz hep,
sizi devrin malzeme, doku, alet edevat bilgisiyle de gncellerler. Hatta o kadar ki, memlekette
tamircilerin asl grevinin, evin altyap ve dair malzemesinin piyasann arz uyarnca
dzenlenmesi iin bir nevi tefti vazifesi olduunu dnebilirsiniz. Tamirci tamir sevmez
burada, yenisini takp gitmek ister. Artk erit led lambalardan takyoruz biz mutfaklara, bu led
lambay deitirip ne yapacaksnz! Hem o eritlerin daha geni bir yzeye k dryor,
benden sylemesi...Ahap dorama m kalm abla! Pimapen taktrn artk siz de; olmad, ahap
grnml pimapenler de var...elik, efendim, sizin su borular, bugn yapsam yine paslanacak,
yine kirelenip tortu tutacak. yisi mi siz beni dinleyin, plastik su borularndan detin. Bu
amar makinesini tamir iin harcayacanz parayla yenisinin maliyeti arasnda...

Tamirci bize evin olan halini olduu gibi muhafaza etmenin ne denli emek isteyen bir ura
olduunu hatrlatr. Bu hesapta olmayan gereklik mdahalesi ile bir de bakmsnz arzunuzun
sahnesi olarak ev, biim ve ierik deitirmi; ne yapp edip eyann ve dokunun hallerini eski
haline getirmekten baka bir isteiniz kalmayvermi. Mecmualardan, vitrinlerden, e dost
evlerinden, kataloglardan ya da nereden edindiinize milat demeyecek kadar aina olduunuz
hem arzu hem de gndelik alkanlklar sahnesi olarak ev halleri raklanm, gelmi eyann
krlmadan, aksamadan nceki haline dnmesinden baka bir ey istemez hale getirmi sizi. Evi
oluturan eyalar ve eyler kah krlp dklnce, kah gz gnl isteyince, kah bir konuun ya da
tamirci ustasnn nazaryla bambaka haller arasnda savrulup duran bir eydir. Bazen de odalar,
dolaplar, raflar yerletirir doldururken, tamir haline elik eden dikkatin gzler ve eller
vastasyla idrake sald kavraya yakn bir itinayla, nesneler ve yzeylerin onlara yklediimiz
anlamlardan, isimlerinden ve onlarla ne yapp ettiimizin tarihinden bamsz olarak kendilerine
hayat veren malzemenin karakteriyle belirdiklerini grrz. Aldklar biimlerin olanak ve
kstlarn, tm krlgan edimsellikleriyle fa etmelerini.
Ancak, o ey gibi daha baka birok ey, adn bilmediimiz, krk dkk hallerine ya da aksak
dnmlerine karlk decek uygun szckleri bulamadmz haliyle varolurlar. Duvara
arptklarnda hem dokular zedelenmesin hem de fazla ses karmasnlar diye kaplarn alt
kelerine taklan ucu lastikli metal ey; bilgisayar ve dier elektronik eyalar arasndaki
kablolarn bazlarnn bota kaldklarnda tozlanmasnlar diye taklan ey; evin farkl blgelerine
elektrik k salayan delikleri kapatmak iin kullandmz ey; baz eski binalarn kap
giriinde bulunan binaya girmeden nce ayakkablarn kaba kirini, amurunu kabaca syrmaya
yarayan metal ey; prizlerin duvarla bititii yzeyle arasnda taklan plastik saydam ey;
resimlerin ereveyle arasna fon olsun diye konan farkl renk ve dokulardaki ey; iinde bulunan
svy dkerken ll dklmesini salamak iin zeytinya ve arap ielerinin azna taklan
ey; iinden boru gesin diye d cephe camlarna alan deliklerden boru gemedii takdirde
taklan plastik kamufle edici ey...Tm bu eylerin adn tam olarak bildiimizde onlarla
ilikimiz deiir mi? Yoksa ev denen yer, evsenen yer belki de onu kuran, dolduran eyler
alemine verilecek isimleri bilmeden pekala yaayp gittiimiz yerin ad m? Dnya yzndeki
varlmzn en aina ve en yabanc hallerini arlayan, belirleyen ve kuran yer.

Bir ifade zemini olarak evin eya ve ey dokusu ou kez idrakle grmeye direngen bir
ainaln el yordamyla tesis olunduu yer olduu kadar, dnya zerindeki varoluumuzun
temel rntsn oluturan belirli bir eyin o ey olarak hem sakland hem ifa edildii, hem
evcilletirildii hem de tm yabansl ile varln srdrd gl ve bir o kadar krlgan ve
devingen bir uzam ayn zamanda. Seneler senesi Bosna gmeni annemin vitrininde, kadehlerin
arkasnda camsz erevesiz bir sava tablosunun rprodksiyonunun tozunu aldm da bu tasvirin
Osmanlnn Balkanlardaki fetihlerinin milad olarak deerlendirilen Kosova Meydan Savana
dair bir tasvir olduunu dnmek ve bizim evde ne ii olduunu sorgulamak aklma hi
gelmedi. Evin drt bir yann sarm, soluduumuz hava gibi bizi kuatan annemin
Bosna/Yugoslavya/Saraybosnaya dair o eylerinden sadece biri olmalyd. Resimdeki gen
kz, yaral asker, altnda cansz yatanla birlikte etraftaki dier l askerler ve yklm atlar,
uzakta ufuk izgisine yakn bir yerde ayakta kalm tek bir at, tablonun orasna burasna
serpilmi krmzlklar-cepken, yenieri kaftan, oklar, kemer, kalkan-ve lmle yaam arasnda
kalma hali...hepsi anne evinin gmenlie dair avadanlklaryla rl dokusundan olmalyd.
Zihnin gzne arada bir grnen ama oka elin ve bakn ainalk nazarna deen, aksanl bir
varoluun evcil hallerinden. Tozunu slak bezle almak olmazd, belki biraz nemlicesiyle olsa
olsa.

lmle yaam arasnda kalmann bu tasvirine ben anneden bize, eve ve her halimize sinen,
snrlarn tam olarak belirlemesi g ama hacimli ve kapsayc varl kesin olan, dardaki
dnyayla aramzda bir glge gibi bizi saran gmen duygulanm ve krk ifadeleri koydum.
Annemin Trkeyi ne kadar renirse rensin yumuamayan klarn, belli belirsiz /u
geilerini, uzak yakn tand tm e dost ve ahbaplara 20li yalarnn banda gnlsz bir
biimde ayrlmak zorunda kald ehrini ve memleketini coku ve hzn dolu anlatma telan;
oralar anlatrken setii temalar, isimleri ve yerleri ocukluumun ylbalarnda Bosnadan
gelen yaldzl dal karl kzakl romantik kartlarna yerletiriyor oluumu; kendim ve
kzkardeim arasnda herbirini farkl sebeplerle kaybettii bebein gndelik telalara karan
bakmsz yasn ve onun ara ara sebepsiz grnen ama hi dinmeyen gzyalarnn kendimce
sebebini; baz Trke kelimeleri dili ilk rendii komularnn kulland hallerine, szcklerine
sadk kalarak kullanyor oluunu-dert, bela demek yerine badire demekte srar komumuz
Seher Teyzeyle sabah kahvesi muhabbetlerinde rendii ve baland bir szck olmal-;
ocukluum boyunca her hafta sonu evin her yann kaplayan yayglar zerinde kurutulan elde
alm yufkalarn kokusunu ve daha nice eyi...Kosova Bakiresi camsz erevesiz bir tasvir
olarak vitrinin arkasndaki, srdan ok eksik ama bilinemezlikten biraz fazla varln uzun
zaman srdrd, ta ki...

Saraybosnada buldum kendimi. ehirde kalan ve sava sonras i gle ehre yeni gelen
Mslman Bosnallarn haleti ruhiye ve gndelik yaamlarn anlamak zere koyulduum
etnografik almann krk dkk bildiim o dile, hallerini anca mektuplardan ve ziyaretlerden
bildiim bir evre, e-dost, komu ve akrabann gndelik hayatlarnda neler yapp ettiklerine,
konutuklarna, izledikleri, gldkleri eylere, savaa dair anlarn dorudan sorulunca anlatlan
deil ama gndelik ak ierisinde kendini bir hatrlatan bir unutturan hallerine, ve daha bir ok
eye ainalk kazanmak iin ayrdm ilk zamanlarn behrinde beliren, ifaat tadnda bir hakikat
prltsyla tasvirin zerine bir k dm oldu. Hayr, Kosova Bakiresini oktan unutmutum,
daha dorusu bir imge-bilmece olarak zihnimde yer edindiinin dahi farknda deildim ama o
hep bizimleymi, bunu anca Bosnada, ev hallerine kartm bir evde anladm. Anlamak,
grmek iinse evden kmak ya da anne evinin kendi iine sarmallanan yollarn frlatt (ya da
ektii mi demeli?) yere savrulmak gerekiyormu, ieriye daha da ieriden bir bakla bakmann
kendiliinden dnt bir dsalla koyulmak belki de.

Saraybosna kartpostallarnn ikonik grntlerinden biri olan Sebil-Baardan yukar doru,

Avusturya-Macaristan dneminde yaplm magribi mimarili lahiyat Fakltesinin yanndan
doru kan sokakta, eskiden zerinde bulunan sarlar mektebinden mlhem adyla Sagrdije
zerinde mstakil bir evdeyim. Evin 60larnda olan hanm ve biri ekren dieri ge 20li
yalarda olan iki kz ile birlikte daha sonra pek ok tekrarn yapacamz film bulumalarndan
ilkini yapyoruz. Genie bir video arivleri var. Kuatma gnlerinde elektriin verildii
zamanlar videoya kaydettikleri filmlere ve grntlere ama ayrca ve gnlden ballar. Kzgn
Damdaki Kedi, Mohikanlarn Sonuncusu, ngiliz Hasta ve kuatmay hicveden yerli
komedi skeleri aklma ilk gelenler. Savan arasna bir nefes gibi giren bu filmlerin arasna da
sava haberleri girmiti-Mitterandn Saraybosna ziyareti mesela, o gnlk sulh ve elektriin
bizzat hikmeti-aldrmyor, ileri bile sarmadan kendilerine zg ancak dardan bakan birinin
yadrgayaca bir kaytszlkla seyirlerine devam ediyorlard. Dnyann her trl haline-evde,
kanepe stnde scak battaniyenin altnda, kahve ve uzaktan kumanda eliinde-seyir
mesafesinde olmann tadn karyor olmalydlar. Yoksa, bu filmlerin przsz kaytlarn
kuatma sonras ehrin her yannda ptrak gibi alan herhangi bir videocudan edinmek iten
deildi. te o ilk film Cumasnn o geceki seyri, oy birliiyle setikleri Kosova Sava temal
film oldu.

Bu tarihi film savan beinci yzyl kutlamalar erevesinde Yugoslavyann drt bir yannda
konuyla ilgili devlet destekli retilen kltrel formlardan sadece biriydi. Milli tarih ve edebiyat
terbiyeleri uyarnca filme konu olan Srplarn Trk istilas karsnda tedirgin bekleyi ve
hazrlklarn, ardndan da ok kan dklen ve her iki tarafn hkmdarnn da lmyle
sonulanan bu savan grsel betimleri, Srp milli muhayyilesini senelerle besleyen Kosovo
destan iirlerinden blmlerle bezeliydi. Resmi kaynaklar uyarnca malubiyete uradklar bir
sava kutlayan tek millettir Srplar. Yugoslav milli muhayyilesinin kurucu bir paras haline
gelen bu sylence-tarihle Srplarn kutlad ey, takvimle llemeyecek mesihsel bir zamanda
ilahi egemenliklerini tesis etmek iin gerekli olan bilin ve iradeye kavumu olmann kendisidir.
Nitekim son savatan nce destann temalar ve dizeleri, ar milliyeti Srp gruplar tarafndan
yeniden canlandrlm, tarih tesi bir zamanda kendilerine vaad edilmi topraklar ele geirmek
iin en iddetli yntemlere ba vurmann referans haline gelmitir. Hepsi hepsi nemli kaytlar
ama yine de bu odada ii neydi? Savatan bu yana Mslmanlklar giderek milli kimlie
dnen Bonaklarn Srp menkblerinde gezdirdikleri gnl kaytlarnda ne haller yazlyd?

Destann dizelerinden oluan diyaloglarn ounu ezbere bildikleri kimi sahnelere anneli kzl
hep bir azdan cokuyla katldklarn grdm. Yer yer film akn durdurmak ve karakterleri
destans grotesk edalaryla canlandrmak da bu aktif seyir haline dahildi. Kzlardan biri slama
dnmek ad altnda Sultann adrna gelen ve Sultan ldren mehur Srp savas Milo
Obilii, dieri slama daha nce gemi olan Srp asll Hekim karakterini canlandrrken,
annelerine-yana bana uygun diye olacak-ya Sultan Murat ya da anonim kr airlerden birini
canlandrmak dyordu. Rolleri deimek de vard seyir halinde. Sonra bir ara nefessiz kalana,
gzlerden ya gelene kadar glmek de. Bazen de videoyu, kahve-sigara ve ihtiya molas iin ve
o esnada satan batan, kyafetten ve girilecek diyetler, gidilmesi tasarlanan dil kurslar,
verilmesi gereken snavlar...gibi eitli zamansal leklere bedelli arzulardan, beklentilerden
konumak iin durdurmak da. Bu mesihsel zamanlara ait temalarn yakn tarihte balarna
gelenlerle ilgisine adeta inat, zamann, temalarn, dizelerin ve rollerin dalmna mdahale
ediyorlard. Mitik tarih ve destann grsel anlats ekranla oda arasnda; trajediyle komedi
arasnda; gemite kalm olmas beklenen Srp vurgulu Yugoslavlkla iinin hangi byk
anlatyla doldurulaca mehul bir Mslman Bonak endiesi arasnda; Srplarn tekisi olmakla
kendilerinde bir tekilie dnen ortak gemi, iirler, hikayeler, hissiyatlar ve edalar arasnda
salnrken onlar, filmin eril, destans ve mitik referanslar kadnca ters yz etme mdahaleleriyle
evcilleiyor, daha nce sahip olmad yeni bir biimde bu kez, yeniden kendilerinin oluyordu.
Bu, Srplarn tekisi olmaktan kurtardklar hayatlarnn bir minik ve gndelik kutlamas biraz,
biraz da sava sonras Bosnasnda dalan, alt st olan aidiyet imlerinin mkl hallerini,
kontrol edebilecekleri bir sahnede yine yeniden sergilemenin bir yolu olmalyd. Yine de bu epik
dramay tekrar tekrar seyretmelerin tm bunlara smayan bir baka, bir fazla anlam...

Bylelikle annemin salonundaki Kosova Bakiresi de zihnimde bir ereveye yerlemeye

balam oldu. Bu hikaye sadece bizim gmen hallerimizin deil, bir Bonak olarak millet
devlet gramerindeki aksanl hallerimizin de nianesiydi anlalan. Bugn Bosnada yaayan
Mslman Bonaklarn bir ksmnn Trk egemenlii karsnda canndan ve mlknden olma
korkusuyla aama aama slama tevdi eden Ortodoks ya da Katolik Slav olduklar gerei, ne
zellikle sava ncesi ve sonrasnda yeniden rabet gren, Bosnallarn ne Katolik ne de
Ortodoks olmayan heterodoks bir mezhepten-Bogomili-geldikleri savlaryla, ne de neredeyse her
iki Bonaktan birinin kkenlerinin Anadoluya dayand iddiasyla savuturulamayacak kadar
hayati ve ahlaki arl olan bir hakikat. Hele ki ar milliyeti Srplarn Mslman Bonaklara
kar bir hakaret olarak kullandklar, Trklemi Slav anlamna gelen poturice szcnn
son savata binlerce Bonan katlini vacip klan ve yine binlerce Mslman kadna kitlesel
tecavzn hem gerekesi hem de karar yerine geen bir infaz ifadesi olarak kullanld gz
nnde bulundurulduunda, bu Srp destannn bir Bonak evindeki mahrem kaytlar daha da
katmanlanyor. O ey ifa edilemeyecek kadar ar ve yine saklanamayacak kadar da byk bir
eydi. Bu bir ilk gnah hikayesi; Srplarn destan, milad olduu kadar, Mslman Bonaklarn
da cennetten kovuluunun, Slavlklarndan olularnn hikayesiydi.

Aksan ancak, ne sadece gmenlik ne de sava sonras asabi ve endieli Bonak haleti
ruhiyesinin temsil ve anlatlaryla anlalabilecek bir ey deildi, zamanla anladm. Evin dokusu,
krk ilikilerle, ev eyasnn tamiri ya ertelenen ya da artk gerek duyulmayacak kadar
kanksanm krk dkk hallerinin birbirine geili olduunu da anlatyordu. Havan topu
saldrlarnn youn olduu gnlerde hep birlikte sndklar banyonun lavabosu bu kuatma
gnlerinden birinde tmyle krlm, sonradan yerine yenisini takmay gerekli grmemilerdi;
senelerdir ellerini yzlerini kvette ykyorlard. Dardan gelenler, krk ylda bir gelen
misafirler olmasa hatrlarna gelen birey deildi o. Savatan sonra yalnzlamlard, parasz
deildiler hi ama birinci dereceden akraba, e-dost ve komularla ilikileri hayli zedelenmiti.
Taklan bir lavabo, sadece dardan gelecek misafirler iin gerekli olan bir lks kalemine
dnmt zamanla o evde. Belki de yenisi taklrsa, gelen giden ve gsterecek fazla kimselerin
olmad arpacakt su yerine yzlerine. Evin olmaml zedelenen ilikilerin eve kabulnde
gnlsz taraf olma pay da brakyordu, kimsesizliklerini yerletirmilerdi lavabonun yerine.
Tamiri mkl bir eylerini. Ayrca, yz yze ilikilerin hakim olduu bu kk ehirde, eve para
karl tamirci armak da bir meseleydi; evin en temel bakmndan sorumlu bir erkek ya da
e-dost-akrabadan ne bu yardm, ne de bir tamirci referans isteyebilecek kimseniz olmadn,
olas kimselerle de aranznn olmadn aa vurmu olurdunuz. Tamircilerin iyisinin ise, ya
oktan yurtdnda i tutmu ya da daha byle kk ilerle uramayacak kadar byk ilerle
megul olmalar da cabas..

Tamire brakmadan yktklar ya da yeniden dzenledikleri eyler de vard evde. Kzlarn filmin
destan diyaloglarn aralarnda sahneledikleri salon kesi rnein, Srp ve kendi tekiliklerini
ekranla bedenleri arasnda dei toku ettikleri yer, nceleri salonla bitiiindeki minik oday
ayran ama imdi yerinde yeller esen eski duvarn izleri altnda gerekleiyordu. Savata zerine
den havan topundan zedelenen duvar tamir etmemi, yerine onu ykmak suretiyle yan oday,
geceleri yatak odasna dnen salon/oturma odasna katmlard. Bylelikle gndelik mekanlar
ayrmszlam, genilemi ama koskoca mstakil evlerinde yatya misafir kabul edecek yer de
kalmamt. Mekann yeni dzeniyle bunu hem kabul, hem de ilan ediyorlard. Kosova sava
filmi dahil kuatma zaman kaydedilen o zrtl, kopuntulu aksak videolarn ait olduu arivin,
bir yanyla bu lavabosuz banyo ile duvar yklm, mekansal ayrmszl ile dar kar bir
geisizlik imine dnm olan odannkiyle bir olduunu anladm zamanla. Dardan gelecek
olas konuklara kar evin giderek artan kabulszl ile ieride arlanan tekilikler arasnda bir
iliki olup olmadn tam olarak kestirmek zor ama lavabodan ve duvardan boalan yerler,
hibir eyin normal olmak zorunda olmad, toplumsal rtellerin ve biyolojik
gereksinimlerin en az ve en hayati olanna indirgendii, kuatmann uzun sren olaanst
haline olan gizil bir balln ya da bu krk dkk, eksikli hal ierisinde yaayp gitmeye
almann ifadesiydi bir bakma. Bu aksaklklar grmez bilmez deil ama bir lde
aldrmazlklarndan ve bu halin dardan bakanlar zerinde yaratt tedirginlie kar
gelitirdikleri eser miktarda bir umursamazlk da dahildi bu ifadeye. O ey sadece Bosnallar
birbirinden ayran dramalarda ya da szcklerin baroln oynad anlamlar aleminde deil,
topyekn evin dokusundan yaylan ve o dokuya ilemi bir krlmann iinden beliriyordu;
Srplardan, Srplarn iddia ettii gibi Trklerden, yeni-Osmanlc Trklerin dillendirdii gibi
eksik Mslmanlk bilincinden ya da Yugoslavya eski gzel gnlerini zlemekten musdarip
olmakla ilgisi yoktu bu eyin; onlarn ev halleri ve eyleri savatan kalmaya dairdi: batan aa
krktlar. Eyalarn kr da, destan hikayelerin onlar Slavlktan ve onun moral protokollerinden
kard yara da balanmlard. Gnll ya da gnlsz olmann tesinde bir sadakatle hem
de. Savatan kalma olmann, bir byk badireden sa kmann hayatn kalan gnlerine ve
karlamalarna brakt sakl bir teklifsizlik bilgisi ve kendinden menkul ayrcalyla
birlikte...Krklarna sadakatle balydlar.

Krk olmann zamansal biimi nedir diye sorsalar, tek kelimeyle spontano! derdim. Burada,
imdi ve kendiliinden olan eyler. Yeni tantm ve eskiden tandm ama yeni ilikiler
gelitirdiim neredeyse tm Bonaklarda bir kendiliindenlie, o an orada olabilecek eylerin
kymetine dair bir vurgu. Belki yarn olamayabileceinin derin bilgisiyle kuanmlktan
olduunu dndryordu. Ertelemeyelim, hemen bulualm, ne yapacaksak burada ve imdi
olsun. Herkesin bir dierinin cemaz-l evvelini bildii, yzyze ilikilerin baskn olduu bir
kk cemaatten ibaret olmann bilgisi yeni deildi elbette, ancak bunun ilikilerde teklifsizlie
artan neme dnmesinin, ehirde ve sosyal evrelerde azalan gayrimslim tekilerle ilgisi
olduu kadar, yarnn gelecee dair azalan vaadiyle ve anca fazla nhazrl olmayan sahne,
karlama ve bulumalarda rahat edebiliyor olmakla ilgisi vard. Azalan sadece zaman, maddi
imkanlar ve mecal deildi elbette, kamusal alan da daralmt. ehirde giderek azalan, Srplar ya
da daha kozmopolit Bosnal veya dillere destan milletler-st Yugoslavlk halleri deildi yalnz,
devlet sembolizasyonlaryla alageldikleri mesafe de ihlal olmutu. Babakann kedisini ne ile
beslediini bilmekten kendisiyle kedeki brekide ayakst attrmaya kadar devlet erkan ile
i ie olmann mahrem tedirginliini anlatyordu bu karlamalar sarakaya alan gndelik
anektotdar. Cemaatsel varlklarn irek bir kod gibi deneyimleyebilecekleri geni bir kamu
daralm, avlularndan, mahallelerinden biraz fazlasndan ibaret bir memlekette dnenir
olmulard. Nitekim, ehirde silahl mcadelenin balangcn da bu terimlerle anlatyorlard,
kapmza, avlumuza kadar geldiler. Bonaklarn dini aidiyetle sarmallanm sorunlu, baka ya
da bknl olduu yazlp izilen o milli aidiyet muhayyilesinin corafi koduydu ite bu kaplar,
avlular...

Modern zamanlarn en uzun kuatmasna tanklk etmi bu ehrin ev, hikaye, beden ve
hallerinde savan szl arivi ile maddi kaytlar birbirini arlyordu. Einin ve kzlarnn kap
eiinden gidemeyip kaln defalarca canlandrarak anlatmt Mustafa (diyelim adna). Mlteci
olarak svireye snmak iin gerekli belgeler, izinler iin haftalarca uramann stne son
anda karar deitirmiti ei emsa (olsun ad) . Tek sz etmeden, ayakkablarn ve stn
karp, ocaa cezveyi koymu, tepsiye fincanlar dizmeye balaynca da kzlar da soyunup
dknmlerdi. Gitmemi, gidememilerdi. Ailenin birlikte vakit geirdii tek mekan olan
mutfakta kadn kadna ne zaman kahve isek Mustafa kapda belirir ve eiin bir o yanna bir bu
yanna salnarak bu anektodu anlatrd. Evin her kesine az kalsn dalabilirdik, yok
olabilirdik temal bir an yerletirmek ya da herhangi bir keyi, eya parasn bizzat anya
dntrmek mmknd. Demek siz sahiden gidiyorsunuz? diye sitemle nleyiinin caydrc
etkisini vurgulamay ve Nasl demiim, iyi demi miyim? diye onay edasnda sorulmu
vnl pekitirmeyi de ihmal etmeden. Kendi aralarndayken bu anektodu ne sklkla
hatrlyorlard bilmem mmkn deil ama Mustafa bana ve bir an iin dnda kald o kahveli
kadn muhabbetine, mutfak neesini neye borlu olduumuzu hatrlatmay i edinmiti, onu
biliyorum. O an iinde bulunduumuz toplamann arka plannda salnan olas bir dalma, yok
olma anna bedelli bir burada ve imdi kahvesi olurdu itiimiz. Ancak o kadar ok tekrar etmiti
ki bu dramatik sava anlatsn, hznden ok, evin kadnlarnn sava filmi aktif seyirlerine
benzeyen bir nevi sa kalma riteline dnt bendeki etkisi zamanla (hem Mustafannn hem de
emsa ve kzlarnn muzip baklarndan aldm cesaretle, elbette). Hikayede sz geen eiin
bizzat zerinde durduu eik olmasndan alyordu ama gcn her defasnda. Eiin kendisini
hikayeye zemin ya da konu olmaktan karyor, ifadenin ta kendisine dntryordu Mustafa.
Tek bana deil elbet! Kahve ve kadn neesi sahnesinde bir an uyarnca... itiimiz her
yudumun bir ilk ya da son olabilecei sezgisiyle ardan almaya balyorduk, telve de kmeye.

Kuatma ans ieren her normallik sahnesi kahve kadar tm Bonaklar tarafndan paylalan bir
ey deildi ancak. Herkesin ve her evin mutlak ve topyekn ykm tehdidine ramen hayatta,
ehirde ve salim kalmaya ya da ypranma, dalma ve eksilmeye dair anlats bakayd. Ailesi ve
kendisinin bana bir ey gelmeden sava atlattklar iin hem kreden hem de vnen Mustafa
iin de evin normal bir eve dnmesinin, savatan sonra eve yaplan en nemli tamir gayretinin
cisimletii mekan, giri katndaki kk tuvalet ve seneler sonra banyoya taktrd o mehur-en
azndan bu metin kapsamnda- lavabo idi. Nadir de olsa eve gelen gidene gstermekten zel bir
keyif alyordu ve akas onun adna bu durumdan hafif mahup olduumu ama misafirlerin de
nezaketten fazla bir ilgiyle ilgilendiini farkettiimde nasl hem rahatladm hem de ardm
hatrlyorum imdi. (Bu aslnda benim ayrntl ve dzenli olmas iin gayret ettiim gndelik
saha almas notlarm arasnda bile deildi, neden sonra ve yakn zamanda anladm). Bu gayret
ve bte gerektiren normallik sahnesinde, neredeyse hibir zellii olmayan-yeilin farkl
tonlarnda mozaik duvarlar, bej rengi yer karosu zemin ve en aleladesinden pembe seramik
lavabo- tuvalet ve banyo gstermenin-stelik bir erkek olarak-dardan gelen konuklar nezdinde
son derece olaan karlanmasnda bir ey vard, aralarndaki irek anlama dilinin, tuvalet ve
banyonun normal koullar altndaki mahremiyeti hilafna hayata geirdii bir ey.

Sava esnasnda zel ve kamusal arasndaki ayrm gerek fiziksel ykmla, gerekse maddi imkan
ktl ile ve ou kez paras olann sadece parasyla halledemeyecei kadar ok sayda, masrafl
ve kapsaml tamir iiyle babaa brakmt Bosnallar. Bedenlerin, atlarn, ruhsal hallerin,
ilikilerin, musluklarn, eski amar makinelerinin, arabalarn, bahe duvarlarnn, balkon
demirlerinin, pencere pervazlarnn, kaplarn, kap kollarnn...hayata bildikleri haliyle devam
edebilmek iin gereken her eyin tamiri gerekiyordu. likileri tamir edemeyenler paralar olsa
dahi eyay tamir etmekte zorlanyorlard (iyi bir tamirciyi ancak bir tavsiye ile bulabilirdiniz, o
da size ne zaman vakit ayrabilirse). Mustafann gsterdii ey, ite tam da birincil ilikileri ile
(ayn avluyu paylat karki evde oturan ve herbiri hayatn elleriyle kazanan son derece mahir
ustalar olan kardelerinin yardm olmadan) arasn dzeltmeden de bunu yapabilmi olmasyd.
erisi/dars gibi, yardmla, ucundan tutacak ei dostu olmak suretiyle evini barkn tamir
ettirmekle, bor parayla, krediyle ya da nadir de olsa pein patayla evi ve eyalar tamir ettirmek,
yeni eyler almak hayata mdahil olma ve devam etme gayretini iletiyordu. Farketmiyordu.
Eyalar alemi ile bedenlerin selameti arasnda baka durumlarda fazla grnr olmayan mahrem
bir iliki kurmutu yakan ykan sava. nsanlarn birbirlerinin eksikler listesini ilgiyle
dinlemesinde, herkesin ve her eyin yerini ve nemini zamanla yeniden bulacana dair bir umut
ve efkat prlts vard. Evler, ihtiyalar, krklar, bunlar grmenin bizzat kendisi, yerine yenisini
koyamyorsa, tamir edemiyorsa da bir gn mutlaka demenin dahi daha iyi bir ev ve yaamaya
deer bir hayat adna tad vaade mdahil ve talip olma ifadesi.

Mustafa yersiz deildi.

2009 senesi Srebrenica anma trenlerinin canl yaynn benim iin kaydetmesini rica ettim
Mustafadan. O yaz ziyarete gittiimde bana kayd VHS kaset olarak verdi. Seyrettiimde bunun
kuatma gnlerinden kalma bir kayt olduunu farkettim. Yanl kaset vermiti ya da baka bir
ey gstermek istiyordu. Kayt kk kznn doum gnn insani yardm paketlerinden kan
yemeklerle kutladklar gne dairdi. Mustafa papyonuna varana kadar iki dirhem bir ekirdek
giyinmi-onu bu kaset dnda takm elbiseyle hi grmedim-on bir yan bitiren kz yerde
resim yapyor, ergenlik anda dieri de babasnn yannda oturuyor. Kendisini grmyoruz ama
odada olduu anlalan teypten ilahi sesleri duyuluyor ince ince. emsa kapda grnmese,
bugnk halinin yars kadar siletiyle ve yzndeki o aslnda verecei korkun bir haber varm
da o an o neeyi bozmak istemedii iin susuyormu ve o kadrajda olmamas gerekirken
yakalanvermi biriymi gibi ereti hali olmasa ve Mustafa kzna o gn insani yardm
paketinden neler geldiini teker teker saydrmasa ve o gn o kutlama iin ve kk kzna sahip
olduklar iin ne kadar ansl olduklarn bir ka kez sylemese bu kasetin bir kuatma kaseti
olduunu tahmin etmek zor olurdu. Mustafa bana hangi kaseti verse doru kaset olacakt,
anladm.

Mustafadan kuatma esnasnda baka ev ii kaytlar varsa onlar da grmek istediimi

sylediimde, Mustafa isteimi bir baka srprizle karlamakta gecikmedi. TRTnin
uluslararas yayn kanalndan bir dolu Trke arklarla Bosnann deiik yerlerinden
gvercincilerinin syleileri ile dolu kasetin bir yerine skmt bu kez srpriz. Gvercininin
banyodaki grnts ile karlatmda ne dneceimi, hissedeceimi bilemediimi itiraf
etmeliyim. Mustafann ehrin naml kubazlarndan biri olduunu ve emekli olmadan nce de
iten kalan vakitlerinin neredeyse tamamn gvercinlikte geirdiini, onlarla ilgili gndelik
kaytlar tuttuu defterlerin ne kadar ayrntl ve hacimli olduunu ve i-ev ekseninden baka onu
evinden, avlusundan karacak tek gcn bir baka gvercincinin daveti ya da gvercin grmek
zere gidecei bir fuar olduunu, evine Mslman olmayanlardan tamirci bile almak istemezken
bulutuu ve avlusunda arlad gvercincilerin dini ve etnik aidiyetinin onun tarafndan hibir
nemi olmadn, evinden dar admn atmazken gklere sald gvercinin uuunu ve
yolunu gzlerken gkyzne saatlerce bakar halini...hepsini bildiim halde evin iinde, banyoda
bir gvercin kaydyla karlamann bende yaratt, grmemem gereken bir eyi grmm de
kafam evirecek yer bulamamm hissini nasl anlamlandracam bilemedim. Anlalan tek
olarak zel bulduu bir kutu bu-dier taklac gvercinlerden farkn benim bilmem mmkn
deil-ve onu kendi trnden bir baka kula biraraya getirmek iin banyodaki aynadan baka yer
bulamamt. Aa yukar dakika kadar sren bu ara-kaytta bir ka saniyeliine elinde
kamerayla aynada kendisinin de grnmesi zerine kula birlikte kendisini kayt edebilecei
baka bir yer olmadn dndm. Kayt yapacak bir bakasn istemeyecek kadar da babaa
kalmak istedii bir eyi olduunu.

Mustafa kaytsz deildi.

Srebrenica kayd ararken evlerinde geen kuatma kaytlarn, kuatma kaytlar istediimde ise
sava sonras hayatndan bir kesit olarak arkl, belgeselli kaytlarn arasna skm ku
grntlerini vermekle de bir ey diyordu Mustafa ya da durumun kendisi. Sava da, akabinde
kurulmaya allan normal hayat kaytlar da dorudan anlatlamayacak, ancak minik yer
deitirme jestleri, yant verdii sorusunu artacak konu d grnml ifadelerde hayat
buluyordu. Bulduu bu hayat da, yine anlamsal erevesi ne yaplsa sabitlenememekle malul
iddetin, savan ta kendisi gibi anlam, nemi ve erevesi tam olarak kestirilemez mekansal,
trsel ve durumsal kaydrmalar ve hikmetini kolayca ele vermeyen bitiikliklerle kendini ele
veriyordu. Mustafann o hep ok vnd sava boyunca ne ben ne ailem evi brakmadk
derken brakmad eyler arasnda bir eyi bir kez daha bir de bylece grm oldum. Hayat
gibi ev de kuuyla, kayt cihazyla, bugn var yarn yok lavabosuyla, avluda grnce ban
evirdii z kardeleri yerine koyduu ve isminden ok kularyla and kubaz dostlaryla...bir
btnd. Eikte sallanarak vnd terk etmeme, kamama hikayesi kusuz olsa ok eksik ve
bir hayli yanl olurdu.

Mustafa komusuz deildi.